بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار المجلد 56 : کتاب آسمان و جهان - 3

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

تتمة أبواب الأزمنة و أنواعها و سعادتها و نحوستها و سائر أحوالها

باب 14 الأیام و الساعات و اللیل و النهار

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَاعَاتُ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ سَاعَاتُ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ أَفْضَلُ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ أَوْقَاتُ الصَّلَوَاتِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّهُ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ هَبَّتِ الرِّیَاحُ وَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی خَلْقِهِ وَ إِنِّی لَأُحِبُّ أَنْ یَصْعَدَ لِی عِنْدَ ذَلِکَ إِلَی السَّمَاءِ عَمَلٌ صَالِحٌ ثُمَّ قَالَ عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّهُ مُسْتَجَابٌ (1).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: شب 12 ساعت است و روز 12 ساعت است و بهترین ساعت­های شب و روز زمان­های نماز است. سپس امام علیه السّلام فرمود: همانا هنگامی که ظهر شود، درهای آسمان گشوده گردد و بادها بوزند، و خدای عزوجلّ به خلقش نگاه کند. و همانا من بسیار دوست دارم در این وقت کار شایسته­ای از من [صادر شود] و به آسمان بالا رود. سپس فرمود: بر شماست که دنبال هر نماز دعا کنید چرا که آن دعا مستجاب است. - .[1] خصال : 86 -

**[ترجمه]

«2»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام لِمَ جُعِلَتْ صَلَاةُ الْفَرِیضَةِ وَ السُّنَّةِ خَمْسِینَ رَکْعَةً لَا یُزَادُ فِیهَا وَ لَا یُنْقَصُ مِنْهَا قَالَ إِنَّ سَاعَةَ اللَّیْلِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً وَ فِیمَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ سَاعَةً وَ سَاعَاتِ النَّهَارِ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَاعَةً فَجَعَلَ لِکُلِّ سَاعَةٍ رَکْعَتَیْنِ وَ مَا بَیْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ إِلَی سُقُوطِ الشَّفَقِ غَسَقٌ (2).

**[ترجمه]خصال: ابی هاشم می­گوید: به امام کاظم علیه السّلام گفتم: چرا نماز واجب و مستحب پنجاه رکعت قرار داده شده نه بیشتر و نه کمتر؟ حضرت فرمود: چون شب 12 ساعت است، و از سپیده دم تا طلوع خورشید یک ساعت، و روز هم 12 ساعت است، پس برای هر ساعت دو رکعت مقرّر شده، و میان غروب خورشید تا از بین رفتن قرمزی آسمان هم غسق است. - .[2]خصال : 86 -

**[ترجمه]

«3»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ إِلَی قَوْلِهِ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْخَادِمِ: وَ ذَکَرَ الْحَدِیثَ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ فَجَعَلَ لِلْغَسَقِ رَکْعَةً(3).

**[ترجمه]در کتاب علل الشرایع همین حدیث آمده، ولی در آخر آن این عبارت اضافه شده: پس برای غسق نیز رکعتی قرار داده شده است. - .[3] علل الشرایع 2 : ص17 -

**[ترجمه]

بیان

المراد بالرکعة رکعتا الوتیرة فإنهما تعدان برکعة و المراد بالساعة فی الخبرین الساعات المعوجة(4)

الزمانیة کما سیأتی بیانها و عدم


1- 1. الخصال: 86.
2- 2. الخصال: 86.
3- 3. العلل: ج 2، ص 17.
4- 4. سمی بها لاختلاف مقادیرها طولا و قصرا باختلاف الفصول بخلاف الساعات المستویة.

إدخال الساعتین فی اللیل و النهار مبنی علی اصطلاح خاص کان عند القدماء و أهل الکتاب و نقل أبو ریحان البیرونی فی القانون المسعودی عن براهمة الهند أن ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس و کذلک ما بین غروب الشمس و غروب الشفق خارجان عن اللیل و النهار بل هما بمنزلة الفصل المشترک بینهما و ذکره البرجندی فی بعض تعلیقاته.

**[ترجمه]مقصود از یک رکعت [در حدیث 3] دو رکعت نماز وتیره است؛ چرا که این دو رکعت یک رکعت محسوب می­شوند. و منظور از ساعت در دو روایت قبل، ساعات معوجه زمانیه - . علت این نام گذاری اختلافی است که این ساعات از لحاظ کوتاهی و بلندی با هم دارند که علت آن اختلاف فصول است؛ به خلاف ساعات مرسوم میان ما که با هم مساویند. - است؛ آن گونه که توضیح آن خواهد آمد. و اینکه آن دو ساعت را از ساعات شب و روز جدا کرده، بر اساس اصطلاح خاصی است که میان قدما، و اهل کتاب، وجود داشته؛ و ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی از برهمانان هند نقل کرده که معتقدند اوقات میان سپیده دم تا طلوع خورشید و میان غروب خورشید تا غروب شفق خارج از اوقات شب و روز است؛ بلکه این دو وقت به منزله مرز میان شب و روز محسوب می­شوند. و بیرجندی هم در برخی از حواشی خود این مطلب را نقل کرده است.

**[ترجمه]

«4»

الْعِلَلُ، فِی خَبَرِ ابْنِ سَلَامٍ: سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیَ اللَّیْلُ لَیْلًا قَالَ لِأَنَّهُ یُلَایِلُ الرِّجَالَ مِنَ النِّسَاءِ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أُلْفَةً وَ لِبَاساً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً(1) وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً(2).

**[ترجمه]علل الشرایع: ابن سلام از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله پرسید چرا شب را لیل گفته­اند؟ حضرت فرمود: چون مردان و زنان در آن با هم معامله و داد و ستد می­کنند. خدای عزّ و جلّ شب را الفت و پوشش قرا داده است که فرموده: « وَ جَعَلْنَا الَّیْلَ لِبَاسًا * وَجَعَلْنَا النهََّار َمَعَاشًا» - . نباء / 11و12 - {وشب را [برای شما] پوششی قرار دادیم و روز را [برای] معاش [شما] نهادیم.} - . علل الشرایع 2 : 155 -

**[ترجمه]

بیان

الملایلة المعاملة لیلا کالمیاومة المعاملة یوما و یظهر منه أن اللیل من الملایلة مع أن الظاهر العکس و یمکن أن یکون تنبیها علی أن أصل اللیل الستر.

**[ترجمه]داد و ستد شبانه را «ملایله» گویند، همان طور که به داد و ستد روزانه «میاومه» اطلاق می­شود. و از روایت بر می­آید که لیل از ملایله و به معنای داد و ستد شبانه است؛ حال آن که ظاهر خلاف آن است. و چه بسا مقصود این باشد که اصل لیل، پوشش است.

**[ترجمه]

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَا تَسُبُّوا الرِّیَاحَ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ وَ لَا تَسُبُّوا الْجِبَالَ وَ لَا السَّاعَاتِ وَ لَا الْأَیَّامَ وَ لَا اللَّیَالِیَ فَتَأْثَمُوا وَ تَرْجِعَ عَلَیْکُمْ (3).

**[ترجمه]علل الشرایع: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش فرمود: باد­ها را دشنام ندهید چرا که مأموران الهی هستند، و کوه­ها و ساعت­ها و روزها و شب­ها را دشنام ندهید. پس توبه کنید؛ چرا که لعن را بر خود شما برمی­گردانند. - . علل الشرایع 2 : 264 -

**[ترجمه]

بیان

حاصله أن تلک الأمور إن کان فیها شر أو نحوسة أو ضرر فکل ذلک بتقدیر خالقها و هی مجبولة علیها فلعنها لعن من لا یستحقه و من لعن من لا یستحقه یرجع اللعن علیه.

**[ترجمه]مقصود این است که اگر به زعم ما بدی و نحوست و ضرری در این امور هست، به تقدیر آفریدگار آن هاست و بر آن وادار شده­اند. پس لعن کردن آن­ها، لعن از روی استحقاق نیست و هرکس کسی را بی­جا مورد لعن قرار دهد؛ لعن به خود او باز می گردد.

**[ترجمه]

«6»

تُحَفُ الْعُقُولِ، قَالَ الْحَسَنُ بْنُ مَسْعُودٍ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ قَدْ نُکِیَتْ إِصْبَعِی وَ تَلَقَّانِی رَاکِبٌ وَ صَدَمَ کَتِفِی وَ دَخَلْتُ فِی زَحْمَةٍ فَخَرَقُوا عَلَیَّ بَعْضَ ثِیَابِی فَقُلْتُ کَفَانِی اللَّهُ شَرَّکَ مِنْ یَوْمٍ فَمَا أَشْأَمَکَ فَقَالَ لِی یَا حَسَنُ هَذَا وَ أَنْتَ تَغْشَانَا تَرْمِی بِذَنْبِکَ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ قَالَ الْحَسَنُ فَأَثَابَ

ص: 2


1- 1. النبإ: 10- 11.
2- 2. العلل: ج 2، ص 155.
3- 3. العلل: ج 2، ص 264.

إِلَیَّ عَقْلِی وَ تَبَیَّنْتُ خَطَائِی فَقُلْتُ مَوْلَایَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فَقَالَ یَا حَسَنُ مَا ذَنْبُ الْأَیَّامِ حَتَّی صِرْتُمْ تَتَشَأَّمُونَ بِهَا إِذَا جُوزِیتُمْ بِأَعْمَالِکُمْ فِیهَا قَالَ الْحَسَنُ أَنَا أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ أَبَداً وَ هِیَ تَوْبَتِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ اللَّهِ مَا یَنْفَعُکُمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یُعَاقِبُکُمْ بِذَمِّهَا عَلَی مَا لَا ذَمَّ عَلَیْهَا فِیهِ أَ مَا عَلِمْتَ یَا حَسَنُ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْمُثِیبُ وَ الْمُعَاقِبُ وَ الْمُجَازِی بِالْأَعْمَالِ عَاجِلًا وَ آجِلًا قُلْتُ بَلَی یَا مَوْلَایَ قَالَ لَا تَعُدْ وَ لَا تَجْعَلْ لِلْأَیَّامِ صُنْعاً فِی حُکْمِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]تحف العقول: حسن بن مسعود گفت: بر امام هادی علیه السّلام وارد شدم در حالی که انگشتم زخم شده بود و سواری با من تصادف کرده و دوشم را کوفته بود و برای ورود به محضر امام از میان ازدحام جمعیّت عبور کردم وآن­ها قسمتی از لباس مرا پاره کردند، پس گفتم: ای روز، خدا شرّت را از من کفایت کند که چه قدر شوم بودی! امام علیه السّلام به من فرمود: ای حسن، این سخن را در بر ما می گوئی؟! گناه خود را به کسی که گناهی ندارد نسبت می دهی؟ حسن گفت: پس امام عقل مرا به من بازگرداند و من به خود آمدم و به خطایم پی بردم و گفتم: ای مولای من استغفر اللَّه. فرمود: ای حسن روزها چه گناهی دارند که شما هنگامی که سزای اعمال خود را در آن­ها می­ببینید، آن­ها را شوم می­شمارید؟ حسن گفت: ای فرزند رسول خدا، من همواره از خدا طلب آمرزش خواهم کرد و این توبه من است. حضرت فرمود: به خدا سوگند که [این تشاؤم] سودی به حال شما ندارد؛ بلکه خدا شما را به سبب نکوهش کردن ایّام در حالی که نکوهشی بر آن­ها وارد نیست کیفر می­دهد. ای حسن، آیا نمی­دانی که این خداست که پاداش اعمال را می دهد و اوست که بندگان را به سبب اعمال سوءشان عقوبت می­کند؛ برخی را مهلت می­دهد و برخی را سریع مجازات می­کند؟ گفتم: چرا ای آقای من، فرمود: دیگر چنین سخن مگو، و برای روزها در حکم خدا صفتی را قرار مده. - . تحف العقول : 482 -

**[ترجمه]

بیان

هذا أی تقول هذا و أنت تغشانا أی تدخل علینا فأثاب أی أرجع الإمام إلی عقلی و یدل علی أنه لیس لحرکات الأفلاک و حدوث الأزمنة مدخل فی الحوادث و هذا لا ینافی ما وقع من التحرز عن بعض الساعات و الأیام للأعمال لأنها بأمره تعالی تحرزا عما قدر الله حدوثه فیها کما قال

أمیر المؤمنین ع أفر من قضاء الله إلی قدره.

**[ترجمه]این روایت دلالت دارد بر اینکه حرکات افلاک و آمدن زمان­های مختلف، به خودی خود، دخل و اثری در حوادث عالم ندارد، و این مطلب منافات ندارد با آنچه که در مورد اجتناب از انجام دادن اعمال در برخی از ساعات و روز­ها وارد شده است؛ زیرا این اجتناب به امر خدای متعالی است و در واقع اجتناب از حوادثی است که خدای متعالی مقدّر فرموده که در این اوقات اتفاق بیفتد. چنانکه امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: من از قضای خدا به قدر او می­گریزم.

**[ترجمه]

«7»

النهج، [نهج البلاغة] قَالَ علیه السلام: وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ مَسَافَةِ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ مَسِیرَةُ یَوْمٍ لِلشَّمْسِ (2).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السلام در پاسخ به پرسشی که از ایشان در مورد مسافت میان مشرق و مغرب شده بود فرمود:یک روز گردش خورشید است. - . نهج البلاغه 1 : 207 -

**[ترجمه]

بیان

لعل عدوله علیه السلام عن الجواب الحقیقی إلی الإقناعی للإشعار بقلة الفائدة فی معرفة تلک المسافة نحو ما قیل فی قوله تعالی قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ (3) أو لعسر إثباتها علی وجه لا یبقی للمنافقین من الحاضرین سبیل إلی الإنکار کما صرح علیه السلام به فی جواب من سأل عن عدد شعر لحیته أو لعدم استعداد الحاضرین لفهمه بحجة و دلیل و عدم المصلحة فی ذکره بلا دلیل.

**[ترجمه]شاید عدول امیر المؤمنین علیه السلام از پاسخ حقیقی به جواب اقناعی برای اشاره به این است که دانستن آن مسافت، سودی ندارد، چنانکه خدای متعالی در جواب پرسش از هلال ماه­های نو فرمود: « قل هی مواقیت للناس » - . بقره / 189 - {بگو: آن­ها [شاخصِ] گاه شماری برای مردم است.} یا برای این است که اثبات و بیان آن بر وجهی که منافقان حاضر در جلسه خرده نگیرند دشوار بوده؛ چنانکه در پاسخ کسی که از تعداد موی ریش خود پرسید بدان تصریح کرده است، یا برای آن است که حاضران آمادگی لازم برای فهم مطلب با دلیل و حجّت را نداشته­اند و مصلحت نبوده که حضرت بی دلیل آن را ذکر کنند.

**[ترجمه]

«8»

الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: عِلَّةُ فَضْلِ اللَّیْلِ عَلَی النَّهَارِ أَنَّ بِاللَّیْلِ یَکُونُ الْبَیَاتُ وَ یُرْفَعُ الْعَذَابُ وَ تَقِلُّ الْمَعَاصِی وَ فِیهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ(4).

ص: 3


1- 1. تحف العقول: 482.
2- 2. نهج البلاغة: ج 1، ص 207.
3- 3. البقرة: 189.
4- 4. لم یوجد فی العلل.

**[ترجمه]محمّد بن علیّ بن ابراهیم گفته: علّت برتری شب بر روز آن است که در آن بیات است، و عذاب رفع می شود، و گناهان در آن کم می­شود و از جمله شب­ها، شب قدر است که ارزش آن از هزار ماه بیشتر است. - .[1] بنا به قول علامه مجلسی (علل) کتابی متعلق به محمد بن علی بن ابراهیم است و در هیچ کتاب دیگری این روایت یافت نشد -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالبیات البیتوتة و النوم و الاستراحة أو البیات إلی الطاعات و الظاهر أنه کان السبات فصحفه النساخ قال الجوهری السبات النوم و أصله الراحة و منه قوله تعالی وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً(1) و یرفع العذاب عذاب المخلوقین علی الغالب.

**[ترجمه]شاید مقصود از بیات، بیتوته و خواب و آسایش، و یا شب گذرانی به طاعت الهی باشد. و ظاهرا اصل کلمه، (سبات) بوده و توسط نسخه برداران تصحیفی رخ داده و به اشتباه بیات نوشته شده است. جوهری گفته: سبات به معنای خواب است و اصل معنای سبات آسایش است. و به همین معناست قول خدا متعالی که فرمود: «و جعلنا نومکم سباتا» - . نباء / 9 - {وخواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم.} و منظور از رفع عذاب، عذاب مخلوقین است بر حسب غالب.

**[ترجمه]

«9»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثَّقَفِیِّ قَالَ: لَمَّا أَخْرَجَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِکِ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام إِلَی الشَّامِ سَأَلَهُ عَالِمٌ مِنْ عُلَمَاءِ النَّصَارَی عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ سَاعَةٍ مَا هِیَ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَا مِنَ النَّهَارِ أَیُّ سَاعَةٍ هِیَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ فَقَالَ النَّصْرَانِیُّ فَإِذَا لَمْ تَکُنْ مِنْ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ لَا مِنْ سَاعَاتِ النَّهَارِ فَمِنْ أَیِّ السَّاعَاتِ هِیَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مِنْ سَاعَاتِ الْجَنَّةِ وَ فِیهَا تُفِیقُ مَرْضَانَا الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]روضة الکافی: هنگامی که هشام بن عبد الملک امام باقر علیه السلام را به شام برد، یکی از دانشمندان مسیحی از آن حضرت درباره مسائلی سؤال نمود. از جمله سؤال­ها این بود که: کدام ساعت است که نه از شب است و نه از روز؟ پس امام علیه السّلام فرمود: آن ساعت، زمان میان سپیده دم تا طلوع خورشید است. آن مسیحی گفت: اگر نه از ساعات شب است و نه از ساعات روز، پس چه ساعتی است؟ حضرت فرمود: از ساعات بهشت است و در این ساعت است که بیماران ما بهبود می­یابند.(تا پایان روایت). - .[3] روضة الکافی : 123 -

**[ترجمه]

توضیح

قد عرفت أن هذا اصطلاح آخر فی اللیل و النهار و ساعاتهما کان معروفا بین أهل الکتاب فأجابه علیه السلام علی مصطلحهم و الحاصل أن هذه الساعة لا تشبه شیئا من ساعات اللیل و النهار بل هی شبیهة بساعات الجنة و إنما جعلها الله فی الدنیا لیعرفوا بها طیب هواء الجنة و لطافته و اعتداله.

**[ترجمه]دانستی که این بیان، اصطلاح دیگری است در مورد شب و روز و ساعات این دو که میان اهل کتاب معروف بوده و امام علیه السلام پاسخ آن مسیحی را بر اساس اصطلاح خودشان داده است. حاصل کلام این که این ساعت هیچ شباهتی به ساعات شبانه­روز ندارد؛ بلکه شبیه به ساعات بهشت است. و همانا خدای متعالی این ساعت را در دنیا قرار داد تا مردم نیکویی و لطافت و اعتدال هوای بهشت را حس کنند.

**[ترجمه]

«10»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَی الْکَاظِمِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَرَضَ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِی خَمْسَةِ أَوْقَاتٍ اثْنَتَانِ بِاللَّیْلِ وَ ثَلَاثٌ بِالنَّهَارِ ثُمَّ جَعَلَ هَذِهِ الْخَمْسَ صَلَوَاتٍ تَعْدِلُ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ جَعَلَهَا کَفَّارَةَ خَطَایَاهُمْ الْخَبَرَ.

**[ترجمه]ارشاد القلوب: امیر المؤمنین علیه السّلام به نقل امام کاظم علیه السّلام از آباء طاهرینش فرمود: خدای متعالی در پنج وقت از اوقات شبانه روز بر امّت محمّد صلی الله علیه و آله، پنج نماز را واجب نمود. دو تا در شب و سه تا در روز. سپس این پنج نماز را معادل پنجاه نماز قرار داد و آن­ها را کفّاره گناهان امّت پیامبر اسلام در نظر گرفت. (تا پایان روایت). - . ارشاد القلوب 49 : 9 -

**[ترجمه]

«11»

الْخِصَالُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعِیدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ قَالَ أَمْلَی عَلَیْنَا تَغْلِبُ: سَاعَاتِ اللَّیْلِ الْغَسَقَ وَ الْفَحْمَةَ وَ الْعَشْوَةَ وَ الْهَدْأَةَ(3) وَ السِّبَاعَ

ص: 4


1- 1. النبإ: 9.
2- 2. روضة الکافی: 123.
3- 3. فی المصدر: المهدأة.

وَ الْجِنْحَ وَ الْهَزِیعَ وَ الْعُفْرَ(1) وَ الزُّلْفَةُ وَ السُّحْرَةَ وَ الْبُهْرَةَ وَ سَاعَاتِ النَّهَارِ الرَّأْدَ وَ الشُّرُوقَ وَ الْمُتُوعَ (2) وَ التَّرَجُّلَ وَ الدُّلُوکَ وَ الْجُنُوحَ وَ الْهَجِیرَةَ وَ الظَّهِیرَةَ وَ الْأَصِیلَ وَ الطَّفَلَ.

**[ترجمه]ابو اسحاق گفته: ثعلب - . در خصال (ثعلب) ضبط شده است. - نام ساعات شب را بر ما چنین دیکته نمود: غسق، فحمه، عشوه، هدأه، سباع - . در خصال وجود ندارد. - ، جنح، هزیع - . در خصال واژه «الفقد» را هم اضافه آورده است. - ، عفر، - . در خصال به صورت «العقر» آمده است. - زلفة، سحره، بهره. و ساعات روز را نیز چنین برشمرد: راد، شروق، متوع، ترجّل - . در خصال به صورت «الترحل» آمده است. - ، دلوک، جنوح، هجیرة، ظهیره، اصیل، طفل. - . خصال : 488 -

**[ترجمه]

توضیح

قال الفیروزآبادی الغسق محرکة ظلمة أول اللیل و قال الفحمة من اللیل أوله أو أشد سواده أو ما بین غروب الشمس إلی نوم الناس خاص بالصیف جمع فحام و فحوم و قال العشوة بالفتح الظلمة کالعشاء(3)

ما بین أول اللیل إلی ربعه و العشاء أول الظلام أو من المغرب إلی العتمة أو من زوال الشمس إلی طلوع الفجر و العشیة آخر النهار و العشاءان المغرب و العتمة و فی المصباح المنیر العشی قیل ما بین الزوال إلی الصباح و قیل العشی و العشاء من صلاة المغرب إلی العتمة و علیه قول ابن فارس العشاءان المغرب و العتمة قال ابن الأنباری العشیة مؤنثة و ربما ذکرتها العرب و قال بعضهم العشیة واحدة جمعها عشی و العشاء بالکسر و المد أول ظلام اللیل و العشاء بالفتح و المد الطعام الذی یتعشی به وقت العشاء و قال أتانا بعد هدء من اللیل و هدء و هدأة و هدی ء و مهدأ و هدوء أی حین هدأ اللیل و الرجل أو الهدء أول اللیل إلی ثلثه و أما السباع فلم أجده فیما عندنا من کتب اللغة و کأنه من السباع ککتاب بمعنی الجماع لأنه وقته أو من السبع لأنه مضی من اللیل سبع ساعات أو هو بالیاء المثناة التحتانیة قال فی القاموس بعد سیعاء من اللیل بالکسر و کسیراء بعد قطع منه و بعد سوع من اللیل و سواع کغراب بعد هدء و قال جنوح اللیل إقباله و الجنح بالکسر الجانب و من اللیل الطائفة و یضم و قال الراغب فی مفرداته الجنح قطعة من اللیل مظلمة و فی القاموس هزیع من اللیل کأمیر طائفة أو نحو ثلثه أو ربعه و العفر فی بعض النسخ بالعین المهملة و الفاء و فی بعضها بالمعجمة و

ص: 5


1- 1. فی المصدر: العقد.
2- 2. فی المصدر: المنزع.
3- 3. فی المصدر: کالعشواء أو ما بین ...

علی التقادیر آخره راء مهملة و فی بعضها الفغد بالفاء ثم الغین المعجمة و فی بعضها بالفاء ثم القاف و فی بعضها بالنون ثم القاف و علی التقادیر آخره دال مهملة و لم أجد لشی ء منها معنی مناسبا و فی القاموس الیعفور جزء من أجزاء اللیل فالأول أنسب إن لم یکن تصحیفه و فی القاموس الزلفة بالضم الطائفة من اللیل و الجمع زلف کغرف و غرفات و غرفات و غرفات أو الزلف ساعات اللیل الآخذة من النهار و ساعات النهار الآخذة من اللیل و قال الجوهری الزلفة الطائفة من أول اللیل و قال السحر قبل الصبح و السحرة بالضم السحر الأعلی و قال الراغب فی المفردات السحر و السحرة اختلاط ظلام آخر اللیل بضیاء النهار و جعل اسما

لذلک الوقت یقال لقیته بأعلی سحرین. و فی القاموس ابهارَّ اللیل انتصف أو تراکبت (1)

ظلمته أو ذهبت عامته أو بقی نحو ثلثه و البهرة بالضم من اللیل وسطه و قال رائد الضحی و رأده ارتفاعه و قال الشرق الشمس و یحرک و إسفارها و شرقت الشمس شرقا و شروقا طلعت کأشرقت و قال متع النهار کمنع متوعا ارتفع قبل الزوال و الضحی بلغ آخر غایته و هو عند الضحی الأکبر أو ترجل و بلغ الغایة و قال ترجل النهار ارتفع و قال دلکت الشمس دلوکا غربت أو اصفرت أو مالت أو زالت من کبد السماء انتهی.

**[ترجمه]فیروزآبادی گفته: «غَسَق» سیاهی آغاز شب است، «فحمه» یعنی ابتدای شب، یا آن موقع که تاریک­تر است، یا میان غروب تا زمان خوابیدن مردم در تابستان­هاست. جمع این کلمه فحام و فحوم است. «عَشوه» تاریکی از آغاز شب تا 4/ 1 آن را می گویند و «عشاءب آغاز تاریکی شب است یا از غروب آفتاب است تا از بین رفتن حمره مغربیّه، یا از غروب آفتاب است تا سپیده دم. و «عشیّه» آخر روز است و منظور از عشاءان وقت مغرب و عشاء با هم است.

در مصباح المنیر است که «عشی» از غروب آفتاب است تا صبح، و گفته اند عشی و عشاء از مغرب است تا زمان از بین رفتن حمره مغربیّه و ابن فارس هم می­گوید: «عشاءان» مغرب است و عشاء و از ابن الانباری نقل است که تاء در «العشیه»، برای تأنیث است و عرب گاهاً از آن استفاده می­کند. امّا برخی دیگر قائلند که تاء در این واژه، تاء وحدت است و جمع این لغت «عشیّ» است. «عِشاء» به معنای آغاز تاریکی شب است و «عَشاء» به معنای غذایی است که در موقع عِشاء می­خورند. فیروز آبادی در معنای «هدأ» می­نویسد: اینکه گفته می­شود فلانی بعد از هدء لیل به نزد ما آمد، منظور زمانی است که شب ساکن و مستقر شده باشد، یا اینکه به معنای ابتدای شب تا یک سوم آن است.

امّا واژه «سباع»، من آن را در هیچ یک از کتب لغتی که در اختیار داریم، مشاهده ننمودم. شاید از واژه «سِباع» به معنای جماع باشد چرا که این زمان، وقت همین کار است، یا از واژه «سَبع» به معنی عدد ِ7 است چرا که تا این زمان هفت ساعت از شب سپری شده است، یا این واژه در اصل «سیاع» بوده است و به غلط این گونه نوشته شده است. فیروز آبادی در قاموس می­نویسد: منظور از عبارت «بعد سیعاء من اللیل»، بعد از پاره­ای از شب است. و منظور از عبارت «بعد سوع من اللیل و سواع»، ساکن شدن و مستقر شدن شب است. همچنین می­گوید: «جُنوح اللیل» به معنای به پیش آمدن شب است و «جِنح» به معنای گوشه و طرف است. راغب نیز در مفردات خود می­گوید: «جُنوح اللیل» به معنای پاره­ای از شب است که تاریک است.

در قاموس گفته: «هزیع لیل» به اندازه 3/ 1 یا 4/ 1 شب است. «عفر» در نسخ مختلف به صورت: «غفر، فغد، فقد، نقد» هم ضبط شده که من برای هیچ کدام از این­ها در کتب لغت معنای مناسب مقام نیافتم. در قاموس گفته: «یعفور» به معنای جزء­ای از شب است. بنا بر این واژه مناسب همان «عفر» است، اگر تصحیف در آن رخ نداده باشد.

در قاموس گفته: «زُلفه» با جمع «زُلَف» پاره­ای از شب است، و یا ساعات آخر شب که به روز منتهی می­شوند یا ساعات آخر روز که به شب می­رسند. نظر جوهری این است که «زلفه» قسمت ابتدایی شب است. همچنین می­گوید: «سحر» قبل از صبح است و «سُحره»، سحر بلند است، راغب گفته: «سحر و سحرة» به معنای اختلاط تاریکی آخر شب با پرتو روز است که به عنوان اسم برای همین زمان قرار داده شده است.

فیروز آبادی در قاموس گفته: «ابهارَّ اللیل» یعنی شب به نیمه رسیده، یا تاریکی­اش در هم شده، یا قسمت عمده آن گذشته، یا 3/ 1 آن باقی مانده است. و «بُهره» به معنای نیمه شب است. همچنین می­گوید: «رأد الضحی» به معنای برآمدن آن است، و «شرق» به معنای خورشید و تابش آن و برآمدن آن است. و فعل «شرق» مانند «أشرق» به معنای طلوع کردن خورشید است. «مَتع النهار» به معنای برآمدن روز تا قبل از ظهر است و «ضحی» نهایت برآمدن خورشید است و نزدیک به زوال خوشید، مانند «ترجّل» که برآمدن کامل روز است. و برای «دلوک» چهار معنا شده: غروب خورشید، یا زرد شدن آفتاب پیش از غروب، یا میل آن به سمت غروب و یا زوال و فرو افتادن آن از وسط آسمان. (پایان نقل از کتب لغت).

**[ترجمه]

و أقول

قد ورد فی الأخبار أن دلوک الشمس زوالها و الجنوح لعله هنا بمعنی المیل لمیل الشمس إلی المغرب و لم أر بهذا المعنی فی کتب اللغة و فی القاموس الهجیر و الهجیرة و الهجر و الهاجرة نصف النهار عند زوال الشمس مع الظهر أو من عند زوالها إلی العصر لأن الناس یستکنون فی بیوتهم کأنهم قد تهاجروا شدة الحر(2) و قال الظهر ساعة الزوال و الظهیرة حد انتصاف النهار و إنما(3) ذلک فی القیظ و قال الراغب الظهیرة وقت الظهر و قال یقال للعشیة

ص: 6


1- 1. تراکمت( خ).
2- 2. فی المصدر« و شدة الحر».
3- 3. فی المصدر« او انما».

أصیل و أصیلة و قال الجوهری الأصیل الوقت بعد العصر إلی المغرب و جمعه أصل و آصال و قال الطفل بالتحریک بعد العصر إذا طفلت الشمس للمغرب (1)

یقال أتیته طفلا.

**[ترجمه]در روایات آمده که منظور از «دلوک»، زوال خورشید است، و «جنوح» در اینجا به معنای میل است ، چرا که خورشید به سمت مغرب میل پیدا می­کند، و من در کتب لغت این معنی را ندیدم. در قاموس «هجیر و هجیره و هجر و هاجره» را وقت زوال خورشید به همراه ظهر دانسته یا از زوال خورشید تا عصر، زیرا مردم در این زمان در خانه هایشان آرامش یافته­اند و گویا به خاطر سختی گرما کوچیده­اند، و گفته: «ظهر»، همان ساعت زوال است و «ظهیره»، نیم روز است و مخصوص تابستان است. و راغب گفته: »ظهیره»، هنگام ظهر است و نیز گفته: به آخر روز، «اصیل و اصیله» گفته می­شود، جوهری گفته: «اصیل» به زمان پس از عصر تا مغرب گفته می­شود و جمع آن «أُصل و آصال» است و نیز گفته: «طفل» پس از عصر است که خورشید کودکانه به دامن غروب می افتد. گفته می­شود: «أتیته طفلا».

**[ترجمه]

أقول

و رأیت فی بعض الکتب أن العرب قسموا کلا من اللیل و النهار باثنتی عشرة ساعة و سموا کلا منها باسم فساعات النهار البکور و الشروق و الغدو و الضحی و الهاجرة و الظهیرة و الرواح و العصر و القصر و الأصیل و العشی و الغروب و ساعات اللیل الشفق و الغسق و العتمة و السدفة و الجهمة و الزلفة و البهرة و السحر و السحرة و الفجر و الصبح و الصباح و بعضهم ذکروا فی ساعات النهار الذرور و البزوغ و الضحی و الغزالة و الهاجرة و الزوال و الدلوک و العصر و الأصیل و الصبوب و الحدود و الغروب و بعضهم هکذا البکور و الشروق و الإشراق و الراد و الضحی و المتوع و الهاجرة و الأصیل و العصر و القصر و الطفل و الغروب ففی القاموس البکرة بالضم الغدوة کالبکر محرکة و اسمها الإبکار و بکر إلیه و علیه و فیه و بکر و ابتکر أتاه بکرة و کل من بادر إلی شی ء فقد أبکر إلیه فی أی وقت کان. و قال الغدوة بالضم البکرة أو ما بین صلاة الفجر و الطلوع الشمس کالغداة و الغدیة و الجمع غدوات و غدیات و غدایا و غدوا و لا یقال غدایا إلا مع عشایا و غدا علیه غدوا و غدوة بالضم و اغتدی بکر و قال الضحو و الضحوة و الضحیة کعشیة ارتفاع النهار و الضحی فویقه و الضحاء بالمد إذا قرب انتصاف النهار و قال الرواح العشی (2)

من الزوال إلی اللیل و قال العصر العشی إلی احمرار الشمس و قال الجوهری قصر الظلام اختلاطه و قد قصر العشی یقصر قصورا إذا أمسیت و یقال أتیته قصرا أی عشیا و قال الشفق بقیة ضوء الشمس له حمرتها فی أول اللیل إلی قریب من العتمة. و قال الخلیل الشفق الحمرة من

ص: 7


1- 1. فی المصدر« للغروب».
2- 2. فی المصدر: أو من الزوال.

غروب الشمس إلی وقت العشاء الآخرة فإذا ذهب قیل غاب الشفق و قال العتمة وقت صلاة العشاء قال الخلیل العتمة هو الثلث الأول من اللیل بعد غیبوبة الشفق و قد عتم اللیل یعتم و عتمته ظلامه. و قال قال الأصمعی السدفة و السدفة فی لغة نجد الظلمة و فی لغة غیرهم الضوء و هو من الأضداد و کذلک السدف بالتحریک و قال أبو عبید بعضهم یجعل السدفة اختلاط الضوء و الظلمة معا کوقت ما بین طلوع الفجر إلی الإسفار و قد أسدف اللیل أی أظلم و قال الفیروزآبادی الجهمة أول مآخیر اللیل أو بقیة سواده من آخره و یضم و قال الفجر ضوء الصباح و هو حمرة الشمس فی سواد اللیل و قد انفجر الصبح و تفجر و انفجر عنه اللیل و أفجروا دخلوا فیه و أنت مفجر إلی طلوع الشمس و قال الصبح الفجر أو أول النهار و الجمع أصباح و هو الصبیحة و الصباح و الإصباح انتهی.

**[ترجمه]در برخی کتب دیده ام که عرب، هر کدام از شب و روز را به دوازده ساعت تقسیم می کنند و هر ساعتی را نامی می نهند؛ بر این اساس، ساعات روز بدین صورت است: «بکور»، «شروق»، «غدوّ»، «ضحی»، «هاجرة»، «ظهیرة»، «رواح»، «عصر»، «قصر»، «اصیل»، «عشیّ» و «غروب»؛ ساعات شب را نیز این گونه نامیده اند: «شفق»، «غسق»، «عتمة»، «سدفة»، «جهمة»، «زلفة»، «بهرة»، «سحر»، «سحرة»، «فجر»، «صبح» و «صباح».

برخی نیز ساعات روز را چنین نام نهاده اند: «ذرور»، «بزوغ»، «ضحی»، «غزالة»، «هاجرة»، «زوال»، «دلوک»، «عصر»، «اصیل»، «صبوب»، «حدود» و «غروب».

و برخی این چنین گفته اند: «بکور»، «شروق»، «اشراق»، «راد»، «ضحی»، «متوع»، «هاجرة»، «اصیل»، «عصر»، «قصر»، «طفل» و «غروب» .

در قاموس آمده است: «بُکرة» و «غدوة» به معنی بامداد هستند و اسم آن «إبکار» است، و پیشی گرفتن به هر کاری را .در هر وقت باشد. «ابکار» می گویند و «بکر إلیه» و «بکر علیه» و «بکر فیه» و «بکّر» و «ابتکر» به این معناست که در هنگام بُکرة .یعنی صبحگاه. بر او وارد شد؛ و گفته است: «غُدوة» همان بکرة است یا زمان مابین نماز صبح و طلوع خورشید. «غُدوة» مانند «غداة» و «غدیّة» است و جمع آن «غدوات»، «غدیّات»، «غدایا» و «غدوّا»؛ و غدایا تنها به همراه «عشایا» استعمال می شود و «غدا علیه» و «اغتدی» به معنای «بکّر» .واردشدن در بامداد. است.

و گفته است: «ضحو»، «ضحوة» و «ضحیّة» بالا آمدن روز است و «ضحی»، اندکی بالاتر و «ضحاء» نزدیک نیم روز؛ و «رواح» شامگاه است از زوال تا شب؛ و گفته است: «عصر»، شامگاه تا سرخ شدن خورشید است.

و جوهری گفته: «قصر» آمیختگی تاریکی است و به معنی شامگاه؛ «شفق» باقی مانده نور سرخگون خورشید، در ابتدای شب تا نزدیک عتمة است؛ و خلیل گفته: شفق، سرخی از غروب خورشید تا هنگام نماز عشاء، است و چون این سرخی از بین برود می گویند شفق، پنهان شد. گفته است: «عتمة» هنگام نماز عشاء است. خلیل گفته است: «عتمة» یک سوّم اول شب پس از نهان شدن شفق است، و گفته می شود: «قد عتم اللیل یعتمّ» یعنی شب تاریک شد و «عتمة اللیل»، تاریکی شب است. اصمعی گفته: «سدفه» و «سُدفه» در زبان نجد، تاریکی است و نزد دیگران، روشنی؛ و این واژه از لغات اضداد بوده و «سَدَف» نیز این چنین است؛ ابوعبید گفته: برخی «سدفه» را زمان تاریک روشن می دانند، مانند زمان بین طلوع فجر تا روشن شدن هوا. و گفته می شود: «أسدف اللیل» یعنی شب تاریک شد.

فیروزآبادی گفته: «جُهمة» تاریکی های نخست و یا تاریکی های پایان شب است، و گفته است: «فجر» روشنایی صبح، یعنی همان سرخی خورشید در تاریکی شب است و گفته می شود: «انفجر الصبح» یا «تفجّر الصبح»، یعنی صبح شکافته شد و یا «انفجر عنه اللیل» یعنی شب از صبح رخت بربست و یا «أفجروا»، یعنی داخل فجر شدند و یا «انت مفجر الی طلوع الشمس» یعنی تو تا به هنگام طلوع خورشید در زمان فجر قرار داری. و گفته است: «صبح» همان فجر است و یا آغاز روز؛ جمع آن أصباح بوده و صبح همان صبیحة، صباح و إصباح است (پایان نقل از کتب لغت) .

**[ترجمه]

و أقول

الظاهر أن مرادهم بالفجر الأول و بالصبح الثانی و بالصباح الإسفار و للصبح عند العرب أسماء کثیرة الفلق بالتحریک و السطیع و الصدیع و المغرب و الصرام و الصریم و الشمیط و السدف و الشق و الفتق و الذرور من ذرت الشمس تذر ذرورا إذا طلعت و بزوغ الشمس أیضا طلوعها.

و فی القاموس الغزالة کسحابة الشمس لأنها تمد حبالا کأنها تغزل أو الشمس عند طلوعها أو عند ارتفاعها و غزالة الضحی و غزالاته أولها أو بعد(1) ما تنبسط الشمس و تضحی أو أولها إلی مضی خمس النهار انتهی.

و الصبوب و الحدود لم أر لهما معنی مناسبا و یقال للغداة و العشی البردان و الأبردان و العصران و الصرعان و القرتان و الکرتان و یقال وسق اللیل لساعة منه و سهواء اللیل و روبته بالفتح و الضم بغیر همز اسمان لبعض ساعات اللیل و الهبة بکسر الهاء و تشدید الباء الساعة تبقی من السحر و یقال رأیت بلجة الصبح بالفتح و الضم إذا رأیت ضوءه. فهذا ما وجدنا من أسماء ساعات اللیل و النهار عند

ص: 8


1- 1. فی المصدر« او بعید ...».

العرب و للیل و النهار أیضا عندهم أسماء الدائبان و الصرفان و الجدیدان و الأجدان و الحادیان و الأصرمان و الملوان و العصران و الردفان و الصرعان و الأثرمان و المتبادیان و الفتیان و الطریدان و ابنا سبات و ابنا جمیر و ابنا سمیر فالدائبان لدءوبهما و جدهما فی السیر و الصرفان لصروف الدهر فیهما و الجدیدان لحدوثهما و تجددهما و لذلک سمی الأجدان و الحادیان لسوقهما الناس إلی الموت و الأصرمان لقطعهما الأعمار و الملوان من قولهم عشت معه ملاوة من الدهر أی حینا و برهة و یقال سکت ملیا أی طویلا و العصران من العصر بمعنی الدهر و الردفان لترادفهما و توالیهما و الصرعان إبلان ترد أحدهما حین تصدر الأخری و الصرعان أیضا المثلان و الأثرمان أی القدیمان الشائبان فإن الثرم سقوط الثنایا من الأسنان و المتبادیان من البدو بمعنی الظهور و الفتیان لأنهما یتجددان شابین و الطریدان لأنهما یطردان و یدفعان سریعا و السبات بالضم الدهر و الجمیر من قولهم أجمر القوم

علی الشی ء إذا اجتمعوا علیه و هذا جمیر القوم أی مجتمعهم و السمیر من المسامرة و هو الحدیث باللیل و السمیر أیضا الدهر و ابناه اللیل و النهار.

**[ترجمه]ظاهر آن است که مراد ایشان از فجر، فجر اوّل و منظور از صبح، صبح دوّم و مراد از صباح، روشن شدن هواست. و صبح نزد عرب نام های بسیاری دارد چون: «فَلَق»، «سطیع»، «صدیع»، «مغرب»، «صرام»، «صریم»، «شمیط»، «سدف»، «شقّ»، «فتق»، «ذرور» (برگرفته از «ذرّت الشمس تذرّ ذرواً» هنگامی که خورشید طلوع می کند) و «بزوغ» (بزوغ خورشید نیز طلوع آن است).

در قاموس آمده است: «غزالة» همان خورشید است؛ چرا که اشعه خود را مانند نخ ریس پراکنده می کند؛ و یا اینکه این واژه به معنای خورشیدِ هنگام طلوع و یا خورشیدِ هنگام برآمدن است، و «غزالة الضحی» و «غزالات الضحی»، اوّل ضحی یا زمان بعد از گسترش و پهن شدن خورشید است و یا اینکه اوّل ضحی تا گذشت یک پنجم روز. (پایان نقل)

«صبوب» و «حدود» معنای مناسبی ندارند؛ و «غداة» و «عشیّ» را نیز «بردان»، «أبردان»، «عصران»، «صرعان»، «قرتان» و «کرّتان» گفته اند. «وسق اللیل»، «سهواء اللیل» و «روبة اللیل» نیز به ساعاتی از شب گفته می شود. «هِبّة» آخر ساعت سحر است و «بَلجة» و «بُلجة» هنگام تابش روشنایی صبح است؛ اینست آنچه از نام ساعت های شب و روز نزد عرب یافتیم.

عرب بر شب و روز نیز نام هایی نهاده است؛ مانند: «دائبان»، «صرفان»، «جدیدان»، «أجدّان»، «حادیان»، «أصرمان»، «ملوان»، «عصران»، «ردفان»، «صرعان»، «أثرمان»، «متبادیان»، «فتیان»، «طریدان»، «ابنا سبات»، «ابنا جمیر» و «ابنا سمیر».

اما شب و روز را «دائبان» نام نهاده اند، چون این دو پیوسته در رفت و آمدند و تکاپوی در گردش دارند؛ «صرفان»، بدین خاطر که روزگار در قالب این دو می گذرد؛ «جدیدان» و «اجدّان»، چون پیوسته پدیدار شده و جدید می شوند؛ «حادیان» چون مردم را به سوی مرگ می رانند؛ «أصرمان»، چون شب و روز، عمرها را قطع می کنند؛ «ملوان» از این سخن عرب بر گرفته شده است که: «عشتُ معه ملاوة من الدهر» {پاره ای از روزگار را همراه او زیستم} پس به معنای برهه و پاره ای از زمان است، نیز گفته می شود: «سکت ملیاً» یعنی مدّت طویلی سکوت کرد؛ «عصران» از عصر به معنی روزگار است؛ «ردفان»، چون شب و روز در پی هم و پشت سر یکدیگر می آیند؛ «صرعان» مانند دو شتر که یکی بر سر آب می رود و دیگری برمی گردد، و صرعان به معنی دو مثل و مانند نیز به کار می رود؛ «أثرمان» یعنی دو جنس دیرین و پیر، زیرا «ثرم»، افتادن دندان های ثنایا را می گویند؛ «متبادیان» از «بدو» به معنای ظهور گرفته شده است؛ «فتیان»، چون شب و روز همیشه تازه و جوانند؛ «طریدان»، چون به سرعت طرد و دفع می شوند؛ «سُبات» به معنی روزگار است و «جمیر» به معنی گرد هم بودن؛ چرا که عرب هنگامی که عدّه ای بر چیزی اتفاق کنند می گوید: «أجمر القوم علی الشی ء» و گفته می شود: «هذا جمیر القوم» یعنی این، محلّ اجتماع – یا مورد اتّفاق. آنان است؛ «سمیر» از «مسامره» به معنای سخن گفتن در شب گرفته شده است، نیز سمیر به معنای روزگار است که فرزندانش، شب و روز هستند.

**[ترجمه]

فوائد جلیلة

الأولی اعلم أن الیوم نوعان حقیقی و وسطی فالحقیقی عند بعض المنجمین من زوال الشمس من دائرة نصف النهار فوق الأرض إلی وصولها إلیها و عند بعضهم من زوال مرکز الشمس من دائرة نصف النهار تحت الأرض إلی وصولها إلیها و علی التقدیرین یکون الیوم بلیلته بمقدار دورة من المعدل مع المطالع الإستوائیة لقوس یقطعه الشمس من فلک البروج بحرکتها الخاصة من نصف الیوم إلی نصف الیوم أو من نصف اللیل إلی نصف اللیل و الوسطی هو مقدار دورة من المعدل مع مطالع قوس تقطعه الشمس بالسیر الوسطی و بسبب الاختلاف بین الحرکة الوسطیة و الحرکة التقویمیة یختلف الیوم بالمعنی الأول و الثانی اختلافا

ص: 9

یسیرا یظهر فی أیام کثیرة لکن الیوم بالاصطلاحین لا یختلف باختلاف الآفاق و بعضهم یأخذون الیوم من طلوع الشمس إلی طلوعها و بعضهم من غروبها إلی غروبها و ذلک یختلف باختلاف الآفاق کما تقرر فی محله.

قال أبو ریحان البیرونی إن الیوم بلیلته هو عودة الشمس بدوران الکل إلی دائرة فرضت ابتداء لذلک الیوم بلیلته أی دائرة کانت إذا وقع علیها الاصطلاح و کانت عظیمة لأن کل واحدة من العظام أفق بالقوة أعنی بالقوة أنه یمکن فیها أن یکون أفقا لمسکن ما و بدوران الکل حرکة الفلک بما فیه المرئیة من المشرق إلی المغرب علی قطبیه.

ثم إن العرب فرضت أول مجموع الیوم و اللیلة نقط المغارب علی دائرة الأفق فصار الیوم عندهم بلیلته من لدن غروب الشمس عن الأفق إلی غروبها من الغد و الذی دعاهم إلی ذلک هو أن شهورهم مبتنیة علی مسیر القمر مستخرجة من حرکاته المختلفة مقیدة برؤیة الأهلة لا الحساب و هی تری لدی غروب الشمس و رؤیتها عندهم أول الشهر فصارت اللیلة عندهم قبل النهار و علی ذلک جرت عادتهم فی تقدیم اللیالی علی الأیام إذا نسبوها إلی أسماء الأسابیع و احتج لهم من وافقهم علی ذلک بأن الظلمة أقدم فی المرتبة من النور و أن النور طار علی الظلمة فالأقدم أولی أن یبتدأ به و غلبوا السکون لذلک علی الحرکة بإضافة الراحة و الدعة و أن الحرکة لحاجة و ضرورة و التعب عقیب الضرورة فالتعب نتیجة الحرکة و بأن السکون إذا دام فی الأسطقسات مدة لم یولد فسادا فإذا دامت الحرکة فیها و استحکمت أفسدت و حدثت الزلازل و العواصف و الأمواج و أشباهها فأما عند غیرهم من الروم و الفرس و من وافقهم فإن الاصطلاح واقع بینهم علی أن الیوم بلیلته هو من لدن طلوعها من أفق المشرق إلی طلوعها منه بالغد إذا کانت شهورهم مستخرجة بالحساب غیر متعلقة بأحوال القمر و لا غیره من الکواکب و ابتداؤها من أول النهار فصار النهار عندهم قبل اللیل و احتجوا بأن النور وجود و الظلمة عدم و مقدمو النور علی الظلمة یقولون بتغلیب

ص: 10

الحرکة علی السکون لأنها وجود لا عدم و حیاة لا موت و یعارضونهم بنظائر ما قاله أولئک کقولهم إن السماء أفضل من الأرض و إن العامل و الشاب أصح و الماء الجاری لا یقبل عفونة کالراکد و أما أصحاب التنجیم فإن الیوم بلیلته عند جلهم و الجمهور من علمائهم هو من لدن موافاة الشمس فلک نصف النهار إلی موافاتها إیاه فی نهار الغد و هو قول بین القولین فصار ابتداء الأیام بلیالیها عندهم من النصف الظاهر من فلک نصف النهار و بنوا علی ذلک حسابهم و استخرجوا علیها مواضع الکواکب بحرکاتها المستویة و مواضعها المقومة فی دفاتر السنة و بعضهم آثر النصف الخفی من فلک نصف النهار فابتدءوا به من نصف اللیل کصاحب زیج شهریاران و لا بأس بذلک فإن المرجع إلی أصل واحد.

و الذی دعاهم إلی اختیار دائرة نصف النهار دون دائرة الأفق هو أمور کثیرة منها أنهم وجدوا الأیام بلیالیها مختلفة المقادیر غیر متفقة کما یظهر ذلک من اختلافها عند الکسوفات ظهورا بینا للحس و کان ذلک من أجل اختلاف مسیر الشمس فی فلک البروج و سرعته فیه مرة و بطئه أخری و اختلاف مرور القطع من فلک البروج علی الدوائر فاحتاجوا إلی تعدیلها لإزالة ما عرض لها من الاختلاف و کان تعدیلها بمطالع فلک البروج علی دائرة نصف النهار مطردا فی جمیع المواضع إذ کانت هذه الدائرة بعض آفاق الکرة المنتصبة و غیر متغیرة اللوازم فی جمیع البقاع من الأرض و لم یجدوا ذلک فی دوائر الآفاق لاختلافها فی کل موضع و حدوثها لکل واحد من العروض علی شکل مخالف لما سواه و تفاوت مرور قطع فلک البروج علیها و العمل بها غیر تام و لا جار علی نظام.

و منها أنه لیس بین دوائر أنصاف نهار البلاد إلا ما بینهما من دائرة معدل النهار و المدارات المشبهة بها فأما الآفاق فإن ما بینها مرکب من ذلک و من انحرافها إلی الشمال و الجنوب و تصحیح أحوال الکواکب و مواضعها إنما هو بالجهة التی یلزم من فلک نصف النهار و تسمی الطول لیس له خط فی الجهة الأخری اللازمة عن الأفق و تسمی العرض فلأجل هذا اختاروا الدائرة التی

ص: 11

تطرد علیها حسباناتهم و أعرضوا عن غیرها علی أنهم لو راموا العمل بالآفاق لتهیأ لهم و لأدتهم إلی ما أدتهم إلیه دائرة نصف النهار لکن بعد سلوک المسلک البعید و أعظم الخطاء هو تنکب الطریق المستقیم إلی البعد الأطول علی عمد.

الفائدة الثانیة اعلم أن الیوم قد یطلق علی مجموع الیوم و اللیلة و قد یطلق علی ما یقابل اللیل و هو یرادف النهار و لا ریب فی أن الیوم و النهار الشرعیین مبدؤهما من طلوع الفجر الثانی إلی غیبوبة قرص الشمس عند بعض و إلی ذهاب الحمرة المشرقیة عند أکثر الشیعة و عند المنجمین و أهل فارس و الروم من طلوع الشمس إلی غروبها و خلط بعضهم بین الاصطلاحین فتوهم أن الیوم الشرعی أیضا فی غیر الصوم من الطلوع إلی الغروب و هذا خطاء و قد أوردنا الآیات و الأخبار الکثیرة الدالة علی ما اخترناه فی کتاب الصلاة و أجبنا عن شبه المخالفین فی ذلک.

قال أبو ریحان بعد إیراد ما تقدم منه هذا الحد هو الذی نحد به الیوم علی الإطلاق إذا اشترط اللیلة فی الترکیب فأما علی التقسیم و التفصیل فإن الیوم بانفراده و النهار بمعنی واحد و هو من طلوع جرم الشمس إلی غروبه و اللیل بخلاف ذلک و عکسه بتعارف من الناس قاطبة فیما بینهم و اتفاق من جمهورهم لا یتنازعون فیه إلا أن بعض علماء الفقه فی الإسلام حد أول النهار بطلوع الفجر و آخره بغروب الشمس تسویة منه بینه و بین مدة الصوم و احتج بقوله تعالی وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ

مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ (1) فادعی أن هذین الحدین هما طرفا النهار و لا تعلق لمن رأی هذا الرأی بهذه الآیة بوجه من الوجوه لأنه لو کان أول الصوم أول النهار لکان تحدیده ما هو ظاهر بین للناس بمثل ما حده به جاریا مجری التکلف لما لا معنی له کما لم یحد آخر النهار و أول اللیل بمثل ذلک إذ هو معلوم متعارف لا یجهله أحد و لکنه تعالی لما حد أول الصوم بطلوع الفجر و لم

ص: 12


1- 1. البقرة: 187.

یحد آخره بمثله بل أطلقه بذکر اللیل فقط لعلم الناس بأسرهم أنه غروب قرص الشمس علم أن المراد بما ذکر فی الأول لم یکن مبدأ النهار و مما یدل علی صحة قولنا قوله تعالی أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ إلی قوله تعالی ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ (1) فأطلق المباشرة و الأکل و الشرب إلی وقت محدود لا اللیل کله کما کان محظورا علی المسلمین قبل نزول هذه الآیة الأکل و الشرب بعد عشاء الآخرة و ما کانوا یعدون صومهم بیوم و بعض لیلته بل کانوا یذکرونها أیاما بإطلاق.

فإن قیل إنه أراد بذلک تعریفهم أول النهار للزم أن یکون الناس قبل ذلک جاهلین بأول الأیام و اللیالی و ذلک ظاهر المحال فإن قیل إن النهار الشرعی خلاف النهار الوضعی فما ذلک إلا خلاف فی العبارة و تسمیة شی ء باسم وقع فی التعارف علی غیره مع تعری الآیة عن ذکر النهار و أوله و المشاحة فی مثل ذلک مما نعتزلها و نوافق الخصوم فی العبارات إذا وافقونا فی المعانی و کیف یعتقد أمر ظهر للعیان خلافه فإن الشفق من جهة المغرب هو نظیر الفجر من جهة المشرق و هما متساویان فی العلة متوازیان فی الحالة فلو کان طلوع الفجر أول النهار لکان غروب الشفق آخره و قد اضطر إلی قبول ذلک بعض الشیعة(2)

و علی أن من خالفنا فیما قدمناه یوافقنا فی مساواة اللیل و النهار مرتین فی السنة إحداهما فی الربیع و الأخری فی الخریف و یطابق قوله قولنا فی أن النهار ینتهی فی طوله عند تناهی قرب الشمس من القطب الشمالی و أنه ینتهی فی قصره عند تناهی بعدها منه و أن لیل الصیف الأقصر یساوی نهار الشتاء الأقصر و أن

ص: 13


1- 1. البقرة: 187.
2- 2. القول باعتبار غروب الشفق لتحقّق اللیل غیر معهود من الشیعة، و الظاهر أن منشأ الاشتباه المشهور ارتفاع الحمرة المشرقیة الی قمة الرأس. و لعله أراد ببعض الشیعة أبا الخطاب العالی، فقد روی فی السرائر عن عمّار الساباطی عن أبی عبد اللّه علیه السلام أنّه قال: إنّما أمرت أبا الخطاب أن یصلی المغرب حین تغرب الحمرة من مطلع الشمس عند مغربها فجعله هو الحمرة التی من قبل المغرب، فکان یصلّی حین یغیب الشفق.

معنی قوله یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ (1) و قوله تعالی یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ (2) راجع إلی ذلک فإن جهلوا ذلک کله أو تجاهلوا لم یجدوا بدا من کون النصف النهار الأول ست ساعات و النصف الأخیر ست ساعات و لا یمکنهم التعامی عن ذلک لشیوع الخبر المأثور فی ذکر فضائل السابقین إلی الجامع یوم الجمعة و تفاضل أجورهم بتفاضل

قصورهم فی الساعات الست التی هی أول النهار إلی وقت الزوال و ذلک مقول علی الساعات الزمانیة المعوجة دون المستویة التی تسمی المعتدلة فلو سامحناهم بالتسلیم لهم فی دعواهم لوجب أن یکون استواء اللیل و النهار حین تکون الشمس بجنبتی الانقلاب الشتوی و یکون ذلک فی بعض المواضع دون بعض و أن لا یکون اللیل الشتوی مساویا للنهار الصیفی و أن لا یکون نصف النهار موافاة الشمس منتصف ما بین الطلوع و الغروب و خلافات هذه اللوازم هی القضایا المقبولة عند من له أدنی بصر و لیس یتحقق لزوم هذه الشناعات إیاهم إلا من له دریة یسیرة بحرکات الأکر(3).

فإن تعلق متعلق بقول الناس عند طلوع الفجر قد أصبحنا و ذهب اللیل فأین هو عن قولهم عند تقارب غروب الشمس و اصفرارها قد أمسینا و ذهب النهار و جاء اللیل و إنما ذلک إنباء عن دنوه و إقباله و إدبار ما هم فیه و ذلک جار علی طریق المجاز و الاستعارة و جائز فی اللغة کقول الله تبارک و تعالی أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ (4) و یشهد لصحة قولنا ما روی

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: صَلَاةُ النَّهَارِ عَجْمَاءُ.

و تسمیة الناس صلاة الظهر بالأولی لأنها الأولی من صلاتی النهار و تسمیة صلاة العصر بالوسطی لتوسطها بین الصلاة الأولی من صلاتی النهار و بین الصلاة الأولی من صلوات اللیل و لیس قصدی فیما أوردته فی هذا الموضع إلا نفی

ص: 14


1- 1. الحجّ: 16.
2- 2. الزمر: 5.
3- 3. الاکر کصرد جمع الکرة.
4- 4. النحل: 1.

ظن من یظن أن الضروریات تشهد بخلاف ما یدل علیه القرآن و یحتج لإثبات ظنه بقول أحد الفقهاء و المفسرین و الله الموفق للصواب انتهی کلامه.

**[ترجمه]1. روز دو نوع است: حقیقی و وسطی؛ روز حقیقی نزد برخی منجّمین، از گذر خورشید از دائره نصف النهار بالای زمین تا برگشتش به همان جاست و نزد برخی دیگر، از گذر مرکز خورشید از دائره نصف النهار پایین زمین تا برگشتش به همان جاست. شبانه روز در هر دو دیدگاه، یک دوره معدّل است به اضافه قوسی که خورشید از فلک البروج با حرکت مخصوص خودش از نیم روز تا نیم روز، و یا از نیمه شب تا نیمه شب طی می کند.

روز وسطی مقدار یک دوره معدّل است به اضافه یک قوسی که خورشید با سیر وسطی طی می کند؛ و به سبب اختلاف بین حرکت وسطی با حرکت تقویمی، روز حقیقی و وسطی اندکی اختلاف دارند که در روزهای بسیاری پدیدار می شود؛ ولی روز به هر دو اصطلاح با اختلاف افق، متفاوت نمی شود.

برخی هم روز را از برآمدن خورشید تا برآمدن دیگر خورشید محسوب می کنند و برخی، از غروب خورشید تا غروب دیگر؛ و روز بدین معنی، با اختلاف افق متفاوت می شود، چنانچه در جای خود مقرّر است.

ابوریحان گفته است: یک شبانه روز، برگشت خورشید با دوران کل است به دائره ای که آغاز آن شبانه روز، مفروض شده است، به شرط اینکه دائره، دائره عظیمه باشد؛ زیرا هر دائره عظیمه را می توان افق بالقوّه به حساب آورد. مراد من از بالقوّه این است که می توان آن را برای هر جایی، یک افق محسوب کرد؛ و با دوران کل، حرکت مرئی فلک از مشرق تا مغرب بر دو قطب خود صورت می گیرد.

سپس عرب آغاز شبانه روز را نقطه های مغرب بر روی دائره افق مفروض گرفته است؛ بنابر این، یک شبانه روز در نزد ایشان، از هنگام غروب خورشید در افق است تا غروب دیگرش در فردا. علّت این فرض آنان این است که ماه های آنها بر اساس گردش قمر است که از حرکات مختلف آن برگرفته شده و مقیّد به دیدن ماه نو است نه حساب نجومی؛ و دیدن ماه نو، هنگام غروب خورشید است که آغاز ماه خود می دانند. بنابر این، عرب، شب را پیش از روز می داند و بر این اساس، عادت آنان در مقدّم شمردن شب بر روز، در انتساب شب ها به اسامی هفته ها نیز جاری است. و دلیل موافقان آنها اینست که رتبه تاریکی پیش از نور است و نور به دنبال آن آمده، و شایسته است با آنچه پیش است شروع کرد. نیز آنان سکون شب را که آرامش و آسایش در پی دارد، بر حرکت و جنبش روز برتری داده اند. دلیل دیگر آنان این است که حرکت، به خاطر نیاز و ضرورت صورت می گیرد و خستگی، نتیجه ضرورت است؛ پس حرکت، خستگی می آورد. نیز استمرار سکونِ عناصر، باعث تباهی نمی شود و استمرار و استحکام حرکت آنان است که فساد و زلزله، طوفان، موج و مانند آن را به بار می آورد.

و امّا دیگرانی از روم و پارس و موافقانشان می گویند یک شبانه روز، از برآمدن خورشید از افق مشرق تا برآمدن دوباره از همان افق در فرداست؛ زیرا پایه ماه آنها محاسبه بوده و وابسته به گردش قمر و دیگر ستارگان نیست. و آغاز شبانه روز آنان از ابتدای روز است؛ بنابر این نزد ایشان، روز پیش از شب است، و این چنین دلیل می آورند که نور، وجود است و تاریکی، عدم. مقدّم دارندگان نور بر ظلمت، معتقد به برتری حرکت بر سکون هستند؛ زیرا حرکت، وجود است نه عدم، و زندگی است نه مرگ؛ ایشان با سخنانی شبیه سخنان معارضان، با آنها محاجّه می کنند؛ مانند اینکه آسمانِ متحرّک، برتر از زمین است، و کارگر و جوان، تندرست ترند (از بیکاران و پیران)، و آب روان، عفونتی مانند آب راکد نمی گیرد.

و امّا منجّمین به ویژه بزرگان و اکثر دانشمندان آنها، شبانه روز را از رسیدن خورشید به دائره نصف النهار می گیرند تا برگشتش به همان دائره در ظهر فردا؛ و این نظر، میانه دو نظر پیش گفته است. بنابراین، آغاز شبانه روز نزد آنان، از نیمه ظاهر از دائره نصف النهار است و آنان حساب خود را بر این اساس پی ریزی می کنند، و جایگاه ستارگان را بر پایه آن و با استفاده از حرکات یکسان و جایگاه مستحکمشان، در دفاتر سال مشخّص می سازند. برخی نیز مانند مؤلّف «زیج شهریاران»، نیمه نهان دائره نصف النهار را آغاز گرفته و از نیمه شب، حساب نگه می دارند، و اشکالی بدان نیست و همه به یک حقیقت برمی گردند.

دلایل زیادی در انتخاب دائره نصف النهار و نه دائره افق وجود دارد که به برخی از آنها می پردازیم:

طول شبانه روز همیشه یکسان نیست و این اختلاف به خوبی و به صورت محسوس، در کسوف ها هویداست؛ این امر به خاطر اختلاف مسیر خورشید در فلک بروج و تندی و یا کندی سرعت خورشید در آن، و اختلاف گذر فلک بروج بر دوائر است. پس برای رفع اختلاف، نیاز به تعدیل آن داشتند و این تعدیل، با مطالع فلک بروج بر روی دائره نصف النهار، که در همه جاهای زمین یک نواخت است، آسان تر است از دائره های افق، که در هر جا مختلف است و در هر عرضی، بر شکلی مخالف عرض دیگر پدیدار می شود؛ و گذر فلک بروج بر آنها تفاوت می کند و عمل بر آنها ناتمام و بی نظم خواهد شد.

2. میان دوائر نصف النهار سرزمین ها، تنها دائره معدّل النهار و مدار های مشابه آن است، ولی فاصله دوائر افق، مرکّب از آن و از انحراف به سمت جنوب و شمال است، و تصحیح احوال و جایگاه ستارگان در خطّ طول آنها، تنها با جهتی است که از فلک نصف النهار لازم آمده و طول نامیده می شود که خط انحرافی عرض در آن منظور نشود؛ و از این رو دائره ای را اختیار کردند که حساب آنها یک نواخت درآید و از دوائر دیگر صرف نظر کردند؛ و اگر هم دائره افق را منظور می داشتند باز همان نتیجه دائره نصف النهار را می داد، منتهی با رفتن از راهی دورتر؛ و بزرگ ترین خطا این است که راه راست را بگذارند و عمداً به راه دور بروند تا به مقصد برسند.

نکته دوّم: گاهی منظور از «یوم»، شبانه روز است و گاهی در برابر شب به کار برده می شود که در این صورت، مترادف «نهار» است؛ و شکّی نیست که آغاز «یوم» شرعی و «نهار» شرعی در نزد برخی، از طلوع فجر دوّم است تا پنهان شدن قرص خورشید، و نزد اکثر شیعه تا پنهان شدن سرخی مشرق؛ ولی منجّمین و پارسیان و رومیان، روز را از طلوع خورشید تا غروب آن می دانند. برخی این دو اصطلاح را با هم اشتباه گرفته و گفته اند: روز شرعی در غیرروزه هم از طلوع تا غروب خورشید است، و این گفته، خطاست و ما در کتاب «صلوة» خود، آیات و اخبار بسیاری آورده ایم که دلالت بر گفته ما دارد و شبهه های مخالفان را در آن پاسخ داده ایم.

ابوریحان بعد از تعریف شبانه روز، این چنین می گوید: امّا روز در برابر شب که همان «نهار» است، از طلوع جرم خورشید تا غروب آن بوده و شب برعکس آنست و این، عرف همه مردم است و مورد اتّفاق جمهور بدون گفتگو، جز اینکه برخی فقهای اسلام، آغاز روز را طلوع فجر دانسته و پایانش را غروب خورشید (برابر مدّت روزه)؛ و دلیل آورده اند به قول خدا تعالی: «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» - . بقره / 187 - {و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود؛ سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید} وی مدّعی شده که این دو حدّ، دو طرف روز است

ولی این نظر، به هیچ وجه از این آیه بر نمی آید؛ زیرا اگر ابتدای روزه همان ابتدای نهار بود، محدود کردن روز . که نزد مردم روشن و واضح است. به آن عبارت، در حکم تکلّف ورزیدن است؛ چرا که معنایی ندارد؛ چنانچه برای آخر روز و آغاز شب چنین تعبیر پیچیده ای نیاورده است، چون شب را همه می دانند و می فهمند و کسی جهل بدان ندارد؛ ولی چون خداوند متعال آغاز روزه را به طلوع فجر محدود کرد و پایانش را مانند آن بیان نکرد، و بلکه تنها به ذکر «اللیل» اکتفاء کرد و همه مردم می دانند که آن، غروب قرص خورشید است، معلوم می شود که مقصود خداوند در عبارت اوّلی، آغاز روز نبوده است.

و این قول خدای تعالی بر درستی گفته ما دلالت دارد: «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ ...ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» - . بقره / 187 -

{در شب های روزه، همخوابگی با زنانتان بر شما حلال گردیده است... سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید} خداوند در این آیه ، مباشرت و خوردن و نوشیدن را تا وقت معیّنی آزاد کرد نه همه شب؛ چنانچه پیش از نزول این آیه، خوردن و نوشیدن پس از عشاء آخر بر مسلمانان حرام بود، و آنها روزه خود را به یک روز و پاره ای از شب برنمی شمردند، بلکه تنها با روز بیان می کردند.

و اگر گفته شود مقصود خداوند از آن عبارت، شناساندن آغاز روز به مردم بوده است، لازم می آید که مردم پیش از آن، نسبت به آغاز روز و شب جاهل بوده باشند، و این امری محال است. اگر بگویند نهار شرعی غیر از نهار قراردادی است، این تنها اختلافی در تعبیر، و یک نام گذاری غیرمتعارف است، در حالی که در آیه ذکری از روز و آغاز روز نیست و ما از این گفتار لفظی رویگردان نیستیم و هرگاه طرف مقابل در معانی با ما موافق باشد، در تعابیر نیز با وی موافقت می کنیم، و چگونه به چیزی عقیده دارد که خلافش روشن است؟ زیرا شفق در سوی مغرب، مانند فجر در سوی مشرق است و هر دو در علّت برابر، و در حالت همانند، و اگر طلوع فجر، آغاز روز باشد باید غروب شفق، پایان روز باشد، و برخی از شیعه به پذیرش آن ناچار شده اند. - . قول به لزوم غروب شفق برای تحقق شب، در شیعه معهود نیست و منشأ این اشتباه مشهور، تعبیر ارتفاع سرخی مشرق تا بالای سر است؛ و شاید مقصود از برخی شیعه، «ابوالخطاب» غالی باشد. در کتاب «السرائر» آمده است که امام باقر علیه السّلام فرمود: ابوالخطاب را دستور دادم که نماز مغرب را به هنگام غروب سرخی محل طلوع خورشید به هنگام غروب خورشید بخواند، اما او آن را به سرخی ای که در محل مغرب است تغییر داد و وی به هنگام غروب شفق نماز می گذارد. -

و به علاوه کسی که در تعیین آغاز روز با ما مخالف است در اینکه در یک سال، مدّت شب و روز دو بار برابر هم می شود با ما موافق است: یکی در آغاز بهار و دیگری در آغاز پائیز؛ و نیز با ما موافق است که بلندترین روز، به هنگام نهایت نزدیک شدن خورشید به قطب شمال است و کوتاه ترین روز، به هنگام نهایت دورشدن خورشید از آنست و باز با ما موافق است که کوتاه ترین شب تابستان، برابر کوتاه ترین روز زمستان است و نیز موافق این است که مفهوم این سخن خدای تعالی «یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ» - . حج / 61 - {خدا شب را در روز درمی آورد و روز را [نیز] در شب درمی آورد} و نیز این قول خدای تعالی «یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ» - . زمر / 5 -

{شب را به روز درمی پیچد، و روز را به شب درمی پیچد} به آن امر برمی گردد. و اگر همه این مطالب را ندانند یا نادیده بگیرند چاره ای ندارند که نیمه نخست روز را شش ساعت بدانند و نیمه دوّم را نیز شش ساعت؛ و آنها نمی توانند از آن چشم پوشی کنند؛ زیرا این خبر در فضیلت پیشتازان به نماز جمعه شایع است که برتری پاداش آنها به نسبت پیشی گرفتن در شش ساعتی که همان اوّل روز است، تا وقت زوال خورشید بوده، و مقصود از این ساعات، ساعات زمانیّه معوجّه است نه ساعات معتدله مستویّه.

و اگر ما با آنها مسامحه کنیم و ادّعای آنها را بپذیریم، باید برابری شب و روز هنگامی باشد که خورشید در دو سوی انقلاب زمستانی است و آن تنها در برخی جاها است و نیز باید شب زمستان برابر روز تابستان نباشد، و همچنین رسیدن خورشید به نصف النّهار، میانه طلوع و غروب نباشد؛ در حالی که خلاف همه اینها نزد صاحبان کمترین بصیرت نیز پذیرفته شده است و کسی که از حرکات کره ها اندکی مطّلع باشد نیز، همراهی این شناعات را با آنها به خوبی می داند.

و اگر کسی به این امر دست آویزد که مردم به هنگام طلوع فجر می گویند «بامداد کردیم و شب رفت»، این مانند آن است که نزدیک غروب خورشید و زردی آن می گویند «شب کردیم و روز رفت و شب آمد» و این عبارت ها، خبر دادن از نزدیک شدن و روآوردن و پشت کردن روز و شب است و بر وجه مَجاز و استعاره استعمال شده و در زبان، جایز است؛ چنانکه خدای تعالی فرموده است «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ» - . نحل / 1 - {[هان] امر خدا دررسید، پس در آن شتاب مکنید} و گواه گفتار ما اینست که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: صَلَاةُ النَّهَارِ عَجْمَاءُ {نمازِ روز، بی زبانست}. - . یعنی باید آهسته خوانده شود. -

و اینکه مردم نماز ظهر را «اُولی» می نامند به خاطر این است که نخستین نماز از دو نمازِ روز است و عصر را «وُسطی» می خوانند چرا که میان اوّلین نماز روز و اوّلین نماز شب است، و منظور من در اینجا، تنها نفی پندار کسی است که می گوید ضروریّات، برخلاف دلالت قرآن است و برای اثبات پندارش، از گفته یک فقیه یا مفسّر دلیل می آورد؛ و خداوند تنها موفّق کننده به راستی هاست.

**[ترجمه]

و أقول

سیأتی جواب ذلک کله و الدلائل الکثیرة الدالة علی خلافه و ما ذکره علی تقدیر تمامه لا ینافی ما ادعیناه مع أن عرف الشرع بل العرف العام قد استقر علی أن ابتداء الیوم و النهار طلوع الفجر الثانی (1) و أکثر ما ذکره یدل علی أنه بحسب الحساب و القواعد النجومیة أولهما طلوع الشمس و لا مشاحة فی ذلک و قوله لو کان أول الصوم أول النهار إلخ فالجواب أنه لما کان أول النهار عند أهل الحساب طلوع الشمس بین سبحانه أن المراد هنا الیوم الشرعی کما أنه لما کانت الید تطلق علی معان قال فی آیة الوضوء إِلَی الْمَرافِقِ لتعیین أحد المعانی و لما لم یکن فی آخر النهار اختلاف فی الاصطلاح لم یتعرض لتعیینه و إنما استقر العرف العام و الخاص علی جعل أول النهار الفجر و أول اللیل الغروب لما سیأتی أن الناس لما کانوا فی اللیل فارغین عن أعمالهم الضروریة للظلمة المانعة فاغتنموا شیئا من الضیاء لحرکتهم و توجههم إلی أعمالهم الدینیة و الدنیویة

ص: 15


1- 1. الظاهر ان المتبادر من اللیل و النهار هو ما بین غروب الشمس الی طلوعها و ما بین طلوعها الی غیبوبتها، و أمّا تحدید بعض العبادات کالصوم بغیر هذین الحدین فلا یدلّ علی أن للفظة الیوم او النهار معنی شرعیا مغایرا لمعناه العرفی و اللغوی، و دعوی دلالة آیة الصوم علی کون مبدإ الیوم الشرعی طلوع الفجر ممنوعة، لان الآیة انما تتعرض لوقت الصوم و لیس فیها ذکر من الیوم و النهار و لا دلالة لها علی کون مبدأ الصوم هو مبدأ النهار بعینه. نعم یظهر من قوله تعالی: « ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ» ان منتهاه هو مبدأ اللیل فبناء علی ما هو المشهور بین الشیعة من اعتبار ذهاب الحمرة المشرقیة یقع الکلام فی ان مبدأ اللیل العرفی هو غروب الشمس فاعتبار امر زائد علیه یدلّ علی ان مبدأه عند الشرع غیر ذلک. و لقائل أن یقول: إن استتار القرص لما کان یختلف فی الاراضی المتقاربة لاجل حیلولة الجبال الشاهقة بل التلال المرتفعة جعل ارتفاع الحمرة کاشفا عن تحقّق الغروب فی الاراضی المتفقة الافق. و یؤید ذلک روایة ابن أبی عمیر عن الصادق علیه السلام« فاذا جازت- یعنی الحمرة- قمة الرأس إلی ناحیة المغرب فقد وجب الإفطار و سقط القرص» و فی روایة اخری« و الدلیل علی غروب الشمس ذهاب الحمرة من جانب المشرق».

و فی اللیل بالعکس لأنهم لما کلوا و ملوا من حرکات النهار و أعماله اغتنموا شیئا من الظلمة لترکهم ذلک فلذا اختلف الأمر فی أول النهار و آخره و ما وقع فی الشرع من أن الزوال نصف النهار فهو علی التقریب و التخمین و ما ذکره من استواء اللیل و النهار فی الاعتدالین فمعلوم أنه مبنی علی اصطلاح المنجمین و سیأتی الکلام فی جمیع ذلک فی کتاب الصلاة إن شاء الله تعالی.

الفائدة الثالثة لا ریب فی أن اللیل بحسب الشرع مقدم علی الیوم فما ورد فی لیلة الجمعة مثلا إنما هی اللیلة المتقدمة لا المتأخرة و ما یعتبره المنجمون و بعض العرب من تأخیر اللیلة فهو محض اصطلاح منهم و لا یبتنی علیه شی ء من أحکام الشریعة و مما یدل علیه ما رواه الْکُلَیْنِیُّ فِی الرَّوْضَةِ بِسَنَدٍ مُوَثَّقٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْمُغِیرِیَّةَ یَزْعُمُونَ أَنَّ هَذَا الْیَوْمَ لِهَذِهِ اللَّیْلَةِ الْمُسْتَقْبِلَةِ فَقَالَ کَذَبُوا هَذَا الْیَوْمُ لِلَّیْلَةِ الْمَاضِیَةِ إِنَّ أَهْلَ بَطْنِ نَخْلَةَ حَیْثُ رَأَوُا الْهِلَالَ قَالُوا قَدْ دَخَلَ الشَّهْرُ الْحَرَامُ (1).

**[ترجمه]جواب همه اینها در ادامه می آید و دلایل بسیاری بر خلاف آن وجود دارد. آنچه وی گفته، اگرچه درست هم باشد، منافی گفته ما نیست. چرا که عرف شرع و بلکه عرف عام هم آغاز یوم و نهار را طلوع فجر دوّم می داند و بیشتر گفته او دالّ بر اینست که بر اساس حساب و قواعد نجومی، آغاز یوم و نهار، طلوع خورشید است و در آن سخنی نیست.

و این گفته وی که «اگر آغاز روزه آغاز نهار بود...»، جوابش اینست که چون نزد اهل حساب، طلوع خورشید، آغاز نهار است، خداوند سبحان بیان کرده که مقصود در اینجا، روز شرعی است؛ چنانکه «ید» به چند معنا به کار برده می شود و در آیه وضوء «الی المرافق» آورده است تا یکی از معانی را مشخّص کند؛ و چون اختلافی در اصطلاح آخر روز نبوده، آن را توضیح نداده است.

عرف عام و خاص، آغاز روز را فجر می داند و آغاز شب را غروب خورشید؛ زیرا در ادامه می آید که مردم چون در شب به خاطر تاریکی، دست از کارهای لازم خود می کشند، اندک روشنی صبح را برای حرکت و توجه به کارهای دینی و دنیوی خود غنیمت می شمرند. و در شب برعکس است؛ زیرا مردمان بعد از خوردن و خسته شدن از حرکت ها و کارهای روز، از اندک تاریکی برای ترک خستگی بهره می گیرند؛ و آغاز نهار و پایانش از این نظر با هم متفاوت است، و آنچه در شرع رسیده که زوال، نیمه نهار است، تقریبی و بر اساس تخمین است، و برابری شب و روز در دو اعتدال، مبتنی بر اصطلاح منجّمین است و به خواست خدا سخن پیرامون همه این مطالب، در کتاب «صلوة» خواهد آمد.

نکته سوم: شکّی نیست که از نظر شرع، شب پیش از روز است، و به عنوان نمونه در دعاها و اعمالی که برای شب جمعه رسیده، مقصود از شب، پیش از روز جمعه است نه پس از آن؛ و آنچه منجّمین و برخی عرب معتبر می دانند که شب آینده از روز گذشته است اصطلاح خود آنها است و احکام شرع بر آنها بنا نمی شود؛ و از دلایل آن، روایت کلینی در روضه است که به سند موثّقی از عمر بن یزید نقل می شود که وی به امام صادق علیه السّلام می گوید: «مغیریّه» می پندارند امروز از شب آینده است. فرمود: دروغ گفته اند، امروز از شب گذشته است؛ زیرا اهل «بطن نخله» چون ماه نو را دیدند گفتند: ماه حرام آمد. - . روضه کافی : 332 -

**[ترجمه]

و توضیحه

أن المغیریة هم أتباع المغیرة بن سعد البجلی و هو من المذمومین المطعونین و قد روی الکشی أخبارا کثیرة فی أنه کان من الکذابین علی أبی جعفر علیه السلام و روی أنه کان یدعو الناس إلی محمد بن عبد الله بن الحسن و کان من الزیدیة التبریة و فی بعض النسخ المغیرة أی الذین غیروا دین الله من المخالفین و قصة بطن نخلة هی ما ذکره المفسرون و المؤرخون أن النبی صلی الله علیه و آله بعث عبد الله بن جحش و معه ثمانیة رهط من المهاجرین و قیل اثنا عشر و أمره أن ینزل نخلة بین مکة و الطائف فیرصد قریشا و یعلم أخبارهم فانطلقوا حتی هبطوا نخلة فوجدوا بها عمرو بن الحضرمی فی عیر تجارة قریش فی آخر یوم من جمادی الآخرة و کانوا یرون أنه من جمادی و هو رجب فاختصم المسلمون فقال قائل منهم هذه غرة من عدو و غنم (2)

رزقتموه فلا ندری أ من

ص: 16


1- 1. روضة الکافی: 332.
2- 2. الغرة: الغفلة، و الغنم کالقفل الغنیمة.

الشهر الحرام هذا الیوم أم لا فقال قائل منهم لا نعلم هذا الیوم إلا من الشهر الحرام و لا نری أن تستحلوه لطمع أشفیتم علیه فشدوا علی ابن الحضرمی فقتلوه و غنموا عیره فبلغ ذلک کفار قریش فرکب وفدهم حتی قدموا علی النبی صلی الله علیه و آله فقالوا أ یحل القتال فی الشهر الحرام فأنزل الله تعالی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ الآیة(1) و یظهر من هذا الخبر کما ورد فی بعض السیر أیضا أنهم إنما فعلوا ذلک بعد رؤیة هلال رجب و علمهم بکونه منه و استشهاده علیه السلام بأن الصحابة حکموا بعد رؤیة الهلال بدخول رجب فاللیل سابق علی النهار و محسوب مع الیوم الذی بعده یوما و ما سبق من تقدم خلق النهار علی اللیل لا ینافی ذلک کما لا یخفی.

الفائدة الرابعة اعلم أنهم یقسمون کلا من الیوم الحقیقی و الیوم الوسطی إلی أربعة و عشرین قسما متساویة یسمونها بالساعات المستویة و المعتدلة و أقسام الیوم الحقیقی تسمی بالحقیقیة و الوسطی بالوسطیة و قد یقسمون کلا من اللیل و النهار فی أی وقت کان باثنتی عشرة ساعة متساویة و یسمونها بالساعات المعوجة لاختلاف مقادیرها باختلاف الأیام طولا و قصرا بخلاف المستویة فإنها تختلف أعدادها و لا تختلف مقادیرها و المعوجة بعکسها و تسمی المعوجة بالساعات الزمانیة أیضا لأنها نصف سدس زمان النهار أو زمان اللیل و کثیر من الأخبار مبنیة علی هذا الاصطلاح کما أومأنا إلیه و الساعتان تستویان فی خط الإستواء أبدا و عند حلول الشمس أحد الاعتدالین فی سائر الآفاق و قد تطلق الساعة فی الأخبار علی مقدار من أجزاء اللیل و النهار مختص بحکم معین أو صفة مخصوصة کساعة ما بین طلوع الفجر و الشمس و ساعة الزوال و الساعة بعد العصر و ساعة آخر اللیل و أشباه ذلک بل علی مقدار من الزمان و إن لم یکن من أجزاء اللیل و النهار کالساعة التی تطلق علی یوم القیامة کما أن الیوم قد یطلق علی مقدار من الزمان مخصوص بواقعة أو حکم کیوم القیامة و یوم حنین و قال

ص: 17


1- 1. البقرة: 217.

تعالی وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]«مغیریّه» پیروان مغیرة بن سعد بجلی بودند که وی، مذموم و مورد طعن بوده و کشی، اخبار بسیاری آورده است که وی از جمله کسانی بود که به امام باقر علیه السلام دروغ می بستند، و روایت شده که مغیره، مردم را به محمد بن عبداللَّه بن حسن دعوت می کرد و از زیدیّه تبریّه بود و در برخی نسخ، «مغیِّره» آمده است، یعنی مخالفانِ دگرگون سازِ دین خدا.

و داستان «بطن نخله» که مفسّران و مورّخان بیان کرده اند، این گونه است که پیامبر صلّی الله علیه و آله، عبداللَّه بن جحش را همراه با هشت یا دوازده تن از مهاجران فرستاد و به او فرمود که در «نخله»، میان مکّه و طائف فرود آمده و به دیده بانی و کسب اطّلاع از قریش بپردازد. آنها به راه افتادند تا به نخله وارد شدند، و در آنجا عمر بن حضرمی را در کاروان بازرگانی قریش، در روز آخر جمادی الثانی یافتند، ولی در نظر آنها ماه رجب شروع شده بود. مسلمانان با هم به بحث پرداختند؛ یکی گفت: این، برخورد با دشمن و غنیمتی است که روزی شما شده و معلوم نیست امروز ماه حرام شروع شده باشد و دیگری گفت: ماه حرام شروع شده و نباید به غنیمت طمع ورزید و به خاطر آن، حرام را حلال دانست. سرانجام به عمرو بن حضرمی تاختند و او را کشته و کاروانش را به غنیمت گرفتند.

این گزارش به کفّار قریش رسید و گروهی از آنان به سوی مدینه آمدند و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله وارد شدند و گفتند: آیا جنگ در ماه حرام حلال است؟ و خداوند این آیه را فرستاد: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ... » - . بقره / 217 -

{از تو درباره کارزار در ماه حرام می پرسند.} و از این خبر .همچنانی که در برخی کتاب های سیره آمده است. معلوم می شود که آنها این کار را پس از دیدن هلال ماه رجب مرتکب شدند؛ در حالی که می دانستند آن شب، از ماه رجب است. و امام صادق علیه السلام گواه می آورد که صحابه به محض دیدن ماه نو، حکم به داخل شدن ماه رجب کردند؛ پس شب، پیش از روز است و با نهار پس از آن، یک شبانه روز محسوب می شود. چنانچه روشن است، آنچه گذشت که آفرینش روز پیش از شب بوده است با مطلب اخیر منافاتی ندارد.

نکته چهارم: شبانه روز حقیقی و وسطی را به 24 بخش برابر تقسیم کرده، آنها را ساعت های مستویّه و معتدله نامیده اند؛ ساعت های شبانه روز حقیقی را ساعت حقیقی و ساعت های شبانه روز وسطی را ساعت وسطی می نامند، و روز و شب را .در هر فصلی که باشند. به 12 ساعت برابر تقسیم می کنند و آنها را چون در روزهای بلند و کوتاه مدّتشان متفاوت می شود، ساعت های «معوجّه» (کژ) می خوانند؛ برخلاف ساعت های مستویّه که تعدادشان، و نه مدّتشان متفاوت می شود؛ و کژها برعکسند و آنها را ساعت های «زمانیّه» نیز می خوانند؛ زیرا همیشه یک دوازدهم مدّت روز یا شب اند، و چنانکه بدان اشاره کردیم، بسیاری از اخبار، ساعت را بدین معنا آورده اند.

و این دو گونه ساعت ها، همیشه در خط استواء و هنگام حلول خورشید در یکی از دو اعتدال، در همه افق ها برابرند و در برخی اخبار، ساعت ها به جزئی از شب و یا روز اطلاق می شود که حکم یا صفت خاصّی دارند؛ مانند ساعت میان طلوع فجر و طلوع خورشید، ساعت زوال، ساعت بعد از عصر، ساعت آخر شب و مانند آنها؛ و یا ساعت بر یک مدّت زمانی، هر چند متعلّق به اجزاء شب و روز نباشد، اطلاق می شود؛ مانند ساعتی که بر روز قیامت اطلاق می شود؛ چنانچه یوم بر مدّت زمانی که مخصوص به واقعه و یا حکمی است اطلاق می شود؛ مانند یوم القیامة و یوم حنین؛ و خداوند هم فرموده است: «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ» - . ابراهیم / 5 -

{و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن}.

**[ترجمه]

«12»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ الْمُثَنَّی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً(2) قَالَ أَ مَا تَرَی الْبَیْتَ إِذَا کَانَ اللَّیْلُ أَشَدَّ سَوَاداً مِنْ خَارِجٍ فَکَذَلِکَ هُمْ یَزْدَادُونَ سَوَاداً(3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام در مورد سخن خداوند عزّ و جلّ «کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً» - . یونس / 27 -

{گویی چهره هایشان با پاره ای از شب تار پوشیده شده است} فرمود: آیا نمی بینی که در شب، خانه از فضای بیرون تاریک تر است؟ پس این گونه آنها بر تاریکی می افزایند. - . روضه کافی : 253 -

**[ترجمه]

«13»

التَّهْذِیبُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفٍ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ مَتَی أُصَلِّی رَکْعَتَیِ الْفَجْرِ قَالَ حِینَ یَعْتَرِضُ الْفَجْرُ وَ هُوَ الَّذِی تُسَمِّیهِ الْعَرَبُ الصَّدِیعَ.

**[ترجمه]تهذیب: ابوبکر حضرمی نقل می کند که از امام صادق علیه السّلام پرسیدم دو رکعت فجر را چه زمانی بخوانم؟ فرمود: آنگاه که فجر پهن می شود و آن زمانی است که عرب، آن را «صدیع» می نامند.

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الصدیع کأمیر الصبح و فی الأساس و من المجاز انصدع الفجر و طلع الصدیع و هو الفجر.

**[ترجمه]در قاموس آمده: «صدیع» چون امیر صبح است؛ و در اساس آمده: «انصدع الفجر» و «طلع الصدیع» مجاز بوده و آن همان فجر است .

**[ترجمه]

باب 15 ما روی فی سعادة أیام الأسبوع و نحوستها

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِبْدِیدٍ(4)

الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمُ عِبَادَةٍ فَتَعَبَّدُوا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ وَ یَوْمُ السَّبْتِ لِآلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ یَوْمُ الْأَحَدِ لِشِیعَتِهِمْ وَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ یَوْمُ بَنِی أُمَیَّةَ وَ یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ

ص: 18


1- 1. إبراهیم: 5.
2- 2. یونس: 27.
3- 3. روضة الکافی: 253.
4- 4. و فی بعض النسخ« عبدیل» و لم نجد منهما ذکرا فی تراجم العامّة و الخاصّة، و الظاهر أن الصواب کما فی المصدر« علی بن إسحاق الأشعریّ» و هو علیّ بن إسحاق بن عبد اللّه الأشعریّ الذی وثقه النجاشیّ.

یَوْمٌ لَیِّنٌ وَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ لِبَنِی الْعَبَّاسِ وَ فَتْحِهِمْ (1)

وَ یَوْمُ الْخَمِیسِ یَوْمٌ مُبَارَکٌ بُورِکَ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا فِیهِ (2).

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: روز جمعه روز عبادتست؛ پس خداوند عزّ و جلّ را در آن عبادت کنید؛ روز شنبه برای آل محمّد علیهم السّلام است؛ روز یک شنبه برای شیعه آنهاست؛ روز دوشنبه روز بنی امیّه است؛ روز سه شنبه روز آرامی است؛ روز چهارشنبه برای بنی عبّاس و فتح آنهاست؛ و روز پنجشنبه روز مبارکی بوده و بامداد آن، برای امّتم خجسته گشته است. - . خصال : 26 -

**[ترجمه]

بیان

ضمیر بکورها راجع إلی الأمة أی مباکرتهم فی طلب الحوائج و توجههم إلیها بکرة.

**[ترجمه]ضمیر «بکورها» به امّت برمی گردد؛ یعنی شتافتن و روکردن آنها به طلب حوائج در بامداد.

**[ترجمه]

«2»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سُفْیَانَ رَفَعَ الْحَدِیثَ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ مِنْ مَوَالِیهِ یَا فُلَانُ مَا لَکَ لَمْ تَخْرُجْ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ الْیَوْمُ الْأَحَدُ قَالَ وَ مَا لِلْأَحَدِ قَالَ الرَّجُلُ لِلْحَدِیثِ الَّذِی جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ احْذَرُوا حَدَّ الْأَحَدِ فَإِنَّ لَهُ حَدّاً مِثْلَ حَدِّ السَّیْفِ قَالَ کَذَبُوا کَذَبُوا مَا قَالَ ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ الْأَحَدَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَالْإِثْنَیْنِ قَالَ سُمِّیَ بِاسْمِهِمَا قَالَ الرَّجُلُ سُمِّیَ بِاسْمِهِمَا وَ لَمْ یَکُونَا فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا حُدِّثْتَ فَافْهَمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ عَلِمَ الْیَوْمَ الَّذِی یُقْبَضُ فِیهِ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله وَ الْیَوْمَ الَّذِی یُظْلَمُ فِیهِ وَصِیُّهُ فَسَمَّاهُ بِاسْمِهِمَا قَالَ قُلْتُ فَالثَّلَاثَاءَ قَالَ خُلِقَتْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ النَّارُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ (3) قَالَ قُلْتُ فَالْأَرْبِعَاءُ قَالَ بُنِیَتْ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ لِلنَّارِ قَالَ قُلْتُ فَالْخَمِیسُ قَالَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَمْسَةَ(4)

یَوْمَ الْخَمِیسِ قَالَ قُلْتُ فَالْجُمُعَةُ قَالَ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَلْقَ لِوَلَایَتِنَا یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ قُلْتُ فَالسَّبْتُ قَالَ سَبَتَ الْمَلَائِکَةُ لِرَبِّهَا یَوْمَ السَّبْتِ فَوَجَدَتْهُ لَمْ یَزَلْ وَاحِداً(5).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام به یکی از دوستدارانش فرمود: ای فلانی! چرا بیرون نرفته ای؟ گفت: جانم به فدایت! امروز یک شنبه است، فرمود: یک شنبه چه مشکلی دارد؟ آن مرد گفت: حدیثی از پیامبر صلّی الله علیه و آله آمده است که ایشان فرمود: از تیزی یک شنبه بترسید، چرا که تیزی اش، چون تیزی شمشیر است. امام فرمود: دروغ گفته اند! دروغ گفته اند! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله چنین نفرموده اند؛ «احد»، یکی از نام های خداوند عزّ و جلّ است. مرد می گوید: گفتم: جانم به فدایت! دوشنبه چطور؟ فرمود: به اسم هر دو نام گذاری شده است. آن مرد گفت: به اسم هر دو نام گذاری شده است، در حالی که هیچ کدام نبوده اند؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: چون تو را باز گفتم بفهم! خدای تعالی روزی که جان پیامبرش گرفته شد و روزی که در آن، در حق وصیّ او ستم شد را می دانست و به نام هر دو، آن را نامید .

مرد می گوید: گفتم: پس سه شنبه چطور؟ فرمود: در این روز آتش آفریده شده و اینست معنای قول خدای عزّ و جلّ: «انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ * انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ * لا ظَلِیلٍ وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ» - . مرسلات / 29-31 - {بروید به سوی همان چیزی که آن را تکذیب می کردید. بروید به سوی [آن] دود سه شاخه، نه سایه دار است و نه از شعله [آتش] حفاظت می کند.}.

مرد می گوید: گفتم: پس چهارشنبه چطور؟ فرمود: چهار رکن برای دوزخ ساخته شد.

مرد می گوید: گفتم: پس پنج شنبه چطور؟ فرمود: خدا در این روز، پنج - . در منبع، واژه بهشت آمده است. -

را آفرید. مرد می گوید: گفتم: پس جمعه چگونه؟ فرمود: خدای عزّ و جلّ در آن روز، خلق را برای ولایت ما جمع کرد.

مرد می گوید: گفتم: پس شنبه چطور؟ فرمود: فرشته ها در آن روز به سوی پروردگارشان منقطع شدند و او را یگانه همیشه دریافتند. - . خصال : 26 -

**[ترجمه]

بیان

باسمهما أی باسم أبی بکر و عمر و الخمسة أصحاب العباء علیهم السلام

ص: 19


1- 1. لیس فی المصدر لفظة« و فتحهم».
2- 2. الخصال: 26.
3- 3. المرسلات: 29- 31.
4- 4. فی المصدر: الجنة.
5- 5. الخصال: 26.

سبت الملائکة أی قطعت أعمالها للتفکر فی ذاته تعالی قال الراغب فی مفرداته أصل السبت قطع العمل و منه سبت السیر أی قطعه و سبت شعره حلقه و أنفه اصطلمه و قیل سمی یوم السبت لأن الله تعالی ابتدأ بخلق السماوات و الأرض یوم الأحد فخلقها فی ستة أیام کما ذکره فقطع عمله یوم السبت فسمی بذلک.

**[ترجمه]«به اسم هر دو» یعنی به نام ابوبکر و عمر؛ و «پنج»، اصحاب کساء علیهم السّلام اند. «سبتت الملائکه» یعنی برای اندیشه درباره خدای تعالی از کارهای خود بریدند. راغب در مفرداتش گفته است: اصل «سبت» بریدن از کار است و «سبت السیر» این گونه است، یعنی سیر را قطع کرد. گفته اند: روز سبت به این اسم نامیده شده است برای آنکه خدای تعالی آفرینش آسمان ها و زمین را روز یک شنبه آغاز کرد و آنها را . چنانچه فرموده است. در شش روز آفرید و روز شنبه، کار خود را قطع کرد و بنابراین، این روز، «سبت» نامیده شد.

**[ترجمه]

«3»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَوْصِلِیِّ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ أَبِی دُلَفَ الْکَرْخِیِّ قَالَ: لَمَّا حَمَلَ الْمُتَوَکِّلُ سَیِّدَنَا أَبَا الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیَّ علیه السلام جِئْتُ أَسْأَلُ عَنْ خَبَرِهِ قَالَ فَنَظَرَ إِلَیَّ الزَّرَّاقِیُّ وَ کَانَ حَاجِباً لِلْمُتَوَکِّلِ فَأَمَرَ أَنْ أُدْخَلَ إِلَیْهِ فَأُدْخِلْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ یَا صَقْرُ مَا شَأْنُکَ فَقُلْتُ خَیْرٌ أَیُّهَا الْأُسْتَادُ فَقَالَ اقْعُدْ فَأَخَذَنِی مَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ قُلْتُ أَخْطَأْتُ فِی الْمَجِی ءِ قَالَ فَوَحَی النَّاسَ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ لِی مَا شَأْنُکَ وَ فِیمَ جِئْتَ قُلْتُ لِخَبَرٍ مَّا(1)

فَقَالَ لَعَلَّکَ تَسْأَلُ عَنْ خَبَرِ مَوْلَاکَ (2)

فَقُلْتُ لَهُ وَ مَنْ مَوْلَایَ مَوْلَایَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ اسْکُتْ مَوْلَاکَ مَوْلَاکَ هُوَ الْحَقُّ فَلَا تَحْتَشِمْنِی فَإِنِّی عَلَی مَذْهَبِکَ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ قَالَ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اجْلِسْ حَتَّی یَخْرُجَ صَاحِبُ الْبَرِیدِ مِنْ عِنْدِهِ قَالَ فَجَلَسْتُ فَلَمَّا خَرَجَ قَالَ لِغُلَامٍ لَهُ خُذْ بِیَدِ الصَّقْرِ وَ أَدْخِلْهُ إِلَی الْحُجْرَةِ الَّتِی فِیهَا الْعَلَوِیُّ الْمَحْبُوسُ وَ خَلِّ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ قَالَ فَأَدْخَلَنِی إِلَی الْحُجْرَةِ وَ أَوْمَأَ إِلَی بَیْتٍ فَدَخَلْتُ فَإِذَا هُوَ علیه السلام جَالِسٌ عَلَی صَدْرِ حَصِیرٍ وَ بِحِذَائِهِ قَبْرٌ مَحْفُورٌ قَالَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ ثُمَّ أَمَرَنِی بِالْجُلُوسِ ثُمَّ قَالَ لِی یَا صَقْرُ مَا أَتَی بِکَ قُلْتُ سَیِّدِی جِئْتُ أَتَعَرَّفُ خَبَرَکَ قَالَ ثُمَّ نَظَرْتُ إِلَی الْقَبْرِ فَبَکَیْتُ فَنَظَرَ إِلَیَّ فَقَالَ یَا صَقْرُ لَا عَلَیْکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْنَا بِسُوءٍ الْآنَ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ ثُمَّ قُلْتُ یَا سَیِّدِی حَدِیثٌ یُرْوَی عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا أَعْرِفُ مَعْنَاهُ قَالَ وَ مَا هُوَ فَقُلْتُ قَوْلُهُ لَا تُعَادُوا الْأَیَّامَ فَتُعَادِیَکُمْ مَا مَعْنَاهُ فَقَالَ نَعَمْ الْأَیَّامُ نَحْنُ مَا قَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ فَالسَّبْتُ اسْمُ رَسُولِ اللَّهِ

ص: 20


1- 1. فی المصدر: لخیر ما.
2- 2. عن خبر صاحبک و مولاک( خ).

صلی الله علیه و آله وَ الْأَحَدُ کِنَایَةٌ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْإِثْنَیْنِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الثَّلَاثَاءُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْأَرْبِعَاءُ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ وَ أَنَا وَ الْخَمِیسُ ابْنِیَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ الْجُمُعَةُ ابْنُ ابْنِی وَ إِلَیْهِ تَجْتَمِعُ عِصَابَةُ الْحَقِّ وَ هُوَ الَّذِی یَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً فَهَذَا مَعْنَی الْأَیَّامِ فَلَا تُعَادُوهُمْ فِی الدُّنْیَا فَیُعَادُوکُمْ فِی الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام وَدِّعْ وَ اخْرُجْ فَلَا آمَنُ عَلَیْکَ.

قال الصدوق رحمه الله الأیام لیست بأئمة و لکن کنی بها عن الأئمة لئلا یدرک معناه غیر أهل الحق کما کنی الله عز و جل بالتین و الزیتون و طور سینین و هذا البلد الأمین عن النبی و علی و الحسن و الحسین و کما کنی عز و جل بالنعاج عن النساء علی قول من روی ذلک فی قصة داود و الخصمین و کما کنی بالسیر فی الأرض عن النظر فی القرآن

سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ (1) قَالَ مَعْنَاهُ أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی الْقُرْآنِ.

و کما کنی عز و جل بالسر عن النکاح فی قوله عز و جل وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا(2) و کما کنی عز و جل بأکل الطعام عن التغوط فقال فی عیسی و أمه کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ (3) و معناه أنهما کانا یتغوطان و کما کنی بالنحل عن رسول الله صلی الله علیه و آله فی قوله وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ (4) و مثل هذا کثیر(5).

**[ترجمه]خصال: صقر بن ابودلف کرخی می گوید: چون متوکّل، آقای ما ابوالحسن عسکری علیه السّلام را به سامره برد، من آمدم تا از ایشان خبری بگیرم. زرّاقی، دربان متوکّل به من نگاهی کرد و دستور داد تا نزد او بروم. به نزدش رفتم و وی گفت: ای صقر چه کاری داری؟ گفتم: یا استاد! خیر است. پس گفت: بنشین! و از من همه چیز را پرسید و گفتم: اشتباه کردم که آمدم. مرد می گوید: او مردم را از گرد خود دور کرد و سپس به من گفت: چه کاری داری و برای چه آمده ای؟ گفتم: برای خبری. گفت: شاید آمده ای تا خبری از آقای خود به دست آوری. گفتم: آقایم کیست؟ آقایم امیر المؤمنین است. پس وی گفت: خاموش باش! آقای تو همان امامِ بر حقّ است. از من نترس! من با تو هم عقیده ام. گفتم: الحمد للَّه.

گفت: می خواهی او را ببینی؟ گفتم: آری. گفت: بنشین تا پست چی از نزد او برود. می گوید: نشستم و چون او بیرون رفت، به غلامش گفت: دست صقر را بگیر و او را به اتاقی که زندانی علویّ در آن است ببر و آنها را تنها بگذار! می گوید: مرا بدان جا برد و به خانه ای اشاره کرد و من داخل آن شدم، و به ناگاه آن حضرت را دیدم روی حصیری نشسته و برابرش گوری کنده شده است. می گوید: به او سلام کردم و جواب داد و مرا امر به نشستن کرد و سپس فرمود: ای صقر برای چه آمده ای؟ گفتم: آمده ام تا خبری از شما بگیرم. می گوید: سپس نگاهی بدان گور کردم و گریستم. به من نگاه کرد و فرمود: ای صقر! غم مخور! اکنون به ما بدی نرسانند. گفتم: الحمد للَّه.

سپس گفتم: حدیثی از پیامبر صلّی الله علیه و آله روایت شده است که معنایش را نمی فهمم. فرمود: چیست؟ گفتم: اینکه فرموده است «با روزها دشمنی نکنید تا با شما دشمنی کنند» چه معنایی دارد؟ فرمود: آری! از آنگاه که آسمان ها و زمین آفریده شدند، روزها ما هستیم. «سبت» نام رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله است؛ «احد» کنایه از امیر المؤمنین علیه السّلام است؛ «اثنین» حسن و حسین اند؛ «ثلثاء» علی بن الحسین، محمّد بن علی و جعفر بن محمّد اند؛ «اربعاء» موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی و من هستیم؛ و «خمیس» فرزندم حسن بن علی است؛ «جمعه» پسر پسرم است که گروه حق جویان به گردش فراهم می شوند؛ اوست که زمین را پر از عدل و داد می کند همچنانی که از ستم و ناحق پر شده است. این است معنای ایّام! مبادا در دنیا با آنها دشمنی کنید تا در آخرت دشمن شما باشند! سپس فرمود: وداع کن و بیرون رو که برایت نگرانم!

شیخ صدوق گفته است: روزها در حقیقت امام نیستند ولی روزها کنایه از امامان قرار داده شده اند تا غیر اهل حقّ، معنای آن را درک نکنند؛ چنانچه خدای عزّ و جلّ «تین»، «زیتون»، «طور سینین» و «هذا البلد الأمین» را کنایه از پیامبر صلّی الله علیه و آله، علی، حسن و حسین قرار داده است؛ همچنانی که خداوند عزّ و جلّ، «نعاج» (گوسفندان) را در داستان داود و دو خصم، از قول کسی، کنایه از زنان آورده است.

و چنانچه سیر در زمین را کنایه از اندیشه در قرآن آورده است؛ از امام صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ» - . روم / 9 - {آیا در زمین نگردیده اند} پرسش شد. فرمود: مقصود اینست که آیا در قرآن نمی نگرند.

چنانچه «سرّ» در این سخن خدای عزّ و جلّ «وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا» - . بقره / 235 -

{ولی با آنان قول و قرار پنهانی مگذارید} کنایه از جماع آورده شده است. نیز مانند این سخن الهی درباره عیسی و مادرش «کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ» - . مائده / 75 - {هر دو غذا می خوردند} که در آن، خداوند «اکل طعام» را کنایه از قضای حاجت آورده است و مقصود اینست که آنان قضای حاجت می کردند. چنانچه خداوند «نحل» (زنبور عسل) را در سخن خود «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ» - . نحل / 68 -

{و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد} کنایه از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله آورده و مانند این موارد، بسیار است. - . خصال : 33-34 -

**[ترجمه]

بیان

فأخذنی ما تقدم أی بالسؤال عما تقدم و عما تأخر أی عن الأمور المختلفة لاستعلام حالی و سبب مجیئی لذا ندم علی الذهاب إلیه لئلا یطلع علی حاله و مذهبه أو الموصول فاعل أخذنی بتقدیر أی أخذنی التفکر فیما تقدم من الأمور من ظنه التشیع بی و فیما تأخر مما یترتب علی مجیئی من المفاسد

ص: 21


1- 1. الروم: 9.
2- 2. البقرة: 235.
3- 3. المائدة: 75.
4- 4. النحل: 68.
5- 5. الخصال: 33- 34.

فوحی الناس أی أشار إلیهم أن یبعدوا عنه أو علی بناء التفعیل أی عجلهم فی الذهاب عنه أو هو علی بناء المجرد و الناس فاعل أی أسرعوا فی الذهاب قال فی المصباح الوحی الإشارة و الوحی السرعة یمد و یقصر و موت وحی مثل سریع وزنا و معنی یقال وحیت الذبیحة أحیها من باب وعد ذبحتها ذبحا وحیا و وحی الدواء للموت توحیة عجله و أوحاه بالألف مثله انتهی و صاحب البرید الرسول المستعجل إذ البرید یطلق علی الرسول و علی دابته و یحتمل أن یراد به هنا رئیس هذه الطائفة فی القاموس البرید المرتب و الرسل علی دواب البرید(1)

و فی الصحاح البرید المرتب یقال حمل فلان علی البرید و صاحب البرید قد أبرد إلی الأمیر فهو مبرد و الرسول برید(2) و فی النهایة البرید کلمة فارسیة یراد بها فی الأصل البغل و أصلها بریدة دم أی محذوف الذنب لأن بغال البرید کانت محذوفة الأذناب کالعلامة لها فأعربت و خففت ثم سمی الرسول الذی یرکبه بریدا و المسافة التی بین السکتین بریدا(3) انتهی.

لا علیک أی لا حزن علیک و الکنایة عن العسکری علیه السلام بالخمیس إما لکون إمامته أو ولادته فی یوم الخمیس و إن کان ضبط بعضهم مخالفا لذلک إذ الأکثر لم یعینوا خصوص الیوم أو لأن سنی إمامته خمس سنین إذ السنة السادسة لم تکمل أو لأنه علیه السلام خامس من سمی أو کنی بالحسن أو لأنه متصل بالقائم علیه السلام المکنی عنه بالجمعة أو لعلة أخری لا نعرفها و لعل هذه من بطون الخبر فإن لأخبارهم علیهم السلام ظهرا و بطنا کالقرآن و یکون ظاهره أیضا مرادا بأن یکون المعنی أن التشؤم و التطیر بها یوجب تأثیرها و هذا معنی معاداتها(4) لهم فأما المتوکلون

ص: 22


1- 1. القاموس: ج 1، ص 277.
2- 2. الصحاح: ج 1، ص 444.
3- 3. النهایة: ج 1، ص 72. ثم قال: السکة موضع کان یسکنه الفیوج المرتبون من بیت أو قبة أو رباط و کان یرتب فی کل سکة بغال، و بعد ما بین السکتین فرسخان و قیل أربعة.
4- 4. معاداتهم( خ).

علی الله المتوسلون بولاء أهل البیت علیهم السلام فلا تضرهم نحوسة الأیام و الساعات کما سیأتی فی روایة الشیخ فی مجالسه.

**[ترجمه]«فأخذنی ما تقدّم» یعنی برای اطّلاع از حال و علّت آمدن من، از آنچه گذشت –یعنی از امور مختلفی. سوال کرد؛ بنابراین، وی به خاطر اینکه مبادا حال و مذهب وی فاش شود، از رفتن نزد او پشیمان شد. یا اینکه فاعل «أخذنی»، «تفکّر»، در تقدیر گرفته شود؛ یعنی تفکّر پیرامون آنچه گذشت. که مبادا به تشیّع وی ظنین شده باشند . و نیز تفکّر در مورد آنچه بعداً به سبب این کار رخ خواهد داد، مرا به خود مشغول کرد.

«فوحی النّاس» یعنی به مردم اشاره کرد تا از او دور شوند؛ و یا بر این اساس که در باب تفعیل باشد، بدین معناست که آنها را در دورشدن از وی، به تعجیل واداشت. و یا بر این اساس که «الناس» فاعل آن، و فعل در قالب مجرّد باشد، بدین معنی است که مردم در رفتن، شتاب کردند. در مصباح آمده است: وحی همان اشاره بوده، و وحی – در دو حالت مدّ و قصر. همان سرعت است و «موت وَحِیّ» به معنای مرگ سریع است؛ گفته می شود «وحیتُ الذبیحه» یعنی قربانی را به سرعت ذبح کردم، و «وحّی الدواء للموت» یعنی آن را به تعجیل انداخت، و «أوحاه» به همین معنی اخیر استفاده می شود. (پایان سخن صاحب المصباح)

«صاحب البرید»، پیک فوری است، چرا که برید به پیک و نیز به مَرکب وی اطلاق می شود و ممکن است که در اینجا منظور، رئیس این گروه باشد. در قاموس آمده است: البرید المرتب والرسل علی دواب البرید. - . قاموس 1 : 277 -

در الصحاح آمده است: البرید، المرتب و گفته می شود فلانی بر مرکب حمل شد. و صاحب برید قد ابرد الی الامیر پس او مبرد است و رسول برید است. - . الصحاح 1 : 444 -

در النهایه آمده: برید، واژه ای فارسی بوده و در اصل، مراد از آن، استر بوده است و اصلش «بریده دم» بوده، چرا که برای علامت گذاری، دم استران نامه رسان را می بریدند، و سپس این کلمه معرّب، و حروف آن کوتاه شده است و سپس به پیکی که بر آن سوار می شده نیز برید گفته اند؛ و مسافت میان دو مرکز نامه بری را برید گویند. - . النهایه 1 : 72 -

(پایان سخن صاحب النهایه)

«لا علیک» یعنی اندوهی بر تو نیست؛ و «خمیس» را کنایه از امام عسکری علیه السّلام قرار داده اند، برای آنکه امامت یا ولادت آن حضرت در روز پنج شنبه بوده است .هرچند برخی، مخالف آن را ضبط کرده اند، چون اکثراً روزش را مشخّص نکرده اند. یا برای آنکه پنج سال امامت داشته، چون سال ششم را به انجام نرسانده؛ یا چون پنجمین کسی است که نام و یا کنیه اش حسن بوده؛ یا برای آنکه پیوسته به امام قائم علیه السّلام است که «جمعه»، کنایه از او است؛ و یا برای عللی دیگر که نمی دانیم.

و شاید این امر از زمره بطون خبر باشد؛ زیرا اخبار معصومان علیهم السّلام همچون قرآن، ظَهر و بطن دارد؛ و شاید مراد از ظاهر آن، این باشد که فال بدزدن به روزها، موجب تأثیرگذاری آنها می شود و این همان دشمنی آنها با مردم است، و امّا آنان که به خدا توکّل دارند و متوسّل به ولایت خاندان پیامبر علیهم السّلام اند، نحوست ایّام و ساعات به آنها ضرری نمی رساند؛ چنانچه در روایت مجالس شیخ خواهد آمد .

**[ترجمه]

«4»

الْعِلَلُ، وَ الْعُیُونُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الْبَصْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَاعِظِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ (1) عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنِ الْأَیَّامِ وَ مَا یَجُوزُ فِیهَا مِنَ الْعَمَلِ فَقَالَ علیه السلام یَوْمُ السَّبْتِ یَوْمُ مَکْرٍ وَ خَدِیعَةٍ وَ یَوْمُ الْأَحَدِ یَوْمُ عُرْسٍ (2)

وَ بِنَاءٍ وَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ یَوْمُ سَفَرٍ وَ طَلَبٍ وَ یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ یَوْمُ حَرْبٍ وَ دَمٍ وَ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمٌ شُؤْمٌ فِیهِ یَتَطَیَّرُ النَّاسُ وَ یَوْمُ الْخَمِیسِ یَوْمُ الدُّخُولِ عَلَی الْأُمَرَاءِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ یَوْمُ خِطْبَةٍ وَ نِکَاحٍ (3).

قال الصدوق رحمه الله یوم الإثنین یوم سفر إلی موضع الاستسقاء و الطلب للمطر(4)

**[ترجمه]علل، عیون و خصال: به نقل امام رضا علیه السلام از آباء طاهرینش، مردی از اهل شام از امیر المؤمنین علیه السّلام درباره روزها و کارهایی که در آنها رواست سوال کرد. حضرت فرمود: روز شنبه روز نیرنگ و فریب است؛ روز یک شنبه برای عروسی - . در سه منبع، «روز غرس» (کاشت) آمده است و این واژه با توجه به ادامه حدیث مبنی بر شایستگی روز جمعه برای خواستگاری و نکاح، مناسب تر به نظر می رسد. - و

بنای ساختمان است؛ روز دوشنبه روز سفر و تقاضاست؛ روز سه شنبه روز جنگ و خون است؛ روز چهارشنبه روز شومی است که مردم بدان فال بد زنند؛ روز پنجشنبه روز ورود بر امیران و برآمدن حاجت هاست؛ روز جمعه روز خواستگاری و نکاح است. - . علل 2 : 285؛ عیون 2 : 247 -

شیخ صدوق گفته است: روز دوشنبه روز سفر به محل نماز استسقاء و طلب باران است. - . خصال : 27 -

**[ترجمه]

بیان

یمکن حمل ما ورد فی الإثنین علی التقیة.

**[ترجمه]آنچه درباره دوشنبه رسیده است را می توان حمل بر تقیّه کرد.

**[ترجمه]

«5»

الْعُیُونُ، عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ: قَلِّمُوا أَظْفَارَکُمْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ اسْتَحِمُّوا یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ أَصِیبُوا مِنَ الْحَجَّامِ (5) حَاجَتَکُمْ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ تَطَیَّبُوا بِأَطْیَبِ طِیبِکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(6).

ص: 23


1- 1. السند عامی غیر مرضی.
2- 2. فی المصادر الثلاث« یوم غرس» بالمعجمة، و هو الأظهر لما یأتی من ان یوم الجمعة یوم خطبة و نکاح.
3- 3. العلل: ج 2، ص 285، العیون: ج 2، ص 247.
4- 4. الخصال: 27.
5- 5. الحجامة( خ).
6- 6. العیون: ج 1، ص 279.

الخصال، عن أبیه عن محمد العطار عن الأشعری عن البرقی: مثله (1).

**[ترجمه]عیون: امام رضا علیه السّلام می فرمود: روز سه شنبه ناخن بگیرید، روز چهارشنبه حمّام بروید و حجامت کنید، روز پنج شنبه برای حاجت است، و روز جمعه برای استعمال بهترین عطرها - . عیون 1 : 279 - .

خصال مانند این حدیث را آورده است - . خصال : 31 - .

**[ترجمه]

«6»

الْعِلَلُ، فِی خَبَرِ ابْنِ سَلَّامٍ: أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ أَوَّلِ یَوْمٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَوْمُ الْأَحَدِ قَالَ وَ لِمَ سُمِّیَ یَوْمَ الْأَحَدِ قَالَ لِأَنَّهُ وَاحِدٌ مَحْدُودٌ قَالَ فَالْإِثْنَیْنِ قَالَ هُوَ الْیَوْمُ الثَّانِی مِنَ الدُّنْیَا قَالَ وَ الثَّلَاثَاءُ قَالَ الثَّالِثُ مِنَ الدُّنْیَا قَالَ فَالْأَرْبِعَاءُ قَالَ الْیَوْمُ الرَّابِعُ مِنَ الدُّنْیَا قَالَ فَالْخَمِیسُ قَالَ هُوَ یَوْمٌ خَامِسٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ هُوَ یَوْمٌ أَنِیسٌ لُعِنَ فِیهِ إِبْلِیسُ وَ رُفِعَ فِیهِ إِدْرِیسُ قَالَ فَالْجُمُعَةُ قَالَ هُوَ یَوْمٌ

مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ وَ یَوْمُ (2) شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ فَالسَّبْتُ قَالَ یَوْمٌ مَسْبُوتٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ (3) فَمِنَ الْأَحَدِ إِلَی الْجُمُعَةِ سِتَّةُ أَیَّامٍ وَ السَّبْتُ مُعَطَّلٌ (4).

**[ترجمه]علل: ابن سلام از پیامبر صلّی الله علیه و آله از نخستین روز آفرینش خداوند پرسید. حضرت فرمود: روز «اَحَد» (یک شنبه) است. گفت: چرا احد نامیده شده است؟ فرمود: برای آنکه یگانه و محدود است. گفت: پس «اثنین» (دوشنبه) چی؟ فرمود: چون روز دوّم جهان است. گفت: «ثلثاء» (سه شنبه) چطور؟ فرمود: چون روز سوّم جهان است. گفت: «اربعاء» (چهارشنبه) چی؟ فرمود: چون روز چهارم جهان است. گفت: «خمیس» (پنج شنبه) چگونه؟ فرمود: چون روز پنجم دنیا است و آن، روز انس بوده و در این روز، ابلیس لعن گشته و ادریس به آسمان برآمده است. گفت: «جمعه» چطور؟ فرمود: روزیست که مردم در آن جمع می شوند، روز مشهودی است و روزی شاهد (بر کارهای مردم). گفت: «سَبت» (شنبه) چی؟ فرمود: روز قطع آفرینش جهان است؛ برای آنکه خدا در قرآن می فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ» - . ق / 38 -

{و در حقیقت، آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفریدیم} و از اَحَد تا جمعه، شش روز بوده، سَبت تعطیل است. - . علل 2 : 156 -

**[ترجمه]

بیان

لأنه واحد محدود لعل المعنی أنه أول زمان حد أوله و آخره فصار یوما لأنه أول یوم خلق فیه العالم و قبله لم یکن زمان محدود کذلک فینطبق علی ما بعده و علی سائر الأخبار و مشهود أی مشهود فیه أوله و هو شاهد لمن أتی الجمعة یوم مسبوت أی مقطوع فیه خلق العالم.

**[ترجمه]چه بسا معنای «برای آنکه یگانه و محدود است» این باشد که این روز، بدین خاطر که اوّلین روز آفرینش جهان است، نخستین زمانی بوده که اوّل و آخر آن حدّ خورده و در نتیجه تبدیل به یک روز گشته و پیش از آن، زمانی محدود بدین صورت وجود نداشته است؛ این تفسیر با ادامه خبر و دیگر اخبار سازگار است.

«مشهود» یعنی اینکه ابتدای آن مورد مشاهده بوده است و «شاهد» یعنی اینکه این روز، شاهد بر کسی است که به نماز جمعه رفته است.

**[ترجمه]

«7»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْفَحَّامِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ یَعْقُوبَ الْمُلَقَّبِ بِأَبِی نُوَاسٍ قَالَ: قُلْتُ لِلْعَسْکَرِیِّ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ یَا سَیِّدِی قَدْ وَقَعَ إِلَیَّ اخْتِیَارَاتُ الْأَیَّامِ عَنْ سَیِّدِنَا الصَّادِقِ علیه السلام مِمَّا حَدَّثَنِی بِهِ الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُطَهَّرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَیِّدِنَا الصَّادِقِ علیه السلام فِی کُلِّ شَهْرٍ فَأَعْرِضُهُ عَلَیْکَ فَقَالَ لِی افْعَلْ فَلَمَّا عَرَضْتُهُ عَلَیْهِ وَ صَحَّحْتُهُ قُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی فِی أَکْثَرِ هَذِهِ الْأَیَّامِ قَوَاطِعُ عَنِ الْمَقَاصِدِ لِمَا ذُکِرَ

ص: 24


1- 1. الخصال: 31.
2- 2. فی المصدر: و هو شاهد.
3- 3. سورة ق: 38.
4- 4. العلل: ج 2، ص 156.

فِیهَا مِنَ النَّحْسِ (1)

وَ الْمَخَاوِفِ فَتَدُلُّنِی عَلَی الِاحْتِرَازِ مِنَ الْمَخَاوِفِ فِیهَا فَإِنَّمَا تَدْعُونِی الضَّرُورَةُ إِلَی التَّوَجُّهِ فِی الْحَوَائِجِ فِیهَا فَقَالَ لِی یَا سَهْلُ إِنَّ لِشِیعَتِنَا بِوَلَایَتِنَا لَعِصْمَةً لَوْ سَلَکُوا بِهَا فِی لُجَّةِ الْبِحَارِ الْغَامِرَةِ وَ سَبَاسِبِ الْبِیدِ(2)

الْغَائِرَةِ(3) بَیْنَ سِبَاعٍ وَ ذِئَابٍ وَ أَعَادِی الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَأَمِنُوا مِنْ مَخَاوِفِهِمْ بِوَلَایَتِهِمْ لَنَا فَثِقْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَخْلِصْ فِی الْوَلَاءِ لِأَئِمَّتِکَ الطَّاهِرِینَ وَ تَوَجَّهْ حَیْثُ شِئْتَ وَ اقْصِدْ مَا شِئْتَ إِذَا أَصْبَحْتَ وَ قُلْتَ ثَلَاثاً أَصْبَحْتُ اللَّهُمَّ مُعْتَصِماً بِذِمَامِکَ الْمَنِیعِ الَّذِی لَا یُطَاوَلُ وَ لَا یُحَاوَلُ مِنْ کُلِّ طَارِقٍ وَ غَاشِمٍ مِنْ سَائِرِ مَا خَلَقْتَ وَ مَنْ خَلَقْتَ مِنْ خَلْقِکَ الصَّامِتِ وَ النَّاطِقِ فِی جُنَّةٍ مِنْ کُلِّ مَخُوفٍ بِلِبَاسٍ سَابِغَةٍ وَلَاءِ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکَ مُحْتَجِزاً(4) مِنْ کُلِّ قَاصِدٍ إِلَی أَذِیَّةٍ بِجِدَارٍ حَصِینٍ (5) الْإِخْلَاصِ فِی الِاعْتِرَافِ بِحَقِّهِمْ وَ التَّمَسُّکِ بِحَبْلِهِمْ جَمِیعاً مُوقِناً أَنَّ الْحَقَّ لَهُمْ وَ مَعَهُمْ وَ فِیهِمْ وَ بِهِمْ أُوَالِی مَنْ وَالَوْا وَ أُجَانِبُ مَنْ جَانَبُوا فَأَعِذْنِی اللَّهُمَّ بِهِمْ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَا أَتَّقِیهِ یَا عَظِیمُ حَجَزْتُ الْأَعَادِیَ عَنِّی بِبَدِیعِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّا جَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدّاً وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لَا یُبْصِرُونَ وَ قُلْتَهَا عَشِیّاً ثَلَاثاً حَصَلْتَ فِی حِصْنٍ مِنْ مَخَاوِفِکَ وَ أَمْنٍ مِنْ مَحْذُورِکَ فَإِذَا أَرَدْتَ التَّوَجُّهَ فِی یَوْمٍ قَدْ حَذَرْتَ فِیهِ فَقَدِّمْ أَمَامَ تَوَجُّهِکَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الْمُعَوِّذَتَیْنِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ سُورَةَ الْقَدْرِ وَ آخِرَ آیَةٍ فِی سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ بِکَ یَصُولُ الصَّائِلُ وَ بِقُدْرَتِکَ یَطُولُ الطَّائِلُ وَ لَا حَوْلَ لِکُلِّ ذِی حَوْلٍ إِلَّا بِکَ وَ لَا قُوَّةَ یَمْتَارُهَا ذُو قُوَّةٍ إِلَّا مِنْکَ بِصَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ عِتْرَتِهِ وَ سُلَالَتِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ صَلِّ عَلَیْهِمْ وَ اکْفِنِی شَرَّ هَذَا الْیَوْمِ وَ ضَرَرَهُ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَهُ وَ یُمْنَهُ وَ اقْضِ لِی فِی مُتَصَرَّفَاتِی بِحُسْنِ الْعَاقِبَةِ وَ بُلُوغِ الْمَحَبَّةِ وَ

ص: 25


1- 1. التحذیر( خ).
2- 2. البیداء( خ).
3- 3. الغابرة( خ).
4- 4. محتجبا( خ).
5- 5. حصن( خ).

الظَّفَرِ بِالْأُمْنِیَّةِ وَ کِفَایَةِ الطَّاغِیَةِ الْغَوِیَّةِ وَ کُلِّ ذِی قُدْرَةٍ لِی عَلَی أَذِیَّةٍ حَتَّی أَکُونَ فِی جُنَّةٍ وَ عِصْمَةٍ مِنْ کُلِّ بَلَاءٍ وَ نَقِمَةٍ وَ أَبْدِلْنِی مِنَ الْمَخَاوِفِ أَمْناً وَ مِنَ الْعَوَائِقِ فِیهِ یُسْراً حَتَّی لَا یَصُدَّنِی صَادٌّ عَنِ الْمُرَادِ وَ لَا یَحُلَّ بِی طَارِقٌ مِنْ أَذَی الْعِبَادِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ الْأُمُورُ إِلَیْکَ تَصِیرُ یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.

**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: ابونواس می گوید: روزی به امام عسکری علیه السّلام گفتم: ای آقایم! اختیارات روزهای هر ماه، به سندی مشخّص، از قول آقایمان امام صادق علیه السّلام به من رسیده است. آیا آن را به شما عرضه کنم؟ فرمود: نشان بده! پس از عرضه و تصحیح آن، به آن حضرت گفتم: ای آقایم! به دلیل نحوست و هراس، در بیشتر این روزها بازدارندگی از مقاصد وجود دارد. پس مرا به دورماندن از هراس های آنها راهنمایی کن! چه بسا ضرورت مرا ناچار به برآوردن نیازی در این روزها بکند. امام فرمود: ای سهل! شیعه ما در پناه ولایت ما مصونند که اگر در گرداب دریاهای ژرف و درّه بیابان های دوردست میان درنده ها، گرگ ها و دشمنان جنّ و انس بروند، به برکت دوستی و ولایت ما از هر ترسی آسوده باشند؛ به خدای عزّ و جلّ اعتماد کن و در ولایت ائمه طاهرینت اخلاص داشه باش، هر سَمتی خواستی رو کنی و هر جا می خواهی بروی، در بامداد سه بار بگو:

«أَصْبَحْتُ اللَّهُمَّ مُعْتَصِماً بِذِمَامِکَ الْمَنِیعِ الَّذِی لَا یُطَاوَلُ وَ لَا یُحَاوَلُ مِنْ کُلِّ طَارِقٍ وَ غَاشِمٍ مِنْ سَائِرِ مَا خَلَقْتَ وَ مَنْ خَلَقْتَ مِنْ خَلْقِکَ الصَّامِتِ وَ النَّاطِقِ فِی جُنَّةٍ مِنْ کُلِّ مَخُوفٍ بِلِبَاسٍ سَابِغَةٍ وَلَاءِ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکَ مُحْتَجِزاً مِنْ کُلِّ قَاصِدٍ إِلَی أَذِیَّةٍ بِجِدَارٍ حَصِینٍ الْإِخْلَاصِ فِی الِاعْتِرَافِ بِحَقِّهِمْ وَ التَّمَسُّکِ بِحَبْلِهِمْ جَمِیعاً مُوقِناً أَنَّ الْحَقَّ لَهُمْ وَ مَعَهُمْ وَ فِیهِمْ وَ بِهِمْ أُوَالِی مَنْ وَالَوْا وَ أُجَانِبُ مَنْ جَانَبُوا فَأَعِذْنِی اللَّهُمَّ بِهِمْ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَا أَتَّقِیهِ یَا عَظِیمُ حَجَزْتُ الْأَعَادِیَ عَنِّی بِبَدِیعِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّا جَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدّاً وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لَا یُبْصِرُونَ»

{بار خدایا! بامداد کردم در حالی که به پناه بلندمرتبه ات که بر آن دست نرسد و قصد یورش بر آن نشود، چنگ آویخته ام؛ از شرّ هر شب گرد و ستمکاری از آفریده هایت و از شرّ هر آفریده خاموش و گویایت، در پشت سپری از هر هراس آوری، در جوشنی از ولایت خاندان پیامبرت، برکنار از هر آهنگ آزاری، و رو به سوی باروی محکم اخلاص در اعتراف به حقّ آنان و تمسّک به رشته همه آنها، با یقین به اینکه حقّ، از آنها، با آنها و در آنها است. دوستی می ورزم با هر که دوستی ورزند، و دوری کنم از هر که آنان دوری کنند، پس بار خدایا! مرا بدانها، از شرّ هر آنچه پرهیز دارم در پناهم دار ای بزرگ! دشمنان را با آسمان ها و زمین بدیع، از من دفع کردی، « ما فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.»}

شامگاه نیز آن را سه بار بگو تا از هر هراسی در امن و آسایش باشی. و چون خواستی در روزی که در آن، از کاری بر حذر شده ای، به آن رو کنی، پیش از آن بخوان: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ، معوّذتین، آیة الکرسی، سوره قدر و آخرین آیه سوره آل عمران را و بگو:

«اللَّهُمَّ بِکَ یَصُولُ الصَّائِلُ وَ بِقُدْرَتِکَ یَطُولُ الطَّائِلُ وَ لَا حَوْلَ لِکُلِّ ذِی حَوْلٍ إِلَّا بِکَ وَ لَا قُوَّةَ یَمْتَارُهَا ذُو قُوَّةٍ إِلَّا مِنْکَ بِصَفْوَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ بَرِیَّتِکَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ وَ عِتْرَتِهِ وَ سُلَالَتِهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ صَلِّ عَلَیْهِمْ وَ اکْفِنِی شَرَّ هَذَا الْیَوْمِ وَ ضَرَرَهُ وَ ارْزُقْنِی خَیْرَهُ وَ یُمْنَهُ وَ اقْضِ لِی فِی مُتَصَرَّفَاتِی بِحُسْنِ الْعَاقِبَةِ وَ بُلُوغِ الْمَحَبَّةِ وَ الظَّفَرِ بِالْأُمْنِیَّةِ وَ کِفَایَةِ الطَّاغِیَةِ الْغَوِیَّةِ وَ کُلِّ ذِی قُدْرَةٍ لِی عَلَی أَذِیَّةٍ حَتَّی أَکُونَ فِی جُنَّةٍ وَ عِصْمَةٍ مِنْ کُلِّ بَلَاءٍ وَ نَقِمَةٍ وَ أَبْدِلْنِی مِنَ الْمَخَاوِفِ أَمْناً وَ مِنَ الْعَوَائِقِ فِیهِ یُسْراً حَتَّی لَا یَصُدَّنِی صَادٌّ عَنِ الْمُرَادِ وَ لَا یَحُلَّ بِی طَارِقٌ مِنْ أَذَی الْعِبَادِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ الْأُمُورُ إِلَیْکَ تَصِیرُ یَا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.»

{خدایا! با قدرت توست که یورشگر یورش برد، و با نیروی توست که کسی دست اندازی کند، و هر جنبنده ای جنبشش را تنها از تو دارد، و هر نیرومندی تنها از تو نیرو گیرد. سوگند به آفریده های برگزیده ات و نیکان خلقت، محمّد پیامبرت و عترت و خاندانش علیه و علیهم السّلام! که بر آنها رحمت فرستی و شرّ و زیان این روز را از من بگردانی و خیر و یُمنش را روزی من کنی، و کارهایم را خوش فرجام و دوست داشتنی قرار دهی، و به آرزویم موفّق بداری و شرّ هر سرکش گمراه و هر آزاردهنده قدرتمندی را از من بگردانی تا از هر بلاء و نقمتی در پناه و مصونیّت باشم و هر هراس مرا به آسودگی مبدّل سازی و از هر مانعی مرا آسانی بخشی، تا هیچ مانعی مرا از مقصد باز ندارد، و هیچ شب گرد آزاررسانی مواجه من نشود، که تو بر هر چیزی توانائی و هر کاری به تو باز می گردد؛ ای که مانندش چیزی نیست و هموست شنوای بینا.}

**[ترجمه]

بیان

اللجة بالضم معظم الماء و یقال غمر الماء أی کثر و غمره الماء أی غطاه و السبسب المفازة أو الأرض المستویة البعیدة بلد سبسب و سباسب و البید بالکسر جمع البیداء و هی الفلاة أی الأرض الخالیة لا ماء فیها و الغائرة من الغور أی المنخفضة فإنها أهول و فی بعض النسخ بالباء الموحدة من الغبار فإنه لا یهتدی إلی الخروج منها و الذمام بالکسر العهد و الکفالة و الأمان و المطاولة المغالبة فی الطول و الطول و حاوله رامه و الغشم الظلم بلباس سابغة بغیر تنوین فیهما بالإضافة فالأولی من إضافة الموصوف إلی الصفة و الثانیة البیانیة أو بالتنوین فیهما أو فی الثانی منهما فقوله ولاء بدل أو عطف بیان و کذا قوله بجدار حصین یحتمل الإضافة و التوصیف و فی بعض النسخ حصن بغیر یاء فالإضافة لا غیر و الحجز المنع و الکف ببدیع السماوات و الأرض أی مبدعهما أو بمن سماواته و أرضه بدیعتان و صال علی قرنه سطا و استطال و الامتیار جلب المیرة بالکسر و هی الطعام و السلالة بالضم ما انسل من الشی ء و الولد.

**[ترجمه]«لُجّة» آب فراوان را می گویند و «غمر الماء» یعنی آب بسیار شد و «غمرهُ الماء» یعنی آب، او را دربرگرفت. «سبسب» زمین بایر و یا زمین دور و هموار است و «بلد سبسب» می گویند و جمع آن، سباسب است.

«بِید» جمع بیداء و به معنای فلات و یا زمین عاری از آب است. «غائرة» از غور و به معنای گودال است، چرا که هو ل انگیز است و در برخی نسخه ها «غابرة» آمده، چرا که شخص را به خروج از آن کمک نمی کند. «ذِمام» پیمان، کفالت و پناه خواستن است. «مطاولة» برتری جویی در نعمت و اندازه است. «حاوَلَهُ» یعنی آن چیز را طلب کرد. «غشم» ظلم است. «بلباس سائغة» اگر هر دو تنوین نداشته باشد از مقوله اضافه است؛ یا اضافه موصوف به صفت، و یا اضافه بیانیّه؛ و ممکن است هر دو و یا یکی تنوین داشته باشد که در این صورت، «ولاء»، بدل و یا عطف بیان خواهد بود. و نیز در مورد «بجدار حصین» احتمال اضافه و توصیف می رود و در برخی نسخه ها «حصن» آمده که در این صورت، تنها اضافه، امکان دارد. «حجز» به معنای منع و خودداری کردن است. «ببدیع السماوات و الارض» یعنی مبدع و پدیدآورنده آنها و یا کسی که آسمان ها و زمینش بدیع و جدید هستند. «صال علی قرنه» یعنی بر هماوردش حمله، و وی را مغلوب کرد. «امتیار» درخواست «مِیرة» .یعنی طعام. است؛ و «سُلالة» به معنی آنچه که از چیزی خارج شود است و فرزند این گونه است.

**[ترجمه]

«8»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: السَّبْتُ لَنَا وَ الْأَحَدُ لِشِیعَتِنَا وَ الْإِثْنَیْنِ لِأَعْدَائِنَا وَ الثَّلَاثَاءُ لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ الْأَرْبِعَاءُ یَوْمُ شُرْبِ الدَّوَاءِ وَ الْخَمِیسُ تُقْضَی فِیهِ الْحَوَائِجُ وَ الْجُمُعَةُ لِلتَّنْظِیفِ (1)

وَ التَّطَیُّبِ وَ هُوَ عِیدُ الْمُسْلِمِینَ (2)

وَ

ص: 26


1- 1. فی المصدر: للتنظف.
2- 2. فی المخطوطة: للمسلمین.

هُوَ أَفْضَلُ مِنَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی وَ یَوْمُ غَدِیرٍ(1)

أَفْضَلُ الْأَعْیَادِ وَ هُوَ الثَّامِنَ عَشَرَ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ کَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَخْرُجُ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ تَقُومُ الْقِیَامَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ مَا مِنْ عَمَلٍ (2)

أَفْضَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (3).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: شنبه برای ماست؛ یک شنبه برای شیعیان ما؛ دوشنبه برای دشمنان ما؛ سه شنبه برای بنی امیّه؛ چهارشنبه روز نوشیدن دارو است؛ پنجشنبه در آن، حاجت ها برآورده می شود؛ و جمعه برای نظافت و خوشبونمودن بوده و آن عید مسلمانانست، و این روز از عید فطر و قربان، برتر است؛ و روز غدیر، بهترین عیدهاست که 18 ذی الحجّه است و روزش، روز جمعه بوده، و قائم خاندان ما در این روز ظهور می کند، و قیامت نیز روز جمعه بر پا می شود؛ و در روز جمعه هیچ کاری برتر از صلوات بر محمّد و خاندانش نیست. - . خصال : 33 -

**[ترجمه]

بیان

لأعدائنا أی لجمیع المخالفین و إن کان بنو أمیة منهم و الثلاثاء لخصوصهم و شیعتهم.

**[ترجمه]«دشمنان ما» یعنی تمام مخالفان، هر چند بنی امّیه بخشی از آنان هستند؛ و روز سه شنبه مختصّ آنها و پیروانشان است.

**[ترجمه]

«9»

الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: الْعِلَّةُ فِی صَوْمِ الْخَمِیسِ وَ الْأَرْبِعَاءِ أَنَّ الْأَعْمَالَ تُرْفَعُ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ النَّارَ خُلِقَتْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ.

**[ترجمه]علل: محمّد بن علیّ بن ابراهیم گفت: سبب روزه پنج شنبه و چهارشنبه اینست که در پنج شنبه، اعمال بالا می روند و در روز چهارشنبه، آتش دوزخ آفریده شده است.

**[ترجمه]

«10»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ یَوْماً فَسَمَّاهُ الْأَحَدَ ثُمَّ خَلَقَ ثَانِیاً فَسَمَّاهُ الْإِثْنَیْنِ ثُمَّ خَلَقَ ثَالِثاً فَسَمَّاهُ الثَّلَاثَاءَ ثُمَّ خَلَقَ رَابِعاً فَسَمَّاهُ الْأَرْبِعَاءَ وَ خَلَقَ خَامِساً فَسَمَّاهُ الْخَمِیسَ فَخَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ وَ خَلَقَ الْجِبَالَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ لِذَلِکَ یَقُولُ النَّاسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ خَلَقَ مَوَاضِعَ الْأَنْهَارِ وَ الشَّجَرِ وَ الْقُرَی یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ خَلَقَ الطَّیْرَ وَ الْوَحْشَ وَ السِّبَاعَ وَ الْهَوَامَّ وَ الْآفَةَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ فَرَغَ مِنَ الْخَلْقِ یَوْمَ السَّبْتِ.

**[ترجمه]الدرّ المنثور: ابن عباس گفت: خداوند تعالی روزی را آفرید و آن را ا«اَحَد» نامید، سپس دوّمی را آفرید و «اثنین» نامید، بعد سوّمی را آفرید و «ثلثاء» نام نهاد، سپس چهارمی را خلق کرد و «أربعاء» نامید، پنجمی را نیز آفرید و «خمیس» نامید؛ و خدا زمین را روز یک شنبه و دوشنبه آفرید و کوه ها را روز سه شنبه؛ و از این روست که مردم می گویند سه شنبه، روز سنگینی است؛ نهر، درخت و آبادی ها را چهارشنبه آفرید؛ پرنده ها، وحوش، درنده ها، خزنده ها و آفت ها را روز پنج شنبه آفرید؛ و انسان را روز جمعه خلق کرد و روز شنبه از آفرینش فراغت یافت.

**[ترجمه]

«11»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الشَّاهِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ عَبْدِ اللَّهِ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْخُوزِیِّ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَرْوَانَ الْخُوزِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیِّ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَیْمَانَ جَمِیعاً عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام قَالَ: السَّبْتُ لَنَا وَ الْأَحَدُ لِشِیعَتِنَا وَ الْإِثْنَیْنِ لِبَنِی أُمَیَّةَ وَ الثَّلَاثَاءُ لِشِیعَتِهِمْ وَ الْأَرْبِعَاءُ لِبَنِی الْعَبَّاسِ

ص: 27


1- 1. فی المصدر: یوم الغدیر.
2- 2. فی المصدر: یوم الجمعة أفضل.
3- 3. الخصال: 33.

وَ الْخَمِیسُ لِشِیعَتِهِمْ وَ الْجُمُعَةُ لِسَائِرِ النَّاسِ جَمِیعاً وَ لَیْسَ فِیهِ سَفَرٌ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (1) فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (2) یَعْنِی یَوْمَ السَّبْتِ (3).

صحیفة الرضا، بالإسناد عنه علیه السلام: مثله (4)

**[ترجمه]عیون: امام صادق علیه السّلام فرمود: شنبه برای ماست، یک شنبه برای شیعه ما، دوشنبه برای بنی امیّه، سه شنبه برای پیروان آنها، چهارشنبه برای بنی عبّاس، پنج شنبه برای پیروان آنها، و جمعه برای همه مردم است؛ و در این روز سفری نباید باشد؛ خداوند متعال فرموده است: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» - . جمعه / 10 -

{و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید} مقصود، روز شنبه است. - . عیون 2 : 42 -

صحیفة الرضا مانند این حدیث را آورده است - . صحیفة الرضا : 32 - .

**[ترجمه]

بیان

فیه مخالفة لسائر الأخبار فی ذم الثلاثاء و الخمیس إلا أن یقال تبرک المخالفین بهما لا یدل علی ذمهما إلا إذا اقترن بهما شی ء آخر کالإثنین ثم علی تأویله علیه السلام لعل المراد بقضاء الصلاة العمل بتوابعها و مکملاتها من سائر أعمال یوم الجمعة.

**[ترجمه]این خبر برخلاف اخبار دیگر، سه شنبه و پنج شنبه را مذموم دانسته است، مگر اینکه گفته شود: تبرّک جستن مخالفان به این دو روز، دلیل ذمّ این روزها نیست، مگر اینکه چیز دیگری مانند دوشنبه به آنها پیوند بخورد .

بر اساس تأویل امام صادق علیه السّلام، شاید مقصود از قضاء نماز، پرداختن به اعمال دیگر روز جمعه که دنباله و مکمّل نماز جمعه هستند باشد.

**[ترجمه]

«12»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَ یُکْرَهُ السَّفَرُ فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَیَّامِ الْمَکْرُوهَةِ الْأَرْبِعَاءِ(5)

وَ غَیْرِهِ قَالَ افْتَتِحْ سَفَرَکَ بِالصَّدَقَةِ وَ اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ إِذَا بَدَا لَکَ.

وَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ (6)

إِلَّا أَنَّهُ قَالَ افْتَتِحْ سَفَرَکَ بِالصَّدَقَةِ وَ اخْرُجْ إِذَا بَدَا لَکَ وَ اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ احْتَجِمْ إِذَا بَدَا لَکَ.

**[ترجمه]مکارم: حلبی از امام صادق علیه السّلام سوال کرد: آیا سفرکردن در هر روز ناپسندی چون چهارشنبه، مکروه و ناپسند است؟ فرمود: هر وقت می خواهی سفر کنی، سفرت را با صدقه آغاز کن و آیة الکرسی را بخوان.

مانند این حدیث، حدیث دیگری آمده است: هر وقت می خواهی سفر کنی، سفرت را با صدقه آغاز کن و رهسپار شو، و هر وقت می خواهی حجامت کنی، آیة الکرسی بخوان.

**[ترجمه]

«13»

فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام:

لَنِعْمَ الْیَوْمُ یَوْمُ السَّبْتِ حَقّاً***لِصَیْدٍ إِنْ أَرَدْتَ بِلَا امْتِرَاءٍ

وَ فِی الْأَحَدِ الْبِنَاءُ لِأَنَّ فِیهِ***تَبَدَّی اللَّهُ فِی خَلْقِ السَّمَاءِ

وَ فِی الْإِثْنَیْنِ إِنْ سَافَرْتَ فِیهِ***سَتَظْفَرُ بِالنَّجَاحِ وَ بِالثَّرَاءِ

وَ مَنْ یُرِدِ الْحِجَامَةَ فَالثَّلَاثَاءُ***فَفِی سَاعَاتِهِ هَرْقُ الدِّمَاءِ

وَ إِنْ شَرِبَ امْرُؤٌ یَوْماً دَوَاءً***فَنِعْمَ الْیَوْمُ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ

ص: 28


1- 1. فی صحیفة الرضا: اللّه عزّ و جلّ.
2- 2. الجمعة: 10.
3- 3. العیون: ج 2، ص 42.
4- 4. صحیفة الرضا: 32.
5- 5. فی مصدر: مثل یوم الاربعاء.
6- 6. مکارم الأخلاق: ج 1، ص 278.

وَ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ قَضَاءُ حَاجٍ***فَفِیهِ اللَّهُ یَأْذَنُ بِالدُّعَاءِ

وَ فِی الْجُمُعَاتِ تَزْوِیجٌ وَ عُرْسٌ***وَ لَذَّاتُ الرِّجَالِ مَعَ النِّسَاءِ

وَ هَذَا الْعِلْمَ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا***نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ الْأَنْبِیَاءِ

**[ترجمه]در دیوان منسوب به امیر المؤمنین علیه السّلام اشعاری آمده است:

لَنِعْمَ الْیَوْمُ یَوْمُ السَّبْتِ حَقّاً

لِصَیْدٍ إِنْ أَرَدْتَ بِلَا امْتِرَاءٍ

وَ فِی الْأَحَدِ الْبِنَاءُ لِأَنَّ فِیهِ

تَبَدَّی اللَّهُ فِی خَلْقِ السَّمَاءِ

وَ فِی الْإِثْنَیْنِ إِنْ سَافَرْتَ فِیهِ

سَتَظْفَرُ بِالنَّجَاحِ وَ بِالثَّرَاءِ

وَ مَنْ یُرِدِ الْحِجَامَةَ فَالثَّلَاثَاءُ

فَفِی سَاعَاتِهِ هَرْقُ الدِّمَاءِ

وَ إِنْ شَرِبَ امْرُؤٌ یَوْماً دَوَاءً

فَنِعْمَ الْیَوْمُ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ

وَ فِی یَوْمِ الْخَمیسِ قَضَاءُ حَاجٍ

فَفِیهِ اللَّهُ یَأْذَنُ بِالدُّعَاءِ

وَ فِی الْجُمُعَاتِ تَزْوِیجٌ وَ عُرْسٌ

وَ لَذَّاتُ الرِّجَالِ مَعَ النِّسَاءِ

وَ هَذَا الْعِلْمَ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا

نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ الْأَنْبِیَاءِ

یعنی:

چه خوش است روز شنبه به حقیقت ار بخوانی

که شکار بر کف آری ز دد و ز مرغ و ماهی به یه شنبه ساختمان کن که در آن خدا نموده

ز پدید آسمان ها چه بزرگ بارگاهی

به دوشنبه در سفر رو تو به خیر و با سلامت

که قرین کامیابی و نجاح و مال و جاهی

اگرت نیاز باشد به حجامت از سه شنبه

مگذر که اندر آن ریخته خون بی گناهی

چه کسی دواء بنوشد که از آن رسد به درمان

چه خوش است روز چارشنبه که نیاورد تباهی

تو برو به پنجشنبه پی هر قضای حاجت

که در آن خدا اجازه داده هر نیاز خواهی

همه جمعه ها است تزویج و عروسی اولی

که بر زنان نشینند به کام و بر ملاهی

ز کجای این علم بدانند به جز که باشند

پیمبر خداوند و وصی حق پناهی

**[ترجمه]

بیان

لنعم اللام لام الابتداء للتأکید و لا تدخل علی الماضی إلا مع قد فی غیر نعم و بئس و الحق ضد الباطل و الیقین الثابت و هو مفعول مطلق لفعل لازم الحذف أی أقول قولا حقا أو علمت ذلک حقا یقینا أو حق ذلک حقا و الظرف فی قوله بلا امتراء متعلق بنعم أو بقوله حقا تبدی أی ابتدأ قلبت الهمزة ألفا و یؤیده قول الجوهری إن أهل المدینة یقولون بدینا بمعنی بدأنا کذا قال الشارح. و قال بعض الأفاضل ما ذکره لا یوافقه اللغة و الظاهر أن یکون الأصل فی کلامه علیه السلام لأن فیه ابتدأ الله علی الماضی من الافتعال فأسقط الکتاب الهمزة من أوله حفظا لرعایة الوزن عند القطع عن المصراع الأول و لم یتفطنوا لجواز الوصل لتلک الرعایة ثم کتبوا الهمزة الأخیرة بالیاء علی ما اشتهر من الخطاء فی أمثاله بینهم انتهی. و فیه متعلق بقوله ستظفر و الضمیر راجع إلی السفر کذا ذکره الشارح و یمکن أن یکون الضمیر راجعا إلی الإثنین و یکون تأکیدا أو یکون تقدیر الکلام و أقول فی الإثنین و الثراء کثرة المال و هرق الدماء بالفتح علی المصدر سفکها فی المصباح تقول هرقته هرقا من باب نفع انتهی و المشهور فیه الإهراق و یمکن أن یکون هنا لازما أی انصباب الدماء و الحاج جمع الحاجة ذکره الفیروزآبادی و قال أذن بالشی ء کسمع علم به و أذن له فی الشی ء کسمع إذنا بالکسر إباحة و أذن إلیه و له کفرح استمع معجبا أو عام انتهی و علی التقادیر کنایة عن استجابة الدعاء. و التزویج النکاح و العرس الزفاف أو إطعامه فی القاموس العرس بالضم و بضمتین طعام الولیمة و النکاح و قال الشارح قد تقرر فی علم النجوم أن السبت متعلق بزحل و الأحد بالشمس و الإثنین بالقمر و الثلاثاء بالمریخ و الأربعاء بالعطارد و الخمیس بالمشتری و الجمعة بالزهرة و مناسبة

ص: 29

القمر بالسفر و المریخ بالحجامة و سفک الدم و العطارد لشرب الدواء و المشتری بقضاء الحاجات و الدعاء و الزهرة للتزویج و العرس و اجتماع الرجال و النساء مسلمة فی هذا الفن لکن مناسبة الزحل بالصید و الشمس بالبناء لا تظهران من هذا الفن. و لعل تخصیص السبت بالصید مبنی علی ما روی عن ابن عباس و مجاهد أن الیهود أمروا بالیوم الذی أمرتم به و هو یوم الجمعة فترکوه و اختاروا السبت فابتلاهم الله به و حرم علیهم الصید فیه فإذا کان یوم السبت شرعت لهم الحیتان ینظرون إلیها فی البحر فإذا انقضت السبت ذهبت و ما عادت إلا فی السبت المقبل و ذلک بلاء ابتلاهم الله به و وجه التخصیص للأحد بالبناء مذکور فی البیت انتهی.

**[ترجمه]لام در «لنعم» لام ابتدای برای تأکید بوده و بر ماضی، به جز همراه «قد» در غیر نعم و بئس، داخل نمی شود. «حقّ» ضدّ باطل بوده و «یقین» به معنای ثابت است و این کلمه، مفعول مطلق برای فعل لازم الحذفی است، مثلاً «أقول قولاً حقّاً»؛ سخن حقّی را می گویم، و یا «علمتُ ذلک حقّاً یقیناً»؛ آن را حق ثابتی دانستم، و یا «حقّ ذلک حقّا»؛ این امر لزوم کامل یافت. ظرف در عبارت «بلا امتراء» متعلّق به «نعم» و یا «حقّاً» است.

«تبدّی» یعنی «ابتدأ» .یعنی شروع کرد. که در آن، همزه به الف قلب شده و سخن جوهری آن را تأیید می کند: اهل مدینه «بدینا» می گویند که به معنای «بدأنا» .یعنی شروع کردیم. است؛ و شارح نیز گفته است: برخی از صاحبان فضیلت گفته اند که سخن وی با لغت مطابق نیست؛ و ظاهر این است که اصل سخن امام، «لانّ فیه ابتدأ الله» از باب افتعال و در صیغه ماضی بوده است، امّا نویسندگان، همزه را از ابتدای آن انداخته اند تا در پایان مصرع اوّل، وزن آن حفظ شود. آنها به جایز بودن چنین کاری التفات نداشته اند سپس همزه یادشده را بر این اساس که این اشتباه در بین آنان در امثال این امر مشهور است، با یاء نوشته اند. (پایان سخن) همان گونه که شارح بیان کرده، «فیه» متعلّق به سخن «ستظفر» بوده و ضمیر به «السفر» برمی گردد، و ممکن است ضمیر به «اثنین» بازگشته و تأکید باشد، و یا اینکه تقدیر کلام این گونه باشد: «و أقول فی الاثنین».

«الثراء» فراوانی ثروت است و «هَرق الدماء» بنابر مصدر بودن، به معنای خون ریختن است. در المصباح آمده است: می گویی هرقتُه هرقاً (پایان سخن)؛ و مشهور در آن «اهراق» بوده و ممکن است که این فعل در اینجا لازم باشد، یعنی ریخته شدن خون. فیروزآبادی گفته: «حاج» جمع حاجة است. (پایان سخن) و بنابر تقدیر، کنایه از استجابت دعاء است. «تزویج» همان نکاح بوده و «عرس» زفاف و یا اطعام آن است. در قاموس آمده: «عُرس» و «عُرُس» غذای ولیمه و نکاح است.

شارح گفته: در علم نجوم آمده است که شنبه متعلّق به زحل است و یک شنبه به خورشید، دوشنبه به قمر، سه شنبه به مریخ، چهارشنبه به عطارد، پنج شنبه به مشتری، و جمعه به زهره تعلّق دارد و در این فنّ، مسلّم است که ماه، با سفرکردن مناسبت دارد و مریخ با حجامت و خون ریختن، عطارد با نوشیدن دواء، مشتری با برآوردن حوائج و دعاکردن، و زهره با تزویج و عروسی و اجتماع مردان و زنان؛ اما مناسبت زحل با شکار و نیز مناسبت خورشید با ساختن، از این فنّ مشخّص نمی شود.

شاید اختصاص دادن شنبه به شکار مبتنی بر روایت ابن عبّاس و مجاهد باشد که یهود را در روزی که به شما دستور داده شد، یعنی روز جمعه، فرمان دادند؛ اما آن را وانهادند و شنبه را برگزیدند و خدا آنها را بدان آزمود و شکار را در آن روز بر آنها حرام کرد؛ و چون شنبه می شد ماهی ها بر آنها نمایان می شدند و در دریا به آنها نگاه می کردند و چون شنبه می گذشت، ماهیان می رفتند و برنمی گشتند، مگر در شنبه آینده؛ و این آزمایشی بود که خدا آنها را بدان مبتلا کرد. و وجه اختصاص یک شنبه به بناکردن ساختمان، در شعر بیان شده است (پایان کلام شارح).

**[ترجمه]

و أقول

لعل تخصیص السبت بالصید لأن الله رخص لنا فیه و یجب المبادرة إلی رخصة کما یجب المبادرة إلی عزائمه و لذا یستحب الجماع فی أول لیلة من شهر رمضان أو مخالفة للیهود فی تحریمهم الصید فیه ثم إن البیت الأخیر یدل علی أن هذا العلم الذی هو شعبة من علم النجوم مختص بهم علیهم السلام لا یعلمه غیرهم کما مر فی الأخبار قال الغزالی فی الإحیاء المنهی عنه من النجوم أمران أحدهما أن یصدق بأنها فاعلة لآثارها مستقلة بها و الثانی تصدیق المنجمین فی أحکامهم لأنهم یقولونها من جهل و هذا العلم کان معجزة لبعض الأنبیاء علیهم السلام ثم اندرس فلم یبق إلا ما هو مختلط لا یتمیز فیه الصواب عن الخطاء فاعتقاد کون الکواکب أسبابا لآثار تحصل بخلق الله لیس قادحا فی الدین بل هو الحق انتهی و قال علاء الدولة من الصوفیة إذا أردت أن تعرف أن المطر یحدث بسبب الاتصالات العلویة التی یسمیها المنجمون فتح الباب فاقرأ قوله تعالی فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ(1) و إذا أردت أن تعرف أن علم النجوم علم الأنبیاء فاقرأ قوله تعالی فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ (2) و مراد النبی صلی الله علیه و آله من قوله

مَنْ آمَنَ بِالنُّجُومِ فَقَدْ کَفَرَ. أن من آمن بأنها مستقلات بأنفسها فی تدبیر العالم غیر مسخرات بأمر الله تعالی فقد کفر بالله الذی خلقها و سخرها و جعلها

ص: 30


1- 1. القمر: 11.
2- 2. الصافّات: 88- 89.

مدبرات بأمره و أودع فی کل واحد منها خاصیة خاصة دون غیره و فی اجتماعها خاصیة دون ما اختص به کل واحد قبل الاجتماع انتهی و قد مر الکلام منا فی ذلک فی بابه.

**[ترجمه]شاید اختصاص دادن شنبه به شکار برای اینست که خداوند در این روز به ما رخصت و اجازه شکار داده است و پرداختن به رخصت های خداوند مانند پرداختن به واجبات الهی، ضروری است و از این رو، جماع در شب اوّل ماه رمضان مستحب است. یا شاید تخصیص شنبه به شکار به منظور مخالفت با یهود است که شکار را در این روز حرام می دانند .

شعر آخر دلالت دارد این علمی که شعبه ای از علم نجوم است مخصوص به ائمه علیهم السّلام است و چنانچه در اخبار گذشت، دیگران آن را نمی دانند.

غزّالی در احیاء العلوم گفته است: آنچه از نجوم نهی شده، دو چیز است:

1.

تصدیق به اینکه ستارگان به نحو استقلالی، کارگر و مؤثر در حوادث اند.

2.

تصدیق منجّمین در احکامشان؛ زیرا آنها از روی جهل حکم خود را می گویند.

و این علم، معجزه برخی از پیامبران بوده سپس از میان رفته و از آن، جز مخلوطی که درست و نادرست آن مشخّص نیست، باقی نمانده است. و اعتقاد به اینکه ستارگان سبب آثاری هستند که در آفرینش خدا حاصل می شود، ضرری به دین ندارد بلکه اعتقاد حقّی است (پایان کلام مؤلّف).

علاء الدوله صوفی می گوید: اگر می خواهی بدانی باران به خاطر پیوستگی های بالا . که منجّمان آن را «فتح الباب» می خوانند. پدیدار می شود این آیه را بخوان: «فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ» - . قمر / 11 -

{پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم.} و اگر می خواهی بدانی علم نجوم علم پیغمبران است این آیه را بخوان: «فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ * فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ» - . صافات / 88- 89 -

{پس نظری به ستارگان افکند و گفت: «من کسالت دارم} و مقصود پیامبر صلّی الله علیه و آله از اینکه فرمود: «هر که نجوم را باور کند، قطعاً کافر شده است» اینست: کسی که باور کند آنها در تدبیر جهان، به نحو استقلالی مؤثّرند، و آنها را مسخّر به فرمان خداوند تعالی نداند، به خدائی که آنها را آفریده و مسخّر ساخته، کفر ورزیده است؛ در حالی که اوست که آنها را به فرمان خود، تدبیرکننده قرار داده، در هر کدام، ویژگی ای مخصوص به خودش، به ودیعت نهاده و به اجتماع آنها خاصیتی غیر از خاصیت فردی هر کدام داده است (پایان سخن علاء الدوله صوفی).

و سخن ما در این باره در باب خودش گذشت .

**[ترجمه]

«14»

الْمَکَارِمُ، مِنْ کِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: کَانَ أَبِی إِذَا خَرَجَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَوْ فِی یَوْمٍ یَکْرَهُهُ النَّاسُ مِنْ مُحَاقٍ أَوْ غَیْرِهِ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ ثُمَّ خَرَجَ (1).

وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ إِذَا أَصْبَحَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ (2).

وَ مِنْ کِتَابِ طِبِّ الْأَئِمَّةِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: قَلِّمُوا أَظْفَارَکُمْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ احْتَجِمُوا یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ أَصِیبُوا مِنَ الْحَمَّامِ (3) یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ تَطَیَّبُوا بِأَطْیَبِ طِیبِکُمْ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(4).

**[ترجمه]مکارم: از یکی از دو امام (باقر و صادق) علیهما السّلام است که فرمود: در چهارشنبه یا روزهای دیگری که مردم، آن را به دلیل محاق بودن یا دلیل دیگری ناپسند و مکروه می دانستند، پدرم صدقه ای می داد و آنگاه بیرون می رفت - . مکارم 1 : 291 - .

و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر که به هنگام صبح صدقه ای بدهد، خدا نحسی آن روز را از او دفع می کند - . مکارم 1 : 279 - .

و در کتاب طبّ الائمّه آمده است که امام رضا علیه السّلام فرمود: روز سه شنبه ناخن بگیرید، روز چهارشنبه حجامت کنید، روز پنج شنبه حمّام بگیرید، و روز جمعه بهترین بوی خوش را استفاده کنید! - . مکارم 1 : 60 -

**[ترجمه]

باب 16 ما ورد فی خصوص یوم الجمعة

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ أَسْلَمَ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام احْتَجَمَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ هُوَ مَحْمُومٌ فَلَمْ تَتْرُکْهُ الْحُمَّی فَاحْتَجَمَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَکَتْهُ الْحُمَّی (5).

**[ترجمه]قرب الاسناد: عبدالرحمن بن عمر بن اسلم گفت: مشاهده کردم امام کاظم علیه السّلام در روز چهارشنبه در حالی که تب دار بود، حجامت کرد. تب ایشان قطع نشد؛ پس روز جمعه حجامت کرد و تبش برید. - . قرب الاسناد : 168 -

**[ترجمه]

«2»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ

ص: 31


1- 1. المکارم: ج 1، ص 291.
2- 2. المکارم: ج 1، ص 279.
3- 3. فی المصدر: من الحمام حاجتکم.
4- 4. المکارم: ج 1، ص 60.
5- 5. قرب الإسناد: 168.

عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ مُقَاتِلٍ (1)

قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فِی وَقْتِ الزَّوَالِ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ یَحْتَجِمُ وَ هُوَ مُحْرِمٌ.

قال الصدوق رحمه الله فی هذا الحدیث فوائد إحداها إطلاق الحجامة فی یوم الجمعة عند الضرورة و لیعلم أن ما ورد من کراهة ذلک إنما هو فی (2)

حالة الاختیار و الفائدة الثانیة الإطلاق فی الحجامة فی وقت الزوال و الفائدة الثالثة أنه یجوز للمحرم أن یحتجم إذا اضطر و لا یحلق مکان الحجامة و لا قوة إلا بالله العلی العظیم (3).

**[ترجمه]عیون: مقاتل بن مقاتل گفت: امام رضا علیه السّلام را وقت زوالِ روز جمعه بر سر راه دیدم در حالی که مُحرِم بود و حجامت می کرد. - عیون 2 : 16 -

شیخ صدوق گفته است در این حدیث چند نکته وجود دارد:

1. جایز بودن حجامت در روز جمعه به هنگام ضرورت؛ و باید دانست آنچه در مورد کراهت آن رسیده، مربوط به حالت اختیار داشتن است.

2. جایز بودن حجامت به هنگام زوال خورشید.

3. جایز بودن حجامت برای شخص مُحرِم به هنگام ضرورت؛ و محل حجامت را نباید بتراشد و لا قوّة إلّا باللَّه العلیّ العظیم.

**[ترجمه]

«3»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا الْمُؤْمِنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ الْقَلَّاءِ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام یَحْتَجِمُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ تَحْتَجِمُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ قَالَ أَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ فَإِذَا هَاجَ بِکَ الدَّمُ لَیْلًا کَانَ أَوْ نَهَاراً فَاقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ احْتَجِمْ (4).

**[ترجمه]الخصال: محمّد بن رباح قلّاء گفت: امام کاظم علیه السّلام را روز جمعه در حالی که حجامت می کرد دیدم. گفتم: جانم به فدایتان! روز جمعه حجامت می کنی؟ فرمود: آیة الکرسی را خواندم؛ پس چون خونت جوشید، چه شب باشد چه روز، آیة الکرسی را بخوان و حجامت کن. - . الخصال : 30 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَطْرِفُوا(5)

أَهَالِیَکُمْ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْفَاکِهَةِ وَ اللَّحْمِ حَتَّی یَفْرَحُوا بِالْجُمُعَةِ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا خَرَجَ فِی الصَّیْفِ مِنْ بَیْتٍ خَرَجَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَدْخُلَ الْبَیْتَ فِی الشِّتَاءِ مِنَ الْبَرْدِ دَخَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ دُخُولُهُ وَ

ص: 32


1- 1. قال الشیخ- ره- مقاتل بن مقاتل بن قیاما واقفی خبیث من أصحاب الرضا علیه السلام و تبعه فی نسبة الوقف إلیه جماعة منهم العلامة و ابن داود، و ظاهر النجاشیّ کونه امامیا حیث لم یغمز فی مذهبه و یؤیده روایته عن الرضا علیه السلام و لعلّ الشیخ انما طعن فیه لما ورد من ان« ابن قیاما» واقفی خبیث شدید العناد فتوهم أنّه مقاتل بن مقاتل بن قیاما مع انه الحسین ابن قیاما و لعله عم مقاتل. کذا نقل عن الوحید البهبهانی رحمه اللّه.
2- 2. فی المصدر: فی حال.
3- 3. العیون: ج 2، ص 16.
4- 4. الخصال: 30.
5- 5. أی اتحفوهم.

خُرُوجُهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(1).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام از قول پدران طاهرینش از امام علی علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: در هر جمعه ای، میوه و گوشت را ارزانی خانواده خود کنید تا در روز جمعه شاد بشوند؛ و چون پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در تابستان از خانه خارج می شد، در روز پنج شنبه بود و چون از سرمای زمستان به خانه وارد می شد، در روز جمعه بود. و در روایتی است که خارج شدن و وارد شدن، هر دو در روز جمعه بود. - . الخصال : 30 -

**[ترجمه]

«5»

وَ مِنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ مَعاً عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی الرَّجُلِ یُرِیدُ أَنْ یَعْمَلَ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ مِثْلَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّوْمِ وَ نَحْوَ هَذَا قَالَ یُسْتَحَبُّ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّ الْعَمَلَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ(2)

یُضَاعَفُ (3).

**[ترجمه]الخصال: هشام بن حکم درباره کسی که می خواهد کار نیکی مانند صدقه، روزه و مانند آنها انجام بدهد، از امام صادق علیه السّلام این چنین نقل می کند: مستحب است در روز جمعه باشد؛ چرا که کار نیک در روز جمعه، دو برابر ثواب دارد. - . الخصال : 31-32 -

**[ترجمه]

«6»

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یُکْرَهُ السَّفَرُ وَ السَّعْیُ فِی الْحَوَائِجِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ بُکْرَةً مِنْ أَجْلِ الصَّلَاةِ فَأَمَّا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَجَائِزٌ یُتَبَرَّکُ بِهِ (4).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: به خاطر نماز جمعه، سفر کردن و تلاش برای کارها در بامداد روز جمعه مکروه است، اما پس از نماز، روا بوده و مایه برکت است. - . الخصال : 32 -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ أَنَامِلِهِ الدَّاءَ وَ أَدْخَلَ فِیهِ الدَّوَاءَ وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَا یُصِیبُهُ جُنُونٌ وَ لَا جُذَامٌ وَ لَا بَرَصٌ (5).

**[ترجمه]الخصال: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کسی در روز جمعه، ناخن های خود را بگیرد، خداوند، درد را از انگشتانش خارج و درمان را در آنها وارد می کند. و نیز روایت شده است که دیوانگی، خوره و پیسی بدو نرسد. - . الخصال : 31 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمَطَرِ عَنِ السَّکَنِ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: لِلَّهِ حَقٌّ عَلَی کُلِّ مُحْتَلِمٍ فِی کُلِّ جُمُعَةٍ أَخْذُ شَارِبِهِ وَ أَظْفَارِهِ وَ مَسُّ شَیْ ءٍ مِنَ الطِّیبِ (6).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا بر هر مکلّفی در هر روز جمعه حقّ دارد که وی، موی سبیل خود را بچیند، ناخن گرفته و عطر بزند. - . الخصال : 31 -

**[ترجمه]

«9»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ یَحْیَی الْمَدِینِیِ (7) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَا بَأْسَ بِالْخُرُوجِ فِی السَّفَرِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ(8).

ص: 33


1- 1. الخصال: 30.
2- 2. فیه:( خ).
3- 3. الخصال: 31- 32.
4- 4. الخصال: 32.
5- 5. الخصال: 31.
6- 6. الخصال: 31.
7- 7. فی المصدر« إبراهیم بن یحیی المدائنی» و لعلّ الصواب« إبراهیم بن أبی یحیی المدائنی» کما عنونه فی جامع الرواة.
8- 8. المحاسن: 347.

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: خارج شدن به قصد سفر، در شب جمعه اشکالی ندارد. - . المحاسن : 347 -

**[ترجمه]

«10»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی الْجُمُعَةِ سَاعَةٌ لَا یَحْتَجِمُ فِیهَا أَحَدٌ إِلَّا مَاتَ (1).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام از قول پدران طاهرینش از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل می کند: در جمعه ساعتی وجود دارد که کسی در آن حجامت نکند، مگر اینکه بمیرد. - . الخصال : 171 -

**[ترجمه]

بیان

قد جرب مرارا فی الحجامة یوم الجمعة أنه لم یرقأ الدم حتی مات و ما ورد من فعلهم علیهم السلام لا ینافیه لأنهم یعلمون تلک الساعة فیجتنبونها أو هذا فیما إذا لم یقرأ آیة الکرسی و لما ذکره الصدوق رحمه الله من الفرق بین الضرورة و عدمها أیضا وجه.

**[ترجمه]بارها در حجامت روز جمعه تجربه شده است که خون، بند نیامده تا مرگ فرا رسیده و حجامت ائمه علیهم السّلام با این منافات ندارد؛ زیرا ایشان آن ساعت را می دانستند و از آن اجتناب می کردند؛ یا اینکه نخواندن آیة الکرسی باعث امر پیش گفته می شود. و آنچه شیخ صدوق گفته که میان حالت ضرورت و اختیار داشتن، تفاوت وجود دارد، نیز دارای وجهی است.

**[ترجمه]

«11»

رَوْضَةُ الْوَاعِظِینَ، قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: خَمْسُ خِصَالٍ تُورِثُ الْبَرَصَ النُّورَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّوَضِّی وَ الِاغْتِسَالُ بِالْمَاءِ الَّذِی تُسْخِنُهُ الشَّمْسُ وَ الْأَکْلُ عَلَی الْجَنَابَةِ وَ غِشْیَانُ الْمَرْأَةِ فِی حَیْضِهَا وَ الْأَکْلُ عَلَی الشِّبَعِ (2).

**[ترجمه]روضه الواعظین: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: پنج کار باعث پیسی می شوند: نوره کشیدن در روز جمعه و چهارشنبه، وضو و غسل با آبی که توسّط خورشید داغ شده است، خوردن در حال جنابت، جماع با زن در هنگام حیض وی، و نیز خوردن پس از سیری. - . روضه الواعظین : 363 -

**[ترجمه]

بیان

سیأتی عدم کراهة النورة فی یوم الجمعة و أن أخبار النهی محمولة علی التقیة.

**[ترجمه]در ادامه می آید که نوره کشیدن در روز جمعه مکروه نیست و اخبار نهی کننده از آن، حمل بر تقیّه می شوند.

**[ترجمه]

«12»

الْمَکَارِمُ، عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کَانَ أَحَبَّ الْأَیَّامِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُسَافِرَ فِیهِ یَوْمُ الْجُمُعَةِ(3).

**[ترجمه]مکارم: انس می گوید: محبوب ترین روزها نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برای سفر کردن، روز جمعه بود. - . مکارم الاخلاق 1 : 276 -

**[ترجمه]

«13»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَخْرُجْ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ فِی حَاجَةٍ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ السَّبْتِ وَ طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَاخْرُجْ فِی حَاجَتِکَ (4).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز جمعه به دنبال کاری نرو! و روز شنبه هنگامی که خورشید طلوع کرد به دنبال کار خود برو! - . مکارم الاخلاق 1 : 276 -

**[ترجمه]

«14»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ علیه السلام وَ هُوَ یَحْتَجِمُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ تَقْرَأُ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ نَهَی عَنِ الْحِجَامَةِ مَعَ الزَّوَالِ فِی یَوْمِ الْجُمُعَةِ(5).

ص: 34


1- 1. الخصال: 171.
2- 2. روضة الواعظین: 363.
3- 3. مکارم الأخلاق: ج 1، ص 276.
4- 4. مکارم الأخلاق: ج 1، ص 276.
5- 5. مکارم الأخلاق: ج 1، ص 83.

**[ترجمه]مکارم: مفضّل بن عمر می گوید: روز جمعه بر امام صادق علیه السّلام وارد شدم، در حالی که ایشان حجامت می کرد. پس ایشان فرمود: آیا آیة الکرسی نمی خوانی؟ و ایشان از حجامت به هنگام زوال خورشید در روز جمعه نهی کرد. - . مکارم الاخلاق 1 : 83 -

**[ترجمه]

باب 17 یوم السبت و یوم الأحد

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَسَدٍ الْبَصْرِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ مَرَّ بِقَوْمٍ یَحْتَجِمُونَ فَقَالَ مَا کَانَ عَلَیْکُمْ لَوْ أَخَّرْتُمُوهُ لِعَشِیَّةِ الْأَحَدِ فَکَانَ یَکُونُ أَنْزَلَ لِلدَّاءِ(1).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام بر مردمی که حجامت می کردند گذشت. فرمود: چرا آن را به شام یک شنبه موکول نکردید، در حالی که آن، بیماری را بهتر فرو می کشد؟! - . الخصال : 26 -

**[ترجمه]

«2»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَانَ مُسَافِراً فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ فَلَوْ أَنَّ حَجَراً زَالَ عَنْ حَجَرٍ(2) یَوْمَ السَّبْتِ لَرَدَّهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مَکَانِهِ وَ مَنْ تَعَذَّرَتْ عَلَیْهِ الْحَوَائِجُ فَلْیَلْتَمِسْ طَلَبَهَا یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام (3).

و منه عن أبیه عن سعد: إلی قوله إلی مکانه (4).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر کسی قصد سفر کردن دارد، باید روز شنبه سفر کند؛ چرا که اگر در این روز، سنگی از سنگی (یا کوهی) جدا شود، خدای تعالی آن را به جایش برگرداند؛ و هر که حوائجش بر او دشوار شود، آنها را در روز سه شنبه بخواهد؛ چرا که روزیست که خدا در آن، آهن را برای داود علیه السّلام نرم کرد. - . الخصال : 28 -

الخصال همین حدیث را نیز با سندی دیگر تا عبارت «به جایش برگرداند» آورده است. - . الخصال : 38 -

**[ترجمه]

«3»

الْعُیُونُ، بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ الْمُتَقَدِّمَةِ فِی الْبَابِ الْأَوَّلِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا یَوْمَ سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا(5).

و منه عن محمد بن أحمد بن الحسین الوراق عن علی بن محمد بن عنبسة مولی الرشید عن دارم بن قبیصة عن الرضا علیه السلام: مثله (6)

ص: 35


1- 1. الخصال: 26.
2- 2. جبل( خ).
3- 3. الخصال: 28.
4- 4. الخصال: 38.
5- 5. العیون: ج 2، ص 34.
6- 6. العیون:

صحیفة الرضا، بالإسناد عنه علیه السلام: مثله (1).

**[ترجمه]عیون: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به نقل امام رضا علیه السّلام از پدارن طاهرینش فرمود: بار خدایا! بامداد روز شنبه و پنج شنبه را بر امّتم مبارک گردان! - . عیون 2 : 34 -

عیون مانند این حدیث را از قول امام رضا علیه السّلام آورده است.

صحیفة الرضا نیز مانند حدیث یادشده را از قول امام رضا علیه السّلام نقل کرده است. - . صحیفة الرضا : 9 -

**[ترجمه]

«4»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (2) قَالَ الصَّلَاةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الِانْتِشَارُ یَوْمَ السَّبْتِ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُفٍّ لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ لَا یُفَرِّغَ نَفْسَهُ فِی الْأُسْبُوعِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِأَمْرِ دِینِهِ فَیَسْأَلَ عَنْهُ (3).

**[ترجمه]الخصال: ابوایّوب خزّاز می گوید: از امام صادق علیه السّلام درباره این قول خداوند عزّ و جلّ: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» - . جمعه / 10 - {و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید} پرسیدم. ایشان فرمود: نماز در روز جمعه است و انتشار و پراکندگی در روز شنبه؛ و امام علیه السّلام فرمود: افّ بر مرد مسلمانی که خود را در هفته برای کار دینش در روز جمعه فارغ نسازد! پس از وی در مورد آن سوال خواهد شد. - . الخصال : 32 -

**[ترجمه]

«5»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ السَّبْتِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ عُوفِیَ مِنْ وَجَعِ الْأَضْرَاسِ وَ وَجَعِ الْعَیْنِ (4).

**[ترجمه]الخصال: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که روز شنبه و پنج شنبه ناخن بگیرد و موی سبیل خود را کوتاه کند، از درد دندان و درد چشم رهایی یابد. - . الخصال : 32 -

**[ترجمه]

«6»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالا: سَأَلْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ قَالَ الصَّلَاةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الِانْتِشَارُ یَوْمَ السَّبْتِ وَ قَالَ السَّبْتُ لَنَا وَ الْأَحَدُ لِبَنِی أُمَیَّةَ(5).

**[ترجمه]المحاسن: عبد اللَّه بن سنان و ابوایّوب خزّاز از امام صادق علیه السّلام درباره این قول خداوند عزّ و جلّ: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» - . جمعه / 10 -

{و چون نماز گزارده شد، در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید} سوال کردند. امام فرمود: نماز در روز جمعه است و انتشار و پراکندگی در روز شنبه؛ و فرمود: شنبه برای ماست و یک شنبه برای بنی امیّه. - . المحاسن : 346 -

**[ترجمه]

«7»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، الْحَدِیثُ مَشْهُورٌ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: بُورِکَ لِأُمَّتِی فِی سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا.

**[ترجمه]جمال الأسبوع: این حدیث از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله مشهور است که: در هفته، شنبه و پنج شنبه اش برای امّتم مبارک گشته است.

**[ترجمه]

«8»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الْکَاظِمِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مُحْتَجِماً فَلْیَحْتَجِمْ یَوْمَ السَّبْتِ (6).

**[ترجمه]مکارم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به نقل امام کاظم علیه السّلام فرمود: هر کدام از شما می خواهد حجامت کند، روز شنبه به حجامت بپردازد. - . مکارم 1 : 82 -

**[ترجمه]

«9»

وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْحِجَامَةُ یَوْمَ الْأَحَدِ فِیهَا شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ(7).

ص: 36


1- 1. صحیفة الرضا: 9.
2- 2. الجمعة: 10.
3- 3. الخصال: 32.
4- 4. الخصال: 32.
5- 5. المحاسن: 346.
6- 6. المکارم: ج 1، ص 82.
7- 7. المکارم: ج 1، ص 82.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: در حجامت روز شنبه، شفای از هر بیماری است. - . مکارم 1 : 82 -

**[ترجمه]

باب 18 یوم الإثنین و یوم الثلاثاء

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَخِی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أُرِیدُ الْخُرُوجَ فَادْعُ لِی فَقَالَ وَ مَتَی تَخْرُجُ قَالَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَقَالَ لَهُ وَ لِمَ تَخْرُجُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ قَالَ أَطْلُبُ فِیهِ الْبَرَکَةَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وُلِدَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَقَالَ کَذَبُوا وُلِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ مَا مِنْ یَوْمٍ أَعْظَمَ شُؤْماً مِنْ یَوْمٍ مَاتَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ انْقَطَعَ فِیهِ وَحْیُ السَّمَاءِ وَ ظُلِمْنَا فِیهِ حَقَّنَا أَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی یَوْمٍ سَهْلٍ أَلَانَ اللَّهُ لِدَاوُدَ فِیهِ الْحَدِیدَ فَقَالَ الرَّجُلُ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ اخْرُجْ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ(1).

قرب الإسناد، بإسناده عن علی بن جعفر عن أخیه علیه السلام: مثله (2).

**[ترجمه]الخصال: علی بن جعفر می گوید: مردی نزد برادرم موسی بن جعفر علیهما السّلام آمد و گفت: جانم به فدایت! می خواهم بیرون بروم، برایم دعا کن! امام فرمود: کی بیرون می روی؟ گفت: روز دوشنبه. امام فرمود: چرا روز دوشنبه؟ گفت: در این روز در طلب برکت هستم؛ چرا که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در آن متولّد شده است. امام فرمود: دروغ گفته اند؛ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در روز جمعه متولّد شده است و روزی شوم تر از روزی که در آن رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رحلت کرد و وحی آسمان قطع شد و حق ما را در آن به ستم گرفتند نیست؛ آیا تو را به روزی آسان که خدا در آن، آهن را برای داود علیه السّلام نرم کرد راهنمایی کنم؟ آن مرد گفت: آری، جانم به فدایت! امام فرمود: روز سه شنبه بیرون برو. - . الخصال : 27 -

قرب الاسناد با سندی دیگر مانند حدیث یاد شده را آورده است.

**[ترجمه]

«2»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَافِرُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ وَ یُعْقَدُ فِیهِمَا الْأَلْوِیَةُ(3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام کاظم علیه السّلام به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روز دوشنبه و پنج شنبه سفر می کرد و در این روزها پرچم ها را می بست. - . قرب الاسناد : 76 -

**[ترجمه]

«3»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: احْتَجَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ أَعْطَی الْحَجَّامَ بُرّاً(4).

ص: 37


1- 1. الخصال: 27.
2- 2. لم یوجد.
3- 3. قرب الإسناد: 76.
4- 4. الخصال: 27.

**[ترجمه]الخصال: امام صادق فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روز دوشنبه حجامت کرد و به حجامت گر، گندم داد. - . الخصال : 27 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ أَوْ أَحَدِهِمَا عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مِهْزَمٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْتَجِمُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ بَعْدَ الْعَصْرِ(1).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله پس از عصر روز دوشنبه حجامت می کرد. - . الخصال : 27 -

**[ترجمه]

«5»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الْحِجَامَةُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ مِنْ آخِرِ النَّهَارِ تَسُلُّ الدَّاءَ سَلًّا مِنَ الْبَدَنِ (2).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: حجامت در آخر روز دوشنبه، درد را به خوبی از تن بیرون می کشد. - . الخصال : 27 -

**[ترجمه]

«6»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی الْخَزْرَجِ (3)

عَنْ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی نَضْرَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ احْتَجَمَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِسَبْعَ عَشْرَةَ أَوْ أَرْبَعَ عَشْرَةَ أَوْ لِإِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنَ الشَّهْرِ کَانَتْ لَهُ شِفَاءً مِنْ أَدْوَاءِ(4)

السَّنَةِ کُلِّهَا وَ کَانَتْ لِمَا سِوَی ذَلِکَ شِفَاءً مِنْ وَجَعِ الرَّأْسِ وَ الْأَضْرَاسِ وَ الْجُنُونِ وَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ (5).

**[ترجمه]الخصال: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که روز سه شنبه هفدهم، یا چهاردهم و یا بیست و یکم ماه حجامت کند برای وی شفایی از همه امراض سال خواهد بود و در غیر آن، شفای از سردرد، درد دندان ها، دیوانگی، خوره و پیسی برای وی خواهد بود. - . الخصال : 28 -

**[ترجمه]

بیان

و کانت لما سوی ذلک أی کانت الحجامة یوم الثلاثاء فی غیر تلک الأیام من الشهر.

**[ترجمه]«و در غیر آن» یعنی حجامتِ روز سه شنبه در غیر این روزهای ماه.

**[ترجمه]

«7»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ

ص: 38


1- 1. الخصال: 27.
2- 2. الخصال: 27.
3- 3. هو الحسین بن الزبرقان کما ذکره الشیخ فی رجاله فی من لم یرو عنهم علیهم السلام مضیفا إلیه انه روی عنه البرقی، و قال فی الفهرست: الحسین بن الزبرقان یکنی ابا الخزرج له کتاب أخبرنا به عدة من أصحابنا عن أبی المفضل عن ابن بطة عن أحمد بن أبی عبد اللّه( انتهی) لکن النجاشیّ ضبطه مکبرا فقال: الحسن بن الزبرقان أبو الخزرج قمی له کتاب اخبرنا أحمد بن علیّ بن نوح قال حدّثنا الحسن بن حمزة قال حدّثنا محمّد بن جعفر بن بطة قال حدّثنا أحمد بن محمّد بن خالد عنه( انتهی) و تعدّدهما بعید، و علی الاتّحاد فالمعتمد هو ضبط النجاشیّ لکونه أضبط.
4- 4. فی المصدر: من کل داء.
5- 5. الخصال: 28.

مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ بَشِیرٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ: جِئْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَقَالَ کُلْ فَقُلْتُ إِنِّی صَائِمٌ فَقَالَ کَیْفَ صُمْتَ قَالَ قُلْتُ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وُلِدَ فِیهِ فَقَالَ أَمَّا مَا فِیهِ وُلِدَ فَلَا تَعْلَمُونَ وَ أَمَّا مَا قُبِضَ فِیهِ فَنَعَمْ ثُمَّ قَالَ فَلَا تَصُمْ وَ لَا تُسَافِرْ فِیهِ (1).

**[ترجمه]الخصال: عقبة بن بشیر ازدی می گوید: روز دوشنبه نزد امام باقر علیه السّلام رفتم. امام فرمود: بخور! گفتم: روزه ام. پس فرمود: چرا روزه ای؟ گفتم: زیرا در این روز رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله متولّد شده است. فرمود: روز ولادت او را که نمی دانید، و اما روز وفاتش را چرا؛ سپس فرمود: پس در آن روز نه روزه بگیر و نه سفر کن! - . الخصال : 27 -

**[ترجمه]

«8»

مَجَالِسُ، ابْنِ الشَّیْخِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ الْعَطَّارِ قَالَ: دَخَلْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَقَالَ لَمْ أَرَکَ أَمْسِ قَالَ کَرِهْتُ الْحَرَکَةَ فِی یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ قَالَ یَا عَلِیُّ مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَقِیَهُ اللَّهُ شَرَّ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ فَلْیَقْرَأْ فِی أَوَّلِ رَکْعَةٍ مِنْ صَلَاةِ الْغَدَاةِ هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ ثُمَّ قَرَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً(2).

**[ترجمه]مجالس ابن الشیخ: علیّ بن عمر عطّار می گوید: روز سه شنبه بر امام عسکری علیه السّلام وارد شدم. امام فرمود: دیروز تو را ندیدم. گفتم: کراهت داشتم روز دوشنبه حرکت کنم. فرمود: ای علی! هر که می خواهد خداوند او را از شرّ روز دوشنبه نگه دارد، باید در رکعت اول نماز صبحش «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ» را بخواند. سپس امام این آیه را خواند: «فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً» - . انسان / 11 - {پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت}.

**[ترجمه]

«9»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ یَرْفَعُهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ فَلْیَطْلُبْهَا یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَلَانَ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (3).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر که حاجتی دارد در روز سه شنبه آن را بخواهد؛ چرا که خداوند تبارک و تعالی در این روز، آهن را برای داود علیه السّلام نرم کرد. - . المحاسن : 345 -

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عِمْرَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تُسَافِرْ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ الْحَاجَةَ(4).

**[ترجمه]المحاسن: امام صادق علیه السّلام فرمود: در روز دوشنبه سفر نکن و در آن حاجت نخواه! - . المحاسن : 346 -

**[ترجمه]

«11»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْکَرَّامِ قَالَ: تَهَیَّأْتُ الْخُرُوجَ إِلَی الْعِرَاقِ فَأَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ أُوَدِّعَهُ فَقَالَ أَیْنَ تُرِیدُ قُلْتُ أُرِیدُ الْخُرُوجَ إِلَی الْعِرَاقِ فَقَالَ لِی فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ کَانَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ فَقُلْتُ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَقُولُ النَّاسُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ فِیهِ وُلِدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یَعْلَمُونَ أَیُّ یَوْمٍ وُلِدَ فِیهِ (5) النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهُ لَیَوْمٌ مَشُومٌ فِیهِ قُبِضَ

ص: 39


1- 1. الخصال: 27.
2- 2. الدهر: 11.
3- 3. المحاسن: 345.
4- 4. المحاسن: 346. و فیه« حاجة» بلا لام.
5- 5. لیس فی المصدر هذه الجملة« و اللّه ما یعلمون أی یوم ولد فیه النبیّ».

النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ انْقَطَعَ الْوَحْیُ وَ لَکِنْ أُحِبُّ أَنْ تَخْرُجَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی کَانَ یَخْرُجُ فِیهِ إِذَا غَزَا(1).

**[ترجمه]المحاسن: محمّد بن ابوالکرام می گوید: آماده سفر عراق شدم و نزد امام صادق علیه السّلام رفتم تا بر ایشان سلام داده و وداع کنم. امام فرمود: قصد کجا داری؟ گفتم: سفر به عراق. پس به من فرمود: امروز قصد سفر داری؟ (و آن روز، دوشنبه بود) گفتم: آری! امروز، مردم می گویند امروز روز مبارکی است؛ چرا که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در آن متولّد شده است. امام فرمود: به خدا سوگند آنها نمی دانند پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در چه روزی متولّد شده است. و امروز روز شومی است که در آن، پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله رحلت کرد و وحی قطع شد؛ ولی دوست دارم روز پنج شنبه بیرون بروی که آن روزی است که آن حضرت، برای نبرد بیرون می رفت. - . المحاسن : 347 -

**[ترجمه]

«12»

وَ مِنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ: أَرَدْنَا أَنْ نَخْرُجَ فَجِئْنَا نُسَلِّمُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ کَأَنَّکُمْ طَلَبْتُمْ بَرَکَةَ الْإِثْنَیْنِ فَقُلْنَا نَعَمْ قَالَ وَ أَیُّ یَوْمٍ أَعْظَمُ شُؤْماً مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ یَوْمٌ فَقَدْنَا فِیهِ نَبِیَّنَا وَ ارْتَفَعَ فِیهِ الْوَحْیُ لَا تَخْرُجُوا یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ اخْرُجُوا یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ(2).

الفقیه، بإسناده عن الخزاز: مثله (3)

الکافی، عن العدة عن البرقی عن عثمان: مثله (4).

**[ترجمه]المحاسن: ابوایّوب خزّاز می گوید: خواستیم سفر کنیم؛ پس رفتیم تا با امام صادق علیه السّلام خداحافظی کنیم. امام فرمود: گویا برکت دوشنبه را می خواهید؟! گفتیم: آری! امام فرمود: کدام روز از دوشنبه .روزی که پیامبر خود را در آن از دست دادیم و وحی برداشته شد. شوم تر است؟ روز دوشنبه بیرون نرفته و روز سه شنبه بیرون بروید! - . المحاسن : 347 -

الفقیه با سند خود همین حدیث را آورده است. - . فقیه : 222 -

الکافی نیز همین حدیث را ذکر کرده است. - . روضه کافی : 314 -

**[ترجمه]

«13»

مَجْمَعُ الْبَیَانِ،: فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ (5) رَوَی أَصْحَابُنَا أَنَّ أَعْمَالَ الْأُمَّةِ تُعْرَضُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی کُلِّ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ وَ خَمِیسٍ فَیَعْرِفُهَا وَ کَذَلِکَ تُعْرَضُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الْقَائِمِینَ (6) مَقَامَهُ وَ هُمُ الْمَعْنِیُّونَ بِقَوْلِهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ (7).

**[ترجمه]مجمع البیان: در تفسیر قول خداوند «قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» - . توبه / 105 -

{و بگو: «[هر کاری می خواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست} اصحاب ما روایت کرده اند که اعمال امّت، هر دوشنبه و پنج شنبه بر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله عرضه می شود و آن حضرت بدانها علم پیدا می کند؛ و اعمال، بر همین گونه بر امامانِ جانشین آن حضرت عرضه می شود و مقصود از «المؤمنون» در کلام الهی اینانند. - . مجمع البیان 5 : 69 -

**[ترجمه]

«14»

جَمَالُ الْأُسْبُوعِ، رُوِیَ مِنْ طَرِیقِ الْخَاصَّةِ: أَنَّ وَقْتَ عَرْضِ الْأَعْمَالِ فِی هَذَیْنِ الْیَوْمَیْنِ عِنْدَ انْقِضَاءِ نَهَارِهِمَا.

**[ترجمه]جمال الأسبوع: از طریق خاصّه روایت شده است که وقت عرضه اعمال در این دو روز، به هنگام سپری شدن آنهاست.

**[ترجمه]

«15»

وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: تُعْرَضُ أَعْمَالُ النَّاسِ فِی کُلِّ جُمْعَةٍ(8) مَرَّتَیْنِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَیُغْفَرُ لِکُلِّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا عبد عَبْداً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ شَحْنَاءُ فَیَقُولُ اتْرُکُوا أَوْ أَرْجِئُوا هَذَیْنِ حَتَّی یَفِیئَا.

ص: 40


1- 1. المحاسن: 347.
2- 2. المحاسن: 347.
3- 3. الفقیه: 222.
4- 4. روضة الکافی: 314.
5- 5. التوبة: 106.
6- 6. فی المصدر: علی أئمة الهدی.
7- 7. مجمع البیان: ج 5، ص 69.
8- 8. أی فی کل اسبوع.

**[ترجمه]مسلم در صحیح خود آورده است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: اعمال مردم در هر هفته، دو بار .روز دوشنبه و روز پنج شنبه. عرضه می شوند و هر بنده مؤمنی آمرزیده می شود مگر بنده ای که میان او و برادرش دشمنی باشد. پس حضرت فرمود: آنها را ترک کنید یا به تاخیر اندازید تا به صلح برگردند.

**[ترجمه]

«16»

وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: أَنَّهُ تُفَتَّحُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَیُغْفَرُ لِکُلِّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ لَا یُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً.

**[ترجمه]مسلم نیز از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله روایت کرده است که درهای بهشت، روز دوشنبه و پنج شنبه باز می شوند و هر بنده ی مومنی که چیزی را شریک خدا قرار نداده باشد، آمرزیده می شود.

**[ترجمه]

«17»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر علیّ بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمود: حوائج را روز سه شنبه بخواهید! چرا که در آن روز، خدا آهن را برای داود علیه السّلام نرم کرد. - . تفسیر قمّی : 536 -

**[ترجمه]

«18»

رِجَالُ الْکَشِّیِّ، قَالَ: کَتَبَ الْهَادِی علیه السلام إِلَی عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ أَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یَحْفَظَکَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْکَ وَ مِنْ خَلْفِکَ وَ فِی کُلِّ حَالاتِکَ فَأَبْشِرْ فَإِنِّی أَرْجُو أَنْ یَدْفَعَ اللَّهُ عَنْکَ وَ اللَّهَ أَسْأَلُ أَنْ یَجْعَلَ لَکَ الْخِیَرَةَ فِیمَا عَزَمَ لَکَ مِنَ الشُّخُوصِ فِی یَوْمِ الْأَحَدِ وَ أَخِّرْ ذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَحِبَکَ اللَّهُ فِی سَفَرِکَ وَ خَلَّفَکَ فِی أَهْلِکَ وَ أَدَّی عَنْکَ وَ سَلِمْتَ بِقُدْرَتِهِ.

**[ترجمه]رجال کشّی: کشّی می گوید: امام هادی علیه السّلام به علی بن مهزیار نوشت: از خدا می خواهم تو را از پیش و از پس و در هر حال نگه دارد! بشارت باد که من امیدوارم خدا از تو دفاع کند، و از خدا خواستارم در اینکه تصمیم گرفتی روز یک شنبه سفر کنی، برایت خیر پیش آورد؛ و به خواست خدا آن را تا روز دوشنبه عقب انداز! خدا در سفرت یار، و در خاندانت جانشینت باشد و از تو کفایت کند و در پناه قدرتش، در سلامت باشی .

**[ترجمه]

باب 19 یوم الأربعاء

روایات

«1»

الْعِلَلُ، وَ الْعُیُونُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْبَصْرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْوَاعِظِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام: فِی سُؤَالاتِ الشَّامِیِّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَیُّرِ مِنْهُ وَ ثِقْلِهِ وَ أَیُّ أَرْبِعَاءَ هُوَ فَقَالَ علیه السلام آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمُحَاقُ وَ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ أَخَاهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُلْقِیَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام فِی النَّارِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَضَعُوا(2)

الْمَنْجَنِیقَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ غَرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْضَ (3)

قَوْمِ لُوطٍ عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَرْسَلَ اللَّهُ عَزَّ

ص: 41


1- 1. تفسیر القمّیّ: 536.
2- 2. فی العلل و العیون: وضعوه فی المنجنیق.
3- 3. فی العل و العیون: قریة.

وَ جَلَّ الرِّیحَ عَلَی قَوْمِ عَادٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَی نُمْرُودَ الْبَقَّةَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ طَلَبَ فِرْعَوْنُ مُوسَی لِیَقْتُلَهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمَرَ فِرْعَوْنُ بِذَبْحِ الْغِلْمَانِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خُرِّبَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُحْرِقَ مَسْجِدُ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ بِإِصْطَخْرَ مِنْ کُورَةِ فَارِسَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قُتِلَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَظَلَّ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَوَّلُ الْعَذَابِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ خَسَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِقَارُونَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ ابْتَلَی اللَّهُ أَیُّوبَ علیه السلام بِذَهَابِ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أُدْخِلَ یُوسُفُ علیه السلام السِّجْنَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ (1) وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ عَقَرُوا(2)

النَّاقَةَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمْطَرَ(3)

عَلَیْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجِّیلٍ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ شُجَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ کُسِرَتْ رَبَاعِیَتُهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتِ الْعَمَالِیقُ (4)

التَّابُوتَ (5).

قال الصدوق رحمه الله من اضطر إلی الخروج فی سفر یوم الأربعاء أو تبیغ به الدم فی یوم الأربعاء فجائز له أن یسافر أو یحتجم فیه و لا یکون ذلک شوما علیه لا سیما إذا فعل ذلک خلافا علی أهل الطیرة و من استغنی عن الخروج فیه أو عن إخراج الدم فالأولی أن یتوقی و لا یسافر(6)

و لا یحتجم (7).

**[ترجمه]علل، عیون و خصال: امام رضا علیه السّلام به نقل از پدران طاهرینش علیهم السّلام می فرماید: امیر المؤمنین علی علیه السّلام در جواب به پرسش های مرد شامی که گفت: به من از روز چهارشنبه و بدفالی مردم بدان و سنگینی آن و اینکه چه چهارشنبه ای است، خبر ده! فرمود: آخرین چهارشنبه ]ماه[ که محاق است؛ در آن روز، قابیل برادرش هابیل را کشت، و ابراهیم علیه السّلام در روز چهارشنبه به آتش افکنده و همین روز در منجنیق نهاده شد، خداوند در روز چهارشنبه فرعون را غرق کرد، خدا سرزمین قوم لوط را در روز چهارشنبه زیرورو کرد، خداوند عزّ و جلّ، باد را در روز چهارشنبه بر قوم عاد فرستاد، در روز چهارشنبه، [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید، و خدا پشه را در روز چهارشنبه بر نمرود چیره ساخت.

در روز چهارشنبه فرعون خواست تا موسی را بکشد، در چهارشنبه بام خانه بر سرشان فرو ریخت، در چهارشنبه فرعون فرمان سربریدن پسر بچّه ها را صادر کرد، چهارشنبه بیت المقدّس ویران شد، چهارشنبه مسجد سلیمان بن داود در اصطخر فارس سوخت، روز چهارشنبه یحیی بن زکریّا کشته شد، در چهارشنبه عذاب نخست بر قوم فرعون سایه افکند، خداوند عزّ و جلّ در چهارشنبه قارون را به زمین فرو برد، خداوند در روز چهارشنبه ایّوب علیه السّلام را مبتلا به نابودی مال ]و فرزند[ کرد.

چهارشنبه یوسف علیه السّلام به زندان افکنده شد، روز چهارشنبه خداوند عزّ و جلّ گفت: «أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ» - . نمل / 51 - {ما آنان و قومشان را همگی هلاک کردیم}، روز چهارشنبه صیحه آنها را فرا گرفت، در روز چهارشنبه ناقه را پی کردند، در چهارشنبه سنگ سجّیل بر آنها بارید، چهارشنبه سر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله شکست و دندان های پیشین او شکسته شد، و روز چهارشنبه بود که عمالقه، تابوت را گرفتند. - . علل 2 : 284؛ عیون 1 : 247 -

شیخ صدوق گفته است: هر که در روز چهارشنبه ناچار از سفرکردن باشد، و یا خونش در این روز به جوشش درآید، رواست که در این روز سفر کرده و یا حجامت کند، و این کار برای او شوم نباشد؛ به ویژه اگر این کار را به قصد مخالفت با بدفالان انجام دهد، و هر که از مسافرت و یا خون گرفتن بی نیاز باشد، شایسته تر است که از مسافرت و حجامت، خودداری کند. - . خصال : 29 -

**[ترجمه]

بیان

یحتمل أن یکون وضع المنجنیق فی غیر یوم الإلقاء فی النار و یحتمل اتحادهما و یوم الأربعاء قال الله أی فی شأنه و هذا فی قصة صالح و قومه و کذا الصیحة لهم و هو ینافی کون عقر الناقة یوم الأربعاء لأنه لم یکن بینهما إلا

ص: 42


1- 1. النمل: 51.
2- 2. فی العلل: عقرت.
3- 3. فی العیون: امطرت.
4- 4. فی العیون: العمالقة.
5- 5. العلل: ج 2، ص 284، العیون: ج 1، ص 247.
6- 6. فی الخصال: و لا یسافر فیه.
7- 7. الخصال: 29.

ثلاثة أیام إلا أن یکون المراد ابتداء إرادتهم و تمهیدهم للعقر و أیضا شج النبی صلی الله علیه و آله کان فی غزوة أحد و المشهور بین المفسرین و المؤرخین أنها کانت یوم السبت و کل ذلک مما یضعف الروایة و فی القاموس المحاق مثلثة آخر الشهر أو ثلاث لیال من آخره

أو أن یستتر القمر فلا یری غدوة و لا عشیة سمی لأنه طلع مع الشمس فمحقته (1)

و فی القاموس البیغ ثوران الدم و تبیغ (2) الدم هاج و غلب (3).

**[ترجمه]احتمال دارد که نهاده شدن در منجنیق، در روزی به جز روز به آتش انداختن باشد و چه بسا هر دو در یک روز بوده باشند. «روز چهارشنبه خدا گفت» یعنی درباره آن روز گفت، که این درباره داستان صالح و قوم او و صیحه عذاب برای آنهاست. و این امر با اینکه پی کردن شتر هم در روز چهارشنبه بوده باشد منافات دارد؛ زیرا میان پی کردن و عذاب، تنها سه روز فاصله بوده است؛ مگر اینکه مقصود، شروع عزم آنها و زمینه چینی برای پی کردن باشد. نیز شکستن سر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در غزوه احد، به قول مشهور مفسّران و مورّخان، در روز شنبه واقع شد و همه اینها، مایه ضعف روایت است.

در قاموس آمده است: محاق، سه شب آخر ماه است؛ یا اینکه زمانی است که ماه پنهان شده و نه صبحگاه و نه شامگاه دیده نمی شود؛ و چون با خورشید طلوع کرده و خورشید آن را در محاق فرو می برد، این گونه نامیده شده است - . قاموس 3 : 282 - . نیز در قاموس آمده است: «البیغ» جهش خون است و «تبیّغ الدم» یعنی خون به جوشش درآمد و غلبه کرد. - . قاموس 3 : 104 -

**[ترجمه]

«2»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ هُوَ یَحْتَجِمُ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ أَهْلَ الْحَرَمَیْنِ یَرْوُونَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ مَنِ احْتَجَمَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَأَصَابَهُ بَیَاضٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ فَقَالَ کَذَبُوا إِنَّمَا یُصِیبُ ذَلِکَ مَنْ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ فِی طَمْثٍ (4).

**[ترجمه]خصال: یکی از اصحاب ما نقل کرده اند: روز چهارشنبه نزد امام هادی علیه السّلام رفتم در حالی که حجامت می کرد. به ایشان گفتم: اهل مکّه و مدینه از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله نقل می کنند: «هر کسی روز چهارشنبه حجامت کند و پیسی بگیرد، جز خود را نباید سرزنش کند». فرمود: دروغ می گویند؛ همانا این بیماری دچار کسی می شود که مادرش در هنگام حیض به او آبستن شده باشد. - . خصال : 28 -

**[ترجمه]

«3»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَمْرِو بْنِ أَسْلَمَ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام احْتَجَمَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ هُوَ مَحْمُومٌ فَلَمْ تَتْرُکْهُ الْحُمَّی فَاحْتَجَمَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَتَرَکَتْهُ الْحُمَّی (5).

**[ترجمه]خصال: عبدالرحمن بن عمرو بن اسلم گفت: مشاهده کردم امام کاظم علیه السّلام در روز چهارشنبه در حالی که تب دار بود، حجامت کرد. تب ایشان قطع نشد؛ پس روز جمعه حجامت کرد و تبش برید. - . خصال : 28 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الدَّقَّاقِ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْخُرُوجِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لَا یَدُورُ فَکَتَبَ علیه السلام مَنْ خَرَجَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لَا یَدُورُ خِلَافاً عَلَی أَهْلِ الطِّیَرَةِ وُقِیَ مِنْ کُلِّ آفَةٍ وَ عُوفِیَ مِنْ کُلِّ عَاهَةٍ وَ قَضَی اللَّهُ لَهُ حَاجَتَهُ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ مَرَّةً أُخْرَی یَسْأَلُهُ عَنِ الْحِجَامَةِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لَا یَدُورُ فَکَتَبَ

ص: 43


1- 1. القاموس: ج 3، ص 282.
2- 2. فی القاموس: تبوغ.
3- 3. القاموس: ج 3، ص 104.
4- 4. الخصال: 28.
5- 5. الخصال: 28.

علیه السلام مَنِ احْتَجَمَ فِی یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ لَا یَدُورُ خِلَافاً عَلَی أَهْلِ الطِّیَرَةِ عُوفِیَ مِنْ کُلِّ آفَةٍ وَ وُقِیَ مِنْ کُلِّ عَاهَةٍ وَ لَمْ تَخْضَرَّ مَحَاجِمُهُ (1).

**[ترجمه]خصال: محمّد بن احمد دقّاق بغدادی گفت: به امام کاظم علیه السّلام نامه نوشتم و از سفر روز چهارشنبه آخر ماه پرسیدم؛ پس این گونه نوشت: هر که در چهارشنبه آخر ماه در مخالفت با بدفالان سفر کند، از هر آفتی محفوظ ماند و از هر دردی عافیت یافته و خداوند حاجتش را برآورده سازد.

وی بار دیگر به آن حضرت نامه نوشت و از حجامت چهارشنبه آخر ماه پرسید. امام نوشت: هر که در چهارشنبه آخر ماه بر خلاف بدفالان حجامت کند، از هر آفتی سلامت یابد و از هر مرضی محفوظ مانده و محلّ حجامتش، فاسد و سیاه نشود. - . خصال : 28 -

**[ترجمه]

بیان

الأربعاء لا یدور آخر أربعاء من الشهر و الجملة صفة لیوم الأربعاء و اللام فیه کاللام فی قوله و لقد أمر علی اللئیم یسبنی.

**[ترجمه]منظور از «الاربعاء لایدور» آخرین چهارشنبه ماه بوده و جمله لایدور، صفت الاربعاء است و لام در آن مانند لام در این سخن است: «ولقد أمرّ علی اللئیم یسبّنی».

**[ترجمه]

«5»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرٍ الطَّائِیِّ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا ع یَقُولُ: یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ مَنِ احْتَجَمَ فِیهِ خِیفَ (2) أَنْ تَخْضَرَّ مَحَاجِمُهُ وَ مَنِ انْتَارَ(3) فِیهِ خِیفَ عَلَیْهِ الْبَرَصُ (4).

**[ترجمه]عیون: امام رضا علیه السّلام فرمود: روز چهارشنبه روز نحس مستمرّ است؛ هر که در آن حجامت کند این بیم هست که محلّ حجامتش، فاسد و سیاه گردد و هر که در این روز نوره کشد، بیم پیسی در او می رود. - . عیون 1 : 248 -

**[ترجمه]

بیان

اخضرار المحاجم فساد محل الحجامة و سواده و من انتار أی استعمل النورة و الأشهر فیه التنور و إن کان أصل هذا البناء من اللغات المولدة کما یستفاد من کتب اللغة و فی أکثر النسخ اتنر بتشدید التاء و اتخاذه من النورة لا یوافق القاعدة و لیس له معنی آخر و لعله تصحیف و فی بعض النسخ من تنور و هو أصوب.

**[ترجمه]«اخضرار المحاجم» فاسد و سیاه شدن محلّ حجامت است. «من انتنار» یعنی کسی که نوره استعمال کند و مشهورتر در آن، «تنوّر» است، هر چند براساس کتاب های لغت، ریشه این ساخت، از واژه های تولیدشده است؛ و در بیشتر نسخه ها «اتّنر» آمده که برگرفتن آن از نورة، مطابق قاعده نبوده و معنای دیگری نیز ندارد، و چه بسا این کلمه تصحیف باشد؛ و در برخی نسخه ها «من تنوّر» آمده که صحیح تر به نظر می آید .

**[ترجمه]

«6»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ دَارِمِ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ(5).

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به نقل امام رضا علیه السّلام از پدران طاهرینش علیهم السّلام فرمود: آخرین چهارشنبه هر ماه، روز نحس مستمرّ است. - . خصال : 28 -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ بَشَّارِ بْنِ بَشَّارٍ(6)

قَالَ: قُلْتُ

ص: 44


1- 1. الخصال: 28.
2- 2. فی المصدر: خیف علیه.
3- 3. فی المصدر:« من تنور» و کلاهما بمعنی.
4- 4. العیون: ج 1، ص 248.
5- 5. الخصال: 28.
6- 6. کذا فی جمیع النسخ التی بأیدینا و هکذا فی المصدر، قال فی تنقیح المقال( ج 1 ص 170): الضبط الموجود فی رجال الکشّیّ و الشیخ و الخلاصة و غیرها« بشار بن یسار». بالباء الموحدة و الشین المعجمة فی الابن و الیاء المثناة من تحت و السین المهملة فی الأب و قد زاد ابن داود فضبطهما، و فی نسخة النجاشیّ الذی عندنا« بشار بن بشار» بالباء الموحدة و الشین المعجمة فیهما لکن ذلک غلط بلا شبهة لنقل ابن داود و العلامة فی الخلاصة عن النجاشیّ الأول دون الثانی( انتهی) و بشار بن یسار هو أخو سعید الضبیعی مولی بنی ضبیعة بن عجل ثقة روی هو و أخوه عن أبی عبد اللّه و أبی الحسن علیهما السلام و له کتاب رواه عنه ابن أبی عمیر.

لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ شَیْ ءٍ یُصَامُ یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ قَالَ لِأَنَّ النَّارَ خُلِقَتْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ(1).

**[ترجمه]خصال: بشار بن بشار می گوید به امام صادق علیه السّلام گفتم: چرا روز چهارشنبه را روزه می گیرند؟ فرمود: چون آتش دوزخ در روز چهارشنبه آفریده شد. - . خصال : 28 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَیْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام احْتَجَمَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ بَعْدَ الْعَصْرِ(2).

**[ترجمه]خصال: حذیفة بن منصور می گوید: امام صادق علیه السّلام را روز چهارشنبه دیدم که پس از عصر حجامت کرد. - . خصال : 29 -

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام قَالَ: تَوَقَّوُا الْحِجَامَةَ وَ النُّورَةَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَإِنَّ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ وَ فِیهِ خُلِقَتْ جَهَنَّمُ (3).

**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام به نقل امام صادق علیه السّلام از پدران طاهرینش علیهم السّلام فرمود: از حجامت و نوره کشیدن در روز چهارشنبه خودداری کنید! چرا که روز چهارشنبه، روز نحس مستمرّ است و دوزخ در آن روز آفریده شد. - . خصال : 29 -

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یَتَوَقَّی النُّورَةَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَإِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ(4).

**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: شایسته است مرد از نوره کشیدن در روز چهارشنبه خودداری کند که این روز، روز نحس مستمرّ است. - . خصال : 29 -

**[ترجمه]

«11»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ صَوْمِ خَمِیسَیْنِ بَیْنَهُمَا أَرْبِعَاءُ فَقَالَ أَمَّا الْخَمِیسُ فَیَوْمٌ تُعْرَضُ فِیهِ الْأَعْمَالُ وَ أَمَّا الْأَرْبِعَاءُ فَیَوْمٌ خُلِقَتْ فِیهِ النَّارُ وَ أَمَّا الصَّوْمُ فَجُنَّةٌ(5).

**[ترجمه]خصال: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله درباره روزه گرفتن دو پنج شنبه، که میانشان چهارشنبه است پرسیده شد. حضرت فرمود: امّا پنج شنبه روز عرضه اعمال است؛ در چهارشنبه آتش دوزخ آفریده شد؛ و امّا روزه، سپر ]در برابر آتش دوزخ[ است. - . خصال : 30 -

**[ترجمه]

«12»

مَشَارِقُ الْأَنْوَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: عَادَانَا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی مِنَ الطُّیُورِ الْفَاخِتَةُ وَ مِنَ الْأَیَّامِ الْأَرْبِعَاءُ.

ص: 45


1- 1. الخصال: 28.
2- 2. الخصال: 29.
3- 3. الخصال: 29.
4- 4. الخصال: 29.
5- 5. الخصال: 30.

**[ترجمه]مشارق الانوار: امام باقر علیه السّلام فرمود: از میان هر چیزی با ما دشمنی کردند؛ حتّی از میان پرنده ها، فاخته و از میان روزها، چهارشنبه .

**[ترجمه]

«13»

الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: الْعِلَّةُ فِی صَوْمِ الْخَمِیسِ وَ الْأَرْبِعَاءِ أَنَّ الْأَعْمَالَ تُرْفَعُ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ النَّارُ خُلِقَتْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ.

**[ترجمه]العللِ محمّد بن علیّ بن ابراهیم: علّت روزه پنج شنبه و چهارشنبه این است که در روز پنج شنبه، اعمال بالا می رود و در روز چهارشنبه آتش دوزخ آفریده شد.

**[ترجمه]

«14»

الدُّرُوعُ الْوَاقِیَةُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أُمِرْنَا بِصَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ مِنْ وَسَطِ الشُّهُورِ لِأَنَّهُ لَمْ یُعَذَّبْ قَوْمٌ قَطُّ إِلَّا فِیهِ فَیُرَدُّ عَنَّا بِصَوْمِهِ نَحْسُهُ.

**[ترجمه]الدروع الواقیه: امام صادق علیه السّلام فرمود: ما به روزه چهارشنبه میان هر ماه امر شده ایم؛ زیرا هیچ قومی هرگز عذاب نشدند مگر در این روز؛ پس با روزه آن، نحوستش از ما رفع می شود.

**[ترجمه]

«15»

وَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: یَوْمُ الْأَرْبِعَاءِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ لِأَنَّهُ أَوَّلُ الْأَیَّامِ وَ آخِرُ الْأَیَّامِ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ تَعَالَی فِی قَوْلِهِ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً(1).

**[ترجمه]امام رضا علیه السّلام فرمود: روز چهارشنبه، روز نحس مستمرّ است؛ زیرا این روز، آغاز و پایان روزهایی است که خدای تعالی در این گفته خود یاد کرده است: سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً - . حاقّه / 7 - {هفت شب و هشت روز پیاپی}.

**[ترجمه]

«16»

الْمَکَارِمُ، عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ احْتَجَمَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَأَصَابَهُ وَضَحٌ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ (2).

**[ترجمه]مکارم: زید بن علی از پدرانش از امام علی علیه السّلام نقل می کند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر که در چهارشنبه حجامت کند و پیسی بگیرد، جز خودش را سرزنش نکند. - . مکارم 1 : 83 -

**[ترجمه]

«17»

وَ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ یَحْتَجِمُ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فِی الْحَبْسِ فَقُلْتُ إِنَّ هَذَا یَوْمٌ یَقُولُ النَّاسُ مَنِ احْتَجَمَ فِیهِ أَصَابَهُ الْبَرَصُ (3) فَقَالَ إِنَّمَا یُخَافُ ذَلِکَ عَلَی مَنْ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ فِی حَیْضِهَا(4).

**[ترجمه]شعیب عقرقوفی می گوید: روز چهارشنبه نزد امام کاظم علیه السّلام رفتم، در حالی که ایشان در زندان بود و حجامت می کرد. گفتم: مردم می گویند هر که در این روز حجامت کند، پیسی بگیرد. فرمود: این نگرانی برای کسی است که مادرش به هنگام حیض، بدو آبستن شده باشد. - . مکارم 1 : 84 -

**[ترجمه]

«18»

کِتَابُ الْمُسَلْسَلَاتِ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْوَکِیلُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو بَکْرٍ حَمْدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زُرَیْقٍ الْبَغْدَادِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حُمْدُونٍ السِّمْسَارُ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ سَمِعْتُ الْفَضْلَ بْنَ الرَّبِیعِ یَقُولُ: کُنْتُ یَوْماً مَعَ مَوْلَایَ الْمَأْمُونِ فَأَرَدْنَا الْخُرُوجَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَوْمٌ مَکْرُوهٌ سَمِعْتُ أَبِیَ الرَّشِیدَ یَقُولُ سَمِعْتُ الْمَهْدِیَّ یَقُولُ سَمِعْتُ الْمَنْصُورَ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی عَلِیّاً یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ آخِرَ الْأَرْبِعَاءِ فِی الشَّهْرِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ.

قال المصنف و روی أن معنی مستمر أن یکون النهار نحسا من أوله إلی اللیل و قال علیه السلام إن معنی المستمر هو أن لا یذهب نحسه إلی أن یذهب من یوم الخمیس ساعة.

ص: 46


1- 1. الحاقّة: 7.
2- 2. المکارم: ج 1، ص 83.
3- 3. فی المصدر: فاصابه البرص فلا یلومن الا نفسه.
4- 4. المکارم: ج 1، ص 84.

**[ترجمه]کتاب المسلسلات: حدیث را به ابن عباس رسانده که وی می گوید: شنیدم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می فرمود: آخرین چهارشنبه ماه، روز نحس مستمرّ است.

مصنّف گفته است: روایت است که معنی مستمرّ، این است که روز از آغازش تا شب نحس باشد؛ و سلام خدا بر وی باد که فرمود: معنای مستمرّ این است که تا گذشت ساعتی از روز پنج شنبه، نحسی آن برطرف نمی شود .

**[ترجمه]

باب 20 یوم الخمیس

روایات

«1»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَافِرُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ وَ یَعْقِدُ فِیهِمَا الْأَلْوِیَةَ(1).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام باقر علیه السّلام به نقل امام صادق علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روز دوشنبه و پنج شنبه سفر می کرد و در آنها پرچم می بست. - . قرب الاسناد 1 : 76 -

**[ترجمه]

«2»

وَ مِنْهُ، بِالْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: یَوْمُ الْخَمِیسِ یَوْمٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ فِیهِ أَلَانَ اللَّهُ الْحَدِیدَ(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: روز پنج شنبه روزی است که خدا و رسولش، آن را دوست دارند؛ و خداوند در این روز، آهن را نرم کرد. - . قرب الاسناد 1 : 76 -

**[ترجمه]

«3»

وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا وَ اجْعَلْهُ یَوْمَ الْخَمِیسِ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: بار خدایا! بامداد این روز را برای امّتم مبارک گردان و آن را روز پنج شنبه قرار ده!

**[ترجمه]

بیان

هذا یخالف ظاهرا ما مر من أن إلانة الحدید کانت فی یوم الثلاثاء و یمکن حمل هذا علی التقیة لأن راویه من العامة أو یقال وقعت فیهما معا.

**[ترجمه]ظاهر این حدیث مخالف مطلب گذشته مبنی بر نرم شدن آهن در روز سه شنبه است، و می توان آن را حمل بر تقیّه کرد، زیرا راوی آن سنّی است؛ یا آنکه می توان گفت این کار در هر دو روز واقع شده است.

**[ترجمه]

«4»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُعَتِّبِ بْنِ الْمُبَارَکِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی یَوْمِ خَمِیسٍ وَ هُوَ یَحْتَجِمُ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ تَحْتَجِمُ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ قَالَ نَعَمْ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مُحْتَجِماً فَلْیَحْتَجِمْ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ فَإِنَّ کُلَّ عَشِیَّةِ(4)

جُمُعَةٍ یَبْتَدِرُ الدَّمُ فَرَقاً مِنَ الْقِیَامَةِ وَ لَا یَرْجِعُ إِلَی وَکْرِهِ إِلَی غَدَاةِ الْخَمِیسِ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنِ احْتَجَمَ فِی آخِرِ خَمِیسٍ مِنَ الشَّهْرِ فِی أَوَّلِ النَّهَارِ سَلَّ عَنْهُ الدَّاءَ سَلًّا(5).

**[ترجمه]خصال: معتب بن مبارک می گوید که روز پنج شنبه بر امام صادق علیه السّلام وارد شدم، در حالی که ایشان حجامت می کرد. به ایشان گفتم: یا ابن رسول اللَّه! آیا روز پنج شنبه حجامت می کنی؟ فرمود: بله! هر که از شما حجامت می خواهد، باید در روز پنج شنبه حجامت کند؛ زیرا در هر شام جمعه، خون از ترس قیامت می جوشد و تا بامداد پنج شنبه به آشیانه خود برنمی گردد. و امام صادق علیه السّلام فرمود: هر که در آغاز روز آخرین پنج شنبه ماه حجامت کند، بیماری از تنش به خوبی کشیده شود. - . خصال : 30 -

**[ترجمه]

«5»

الْعُیُونُ، بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ الْمُتَقَدِّمَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ

ص: 47


1- 1. قرب الإسناد: ج 1، ص 76. و قد مر الحدیث الأول فی باب یوم الاثنین و الثلثاء تحت الرقم( 2).
2- 2. قرب الإسناد: ج 1، ص 76. و قد مر الحدیث الأول فی باب یوم الاثنین و الثلثاء تحت الرقم( 2).
3- 3. قرب الإسناد: ج 1، ص 76. و قد مر الحدیث الأول فی باب یوم الاثنین و الثلثاء تحت الرقم( 2).
4- 4. فی المصدر: عشیة کل جمعة.
5- 5. الخصال: 30.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: اللَّهُمَّ بَارِکْ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا یَوْمَ سَبْتِهَا وَ خَمِیسِهَا(1).

صحیفة الرضا، بالإسناد عنه علیه السلام: مثله (2).

**[ترجمه]عیون: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به نقل امام رضا علیه السّلام از پدران طاهرینش علیهم السّلام فرمود: بار خدایا! بامداد روز شنبه و پنج شنبه را برای امّتم مبارک گردان! - . عیون 2 : 34 -

صحیفة الرضا مانند این حدیث را آورده است. - . صحیفة الرضا : 9 -

**[ترجمه]

«6»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ قَصَّ أَظَافِیرَهُ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ تَرَکَ وَاحِدَةً لِیَوْمِ الْجُمُعَةِ نَفَی اللَّهُ عَنْهُ الْفَقْرَ(3).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر که ناخن هایش را در روز پنج شنبه بگیرد و یکی را برای روز جمعه بگذارد، خداوند فقر را از او برطرف می کند. - . خصال : 30 -

**[ترجمه]

«7»

الْعُیُونُ، بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَافِرُ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ یَقُولُ فِیهِ تُرْفَعُ الْأَعْمَالُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تُعْقَدُ(4)

فِیهِ الْأَلْوِیَةُ(5).

**[ترجمه]عیون: امام رضا علیه السّلام از پدران طاهرینش علیهم السّلام نقل می کند: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روز پنج شنبه مسافرت می کرد و می فرمود: اعمال را در این روز به سوی خداوند بالا می برند و در این روز، پرچم ها را می بست. - . عیون 2: 37 -

**[ترجمه]

«8»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ یَوْمَ السَّبْتِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ أَخَذَ مِنْ شَارِبِهِ عُوفِیَ مِنْ وَجَعِ الْأَضْرَاسِ وَ وَجَعِ الْعَیْنِ (6).

**[ترجمه]خصال: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به نقل امام صادق علیه السّلام از امام باقر علیه السّلام فرمود: هر که در روز شنبه و پنج شنبه ناخن بگیرد و موی سبیل خود را کوتاه کند، از درد دندان ها و درد چشم سلامت یابد. - . خصال : 32 -

**[ترجمه]

بیان

الظاهر أن الواو بمعنی أو.

**[ترجمه]ظاهر این است که «واو» ]در عبارت «شنبه و پنج شنبه»[ به معنای «یا» باشد.

**[ترجمه]

«9»

صَحِیفَةُ الرِّضَا، بِالْإِسْنَادِ عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَافِرُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسِ وَ یَقُولُ فِیهِمَا تُرْفَعُ الْأَعْمَالُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تُعْقَدُ(7) فِیهِمَا الْأَلْوِیَةُ(8).

ص: 48


1- 1. العیون: ج 2، ص 34. و قد مر الحدیث فی باب یوم السبت و الاحد تحت الرقم( 3).
2- 2. صحیفة الرضا: 9.
3- 3. الخصال: 30.
4- 4. کذا و لعلّ الاصوب« یعقد» عطفا علی« یسافر».
5- 5. العیون: ج 2، ص 37.
6- 6. الخصال: 32.
7- 7. قد مر منا ان الاصوب« یعقد» عطفا علی« یسافر».
8- 8. صحیفة الرضا: ص 20.

**[ترجمه]صحیفة الرضا: امام رضا علیه السّلام از پدران طاهرینش علیهم السّلام نقل می کند: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله روز دوشنبه و پنج شنبه سفر می کرد و می فرمود: اعمال را در این دو روز به سوی خداوند بالا می برند و در این دو روز، پرچم ها را می بست. - . صحیفة الرضا : 20 -

**[ترجمه]

«10»

مُحَاسَبَةُ النَّفْسِ، لِلسَّیِّدِ عَلِیِّ بْنِ طَاوُسٍ رحمه الله نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الْأَزْمِنَةِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصُومُ الْإِثْنَیْنِ وَ الْخَمِیسَ فَقِیلَ لَهُ لِمَ ذَلِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْأَعْمَالَ تُرْفَعُ فِی کُلِّ إِثْنَیْنِ وَ خَمِیسٍ فَأُحِبُّ أَنْ یُرْفَعَ عَمَلِی وَ أَنَا صَائِمٌ.

**[ترجمه]محاسبة النفس: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله دوشنبه و پنج شنبه را روزه می گرفت. از حضرت پرسیده شد چرا؟ پس فرمود: اعمال در هر دوشنبه و پنج شنبه بالا برده می شوند؛ پس دوست دارم در حالی که روزه هستم، عملم را بالا برند .

**[ترجمه]

«11»

وَ بِإِسْنَادِهِ أَیْضاً عَنْ أَبِی أَیُّوبَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا مِنْ إِثْنَیْنِ وَ لَا خَمِیسٍ إِلَّا تُرْفَعُ فِیهِ الْأَعْمَالُ إِلَّا عَمَلَ الْمَقَادِیرِ.

**[ترجمه]محاسبة النفس: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ دوشنبه و پنج شنبه ای نیست، مگر آنکه اعمال را در آنها بالا می برند جز عمل مقدارها.

**[ترجمه]

«12»

وَ مِنْهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی شَیْخِ الطَّائِفَةِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَنْبَسَةَ بْنِ بِجَادٍ الْعَابِدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: آخِرُ خَمِیسٍ فِی الشَّهْرِ تُرْفَعُ فِیهِ أَعْمَالُ الشَّهْرِ.

**[ترجمه]محاسبة النفس: امام صادق علیه السّلام می فرمود: در آخرین پنج شنبه هر ماه، اعمال آن ماه را بالا می برند.

**[ترجمه]

بیان

کأن المراد بعمل المقادیر الأعمال التی لا اختیار للعبد فیها فإنها لیست محلا للتکلیف.

**[ترجمه]منظور از «عمل مقدارها» اعمالی است که بنده هیچ اختیاری در آنها ندارد و بنابراین جای تکلیف نیست.

**[ترجمه]

«13»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ الدَّمَ یَجْتَمِعُ فِی مَوْضِعِ الْحِجَامَةِ یَوْمَ الْخَمِیسِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ تَفَرَّقَ فَخُذْ حَظَّکَ مِنَ الْحِجَامَةِ قَبْلَ الزَّوَالِ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: در روز پنج شنبه خون در جای حجامت جمع می شود و چون ظهر شود پراکنده می گردد؛ پس بهره خود از حجامت را پیش از ظهر برگیر! - . مکارم 1 : 83 -

**[ترجمه]

فذلکة

اعلم أن یوم الجمعة بضم الجیم و سکون المیم و ضمها اسم یوم من الأسبوع و کان یسمی فی القدیم عروبة بفتح العین و ضم الراء المهملتین قال الجوهری یوم العروبة یوم الجمعة و هو من أسمائهم القدیمة(2)

و قال یوم الجمعة یوم العروبة و کذلک الجمعة بضم المیم و یجمع علی جمعات و جمع (3)

انتهی و قال فی المصباح المنیر یوم الجمعة سمی بذلک لاجتماع الناس به و ضم المیم لغة الحجاز و فتحها لغة بنی تمیم و إسکانها لغة عقیل و قرأ بها الأعمش ثم قال و أما الجمعة بسکون المیم فاسم لأیام الأسبوع و أولها السبت قال أبو عمرو الزاهد فی کتاب المداخل أخبرنا تغلب عن ابن الأعرابی قال قال

ص: 49


1- 1. المکارم: ج 1 ص 83.
2- 2. الصحاح: ج 1 ص 180.
3- 3. الصحاح: ج 3، ص 1198.

أول الجمعة یوم السبت و أول الأیام یوم الأحد هکذا عند العرب و قال فی مجمع البیان إنما سمیت جمعة لأن الله تعالی فرغ فیه من خلق الأشیاء فاجتمعت فیه المخلوقات و قیل لأنه تجتمع فیه الجماعات و قیل إن أول من سماها جمعة کعب بن لوی و هو أول من قال أما بعد و قیل إن أول من سماها جمعة الأنصار انتهی و هو أسعد الأیام و أشرفها کما مر و سیأتی فی کتاب الصلاة

إن شاء الله لکن لما کان یوم عبادة و قربه لا ینبغی أن یرتکب فیه ما ینافیها کالسفر و الاشتغال بالأمور الدنیویة و لیلته مثل یومه مبارکة زاهرة منورة و یستحب فیهما التزویج و الزفاف و حلق الرأس و أخذ الأظفار و الشارب و الاستحمام و غسل الرأس بالسدر و الخطمی و سائر ما سیأتی فی محله فأما التنور فالظاهر أن المنع فیه محمول علی التقیة و اختلف الأخبار أیضا فی الحجامة و لعل الأولی ترکها إلا مع الضرورة و لم أر فی الفصد نهیا و قال المنجمون یومه متعلق بالزهرة و لیلته بالقمر و أما یوم السبت فقال الجوهری السبت الراحة و الدهر و حلق الرأس و سبت علاوته سبتا إذا ضرب عنقه و منه سمی یوم السبت لانقطاع الأیام عنده (1) و قال الراغب قیل سمی یوم السبت لأن الله تعالی ابتدأ خلق السماوات یوم الأحد فخلقها فی ستة أیام کما ذکره فقطع عمله یوم السبت فسمی بذلک انتهی و قیل لقطع الیهود أعمالهم فیه و قیل لاستراحتهم فیه قال السید الأجل المرتضی رحمه الله فی الغرر و الدرر فی جواب سائل سأل عن قوله تعالی وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً(2) فقال (3)

إذا کان السبات هو النوم فکأنه قال و جعلنا نومکم نوما و هذا مما لا فائدة فیه فأجاب رحمه الله فی هذه الآیة بوجوه.

منها أن یکون المراد بالسبات الراحة و الدعة و قد قال قوم إن اجتماع

ص: 50


1- 1. الصحاح: ج 1، ص 250.
2- 2. النبأ: 9.
3- 3. أی السائل.

الخلق کان فی یوم الجمعة و الفراغ منه فی یوم السبت فسمی الیوم بالسبت للفراغ الذی کان فیه و لأن الله تعالی أمر بنی إسرائیل فیه بالاستراحة من الأعمال قیل و أصل السبات التمدد یقال سبتت المرأة شعرها إذا حلته من العقص و أرسلته.

و منها أن یکون المراد بذلک القطع لأن السبت القطع و السبت أیضا الحلق یقال سبت شعره إذا حلقه و هو یرجع إلی معنی القطع و النعال السبتیة التی لا شعر علیها فالمعنی جعلنا نومکم قطعا لأعمالکم و تصرفکم و من أجاب بهذا الجواب یقول إنما سمی یوم السبت بذلک لأن بدء الخلق کان یوم الأحد و جمع یوم الجمعة و قطع یوم السبت فترجع التسمیة إلی معنی القطع و قد اختلف الناس فی ابتداء الخلق فقال أهل التوراة إن الله تعالی ابتدأه فی یوم الأحد فکان الخلق یوم الأحد و الإثنین و الثلاثاء و الأربعاء و الخمیس و الجمعة ثم فرغ فی یوم السبت و هذا قول أهل التوراة و قال آخرون إن الابتداء کان فی یوم الإثنین إلی السبت و فرغ فی یوم الأحد و هذا قول أهل الإنجیل فأما قول أهل الإسلام فهو أن ابتداء الخلق کان فی یوم السبت و اتصل إلی الخمیس و جعلت الجمعة عیدا فعلی هذا القول یمکن أن یسمی الیوم بالسبت من حیث قطع فیه بعض خلق الأرض

فَقَدْ رَوَی أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ التُّرْبَةَ فِی یَوْمِ السَّبْتِ وَ خَلَقَ الْجِبَالَ فِیهَا یَوْمَ الْأَحَدِ.

إلی آخر ما أفاده رحمه الله و ما ذکره من کون ابتداء الخلق یوم السبت خلاف المشهور بین الفریقین.

و بالجملة یوم السبت یوم مبارک صالح لجمیع الأعمال و البکور فیه أسعد و أیمن کما عرفت لا سیما للسفر و طلب الحوائج و یومه عند الأحکامیین متعلق بزحل و لیلته بالمریخ و اسمه بالعربیة القدیمة شیار کتاب.

و یوم الأحد و کان یسمی فی القدیم بالأول و سمی أحدا لأنه أول الأیام أو الیوم الأول من خلق العالم و هو یوم متوسط لأکثر الأعمال و ذمه و مدحه متعارضان بل مدحه أقوی و عند الأحکامیین یومه متعلق بالشمس و لیلته بعطارد.

ص: 51

و یوم الإثنین یسمی فی اللغة القدیمة بأهون قال الجوهری کانت العرب تسمی یوم الإثنین أهون فی أسمائهم القدیمة أنشدنی أبو سعید قال أنشدنی ابن درید لبعض شعراء الجاهلیة:

أؤمل أن أعیش و أن یومی***بأول أو بأهون أو جبار

أم التالی دبار أم فیومی***بمؤنس أو عروبة أو شیار(1).

و فی کتاب أبی ریحان:.... أو التالی دبار فإن أفته فمؤنس إلخ و وجه التسمیة ظاهر مما مر و هو أنحس أیام الأسبوع و لا یصلح لشی ء من الأعمال و ما ورد فی مدحه فمحمول علی التقیة لتبرک المخالفین به اقتفاء ببنی أمیة لعنهم الله و أکثر مصائب أهل البیت علیهم السلام وقع فیه و لذا وضعوا الأخبار للتبرک به کما وضعوها للتبرک بیوم عاشوراء.

و یمکن حمل بعض الأخبار علی الضرورة و یمکن حمل بعضها علی النسخ أیضا بأن یکون فی الأول مبارکا حیث لم یقع بعد فیه ما یصیر سببا لنحوسته فلما فات فیه رسول الله صلی الله علیه و آله و جرت المصائب فیه علی أهل البیت علیهم السلام و تبرک المخالفون به صار أنحس الأیام و یکون ذلک أیضا بإخباره صلی الله علیه و آله لئلا یلزم النسخ بعده صلی الله علیه و آله و یمکن القول بمثله فی یوم عاشوراء و هذا وجه قریب للجمع بین الأخبار و إن کان الأول أقرب و عند المنجمین یومه متعلق بالقمر و لیلته بالمشتری.

و یوم الثلاثاء بفتح الثاء و قد یضم ثم لام ثم ألف و هو ممدود و فی اللغة القدیمة یسمی الجبار کغراب و هو یوم متوسط لأکثر الأعمال لا سیما صعاب الأمور لأن الله تعالی ألان فیه الحدید لداود علیه السلام و فی مجمع البیان أن الله خلق فیه الجبال و روی أنه سبحانه خلق فیه الأشجار و الأنهار و الهوام و ورد فیه النهی عن الحجامة و تجویزها و التجویز أقوی و السفر أیضا فیه محمود و

ص: 52


1- 1. الصحاح: ج 6، ص 2218.

عند الأحکامیین یومه متعلق بالمریخ و لیلته بالزهرة.

و یوم الأربعاء مثلثة الباء ممدودة و فی المصباح هو بکسر الباء و لا نظیر له فی المفردات و إنما یأتی وزنه فی الجمع و بعض بنی أسد یفتح الباء و الضم لغة قلیلة فیه انتهی و فی اللغة القدیمة اسمه دبار فی القاموس دبار کغراب و کتاب یوم الأربعاء و فی کتاب العین لیلته انتهی (1)

و فی المجمع خلق الله فیه الشجر و العمران و الخراب و قیل خلق فیه الطیر و هو یوم نحس لا سیما آخر أربعاء من الشهر و لیست نحوسته کالإثنین و قد مر أن الله خلق فیه النار و قد ورد تجویز بعض الأعمال فیه کالاستحمام و شرب الدواء و منع فیه من الحجامة و النورة و السفر و عند أرباب النجوم یومه متعلق بالعطارد و لیلته بزحل.

و یوم الخمیس کانت العرب تسمیه مؤنسا ذکره الجوهری و هو مناسب لما ورد فی الخبر أنه یوم أنیس و هو یوم مبارک صالح لجمیع الأعمال لا سیما السفر و طلب الحوائج و البکور فیه أشد برکة و سیأتی فضله و الأعمال المطلوبة فیه فی کتاب الصلاة إن شاء الله و قد روی فیه منع عن الحجامة و التجویز أصح و أقوی و أید المنع بأن الرشید احتجم فیه و مات و هذا مؤید لسعادة هذا الیوم و عند الأحکامیین یومه منسوب إلی المشتری و لیلته إلی الشمس و المراد باللیلة فی جمیع ما نقلنا عنهم اللیلة المستقبلة علی خلاف أهل الشرع فإنهم یعدون اللیلة الماضیة من الیوم.

ص: 53


1- 1. القاموس: ج 2: ص 27.

**[ترجمه]«جُمعه» با سکون و یا ضمّ میم، اسم یک روز از هفته است که در قدیم به آن «عَرُوبه» می گفتند؛ جوهری گفته است: «یوم العروبه» روز جمعه است و این، از اسامی قدیم آنهاست - . الصحاح 1 : 80 - . نیز وی گفته است: روز جمعه، یوم العروبه است و جمعه با ضمّ میم نیز همین گونه بوده و جمع آن «جمعات» و «جمع» است. - . الصحاح 3 : 1198 -

در مصباح المنیر آمده است: آن را جمعه نامیدند برای اینکه مردم در آن اجتماع می کنند و «جمعه» با ضمّ میم، به زبان حجاز است و «جمعه» با فتح میم، به زبان بنی تمیم و «جمعه» با سکون میم، به زبان عقیل بوده و اعمش این گونه خوانده است.

سپس می گوید: «جمعه» با سکون میم، نام روزهای هفته بوده که آغازش شنبه است؛ و از ابن اعرابی نقل است که آغاز جمعه، روز شنبه است و آغاز روزها، روز یک شنبه؛ نزد عرب بدین گونه است.

در مجمع البیان آمده است: جمعه بدین اسم نامیده شد چون خداوند متعال در این روز از آفرینش اشیاء فارغ شد، پس در این روز، مخلوقات اجتماع کردند. و گفته شده دلیل آن این است که در این روز، گروه ها اجتماع می کنند. گفته اند نخستین کسی که آن را جمعه نامید، کعب بن لویّ بود و این همان کسی است که برای بار نخست، «امّا بعد» گقته است و گفته اند نخستین کسی که آن را جمعه نامید، انصار بودند.

چنانچه گذشت این روز فرخنده ترین و شریف ترین روزهاست و به خواست خدا در کتاب صلوة خواهد آمد. امّا چون این روز، روز عبادت و تقرّب است، شایسته نیست در آن به کارهایی که منافی آنست، مانند سفر و مشغول شدن به کار دنیا پرداخت؛ شبش مانند روزش مبارک، درخشان و نورانی است؛ تزویج و زفاف، تراشیدن سر، چیدن ناخن و سبیل، حمّام رفتن، و شستن سر با سدر و خطمی و کارهای دیگری که در جای خود بدانها اشاره می شود، در آن مستحب است؛ امّا درباره نوره کشیدن، ظاهر آن است که منع از آن، حمل بر تقیّه می شود.

و درباره حجامت نیز اخبار مختلفی وجود دارد و چه بسا بهتر، ترک آن باشد مگر به هنگام ناچاری؛ امّا درباره فصد، نهی ای ندیده ام؛

منجّمین گفته اند: روز آن متعلّق به زهره است و شبش به قمر.

و امّا روز شنبه (سبت)؛ جوهری گفته است: «سبت» به معنی راحتی، روزگار و سرتراشیدن است و «سَبَتَ علاوته سَبتاً» یعنی گردن او را زد. و بدین خاطر روز سبت نامیده شده است؛ چون در آن، روزها منقطع می شوند.

راغب گفته است: روز سبت بدین خاطر نامیده شد که خداوند متعال آفرینش آسمان ها را در روز یک شنبه آغاز کرد و همچنانی که بیان کرده، آن را در شش روز آفرید. پس کارش را در روز شنبه قطع کرد؛ پس این گونه نامیده شد.

گفته اند برای آنست که یهود در این روز، کار خود را قطع می کنند و عدّه ای گفته اند چون در آن استراحت می کنند.

سیّد اجلّ مرتضی در الغرر و الدرر خود، در پاسخ پرسشگری که گفت اگر در قول خدای تعالی «وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً» - . نبأ / 9 - {و خواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم} «سُبات» همان خواب باشد، گویی خداوند گفته است: «و جعلنا نومکم نوما» که بی فایده و لغو خواهد بود، وجوهی را پیرامون آیه بیان کرده است:

1.

مقصود از سبات، راحتی و آسایش است، و جمعی گفته اند: اجتماع خلق در روز جمعه، و فراغت از آفرینش در روز یک شنبه بود؛ پس این روز به دلیل فراغتی که در آن بود و نیز چون خدا در آن، بنی اسرائیل را فرمان به استراحت از کارها داد، سبت نامیده شد؛ و گفته شده است اصل سبت، کشش است و «سبتت المراه شعرها» هنگامی گفته می شود که زن، گیسوان را باز کرده و آن را فرو ریزد.

2.

مقصود از سبات، قطع است؛ چرا که سبت به معنای قطع است و سبت به معنای سرتراشیدن هم آمده است؛ گفته می شود: «سبت شعره» هنگامی که مویش را تراشیده است و سبات به معنای قطع برمی گردد و نعال سبتیة، بدون مو بودند.

پس معنا این گونه می شود که: خواب شما را مایه قطع اعمال و کار شما قرار دادیم و این جواب، موافق کسی است که می گوید وجه نام گذاری سبت، این است که آفرینش در روز یک شنبه آغاز، در روز جمعه جمع، و در روز شنبه قطع شد؛ پس وجه نامگذاری به معنای قطع برمی گردد.

مردم در زمان آغاز آفرینش اختلاف دارند؛ اهل تورات گفته اند: خداوند آفرینش را در روز یک شنبه آغاز کرد و آفرینش در روزهای یک شنبه، دوشنبه، سه شنبه، چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه صورت گرفت و سپس خداوند در روز شنبه فراغت یافت. اهل انجیل گفته اند: آغاز در روز دوشنبه بود و تا شنبه ادامه داشت و خدا در روز یک شنبه فراغت یافت؛ امّا مسلمانان اعتقاد دارند آغاز آفرینش در روز شنبه بود و تا پنج شنبه ادامه داشت و جمعه عید قرار داده شد و بنابر این قول، می توان گفت شنبه را سبت گفتند چون بخشی از آفرینش زمین در این روز قطع شد.

ابوهریره نقل کرده است که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا خاک را در روز شنبه آفرید و کوه ها را در روز یک شنبه؛ تا آخر آنچه بیان کرده؛ و آنچه بیان شده است که آغاز آفرینش در روز شنبه بود، مخالف مشهور میان فریقین است.

روز شنبه به صورت خلاصه، روز مبارکی است و شایسته همه کارها. و چنانچه دانسته شد در بامداد آن به دنبال کار رفتن به خصوص سفرکردن و خواستن حوائج، دارای میمنت و فرخندگی بیشتری است. روز آن نزد منجّمان، وابسته به زحل است و شبش به مریخ؛ و نام عربی قدیمش «شِیار» است.

روز یک شنبه: در قدیم بدان «اوّل» می گفتند و آن را «احد» نامیدند چون نخستین روزهاست و یا اینکه نخستین روز آفرینش جهان است؛ و این روزی میانه برای بیشتر کارهاست و ذمّ و مدح آن متعارض بوده، بلکه مدحش قویتر است؛ و منجّمان روزش را وابسته به خورشید می دانند و شبش را به عطارد .

روز دوشنبه (اثنین): در زبان قدیم «أهون» نامیده می شد. جوهری گفته است: عرب روز دوشنبه را در اسامی قدیمشان «اهون» می نامیدند، و در این شعر جاهلی آمده است:

أؤمل أن أعیش و أنّ یومی

بأوّل أو بأهون أو جُبار

أم التالی دبُار أم فیومی

بمؤنس أو عروبة أو شیار

آرزو دارم بمانم روز من باشد همی

اوّل و اهون و زان پس آیدم روز جُبار

یا بدنبالش دبار آید که باشد روز من

یا که مؤنس یا عروبه بعد از آن آید شیار

و وجه نام گذاری از آنچه گذشت روشن است و این روز، نحس ترین روزهای هفته بوده و شایسته هیچ کاری نیست، و آنچه در مدحش رسیده، حمل بر تقیّه می شود؛ زیرا مخالفین به پیروی از بنی امیّه – خدا لعنتشان کند. آن را متبرّک می شمارند؛ در حالی که بیشتر مصیبت های اهل بیت علیهم السّلام در آن واقع شده است و از این رو مانند روز عاشوراء، اخباری در تبرّک جستن به آن جعل کرده اند.

و می توان برخی اخبار را حمل بر ضرورت و نیز برخی را حمل بر نسخ شدن کرد؛ بدین صورت که در ابتدا چون آنچه سبب نحوست می شود در آن واقع نشده بود، مبارک بود؛ امّا هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در آن روز وفات کرد و مصائب در این روز بر اهل بیت علیهم السّلام وارد آمد و مخالفان بدان تبرّک جستند، نحس ترین روزها گشت؛ و این هم به وسیله اطّلاع دادن خود آن حضرت بوده تا نسخ پس از او لازم نیاید، و ممکن است روز عاشورا هم چنین باشد، و این وجه خوبی برای جمع میان اخبار است، اگر چه وجه اوّل نزدیک تر است. نزد منجّمان، روزش وابسته به قمر است و شبش به مشتری.

روز ثلثاء (سه شنبه): «ثَلثاء» و «ثُلثاء» که در زبان قدیم آن را جُبُار می گفتند؛ و این روزی متوسّط برای بیشتر کارها به ویژه کارهای دشوار است؛ زیرا خدای تعالی در آن، آهن را برای داود علیه السّلام نرم کرد؛ و در مجمع البیان آمده است: خدا کوه ها را در آن آفرید، و روایت است که خداوند سبحان، درخت ها، نهرها و خزنده ها را در آن آفرید؛ نهی و جواز حجامت هر دو در آن وارد است و جواز قوی تر است، و سفرکردن هم در آن نیکوست، و نزد منجّمان، روزش وابسته به مرّیخ است و شبش به زهره.

روز اربعاء (چهارشنبه): آن را «اربِعاء»، «اربُعاء» و «اربَعاء» می نامند. در مصباح آمده است: اربعاء با باء مکسور است و در کلمه های مفرد همتایی ندارد و وزن جمع دارد. برخی از بنی اسد، باء را مفتوح می خوانند و مضموم آن، در میان آنها اندک است.

در زبان قدیم نامش دُبار است. در کتاب یوم الاربعاء و کتاب العین، شب آن آمده است. - . قاموس 2 : 27 - و در مجمع آمده است: خدا درخت، آبادی و ویرانی را در این روز آفرید و گفته شده است: پرنده ها را در آن آفرید؛ روزی نحس است به ویژه آخرین چهارشنبه ماه، ولی به نحسی دوشنبه نیست، و این مطلب گذشت که خدا آتش دوزخ را در آن آفرید، جواز برخی کارها چون حمّام رفتن و دارونوشیدن در آن رسیده است، و از حجامت، نوره و سفرکردن در آن منع شده؛ و نزد منجّمان، روزش وابسته به عطارد است و شبش به زحل.

روز خمیس (پنج شنبه): به نقل جوهری، عرب آن را «مؤنس» گفته اند، و این بیان، مناسب خبری است که آن را روز انیس نامیده است. روزیست مبارک و شایسته برای هر کاری به ویژه برای سفرکردن و طلب حوائج. به دنبال کارها رفتن در بامداد در این روز، برکت بیشتری دارد، و به خواست خدا فضیلت و اعمال مطلوب آن در کتاب صلوة می آید. منع از حجامت در این روز روایت شده، و جواز آن صحیح تر و قوی تر بوده و مؤیّد منع، آنست که رشید در آن حجامت کرد و مُرد؛ و این امر، مؤیّد سعادت آنست! نزد منجّمان روزش وابسته به مشتری است و شبش به خورشید. و مراد از شب در همه آنچه از آنها نقل کردیم، بر خلاف اهل شرع که شب گذشته را از روز آینده می دانند، شب آینده است .

**[ترجمه]

باب 21 سعادة أیام الشهور العربیة و نحوستها و ما یصلح فی کل یوم منها من الأعمال

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْتِیَ أَهْلَهُ فَلْیَتَوَقَّ أَوَّلَ الْأَهِلَّةِ وَ أَنْصَافَ الشُّهُورِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَطْلُبُ الْوَلَدَ فِی هَذَیْنِ الْوَقْتَیْنِ وَ الشَّیَاطِینَ یَطْلُبُونَ الشِّرْکَ فِیهِمَا فَیَجِیئُونَ وَ یُحْبِلُونَ (1).

**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین علیه السّلام به نقل امام صادق علیه السّلام از پدران طاهرینش فرمود: هر که قصد آمیزش با اهل خود را دارد باید از شب اوّل و نیمه ماه پرهیز کند؛ چرا که شیطان در این دو وقت فرزند می جوید و شیاطین در این دو وقت می خواهند که شریک شوند؛ پس می آیند و زن را آبستن می سازند. - . خصال : 71 -

**[ترجمه]

«2»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: اتَّقِ الْخُرُوجَ إِلَی السَّفَرِ یَوْمَ (2) الثَّالِثِ مِنَ الشَّهْرِ وَ الرَّابِعَ مِنْهُ وَ الْحَادِیَ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ وَ الْخَامِسَ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ فَإِنَّهَا أَیَّامٌ مَنْحُوسَةٌ-(3)

وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَکْرَهُ أَنْ یُسَافِرَ الرَّجُلُ أَوْ یَتَزَوَّجَ وَ الْقَمَرُ فِی الْمُحَاقِ.

وَ رُوِیَ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام: أَنَّ فِی کُلِّ شَهْرٍ مِنَ الشُّهُورِ الْعَرَبِیَّةِ یَوْمُ نَحْسٍ لَا یَصْلُحُ ارْتِکَابُ شَیْ ءٍ مِنَ الْأَعْمَالِ فِیهِ سِوَی الْخَلْوَةِ وَ الْعِبَادَةِ وَ الصَّوْمِ وَ هِیَ الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ مِنَ الْمُحَرَّمِ وَ الْعَاشِرُ مِنْ صَفَرٍ وَ الرَّابِعُ مِنَ الرَّبِیعِ الْأَوَّلِ وَ الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ مِنَ الرَّبِیعِ الثَّانِی وَ الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ جُمَادَی الْأُولَی وَ الثَّانِی عَشَرَ مِنْ جُمَادَی الثَّانِیَةِ وَ الثَّانِی عَشَرَ مِنْ رَجَبٍ وَ السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ شَعْبَانَ وَ الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الثَّانِی مِنْ شَوَّالٍ وَ الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ وَ الثَّامِنُ ذِی الْحِجَّةِ.

ص: 54


1- 1. الخصال: 71.
2- 2. فی المصدر: فی الیوم الثالث.
3- 3. المکارم: ج 1، ص 276.

و یظهر من بعض الروایات نحوسة الثالث و الرابع و الخامس و الثالث عشر و السادس عشر و الحادی و العشرین و الرابع و العشرین و الخامس و العشرین و السادس و العشرین و روی المنع من السفر فی الثامن من الشهر و الثالث و العشرین منه و روی أنه یصلح السفر فی الرابع و فی الحادی و العشرین.

و عن بعض الأفاضل النظم.

توق من الأیام سبع کواملا***فلا تتخذ فیهن عرسا و لا سفر

ثلاثا و خمسا ثم ثالث عشرها***و سادس عشر هکذا جاء فی الخبر

و واحد و العشرین قد شاع ذکره***و رابع و العشرین و الخمس فی الأثر

فتوقها مهما استطعت فإنها***کأیام عاد لا تبقی و لا تذر

رویناه عن بحر العلوم بهمة***علی ابن عم المصطفی سید البشر

و لغیره:

تخف رابع العشرین من رمضان***و أسقط شوال منه الثانی

و الثامن العشرین من ذی قعدة***و توق ما بعده لثمان

و ثانی العشرین شهر محرم***و عاشر من صفر بلا نکران

و ربیع رابعة فحاذر یومه***و ثامن عشری ربیع الثانی

و ثامن عشری جمادی الأولی***ثم ما یتلوه ثانی عشر یأمن حثانی

و إذا أتی رجب فثانی عشرها***و السادس و العشرون من شعبان

فتوقها مهما استطعت فإنها***خباث من الأیام کل زمان

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: در روزهای سوّم، چهارم، بیست و یکم و بیست و پنجم ماه از سفرکردن بپرهیز که این روزها ایّام نحس اند. - . مکارم 1 : 276 -

امیر المؤمنین علیه السّلام تزویج و سفرکردن مرد را در زمان محاق قمر ناپسند می شمرد.

در برخی کتب از امام عسکری علیه السّلام روایت است که در هر ماه عربی، روز نحسی است که شایسته هیچ کاری نیست، مگر خلوت و عبادت و روزه؛ و این روزها عبارتند از: 22 محرّم، 10 صفر، 4 ربیع الاوّل، 28 ربیع الثّانی، 28 جمادی الاوّل، 12 جمادی الثّانی، 12 رجب، 16 شعبان، 24 ماه رمضان، 2 شوّال، 28 ذی القعده و 8 ذی الحجّه.

از برخی اخبار نحوست روزهای سوّم، چهارم، پنجم، سیزدهم، شانزدهم، بیست و یکم، بیست و چهارم، بیست و پنجم و بیست و ششم معلوم می شود.

و در روایت از سفرکردن در روز هشتم و سیزدهم ماه منع شده و روایتی است که در چهارم و بیست و یکم ماه، سفرکردن شایسته است .

بعضی از افاضل به شعر گفته اند:

در هفت روز از هر ماه دست نگهدار و در آن عروسی و سفر نداشته باش: سوم و پنجم و سیزدهم و شانزدهم و بیست و یکم و بیست و چهارم و بیست و پنجم که در روایت نحسی آن آمده است.

تا می توانی در این روزها دست به اقدامی نزن که مانند روزهای قوم عاد می باشند که نه باقی می گذارند و نه رها می کنند. من این را از علی علیه السلام پسر عموی آقای بشر روایت می کنم.

و نیز فرد دیگری گفته:

در بیست و چهارم رمضان و دوم شوال و بیست و هشتم ذی قعده و هشتم ذی حجه و بیست و دوم محرم و دهم صفر دست نگهدار و کار مهمی نکن. و نیز چهارم ربیع الاول و هجدهم ربیع الثانی و هجدهم جمادی الاولی و دوازدهم جمادی الثانی و دوازدهم رجب و بیست و ششم شعبان همین حکم را دارد و اینها ایام نحس هستند.

**[ترجمه]

«3»

الْمَکَارِمُ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَنِ احْتَجَمَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِسَبْعَ عَشْرَةَ أَوْ لِتِسْعَ عَشَرَةَ أَوْ لِإِحْدَی وَ عِشْرِینَ کَانَتْ لَهُ شِفَاءً مِنْ دَاءِ السَّنَّةِ(1).

**[ترجمه]مکارم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: هر کسی در سه شنبه هفدهم ]یا نوزدهم[ یا بیست و یکم حجامت کند شفای از بیماری سال را دارا خواهد بود. - . مکارم 1 : 83 -

**[ترجمه]

«4»

وَ قَالَ أَیْضاً: احْتَجِمُوا یَوْمَ الْخَمِیسِ لِخَمْسَ عَشْرَةَ وَ سَبْعَ عَشْرَةَ وَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ لَا یَتَبَیَّغْ بِکُمُ الدَّمُ فَیَقْتُلَکُمْ (2).

ص: 55


1- 1. المکارم: ج 1، ص 83.
2- 2. المکارم: ج 1، ص 83.

**[ترجمه]مکارم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: روز پنج شنبه پانزدهم، هفدهم و بیست و یکم حجامت کنید تا خون شما نجوشد و شما را نکشد. - . مکارم 1 : 83 -

**[ترجمه]

«5»

وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: مَنِ احْتَجَمَ فِی آخِرِ خَمِیسٍ فِی الشَّهْرِ آخِرَ النَّهَارِ سَلَّ الدَّاءَ سَلًّا(1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: هر که در آخرین پنج شنبه ماه در آخرِ روز حجامت کند، بیماری را به خوبی از تنش فرو کشد. - . مکارم 1 : 83-84 -

**[ترجمه]

«6»

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْحِجَامَةُ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ لِسَبْعَ عَشْرَةَ تَمْضِی مِنَ الشَّهْرِ دَوَاءٌ لِدَاءِ سَنَةٍ(2).

**[ترجمه]مکارم: پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: حجامت در سه شنبه هفدهم ماه، درمان بیماری یک سال است. - . مکارم 1 : 83-84 -

**[ترجمه]

«7»

وَ قَالَ صلی الله علیه و آله: الْحِجَامَةُ فِی سَبْعٍ وَ عَشْرٍ مِنَ الشَّهْرِ شِفَاءٌ وَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ صِحَّةٌ لِلْبَدَنِ (3).

**[ترجمه]مکارم: پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: حجامت در هفدهم ماه، شفاست و روز سه شنبه مایه تندرستی است. - . مکارم 1 : 83-84 -

**[ترجمه]

و أقول

روی عن الصادق علیه السلام أخبار فی سعادة أیام الشهر و نحوستها جمعت بینها مشیرا إلی مواضعها و مأخذها.

**[ترجمه]از امام صادق علیه السّلام اخباری در سعد و نحوست روزهای ماه روایت شده است که من آنها را با بیان منبع در اینجا گرد می آورم:

**[ترجمه]

الیوم الأول

الدروع الواقیة، قال السید رحمه الله فیما نذکره من الروایة بأدعیة ثلاثین فصلا لکل یوم من الشهر فصل منها مرویة عن الصادق علیه السلام بروایات متکثرة و هی اختیارات الأیام و دعاؤها لکل یوم دعاء جدید إلی أن قال الیوم الأول من الشهر.

**[ترجمه]الدروع الواقیه: از امام صادق علیه السّلام روایاتی در اختیارات و دعاهای هر روز ماه نقل شده است که در قالب سی فصل آنها را ذکر می کنیم ... و امّا روز اوّل ماه:

**[ترجمه]

«8»

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ خُلِقَ فِیهِ آدَمُ وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ لِلدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ طَلَبِ الْعِلْمِ وَ التَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ اتِّخَاذِ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ أَوْ ضَلَّ قُدِرَ عَلَیْهِ إِلَی ثَمَانِی لَیَالٍ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یَبْرَأُ وَ الْمَوْلُودُ یَکُونُ سَمْحاً مَرْزُوقاً مُبَارَکاً عَلَیْهِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رحمه الله هُوَ رُوزُ هُرْمَزْدَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ تَعَالَی یَوْمٌ مُخْتَارٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روز اول ماه[ روز آفرینش آدم است؛ روزی مبارک برای طلب حوائج، ورود بر سلطان، طلب دانش، تزویج، سفرکردن، خرید و فروش، و گرفتن دام است؛ هر که در آن بگریزد یا گم شود تا هشت شب پیدا شود و بیمار در آن سلامت یابد و متولّدیافته در آن، سخاوتمند، روزی مند و پربرکت می شود.

سلمان فارسی گفته است: این روز، روز «هُرمَزد» است که یکی از نام های خداست و روزی برگزیده و مبارک است که برای طلب حوائج و ورود بر سلطان، شایسته است.

**[ترجمه]

«9»

قَالَ السَّیِّدُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی بِحَذْفِ الْإِسْنَادِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: وَ قَدْ سَأَلَهُ سَائِلٌ عَنِ اخْتِیَارَاتِ الْأَیَّامِ فَقَالَ علیه السلام الْیَوْمُ الْأَوَّلُ خُلِقَ فِیهِ آدَمُ علیه السلام یَوْمٌ صَالِحٌ مَسْعُودٌ خَاطِبْ فِیهِ السُّلْطَانَ وَ تَزَوَّجْ وَ اعْمَلْ فِیهِ کُلَّ شَیْ ءٍ تُرِیدُهُ مِنْ حَاجَةٍ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام در پاسخ به پرسش از اختیارات روزها فرمود: روز اوّل ماه، روز آفرینش آدم است، روزی شایسته و فرخنده است. در آن با سلطان گفتگو کن و زن بگیر و هر حاجتی در آن داری به دنبالش برو!

**[ترجمه]

«10»

الْمَکَارِمُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: سَعْدٌ یَصْلُحُ لِلِقَاءِ الْأُمَرَاءِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ

ص: 56


1- 1. المکارم: ج 1، ص 83 و 84.
2- 2. المکارم: ج 1، ص 83 و 84.
3- 3. المکارم: ج 1، ص 83 و 84.

وَ الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الزِّرَاعَةِ وَ السَّفَرِ(1).

**[ترجمه]مکارم: از امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی فرخنده و شایسته برای ملاقات امیران، طلب حوائج، خرید و فروش، زراعت، و سفرکردن است. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«11»

زَوَائِدُ الْفَوَائِدِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ مَحْمُودٌ فِیهِ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ وَ هُوَ یَوْمٌ سَعِیدٌ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ لِلدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ ابْتِدَاءِ الْأَعْمَالِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْأَخْذِ وَ الْعَطَاءِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَحْبُوباً مَقْبُولًا مَرْزُوقاً مُبَارَکاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]زوائد الفوائد: امام صادق فرمود: این روز، روزی مبارک و پسندیده است؛ خدای تعالی آدم را در آن آفرید؛ روزی فرخنده برای طلب حوائج، ورود بر سلطان، شروع به کار کردن، خرید و فروش، و گرفتن و بخشیدن است. متولّدیافته در آن، محبوب، پذیرفتنی، روزی مند و مبارک است و هر که در آن بیمار شود، به اذن خدای تعالی سلامت یابد.

**[ترجمه]

«12»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ خَرَجَ فِیهِ هَارِباً أَوْ ضَالًّا قُدِرَ عَلَیْهِ إِلَی ثَمَانِ لَیَالٍ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: هر که در آن بگریزد یا گم شود تا هشت شب پیدا شود .

**[ترجمه]

بیان

ما روی فی سیاق ما مر و سیأتی عن سلمان رضی الله عنه موافق لما رواه علماء النجوم و أصحاب التقاویم عن الفرس لکن فی تصحیحها اختلافات نشیر إلیها قالوا الیوم الأول اسمه أورمزد و بعضهم یسمیه فرخ و بعضهم به روز.

**[ترجمه]آنچه در این زمینه از سلمان فارسی روایت شد و یا بعداً روایت خواهد شد، موافق روایت منجّمان و تقویم نگاران پارسی است؛ ولی در تصحیح آن اختلافاتی است که بدانها اشاره می کنیم؛ گفته اند: نام روز اوّل ماه «اُورمزد» است و برخی «فرّخ» نامیده اند و برخی «به روز».

**[ترجمه]

«13»

الدُّرُوعُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فِیهِ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ بِنَاءِ الْمَنَازِلِ وَ کَتْبِ الْعُهُودِ وَ السَّفَرِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ الِاخْتِیَارِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوَّلَ النَّهَارِ خَفَّ أَمْرُهُ بِخِلَافِ آخِرِهِ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ صَالِحَ التَّرْبِیَةِ وَ قَالَ سَلْمَانُ هُوَ رُوزُ بَهْمَنَ اسْمُ مَلَکٍ تَحْتَ الْعَرْشِ یَوْمٌ مُبَارَکٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ سَعِیدٌ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: در این روز حوّاء از آدم خلق شد و در آن، تزویج، ساختن خانه، نوشتن قراردادها، سفرکردن، طلب حوائج، و برگزیدن، شایسته است و هر که در آغاز این روز بیمار شود، برخلاف پایانش، بیماریش خفیف باشد. متولّدیافته در آن، خوش پرورش باشد.

سلمان گفته است: این، روز «بهمن» است که نام فرشته ای در زیر عرش است؛ روز مبارکی برای تزویج و برآوردن حوائج و روز فرخنده ای است.

**[ترجمه]

«14»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: تَزَوَّجْ وَ أْتِ فِیهِ أَهْلَکَ مِنَ السَّفَرِ وَ اشْتَرِ وَ بِعْ وَ اطْلُبْ فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ اتَّقِ فِیهِ السُّلْطَانَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: در این روز ازدواج کن و از سفر به سوی خانواده ات برگرد، بخر و بفروش، در این روز حاجت بخواه، و در آن از سلطان بپرهیز!

**[ترجمه]

«15»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ (2).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای سفرکردن و طلب حوائج، شایسته است. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«16»

الزَّوَائِدُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: یَوْمٌ مَحْمُودٌ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ حَوَّاءَ وَ هُوَ یَوْمٌ یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ التَّحْوِیلِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الْبِنَاءِ وَ الزَّرْعِ وَ الْغَرْسِ وَ السَّلَفِ وَ الْقَرْضِ وَ الْمُعَامَلَةِ وَ الدُّخُولِ بِالْأَهْلِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ لِقَاءِ السُّلْطَانِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً مَیْمُوناً.

ص: 57


1- 1. المکارم: ج 2، ص 558.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 558.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزیست پسندیده؛ خدای تعالی در آن حوّاء را آفرید، و این روزی است که برای تزویج، نقل مکان، خرید و فروش، ساختن، زراعت، درخت کاری، سلف، قرض دادن، معامله، وارد شدن بر اهل خانه، طلب حوائج و ملاقات با سلطان، شایسته است و هر که در آن بیمار شود سلامتی یابد، و متولّدیافته در آن، مبارک و پریمن است.

**[ترجمه]

«17»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَصْلُحُ لِکَتْبَةِ الْعَهْدِ وَ مَنْ مَرِضَ فِی أَوَّلِهِ کَانَ مَرَضُهُ خَفِیفاً وَ فِی آخِرِهِ کَانَ ثَقِیلًا.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: این روز برای نوشتن قرارداد شایسته است و در آغازش هر که بیمار شود بیماریش خفیف باشد و در پایان روز، بیماریش سنگین.

**[ترجمه]

«18»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ نُزِعَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ لِبَاسُهُمَا وَ أُخْرِجَا مِنَ الْجَنَّةِ فَاجْعَلْ شُغْلَکَ فِیهِ صَلَاحَ مَنْزِلِکِ وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ دَارِکَ إِنْ أَمْکَنَکَ وَ اتَّقِ فِیهِ السُّلْطَانَ وَ الْبَیْعَ وَ الشِّرَاءَ وَ طَلَبَ الْحَوَائِجِ وَ الْمُعَامَلَةَ وَ الْمُشَارَکَةَ وَ الْهَارِبُ فِیهِ یُؤْخَذُ

وَ الْمَرِیضُ یَجْهُدُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً طَوِیلَ الْعُمُرِ وَ قَالَ سَلْمَانُ هُوَ رُوزُ أُرْدِیبِهِشْتَ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالشَّقَاءِ وَ السُّقْمِ یَوْمٌ ثَقِیلٌ نَحْسٌ لَا یَصْلُحُ لِأَمْرٍ مِنَ الْأُمُورِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز، روز نحس مستمرّ است، آدم و حوّا لباس خود را برکندند و از بهشت بیرون رانده شدند؛ پس همّ خود را در این روز، اصلاح امور خانه خود قرار ده و اگر می توانی، از خانه ات بیرون میا! و در این روز از سلطان، خرید و فروش، طلب حوائج، معامله و مشارکت بپرهیز! و گریزنده در آن دستگیر می شود، و بیمار در این روز به رنج می افتد و متولّدیافته در آن، روزی مند و دارای عمر طولانی خواهد بود.

سلمان گفته است: این، روز «اردی بهشت» است که اسم فرشته ای گماشته شده بر بدبختی و بیماریست؛ روز گران و نحسی است که هیچ کاری در آن شایسته نیست.

**[ترجمه]

«19»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ فِیهِ سُلِبَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ لِبَاسَهُمَا وَ لَا تَشْتَرِ فِیهِ وَ لَا تَبِعْ وَ لَا تَأْتِ فِیهِ السُّلْطَانَ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحسی است که در آن، آدم و حوّا لباس خود را برکندند؛ در آن چیزی نخر و نفروش، در آن نزد سلطان مرو، و در آن حاجتی مخواه!

**[ترجمه]

«20»

الْمَکَارِمُ،: رَدِی ءٌ لَا یَصْلُحُ لِشَیْ ءٍ جُمْلَةً(1).

**[ترجمه]مکارم: روز بدی است که برای هیچ کاری شایسته نیست. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«21»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ فِیهِ قُتِلَ هَابِیلُ قَتَلَهُ أَخُوهُ قَابِیلُ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ وَ الْعَذَابُ السَّرْمَدُ وَ هُوَ یَوْمٌ مَذْمُومٌ لَا تُسَافِرْ فِیهِ وَ لَا تَعْمَلْ عَمَلًا وَ لَا تَلْقَ فِیهِ أَحَداً وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ بِعُوذَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَنْحُوساً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ خِیفَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ غَیْرَ ذَلِکَ.

**[ترجمه]زوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحسی است، در آن هابیل به دست برادرش قابیل کشته شد، روز مذمومی است؛ در آن سفر نکن، کاری انجام نده، با هیچ کسی ملاقات نکن، و از شرّ آن به وسیله تعویذ امیرالمؤمنین علی علیه السّلام به خدا پناه ببر! مولود این روز، نحس است و هر که در روز یا شب آن بیمار شود، نسبت به وی هراس خواهد بود جز اینکه خداوند چیز دیگری بخواهد.

**[ترجمه]

«22»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَرْزُوقاً طَوِیلَ الْعُمُرِ وَ فِیهِ سُلِبَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ لِبَاسَهُمَا وَ أُخْرِجَا مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْهَارِبُ فِیهِ یُؤْخَذُ(2)

وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یَجْهُدُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: مولود آن، روزی مند و دارای عمر طولانی خواهد بود. در این روز، آدم و حوّا لباس خود را برکندند و از بهشت بیرون رانده شدند و فرد گریزان در این روز، دستگیر می شود و بیمار در آن به رنج می افتد.

**[ترجمه]

أقول

المضبوط عند الفرس أردیبهشت بضم الهمزة و سکون الراء المهملة و کسر الدال المهملة أی الشهر الذی العالم فیه مثل الجنة لاخضرار

ص: 58


1- 1. المکارم: ج 2، ص 558.
2- 2. فی المخطوطة: یوجد.

الأشجار و الأراضی و ظهور الأزهار.

الیوم الرابع

**[ترجمه]«اُردی بهشت» یعنی ماهی که جهان در آن به خاطر سبزی درختان و زمین ها و رویش گل ها چون بهشت است.

روزچهارم:

**[ترجمه]

«23»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِلزَّرْعِ وَ الصَّیْدِ وَ الْبِنَاءِ وَ اتِّخَاذِ الْمَاشِیَةِ وَ یُکْرَهُ فِیهِ السَّفَرُ فَمَنْ سَافَرَ فِیهِ خِیفَ عَلَیْهِ الْقَتْلُ وَ السَّلْبُ أَوْ بَلَاءٌ یُصِیبُهُ وَ فِیهِ وُلِدَ هَابِیلُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ صَالِحاً مُبَارَکاً مَا عَاشَ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ عَسُرَ طَلَبُهُ وَ لَجَأَ إِلَی مَنْ یَمْنَعُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رُوزُ شَهْرِیوَرَ اسْمُ الْمَلَکِ الَّذِی خُلِقَتْ فِیهِ الْجَوَاهِرُ مِنْهُ وَ وُکِّلَ بِهَا وَ هُوَ مُوَکَّلٌ بِبَحْرِ الرُّومِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز، روز خوبی برای زراعت، شکار، ساختن و گرفتن دام بوده و سفرکردن در آن بد است؛ پس هر که در آن سفر کند در خطر کشته شدن، غارت و بلاء خواهد بود؛ هابیل در این روز زاده شد، مولود این روز تا زنده است فرد صالح و مبارکی است، هر که در این روز بگریزد، یافتنش دشوار است و به پناه دهنده ای پناه برد .

سلمان گفته است: روز «شهریور» نام فرشته ای است که گوهرها در او (از او) آفریده و بدان گمارده شد. وی گماشته شده بر دریای روم است.

**[ترجمه]

«24»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ الصَّیْدِ وَ یُذَمُّ فِیهِ السَّفَرُ فَمَنْ سَافَرَ فِیهِ سُلِبَ وَ فِیهِ وُلِدَ هَابِیلُ بْنُ آدَمَ علیه السلام.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روزی است که تزویج و شکار در آن شایسته بوده و سفر در آن مذموم است؛ هر که در آن سفر کند غارت شود، و در این روز هابیل پسر آدم علیه السّلام، زاده شد.

**[ترجمه]

«25»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ یُکْرَهُ السَّفَرُ فِیهِ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای تزویج شایسته بوده و سفر در آن مکروه است. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«26»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: هُوَ یَوْمٌ مُتَوَسِّطٌ صَالِحٌ لِقَضَاءِ الْحَوَائِجِ فِیهِ وُلِدَ هِبَةُ اللَّهِ شِیثُ بْنُ آدَمَ وَ لَا تُسَافِرْ فِیهِ فَإِنَّهُ مَکْرُوهٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ شُفِیَ لَیْلَتَهُ وَ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزواید: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی میانه بوده و برآوردن حاجت در آن شایسته است. هبة اللَّه شیث پسر آدم در آن زاده شد. در این روز مسافرت نکن که سفرکردن در آن مکروه است؛ مولود این روز مبارک است و هر که در این روز بیمار شود به اذن خدای تعالی در شب آن شفا و سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«27»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّ هَابِیلَ علیه السلام وُلِدَ فِیهِ أَیْضاً وَ یُخَافُ فِیهِ عَلَی الْمُسَافِرِ السَّلْبُ وَ الْقَتْلُ وَ بَلَاءٌ یُصِیبُهُ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ لَجَأَ إِلَی مَنْ یَمْنَعُ مِنْهُ.

**[ترجمه]در روایت دیگریست که هابیل علیه السّلام نیز در این روز زاده شد، مسافر در این روز در خطر کشته شدن، غارت و بلاء خواهد بود؛ و هر که در آن بگریزد، به کسی که او را پناه دهد پناهنده شود.

**[ترجمه]

أقول

اسمه عند الفرس بفتح الشین المعجمة و سکون الهاء و کسر الراء المهملة و سکون الیاء و فتح الواو.

**[ترجمه]اسمه عند الفرس بفتح الشین المعجمة و سکون الهاء و کسر الراء المهملة و سکون الیاء و فتح الواو.

**[ترجمه]

«28»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ فِیهِ وُلِدَ قَابِیلُ الشَّقِیُّ الْمَلْعُونُ وَ فِیهِ قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِیهِ دَعَا بِالْوَیْلِ عَلَی نَفْسِهِ وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ بَکَی فِی الْأَرْضِ فَلَا تَعْمَلْ فِیهِ عَمَلًا وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ مَنْزِلِکَ وَ مَنْ حَلَفَ فِیهِ کَاذِباً عُجِّلَ لَهُ الْجَزَاءُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ حَالُهُ

ص: 59


1- 1. المکارم: ج 2، ص 558.

وَ قَالَ سَلْمَانُ رُوزُ إِسْفَنْدَارَ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَرَضِینَ یَوْمُ نَحْسٍ فَلَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تَلْقَ فِیهِ سُلْطَاناً.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز، روز نحس مستمرّ است، قابیل، شقیّ ملعون در آن زاده شد و برادرش را در این روز کشت و نفرین به خود کرد؛ و او نخستین کسی است که روی زمین گریست؛ پس در آن کاری نکن و از خانه ات بیرون نشو! هر که در این روز سوگند دروغ بخورد، زود کیفر ببیند و مولود این روز حالی خوش داشته باشد.

سلمان گفته است: روز «اسفندار» نام فرشته گماشته شده بر زمین هاست، روز نحسی است؛ پس در آن هیچ حاجتی مخواه و با سلطان ملاقات نکن!

**[ترجمه]

«29»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی عَنْهُ علیه السلام: وُلِدَ فِیهِ قَابِیلُ وَ فِیهِ قَتَلَ أَخَاهُ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: قابیل در این روز زاده شد و برادرش را در این روز کشت؛ و هیچ حاجتی در آن مخواه!

**[ترجمه]

«30»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: رَدِی ءٌ نَحْسٌ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزی[ پست و نحس است. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«31»

الزَّوَائِدُ،: هُوَ یَوْمُ نَحْسٍ فِیهِ لُعِنَ إِبْلِیسُ وَ هَارُوْتُ وَ مَارُوتُ وَ کُلُّ فِرْعَوْنٍ وَ جَبَّارٍ وَ فِیهِ لُعِنَ وَ عُذِّبَ وَ هُوَ یَوْمٌ نَکِدٌ عَسِیرٌ لَا خَیْرَ فِیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَشُوماً ثَقِیلًا نَکِدَ الْحَیَاةِ عَسِیرَ الرِّزْقِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ ثَقُلَ مَرَضُهُ وَ خِیفَ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الزوائد: روز نحسی است؛ ابلیس، هاروت و ماروت و هر فرعون و جبّاری در این روز، لعن و عذاب شدند؛ روز بی بهره و دشواریست و خیری در آن نیست؛ از شرّش به خدا پناه ببر! مولود آن شوم، گران و دارای زندگی دشوار و رزق سخت باشد؛ هر که در شب و یا روزش بیمار شود، بیماریش سنگین بوده و در خطر باشد.

**[ترجمه]

«32»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ وَ یُنْظَرُ فِی إِصْلَاحِ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ کَذَبَ فِیهِ عَجَّلَ اللَّهُ لَهُ الْجَزَاءَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است که قابیل در این روز هابیل را کشت؛ اصلاح دام شایسته است و هر که در آن دروغ بگوید، خداوند زود کیفرش را بدهد.

**[ترجمه]

أقول

المشهور عند الفرس إسفندارمذ و قد یقال إسپندار و سفندار و سپندار بإلحاق مذ فی الجمیع.

**[ترجمه]نزد اهل فارس به «اسفندارمذ» مشهور است و «اسپندارمذ»، «سفندارمذ» و «سپندارمذ» هم گفته شده است.

**[ترجمه]

«33»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ بِمَا یُحِبُّهُ جَیِّدٌ لِشِرَاءِ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ أَوْ أَبَقَ وُجِدَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ تَرْبِیَتُهُ وَ سَلِمَ مِنَ الْآفَاتِ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ خُرْدَادَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْجِنِّ یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ الْمَعَاشِ وَ کُلِّ حَاجَةٍ وَ الْأَحْلَامُ یَظْهَرُ تَأْوِیلُهَا بَعْدَ یَوْمٍ أَوْ یَوْمَیْنِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روزی شایسته برای تزویج است، هر که در آن سفر دریا یا خشکی برود با آنچه دوست می دارد به سوی خانواده اش برگردد، برای خرید دام خوبست، هر که در آن گم شود یا بگریزد یافته شود، هر که در این روز بیمار شود سلامتی یابد و مولودش، خوش پرورش و بر کنار از آفات باشد.

سلمان گفته است: این روز «خُرداد» نام دارد که نام فرشته گماشته شده بر جنّیان است. برای تزویج، کسب و کار و هر کاری نیکوست؛ خوابش پس از یک یا دو روز تعبیر می شود.

**[ترجمه]

«34»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ الصَّیْدِ وَ طَلَبِ الْمَعَاشِ وَ کُلِّ حَاجَةٍ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روزی شایسته برای تزویج، شکار، کسب و کار و هر حاجتی است.

**[ترجمه]

«35»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ (2).

ص: 60


1- 1. المکارم: ج 2، ص 558.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 558.

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزی[ مبارک و شایسته تزویج و طلب حوائج است. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«36»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ وُلِدَ فِیهِ نُوحٌ علیه السلام یَصْلُحُ لِلْحَوَائِجِ وَ السُّلْطَانِ وَ السَّفَرِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الدُّیُونِ وَ الْقَضَاءِ وَ الْأَخْذِ وَ الْعَطَاءِ وَ النُّزْهَةِ وَ الصَّیْدِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً مَیْمُوناً مُوَسَّعاً عَلَیْهِ فِی حَیَاتِهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ لَمْ یُجَاوِزْ مَرَضُهُ أُسْبُوعاً ثُمَّ یَبْرَأُ بِإِذْنِ اللَّهِ.

**[ترجمه]زوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیکوست؛ نوح علیه السّلام در آن زاده شد. برای حوائج، سلطان، سفرکردن، خرید و فروش، پرداخت بدهکاری، قضاوت، ستاندن، بخشیدن، تفریح، و شکار شایسته است؛ مولودش مبارک، پریمن و خوش زندگی باشد، هر که در روز یا شبش بیمار شود بیماریش از یک هفته فراتر نرود و سپس به اذن خداوند سلامتی یابد .

**[ترجمه]

«37»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ شِرَاءِ الْمَاشِیَةِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: برای تزویج و خرید دام، شایسته است.

**[ترجمه]

أقول

خرداد عندهم بضم الخاء المعجمة.

**[ترجمه]خرداد عندهم بضم الخاء المعجمة.

**[ترجمه]

«38»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِجَمِیعِ الْأُمُورِ وَ مَنْ بَدَأَ بِالْکِتَابَةِ أَکْمَلَهَا حِذْقاً وَ مَنْ بَدَأَ فِیهِ بِعِمَارَةٍ أَوْ غَرْسٍ حُمِدَتْ عَاقِبَتُهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ تَرْبِیَتُهُ وَ وُسِّعَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ مُرْدَادَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالنَّاسِ وَ أَرْزَاقِهِمْ وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ فَاعْمَلْ فِیهِ مَا تَشَاءُ مِنَ الْخَیْرِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی شایسته برای هر کاری است؛ هر که در آن نویسندگی را آغاز کند، در این کار ماهر شود؛ هر که آبادانی و کاشت درخت را در آن شروع کند خوش فرجام باشد، مولود این روز، دارای پرورش نیکو و رزق فراوان خواهد بود.

سلمان گفته است: روز «مرداد» نام فرشته ایست گمارده بر مردم و روزیشان؛ و این روزی مبارک و فرخنده است؛ پس هر کار خیری می خواهی، در آن انجام بده!

**[ترجمه]

«39»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ مِثْلَ السَّادِسِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روزی شایسته مانند روز ششم است.

**[ترجمه]

«40»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُبَارَکٌ مُخْتَارٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ مَا یُرَادُ وَ یُسْعَی فِیهِ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزی[ مبارک و برگزیده است و برای هر کاری که خواسته و در آن تلاش شود شایسته است. - . مکارم 2 : 558 -

**[ترجمه]

«41»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ فِیهِ رَکِبَ نُوحٌ علیه السلام السَّفِینَةَ فَارْکَبِ الْبَحْرَ وَ سَافِرْ فِی الْبَرِّ وَ الْقَ الْعَدُوَّ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ فَإِنَّهُ یَوْمٌ عَظِیمُ الْبَرَکَةِ مَحْمُودٌ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ السَّعْیِ فِیهَا وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً مَیْمُوناً عَلَی نَفْسِهِ وَ أَبَوَیْهِ خَفِیفَ النَّجْمِ مُوَسَّعاً عَیْشُهُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز فرخنده و مبارکی است؛ نوح علیه السّلام در این روز سوار کشتی شد، پس به دریا برو، و در خشکی سفر کن، با دشمن نبرد کرده و هر چه خواهی بکن! چرا که روزی سرشار از برکت، و نیکو برای طلب حوائج و کوشش در آنهاست؛ مولود این روز، مبارک و پریُمن برای خود و پدر و مادرش، سبک ستاره، و دارای زندگی توسعه داده شده خواهد بود؛ هر که در روز یا شبش بیمار شود به اذن خدای تعالی سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«42»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَصْلُحُ لِابْتِدَاءِ الْکِتَابَةِ وَ الْعِمَارَةِ وَ غَرْسِ الْأَشْجَارِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: برای آغاز نویسندگی، آبادانی و درخت کاری شایسته است.

**[ترجمه]

أقول

مرداد أیضا بالضم و قال أبو ریحان معناه دوام الخلق أبدا من غیر موت و لا فناء.

ص: 61


1- 1. المکارم: ج 2، ص 558.

**[ترجمه]«مُرداد» را ابوریحان این چنین معنا کرده است: آفرینشِ جاوید و بدون مرگ و نابودی.

**[ترجمه]

«43»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ مِنْ بَیْعٍ أَوْ شِرَاءٍ وَ مَنْ دَخَلَ فِیهِ عَلَی سُلْطَانٍ قُضِیَتْ حَاجَتُهُ وَ یُکْرَهُ فِیهِ رُکُوبُ الْبَحْرِ وَ السَّفَرُ فِی الْبَرِّ وَ الْخُرُوجُ إِلَی الْحَرْبِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ وِلَادَتُهُ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ لَمْ یُقْدَرْ عَلَیْهِ إِلَّا بِتَعَبٍ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ لَمْ یُرْشَدْ إِلَّا بِجَهْدٍ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یَجْهُدُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رُوزُ نمادرَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ تَعَالَی وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ تُرِیدُ مِنَ الْخَیْرِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزیست که برای هر کاری از فروش و یا خرید شایسته است؛ هر که در آن نزد سلطان رود حاجتش برآورده شود؛ در این روز به دریا رفتن، سفرکردن در خشکی، و رفتن به سوی نبرد بد است؛ مولود این روز، خوش زایش است؛ هر که در این روز بگریزد به آسانی به چنگ نیاید؛ هر که در آن گم شود جز به سختی راه نیابد؛ و بیمار در این روز به رنج افتد .

سلمان گفته است: روز «نمادر» از نام های خدای تعالی است؛ روزیست مبارک و فرخنده و برای هر کار خیری که بخواهی، شایسته است.

**[ترجمه]

«44»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ إِلَّا السَّفَرَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روز خوب و مبارکی بوده و برای هر کاری جز سفر، شایسته است.

**[ترجمه]

«45»

الْمَکَارِمُ،: یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ سِوَی السَّفَرِ فَإِنَّهُ یُکْرَهُ فِیهِ (1).

**[ترجمه]مکارم: برای هر کاری جز سفر شایسته است؛ چرا که سفرکردن در این روز، ناپسند است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«46»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ فَاشْتَرِ فِیهِ وَ بِعْ وَ خُذْ وَ أَعْطِ وَ لَا تَعَرَّضْ لِلسَّفَرِ فَإِنَّهُ یُکْرَهُ فِیهِ سَفَرُ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُتَوَسِّطَ الْحَالِ طَوِیلَ الْعُمُرِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیکو برای خرید و فروش است؛ پس در آن بفروش و بخر، بستان و عطا کن، و سفر مرو که سفر دریا و خشکی در این روز بد است؛ مولود این روز، میانه حال باشد و دارای عمر طولانی؛ و هر که در روز یا شبش بیمار شود به اذن خدای تعالی سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«47»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: تَصْلُحُ لِلِقَاءِ السُّلْطَانِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ مِنْهُ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ لَمْ یُقْدَرْ عَلَیْهِ إِلَّا بِتَعَبٍ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ لَمْ یُرْشَدْ إِلَّا بِجَهْدٍ وَ قِیلَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ هَلَکَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: دیدار سلطان و قضاء حوائج نیکوست؛ هر که در آن بگریزد جز به سختی به چنگ نیاید؛ و هر که در این روز گم شود جز به سختی راه نیابد. و گفته اند: هر که در این روز بیمار شود هلاک می گردد.

**[ترجمه]

أقول

المعروف عندهم دیبازر.

**[ترجمه]نزد آنان معروف به «دیبازر» است.

**[ترجمه]

«48»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ تُرِیدُهُ فَابْدَأْ فِیهِ بِالْعَمَلِ وَ اقْتَرِضْ فِیهِ وَ ازْرَعْ وَ اغْرِسِ وَ مَنْ حَارَبَ فِیهِ غَلَبَ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ رُزِقَ مَالًا وَ رَأَی خَیْراً وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ نَجَا وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ ثَقُلَ وَ مَنْ ضَلَّ قُدِرَ عَلَیْهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ وِلَادَتُهُ وَ وُفِّقَ فِیهِ فِی کُلِّ حَالاتِهِ وَ قَالَ سَلْمَانُ رُوزُ آذَرَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْمِیزَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَحْمُودٌ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِیهِ مِنْ یَوْمِهَا.

ص: 62


1- 1. المکارم: ج 2، ص 55.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی سبک و نیکوست برای هر چه بخواهی؛ در آن به کار بپرداز، قرض بگیر، زراعت کن، و درخت بکار! هر که در این روز نبرد کند چیره می گردد؛ هر که در این روز سفر کند، مال یابد و خیر بیند، هر که در این روز بگریزد نجات یابد، هر که در این روز بیمار شود سنگین باشد، هر که گم شود، یافته می شود؛ و مولود این روز، خوش زایش است و در همه حالاتش موفّق خواهد بود.

سلمان گفته است: روز «آذر» نام فرشته ترازودارِ روز قیامت است، روزی خوش است و در این روز، خواب های متعلّق به روز، صحیح خواهد بود.

**[ترجمه]

«49»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ خَفِیفٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ یُرِیدُهُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً فِی مَعِیشَتِهِ وَ لَا یُصِیبُهُ ضِیقٌ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روزی سبک و نیکوست برای هر چه بخواهی؛ مولود این روز، در زندگی اش روزی مند خواهد بود و تنگدستی نبیند .

**[ترجمه]

«50»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ مَا یُرِیدُهُ الْإِنْسَانُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ رُزِقَ مَالًا وَ یَرَی فِی سَفَرِهِ کُلَّ خَیْرٍ(1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزی[ مبارک است و برای هر چه انسان آن را بخواهد، نیکوست؛ هر که در این روز سفر کند مال یابد و در سفرش هر خیری بیند. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«51»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ مَحْمُودٌ فِیهِ وُلِدَ سَامُ بْنُ نُوحٍ وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِلْحَوَائِجِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ جَمِیعِ الْأَعْمَالِ وَ الدَّیْنِ وَ الْقَرْضِ وَ الْأَخْذِ وَ الْعَطَاءِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَحْبُوباً مَقْبُولًا عِنْدَ النَّاسِ یَطْلُبُ الْعِلْمَ وَ یَعْمَلُ بِأَعْمَالِ الصَّالِحِینَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیکو و پسندیده است؛ در این روز سام پسر نوح، زاده شد؛ روز مبارکی است، برای حوائج، ورود بر سلطان و همه کارها، قرض گرفتن و قرض دادن، و ستاندن و عطا کردن نیکوست؛ مولود این روز، دوست داشتنی و پذیرفته در بین مردم باشد، وی به دنبال دانش خواهد بود و اعمال افراد صالح را انجام دهد؛ هر که در روز یا شبش بیمار شود، به اذن خدای تعالی سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«52»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ سَافَرَ فِیهِ رُزِقَ وَ لَقِیَ خَیْراً وَ یَصْلُحُ لِلْغَرْسِ وَ الزَّرْعِ وَ مَنْ حَارَبَ فِیهِ غَلَبَ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ لَجَأَ إِلَی سُلْطَانٍ یَمْنَعُ یُمْنَعُ عَلَیْهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ ثَقُلَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: هر که در این روز سفر کند روزی یابد و خیر ببیند؛ درختکاری و زراعت نیکوست؛ هر که در آن نبرد کند چیره گردد؛ هر که در این روز بگریزد به سلطانی که او را پناه دهد پناهنده شود؛ و هر که در آن بیمار شود سنگین باشد.

**[ترجمه]

أقول

عندهم آذر بالألف الممدودة ثم الذال المعجمة المفتوحة اسم للنار و الملک الموکل بها و صحح بعضهم بضم الذال و الأول أشهر.

**[ترجمه]«آذَر» نزد آنان، نامی برای آتش و فرشته گماشته شده بر آن است؛ برخی آن را «آذُر» خوانده اند که اوّلی مشهورتر است.

**[ترجمه]

«53»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ وُلِدَ فِیهِ نُوحٌ علیه السلام وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکْبَرُ وَ یَهْرَمُ وَ یُرْزَقُ وَ یَصْلُحُ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ السَّفَرِ وَ الضَّالَّةُ فِیهِ تُوجَدُ وَ الْهَارِبُ فِیهِ یُظْفَرُ بِهِ وَ یُحْبَسُ وَ یَنْبَغِی لِلْمَرِیضِ فِیهِ أَنْ یُوصِیَ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ آبَانَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْبِحَارِ وَ الْأَوْدِیَةِ یَوْمٌ خَفِیفٌ مُبَارَکٌ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانٍ أُخِذَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ لَمْ یُصِبْهُ ضِیقٌ وَ کَانَ مَرْزُوقاً وَ الْأَحْلَامُ فِیهِ تَظْهَرُ فِی مُدَّةِ عِشْرِینَ یَوْماً.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: در این روز، نوح علیه السّلام زاده شد، هر که در این روز زاده شود به پیری رسیده و روزی مند خواهد بود، خرید و فروش و سفر در آن نیکوست، گمشده در این روز یافته شود، گریخته در آن به چنگ آید و زندانی گردد، و شایسته است بیمارشدهِ در این روز، وصیّت کند.

سلمان گفته است: روز «أبان» نام فرشته گماشته بر دریاها و وادی هاست، روزیست سبک و مبارک؛ هر که در این روز از سلطان بگریزد دستگیر می شود، مولود آن تنگدستی نکشد و روزی مند خواهد بود؛ خواب هایش در مدّت بیست روز تعبیر می شود.

**[ترجمه]

«54»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: فِیهِ وُلِدَ نُوحٌ علیه السلام یَوْمٌ صَالِحٌ لِلْحَرْثِ وَ الزَّرْعِ وَ السَّلَفِ وَ کُلِّ خَیْرٍ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: نوح علیه السّلام در این روز زاده شد، و برای کشت، زراعت، پیش خرید، و برای هر کار خیری نیکوست .

**[ترجمه]

«55»

الْمَکَارِمُ،: صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ سِوَی الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ مَنْ

ص: 63


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

فَرَّ فِیهِ مِنَ السُّلْطَانِ أُخِذَ وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا وَ هُوَ جَیِّدٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرَأَ(1).

**[ترجمه]مکارم: برای هر حاجتی جز رفتن نزد سلطان، نیکوست؛ هر که در این روز از سلطان بگریزد دستگیر شود؛ هر چیز گم شده ای پیدا شود؛ برای خرید و فروش نیکوست؛ و هر که در این روز بیمار شود سلامتی یابد. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«56»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ مَحْمُودٌ رَفَعَ اللَّهُ فِیهِ إِدْرِیسَ مَکَاناً عَلِیّاً وَ فِیهِ أَخَذَ مُوسَی التَّوْرَاةَ تَصْلُحُ لِکَتْبِ الْکُتُبِ وَ الشُّرُوطِ وَ الْعُهُودِ وَ أَعْمَالِ الدَّوَاوِینِ وَ الْحِسَابِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً حَلِیماً صَالِحاً عَفِیفاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ یُخَافُ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی پسندیده است که خداوند ادریس را در آن به جای بلندی برآورد و در این روز موسی تورات را برگرفت؛ نوشتن کتاب ها، شروط و قراردادها و کار دفتر و حساب نیکوست؛ مولود این روز، مبارک، بردبار، صالح و عفیف باشد؛ و هر کسی در روز و یا شبش بیمار شود، در خطر خواهد بود.

**[ترجمه]

«57»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَصْلُحُ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا وَ یُسْتَحَبُّ لِلْمَرِیضِ فِیهِ أَنْ یُوصِیَ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ ظُفِرَ بِهِ وَ سُجِنَ.

**[ترجمه]در روایت دیگر آمده است: خرید و فروش نیکوست؛ هر که چیزی گم کند آن را بیابد؛ خوبست بیمارِ در آن، وصیّت کند؛ هر که در آن بگریزد گرفتار و زندانی شود.

**[ترجمه]

«58»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ وُلِدَ فِیهِ شِیثٌ علیه السلام صَالِحٌ لِابْتِدَاءِ الْعَمَلِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ السَّفَرِ وَ یُجْتَنَبُ فِیهِ الدُّخُولُ عَلَی السُّلْطَانِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ رَجَعَ طَائِعاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یُوشِکُ أَنْ یَبْرَأَ فِیهِ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ سَلِمَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ طَابَتْ عِیشَتُهُ غَیْرَ أَنَّهُ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَفْتَقِرَ وَ یَهْرُبَ مِنْ سُلْطَانٍ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ خُورَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالشَّمْسِ یَوْمٌ خَفِیفٌ مِثْلَ الَّذِی تَقَدَّمَهُ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: شیث علیه السّلام در این روز زاده شد؛ شروع به کار کردن، خرید و فروش و سفرکردن نیکوست؛ از رفتن نزد سلطان باید پرهیز شود؛ هر که در این روز بگریزد فرمانبردار برگردد؛ هر که در این روز بیمار شود چه بسا ]در این روز[ سلامتی یابد؛ هر که در این روز گم شود سالم ماند؛ مولودش، زندگی پاکیزه ای داشته باشد، به جز اینکه نمی میرد تا اینکه بینوا شود و از سلطان بگریزد.

سلمان گفته: روز «خور» نام فرشته گمارده بر خورشید است؛ مانند روز قبل، روزی سبک است.

**[ترجمه]

«59»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: مَنْ هَرَبَ فِیهِ أُخِذَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً فِی مَعِیشَتِهِ وَ یُعَمَّرُ حَتَّی یَهْرَمَ وَ لَا یَفْتَقِرُ أَبَداً.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: هر که در این روز بگریزد دستگیر می شود؛ و مولود این روز، روزی مند است و تا زمان پیرشدن، زندگانی می یابد و هیچ گاه مستمند نشود.

**[ترجمه]

«60»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: یَصْلُحُ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ لِجَمِیعِ الْحَوَائِجِ وَ لِلسَّفَرِ مَا خَلَا الدُّخُولَ عَلَی السُّلْطَانِ وَ إِنَّ التَّوَارِیَ فِیهِ یَصْلُحُ (2).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: خرید و فروش، همه حاجت ها، و سفرکردن نیکوست، مگر رفتن نزد سلطان؛ و پنهان شدن نیکوست. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«61»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الْمُعَامَلَةِ وَ الْقَرْضِ وَ یُکْرَهُ فِیهِ الدُّخُولُ عَلَی السُّلْطَانِ وَ مُعَامَلَتُهُ وَ التَّصَرُّفُ فِیهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً صَالِحَ التَّرْبِیَةِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

ص: 64


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 559.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: در این روز خرید و فروش، معامله و قرض نیکوست؛ وارد شدن بر سلطان، معامله و تصرّف در کار او بد است؛ مولود این روز، مبارک و نیک پرورش است؛ و هر که در روز و یا شبش بیمار گردد، به اذن خدای تعالی سلامتی یابد.

**[ترجمه]

أقول

عندهم خور بضم الخاء و منهم من صححه بالفتح و الأول أظهر و یؤیده دخول الواو فی الکتابة.

**[ترجمه]نزد آنان «خُور» نامیده می شود و برخی از آنان «خَور» می گویند؛ امّا اوّلی بهتر است و داخل شدن واو در نوشتن، آن را تأیید می کند.

**[ترجمه]

«62»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ وُلِدَ فِیهِ شِیثٌ علیه السلام وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ رَجَعَ طَائِعاً وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ سَلِمَ وَ ذُکِرَ أَیْضاً أَنَّهُ یَمُوتُ فَقِیراً أَوْ یَهْرُبُ مِنَ السُّلْطَانِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: شیث علیه السّلام در این روز زاده شد؛ هر که در این روز بگریزد فرمانبردار برگردد؛ و هر که در آن گم شود سالم ماند؛ نیز گفته شده است که وی در حال مستمندی و یا در حال گریز از سلطان، جان می سپارد.

**[ترجمه]

«63»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ فَتْحِ الْحَوَانِیتِ وَ الشَّرِکَةِ وَ رُکُوبِ الْبِحَارِ وَ یُجْتَنَبُ فِیهِ الْوَسَاطَةُ بَیْنَ النَّاسِ وَ الْمَرِیضُ یُوشِکُ أَنْ یَبْرَأَ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ هَیِّنَ التَّرْبِیَةِ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ مَاهَ یَوْمٌ مُخْتَارٌ وَ هُوَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْقَمَرِ.

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: مِثْلَ الْحَادِیَ عَشَرَ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز برای تزویج، گشودن دکّان، مشارکت، و رفتن به دریا روزی نیکوست؛ در این روز از میانجیگری میان مردم باید پرهیز شود؛ بیمار چه بسا سلامتی یابد؛ و مولود این روز به آسانی تربیت شود.

سلمان گفته: روز «ماه» روزی برگزیده است و این، نام فرشته گماشته بر قمر است.

و در روایت دیگری مانند روز یازدهم آمده است.

**[ترجمه]

«64»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ مُبَارَکٌ فَاطْلُبُوا فِیهِ حَوَائِجَکُمْ وَ اسْعَوْا لَهَا فَإِنَّهَا تُقْضَی (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزیست نیکو و مبارک؛ در آن حاجت های خود را بخواهید و در آنها بکوشید که برآورده می شوند. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«65»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ مُبَارَکٌ فِیهِ قَضَی مُوسَی الْأَجَلَ وَ هُوَ یَوْمُ التَّزْوِیجِ وَ الْمُشَارَکَةِ وَ فَتْحِ الْحَوَانِیتِ وَ عِمَارَةِ الْمَنَازِلِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْأَخْذِ وَ الْعَطَاءِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ عَفِیفاً نَاسِکاً صَالِحاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ مِنْ حُمَّی خِیفَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی مبارک است؛ موسی در این روز، مدّت تعیین شده را به سر آورد؛ این روز، روز تزویج، مشارکت، گشودن دکّان، تعمیر منازل، خرید و فروش، و ستاندن و عطا کردن است؛ مولود این روز عفیف، عابد و صالح خواهد بود؛ و کسی که در روز و یا شب آن تب بگیرد، در خطر خواهد بود، مگر آنکه خداوند عزّ و جلّ بخواهد.

**[ترجمه]

«66»

وَ فِی أُخْرَی: یُسْتَحَبُّ فِیهِ رُکُوبُ الْمَاءِ وَ لَا یُرْتَکَبُ فِیهِ الْوَسَائِطُ یَعْنِی الْوَسَاطَةَ بَیْنَ النَّاسِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: کِشتی نشستن در این روز خوب است و از میانجیگری باید پرهیز شود .

**[ترجمه]

«67»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ فَاتَّقِ فِیهِ الْمُنَازَعَةَ وَ الْحُکُومَةَ وَ لِقَاءَ السُّلْطَانِ وَ کُلَّ أَمْرٍ وَ لَا تَدْهُنْ فِیهِ رَأْساً وَ لَا تَحْلِقْ فِیهِ شَعْراً وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ أَوْ هَرَبَ سَلِمَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَجْهَدَ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ ذکر أنه [ذُکْرَانُهُ] لَا یَعِیشُ

ص: 65


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ تِیرَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالنُّجُومِ یَوْمُ نَحْسٍ رَدِی ءٌ فَاتَّقِ فِیهِ السُّلْطَانَ وَ جَمِیعَ الْأَعْمَالِ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِیهِ بَعْدَ تِسْعَةِ أَیَّامٍ.

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمُ نَحْسٍ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این، روزی نحس است؛ پس در آن از نزاع، قضاوت، دیدار با سلطان و هر کاری خودداری کن! سر را صابون نکش و موی را نتراش! هر که در این روز گم بشود یا بگریزد سالم ماند؛ و هر که در این روز بیمار شود سختی کشد؛ و گفته اند مولود این روز، زنده نمی ماند.

سلمان گفته است: روز «تیر» نام فرشته گماشته بر ستارگان است؛ روزی نحس و پست است؛ پس در آن از سلطان و هر کاری بپرهیز! و خوابش پس از نه روز، درست در می آید.

در روایت دیگری است: روز نحسی است؛ در آن هیچ حاجتی مخواه!

**[ترجمه]

«68»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ فَاتَّقُوا فِیهِ جَمِیعَ الْأَعْمَالِ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحسی است؛ پس در آن از هر کاری بپرهیزید! - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«69»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ فِیهِ هَلَکَ ابْنُ نُوحٍ وَ امْرَأَةُ لُوطٍ وَ هُوَ یَوْمٌ مَذْمُومٌ فِی کُلِّ حَالٍ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَشُوماً عَسِیرَ الرِّزْقِ کَثِیرَ الْحِقْدِ نَکِدَ الْخُلُقِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ یُخَافُ عَلَیْهِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحسی است؛ در این روز پسر نوح و زن لوط هلاک شدند؛ و در هر حالی، روزی مذموم است؛ پس از شرّش به خدا پناه بر! مولود این روز، شوم، سخت روزی، دارای کینه بسیار و بدخلق باشد؛ و هر که در روز و یا شبش بیمار شود در خطر خواهد بود؛ و خدا داناتر است!

**[ترجمه]

«70»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: تُتَّقَی فِیهِ الْمُنَازَعَاتُ وَ لِقَاءُ السَّلَاطِینِ وَ الْحُکُومَاتُ وَ حَلْقُ الرَّأْسِ وَ دَهْنُ الشَّعْرِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ سَلِمَ وَ إِنْ وُلِدَ فِیهِ ذَکَرٌ لَمْ یَعِشْ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: در این روز از ستیزه ها، دیدار با سلطان ها، قضاوت ها، تراشیدن سر و روغن زدن به موی پرهیز شود؛ هر که در آن بگریزد سالم ماند؛ و گفته اند مولود این روز زنده نمی ماند.

**[ترجمه]

«71»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ غَشُوماً وَ هُوَ جَیِّدٌ لِطَلَبِ الْعِلْمِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ السَّفَرِ وَ الِاسْتِقْرَاضِ وَ رُکُوبِ الْبَحْرِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ أُخِذَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ جُوشَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ الرِّیحِ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ لِلِقَاءِ السُّلْطَانِ وَ أَشْرَافِ النَّاسِ وَ عُلَمَائِهِمْ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ کَاتِباً أَدِیباً وَ یَکْثُرُ مَالُهُ آخِرَ عُمُرِهِ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ بَعْدَ سِتَّةٍ وَ عِشْرِینَ یَوْماً.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز برای هر کاری نیکوست؛ مولودش دغل باز خواهد بود؛ این روز برای طلب دانش، خرید و فروش، سفرکردن، قرض گرفتن و دریارفتن نیکو است؛ گریزان در آن، دستگیر شود؛ و هر که در آن بیمار شود، به خواست خدا سلامتی یابد.

سلمان گفته است: روز «جُوش» نام فرشته گماشته بر انس و جنّ و باد است؛ روز فرخنده و مبارکی است؛ برای هر کاری و برای دیدار با سلطان و اشراف و علماء خوبست؛ مولود آن ادیب و نویسنده خواهد بود و در آخر عمر ثروتمند می شود؛ و خواب ها پس از بیست و شش روز درست در می آیند .

**[ترجمه]

«72»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ سَعِیدٌ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ عُمِّرَ طَوِیلًا وَ یَکُونُ مَشْعُوفاً بِطَلَبِ الْعِلْمِ وَ یَکْثُرُ مَالُهُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روزی فرخنده و نیکو برای هر حاجتی است؛ و مولود این روز دارای عمر طولانی و شیفته طلب دانش خواهد بود و در آخر عمر ثروتمند می شود.

**[ترجمه]

«73»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: جَیِّدٌ لِلْحَوَائِجِ وَ لِکُلِّ عَمَلٍ (2).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای هر کار و هر حاجتی نیکو است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«74»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ لِمَا تُرِیدُ مِنْ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ لِقَاءِ الْمُلُوکِ

ص: 66


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 559.

وَ طَلَبِ الْعِلْمِ وَ أَعْمَالِ الدُّیُونِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ عَاشَ سَلِیماً سَعِیداً وَ کَانَ فِی أُمُورِهِ مُسَدَّداً مَحْمُوداً مَرْزُوقاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ مِنْ مَرَضِهِ وَ لَمْ یَطُلْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیکو برای هر حاجتی که برآورده شدنش را می خواهی، برای دیدار پادشاهان، طلب علم و پرداخت بدهکاری است؛ مولود این روز، سالم و سعادتمند زندگی خواهد کرد و در کارهایش استوار، مورد ستایش و روزی مند خواهد بود؛ و هر که در روز و یا شبش بیمار شود، به زودی سلامتی یابد؛ و خدا داناتر است!

**[ترجمه]

«75»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ کَثِیرَ الْمَالِ وَ یَکُونُ غَشُوماً ظَلُوماً وَ یَصْلُحُ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الِاسْتِقْرَاضِ وَ الْقَرْضِ وَ الرُّکُوبِ فِی الْبَحْرِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ یُؤْخَذُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: مولود این روز در پایان عمر، دارای ثروت زیادی می شود و دغل باز و ستمکار خواهد بود؛ این روز برای خرید و فروش، قرض گرفتن، قرض دادن و دریا رفتن نیکوست؛ و هر که در آن بگریزد دستگیر می شود.

**[ترجمه]

أقول

جوش بضم الجیم و سکون الواو.

**[ترجمه]جوش بضم الجیم و سکون الواو.

**[ترجمه]

«76»

الْعَدَدُ الْقَوِیَّةُ لِدَفْعِ الْمَخَاوِفِ الْیَوْمِیَّةِ، لِلشَّیْخِ رَضِیِّ الدِّینِ عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ بْنِ مُطَهَّرٍ الْحِلِّیِّ قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ السَّفَرِ وَ غَیْرِهِ فَاطْلُبُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ فَإِنَّهَا مَقْضِیَّةٌ.

**[ترجمه]العدد القویّه لدفع المخاوف الیومیّه: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روزی مبارک است و برای هر حاجتی و برای سفر و کار دیگری نیکوست؛ در این روز حاجت ها را بخواهید که برآورده اند.

**[ترجمه]

«77»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَحْذُورٌ نَحْسٌ فِی کُلِّ الْأُمُورِ إِلَّا مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْتَقْرِضَ أَوْ یُقْرِضَ أَوْ یُشَاهِدَ مَا یَشْتَرِی وُلِدَ فِیهِ قَابِیلُ وَ کَانَ مَلْعُوناً وَ هُوَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ فَاحْذَرُوا فِیهِ کُلَّ الْحَذَرِ فَفِیهِ خُلِقَ الْغَضَبُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ مَاتَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: ]روزی است که[ باید از آن اجتناب کرد و نسبت به هر کاری نحس است، مگر قرض گرفتن، قرض دادن و یا بررسی آنچه می خرد؛ قابیل ملعون که برادرش را کشت در آن زاده شد؛ در این روز به شدّت خودداری کنید، چرا که خشم در این روز آفریده شد؛ و هر که در این روز بیمار شود بمیرد.

**[ترجمه]

«78»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ عَاجِلًا وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ ظُفِرَ بِهِ فِی مَکَانٍ قَرِیبٍ (1) وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ سَیِّئَ الْخُلُقِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: هر که در این روز بیمار شود، به زودی سلامتی یابد؛ هر که در آن بگریزد در جای نزدیکی دستگیر شود؛ و مولود این روز بدخلق است.

**[ترجمه]

«79»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ أَلْثَغَ أَوْ أَخْرَسَ أَوْ ثَقِیلَ اللِّسَانِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری بیان شده است: مولود این روز دارای لکنت زبان و یا لال و یا دارای زبان سنگین باشد .

**[ترجمه]

«80»

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ أَخْرَسَ أَوْ أَلْثَغَ.

وَ قَالَتِ الْفُرْسُ: إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ حَاجَةٍ وَ الْأَحْلَامُ فِیهِ تَصِحُّ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ یُحْمَدُ فِیهِ لِقَاءُ الْقُضَاةِ وَ الْعُلَمَاءِ وَ التَّعْلِیمُ وَ طَلَبُ مَا عِنْدَ الرُّؤَسَاءِ وَ الْکُتَّابِ

ص: 67


1- 1. غریب( خ).

وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ دِیمَهْرُوزُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: مولود این روز لال است و یا دارای لکنت زبان.

پارسیان گفته اند: روز سبکی است.

در روایت دیگری است: روزی مبارک بوده و برای هر کار و حاجتی نیکوست؛ خوابش بعد از سه روز درست درمی آید؛ و ملاقات قاضیان و عالمان، آموزش، و درخواست آنچه نزد سروران و نویسندگان است، نیکوست.

سلمان فارسی گفته است: «دیمهروز» از نام های خدای تعالی است.

**[ترجمه]

«81»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ الْأُمُورِ إِلَّا مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْتَقْرِضَ أَوْ یُقْرِضَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ عَاجِلًا وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ ظُفِرَ بِهِ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ أَلْثَغَ أَوْ أَخْرَسَ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُدِیبَهْرَ(1) اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ تَعَالَی یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ الْأَحْلَامُ فِیهِ تَصِحُّ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ وَ الْمَوْلُودُ یَکُونُ أَخْرَسَ أَوْ أَلْثَغَ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز برای هر کاری نیکوست، مگر قرض گرفتن و قرض دادن؛ هر که در آن بیمار شود، به زودی سلامتی یابد؛ هر که در این روز بگریزد دستگیر شود؛ و مولود این روز دارای لکنت زبان و یا لال باشد.

سلمان فارسی گفته است: روز «دیبهر» از نام های خدای تعالی بوده و برای هر حاجتی نیکوست؛ و خواب هایش بعد از سه روز درست درمی آید.

در روایت دیگری است: روزی نیکو برای هر کاری است؛ و مولود این روز لال و یا دارای لکنت زبان باشد.

**[ترجمه]

«82»

الْمَکَارِمُ،: صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ تُرِیدُهَا فَاطْلُبُوا فِیهِ حَوَائِجَکُمْ فَإِنَّهَا تُقْضَی (2).

**[ترجمه]مکارم: برای هر حاجتی که خواهی، نیکوست؛ پس در این روز حوائج خود را بخواهید که برآورده می شود. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«83»

الزَّوَائِدُ،: یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ حَاجَةٍ وَ لِقَاءِ الْأَشْرَافِ وَ الْعُظَمَاءِ وَ الرُّؤَسَاءِ فَاطْلُبْ فِیهِ حَوَائِجَکَ وَ الْقَ سُلْطَانَکَ وَ اعْمَلْ مَا بَدَا لَکَ فَإِنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ أَلْثَغَ اللِّسَانِ أَوْ أَخْرَسَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ خِیفَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]الزوائد: روزی نیکو برای هر کار و حاجتی، و برای دیدار با اشراف، بزرگان و سروران است؛ پس در آن حوائج خود را بخواه و با سلطان خود ملاقات کن! هر کاری خواهی، انجام ده که روز فرخنده ای است؛ مولود این روز دارای لکنت زبان و یا لال باشد؛ و هر که در روز و یا شب آن بیمار شود در خطر است، مگر آنکه خداوند عزّ و جلّ بخواهد.

**[ترجمه]

«84»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَوْمٌ مَحْذُورٌ وَ یَصْلُحُ لِلِاسْتِقْرَاضِ وَ الْقَرْضِ وَ مُشَاهَدَةِ مَا یُشْتَرَی وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ ظُفِرَ بِهِ فِی مَکَانٍ غَرِیبٍ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روزیست که باید از آن اجتناب کرد؛ برای قرض گرفتن و قرض دادن، و بررسی آنچه می خرند نیکوست؛ هر که در آن بیمار شود به اذن خدای تعالی سلامتی یابد؛ و گریزان در این روز، در جای غریبی دستگیر شود .

**[ترجمه]

بیان

اللثغ محرکة و اللثغة بالضم تحول اللسان من السین إلی الثاء أو من الراء إلی الغین أو اللام أو الیاء أو من حرف إلی حرف أو أن لا یتم رفع لسانه و فیه ثقل لثغ کفرح فهو ألثغ و تصحیح الاسم عندهم بالدال المفتوحة و الیاء الساکنة و الباء المکسورة و فی نسخ الدروع بسقوط المیم و فتح الباء و إنما ابتدأنا النقل من العدد من هذا الیوم لأنه لم یصل إلینا من هذا الکتاب إلا من الیوم الخامس

ص: 68


1- 1. دیمهر( خ).
2- 2. المکارم: ج 2، ص 559.

عشر إلی آخر الشهر و من أول الشهر إلی هذا الیوم کان ساقطا.

**[ترجمه]مراد از لکنت زبان این است که مثلاً حرف «سین» به حرف «ثاء»؛ و یا حرف «راء» به «غین» یا «لام» و یا «یاء» تبدیل شود و یا اینکه حرفی به حرف دیگر مبدّل شده و یا اینکه بالاآوردن زبان در دهان، به درستی انجام نشود و در آن سنگینی باشد. چنین شخصی «ألثغ» نامیده می شود. پارسیان «دَیبِهر» تلفّظ می کنند و در نسخه های الدروع، «دَیبَهر» آمده است.

نیز شروع به نقل از کتاب «العدد» از این روزِ ماه، بدین خاطر است که از کتاب مذکور، جز از روز پانزدهم تا آخر ماه به دست ما نرسیده و از اوّل ماه تا این روز، افتاده است.

**[ترجمه]

«85»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ رَدِی ءٌ فَلَا تُسَافِرْ فِیهِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ هَلَکَ وَ یَنَالُهُ مَکْرُوهٌ فَاجْتَنِبُوا فِیهِ الْحَرَکَاتِ وَ اتَّقُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَلَا تَطْلُبُوا فِیهِ حَاجَةً وَ یُکْرَهُ فِیهِ لِقَاءُ السُّلْطَانِ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس مستمرّ و پستی است؛ در این روز سفر نکن و هر که در آن سفر کند هلاک شود و بدی ببیند؛ پس در این روز از حرکت اجتناب کرده و تا می توانید در آن از حوائج بپرهیزید! پس در این روز حاجتی نخواهید! و دیدار با سلطان در آن بد است.

**[ترجمه]

«86»

وَ فِی رِوَایَةٍ: یَصْلُحُ لِلتِّجَارَةِ وَ الْبَیْعِ وَ الْمُشَارَکَةِ وَ الْخُرُوجِ إِلَی الْبَحْرِ وَ یَصْلُحُ لِلْأَبْنِیَةِ وَ وَضْعِ الْأَسَاسَاتِ وَ یَصْلُحُ لِعَمَلِ الْخَیْرِ.

**[ترجمه]در روایتی آمده است: برای تجارت، فروش، مشارکت، رفتن به دریا، ساختمان ها و پی ریزی، و برای کار خیر نیکو است.

**[ترجمه]

«87»

وَ فِی رِوَایَةٍ: خُلِقَتْ فِیهِ الْمَحَبَّةُ وَ الشَّهْوَةُ وَ هُوَ یَوْمٌ السَّفَرُ فِیهِ جَیِّدٌ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ اسْتَأْجِرْ فِیهِ مَنْ شِئْتَ وَ ادْفَعْ فِیهِ إِلَی مَنْ شِئْتَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَجْنُوناً لَا مَحَالَةَ وَ یَکُونُ بَخِیلًا.

**[ترجمه]در روایتی آمده است: دوستی و شهوت در این روز آفریده شدند؛ و این روزی است که سفر خشکی و دریا در آن خوب است؛ هر که را می خواهی، در این روز به اجرت به کار گیر، و به هر که می خواهی، در این روز پرداخت کن؛ و مولود این روز، ناگزیر دیوانه و بخیل خواهد بود.

**[ترجمه]

«88»

وَ فِی رِوَایَةٍ: مَنْ وُلِدَ فِی صَبِیحَتِهِ إِلَی الزَّوَالِ کَانَ مَجْنُوناً وَ إِنْ وُلِدَ بَعْدَ الزَّوَالِ إِلَی آخِرِهِ صَلَحَتْ حَالُهُ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ یَرْجِعُ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ سَلِمَ وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ عَاجِلًا.

**[ترجمه]روایت شده است: هر که در بامداد این روز تا ظهر زاده شود دیوانه خواهد بود و اگر پس از ظهر زاده شود، تا آخر کار، نیک احوال خواهد بود؛ هر که در آن بگریزد برمی گردد و هر که گم بشود سالم خواهد ماند؛ هر که گمشده ای در این روز داشته باشد آن را بیابد؛ و هر که در این روز بیمار شود به زودی سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«89»

قَالَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ مَرِضَ فِیهِ خِیفَ عَلَیْهِ الْهَلَاکُ.

وَ قَالَتِ الْفُرْسُ: إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ.

**[ترجمه]امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: هر که در این روز بیمار شود در معرض مرگ باشد.

پارسیان می گویند: روز سبکی است .

**[ترجمه]

«90»

وَ فِی رِوَایَةٍ: أَنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ لِکُلِّ مَا یُرَادُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ النِّیَّاتِ وَ التَّصَرُّفَاتِ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ عَامِلًا وَ هُوَ یَوْمٌ لِجَمِیعِ مَا یُطْلَبُ فِیهِ مِنَ الْأُمُورِ الْجَیِّدَةِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَجْنُوناً لَا بُدَّ مِنْ ذَلِکَ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ یَهْلِکُ وَ تَصْلُحُ لِعَمَلِ الْخَیْرِ وَ یُتَّقَی فِیهِ الْحَرَکَةُ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِیهِ بَعْدَ یَوْمَیْنِ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ مَهْرَرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالرَّحْمَةِ.

**[ترجمه]در روایتی آمده است: برای هر کار و قصد و تصرّفی، روز خوبی است؛ مولود این روز اهل عمل خواهد بود؛ و روز طلب هر کار خوبی است.

روایت شده است: روز نحسی است؛ مولود این روز ناگزبر دیوانه می شود؛ مسافر این روز هلاک می شود؛ برای کار خیر نیکوست؛ از حرکت در آن باید پرهیز کرد؛ و خواب های این روز پس از دو روز، درست درخواهند آمد.

سلمان فارسی گفته: «مِهرروز» نام فرشته گماشته بر رحمت است.

**[ترجمه]

«91»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ لَا یَصْلُحُ لِشَیْ ءٍ سِوَی الْأَبْنِیَةِ وَ الْأَسَاسَاتِ مَنْ سَافَرَ فِیهِ هَلَکَ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ رَجَعَ وَ مَنْ ضَلَّ سَلِمَ وَ مَنْ مَرِضَ

ص: 69

فِیهِ بَرِئَ سَرِیعاً وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ مَجْنُوناً إِنْ وُلِدَ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ إِنْ وُلِدَ بَعْدَ الزَّوَالِ صَلَحَتْ حَالُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ مِهْرَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالرَّحْمَةِ وَ هُوَ یَوْمُ نَحْسٍ فَاتَّقِ فِیهِ الْحَرَکَةَ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِیهِ بَعْدَ یَوْمَیْنِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحسی است؛ برای هیچ کاری جز ساختن و پایه گذاری شایسته نیست؛ هر که در آن سفر کند هلاک می شود و هر که بگریزد برمی گردد و هر که گم بشود سالم ماند؛ هر که در آن بیمار شود زود سلامتی یابد؛ و مولود این روز اگر پیش از ظهر زاده شود دیوانه خواهد بود و اگر پس از ظهر زاده شود نیک احوال خواهد بود.

سلمان گفته است: «روزمِهر» نام فرشته گماشته بر رحمت است و این روز نحسی است؛ پس در آن از حرکت بپرهیز! و خواب های این روز پس از دو روز درست درخواهند آمد.

**[ترجمه]

«92»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمُ نَحْسٍ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَجْنُوناً وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ هَلَکَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روز نحسی بوده و مولود این روز دیوانه خواهد بود، و مسافر این روز، هلاک خواهد شد.

**[ترجمه]

«93»

الْمَکَارِمُ،: رَدِی ءٌ مَذْمُومٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ(1).

**[ترجمه]مکارم: برای هر چیزی بد و مذموم است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«94»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ رَدِی ءٌ مَذْمُومٌ لَا خَیْرَ فِیهِ فَلَا تُسَافِرْ فِیهِ وَ لَا تَطْلُبْ حَاجَةً وَ تَوَقَّ مَا اسْتَطَعْتَ وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَشُوماً عَسِرَ التَّرْبِیَةِ مَنْحُوساً فِی عَیْشِهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ یُخَافُ عَلَیْهِ وَ یَطُولُ مَرَضُهُ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس، بد و مذمومی است که هیچ خیری در آن نیست؛ پس در آن سفر نکن و حاجتی نخواه، و تا می توانی خودداری کن و از شرّش به خداوند پناه بر! مولود این روز، شوم باشد و در پرورش، دشواری و در زندگی، نحوست خواهد داشت؛ و بیمار در روز و یا شب آن، در خطر بوده و بیماریش طولانی می شود؛ واللَّه اعلم!

**[ترجمه]

«95»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ سَافَرَ فِیهِ هَلَکَ وَ یُکْرَهُ فِیهِ لِقَاءُ السُّلْطَانِ وَ یَصْلُحُ لِلتِّجَارَةِ وَ الْبَیْعِ وَ الْمُشَارَکَةِ وَ الْخُرُوجِ إِلَی الْبَحْرِ وَ الْأَبْنِیَةِ وَ الْأَسَاسَاتِ وَ الَّذِی یَهْرُبُ فِیهِ یَرْجِعُ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ سَلِمَ وَ مَنْ وُلِدَ فِی صَبِیحَتِهِ إِلَی الزَّوَالِ کَانَ مَجْنُوناً وَ مِنْ بَعْدِ الزَّوَالِ تَکُونُ أَعْمَالُهُ صَالِحَةً.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: هر که در این روز سفر کند هلاک شود؛ دیدار با سلطان در آن بد است؛ برای تجارت، فروش، مشارکت، سفر دریا، و ساختمان و پی ریزی روزی نیکوست؛ هر که در این روز بگریزد برمی گردد و هرکه گم شود سالم می ماند؛ و مولود این روز اگر از صبح تا ظهر زاده شود دیوانه خواهد بود و اگر پس از ظهر زاده شود اعمالش صالح خواهد بود .

**[ترجمه]

أقول

مهر عندهم بکسر المیم و سکون الهاء.

**[ترجمه]مهر عندهم بکسر المیم و سکون الهاء.

**[ترجمه]

«96»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ صَافٍ مُخْتَارٌ لِجَمِیعِ الْحَوَائِجِ وَ یَصْلُحُ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ التَّزْوِیجِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ فَاطْلُبْ فِیهِ مَا تُرِیدُ فَإِنَّهُ جَیِّدٌ خُلِقَتْ فِیهِ الْقُوَّةُ وَ خُلِقَ فِیهِ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ هُوَ الَّذِی بَارَکَ فِیهِ الْحَقُّ عَلَی یَعْقُوبَ علیه السلام جَیِّدٌ صَالِحٌ لِلْعِمَارَةِ وَ فَتْقِ الْأَنْهَارِ وَ غَرْسِ الْأَشْجَارِ وَ السَّفَرُ فِیهِ لَا یَتِمُّ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز پاک و برگزیده ای برای همه حوائج است؛ برای خرید و فروش، تزویج، و رفتن نزد سلطان و جز آن، روزی نیکوست؛ برای هر حاجتی شایسته است؛ پس هر چه می خواهی در آن طلب کن که روزی خوب است؛ نیرو در این روز آفریده شد؛ ملک الموت نیز در آن آفریده شد؛ و روزی است که در آن، خداوند به یعقوب علیه السّلام برکت داد؛ برای آبادانی، جوی سازی، و درخت کاری روزی خوب و شایسته است؛ و سفر در این روز ناتمام ماند.

**[ترجمه]

«97»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: هَذَا الْیَوْمُ مُتَوَسِّطٌ یُحْذَرُ فِیهِ الْمُنَازَعَةُ وَ مَنْ أَقْرَضَ

ص: 70


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

فِیهِ شَیْئاً لَمْ یُرَدَّ إِلَیْهِ فَإِنْ رُدَّ فَیُجْهَدُ وَ مَنِ اسْتَقْرَضَ فِیهِ شَیْئاً لَمْ یَرُدَّهُ.

**[ترجمه]در روایتی دیگر آمده است: این روز، میانه است؛ در آن باید از ستیزه حذر کرد؛ هر که در آن قرضی بدهد بدو برنگشته و یا با رنج برگردد؛ و هر که در آن قرضی بگیرد آن را برنگرداند.

**[ترجمه]

«98»

قَالَ ابْنُ مَعْمَرٍ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ لَا یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ فَاحْذَرْ فِیهِ وَ أَحْسِنْ إِلَی وُلْدِکَ وَ عَبْدِکَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ وَ الرُّؤْیَا فِیهِ کَاذِبَةٌ وَ الْآبِقُ فِیهِ یُوجَدُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ عَاشَ طَوِیلًا وَ صَلَحَتْ حَالُهُ وَ تَرْبِیَتُهُ وَ یَکُونُ عَیْشُهُ طَیِّباً لَا یَرَی فِیهِ فَقْراً وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ.

**[ترجمه]ابن معمّر گفته است: روایت دیگری است که این روز، روز سنگینی است؛ برای طلب حوائج، شایسته نیست، پس در آن بر حذر باش و به فرزند و بنده ات نیکی کن! هر که در این روز بیمار شود سلامتی یابد؛ خوابش دروغ است؛ گریزان در آن یافت شود؛ و مولود این روز، زندگی طولانی داشته باشد و دارای حال نیکو، تربیت شایسته و زندگی پاکیزه و بدون فقر باشد.

پارسیان گفته اند: روز سبکی است.

**[ترجمه]

«99»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ غَیْرُ صَالِحٍ لِعَمَلِ الْخَیْرِ فَلَا تَلْتَمِسْ فِیهِ حَاجَةً.

**[ترجمه]روایت شده است: روز سنگینی بوده و برای کار خیر شایسته نیست، پس در آن حاجتی مخواه!

**[ترجمه]

«100»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَوْمٌ جَیِّدٌ مُخْتَارٌ یُحْمَدُ فِیهِ التَّزْوِیجُ وَ الْخِتَانَةُ وَ الشَّرِکَةُ وَ التِّجَارَةُ وَ لِقَاءُ الْإِخْوَانِ وَ الْمُضَارَبَةُ لِلْأَمْوَالِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ سُرُوشْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِحِرَاسَةِ الْعَالَمِ وَ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: روز خوب و برگزیده ای است؛ در این روز تزویج، ختنه کردن، مشارکت، تجارت، دیدار برادران، و مضاربه در اموال ستوده است.

سلمان فارسی گفته است: «سروش روز» نام فرشته گماشته بر حفاظت جهان است و آن، جبرئیل علیه السّلام است.

**[ترجمه]

«101»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ مُتَوَسِّطٌ وَ احْذَرْ فِیهِ الْمُنَازَعَةَ وَ الْقَرْضَ وَ الِاسْتِقْرَاضَ فَمَنْ أَقْرَضَ فِیهِ شَیْئاً لَمْ یُرَدَّ إِلَیْهِ وَ مَنِ اسْتَقْرَضَ لَمْ یَرُدَّهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ حَالُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ سُرُوشَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِحِرَاسَةِ الْعَالَمِ وَ هُوَ یَوْمٌ ثَقِیلٌ فَلَا تَلْتَمِسْ فِیهِ حَاجَةً وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی یَوْمٌ صَالِحٌ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز میانه ای است؛ در آن از ستیزه و قرض دادن و قرض گرفتن اجتناب کن! چرا که قرضش نه برمی گردد و نه پرداخت شود؛ و مولود این روز نیک احوال باشد.

سلمان گفته است: روز سنگینی است، پس در آن حاجتی مخواه! در روایت دیگری آمده است: روز نیکویی است.

**[ترجمه]

«102»

قَالَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ لَا یَصْلُحُ لِطَلَبِ حَاجَةٍ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است که روز سنگینی است و برای طلب حاجت، شایسته نیست.

**[ترجمه]

«103»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: صَافٍ (1) مُخْتَارٌ فَاطْلُبُوا فِیهِ مَا شِئْتُمْ وَ تَزَوَّجُوا وَ بِیعُوا وَ اشْتَرُوا وَ ازْرَعُوا وَ ابْنُوا وَ ادْخُلُوا عَلَی السُّلْطَانِ فِی حَوَائِجِکُمْ فَإِنَّهَا تُقْضَی (2).

**[ترجمه]مکارم: روزی پاک و برگزیده است، پس در آن، هر چه می خواهید طلب کنید و ازدواج کنید، بفروشید، بخرید، زراعت کنید، بسازید، و برای حوائج خود نزد سلطان بروید که برآورده می شوند! - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«104»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ مُخْتَارٌ مَحْمُودٌ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ حَاجَةٍ

ص: 71


1- 1. فی المصدر: صالح.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 559.

فَاطْلُبْ فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ اشْتَرِ وَ بِعْ وَ الْقَ الْکُتَّابَ وَ الْعُمَّالَ وَ مَنْ شِئْتَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً سَعِیداً فِی کُلِّ أَمْرِهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ خَلَصَ وَ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیک، برگزیده و برای هر کار و حاجتی پسندیده است، پس در این روز حوائج بخواه، بخر، بفروش، و با دفترداران، عمّال و هر که می خواهی ملاقات کن! مولود این روز در هر کار خود، مبارک و فرخنده باشد؛ و هر که در این روز و یا شبش بیمار شود به اذن خدای تعالی نجات یافته و سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«105»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مُتَوَسِّطٌ تُحْذَرُ فِیهِ الْمُنَازَعَةُ وَ الْقَرْضُ وَ الِاسْتِقْرَاضُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: میانه است و در آن از ستیزه و قرض دادن و قرض گرفتن اجتناب کن!

**[ترجمه]

أقول

سروش عندهم بالسین و الراء المهملتین المضمومتین.

**[ترجمه]سروش عندهم بالسین و الراء المهملتین المضمومتین.

**[ترجمه]

«106»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ قُضِیَتْ حَاجَتُهُ مُبَارَکٌ لِکُلِّ مَا تُرِیدُ عَمَلَهُ وَ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ مِنْ بَیْعٍ وَ شِرَاءٍ وَ زَرْعٍ فَإِنَّکَ تَرْبَحُ وَ اسْعَ فِی جَمِیعِ حَوَائِجِکَ فَإِنَّهَا تُقْضَی وَ اطْلُبْ فِیهِ مَا شِئْتَ فَإِنَّکَ تَظْفَرُ وَ یَصْلُحُ لِلدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ الْقُضَاةِ وَ الْعُمَّالِ وَ مَنْ خَاصَمَ فِیهِ عَدُوَّهُ ظَفِرَ بِهِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ غَلَبَهُ وَ مَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ یَرَی خَیْراً وَ مَنِ اقْتَرَضَ قَرْضاً رَدَّهُ إِلَی مَنِ اقْتَرَضَ مِنْهُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یُوشِکُ أَنْ یَبْرَأَ وَ الْمَوْلُودُ یَصْلُحُ حَالُهُ وَ یَکُونُ عَیْشُهُ طَیِّباً وَ لَا یَرَی فَقْراً وَ لَا یَمُوتُ إِلَّا عَنْ تَوْبَةٍ وَ قَالَ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی برگزیده، نیک، مبارک و فرخنده است و برای تزویج و سفر، شایسته است؛ هر که در آن سفر کند حاجتش روا شود؛ برای هر کاری که بخواهی و برای طلب حوائج، مبارک است؛ برای خرید، فروش و زراعت شایسته است، چرا که سود می بخشد؛ در همه حاجت های خود بکوش که روا می شود! در این روز هر چه می خواهی طلب کن که پیروز خواهی شد! رفتن نزد سلطان، قاضیان و عمّال، شایسته است؛ هر که با دشمن خود در آن نبرد کند به اذن خدا بر او پیروز گردد و چیره شود؛ هر که در این روز ازدواج کند خیر ببیند؛ هر که قرض بگیرد آن را به صاحبش برگرداند؛ هر که در این روز بیمار شود در آستانه سلامتی است؛ و مولود این روز نیک احوال بوده و دارای زندگی پاکیزه باشد و تهیدستی نبیند و بی توبه از دنیا نرود.

پارسیان می گویند: روزی سبک است .

**[ترجمه]

«107»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: تُحْمَدُ فِیهِ الْعِمَارَاتُ وَ الْأَبْنِیَةُ وَ یُشْتَرَی فِیهِ الْبُیُوتُ وَ الْمَنَازِلُ وَ تُقْضَی فِیهِ الْحَوَائِجُ وَ الْمُهِمَّاتُ وَ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رش رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنِّیرَانِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: ساختن بناها در آن، ستوده است؛ در این روز به خرید خانه و منزل مبادرت شود؛ در آن، حوائج و کارهای مهم برآورده می شود و برای سفر، نیک است.

سلمان فارسی گفته است: «رش روز» نام فرشته گماشته بر آتش است.

**[ترجمه]

«108»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ مِنْ بَیْعٍ أَوْ شِرَاءٍ أَوْ زَرْعٍ أَوْ سَفَرٍ وَ مَنْ خَاصَمَ فِیهِ عَدُوَّهُ ظَفِرَ بِهِ وَ الْقَرْضُ فِیهِ یُرَدُّ وَ الْمَرِیضُ یَبْرَأُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَلَحَتْ حَالُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ رش اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالنِّیرَانِ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی فرخنده بوده و برای خرید و فروش، زراعت و سفرکردن شایسته است؛ هر که با دشمن خود در آن نبرد کند بر او پیروز گردد؛ قرض در آن برمی گردد؛ بیمار سلامتی یابد؛ و مولود این روز، نیک احوال باشد.

سلمان گفته است: برای سفرکردن و طلب حوائج، نیک است.

**[ترجمه]

«109»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ کُلِّ مَا تُرِیدُهُ مِنْ حَاجَةٍ.

ص: 72

**[ترجمه]روایت شده است: برای سفرکردن و هر حاجتی که بخواهی، روز نیکویی است.

**[ترجمه]

«110»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُخْتَارٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ خَاصَمَ فِیهِ عَدُوَّهُ خَصَمَهُ وَ غَلَبَهُ وَ ظَفِرَ بِهِ بِقُدْرَةِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزی[ برگزیده بوده و برای سفرکردن و طلب حوائج، شایسته است؛ و هر که با دشمن خود در آن نبرد کند، به قدرت خداوند بر او پیروز گشته و چیره شود. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«111»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ مُخْتَارٌ لِلسَّفَرِ وَ التَّزْوِیجِ وَ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ خَاصَمَ فِیهِ عَدُوَّهُ خَصَمَهُ وَ غَلَبَهُ وَ قَهَرَهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ حَسَنَ التَّرْبِیَةِ مَحْمُودَ الْعَیْشِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ وَ نَجَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی برگزیده برای سفرکردن، تزویج و طلب حوائج است؛ هر که با دشمن خود در آن نبرد کند، بر او پیروز گشته و چیره شود؛ مولود این روز، دارای پرورش نیکو و زندگی پسندیده باشد؛ و هر که در این روز یا شبش بیمار شود، به اذن خدای تعالی سلامتی و نجات یابد.

**[ترجمه]

«112»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَصْلُحُ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الزَّرْعِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: برای خرید و فروش و زراعت، شایسته است.

**[ترجمه]

أقول

أکثرهم صححوا الاسم بفتح الراء المهملة و سکون الشین المعجمة و النون و صحح بعضهم رش بغیر نون کما فی الدروع.

**[ترجمه]بیشتر پارسیان «رَش روز» را همراه حرف «نون» تلفّظ می کنند و برخی مانند آنچه در الدروع آمده است، آن را بدون «نون» می خوانند.

**[ترجمه]

«113»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ السَّفَرِ فَمَنْ سَافَرَ فِیهِ قُضِیَ حَاجَتُهُ وَ قُضِیَتْ أُمُورُهُ وَ کُلَّمَا یُرِیدُ یَصِلُ إِلَیْهِ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ الْمَعَاشِ وَ الْحَوَائِجِ وَ تَعَلُّمِ الْعِلْمِ وَ شِرَاءِ الرَّقِیقِ وَ الْمَاشِیَةِ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ وُلِدَ فِیهِ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ أَوْ هَرَبَ قُدِرَ عَلَیْهِ بَعْدَ خَمْسَ عَشْرَةَ لَیْلَةً وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ صَالِحَ الْحَالِ مُتَوَقَّعاً لِکُلِّ خَیْرٍ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی سبک است؛ برای هر کاری و سفرکردن نیکوست؛ هر که در آن سفر کند حاجتش روا شده و امورش می گذرد و به هر چه می خواهد برسد؛ این روز برای تزویج، معاش، حوائج، آموختن دانش، و خرید بنده و دام، نیک است؛ فرخنده و مبارک است؛ اسحاق پسر ابراهیم علیهما السّلام مولود این روز است؛ هر که در آن گم شود یا بگریزد پس از پانزده روز، بدو دست یافته شود؛ و مولود این روز، نیک احوال بوده و هر خیری برایش انتظار می رود.

**[ترجمه]

«114»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ شَدِیدٌ کَثُرَ شَرُّهُ لَا تَعْمَلْ فِیهِ عَمَلًا مِنْ أَعْمَالِ الدُّنْیَا وَ الْزَمْ فِیهِ بَیْتَکَ وَ أَکْثِرْ فِیهِ ذِکْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذِکْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَنْجُو وَ لَا تُسَافِرْ فِیهِ وَ لَا تَدْفَعْ فِیهِ إِلَی أَحَدٍ شَیْئاً وَ لَا تَدْخُلْ عَلَی سُلْطَانٍ وَ مَنْ رُزِقَ فِیهِ یَکُونُ سَیِّئَ الْخُلُقِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روزی سخت و دارای شرّ بسیار است؛ هیچ کاری از کارهای دنیا را در آن انجام نده و در خانه بمان و در این روز، ذکر خداوند عزّ و جلّ و ذکر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله را فراوان بگو! هر که در این روز بیمار شود نجات می یابد؛ در آن سفر نکن و چیزی به کسی نده و نزد هیچ سلطانی نرو! و هر که در آن، روزی نصیبش شود بدخلق خواهد بود.

**[ترجمه]

«115»

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً مُبَارَکاً وَ قَالَ الْفُرْسُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ.

**[ترجمه]امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: مولود این روز، روزی مند و مبارک است.

پارسیان گفته اند: روز سنگینی است.

**[ترجمه]

«116»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یُحْمَدُ فِیهِ لِقَاءُ الْمُلُوکِ وَ السَّلَاطِینِ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ طَلَبِ مَا عِنْدَهُمْ وَ فِی أَیْدِیهِمْ وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ

ص: 73


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَرْوَرْدِینْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَرْوَاحِ وَ قَبْضِهَا وَ فِی لَیْلَةِ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یُکْتَبُ وَفْدُ الْحَاجِّ وَ یُسْتَحَبُّ فِیهِ الْغُسْلُ وَ فِی لَیْلَةِ الْأَرْبِعَاءِ تَاسِعَ عَشَرَ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْهِجْرَةِ ضُرِبَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: ملاقات پادشاهان و سلاطین در این روز، برای طلب حوائج و بهره گیری از آنچه نزد ایشان است، ستوده بوده و روز مبارکی است.

سلمان فارسی گفته: «فَروَردِین روز» نام فرشته گماشته بر ارواح (و نیز) ستاندن آنهاست؛ در شب نوزدهم ماه رمضان، سفر حج گذار نوشته می شود و غسل کردن در آن مستحب است؛ در شب چهارشنبه نوزدهم ماه رمضان سال 40 هجری بر مولایمان امیر المؤمنین علی بن ابیطالب علیه السّلام ضربت زدند.

**[ترجمه]

«117»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ وُلِدَ فِیهِ إِسْحَاقُ وَ هُوَ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ الْمَعَاشِ وَ الْحَوَائِجِ وَ تَعَلُّمِ الْعِلْمِ وَ شِرَاءِ الرَّقِیقِ وَ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ أَوْ هَرَبَ قُدِرَ عَلَیْهِ بَعْدَ خَمْسَ عَشْرَةَ لَیْلَةً وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ صَالِحاً مُوَفَّقاً لِلْخَیْرَاتِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ فَرْوَرْدِینَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْأَرْوَاحِ وَ قَبْضِهَا وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی مِثْلَ الثَّامِنَ عَشَرَ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی فرخنده است و در آن اسحاق متولّد شد؛ برای سفرکردن، معاش، حوائج، آموختن دانش، و خرید بنده و دام شایسته است؛ گمشده و هر که در این روز بگریزد پس از پانزده شب به دست آید؛ و مولود این روز، صالح و موفّق به کارهای خیر خواهد بود.

سلمان گفته: روز مبارکی است؛ و در روایت دیگری آمده: مانند روز هجدهم است.

**[ترجمه]

«118»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُخْتَارٌ صَالِحٌ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً(1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزی[ برگزیده و شایسته هر عملی بوده و مولود این روز، مبارک است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«119»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ مُخْتَارٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِکُلِّ عَمَلٍ تُرِیدُ وَ فِیهِ وُلِدَ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَاطْلُبْ فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ الْقَ السُّلْطَانَ وَ اکْتُبِ الْکُتُبَ وَ اعْمَلِ الْأَعْمَالَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ کَاتِباً مُبَارَکاً مَرْزُوقاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ خِیفَ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی برگزیده و مبارک بوده و برای هر کاری که بخواهی شایسته است؛ و در آن اسحاق پسر ابراهیم علیهما السّلام متولّد شد؛ پس در این روز حوائج را طلب کن، سلطان را ملاقات کن، نامه ]یا کتاب[ بنویس، و کارها را انجام بده! و مولود این روز نویسنده، مبارک و روزی مند خواهد بود و هر که در روز و یا شب آن بیمار شود در معرض خطر باشد.

**[ترجمه]

«120»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ الْمَعَاشِ وَ طَلَبِ الْعِلْمِ وَ شِرَاءِ الرَّقِیقِ وَ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ أَوْ هَرَبَ یُقْدَرُ عَلَیْهِ بَعْدَ نِصْفِ شَهْرٍ.

**[ترجمه]روایت شده است: برای سفر کردن، کسب، طلب علم، و خرید بنده و دام، شایسته است و هر که در این روز گم شود یا بگریزد پس از نیم ماه به دست آید.

**[ترجمه]

أقول

فروردین عندهم بفتح الفاء و سکون الراء و فتح الواو ثم سکون الراء و کسر الدال.

**[ترجمه]فروردین عندهم بفتح الفاء و سکون الراء و فتح الواو ثم سکون الراء و کسر الدال.

**[ترجمه]

«121»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ مُبَارَکٌ

ص: 74


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ السَّفَرِ فَمَنْ سَافَرَ فِیهِ کَانَتْ حَاجَتُهُ مَقْضِیَّةً وَ الْبِنَاءِ وَ التَّزْوِیجِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ غَیْرِهِ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز خوب و مبارکی است؛ برای طلب حوائج و سفرکردن شایسته است؛ هر که در آن سفر کند، حاجتش رواشده خواهد بود؛ و در این روز، ساختن، تزویج، و نزد سلطان رفتن و غیر او خوبست.

**[ترجمه]

«122»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ وُلِدَ فِیهِ إِسْحَاقُ علیه السلام مَحْمُودَ الْعَاقِبَةِ جَیِّدٌ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ طَالِبْ فِیهِ بِحَقِّکَ وَ ازْرَعْ مَا شِئْتَ وَ لَا تَشْتَرِ فِیهِ عَبْداً.

**[ترجمه]در روایت آمده است: اسحاق علیه السّلام در این روز متولّد شد؛ خوش فرجام است؛ برای طلب حوائج، نیکوست؛ حقّ خود را در آن مطالبه کن، هر چه می خواهی بکار، و در آن بنده ای نخر!

**[ترجمه]

«123»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یُجْتَنَبُ فِیهِ شِرَاءُ الْعَبِیدِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: باید در این روز از خرید بنده ها پرهیز شود.

**[ترجمه]

«124»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ مُتَوَسِّطُ الْحَالِ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ الْبِنَاءِ وَ وَضْعِ الْأَسَاسِ وَ حَصَادِ الزَّرْعِ وَ غَرْسِ الشَّجَرِ وَ الْکَرْمِ وَ اتِّخَاذِ الْمَاشِیَةِ مَنْ هَرَبَ فِیهِ کَانَ بَعِیدَ الدَّرْکِ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ خَفِیَ أَمْرُهُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ صَعُبَ مَرَضُهُ.

**[ترجمه]روایت شده است: روز میانه احوالی است؛ برای سفرکردن، ساختن، پایه گذاری، دروکردن، کاشتن درخت و انگور، و گرفتن دام، شایسته است؛ هر که در این روز بگریزد در دورست به چنگ آید؛ هر که در آن گم شود امرش پنهان بوده و هر که در این روز بیمار شود بیماریش سخت خواهد بود.

**[ترجمه]

«125»

وَ فِی رِوَایَةٍ: مَنْ مَرِضَ فِیهِ مَاتَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ فِی صُعُوبَةٍ مِنَ الْعَیْشِ وَ یَکُونُ ضَعِیفاً.

**[ترجمه]در روایتی آمده است: هر که در این روز بیمار شود بمیرد، و مولود این روز در سختی زندگی کرده و ناتوان باشد.

**[ترجمه]

«126»

وَ فِی رِوَایَةٍ: مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ حَلِیماً فَاضِلًا.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: مولود این روز، بردبار و فاضل باشد.

**[ترجمه]

«127»

قَالَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ سَافَرَ فِیهِ رَجَعَ سَالِماً غَانِماً وَ قَضَی اللَّهُ حَوَائِجَهُ وَ حَصَّنَهُ مِنْ جَمِیعِ الْمَکَارِهِ وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ مُبَارَکٌ.

**[ترجمه]امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: هر که در این روز سفر کند سالم و بهره مند برگشته، خداوند حاجت هایش را روا کرده و او را از همه بدی ها نگه دارد.

پارسیان می گویند: روز سبک و مبارکی است.

**[ترجمه]

«128»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ مَحْمُودٌ یُحْمَدُ فِیهِ الطَّلَبُ لِلْمَعَاشِ وَ التَّوَجُّهُ بِالانْتِقَالِ وَ الْأَشْغَالِ وَ الْأَعْمَالِ الرَّضِیَّةِ وَ الِابْتِدَاءَاتِ لِلْأُمُورِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بَهْرَامْ رُوزُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روزی ستوده است و در آن، طلب روزی، رو کردن به نقل مکان، شغل، و کارهای مورد رضایت و نیز شروع به کار کردن ستایش خواهد شد.

سلمان فارسی گفته است: «بَهرام روز» است .

**[ترجمه]

«129»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ مُتَوَسِّطٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ الْبِنَاءِ وَ وَضْعِ الْأَسَاسِ وَ غَرْسِ الشَّجَرِ وَ الْکَرْمِ وَ اتِّخَاذِ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ بَعُدَ دَرْکُهُ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ خِیفَ أَمْرُهُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ صَعُبَ مَرَضُهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ صَعُبَ عِیشَتُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ بَهْرَامَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالنَّصْرِ وَ الْخِذْلَانِ وَ الْحُرُوبِ وَ الْجِدَالِ وَ هُوَ یَوْمٌ جَیِّدٌ مُبَارَکٌ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز میانه ای است؛ برای سفرکردن، برآوردن حاجت ها، ساختن، پایه گذاری، کاشتن درخت و انگور، و گرفتن دام، روزی شایسته است؛ هر که در این روز بگریزد در دورست به چنگ آید و هر که در آن گم شود در معرض خطر خواهد بود؛ هر که در این روز بیمار شود بیماریش سخت باشد؛ و مولود این روز، زندگی سختی خواهد داشت.

سلمان گفته است: روز بهرام است که نام فرشته گماشته بر پیروزی و شکست و نبردها و جدال است؛ و این روز نیکو و مبارکی است.

**[ترجمه]

«130»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ.

ص: 75

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روز مبارکی بوده، برای سفرکردن و طلب حوائج، شایسته است.

**[ترجمه]

«131»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: جَیِّدٌ مُخْتَارٌ لِلْحَوَائِجِ وَ السَّفَرِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْغَرْسِ وَ الدُّخُولِ إِلَی السُّلْطَانِ (1)

یَوْمٌ مُبَارَکٌ بِمَشِیَّةِ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روز[ خوب و برگزیده ای برای حوائج، سفرکردن، ساختن، درخت کاری، و ورود بر سلطان بوده و به خواست خدا روز مبارکی است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«132»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ جَیِّدٌ مَحْمُودٌ صَالِحٌ مَسْعُودٌ مُبَارَکٌ لِمَا یُؤْتَی فَاشْتَرِ فِیهِ وَ بِعْ وَ اعْمَلْ مَا شِئْتَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ طَوِیلَ الْعُمُرِ مَلِکاً یَمْلِکُ بَلَداً أَوْ نَاحِیَةً مِنْهُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ یَخْلُصُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز خوب، ستوده، شایسته، فرخنده و مبارکی برای هر چه پیش آید است؛ پس در آن بخر و بفروش و هر کاری می خواهی انجام بده! مولود این روز دارای عمر طولانی باشد و حکمران کشور یا ناحیه ای از آن خواهد شد؛ و هر که در این روز یا شبش بیمار شود به اذن خدای تعالی سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«133»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَوْمٌ مُتَوَسِّطٌ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ الْحَوَائِجِ وَ الْبِنَاءِ وَ وَضْعِ الْأَسَاسَاتِ وَ غَرْسِ الشَّجَرِ وَ الْکَرْمِ وَ اتِّخَاذِ الْمَاشِیَةِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ کَانَ بَعِیدَ الدَّرْکِ وَ مَنْ ضَلَّ فِیهِ خَفِیَ أَمْرُهُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ صَعُبَ مَرَضُهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ عَاشَ فِی صُعُوبَةٍ.

اقول

المضبوط عندهم بهرام بفتح الباء و سکون الهاء.

الیوم الحادی و العشرون

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روزی میانه است؛ برای سفرکردن، حوائج، ساختن، پایه گذاری، کاشتن درخت و انگور و گرفتن دام، روزی شایسته است؛ هر که در این روز بگریزد در دورست به چنگ آید و هر که در آن گم شود امرش پنهان خواهد بود؛ هر که در این روز بیمار شود بیماریش سخت باشد؛ و مولود این روز، در سختی زندگی خواهد کرد.

روزبیست و یکم:

**[ترجمه]

«134»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ یَصْلُحُ فِیهِ إِرَاقَةُ الدِّمَاءِ فَاتَّقُوا فِیهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ لَا تَطْلُبُوا فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تَنَازَعُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَدِی ءٌ مَنْحُوسٌ مَذْمُومٌ وَ لَا تَلْقَ فِیهِ سُلْطَاناً تَتَّقِیهِ فَهُوَ یَوْمٌ رَدِی ءٌ لِسَائِرِ الْأُمُورِ وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ بَیْتِکَ وَ تَوَقَّ مَا اسْتَطَعْتَ وَ تَجَنَّبْ فِیهِ الْیَمِینَ الصَّادِقَةَ وَ تَجَنَّبْ فِیهِ الْهَوَامَّ فَإِنَّ مَنْ لُسِعَ فِیهِ مَاتَ وَ لَا تُوَاصِلْ فِیهِ أَحَداً فَهُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ أُرِیقَ فِیهِ الدَّمُ وَ حَاضَتْ فِیهِ حَوَّاءُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ لَمْ یَرْجِعْ وَ خِیفَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَرْبَحْ وَ الْمَرِیضُ یَشْتَدُّ عِلَّتُهُ وَ لَمْ یَبْرَأْ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مُحْتَاجاً فَقِیراً.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: این روز، روز نحس مستمرّ است؛ در آن گرفتن خون شایسته است، پس تا می توانید در آن پرهیز کنید، حاجتی در این روز نخواهید، و در آن ستیزه نکنید که بد، نحس و مذموم است! با سلطانی که از او می ترسی، دیدار نکن که روزی بد برای هر کاری است! تا می توانی از خانه خود بیرون نیا و خودداری کن! از قسم راست هم بپرهیز و نیز از خزنده ها! که هر کسی در این روز گزیده شود بمیرد؛ در آن به کسی پیوند نخور که نخستین روز خونریزی است و روزی است که حوّاء در آن حیض دید؛ هر که در این روز سفر کند، برنگشته، سود نکند و در معرض خطر باشد و هر که در این روز بیمار شود بیماریش شدید شود و سلامتی نیابد؛ و مولود این روز نیازمند و فقیر خواهد بود.

**[ترجمه]

«135»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ صَالِحاً قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: مولود این روز، صالح خواهد بود.

پارسیان می گویند: روز خوبی است.

**[ترجمه]

«136»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَصْلُحُ فِیهِ إِهْرَاقُ الدَّمِ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ تَتَّقِی فِیهِ مِنَ الْأَذَی.

ص: 76


1- 1. فی المصدر: علی السلطان.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 559.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: در این روز خون گرفتن نیکوست؛ در آن حاجتی نخواه و از آزار دادن بپرهیز!

**[ترجمه]

«137»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یُکْرَهُ فِیهِ سَائِرُ الْأَعْمَالِ وَ الْفَصْدُ وَ الْحِجَامَةُ وَ لِقَاءُ الْأَجْنَادِ وَ الْقُوَّادِ وَ السَّاسَةِ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رَامْ رُوزُ.

**[ترجمه]روایت شده است: همه کاری در آن بد است؛ فصد، حجامت، برخورد با لشکرها، افسرها و سیاستمدارها در این روز بد است.

سلمان فارسی آن را «رَام روز» گفته است.

**[ترجمه]

«138»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ رَدِی ءٌ فَلَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ اتَّقِ فِیهِ السُّلْطَانَ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ خِیفَ عَلَیْهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ فَقِیراً مُحْتَاجاً وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزْمَاهُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْفَرَحِ یَصْلُحُ لِإِهْرَاقِ الدِّمَاءِ حَسْبُ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس و پستی است، پس در آن حاجتی نخواه و از سلطان بپرهیز! هر که در این روز سفر کند در معرض خطر باشد و مولود این روز، مستمند و نیازمند خواهد بود.

سلمان گفته است: «روز ماه» نام فرشته گماشته بر شادی است؛ تنها برای خون گرفتن نیکوست.

**[ترجمه]

«139»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمُ نَحْسٍ وَ هُوَ یَوْمُ إِرَاقَةِ الدَّمِ فَلَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً.

**[ترجمه]روایت شده است: روز نحسی است و این، روز خون گرفتن است، پس در آن حاجتی نخواه!

**[ترجمه]

«140»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ(1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس مستمرّ است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«141»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ مَذْمُومٌ أَکَلَ فِیهِ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ عَصَی رَبَّهُ فَاحْذَرْهُ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تَلْقَ سُلْطَاناً وَ لَا تَعْمَلْ عَمَلًا وَ لَا تُشَارِکْ أَحَداً وَ اقْعُدْ فِی مَنْزِلِکَ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ ضَیِّقَ الْعَیْشِ نَکِدَ الْحَیَاةِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یُخَافُ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس و مذمومی است؛ در این روز آدم از آن درخت خورد و پروردگارش را نافرمانی کرد؛ پس از آن حذر کن و در آن حاجتی نخواه، با هیچ سلطانی دیدار نکن، کاری انجام نده، شریک کسی نشو و در خانه خود بنشین و از شرّش به خدا پناه بر! مولود این روز، روزی تنگ و زندگی بدی خواهد داشت و هر که در این روز بیمار شود در معرض خطر باشد.

**[ترجمه]

«142»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یُتَّقَی فِیهِ السُّلْطَانُ وَ السَّفَرُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: در این روز باید از سلطان و سفرکردن پرهیز کرد .

**[ترجمه]

أقول

المضبوط عندهم رام بفتح الراء المهملة.

**[ترجمه]المضبوط عندهم بهرام بفتح الباء و سکون الهاء.

**[ترجمه]

«143»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ حَسَنٌ مَا فِیهِ مَکْرُوهٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الصَّیْدِ فِیهِ وَ السَّفَرِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ رَبِحَ وَ یَرْجِعُ مُعَافًی إِلَی أَهْلِهِ سَالِماً وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ الْمُهِمَّاتِ وَ سَائِرِ الْأَعْمَالِ وَ الصَّدَقَةُ فِیهِ مَقْبُولَةٌ وَ مَنْ دَخَلَ عَلَی سُلْطَانٍ قُضِیَتْ حَاجَتُهُ وَ یَبْلُغُ بِقَضَاءِ

ص: 77


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

الْحَوَائِجِ وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی وَ مَنْ قَصَدَ السُّلْطَانَ وَجَدَ مَخَافَةً.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز برگزیده و نیکی بوده و در آن بدی نیست؛ برای هر حاجتی و برای خرید و فروش، شکار و سفرکردن شایسته است؛ هر که در این روز سفر کند، سالم و در حالی که سود کرده، به سوی خانواده خود برگردد؛ نیز طلب حوائج، کارهای مهم و همه اعمال در این روز، شایسته است؛ صدقه در آن مقبول بوده و هر که نزد سلطان برود حاجتش روا شده و به رواشدن حاجت ها می رسد. در نسخه دیگری این گونه آمده است: هر که قصد سلطان کند ترس بر او مستولی شود.

**[ترجمه]

«144»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: خَفِیفٌ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ یُلْتَمَسُ فِیهِ وَ الرُّؤْیَا فِیهِ مَقْصُوصَةٌ وَ التِّجَارَةُ فِیهِ مُبَارَکَةٌ وَ الْآبِقُ فِیهِ یُوجَدُ وَ إِنْ خَاصَمْتَ فِیهِ کَانَتِ الْغَلَبَةُ لَکَ وَ التَّزْوِیجُ فِیهِ جَیِّدٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ عَیْشُهُ طَیِّباً وَ یَکُونُ مُبَارَکاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: ]روز[ سبکی بوده و برای هر چه در آن اصرار شود، شایسته است؛ خواب آن درست، و تجارت در آن مبارک باشد؛ گریزان در این روز یافته می شود؛ در این روز، غلبه بر خصم خواهی داشت؛ تزویج در آن نیک است؛ مولود این روز مبارک بوده و دارای زندگی خوشی خواهد بود؛ و هر که در این روز بیمار شود به زودی سلامتی یابد.

پارسیان گفته اند: روز سنگینی است.

**[ترجمه]

«145»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یُحْمَدُ فِیهِ کُلُّ حَاجَةٍ وَ الْأَعْمَالُ السُّلْطَانِیَّةُ وَ سَائِرُ التَّصَارِیفِ فِی الْأَعْمَالِ الْمَرْضِیَّةِ وَ هُوَ یَوْمٌ خَفِیفٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ یُرَادُ قَضَاؤُهَا قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بَادْرُوزُ.

**[ترجمه]روایت شده است: در این روز همه حاجت ها، اعمال سلطانی، و همه اعمال مرضیّ، ستوده است؛ روزی سبک بوده و برای هر حاجتی که برآورده شدنش خواسته شود، شایسته است.

سلمان گفته است: «باد روز» است.

**[ترجمه]

«146»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِقَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ الصَّدَقَةُ فِیهِ مَقْبُولَةٌ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ الْمُسَافِرُ فِیهِ یَرْجِعُ مُعَافًی وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ بَادَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالرِّیحِ یَوْمٌ خَفِیفٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روزی نیک برای برآورده شدن حوائج، خرید و فروش، و رفتن نزد سلطان است؛ صدقه در آن مقبول است؛ هر که در این روز بیمار شود زود سلامتی یابد و هر که در این روز سفر کند سالم برگردد.

سلمان گفته است: «روز باد» نام فرشته گماشته بر باد است؛ روزی سبک و شایسته برای هر حاجتی است.

**[ترجمه]

«147»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: برای همه کارها نیکوست.

**[ترجمه]

«148»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُخْتَارٌ صَالِحٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ لِقَاءِ السُّلْطَانِ وَ السَّفَرِ وَ الصَّدَقَةِ(1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روز[ برگزیده و شایسته ای برای خرید و فروش، دیدار سلطان، سفرکردن و صدقه دادن است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«149»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ مُخْتَارٌ لِمَا تُرِیدُ مِنَ الْأَعْمَالِ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ وَ الْقَ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّهُ مُبَارَکٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً مَیْمُوناً سَعِیداً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ لَا یُخَافُ عَلَیْهِ وَ یَخْلُصُ وَ یُسْتَحَبُّ فِیهِ الشِّرَاءُ وَ الْبَیْعُ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز فرخنده، مبارک و برگزیده ای برای هر کاری که می خواهی است، پس آنچه می خواهی انجام ده و با هر که می خواهی دیدار کن! چرا که مبارک است؛ نیز مولود این روز مبارک، پریمن، و فرخنده خواهد بود؛ هر که در این روز یا شبش بیمار شود خطری بر وی نبوده و نجات یابد؛ و خرید و فروش در آن مستحب است.

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و یبلغ بقضاء الحوائج أی حوائج غیره أو هو تأکید

ص: 78


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

مقصوصة أی ینبغی أن یقص لغیره لیعبرها.

**[ترجمه]«به رواشدن حاجت ها می رسد» یعنی به حاجت های دیگران؛ و یا اینکه این جمله، تأکید «مقصوص» است، یعنی شایسته است برای عبرت دیگران، آن را برای آنها نقل کند.

**[ترجمه]

«150»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُخْتَارٌ وُلِدَ فِیهِ یُوسُفُ النَّبِیُّ الصِّدِّیقُ علیه السلام یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ لِکُلِّ مَا یُرِیدُونَهُ وَ خَاصَّةً لِلتَّزْوِیجِ وَ التِّجَارَاتِ کُلِّهَا وَ لِلدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ السَّفَرِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ غَنِمَ وَ أَصَابَ خَیْراً جَیِّدٌ لِلِقَاءِ الْمُلُوکِ وَ الْأَشْرَافِ وَ الْمُهِمَّاتِ وَ سَائِرِ الْأَعْمَالِ وَ هُوَ یَوْمٌ خَفِیفٌ مِثْلُ الَّذِی قَبْلَهُ یَصْلُحُ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الرُّؤْیَا فِیهِ کَاذِبَةٌ وَ الْآبِقُ فِیهِ یُوجَدُ وَ الضَّالَّةُ تَرْجِعُ وَ الْمَرِیضُ یَبْرَأُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ صَالِحاً طَیِّبَ النَّفْسِ حَسَناً مَحْبُوباً حَسَنَ التَّرْبِیَةِ فِی کُلِّ حَالَةٍ رَخِیَّ الْبَالِ.

وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی: یَوْمُ نَحْسٍ مَشُومٌ مَنْ وُلِدَ فِیهِ لَا یَمُوتُ إِلَّا مَقْتُولًا وُلِدَ فِیهِ فِرْعَوْنُ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز فرخنده و برگزیده ای است؛ یوسفِ پیامبرِ صدّیق علیه السّلام در آن متولّد شد؛ برای هر حاجتی و هر چه می خواهند شایسته است، به ویژه برای تزویج، انواع تجارت ها، رفتن نزد سلطان و سفرکردن؛ هر که در این روز سفر کند بهره مند خواهد بود؛ برای دیدار پادشاهان و اشراف، برای هر کار مهمّی و نیز همه اعمال، نیکوست؛ مانند روز گذشته، روز سبکی است؛ برای خرید و فروش شایسته است؛ خواب در آن دروغ است؛ گریزانِ در این روز به دست آید؛ گمشده برگردد و بیمار سلامتی یابد؛ مولود این روز، صالح، زیبا، دوست داشتنی، در هر حالی خوشدل و دارای جان پاکیزه و پرورش نیکو باشد.

در نسخه دیگری آمده است: روز نحس و شومی است؛ مولود این روز جز با کشته شدن نمیرد؛ و فرعون در این روز زاده شد.

**[ترجمه]

«151»

قَالَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وُلِدَ فِیهِ ابْنُ یَامِینَ أَخُو یُوسُفَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً مُبَارَکاً.

وَ قَالَتِ الْفُرْسُ: إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ یُحْمَدُ فِیهِ التَّزْوِیجُ وَ النُّقْلَةُ وَ السَّفَرُ وَ الْأَخْذُ وَ الْعَطَاءُ وَ لِقَاءُ السَّلَاطِینِ صَالِحٌ لِسَائِرِ الْأَعْمَالِ وَ لِقَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ دَیْبِدِینْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنَّوْمِ وَ الْیَقَظَةِ وَ حِرَاسَةِ الْأَرْوَاحِ حَتَّی تَرْجِعَ إِلَی الْأَبْدَانِ وَ مِنْ رِوَایَةٍ أَنَّهُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: ابن یامین برادر یوسف علیه السّلام در این روز متولّد شد و مولود این روز، روزی مند و مبارک می شود.

پارسیان گفته اند: روز سبکی است؛ و در آن تزویج، نقل مکان، سفرکردن، گرفتن و عطا کردن، و دیدار سلاطین ستوده است؛ و برای همه اعمال و برای برآورده شدن حاجت ها نیکوست.

سلمان فارسی گفته است: «دیبدین روز» نام فرشته گماشته بر خواب و بیداری و مراقبت از ارواح تا زمان برگشت به تن است؛ نیز در روایتی از نام های خدای تعالی شمرده شده است .

**[ترجمه]

«152»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ وُلِدَ فِیهِ یُوسُفُ علیه السلام وَ هُوَ یَوْمٌ صَالِحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ التِّجَارَةِ وَ التَّزْوِیجِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ غَنِمَ وَ أَصَابَ خَیْراً وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ حَسَنَ التَّرْبِیَةِ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ بَنْدِینَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ تَعَالَی یَوْمٌ خَفِیفٌ صَالِحٌ لِسَائِرِ الْحَوَائِجِ وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی مِثْلَ الثَّانِی وَ الْعِشْرِینَ.

ص: 79

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز ولادت یوسف علیه السّلام است؛ روزی نیکو برای طلب حوائج، تجارت، تزویج، و رفتن به نزد سلطان است؛ هر که در این روز سفر کند بهره مند و دارای غنیمت شود؛ و مولود این روز، پرورش نیکویی داشته باشد.

سلمان گفته است: «روز بندین» از نام های خدای تعالی است؛ روز سبک و شایسته ای برای همه حاجت هاست. در روایت دیگری مانند روز بیست و دوّم آمده است.

**[ترجمه]

«153»

الْمَکَارِمُ،: مُخْتَارٌ جَیِّدٌ خَاصَّةً لِلتَّزْوِیجِ وَ التِّجَارَاتِ کُلِّهَا وَ الدُّخُولِ إِلَی (1) السُّلْطَانِ (2).

**[ترجمه]مکارم: ]روزی[ برگزیده و خوب به ویژه برای تزویج، انواع تجارت ها و رفتن به نزد سلطان است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«154»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ لِکُلِّ مَا تُرِیدُ لِلسَّفَرِ وَ التَّحْوِیلِ (3)

مِنْ مَکَانٍ إِلَی مَکَانٍ وَ هُوَ جَیِّدٌ لِلْحَوَائِجِ وَ لِقَاءِ الْمُلُوکِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ سَعِیداً وَ عَاشَ عَیْشاً طَیِّباً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ نَجَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز فرخنده و مبارکی برای هر چه می خواهی است: برای سفرکردن و نقل مکان؛ نیز روز نیکی برای حوائج و دیدار پادشاهان است؛ مولود این روز، فرخنده و دارای زندگی طیّبی باشد؛ و هر که در این روز و یا شبش بیمار شود به اذن خدای تعالی نجات یابد.

**[ترجمه]

«155»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: إِنَّ یُوسُفَ وُلِدَ فِیهِ وَ یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: یوسف در این روز زاده شد و برای تزویج نیکوست.

**[ترجمه]

أقول

الاسم عندهم دیبدین بفتح الدال المهملة و سکون الیاء المثناة التحتانیة و کسر الباء أو فتحها و کسر الدال المهملة و منهم من صححه دیبادین و فی نسخ الدروع تصحیفات.

**[ترجمه]نزد آنان «دَییِدِین» و یا «دَیبَدِین» خوانده می شود و برخی از آنان «دیبادین» گفته اند؛ در نسخه های الدروع نیز تصحیفاتی وجود دارد.

**[ترجمه]

«156»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ مَذْمُومٌ مَشُومٌ مَلْعُونٌ وُلِدَ فِیهِ فِرْعَوْنُ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ هُوَ یَوْمٌ عَسِیرٌ نَکِدٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ لَا یَنْبَغِی أَنْ یُبْتَدَأَ فِیهِ بِحَاجَةٍ وَ یُکْرَهُ فِی جَمِیعِ الْأَحْوَالِ وَ الْأَعْمَالِ نَحْسٌ لِکُلِّ أَمْرٍ یُطْلَبُ فِیهِ مَنْ سَافَرَ فِیهِ مَاتَ فِی سَفَرِهِ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس مستمرّ، مذموم، شوم و مورد لعنی است؛ در این روز فرعون .لعنه اللَّه . زاده شد؛ روز سخت و بدی است، پس تا می توانید تقوای الهی داشته باشید؛ شایسته نیست با حاجتی این روز را شروع کرد؛ در همه احوال و اعمال، بد باشد و برای هر چه در این روز طلب شود نحس است؛ و هر که در این روز سفر کند در سفر خود از دنیا برود.

**[ترجمه]

«157»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ طَالَتْ مَرْضَتُهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ سَقِیماً حَتَّی یَمُوتَ نَکِداً فِی عَیْشِهِ وَ لَا یُوَفَّقُ لِخَیْرٍ وَ إِنْ حَرَصَ عَلَیْهِ جُهْدَهُ وَ یُقْتَلُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ أَوْ یَغْرَقُ.

**[ترجمه]هر که در آن بیمار شود بیماریش

طولانی باشد؛ و مولود این روز تا زمان مرگ مریض بوده و زندگی بدی داشته باشد؛ نیز وی موفّق به خیری نشود و اگر بدان حرص ورزد به سختی بیفتد و سرانجام وی در آخر عمر خود، کشته شده و یا غرق گردد .

**[ترجمه]

«158»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ جَیِّدٌ لِلسَّفَرِ وَ الرُّؤْیَا فِیهِ کَاذِبَةٌ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: این روز برای سفرکردن خوب است و خوابش دروغ باشد.

**[ترجمه]

«159»

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وُلِدَ فِی هَذَا الْیَوْمِ عَلَا أَمْرُهُ إِلَّا أَنَّهُ یَکُونُ حَزِیناً حَقِیراً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ طَالَ مَرَضُهُ وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ جَیِّدٌ.

ص: 80


1- 1. فی المصدر: علی السلطان.
2- 2. المکارم: ج 2، ص 559.
3- 3. فی بعض النسخ« التحول» و هو أظهر.

**[ترجمه]امام علی علیه السّلام فرمود: مولود این روز، کارش رفعت گیرد، ولی اندوهگین و خوار باشد؛ و هر که در این روز بیمار شود، بیماریش طولانی شود.

پارسیان گفته اند: روز سبک و خوبی است.

**[ترجمه]

«160»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ رَدِی ءٌ مَذْمُومٌ لَا یُطْلَبُ فِیهِ حَاجَةٌ وُلِدَ فِیهِ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ دِینْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالسَّعْیِ وَ الْحَرَکَةِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنَّوْمِ وَ الْیَقَظَةِ وَ حِرَاسَةِ الْأَرْوَاحِ حَتَّی تَرْجِعَ إِلَی الْأَبْدَانِ.

**[ترجمه]روایت شده است: روز پست و نکوهیده ای است و در آن نباید حاجتی را طلب کرد؛ فرعون ذو الاوتاد نیز در آن زاده شد.

سلمان فارسی گفته: «دِین روز» نام فرشته گماشته بر تلاش و حرکت است؛ و در روایت دیگری آمده: نام فرشته گماشته بر خواب و بیداری و مراقبت از ارواح تا بازگشت به تن است.

**[ترجمه]

«161»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ رَدِی ءٌ نَحْسٌ فِیهِ وُلِدَ فِرْعَوْنُ فَلَا تَطْلُبْ فِیهِ أَمْراً مِنَ الْأُمُورِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ نَکِدَ عَیْشُهُ وَ لَمْ یُوَفَّقْ لِخَیْرٍ وَ یُقْتَلُ آخِرَ عُمُرِهِ أَوْ یَغْرَقُ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یَطُولُ مَرَضُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ دِینَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالنَّوْمِ وَ الْیَقَظَةِ وَ السَّعْیِ وَ الْحَرَکَةِ وَ حِرَاسَةِ الْأَرْوَاحِ إِلَی أَنْ تَرْجِعَ إِلَی الْأَبْدَانِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ کَمَا ذُکِرَ آنِفاً.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز پست و نحسی است؛ فرعون در آن زاده شد؛ پس در این روز هیچ امری را طلب نکن! مولود این روز زندگی بدی داشته باشد و موفّق به خیری نشود و در آخر عمر خود، کشته شده و یا غرق گردد؛ و بیمار در این روز، بیماریش طولانی شود.

سلمان گفته است: «روز دِین» نام فرشته گماشته بر خواب و بیداری، تلاش و حرکت و مراقبت از ارواح تا بازگشت به تن است؛ روز نحس مستمرّ بوده و مولود این روز چنان است که بیان شد.

**[ترجمه]

«162»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ فِیهِ وُلِدَ فِرْعَوْنُ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یُقْتَلُ وَ لَا یَکُونُ مُوَفَّقاً وَ إِنْ حَرَصَ جُهْدَهُ وَ یَکُونُ مَا عَاشَ نَکِداً.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روز نحس مستمرّ است؛ فرعون در آن زاده شد؛ و مولود این روز کشته شده و موفّق نشود و اگر حرص ورزد به سختی بیفتد و تا زنده است در سختی باشد.

**[ترجمه]

«163»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ مَشُومٌ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز شومی است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«164»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ مَکْرُوهٌ لِکُلِّ حَالٍ وَ عَمَلٍ فَاحْذَرْهُ وَ لَا تَعْمَلْ فِیهِ عَمَلًا وَ لَا تَلْقَ أَحَداً وَ اقْعُدْ فِی مَنْزِلِکَ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَنْحُوساً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ خِیفَ عَلَیْهِ أَوْ طَالَ مَرَضُهُ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس مستمرّ است و برای هر حال و کاری بد است، پس از آن اجتناب کن، در آن کاری نکن و با کسی دیدار نکن، در خانه ات بنشین و از شرّش به خدا پناه بر! مولود این روز نحس باشد؛ و هر که در این روز یا شبش بیمار شود در معرض خطر بوده و یا بیماریش طولانی شود.

**[ترجمه]

«165»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: وُلِدَ فِیهِ فِرْعَوْنُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یُقْتَلُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ إِذَا حَرَصَ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ أَوْ یُغْرَقُ.

**[ترجمه]در روایت است: فرعون در این روز زاده شد و مولود این روز در آخر عمر خود به سبب حرص در طلب روزی، کشته و یا غرق شود .

**[ترجمه]

أقول

دین بکسر الدال و سکون الیاء.

**[ترجمه]دین بکسر الدال و سکون الیاء.

**[ترجمه]

«166»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مَذْمُومٌ نَحْسٌ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَصَابَ مِصْرَ فِیهِ تِسْعَةُ ضُرُوبٍ مِنَ الْآفَاتِ فَلَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ

ص: 81


1- 1. فی المصدر: یوم نحس مشئوم. المکارم: ج 2، ص 559.

احْفَظْ فِیهِ نَفْسَکَ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی ضَرَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ أَهْلَ الْآیَاتِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ هُوَ شَدِیدُ الْبَلَاءِ وَ الْآبِقُ فِیهِ یَرْجِعُ وَ لَا تَحْلِفْ فِیهِ صَادِقاً وَ لَا کَاذِباً وَ هُوَ یَوْمُ سَوْءٍ مَنْ سَافَرَ فِیهِ لَا یَرْبَحُ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَجْهَدَ وَ مَنْ لَمْ یُفِقْ مِنْ مَرَضِهِ فَاتَّقِهِ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نکوهیده و نحسی بوده و این همان روزی است که در آن، مصر دچار تعداد نه آفت شد، پس در آن حاجتی نخواه و خود را محافظت کن! چرا که خداوند عزّ و جلّ در این روز، که بلای شدیدی را شاهد بود، اهل آیات را به همراه فرعون عذاب کرد؛ گریخته در آن برمی گردد؛ در این روز سوگند به راست و یا دروغ نخور! و این روز بدی است؛ هر که در این روز سفر کند سود نبرد و هر که در آن بیمار شود به رنج افتد؛ و اگر وی بهبودی نیافت، از او پرهیز کن!

**[ترجمه]

«167»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ مَرِضَ فِیهِ لَا یَکَادُ یَبْرَأُ وَ هُوَ إِلَی الْمَوْتِ أَقْرَبُ مِنَ الْحَیَاةِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ لَا یَنْجُو وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَلِکاً مَرْزُوقاً نَجِیباً مِنَ النَّاسِ تُصِیبُهُ عِلَّةٌ شَدِیدَةٌ وَ یَسْلَمُ مِنْهَا.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: هر که در این روز بیمار شود چه بسا سلامتی نیابد و وی به مرگ، نزدیک تر باشد تا به زندگی؛ هر که در این روز بیمار شود نجات نیابد؛ و مولود این روز، پادشاهی روزی مند و آبرومند شود و بیماری سختی بدو رسد، امّا از آن سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«168»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ فَقِیهاً عَالِماً.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: مولود این روز، فقیه و دانشمند شود.

**[ترجمه]

«169»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الْبِنَاءِ وَ الزَّرْعِ وَ یَصْلُحُ لِقَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ کَذَّاباً نَمَّاماً لَا خَیْرَ فِیهِ.

**[ترجمه]در روایتی است: روزی خوب برای خرید و فروش، ساختن و زراعت است و برای برآورده شدن حوائج، شایسته است؛ و مولود این روز دروغگو، سخن چین و بی خیر خواهد بود.

**[ترجمه]

«170»

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: اسْتَعِیذُوا فِیهِ بِاللَّهِ تَعَالَی وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ رَدِی ءٌ مَکْرُوهٌ أُصِیبَ فِیهِ أَهْلُ مِصْرَ بِسَبْعِ ضَرَبَاتٍ مِنَ الْبَلَاءِ وَ هُوَ یَوْمُ نَحْسٍ تَفَرَّغْ فِیهِ لِلدُّعَاءِ وَ الصَّلَاةِ وَ عَمَلِ الْخَیْرِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَرْدَرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ.

**[ترجمه]امام علی علیه السّلام فرمود: در این روز به خدای تعالی پناه برید!

پارسیان می گویند: روز سنگین، پست و بدی است؛ مصریان در آن به هفت نوع بلاء دچار شدند؛ و روز نحسی است؛ در آن به دعا، نماز و کار خیر بپرداز!

سلمان فارسی گفته است: «ارد روز» نام فرشته گماشته بر جنّ و شیاطین است.

**[ترجمه]

«171»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ رَدِی ءٌ فَاحْفَظْ نَفْسَکَ فِیهِ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً فَإِنَّهُ یَوْمٌ شَدِیدُ الْبَلَاءِ ضَرَبَ اللَّهُ فِیهِ أَهْلَ مِصْرَ بِالْآیَاتِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یُجْهِدُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً مَرْزُوقاً نَجِیباً وَ تُصِیبُهُ عِلَّةٌ شَدِیدَةٌ وَ یَسْلَمُ مِنْهَا وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ أَرْدَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ یَوْمُ نَحْسٍ ضَرَبَ اللَّهُ فِیهِ أَهْلَ مِصْرَ بِالْآیَاتِ فَتَفَرَّغْ فِیهِ لِلدُّعَاءِ وَ الصَّلَاةِ وَ عَمَلِ الْخَیْرِ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس و پستی است، پس در آن خود را محافظت کن و حاجتی نخواه! چرا که روز پربلایی است که خداوند در آن، مصریان را به همراه فرعون، بوسیله آیات خود فروگرفت؛ هر که در این روز بیمار شود به رنج افتد؛ و مولود این روز، مبارک، روزی مند و نجیب خواهد شد و بیماری سختی ببیند و از آن برهد.

سلمان گفته: «روز ارد» است؛ روز نحسی است که خداوند در آن، مصریان را بوسیله آیات خود فروگرفت، پس در آن به دعا، نماز و کار خیر بپرداز!

**[ترجمه]

«172»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ مَشُومٌ فِیهِ أُصِیبَ أَهْلُ مِصْرَ بِالْآیَاتِ فَاتَّقِهِ جُهْدَکَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ لَمْ یُفِقْ مِنْ مَرَضِهِ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس و شومی است؛ مصریان در آن بوسیله آیات گرفتار شدند؛ تا می توانی از آن بپرهیز! و هر که در این روز بیمار شود بهبودی نیابد.

**[ترجمه]

«173»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: رَدِی ءٌ مَذْمُومٌ یُحْذَرُ فِیهِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ(1).

ص: 82


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روزِ[ پست و نکوهیده ای است و باید در آن از هر چیزی اجتناب کرد. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«174»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمُ نَحْسٍ مَکْرُوهٌ ثَقِیلٌ نَکِدٌ فَلَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تَلْقَ أَحَداً وَ لَا تُسَافِرْ فِیهِ وَ اقْعُدْ فِی مَنْزِلِکَ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ ثَقِیلَ التَّرْبِیَةِ نَکِدَ الْحَیَاةِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ یُخَافُ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نحس، ناپسند، سنگین و بدی است؛ پس در آن هیچ حاجتی نخواه و با کسی دیدار نکن، در آن سفر نرو، در خانه ات بنشین و از شر آن به خدا پناه بر! مولود این روز، دارای تربیت سنگین و زندگی بدی باشد؛ و هر که در روز و یا شب آن بیمار شود در معرض خطر خواهد بود.

**[ترجمه]

«175»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَوْمٌ ضَرَبَ اللَّهُ فِیهِ أَهْلَ الْآیَاتِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ نَجِیباً مُبَارَکاً مَرْزُوقاً تُصِیبُهُ عِلَّةٌ شَدِیدَةٌ وَ یَسْلَمُ مِنْهَا.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: این روزی است که خدا در آن، اهل آیات را به همراه فرعون عذاب کرد؛ و مولود این روز، نجیب، مبارک و روزی مند می شود و بیماری سختی بدو رسد، امّا از آن رهایی یابد.

**[ترجمه]

أقول

المشهور فی تصحیح الاسم أنه بفتح الهمزة و سکون الراء المهملة ثم الدال المهملة و قد یمد الهمزة و بعضهم صححه بکسر الهمزة.

**[ترجمه]«اَرد روز» تلفّظ مشهور است، امّا برخی آن را «اِرد روز» خوانده اند.

**[ترجمه]

«176»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ لِلسَّیْفِ ضَرَبَ مُوسَی علیه السلام فِیهِ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ مَا خَلَا التَّزْوِیجَ وَ السَّفَرَ فَاجْتَنِبُوا فِیهِ ذَلِکَ فَإِنَّهُ مَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ لَمْ یَتِمَّ تَزْوِیجُهُ وَ یُفَارِقُ أَهْلَهُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ لَمْ یَصْلُحْ لَهُ ذَلِکَ فَلْیَتَصَدَّقْ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز مبارکی برای شمشیر است؛ در این روز موسی علیه السّلام با عصا به دریا زد و دریا شکافت؛ برای هر حاجتی جز تزویج و سفرکردن شایسته است؛ پس در این روز از آن دو اجتناب کنید! چرا که هر کسی در آن ازدواج کند ازدواجش تمام نشده و از همسرش جدا گردد و هر که در این روز سفر کند برایش نیکو نباشد، پس باید صدقه دهد.

**[ترجمه]

«177»

وَ فِیهِ رِوَایَةٌ أُخْرَی: یَوْمٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ لِکُلِّ أَمْرٍ یُرَادُ إِلَّا التَّزْوِیجَ فَإِنَّهُ مَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ فُرِّقَ بَیْنَهُمَا کَمَا انْفَرَقَ الْبَحْرُ لِمُوسَی علیه السلام وَ یَکُونُ عَیْشُهُمَا بَغِیضاً وَ لَا تَدْخُلْ إِذَا وَرَدْتَ مِنْ سَفَرِکَ فِیهِ إِلَی أَهْلِکَ وَ النُّقْلَةُ فِیهِ جَیِّدَةٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ قَلِیلَ الْحَظِّ وَ یَغْرَقُ کَمَا غَرِقَ فِرْعَوْنُ فِی الْیَمِّ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روز نیکویی برای سفرکردن و برای هر کار خواستنی است مگر تزویج؛ چرا که هر کسی در این روز ازدواج کند، همان گونه که دریا برای موسی جدا شد، بینشان جدایی افتد و زندگی هر دو، همراه خشم باشد؛ هر که در این روز از سفر خود آید، بر خانواده خود وارد نشود؛ نقل مکان در آن نیکوست؛ و مولود این روز، کم بهره می شود و همان گونه که فرعون در دریا غرق شد، غرق گردد.

**[ترجمه]

«178»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ وُلِدَ فِیهِ طَالَ عُمُرُهُ.

**[ترجمه]در روایت است: مولود این روز عمری طولانی خواهد داشت .

**[ترجمه]

«179»

فِیهِ رِوَایَةٌ أُخْرَی: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَجْنُوناً بَخِیلًا وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَجْهَدَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ مُخْتَارٌ مُبَارَکٌ وَ مَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ لَا یَتِمُّ أَمْرُهُ وَ یُفَارِقُ أَهْلَهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَشْتَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الَّذِی خُلِقَ عِنْدَ ظُهُورِ الدِّینِ.

**[ترجمه]روایت شده است: مولود این روز دیوانه و بخیل می شود و هر که در این روز بیمار شود به رنج افتد.

پارسیان می گویند: روزی نیک، برگزیده و مبارک است و هر که در آن تزویج کند کارش تمام نمی شود و بین او و همسرش جدائی افتد.

سلمان فارسی گفته است: «اشتاد روز» نام فرشته آفریده شده به هنگام پیدایش دین است.

**[ترجمه]

«180»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ لِکُلِ

ص: 83

أَمْرٍ یُرَادُ إِلَّا التَّزْوِیجَ فَمَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ فَارَقَ زَوْجَتَهُ لِأَنَّ فِیهِ انْفَلَقَ الْبَحْرُ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لَا تَدْخُلْ فِیهِ عَلَی أَهْلِکَ إِذَا قَدِمْتَ مِنْ سَفَرٍ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یُجْهِدُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَطُولُ عُمُرُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ أَشْتَادَ اسْمُ مَلَکٍ خُلِقَ عِنْدَ ظُهُورِ الدِّینِ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ إِلَّا التَّزْوِیجَ.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز شایسته ای برای سفر و برای هر کار خواستنی به جز تزویج است؛ پس کسی که در آن ازدواج کند از همسرش جدا شود، چرا که در این روز دریا برای موسی علیه السّلام شکافت؛ در آن به هنگام رسیدن از سفر، بر خانواده ات وارد نشو؛ بیمار در آن به رنج افتد؛ و مولود این روز عمری طولانی داشته باشد.

سلمان گفته است: «روز اشتاد» روزی نیکو برای هر کاری به جز تزویج است.

**[ترجمه]

«181»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی عَنْهُ علیه السلام: فِیهِ فَرَّقَ اللَّهُ الْبَحْرَ لِمُوسَی علیه السلام وَ هُوَ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ إِلَّا لِلتَّزْوِیجِ فَمَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ فُرِّقَ بَیْنَهُمَا کَمَا فَرَّقَ اللَّهُ الْبَحْرَ.

**[ترجمه]امام صادق علیه السّلام فرمود: در این روز، خداوند دریا را برای موسی علیه السّلام شکافت و این روز نیکویی برای هر کاری به جز تزویج است؛ پس هر که در آن ازدواج کند همان گونه که خدا دریا را شکافت، بینشان جدائی افتد.

**[ترجمه]

«182»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ سِوَی التَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّدَقَةِ فَإِنَّکُمْ تَنْتَفِعُونَ بِهَا(1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای هر حاجتی جز تزویج و سفرکردن شایسته است و بر شما باد صدقه دادن، که از آن منفعت می برید! - . مکارم الاخلاق 2 : 559 -

**[ترجمه]

«183»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَالِحٌ مُتَوَسِّطٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ السَّفَرِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْغَرْسِ وَ الزَّرْعِ وَ هُوَ یَوْمٌ جَیِّدٌ(2)

فَسَافِرْ فِیهِ وَ الْقَ مَنْ شِئْتَ تَغْنَمْ وَ تُقْضَ حَوَائِجُکَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُتَوَسِّطَ الْحَالِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ بَعْدَ مُدَّةٍ وَ یُکْرَهُ فِیهِ التَّزْوِیجُ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نیکویی است و برای خرید و فروش، سفرکردن، برآورده شدن حوائج، ساختن، درخت کاری و زراعت میانه است؛ و این روز خوبی است، پس در آن سفر کن، و با هر که می خواهی دیدار کن و بهره برده و حاجت هایت را برآورده کن! مولود این روز، میانه حال باشد؛ هر که در روز و یا شبش بیمار شود پس از مدّتی سلامتی یابد؛ و تزویج در این روز، ناپسند است.

**[ترجمه]

«184»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: هُوَ یَوْمٌ ضَرَبَ مُوسَی بِعَصَاهُ الْبَحْرَ فَلَا تعبر(3)

[تَدْخُلْ] عَلَی أَهْلِکَ إِذَا أَتَیْتَ مِنْ سَفَرٍ وَ الْمَوْلُودُ یَطُولُ عُمُرُهُ وَ الْمَرِیضُ یُجْهِدُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روزیست که موسی عصای خود را به دریا زد، پس به هنگام رسیدن از سفر، بر خانواده ات وارد نشو! مولود این روز عمری طولانی داشته باشد؛ و بیمار آن به سختی افتد .

**[ترجمه]

أقول

المضبوط عند أکثرهم أشتاد بفتح الهمزة و سکون الشین المعجمة و فتح التاء ثم الألف ثم الدال المهملة و نقل عن السید رکن الدین الآملی أنه بالسین المهملة.

**[ترجمه]بیشتر آنان «اَشتَاد» گفته اند و از سیّد رکن الدین آملی نقل است که «اَستَاد» خوانده می شود.

**[ترجمه]

«185»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ

ص: 84


1- 1. مکارم الأخلاق: ج 2، ص 559.
2- 2. فی المخطوطة: جید للسفر.
3- 3. فی المخطوطة: فلا تدخل.

مُبَارَکٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ الْبِنَاءِ وَ الزَّرْعِ وَ الْخُصُومَةِ وَ لِقَاءِ الْقُضَاةِ وَ السَّفَرِ وَ الِابْتِدَاءَاتِ وَ الْأَسْبَابِ (1)

وَ التَّزْوِیجِ وَ هُوَ یَوْمٌ سَعِیدٌ جَیِّدٌ وَ فِیهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ فَاطْلُبْ مَا شِئْتَ خَفِیفٌ لِسَائِرِ الْأَحْوَالِ اتَّجِرْ فِیهِ وَ طَالِبْ بِحَقِّکَ وَ اطْلُبْ عَدُوَّکَ وَ تَزَوَّجْ وَ ادْخُلْ عَلَی السُّلْطَانِ وَ الْقَ فِیهِ مَنْ شِئْتَ وَ یُکْرَهُ فِیهِ إِخْرَاجُ الدَّمِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ مَاتَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ جَمِیلًا حَسَناً طَوِیلَ الْعُمُرِ کَثِیرَ الرِّزْقِ قَرِیباً إِلَی النَّاسِ مُحَبَّباً إِلَیْهِمْ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز مبارک، برگزیده و نیکی بوده و شایسته طلب حوائج، خرید و فروش، رفتن به نزد سلطان، ساختن، زراعت، مجادله، دیدار با قضات، سفرکردن، آغاز به کار، پایه گذاری و تزویج است؛ روز فرخنده و نیکویی است و شب قدر در آن قرار دارد، پس هر چه می خواهی طلب کن! برای همه احوال سبک است؛ در آن تجارت کن، حقّت را درخواست کن، از دشمنت طلب کن، ازدواج کن، نزد سلطان برو، و با هر که می خواهی در آن دیدار کن! خارج کردن خون در این روز بد است؛ هر که در آن بیمار شود از دنیا برود؛ مولود این روز، نیک، زیبا، دارای عمر طولانی و رزق بسیار، نزدیک به مردم و محبوب آنها باشد.

**[ترجمه]

«186»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یَکُونُ غَشُوماً مَرْزُوقاً.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: دغل باز و روزی مند خواهد شد.

**[ترجمه]

«187»

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وُلِدَ فِیهِ یَعْقُوبُ علیه السلام مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً مَحْبُوباً عِنْدَ أَهْلِهِ لَکِنَّهُ تَکْثُرُ أَحْزَانُهُ وَ یَفْسُدُ بَصَرُهُ وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ یُحْمَدُ لِلْحَوَائِجِ وَ تَسْهِیلِ الْأُمُورِ وَ الْأَعْمَالِ وَ التَّصَرُّفَاتِ وَ لِقَاءِ التُّجَّارِ وَ السَّفَرِ وَ الْمُسَافِرُ یُحْمَدُ فِیهِ أَمْرُهُ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً مُحَبَّباً إِلَی النَّاسِ طَوِیلًا عُمُرُهُ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ آسْمَانَ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالطَّیْرِ(2).

**[ترجمه]امام علی علیه السّلام فرمود: یعقوب علیه السّلام در این روز زاده شد؛ مولود این روز، روزی مند و محبوب خانواده می شود، ولی پراندوه بوده و بینایی اش تباه شود.

پارسیان می گویند: روز نیکویی است؛ برای حوائج، آسان کردن کارها و اعمال، دیدار با تجّار و سفرکردن شایسته است؛ کار مسافر در این روز ستایش می شود؛ و مولود آن، روزی مند، محبوب مردم، و دارای عمر طولانی خواهد بود.

سلمان فارسی گفته است: «روز آسمان» نام فرشته گماشته بر پرندگان بوده و مولود این روز، صفات پیش گفته را داراست.

**[ترجمه]

«188»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ حَسَناً جَمِیلًا طَوِیلَ الْعُمُرِ کَثِیرَ الْخَیْرِ قَرِیباً إِلَی النَّاسِ مُحَبَّباً إِلَیْهِمْ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ آسْمَانَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالطَّیْرِ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ کَمَا مَرَّ آنِفاً.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز شایسته ای برای هر کاری است؛ و مولود این روز، زیبا، نیک، دارای عمر طولانی و خیر بسیار، نزدیک به مردم و محبوب نزد آنها خواهد بود.

**[ترجمه]

«189»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ سَعِیدٌ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ تُرِیدُهُ.

**[ترجمه]روایت شده است: روز فرخنده و شایسته ای برای هر چیزی که بخواهی، است .

**[ترجمه]

«190»

الْمَکَارِمُ،: جَیِّدٌ مُخْتَارٌ لِلْحَوَائِجِ وَ کُلِّ مَا یُرَادُ وَ لِقَاءِ السُّلْطَانِ (3).

**[ترجمه]مکارم: ]روز[ خوب و برگزیده ای برای حوائج، هر امر خواستنی و دیدار با سلطان است. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«191»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ صَافٍ مُبَارَکٌ مِنَ النُّحُوسِ صَالِحٌ لِلْحَوَائِجِ إِلَی

ص: 85


1- 1. و الاساسات( خ).
2- 2. بالسماوات( خ).
3- 3. المکارم: ج 2، ص 559.

السُّلْطَانِ وَ إِلَی الْإِخْوَانِ وَ السَّفَرِ إِلَی الْبُلْدَانِ فَالْقَ فِیهِ مَنْ شِئْتَ وَ سَافِرْ إِلَی حَیْثُ أَرَدْتَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ (1)

مُبَارَکاً خَفِیفَ التَّرْبِیَةِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ نَجَا مِنْ مَرَضِهِ سَرِیعاً.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز مبارک و عاری از نحوست است؛ شایسته حاجت از سلطان و برادران، و سفرکردن به شهرهاست؛ پس هر که را خواهی در این روز ببین و هر جا خواهی سفر کن! مولود این روز، مبارک و دارای پرورش سبکی باشد؛ و هر که در روز و یا شب آن بیمار شود زود از بیماری خود نجات یابد.

**[ترجمه]

«192»

وَ مِنْ رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ یَکُونُ طَوِیلَ الْعُمُرِ کَثِیرَ الْخَیْرِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: ]مولود این روز[ دارای عمر طولانی و خیر بسیار می شود.

**[ترجمه]

أقول

آسمان بالألف الممدود کاسم السماء و لذا قیل اسم ملک موکل بالسماء و قیل موکل بالطیر و قیل بالممات و الأمور المتعلقة بهذا الیوم.

**[ترجمه]برخی «آسمان» را نام فرشته گماشته بر آسمان، برخی فرشته گماشته بر پرندگان، و بعضی نیز فرشته گماشته بر مرگ و کارهای این روز دانسته اند.

**[ترجمه]

«193»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ وَ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ إِخْرَاجِ الدَّمِ وَ هُوَ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ وُلِدَ فِیهِ یَعْقُوبُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ جَمِیعِ الْحَوَائِجِ وَ کُلِّ أَمْرٍ وَ الْعِمَارَةِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ قَاتِلْ فِیهِ أَعْدَاءَکَ فَإِنَّکَ تَظْفَرُ بِهِمْ وَ التَّزْوِیجِ.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روز برگزیده و نیکویی برای هر حاجتی و خارج کردن خون بوده و این، روزی[ مبارک و فرخنده است و یعقوب علیه السّلام، مولود این روز است؛ برای سفرکردن و همه حوائج و کارها، ساختن، خرید و فروش، و رفتن به نزد سلطان، شایسته است؛ با دشمنانت در آن نبرد کن که بر آنها پیروز خواهی شد؛ و تزویج نیز نیکوست.

**[ترجمه]

«194»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: لَا تُخْرِجْ فِیهِ الدَّمَ فَإِنَّهُ رَدِی ءٌ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَمُوتُ وَ مَنْ أَبَقَ فِیهِ رَجَعَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَسَناً جَمِیلًا مَرْزُوقاً مَحْبُوباً مُحَبَّباً إِلَی النَّاسِ وَ إِلَی أَهْلِهِ مَشْغُوفاً مَحْزُوناً طُولَ عُمُرِهِ وَ یُصِیبُهُ الْغُمُومُ وَ یُبْتَلَی فِی بَدَنِهِ وَ یُعَافَی فِی آخِرِ عُمُرِهِ وَ یُعَمَّرُ طَوِیلًا وَ یُبْتَلَی فِی بَصَرِهِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: در این روز خون نگیر که بد است! هر که در این روز بیمار شود از دنیا برود و هر که در این روز بگریزد برگردد؛ مولود این روز، خوب، زیبا، روزی مند، دوست داشتنی، و محبوب نزد مردم و خانواده اش باشد؛ وی در طول عمر خود دلگیر و اندوهناک بوده، بدنش گرفتار باشد و در آخر عمر، سلامتی یابد، عمرش دراز باشد و بینایی اش آفت ببیند.

**[ترجمه]

«195»

قَالَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ صَبِیحَ الْوَجْهِ مَسْعُودَ الْجِدِّ مُبَارَکاً مَیْمُوناً وَ مَنْ طَلَبَ فِیهِ شَیْئاً تَمَّ لَهُ وَ کَانَتْ عَاقِبَتُهُ مَحْمُودَةً وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ مَنْحُوسٌ.

**[ترجمه]امام علی علیه السّلام فرمود: مولود این روز، خوشرو، دارای تلاش فرخنده، مبارک و پریمن می شود و هر که در این روز چیزی بخواهد آن را بیابد و فرجامش پسندیده باشد.

پارسیان گفته اند: روز نحس و سنگینی است .

**[ترجمه]

«196»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یُحْمَدُ فِیهِ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ وَ مُبَارَکٌ فِیهَا وَ قَضَاءُ الْأُمُورِ وَ الْمُهِمَّاتِ وَ دَفْعُ الضَّرُورَاتِ وَ لِقَاءُ الْقُوَّادِ وَ الْحُجَّابِ وَ الْأَجْنَادِ وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِی یَوْمِهَا وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رَاهْیَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْقَضَاءِ بَیْنَ الْخَلْقِ وَ رُوِیَ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالسَّمَاوَاتِ.

ص: 86


1- 1. فی المخطوطة: یکون.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: برآورده شدن حوائج در این روز، مبارک و ستوده است؛ نیز انجام دادن کارهای مهم، دفع ضرورت ها، و دیدار با افسران، دربانان و اهل سپاه ستوده است؛ روز مبارک و فرخنده ای بوده و خوابِ روزش درست در می آید.

سلمان فارسی گفته: «راهیاد روز» نام فرشته گماشته بر قضاوت میان مردم است؛ در روایتی آمده: نام فرشته گماشته بر آسمان هاست.

**[ترجمه]

«197»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ وُلِدَ فِیهِ یَعْقُوبُ علیه السلام فَمَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَحْزُوناً وَ تُصِیبُهُ الْغُمُومُ وَ یُبْتَلَی فِی بَدَنِهِ وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ رَامْیَادَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالسَّمَاوَاتِ وَ قِیلَ بِالْقَضَاءِ بَیْنَ الْخَلْقِ یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِی یَوْمِهَا.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای هر کاری روز خوبی است؛ یعقوب علیه السّلام در این روز متولّد شد؛ و مولود این روز، محزون و غمگین شود و تن وی گرفتار باشد.

سلمان گفته است: «روز رامیاد» نام فرشته گماشته بر آسمان هاست؛ و گفته اند: نام فرشته گماشته بر قضاوت میان مردم است. روز مبارک و فرخنده ای است و خواب روزش درست در می آید.

**[ترجمه]

«198»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ سَعِیدٌ وُلِدَ فِیهِ یَعْقُوبُ علیه السلام وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً مُحَبَّباً إِلَی أَهْلِهِ وَ إِلَی النَّاسِ وَ یُعَمَّرُ طَوِیلًا وَ تُصِیبُهُ الْهُمُومُ وَ یُبْتَلَی فِی بَصَرِهِ.

**[ترجمه]روایت شده: روزی فرخنده است که در آن، یعقوب علیه السّلام متولّد شد؛ مولود این روز روزی مند، محبوب خانواده و مردم، و دارای عمر طولانی خواهد بود؛ نیز وی غمناک بوده، بینایی اش آفت ببیند.

**[ترجمه]

«199»

الْمَکَارِمُ،: مَمْزُوجٌ (1).

**[ترجمه]مکارم: زناشوئی کن! - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«200»

الزَّوَائِدُ،: یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ حَاجَةٍ وَ سَفَرٍ وَ بِنَاءٍ وَ غَرْسٍ وَ اعْمَلْ فِیهِ مَا شِئْتَ وَ الْقَ مَنْ شِئْتَ فَإِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً مُقْبِلًا وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ بَرِئَ مِنْ مَرَضِهِ.

**[ترجمه]الزوائد: روز مبارک و فرخنده ای برای هر کار و حاجتی و برای سفرکردن، ساختن و درخت کاری است؛ هر کاری خواهی در آن انجام بده و با هر که خواهی دیدار کن! چرا که روز مبارک و فرخنده ای است؛ مولود این روز، مبارک و بزرگوار می شود؛ و هر که در روز و یا شبش بیمار شود سلامتی یابد.

**[ترجمه]

«201»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: إِنَّ یَعْقُوبَ علیه السلام وُلِدَ فِیهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَحْزُوناً طَوِیلًا عُمُرُهُ وَ یُصِیبُهُ الْغَمُّ وَ یُبْتَلَی فِی بَدَنِهِ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: یعقوب علیه السّلام در این روز زاده شد و مولود این روز، غمگین و دارای عمر طولانی می شود و غم بدو رسد و تنش بلا ببیند.

**[ترجمه]

أقول

المضبوط فی الاسم رامیاد بفتح الراء المهملة ثم الألف و سکون المیم و الیاء المثناة التحتانیة ثم الألف ثم الدال المهملة.

**[ترجمه]المضبوط فی الاسم رامیاد بفتح الراء المهملة ثم الألف و سکون المیم و الیاء المثناة التحتانیة ثم الألف ثم الدال المهملة.

**[ترجمه]

«202»

الْعَدَدُ، قَالَ مَوْلَانَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ إِخْرَاجِ الدَّمِ وَ هُوَ یَوْمٌ سَعِیدٌ لِسَائِرِ الْأُمُورِ وَ الْحَوَائِجِ وَ الْأَعْمَالِ فِیهِ بَارَکَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ وَ یَصْلُحُ لِلنُّقْلَةِ وَ شِرَاءِ الْعَبِیدِ وَ الْبَهَائِمِ وَ لِقَاءِ الْإِخْوَانِ وَ الْأَصْدِقَاءِ وَ فِعْلِ الْبِرِّ وَ الْحَرَکَةِ وَ یُکْرَهُ فِیهِ الدَّیْنُ وَ السَّلَفُ وَ الْأَیْمَانُ مَنْ سَافَرَ فِیهِ یُصِیبُ مَالًا کَثِیراً إِلَّا مَنْ کَانَ کَاتِباً فَإِنَّهُ یُکْرَهُ لَهُ ذَلِکَ وَ الرُّؤْیَا فِیهِ صَادِقَةٌ وَ لَا تَقُصَّهَا إِلَّا بَعْدَ یَوْمٍ وَ الْمَرِیضُ فِیهِ یَمُوتُ وَ الْآبِقُ فِیهِ یُوجَدُ وَ لَا تَسْتَحْلِفْ فِیهِ أَحَداً وَ لَا تَأْخُذْ فِیهِ مِنْ أَحَدٍ وَ ادْخُلْ فِیهِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ لَا

ص: 87


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

تَضْرِبْ فِیهِ حُرّاً وَ لَا عَبْداً وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا.

**[ترجمه]العدد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز برگزیده ای است؛ برای هر حاجتی و برای خون گرفتن شایسته است؛ و این روز فرخنده ای برای همه کارها و حاجت ها است؛ خدا سرزمین مقدّس را در آن مبارک گردانید؛ نیز در این روز نقل مکان، خرید بنده و چهارپا، دیدار برادران و دوستان، انجام کار نیک، و حرکت شایسته است؛ بدهکاری، پیش خرید و سوگندخوردن در آن ناپسند است؛ هر که در این روز سفر کند مال بسیاری یابد، مگر برای فرد نویسنده که برای او ناپسند باشد؛ خوابش صادق است و آن را تنها پس از یک روز بازگو کن! بیمار در این روز بمیرد؛ گریخته اش یافته شود؛ هیچ کسی را در آن قسم نده، از کسی چیزی نگیر، در آن به نزد سلطان برو، و نه بنده ونه فرد آزادی را در این روز نزن! و گمشده یافته شود.

**[ترجمه]

«203»

وَ فِی رِوَایَةٍ: مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ صَالِحاً حَلِیماً.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: هر که در این روز بیمار شود سلامتی یابد و مولود این روز، صالح و بردبار خواهد شد.

**[ترجمه]

«204»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: أَنَّهُ مُتَوَسِّطٌ لَا مَحْمُودٌ وَ لَا مَذْمُومٌ تُجْتَنَبُ فِیهِ الْحَرَکَةُ وَ قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ صَالِحٌ یُحْمَدُ فِیهِ النُّقْلَةُ وَ السَّفَرُ وَ الْحَرَکَةُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یَکُونُ شُجَاعاً وَ هُوَ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ لِقَاءِ الْإِخْوَانِ وَ الْأَصْدِقَاءِ وَ الْأَوِدَّاءِ وَ فِعْلِ الْخَیْرِ وَ الْأَحْلَامُ فِیهِ تَصِحُّ فِی یَوْمِهَا وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ مَارْإِسْفَنْدَرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَوْقَاتِ وَ الْأَزْمَانِ وَ الْعُقُولِ وَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی الْمُوَکَّلِ بِالْأَفْئِدَةِ.

**[ترجمه]در روایت است: میانه است؛ نه نکوهیده و نه ستایش شده؛ و در آن باید از حرکت پرهیز کرد.

پارسیان گفته اند: روز خوب و شایسته ای بوده و در آن، نقل مکان، سفرکردن، و حرکت ستوده است؛ مولود این روز دلیر می شود و این روز برای هر حاجتی و برای دیدار با برادران و دوستان و نیز کار خیر نیکوست؛ و خوابش در همان روز درست درمی آید.

سلمان فارسی گفته: «مار اسفند روز» نام فرشته گماشته بر وقت ها، زمان ها، عقل ها، گوش ها و چشم ها است؛ در روایتی دیگر، گماشته بر دل ها آمده است.

**[ترجمه]

«205»

الدُّرُوعُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَلِیماً وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ أَصَابَ مَالًا جَزِیلًا وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ سَرِیعاً وَ لَا تَکْتُبْ فِیهِ وَصِیَّةً وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَارِسْفَنْدَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْأَفْئِدَةِ وَ الْعُقُولِ وَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ یَصْلُحُ لِلِقَاءِ الْإِخْوَانِ وَ الْأَصْدِقَاءِ وَ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ الْأَحْلَامُ تَصِحُّ فِیهِ مِنْ یَوْمِهَا.

**[ترجمه]الدروع: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز نیکویی برای هر کاری است؛ مولود این روز بردبار می شود و هر که در آن سفر کند مال فراوانی یابد؛ و هر که در این روز بیمار شود زود سلامتی یابد؛ در این روز وصیّت ننویس!

سلمان گفته است: «فارسفند» نام فرشته گماشته بر دل ها، عقل ها، گوش ها و چشم هاست؛ برای دیدار دوستان و برادران و برای هر حاجتی نیکوست؛ و خواب روزش درست در می آید.

**[ترجمه]

«206»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ مِنْ لِقَاءِ السُّلْطَانِ وَ الْأَصْدِقَاءِ وَ فِعْلِ الْبِرِّ وَ غَیْرِ ذَلِکَ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روز مبارک و شایسته ای برای هر حاجتی از دیدار سلطان و دوستان، و کار نیک و غیر آن است.

**[ترجمه]

«207»

الْمَکَارِمُ، عَنْهُ علیه السلام: مُخْتَارٌ جَیِّدٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ مَا خَلَا الْکَاتِبَ فَإِنَّهُ یُکْرَهُ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا أَرَی لَهُ أَنْ یَسْعَی فِی حَاجَةٍ إِنْ قَدَرَ عَلَی ذَلِکَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ سَرِیعاً وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ أَصَابَ مَالًا کَثِیراً وَ مَنْ أَبَقَ فِیهِ رَجَعَ (1).

**[ترجمه]مکارم: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روز[ برگزیده و خوبی برای هر حاجتی به جز نویسنده است؛ چرا که این روز برای او ناپسند باشد؛ اگر می تواند در حاجتی نکوشد؛ هر که در این روز بیمار شود زود سلامتی یابد؛ هر که در این روز سفر کند مال بسیاری یابد؛ و هر که در این روز بگریزد برگردد. - . مکارم 2 : 559 -

**[ترجمه]

«208»

الزَّوَائِدُ، عَنْهُ علیه السلام: یَوْمٌ مُبَارَکٌ سَعِیدٌ قَرِیبُ الْأَمْرِ یَصْلُحُ لِلْحَوَائِجِ وَ التَّصَرُّفِ فِیهَا وَ لِقَاءِ الْمُلُوکِ وَ السَّفَرِ وَ النُقْلَةِ فَاقْضِ فِیهِ کُلَّ حَاجَةٍ وَ سَافِرْ وَ

ص: 88


1- 1. المکارم: ج 2، ص 559.

الْقَ مَنْ شِئْتَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ یُخَافُ عَلَیْهِ.

**[ترجمه]الزوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز مبارک و فرخنده ای است و کارش زود گذر می کند؛ برای حوائج و تصرّف در آنها، دیدار پادشاهان، سفرکردن، و نقل مکان شایسته است؛ پس هر حاجتی را در آن برآور، سفر کن و با هر که خواهی دیدار کن! مولود این روز مبارک است؛ و هر که در روز و یا شبش بیمار شود در معرض خطر باشد.

**[ترجمه]

«209»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: الَّذِی یُولَدُ فِیهِ یَکُونُ حَلِیماً وَ الْمُسَافِرُ فِیهِ یُصِیبُ مَالًا کَثِیراً وَ تُکْرَهُ فِیهِ الْوَصِیَّةُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: مولود این روز بردبار خواهد شد و هر که در این روز سفر کند مال بسیار یابد و وصیّت در این روز ناپسند است.

**[ترجمه]

أقول

الاسم عندهم مار إسفند بفتح المیم ثم الألف و الراء الساکنة ثم الهمزة المکسورة و السین المهملة الساکنة و الفاء المفتوحة و النون الساکنة و قیل مار إسفندان و قیل إسپند و قیل إسپندان بالباء العجمیة فیهما.

**[ترجمه]نزد آنان «مَار إسفَند» است و «مار اسفندان»، «إسپند» و «إسپندان» هم گفته شده است.

**[ترجمه]

«210»

الْعَدَدُ الْقَوِیَّةُ، قَالَ مَوْلَانَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیه السلام: إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الزَّرْعِ وَ الْغَرْسِ وَ الْبِنَاءِ وَ التَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ إِخْرَاجِ الدَّمِ.

**[ترجمه]العدد القویّه: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز برگزیده و خوبی است و برای هر چیزی و برای خرید و فروش، زراعت، درخت کاری، ساختن، تزویج، سفرکردن و خون گرفتن نیکوست.

**[ترجمه]

«211»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: لَا تُسَافِرْ فِیهِ وَ لَا تَتَعَرَّضْ لِغَیْرِهِ إِلَّا الْمُعَامَلَةَ وَ قَلِّلْ فِیهِ الْحَرَکَةَ وَ السَّفَرُ فِیهِ رَدِی ءٌ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَلِیماً مُبَارَکاً وَ تَعْسُرُ تَرْبِیَتُهُ وَ یَسُوءُ خُلُقُهُ وَ یُرْزَقُ رِزْقاً یَکُونُ لِغَیْرِهِ وَ یُمْنَعُ مِنَ التَّمَتُّعِ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: در آن سفر نکن و کار دیگری به جز داد و ستد انجام نده، و در آن کم حرکت کن! سفر در آن بد است؛ مولود این روز بردبار، مبارک و دارای پرورش سخت و خلق بد خواهد بود و روزیِ وی به دیگری برسد و خودش از آن هیچ بهره ای نبرد.

**[ترجمه]

«212»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: مَنْ وُلِدَ فِیهِ کُفِیَ کُلَّ أَمْرٍ یُؤْذِیهِ وَ یَکُونُ الْمَوْلُودُ فِیهِ مُبَارَکاً صَالِحاً یَرْتَفِعُ أَمْرُهُ وَ یَعْلُو شَأْنُهُ وُلِدَ فِیهِ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ فِیهِ خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ وَ أَسْکَنَهُ رُءُوسَ مَنْ أَحَبَّ مِنْ عِبَادِهِ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ أُخِذَ وَ مَنْ ضَلَّتْ مِنْهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا وَ مَنِ اقْتَرَضَ فِیهِ شَیْئاً رَدَّهُ سَرِیعاً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ سَرِیعاً.

**[ترجمه]در روایت دیگری آمده است: هر که در آن زاده شود از هر چه او را آزارش دهد به دور باشد؛ مولود این روز، مبارک و صالح می شود، امرش رفعت گیرد و رتبه اش بالا رود؛ اسماعیل پسر ابراهیم علیه السّلام در آن متولّد شد و در این روز خداوند عقل را آفرید و آن را در سرهای بندگانی که دوست داشت قرار داد؛ هر که در این روز بگریزد دستگیر شود؛ هر که چیزی گم کرده آن را بیابد؛ هر که در آن قرضی کرده باشد، آن را به زودی پرداخت کند؛ و هر که در این روز بیمار شود به زودی سلامتی یابد .

**[ترجمه]

«213»

قَالَ مَوْلَانَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَلِیماً مُبَارَکاً صَادِقاً أَمِیناً یَعْلُو شَأْنُهُ وَ مَنْ ضَاعَ لَهُ شَیْ ءٌ یَجِدُهُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَتِ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ یُحْمَدُ فِیهِ سَائِرُ الْأَعْمَالِ وَ التَّصَرُّفَاتِ وَ یَصْلُحُ لِشُرْبِ الْأَدْوِیَةِ الْمُسْهِلَةِ وَ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (1)

إِیْرَانْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ

ص: 89


1- 1. انیران( خ).

بِالدُّهُورِ وَ الْأَزْمِنَةِ.

**[ترجمه]امام علی علیه السّلام فرمود: مولود این روز حلیم، مبارک، راستگو، و امین خواهد شد و مقام وی فزونی می گیرد؛ و هر که چیزی گم کرده به اذن خدای تعالی آن را بیابد.

پارسیان گفته اند: روز سبکی بوده و در آن، همه کارها و تصرّفات ستوده است و برای نوشیدن داروی مسهل، نیکوست.

سلمان فارسی گفته است: «ایران روز» نام فرشته گماشته بر روزگاران و زمان هاست.

**[ترجمه]

«214»

الدُّرُوعُ الْوَاقِیَةُ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ التَّزْوِیجِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَلِیماً مُبَارَکاً وَ تَعْسُرُ تَرْبِیَتُهُ وَ یَسُوءُ خُلُقُهُ وَ یُرْزَقُ رِزْقاً یُمْنَعُ مِنْهُ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ أُخِذَ وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا وَ مَنِ اقْتَرَضَ فِیهِ شَیْئاً رَدَّهُ سَرِیعاً وَ قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ رُوزُ أَنِیرَانَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالدُّهُورِ وَ الْأَزْمِنَةِ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ تُرِیدُهُ.

**[ترجمه]الدروع الواقیّه: امام صادق علیه السّلام فرمود: برای خرید و فروش و تزویج روز نیکویی است؛ مولود این روز حلیم، مبارک و دارای پرورش سخت و خلق بد خواهد بود و رزقی روزی اش شود که از آن منع گردد؛ هر که در این روز بگریزد دستگیر شود و هر که چیزی گم کرده، آن را بیابد؛ و هر که در آن قرضی کرده باشد آن را به زودی پرداخت کند.

سلمان فارسی گفته: «روز أنِیران» نام فرشته گماشته بر روزگاران و زمان هاست؛ روز فرخنده و مبارکی بوده و برای هر چیزی که آن را بخواهی شایسته است.

**[ترجمه]

«215»

وَ فِی الرِّوَایَةِ الْأُخْرَی: یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ تُلْتَمَسُ.

**[ترجمه]در روایت دیگری است: روز فرخنده و مبارکی بوده و برای هر حاجتی که آن را بخواهی شایسته است.

**[ترجمه]

«216»

مَکَارِمُ الْأَخْلَاقِ، عَنْهُ علیه السلام: مُخْتَارٌ جَیِّدٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ لِکُلِّ حَاجَةٍ مِنْ شِرَاءٍ وَ بَیْعٍ وَ زَرْعٍ وَ تَزْوِیجٍ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ بَرِئَ سَرِیعاً وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَلِیماً مُبَارَکاً وَ یَرْتَفِعُ أَمْرُهُ وَ یَکُونُ صَادِقَ اللِّسَانِ صَاحِبَ وَفَاءٍ(1).

**[ترجمه]مکارم الاخلاق: امام صادق علیه السّلام فرمود: ]روز[ برگزیده و خوبی برای هر چیزی و برای هر حاجتی از خرید و فروش، زراعت، و تزویج است؛ هر که در این روز بیمار شود زود سلامتی یابد؛ و مولود این روز بردبار و مبارک خواهد شد و مقامش بالا رفته، راستگو و وفادار شود. - . مکارم 2 : 560 -

**[ترجمه]

«217»

زَوَائِدُ الْفَوَائِدِ، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: یَوْمٌ مُبَارَکٌ مَیْمُونٌ مَسْعُودٌ مُفْلِحٌ مُنْجِحٌ مُفَرِّحٌ فَاعْمَلْ فِیهِ مَا شِئْتَ وَ الْقَ مَنْ أَرَدْتَ وَ خُذْ وَ أَعْطِ وَ سَافِرْ وَ انْتَقِلْ وَ بِعْ وَ اشْتَرِ فَإِنَّهُ صَالِحٌ لِکُلِّ مَا تُرِیدُ مُوَافِقٌ لِکُلِّ مَا یُعْمَلُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مُبَارَکاً مَیْمُوناً مُقْبِلًا حَسَنَ التَّرْبِیَةِ مُوَسَّعاً عَلَیْهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ أَوْ فِی لَیْلَتِهِ لَمْ تَطُلْ عِلَّتُهُ وَ نَجَا سَالِماً بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]زوائد الفوائد: امام صادق علیه السّلام فرمود: روز مبارک، پریمن، فرخنده، کامیاب، پیروز و شادی بخشی است، پس در آن هر چه خواهی انجام بده و با هر که می خواهی دیدار کن، بگیر و عطا کن، سفر برو، نقل مکان کن، و بفروش و بخر! چرا که این روز برای همه آنچه می خواهی شایسته بوده و موافق هر عملی است؛ مولود این روز، مبارک و پریمن، بزرگوار و دارای پرورش نیکو و توانگر باشد؛ و هر که در روز و یا شبش بیمار شود بیماریش طولانی نباشد و به اذن خدای تعالی سلامتی بازیابد.

**[ترجمه]

«218»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی: یُکْرَهُ فِیهِ السَّفَرُ وَ الْمَوْلُودُ فِیهِ یُرْزَقُ رِزْقاً وَاسِعاً یَکُونُ لِغَیْرِهِ وَ یُمْنَعُ مِنَ التَّمَتُّعِ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ وَ مَنْ هَرَبَ فِیهِ أُخِذَ وَ إِذَا ضَلَّتْ فِیهِ ضَالَّةٌ وُجِدَتْ وَ الْقَرْضُ فِیهِ یَعُودُ سَرِیعاً وَ اللَّهُ أَحْکَمُ وَ أَعْلَمُ (2).

ص: 90


1- 1. المکارم: ج 2، ص 560.
2- 2. هذه الروایات باجمعها مرسلة غیر منقولة فی شی ء من الکتب المعتبرة فلا یثبت بها ما یثبت بالاخبار الآحاد فضلا عن غیره، علی انه لم یثبت من سیرتهم علیهم السلام رعایة الایام و سعادتها و نحوستها و اختیارها لافعالهم و اعمالهم لا سیما الشهور و الأیّام الفارسیة و لو کان شی ء من ذلک لتکثر نقلها لتوفر الدواعی إلی مثل هذه الأمور فی جمیع الأزمنة فهذه الروایات. و ما یشابهها ممّا سیأتی لا سیما ما یتعلق بالعجمیة منها اشبه شی ء بمجعولات الاحکامین من منجمی الفرس و لا یبعد وجود اغراض سیاسیة فی جعلها کإحیاء السنن القومیة و تقویة الدول الفارسیة و نزعات اخری لا تخفی علی من یعرف ألاعیب السلطات الحاکمة بعقائد الناس و أفکارهم و مقدساتهم و خاصّة استخدام الکهنة و الاحکامیین فی هذا السبیل.

**[ترجمه]در روایت است: در این روز، سفر ناپسند است؛ مولود این روز دارای روزی بسیاری خواهد بود که برای دیگری باشد و خود هیچ بهره ای از آن نبرد؛ هر که در این روز بگریزد دستگیر شود و هر که چیزی در آن گم کرده، آن را بیابد؛ و قرض در آن به سرعت برگردد؛ و خداوند حکیم تر و داناتر است!

**[ترجمه]

بیان

الاسم عندهم بفتح الهمزة و کسر النون ثم الیاء الساکنة ثم الراء المهملة المفتوحة ثم اعلم أن الظاهر من أکثر هذه الروایات أن المراد بالأیام المذکورة فیها أیام الشهور العربیة و یظهر من بعضها کخبر سلمان رضی الله عنه أن المراد بها الشهور العجمیة و أیامها کما یظهر من أسمائها و توافقها لما نقله المنجمون عن الفرس فی ذلک و یمکن أن یقال لما کان فی بدء خلق العالم شهر فروردین مطابقا علی بعض الشهور العربیة ابتداء و انتهاء سرت السعادة و النحوسة فی أیام الشهرین معا کما نقل أن فی أول خلق العالم کان الشمس فی الحمل و عند افتراقها سرتا فیهما أو اختصتا بأحدهما و یمکن حمل اختلاف الأخبار أیضا علی ذلک بأن یکون ما ورد فی سعادة بعض الأیام فی بعض الأخبار و نحوسته بعینه فی الأخری بسبب اختلاف المقصود من الشهر فیهما و کون المراد فی إحداهما العربیة و فی الأخری الفرسیة لکن التعیین و التخصیص مشکل و لو أمکن رعایتهما معا کان أولی و سیأتی تمام القول فی ذلک فی الباب الآتی إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]باید دانست ظاهر اکثر این روایات، دالّ بر این است که مراد از روزهای یادشده در آنها، روزهای ماه های عربی است و از برخی از آنها مانند اخبار سلمان رضی الله عنه .چنانچه از نام آنها و مطابقت آن با نقل منجّمانِ پارسی روشن است. معلوم می شود مراد از آنها، ماه ها و روزهای عجمی است.

و ممکن است این چنین گفته شود: به خاطر اینکه به هنگام آغاز آفرینش جهان، ابتدا و انتهای ماه فروردین برابر با برخی از ماه های عربی بوده است، سعادت و نحوست، در روزهای هر دو ماه با هم سرایت کرده است؛ همچنانی که نقل شده است در ابتدای آفرینش جهان، خورشید در برج حمل بود و به هنگام جدایی آن، سعادت و نحوست، در هر دوی آنها سرایت کرد و یا اینکه به یکی از آنها اختصاص یافت.

نیز می توان اختلاف اخبار در این زمینه را که برخی اخبار بر سعادت روزهایی حکایت دارند و اخباری دیگر بر نحوست همین روزها دلالت دارند، بر اختلاف در مقصود از ماه در این دو دسته اخبار حمل کرد؛ بدین گونه که در یکی مقصود، پارسی است و در دیگری، عربی؛ اما تعیین کردن این امر، مشکل بوده و در نظرگرفتن هم زمان هر دو، شایسته تر است و به خواست خدا، گفتار کامل در این زمینه در باب آتی خواهد آمد .

**[ترجمه]

باب 22 یوم النیروز و تعیینه و سعادة أیام شهور الفرس و الروم و نحوستها و بعض النوادر

روایات

«1»

أَقُولُ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ الْکُتُبِ الْمُعْتَبَرَةِ رَوَی فَضْلُ اللَّهِ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ تَوَلَّاهُ اللَّهُ فِی الدَّارَیْنِ بِالْحُسْنَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْعَبَّاسِ الدُّورْیَسْتِیِّ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ جَعْفَرِ بْنِ

ص: 91

أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْمُونِسِیِّ الْقُمِّیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ حَبِیبِ الْخَیْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الصَّائِغِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام یَوْمَ النَّیْرُوزِ فَقَالَ علیه السلام أَ تَعْرِفُ هَذَا الْیَوْمَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا یَوْمٌ تُعَظِّمُهُ الْعَجَمُ وَ تَتَهَادَی فِیهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقُ علیه السلام وَ الْبَیْتِ الْعَتِیقِ الَّذِی بِمَکَّةَ مَا هَذَا إِلَّا لِأَمْرٍ قَدِیمٍ أُفَسِّرُهُ لَکَ حَتَّی تَفْهَمَهُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی إِنَّ عِلْمَ هَذَا مِنْ عِنْدِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ یَعِیشَ أَمْوَاتِی وَ تَمُوتَ أَعْدَائِی فَقَالَ یَا مُعَلَّی إِنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ فِیهِ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ أَنْ یَعْبُدُوهُ وَ لَا یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَنْ یُؤْمِنُوا بِرُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ وَ أَنْ یُؤْمِنُوا بِالْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ هُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ طَلَعَتْ فِیهِ الشَّمْسُ وَ هَبَّتْ بِهِ الرِّیَاحُ وَ خُلِقَتْ فِیهِ زَهْرَةُ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی اسْتَوَتْ فِیهِ سَفِینَةُ نُوحٍ علیه السلام عَلَی الْجُودِیِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَحْیَا اللَّهُ فِیهِ الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ (1) وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی نَزَلَ فِیهِ جَبْرَئِیلُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی مَنْکِبِهِ حَتَّی رَمَی أَصْنَامَ قُرَیْشٍ مِنْ فَوْقِ الْبَیْتِ الْحَرَامِ فَهَشَمَهَا وَ کَذَلِکَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ أَنْ یُبَایِعُوا عَلِیّاً علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وَجَّهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام إِلَی وَادِی الْجِنِّ یَأْخُذُ عَلَیْهِمُ الْبَیْعَةَ لَهُ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی بُویِعَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِیهِ الْبَیْعَةَ الثَّانِیَةَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی ظَفِرَ فِیهِ بِأَهْلِ النَّهْرَوَانِ وَ قَتَلَ ذَا الثُّدَیَّةِ(2)

وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ قَائِمُنَا وَ وُلَاةُ الْأَمْرِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی یَظْفَرُ فِیهِ قَائِمُنَا بِالدَّجَّالِ فَیَصْلِبُهُ عَلَی کُنَاسَةِ الْکُوفَةِ وَ مَا مِنْ یَوْمِ نَیْرُوزٍ إِلَّا وَ نَحْنُ نَتَوَقَّعُ فِیهِ الْفَرَجَ لِأَنَّهُ مِنْ أَیَّامِنَا وَ أَیَّامِ شِیعَتِنَا حَفِظَتْهُ الْعَجَمُ وَ ضَیَّعْتُمُوهُ أَنْتُمْ وَ قَالَ إِنَّ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سَأَلَ رَبَّهُ کَیْفَ یُحْیِی هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ الَّذِینَ خَرَجُوا

ص: 92


1- 1. القصة مذکورة فی سورة البقرة آیة( 243).
2- 2. و قتل ذو الثدیة( خ).

فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَصُبَّ الْمَاءَ عَلَیْهِمْ فِی مَضَاجِعِهِمْ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ هُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ سَنَةِ الْفُرْسِ فَعَاشُوا وَ هُمْ ثَلَاثُونَ أَلْفاً فَصَارَ صَبُّ الْمَاءِ فِی النَّیْرُوزِ سُنَّةً فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أَ لَا تُعَرِّفُنِی جُعِلْتُ فِدَاکَ أَسْمَاءَ الْأَیَّامِ بِالْفَارْسِیَّةِ فَقَالَ علیه السلام یَا مُعَلَّی هِیَ أَیَّامٌ قَدِیمَةٌ مِنَ الشُّهُورِ الْقَدِیمَةِ کُلُّ شَهْرٍ ثَلَاثُونَ یَوْماً لَا زِیَادَةَ فِیهِ وَ لَا نُقْصَانَ فَأَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ کُلِّ شَهْرِ هُرْمَزْدَرُوزَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ آدَمَ علیه السلام تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ صَالِحٌ لِلشُّرْبِ وَ لِلْفَرَحِ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ یَوْمُ سُرُورٍ تَکَلَّمُوا فِیهِ الْأُمَرَاءَ وَ الْکُبَرَاءَ وَ اطْلُبُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ فَإِنَّهَا تَنْجَحُ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً وَ ادْخُلُوا فِیهِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ اشْتَرُوا فِیهِ وَ بِیعُوا وَ زَارِعُوا وَ اغْرِسُوا وَ ابْنُوا وَ سَافِرُوا فَإِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ یَصْلُحُ لِجَمِیعِ الْأُمُورِ وَ لِلتَّزْوِیجِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ الثَّانِی بَهْمَنْ رُوزُ یَوْمٌ صَالِحٌ صَافٍ خَلَقَ اللَّهُ فِیهِ حَوَّاءَ علیها السلام وَ هُوَ ضِلْعٌ مِنْ أَضْلَاعِ آدَمَ علیه السلام وَ هُوَ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِحُجُبِ الْقُدْسِ وَ الْکَرَامَةِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ مُخْتَارٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ تَزَوَّجُوا فِیهِ وَ أْتُوا أَهَالِیَکُمْ مِنْ أَسْفَارِکُمْ وَ سَافِرُوا فِیهِ وَ اشْتَرُوا وَ بِیعُوا وَ اطْلُبُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ فِی کُلِّ نَوْعٍ وَ هُوَ یَوْمٌ مُخْتَارٌ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ یَکُونُ مَرَضُهُ خَفِیفاً وَ مَنْ مَرِضَ فِی آخِرِهِ اشْتَدَّ مَرَضُهُ وَ خِیفَ مِنْ مَوْتِهِ فِی ذَلِکَ الْمَرَضِ الثَّالِثُ أُرْدِیبِهِشْتَ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالشِّفَاءِ وَ السُّقْمِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ فَاتَّقُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ جَمِیعَ الْأَعْمَالِ وَ لَا تَدْخُلُوا فِیهِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ لَا تَبِیعُوا وَ لَا تَشْتَرُوا وَ لَا تَزَوَّجُوا وَ لَا تَسْأَلُوا فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تُکَلِّفُوهَا أَحَداً وَ احْفَظُوا أَنْفُسَکُمْ وَ اتَّقُوا أَعْمَالَ السُّلْطَانِ وَ تَصَدَّقُوا مَا أَمْکَنَکُمْ فَإِنَّهُ مَنْ مَرِضَ فِیهِ خِیفَ عَلَیْهِ وَ

ص: 93

هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخْرَجَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ آدَمَ وَ حَوَّاءَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ سُلِبَا فِیهِ لِبَاسَهُمَا وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ قُطِعَ عَلَیْهِ أَبَداً الرَّابِعُ شَهْرِیوَرْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الَّذِی خُلِقَتْ فِیهِ الْجَوَاهِرُ عَنْهُ وَ وُکِّلَ بِهَا وَ هُوَ مُوَکَّلٌ بِبَحْرِ الرُّومِ وَ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ وُلِدَ فِیهِ هَابِیلُ بْنُ آدَمَ وَ هُوَ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ طَلَبِ الصَّیْدِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ رَجُلًا صَالِحاً مُبَارَکاً وَ مُحَبَّباً إِلَی النَّاسِ إِلَّا أَنَّهُ لَا یَصْلُحُ فِیهِ السَّفَرُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ خَافَ الْقَطْعَ وَ یُصِیبُهُ بَلَاءٌ وَ غَمٌّ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی الْخَامِسُ إِسْفَنْدَارَمَذْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَرَضِینَ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ رَدِی ءٌ وُلِدَ فِیهِ قَابِیلُ بْنُ آدَمَ وَ کَانَ مَلْعُوناً کَافِراً وَ هُوَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ دَعَا بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ عَلَی أَهْلِهِ وَ أَدْخَلَ عَلَیْهِمُ الْغَمَّ وَ الْبُکَاءَ فَاجْتَنِبُوهُ فَإِنَّهُ یَوْمٌ شُؤْمٌ وَ نَحْسٌ وَ مَذْمُومٌ وَ لَا تَطْلُبُوا فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تَدْخُلُوا فِیهِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ ادْخُلُوا فِی مَنَازِلِکُمْ وَ احْذَرُوا فِیهِ کُلَّ الْحَذَرِ

مِنَ السِّبَاعِ وَ الْحَدِیدِ السَّادِسُ خُرْدَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْجِبَالِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ لِکُلِّ مَا یُسْعَی فِیهِ مِنَ الْأَمْرِ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ الصَّیْدِ فِیهِمَا وَ لِلْمَعَاشِ وَ کُلِّ حَاجَةٍ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ سَرِیعاً بِکُلِّ مَا یُحِبُّهُ وَ یُرِیدُهُ وَ بِکُلِّ غَنِیمَةٍ فَجِدُّوا فِی کُلِّ حَاجَةٍ تُرِیدُونَهَا فِیهِ فَإِنَّهَا مَقْضِیَّةٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی السَّابِعُ مُرْدَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنَّاسِ وَ أَرْزَاقِهِمْ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ اعْمَلُوا فِیهِ جَمِیعَ مَا شِئْتُمْ مِنَ السَّعْیِ فِی حَوَائِجِکُمْ مِنَ الْبِنَاءِ وَ الْغَرْسِ وَ الذَّرْوِ وَ الزَّرْعِ وَ لِطَلَبِ الصَّیْدِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ السَّفَرِ فَإِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی

ص: 94

الثَّامِنُ دَیْبَارْرُوزُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ یُسْعَی فِیهَا وَ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الصَّیْدِ مَا خَلَا السَّفَرَ فَاتَّقُوا فِیهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ ادْخُلُوا فِیهِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ غَیْرِهِ فَإِنَّهُ یُقْضَی فِیهِ الْحَوَائِجُ وَ مَنْ دَخَلَ فِیهِ عَلَی السُّلْطَانِ لِحَاجَةٍ فَلْیَسْأَلْهُ فِیهَا التَّاسِعُ آذَرْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنِّیرَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ خَفِیفٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ إِلَی آخِرِ النَّهَارِ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ لِکُلِّ مَا تُرِیدُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ رُزِقَ مَالًا کَثِیراً وَ یَرَی فِی سَفَرِهِ کُلَّ خَیْرٍ وَ مَنْ مَرِضَ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ لَا یَنَالُهُ فِی عِلَّتِهِ مَکْرُوهٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَاطْلُبُوا الْحَوَائِجَ فِیهِ فَإِنَّهَا تُقْضَی لَکُمْ بِمَشِیَّةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَوْفِیقِهِ الْعَاشِرُ آبَانْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْبَحْرِ وَ الْمِیَاهِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ مَا خَلَا الدُّخُولَ عَلَی السُّلْطَانِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ نُوحٌ علیه السلام وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَرْزُوقاً مِنْ مَعَاشِهِ وَ لَا یُصِیبُهُ ضِیقٌ وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَهْرَمَ وَ لَا یُبْتَلَی بِفَقْرٍ وَ مَنْ فَرَّ فِیهِ مِنَ السُّلْطَانِ أَوْ غَیْرِهِ أُخِذَ وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا وَ هُوَ جَیِّدٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ السَّفَرِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

الْحَادِیَ عَشَرَ خُورْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالشَّمْسِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ مِثْلُ أَمْسِهِ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ شِیثُ بْنُ آدَمَ علیه السلام (1) وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَوْمٌ صَالِحٌ لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ لِجَمِیعِ الْأَعْمَالِ (2)

وَ الْحَوَائِجِ وَ لِلسَّفَرِ مَا خَلَا الدُّخُولَ عَلَی السُّلْطَانِ فَإِنَّهُ لَا یَصْلُحُ وَ التَّوَارِی عَنْهُ فِیهِ أَصْلَحُ مِنَ الدُّخُولِ عَلَیْهِ فَاجْتَنِبُوا فِیهِ ذَلِکَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً مَرْزُوقاً فِی مَعَاشِهِ طَوِیلَ الْعُمُرِ وَ لَا یَفْتَقِرُ أَبَداً فَاطْلُبُوا فِیهِ حَوَائِجَکُمْ مَا خَلَا السُّلْطَانَ الثَّانِی عَشَرَ مَاهْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْقَمَرِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ

ص: 95


1- 1. شیث ابن آدم النبیّ علیه السلام( ظ).
2- 2. الأحوال( خ).

خَفِیفٌ یُسَمَّی رُوزْبِهَ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ جَیِّدٌ مُخْتَارٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ تُرِیدُونَهُ مِثْلَ الْیَوْمِ الْحَادِیَ عَشَرَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ طَوِیلَ الْعُمُرِ فَاطْلُبُوا فِیهِ حَوَائِجَکُمْ وَ ادْخُلُوا عَلَی السُّلْطَانِ فِی أَوَّلِهِ وَ لَا تَدْخُلُوا فِی آخِرِهِ وَ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا فَإِنَّهَا تُقْضَی لَکُمْ بِمَشِیَّةِ اللَّهِ تَعَالَی الثَّالِثَ عَشَرَ تِیرْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنُّجُومِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ شُؤْمِیٌّ جِدّاً وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ فَاتَّقُوهُ فِی جَمِیعِ الْأَعْمَالِ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ لَا تَقْصِدُوا وَ لَا تَطْلُبُوا فِیهِ الْحَاجَةَ أَصْلًا وَ لَا تَدْخُلُوا فِیهِ عَلَی

السُّلْطَانِ وَ غَیْرِهِ جُهْدَکُمْ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ الرَّابِعَ عَشَرَ جُوشْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْبَشَرِ وَ الْأَنْعَامِ وَ الْمَوَاشِی تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ صَالِحٌ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ أَمْرٍ یُرَادُ وَ یُحْمَدُ فِیهِ لِقَاءُ الْأَشْرَافِ وَ الْعُلَمَاءِ وَ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ یُولَدُ فِیهِ یَکُونُ حَسَنَ الْکَمَالِ مَشْعُوفاً بِطَلَبِ الْعِلْمِ وَ یُعَمَّرُ طَوِیلًا یَکْثُرُ مَالُهُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ بِمَشِیَّةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَامِسَ عَشَرَ دَیْمِهْرَرُوزُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ مُبَارَکٌ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ لِکُلِّ حَاجَةٍ تُرِیدُهَا إِلَّا أَنَّهُ مَنْ یُولَدُ فِیهِ یَکُونُ بِهِ خَرَسٌ أَوْ لُثْغَةٌ فَاطْلُبُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ فَإِنَّهَا تُقْضَی إِنْ شَاءَ اللَّهُ السَّادِسَ عَشَرَ مِهْرَرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالرَّحْمَةِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ جَیِّدٌ جِدّاً وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مَنْحُوسٌ رَدِی ءٌ مَذْمُومٌ فَلَا تَطْلُبُوا فِیهِ حَوَائِجَکُمْ وَ لَا تُسَافِرُوا فِیهِ فَإِنَّهُ مَنْ سَافَرَ فِیهِ هَلَکَ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ لَا بُدَّ مَجْنُوناً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ لَا یَکَادُ یَنْجُو فَاجْهَدُوا فِی تَرْکِ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ الْحَرَکَةِ فَإِنَّهَا وَ إِنْ قُضِیَتْ تُقْضَی بِمَشَقَّةٍ وَ رُبَّمَا لَمْ یَتِمَّ فِیهَا الْمُرَادُ فَاتَّقُوا مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ تَصَدَّقُوا فِیهِ

ص: 96

السَّابِعَ عَشَرَ نَمْرُوشْ (1) رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِخَرَابِ الْعَالَمِ وَ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ خَفِیفٌ مُتَوَسِّطٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ لِکُلِّ مَا یُرَادُ جَیِّدٌ مُوَافِقٌ صَافٍ مُخْتَارٌ لِجَمِیعِ الْحَوَائِجِ فَاطْلُبُوا فِیهِ مَا شِئْتُمْ وَ تَزَوَّجُوا وَ بِیعُوا وَ اشْتَرُوا وَ ازْرَعُوا وَ ابْنُوا وَ ادْخُلُوا عَلَی السُّلْطَانِ وَ غَیْرِهِ فَإِنَّ حَوَائِجَکُمْ تُقْضَی بِمَشِیَّةِ اللَّهِ تَعَالَی الثَّامِنَ عَشَرَ رَشْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنِّیرَانِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ الزَّرْعِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ التَّزْوِیجِ وَ کُلِّ أَمْرٍ یُرَادُ وَ مَنْ خَاصَمَ فِیهِ عَدُوَّهُ أَوْ خَصْمَهُ غَلَبَ عَلَیْهِ وَ ظَفِرَ فِیهِ بِقُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی التَّاسِعَ عَشَرَ فَرْوَرْدِینْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِأَرْوَاحِ الْخَلَائِقِ وَ قَبْضِهَا یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ صَالِحٌ جَیِّدٌ لِلسَّفَرِ وَ التَّزْوِیجِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ خَاصَمَ فِیهِ عَدُوّاً ظَفِرَ بِهِ وَ غَلَبَهُ بِقُدْرَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ یَصْلُحُ لِکُلِّ عَمَلٍ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وُلِدَ فِیهِ إِسْحَاقُ النَّبِیُّ علیه السلام وَ هُوَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ مَا تُرِیدُ وَ مَنْ یُولَدُ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی الْعِشْرُونَ بَهْرَامْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنَّصْرِ وَ الْخِذْلَانِ فِی الْحَرْبِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ جَیِّدٌ مُخْتَارٌ صَافٍ یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ السَّفَرِ خَاصَّةً وَ الْبِنَاءِ وَ التَّزْوِیجِ وَ الْعُرْسِ (2)

وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ غَیْرِهِ فِیهِ فَإِنَّهُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی الْحَادِی وَ الْعِشْرُونَ رَامْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْفَرَحِ وَ السُّرُورِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ یُتَبَرَّکُ بِهِ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ وَ هُوَ یَوْمُ إِهْرَاقِ الدِّمَاءِ فَاتَّقُوا فِیهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ لَا تَطْلُبُوا فِیهِ حَاجَةً وَ لَا تَنَازَعُوا فِیهِ

ص: 97


1- 1. سروش( خ).
2- 2. الغرس( خ).

خَصْماً وَ مَنْ یُولَدْ فِیهِ یکون [یَکُنْ] مُحْتَاجاً فَقِیراً فِی أَکْثَرِ أَمْرِهِ وَ دَهْرِهِ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ لَمْ یَرْبَحْ وَ خِیفَ عَلَیْهِ.

الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ بَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالرِّیَاحِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ صَافٍ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ تُرِیدُهَا فَاطْلُبُوا فِیهِ الْحَوَائِجَ فَإِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ خَاصَّةً لِلشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ لِلصَّدَقَةِ فِیهِ ثَوَابٌ جَزِیلٌ جَلِیلٌ عَظِیمٌ وَ مَنْ یُولَدُ فِیهِ یَکُونُ مُبَارَکاً مَحْبُوباً وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ یُخْصِبُ وَ یَرْجِعُ إِلَی أَهْلِهِ مُعَافًی سَالِماً وَ مَنْ دَخَلَ فِیهِ إِلَی السُّلْطَانِ بَلَغَ مَحَابَّهُ وَ وَجَدَ عِنْدَهُ نَجَاحاً لِمَا قَصَدَ لَهُ.

الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ دَیْبِدِینْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالنَّوْمِ وَ الْیَقَظَةِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ وُلِدَ فِیهِ یُوسُفُ علیه السلام یَصْلُحُ لِکُلِّ أَمْرٍ وَ حَاجَةٍ وَ لِکُلِّ مَا تُرِیدُونَهُ وَ خَاصَّةً لِلتَّزْوِیجِ وَ التِّجَارَاتِ کُلِّهَا وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ وَ الْتِمَاسِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ یُولَدْ فِیهِ یکون [یَکُنْ] مُبَارَکاً صَالِحاً وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ یَغْنَمُ وَ یَجِدُ خَیْراً بِمَشِیَّةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ دِینْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالسَّعْیِ وَ الْحَرَکَةِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ خَفِیفٌ جَیِّدٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مَنْحُوسٌ وُلِدَ فِیهِ فِرْعَوْنُ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ هُوَ یَوْمٌ عَسِرٌ نَکِدٌ فَاتَّقُوا فِیهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ مَاتَ فِی سَفَرِهِ وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی وَ مَنْ یُولَدْ فِیهِ یموت [یَمُتْ] فِی سَفَرِهِ أَوْ یُقْتَلْ أَوْ یَغْرَقْ وَ یَکُونُ مُدَّةَ عُمُرِهِ مَحْزُوناً مَکْدُوداً نَکِداً وَ لَا یُوَفَّقُ لِخَیْرٍ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ طَالَ مَرَضُهُ وَ لَا یَکَادُ یَنْتَفِعُ بِمَقْصَدٍ وَ لَوْ جَهَدَ جُهْدَهُ.

الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُونَ أَرْدَرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ وَ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمُ نَحْسٍ رَدِی ءٌ مَذْمُومٌ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَصَابَ فِیهِ أَهْلَ مِصْرَ سَبْعَةُ أَضْرُبٍ مِنَ الْآفَاتِ وَ هُوَ یَوْمٌ شَدِیدُ الْبَلَاءِ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ لَمْ یَکَدْ یَنْجُ وَ لَا یَبْرَأُ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ لَا یَرْجِعُ وَ لَا یَرْبَحُ فَلَا تَطْلُبُوا فِیهِ حَاجَةً وَ احْفَظُوا فِیهِ أَنْفُسَکُمْ وَ احْتَرِزُوا وَ اتَّقُوا فِیهِ جُهْدَکُمْ

ص: 98

السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ أَشْتَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ الَّذِی خُلِقَ عِنْدَ ظُهُورِ الدِّینِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ صَالِحٌ مُبَارَکٌ ضَرَبَ فِیهِ مُوسَی علیه السلام الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ مَا خَلَا التَّزْوِیجَ وَ السَّفَرَ وَ اجْتَنِبُوا فِیهِ ذَلِکَ فَإِنَّهُ مَنْ تَزَوَّجَ فِیهِ لَمْ یَتِمَّ أَمْرُهُ وَ یُفَارِقُ (1) أَهْلَهُ وَ فُرِّقَ بَیْنَهُمَا وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ لَمْ یَصْلُحْ وَ لَمْ یَرْبَحْ وَ لَمْ یَرْجِعْ وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّدَقَةِ فَإِنَّ الْمَنْفَعَةَ بِهَا وَافِرَةٌ وَ لِمَضَارِّهِ دَافِعَةٌ بِمَشِیَّةِ اللَّهِ وَ عَوْنِهِ.

السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ آسْمَانْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالسَّمَاوَاتِ یَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ مُخْتَارٌ یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ تُرِیدُهُ وَ مَنْ یُولَدْ فِیهِ یکون [یَکُنْ] جَمِیلًا حَسَناً مَلِیحاً وَ هُوَ جَیِّدٌ لِلْبِنَاءِ وَ الزَّرْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْبَیْعِ وَ الدُّخُولِ عَلَی السُّلْطَانِ فَاعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ وَ اسْعَوْا فِی حَوَائِجِکُمْ.

الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ رَامْیَادْرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْقَضَاءِ بَیْنَ الْخَلْقِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ ثَقِیلٌ مَنْحُوسٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ سَعِیدٌ مُبَارَکٌ مَمْدُوحٌ وُلِدَ فِیهِ یَعْقُوبُ النَّبِیُّ علیه السلام یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ لِجَمِیعِ الْحَوَائِجِ وَ مَنْ یُولَدْ فِیهِ یکون [یَکُنْ] مَرْزُوقاً مُحَبَّباً إِلَی النَّاسِ مُحَبَّباً إِلَی أَهْلِهِ مُحْسِناً إِلَیْهِمْ إِلَّا أَنَّهُ یُصِیبُهُ الْغُمُومُ وَ الْهُمُومُ وَ یُبْتَلَی فِی آخِرِ عُمُرِهِ وَ لَا یُؤْمَنُ عَلَیْهِ مِنْ ذَهَابِ بَصَرِهِ .

التَّاسِعُ وَ الْعِشْرُونَ مِهْرَإِسْفَنْدَرُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَفْنِیَةِ وَ الْأَزْمَانِ وَ الْعُقُولِ وَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ تَقُولُ الْفُرْسُ إِنَّهُ یَوْمٌ جَیِّدٌ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ یَصْلُحُ لِکُلِّ حَاجَةٍ مَا خَلَا الْکَاتِبَ فَإِنَّهُ یُکْرَهُ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا أَرَی لَهُ أَنْ یَسْعَی لِحَاجَةٍ فِیهِ إِنْ قَدَرَ عَلَی ذَلِکَ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ أَصَابَ مَالًا کَثِیراً إِلَّا مَنْ کَانَ کَاتِباً فَإِنَّهُ یُکْرَهُ لَهُ ذَلِکَ وَ لَا أَرَی السَّعْیَ فِی حَاجَتِهِ إِنْ قَدَرَ عَلَیْهِ وَ مَنْ أَبَقَ لَهُ فِیهِ آبِقٌ رَجَعَ إِلَیْهِ سَرِیعاً وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا.

الثَّلَاثُونَ أَنِیرَانْ رُوزُ اسْمُ الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِالْأَدْوَارِ وَ الْأَزْمَانِ یَتَبَرَّکُ فِیهِ الْفُرْسُ وَ یَقُولُ الصَّادِقُ إِنَّهُ یَوْمٌ مُخْتَارٌ جَیِّدٌ صَالِحٌ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْیَوْمُ

ص: 99


1- 1. و لفارق( خ).

الَّذِی وُلِدَ فِیهِ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ عَلَی ذُرِّیَتِهِمَا وَ عَلَی آلِهِمَا یَصْلُحُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ لِکُلِّ حَاجَةٍ مِنْ شِرَاءٍ وَ بَیْعٍ وَ زَرْعٍ وَ غَرْسٍ وَ تَزْوِیجٍ وَ بِنَاءٍ وَ مَنْ مَرِضَ فِیهِ یَبْرَأُ سَرِیعاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ حَکِیماً حَلِیماً صَادِقاً مُبَارَکاً مُرْتَفِعاً أَمْرُهُ وَ یَعْلُو شَأْنُهُ وَ یَکُونُ صَادِقَ اللِّسَانِ صَاحِبَ وَفَاءٍ وَ مَنْ أَبَقَ لَهُ فِیهِ آبِقٌ وَجَدَهُ وَ مَنْ ضَلَّتْ لَهُ فِیهِ ضَالَّةٌ وَجَدَهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی.

**[ترجمه]معلّی بن خنیس می گوید: در روز نوروز نزد امام صادق علیه السّلام رفتم. امام گفت: می دانی امروز چه روزی است؟ گفتم: جانم به فدایت! امروز روزیست که عجم ها آن را بزرگ می دارند و در آن به یکدیگر هدیه می دهند. امام گفت: سوگند به بیت عتیقی که در مکّه است این شیوه تنها به خاطر امری دیرین است که آن را برای تو تبیین کنم تا آن را بفهمی. گفتم: ای آقایم! دانستن این امر از اینکه امواتم زنده شوند و دشمنانم بمیرند، نزد من محبوب تر است.

امام گفت: نوروز همان روزی است که خداوند در آن، از بنده هایش پیمان گرفت که او را بپرستند و چیزی را شریک او نسازند، و به رسولان و حجت هایش ایمان بیاورند و نیز به ائمّه علیهم السّلام؛ این، نخستین روزی است که خورشید در آن تابید، باد وزید و شکوفه های زمین در آن آفریده شد؛ و این همان روزی که کشتی نوح علیه السّلام در آن بر کوه جودی استوار شد؛ روزی که خداوند در آن هزاران تن که از بیم مرگ، از خانه های خویش بیرون رفتند [و مردند] را زنده کرد، سپس خدا به آنها گفت: بمیرید! آن گاه همه را زنده ساخت - . اشاره به داستان یادشده در آیه 243 سوره بقره - ؛ این همان روزی است که جبرئیل بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شد؛ روزی که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله علی علیه السّلام را بر دوش گرفت تا بت های قریش را از فراز کعبه فرو افکنده، خرد کند، آن گونه که ابراهیم علیه السّلام اقدام کرد؛ روزی که پیامبر صلّی الله علیه و آله اصحاب خود را فرمود تا با علی علیه السّلام به عنوان امیرالمؤمنین بیعت کنند؛ روزی که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله، علی علیه السّلام را به سوی وادی جنّ فرستاد تا از آنها برای آن حضرت بیعت بگیرد؛ روزی که با علی علیه السّلام برای بار دوّم بیعت کردند؛ و این همان روزی است که آن حضرت بر اهل نهروان پیروز شد و ذوالثدیّه را کشت؛ روزی که در آن قائم ما اهل بیت و اولی الامر ظهور می کند؛ و روزی که قائم ما بر دجّال پیروز شود و او را در محلّ زباله دان کوفه بر دار آویزد؛ هیچ نوروزی نیست مگر اینکه ما در آن، انتظار فرج را داریم، زیرا این روز از روزهای ما و روزهای شیعیان ما است؛ عجم آن را حفظ کردند و شما آن را تباه کردید.

و فرمود: یکی از پیامبران از پروردگارش پرسید چگونه این قوم که خارج شدند را زنده می کنی؟ خداوند به او وحی کرد که در این روز آب بر مرقدشان بپاشد و این روز، نخستین روز سال پارسیان بود؛ پس آنان که تعدادشان 30 هزار نفر بود زنده شدند و بنابر این، آب پاشیدن در نوروز به سنّت تبدیل شد.

در این هنگام گفتم: ای آقایم، جانم به فدایت! نام روزها را به پارسی به من نمی گویی؟ امام گفت: ای معلّی! آنها روزهایی دیرین از ماه هایی دیرین اند و هر ماهی بی کم و بیش، سی روز است.

اوّلین روز از هر ماهی «هرمزد روز» است که نامی از نام های خدای تعالی است؛ خداوند عزّ و جلّ، آدم علیه السّلام را در آن آفرید. پارسیان می گویند: روز خوبی بوده و برای نوشیدن و برای شادی نیکوست.

امام صادق علیه السّلام می فرمود: روز فرخنده و مبارکی است؛ روز شادیست؛ در آن با امیران و بزرگان سخن بگویید و حوائج را بخواهید که به اذن خدا برآورده می شوند؛ مولود این روز، مبارک خواهد بود؛ در این روز نزد سلطان بروید، بخرید، بفروشید، زراعت کنید، درخت بکارید، بنا بسازید، و سفر کنید که این روز برای هر کاری و نیز برای تزویج شایسته است؛ هر که در این روز بیمار شود به سرعت سلامتی یابد؛ و هر که گمشده ای داشته باشد آن را به خواست خدا بیابد.

دوّمین روز «بهمن روز» است که روزی نیکو و پاک است؛ خداوند در این روز حوّاء علیها السّلام را در حالی که یک دنده از دنده های آدم علیه السّلام بود آفرید؛ این اسم، نام فرشته گماشته بر حجاب های قدس و کرامت است. پارسیان گفته اند: روز نیکو و برگزیده ای است؛ امام صادق علیه السّلام گفته است: روز مبارکی است، در آن ازدواج کنید و از سفرتان بر خانواده خود وارد شوید، در این روز سفر کنید، بخرید، بفروشید، و هر نوع حاجتی را بخواهید! و روز برگزیده ای است؛ هر که در ابتدای این روز بیمار شود بیماریش سبک باشد و هر که در انتهای این روز بیمار شود بیماریش سخت شود و به سبب آن بیماری، در معرض مرگ قرار گیرد.

سوّمین روز «اُردیبهشت روز» است که نام فرشته گماشته بر شفاء و بیماری است؛ پارسیان می گویند: روز سنگینی است؛ و امام صادق می فرماید: روز نحس مستمرّ است، پس در این روز از همه حوائج و کارها بپرهیزید، نزد سلطان نروید، نخرید، نفروشید، ازدواج نکنید، حاجتی نخواهید، به کسی تکلیف نکنید، خودتان را حفظ کنید، از کارهای سلطان خودداری کنید، و تا می توانید صدقه دهید که هر که در این روز بیمار شود در معرض خطر است! و این روزی است که خداوند عزّ و جلّ در آن، آدم و حوّا را از بهشت بیرون کرده، لباسشان را برگرفت؛ و هر که در این روز سفر کند دچار راهزنی شود.

چهارمین روز «شهریور روز» است؛ و این، نام فرشته ای است که گوهرها در این روز از وی آفریده شد؛ و او گماشته شده بر آنها و نیز بر دریای روم است. پارسیان می گویند: روز برگزیده ای است.

امام صادق علیه السّلام فرمود: روز مبارکی است؛ هابیل پسر آدم در این روز متولّد شد؛ و این، روزی نیکو برای تزویج و شکار در خشکی و دریا است؛ مولود این روز، مردی صالح، مبارک و محبوب مردم خواهد شد؛ تنها اینکه این روز برای سفر شایسته نیست و هر که در این روز سفر کند در معرض خطر راهزنی باشد و بلاء و اندوه بدو رسد؛ و هر که در این روز بیمار شود، به خواست خداوند تعالی زود سلامتی یابد.

پنجمین روز «اسفندار مذروز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر زمین ها است. پارسیان می گویند: روز سنگینی است. امام صادق علیه السّلام نیز می فرماید: روز نحس و بدی است؛ قابیل پسر آدم، که ملعون و کافر بود، در این روز متولّد شد و برادر خود را کشت و ناله و هلاکت را برای خانواده خود فراخواند و اندوه و گریه را بر ایشان وارد کرد؛ بنابراین از این روز کناره گیری کنید که روز شوم، نحس و مذمومی است؛ در این روز حاجتی نخواهید، نزد سلطان نروید، در منازل خود داخل شوید، و از درنده ها و آهن به کلّی دروی کنید! ششمین روز «خرداد روز» است که نام فرشته گماشته بر کوه ها است. پارسیان می گویند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز مبارکی است و برای تزویج، کوشش در هر کاری مربوط به خشکی و دریا و شکار در این دو، و برای کسب و نیز برای هر حاجتی نیکوست. هر که در این روز سفر کند زود و با داشتن هر چه می خواهد و دوست دارد و به همراه هر غنیمتی، به سوی خانواده خود برگردد؛ پس در هر حاجتی که در این روز می خواهید بکوشید که به خواست خداوند متعال برآورده است.

هفتمین روز «مرداد روز» است که نام فرشته گماشته بر مردم و روزیشان است. پارسیان می گویند: روز نیکویی است و امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز فرخنده و مبارکی است و در آن به همه کارهایی که می خواهید از ساختن، درخت کاری، بذرپراکنی، زراعت، شکار، رفتن نزد سلطان، و سفرکردن اقدام کنید! که به خواست خداوند متعال روز برگزیده و نیکویی برای هر حاجتی است.

هشتمین روز «دیبار روز» نام دارد که از نام های خدا است. پارسیان می گویند: روز نیکویی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز مبارکی بوده و برای هر حاجتی که برای آن تلاش شود و برای خرید، فروش و شکار کردن شایسته بوده و برای سفرکردن، روز شایسته ای نیست؛ پس در این روز خویشتن داری کنید؛ هر که در این روز بیمار شود زود سلامتی یابد؛ در این روز، نزد سلطان و غیر او بروید که حاجت ها در این روز روا است! و هر که در این روز برای حاجتی نزد سلطان برود باید حاجت خود را در این روز از وی بخواهد.

نهمین روز «آذر روز» است که نام فرشته گماشته بر آتشِ روز قیامت است؛ پارسیان گفته اند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز شایسته، سبک، فرخنده و مبارکی از اوّل تا به انتهای روز است؛ برای سفرکردن و برای هر چه می خواهی، روزی نیکوست؛ هر که در این روز سفر کند مال بسیاری روزی یابد و در سفر خود هر خیری را بهره برد؛ هر که در این روز بیمار شود زود سلامتی یابد و در بیماری خود به خواست خداوند متعال بد نبیند؛ پس در این روز حاجت های خود را بخواهید که به اراده و توفیق خداوند متعال برآورده می شود.

دهمین روز «ابان روز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر دریا و آب هاست. پارسیان می گویند: روز سنگینی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: برای هر چیزی جز رفتن نزد سلطان، روز نیکویی است؛ این همان روزی است که نوح علیه السّلام در آن متولّد شد؛ مولود این روز، روزی مند بوده، در تنگنا قرار نگیرد و تا رسیدن به پیری، از دنیا نرفته و بینوا نشود؛ هر که در این روز از سلطان و یا دیگری بگریزد دستگیر شود؛ هر که گمشده ای داشته باشد آن را بیابد؛ این روز برای خرید، فروش و سفرکردن نیکوست؛ و هر که در این روز بیمار شود به خواست خداوند تعالی زود سلامتی یابد.

یازدهمین روز «خور روز» است که نام فرشته گماشته بر خورشید است. پارسیان می گویند: مانند روز پیشین، سنگین است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: شیث پسر آدم علیه السّلام و پیامبر صلّی الله علیه و آله در این روز متولّد شدند؛ برای خرید و فروش، و برای هر کار و حاجتی و نیز برای سفرکردن روز شایسته ای است، مگر رفتن نزد سلطان که نیکو نیست و پنهان شدن از او، بهتر از رفتن به نزد وی باشد، پس از این کار خودداری کنید! مولود این روز، مبارک، روزی مند و دارای عمر طولانی خواهد بود و هرگز بینوا نشود؛ و حاجات خود را در این روز به جز رفتن نزد سلطان طلب کنید.

دوازدهمین روز «ماه روز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر قمر است. پارسیان می گویند: روز سبکی است و «روزبه» نام دارد. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نیکو، خوب و برگزیده ای است و مانند روز یازدهم برای هر کاری که بخواهید، شایسته است؛ مولود این روز عمر طولانی خواهد داشت؛ پس حوائج خود را در این روز بخواهید و در آغاز این روز، و نه پایانش، نزد سلطان بروید و در این روز از خداوند عزّ و جلّ کمک بخواهید که به خواست خدا حاجت های شما برآورده می شود.

سیزدهمین روز «تیر روز» است که نام فرشته گماشته بر ستارگان است. پارسیان می گویند: روزی بسیار سنگین و شوم است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: این روز، روز نحس مستمرّ است؛ پس تا می توانید از هر کاری در آن بپرهیزید، به هیچ وجه در این روز قصد و طلب حاجت نکنید، و نزد سلطان و غیر او نروید؛ و لا حول و لا قوة الا باللَّه العلیّ العظیم.

چهاردهمین روز «جوش روز» است که نام فرشته گماشته بر بشر، چهارپایان و دام هاست. پارسیان می گویند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نیکویی بوده و برای هر کارِ خواستنی، شایسته است و در این روز دیدار اشراف و علماء و نیز طلب حوائج، پسندیده است؛ مولود این روز، دارای کمال نیکو و عمر طولانی و نیز دوستدار دانش می شود و در پایان عمر، مالش فراوان خواهد شد؛ و هر که در این روز بیمار شود به خواست خداوند عزّ و جلّ سلامتی یابد.

پانزدهمین روز «دیمهر روز» است که از نام های خداوند تعالی است. پارسیان می گویند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز شایسته ای است و برای هر کار و حاجتی که بخواهی، مبارک است؛ جز اینکه مولود این روز لال یا زبان گرفته باشد؛ پس حوائج خود را بخواهید که به خواست خدا برآورده می شود!

شانزدهمین روز «مهر روز» است که نام فرشته گماشته بر رحمت است. پارسیان می گویند: روز سبک و بسیار خوبی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز منحوس، بد و مذمومی است؛ پس در این روز حاجت های خود را نخواهید و سفر نکنید که هر کسی در این روز سفر کند هلاک شود! مولود این روز، ناگزیر دیوانه شود؛ هر که در این روز بیمار شود چه بسا نجات نیابد؛ پس در این روز در ترک طلب حوائج و تر ک حرکت، جدّی باشید که اگر هم برآورده شوند با سختی باشد و چه بسا هدف مورد نظر، تحقّق کامل نیابد؛ پس تا می توانید تقوا پیشه کنید و در این روز صدقه بدهید!

هفدهمین روز «نمروش روز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر ویرانی جهان، یعنی جبرئیل علیه السّلام است. پارسیان می گویند: روز برگزیده، سبک و میانه ای است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نیکویی برای هر چیز خواستنی است؛ روز خوب، سازگار، پاک و برگزیده ای برای همه حوائج است؛ پس در این روز هر چه می خواهید طلب کنید، ازدواج کنید، به خرید و فروش، زراعت و ساختن مبادرت کنید و نزد سلطان و غیر او بروید که به خواست خداوند تعالی حاجت روا می شوید!

هجدهمین روز «رش روز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر آتش است. پارسیان می گویند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز برگزیده، خوب و مبارکی بوده و برای تزویج، سفرکردن، زراعت، طلب حوائج و نیز برای هر کار خواستنی شایسته است؛ و هر که با دشمن خود در این روز، خصومت کند به قدرت خدای تعالی بر او غلبه کرده و پیروز گردد .

نوزدهمین روز «فروردین روز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر ارواح مخلوقات و نیز بر ستاندن روح آنهاست. پارسیان می گویند: روز سنگینی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز برگزیده و شایسته ای بوده و برای تزویج، سفرکردن و طلب حوائج، نیکوست؛ هر که با دشمن، در این روز درآویزد به قدرت خدای تعالی بر او چیره و پیروز شود؛ نیز این روز برای هر کاری شایسته بوده و این همان روزی است که اسحاق نبی علیه السّلام در آن زاده شد و روز مبارکی بوده و برای هر چه خواهی، نیکوست؛ و مولود این روز به خواست خدای تعالی مبارک می شود.

بیستمین روز «بهرام روز» است که نام فرشته گماشته بر پیروزی و شکست در نبرد است. پارسیان می گویند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نیکو، خوب، برگزیده و پاکی است و به صورت ویژه برای سفرکردن و طلب حوائج، شایسته است و برای ساختن، تزویج، عروسی و رفتن نزد سلطان و غیر او روز شایسته ای است؛ چرا که این روز به خواست خدای تعالی روز مبارک و نیکویی است.

بیست و یکمین روز «رام روز» است که نام فرشته گماشته بر شادی و خرّمی است. پارسیان می گویند: روز نیک و مبارکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: این روز، روز نحس مستمرّ است و روز خون گرفتن است؛ در این روز تا می توانید تقوا پیشه کنید، هیچ حاجتی نخواهید، و با هیچ دشمنی ستیز نکنید! مولود این روز در بیشتر کارها و مدّت عمرش، نیازمند و بینوا خواهد بود؛ و هر که در این روز سفر کند سودی نبرد و در معرض خطر باشد.

بیست و دوّمین روز «باد روز» نام دارد که اسم فرشته گماشته بر بادها است. پارسیان گفته اند: روز سنگینی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز برگزیده، خوب و پاکی بوده، برای هر حاجتی که بخواهی روز شایسته ای است؛ پس در این روز حوائج خود را بخواهید که روز خوبی به ویژه برای خرید و فروش است! صدقه دادن در این روز، ثواب شایان، عظیم و گرانقدری دارد؛ مولود این روز، مبارک و محبوب خواهد شد؛ هر که در این روز بیمار شود به سرعت سلامتی یابد و هر که در این روز سفر کند سودمند و سالم به سوی خانواده خود برگردد؛ و هر که در این روز نزد سلطان برود، به خواسته های خود برسد و نزد وی کامیاب گردد .

بیست و سوّمین روز «دیبدین روز» است که نام فرشته گماشته بر خواب و بیداری است. پارسیان می گویند: روز سبکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز برگزیده ای است؛ در این روز یوسف علیه السّلام زاده شد؛ برای هر کار و حاجتی و برای هر چه آن را بخواهید، به ویژه تزویج، تمام انواع تجارت ها، رفتن نزد سلطان و درخواست حاجت ها شایسته است؛ مولود این روز، مبارک و صالح می شود؛ و هر که در این روز سفر کند به خواست خداوند عزّ و جلّ بهره مند و صاحب غنیمت شود.

بیست و چهارمین روز «دین روز» است که نام فرشته گماشته بر کوشش و حرکت است. پارسیان می گویند: روز سبک و نیکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نحسی است؛ در این روز، فرعون لعنه اللَّه زاده شد و این روزی سخت و بد است؛ در این روز تا می توانید تقوا پیشه کنید! هر که در این روز سفر کند در طول سفرش بمیرد (و در نسخه ای دیگر آمده است:) مولود این روز در سفرش بمیرد یا کشته و یا غرق شود و در مدّت عمر خود، غمگین، رنجور و بداحوال باشد و توفیق خیری نصیبش نشود؛ و هر که در این روز بیمار شود بیماریش طولانی شده و هر چند کوشش کند، به مقصدی نرسد.

بیست و پنجمین روز «ارد روز» است که نام فرشته گماشته بر جنّ و شیاطین است. پارسیان می گویند: روز سنگینی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نحس، بد و مذمومی است؛ همان روزیست که در آن، هفت آفت به مردمان مصر وارد شد، همان روزی است که بلایش سخت باشد؛ هر که در این روز بیمار شود چه بسا نجات نیافته و سلامتی باز نیابد؛ هر که در این روز سفر کند برنگردد و سودی نبرد؛ پس در این روز حاجتی نخواهید، خود را در این روز محافظت کنید و خویشتن داری کرده و تا می توانید تقوا پیشه کنید!

بیست و ششمین روز «أشتاد روز» نام دارد که نام فرشته گماشته ای است که هنگام ظهور دین خلق شده است. پارسیان می گویند: روز خوبی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز شایسته و مبارکی است؛ موسی علیه السّلام در این روز بر دریا زد و دریا شکافت؛ برای هر حاجتی به جز تزویج و سفرکردن، شایسته است و در این روز از آنها اجتناب کنید که هر کسی در این روز تزویج کند کارش ناتمام شده و از همسرش جدا شود، و نیز هر کسی در این روز سفر کند سودی نبرده و برنگردد؛ و در این روز صدقه دهید که سودش فراوان باشد و زیان های این روز را به خواست و کمک الهی دفع کند.

بیست و هفتمین روز «آسمان روز» است که نام فرشته گماشته بر آسمان هاست. پارسیان می گویند: روز برگزیده ای است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز نیکی است و برای طلب حوائج و برای هر چه بخواهی، روز شایسته ای است؛ هر که در این روز متولّد شود خوب، زیبا، و نمکین می شود؛ این روز برای ساختن، زراعت، خرید و فروش، و رفتن نزد سلطان، نیکو است؛ پس آنچه را می خواهید انجام دهید و در حوائج خود بکوشید!

بیست و هشتمین روز «رامیاد روز» است که نام فرشته گماشته بر قضاوت میان خلق است. پارسیان می گویند: روز سنگین و نحسی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز فرخنده، مبارک و ستوده ای است؛ یعقوب پیامبر علیه السّلام در این روز زاده شد؛ برای سفر و برای همه حوائج، نیکوست؛ هر که در این روز متولّد شود روزی مند و محبوب نزد مردم و خانواده اش خواهد شد و بدانها نیکی کند، جز اینکه غم ها و دل مشغولی ها به او برسد و در آخر عمرش مبتلا شود و بینایی اش در خطر باشد.

بیست و نهمین روز «مهر اسفند روز» است که نام فرشته گماشته بر ساحت ها، زمان ها، عقل ها، گوش ها و دیده ها است. پارسیان می گویند: روز نیکی است. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز برگزیده و نیکویی است و برای هر حاجتی روز شایسته ای است؛ مگر کتابت برای کاتب که در این روز بد است و نیک نمی دانم که وی اگر بتواند، در حاجت خود نکوشد؛ هر که در این روز بیمار شود به سرعت سلامتی یابد؛ هر که در این روز سفر کند مال فراوانی یابد؛ هر کسی در این روز گریخته باشد به سرعت برگردد و هر کسی گمشده ای داشته باشد آن را بیابد.

سی امین روز «أنیران روز» است که نام فرشته گماشته بر روزگاران و زمان هاست. پارسیان این روز را مبارک می دانند. امام صادق علیه السّلام می فرماید: روز برگزیده و نیکویی است و برای هر چیزی، شایسته؛ و این همان روزی است که اسماعیل پسر ابراهیم علیهما السّلام در آن زاده شد؛ برای هر کاری و برای هر حاجتی از خرید و فروش، زراعت، درخت کاری، تزویج و ساختن، روز شایسته ای است؛ و هر که در این روز بیمار شود به خواست خدا به زودی سلامتی یابد .

امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هر که در این روز متولّد شود حکیم، بردبار، راستگو و مبارک می شود و کارش بالا گرفته و شأنش برآید، در سخن، صادق باشد و نیز وفادار؛ و در این روز هر کسی عبد فراری داشته باشد آن را پیدا کند و هر کسی گمشده ای داشته باشد به خواست خدای تعالی آن را بیابد.

**[ترجمه]

«2»

الْمَنَاقِبُ،: حُکِیَ أَنَّ الْمَنْصُورَ تَقَدَّمَ إِلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام بِالْجُلُوسِ لِلتَّهْنِئَةِ فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ وَ قَبْضِ مَا یُحْمَلُ إِلَیْهِ فَقَالَ إِنِّی قَدْ فَتَّشْتُ الْأَخْبَارَ عَنْ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ أَجِدْ لِهَذَا الْعِیدِ خَبَراً وَ إِنَّهُ سُنَّةُ الْفُرْسِ وَ مَحَاهَا الْإِسْلَامُ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نحیا [نُحْیِیَ] مَا مَحَاهَا الْإِسْلَامُ فَقَالَ الْمَنْصُورُ إِنَّمَا نَفْعَلُ هَذَا سِیَاسَةً لِلْجُنْدِ فَسَأَلْتُکَ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ إِلَّا جَلَسْتَ فَجَلَسَ (1)

إِلَی آخِرِ مَا أَوْرَدْتُهُ فِی أَبْوَابِ تَارِیخِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (2).

**[ترجمه]مناقب: حکایت شده است منصور، موسی بن جعفر علیهما السّلام را پیش داشت تا در روز نوروز برای تبریک گفتن، جلوس کرده و آنچه عیدی نزد او آورند دریافت کند. ایشان فرمود: من اخبار جدّم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را جستجو کرده ام، اما از این عید خبری نیافته ام. این، سنّت پارسیان بوده و اسلام آن را محو کرده است. پناه بر خدا اگر چیزی را که اسلام آن را محو کرده است زنده سازیم! منصور گفت: ما این کار را تنها از روی سیاست و برای سپاهیان انجام می دهیم. بنابر این به حق خدای بزرگ، از تو درخواست می کنم که جلوس کنی. پس ایشان جلوس کرد ... ( ادامه خبر را در باب تاریخ آن حضرت آورده ام).

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر مخالف لأخبار المعلی و یدل علی عدم اعتبار النیروز شرعا

ص: 100


1- 1. المناقب: ج 4، ص 319.
2- 2. قد ورد روایتان متخالفتان فی النیروز: إحداهما عن معلی بن الخنیس عن الصادق علیه السلام تدلّ علی عظمته و شرافته و الأخری عن الکاظم علیه السلام تدلّ علی کونه من سنن الفرس التی محاها الإسلام. و لیس شی ء منهما صحیحة او معتبرة بحیث یثبت بهما حکم شرعی و فی روایة معلی اشکالات اخری من جهة تطبیق النیروز علی کثیر من أیّام الشهور العربیة و ان اتعب المؤلّف کغیره نفسه فی توجیهها بما لا یخلو عن تکلف لا یکاد یخفی علی المتأمل و الظاهر من هذه الروایة حرمة تعظیم الیوم لکونه تعظیما لشعار الکفّار و إحیاء للسنة التی محاها الإسلام و هی و ان لم تکن واجدة لشرائط الحجیة الا ان الکبری المشار إلیها فیها ثابتة بالادلة العامّة و الصعری بالوجدان و اما ما افتی به کثیر من الفقهاء من استحباب الغسل و الصوم فیه فمبنی ظاهرا- علی التسامح فی ادلة السنن لروایة« من بلغه ثواب علی عمل» لکن اجراء القاعدة هاهنا لا یخلو عن اشکال لانصرافها عن الموارد التی یحتمل فیها الحرمة غیر التشریعیة و هاهنا یحتمل حرمة الغسل و الصوم لاجل احتمال کونهما مصداقین للتعظیم المحرم و لو احتمالا و القاعدة لا تثبت فی موردها الاستحباب المصطلح؛ فغایة ما یمکن أن یقال هو ثبوت الثواب علیهما إذا اتی بهما برجاء المطلوبیة لا علی وجه التعظیم فتأمل.

و أخبار المعلی أقوی سندا و أشهر بین الأصحاب (1) و یمکن حمل هذا علی التقیة لاشتمال خبر المعلی علی ما یتقی فیه و لذا یتقی فی إظهار التبرک به فی تلک الأزمنة فی بلاد المخالفین أو علی أن الیوم الذی کانوا یعظمونه غیر النیروز المراد فی خبر المعلی کما سیأتی ذکر الاختلاف فیه.

**[ترجمه]این خبر که مخالف اخبار معلّی است، دلالت دارد بر بی اعتباری نوروز در نظر شرع؛ ولی اخبار معلّی سندش قوی تر و میان اصحاب مشهورتر است و می توان این خبر را حمل بر تقیّه کرد؛ زیرا خبر معلّی مشتمل بر مطالبی است که پیرامون آن تقیّه صورت می گیرد و بنابر این در بلاد مخالفین، نسبت به اظهار تبرّک بدان در آن زمان ها تقیّه صورت می گرفته است؛ و یا اینکه می توان گفت مقصود از روزی که آن را بزرگ می داشته اند روز دیگری به جز نوروز .که در خبر معلّی آمده است. می باشد.

**[ترجمه]

«3»

الْمُتَهَجِّدُ، رَوَی الْمُعَلَّی بْنُ الْخُنَیْسِ عَنْ مَوْلَانَا الصَّادِقِ علیه السلام: فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ قَالَ إِذَا کَانَ یَوْمُ النَّیْرُوزِ فَاغْتَسِلْ وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیَابِکَ وَ تَطَیَّبْ بِأَطْیَبِ طِیبِکَ وَ تَکُونُ ذَلِکَ الْیَوْمَ صَائِماً الْخَبَرَ.

**[ترجمه]المتهجّد: معلّی بن خنیس روایت کرده است که امام صادق علیه السّلام پیرامون نوروز فرمود: چون روز نوروز باشد، غسل کن، تمیزترین جامه های خود را بپوش، خوش بوترین عطرهای خود را استعمال کن و در آن روز، روزه دار باش!

**[ترجمه]

«4»

وَ أَقُولُ وَجَدْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ الْمُنَجِّمِینَ مَرْوِیّاً عَنْ مَوْلَانَا الصَّادِقِ علیه السلام: فِی أَیَّامِ شُهُورِ الْفُرْسِ الْأَوَّلُ هُرْمُزُ وَ هُوَ اسْمُ اللَّهِ تَعَالَی وَ فِیهِ خُلِقَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ جَیِّدٌ لِلتِّجَارَةِ وَ صُحْبَةِ الْمُلُوکِ وَ الصَّیْدِ وَ الْبِنَاءِ وَ اللَّبْسِ وَ لَا یَصْلُحُ الْحَمَّامُ وَ الْفَصْدُ وَ الْقَرْضُ وَ الْحَرْبُ وَ الْمُنَاظَرَةُ الثَّانِی بَهْمَنُ یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِأَکْثَرِ الْأُمُورِ کَالشَّرِکَةِ وَ التِّجَارَةِ وَ السَّفَرِ وَ النِّکَاحِ وَ التَّحْوِیلِ وَ الزِّرَاعَةِ وَ قَطْعِ الْجَدِیدِ وَ لُبْسِهِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلْفَصْدِ وَ الْحِجَامَةِ وَ الْحَمَّامِ وَ الثَّالِثُ أُرْدِیبِهِشْتُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالشِّفَاءِ وَ فِیهِ أُخْرِجَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ مِنَ الْجَنَّةِ فَاتَّقِ فِیهِ لَکِنَّهُ یَصْلُحُ لِلصَّیْدِ وَ شِرَاءِ الدَّوَابِّ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ ذَهَبَ مَالُهُ وَ قُطِعَ وَ الرَّابِعُ شَهْرِیوَرُ یَوْمٌ جَیِّدٌ وُلِدَ فِیهِ هَابِیلُ یَصْلُحُ لِلْعِمَارَةِ وَ الْبِنَاءِ وَ الصُّلْحِ وَ النِّکَاحِ وَ التِّجَارَةِ وَ الصَّیْدِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ النَّقْلِ وَ التَّحْوِیلِ وَ الْحَلْقِ وَ الْخَامِسُ إِسْفَنْدَارْمَذْ یَوْمُ نَحْسٍ فِیهِ قَتَلَ قَابِیلُ هَابِیلَ اتَّقِ فِیهِ إِلَّا مِنَ الْعِمَارَةِ وَ شُرْبِ الدَّوَاءِ وَ حَلْقِ الشَّعْرِ وَ احْذَرِ الْأَسْوَاءَ وَ الْمُنَاظَرَةَ

ص: 101


1- 1. کون روایة المعلی أقوی و أشهر بالإضافة إلی هذا الخبر لا یفید شیئا بعد فقدانها لشرائط الحجیة فی نفسها،.

وَ السَّادِسُ خُرْدَادُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْجِبَالِ مُبَارَکٌ جَیِّدٌ لِلصُّلْحِ وَ لُبْسِ الْجَدِیدِ وَ التَّعْلِیمِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ التَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ احْذَرْ فِیهِ الْفَصْدَ وَ التَّعْلِیمَ وَ الْحَرْبَ وَ السَّابِعُ مُرْدَادُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْحَیَوَانَاتِ یَوْمٌ جَیِّدٌ یَصْلُحُ لِکِتَابَةِ الْکُتُبِ وَ إِرْسَالِ الرُّسُلِ وَ الْعِمَارَةِ وَ النِّکَاحِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلْفَصْدِ وَ الْحِجَامَةِ وَ الزِّرَاعَةِ وَ الطَّلَاقِ وَ الثَّامِنُ دِیبَاذَرُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی یَوْمٌ مُبَارَکٌ یَصْلُحُ لِلْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الضِّیَافَةِ وَ الْفَصْدِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ الصَّیْدِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ الْحَمَّامِ وَ التَّاسِعُ آذَرُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالنَّارِ أَوَّلُهُ جَیِّدٌ وَ آخِرُهُ رَدِی ءٌ یَصْلُحُ لِلِقَاءِ الْمُلُوکِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ السَّفَرِ وَ الصَّیْدِ وَ شُرْبِ الدَّوَاءِ وَ لَا یُشْتَرَی الْمِلْکُ فَإِنَّهُ یَخْرَبُ سَرِیعاً وَ الْعَاشِرُ آبَانُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْبِحَارِ فِیهِ وُلِدَ نُوحٌ علیه السلام یَصْلُحُ فِیهِ لِقَاءُ الْعُلَمَاءِ وَ التُّجَّارِ وَ الْأَکَابِرِ وَ کِتَابَةُ الْکُتُبِ وَ إِرْسَالُ الرُّسُلِ وَ لْیَحْذَرْ فِیهِ مِنَ السَّفَرِ وَ الصَّیْدِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ الصُّعُودِ عَلَی مُرْتَفَعٍ فَإِنَّهُ یُخَافُ عَلَیْهِ السُّقُوطُ وَ الْحَادِیَ عَشَرَ خُورُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالشَّمْسِ وُلِدَ فِیهِ مُوسَی علیه السلام جَیِّدٌ لِلِقَاءِ الْمُلُوکِ وَ الزَّرْعِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ الصَّیْدِ وَ الْبِنَاءِ وَ السَّفَرِ وَ شِرَاءِ الدَّوَابِّ رَدِی ءٌ لِلْفَصْدِ وَ الْحَمَّامِ وَ النِّکَاحِ وَ لُبْسِ الْجَدِیدِ وَ شِرَاءِ الْمَمَالِیکِ وَ الثَّانِی عَشَرَ مَاهُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْأَرْزَاقِ یُقَالُ لِهَذَا الْیَوْمِ مَخْزَنُ الْأَسْرَارِ صَالِحٌ لِشُرْبِ الدَّوَاءِ وَ الصَّیْدِ وَ الْحَمَّامِ وَ الزَّرْعِ وَ التَّحْوِیلِ وَ لْیَحْذَرْ فِیهِ مِنَ الْهَرَبِ فَإِنَّهُ یُظْفَرُ بِهِ وَ الثَّالِثَ عَشَرَ تِیرُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْکَوَاکِبِ یَوْمُ نَحْسٍ یَصْلُحُ لِمُجَالَسَةِ أَهْلِ الصَّلَاحِ وَ الِاشْتِغَالِ بِالدُّعَاءِ وَ لْیَحْذَرْ فِیهِ جَمِیعَ الْأَعْمَالِ لَا سِیَّمَا لِقَاءَ الْأَکَابِرِ الرَّابِعَ عَشَرَ جُوشُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْبَهَائِمِ وُلِدَ فِیهِ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام جَیِّدٌ لِلِقَاءِ الْأَشْرَافِ وَ التِّجَارَةِ وَ الشَّرِکَةِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ الْفَصْدِ وَ لْیُحْذَرْ فِیهِ الْأَعْمَالُ السَّیِّئَةُ

ص: 102

الْخَامِسَ عَشَرَ دَیْبَمِهْرَ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْعَرْشِ فِیهِ (1) نَجَا إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ النَّارِ یَصْلُحُ لِلتِّجَارَةِ وَ النِّکَاحِ وَ السَّفَرِ وَ الصَّیْدِ وَ لُبْسِ الْجَدِیدِ وَ قَطْعِهِ وَ احْذَرْ فِیهِ الْفَصْدَ وَ السَّادِسَ عَشَرَ مِهْرُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْجَحِیمِ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ صَالِحٌ لِدُخُولِ الْحَمَّامِ وَ الْحَلْقِ وَ لَا یَصْلُحُ لِسَائِرِ الْأَعْمَالِ خُصُوصاً السَّفَرَ فَإِنَّهُ یُخَافُ عَلَیْهِ الْهَلَاکُ وَ السَّابِعَ عَشَرَ سُرُوشُ وَ هُوَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قِیلَ اسْمُ جَبْرَئِیلَ یَوْمٌ مُتَوَسِّطٌ یَصْلُحُ لِطَلَبِ الْحَاجَاتِ وَ فِعْلِ الْخَیْرَاتِ وَ لْیَحْذَرْ سَائِرَ الْأَعْمَالِ الثَّامِنَ عَشَرَ رَشَنُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ

بِالنَّارِ یَوْمٌ جَیِّدٌ یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ التِّجَارَةِ وَ الشَّرِکَةِ وَ الزِّرَاعَةِ وَ قَطْعِ الثِّیَابِ وَ الْفَصْدِ وَ لْیُحْذَرْ فِیهِ الْفِسْقُ وَ الْفُجُورُ وَ الْأَعْمَالُ السَّیِّئَةُ وَ التَّاسِعَ عَشَرَ فَرْوَرْدِینُ هُوَ اسْمُ مَلَکِ الْمَوْتِ وُلِدَ فِیهِ إِسْحَاقُ یَصْلُحُ لِلصَّیْدِ وَ الْحَمَّامِ وَ الْکُتُبِ وَ الرُّسُلِ وَ التَّحْوِیلِ وَ لِقَاءِ الْأَشْرَافِ وَ لْیَحْذَرْ فِیهِ مِنْ إِخْرَاجِ الدَّمِ وَ حَلْقِ الشَّعْرِ وَ الْعِشْرُونَ بَهْرَامُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْحُرُوبِ مُتَوَسِّطٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ النِّکَاحِ وَ الْفَصْدِ وَ حَلْقِ الشَّعْرِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ لْیَحْذَرِ الْخُصُومَةَ وَ الصَّیْدَ وَ التَّقَاضِیَ لِلْعُرَفَاءِ وَ الْحَادِی وَ الْعِشْرُونَ رَامُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالرُّوحِ نَحْسٌ فَلْیَذْکُرِ اللَّهَ وَ لْیَصُمْ وَ لْیَتَصَدَّقْ وَ لْیَتُبْ وَ لْیَسْتَغْفِرِ اللَّهِ وَ یَسْتَعْصِمْ مِنَ الْمَکَارِهِ وَ لْیَحْذَرِ الْأَعْمَالَ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالسَّحَابِ یَوْمٌ مُبَارَکٌ جَیِّدٌ لِلنِّکَاحِ وَ السَّفَرِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْعِمَارَةِ رَدِی ءٌ لِلصَّیْدِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ دُخُولِ الْحَمَّامِ وَ الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ بَادُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالسُّحُبِ یَوْمٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ النِّکَاحِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْعِمَارَةِ وَ الصَّیْدِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی یَوْمٌ جَیِّدٌ جِدّاً صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ الصَّیْدِ وَ النِّکَاحِ وَ الْحَمَّامِ

ص: 103


1- 1. فی المخطوطة: فیه ولد عیسی علیه السلام و نجا إبراهیم علیه السلام من النار.

وَ الْحَلْقِ وَ لْیُحْذَرْ فِیهِ مِنَ الْفِسْقِ وَ الْفُجُورِ وَ الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ دَیْبَدِینُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی یَوْمٌ جَیِّدٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ النِّکَاحِ وَ الْفَصْدِ وَ الْحَمَّامِ وَ أَخْذِ الشَّعْرِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ فِیهِ وُلِدَ فِرْعَوْنُ صَالِحٌ لِلْفَصْدِ حَسْبُ وَ لْیَحْذَرْ فِیهِ مِنَ الطَّعَامِ الرَّدِی ءِ وَ مِنَ الْأَعْمَالِ خُصُوصاً السَّفَرَ وَ الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ دِینُ یَوْمُ نَحْسٍ فِیهِ وُلِدَ فِرْعَوْنُ لَا یَصْلُحُ إِلَّا لِلْفَصْدِ وَ لِیَحْذَرِ الْأَطْعِمَةَ وَ جَمِیعَ الْأَعْمَالِ سِیَّمَا السَّفَرَ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ نَحْسٌ لَا یَصْلُحُ إِلَّا لِلْفَصْدِ وَ الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُون أَرْدُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالشَّیَاطِینِ وَ فِیهِ هَلَکَ أَهْلُ مِصْرَ یَوْمُ نَحْسٍ وَ لْیَخْلُ فِیهِ بِنَفْسِهِ وَ لْیَحْذَرْ مِنْ جَمِیعِ الْأَعْمَالِ لَا سِیَّمَا السَّفَرَ وَ التِّجَارَةَ وَ النِّکَاحَ وَ الْحَمَّامَ وَ الصَّیْدَ وَ السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ أَشْتَادُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْإِنْسِ فِیهِ عَبَرَ مُوسَی وَ قَوْمُهُ الْبَحْرَ صَالِحٌ لِطَلَبِ الْحَاجَةِ وَ غَرْسِ الْأَشْجَارِ وَ شِرَاءِ الْأَمْلَاکِ وَ لْیَحْذَرِ التَّحْوِیلَ وَ السَّفَرَ وَ الْعِمَارَةَ وَ الْفَصْدَ وَ التَّزْوِیجَ وَ السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ آسِمَانُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالسَّمَاوَاتِ یَوْمٌ مُبَارَکٌ جِدّاً صَالِحٌ لِلسَّفَرِ خُصُوصاً فِی الضُّحَی وَ لِدُخُولِ الْحَمَّامِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ لِیَتَّقِ الْفَصْدَ وَ الصَّیْدَ وَ النِّکَاحَ وَ شِرَاءَ الدَّوَابِّ وَ الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ رَامْیَادُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْأَرَضِینَ یَوْمٌ مُبَارَکٌ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ الْمُنَاظَرَةِ وَ شُرْبِ الدَّوَاءِ وَ یَحْذَرُ الْفَصْدَ وَ الْحَمَّامَ وَ التَّاسِعُ وَ الْعِشْرُونَ مَارَ إِسْفِنْدَارُ اسْمُ مِیکَائِیلَ علیه السلام یَوْمٌ جَیِّدٌ جِدّاً صَالِحٌ لِلِقَاءِ الْأَشْرَافِ وَ تَعْمِیرِ الْبِلَادِ وَ النِّکَاحِ وَ لَا یَصْلُحُ لِلسَّفَرِ وَ طَلَبِ الْعِلْمِ وَ لُبْسِ الْجَدِیدِ وَ قَطْعِهِ وَ شِرَاءِ الدَّوَابِّ وَ الثَّلَاثُونَ أَنِیرَانُ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْأَیَّامِ فِیهِ وُلِدَ إِسْمَاعِیلُ علیه السلام صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ الشَّرِکَةِ وَ الزَّرْعِ وَ الْفَصْدِ وَ الْحَمَّامِ وَ لْیَجْتَنِبْ فِیهِ الْأَعْمَالَ السَّیِّئَةَ وَ لْیَعْمَلِ الْخَیْرَاتِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ اسْمُ مَلَکٍ مُوَکَّلٍ بِالْحُرُوبِ مُتَوَسِّطٌ صَالِحٌ

ص: 104

لِلسَّفَرِ وَ النِّکَاحِ وَ الْفَصْدِ وَ الْحَلْقِ وَ الْمُعَالَجَةِ وَ لْیَحْذَرْ فِیهِ الْأَعْمَالَ السَّیِّئَةَ وَ لْیَشْتَغِلْ بِالْخَیْرَاتِ.

**[ترجمه]در برخی کتب منجّمان، پیرامون روزهای ماه های پارسیان، به روایت امام صادق علیه السّلام چنین یافتم:

اوّل: «هرمز» بوده و همان نام خدای تعالی است. در این روز آدم و حوّاء خلق شدند؛ و برای تجارت، هم نشینی پادشاهان، شکار، ساختن و نوپوشیدن نیکوست، امّا برای حمّام، فصد، قرض، نبرد و مناظره شایسته نیست .

دوّم: «بهمن» است. روز مبارکی است؛ برای بیشتر کارها مانند مشارکت، تجارت، سفرکردن، نکاح، نقل مکان، زراعت، و نیز نوبریدن و نوپوشیدن شایسته بوده و برای فصد، حجامت و حمّام شایسته نیست.

سوّم: «اردیبهشت» است که نام فرشته گماشته بر درمان است. در این روز آدم و حوّاء از بهشت رانده شدند؛ پس در این روز پرهیز کن! اما این روز برای شکار و نوشیدن دارو، نیکوست؛ و هر که در این روز سفر کند مالش از دست برود.

چهارم: «شهریور» است. روز خوبیست؛ در این روز هابیل زاده شد؛ برای عمران، ساختن، صلح، نکاح، تجارت و صید شایسته بوده و برای سفرکردن، نقل مکان، تحویل و تراشیدن سر شایسته نیست.

پنجم: «اسفندار [مذ]» است. روز نحسی است؛ در این روز هابیل به دست قابیل کشته شد؛ در این روز به جز عمران و شرب دواء [و تراشیدن سر] از دیگر امور پرهیز و از بدی ها و مناظره دوری کن!

ششم: «خرداد» است که نام فرشته گماشته بر کوه ها است. روز مبارکی و برای صلح، نوپوشیدن، علم آموزی، مناظره، تزویج و سفرکردن، نیکو است؛ و در این روز از فصد، تعلیم و نبرد دوری کن!

هفتم: «مرداد» است که نام فرشته گماشته بر جانوران است. روز خوبیست و برای نوشتن کتب، فرستادن پیغام رسانان، عمران، نکاح و درمان، روز نیکویی بوده و برای فصد، حجامت، زراعت و طلاق، شایسته نیست.

هشتم: «دیبازر» است که از نام های خدای تعالی است. روز مبارک و شایسته ای برای خرید و فروش، مهمانی، فصد و طلب حوائج بوده و برای سفرکردن، صید، مناظره و حمّام، شایسته نیست.

نهم: «آذر» است که نام فرشته گماشته بر آتش است؛ آغازش نیک و آخرش بد باشد؛ برای دیدار پادشاهان، طلب حوائج، سفرکردن، صید و نوشیدن دارو شایسته است؛ و در این روز، مِلک نخرند که زود ویران می شود.

دهم: «آبان» است که نام فرشته گماشته بر دریاهاست؛ در این روز نوح علیه السّلام زاده شد؛ در این روز دیدار علماء، تاجران و بزرگان، نوشتن کتاب و فرستادن پیغام رسانان خوب است و در این روز باید از سفرکردن، صید، درمان و بالارفتن به جای بلند اجتناب کرد که خطر سقوط در پی دارد .

یازدهم: «خور» است که نام فرشته گماشته بر خورشید است؛ در این روز موسی علیه السّلام زاده شد؛ برای دیدار پادشاهان، زراعت، مناظره، صید، ساختن، سفرکردن و نوشیدن دارو نیکوست و برای فصد، حمّام، نکاح، نوپوشیدن و خریدن بنده، بد است.

دوازدهم: «ماه» است که نام فرشته گماشته بر ارزاق است؛ این روز را «مخزن الاسرار» می گویند؛ برای نوشیدن دارو، صید، حمّام، زراعت و تحویل، شایسته است و در این روز باید از گریز پرهیز شود که فرد، دستگیر خواهد شد.

سیزدهم: «تیر» است که نام فرشته گماشته بر ستارگان است؛ روز نحسی است؛ برای هم نشینی با خوبان و پرداختن به مناجات، نیکوست و در این روز باید از همه کارها به خصوص دیدار بزرگان اجتناب کرد.

چهاردهم: «جوش» است که نام فرشته گماشته بر چهارپایان است؛ در این روز ابراهیم علیه السّلام زاده شد؛ برای دیدار اشراف، تجارت، مشارکت، مناظره و فصد نیکوست و در این روز باید از کارهای بد اجتناب کرد.

پانزدهم: «دیب مهر» است که نام فرشته گماشته بر عرش است؛ در این روز ابراهیم علیه السّلام از آتش نجات یافت؛ برای تجارت، نکاح، سفرکردن، صید، نوپوشیدن و نوبریدن شایسته است و در این روز از فصد اجتناب کن!

شانزدهم: «مهر» است که نام فرشته گماشته بر دوزخ است؛ روز نحس مستمرّ است؛ برای ورود به حمّام و تراشیدن سر شایسته بوده و برای دیگر کارها به خصوص سفرکردن، نیکو نیست، چرا که خطر هلاک در پی دارد.

هفدهم: «سروش» است که از نام های خداوند متعال است و برخی گفته اند که نام جبرئیل است؛ روز میانه ای بوده و برای طلب حاجت ها و انجام کارهای خیر، شایسته است و از دیگر کارها باید اجتناب کرد.

هجدهم: «رشن» است که نام فرشته گماشته بر آتش است؛ روز نیکویی بوده و برای سفرکردن، تجارت، مشارکت، زراعت، بریدن لباس و فصد شایسته است و در این روز باید از فسق و فجور و کارهای بد حذر کرد.

نوزدهم: «فروردین» است که نام ملک الموت است؛ در این روز اسحاق علیه السّلام زاده شد؛ برای صید، حمّام، نوشتن کتاب، فرستادن پیغام رسانان، تحویل و دیدار اشراف، شایسته است و در این روز باید از خون گرفتن و تراشیدن مو حذر کرد.

بیستم: «بهرام» است که نام فرشته گماشته بر جنگ ها است؛ روز میانه ای بوده و برای سفرکردن، نکاح، فصد، تراشیدن مو و نیز درمان، شایسته است و در این روز باید از خصومت، صید و درخواست خبرهِ کار، اجتناب کرد.

بیست و یکم: «رام» است که نام فرشته گماشته بر روح است؛ نحس بوده و بنابر این باید خداوند را یاد کرد، روزه گرفت، صدقه داد، توبه و طلب غفران از خدا کرد و از بدی ها و نیز از همه کارها دوری کرد؛ (در برخی نسخه ها این گونه آمده:) نام فرشته گماشته بر ابر است؛ روز مبارکی بوده و برای نکاح، سفرکردن، مناظره، خرید و فروش و نیز عمران شایسته بوده و برای صید، درمان و ورود به حمّام، بد است.

بیست و دوّم: «باد» است که نام فرشته گماشته بر ابرها است. روز مبارکی بوده و برای سفرکردن، نکاح، مناظره، خرید و فروش، عمران و فصد نیکوست. (در برخی نسخه ها آمده:) از نام های خداوند تعالی است؛ روز بسیار نیکویی بوده و برای سفرکردن، صید، نکاح، حمّام و تراشیدن شایسته است و در این روز باید از فسق و فجور اجتناب کرد.

بیست و سوّم: «دیبدین» است که از نام های خداوند متعال است؛ روز خوبی بوده و برای سفرکردن، نکاح، فصد، حمّام و کوتاه کردن مو شایسته است. (در برخی نسخه ها آمده:) در این روز فرعون زاده شد و تنها برای فصد شایسته است و در این روز باید از خوراک بد و نیز از همه کارها به ویژه سفرکردن اجتناب کرد.

بیست و چهارم: «دین» است؛ روز نحسی بوده و فرعون در این روز زاده شد؛ تنها برای فصد شایسته است و باید از خوراک ها و نیز از همه کارها به ویژه سفرکردن اجتناب کرد. (در برخی نسخه ها آمده:) نحس بوده و تنها برای فصد شایسته است.

بیست و پنجم: «أرد» است که نام فرشته گماشته بر شیاطین است؛ در این روز مصریان هلاک شدند؛ روز نحسی بوده و باید تنهایی اختیار کرد و از همه کارها به ویژه سفرکردن، تجارت، نکاح، حمّام و صید اجتناب کرد .

بیست و ششم: «اشتاد» است که نام فرشته گماشته بر آدمی است؛ در این روز موسی علیه السّلام به همراه قومش از دریا گذشتند؛ برای طلب حاجت، درخت کاری و خریدن مِلک نیکوست و باید از تحویل، سفرکردن، عمران، فصد و تزویج اجتناب کرد.

بیست و هفتم: «آسمان» است که نام فرشته گماشته بر آسمان ها است؛ روز بسیار مبارکی بوده و برای سفرکردن به خصوص به هنگام ظهر و نیز ورود به حمّام و مناظره شایسته است و باید از فصد، صید، نکاح و خریدن دام پرهیز کرد.

بیست و هشتم: «رامیاد» است که نام فرشته گماشته بر زمین هاست؛ روز مبارکی بوده و برای سفرکردن، خرید و فروش، مناظره و نوشیدن دارو شایسته است و از فصد و حمّام باید پرهیز کرد.

بیست و نهم: «مار اسفندار» است که نام میکائیل علیه السّلام است؛ روز بسیار خوبی بوده و برای دیدار اشراف، عمران سرزمین ها و نکاح، شایسته بوده و برای سفرکردن، طلب علم، نوپوشیدن، نوبریدن و خرید دام، شایسته نیست.

سی ام: «أنیران» است که نام فرشته گماشته بر روزها است؛ در این روز اسماعیل علیه السّلام زاده شد؛ برای سفرکردن، مشارکت، زراعت، فصد و حمّام نیکوست و در این روز باید از کارهای بد حذر کرد و کارهای خیر انجام داد؛ (در برخی نسخه ها آمده:) نام فرشته گماشته بر جنگ ها است؛ روز میانه ای بوده و برای سفرکردن، نکاح، فصد، تراشیدن و درمان، نیکوست و در این روز باید از کارهای بد پرهیز و به کارهای خیر مبادرت کرد.

**[ترجمه]

«5»

رِوَایَةٌ أُخْرَی رَوَی أَبُو نَصْرٍ یَحْیَی بْنُ جَرِیرٍ التِّکْرِیتِیُّ فِی کِتَابِ الْمُخْتَارِ فِی الِاخْتِیَارَاتِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْقَارِئِ (1)

عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ رَوْحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: أَوَّلُ یَوْمٍ مِنَ الشَّهْرِ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ فِیهِ وَ هُوَ یَوْمُ سَعْدٍ یَصْلُحُ لِمُنَاظَرَةِ الْأُمَرَاءِ الْیَوْمُ الثَّانِی یَصْلُحُ لِلتَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ وَ کُلِّ ابْتِدَاءٍ الْیَوْمُ الثَّالِثُ یَوْمُ نَحْسٍ لَا تَلْقَ فِیهِ سُلْطَاناً وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً وَ لَا بَیْعاً وَ لَا شِرَاءً الْیَوْمُ الرَّابِعُ وُلِدَ فِیهِ قَابِیلُ بْنُ آدَمَ وَ هُوَ یَوْمٌ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ غَیْرَ السَّفَرِ فَإِنَّهُ یُسْلَبُ کَمَا سُلِبَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ لِبَاسَهُمَا الْیَوْمُ الْخَامِسُ مَلْعُونٌ نَحْسٌ قَتَلَ فِیهِ قَابِیلُ هَابِیلَ وَ دَعَا عَلَی أَهْلِهِ بِالْوَیْلِ الْیَوْمُ السَّادِسُ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ السَّفَرِ وَ الْحِجَامَةِ وَ لِقَاءِ السُّلْطَانِ فِی کُلِّ حَاجَةٍ الْیَوْمُ السَّابِعُ صَالِحٌ لِلْمُنَاظَرَةِ وَ الْخُصُومَةِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ لِقَاءِ الْقُضَاةِ وَ غَیْرِهِمْ وَ السَّفَرِ وَ کُلِّ ابْتِدَاءٍ الْیَوْمُ الثَّامِنُ مِثْلُ أَمْسِهِ سِوَی السَّفَرِ فَإِنَّهُ مَکْرُوهٌ الْیَوْمُ التَّاسِعُ یَوْمٌ سَعِیدٌ اطْلُبْ فِیهِ الْحَوَائِجَ تُقْضَی (2)

لَکَ الْیَوْمُ الْعَاشِرُ یَوْمُ سَعْدٍ مِثْلَ أَمْسِهِ الْیَوْمُ الْحَادِی عَشَرَ مَنْ سَافَرَ فِیهِ غَنِمَ وَ إِنْ هَرَبَ مِنَ السُّلْطَانِ ظُفِرَ بِهِ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ رُزِقَ رِزْقاً حَسَناً

ص: 105


1- 1. العارسی( خ).
2- 2. الصواب« تقض» بحذف اللام.

الْیَوْمُ الثَّانِی عَشَرَ صَالِحٌ لِطَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ السَّفَرِ وَ کُلِّ مَا یُرَادُ الْیَوْمُ الثَّالِثَ عَشَرَ نَحْسٌ رَدِی ءٌ فَتَوَقَّ فِیهِ لِقَاءَ السُّلْطَانِ وَ غَیْرَهُ وَ احْذَرْ فِیهِ الرَّمْیَ فَإِنَّهُ مَشُومٌ الْیَوْمُ الرَّابِعَ عَشَرَ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ مَنْ یُولَدْ فِیهِ یکون [یَکُنْ] غَنِیّاً وَ یَکْثُرُ مَالُهُ فِی آخِرِ عُمُرِهِ الْیَوْمُ الْخَامِسَ عَشَرَ نَحْسٌ مَنْ سَافَرَ فِیهِ هَلَکَ وَ یَنَالُهُ الْمَکْرُوهُ وَ مَنْ وُلِدَ فِیهِ یَکُونُ مَجْنُوناً لَا مَحَالَةَ الْیَوْمُ السَّادِسَ عَشَرَ صَالِحٌ لِکُلِّ أَمْرٍ فَاطْلُبْ فِیهِ مَا تُرِیدُ الْیَوْمُ السَّابِعَ عَشَرَ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ فَاطْلُبْ فِیهِ مَا تُرِیدُ الْیَوْمُ الثَّامِنَ عَشَرَ صَالِحٌ لِکُلِّ حَاجَةٍ وَ لِلسَّفَرِ مَنْ سَافَرَ فِیهِ قُضِیَتْ حَوَائِجُهُ الْیَوْمُ التَّاسِعَ عَشَرَ مِثْلُ أَمْسِهِ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ الْیَوْمُ الْعِشْرُونَ مِثْلُهُ الْیَوْمُ الْحَادِی وَ الْعِشْرُونَ یَوْمُ نَحْسٍ وَ فِیهِ إِرَاقَةُ الدِّمَاءِ فَلَا تَلْقَ فِیهِ سُلْطَاناً وَ لَا تَخْرُجْ مِنْ بَیْتِکَ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَةً الْیَوْمُ الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ مِثْلُ أَمْسِهِ الْیَوْمُ الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ مِثْلُ أَمْسِهِ الْیَوْمُ الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ یَوْمُ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ مَشُومٌ مَنْ وُلِدَ فِیهِ قُتِلَ الْیَوْمُ الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُونَ یَوْمُ نَحْسٍ لَا یَنْبَغِی أَنْ یُبْدَأَ فِیهِ بِشَیْ ءٍ الْیَوْمُ السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ صَالِحٌ فَرَقَ اللَّهُ فِیهِ الْبَحْرَ لِمُوسَی فَاحْذَرْ فِیهِ التَّزْوِیجَ فَإِنَّهُ یُوجِبُ الْفُرْقَةَ کَمَا انْفَرَقَ الْبَحْرُ الْیَوْمُ السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ صَالِحٌ لِلتَّزْوِیجِ وَ قَضَاءِ الْحَوَائِجِ وَ هُوَ یَوْمُ سَعْدٍ فَاطْلُبْ فِیهِ مَا شِئْتَ الْیَوْمُ الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ وُلِدَ فِیهِ یَعْقُوبُ علیه السلام یَوْمُ سَعْدٍ مَنْ وُلِدَ فِیهِ کَانَ مَحْبُوباً إِلَی النَّاسِ

ص: 106

الْیَوْمُ التَّاسِعُ وَ الْعِشْرُونَ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ کُلِّ حَاجَةٍ وَ هُوَ یَوْمُ سَعْدٍ الْیَوْمُ الثَّلَاثُونَ صَالِحٌ لِلسَّفَرِ وَ طَلَبِ الْحَوَائِجِ وَ إِخْرَاجِ الدَّمِ وَ هُوَ یَوْمُ سَعْدٍ.

**[ترجمه]در کتاب «المختار فی الاختیارات» نوشته ابونصر یحیی بن جریر تکریتی آمده است که امام صادق علیه السّلام فرمود:

اوّلین روز از ماه، خداوند تعالی آدم را در آن آفرید؛ روز فرخنده ای بوده و برای مناظره با امیران شایسته است.

دوّمین روز: برای تزویج، سفرکردن، خرید و فروش و نیز هر شروع کردن به کاری شایسته است.

سوّمین روز: روز نحسی است؛ در این روز با هیچ سلطانی دیدار نکن، و در آن حاجتی نخواه، و خرید و فروشی نکن! چهارمین روز: قابیل پسر آدم در این روز زاده شد؛ و این روزی شایسته برای تزویج و طلب حوائج به جز سفرکردن است، چرا که وی برکنده شود، همان گونه که لباس آدم و حواء برکنده شد.

پنجمین روز: ملعون و نحس است؛ در این روز هابیل به دست قابیل کشته شد و به خاندانش نفرین کرد.

ششمین روز: برای تزویج، سفرکردن، حجامت و دیدار با سلطان برای هر حاجتی شایسته است.

هفتمین روز: برای مناظره، خصومت، طلب حوائج، دیدار قاضیان و غیر آنان، سفرکردن و نیز شروع کردن به هر کاری نیکوست.

هشتمین روز: مانند روز گذشته بوده، به جز سفرکردن که ناپسند است.

نهمین روز: روز فرخنده ای است؛ حاجت های خود را در این روز بخواه که برای تو برآورده می شوند!

دهمین روز: مانند روز گذشته، روز فرخنده ای است.

یازدهمین روز: در این روز هر که سفر کند غنیمت برد و هر که از سلطان بگریزد دستگیر شود و هر که در این روز متولّد شود، روزی مند به رزق نیکویی است.

دوازدهمین روز: برای حاجت خواستن، سفرکردن و نیز برای هر آنچه خواسته شود، نیکو است.

سیزدهمین روز: نحس و بد است؛ پس در این روز از دیدار با سلطان و غیر او بپرهیز و از تیراندازی اجتناب کن که شوم است!

چهاردهمین روز: برای هر حاجتی شایسته است؛ هر که در این روز متولّد شود، بی نیاز می شود و در آخر عمرش مالش فراوان خواهد شد.

پانزدهمین روز: نحس است؛ هر که در این روز سفر کند هلاک شود و بدو بدی رسد؛ و هر که در این روز متولّد شود ناگزیر دیوانه می شود.

شانزدهمین روز: برای هر کاری شایسته است؛ پس در این روز آنچه را می خواهی، طلب کن!

هفدهمین روز: برای هر حاجتی شایسته است؛ پس در این روز آنچه را می خواهی، طلب کن! هجدهمین روز: برای هر حاجتی و برای سفرکردن شایسته است؛ هر که در این روز سفر کند، حاجت هایش برآورده شود.

نوزدهمین روز: در همه حالاتش مانند روز گذشته است.

بیستمین روز: نیز مانند آنست.

بیست و یکمین روز: روز نحسی است؛ برای خون گرفتن شایسته است؛ پس در این روز با هیچ سلطانی دیدار نکن، از خانه ات بیرون نیا و در آن حاجتی نخواه!

بیست و دوّمین روز: مانند روز گذشته است.

بیست و سوّمین روز: مانند روز گذشته است.

بیست و چهارمین روز: روز نحس مستمرّ و شومی است؛ هر که در این روز متولّد شود، کشته شود.

بیست و پنجمین روز: روز نحسی است و شایسته نیست شروع به کاری کرد.

بیست و ششمین روز: نیکو است؛ خدا در آن دریا را برای موسی شکافت؛ پس در این روز از تزویج اجتناب کن! زیرا همان گونه که دریا شکافت، باعث جدائی خواهد شد.

بیست و هفتمین روز: برای تزویج و برآوردن حاجت ها شایسته است؛ و روز فرخنده ای است؛ پس در این روز هر چه می خواهی، طلب کن!

بیست و هشتمین روز: در این روز یعقوب علیه السّلام زاده شد؛ روز فرخنده ای است؛ و هر که در این روز متولّد شود، محبوب نزد مردم باشد.

بیست و نهمین روز: برای سفرکردن و برای هر حاجتی شایسته بوده و روز فرخنده ای است.

سی امین روز: برای سفرکردن، طلب حوائج و خون گرفتن شایسته بوده و روز فرخنده ای است.

**[ترجمه]

«6»

أَقُولُ وَ رُوِیَ أَیْضاً فِی بَعْضِ الْکُتُبِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: اخْتِیَارَاتُ أَیَّامِ شُهُورِ الْفُرْسِ عَلَی وَجْهٍ آخَرَ هَکَذَا الْیَوْمُ الْأَوَّلُ أُرْمُزْدُ مُخْتَارٌ فِی کُلِّ الشُّهُورِ الِاثْنَیْ عَشَرَ لِأَنَّهُ اسْمُ اللَّهِ تَعَالَی الثَّانِی بَهْمَنُ وَسَطٌ فِی الشُّهُورِ الْعَشَرَةِ الْأَوَائِلِ نَحْسٌ فِی بَهْمَنْ مَاهْ وَسَطٌ فِی إِسْفَنْدَارْمَذْ مَاهْ الثَّالِثُ أُرْدِیبِهِشْتُ وَسَطٌ فِی فَرْوَرْدِینَ سَعْدٌ فِی أُرْدِیبِهِشْتَ وَ خُرْدَادَ وَ تِیرٍ وَسَطٌ فِی مُرْدَادَ نَحْسٌ فِی شَهْرِیوَرَ وَسَطٌ فِی مِهْرٍ وَ دِی وَ بَهْمَنَ سَعْدٌ فِی آذَرَ وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ الرَّابِعُ شَهْرِیوَرُ وَسَطٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ تِیرٍ وَ مِهْرٍ إِلَی آخِرِ الشُّهُورِ سَعْدٌ فِی خُرْدَادَ وَ مُرْدَادَ وَ شَهْرِیوَرَ الْخَامِسُ إِسْفَنْدَارْمَذْ وَسَطٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ مُرْدَادَ وَ مِهْرٍ وَ دِی وَ بَهْمَنَ سَعْدٌ فِی أُرْدِیبِهِشْتَ وَ خُرْدَادَ وَ تِیرٍ وَ شَهْرِیوَرَ وَ آبَانَ وَ آذَرَ نَحْسٌ فِی إِسْفَنْدَارْمَذْ السَّادِسُ خُرْدَادُ وَسَطٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ أُرْدِیبِهِشْتَ وَ مِهْرٍ وَ آذَرَ وَ بَهْمَنَ سَعْدٌ فِی خُرْدَادَ وَ تِیرٍ وَ مُرْدَادَ وَ شَهْرِیوَرَ وَ آبَانَ وَ دِی وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ السَّابِعُ مُرْدَادُ وَسَطٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ أُرْدِیبِهِشْتَ وَ خُرْدَادَ وَ تِیرٍ وَ مِهْرٍ وَ آذَرَ وَ بَهْمَنَ سَعْدٌ فِی مُرْدَادَ وَ شَهْرِیوَرَ وَ آبَانَ وَ دِی وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ الثَّامِنُ دِیبَاذَرُ وَسَطٌ فِی کُلِّ الشُّهُورِ التَّاسِعُ آذَرُ نَحْسٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ إِسْفَنْدَارَ وَسَطٌ فِی أُرْدِیبِهِشْتَ وَ مِهْرٍ وَ آبَانَ وَ آذَرَ سَعْدٌ فِی خُرْدَادَ وَ تِیرٍ وَ مُرْدَادَ وَ شَهْرِیوَرَ وَ دِی وَ بَهْمَنَ

ص: 107

الْعَاشِرُ آبَانُ نَحْسٌ فِی آبَانَ وَسَطٌ فِی سَائِرِ الشُّهُورِ الْحَادِیَ عَشَرَ خُورُ نَحْسٌ فِی خُرْدَادَ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ الثَّانِیَ عَشَرَ مَاهْ مُخْتَارٌ فِی کُلِّ الشُّهُورِ لِأَنَّهُ بِاسْمِ الْقَمَرِ الثَّالِثَ عَشَرَ تِیرٌ سَعْدٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ أُرْدِیبِهِشْتَ نَحْسٌ فِی تِیرٍ وَسَطٌ فِی سَائِرِ الشُّهُورِ الرَّابِعَ عَشَرَ جُوشُ سَعْدٌ فِی أُرْدِیبِهِشْتَ وَ تِیرٍ وَ مُرْدَادَ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ الْخَامِسَ عَشَرَ دِی مِهْرَ نَحْسٌ فِی أُرْدِیبِهِشْتَ سَعْدٌ فِی آبَانَ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ السَّادِسَ عَشَرَ مِهْرٌ سَعْدٌ فِی أُرْدِیبِهِشْتَ وَ خُرْدَادَ وَ مِهْرٍ وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ السَّابِعَ عَشَرَ سُرُوشُ سَعْدٌ فِی آبَانَ وَ آذَرَ وَ بَهْمَنَ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ الثَّامِنَ عَشَرَ رَشَنُ سَعْدٌ فِی شَهْرِیوَرَ وَ مِهْرٍ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ التَّاسِعَ عَشَرَ فَرْوَرْدِینُ سَعْدٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ تِیرٍ وَ آذَرَ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ الْعِشْرُونَ بَهْرَامُ نَحْسٌ فِی مُرْدَادَ وَ آذَرَ وَ دِی وَ سَعْدٌ فِی إِسْفَنْدَارْمَذْ وَسَطٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ الْحَادِی وَ الْعِشْرُونَ رَامُ وَسَطٌ فِی خُرْدَادَ وَ تِیرٍ وَ آذَرَ وَ دِی سَعْدٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ الثَّانِی وَ الْعِشْرُونَ بَادُ نَحْسٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ بَهْمَنَ سَعْدٌ فِی مُرْدَادَ وَ شَهْرِیوَرَ وَ دِی وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ الثَّالِثُ وَ الْعِشْرُونَ دَیْبَدِینُ سَعْدٌ فِی آبَانَ وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ الرَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ دِینٌ سَعْدٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ دِی وَ بَهْمَنَ وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ

ص: 108

وَسَطٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ الْخَامِسُ وَ الْعِشْرُونَ أُرْدُ سَعْدٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ أُرْدِیبِهِشْتَ وَ مِهْرٍ وَ بَهْمَنَ وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ وَسَطٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ السَّادِسُ وَ الْعِشْرُونَ أَشْتَادُ سَعْدٌ فِی تِیرٍ وَ شَهْرِیوَرَ وَ دِی وَسَطٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ السَّابِعُ وَ الْعِشْرُونَ آسِمَانُ وَسَطٌ فِی فَرْوَرْدِینَ وَ مُرْدَادَ وَ مِهْرٍ وَ آبَانَ وَ آذَرَ وَ بَهْمَنَ وَ إِسْفَنْدَارْمَذْ سَعْدٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ الثَّامِنُ وَ الْعِشْرُونَ رَامْیَادُ سَعْدٌ فِی دِی وَسَطٌ فِی بَاقِی الشُّهُورِ التَّاسِعُ وَ الْعِشْرُونَ مَارَاسْفَنْدَ وَسَطٌ فِی کُلِّ الْشهُورِ الثَّلَاثُونَ أَنِیرَانُ نَحْسٌ فِی خُرْدَادَ وَسَطٌ فِی تَتِمَّةِ الشُّهُورِ.

**[ترجمه]در برخی کتاب ها، اختیارات روزهای ماه های پارسیان به گونه ای دیگر و بدین شرح از امام صادق علیه السّلام روایت شده است:

روز اوّل: «ارمزد» در همه ماه های دوازده گانه برگزیده است؛ زیرا نام خدای تعالی است.

دوّم: «بهمن» در ده ماه نخست سال، میانه؛ در بهمن ماه، نحس؛ و در اسفندماه، میانه است .

سوّم: «اردی بهشت» در فروردین، میانه؛ در اردیبهشت، خرداد و تیر، سعد؛ در مرداد، میانه؛ در شهریور، نحس؛ در مهر، دی و بهمن، میانه؛ و در آذر و اسفند، سعد است.

چهارم: «شهریور» در فروردین، تیر و مهر و نیز از مهر تا آخرین ماه سال، میانه بوده و در خرداد، مرداد و شهریور، سعد است.

پنجم: «إسفندار مذ» در فروردین، مرداد، مهر، دی و بهمن، میانه؛ در اردیبهشت، خرداد، تیر، شهریور، آبان و آذر، سعد؛ و در اسفند، نحس است.

ششم: «خرداد» در فروردین، اردیبهشت، مهر، آذر و بهمن، میانه بوده و در خرداد، تیر، مرداد، شهریور، آبان، دی و اسفند، سعد است.

هفتم: «مرداد» در فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مهر، آذر و بهمن، میانه بوده و در مرداد، شهریور، آبان، دی و اسفند، سعد است.

هشتم: «دیباذر» در تمام ماه ها میانه است.

نهم: «آذر» در فروردین و اسفند، نحس؛ در اردیبهشت، مهر، آبان و آذر، میانه؛ و در خرداد، تیر، مرداد، شهریور، دی و بهمن، سعد است.

دهم: «آبان» در آبان، نحس است و در دیگر ماه ها، میانه.

یازدهم: «خور» در خرداد، نحس است و در ماه های دیگر، میانه.

دوازدهم: «ماه» در تمام ماه های سال، برگزیده است، زیرا این ماه، همنام با قمر است.

سیزدهم: «تیر» در فروردین و اردیبهشت، سعد؛ در تیر، نحس؛ و در ماه های دیگر میانه است.

چهاردهم: «جوش» در اردیبهشت، تیر و مرداد، سعد و در دیگر ماه ها میانه است.

پانزدهم: «دی مهر» در اردیبهشت، نحس؛ در آبان، سعد؛ و در دیگر ماه ها میانه است.

شانزدهم: «مهر» در اردیبهشت، خرداد، مهر و اسفند، سعد است و در ماه های دیگر، میانه.

هفدهم: «سروش» در آبان، آذر و بهمن، سعد است و در دیگر ماه ها، میانه.

هیجدهم: «رشن» در شهریور و مهر، سعد است و در ماه های دیگر، میانه .

نوزدهم: «فروردین» در فروردین، تیر و آذر، سعد است و در ماه های دیگر، میانه.

بیستم: «بهرام» در مرداد، آذر و دی، نحس؛ در اسفند، سعد؛ و در ماه های دیگر، میانه است.

بیست و یکم: «رام» در خرداد، تیر، آذر و دی، میانه است و در دیگر ماه ها سعد.

بیست و دوّم: «باد» در فروردین و بهمن، نحس؛ در مرداد، شهریور و دی، سعد؛ و در ماه های دیگر، میانه است.

بیست و سوّم: «دیبدین» در آبان، سعد بوده و در دیگر ماه ها، میانه است.

بیست و چهارم: «دین» در فروردین، دی، بهمن و اسفند، سعد است و در ماه های دیگر، میانه.

بیست و پنجم: «أرد» در فروردین، اردیبهشت، مهر، بهمن و اسفند، سعد است و در دیگر ماه ها، میانه.

بیست و ششم: «أشتاد» در تیر، شهریور و دی، سعد است و در ماه های دیگر، میانه.

بیست و هفتم: «آسمان» در فروردین، مرداد، مهر، آبان، آذر، بهمن و اسفند، میانه؛ و در دیگر ماه ها سعد است.

بیست و هشتم: «رامیاد» در دی، سعد بوده و در ماه های دیگر، میانه است.

بیست و نهم: «ماراسفند» در تمام ماه ها میانه است.

سی ام: «أنیران» در خرداد، نحس است و در ماه های دیگر، میانه.

**[ترجمه]

أقول

هذه الروایات الأخیرة أخرجناه من کتب الأحکامیین و المنجمین لروایتهم عن أئمتنا علیهم السلام و لا أعتمد علیها و کانت فی النسخ اختلافات کثیرة أشرنا إلی بعضها.

**[ترجمه]روایات اخیر را از کتب منجّمین به دلیل نقل آنها از ائمه ما علیهم السّلام استخراج کرده ایم؛ ولی بدانها اعتماد ندارم و در نسخه ها، اختلاف های بسیاری وجود دارد که به برخی اشاره کرده ایم.

**[ترجمه]

«7»

الْعِلَلُ، وَ الْعُیُونُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادٍ الْهَمَدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهَرَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: أَتَی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَبْلَ مَقْتَلِهِ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ رَجُلٌ مِنْ أَشْرَافِ تَمِیمٍ (1) یُقَالُ لَهُ عَمْرٌو فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَصْحَابِ الرَّسِّ فِی أَیِّ عَصْرٍ کَانُوا وَ أَیْنَ کَانَتْ مَنَازِلُهُمْ وَ مَنْ کَانَ مَلِکُهُمْ وَ هَلْ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ رَسُولًا أَمْ لَا وَ بِمَا ذَا أُهْلِکُوا فَإِنِّی أَجِدُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکْرَهُمْ وَ لَا أَجِدُ خَبَرَهُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ سَأَلْتَ عَنْ حَدِیثٍ مَا سَأَلَنِی عَنْهُ أَحَدٌ قَبْلَکَ وَ لَا یُحَدِّثُکَ بِهِ أَحَدٌ بَعْدِی إِلَّا عَنِّی وَ مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ آیَةٌ إِلَّا وَ أَنَا أَعْرِفُ تَفْسِیرَهَا وَ فِی أَیِّ مَکَانٍ نَزَلَتْ مِنْ سَهْلٍ أَوْ جَبَلٍ وَ فِی أَیِّ وَقْتٍ مِنْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ وَ إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ إِلَی صَدْرِهِ وَ لَکِنَّ طُلَّابَهُ یَسِیرٌ وَ عَنْ قَلِیلٍ یَنْدَمُونَ لَوْ قَدْ فَقَدُونِی

ص: 109


1- 1. فی العلل: بنی تمیم.

کَانَ مِنْ قِصَّتِهِمْ یَا أَخَا تَمِیمٍ أَنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً یَعْبُدُونَ شَجَرَةَ صَنَوْبَرٍ یُقَالُ لَهَا شَاهْ دِرَخْتُ کَانَ یَافِثُ بْنُ نُوحٍ غَرَسَهَا عَلَی شَفِیرِ عَیْنٍ یُقَالُ لَهَا وَشْنَابُ کَانَتْ أُنْبِطَتْ لِنُوحٍ علیه السلام بَعْدَ الطُّوفَانِ وَ إِنَّمَا سُمُّوا أَصْحَابَ الرَّسِّ لِأَنَّهُمْ رَسُّوا نَبِیَّهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام وَ کَانَتْ لَهُمُ اثْنَتَا عَشْرَةَ قَرْیَةً عَلَی شَاطِئِ نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ الرَّسُّ مِنْ بِلَادِ الْمَشْرِقِ وَ بِهِمْ سُمِّیَ ذَلِکَ النَّهَرُ وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ فِی الْأَرْضِ نَهَرٌ أَغْزَرُ مِنْهُ وَ لَا أَعْذَبُ مِنْهُ وَ لَا قُرًی أَکْثَرُ وَ لَا أَعْمَرُ مِنْهَا تُسَمَّی إِحْدَاهُنَّ آبَانَ وَ الثَّانِیَةُ آذَرَ وَ الثَّالِثَةُ دِی وَ الرَّابِعَةُ بَهْمَنَ وَ الْخَامِسَةُ إِسْفَنْدَارَ وَ السَّادِسَةُ فَرْوَرْدِینَ وَ السَّابِعَةُ أُرْدِیبِهِشْتَ وَ الثَّامِنَةُ أَرْدَادَ وَ التَّاسِعَةُ مُرْدَادَ وَ الْعَاشِرَةُ تِیرَ وَ الْحَادِیَةَ عَشَرَ مِهْرَ وَ الثَّانِیَةَ عَشَرَ شَهْرِیوَرَ وَ کَانَتْ أَعْظَمَ مَدَائِنِهِمْ إِسْفَنْدَارُ وَ هِیَ الَّتِی یَنْزِلُهَا مَلِکُهُمْ وَ کَانَ یُسَمَّی تُرْکُوزَ بْنَ غَابُورَ بْنِ یَارِشَ بْنِ سَازَنَ بْنِ نُمْرُودَ بْنِ کَنْعَانَ فِرْعَوْنَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ بِهَا الْعَیْنُ وَ الصَّنَوْبَرَةُ وَ قَدْ غَرَسُوا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ مِنْهَا حَبَّةً مِنْ طَلْعِ تِلْکَ الصَّنَوْبَرَةِ وَ أَجْرَوْا إِلَیْهَا نَهَراً مِنَ الْعَیْنِ الَّتِی عِنْدَ الصَّنَوْبَرَةِ فَنَبَتَتِ الْحَبَّةُ وَ صَارَتْ شَجَرَةً عَظِیمَةً وَ حَرَّمُوا مَاءَ الْعَیْنِ وَ الْأَنْهَارِ فَلَا یَشْرَبُونَ مِنْهَا(1)

وَ لَا أَنْعَامُهُمْ وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ قَتَلُوهُ وَ یَقُولُونَ هُوَ حَیَاةُ آلِهَتِنَا فَلَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ حَیَاتِهَا وَ یَشْرَبُونَ هُمْ وَ أَنْعَامُهُمْ مِنْ نَهَرِ الرَّسِّ الَّذِی عَلَیْهِ قُرَاهُمْ وَ قَدْ جَعَلُوا فِی کُلِّ شَهْرٍ مِنَ السَّنَةِ فِی کُلِّ قَرْیَةٍ عِیداً یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ أَهْلُهَا فَیَضْرِبُونَ عَلَی الشَّجَرَةِ الَّتِی بِهَا کِلَّهٌ مِنْ حَرِیرٍ فِیهَا مِنْ أَنْوَاعِ الصُّوَرِ ثُمَّ یَأْتُونَ بِشَاهٍ وَ بَقَرٍ فَیَذْبَحُونَهَا قُرْبَاناً لِلشَّجَرَةِ وَ یُشْعِلُونَ فِیهَا النِّیرَانَ بِالْحَطَبِ فَإِذَا سَطَعَ دُخَانُ تِلْکَ الذَّبَائِحِ وَ قُتَارُهَا فِی الْهَوَاءِ وَ حَالَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ النَّظَرِ إِلَی السَّمَاءِ خَرُّوا لِلشَّجَرَةِ سُجَّداً(2)

وَ یَبْکُونَ وَ یَتَضَرَّعُونَ إِلَیْهَا أَنْ تَرْضَی عَنْهُمْ فَکَانَ الشَّیْطَانُ یَجِی ءُ فَیُحَرِّکُ أَغْصَانَهَا وَ یَصِیحُ مِنْ سَاقِهَا صِیَاحَ الصَّبِیِّ أَنْ قَدْ رَضِیتُ عَنْکُمْ عِبَادِی فَطِیبُوا نَفْساً وَ قَرُّوا عَیْناً فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ وَ یَشْرَبُونَ الْخَمْرَ

ص: 110


1- 1. فی العرائس: لاهم و لا أنعامهم.
2- 2. فی العلل: سجدا من دون اللّه عزّ و جلّ یبکون ....

وَ یَضْرِبُونَ بِالْمَعَازِفِ وَ یَأْخُذُونَ الدَّسْتْبَنْدَ فَیَکُونُونَ عَلَی ذَلِکَ یَوْمَهُمْ وَ لَیْلَتَهُمْ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ وَ إِنَّمَا سَمَّتِ الْعَجَمُ شُهُورَهَا بِآبَانْ مَاهْ وَ آذَرْ مَاهْ وَ غَیْرِهِمَا اشْتِقَاقاً مِنْ أَسْمَاءِ تِلْکَ الْقُرَی لِقَوْلِ أَهْلِهَا بَعْضٍ لِبَعْضٍ هَذَا عِیدُ شَهْرِ کَذَا وَ عِیدُ شَهْرِ کَذَا حَتَّی إِذَا کَانَ عِیدُ قَرْیَتِهِمُ الْعُظْمَی اجْتَمَعَ إِلَیْهِمْ صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ فَضَرَبُوا عِنْدَ الصَّنَوْبَرَةِ وَ الْعَیْنِ سُرَادِقاً مِنْ دِیبَاجٍ عَلَیْهِ مِنْ أَنْوَاعِ الصُّوَرِ لَهُ (1) اثْنَا عَشَرَ بَاباً کُلُّ بَابٍ لِأَهْلِ قَرْیَةٍ مِنْهُمْ وَ یَسْجُدُونَ لِلصَّنَوْبَرَةِ خَارِجاً مِنَ السُّرَادِقِ وَ یُقَرِّبُونَ لَهَا الذَّبَائِحَ أَضْعَافَ مَا قَرَّبُوا لِلشَّجَرَةِ(2) فِی قُرَاهُمْ فَیَجِی ءُ إِبْلِیسُ عِنْدَ ذَلِکَ فَیُحَرِّکُ الصَّنَوْبَرَةَ تَحْرِیکاً شَدِیداً فَیَتَکَلَّمُ (3) مِنْ جَوْفِهَا کَلَاماً جَهْوَرِیّاً وَ یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ بِأَکْثَرَ مِمَّا وَعَدَتْهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الشَّیَاطِینُ کُلُّهَا فَیَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ مِنَ السُّجُودِ وَ بِهِمْ مِنَ الْفَرَحِ وَ النَّشَاطِ مَا لَا یُفِیقُونَ وَ لَا یَتَکَلَّمُونَ مِنَ الشُّرْبِ وَ الْعَزْفِ فَیَکُونُونَ عَلَی ذَلِکَ اثْنَیْ عَشَرَ یَوْماً وَ لَیَالِیَهَا بِعَدَدِ أَعْیَادِهِمْ سَائِرَ السَّنَةِ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ فَلَمَّا طَالَ کُفْرُهُمْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِبَادَتُهُمْ غَیْرَهُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ نَبِیّاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ وُلْدِ یَهُودَا بْنِ یَعْقُوبَ فَلَبِثَ فِیهِمْ زَمَاناً طَوِیلًا یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَعْرِفَةِ رُبُوبِیَّتِهِ فَلَا یَتَّبِعُونَهُ فَلَمَّا رَأَی شِدَّةَ تَمَادِیهِمْ فِی الْغَیِّ وَ الضَّلَالِ وَ تَرْکَهُمْ قَبُولَ مَا دَعَاهُمْ إِلَیْهِ مِنَ الرُّشْدِ وَ النَّجَاحِ وَ حَضَرَ عِیدُ قَرْیَتِهِمُ الْعُظْمَی قَالَ یَا رَبِّ إِنَّ عِبَادَکَ أَبَوْا إِلَّا تَکْذِیبِی وَ الْکُفْرَ بِکَ وَ غَدَوْا یَعْبُدُونَ شَجَرَةً لَا تَنْفَعُ وَ لَا تَضُرُّ فَأَیْبِسْ شَجَرَهُمْ أَجْمَعَ وَ أَرِهِمْ قُدْرَتَکَ وَ سُلْطَانَکَ فَأَصْبَحَ الْقَوْمُ وَ قَدْ یَبِسَ شَجَرُهُمْ کُلُّهَا فَهَالَهُمْ ذَلِکَ وَ قُطِعَ بِهِمْ وَ صَارُوا فِرْقَتَیْنِ فِرْقَةٌ قَالَتْ سَحَرَ آلِهَتَکُمْ هَذَا الرَّجُلُ الَّذِی زَعَمَ (4)

أَنَّهُ رَسُولُ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (5)

ص: 111


1- 1. فی العلل: و جعلوا له اثنی عشر بابا.
2- 2. فی المصدرین: للشجرة التی فی قراهم.
3- 3. فی المصدرین: و یتکلم.
4- 4. فی المصدرین: یزعم.
5- 5. فی المصدرین: و الأرض الیکم.

لِیَصْرِفَ وُجُوهَکُمْ عَنْ آلِهَتِکُمْ إِلَی إِلَهِهِ وَ فِرْقَةٌ قَالَتْ لَا بَلْ غَضِبَتْ آلِهَتُکُمْ حِینَ رَأَتْ هَذَا الرَّجُلَ یَعِیبُهَا وَ یَقَعُ فِیهَا وَ یَدْعُوکُمْ إِلَی عِبَادَةِ غَیْرِهَا فَحَجَبَتْ حُسْنَهَا وَ بَهَاءَهَا لِکَیْ تَغْضَبُوا لَهَا فَتَنْتَصِرُوا مِنْهُ فَأَجْمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی قَتْلِهِ فَاتَّخَذُوا أَنَابِیبَ طِوَالًا مِنْ رَصَاصٍ وَاسِعَةَ الْأَفْوَاهِ ثُمَّ أَرْسَلُوهَا فِی قَرَارِ الْعَیْنِ إِلَی أَعْلَی الْمَاءِ وَاحِدَةً فَوْقَ الْأُخْرَی مِثْلَ الْبَرَابِخِ وَ نَزَحُوا مَا فِیهَا مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ حَفَرُوا فِی قَرَارِهَا(1)

بِئْراً ضَیِّقَةَ الْمَدْخَلِ عَمِیقَةً وَ أَرْسَلُوا فِیهَا نَبِیَّهُمْ وَ أَلْقَمُوا فَاهَا صَخْرَةً عَظِیمَةً ثُمَّ أَخْرَجُوا الْأَنَابِیبَ مِنَ الْمَاءِ وَ قَالُوا نَرْجُو الْآنَ أَنْ تَرْضَی عَنَّا آلِهَتُنَا إِذَا رَأَتْ أَنَّا قَدْ قَتَلْنَا مَنْ کَانَ یَقَعُ فِیهَا وَ یَصُدُّ عَنْ عِبَادَتِهَا وَ دَفَنَّاهُ تَحْتَ کَبِیرِهَا یَتَشَفَّی مِنْهُ فَیَعُودُ لَنَا نُورُهَا وَ نَضْرَتُهَا(2) کَمَا کَانَ فَبَقُوا عَامَّةَ یَوْمِهِمْ یَسْمَعُونَ أَنِینَ نَبِیِّهِمْ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ سَیِّدِی قَدْ تَرَی ضِیقَ مَکَانِی وَ شِدَّةَ کَرْبِی فَارْحَمْ ضَعْفَ

رُکْنِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ عَجِّلْ بِقَبْضِ رُوحِی وَ لَا تُؤَخِّرْ إِجَابَةَ دَعْوَتِی (3)

حَتَّی مَاتَ علیه السلام فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِجَبْرَئِیلَ علیه السلام یَا جَبْرَئِیلُ أَ یَظُنُّ عِبَادِی هَؤُلَاءِ الَّذِینَ غَرَّهُمْ حِلْمِی وَ أَمِنُوا مَکْرِی وَ عَبَدُوا غَیْرِی وَ قَتَلُوا رَسُولِی أَنْ یَقُومُوا لِغَضَبِی أَوْ یَخْرُجُوا مِنْ سُلْطَانِی کَیْفَ وَ أَنَا الْمُنْتَقِمُ مِمَّنْ عَصَانِی وَ لَمْ یَخْشَ عِقَابِی وَ إِنِّی حَلَفْتُ بِعِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَجْعَلَنَّهُمْ عِبْرَةً وَ نَکَالًا لِلْعَالَمِینَ فَلَمْ یَرُعْهُمْ (4)

وَ هُمْ فِی عِیدِهِمْ ذَلِکَ إِلَّا بِرِیحٍ عَاصِفٍ شَدِیدَةِ الْحُمْرَةِ فَتَحَیَّرُوا فِیهَا وَ ذُعِرُوا مِنْهَا وَ تَضَامَ (5)

بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ صَارَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِهِمْ حَجَرَ کِبْرِیتٍ یَتَوَقَّدُ وَ أَظَلَّتْهُمْ سَحَابَةٌ سَوْدَاءُ(6)

فَأَلْقَتْ عَلَیْهِمْ کَالْقُبَّةِ جَمْراً یَلْتَهِبُ فَذَابَتْ أَبْدَانُهُمْ کَمَا یَذُوبُ الرَّصَاصُ فِی

ص: 112


1- 1. فی العلل: فی قرارها من الأرض بئرا عمیقة ضیقة المداخل.
2- 2. فی العیون: نضارتها.
3- 3. فی العلل: اجابة دعائی.
4- 4. فی العلل: فلم یدعهم.
5- 5. فی العیون: و انضم.
6- 6. فی العلل: مظلمة فانکبت علیهم.

النَّارِ فَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مِنْ غَضَبِهِ وَ نُزُولِ نَقِمَتِهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ (1).

**[ترجمه]علل و عیون: امام رضا علیه السّلام از پدران طاهرینش علیهم السّلام نقل می کند: مردی از اشراف بنی تمیم به نام «عمرو»، سه روز پیش از شهادت علی بن ابی طالب علیه السّلام نزد آن حضرت رفت و به ایشان گفت: یا امیرالمؤمنین! به من بگو اصحاب رسّ در چه عصری و در کجا بودند؟ پادشاهشان چه کسی بود؟ آیا خداوند فرستاده ای به سوی آنها فرستاد و یا نه؟ و به چه چیزی هلاک شدند؟ چرا که من در کتاب خداوند عزّ و جلّ، یادکرد آنها را می یابم، در حالی که خبری از آنها پیدا نمی کنم.

امام علی علیه السّلام به او فرمود: پرسشی کردی که پیش از تو هیچ کسی از من نکرده و پس از من نیز، کسی جز از ناحیه من، به تو پاسخی نخواهد داد. هیچ آیه ای در کتاب خداوند عزّ و جلّ وجود ندارد مگر آنکه تفسیرش را می دانم، و می دانم در کجا .دشت و یا کوه. و در چه وقتی –شب و یا روز. نازل شده و به راستی در اینجا (اشاره به سینه خود) دانشی بسیار وجود دارد، امّا جویندگانش کم اند و به زودی چون مرا از دست دهند، پشیمان گردند.

ای برادر تمیمی! بدان آنها قومی بودند که درخت صنوبری را .که «شاه درخت» نامش گذارده بودند. می پرستیدند. این درخت را یافث پسر نوح، در کنار چشمه ای به نام «وشناب» .که پس از طوفان، برای نوح علیه السّلام جوشیده بود. کِشته بود. آنها اصحاب رسّ نام گرفتند زیرا پیامبر خود .پس از سلیمان بن داود علیهما السّلام. را زنده به گور کردند. آنها در کنار نهری به نام «رسّ» از بلاد شرق .که نام نهر از آنها گرفته شده بود. دوازده آبادی داشتند. در آن روزگار بر روی زمین، نهری پرآب تر و گواراتر از آن نهر نبود و نیز آبادی هایی بیشتر و آبادتر از آنها نبود؛ نام اوّلین آبادی «آبان»، دوّمین «آذر»، سوّمین «دی»، چهارمین «بهمن»، پنجمین «إسفندار»، ششمین «فروردین»، هفتمین «اردیبهشت»، هشتمین «أرداد»، نهمین «مرداد»، دهمین «تیر»، یازدهمین «مهر» و دوزادهمین آبادی «شهریور» بود. بزرگ ترین شهرشان «اسفندار» بود که پادشاهشان در آنجا می زیست. نام وی، ترکوز بن غابور بن یارش بن سازن بن نمرود –یعنی فرعونِ زمان ابراهیم علیه السّلام. بن کنعان بود.

چشمه و صنوبر هم در آن شهر بودند و از میوه آن صنوبر، دانه ای در هر یک از آبادی ها کِشته بودند و از آن چشمه .که کنار صنوبر بود. نهری به سوی آنها جاری کرده بودند. دانه رویید و تبدیل به درخت بزرگی شد. آنها آب چشمه و جوی هایش را ممنوع کرده بودند و خود و چهارپایانشان از آن نمی نوشیدند و هر کسی مرتکب چنین کاری می شد، وی را می کشتند. آنها می گفتند: این آب، مایه حیات خدایان ماست؛ پس شایسته نیست کسی از حیات آنها کم کند. آنها و چهارپایانشان از نهر رسّ که آبادی هایشان در کنار آن بنا شده بود، می نوشیدند .

آنها در هر ماهی از سال، و در هر آبادی، عیدی معیّن کرده بودند که اهالی آن در کنار چشمه جمع شده و بر روی درخت، پرده ای از حریر که دارای انواع نقش و نگار بود می انداختند. سپس گاو و گوسفندهایی آورده و آنها را برای آن درخت، قربانی می کردند و بر آن قربانی ها هیزم ریخته، آتش می زدند و زمانی که دود آن قربانی ها به هوا رفته و بین آنها و آسمان حائل می شد و دیگر نمی توانستند آسمان را ببینند، در برابر درخت، به سجده می افتادند و در مقابلش گریه و زاری می کردند تا از آنها راضی شود. شیطان نیز می آمد و شاخه های درخت را حرکت می داد و از تنه آن همچون کودکی فریاد می زد که: ای بندگانم! از شما راضی شدم، راحت و شادمان باشید! آنان هم سر از سجده برداشته، شراب می نوشیدند، موسیقی نواخته و سنج می زدند و آن روز و شب را به همان حال سپری می کردند و سپس برمی گشتند.

عجم ها نام ماه های خود را با برگرفتن از نام این آبادی ها، آبان ماه، آذرماه و غیره گذاردند؛ زیرا اهل آن آبادی ها به یکدیگر می گفتند: این عید فلان ماه است و آن عید فلان ماه.

در زمان عیدِ مخصوصِ بزرگ ترین آبادی، کوچک و بزرگ آنان در آن شهر جمع می شدند و کنار چشمه و صنوبر، سراپرده ای از حریر که انواع نقش و نگار بر آن بود، برمی افراشتند. این سراپرده، دوازده در داشت که هر دری، مخصوص به اهل یک آبادی بود. آنان خارج از سراپرده در مقابل صنوبر سجده کرده و قربانی هایی چند برابر قربانی درخت آبادی های کوچک تر، ذبح می کردند. در این هنگام ابلیس نیز می آمد و صنوبر را به شدّت تکان می داد و با صدای بلند از درون آن سخن گفته، و بیش از وعده دادن و آرزومندکردن توسط تمام شیاطین، به آنان وعده می داد و آنها را آرزومند می کرد. آنان نیز سر از سجده برمی داشتند و از شدّت شادی و نشاط، از حال رفته و از شدّت شراب خواری و اشتغال به موسیقی، توان صحبت کردن نداشتند. آنها به تعداد اعیادشان در طول سال، دوازده روز و شب را به همان حال می گذراندند و سپس باز می گشتند.

پس چون کفر به خداوند و عبادت غیرخدا در میان آنان طولانی گشت، خداوند عزّ و جلّ پیامبری از بنی اسرائیل از فرزندان یهودا بن یعقوب را به سوی آنان فرستاد. وی مدّت زمانی طولانی در بین آنان بوده و آنان را به عبادت خداوند عزّ و جلّ و شناخت ربوبیّت او دعوت می کرد، ولی آنها از او پیروی نمی کردند .

وقتی آن پیامبر دید که آنان به شدّت، غرق در ضلالت و گمراهی هستند و دعوت او را به سوی رشد و رستگاری نمی پذیرند، در عید شهر بزرگ آنها شرکت کرد و گفت: بار پروردگارا! این بندگان تو، جز تکذیب من و کفر به تو، کار دیگری نمی کنند و درختی را که نه فایده ای می رساند و نه ضرری، می پرستند. پس تمام درختانشان را خشک گردان، و قدرت و چیرگی خود را به آنان بنمایان!

صبح روز بعد، تمام درخت ها خشک شده بود. این واقعه آنان را ترساند و احساس عجز و ناامیدی به آنها دست داد. ایشان به دو گروه تقسیم شدند؛ گروهی گفتند: این مرد که ادّعا می کند فرستاده پروردگار آسمان و زمین است، خدایان شما را سحر کرده است تا شما را از خدایانتان به سوی خدای خویش متوجّه گرداند؛ گروه دیگر گفتند: نه، بلکه خدایان شما با دیدن این مرد که از آنان عیب گویی می کند و در موردشان سخنان نامربوط گفته و شما را به پرستش خدای دیگری فرا می خواند، خشمگین شده اند و زیبایی و شکوه خود را از شما پوشانده اند تا شما نیز به خاطر آنان خشمگین شوید و انتقام آنان را از این مرد بگیرید.

لذا همگی بر آن شدند تا او را بکشند؛ برای این کار، لوله های بلندی از سرب که دهانه های گشادی داشت، برگرفتند و آنها را از قعر چشمه تا روی آب مثل لوله های سفالین آبراهه (فاضلاب) بر روی هم سوار کردند، و آب داخل آن را کشیدند و سپس در قعر آن، چاهی عمیق با دهانه تنگ حفر کردند و پیامبرشان را به درون آن انداخته و صخره بزرگی بر دهانه آن نهادند و آنگاه لوله ها را از آب بیرون آوردند و گفتند: اکنون که خدایانمان دیدند که ما، شخصی را که درباره آنها به بدی سخن می گفت و ما را از پرستش آنان باز می داشت کشتیم، و او را در زیر بزرگ ترین خدایان دفنش کردیم تا دلش آرام گیرد، امیدواریم که از ما راضی شده باشند و شکوفه ها و طراوت آنها مثل گذشته به سوی ما باز گردد.

آن مردم در تمام روز، صدای ناله پیامبرشان را می شنیدند که می گفت: «مولای من! تنگی جا و شدّت اندوه مرا می بینی، پس بر ناتوانی و درماندگی ام رحم کن و زودتر قبض روحم کن، و اجابت دعایم را تأخیر نینداز!» تا اینکه بالاخره آن پیامبر از دنیا رفت. پس خداوند عزّ و جلّ به جبرئیل فرمود: ای جبرئیل! آیا این بندگان من، که بردباری من آنها را فریب داده و خود را از خشم من در امان می پندارند و کس دیگری را غیر از من پرستیده و فرستاده مرا کشته اند، گمان می کنند که در مقابل غضب من توان مقاومت دارند، یا اینکه می توانند از محدوده قدرت من خارج شوند؟ چگونه؟! و حال آنکه من از کسی که مرا نافرمانی کند و از عقاب من نهراسد، خودم انتقام خواهم گرفت، و به عزّت و جلالم قسم یاد کرده ام که آنان را مایه عبرت اهل عالم قرار دهم.

خداوند، آنها را در آن عیدشان تنها با بادهای طوفان گونه و بسیار سرخ رنگ به هراس افکند. آنان در آن طوفان حیران شده، به هراس افتاده بودند و به یکدیگر پناه می بردند؛ سپس زمین در زیر پاهایشان به گوگردی مشتعل تبدیل شد و ابری سیاه بر آنان سایه افکند و آتشی ملتهب همچون گنبد بر آنان فرو افکند و بدن هایشان همچون سرب مذاب، در آتش ذوب شد. پناه می بریم به خداوند متعال از غضب و عذابش. و لا حول و لا قوّة إلّا باللَّه العلیّ العظیم. - . علل 1 : 38-41؛ عیون 1 : 205-209 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری رسست رسا أی حفرت بئرا و رس المیت أی قبر(2) انتهی و الکلة بالکسر الستر الرقیق یخاط کالبیت یتوقی فیه من البق و القتار بالضم ریح البخور و القدر و الشواء و المعازف الملاهی و کأن المراد بالدستنبد ما یسمی بالفارسیة بالسنج أیضا أو المراد التزین بالأسورة و یقال کلام جهوری أی عال و فی القاموس قطع بزید کعنی فهو مقطوع به عجز عن سفره بأی سبب کان أو حیل بینه و بین ما یؤمله (3)

و البربخ بالباءین الموحدتین و الخاء المعجمة ما یعمل من الخزف للبئر و مجاری الماء.

**[ترجمه]جوهری گفته است: «رسستَ رسّاً» یعنی چاهی حفر کرده ای، و «رسّ المیّت» یعنی متوفّی در قبر گذارده شد. - . الصحاح 2 : 931 - (پایان سخن جوهری) «کِلّة» پرده نازکی است که مانند خانه ای کشیده شده و در آن، از پشه مصون می مانند. «قُتار» دود بَخور و دیگ و بریان است. «معازف» آلات موسیقی است و گویا مراد از «دستبند» چیزی است که در فارسی «سنج» می نامند و یا منظور از آن، زینت کردن با النگو است. گفته می شود «کلام جهوریّ» یعنی سخن بلند. در قاموس آمده است: قطع بزید کعنی فهو مقطوع به یعنی وی به سببی از سفر باز ماند و یا بین او و بین آرزویش فاصله افتاد. - . القاموس 3 : 70 - و «بَربَخ» لوله های سفالینی است که برای چاه و مجاری آب استفاده می شود.

**[ترجمه]

فوائد مهمة جلیلة

الأولی اعلم أن الأسماء المذکورة فی خبر المعلی لأیام الشهر أکثرها موافق لما نقله المنجمون عن الفرس و ظاهر فی أن المراد بالشهور الواردة فیه هی شهور الفرس القدیم لا الشهور العربیة و قد تقدم القول فیه و سموا کل یوم من أیام الخمسة المسترقة أیضا باسم الأول أهنود و الثانی أشنود و الثالث إسفندمذ و الرابع دهشت و الخامس هشتویش هذا هو المشهور و ذکروا فیها أسماء أخر و ذکروا أن کلا منها اسم ملک موکل بذلک الیوم.

ثم إن المحققین اختلفوا فی هؤلاء الملائکة فمنهم من حملوها علی ظواهرها و قالوا إن الله وکل بکل شی ء من المخلوقات ملکا یحفظه و یربیه و یصرفه إلی ما خلق له کما ورد فی الأخبار الملک الموکل بالبحار و الملک الموکل بالجبال

ص: 113


1- 1. العلل: ج 1، ص 38- 41، العیون: ج 1، ص 205- 209.
2- 2. الصحاح: ج 2، ص 931.
3- 3. القاموس: ج 3، ص 70.

و الملائکة الموکلة بالأشجار و سائر النباتات و الملائکة الموکلة بالسحب و البروق و الصواعق و بکل قطرة من الأمطار و الملائکة الموکلة بالأیام و اللیالی و الشهور و الساعات و به یوجه ما ورد من کلام الیوم و الشهر و الأرض و القبر و غیرها بأن المراد به کلام الملائکة الموکلة بها و منهم من حملوها علی أرباب الأنواع المجردة التی أثبتها أفلاطون و من تابعه من الإشراقیین فإنهم أثبتوا لکل نوع من أنواع الأفلاک و الکواکب و البسائط العنصریة و الموالید ربا یدبره و یربیه و یوصله إلی کماله المستعد له و الأول هو الموافق لمسلک الملیین و أرباب الشرائع و الثانی طریقة من لا یثبت الصانع و یقول بتأثیر الطبائع و إن تابعهم بعض من یظهر القول بالصانع أیضا و لیس هذا مقام تحقیق هذا الکلام.

قال أبو ریحان کل واحد من شهور الفرس ثلاثون یوما و لکل یوم منها اسم مفرد بلغتهم و هی 1 هرمز 2 بهمن 3 أردیبهشت 4 شهریور 5 إسفندارمذ 6 خرداد 7 مرداد 8 دی 9 باذر 10 آذر 11 آبان 12 خرماه 13 تیر 14 جوش 15 دیبمهر 16 مهر 17 سروش 18 رشن 19 فروردین 20 بهرام 21 رام 22 باد 23 دیبدین 24 دین 25 أرد 26 أشتاد 27 آسمان 28 رامیاد 29 مارسفند 30 أنیران لا اختلاف بینهم فی أسماء هذه الأیام و هی لکل شهر کذلک و علی ترتیب واحد إلا فی هرمز فإن بعضهم یسمیه فرخ و فی أنیران فإن بعضهم یسمیه به روز و یکون مبلغ جمیعها ثلاثمائة و ستین یوما و قد تقدم أن السنة الحقیقیة هی ثلاثمائة و خمسة و ستون یوما و ربع یوم فأخذوا الخمسة الأیام الزائدة علیها و سموها بأسماء غیر الموضوعة لأیام کل شهر و هی أهشدگاه اشتدکاه إسفندکاه إسفندمذگاه بهشیشگاه.

ثم ذکر ما مر مع وجوه کثیرة أخری فصار مبلغ أیامهم ثلاث مائة و خمسة و ستین یوما و أهملوا ربع یوم حتی اجتمع من الأرباع أیام شهر تام و ذلک فی مائة و عشرین سنة فألحقوه بشهور السنة حتی صار شهور تلک السنة ثلاثة عشر

ص: 114

و سموها کبیسة و سموا أیام الشهر الزائد بأسماء أیام سائر الشهور و علی ذلک کانوا یعملون إلی أن زال ملکهم و باد دینهم و أهملت الأرباع بعدهم و لم یکبس بها السنون حتی یعود إلی حالها الأولی و لا یتأخر عن الأوقات المحمودة کثیر تأخر من أجل أن ذلک أمر کان یتولاه ملوکهم بمحضر الحساب و أصحاب الکتاب و ناقلی الأخبار و الرواة و مجمع الهرابذة و القضاة و اتفاق منهم جمیعا علی صحة الحساب بعد استحضار من بالآفاق من المذکورین إلی دار الملک و مشاورتهم حتی یتفقوا و اتفاق الأموال الجمة حتی قال المقل فی التقدیر إنه کان ینفق ألف ألف دینار و کان یتخذ ذلک الیوم أعظم الأعیاد قدرا و أشهرها حالا و أمرا و یسمی عید الکبیسة و یترک الملوک لرعیته خراجها. و الذی کان یحول بینهم و بین إلحاق ربع یوم فی کل أربع سنین یوما واحدا بأحد الشهور أو الخمسة قولهم إن الکبس یقع علی الشهور لا علی الأعوام لکراهتهم الزیادة فی عدتها و امتناع ذلک فی الزمزمة لما وجب فی الدین من ذکر الیوم الذی یزمزم فیه لیصح إذا زید فی عدد الأیام یوم زائد و کانت الأکاسرة رسمت لکل یوم نوعا من الریاحین و الزهر یوضع بین یدیه و لونا من الشراب علی رسم منتظم لا یخالفونه فی الترتیب و السبب فی وضعهم هذه الأیام الخمسة اللواحق فی آخر آبان ماه ما بینه و بین آذر ماه أن الفرس زعموا أن مبدأ سنتهم من لدن خلق الإنسان الأول و أن ذلک کان روزهرمز و ماه فروردین و الشمس فی نقطة الاعتدال الربیعی متوسطة السماء و ذلک أول الألف السابع من ألوف

سنی العالم عندهم و بمثله قال أصحاب الأحکام من المنجمین إن السرطان طالع العالم و ذلک أن الشمس فی أول أدوار السند هند هی فی أول الحمل علی منتصف نهایتی العمارة و إذا کانت کذلک کان الطالع السرطان و هو لابتداء الدور و النشوء عندهم کما قلنا. و قد قیل إنه سمی بذلک لأنه أقرب البروج رأسا من الربع المعمور و فیه شرف المشتری المعتدل المزاج و النشوة لا یکون إلا إذا عملت الحرارة المعتدلة فی الرطوبة فهو إذن أولی أن یکون طالع نشوء العالم

ص: 115

و قیل إنما سمی بذلک لأن بطلوعه تتم طلوع الطبائع الأربع و بتمامها تم النشوء و أمثال ذلک من التشبیهات.

قال ثم لما أتی زرادشت و کبس السنین بالشهور المجتمعة من الأرباع عاد الزمان إلی ما کان علیه و أمرهم أن یفعلوا بها بعده کفعله و ائتمروا بأمره و لم یسموا شهر الکبیسة باسم علی حدة و لم یکرروا اسم شهر بل کانوا یحفظونه علی نوب متوالیة و خافوا اشتباه الأمر علیهم فی موضع النوب فأخذوا ینقلون الخمسة الأیام و یضعونها عند آخر الشهر الذی انتهت إلیه نوبة الکبیسة و لجلالة هذا الأمر و عموم المنفعة فیه للخاص و العام و الرعیة و الملک و ما فیه من الأخذ بالحکمة و العمل بموجب الطبیعة کانوا یؤخرون الکبس إذا جاء وقته و أمر المملکة غیر مستقیم لحوادث و یهملونه حتی یجتمع منه شهران و یتقدمون بکبسها بشهرین إذا کانوا یتوقعون وقت الکبس المستأنف ما یشغل عنه کما عمل فی زمن یزدجرد بن شابور أخذا بالاحتیاط و هو آخر الکبائس المعمولة تولاه رجل من الدستورین یقال له یزدجرد الهزاری و کانت النوبة فی تلک الکبیسة لآبان ماه فألحق الخمسة بآخره و بقیت فیه لإهمالهم الأمر انتهی و إنما أوردت هذا الکلام لما فیه من تأسیس ما سنورده فی الفائدة التالیة و مزید توضیح ما مر فی خبر الرضا علیه السلام فی تقدم النهار علی اللیل و غیر ذلک.

الفائدة الثانیة اعلم أن الشیخ الطوسی قدس سره القدوسی و سائر من تأخر عنه ذکروا النیروز و الأعمال المتعلقة به الغسل و الصوم و الصلاة و غیرها و لم یحققوا تعیین الیوم فلا بد من التعرض له و الإشارة إلی الأقوال الواردة فیه قال فحل الفقهاء المدققین محمد بن إدریس رحمه الله فی السرائر قال شیخنا أبو جعفر فی مختصر المصباح یستحب صلاة أربع رکعات و شرح کیفیتها فی یوم نیروز الفرس و لم یذکر أی یوم هو من الأیام و لا عینه بشهر من الشهور الرومیة و لا العربیة و الذی قد حققه بعض محصلی الحساب و علماء الهیئة و أهل هذه الصنعة فی کتاب له أن یوم النیروز یوم العاشر من أیار و شهر أیار أحد و ثلاثون

ص: 116

یوما فإذا مضی منه تسعة أیام فهو یوم النیروز یقال نیروز و نوروز لغتان انتهی و فسره الشهید رحمه الله بأول سنة الفرس أو حلول الشمس برج الحمل أو عاشر أیار.

قال جمال السالکین أحمد بن فهد الحلی رحمه الله فی کتاب المهذب البارع فی شرح المختصر النافع یوم النیروز یوم جلیل القدر و تعیینه من السنة غمض مع أن معرفته أمر مهم من حیث إنه تعلق به عبادة مطلوبة للشارع و الامتثال موقوف علی معرفته و لم یتعرض لتفسیره أحد من علمائنا سوی ما قاله الفاضل المنقب محمد بن إدریس و حکایته و الذی قد حققه بعض محصلی أهل الحساب و علماء الهیئة و أهل هذه الصنعة فی کتاب له أن یوم النیروز یوم العاشر من أیار.

و قال الشهید و فسر بأول سنة الفرس أو حلول الشمس فی برج الحمل أو عاشر أیار و الثالث إشارة إلی قول ابن إدریس و الأول إشارة إلی ما هو مشهور عند فقهاء العجم فی بلادهم فإنهم یجعلونه عند نزول الشمس الجدی و هو قریب مما قاله صاحب کتاب الأنواء و حکایته الیوم السابع عشر من کانون الأول هو صوم الیهود و فیه ترجع الشمس مصعدة إلی الشمال و یأخذ النهار من اللیل ثلاث عشرة ساعة و هو مقدار ما یأخذ فی کل یوم و ینزل الشمس برج الجدی قبله بیومین و بعض العلماء جعله رأس السنة و هو النیروز فجعله حکایة عن بعض العلماء و قال بعد ذلک الیوم التاسع من شباط و هو یوم النیروز و یستحب فیه الغسل و صلاة أربع رکعات لما رواه المعلی بن خنیس عن الصادق علیه السلام ثم ذکر الخبر فاختار التفسیر الأخیر و جزم به و الأقرب من هذه التفاسیر أنه یوم نزول الشمس برج الحمل لوجوه.

الأول أنه أعرف بین الناس و أظهر فی استعمالهم و انصراف الخطاب المطلق الشامل لکل مکلف إلی معلوم فی العرف و ظاهر فی الاستعمال أولی من انصرافه إلی ما کان علی الضد من ذلک و لأنه المعلوم من عادة الشرع و حکمته أ لا تری کیف علق أوقات الصلاة بسیر الشمس الظاهر و صوم شهر رمضان برؤیة

ص: 117

الهلال و کذا أشهر الحج و هی أمور ظاهرة یعرفها عامة الناس بل الحیوانات.

فإن قلت استعماله فی نزول الشمس برج الحمل غیر ظاهر الاستعمال فی بلاد العجم حتی أنهم لا یعرفونه و ینکرون علی معتقده فلم خصصت ترجیح العرف الظاهر فی بعض البلاد دون بعض و أیضا فإن ما ذکرته حادث و یسمی النیروز السلطانی و الأول أقدم حتی قیل إنه منذ زمان نوح علیه السلام.

فالجواب عن الأول أن العرف إذا تعدد انصرف إلی العرف الشرعی فإن لم تکن فإلی أقرب البلاد و اللغات إلی الشرع فیصرف إلی لغة العرب و بلادها لأنها أقرب إلی الشرع و عن الثانی بأن التفسیرین معا متقدمان علی الإسلام.

الثانی أنه مناسب لما ذکره صاحب الأنواء من أن الشمس خلقت فی الشرطین و هما أول الحمل فیناسب ذلک إعظام هذا الیوم الذی عادت فیه إلی مبدإ کونها.

الثالث أنه مناسب لما ذکره السید رضی الدین علی بن طاوس أن ابتداء العالم و خلق الدنیا کان فی شهر نیسان و لا شک أن نیسان یدخل و الشمس فی الحمل و إذا کان ابتداء العالم فی مثل هذا الیوم یناسب أن یکون یوم عید و سرور و لهذا ورد استحباب التطیب فیه بأطیب الطیب و لبس أنظف الثیاب و مقابلته بالشکر و الدعاء و التأهب لذلک بالغسل و تکمیله بالصوم و الصلاة المرسومة له حیث کان فیه ابتداء النعمة الکبری و هی الإخراج من حیز العدم إلی الوجود ثم تعریض الخلق لثوابه الدائم و لهذا أمرنا بتعظیم یوم المبعث و الغدیر حیث کان فیه ابتداء منصب النبوة و الإمامة و کذا المولدین.

فإن قلت نسبته إلی الفرس یؤید الأول لأنهم واضعوه و الثانی وضعه قوم مخصوصون و لن یوافقهم الباقون. قلنا یکفی فی نسبته إلیهم أن یقول به طائفة منهم و إن قصروا فی العدد عمن لم یقل به أ لا تری إلی قوله تعالی وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری

ص: 118

الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ (1) و لیس القائل بذلک کل الیهود و لا کل النصاری و مثله قوله تعالی وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ (2) لیس إشارة إلی أهل الکتاب بأجمعهم بل إلی عبد الله بن سلام و أصحابه.

زیادة و مما ورد فی فضله و یعضد ما قلناه ما حدثنی به

الْمَوْلَی السَّیِّدُ الْمُرْتَضَی الْعَلَّامَةُ بَهَاءُ الدِّینِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ النَّسَّابَةُ دَامَتْ فَضَائِلُهُ رَوَاهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّ یَوْمَ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ فِیهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعَهْدَ بِغَدِیرِ خُمٍّ فَأَقَرُّوا لَهُ بِالْوَلَایَةِ فَطُوبَی لِمَنْ ثَبَتَ عَلَیْهَا وَ الْوَیْلُ لِمَنْ نَکَثَهَا وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی وَجَّهَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام إِلَی وَادِی الْجِنِّ فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی ظَفِرَ فِیهِ بِأَهْلِ النَّهْرَوَانِ وَ قَتَلَ ذَا الثُّدَیَّةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ وُلَاةَ الْأَمْرِ وَ یُظْفِرُهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالدَّجَّالِ فَیَصْلِبُهُ عَلَی کُنَاسَةِ الْکُوفَةِ وَ مَا مِنْ یَوْمِ نَوْرُوزٍ إِلَّا نَحْنُ نَتَوَقَّعُ فِیهِ الْفَرَجَ لِأَنَّهُ مِنْ أَیَّامِنَا حَفِظَتْهُ الْفُرْسُ وَ ضَیَّعْتُمُوهُ ثُمَّ إِنَّ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَ الْقَوْمَ الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فَأَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ صُبَّ عَلَیْهِمُ الْمَاءَ فِی مَضَاجِعِهِمْ فَصَبَّ عَلَیْهِمُ الْمَاءَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَعَاشُوا وَ هُمْ ثَلَاثُونَ أَلْفاً فَصَارَ صَبُّ الْمَاءِ فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ سُنَّةً مَاضِیَةً لَا یَعْرِفُ سَبَبَهَا إِلَّا الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ وَ هُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ سَنَةِ الْفُرْسِ قَالَ الْمُعَلَّی وَ أَمْلَی عَلَیَّ ذَلِکَ وَ کَتَبْتُهُ مِنْ إِمْلَائِهِ وَ عَنِ الْمُعَلَّی أَیْضاً قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی صَبِیحَةِ یَوْمِ النَّیْرُوزِ فَقَالَ یَا مُعَلَّی أَ تَعْرِفُ هَذَا الْیَوْمَ قُلْتُ لَا لَکِنَّهُ یَوْمٌ یُعَظِّمُهُ الْعَجَمُ یَتَبَارَکُ فِیهِ قَالَ کَلَّا وَ الْبَیْتِ الْعَتِیقِ الَّذِی بِبَطْنِ مَکَّةَ مَا هَذَا الْیَوْمُ إِلَّا لِأَمْرٍ قَدِیمٍ أُفَسِّرُهُ لَکَ حَتَّی تَعْلَمَهُ قُلْتُ تَعَلُّمِی هَذَا مِنْ عِنْدِکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَعِیشَ أَبَداً وَ یُهْلِکُ اللَّهُ أَعْدَاءَکُمْ قَالَ یَا مُعَلَّی یَوْمُ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ الْعِبَادِ أَنْ یَعْبُدُوهُ وَ لَا یُشْرِکُوا

ص: 119


1- 1. التوبة: 31.
2- 2. الرعد: 38.

بِهِ شَیْئاً وَ أَنْ یَدِینُوا بِرُسُلِهِ وَ حُجَجِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ أَوَّلُ یَوْمٍ طَلَعَتْ فِیهِ الشَّمْسُ وَ هَبَّتْ فِیهِ الرِّیَاحُ اللَّوَاقِحُ وَ خُلِقَتْ فِیهِ زَهْرَةُ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی اسْتَوَتْ فِیهِ سَفِینَةُ نُوحٍ علیه السلام عَلَی الْجُودِیِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَحْیَا اللَّهُ فِیهِ الْقَوْمَ الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ اللَّهُ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی هَبَطَ فِیهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی کَسَرَ فِیهِ إِبْرَاهِیمُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَصْنَامَ قَوْمِهِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی حَمَلَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی مَنْکِبَیْهِ حَتَّی رَمَی أَصْنَامَ قُرَیْشٍ مِنْ فَوْقِ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ هَشَّمَهَا الْخَبَرَ بِطُولِهِ.

و الشاهد فی هذین الحدیثین من وجوه.

الأول قوله إنه الیوم الذی أخذ فیه العهد بغدیر خم و هذا تاریخ و کان ذلک سنة عشرة من الهجرة و حسب فوافق نزول الشمس الحمل فی التاسع عشر من ذی الحجة علی حساب التقویم و لم یکن الهلال رئی بمکة لیلة الثلاثین فکان الثامن عشر من ذی الحجة علی الرؤیة.

الثانی کون صب الماء فی ذلک الیوم سنة شائعة و الظاهر أن مثل هذه السنة العامة الشاملة لسائر المکلفین أن یکون صب الماء فی وقت لا ینفر منه الطبع و یأباه و لا یتصور ذلک مع کون الشمس فی الجدی لأنه غایة القر(1)

فی البلاد الإسلامیة.

الثالث قوله فی الحدیث الثانی و هو أول یوم خلقت فیه الشمس و هو مناسب لما قیل إن الشمس خلقت فی الشرطین الرابع قوله و فیه خلقت زهرة الأرض و هذا إنما یکون فی الحمل دون الجدی و هو ظاهر انتهی کلامه ره.

و أقول تحقیق الکلام فی هذا المقام هو أنک قد عرفت فیما مضی أن السنة الشمسیة عبارة عن مدة دورة الشمس بحرکتها الخاصة من أی مبدإ فرض و تلک

ص: 120


1- 1. القر- بالضم- البرد.

المدة علی ما استقر علیه رصد أبرخس و من وافقه من المتقدمین ثلاثمائة و خمسة و ستون یوما و ربع تام من یوم و علی سائر الإرصاد المشهورة لا یبلغ الکسر إلی الربع بل أقل منه بدقائق معدودة و هی علی ما فصله البیرجندی فی شرح التذکرة علی رصد التبانی ثلاث عشرة دقیقة و ثلاثة أخماس دقیقة و علی حساب المغربی اثنتا عشرة دقیقة و علی رصد مراغة إحدی عشرة دقیقة و علی رصد بعض المتأخرین تسع دقائق و ثلاثة أخماس دقیقة و علی رصد بطلمیوس أربع دقائق و أربعة أخماس دقیقة فالفرس من زمان جمشید أو قبله و الروم من عهد إسکندر أو بعده کانوا یعتبرون الکسر ربعا تاما موافقا لرصد أبرخس. و إنما الفرق بینهما أن الروم کانوا یکبسون الربع المذکور فی کل أربع سنین فیزیدون علی الرابعة یوما تصیر به ثلاثمائة و ستة و ستین و أن الفرس إلی عهد یزدجرد آخر ملوک العجم أو بعض الأکاسرة السابقة علیه کانوا یکبسونه فی کل مائة و عشرین سنة فیزیدون علی الأخیرة ثلاثین یوما تصیر به ثلاثمائة و خمسة و تسعین یوما و قد کان یتفق لهم تجدید التاریخ و إسقاط ما مضی من السنة عند جلوس ملک جدید منهم و أما بعد ذلک العهد فکانوا لا یلتفتون إلی کبس الکسر المذکور أصلا فکانت سنوهم دائما ثلاثمائة و خمسة و ستین فمبدأ سنی کل من هذه الطوائف کأول تشرین الأول للروم و أول فروردین ماه المسمی بالنیروز لطوائف الفرس و کذا کل جزء من شهورهم کان غیر مطابق لمبدإ سنی الأخری و لا لجزء معین منها دائما بل کل جزء من کل من هذه التواریخ لاختلاف طریق حسابهم دائر فی کل جزء من الآخر بمرور الأیام و أیضا لم یکن شی ء من تلک المبادی و لا سائر الأجزاء

مطابقا دائما لمبدإ فصل من الفصول و لا لشی ء من أجزائها بل کل منها دائر فی أجزاء الفصول و بالعکس هکذا الحال إلی عهد السلطان جلال الدین ملک شاه السلجوقی فأحب أن یوضع تاریخ فی زمانه باسمه ممتازا عن التواریخ المشهورة فأمر من بحضرته من أهل الخبرة بذلک فبنوا الحساب علی رصد بطلمیوس أو من وافقه فی نقصان الکسر عن الربع اعتقادا منهم أنه أصح من الرصد المبنی علیه التواریخ المذکورة ثم

ص: 121

اعتبروا أول السنة حفظا من أن یدور فی الفصول یوم انتقال الشمس إلی الاعتدال الربیعی قبل نصف النهار فکان حینئذ قد اتفق ذلک الانتقال یوم الجمعة عاشر شهر رمضان سنة إحدی و سبعین و أربعمائة و کان مطابقا للثامن عشر من فروردین ماه الیزدجردی أول سنتهم فجعلوا الیوم المذکور أول فروردین ماه من السنة الجلالیة و أسقطوا الأیام السابقة علیه من درجة الاعتبار و سموا هذا الیوم بالنوروز السلطانی فاستقر الأمر فی حساب السنین الشمسیة علی أن یعدوا من النیروز المذکور ثلاثمائة و خمسة و ستین یوما فیجعلون الیوم السادس نیروز السنة الآتیة ثم یکبسون الکسر لکونه أقل من الربع فی کل أربع سنین أو خمس سنین فتصیر سنة الکبیسة ثلاثمائة و ستة و ستین یوما و هذه الطریقة مستمرة إلی زماننا.

إذا عرفت هذا فنقول أولا أن ما یلوح من توقع ابن إدریس عن الشیخ أن یعین نیروز الفرس بیوم من الشهور العربیة أو الرومیة و کذا ما نقله عن بعض المحصلین من تعیینه بعاشر أیار من الشهور الرومیة غریب جدا لما عرفت من دوران أیام شهور الفرس قدیمهم و حدیثهم فی العربیة و الرومیة و بالعکس لاختلاف اعتباراتهم فی حساب السنین فکیف یتصور تعیین یوم معین أو شهر معین من إحداها بیوم أو شهر من الأخری علی وجه مصون من التغییر و التبدیل بمر الدهور فلیس لتعیینه بعاشر أیار من بعض المحصلین وجه محصل سوی أنه وجده مطابقا له فی بعض الأزمنة السابقة کزمان الصادق علیه السلام المستند إلیه الروایات الواردة فی النیروز فتوهم لزوم حفظ تلک المطابقة له دائما فإنه یستنبط مما سیتضح عن قریب من التواریخ أن اتفاق المطابقة المذکورة کان فی أواسط المائة الثانیة من الهجرة و هو قریب من أواخر زمان الصادق علیه السلام و مثل هذا التوهم غیر عزیز من الناس کما أورد الکفعمی رحمه الله فی بیان الأعمال المتعلقة بشهر شعبان أن الثالث و العشرین منه هو النیروز المعتضدی مضبوطا بالحادی عشر من حزیران تاسع شهور الروم کما هو مذکور فی سرائر ابن إدریس مع وجهه و معلوم أن مثل ذلک لا یمکن

ص: 122

أن ینضبط بالشهور العربیة لدوران کل منهما فی الأخری.

و ثانیا أن تردید الشهید رحمه الله نیروز الفرس بین أول یوم من سنتهم و بین غیره کأول الحمل و عاشر أیار تردید غریب شبیه بتردید مبتدإ السنة المعمولة عند العرب بین أول المحرم و بین غیره و ذلک لأن کون النیروز أول یوم من سنة الفرس أمر فی غایة الظهور و مع ذلک منصوص علیه فی أکثر أسانید الروایة فإنما المطلوب هنا تعیین أول یوم من سنتهم بیوم معروف فی زماننا هل هو أول الحمل أو غیره.

و ثالثا أن ما ذکره ابن فهد رحمه الله من شهرة کونه أول سنة الفرس بین فقهاء العجم حق موافق للروایة و لکن جعلهم ذلک عند نزول الشمس الجدی مبنی علی ما ذکرنا من توهم المطابقة الدائمة من اتفاق الموافقة فی بعض الأزمنة غفلة عن دورانه فی الفصول کما بینا و هکذا حال ما نسبه صاحب کتاب الأنواء إلی بعض العلماء من أنه السابع عشر من کانون الأول المطابق لما بعد نزول الشمس الجدی بیومین و کذا ما اختاره من أنه الیوم التاسع من شباط.

و بالجملة البناء علی الغفلة المذکورة من الأعراض العامة لجمیع هذه التفسیرات فمنشأ توهم بعض العلماء الذی نقل مقالته صاحب کتاب الأنواء یمکن أن یکون اتفاق الموافقة المذکورة فی زمانه إن کان فی أواسط المائة الثامنة من الهجرة فإن الضوابط الحسابیة کما سیتضح دالة علی أن أول فروردین ماه الفرس الموسوم بالنیروز عندهم کان فی السنة العاشرة من الهجرة قریبا من نزول الشمس أول برج الحمل و کان ذلک موافقا لأواسط آذار من الرومیة و مطابقا لثامن عشر ذی الحجة من العربیة یوم عهد النبی صلی الله علیه و آله لأمیر المؤمنین علیه السلام بالولایة فی غدیر خم بعد الرجوع عن حجة الوداع کما صرح به فی الروایة ثم فی السنة الحادیة عشر منها بعد رحلة النبی صلی الله علیه و آله انتقلت سلطنة العجم إلی یزدجرد آخر ملوکهم فأسقط ما مضی من السنة و جعل یوم جلوسه أول فروردین و یوم

ص: 123

النیروز کما کان رسمهم (1) و کان ذلک موافقا لأواسط حزیران و مطابقا للثانی و العشرین من ربیع الأول و قد عرفت أن بناء حساب الفرس فی عهد یزدجرد بل قبیله فی زمان النبی صلی الله علیه و آله أیضا علی أخذ کل سنة ثلاثمائة و خمسة و ستین یوما بدون رعایة الکبائس التی کانت متداولة بین قدمائهم فلا محالة کان ینتقل نیروزهم فی کل أربع سنین إلی یوم آخر من أیام الشهور الرومیة قبل الیوم الذی کان فیه لاعتبارهم الکبیسة فی کل أربع و قس علیه حال انتقاله بالنسبة إلی موضع الشمس من البروج أیضا فإن التفاوت لو کان لکان فی کل سنة بقدر نقصان الکسر عن الربع فی الواقع و هو قلیل جدا کما مر.

و بالجملة انتقاله من أواسط حزیران و أواخر الجوزاء التی کان فیها فی السنة الحادیة عشر من الهجرة إلی أواسط کانون الأول و أوائل الجدی و هو مدة ستة أشهر تقریبا إنما هو فی قریب من سبعمائة و ثلاثین سنة فیکون فی أواسط المائة الثامنة کما ذکرنا و أما منشأ توهم صاحب کتاب الأنواء فلا یمکن أن یکون مثله من وقوع الموافقة المذکورة فی زمانه لئلا یلزم تقدم زمان الناقل علی زمان المنقول عنه فإن انتقاله إلی بعض أیام شباط إنما یکون قبل انتقاله إلی بعض أیام کانون لما عرفت من أن انتقالاته فی تلک الشهور و کذا فی البروج علی خلاف توالیهما لزیادة قدرهما علی قدره بمقدار ربع یوم أو قریب منه فغایة توجیهه أن یقال یجوز أن یکون منشأ توهمه موافقا لما مر نقله من بعض المحصلین فی اعتبار زمان الصادق علیه السلام فیه و الفرق أن بناء حساب بعض المحصلین کان علی اعتبار الإسقاط الیزدجردی لوقوعه علی طبق عادتهم المستمرة و بناء حساب صاحب کتاب الأنواء علی عدم اعتباره لوقوعه بعد زمان النبی صلی الله علیه و آله و کونه بمنزلة سائر التغیرات الواقعة فی السنن و الآداب المعروفة فی زمانه فإن ما بین تاسع شباط و عاشر أیار قریب من المدة التی أسقطها

ص: 124


1- 1. لعمری جعل موضوع الحکم الشرعی ما یتغیر بانتقال السلطنة من ملک إلی آخر فی غایة البعد.

یزدجرد کما عرفت.

و رابعا بأن ما استدل أولا علی ما اختاره من التفاسیر الستة و هو کونه یوم نزول الشمس برج الحمل بأنه أعرف بین الناس إلی آخره دعوی بین البطلان عند أهل الخبرة بالحساب و التواریخ فإن کون نیروز الفرس دائرا فی الفصول سیما من زمان النبی صلی الله علیه و آله إلی زمان ملکشاه أمر لم یسمع خلافه من أحد منهم بل صرح فی شروح التذکرة و غیرها بأن الروم و الفرس کانوا لم یلاحظوا فی مبدإ سنیهم موضع الشمس و أن جعل الاعتدال الربیعی مبدأ السنة مخصوص بالتاریخ الملکی و لا یوافقه شی ء من التواریخ المشهورة فکیف یمکن أن یجعل مثل ذلک مناطا للأحکام الشرعیة الثابتة قبل زمان ملکشاه بقریب من خمسمائة سنة و إن ما ذکره من انصراف اللفظ عند فقدان العرف الشرعی إلی لغة العرب مسلم و لکن أین إطلاق لفظ النیروز عند العرب علی أول یوم نزول الشمس برج الحمل بل إن بعض أهل اللغة فسره علی طبق ما فی الروایة بأول سنة الفرس اعتمادا علی الشهرة و بعضهم کأحمد بن محمد المیدانی و هو من أقدمهم و أتقنهم لم یکتف به بل صرح فی کتابه المسمی بالسامی فی الأسامی بعد ذکر أسامی شهور الفرس و أیامهم المشهورة بترجمة النیروز بنخست روز از فروردین ماه ثم إن أغمضنا عن مثل تلک الحقیقة و التجأنا إلی حمله علی العرف فلا شک لمن تتبع من مظانه أن العرف فیه لم یکن متعددا فی زمان الخطاب بل إنما تجدد بعده بدهور طویلة فسمی ملکشاه یوم نزول الشمس برج الحمل بالنوروز السلطانی و خوارزم شاه یوم نزولها الدرجة التاسعة عشر منه و هی شرفها عند المنجمین بالنوروز الخوارزم شاهی و آخر یوما آخر بالنوروز المعتضدی و هکذا و إنکار الحدوث فی الأول منها بل دعوی التقدم علی الإسلام و الإغماض عن تقییده تارة بالسلطانی و تارة بالجلالی و تارة بالملکی نسبة إلی کل من ألقاب السلطان جلال الدین ملکشاه کما هو مضبوط فی الدفاتر و التقاویم و محفوظ فی مدونات أهل الهیئة و التنجیم مما یقضی منه العجب.

فإن قیل لعل دعوی التقدم علی الإسلام مبنیة علی ما اشتهر أن مبدأ

ص: 125

تاریخهم فی عهد جمشید أو غیره کان موافقا لأول الحمل و انتقاله منه و دورانه فی الفصول إنما هو بسبب الکبائس و الإسقاطات التی مر ذکرها قلنا لو سلمنا ذلک فلا ریب أن المراد بنیروزهم یوم یتجدد فی کل سنة یعتبرونه أولها لا ما لا یتفق وقوعه إلا نادرا کما یلزم من التزام مطابقته لأول الحمل.

فإن قلت لا یخرج عن ثلاثة احتمالات إما أول الحمل مطلقا و إما فروردینهم مطلقا و إما أول فروردینهم المطابق لأول الحمل و الثالث ساقط بأنه لا یتفق إلا فی مدة مدیدة و معلوم أن المراد به ما یتجدد فی کل سنة و الثانی أیضا ساقط من جهة الحساب فإنا إذا جمعنا الأیام من فروردینهم المضبوط فی تقاویم زماننا إلی ثامن عشر شهر ذی الحجة من السنة العاشرة من الهجرة المنصوص فی الروایة أنه کان مطابقا لنیروزهم فقسمنا علی أیام سنتهم الخالیة من الکبائس من زمان النبی صلی الله علیه و آله إلی زماننا و هو ثلاثمائة و خمسة و ستون یبقی اثنان و تسعون أو ثلاث و تسعون فیظهر أن فروردینهم کان بعد التاریخ المذکور بمثل هذه الأیام فإذا سقط الاحتمالان تعین الاحتمال الأول و هو المطلوب مع أنه مؤید أیضا بالحساب الدال علی أن التاریخ المذکور کان قریبا من أول الحمل بیوم أو یومین مع احتمال المطابقة أیضا بنحو المسامحة.

قلنا سقوط الثانی ممنوع و البیان الحسابی المذکور مبنی علی غفلة أو تغافل عن الإسقاط الیزدجردی الواقع فی السنة الحادیة عشر من الهجرة کما مر فإنه لو اعتبر الإسقاط المذکور فی الحساب لظهر أن مطابقة فروردینهم الیزدجردی المضبوط فی التقاویم لما بعد التاریخ المذکور لا ینافی أن یکون التاریخ المذکور أیضا مطابقا لفروردینهم المتداول قبل یزدجرد فإن جلوس یزدجرد کان فی یوم الثلاثاء الثانی و العشرین من شهر ربیع الأول من السنة الحادیة عشر کما مر و تفاوت التاریخین موافق للمدة المذکورة فتبین أن الحساب لو جعل دلیلا علی کون المراد به أول فروردین لکان أوفق للمطابقة من جعله دلیلا علی أول الحمل

ص: 126

للتفاوت بیوم أو یومین فإنه قادح و لو کان قلیلا و لو فرضنا مطابقته أیضا لکان غایة الأمر أن یکون فی یوم الغدیر اتفق الأمر أن الغیر المتفقین إلا فی مدة مدیدة فلا یفید المطلوب علی أن مطابقة یوم الغدیر للنیروز بأی معنی کان لا ینفع فی المطلوب بدون مطابقة سائر الأیام المذکورة فی الروایتین موافقتها له و ستتضح عن قریب استحالة مطابقتها لأول الحمل دون فروردین.

فإن قیل یظهر من کلام کوشیار و أبی ریحان فی بعض تصانیفهما أن الاعتدال الربیعی معتبر عند الأحکامیین فی طالع السنة و حساب الأدوار و فیهم المشهورون من أهل الفرس کزردشت و جاماسب فعلی ذلک یمکن أن یکون المراد بالنیروز المعتبر بأول سنة الفرس فی الروایة ذلک الوقت بالاعتبار المذکور.

قلنا أولا سلمنا اعتبار الوقت المذکور عندهم فیما اعتبروه فیه و لکن لم ینقل أنهم یعبرون عنه بالنیروز أو یتبارکون فیه و یجعلونه عیدا کما یفهم من الروایة.

و ثانیا إن التعبیر عن الأحکامیین بالفرس بمحض کون بعضهم منهم بعید جدا بل معلوم لأهل اللسان أن إطلاق الفرس المستعمل فی مقابل الروم و العرب لیس إلا علی الطائفة العظیمة التی من رعایا الملوک المشهورة من جمشید و أفریدون إلی کسری و یزدجرد فالمراد بنیروزهم و أول سنتهم یوم کان جعله عیدا فی کل سنة معمولا عند الملوک المذکورة فی زمانهم و لا خلاف بین أهل الخبرة فی أنه کان أول فروردینهم الدائر فی الفصول بالأسباب التی قررنا.

و ثالثا أن من تأمل و أنصف علم أن التعبیر عن ذلک الیوم بنیروز الفرس تارة و أول سنتهم أخری لأجل أنه لیس یوما معینا بحسب الفصل و إلا فما المانع من التعبیر عنه بأول الربیع و أول الحمل المعلوم لکل أحد بدون احتیاج إلی تفسیر أصلا.

و رابعا أن أهل اللغة صرحوا بتفسیر النیروز بأول یوم من فروردین الفرس و إطلاقه علی أول الربیع من زمان ملک شاه و فی زماننا مجاز بعلاقة ما

ص: 127

التزموه من موافقة أول فروردینهم لأول الربیع دائما و وجوب انصراف اللفظ إلی الحقیقة سیما المستعمل منه قبل حدوث المجاز مما أطبق علیه أهل اللسان و العلامات المذکورة فی الروایتین للنیروز لا یمکن تطبیقها علی أول الربیع فیجب حمله علی أول فروردین لإمکان التطبیق. و خامسا أن ما ذکره بقوله و لأنه المعلوم من عادة الشرع و حکمته إلخ قیام مع الفارق فإن انتقال

الشمس من برج الحوت إلی برج الحمل لیس کوصولها إلی نصف النهار و أمثاله المعلومة بالحس و العیان بل محتاج إلی رصد و حساب لا یتیسر تحقیقه لأکثر مهرة فن الهیئة و الحساب فضلا عن غیرهم و کفی بذلک عدم توافق رصدین فیه فإن الیوم المذکور علی ما یقتضیه رصد المتأخرین المبنی علیه أکثر التقاویم فی زماننا مقدم علی ما یقتضیه رصد أبرخس بأیام و علی ما یقتضیه رصد بطلمیوس بأقل منها و مؤخر عما یقتضیه رصد المحقق الطوسی بقلیل و عما یقتضیه رصد التبانی و المغربی بأکثر فهل یجوز من له أدنی معرفة بعادة الشرع فی التکلیفات أن نکون لمعرفة النیروز مکلفین بتتبع آراء هؤلاء ثم التمییز بین الحق و الباطل منها أو العمل بمقتضی کل منها مع ظهور التناقض أو اختیار ما شئنا منها أو الاتکال علی ما اشتهر فی زماننا سیما مع علمنا بأنه غیر مشهور بل غیر مذکور أصلا فی زمان النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام و لهذا ما وقع فی أحکام الشریعة من أمثاله ککراهة النکاح و السفر فی زمان کون القمر فی العقرب حمله المحققون علی زمان کونه فی صورتها المعلوم لأکثر عوام المکلفین لا فی برجها المحتاج إلی استخراج تقویمه فعلی هذا یکون المناسب لعادة الشرع و حکمته التفسیر الأول من التفسیرات المذکورة لخلوه عن الکبائس و غنائه عن الاحتیاج إلی الإرصاد و تیسر حسابه علی عامة المکلفین.

و سادسا أن ما ذکره من مناسبة کون الشمس خلقت فی الشرطین علی ما نقله من صاحب کتاب الأنواء علی تقدیر حجیة المنقول عنه لا یفید إلا کونها حین الخلقة فی أوائل صورة الحمل فإنهما نجمان قریبان من رأسها یعدان منزلا

ص: 128

من منازل القمر فلو کان ذلک مناسبا لإعظام الیوم الذی عادت الشمس فیه إلی هذا الموضع لکان ینبغی إعظام یوم کونها فیه و هو فی زمان النبی صلی الله علیه و آله کان فی أواسط برج الحمل و فی زماننا انتقل إلی أواخره بناء علی أن حرکة الثوابت و منها کواکب الصور فی کل سبعین سنة درجة کما هو المشهور بین أهل الإرصاد و بهذا ظهر حال ما ذکره من مناسبة ما قیل من ابتداء خلق العالم فی شهر نیسان لعدم مطابقة شی ء من أیام شهر نیسان من زمان النبی صلی الله علیه و آله إلی زماننا لأول الحمل الذی هو المطلوب إثباته فتأمل أولا فی حاصل قوله و لا شک أن نیسان یدخل و الشمس فی الحمل ثم فیما أتبعه تفریعا علیه بقوله و إذا کان إلخ فتحیر و اعتبر.

و سابعا أن ما ذکره من نزول الشمس الحمل فی التاسع عشر إلخ فقد عرفت عدم دلالته علی المطلوب علی تقدیر مطابقته بحسب الحساب أیضا فضلا عن المخالفة.

و ثامنا أن ما ذکره من کون صب الماء المسنون فی ذلک الیوم أوفق لأول الحمل لا الجدی لو ساغ مثله فی إثبات مناط الأحکام الشرعیة لکان مؤیدا لعاشر أیار لا لأول الحمل فإنه أوفق لذلک من کل من الجدی و الحمل لکونه بعد أول الحمل بقریب من شهرین و کونه أقرب إلی الیوم المرسوم فی زماننا آب پاشان هذا إذا کان المراد بصب الماء فی الروایة رشه علی طریق الرسم الجاری فی بعض البلاد و لکن یظهر من ابن جمهور أنه حمل سنة صب الماء فیها علی استحباب الغسل فی النیروز و ذلک لیس ببعید.

و تاسعا أن ما ذکره من أن طلوع الشمس فیه کما فی الروایة مناسب لأول الحمل بناء علی مناسبة خلقها فی الشرطین مبنی کما مر علی الخلط بین صورة الحمل و برجه علی أن ما قدمناه من حدیث الرضا علیه السلام یدل علی أن أول خلق الشمس فی موضع شرفها

و هو الدرجة التاسعة عشر من الحمل و لا یبعد أن یکون الشرطان أیضا حینئذ فی تلک الدرجة فلا یکون ما ذکره صاحب کتاب الأنواء مخالفا للحدیث المذکور فیکونان متفقین فی عدم مطابقتهما لأول الحمل

ص: 129

کما هو المطلوب ثم إن خلق الشمس غیر طلوعها فلما کانت حین خلقها فی وسط السماء کما فی الحدیث المذکور فالظاهر أنه أشار به هاهنا إلی موافقة الیوم التالی لخلقها للنیروز لا یوم خلقها فتدبر.

و عاشرا أن ما ذکره من مناسبة ما فی الروایة من خلق زهرة الأرض فیه لأول الحمل دون الجدی غیر ظاهر إذ لقائل أن یقول لعل مبدأ خلقها أول الجدی و ظهورها علی وجه الأرض بعده مع أن ذلک متفاوت بحسب البلاد جدا و أیضا کونه غیر مناسب للجدی لا یدفع سائر التفسیرات المذکورة للنیروز و لا یتعین بدونه المطلوب فیجوز أن یکون خلق زهرة الأرض و کذا خلق الشمس أو طلوعها فی یوم یکون موافقا من جهة الحساب المتداول بین الفرس فی سنیهم لأول فروردینهم فجعل یدور فی الفصول علی طبق دورانه فیها بالأسباب التی ذکرناها غیر مرة فلو فرضناه فی أول الخلق مطابقا لأول نزول الشمس برج الحمل أیضا لکان مثل مطابقته حینئذ لسائر الأوضاع الغیر المطلوبة کمواضع سائر الکواکب فحفظ تلک المطابقة فیه غیر لازم لئلا یختل به ما هو المطلوب مما استقر بینهم إلی زمان النبی صلی الله علیه و آله و استمر بعده إلی زماننا من ضوابط حساب السنین.

فإن قلت رعایة الکبیسة کما نقل عن الفرس دالة علی أن مقصود أقدمیهم منها محافظة وضع معین للشمس بالنسبة إلی مبدإ سنیهم فی الجملة فالمظنون أنهم کانوا عینوا لذلک أول الربیع کما قیل لظهور امتیازه عن غیره بالحسن و اعتدال الهواء و قوة النشوء و النماء فی معظم المعمورة فبمحض حدوث دورانه فی الفصول بحسب تجدد الرسوم الاصطلاحیة کیف سقط مقصودهم الأصلی عن درجة الاعتبار بالکلیة و صار المعتبر مقتضی ما استقر بینهم من الرسوم الحادثة.

قلنا سلمنا قصدهم بدون مضایقة فی تعیینهم أول الربیع لذلک أیضا مع أن ما یحصل من ضبط کبیستهم فی مائة و عشرین سنة یحصل بدونها أیضا فی مدة أکثر منه و الفرق بین القلة و الکثرة فی مثلها مشکل و مع أن الروم أیضا مشارکون لهم فی رعایة الکبیسة بل أضبط منهم فیها بدون التعیین المذکور و لکن نعلم أن المصالح

ص: 130

متغیرة بتغیر الأزمنة و الطبائع و العادات فلعل الباعث لهم علی الاتفاق علی خلاف ما سبق من بعضهم عروض مصلحة أهم منه لهم و الباعث لاعتبار مقتضی مصلحتهم فی نظر الشارع مصلحة و حکمة أخری خفیة محجوبة عن عقولنا فنحن الآن مکلفون فی الأحکام بتتبع آثار الصادقین من ظواهر ما نقل إلینا عنهم و الاحتیاط عن الوقوع فی متابعة آرائنا بأمثال تلک الاستحسانات.

قال بعض الأفاضل بعد إیراد جملة مما ذکرنا فتبین أن المراد بنیروز الفرس لا بد أن یکون أول سنتهم الذی هو أول فروردینهم بلا خلاف و أنه دائر فی الفصول من قدیم الأیام بأسباب شتی و خصوصا من زمان النبی صلی الله علیه و آله بسبب إهمال معاصریهم منهم فی حفظ الکبیسة و استقرار أمرهم علیه إلی الآن فیکون أیام سنتهم دائما ثلاثمائة و خمسة و ستین بلا عروض و تفاوت فیه قط و أن یوم الغدیر فی السنة العاشرة من الهجرة کان مطابقا له فإن اعتبر بما وقع بعدها فی جلوس یزدجرد من إسقاط ما مضی من سنتهم و تجدید فروردینهم فی التاریخ المذکور کما هو الظاهر بناء علی أنه علی طبق رسمهم المتداول بینهم و أن النیروز مبنی علی مقتضی رسمهم یکون النیروز المعتبر شرعا هو ما یضبطه المنجمون فی التقاویم من أول فروردینهم فی کل سنة و هو فیما نحن فیه من الزمان سنة ثمان و ثمانین و ألف من الهجرة مطابق لیوم الجمعة عاشر شهر شعبان و موافق للثامن و العشرین من أیلول الرومی و الثالث و العشرین من مهر ماه الجلالی و إن لم یعتبر بالإسقاط الیزدجردی بناء علی أنه وقع بعد زمان النبی صلی الله علیه و آله و إکمال الدین و أن مثل ذلک فی حکم المبتدعات الغیر المعتبرة فی الشرع یکون النیروز المذکور قبل فروردینهم المضبوط عند المنجمین بقدر الأیام الساقطة و علی کل من الاحتمالین یتقدم فی کل أربع سنین بیوم علی الیوم المطابق له من أیام شهور الروم و فی کل أربع سنین أو خمس سنین بیوم علی ما کان مطابقا له من أیام الشهور الجلالیة و یتأخر فی کل سنة بأحد عشر یوما غالبا و بعشرة أیام فی سنی کبائس العرب عما کان موافقا له من أیام الشهور العربیة و أیضا یتأخر فی کل سنة بیوم عما کان مطابقا له من أیام الأسبوع دائما. فظهر

ص: 131

من هذا التصویر أن ما اشتهر من مطابقة نیروزهم لیوم انتقال الخلافة الصوریة أیضا إلی أمیر المؤمنین علیه السلام بعد قتل عثمان کمطابقته لیوم الغدیر إن کان مستندا إلی نص کما قیل یؤید الاحتمال الأول فإن کلا من الواقعتین کان فی أواخر شهر ذی الحجة الحرام و بینهما خمس و عشرون سنة و لا یمکن أن یتفق ذلک بدون إسقاط إلا فی نیف و ثلاثین سنة فالنص علی کون کل من الیومین مطابقا للنیروز هو فی حکم النص علی اعتبار الإسقاط المذکور و أیضا ثبوت الواقعتین المذکورتین فی النیروز من أوضح الدلائل علی بطلان کون المراد به یوم نزول الشمس ببرج الحمل فإن اتفاق نیروزین بهذا المعنی فی شهر من الشهور العربیة بفاصلة المدة المذکورة غیر ممکن قطعا فمن استدل بثبوت الواقعتین المذکورتین فی النیروز علی کون المراد به الاعتدال الربیعی فقد جعل ما یدل صریحا علی بطلان شی ء دلیلا علی صحته انتهی.

و أقول مما یؤید ما مر ما ذکره أبو ریحان فی کتاب الآثار الباقیة من القرون الخالیة حیث قال فی عداد التواریخ المشهورة ثم تاریخ ملک یزدجرد بن شهریار بن کسری أبرویز و هو علی سنی الفرس غیر مکبوسة و قد استعمل فی الأزیاج لسهولة العمل به و إنما اشتهر تاریخ هذا الملک من بین سائر ملوک فارس لأنه قام بعد تبدد الملک و استیلاء النساء علیه و المتغلبة ممن لا یستحقه و کان مع ذلک آخر ملوکهم و جرت علی یده أکثر الحروب المذکورة و الوقائع المشهورة مع عمر بن الخطاب حتی زالت الدولة و انهزم فقتل بمرو الشاهجان.

ثم قال ثم تاریخ أحمد بن طلحة المعتضد بالله و هو علی سنی الروم و شهور الفرس بمأخذ آخر و هو أنها تکبس فی کل أربع سنین بیوم و کان السبب فی ذلک علی ما ذکر أبو بکر الصولی و حمزة بن الحسن الأصبهانی أن المتوکل بینا هو یطوف فی متصید له إذ رأی زرعا لم یدرک بعد و لم یستحصد فقال استأذننی عبید الله بن یحیی فی فتح الخراج و أری الزرع أخضر فمن أین یعطی الناس الخراج فقیل له إن هذا قد أضر بالناس فهم یقترضون و یتسلفون و ینجلون عن أوطانهم

ص: 132

و کثرت لهم شکایاتهم فقال هذا شی ء حدث فی أیامی أم لم یزل کذا فقیل له بل هو جار علی ما أسسه ملوک الفرس من المطالبة بالخراج فی إبان النیروز و صاروا به قدوة لملوک العرب فأحضر المؤبد و قال له قد کثر الخوض فی هذا و لست أتعدی رسوم الفرس فکیف کانوا یفتحون الخراج علی الرعیة مع ما کانوا علیه من الإحسان و النظر و لم استجازوا المطالبة فی هذا الوقت الذی لم تدرک فیه الغلات و الزروع فقال المؤبد و إنهم و إن کانوا یفتحونها فی النیروز فما کان یجبی إلا وقت إدراک فقال و کیف ذلک فبین له حال السنین و کمیاتها و احتیاجها إلی الکبس ثم عرف أن الفرس کانوا یکبسونها فلما جاء الإسلام عطل فأضر ذلک بالناس و اجتمع الدهاقنة زمن هشام بن عبد الملک إلی خالد القسری فشرحوا له هذا و سألوه أن یؤخروا النوروز شهرا فأبی و کتب إلی هشام بذلک فقال إنی أخاف أن یکون هذا من قول الله إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ(1) فلما کان أیام الرشید اجتمعوا إلی خالد بن یحیی بن برمک و سألوه أن یؤخروا النوروز نحو الشهرین فعزم علی ذلک فتکلم أعداؤه فیه و قالوا إنه یتعصب للمجوسیة فأضرب عن ذلک و بقی الأمر علی حاله فأحضر المتوکل إبراهیم بن العباس الصولی و أمره أن یوافق المؤبد علی ما ذکره من النیروز و یحسب الأیام و یجعل له قانونا غیر متغیر و ینشئ عنه کتابا إلی بلدان المملکة فی تأخیر النوروز فوقع العزم علی تأخیره إلی سبعة عشر یوما من حزیران ففعل ذلک و نفذت الکتب إلی الآفاق فی المحرم سنة ثلاث و أربعین و مائتین فقال البختری فی ذلک قصیدة یمدح فیها المتوکل و قتل المتوکل و لم یتم له ما دبر حتی قام المعتضد بالخلافة و استرد بلدان المملکة من المتغلبین علیها و تفرغ للنظر فی أمور الرعیة فکان أهم شی ء إلیه أمر الکبیسة و إتمامه فاحتذی ما فعله المتوکل فی تأخیر النوروز غیر أنه نظر من جهة أخری و ذلک أن المتوکل أخذ ما بین سنته و بین أول تاریخ الملک یزدجرد و أخذ المعتضد ما بین سنته و بین السنة التی زال فیها ملک الفرس بهلاک یزدجرد

ص: 133


1- 1. التوبة: 38.

ظنا منه أو ممن تولی ذلک له أن إهمالهم أمر الکبس هو من لدن ذلک الوقت فوجده مائتین و ثلاثا و أربعین سنة و حصتها من الأرباع ستون یوما و کسر فزاد ذلک علی النوروز فی سنة و جعله منتهی تلک الأیام و هو أول یوم من خرداد ماه فی تلک السنة و کان یوم الأربعاء وافقه الیوم الحادی عشر من حزیران ثم وضع النوروز علی شهور الروم لتنکبس شهوره إذا کبست الروم شهورها و کان المتولی لإمضاء ما أمر وزیره أبو القاسم عبید الله بن سلیمان بن وهب و قال علی بن یحیی فی ذلک شعر.

یوم نیروزک یوم واحد لا یتأخر***من حزیران یوافی أبدا فی أحد عشر

و هذا و إن دقق فی تحصیله فلم یعد به النوروز إلی ما کان علیه عند الکبس فی دولة الفرس و ذلک أن إهمال کبسهم کان قبل هلاک یزدجرد بقریب من سبعین سنة لأنهم کانوا کبسوا السنة فی زمان یزدجرد بن شابور بشهرین أحدهما لما لزم السنة من التأخر و هو الواجب و وضعوا اللواحق خلفه علامة له و کانت النوبة لآبان ماه کما سنذکره و الشهر الآخر للمستأنف لیکون مفروغا منه إلی مدة طویلة فإذا أسقط عن السنین التی بین یزدجرد بن شابور و بینه مائة و عشرون سنة بقی بالتقریب سبعون سنة لا بالتحقیق فإن تواریخ الفرس مضطربة جدا و تکون حصة هذا السبعین سنة من الأرباع قریبا من سبعة عشر یوما فکان یجب بالتحلیل من القیاس أن یؤخر سبعة و سبعین یوما لا ستین یوما حتی یکون النوروز فی ثمانیة و عشرین من حزیران و

لکن المتولی لذلک ظن أن طریقة الفرس فی الکبس کانت شبیهة بالتی یسلکه الروم فیه فحسب الأیام من لدن زوال ملکهم و الأمر فیها علی خلاف ذلک کما بینا و سنبین.

ثم قال هذا التاریخ آخر المشهورة و لعل أن یکون للأمم الشاسعة دیارها من دیارنا تواریخ لم تتصل بنا أو متروکة کالمجوس فی مجوسیتها فإنها کانت تؤرخ بقیام ملوکهم أولا فأولا فإذا مات أحدهم ترکوا تاریخه و انتقلوا إلی تاریخ القائم بعد منهم انتهی ما أردت إیراده من کتابه

ص: 134

و هذا و إن کان مؤیدا لترک الکبس فی زمان یزدجرد و دوران النیروز فی الفصول لکن لا یدل علی الإسقاط و ینافی بعض الضوابط المتقدمة و سیأتی مما سننقل عنه ما یؤید ذلک أیضا.

و بالجملة الأمر فی الأخبار الواردة فی ذلک مردد بین أمور الأول أن یکون بناؤها علی إسقاط الأرباع و الخمسة أیضا کما کانت سنة الملوک البیشدادیة أو بعض ملوک الهند کما أومأنا إلیهما سابقا و یومی إلیه قوله علیه السلام فی خبر المعلی هی أیام قدیمة من الشهور القدیمة کل شهر ثلاثون یوما بلا زیادة فیه و لا نقصان و یؤیده الأخبار الکثیرة الدالة علی أن السنة ثلاثمائة و ستون یوما فیکون أول الفروردین علی هذا الحساب نوروزا.

و یرد علیه أن حوالة النیروز و السنة علی اصطلاح متروک لا یعلم تعیینه و لا ابتداء شهورها بعید عن مقنن القوانین کما عرفت.

الثانی أن تکون مبنیة علی (1)

الفرس القدیم الذی مر ذکره و هو قوی لکن بناء أمر من الأمور الشرعیة علی اصطلاح متبدل متغیر یتبع فی کل زمان رأی سلطان من سلاطین الجور أو غفلتهم أو عدم تمکنهم من الکبس کما وقع بعد یزدجرد بعید جدا و أیضا الظاهر أن فضل هذا الیوم إما بسبب الأمور المقارنة له و الأحوال الواقعة فیه و کثیر من الأمور متعلقة بما قبل زمان یزدجرد و کان قبل ذلک مبنیا علی الکبس و بعده سقط ذلک و إما بسبب بعض الأوضاع الفلکیة أو الأرضیة کدخول برج من البروج أو درجة من درجاتها أو ظهور الأزهار و نبات النباتات و الأشجار و نحو ذلک و شی ء منها غیر منضبط فی النیروز بهذا المعنی و مع جمیع ذلک فهو بحسب الدلیل کأنه أقوی من الجمیع.

الثالث أن یکون المراد بها النیروز القدیم المبنی علی الکبس فی کل مائة و عشرین سنة کما عرفت لأنه الأصل عند الفرس و إنما طرأ إسقاط الکبس لاختلال أحوالهم و عدم تمکنهم من ضبط قواعدهم و یرد علیه ما مر من أن بناء

ص: 135


1- 1. کذا.

تکلیف عام یشترک فیه عوامهم و خواصهم علی أمر غامض لا یطلع علیه إلا الأوحدی من المنجمین و الهیویین بل لا یمکن معرفته علی التحقیق لأحد کما مر بعید غایة البعد إلا أن یقال أنه علیه السلام علم قاعدته المعلی و لم یروها أو ترک الناس روایتها و هو أیضا بعید.

الرابع أن یکون المراد ما اصطلح علیه الآن المنجمون و هو دخول الشمس برج الحمل بأن یکون علیه السلام علم أن قاعدة الفرس فی القدیم کان کذلک فترکت و أخروا الکبس إلی المائة و العشرین تسهیلا للأمر أو یقال إن نیروز الفرس هو أول فروردین مع رعایة الکبس بأی وجه کان فی زمان قصیر أو زمان طویل فیشمل النیروز الجلالی عموما و إن لم یحدث بعد خصوص هذا النوع و یؤیده أن الأحکامیین من الفرس و غیرهم جعلوا مبدأ السنة تحویل الشمس إلی الحمل کما قال کوشیار فی کتاب مجمل الأصول معلوم أن تحویل سنة العالم هو حلول الشمس أول ثانیة من الحمل و طالع ذلک طالع السنة و أمثال ذلک من کلماتهم و قد اشتمل الخبر علی أن النیروز أول سنة الفرس و أید أیضا بما ورد أن ابتداء خلق العالم کان الشمس فی الحمل و بأنا إذا حسبنا علی القهقری وجدنا عید الغدیر فی السنة العاشرة من الهجرة مطابقا لنزول الشمس أول الحمل و الظاهر أن ذلک مبنی علی بعض الإرصاد و علی بعضها یتقدم بیوم کما أومأ إلیه ابن فهد رحمه الله و علی بعضها بیومین کما أشار إلیه غیره و موافقته علی بعض الإرصاد کاف فی ذلک و بأنه أول نمو أبدان الحیوانات و الأشجار و النباتات کما قال سبحانه أ لم تر أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها(1) و عنده تظهر قدرة الصانع و حکمته و لطفه و رحمته فهو أولی بأن یشکر فیه الرب الکریم و أن یجعل مبدأ السنة و العید العظیم و قد مر الکلام فی أکثر ذلک فیما مضی.

ص: 136


1- 1. الآیة لیست کذلک، ففی الآیة( 19) من سورة الروم« وَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» و فی الآیة( 50) منها« کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی» و فی الآیة( 17) من سورة الحدید« اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها».

و مما یدل علی عدم کونه مرادا أنه معلوم أنه لم یکن هذا مشهورا فی زمان الصادق علیه السلام و قد قال المعلی دخلت علی الصادق علیه السلام یوم النیروز فلا بد من أن یکون یوما معروفا فی ذلک الزمان و لم یکن إلا التاریخ الیزدجردی فلا یستقیم هذا إلا بتکلف أومأنا إلیه فی أول الکلام و الله یعلم حقائق الأمور.

الفائدة الثالثة اعلم أنه قد یستشکل فی الأحادیث بأن وقوع النیروز بأی تفسیر کان فی التواریخ الماضیة المذکورة فی الروایتین المضبوطة عند المؤرخین سنة و شهرا و یوما کیوم المبعث و فتح مکة و نص الغدیر غیر ممکن لعدم جواز اجتماع یومین فی ذلک فضلا عن الجمیع لأن المبعث کان قبل الهجرة بقریب من ثلاث عشرة سنة و فتح مکة فی السنة الثامنة من الهجرة و نص الغدیر فی العاشرة منها فکان وضع الأول بالنسبة إلی کل من الأخیرین یقتضی أن تکون الفاصلة بین النیروزین الواقعین فیهما بحسب الشهور العربیة أکثر من سبعة أشهر و وضع أحد الأخیرین بالنسبة إلی الآخر یقتضی أن تکون الفاصلة أقل من شهر مع أن الأول کان فی أواخر رجب و الثانی فی أواخر شهر رمضان و الثالث فی أواخر شهر ذی الحجة.

و یمکن الجواب عنه بوجهین:

الأول ما ذکره بعض الأفاضل و هو أن یقال من السنة التاسعة عشر من مبعثه صلی الله علیه و آله التی وقع فیها قتل پرویز من ملوک العجم إلی آخر زمانه صلی الله علیه و آله اتفق جلوس ثلاثة من ملوک العجم هم شیرویه و أردشیر و توران دخت و کان الأولان قبل فتح مکة و الأخیر بعده فیمکن إسقاط کل منهم برهة مما مضی من السنة عند جلوسه کما هو عادتهم المستمرة فکان ذلک منشأ لهذا الاختلاف فهذا أیضا دلیل بل دلائل أخری مستنبطة من الروایتین المذکورتین علی بطلان کون المراد بالنیروز المعتبر شرعا هو الاعتدال الربیعی فإنه علی ذلک لا یمکن توجیه التواریخ المذکورة فیهما أصلا و کذا حال سائر ما مر من تفاسیره سوی أول فروردین فتعین أن المراد به أول فروردین کما هو المطلوب انتهی.

ص: 137

الثانی ما خطر ببالی و هو أنه لم یصرح فی الحدیث بالمبعث بل قال هبط فیه جبرئیل علی النبی صلی الله علیه و آله و لا تلازم بینهما إذ المبعث هو أمر الرسول بتبلیغ الرسالة إلی القوم و یمکن أن یکون نزول جبرئیل علیه صلی الله علیه و آله قبل ذلک بسنین کما یومئ إلیه بعض الأخبار أیضا.

و أما کون کسر الأصنام فی فتح مکة فلا یظهر من هذا الخبر و لا من أکثر الأخبار الواردة فیه بل صریح بعض الأخبار و ظاهر بعضها کون ذلک قبل الهجرة فیمکن الجمع بینهما بالقول بتعدد وقوع ذلک و یکون أحدهما موافقا للنیروز

کَمَا رُوِیَ مِنْ کَشْفِ الْغُمَّةِ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: انْطَلَقْتُ أَنَا وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَتَیْنَا الْکَعْبَةَ فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اجْلِسْ وَ اصْعَدْ عَلَی مَنْکِبَیَّ فَنَهَضْتُ بِهِ فَرَأَی بِی ضَعْفاً وَ جَلَسَ لِی نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ لِی اصْعَدْ عَلَی مَنْکِبَیَّ فَصَعِدْتُ عَلَی مَنْکِبَیْهِ قَالَ فَنَهَضَ بِی قَالَ فَإِنَّهُ یَخْتَلُّ إِلَیَّ أَنِّی لَوْ شِئْتُ لَنِلْتُ أُفُقَ السَّمَاءِ حَتَّی صَعِدْتُ عَلَی الْبَیْتِ وَ عَلَیْهِ تِمْثَالُ صُفْرٍ أَوْ نُحَاسٍ فَجَعَلْتُ أُزَاوِلُهُ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ حَتَّی إِذَا اسْتَمْکَنْتُ مِنْهُ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اقْذِفْ بِهِ فَقَذَفْتُ بِهِ فَتَکَسَّرَ کَمَا تَکَسَّرُ الْقَوَارِیرُ ثُمَّ نَزَلْتُ وَ انْطَلَقْتُ أَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَسْتَبِقُ حَتَّی تَوَارَیْنَا بِالْبُیُوتِ خَشْیَةَ أَنْ یَلْقَانَا أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ.

و الأخبار بهذا المضمون کثیرة و قد تقدمت و کلها دالة علی أن ذلک کان قبل الهجرة و إلا لم یکن لخوفهما و إخفائهما من القوم معنی فارتفع التنافی علی أی تفسیر کان لعدم معلومیة تاریخ نزول جبرئیل علیه السلام و لا کسر الأصنام.

فإن قیل قد صرح فی الخبر بأنه الیوم الذی حمل فیه رسول الله صلی الله علیه و آله إلخ فحمله علی ما وقع فی اللیل بعید.

قلنا حمل الیوم علی ما یشمل اللیل شائع و سرایة فضل اللیلة و برکاتها إلی الیوم کثیرة کموالید النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام و غیر ذلک.

فإن قیل تاریخ فتح نهروان و قتل ذی الثدیة أیضا مضبوط فی مناقب ابن

ص: 138

شهرآشوب بتاسع شهر صفر سنة تسع و ثلاثین (1) و لا یوافق أول فروردینهم لکونه فی السنة المزبورة قبله فی أواسط المحرم أو بعده فی أواسط شوال علی اختلاف الاعتبارین کما مر و لا أول الربیع لکونه فیها بعده فی أواخر شوال و لا یجری فیه شی ء من التوجیهین.

قلنا سنة الفتح المذکور مضبوطة عند جمهور المؤرخین بما ذکر أو بثمان و ثلاثین و أما شهره و یومه فهم ساکتون عنهما فلا اعتماد فی مثل ذلک علی نقل واحد منهم.

الفائدة الرابعة قال أبو ریحان فی الکتاب المذکور قال بعض الحشویة إن سلیمان بن داود علیهما السلام لما افتقد خاتمه و ذهب عنه ملکه ثم رد إلیه بعد أربعین یوما عاد إلیه بهاؤه و أتته الملوک و عکفت علیه الطیور فقالت الفرس نوروز آمد أی جاء الیوم الجدید فسمی النوروز و أمر سلیمان الریح فحملته و استقبله الخطاف فقال أیها الملک إن لی عشا فیه بیضات فاعدل فعدل و لما نزل حمل الخطاف فی منقاره ماء فرشه بین یدیه و أهدی له رجل جرادة فذلک سبب رش الماء و الهدایا فی النیروز و قالت علماء العجم هو یوم مختار لأنه سمی بهرمز و هو اسم الله عز و جل الخالق الصانع المربی للدنیا و أهلها الذی لا یقدر الواصفون علی وصف جزء من أجزاء نعمه و إحسانه و قال سعید بن الفضل جبل دماوند و هو بفارس تری علیه کل لیلة نوروز بروق تسطع و تلمع علی صحو الهواء و تغیمه علی کل حال من الزمان و أعجب من هذا نیران کلواذا و إن کان القلب لا یطمئن إلیها دون مشاهدتها فقد أخبرنی أبو الفرج الزنجانی الحاسب أنه شاهد ذلک مع جماعة قصدوا کلواذا سنة دخول عضد الدولة بغداد و إذا بها نیران و شموع لا تحصی کثرة تظهر فی الجانب الغربی من دجلة بإزاء کلواذا فی اللیلة التی یکون فی صبیحتها النوروز فإن السلطان وضع هناک رصدة یتجسسون الحقیقة کیلا یکون ذلک من المجوس

ص: 139


1- 1. قال فی المناقب( ج 3، ص 190): و کان ذلک لتسع خلون من صفر سنة ثمان و ثلثین.

أمرا مموها فلم یقفوا إلا أنها کلما قربوا منها تباعدت و کلما تباعدوا منها قربت فقلت لأبی الفرج إن یوم النیروز زائل عن مکانه لإهمال الفرس کبیستهم فلم لم یتأخر عنه هذا الأمر و إن لم یجب تأخره فهل کان یتقدم وقت استعمال الکبیسة فلم یکن عنده جواب مقنع. و قال أصحاب النیرنجات من لعق یوم النیروز قبل الکلام إذا أصبح ثلاث لعقات عسل و بخر بثلاث قطاع من شمع کان ذلک شفاء من الأدواء و کان النیروز فیه جری الرسم بتهادی الناس بینهم السکر و السبب فیه کما حکی مؤبد بغداد أن قصب السکر إنما ظهر فی مملکة جم یوم النیروز و لم یکن یعرف قبل ذلک الوقت و هو أنه رأی قصبة کثیرة الماء قد مجت شیئا من عصارتها فذاقها فوجد فیها حلاوة لذیذة فأمر باستخراج مائها و عمل منه السکر فارتفع فی الیوم الخامس و تهادوه تبرکا به و کذلک استعمل فی المهرجان و إنما خصوا وقت الانقلاب الصیفی بالابتداء فی السنة لأن الانقلابین أولی أن یوقف علیهما بالآلات و العیان من الاعتدالین و ذلک أن الانقلابین هما أوائل إقبال الشمس إلی أحد قطبی الکل و إدبارها عنه بعینه و إذا رصد الظل المنتصب فی الانقلاب الصیفی و الظل البسیط فی الانقلاب الشتوی فی أی موضع اتفق من الأرض لم یخف علی الراصد یوم الانقلاب و لو کان من علم الهندسة و الهیئة بأبعد البعد فأما الاعتدالان فإنه لا یوقف علی یومهما إلا بعد تقدم المعرفة بعرض البلد و المیل الکلی ثم لا یکون ذلک ظاهرا إلا لمن تأمل الهیئة و مهر فی علمها و عرف آلات الرصد و نصبها و العمل بها فکان الانقلابان لهذه الأسباب أولی بالابتداء من الاعتدالین و کان الصیفی منهما أقرب إلی سمت الرءوس الشمالیة فآثروه علی الشتوی.

و أیضا فلأنه هو وقت إدراک الغلات فهو أصوب لافتتاح الخراج فیه من غیره و کثیر من العلماء و الحکماء الیونانیین أقاموا الطالع لوقت طلوع کلب الجبار و استفتحوا به السنة دون الاعتدال الربیعی من أجل أن طلوعه فیما مضی کان موافقا لهذا الانقلاب أو بالقرب منه و قد زال هذا الیوم أعنی النیروز عن وقته حتی صار فی زماننا یوافق دخول الشمس برج الحمل و هو أول الربیع

ص: 140

فجری الرسم لملوک خراسان فیه أن یخلعوا علی أساورتهم أی قواد جیوشهم الخلع الربیعیة و الصیفیة و الیوم السادس منه و هو روز خرداد منه النوروز الکبیر و عند الفرس عید عظیم الشأن. قیل إن فیه فرغ الله عن خلق الخلائق لأنه آخر الأیام الستة المذکورة و فیه خلق المشتری و أسعد ساعاته ساعات المشتری و قال أصحاب النیرنجات من ذاق صبیحة هذا الیوم قبل الکلام السکر و تدهن بالزیت دفع عنه فی عامة سنته أنواع البلایا و قالوا أمر جمشید الناس أن یغتسلوا یوم النیروز بالماء لیتطهروا من الذنوب و یفعلوا ذلک کل سنة لیدفع الله عنهم آفات السنة و زعم بعض الناس أن جم کان أمر بحفر أنهار و أن الماء جری فیها فی هذا الیوم فاستبشر الناس بالخصب و اغتسلوا بذلک الماء المرسل فتبرک الخلف بمحاکاة السلف و قیل بل السبب فی الاغتسال هو أن هذا الیوم لهروزا و هو ملک الماء و الماء یناسبه فلذلک صار الناس یقومون فی هذا الیوم عند طلوع الفجر فیعمدون إلی ماء القنا و الحیاض و ربما استقبلوا المیاه الجاریة فیفیضون علی أنفسهم منها تبرکا و دفعا للآفات و فیه یرش الناس الماء بعضهم علی بعض و سببه هو سبب الاغتسال و لما کان بعد جم جعلت الملوک هذا الشهر أعنی فروردین ماه کله أعیادا مقسومة فی أسداسه فالخمسة الأولی للملوک و الثانیة للأشراف و الثالثة لخدام الملوک و الرابعة لحواشیه و الخامسة للعامة و السادسة للرعاة إلی آخر ما قال.

و أقول إنما أوردت هذا الهذیانات لتطلع علی بعض خرافاتهم و لأن فیها تأییدا لبعض ما أسلفنا فی الفوائد السابقة و وجدت فی بعض الکتب المعتبرة اعلم أن جمشید ملک الدنیا و عمر أقالیم إیران فاستوت له أسبابه و استقامت له أموره یوم النیروز أول فروردین القدیم فصار أول سنة العجم و هو یوم ولد فیه کیومرث بن هبة الله بن آدم علیه السلام و أما النیروز السلطانی یوم نزول الشمس أول دقیقة من برج الحمل فوضع فی عهد السلطان جلال الدین ملک شاه بن آلب أرسلان و اتفق یوم الخمیس التاسع من شهر رمضان سنة إحدی و سبعین و أربعمائة و

ص: 141

المهرجان هو یوم النصف من مهر ماه قصد أفریدون الضحاک و أسره بأرض المغرب و سجنه بجبل دماوند هذا الیوم فقال أفریدون لأصحابه أین کار که من کردم مهرجان بان هست فسمی لذلک مهرجان و أول من وضع رسم التهنئة فی النیروز و المهرجان أفریدون انتهی.

و أقول روی المنجمون و الأحکامیون فی کتبهم عن أمیر المؤمنین علیه السلام أیاما منحوسة فی الشهر و حملوه علی شهور الفرس القدیم و هی الثالث و الخامس و الثالث عشر و السادس عشر و الحادی و العشرون و الرابع و العشرون و الخامس و العشرون و جمعوها فی هذین البیتین بالفارسیة:

هفت روزی نحس باشد در مهی***زان حذر کن تا نیابی هیچ رنج

سه و پنج سیزده با شانزده***بیست و یک با بیست و چار و بیست و پنج

و ربما یحمل علی الشهور العربیة کما مر و رووا أیضا عن الصادق علیه السلام نحوسة بعض أیام شهور الفرس القدیمة کما نظمه سلطان المحققین نصیر الملة و الدین الطوسی قدس الله سره القدوسی فی هذه الأبیات بالفارسیة:

ز قول جعفر صادق خلاصه سادات***ز ماه فارسیان هفت روز مذمومست

نخست روز سیم باز پنجم و پس از آن***چه روز سیزدهم روز شانزده شومست

دیگر ز عشر سیم بیست و یک چه بیست و چهار***چه بیست و پنج که آنهم بنحس مرقومست

بجز عبادت کاری مکن در این ایام***اگر چه نیک و بدت هم ز رزق مقسومست

بماند بیست و سه روز ای خجسته مختار***که در عموم حوائج بخیر موسومست

ولی چهار و هشتم سفر مکن زنهار***که خوف هلک در این هر دو نص محتومست

بروز پانزدهم پیش پادشاه مرو***اگر چه سنگ دلش بر تو نیز چون مومست

گریز نیز در این روز ناپسند آمد***که رحمه الله مخوف و هوای خلاص مسمومست

مکن دوازدهم با کسی مناظره ای***که در خصومت این روز صلح معدومست

ز روزهای گزیده همین چهار آنگه***در این حوائج در سلک نحس منظومست.

و رَوَوْا أَیْضاً عَنْ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ لِلشُّهُورِ الرُّومِیَّةِ أَیَّاماً مَنْحُوسَةً مَنْ

ص: 142

تَوَجَّهَ فِیهَا إِلَی الْقِتَالِ قُتِلَ وَ مَنْ سَافَرَ فِیهَا لَمْ یَظْفَرْ بِمَقْصُودِهِ وَ مَنْ تَزَوَّجَ لَمْ یَتَمَتَّعْ وَ هِیَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ یَوْماً فِی کُلِّ شَهْرِ یَوْمَانِ وَ هِیَ الْعَاشِرُ وَ الْعِشْرُونَ مِنْ تِشْرِینِ الْأَوَّلِ وَ الْأَوَّلُ وَ الْخَامِسَ عَشَرَ مِنْ تِشْرِینِ الْآخِرِ وَ الْخَامِسَ عَشَرَ وَ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ کَانُونِ الْأَوَّلِ وَ السَّابِعُ وَ الرَّابِعَ عَشَرَ مِنْ کَانُونِ الْآخِرِ وَ السَّادِسَ عَشَرَ وَ السَّابِعَ عَشَرَ مِنْ شُبَاطَ وَ الرَّابِعُ وَ الْیَوْمُ الْعِشْرُونَ مِنْ آزَارَ وَ الْعِشْرُونَ وَ الثَّالِثُ مِنْ نَیْسَانَ وَ السَّادِسُ وَ الثَّامِنُ مِنْ أَیَّارَ وَ الثَّالِثُ وَ الثَّامِنُ مِنْ حَزِیرَانَ وَ الْعِشْرُونَ وَ السَّادِسُ مِنْ تَمُّوزَ وَ الرَّابِعُ وَ الْخَامِسَ عَشَرَ مِنْ آبَ وَ الْأَوَّلُ وَ الثَّالِثُ مِنْ أَیْلُولَ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ التَّاسِعُ وَ الْعَاشِرُ مِنْ تِشْرِینِ الْأَوَّلِ وَ التَّاسِعُ وَ الثَّانِی عَشَرَ مِنْ کَانُونِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی وَ الرَّابِعَ عَشَرَ مِنْ کَانُونِ الْآخِرِ وَ الثَّانِی عَشَرَ وَ السَّادِسَ عَشَرَ مِنْ شُبَاطَ وَ الثَّالِثُ وَ الْعَاشِرُ مِنْ حَزِیرَانَ وَ فِی بَعْضِهَا وَ الرَّابِعُ وَ الْحَادِی عَشَرَ مِنْ آبَ.

**[ترجمه]نکته اوّل: بیشتر نام هایی که برای روزهای ماه در خبر معلّی آمده، با آنچه منجّمین پارسی نقل کرده اند مطابق است و ظهور در آن دارد که در این خبر، مقصود از ماه، همان ماه های پارسی قدیم باشد نه ماه های عربی؛ و سخن در این رابطه پیشتر گذشت .

و هر یک از روزهای پنج گانه مسترقه را نامی نهاده اند: اوّل: أهنود؛ دوّم: اُشنود؛ سوّم: إسفند مذ؛ چهارم: دهشت؛ و پنجم: هشتویش؛ این نام گذاری مشهور بوده و نام های دیگری نیز نقل شده است. گفته اند هر یک از اینها، نام فرشته گماشته بر آن روز است.

محقّقان پیرامون این فرشته ها اختلاف دارند؛ برخی حمل بر ظاهر کرده و گفته اند: خدا بر هر آفریده ای، فرشته ای گماشته است که نگهبان اوست و او را پرورش داده، به سوی هدف آفرینش سوق می دهد؛ چنانکه در اخبار آمده است: «فرشته گماشته بر دریاها»؛ «فرشته گماشته بر کوه ها»؛ «فرشتگان گماشته بر درخت ها و گیاهان دیگر»؛ «فرشتگان گماشته بر ابرها، برق ها، صاعقه ها و بر هر قطره باران»؛ و نیز «فرشتگان گماشته بر روزها، شب ها، ماه ها و ساعت ها»؛ با این بیان، روشن می شود که منظور از سخن روز، ماه، زمین، گور و ...، سخن فرشتگان گماشته بر آنها است.

و برخی محقّقان، آنها را حمل بر ربّ النوع های مجرّدی که افلاطون و پیروان اشراقیّ وی به اثبات رسانده اند، می کنند؛ زیرا ایشان برای هر نوعی از انواع افلاک، ستارگان، عناصر بسیط و موالید، ربّ مدبّری ثابت کرده اند که او را پرورش داده، به کمال لایق آن می رسانند. گفتار اوّل، مطابق مسلک ملّیّین و دینداران بوده و گفتار دوّم، روش کسانی است که وجود صانع را اثبات نکرده و قائل به تأثیر طبایع اند، گرچه برخی معتقدان به وجود صانع نیز به این روش گرویده اند؛ و اینجا مناسب تحقیق پیرامون این سخن نیست.

ابوریحان گفته است: هر یک از ماه های پارسی، سی روز بوده و هر یک از این روزها را نام جداگانه ایست که به زبان ایشان عبارتند از: 1: هرمز؛ 2: بهمن؛ 3: اُردیبهشت؛ 4: شهریور؛ 5: إسفندارمذ؛ 6: خرداد؛ 7: مرداد؛ 8: دی؛ 9: باذر؛ 10: آذر؛ 11: آبان؛ 12: خرماه؛ 13: تیر؛ 14: جوش؛ 15: دیبمهر؛ 16: مهر؛ 17: سروش؛ 18: رشن؛ 19: فروردین؛ 20: بهرام؛ 21: رام؛ 22: باد؛ 23: دیبدین؛ 24: دین؛ 25: أرد؛ 26: أشتاد؛ 27: آسمان؛ 28: رامیاد؛ 29: مارسفند؛ 30: أنیران؛ و در نام این روزها اختلافی میان آنها نیست و برای هر ماهی، بدین گونه و به همین ترتیب است، جز در «هرمز» که برخی آن را «فرّخ» نامیده اند و در «أنیران» که برخی آن را «به روز» نام نهاده اند؛ و تعداد این روزها، 360 روز است، و پیشتر گذشت که سال حقیقی، 365 روز و یک چهارم روز است؛ پس به پنج روز زائد، نام های دیگری به جز نام روزهای هر ماه داده اند که عبارتند از: أهشدگاه، اشتدگاه، إسفندگاه، إسفندمذگاه و بهشیشگاه.

سپس ابوریحان آنچه را گذشت با وجوه فراوان دیگری آورده است. پس تعداد روزهایشان 365 روز شد و یک چهارم روز را رها کردند تا از جمع آنها، روزهای یک ماه تمام در مدّت 120 سال به دست آید و آن را به ماه های یک سال افزودند تا آن سال دارای سیزده ماه شود و نامش را «کبیسه» نهادند و به روزهای این ماه زائد، نام همان روزهای دیگر ماه ها را دادند.

آنها این روش را داشتند تا اینکه پادشاهی آنها نابود شد و آیینشان از میان رفت. پس از آنها، یک چهارم ها رها شد و سال کبیسه مقرّر نشد تا به حال نخست خود بازگردد و از اوقات محموده تأخیر زیادی نیفتد؛ زیرا این کاری بود که زیر نظر پادشاه و در شورایی مرکب از محاسبه گران، ناقلان اخبار و روایات، علماء و قضّات مرکز و مناطق پیرامونی، و پس از اتّفاق نظر همه آنان انجام می شد و دست کم یک میلیون دینار هزینه برمی داشت. در آن روز، بزرگ ترین و مشهورترین اعیاد که «عید کبیسه» نامیده می شد، برپا می شد و در آن سال پادشاه، مالیات را بر مردم می بخشید. آنچه باعث می شد آنها یک چهارم روز را در هر چهار سال، یک روز حساب نکرده تا به یکی از ماه ها یا خمسه مسترقه بیفزایند، بدین خاطر بود که معتقد بودند کبیسه در ماه است نه در سال، و به علاوه در کیش آنها هر روز ذکر و دعای واجبی داشت که باید نام روز در آن برده شود.

و این روز فراهم شده نامی نداشت، و خسروان مقرّر کرده بودند که برای هر روز از خمسه مسترقه، یک نوع گل و شکوفه در برابر آنها بگذارند و یک رنگ شراب به مجلس بیاورند، و این شیوه منظّم، تخلف پذیر نبود؛ و سبب گذاردن این ایّام پنج گانه در آخر آبان ماه و میان آبان و آذر این بود که پارسیان گمان می کردند آغاز سالشان، که روز هرمز و ماه فروردین است و در این زمان، خورشید در نقطه اعتدال بهاری و در میانه آسمان جا دارد، از هنگام آفرینش انسان نخستین بوده است؛ یعنی آغاز هزاره هفتم در نزد آنها.

منجّمین نیز سخن مشابهی دارند. آنها می گویند طالع جهان، سرطانست؛ چرا که خورشید در ابتدای ادوار سند هند، در ابتدای حمل بر نیمه دو حدّ نهایت عمارت بوده است که در این صورت، طالع جهان، سرطان خواهد شد و همچنانی که گفتیم در نزد ایشان، این آغاز دور و نشوء است.

برخی نیز گفته اند: بدین جهت سرطان نامیده شده که به لحاظ رأس، نزدیک ترین برج به ربع معمور است و شرف مشتری، که مزاج معتدل دارد، در آنست؛ و نشوء، تنها در اثر عمل کردن حرارت معتدل در رطوبت رخ می دهد؛ پس در این صورت سزاوار است که طالع نشوء جهان باشد. برخی نیز گفته اند: وجه تسمیّه این است که با طلوع آن، طلوع طبایع چهارگانه کامل شده و در نتیجه نشوء حاصل می گردد؛ و امثال این تشبیهات را گفته اند.

ابوریحان این گونه ادامه می دهد: سپس چون زردشت آمد و سال ها را با ماهی که از یک چهارم ها فراهم می شد کبیسه کرد، زمان به آغاز خود بازگشت و وی بدانها دستور داد که بعد از وی نیز مانند او عمل کرده و فرمانش را اجرا کنند؛ آنها نام جداگانه ای برای ماه کبیسه ننهاده و نام ماه را مکرّر نکردند؛ بلکه به ترتیب متوالی، آن را محافظت می کردند، و بر اینکه مبادا در رعایت این ترتیب، مرتکب اشتباه شوند نگران بودند؛ پس به انتقال پنج روز به آخر ماهی که نوبت کبیسه بدان منتهی می شد، مبادرت کردند.

به خاطر بزرگی امر کبیسه گیری و منفعتی که این کار برای عامّ و خاصّ، و مردم و پادشاه داشت و نیز به خاطر موافقت با حکمت و عمل به اقتضای طبیعت، اگر در هنگام این کار، امور کشور به سبب حوادثی قوام نمی داشت، آن را به تأخیر می انداختند تا از این کار، دو ماه فراهم شود و اگر مانعی برای کبیسه گیری آتی پیش بینی می شد، دو ماه آن را پیش می انداختند؛ چنانکه در دوران یزدگرد پسر شاپور با درپیش گرفتن احتیاط، عمل شد و آن، آخرین کبیسه ای بود که اجرا شد و متصدّیش، مردی دیوانی به نام «یزدگرد هزاری» بود و نوبت در آن کبیسه، آبان ماه بود؛ پس پنج روز را به آخر آن ماه الحاق کردند؛ و چون کار کبیسه گیری را رها کردند، به همان حالت باقی ماند. (پایان کلام ابوریحان)

من این سخن را نقل کردم تا زمینه ای باشد برای بیان نکته دوّم؛ و توضیح بیشتر آنچه گذشت در روایت امام رضا علیه السّلام پیرامون تقدّم روز بر شب و ... آمده است .

نکته دوّم: شیخ طوسی و همه متأخرین از وی، نوروز و اعمال آن را از غسل، روزه، نماز و جز اینها ذکر کرده، ولی روزش را مشخص نکرده اند؛ پس باید ضمن اشاره به اقوال، روز آن را تعیین کرد.

بزرگِ فقهای مدقّق، محمّد بن ادریس در السرائر گفته است: شیخ ما ابوجعفر در «مختصر المصباح» آورده که مستحب است در روز نوروز پارسی، چهار رکعت نماز با کیفیّت خاصّی خوانده شود؛ امّا وی نگفته که آن چه روزیست و ماه رومی و یا عربی آن را نیز تعیین نکرده است؛ آنچه برخی از اهل حساب و علمای هیئت در کتابی مخصوص این علم، تحقیق کرده اند، اینست که نوروز، روز دهم أیار است. این ماه دارای سی و یک روز است که با گذشتن نُه روز از آن، نوروز فرا می رسد. گفته می شود «نیروز» و «نوروز» هر دو به کار برده می شود.

شهید، نوروز را به آغاز سال پارسیان، یا حلول خورشید به برج حمل، و یا روز دهم أیار تفسیر کرده است.

جمال السّالکین، احمد بن فهد حلّی در کتاب «المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع» گفته است: روز نوروز، روز جلیل القدری بوده و تعیین آن در سال، مشکل بوده و شناخت آن به خاطر تعلّق گرفتن عبادتِ مطلوبِ شارع بدان و با توجّه به منوط بودن امتثال به شناخت، امری مهم است.

همان گونه که مشاهده شد جز محمّد بن ادریس و شهید، کسی از علمای ما متعرّض تعیین روز نوروز نشده اند. امّا احتمال سوم شهید، یعنی روز دهم أیار، اشاره ای به گفته ابن ادریس دارد و احتمال اوّل وی اشاره دارد به نظریّه مشهور فقهای عجم که در بلاد خود، نزول خورشید را به جدی، نوروز می دانند؛ و این نظرّیه، نزدیک است به گفته مؤلّف کتاب «الأنواء»؛ وی این چنین گفته است: روز هفدهم کانون اوّل، روزه یهود است و در این روز، خورشید به صورت صعودی به سمت شمال بازگشته و روز از شب، سیزده ساعت می گیرد و این همان مقداری است که در هر روز می گیرد؛ و خورشید دو روز پیش از آن، به برج جدی وارد می شود. برخی علماء نیز نوروز را آغاز سال دانسته اند.

پس مشاهده شد که مؤلّف کتاب «الأنواء»، این قول را به برخی از علماء نسبت می دهد. وی ادامه می دهد: روز نهم شباط، روز نوروز است که مطابق روایت معلّی بن خنیس از امام صادق علیه السّلام، در این روز، غسل و چهار رکعت نماز مستحب است. وی سپس روایت را ذکر کرده و تفسیر اخیر را به صورت جزمی برگزیده است.

به چند دلیل، بهترین تفسیر همان روز نزول خورشید به برج حمل است:

1.

این تفسیر میان مردم معروف تر بوده و در استعمال آنان، اظهر است؛ با توضیح این نکته که خطاب مطلق و عمومیِ شامل هر مکلّف، به آنچه نزد عرف، شناخته شده است انصراف دارد و نیز ظاهر در استعمال، سزاوارتر از انصراف آن به غیرظاهر در استعمال است که این مطلب، از عادت و حکمت شرع دانسته می شود؛ مانند اینکه اوقات نماز را به گردش ظاهری خورشید مربوط ساخته و روزه ماه رمضان و حجّ را به دیدن هلال مشروط کرده است و همه اینها امور ظاهری هستند که همه مردم و بلکه جانداران، آنها را می شناسند.

اگر این چنین بگویی: در بلاد عجم، استعمال نوروز در نزول شمس به برج حمل، استعمال غیرظاهری بوده، تا آن جایی که میان آنان معروف نبوده و بلکه مورد انکار است؛ نیز چرا عرف ظاهر برخی بلاد را بر برخی دیگر ترجیح داده ای؟ به علاوه اینکه آنچه تو یاد کرده ای، پدیده تازه ای است و «نوروز سلطانی» نام دارد؛ حال آنکه پدیده نخست، قدیمی تر بوده و حتّی می گویند سابقه آن به زمان نوح علیه السّلام برمی گردد.

پاسخ این است: هنگامی که عرف متعدّد شد به عرف شرع انصراف دارد و اگر چنین عرفی نباشد به عرف نزدیک ترین بلاد انصراف دارد و نیز واژه ها به شرع انصراف دارند؛ پس با این وجود، منصرف به عرف بلاد عرب و زبان عرب می شوند، چرا که نزدیک ترین عرف ها و زبان ها به شرع است. پاسخ اشکال دوّم این است که هر دو تفسیر، پیش از اسلام بوده اند.

2.

تناسب دارد با این گفته صاحب «الأنواء» که: خورشید در «دو شرط» آفریده شد که این دو در اوّل حمل اند؛ پس این امر با بزرگداشت این روز که در آن، خورشید به مبدأ پیدایش خود باز می گردد، مناسب است.

3.

تناسب دارد با این گفته سیّد رضی الدین علیّ بن طاووس که: آغاز آفرینش جهان در ماه نیسان بوده است؛ و شکی در این نیست که نیسان، به هنگام قرارداشتن خورشید در حمل داخل می شود. و اگر آغاز آفرینش جهان در مثل چنین روزی بوده باشد، مناسب است که این روز، روز عید و شادی باشد و از این رو، روایت شده است که در این روز، بهترین عطرها استفاده شود، تمیزترین جامه ها پوشیده شود، شکرگزاری گردد، با غسل، آماده دعا شوند، و آن را با روزه و نمازِ مقرّر، به کمال برسانند، چرا که آغاز نعمت کبری است و آن، برآمدن از نیستی به هستی است و سپس قرار گرفتن بشر در معرض ثواب جاوید الهی؛ و بدین خاطر به بزرگداشت روز مبعث و غدیر، که آغاز منصب نبوّت و امامت است، فرمان داده شده ایم، و همچنین به بزرگداشت روز ولادت پیامبر و امام علی علیهما السّلام.

اگر این چنین بگویی: انتساب نوروز به پارسیان، مؤیّد احتمال اوّل شهید است؛ زیرا آنها بودند که نوروز را مقرّر کردند و احتمال دوّم را گروه خاصّی مقرّر کردند، در حالی که دیگران با آنان موافق نبودند.

پاسخ این است: در انتساب به آنان همین کافی است که تنها گروهی از آنان، این چنین گفته باشند؛ گرچه تعداد ایشان از کسانی که این چنین نگفته اند کمتر باشد؛ آیا نمی بینی که خدا می فرماید: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ» - . توبه / 30 - {و یهود گفتند: «عُزَیر، پسر خداست.» و نصاری گفتند: «مسیح، پسر خداست.»} با اینکه همه یهود و همه نصاری این سخن را نگفته اند؛ و نیز مانند سخن خدای تعالی است که: «وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ» - . رعد / 36 - {و کسانی که به آنان کتاب [آسمانی] داده ایم، از آنچه به سوی تو نازل شده شاد می شوند.} که مقصود در این آیه، همه اهل کتاب نیستند، بلکه اشاره به عبد اللَّه بن سلام و یاران وی دارد.

به علاوه: آنچه در فضیلت نوروز وارد شده و مؤیّد گفته ما است حدیث معلّی بن خنیس از امام صادق علیه السّلام است که: روز نوروز، همان روزیست که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در غدیر خمّ، برای امیرالمؤمنین علیه السّلام بیعت گرفت و مردم به ولایت او اقرار کردند؛ پس خوشا به حال آنکه بر این بیعت ثابت ماند و وای بر آنکه آن را بشکند؛ و این همان روزیست که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، علی علیه السّلام را به سوی وادی جنّ فرستاد تا از آنها پیمان و میثاق بستاند؛ و این همان روزیست که آن حضرت بر اهل نهروان پیروز شد و ذوالثدیّه را کشت؛ و این همان روزی است که در آن، قائم ما اهل بیت و اولی الامر ظهور می کند؛ و خداوند او را بر دجّال پیروز می کند و آن حضرت او را در محل زباله دان کوفه بر دار آویزد؛ هیچ نوروزی نیست مگر اینکه ما در آن، انتظار فرج را داریم؛ زیرا این روز، از روزهای ما است؛ عجم آن را حفظ کردند و شما آن را تباه کردید.

یکی از پیامبران بنی اسرائیل از پروردگارش درخواست کرد قومی را که هزاران تن بودند و از بیم مرگ، از خانه های خود خارج شده بودند و خداوند آنها را میرانده بود، زنده کند. پس خداوند به او وحی کرد که آب بر مرقدشان بپاشد و وی در این روز بر مرقدشان آب پاشید. پس آنان که تعدادشان 30 هزار نفر بود، زنده شدند و از آن پس، آب پاشیدن در نوروز به سنّت گذشته ای تبدیل شد که جز راسخان در علم، سبب آن را کسی نمی دانست و این روز، نخستین روز سال پارسیان بود؛ معلّی می گوید: امام این سخنان را بر من املاء کرد و من آن را نوشتم.

از معلّی نیز روایت شده است که: در صبح روز نوروز نزد امام صادق علیه السّلام رفتم. امام گفت: ای معلّی! می دانی امروز چه روزی است؟ گفتم: نه! امّا روزیست که عجم ها آن را مبارک شمارده و بزرگ می دارند. امام گفت: هرگز! سوگند به بیت عتیقی که در مکّه است این روز تنها به خاطر امری دیرین است که آن را برای تو تبیین می کنم تا آن را بدانی. گفتم: ای آقایم! دانستن این امر از ناحیه شما از اینکه زندگی جادودانه یابم و دشمنان هلاک شوند، نزد من محبوب تر است. امام گفت: نوروز همان روزی است که خداوند در آن، از بنده هایش پیمان گرفت که او را بپرستند و چیزی را شریک او نسازند، و به رسولان و حجّت ها و اولیای الهی گوش فرا دهند؛ این، نخستین روزی است که در آن، خورشید طلوع کرد، بادهای لقاح دهنده وزید و شکوفه های زمین در آن آفریده شد؛ و این همان روزی است که کشتی نوح علیه السّلام در آن، بر کوه جودی استوار شد؛ و این همان روزی است که خداوند در آن، هزاران تن که از بیم مرگ، از خانه های خویش بیرون رفتند [و مردند] را زنده کرد، سپس خدا به آنها گفت: بمیرید! آن گاه همه را زنده ساخت - . اشاره به داستان یادشده در آیه 243 سوره بقره - ؛ و این همان روزی است که جبرئیل علیه السّلام در آن، بر پیامبر صلّی الله علیه و آله نازل شد؛ و این همان روزی است که ابراهیم علیه السّلام بت های قوم خویش را شکست؛ و این همان روزی است که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در آن، علی علیه السّلام را بر دوش گرفت تا بت های قریش را از فراز بیت الحرام فرو افکنده، خرد کند؛ ... .

برای مسأله موردنظر، چندین شاهد در این دو حدیث وجود دارد:

1.

این گفته که «این همان روزی است که در آن، در غدیر خم بیعت گرفته شد» اشاره به تاریخ دارد. این واقعه در سال 10 هجری رخ داده و بر حسب فوافق و بر اساس تقویم، نزول خورشید در روز 19 ذی الحجّه در برج حمل بوده، امّا با توجّه به دیده نشدن هلال در شب سی ام در مکّه، بر اساس رؤیت، 18 ذی الحجّه بوده است.

2.

آب پاشیدن در آن روز، سنّت فراگیری بوده و ظاهر این است که چنین سنت عامّی که شامل همه مکلّفین است، باید در وقتی بوده که نفرت بار نبوده باشد و چنین چیزی با قرارداشتن خورشید در برج جدی سازگار نیست، زیرا همزمان با شدّت سرما در بلاد اسلامی است.

3.

در حدیث دوّم می گوید: «این، نخستین روزی است که در آن، خورشید آفریده شد» و این مطلب، مناسب با این گفته است که: خورشید در دو شرط آفریده شد.

4.

پدیده ای که جمله «شکوفه های زمین در این روز آفریده شد» بیانگر آن است، تنها در زمان حمل رخ می دهد نه جدی؛ و این موضوعی روشن است. (پایان سخن)

مولف:

تحقیق سخن در اینجا اینست که در گذشته دانسته شد که یک سال خورشیدی، عبارت است از مدّت زمان یک گردش خورشید با حرکت خاصّ خود از هر مبدأی که فرض شود؛ و این مدّت بر طبق رصد أبرخس و متقدّمین موافقش، 365 روز و یک چهارم کامل یک روز است و طبق رصدهای مشهور دیگر، به یک چهارم نمی رسد، بلکه چند دقیقه کم دارد؛ این کسر به گفته بیرجندی در «فی شرح التذکرة علی رصد التبانی»، 13 دقیقه و سه پنجم دقیقه؛ به حساب مغربی، 12 دقیقه؛ بر اساس رصد مراغه، 11 دقیقه؛ بر طبق رصد برخی از متأخّرین، 9 دقیقه و سه پنجم دقیقه؛ و بر اساس رصد بطلمیوس، 4 دقیقه و چهار پنجم دقیقه است.

بنابر این، پارسیان از زمان جمشید یا پیشتر، و رومیان از عهد اسکندر یا بعد از آن، کسر را بر اساس رصد أبرخس، یک چهارم کامل گرفته اند و تفاوت این دو اینست که رومیان در طیّ هر چهار سال، از یک چهارم یادشده کبیسه گرفته و با افزودن یک روز به سال چهارم، آن را 366 روز برمی شمردند، ولی پارسیان تا عهد یزدگرد، آخرین پادشاه عجم و یا تا زمان خسروان پیش از وی، در هر 120 سال اقدام به کبیسه گیری کرده و با افزودن 30 روز به سال اخیر، آن را 395 روز برمی شمردند و چه بسا به سبب جلوس پادشاه جدیدی، با تجدید تاریخ خود، سال های گذشته را اسقاط می کردند؛ امّا پس از آن زمان، هرگز اقدام به کبیسه گیری از کسر یادشده نکرده و در نتیجه، سال خود را همیشه، 365 روز برمی شمردند.

و مبدأ سال رومیان، ابتدای تشرین اوّل، و مبدأ سال پارسیان، اوّل فروردین ماه به نام نوروز بوده است؛ نیز هر بخشی از ماه های این دو ملّت، پیوسته نه مطابق مبدأ سال و نه مطابق بخش مشخّصی از سال دیگری بوده، بلکه به خاطر اختلاف در روش محاسبه، هر بخشی از این تاریخ ها با مرور ایّام، در هر بخشی از تاریخ دیگری گردش داشته است؛ و همچنین نه آغاز این سال ها و نه اجزاء دیگر آنها، پیوسته با آغاز فصلی و یا جزئی از آن مطابق نبوده و هر بخشی، در اجزاء فصول دیگری گردش داشته است.

چنین حالتی، تا زمان سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی ادامه داشت؛ وی دوست داشت در زمان خود و به نام خود، تاریخ جداگانه ای از تاریخ های مشهور وضع کند؛ وی دانشمندان خبره این کار را که در نزد او بودند، بدین کار دستور داد. آنها بنای محاسبه خود را بر اساس رصد بطلمیوس و یا موافقان وی در کسر از یک چهارم، که نزد آنها درست تر از رصد بر مبنای تاریخ های دیگر بود گذاشتند؛ سپس آغاز سال را با جلوگیری از گردش در فصل ها، در روز انتقال خورشید به اعتدال بهاری قبل از نیمه روز قرار دادند و در این حال، این انتقال، مطابق با روز جمعه 10 ماه رمضان سال 471 هجری و نیز مطابق با 18 فروردین ماه یزدگردی است؛ و این روز را اوّل فروردین ماه سال جلالی قرار دادند و روزهای سابق بر آن را از درجه اعتبار انداختند و این روز را نوروز سلطانی نامیدند؛ و بنا بر آن شد که برای محاسبه سال های خورشیدی، از نوروز یادشده 365 روز برشمرده و روز سیصد و شصت و ششم را نوروز سال آتی قرار دهند و به خاطر اینکه کسر، از یک چهارم کوچک تر است، در هر چهار و یا پنج سال، کبیسه گیری کنند که در نتیجه، سال کبیسه 366 روز می شد؛ و این روش تاکنون جاری است .

چون این مطلب را دانستی، می گوئیم اوّلاً: توقّع ابن ادریس از شیخ مبنی بر اینکه نوروز را به یک روز از ماه های عربی و یا رومی مشخّص سازد و نیز آنچه که از برخی از اهل حساب نقل کرده که نوروز، دهم أیار از ماه های رومی است، بسیار عجیب است؛ زیرا دانسته شد به دلیل اختلاف معیار در محاسبه سال ها، روزهای ماه پارسیِ قدیم و جدید، در ماه های عربی و رومی می چرخد و بالعکس؛ پس چگونه می شود با وجود گذشت زمان، روز و یا ماهی مشخّص از یک تقویم را بدون اینکه دچار تغییر و تبدیل نشود در تقویم دیگری متعیّن کرد؟ و اینکه برخی از اهل حساب، نوروز را دهم أیار تعیین کرده اند، صورت درستی ندارد و دلیل این تعیین، تنها اینست که در برخی زمان های گذشته چون زمان امام صادق علیه السّلام .که مرجع روایات پیرامون نوروز است. نوروز را مطابق دهم أیار دیده، و توهّم کرده است که همیشه چنین مطابقتی وجود دارد؛ چرا که از توضیحات آینده دانسته می شود که این توافق، در اواسط سده دوّم هجری و نزدیک اواخر زمان امام صادق علیه السّلام بوده است و امثال این اشتباه در بین مردم نایاب نیست؛ چنانچه کفعمی در بیان اعمال ماه شعبان گفته است که بیست و سوّم این ماه، نوروزِ واردشده در روایات است که به یازدهم حزیران، نهمین ماه رومی، ضبط شده است؛ و چنین مطلبی در کتاب سرائر ابن ادریس نیز با ذکر دلیل آمده است؛ و معلوم است که ضبط آن به ماه عربی ممکن نیست، زیرا هر کدام در دیگری می چرخد.

و ثانیاً: تردید شهید در نوروز پارسی میان اوّلین روز سال پارسیان و میان روز دیگری چون اوّل حمل و یا دهم أیار، عجیب است و این تردید مانند تردید در مبدأ سال عربی میان اوّل محرّم و میان روز دیگری است؛ زیرا اینکه نوروز، اوّلین روز سال پارسی است، مطلبی در نهایت وضوح است؛ و افزون بر آن، در اکثر سندهای روایت بدان تصریح شده است؛ چرا که مقصود ما در اینجا، تعیین نخستین روز سال پارسی است که آیا اوّل حمل است و یا روز دیگر.

و ثالثاً: آنچه ابن فهد گفته که نوروز نزد فقهای عجم، روز نخست سال پارسی است، مطلبی درست و موافق روایت است، ولی اینکه نوروز را به هنگام نزول خورشید به جدی قرار داده اند همچنانی که بیان شد، مبتنی بر توهّم مطابقت دائمی، به سبب رخداد مطابقت در برخی زمان ها و نیز غفلت از گردش در میان فصل هاست؛ آنچه مؤلّف الأنواء به برخی علماء نسبت داده که نوروز، هفدهم کانون اوّل، مطابق با دو روز پس از نزول خورشید به جدی است، و همچنین قول برگزیده او، که نوروز، روز نهم شباط است، مانند مطلب یادشده است.

و خلاصه آنکه ابتنای بر غفلت یادشده، دامنگیر همه این اقوال شده است؛ پس منشأ توهّم برخی از علماء، که مؤلّف الانواء آن را نقل کرده، ممکن است بر پایه رخداد این مطابقت در زمان او، یعنی اواسط سده هشتم هجری باشد؛ چرا که قواعد حساب .که به زودی تبیین می شوند. دلالت بر آن دارد که در سال دهم هجری، اوّل فروردین ماه پارسی، که نوروز نامیده می شود، نزدیک به نزول خورشید به اوّل برج حمل بوده؛ و این رخداد، مطابق با اواسط ماه آذار رومی و نیز چنانچه روایت بدان تصریح کرده، مطابق با 18 ذی الحجّه عربی یعنی روز بیعت گرفتن پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله برای ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام در غدیر خم و در بازگشت از حجّة الوداع بوده است. سپس بعد از وفات پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در سال 11 هجری، پادشاهی عجم به یزدگرد، آخرین پادشاه آنان منتقل شد و چنانچه شیوه آنها بود، سال هایی که گذشته بود از درجه اعتبار ساقط شد و روز جلوس وی، اوّل فروردین و روز نوروز قرار داده شد و این حادثه، مطابق با اواسط حزیران و نیز 22 ربیع الاوّل بود.

و دانستی که محاسبه پارسیان در دوران یزدگرد و بلکه کمی پیش از آن در زمان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله، بر این پایه بود که هر سال را 365 روز محاسبه کرده و کبیسه ها را که میان قدمایشان متداول بود رها کنند؛ پس ناگزیر، نوروز آنان در هر چهار سال به روز دیگری از روزهای ماه رومی و پیش از روزی که در آن بوده، منتقل می شد، زیرا آنها در هر چهار سال، یک روز کبیسه داشتند؛ و در این انتقال، جایگاه خورشید در بروج نیز به همین نسبت جابجا می شود؛ و همچنانی که بیان شد، در حقیقت، این اختلاف در هر سال به اندازه نقصان کسر از یک چهارم بوده که حقیقتاً اندک است.

خلاصه آنکه انتقال آن، از اواسط حزیران و اواخر جوزاء .که در سال یازدهم هجری در آن بوده. به اواسط کانون اوّل و اوایل جدی بوده است و این مدّتِ نزدیک شش ماه، در طیّ حدود 730 سال بوده است؛ پس همچنانی که بیان شد در اواسط سده هشتم رخ داده است .

امّا منشأ توهّم مؤلّف الأنواء ممکن نیست شبیه این امر و مبنی بر رخداد مطابقت یادشده در زمان او باشد، چرا که پیشی گرفتن زمان ناقل بر آنچه نقل شده را لازم می آید؛ زیرا چنانچه انتقال ماه ها را دانستی، انتقال آن به برخی از روزهای شباط، قبل از انتقال آن به برخی از روزهای کانون است؛ و همچنین انتقال، برخلاف توالی این دو برج است، چرا که قدر این دو برج به اندازه یک چهارم روز و یا نزدیک آن، از قدر آن بیشتر است. پس نهایت توجیهی که می توان بیان کرد این است که: منشأ توهّم وی می تواند .مطابق آنچه که از برخی از اهل حساب نقل شد. مبنی بر اعتبارداشتن زمان امام صادق علیه السلام در سخن وی باشد؛ و تفاوت این است که پایه محاسبه برخی از اهل حساب بر اساس روش مستمرّ آنان، بر اعتبار اسقاط یزدگردی بوده و پایه محاسبه مؤلّف کتاب الأنواء، به دلیل وقوع آن پس از زمان پیامبر صلّی الله علیه و آله بر عدم اعتبار آن بوده باشد که این امر، شبیه دیگر تغییرات رخ داده در سنن و آداب شناخته شده در زمان ایشان باشد؛ چرا که همچنانی که دانستی، مدّت مابین نهم شباط و دهم أیار، نزدیک مدّتی است که یزدگرد، آن را اسقاط کرد.

و رابعاً: وی از میان تفسیرهای شش گانه، این تفسیر را برگزیده است که نوروز، روز نزول خورشید به برج حمل است و در دلیل نخست خود، این گونه آورده که این امر، میان مردم مشهورتر است و ... . بطلان این دلیل نزد اهل خبره به حساب و تاریخ روشن است، زیرا خلاف این مطلب که نوروز پارسی به خصوص از زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تا زمان ملک شاه، میان فصول سال می چرخیده است از هیچ کدام از این اهل خبره شنیده نشده، بلکه در شروح تذکره و غیر آن تصریح کرده اند که رومیان و پارسیان در مبدأ سال خود، جایگاه خورشید را ملاحظه نمی کردند، و نیز قراردادن اعتدال بهاری به عنوان مبدأ سال، مخصوص تاریخ ملکی است و چیزی از تواریخ مشهور، موافق آن نیست. پس چگونه می توان مانند آن را مناط احکام شرعی دانست که پیش از زمان ملکشاه نزدیک 500 سال، ثابت بوده است؟ سخن وی مبنی بر انصراف لفظ در صورت نبود عرف شرعی به لغت عرب، امری مسلّم است، ولی در کجا لفظ نوروز در زبان عرب، به اوّلین روز نزول خورشید به برج حمل اطلاق شده است؟ بلکه برخی لغویّان طبق روایت و با تکیه بر شهرت، آن را به اوّل سال پارسی تفسیر کرده اند؛ و برخی از آنان، مانند احمد بن محمّد میدانی، که از قدیمی ترین و معتبرترین لغویّان است در کتاب «السامی فی الاسامی» خود، نه تنها به این امر اکتفاء نکرده، بلکه پس از ذکر نام ماه ها و روزهای پارسی، «نیروز» را «نخست روز از فروردین ماه» معرّفی کرده است.

و اگر از این حقیقت بگذریم و ناچار شویم آن را حمل بر عرف کنیم، بر جستجوگر شکّی نمی ماند که در زمان خطاب، عرفِ پیرامون آن، متعدّد نبوده، بلکه طیّ زمانی طولانی و پس از آن متعدّد شده است؛ ملک شاه، روز نزول خورشید به برج حمل را «نوروز سلطانی» نامید؛ خوارزمشاه، روز نزول خورشید به درجه نوزدهم برج حمل را که در نظر منجّمین، شرف خورشید است «نوروز خوارزمشاهی» نام گذاری کرد؛ و شخص دیگری، روز دیگری را «نوروز معتضدی» نام نهاد و ... ؛ انکار حادث بودن نوروز سلطانی و بلکه ادّعای تقدّم آن بر اسلام، مایه شگفتی است؛ چرا که گاهی مقیّد به سلطانی است و گاهی به جلالی و گاهی به ملکی؛ و همه اینها، همان گونه که در دفترها، تقویم ها، و کتاب های منجّمین و اهل هیئت ضبط است، برای نسبت دادن به هر یک از القاب سلطان جلال الدین ملک شاه است.

اگر گفته شود: چه بسا ادّعای تقدّم آن بر اسلام، مبتنی بر این شهرت است که مبدأ تاریخشان در عهد جمشید یا غیر او، مطابق اوّل حمل بوده، و انتقال از آن و چرخیدن در فصول، به سبب کبیسه ها و اسقاط ها بوده است، که ذکرشان گذشت.

پاسخ این است: اگر آن را بپذیریم، تردیدی در این نیست که مقصود از نوروز پارسی، روزی است که در هر سال، تازه می شود و آن را آغاز سال می دانند، نه آنچه جز به ندرت واقع نمی شود؛ کما اینکه از لزوم مطابقت با اوّل حمل برمی آید.

اگر گفته شود: در اینجا سه احتمال بیشتر نیست؛ احتمال اوّل: نوروز در روایت، اوّل حمل است مطلقاً؛ احتمال دوّم: نوروز در روایت، اوّل فروردین پارسی است مطلقاً؛ احتمال سوّم: نوروز در روایت، اوّل فروردین پارسی، مطابق با اوّل حمل است؛ احتمال سوّم درست نیست، چون جز در مدّتی طولانی اتفاق نمی افتد، و معلوم است که مقصود از نوروز، چیزی است که در هر سال، تازه می شود. احتمال دوّمی نیز از نظر محاسبه ساقط است، زیرا وقتی ما روزهای فروردین پارسی را که در تقویم های زمان ما ضبط است تا 18 ماه ذی الحجّه در سال 10 هجری .که در نصّ روایت، مطابق با نوروز پارسی معرّفی شده است. جمع کنیم و آن را بر روزهای سال های بی کبیسه پارسی .که 365 روز است. از زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تاکنون تقسیم کنیم، 92 و یا 93 روز باقی می ماند. پس روشن می شود تعداد فروردین های پارسی پس از تاریخ نامبرده، مانند تعداد این روزها بوده است؛ و چون این دو احتمال از میان رفت، احتمال اوّل باقی می ماند که مطلوب است؛ افزون بر اینکه این احتمال، با محاسبه تأیید می شود؛ محاسبه دلالت دارد بر اینکه تاریخ نامبرده، یک یا دو روز با اوّل حمل فاصله داشته است و نیز با تسامح، احتمال اوّلِ حمل می رود.

پاسخ این است: درست نبودن احتمال دوّم مطرود است، زیرا این محاسبه، بر پایه غفلت و یا تغافل از اسقاط یزدگردی، که چنانچه گذشت در سال یازدهم هجری واقع شده، می باشد؛ زیرا اگر این اسقاط را به حساب آوریم روشن می شود مطابقت فروردین پارسیِ یزدگردی با زمان پس از تاریخ نامبرده .که در تقویم ها ضبط است.، منافاتی با این مطلب ندارد که تاریخ نامبرده نیز مطابق با فروردین پارسیِ متداول در پیش از زمان یزدگرد باشد؛ زیرا چنانچه گذشت، جلوس یزدگرد در روز سه شنبه 22 ماه ربیع الاوّل سال 11 هجری بوده و تفاوت دو تاریخ، همان 92 تا 93 روز است.

پس روشن شد که با به میدان آمدن حساب، اوّل فروردین، تطابق بیشتری با محاسبه دارد تا اوّل حمل؛ چرا که اوّل حمل، یک یا دو روز تفاوت دارد و این تفاوت هر چند اندک باشد، زیان می زند؛ و اگر هم تطابق آن را فرض کنیم، نهایت کار این است که در روز غدیر، دو امری که سالیانی طولانی با هم فاصله دارند با هم مطابق شده اند و این، نتیجه مطلوب را نمی دهد. زیرا صرف مطابق بودن روز غدیر با نوروز –به هر معنایی که باشد. بدون مطابقت روزهای دیگری که در دو روایت ذکر شده، مطلوب را ثابت نکند؛ و به زودی روشن می شود که مطابق بودن همه آنها با اوّل حمل، محال است، نه مطابق بودن با اوّل فروردین.

اگر گفته شود: از سخن ابوریحان و کوشیار در برخی کتبشان برمی آید که نزد منجّمین، اعتدال بهاری در طالع سال و حساب دوره ها لازمست و در میان منجّمان، بزرگان مشهور پارسی مانند زردشت و جاماسب قرار دارند و بر این اساس، ممکن است که به اعتبار یادشده، مراد از نوروز، که آغاز سال پارسیان در روایت معرّفی شده است، همان اوّل حمل باشد .

پاسخ این است؛ اوّل: اعتبار وقت یادشده را نزد آنها در موارد مقرّر می پذیریم، ولی نقل نشده که آنها با عنوان نوروز از آن یاد کرده باشند و یا آن را مبار ک شمرده و یا چنانچه از روایت فهمیده می شود، آن را عید قرار داده باشند.

دوّم: تعبیرکردن از منجّمان به پارسی، به صرف پارسی بودن برخی منجّمان، بسیار بعید است؛ بلکه برای اهل زبان، آشکار است که اطلاق پارسی در برابر روم و عرب، تنها به طایفه بزرگی اشاره دارد که جمشید و فریدون تا خسرو و یزدگرد، پادشاهان مشهور آنها بودند؛ پس مراد از نوروز و آغاز سال پارسی، روزی است که عید قرار دادن آن در هر سال و نزد این پادشاهان، امری مرسوم بوده است و میان اهل خبره اختلافی در این نیست که این روز، همان اوّل فروردین پارسیان بوده که به دلایلی که ذکر شد، گردش در فصول داشته است.

سوّم: اهل تامّل و انصاف می دانند که تعبیر از آن روز، یک بار به نوروز پارسیان و بار دیگر به آغاز سال آنها، بدین خاطر است که این روز، روز معیّنی از نظر فصل نبوده و گرنه، چه مانعی وجود داشته که از آن به اوّل بهار و یا اوّل حمل .که برای هر شخصی معلوم بوده و هرگز نیازی به تفسیر ندارد. تعبیر نشده است؟

چهارم: اهل لغت در تفسیر نوروز به اوّلین روز فروردین پارسیان صراحت دارند و اطلاق آن به اوّل بهار، از زمان ملک شاه بوده است و این اطلاق در زمان ما، از این نظر که آنان ملتزم هستند که اوّل فروردینشان همیشه مطابق با اوّل بهار باشد، از باب مَجاز است؛ و اهل زبان بر وجوب انصراف لفظ به معنای حقیقی، به ویژه پیش از پیدایش معنای مجازی برای لفظ قدیمی اجماع دارند؛ و نمی توان نشانه هائی را که در دو روایت نوروز است به اوّل بهار تطبیق کرد؛ پس به خاطر امکان تطبیق، باید آنها را بر اوّل فروردین حمل کرد.

پنجم: این گفته وی که «... این مطلب، از عادت و حکمت شرع دانسته می شود» یک قیاس مع الفارق است، زیرا انتقال خورشید از برج حوت به برج حمل، مانند رسیدن آن به نصف النهار و امثال آن. که با حسّ و مشاهده معلوم اند. نیست؛ بلکه نیاز به رصد و محاسبه ای دارد که بیشتر استادان هیئت و محاسبه نیز به آسانی نمی توانند آن را استخراج کنند تا چه رسد به دیگران؛ و برای اثبات این مطلب، اختلاف رصدها پیرامون آن کافی است. چرا که روز یاد شده براساس رصد متاخّران، که بیشتر تقویم های زمان ما مبتنی بر آن است، مقدّم بر رصد ابرخس است که چند روزی تفاوت دارد. و نیز بر رصد بطلمیوس که کمتر از آن تفاوت دارد مقدّم است. رصد محقّ طوسی با اندک مقداری، و رصدهای تبانی و مغربی با مقدار بیشتری، بر آن مقدّم است. با این حال، کسی که اندک معرفتی به عادت شرع درباره تکالیف دارد، آیا روا می دارد که ما مکلّف به پیروی از نظرات ایشان در شناخت نوروز و در نتیجه تمایز قراردادن بین حقّ و باطل باشیم؟ و یا آنکه با وجود تناقضی که در گفته های آنها است، به مقتضای این گفته ها عمل کنیم؟ یا اینکه هر کدام از آنها را خواستیم برگزینیم؟ و یا با علم به عدم شهرت و یا حتّی عدم ذکر آن در زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و ائمّه علیهم السّلام، بر شهرتی که در زمان ما وجود دارد تکیه کنیم؟

و بدین خاطر، محقّقان، احکامی مانند کراهت نکاح و کراهت سفر به هنگام قرارداشتن قمر در عقرب را بر زمانی که قمر در صورت عقرب است حمل کرده اند، که برای بیشتر توده های مکلّفان معلوم است، نه برج عقرب که نیاز به استخراج از تقویم دارد. بنابراین، گزینه مناسب عادت و حکمت شرع، همان اوّل فروردین است که نه کبیسه دارد و نه نیاز به رصدبانی، و محاسبه آن نیز برای عموم مکلّفان، آسان است.

ششم: درباره گفته وی مبنی بر تناسب آفرینش خورشید در دو شرط، براساس نقل از مؤلّف کتاب «الأنواء» باید گفت با فرض درستی، گفته او صرفِ قرارداشتن خورشید در اوائل صورت حمل را به هنگام آفرینش می رساند؛ زیرا دو شرط، دو ستاره اند که نزدیک سر حمل بوده و یکی از منازل قمر به شمار می روند؛ پس اگر این امر، مناسب بزرگداشت روزی باشد که خورشید در آن، به این جایگاه برمی گردد، روزِ قرارداشتن خورشید در این جایگاه نیز شایسته بزرگداشت است. اگر بر اساسی که میان رصدشناسان معروف است، حرکت ثوابت و از جمله کواکب صور در هر هفتاد سال، یک درجه باشد، خورشید در زمان پیامبر صلّی الله علیه و آله، در اواسط برج حمل بوده و در زمان ما به اواخر آن منتقل شده است.

با توضیح یادشده، وضعیّت گفته وی مبنی بر اینکه نظرش با آغاز آفرینش جهان در ماه نیسان تناسب دارد، مشخّص می شود. زیرا هیچ روزی از ماه نیسان از زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تا زمان ما، موافق اوّل حمل نبوده که اثبات آن مطلوبست؛ پس نخست در این سخن وی که «نیسان، به هنگام قرارداشتن خورشید در حمل داخل می شود» خوب دقّت کن و سپس در نتیجه گیری او تامّل کرده و ضمن تعجّب، عبرت بگیر!

هفتم: اینکه گفته است خورشید در 19 ذی الحجّة به حمل وارد می شود، دانستی که اگر بر فرض هم موافق حساب درآید، دلالتی بر مطلوب وی ندارد، تا چه برسد به مخالفت با حساب.

هشتم: اینکه گفته است آب پاشیدن در آن روز سنّت بوده و با اوّل حمل موافق است نه اوّل جدی، باید گفت اگر بتوان چنین مناسباتی را ملاک احکام شرعی دانست، چنین امری تأییدکننده دهم أیار است نه اوّل حمل؛ زیرا این روز برای آب پاشیدن، مطلوب تر از هر یک از جدی و حمل است، چون این روز، تقریباً دو ماه پس از اوّل حمل بوده و به روز مرسوم «آب پاشان» در زمان ما، نزدیک تر است. این در صورتی است که مراد از آب پاشیدن در روایت، جاری کردن آب به روش رسم جاری در برخی از بلاد باشد، ولی از بیان ابن جمهور برمی آید که وی، سنّت آب پاشیدن در نوروز را به استحباب غسل نوروز حمل کرده است و این بیان بعید نیست.

نهم: وی گفته است براساس تناسب آفرینش خورشید در دو شرط، طلوع خورشید در نوروز که در روایت آمده است، مناسب اوّل حمل است. همچنان که بیان شد این گفته وی مبتنی بر اشتباه بین صورت حمل و برج حمل است؛ زیرا پیشتر حدیث امام رضا علیه السّلام را آوردیم که دلالت دارد بر ابتدای آفرینش خورشید در موضع شرف آن؛ و آن، درجه نوزدهم حمل است؛ و بعید نیست که دو شرط هم هنگام آفرینش آن، در همان درجه بوده باشند. پس کلام صاحب کتاب «الانواء»، مخالف حدیث نامبرده نیست و چنانچه مطلوب است، هر دو در عدم مطابقت با اوّل حمل اشتراک دارند.

دیگر آنکه آفرینش خورشید غیر از طلوع آنست؛ و چون طبق حدیث یادشده، خورشید در هنگام آفریده شدنش در وسط آسمان بوده است، پس ظاهر این است که وی در اینجا به مطابقت روز دوّم آفرینش خورشید با نوروز اشاره کرده است، نه روز آفریدن آن؛ پس نیک بیندیش!

دهم: گفته وی مبنی بر مناسبت آفرینش شکوفه های زمین در نوروز با اوّل حمل و نه جدی، روشن نیست، زیرا می توان گفت: چه بسا آغاز آفرینش آن، در اوّل جدی بوده و پدیدارشدنش بر روی زمین پس از آن بوده است؛ با اینکه سرزمین های گوناگون در این باره اختلاف بسیاری دارند.

نیز مناسب نبودن با جدی، دیگر تفسیرهای یادشده برای نوروز را ردّ نکرده و مورد مطلوبی را متعیّن نمی کند. ممکن است آفرینش شکوفه های زمین و نیز آفرینش خورشید و یا طلوع آن، در روزی بوده باشد که از نظر محاسبه متداول سال ها در بین پارسیان، مطابق با اوّل فروردین آنها باشد، ولی این روز به دلایلی که چند بار ذکر شد، شروع به گردش در فصول کرده باشد. پس اگر این گونه فرض کنیم که در آغاز آفرینش هم، این روز مطابق با آغاز نزول خورشید به برج حمل بوده، در این هنگام مانند مطابقت آن با اوضاع دیگری مانند مواضع ستارگان دیگر است که به مقصود ما ربطی ندارد؛ و همیشه حفظ این مطابقت لازم نیست تا کار نوروز در زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و استمرار آن تا زمان ما با ضوابط حساب سال ها مختلّ نگردد.

اگر گفته شود: کما اینکه از پارسیان نقل شده، رعایت کبیسه در بین آنها، بیانگر این است که قدمای آنها می خواستند با رعایت کبیسه، وضعیّت مشخّصی را برای خورشید در نسبت با آغاز سال خود حفظ کنند و گمان بر این است که آغاز بهار را برای این کار تعیین کردند؛ چون نسبت به اوقات دیگر، امتیازات بیشتری مانند زیبائی، اعتدال هوا و نیروی زایش و رویش در بیشتر جهان دارد؛ پس به محض گردش آن در فصول براساس نوشدن رسم های اصطلاحی، چگونه مقصود اصلی خود را به کلّی از درجه اعتبار ساقط کردند، و رسم های نوظهور در بین آنها مستقرّ و معتبر شد؟

پاسخ این است: می پذیریم که قصد آنها، تعیین آغاز بهار برای آغاز سال بوده است؛ با این توضیح که آنچه از کبیسه گیری آنها در طیّ 120 سال حاصل می شده، در مدّت زمانی کمتر و بیشتر هم به دست می آمده و تفاوت گذاردن بین کمی و بیشتری در مانند آن، مشکل است؛ چنانچه رومیان هم در رعایت کبیسه با آنها اشتراک داشتند، بلکه در این کار از آنها دقیق تر بودند، ولی آغاز بهار را برای آغاز سال معیّن نکردند.

ولی می دانیم مصالح با تغییر زمان، طبع و عادت تغییر می کند و شاید برانگیزاننده آنها در اجماع بر خلاف نظر قدمایشان، پیدایش مصلحت مهم تری برای آنها بوده باشد، و برانگیزاننده اعتبار مصلحت آنها در نظر شارع، مصلحت و حکمت دیگری بوده که پنهان و دور از دسترس خرد ماست. پس تکلیف امروز ما در احکام، پیروی از ظاهر روایاتی که به ما رسیده، و نیز احتیاط از فروافتادن در پیروی از آراء خود با امثال آن استحسان هاست.

یکی از دانشمندان پس از آوردن مقداری از آنچه بیان شد گفته است: پس روشن شد که مقصود از نوروز پارسیان، ناگزیر، آغاز سال آنهاست که بی هیچ اختلافی همان آغاز فروردین آنها است؛ و این روز از روزگاران قدیم و به خصوص از زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله .که کبیسه را رها کردند و تاکنون بر آن پایدار بوده اند. به دلایل مختلفی در فصول، گردش داشته است؛ بنابراین همیشه تعداد روزهای سال آنها بدون هیچ گونه تغییر و تفاوتی، 365 روز می شود؛ و روز غدیر در سال 10 هجری مطابق اوّل فروردین آنها بوده؛ و اگر آنچه را که بعد از این تاریخ، مبنی بر اسقاط سال های گذشته و از سرگرفتن فروردین پارسی به هنگام جلوس یزدگرد، رخ داده است معتبر بدانیم، نوروز معتبر شرعی، همان اوّل فروردین آنها در هر سال است، که منجّمین در تقویم ها ثبت می کنند. و دلیل این مطلب این است که این اسقاط بر طبق رسم متداول آنها صورت گرفته و نیز مبنای نوروز، مقتضای رسم پارسیان است. این روز در زمان کنونی ما، یعنی سال 1088 هجری، مطابق با روز جمعه 10 ماه شعبان و نیز مطابق با 28 ایلول رومی و نیز مطابق با 23 مهرماه جلالی است.

و اگر به این دلیل که اسقاط یزدگردی، پس از زمان پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و اکمال دین بوده و در حکم بدعت غیرمعتبر در شرع است، آن را معتبر ندانیم، نوروز شرعی به مقدار روزهائی که ساقط شده، پیش از فروردین تقویمی می شود. براساس هر دو احتمال، در هر چهار سال، یک روز بر روز مطابق آن در بین روزهای ماه رومی پیش می افتد و نیز در هر چهار و یا پنج سال، یک روز بر روز مطابقش در بین روزهای ماه جلالی؛ و در هر سال غیرکبیسه، یازده روز و در سال کبیسه، ده روز از روز مطابقش در بین روزهای ماه عربی پس می افتد؛ و نیز همیشه در هر سال، یک روز از روز مطابقش در میان روزهای هفته پس می افتد.

پس روشن شد که بنا بر این تقریر، اگر آنچه شهرت دارد که انتقال خلافت ظاهری به امیرالمؤمنین علیه السّلام پس از کشتن عثمان، و نیز روز غدیر در نوروز بوده است، مستند به نصّی باشد، این احتمال را تأیید می کند که اسقاط یزدگردی معتبر شمرده شده است؛ زیرا هر دو واقعه در اواخر ماه ذی الحجّه بوده و فاصله میان آنها 25 سال است و بدون اسقاط، جز در سی سال و اندی این تطابق ممکن نیست؛ پس نصّ بر اینکه هر دو واقعه مطابق نوروز بوده اند در حکم نصّ بر اعتبار اسقاط یادشده است و نیز اثبات رخداد هر دو واقعه در نوروز، روشن ترین دلیل است بر بطلان قول به اینکه نوروز، روز نزول خورشید به برج حمل است؛ زیرا همزمانی دو نوروز به این معنا در یک ماه عربی، به فاصله 25 سال، قطعاً ممکن نیست؛ و کسی که هم زمانی این دو واقعه را در نوروز، دلیل این موضوع آورده است که مقصود از آن، همان اعتدال بهاری است، همانا دلیل صریحی نه بر صحتّ قول خود، بلکه بر بطلان آن آورده است (پایان سخن).

مولف:

گفته ابوریحان در کتاب «الآثار الباقیه من القرون الخالیه» سخن گذشته را تأیید می کند؛ آنجایی که در شمار تاریخ های مشهور می نویسد: سپس تاریخ یزدگردشاه، پسر شهریار پسر خسرو پرویز؛ که بر پایه سال های پارسی بی کبیسه بوده و برای آسانی کار با زیج ها به کار رفته است؛ و شهرت تاریخ او میان دیگر پادشاهان پارسی، برای اینست که پس از درهم ریختگی امور کشور و تسلّط زن ها و افراد نالایق بر امور، قیام کرد و با این حال، آخرین پادشاه آنها بود؛ و بیشترین نبردهای یادشده با عمر بن خطّاب و حوادث مشهور، به دست او انجام شد، تا اینکه دولت او شکست خورده و نابود شد و خودش در مرو شاهجان به قتل رسید.

وی سپس ادامه داده است: پس از آن، تاریخ احمد بن طلحه المعتضد باللَّه بر پایه سال های رومی و ماه های پارسی با معیار دیگری که در آن، در هر چهار سال، یک روز کبیسه محسوب می شود، است و سبب این امر، براساس آنچه ابوبکر صولی و حمزه بن حسن اصفهانی گفته اند این است که متوکّل عباسی حین گردش در شکارگاه خود، مشاهده کرد زراعت هنوز نرسیده و درو نشده است. پس گفت: عبید اللَّه بن یحیی از من اجازه دریافت خراج خواسته، در حالی که زراعت هنوز سبز است، مردم از کجا خراج بپردازند؟ به او گفتند: این کار به مردم زیان رسانده است؛ زیرا آنها وام گرفته و پیش فروش می کنند و از وطن خود آواره می شوند، و بدین خاطر، شکایت بسیاری دارند .

متوکّل گفت: این در دوران من رخ داده یا همیشه چنین بوده است؟ به او گفتند: این بر اساس روشی است که پادشاهان پارسی تاسیس کرده اند؛ آنها در هنگام نوروز خراج می گرفتند؛ و شاهان عرب از آنها پیروی کردند. متوکّل در این هنگام، مؤبد را خواست و به او گفت: در این باره بسیار بحث شده و من تصمیم بر تجاوز از رسوم پارسیان ندارم، آنها چگونه از رعیّت خراج می گرفتند با آنکه رعیّت پرور بودند؟ و چگونه در این وقت که غلّات و زراعت ها نرسیده است، اجازه مطالبه می دادند؟ مؤبد گفت: آنها اگر چه در نوروز، خراج را شروع می کردند، ولی جمع آوری آن، هنگام رسیدن زراعت بود. متوکّل گفت: چطور؟ و مؤبد، وضعیّت و کمیّت سال ها و نیاز سال ها به کبیسه را برایش شرح داد و گفت: پارسیان اقدام به کبیسه گیری می کردند و چون اسلام آمد کبیسه رها شد و این امر به مردم زیان رساند. در زمان هشام بن عبدالملک، دهقان ها نزد خالد قسری آمدند و این موضوع را برایش شرح دادند و از او درخواست کردند که به مدّت یک ماه، نوروز را به تأخیر اندازد و او امتناع کرد. وی در این رابطه به هشام نامه ای نوشت و گفت: من بیم آن دارم که این کار در زمره قول خداوند باشد که فرموده است: «إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ» - . توبه / 37 - {جز این نیست که جابجا کردنِ [ماه های حرام]، فزونی در کفر است} و در دوران رشید، آنها به خالد بن یحیی بن برمک مراجعه و از او درخواست کردند نوروز را حدود دو ماه به تأخیر اندازد. وی عزم بر این کار کرد، امّا دشمنانش بر او خرده گرفته و او را به مجوسی گری متّهم کردند؛ در نتیجه وی از آن منصرف شد و این کار به همان وضع باقی ماند.

متوکّل، ابراهیم بن عباس صولی را خواست و به او فرمان داد با مؤبد درباره نوروز موافقت کرده، روزها را حساب کرده و قانون ثابتی را برای آن تنظیم کند و تأخیر نوروز را به همه شهرهای کشور ابلاغ کند. پس عزم آن شد که نوروز به 17 حزیران تأخیر افتد و همین گونه شد؛ در محرّم سال 243 هجری، نامه هایی به همه شهرها فرستاده باشد. بختری در این باره، قصیده ای در مدح متوکّل سرود. با کشته شدن متوکّل، این کار به سامان نرسید، تا اینکه معتضد به خلافت رسید و شهرها را از شورشیان باز گرفته و به امور رعیّت پرداخت. وی مسأله کبیسه و به اتمام رساندن آن را مهمترین کار خود قرار داد و در به تأخیر انداختن نوروز، مطابق متوکّل گام برداشت، جز اینکه نظر وی جهت دیگری داشت؛ متوکّل فاصله را از زمان خود تا آغاز تاریخ یزدگردشاه درنظر گرفت و معتضد از زمان خود تا سال زوال ملک پارسی و هلاکت یزدگرد؛ وی و یا کسی که متولّی این امر بود، بر این گمان بوده که واگذاردن کبیسه، از آن زمان بوده است؛ پس این مدّت را 243 سال در نظر گرفت و سهم یک چهارم روز در این مدّت، برابر 60 روز و کسری شد و آن را به نوروز سالی افزود و نوروز را دو ماه به تأخیر انداخت و این روز، اوّل خرداد ماه آن سال و مطابق با 11 حزیران بود. وی سپس بنای نوروز را بر ماه های رومی نهاد تا با آنها در کبیسه گیری ماه ها همزمان باشد، و متصدّی اجرای این کار، وزیرش، ابوالقاسم عبیدالله بن سلیمان بن وهب بود؛ و علی بن یحیی در این باره سروده است:

یوم نیروزک یوم واحد لا یتأخر

من حزیران یوافی أبدا فی أحد عشر.

روز نوروزت یکی باشد نیفتد پیش و پس

در حزیران تا همیشه یازدهم در دسترس

اگرچه وی در تحصیل نوروز دقّت کرد، ولی نوروزی را که به هنگام رعایت کبیسه در حکومت پارسی بود به دست نیاورد؛ زیرا واگذاردن کبیسه در حدود 70 سال پیش از هلاکت یزدگرد بود؛ آنان در زمان یزدگرد پسر شاپور، دو ماه کبیسه گرفتند؛ یک ماه برای به تأخیرانداختن سال که لازم بود، و برای این کار، نشانه هایی را در پس آن قرار دادند و چنانچه آن را بیان خواهیم کرد نوبت به آبان ماه رسید؛ و یک ماه برای آینده، که تا مدّتی طولانی از آن فارغ باشد.

و هنگامی که 120 سال را از فاصله میان یزدگرد پسر شاپور تا او ساقط کنیم، به صورت تقریبی و نه تحقیقی، هفتاد سال باقی می ماند؛ زیرا تاریخ های پارسی بسیار مشوّش هستند و سهم یک چهارم ها در مدّت این 70 سال، نزدیک 17 روز است؛ پس باید به سبب تحلیل قیاسی، نوروز را 77 روز به تأخیر انداخت نه 60 روز، تا نوروز در بیست و هشتم حزیران واقع شود. امّا متصدّی این کار پنداشته است روش پارسیان در کبیسه گیری، مشابه کبیسه گیری رومیان است و در نتیجه، روزها را از زمان زوال پادشاهی آنها محاسبه کرده است؛ در حالی که چنانچه بیان شد و در آینده بیان خواهد شد، مطلب برخلاف آنست .

سپس ادامه داده است: این آخرین تاریخ مشهور است، و شاید ملّت های بسیار دور، تاریخ هایی داشته باشند که به ما نرسیده و یا متروک شده است؛ مانند مجوس ها در دوران مجوسی گری، که آغاز هر تاریخ را به ترتیب بر تخت نشستن پادشاهان خود می دانستند و چون پادشاهی می مرد، تاریخ او را رها کرده و به تاریخ جانشین او منتقل می شدند. (پایان آنچه می خواستم از کتاب وی بیاورم)

اگر چه این گفته، ترک کبیسه را در زمان یزدگرد و نیز گردش نوروز را در فصول تأیید می کند، ولی دلالتی بر اسقاط نداشته و با برخی از ضوابط گذشته هم منافات دارد، و البتّه مؤیّد آن، در ادامه نقل قول از وی خواهد آمد.

و خلاصه آنکه درباره اخبار واردشده پیرامون این موضوع، چند احتمال وجود دارد:

اوّل: اخبار یادشده، مبتنی بر اسقاط یک چهارم ها و نیز پنج روز باشد؛ چنانچه پیشتر بدان اشاره شد، سال پادشاهان پیشدادی و برخی از ملوک هند نیز این گونه بوده است؛ و سخن امام صادق علیه السّلام در خبر معلّی هم بدان اشاره دارد: «آنها روزهایی دیرین از ماه هایی دیرین اند و هر ماهی بی کم و بیش، سی روز است» و مؤیّد آن، اخبار بسیاری است که دلالت دارند سال 360 روز است و در نتیجه بر این اساس، اوّل فروردین، نوروز خواهد بود. و بر این مطلب اشکال وارد می شود که همان گونه که دانستی، احاله کردن نوروز و سال به یک اصطلاح متروک، که نه تعیین آن معلوم است و نه آغاز ماه های سال، از قانون گذار بعید است.

دوّم: اخبار یادشده، مبتنی بر پارسی قدیم باشد، که بیانش گذشت؛ و این نظری قوی است، ولی بنانهادن یک امر شرعی بر وضعی متحوّل و تغییرپذیر، که در هر زمانی از رأی یک پادشاه جور و یا غفلت و یا ناتوانی آنها در اجرای کبیسه . چنانچه پس از یزدگرد رخ داد. پیروی می کند، بسیار بعید است.

همچنین ظاهر اینست که فضیلت این روز یا به سبب امور مقارنش و احوال واقع در آن است، که بسیاری از آنها پیش از زمان یزدگرد و بر پایه کبیسه بوده و پس از آن سقوط کرده است؛ یا به سبب برخی اوضاع فلکی و یا ارضی؛ مانند ورود خورشید در یک برج و یا درجه ای از آن، و یا پدیدار شدن گل ها و روئیدن گیاه ها و درخت ها و مانند آن؛ و هیچ کدام از این امور، وابسته به نوروز به این معنی نیستند؛ و با این همه، این احتمال از نظر دلیل، قوی تر از همه است .

سوّم: چنانچه بیان شد مراد از نوروز در اخبار یادشده، نوروز قدیم که مبتنی بر کبیسه در هر 120 سال بوده، می باشد؛ زیرا نزد پارسیان، همین نوروز اصیل بوده و اسقاط کبیسه تنها به سبب مشوّش شدن وضعشان و ناتوانی آنها در ضبط قواعد رخ داده است؛ و باز هم اشکال گذشته پیش می آید که بسیار بعید است یک تکلیف عام و مشترک میان عوام و خواص، مبتنی بر امر مشکلی باشد که جز یک استاد یگانه در نجوم و هیئت از آن خبر ندارد و بلکه چنانکه بیان شد، شناخت آن به واسطه تحقیق، برای هیچ کس میسّر نباشد. مگر آنکه گفته شود قاعده آن را امام علیه السّلام به معلّی آموخته، امّا وی آن را روایت نکرده و یا مردم از او روایت نکرده اند؛ و چنین امری هم بعید است.

چهارم: مراد از نوروز در اخبار یادشده، همان نوروزی باشد که اکنون میان منجّمان، مصطلح است و آن، ورود خورشید به برج حمل است؛ زیرا امام علیه السّلام می دانسته که قانون پارسیان در قدیم همین بوده است، امّا آن را وانهادند و برای آسان شدن کار، کبیسه گیری را به 120 سال تأخیر انداختند؛ و یا اینکه گفته شود: نوروز پارسی، همان اوّل فروردین است، با رعایت کبیسه گیری به هر صورتی که باشد؛ در زمانی کوتاه و یا زمانی طولانی باشد؛ و در این صورت به شکل عام، شامل نوروز جلالی هم است، گرچه این نوع هنوز پدید نیامده بوده است.

و مؤیّد آن، این مطلب است که منجّمان پارسی و غیرپارسی، آغاز سال را تحویل خورشید به حمل قرار داده اند؛ چنانچه کوشیار در کتاب مجمل الاصول خود گفته است: «روشن است که آغاز سال جهان، همان حلول خورشید به ثانیه اوّل حمل بوده و طالع آن، طالع سال است» و سخنانی مانند آن؛ خبر نیز بیان می کند که نوروز، اوّل سال پارسی است.

مؤیّد دیگر این احتمال، این مطلب واردشده است که در آغاز آفرینش جهان، خورشید در حمل بوده است؛ و نیز اینکه در صورت محاسبه قهقرایی، عید غدیر در سال دهم هجری، مطابق با نزول خورشید به اوّل حمل، می شود؛ و ظاهر این است که این امر، براساس برخی رصدها بوده است؛ و براساس برخی از این رصدها، کما اینکه ابن فهد حلّی به آن اشاره کرده، یک روز پیش از آن است و طبق برخی رصدهای دیگر، کما اینکه دیگرانی غیر از ابن فهد به آن اشاره کرده اند، دو روز پیش از آن بوده و در این موضوع، موافقت آن براساس برخی رصدها کافی است .

بدین خاطر که هنگام آغاز حمل، آغاز رشد بدن جانداران، درختان و گیاه ها است، چنانچه خدای سبحان فرموده است: «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» - . حدید / 17 - {بدانید که خدا زمین را پس از مرگش زنده می گرداند} و اینکه در این هنگام، قدرت، حکمت، لطف و رحمت صانع نمایان می شود، این زمان سزاوارتر است که شکر پروردگار کریم در آن به جا آورده شده و آغاز سال و عید بزرگ قرار داده شود؛ و سخن پیرامون بیشتر این مطالب گذشت.

و دلیل بر اینکه احتمال یادشده، مقصودِ در روایت نیست، این مطلب روشن است که این وجه در زمان امام صادق علیه السّلام مشهور نبوده است. و معلّی گفته است: در روز نوروز نزد امام صادق علیه السّلام رفتم؛ پس ناگزیر، این روز باید روز معروفی در آن زمان بوده باشد، و در آن زمان جز تاریخ یزدگردی وجود نداشته است؛ پس همان گونه که در آغاز سخن بدان اشاره شد، این امر جز با تکلّف، درست نمی نماید؛ و خداوند است که آگاه به حقایق امور است.

نکته سوّم: پیرامون احادیث واردشده در نوروز، این اشکال وارد می شود که وقایعی که مانند روز مبعث، فتح مکّه و روز غدیر در دو روایت آمده است در نزد مورّخان با ماه، روز و سال آن ثبت است و رخداد این وقایع در روز نوروز، به هر تفسیری باشد، غیرممکن است؛ زیرا اجتماع دو واقعه از وقایع یادشده در نوروز ممکن نیست تا چه رسد به همه آنها؛ زیرا مبعث، نزدیک سیزده سال پیش از هجرت بوده است و فتح مکّه در سال هشتم هجری و واقعه غدیر در سال دهم هجری رخ داده است، و باید فاصله میان نوروز واقع شده در مبعث و هر کدام از دو نوروز واقع شده در دو رخداد دیگر، از نظر ماه های عربی بیشتر از هفت ماه باشد، و نیز باید میان دو نوروز واقع شده در دو رخداد اخیر، کمتر از یک ماه فاصله باشد، در حالی که مبعث در آخر ماه رجب بوده است و فتح مکّه در اواخر ماه رمضان و واقعه غدیر در اواخر ذی الحجّه. - . فاصله میان رجب و دو تاریخ بعدی، کمتر از شش ماه است و فاصله دو رخداد اخیر، در حدود سه ماه. -

می توان به دو طریق به این اشکال پاسخ داد: اوّل: یکی از صاحبان فضیلت گفته است: از سال نوزدهم بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله .که در آن سال، خسرو پرویز کشته شد. تا آخر زمان آن حضرت، سه پادشاه عجم به نام شیرویه، اردشیر و توران دخت بر تخت نشستند؛ دو واقعه اوّل، پیش از فتح مکّه بوده و واقعه اخیر بعد از آن؛ پس ممکن است هر کدام از این پادشاهان، بر طبق شیوه متداول، مقداری از سال را به هنگام جلوس، ساقط کرده باشند و این امر، باعث پیدایش این اختلاف شده باشد (و بدین سبب، نوروز با سه رخداد یادشده مطابق شده باشد).

علاوه بر این دلیل، دلائل دیگری، برآمده از دو روایت یادشده وجود داشته که دلالت دارد بر اینکه مقصود از نوروزِ معتبر در شرع، همان اعتدال بهاری نیست؛ زیرا بر این اساس، به هیچ وجه نمی توان تاریخ های یادشده در دو حدیث را توجیه کرد و وضعیّت تفسیرهای دیگری که بیان شد به جز اوّل فروردین، همین گونه است؛ پس مشخّص شد که مقصود از نوروز، اوّل فروردین است (پایان سخن).

دوّم: مطلبی است که به ذهن من خطور کرده و آن اینست که در حدیث، تصریح به مبعث نشده است، بلکه این گونه آمده است: در این روز، جبرئیل بر پیامبر صلّی الله علیه و آله فرود آمد و میان این دو رخداد، ملازمه ای وجود ندارد؛ زیرا بعثت، فرمان تبلیغ رسالت به مردم بوده و همان گونه که برخی از روایات بدان اشاره کرده اند، ممکن است نزول جبرئیل بر پیامبر صلّی الله علیه و آله، سال ها پیش از آن بوده باشد.

و امّا شکستن بت ها در هنگام فتح مکهّ، از ظاهر خبر یادشده و دیگر اخبار مربوط برنمی آید؛ بلکه برخی اخبار به صراحت و برخی دیگر به واسطه ظاهر، بر رخ دادن این واقعه در پیش از هجرت دلالت دارند. نیز ممکن است با قول به تعدّد وقوع این حادثه، و تطابق یکی از آن دو با نوروز، بین دو دسته اخبار جمع کرد؛ چنانچه در کشف الغمّه به نقل از مسند احمد بن حنبل آمده است: علی علیه السّلام گفت: من و پیامبر صلّی الله علیه و آله رهسپار شدیم تا به خانه کعبه رسیدیم. در این هنگام آن حضرت به من فرمود: بنشین! و ایشان بر دوش من بالا رفت و من آن حضرت را بلند کردم، امّا دید من ضعف دارم؛ پس ایشان نشست و گفت: بر دوشم بالا برو! پس بر دوش ایشان بالا رفتم و آن حضرت مرا بلند کرد، در این حال حس می کردم که اگر بخواهم، می توانم به افق آسمان برسم. تا اینکه بر بیت الحرام بالا رفتم. بت هایی از جنس طلا و مس بر بالای کعبه بود و من شروع به جمع آوری آنها از همه اطراف کردم و چون این کار را انجام دادم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: آنها را پرت کن! پس آنها را پرت کردم و آنها مانند شیشه خرد شدند. سپس پایین آمدم و از بیم اینکه کسی ما را ببیند، به همراه آن حضرت باشتاب حرکت کردیم تا در خانه ها پنهان شویم.

اخبار با این مضمون، که پیشتر بیان شد، بسیارند و همگی دلالت دارند که این حادثه، پیش از هجرت بوده است، وگرنه بیم ایشان و پنهان شدن از مردم معنایی نخواهد داشت؛ پس چون تاریخ نزول جبرئیل علیه السّلام و شکستن بت ها نامعلوم است، منافات داشتن با نوروز، به هر تفسیری که باشد، برطرف می شود.

اگر گفته شود: در خبر تصریح شده است که نوروز، روزی است که پیامبر صلّی الله علیه و آله در آن، علی علیه السّلام را بر دوش خود بالا برد. پس حمل کردن این حادثه بر وقوع در شب، امری بعید است.

پاسخ این است: حمل کردن «یوم» بر شبانه روز، امری رایج بوده و سرایت کردن فضیلت و برکات شب به روز، مانند ولادت پیامبر صلّی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السّلام و غیر آن، بسیار است.

اگر گفته شود: در مناقب ابن شهر آشوب، تاریخ فتح نهروان و نیز کشتن ذو الثدیّة، نهم ماه صفر سال 39 ثبت شده است و این تاریخ، با اوّل فروردین پارسی مطابق نیست؛ زیرا اوّل فروردین پارسی در سال یادشده، بر اساس اختلاف در دو اعتبار (که اسقاط یزدگردی منظور شود و یا نشود)، یا پیش از این تاریخ در اواسط محرّم بوده است و یا پس از آن در اواسط شوّال؛ و همچنین تاریخ یادشده، با اوّل بهار مطابق نیست؛ زیرا بهار در سال یادشده، پس از آن در اواخر شوّال بوده است؛ و دو توجیه گذشته در اینجا به کار نمی آیند.

پاسخ این است: سال فتح نهروان نزد اکثر مورّخان، همان سال 39 و یا سال 38 هجری است، و ایشان در بیان ماه و روز آن، سکوت کرده اند؛ پس نقل یکی از مورّخان، در اینجا مورد اعتماد نیست.

نکته چهارم: ابوریحان در کتاب یادشده آورده است که برخی از حشویّه گفته اند: چون انگشتر سلیمان بن داود علیهما السّلام گم شد و از پادشاهی افتاد، و سپس انگشترش پس از 40 روز بدو برگردانده شد، وی مقام خود را بازیافت و پادشاهان به نزد او آمده و پرنده ها به گرد او آمدند؛ پس پارسیان گفته اند: «نوروز آمد»؛ یعنی روز جدید آمد و بدین سبب، نوروز نام گرفت. و سلیمان به باد فرمان داد تا او را جابجا کند. در حال حرکت، پرستویی جلو آمد و گفت: پادشاها! من آشیانه ای دارم که چند تخم در آن قرار دارد، راه خود را بگردان! و او راه خود را گردانید و چون به زمین نشست، پرستو با منقار خود آبی در مقابل او پاشید و ران ملخی به او هدیه کرد؛ پس این امر، علّت آب پاشیدن و دادن هدیه در نوروز است. علمای عجم گفته اند: نوروز، روز برگزیده ای است؛ زیرا این روز، «هرمز» نام دارد که نام خداوند عزّ و جلّ، خالق، سازنده و پرورش دهنده جهان و جهانیان است که توصیف کنندگان، نمی توانند جزئی از اجزاء نعمت و احسان او را توصیف کنند.

سعید بن فضل گفته است: در هر شب نوروز، در هر زمانی که باشد، برق هایی از کوه دماوند .واقع در فارس. ساطع شده و در هوا می درخشد و این کوه را چون ابری فرا می گیرد؛ و عجیب تر از این، آتش «کلواذا» است. هرچند تا چشم، آن را نبیند دل، اطمینان نمی یابد، ولی ابوالفرج زنجانی منجّم به من خبر داده در سالی که عضد الدوله وارد بغداد شد، این پدیده را به همراه جمعی که قصد کلواذا کرده بودند مشاهده کرده است و در آن، آتش ها و شمع های بی شماری قرار داشته است که در شب نوروز، در ساحل غربی دجله و در برابر کلواذا ظاهر می شده اند، و سلطان، دیده بانانی در آنجا برای جستجوی حقیقت گمارده بود تا مبادا این واقعه، نیرنگی از طرف مجوس ها باشد. آنها اطّلاعی به دست نیاوردند جز اینکه هر زمان به آن نزدیک می شدند دورتر می شد و چون از آن دور می شدند نزدیک می شد. به ابوالفرج گفتم: به سبب اینکه پارسیان، کبیسه را رها کردند روز نوروز از موضع خود بیرون رفته است و چرا این پدیده به تأخیر نیفتاده است؟ و اگر به تأخیر افتادن آن لازم نباشد آیا به هنگام به کاربردن کبیسه، جلو خواهد آمد؟ وی، پاسخ قانع کننده ای نداشت.

اصحاب نیرنجات گفته اند: هر که در صبح نوروز پیش از سخن گفتن، سه انگشت عسل بخورد و سه قطعه موم عسل را بخور دهد، این کار، درمان از هر دردی باشد. در نوروز رسم است که به یکدیگر، شِکر هدیه می دهند و سبب این کار، آنچنان که مؤبد بغداد گفته، اینست که نیشکر در روز نوروز در کشور جم پدیدار شد و پیش از آن زمان، شناخته شده نبود؛ این گونه بوده که جم، نی های پرآبی دیده، مقداری از عصاره آن را مزمزه کرده، و آن را چشیده، شیرینی لذیذی در آن یافته است. پس دستور داد تا آب آن را گرفتند و از آن شکر ساختند و در روز پنجم به دست آمد و برای تبرّک، آن را به یکدیگر هدیه دادند و در مهرگان هم به کار برده شد.

آنها زمان انقلاب تابستانی را به آغاز سال اختصاص دادند؛ زیرا به وسیله ابزار نجومی و مشاهده، دو انقلاب را بهتر از دو اعتدال می توان تشخیص داد و این امر بدین خاطر است که دو انقلاب، یعنی دو آغاز اقبال خورشید به یکی از دو قطب کلّ خورشید و ادبار از آن، چشمگیر است، و هنگام رصد سایه عمودی در انقلاب تابستانی و نیز رصد سایه کشیده در انقلاب زمستانی در هر جای زمین، روز انقلاب بر رصدگر پنهان نمی ماند، گرچه از علم هندسه و هیئت دور باشد. امّا شناخت دو روز اعتدال، تنها از طریق شناخت عرض بلد و میل کلّی صورت می پذیرد و این امر تنها برای کسی که در علم هیئت، ماهر و دقیق بوده و آشنا به ابزارهای رصدی و طریقه نصب و کار با آنها باشد آشکار است، بنابراین، دو انقلاب برای اتّخاذ به عنوان مبدأ، شایسته تر از دو اعتدال هستند؛ و چون انقلاب تابستانی به سمت الرأس شمالی نزدیک تر است و نیز چون این زمان، موسم رسیدن غلّات بوده و برای آغاز دریافت خراج، مناسب تر از زمان های دیگر است، آن را بر زمستانی برگزیدند.

و بسیاری از علماء و حکماء یونان، طالع را برای هنگام طلوع «کلب الجبّار» قرار داده اند و سال را از آن، آغاز کرده اند نه از اعتدال بهاری؛ زیرا طلوع آن در آنچه گذشت، مطابق انقلاب تابستانی یا نزدیک آن است. و نوروز از وقت خود خارج شده، تا اینکه در زمان ما، مطابق با ورود خورشید به برج حمل بوده که اوّل بهار است؛ و در این روز، پادشاهان خراسان این گونه رسم داشته اند که به فرماندهان لشکر خود، خلعت های بهاری و تابستانی بدهند. روز ششم آن، که روز خرداد است، نوروز بزرگ بوده و نزد پارسیان، عید بلندمرتبه ای محسوب می شود. و پیرامون این روز، این گونه گفته شده است: خداوند در این روز، که آخرین روز از شش روز یادشده است، از آفرینش مخلوقات فراغت یافت، و در این روز، مشتری آفریده شد و ساعات مشتری، ساعات آن را سعد کرد.

اصحاب نیرنجات گفته اند: هر که در بامداد این روز پیش از سخن گفتن، شکر چشیده و روغن زیتون به خود بمالد در تمام طول سال، انواع بلایا از او دفع شود. و گفته اند: جمشید به مردم فرمان داد که در نوروز با آب، خود را شست وشو داده تا از گناهان پاک شوند، و هر سال چنین کنند تا خداوند آفات سال را از آنها دفع کند. برخی از مردم می پندارند که جم، فرمان داد تا نهرها بکنند و در این روز بود که آب در آنها جاری شد و مردم، مژده فراوانی گرفتند و با آن آب رهاشده، غسل کرده و تبرّک جستند و آیندگان در مبارک شماردن آن، از پیشینیان پیروی کردند.

نیز گفته اند: سبب غسل اینست که این روز، متعلّق به «هروزا»، فرشته آب است و آب با آن مناسب است و بدین سبب، مردم در این روز به هنگام طلوع فجر برخاسته و با آب چشمه و حوض تن شوئی می کنند. و چه بسا بر سر آب های روان رفته و برای تبرّک و دفع آفات، از آن بر خود می پاشند؛ و در این روز، مردم به یکدیگر آب می پاشند، و علّت آن، همان سبب غسل است. و پادشاهان پس از جم، تمام ماه فروردین را عید دانسته و آن را شش بخش کردند؛ پنج روز نخست برای پادشاهان، پنج روز دوّم برای اشراف، پنج روز سوّم برای خادمان پادشاهان، پنج روز چهارم برای اطرافیان، پنج روز پنجم برای عموم مردم، و پنج روز ششم برای چوپانان؛... .

مولف:

همانا این یاوه ها را نقل کردم تا به برخی از خرافات آنها آگاه شوی و در آنها، تأیید برخی گفته هایی که در نکات گذشته آوردیم، نیز بود؛ و در برخی کتب معتبر، این گونه یافته ام: بدان که جمشید، همه جهان را مالک شد و اقالیم ایران را آباد کرد، و در روز نوروز، اوّل فروردین قدیم، کارش استوار گشت؛ پس این روز، اوّل سال عجم شد و این روزی است که در آن، کیومرث پسر هبةاللَّه پسر آدم علیه السّلام زاده شد.

و امّا نوروز سلطانی، روز ورود خورشید به دقیقه اوّل برج حمل است که در عهد سلطان جلال الدین ملک شاه پسر آلب ارسلان وضع شد و مطابق با روز پنجشنبه، نهم ماه رمضان سال 471 هجری قمری است.

و مهرگان، روز نیمه از مهرماه است. فریدون، که قصد ضحّاک کرد و وی را در مغرب زمین دستگیر کرد، او را در این روز، در کوه دماوند زندانی کرد؛ در این حال، وی به یاران خود گفت: «این کار که من کردم مهرجان بان هست». و بدین خاطر، «مهرگان» نام گرفت؛ و نخستین کسی که رسم مبارک باد را در نوروز و مهرگان وضع کرد، فریدون بود (پایان سخن) .

مولف:

منجّمان در کتب خود، روزهای نحس در ماه را از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده و آن را بر ماه های قدیم پارسی حمل کرده اند؛ و این روزها که عبارتند از: روز سوّم، پنجم، سیزدهم، شانزدهم، بیست و یکم، بیست و چهارم، و بیست و پنجم، در این دو بیت فارسی گرد آمده اند:

هفت روزی نحس باشد در مهی

زان حذر کن تا نیابی هیچ رنج

سه و پنج و سیزده با شانزده

بیست و یک با بیست و چار و بیست و پنج

و چنانچه گذشت چه بسا آن را حمل بر ماه های عربی کرد؛ و نیز از امام صادق علیه السّلام، نحوست برخی روزهای ماه قدیم پارسی روایت شده، که خواجه نصیرالدین طوسی آن را در قالب این اشعار فارسی به نظم درآورده است:

ز قول جعفر صادق خلاصه ی سادات

ز ماه فارسیان هفت روز مذمومست

نخست روز سیّم باز پنجم و پس ازان

چه روز سیزدهم روز شانزده شومست

دیگر ز عشر سیّم بیست و یک چه بیست و چهار

چه بیست و پنج که آن هم به نحس مرقومست

به جز عبادت کاری مکن در این ایّام

اگر چه نیک و بدت هم ز رزق مقسومست

بماند بیست و سه روز ای خجسته مختار

که در عموم حوائج به خیر موسومست

ولی چهارم و هشتم سفر مکن زنهار

که خوف هلک در این هر دو نصّ محتومست

به روز پانزدهم پیش پادشاه مرو

اگر چه سنگ دلش بر تو نیز چون مومست

گریز نیز در این روز ناپسند آمد

که ره مخوف و هوای خلاص مسمومست مکن دوازدهم با کسی مناظره ای

که در خصومت این روز صلح معدومست

ز روزهای گزیده همین چهار آنگه

در این حوائج در سلک نحس منظومست

و از موسی کلیم اللَّه علیه السّلام نیز روایت کرده اند که در ماه های رومی، روزهای نحسی است که هر کسی در آنها به جنگ برود کشته شود، هر که در آنها سفر کند به مقصود خود نرسد، و هر که زناشوئی کند بهره نبرد؛ و اینها 24 روزند که در هر ماهی از سال، 2 روز قرار دارد: روز دهم و بیستم از تشرین اوّل، روز اوّل و پانزدهم از تشرین دوّم، روز پانزدهم و هفدهم از کانون اوّل، روز هفتم و چهاردهم از کانون دوّم، روز شانزدهم و هفدهم از شباط، روز چهارم و بیستم از آزار، روز بیستم و روز سوّم از نیسان، روز ششم و هشتم از ایار، روز سوّم و هشتم از حزیران، روز بیستم و روز ششم از تموز، روز چهارم و پانزدهم از آب، و روز اوّل و سوّم از ایلول؛ و در برخی نسخه ها این گونه آمده است: روز نهم و دهم از تشرین اوّل، روز نهم و دوازدهم از کانون اوّل، روز دوّم و چهاردهم از کانون دوّم، روز دوازدهم و شانزدهم از شباط، و روز سوّم و دهم از حزیران؛ و در برخی دیگر از نسخه ها روز چهارم و یازدهم از آب آمده است.

**[ترجمه]

«8»

الْمَکَارِمُ، عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: لَا تَدَعِ الْحِجَامَةَ فِی سَبْعٍ مِنْ حَزِیرَانَ فَإِنْ فَاتَکَ (1) فَأَرْبَعَ عَشَرَةَ(2).

ص: 143


1- 1. فی المصدر: فلاربع عشرة.
2- 2. المکارم: ج 1، ص 83.

**[ترجمه]مکارم: امام موسی کاظم علیه السّلام فرمود: حجامت را در هفتم حزیران ترک نکن و اگر نتوانستی، در روز چهاردهم انجام بده!

**[ترجمه]

أبواب الملائکة

باب 23 حقیقة الملائکة و صفاتهم و شئونهم و أطوارهم

الآیات

(1)

البقرة: وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً إلی آخر الآیات و قال تعالی قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ (2) و قال تعالی تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ(3)

آل عمران: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ (4) و قال سبحانه فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ (5) و قال عز و جل وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ الآیة(6)و قال عز و جل إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ الآیة(7)

ص: 144


1- 1. البقرة: 30- 34.
2- 2. البقرة: 97- 98.
3- 3. البقرة: 248.
4- 4. آل عمران: 18.
5- 5. آل عمران: 39.
6- 6. آل عمران: 42.
7- 7. آل عمران: 45.

الأنعام: وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ (1) و قال سبحانه وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ (2) و قال تعالی وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ (3) و قال تعالی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ(4)

الأنفال: أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ إلی قوله تعالی إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا(5)

الرعد: لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ (6) و قال تعالی وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ (7)

الحجر: ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ (8) و قال سبحانه وَ نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً إلی آخر القصة(9)

الإسراء: قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ

ص: 145


1- 1. الأنعام: 8- 9.
2- 2. الأنعام: 61.
3- 3. الأنعام: 93.
4- 4. الأنعام: 158.
5- 5. الأنفال: 9- 12.
6- 6. الرعد: 11.
7- 7. الرعد: 13.
8- 8. الحجر: 8.
9- 9. الحجر: 51- 60.

السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا(1)

مریم: فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا(2)

الحج: اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ (3)

الفرقان: یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ إلی قوله تعالی وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِکَةُ تَنْزِیلًا(4)

الأحزاب: فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها(5)

سبأ: وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ قالُوا سُبْحانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ (6)

فاطر: جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ(7)

الصافات: وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً(8) و قال تعالی فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إلی قوله سبحانه وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (9)

ص: 146


1- 1. الإسراء: 95.
2- 2. مریم: 17.
3- 3. الحجّ: 75.
4- 4. الفرقان: 21- 24.
5- 5. الأحزاب: 9.
6- 6. سبأ: 40- 41.
7- 7. فاطر: 1.
8- 8. الصافّات: 1- 3.
9- 9. الصافّات: 149- 166.

الزمر: وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ (1)

السجدة: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ (2) و قال سبحانه فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا یَسْأَمُونَ (3)

حمعسق: وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ (4)

الزخرف: وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنِینَ إلی قوله وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (5) و قال وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ (6)

الذاریات: فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً(7)

الحاقة: وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها(8)

المعارج: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ(9)

المدثر: عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا(10)

المرسلات: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً وَ النَّاشِراتِ نَشْراً

ص: 147


1- 1. الزمر: 75.
2- 2. السجدة: 30- 32.
3- 3. السجدة: 38.
4- 4. الشوری: 5.
5- 5. الزخرف: 15- 19.
6- 6. الزخرف: 60.
7- 7. الذاریات: 84.
8- 8. الحاقّة: 17.
9- 9. المعارج: 4.
10- 10. المدّثّر: 30- 31.

فَالْفارِقاتِ فَرْقاً فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً عُذْراً أَوْ نُذْراً(1)

النبأ: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً(2)

النازعات: وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً(3)

عبس: بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ قُتِلَ الْإِنْسانُ (4)

lt;meta info="- وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائکَةِ إِنیّ ِ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَ تجَْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نحَْنُ نُسَبِّحُ بحَِمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنیّ ِ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ * وَ عَلَّمَ ءَادَمَ الْأَسمَْاءَ کلَُّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلیَ الْمَلَئکَةِ فَقَالَ أَنبُِونیِ بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ * قَالُواْ سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنتَ الْعَلِیمُ الحَْکِیمُ * قَالَ یََادَمُ أَنبِئْهُم بِأَسمَْائهِِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُم بِأَسمَْائهِِمْ قَالَ أَ لَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنیّ ِ أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا کُنتُمْ تَکْتُمُونَ * وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئکَةِ اسْجُدُواْ لاَِدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِیسَ أَبیَ وَ اسْتَکْبرََ وَ کاَنَ مِنَ الْکَافِرِینَ. - . بقره / 30 - 34 -

{و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد، و خون­ها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم.» فرمود: «من چیزی می دانم که شما نمی دانید.» و [خدا] همه [معانی] نام­ها را به آدم آموخت سپس آن­ها را بر فرشتگان عرضه نمود و فرمود: «اگر راست می گویید، از اسامی این­ها به من خبر دهید.» گفتند: «منزهی تو! ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته ای، هیچ دانشی نیست تویی دانای حکیم.» فرمود: «ای آدم، ایشان را از اسامی آنان خبر ده.» و چون [آدم] ایشان را از اسماءشان خبر داد، فرمود: «آیا به شما نگفتم که من نهفته آسمان­ها و زمین را می دانم و آنچه را آشکار می کنید، و آنچه را پنهان می داشتید می دانم؟» و چون فرشتگان را فرمودیم: «برای آدم سجده کنید»، پس به جز ابلیس- که سر باز زد و کبر ورزید و از کافران شد- [همه] به سجده درافتادند.} - قُلْ مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّجِبرِْیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیَ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینْ َ یَدَیْهِ وَ هُدًی وَ بُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ * مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَ مَلَئکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبرِْیلَ وَ مِیکَئلَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْکَافِرِینَ. - . بقره / 97 - 98 -

{بگو: «کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است، در حالی که مؤید [کتاب­های آسمانی] پیش از آن، و هدایت و بشارتی برای مؤمنان است.» هر که دشمن خدا، و فرشتگان و فرستادگان او، و جبرئیل و میکائیل است [بداند که] خدا یقیناً دشمن کافران است.}

- وَ قَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ ءَایَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ ءَالُ مُوسیَ وَ ءَالُ هَرُونَ تحَْمِلُهُ الْمَلَئکَةُ إِنَّ فیِ ذَالِکَ لاََیَةً لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ. - . بقره / 248 -

{و پیامبرشان بدیشان گفت: «در حقیقت، نشانه پادشاهی او این است که آن صندوقِ [عهد] که در آن آرامش خاطری از جانب پروردگارتان، و بازمانده ای از آنچه خاندان موسی و خاندان هارون [در آن] بر جای نهاده اند- در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند- به سوی شما خواهد آمد. مسلما اگر مؤمن باشید، برای شما در این [رویداد] نشانه ای است.»}

- شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلَئکَةُ وَ أُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. - 1. آل عمران / 18 -

{خدا که همواره به عدل، قیام دارد، گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگانِ [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که:] جز او، که توانا و حکیم است، هیچ معبودی نیست.}

- فَنَادَتْهُ الْمَلَائکَةُ وَ هُوَ قَائمٌ یُصَلیّ ِ فیِ الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْییَ مُصَدِّقَا بِکلَِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَ سَیِّدًا وَ حَصُورًا وَ نَبِیًّا مِّنَ الصَّلِحِینَ. - 2. آل عمران / 39 -

{پس در حالی که وی ایستاده [و] در محراب [خود] دعا می کرد، فرشتگان، او را ندا دردادند که: خداوند تو را به [ولادت] یحیی- که تصدیق کننده [حقانیت] کلمة اللَّه [عیسی] است، و بزرگوار و خویشتن­دار [پرهیزنده از زنان] و پیامبری از شایستگان است- مژده می دهد.}

- وَ إِذْ قَالَتِ الْمَلَئکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَئکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفَئکِ عَلیَ نِسَاءِ الْعَالَمِین. - .1 آل عمران / 42 -

{و [یاد کن] هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم، خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است.}

- إِذْ قَالَتِ الْمَلَئکَةُ یَامَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکلَِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسیَ ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فیِ الدُّنْیَا وَ الاَْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِین. - 2. آل عمران / 45 -

{[یاد کن] هنگامی [را] که فرشتگان گفتند: «ای مریم، خداوند تو را به کلمه ای از جانب خود، که نامش مسیح، عیسی بن مریم است مژده می دهد، در حالی که [او] در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان [درگاه خدا] است.}

- وَ قَالُواْ لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ

وَ لَوْ أَنزَلْنَا مَلَکًا لَّقُضیِ َ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا یُنظَرُونَ * وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَکًا لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنَا عَلَیْهِم مَّا یَلْبِسُونَ. - . انعام / 8 - 9 -

{و گفتند: «چرا فرشته ای بر او نازل نشده است؟» و اگر فرشته ای فرود می آوردیم، قطعاً کار تمام شده بود سپس مهلت نمی یافتند. و اگر او را فرشته ای قرار می دادیم، حتماً وی را [به صورت] مردی در می آوردیم، و امر را هم چنان بر آنان مشتبه می ساختیم.}

- وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتیَّ إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَ هُمْ لَا یُفَرِّطُون. - .[4] انعام / 61 -

{و اوست که بر بندگانش قاهر [و غالب] است و نگهبانانی بر شما می فرستد، تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند، در حالی که کوتاهی نمی کنند.}

- وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْترََی عَلیَ اللَّهِ کَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلیَ َّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شیَ ْءٌ وَ مَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرَی إِذِ الظَّلِمُونَ فیِ غَمَرَاتِ المَْوْتِ وَ الْمَلَئکَةُ بَاسِطُواْ أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَکُمُ الْیَوْمَ تجُْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلیَ اللَّهِ غَیرَْ الحَْقّ ِ وَ کُنتُمْ عَنْ ءَایَتِهِ تَسْتَکْبرُِونَ. - .[1] انعام / 93 -

{و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید: «به من وحی شده»، در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد، و آن کس که می گوید: «به زودی نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل می کنم»؟ و کاش ستمکاران را در گردابهای مرگ می دیدی که فرشتگان [به سوی آنان] دستهایشان را گشوده اند [و نهیب می زنند:] «جانهایتان را بیرون دهید» امروز به [سزای] آنچه بناحق بر خدا دروغ می بستید و در برابر آیات او تکبر می کردید، به عذاب خوارکننده کیفر می یابید.}

- هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا أَن تَأْتِیَهُمُ الْمَلَئکَةُ أَوْ یَأْتیِ َ رَبُّکَ أَوْ یَأْتیِ َ بَعْضُ ءَایَاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتیِ بَعْضُ ءَایَاتِ رَبِّکَ لَا یَنفَعُ نَفْسًا إِیمَانهَُا لَمْ تَکُنْ ءَامَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فیِ إِیمَانهَِا خَیرًْا قُلِ انتَظِرُواْ إِنَّا مُنتَظِرُونَ. - . انعام / 158 -

{آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا پاره ای از نشانه های پروردگارت بیاید؟ [اما] روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید، کسی که قبلًا ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد. بگو: «منتظر باشید که ما [هم] منتظریم.»}

- إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنیّ ِ مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلَئکَةِ مُرْدِفِینَ * وَ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَی وَ لِتَطْمَئنِ َّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِندِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَ یُنزَِّلُ عَلَیْکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنکمُ ْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ وَ لِیرَْبِطَ عَلیَ قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ * إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلیَ الْمَلَئکَةِ أَنیّ ِ مَعَکُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِینَ ءَامَنُواْ سَأُلْقِی فیِ قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُواْ الرُّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَ اضْرِبُواْ مِنهُْمْ کُلَّ بَنَانٍ. - . انفال / 9 - 12 -

{[به یاد آورید] زمانی را که پروردگار خود را به فریاد می طلبیدید، پس دعای شما را اجابت کرد که: «من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد.» و این [وعده] را خداوند جز نویدی [برای شما] قرار نداد، و تا آنکه دلهای شما بدان اطمینان یابد و پیروزی جز از نزد خدا نیست، که خدا شکست ناپذیر [و] حکیم است. [به یاد آورید] هنگامی را که [خدا] خوابِ سبک آرامش بخشی که از جانب او بود بر شما مسلّط ساخت، و از آسمان بارانی بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند، و وسوسه شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد و گامهایتان را بدان استوار دارد. هنگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی می کرد که من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آورده اند ثابت قدم بدارید. به زودی در دل کافران وحشت خواهم افکند. پس، فراز گردنها را بزنید، و همه سرانگشتانشان را قلم کنید.}

- لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یحَْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیرُِّ مَا بِقَوْمٍ حَتیَ یُغَیرُِّواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَ مَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ. - . رعد / 11 -

{برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند. در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست، و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهد بود.}

- وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بحَِمْدِهِ وَ الْمَلَئکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَیُصِیبُ بِهَا مَن یَشَاءُ وَ هُمْ یجَُدِلُونَ فیِ اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ المِْحَالِ. - . رعد / 13 -

{رعد، به حمد او، و فرشتگان [جملگی] از بیمش تسبیح می گویند، و صاعقه ها را فرو می فرستند و با آنها هر که را بخواهد، مورد اصابت قرار می دهد، در حالی که آنان در باره خدا مجادله می کنند، و او سخت کیفر است.}

- مَا نُنزَِّلُ الْمَلَئکَةَ إِلَّا بِالحَْقّ ِ وَ مَا کاَنُواْ إِذًا مُّنظَرِینَ. - . حجر / 8 -

{ فرشتگان را جز به حق فرو نمی فرستیم، و در آن هنگام، دیگر مهلت نیابند.}

- وَ نَبِّئْهُمْ عَن ضَیْفِ إِبْرَاهِیمَ * إِذْ دَخَلُواْ عَلَیْهِ فَقَالُواْ سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنکُمْ وَجِلُونَ * قَالُواْ لَا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلَامٍ عَلِیمٍ * قَالَ أَ بَشَّرْتُمُونیِ عَلیَ أَن مَّسَّنیِ َ الْکِبرَُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ * قَالُواْ بَشَّرْنَاکَ بِالْحَقّ ِ فَلَا تَکُن مِّنَ الْقَانِطِینَ * قَالَ وَ مَن یَقْنَطُ مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ * قَالَ فَمَا خَطْبُکُمْ أَیهَُّا الْمُرْسَلُونَ * قَالُواْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلیَ قَوْمٍ مجُّْرِمِینَ * إِلَّا ءَالَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنهََّا لَمِنَ الْغَابرِِینَ. - . حجر / 51 - 60 -

{و از مهمانان ابراهیم به آنان خبر ده، هنگامی که بر او وارد شدند و سلام گفتند. [ابراهیم] گفت: «ما از شما بیمناکیم.» گفتند: «مترس، که ما تو را به پسری دانا مژده می دهیم.» گفت: «آیا با اینکه مرا پیری فرا رسیده است بشارتم می دهید؟ به چه بشارت می دهید؟» گفتند: «ما تو را به حق بشارت دادیم. پس، از نومیدان مباش.» گفت: «چه کسی- جز گمراهان- از رحمت پروردگارش نومید می شود؟» [سپس] گفت: «ای فرشتگان، [دیگر] کارتان چیست؟» گفتند: «ما به سوی گروه مجرمان فرستاده شده ایم، مگر خانواده لوط، که ما قطعاً همه آنان را نجات می دهیم، جز زنش را که مقدّر کردیم او از بازماندگان [در عذاب] باشد.»}

- قُل لَّوْ کاَنَ فیِ الْأَرْضِ مَلَئکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئنِّینَ لَنزََّلْنَا عَلَیْهِم مِّنَ السَّمَاءِ مَلَکًا رَّسُولًا. - .[2]اسراء / 95 -

{بگو: «اگر در روی زمین فرشتگانی بودند که با اطمینان راه می رفتند، البته بر آنان [نیز] فرشته ای را به عنوان پیامبر از آسمان نازل می کردیم.»}

- فَاتخََّذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیًّا. - . مریم / 17 -

{و در برابر آنان پرده ای بر خود گرفت. پس روح خود را به سوی او فرستادیم تا به [شکل] بشری خوش اندام بر او نمایان شد.}

- اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلَئکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ

إِنَّ اللَّهَ سَمِیعُ بَصِیرٌ. - . حج / 75 -

{خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند، و نیز از میان مردم، بی گمان خدا شنوای بیناست.}

- وَ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْ لَا أُنزِلَ عَلَیْنَا الْمَلَئکَةُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَکْبرَُواْ فیِ أَنفُسِهِمْ وَ عَتَوْ عُتُوًّا کَبِیرًا * یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلَئکَةَ لَا بُشْرَی یَوْمَئذٍ لِّلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْرًا محَّْجُورًا * وَ قَدِمْنَا إِلیَ مَا عَمِلُواْ مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَهُ هَبَاءً مَّنثُورًا * أَصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئذٍ خَیرٌْ مُّسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا. - . فرقان / 21 - 24 -

{و کسانی که به لقای ما امید ندارند، گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند یا پروردگارمان را نمی بینیم؟» قطعاً در مورد خود تکبّر ورزیدند و سخت سرکشی کردند. روزی که فرشتگان را ببینند، آن روز برای گناهکاران بشارتی نیست، و می گویند: «دور و ممنوع [از رحمت خدایید].» و به هر گونه کاری که کرده اند می پردازیم و آن را [چون] گَردی پراکنده می سازیم.آن روز، جایگاه اهل بهشت بهتر و استراحتگاهشان نیکوتر است.}

- یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْکُرُواْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکمُ ْ إِذْ جَاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیهِْمْ رِیحًا وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَ کَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرًا. - . احزاب / 9 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود به یاد آرید، آن گاه که لشکرهایی به سوی شما [در] آمدند، پس بر سر آنان تندبادی و لشکرهایی که آن­ها را نمی دیدید فرستادیم، و خدا به آنچه می کنید همواره بیناست.}

- وَ یَوْمَ یحَْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثمُ َّ یَقُولُ لِلْمَلَئکَةِ أَ هَؤُلَاءِ إِیَّاکمُ ْ کَانُواْ یَعْبُدُونَ * قَالُواْ سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کاَنُواْ یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثرَُهُم بهِِم مُّؤْمِنُونَ. - . سباء / 40 - 41 -

{و [یاد کن] روزی را که همه آنان را محشور می کند، آن گاه به فرشتگان می فرماید: «آیا این­ها بودند که شما را می پرستیدند؟» می گویند: «منزّهی تو، سرپرست ما تویی نه آن­ها! بلکه جنّیان را می پرستیدند بیشترشان به آن­ها اعتقاد داشتند.»}

- الحَْمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَئکَةِ رُسُلاً أُوْلیِ أَجْنِحَةٍ مَّثْنیَ وَ ثُلَاثَ وَ رُبَعَ یَزِیدُ فیِ الخَْلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلیَ کلُ ِّ شیَ ْءٍ قَدِیرٌ. - . فاطر / 1 -

{سپاس خدای را که پدیدآورنده آسمان و زمین است [و] فرشتگان را که دارای بال­های دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند پیام آورنده قرار داده است. در آفرینش، هر چه بخواهد می افزاید، زیرا خدا بر هر چیزی تواناست.}

- وَ الصَّفَّاتِ صَفًّا * فَالزَّاجِرَاتِ زَجْرًا * فَالتَّالِیَاتِ ذِکْرًا. - .[5] صافات / 1 - 3 -

{سوگند به صف بستگان- که صفی [با شکوه] بسته اند- و به زجرکنندگان- که به سختی زجر می کنند- و به تلاوت کنندگان [آیات الهی]}

- فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَنَاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ * أَمْ خَلَقْنَا الْمَلَئکَةَ إِنَثًا وَ هُمْ شَهِدُونَ * أَلَا إِنهَُّم مِّنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ * وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنهَُّمْ لَکَاذِبُونَ * أَصْطَفَی الْبَنَاتِ عَلیَ الْبَنِینَ * مَا لَکمُ ْ کَیْفَ تحَْکُمُونَ * أَ فَلَا تَذَکَّرُونَ * أَمْ لَکمُ ْ سُلْطَانٌ مُّبِینٌ * فَأْتُواْ بِکِتَابِکمُ ْ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ * وَ جَعَلُواْ بَیْنَهُ وَ بَینْ َ الجِْنَّةِ نَسَبًا وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الجِْنَّةُ إِنهَُّمْ لَمُحْضَرُونَ * سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ * فَإِنَّکمُ ْ وَ مَا تَعْبُدُونَ * مَا أَنتُمْ عَلَیْهِ بِفَاتِنِینَ * إِلَّا مَنْ هُوَ صَالِ الجَْحِیمِ * وَ مَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ المُْسَبِّحُونَ. - . صافات / 149 - 166 -

{پس، از مشرکان جویا شو: آیا پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟! یا فرشتگان را مادینه آفریدیم و آنان شاهد بودند؟ هش دار که اینان از دروغ پردازی خود قطعاً خواهند گفت: «خدا فرزند آورده.» در حالی که آن­ها قطعاً دروغگویانند. آیا [خدا] دختران را بر پسران برگزیده است؟ شما را چه شده؟ چگونه داوری می کنید؟ آیا سَرِ پندگرفتن ندارید؟! یا دلیلی آشکار [در دست] دارید؟ پس اگر راست می گویید کتابتان را بیاورید. و میان خدا و جنّ ها پیوندی انگاشتند و حال آنکه جنّیان نیک دانسته اند که [برای حساب پس دادن،] خودشان احضار خواهند شد. خدا منزّه است از آنچه در وصف می آورند. به استثنای بندگان پاکدل خدا. در حقیقت، شما و آنچه [که شما آن را] می پرستید، بر ضدّ او گمراه گر نیستید، مگر کسی را که به دوزخ رفتنی است. و هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست مگر [اینکه] برای او [مقام و] مرتبه ای معیّن است. و در حقیقت، ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم. و ماییم که خود تسبیح گویانیم.}

- وَ تَرَی الْمَلَئکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بحَِمْدِ رَبهِِّمْ وَ قُضیِ َ بَیْنهَُم بِالحَْقّ ِ وَ قِیلَ الحَْمْدُ لِلَّهِ رَبّ ِ الْعَالَمِینَ. - . زمر / 75 -

{و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگارِ خود تسبیح می گویند و میانشان به حقّ داوری می گردد و گفته می شود: «سپاس، ویژه پروردگار جهانیان است.»}

- إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَمُواْ تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکَةُ أَلَّا تخََافُواْ وَ لَا تحَْزَنُواْ وَ أَبْشِرُواْ بِالجَْنَّةِ الَّتیِ کُنتُمْ تُوعَدُونَ * نحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ * نُزُلًا مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ. - . فصلت / 30 - 32 -

{در حقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] «هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید. در زندگی دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم، و هر چه دل­هایتان بخواهد در [بهشت] برای شماست، و هر چه خواستار باشید در آنجا خواهید داشت. روزیِ آماده ای از سوی آمرزنده مهربان است.»}

- فَإِنِ اسْتَکْبرَُواْ فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِالَّیْلِ وَ النهََّارِ وَ هُمْ لَا یَسَْمُونَ. - . فصلت / 38 -

{پس اگر کبر ورزیدند، کسانی که در پیشگاه پروردگارِ تواند شبانه روز او را نیایش می کنند و خسته نمی شوند.}

- تَکاَدُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَ الْمَلَئکَةُ یُسَبِّحُونَ بحَِمْدِ رَبهِِّمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فیِ الْأَرْضِ

أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ. - . شوری / 5 -

{چیزی نمانده که آسمان­ها از فرازشان بشکافند و [حال آنکه] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می طلبند. آگاه باش، در حقیقت خداست که آمرزنده مهربان است.}

- وَ جَعَلُواْ لَهُ مِنْ عِبَادِهِ جُزْءًا إِنَّ الْانسَانَ لَکَفُورٌ مُّبِینٌ * أَمِ اتخََّذَ مِمَّا یخَْلُقُ بَنَاتٍ وَ أَصْفَئکُم بِالْبَنِینَ * وَ إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَانِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ * أَ وَ مَن یُنَشَّؤُاْ فیِ الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فیِ الخِْصَامِ غَیرُْ مُبِینٍ * وَ جَعَلُواْ الْمَلَئکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَانِ إِنَثًا

أَ شَهِدُواْ خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهَدَتهُُمْ وَ یُسَْلُونَ. - . زخرف / 15 - 19 -

{و برای او بعضی از بندگان [خدا] را جزئی [چون فرزند و شریک] قرار دادند. به راستی که انسان بس ناسپاس آشکار است. آیا از آنچه می آفریند، خود، دخترانی برگرفته و به شما پسران را اختصاص داده است؟ و چون یکی از آنان را به آنچه به [خدای] رحمان نسبت می دهد خبر دهند، چهره او سیاه می گردد، در حالی که خشم و تأسف خود را فرو می خورد. آیا کسی [را شریک خدا می کنند] که در زر و زیور پرورش یافته و در [هنگام] مجادله، بیانش غیر روشن است؟ و فرشتگانی را که خود، بندگان رحمانند، مادینه [و دختران او] پنداشتند. آیا در خلقت آنان حضور داشتند؟ گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [از آن] پرسیده خواهند شد.}

- وَ لَوْ نَشَاءُ لجََعَلْنَا مِنکمُ مَّلَئکَةً فیِ الْأَرْضِ یخَْلُفُونَ. - . زخرف / 60 -

{و اگر بخواهیم قطعاً به جای شما فرشتگانی که در [روی] زمین جانشین [شما] گردند قرار دهیم.}

- فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا. - . ذاریات / 4 -

{و تقسیم کنندگان کار[ها]}

- وَ الْمَلَکُ عَلیَ أَرْجَائهَا وَ یحَْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئذٍ ثمََانِیَةٌ. - . حاقه / 17 -

{و فرشتگان در اطراف [آسمان]اند، و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.}

- تَعْرُجُ الْمَلَئکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فیِ یَوْمٍ کاَنَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ. - . معارج / 4 -

{فرشتگان و روح، در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است به سوی «او» بالا می روند.}

- عَلَیهَْا تِسْعَةَ عَشَرَ * وَ مَا جَعَلْنَا أَصحَْبَ النَّارِ إِلَّا مَلَئکَةً وَ مَا جَعَلْنَا عِدَّتهَُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ وَ یَزْدَادَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِیمَانًا

وَ لَا یَرْتَابَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِیَقُولَ الَّذِینَ فیِ قُلُوبهِِم مَّرَضٌ وَ الْکَافِرُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بهَِاذَا مَثَلًا

کَذَالِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَن یَشَاءُ وَ یهَْدِی مَن یَشَاءُ وَ مَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ وَ مَا هِیَ إِلَّا ذِکْرَی لِلْبَشَرِ. - . مدّثر / 30 - 31 -

{[و] بر آن [دوزخ]، نوزده [نگهبان] است. و ما موکّلان آتش را جز فرشتگان نگردانیدیم، و شماره آن­ها را جز آزمایشی برای کسانی که کافر شده اند قرار ندادیم، تا آنان که اهل کتابند یقین به هم رسانند، و ایمان کسانی که ایمان آورده اند افزون گردد، و آنان که کتاب به ایشان داده شده و [نیز] مؤمنان به شکّ نیفتند، و تا کسانی که در دل­هایشان بیماری است و کافران بگویند: «خدا از این وصف کردن، چه چیزی را اراده کرده است؟» این گونه، خدا هر که را بخواهد بی­راه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند، و [شماره] سپاهیان پروردگارت را جز او نمی داند، و این [آیات] جز تذکاری برای بشر نیست.}

- وَ الْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا * فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا * وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرًا * فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا * فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا * عُذْرًا أَوْ نُذْرًا. - . مرسلات / 1 - 6 -

{سوگند به فرستادگانِ پی در پی، که سخت توفنده اند. و سوگند به افشانندگانِ افشانگر، که [میان حق و باطل] جُداگرند، و القاکننده وحی اند. خواه عذری باشد یا هشداری.}

- یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلَئکَةُ صَفًّا لَّا یَتَکلََّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَانُ وَ قَالَ صَوَابًا. - . نباء / 38 -

{روزی که «روح» و فرشتگان به صف می ایستند، و [مردم] سخن نگویند، مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد، و سخن راست گوید.}

- وَ النَّازِعَاتِ غَرْقًا * وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا * وَ السَّابِحَاتِ سَبْحًا * فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا * فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا. - . نازعات / 1 - 5 -

{سوگند به فرشتگانی که [از کافران] به سختی جان ستانند، و به فرشتگانی که جان [مؤمنان] را به آرامی گیرند، و به فرشتگانی که [در دریای بی مانند] شناکنان شناورند، پس در پیشی گرفتن [در فرمان خدا] سبقت گیرنده اند، و کار [بندگان] را تدبیر می کنند.}

- بِأَیْدِی سَفَرَةٍ * کِرَامِ بَرَرَةٍ. - . عبس / 15 - 16 -

{به دست فرشتگانی، ارجمند و نیکوکار.}

**[ترجمه]

تفسیر

وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ قد مر تفسیرها فی المجلد الخامس و تدل الآیات علی کثیر من أحوال الملائکة قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ قال الطوسی رحمه الله رُوِیَ: أَنَّ ابْنَ صُورِیَا وَ جَمَاعَةً مِنْ یَهُودِ فَدَکَ أَتَوُا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُمْ فَقَالَ لَهُ ابْنُ صُورِیَا خَصْلَةٌ وَاحِدَةٌ إِنْ قُلْتَهَا آمَنْتُ بِکَ وَ اتَّبَعْتُکَ أَیُّ مَلَکٍ یَأْتِیکَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ (5) عَلَیْکَ قَالَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ قَالَ ذَلِکَ (6) عَدُوُّنَا وَ یَنْزِلُ بِالْقِتَالِ وَ الشِّدَّةِ وَ الْحَرْبِ وَ مِیکَائِیلُ یَنْزِلُ بِالْیُسْرِ وَ الرَّخَاءِ فَلَوْ کَانَ مِیکَائِیلُ هُوَ الَّذِی یَأْتِیکَ لَآمَنَّا بِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ.

لا من تلقاء نفسه و إنما أضافه إلی قلبه لأنه إذا أنزل علیه کان یحفظه و یفهمه بقلبه و معنی قوله بإذن الله بأمر الله و قیل أراد بعلمه أو بإعلام الله إیاه ما ینزله علی قلبک مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ أی من الکتب موافقا لها وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ معناه کان فیما أنزله من الأمر بالحرب و الشدة علی الکافرین فإنه هدی و بشری للمؤمنین مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ معناه من کان معادیا لله أی یفعل فعل المعادی من المخالفة و العصیان و قیل المراد معاداة أولیائه و

ص: 148


1- 1. المرسلات: 1- 6.
2- 2. النبأ: 38.
3- 3. النازعات: 1- 5.
4- 4. عبس: 16.
5- 5. فی المصدر: بما ینزل اللّه علیک.
6- 6. فی المصدر: ذاک.

جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ أعاد ذکرهما لفضلهما و لأن الیهود خصوهما بالذکر فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ إنما لم یقل لهم لأنه قد یجوز أن ینتقلوا عن العداوة بالإیمان انتهی (1).

**[ترجمه]«و إذ قال ربّک» تفسیرش در مجلّد پنجم گذشت، و این آیات بر بسیاری از حالات فرشتگان دلالت دارند. « قُلْ مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّجِبرِْیلَ »، شیخ طوسی - رحمه الله - گفته: روایت است که ابن صوریا و گروهی از یهودِ فدک، نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آمدند و چند مسأله از ایشان پرسیدند. پس حضرت به آن­ها پاسخ داد. ابن صوریا به حضرت گفت: یک سؤال دیگر مانده، اگر پاسخ گفتی به تو ایمان می آورم و از تو پیروی می کنم: کدام فرشته است که آنچه را خدا بر تو نازل می کند برایت می آورد؟ حضرت فرمود: جبرئیل. ابن صوریا گفت: او دشمن ما است؛ کار زار و سختی و جنگ فرود می آورد، و میکائیل است که آسانی و فراوانی نعمت نازل می کند. اگر میکائیل نزد تو می­آمد ما قطعا به تو ایمان می آوردیم. پس خدا این آیه را نازل کرد: « فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیَ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ » نه اینکه جبرئیل سرخود نازل شود. و همانا نزول را به قلب پیامبر نسبت داد، چون پس از نزول آن، را حفظ می­کرد و می فهمید.

« بِإِذْنِ اللَّهِ » یعنی به فرمان خدا و برخی گفته اند: یعنی به علم الهی یا به آگاه ساختن پیامبر توسط خدا نسبت به آنچه بر قلبش نازل می­شود. « مُصَدِّقًا لِّمَا بَینْ َ یَدَیْهِ » یعنی کتاب­های آسمانی که قرآن با آن موافقت دارد. « وَ هُدًی وَ بُشْرَی لِلْمُؤْمِنِینَ » یعنی آن آیاتی از قرآن که مؤمنان را به جنگ و سخت گرفتن بر کفّار فرمان می­دهد در واقع هدایت و بشارتی برای مؤمنان است. « مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَ مَلَائکَتِهِ وَ رُسُلِه » منظور کسی است که رفتارش، رفتار دشمن باشد؛ یعنی مخالفت و نافرمانی خدای متعالی را انجام دهد. برخی گفته اند: مراد دشمنی با دوستان اوست. « وَ جِبرِْیلَ وَ مِیکَالَ » علّت ذکر دوباره این دو ملک، برتری آن­ها بر دیگر ملائکه است و برای آنکه یهود نام آن­ها را برده بودند. « فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْکَافِرِینَ » علّت اینکه نفرمود: (عدوّ لهم) این بود که ممکن بود این افراد، با ایمان آوردن خودشان در واقع دست از دشمنی خود بر دارند. (پایان نقل از تبیان شیخ طوسی).

**[ترجمه]

و أقول

الظاهر أن التعبیر بالکافرین عنهم لبیان أن هذا أیضا من موجبات کفرهم و تدل الآیة علی أنه تجب محبة الملائکة و أن عداوتهم کفر.

وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ قال الطبرسی رحمه الله أی نشاهده فنصدقه وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً علی ما اقترحوه لما آمنوا به فاقتضت الحکمة استئصالهم و ذلک معنی قوله لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ و قیل معناه لو أنزلنا ملکا فی صورته لقامت الساعة أو وجب استئصالهم وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً أی الرسول و الذی (2)

ینزل علیه لیشهد بالرسالة کما یطلبون ذلک لَجَعَلْناهُ رَجُلًا لأنهم لا یستطیعون أن یروا الملک فی صورته لأن أعین الخلق تحار عن رؤیة الملائکة إلا بعد التجسم بالأجسام الکثیفة و لذلک کانت الملائکة تأتی الأنبیاء فی صورة الإنس و کان جبرئیل علیه السلام یأتی النبی صلی الله علیه و آله فی صورة دحیة الکلبی و کذلک نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ و إتیانهم إبراهیم و لوطا فی صورة الضیفان من الآدمیین وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ قال الزجاج کانوا هم یلبسون علی ضعفتهم (3) فی أمر النبی صلی الله علیه و آله فیقولون إنما هذا بشر مثلکم فقال لو أنزلنا ملکا فرأوهم الملک رجلا لکان یلحقهم فیه من اللبس مثل ما لحق ضعفتهم منهم و قیل لو أنزلنا ملکا لما عرفوه إلا بالتفکر و هم لا یتفکرون فیبقون فی اللبس الذی کانوا فیه و أضاف اللبس إلی نفسه لأنه یقع عند إنزاله الملائکة(4).

و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً أی ملائکة یحفظون

ص: 149


1- 1. مجمع البیان: ج 1، ص 167 نقلا بالمعنی و التلخیص.
2- 2. فی المصدر: أی لو جعلنا الرسول ملکا أو الذی ....
3- 3. الضعفة کالطلبة جمع« الضعیف».
4- 4. مجمع البیان: ج 4، ص 276.

أعمالکم و یحصونها علیکم و یکتبونها و فی هذا لطف للعباد لینزجروا عن المعاصی إذا علموا أن علیهم حفظة من عند الله یشهدون بها علیهم یوم القیامة تَوَفَّتْهُ أی تقبض روحه رُسُلُنا أی أعوان ملک الموت عن ابن عباس و غیره قالوا و إنما یقبضون بأمره (1) و لذا أضاف التوفی إلیه فی قوله قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ أی لا یضیعون أو لا یغفلون و لا یتوانون أو لا یعجزون (2).

و قال البیضاوی فی قوله سبحانه وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ حذف مفعوله لدلالة الظرف علیه أی و لو تری الظالمین فِی غَمَراتِ الْمَوْتِ أی فی شدائده من غمره الماء إذا غشیه وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدِیهِمْ بقبض أرواحهم کالمتقاضی الملظ(3)

أو بالعذاب أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ أی یقولون لهم أخرجوها إلینا من أجسادکم تغلیظا و تعنیفا علیهم أو أخرجوها من العذاب و خلصوها من أیدینا الْیَوْمَ یرید به وقت الإماتة أو الوقت الممتد من الإماتة إلی ما لا نهایة له تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ أی الهوان یرید العذاب المتضمن لشدة و إهانة(4)

انتهی.

لَهُ مُعَقِّباتٌ قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی الضمیر الذی فی له علی وجوه أحدها أنه یعود إلی من فی قوله مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ و الآخر أنه یعود إلی اسم الله تعالی و هو عالم الغیب و الشهادة.

و ثالثها أنه یعود إلی النبی صلی الله علیه و آله فی قوله إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ و اختلف فی المعقبات علی أقوال أحدها أنها الملائکة یتعاقبون تعقب ملائکة اللیل ملائکة النهار و ملائکة النهار ملائکة اللیل و هم الحفظة یحفظون علی العبد عمله و قال

ص: 150


1- 1. فی المصدر: و انما یقبضون الأرواح بامره و لذلک ....
2- 2. مجمع البیان: ج 4، ص 313.
3- 3. أی الملازم الملح.
4- 4. أنوار التنزیل: ج 1، ص 391.

الحسن هم أربعة أملاک یجتمعون عند صلاة الفجر و هو معنی قوله إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً و قد روی ذلک أیضا عن أئمتنا علیهم السلام.

و الثانی أنهم ملائکة یحفظونه من المهالک حتی ینتهوا به إلی المقادیر فیحولون (1) بینه و بین المقادیر عن علی علیه السلام و قیل هم عشرة أملاک علی کل آدمی یحفظونه من بین یدیه و من خلفه یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ أی یطوفون به کما یطوف الملک الموکل بالحفظ و قیل یحفظون ما تقدم من عمله و ما تأخر إلی أن یموت فیکتبونه و قیل یحفظونه من وجوه المهالک و المعاطب و من الجن و الإنس و الهوام و قال ابن عباس یحفظونه مما لم یقدر نزوله فإذا جاء المقدر بطل الحفظ و قیل من أمر الله أی بأمر الله و قیل یحفظونه عن خلق الله فتکون من بمعنی عن قال کعب لو لا أن الله وکل بکم ملائکته یذبون عنکم فی مطعمکم و مشربکم و عوراتکم لیخطفنکم الجن (2)

انتهی.

و قال الرازی فی تفسیره

رُوِیَ: أَنَّهُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَبْدِ کَمْ مَعَهُ مِنْ مَلَکٍ فَقَالَ علیه السلام مَلَکٌ عَنْ یَمِینِکَ لِلْحَسَنَاتِ (3) هُوَ أَمِینٌ عَلَی الَّذِی عَلَی الشِّمَالِ فَإِذَا عَمِلْتَ حَسَنَةً کَتَبَ عَشْراً وَ إِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً قَالَ الَّذِی عَلَی الشِّمَالِ لِصَاحِبِ الْیَمِینِ أَکْتُبُ-؟ قَالَ لَا لَعَلَّهُ یَتُوبُ فَإِذَا قَالَ ثَلَاثاً قَالَ نَعَمْ اکْتُبْ أَرَاحَنَا اللَّهُ مِنْهُ فَبِئْسَ الْقَرِینُ مَا أَقَلَّ مُرَاقَبَتَهُ لِلَّهِ وَ اسْتِحْیَاءَهُ مِنَّا فَهُوَ(4) قَوْلُهُ تَعَالَی لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ مَلَکٌ قَابِضٌ عَلَی نَاصِیَتِکَ فَإِذَا تَوَاضَعْتَ لِرَبِّکَ رَفَعَکَ وَ إِنْ تَجَبَّرْتَ قَصَمَکَ وَ مَلَکَانِ عَلَی شَفَتَیْکَ یَحْفَظَانِ عَلَیْکَ الصَّلَاةَ وَ مَلَکٌ (5) عَلَی فِیکَ لَا یَدَعُ أَنْ تَدْخُلَ الْحَیَّةُ فِی فِیکَ وَ مَلَکٌ (6)

عَلَی عَیْنَیْکَ

ص: 151


1- 1. فی المصدر: فیحیلون.
2- 2. مجمع البیان: ج 6، ص 280- 281.
3- 3. فی المصدر: یکتب الحسنات.
4- 4. فی المصدر: و ملکان من بین یدیک و من خلفک فهو قوله تعالی ....
5- 5. فی المصدر: الصلاة علیّ.
6- 6. فی المصدر: و ملکان.

فَهَؤُلَاءِ عَشَرَةُ أَمْلَاکٍ عَلَی کُلِّ آدَمِیٍّ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ (1)

وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ فَهُمْ عِشْرُونَ مَلَکاً عَلَی کُلِّ آدَمِیٍّ.

ثم قال فإن قیل ما الفائدة فی جعل هؤلاء الملائکة موکلین علینا قلنا اعلم أن هذا الکلام غیر مستبعد و ذلک لأن المنجمین اتفقوا علی أن التدبیر فی کل یوم لکوکب علی حدة و کذا القول فی کل لیلة و لا شک أن تلک الکواکب لها أرواح عندهم فتلک التدبیرات المختلفة فی الحقیقة لتلک الأرواح و أما أصحاب الطلسمات فهذا الکلام مشهور فی ألسنتهم و لذلک فإنهم (2)

یقولون أخبرنی طبائع التام (3) و مرادهم بالطبائع التام أن لکل إنسان روحا فلکیة تتولی إصلاح مهماته و رفع (4)

بلیاته و آفاته و إذا کان هذا متفقا علیه بین قدماء الفلاسفة و أصحاب الأحکام فکیف یستبعد مجیئه من الشرع و تمام التحقیق فیه أن الأرواح البشریة مختلفة فی جواهرها و طبائعها فبعضها خیرة و بعضها شریرة و بعضها قویة القهر و السلطان و بعضها سخفة(5)

و کما أن الأمر فی الأرواح البشریة کذلک (6)

الأمر فی الأرواح الفلکیة لکنه لا شک أن الأرواح الفلکیة فی کل باب و صفة أقوی من الأرواح البشریة فکل طائفة من الأرواح تکون مشارکة(7)

فی طبیعة خاصة و صفة مخصوصة فإنها تکون فی مرتبة روح من الأرواح الفلکیة مشاکلة لها فی الطبیعة و الخاصیة و تکون تلک الأرواح البشریة کأنها أولاد لذلک الروح الفلکی و متی کان الأمر کذلک فإن ذلک الروح الفلکی یکون معینا لها علی مهماتها و مرشدا لها إلی مصالحها و عاصما

ص: 152


1- 1. فی المصدر: تبدل ملائکة اللیل بملائکة النهار.
2- 2. کذا فی النسخ، و فی المصدر« تراهم یقولون ...»:
3- 3. فی المصدر: الطبائع التام.
4- 4. فی المصدر: و دفع ....
5- 5. فی المصدر: ضعیفة.
6- 6. فی المصدر: فکذا الامر.
7- 7. فی المصدر و بعض النسخ: متشارکة.

لها من صنوف الآفات فهذا کلام ذکره محققو الفلاسفة و إذا کان الأمر کذلک علمنا أن الذی وردت به الشریعة أمر معقول مقبول عند الکل فکیف یمکن استنکاره من الشریعة.

فإن قیل (1)

ما الفائدة فی اختصاص هؤلاء الملائکة مع بنی آدم و تسلیطهم علیهم قلنا فیه وجوه الأول أن الشیاطین یدعون إلی الشرور و المعاصی و هؤلاء الملائکة یدعون إلی الخیرات و الطاعات.

الثانی قال مجاهد ما من عبد إلا و معه ملک موکل یحفظه من الجن و الإنس و الهوام فی نومه و یقظته.

الثالث أنا نری أن الإنسان قد یقع فی قلبه داع قوی من غیر سبب ثم یظهر بالأخرة أن وقوع تلک الداعیة فی قلبه کان سببا من أسباب مصلحته (2) و خیراته و قد ینکشف أیضا بالأخرة أنه کان سببا لوقوعه فی آفة أو معصیة و مفسدة فظهر أن الداعی إلی الأمر الأول کان مریدا للخیر و الراحة و إلی الأمر الثانی کان مریدا للفساد و المحنة و الأول هو الملک الهادی و الثانی هو الشیطان المغوی.

الرابع أن الإنسان إذا علم أن الملائکة تحصی علیه أعماله کان إلی الحذر من المعاصی أقرب لأن من آمن یعتقد جلالة الملائکة و علو مراتبهم فإذا حاول الإقدام علی معصیة و اعتقد أنهم یشاهدونها زجرة الحیاء منهم عن الإقدام علیها کما یزجره إذا حضر(3) من یعظمه من البشر و إذا علم أن الملائکة(4) یکتبونها کان الردع أکمل.

ص: 153


1- 1. فی المصدر: ثم فی اختصاص هؤلاء الملائکة و تسلطهم علی بنی آدم فوائد کثیرة سوی التی مر ذکرها من قبل. الأول ....
2- 2. فی المصدر: مصالحه.
3- 3. فی المصدر: کما یزجره عنها إذا حضره ....
4- 4. فی المصدر: و إذا علم ان الملائکة تحصی علیه الاعمال کان ذلک أیضا رادعا له عنها، و إذا علم أن الملائکة یکتبونها ....

فإن قیل (1)

ما الفائدة فی کتب أعمال العباد قلنا هاهنا مقامان (2).

المقام الأول أن تفسیر الکتبة بالمعنی المشهور من الکتب قال المتکلمون الفائدة فی تلک الصحف وزنها فإن رجحت کفة الطاعات ظهر للخلائق أنه من أهل الجنة و بالضد(3) قال القاضی هذا یبعد(4)

لأن الأدلة قد دلت علی أن کل أحد قبل مماته عند المعاینة یعلم أنه من السعداء أو من الأشقیاء فلا یجوز توقیف حصول تلک المعرفة علی المیزان ثم أجاب (5)

و قال لا یمتنع ما رویناه لأمر یرجع إلی حصول سروره عند الخلق العظیم أنه من أولیاء الله فی الجنة و بالضد من ذلک فی أعداء الله.

و المقام الثانی و هو قول حکماء الإسلام إن الکتبة(6) عبارة عن نقوش مخصوصة وضعت بالاصطلاح لتعریف (7) بعض المعانی المخصوصة فلو قدرنا تلک النقوش دالة علی تلک المعانی لأعیانها و ذواتها کانت تلک الکتبة أقوی و أکمل إذا ثبت هذا فنقول إن الإنسان إذا أتی بعمل من الأعمال مرات و کرات کثیرة متوالیة حصلت فی نفسه بسبب تکرارها(8) ملکة قویة راسخة فإن کانت تلک الملکة نافعة(9) فی السعادات الروحانیة عظم ابتهاجه بها بعد الموت و إن کانت تلک الملکة ضارة فی الأحوال الروحانیة عظم تضرره بها بعد الموت إذا ثبت هذا فنقول إن التکریر الکثیر لما کان سببا لحصول تلک الملکة الراسخة کان لکل واحد من

ص: 154


1- 1. فی المصدر: السؤال الخامس.
2- 2. فی المصدر: مقامات: الأول ....
3- 3. فی المصدر: و إن کان بالضد فبالضد.
4- 4. فی المصدر: بعید.
5- 5. فی المصدر: ثم اجاب القاضی عن هذا الکلام.
6- 6. کذا فی النسخ، و فی المصدر: أن الکتابة ....
7- 7. فی المصدر: لتعریف المعانی ....
8- 8. فی المصدر: و بعض النسخ: تکررها.
9- 9. فی المصدر: سارة بالاعمال النافعة.

تلک الأعمال المتکررة أثر فی حصول تلک الملکة الراسخة و ذلک الأثر و إن کان غیر محسوس إلا أنه حاصل فی الحقیقة و إذا عرفت هذا ظهر أنه لا یحصل للإنسان لمحة و لا حرکة و لا سکون إلا و یحصل منه فی جوهر نفسه أثر من آثار السعادة أو أثر من آثار الشقاوة قل أو کثر فهذا هو المراد من کتبة الأعمال عند هؤلاء و الله العالم بحقائق الأمور(1)

انتهی.

و إنما نقلنا کلامه لتطلع علی تحریفات الفلاسفة و تأویلاتهم للآیات و الأخبار من غیر ضرورة سوی الاستبعادات الوهمیة و عدم الاعتناء بکلام صاحب الشریعة.

وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً أی العابدین لغیر الله و المعبودین أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ علی الإنکار لیعترفوا بخلافه قالُوا سُبْحانَکَ أی تنزیها لک عن أن یعبد سواک أَنْتَ وَلِیُّنا أی ناصرنا و أولی بنا مِنْ دُونِهِمْ أی من دون هؤلاء الکفار و ما کنا نرضی بعبادتهم إیانا بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَ أی إبلیس و ذریته حیث أطاعوهم فیما دعوهم إلیه من عبادة الملائکة و غیرهم أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ مصدقون بالشیاطین مطیعون لهم.

جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا قال الطبرسی رحمه الله أی إلی الأنبیاء بالرسالات و الوحی أُولِی أَجْنِحَةٍ جعلهم کذلک لیتمکنوا بها من العروج إلی السماء و من النزول إلی الأرض فمنهم من له جناحان و منهم من له ثلاثة أجنحة و منهم من له أربعة أجنحة عن قتادة و قال یزید فیها ما یشاء و هو قوله یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: رَأَی رَسُولُ اللَّهِ جَبْرَئِیلَ لَیْلَةَ الْمِعْرَاجِ وَ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ.

و قیل أراد بقوله یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یَشاءُ حسن الصوت و قیل هو الملاحة فی العینین و

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: هُوَ الْوَجْهُ الْحَسَنُ وَ الصَّوْتُ الْحَسَنُ وَ الشَّعْرُ الْحَسَنُ (2).

و قال الرازی أقل ما یکون لذی الجناح أن یکون له جناحان و ما بعدهما

ص: 155


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 5، ص 275- 277.
2- 2. مجمع البیان: ج 8، ص 400.

زیادة و قال قوم فیه إن الجناح إشارة إلی الجهة و بیانه هو أن الله لیس فوقه شی ء و کل شی ء فهو تحت قدرته و نعمته و الملائکة لهم وجه إلی الله یأخذون منه نعمه و یعطون من دونهم ما أخذوا بإذن الله کما قال تعالی نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ و قوله عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی و قال تعالی فی حقهم فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً فهما جناحان و فیهم من یفعل الخیر بواسطة و فیهم من یفعله لا بواسطة فالفاعل بواسطة فیه ثلاث جهات و فیهم من له أربع جهات و أکثر و الظاهر ما ذکرناه أولا و هو الذی علیه إطباق المفسرون (1).

و قال فی قوله تعالی وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا الآیات هذه الأشیاء الثلاثة المقسم بها یحتمل أن تکون صفات ثلاثة لموصوف واحد و یحتمل أن تکون أشیاء ثلاثة متبائنة أما علی التقدیر الأول ففیه وجوه الأول أنها صفات الملائکة و تقریره أن الملائکة یقفون صفوفا إما فی السماوات لأداء العبادات کما أخبر الله تعالی عنهم أنهم قالوا وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ و قیل إنهم یصفون أجنحتهم فی الهواء و یقفون منتظرین وصول أمر الله إلیهم و یحتمل أیضا أن یقال معنی کونهم صفوفا أن لکل واحد منهم مرتبة و درجة معینة فی الشرف و الفضیلة أو فی الذات و العلیة(2) و تلک الدرجات المترتبة باقیة غیر متغیرة و ذلک نسبة(3) الصفوف و أما قوله تعالی فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فقال اللیث زجرت البعیر أزجره زجرا إذا حثثته لیمضی و زجرت فلانا عن سوء فانزجر أی نهیته فانتهی

فعلی هذا الزجر للبعیر کالحث و للإنسان کالنهی. فنقول فی وصف الملائکة بالزجر وجوه الأول قال ابن عباس یرید الملائکة التی وکلوا بالسحاب یزجرونها بمعنی أنهم یأتون بها من موضع إلی موضع.

ص: 156


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 7، ص 30.
2- 2. فی المصدر: و الغلبة.
3- 3. فی المصدر: یشبه الصفوف.

الثانی المراد منه أن الملائکة لهم تأثیرات فی قلوب بنی آدم علی سبیل الإلهامات فهم یزجرونهم عن المعاصی زجرا.

الثالث لعل الملائکة أیضا یزجرون الشیاطین عن التعرض لبنی آدم بالشر(1) و الإیذاء.

و أقول قد ثبت فی العلوم العقلیة أن الموجودات علی ثلاثة أقسام مؤثر لا یقبل الأثر و هو الله سبحانه و هو أشرف الموجودات و متأثر لا یؤثر و هو عالم الأجسام و هو أخس الموجودات و موجود یؤثر فی شی ء و یتأثر عن شی ء آخر و هو عالم الأرواح و ذلک لأنها تقبل الأثر عن عالم کبریاء الله ثم إنها تؤثر فی عالم الأجسام و اعلم أن الجهة التی باعتبارها تقبل الأثر من عالم کبریاء الله غیر الجهة التی باعتبارها تستولی علی عالم الأجسام و تقدر علی التصرف فیها و قوله فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً إشارة إلی الأشرف من الجهة التی باعتبارها یقوی علی التأثیر فی عالم الأجسام إذا عرفت هذا فقوله وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا إشارة إلی وقوفها صفا صفا فی مقام العبودیة و الطاعة و الخضوع و الخشوع و هو الجهة التی باعتبارها تقبل تلک الجواهر القدسیة أصناف الأنوار الإلهیة و الکمالات الصمدیة و قوله تعالی فَالزَّاجِراتِ زَجْراً إشارة إلی تأثیر الجواهر الملکیة فی تنویر الأرواح القدسیة البشریة و إخراجها من القوة إلی الفعل و ذلک أنه (2) کالقطرة بالنسبة إلی البحر و کالشعلة بالنسبة إلی الشمس و أن هذه الأرواح البشریة إنما تنتقل من القوة إلی الفعل فی المعارف الإلهیة و الکمالات الروحانیة بتأثیرات جواهر الملائکة و نظیره قوله تعالی یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ (3) و قوله نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ (4) و

ص: 157


1- 1. فی بعض النسخ: بالشرک و الایذاء.
2- 2. فی المصدر: لما ثبت ان هذه الأرواح النطقیة البشریة بالنسبة إلی أرواح الملائکة کالقطرة ....
3- 3. النحل: 2.
4- 4. الشعراء: 193.

قوله فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً(1) إذا عرفت هذا فنقول فی هذه الآیة دقیقة أخری و هی أن الکمال المطلق للشی ء إنما یحصل إذا کان تاما و فوق التام و المراد بکونه تاما أن تحصل الکمالات اللائقة به حصولا بالفعل و المراد بکونه فوق التام أن یفیض منه أصناف الکمالات و النوالات (2) علی غیره و من المعلوم أن کونه کاملا فی ذاته مقدم علی کونه مکملا لغیره إذا عرفت هذا فقوله وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا إشارة إلی استکمال جواهر الملائکة فی ذواتها وقت وقوفها فی مواقف العبودیة و صفوف الخدمة و الطاعة و قوله تعالی فَالزَّاجِراتِ زَجْراً إشارة إلی کیفیة تأثیراتها فی إزالة ما لا ینبغی عن جواهر الأرواح البشریة و قوله تعالی فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً

إشارة إلی کیفیة تأثیراتها فی إفاضة الجلایا القدسیة و الأنوار الإلهیة علی الأنوار(3)

الناطقة البشریة فهذه مناسبات عقلیة و اعتبارات دقیقة(4)

تنطبق علیها هذه الألفاظ الثلاثة.

الثانی أن تحمل هذه الصفات علی النفوس البشریة الطاهرة المقدسة المقبلة علی عبودیة الله تعالی الذین هم ملائکة الأرض و بیانه من وجهین الأول أن قوله وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا المراد به الصفوف الحاصلة عند أداء الصلاة بالجماعة و قوله فَالزَّاجِراتِ زَجْراً إشارة إلی قراءة أعوذ بالله من الشیطان الرجیم کأنهم بسبب قراءة هذه الکلمة یزجرون الشیاطین عن إلقاء الوساوس فی قلوبهم فی أثناء الصلاة و قوله فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً إشارة إلی قراءة القرآن فی الصلاة و قیل (5)

إلی رفع الصوت بالقراءة کأنه یزجر الشیطان بواسطة رفع الصوت.

ص: 158


1- 1. المرسلات: 5.
2- 2. فی المصدر: و السعادات.
3- 3. فی المصدر: الأرواح.
4- 4. فی المصدر: حقیقیة.
5- 5. فی المصدر:« فَالزَّاجِراتِ زَجْراً» اشارة إلی ....

و الوجه الثانی أن المراد بالأول الصفوف الحاصلة من العلماء المحقین الذین یدعون إلی دین الله تعالی و بالثانی اشتغالهم بالزجر عن الشبهات و الشهوات و بالثالث اشتغالهم بالدعوة إلی دین الله و الترغیب فی العمل بشرائع الله.

الوجه الثالث أن نحملها علی أحوال الغزاة و المجاهدین فی سبیل الله فالمراد بالأول صفوف القتال کقوله (1)

تعالی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا(2) و بالثانی رفع الصوت بزجر الخیل و بالثالث اشتغالهم وقت شروعهم فی محاربة العدو بقراءة القرآن و ذکر الله بالتهلیل و التقدیس و الوجه الرابع أن نجعلها صفات لآیات القرآن فالأول المراد به کونها أنواعا مختلفة بعضها فی دلائل التوحید و بعضها فی بیان التکالیف و الأحکام و بعضها فی تعلیم الأخلاق الفاضلة و هذه الآیات مترتبة(3)

ترتیبا لا یتغیر و لا یتبدل فهی تشبه أشخاصا واقفین فی صفوف معینة و بالثانی الآیات الزاجرة عن الأفعال المنکرة و بالثالث الآیات الدالة علی وجوب الإقدام علی أعمال البر و الخیر و وصف الآیات بکونها تالیة علی قانون ما یقال شعر شاعر و کلام قائل قال تعالی إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ (4) و أما الاحتمال الثانی هو أن یکون المراد بهذه الثلاثة أشیاء متغایرة فقیل المراد بقوله وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا الطیر من قوله تعالی وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ (5) و الزاجرات کل ما زجر عن معاصی الله و التالیات کل ما یتلی من کتاب الله.

و أقول فیه وجه آخر و هو أن مخلوقات الله إما جسمانیة و إما روحانیة أما الجسمانیة فإنها مترتبة(6)

علی طبقات و درجات لا یتغیر البتة

ص: 159


1- 1. فی المصدر: لقوله تعالی.
2- 2. سورة الصف: 3.
3- 3. فی المصدر: مرتبة.
4- 4. الإسراء: 9.
5- 5. النور: 41.
6- 6. فی المصدر: مرتبة.

فالأرض وسط العالم و هی محفوفة بکرة الماء و الماء محفوف بالهواء و الهواء بالنار ثم هذه الأربعة بکرات الأفلاک إلی آخر العالم الجسمانی فهذه الأجسام کأنها صفوف واقفة علی عتبة جلال الله تعالی و أما الجواهر الروحانیة الملکیة فهی علی اختلاف درجاتها و تباین صفاتها مشترکة فی صفتین أحدهما التأثیر فی عالم الأجسام بالتحریک و التصرف (1)

و إلیه الإشارة بقوله فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فإنا بینا أن المراد من هذا الزجر الشوق و التحریک و الثانی الإدراک و المعرفة و الاستغراق فی معرفة الله و الثناء علیه و إلیه الإشارة بقوله تعالی فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً و لما کان الجسم أدنی منزلة من الأرواح المشتغلة بالتصرف فی الجسمانیات و هی أدون منزلة من الأرواح المستغرقة فی معرفة جلال الله المقبلة علی تسبیح الله کما قال وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ (2) لا جرم بدأ فی المرتبة الأولی بذکر الأجسام ثم ذکر الأرواح المدبرة لأجسام هذا العالم ثم ذکر أعلی الدرجات و هی الأرواح المقدسة المتوجهة بکلیتها إلی معرفة جلال الله و الاستغراق فی الثناء علیه فهذه احتمالات خطرت بالبال و العالم بأسرار کلام الله لیس إلا الله (3).

فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ قال البیضاوی أمر باستفتائهم حیث جعلوا لله البنات و لأنفسهم البنین فی قولهم الملائکة بنات الله و هؤلاء زادوا علی الشرک ضلالات أخری التجسیم و تجویز الفناء علی الله فإن الولادة مخصوصة بالأجسام الکائنة الفاسدة و تفضیل أنفسهم علیه علی وجه القسمة حیث جعلوا أوضع الجنسین له و أرفعهما لهم و استهانتهم بالملائکة حیث أنثوهم و لذلک کرر الله إنکار ذلک و إبطاله فی کتابه مرارا و جعله مما تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا و الإنکار هاهنا مقصور علی الأخیرین لاختصاص هذه الطائفة بهما و لأن فسادهما مما تدرکه العامة بمقتضی طباعهم حیث جعل

ص: 160


1- 1. فی المصدر: و التصریف.
2- 2. الأنبیاء: 19.
3- 3. مفاتیح الغیب: ج 7، ص 122- 125.

المعادل للاستفهام علی التقسیم أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ و إنما خص علم المشاهدة لأن أمثال ذلک لا تعلم إلا به فإن الأنوثة لیست من لوازم ذاتهم لیمکن معرفته بالعقل الصرف مع ما فیه من الاستهزاء و الإشعار بأنهم لفرط جهلهم ینبئون به کأنهم قد شاهدوا خلقهم أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ لعدم ما یقتضیه و قیام ما ینفیه وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ فیما یتدینون به أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ استفهام إنکار و استبعاد و الاصطفاء أخذ صفوة الشی ء ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ بما لا یرتضیه عقل أَ فَلا تَذَکَّرُونَ أنه منزه عن ذلک أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ حجة واضحة نزلت علیکم من السماء بأن الملائکة بناته فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ الذی أنزل علیکم إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی دعواکم وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً یعنی الملائکة ذکرهم باسم جنسهم وضعا منهم أن یبلغوا هذه

المرتبة و قیل قالوا إن الله صاهر الجن فخرجت الملائکة و قیل قالوا الله و الشیطان أخوان وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ أن الکفرة أو الإنس أو الجنة إن فسرت بغیر الملائکة لَمُحْضَرُونَ فی العذاب وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ حکایة اعتراف الملائکة بالعبودیة بالرد(1)

علی عبدتهم و المعنی و ما منا أحد إلا له مقام معلوم فی المعرفة و العبادة و الانتهاء إلی أمر الله تعالی فی تدبیر العالم وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ فی أداء الطاعة و منازل الخدمة وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ المنزهون الله (2) عما لا یلیق به و لعل الأول إشارة إلی درجاتهم فی الطاعة و هذا فی المعارف (3).

و قال الطبرسی رحمه الله وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ هذا قول جبرئیل للنبی صلی الله علیه و آله و قیل إنه قول الملائکة و فیه مضمر أی و ما منا معشر الملائکة ملک إلا و له مقام معلوم فی السماوات یعبد الله فیه و قیل معناه أنه لا یتجاوز ما أمر به و رتب له کما لا یتجاوز صاحب المقام مقامه الذی حد له فکیف یجوز

ص: 161


1- 1. فی المصدر: للرد.
2- 2. فی المصدر: للّه.
3- 3. أنوار التنزیل: ج 2، ص 334- 336.

له أن یعبد من هو بهذه الصفة و هو عبد مربوب وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ حول العرش ننتظر الأمر و النهی من الله تعالی و قیل القائمون صفوفا فی الصلاة قال الکلبی صفوف الملائکة فی السماء کصفوف أهل الدنیا فی الأرض و قال الجبائی صافون بأجنحتنا فی الهواء للعبادة و التسبیح وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ أی المصلون المنزهون الرب عما لا یلیق به و منه قیل فرغت من سبحتی أی من صلاتی و ذلک لما فی الصلاة من تسبیح الله و تعظیمه و المسبحون القائلون سبحان الله علی وجه التعظیم لله (1).

و قال فی قوله تعالی وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ معناه و من عجائب أمور الآخرة أنک تری الملائکة محدقین بالعرش یطوفون حوله یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ أی ینزهون الله تعالی عما لا یلیق به و یذکرونه بصفاته التی هو علیها و قیل یحمدون الله تعالی حیث دخل الموحدون الجنة(2)

و فی قوله تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ یعنی عند الموت روی ذلک عن أبی عبد الله ع و قیل تستقبلهم الملائکة إذا خرجوا من قبورهم فی الموقف بالبشارة من الله تعالی و قیل إن البشری تکون فی ثلاثة مواطن عند الموت و فی القبر و عند البعث نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ أی نحن معاشر الملائکة أنصارکم و أحباؤکم فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا نتولی إیصال الخیرات إلیکم من قبل الله تعالی وَ فِی الْآخِرَةِ نتولاکم بأنواع الإکرام و المثوبة و قیل نحن أولیاؤکم فی الحیاة الدنیا أی نحن نحرسکم فی الدنیا و عند الموت و فی الآخرة عن أبی جعفر علیه السلام (3).

و قال الرازی فی قوله تعالی نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ الآیة هذا فی مقابلة ما ذکره فی وعید الکفار حیث قال وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ (4) و معنی کونهم أولیاء للمؤمنین أن للملائکة تأثیرات فی الأرواح البشریة بالإلهامات و

ص: 162


1- 1. مجمع البیان: ج 8، ص 461.
2- 2. مجمع البیان: ج 8، ص 511.
3- 3. مجمع البیان: ج 9، ص 12- 13.
4- 4. فصّلت: 25.

المکاشفات الیقینیة و المقامات الحقة(1) کما أن للشیاطین (2)

تأثیرات فی الأرواح بإلقاء الوساوس فیها و تخییل الأباطیل إلیها و بالجملة فکون الملائکة أولیاء للأرواح الطیبة الطاهرة حاصل من جهات کثیرة معلومة لأرباب المکاشفات و المشاهدات فهم یقولون کما أن تلک الولایة کانت حاصلة فی الدنیا فهی تکون باقیة فی الآخرة فإن تلک العلائق (3) لازمة غیر قابلة للزوال بل کأنها تصیر بعد الموت أقوی و أبقی و ذلک لأن جوهر النفس من جنس الملائکة و هی کالشعلة بالنسبة إلی الشمس و القطرة بالنسبة إلی البحر و التعلقات الجسدانیة هی (4)

تحول بینها و بین الملائکة کما قَالَ صلی الله علیه و آله: لَوْ لَا أَنَّ الشَّیَاطِینَ یَحُومُونَ عَلَی قُلُوبِ بَنِی آدَمَ لَنَظَرُوا إِلَی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ.

فإذا زالت العلائق الجسمانیة و التدبیرات البدنیة فقد زال الغطاء و الوطاء فیتصل الأثر بالمؤثر و القطرة بالبحر و الشعلة بالشمس فهذا هو المراد من قوله نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ ثم قال و الأقرب عندی أن قوله وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ إشارة إلی الجنة الجسمانیة وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ إشارة إلی الجنة الروحانیة المذکورة فی قوله تعالی دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (5) انتهی.

فَالَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ أی جمیع الملائکة أو طائفة مخصوصة منهم و علی الأول دوام تسبیحهم لا ینافی اشتغالهم بسائر الخدمات مع أن تلک الخدمات أیضا نوع من تسبیحهم وَ هُمْ لا یَسْأَمُونَ أی لا یملون و لا یفترون.

و قال الرازی فی قوله تعالی وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ اعلم

ص: 163


1- 1. فی المصدر: المقامات الحقیقیة.
2- 2. فی المخطوطة: للشیطان.
3- 3. فی المصدر: ذاتیة لازمة.
4- 4. فی المصدر: الجسمانیة التی تحول.
5- 5. مفاتیح الغیب: ج 7، ص 371، و الآیة فی سورة. یونس: 10.

أن مخلوقات الله نوعان نوع عالم الجسمانیات و أعظمها السماوات و عالم الروحانیات و أعظمها الملائکة فبین سبحانه کمال عظمته باستیلاء هیبته علی الجسمانیات فقال تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَ (1) ثم انتقل إلی ذکر الروحانیات فقال وَ الْمَلائِکَةُ

یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ و الجواهر الروحانیة لها تعلقان تعلق بعالم الجلال و الکبریاء و هو تعلق القبول فإن الأضواء الصمدیة إذا شرقت علی الجواهر الروحانیة استضاءت جواهرها و أشرقت ماهیاتها ثم إن الجواهر الروحانیة إذا استفادت تلک القوی الربانیة(2) قویت بها علی الاستیلاء علی عالم (3) الجسمانیات و إذا کان کذلک فلها وجهان وجه إلی حضرة الجلال و وجه إلی عالم الأجسام و الوجه الأول أشرف من الثانی إذا عرفت هذا فنقول أما الجهة الأولی و هی الجهة المقدسة العلویة فقد اشتملت علی أمرین أحدهما التسبیح و الثانی التحمید لأن التسبیح عبارة عن تنزیه الله تعالی عما لا ینبغی و التحمید عبارة عن وصفه بکونه معطیا(4)

لکل الخیرات و کونه منزها فی ذاته عما لا ینبغی مقدم بالرتبة علی کونه فیاضا للخیرات و السعادات لأن وجود الشی ء(5) و حصوله فی نفسه مقدم علی تأثیره فی حصول غیره فلهذا السبب کان التسبیح مقدما علی التحمید و لهذا قال یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ و أما الجهة الثانیة و هی الجهة التی لتلک الأرواح إلی عالم الجسمانیات فالإشارة إلیها بقوله وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ و المراد منها تأثیراتها فی نظم أحوال هذا العالم و حصول الطریق الأصوب فیها(6) انتهی. و استدل بالآیة علی عصمة الملائکة لأنهم لو کانوا مذنبین کانوا یستغفرون

ص: 164


1- 1. الشوری: 5.
2- 2. فی المصدر: الروحانیة.
3- 3. فی المصدر: عوالم.
4- 4. فی المصدر: مفیضا.
5- 5. فی المصدر: وجود الشی ء مقدم علی ایجاد غیره و حصولة ....
6- 6. مفاتیح الغیب: ج 7، ص 387- 388.

لأنفسهم قبل استغفارهم لغیرهم و فیه نظر.

وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً فقالوا الملائکة بنات الله و سماء جزءا لأن الولد جزء من الوالد و هو یستلزم الترکیب المنافی لوجوب الوجود لَکَفُورٌ مُبِینٌ أی ظاهر الکفران وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا أی بالجنس الذی جعله له مثلا إذ الولد لا بد أن یماثل الوالد ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا أی صار وجهه أسود فی الغایة لما یعتریه من الکآبة وَ هُوَ کَظِیمٌ أی مملو قلبه من الکرب أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ أی أو جعلوا له أو اتخذ من یتربی فی الزینة یعنی البنات وَ هُوَ فِی الْخِصامِ أی فی المجادلة غَیْرُ مُبِینٍ أی غیر مقرر لما یدعیه من نقصان العقل و ضعف الرأی وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً کفر آخر تضمنه مقالهم شنع به علیهم و هو جعلهم أکمل العباد و أکرمهم علی الله أنقصهم عقلا و أخصهم صنفا أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ أی أ حضروا خلق الله أیام فشاهدوهم إناثا فإن ذلک مما یعلم بالمشاهدة و هو تجهیل و تهکم لهم سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ التی شهدوا بها علی الملائکة وَ یُسْئَلُونَ أی عنها یوم القیامة.

فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً أی الملائکة یقسمون الأمور بین الخلق علی ما أمروا به قال الطبرسی رحمه الله

رُوِیَ: أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ فَقَالَ مَا الذَّارِیاتِ ذَرْواً قَالَ الرِّیَاحُ قَالَ فَالْحامِلاتِ وِقْراً قَالَ السَّحَابُ قَالَ فَالْجارِیاتِ یُسْراً قَالَ السُّفُنُ قَالَ فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً قَالَ الْمَلَائِکَةُ.

و روی ذلک عن ابن عباس و مجاهد(1) فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ قیل أی کان مقداره من عروج غیرهم خمسین ألف سنة و ذلک من أسفل الأرضین إلی فوق السماوات السبع و قیل امتداد ذلک الیوم علی بعض الکفار کذلک و قیل معناه أن أول نزول الملائکة فی الدنیا بأمره و نهیه و قضائه بین الخلائق إلی آخر عروجهم إلی السماء و هو القیامة هذه المدة.

ص: 165


1- 1. مجمع البیان: ج 9، ص 152.

عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ قال الطبرسی رحمه الله أی من الملائکة و هم خزنتها مالک (1)

و ثمانیة عشر أعینهم کالبرق الخاطف و أنیابهم کالصیاصی (2)

یخرج لهب النار من أفواههم ما بین منکبی أحدهم مسیرة سنة تسع کف أحدهم مثل ربیعة و مضر نزعت منهم الرحمة یرفع أحدهم سبعین ألفا فیرمیهم حیث أراد من جهنم.

وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً أی و ما جعلنا الموکلین بالنار المتولین تدبیرها إلا ملائکة جعلنا شهوتهم فی تعذیب أهل النار وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا أی لم نجعلهم علی هذا العدد إلا محنة و تشدیدا فی التکلیف (3)

لأن الکفار استقلوا هذا العدد و زعموا أنهم یقدرون علی دفعهم و قد مر الکلام فی تلک الآیات فی کتاب المعاد.

وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً

رَوَی الطَّبْرِسِیُّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَصْحَابِ عَلِیٍّ عَنْهُ علیه السلام: أَنَّهَا الْمَلَائِکَةُ أُرْسِلَتْ بِالْمَعْرُوفِ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ.

فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً یعنی الریاح الشدیدات الهبوب وَ النَّاشِراتِ نَشْراً الملائکة تنتشر(4)

الکتب عن الله فَالْفارِقاتِ فَرْقاً هی آیات القرآن تفرق بین الحق و الباطل و الهدی و الضلال فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً الملائکة تلقی الذکر إلی الأنبیاء و تلقیه الأنبیاء إلی الأمم (5).

و قال البیضاوی أقسم بطوائف من الملائکة أرسلهن الله (6) متتابعة فعصفن عصف الریاح فی امتثال أمره و نشرن الشرائع فی الأرض أو نشرن النفوس (7)

ص: 166


1- 1. فی المصدر: و معه.
2- 2. الصیاصی: جمع« الصیصة» و« الصیصیة» و هی الشوکة التی یسوی الحائک بها بین الصدی و اللحمة. و صیاصی البقر: قرونها.
3- 3. مجمع البیان: ج 10، ص 388.
4- 4. تنشر( ظ).
5- 5. مجمع البیان: ج 10، ص 415 نقلا بالمعنی.
6- 6. فی المصدر: بأوامره.
7- 7. فی المصدر: الموتی.

المیتة بالجهل بما أوحین من العلم ففرقن بین الحق و الباطل فألقین إلی الأنبیاء ذکرا عذرا للمحقین و نذرا للمبطلین أو بآیات القرآن المرسلة بکل عرف إلی محمد صلی الله علیه و آله فعصفن سائر الکتب أو الأدیان بالنسخ و نشرن آثار الهدی و الحکم فی الشرق و الغرب و فرقن بین الحق و الباطل فألقین ذکر الحق فیما بین العالمین أو بالنفوس الکاملة المرسلة إلی الأبدان لاستکمالها فعصفن ما سوی الحق و نشرن أثر ذلک فی جمیع الأعضاء و فرقن بین الحق بذاته و الباطل بنفسه (1) فرأون کل شی ء هالکا إلا وجهه فألقین ذکرا بحیث لا یکون فی القلوب و الألسنة إلا ذکرهم (2)

أو بریاح عذاب أرسلن فعصفن و ریاح رحمة نشرن السحاب فی الجو ففرقن فألقین ذکرا أی تسببن له فإن العاقل إذا شاهد هبوبها أو آثارها ذکر الله تعالی و تذکر کمال قدرته و عرفا إما نقیض النکر و انتصابه علی العلة أی أرسلن للإحسان و المعروف أو بمعنی المتابعة من عرف الفرس و انتصابه علی الحال عُذْراً أَوْ نُذْراً مصدران لعذر إذا محا الإساءة و أنذر إذا خوف أو جمعان لعذر(3)

بمعنی المعذرة و نذر(4) بمعنی الإنذار أو بمعنی العاذر و المنذر و نصبهما علی الأولین بالعلیة أی عذرا للمحقین و نذرا للمبطلین أو البدلیة من ذکرا علی أن المراد به الوحی أو ما یعم التوحید و الشرک و الإیمان و الکفر و علی الثالث بالحالیة و قرأهما أبو عمرو و حمزة و الکسائی و حفص بالتخفیف (5).

یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی معنی الروح هنا علی أقوال

ص: 167


1- 1. فی المصدر: فی نفسه، فیرون ....
2- 2. فی المصدر: ذکر اللّه.
3- 3. فی المصدر: لعذیر.
4- 4. فی المصدر: و نذیر.
5- 5. أنوار التنزیل: ج 2، ص 574.

أحدها أن الروح خلق من خلق الله تعالی علی صورة بنی آدم و لیسوا بناس و لیسوا بملائکة(1)

یقومون صفا و الملائکة صفا هؤلاء جند و هؤلاء جند عن مجاهد و قتادة و أبی صالح قال الشعبی هما(2) سماطا رب العالمین یوم القیامة سماط من الروح و سماط من الملائکة.

و ثانیها أن الروح ملک من الملائکة و ما خلق الله مخلوقا أعظم منه فإذا کان یوم القیامة قام هو وحده صفا و قامت الملائکة کلهم صفا واحدا فیکون عظم خلقه مثل صفهم عن ابن مسعود و عن عطاء عن ابن عباس.

و ثالثها أنه (3) أرواح الناس تقوم مع الملائکة فیما بین النفختین قبل أن ترد الأرواح إلی الأجساد عن عطیة عن ابن عباس.

و رابعها أنه جبرئیل علیه السلام عن الضحاک و قال وهب إن جبرئیل واقف بین یدی الله عز و جل ترعد فرائصه (4)

یخلق الله عز و جل من کل رعدة مائة ألف ملک فالملائکة صفوف بین یدی الله تعالی منکسو رءوسهم فإذا أذن الله لهم فی الکلام قالوا لا إله إلا أنت وَ قالَ صَواباً أی لا إله إلا الله وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (5).

و خامسها أن الروح بنو آدم عن الحسن و قوله صَفًّا معناه مصطفین (6).

و قال فی قوله وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً اختلف فی معناه علی وجوه أحدها أنه یعنی (7)

الملائکة الذین ینزعون أرواح الکفار عن أبدانهم

ص: 168


1- 1. فی المصدر: علی صورة بنی آدم و لیسوا بملائکة.
2- 2. السماط: الشی ء المصطف، و سماط القوم: صفهم.
3- 3. فی المصدر: ان ارواح.
4- 4. الفرائص:- بالصاد المهملة- جمع« الفریصة» و هی اللحمة بین الجنب و الکتف، و ارتعاد الفرائص کنایة عن الفزع الشدید.
5- 5. تفسیر القمّیّ: 710.
6- 6. مجمع البیان: ج 10، ص 426.
7- 7. فی المصدر: یعنی به.

بالشدة کما یغرق (1)

النازع فی القوس فیبلغ بها غایة المد روی ذلک عن علی علیه السلام و غیره و قال مسروق هی الملائکة تنزع نفوس بنی آدم و قیل هو الموت ینزع النفوس عن مجاهد و روی ذلک عن الصادق علیه السلام.

و ثانیها أنها النجوم تنزع من أفق إلی أفق أی تطلع ثم تغیب قال أبو عبیدة تنزع من مطالعها و تغرق فی مغاربها.

و ثالثها النازعات القسی (2)

تنزع بالسهم و الناشطات الأوهاق (3) فالقسم بفاعلها و هم المجاهدون (4).

وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً فیه أیضا أقوال أحدها ما ذکرناه.

و ثانیها أنها الملائکة تنشط أرواح الکفار ما بین الجلد و الأظفار حتی تخرجها من أجوافهم بالکرب و الغم عن علی علیه السلام و النشط الجذب یقال نشطت الدلو نشطا نزعته.

و ثالثها أنها الملائکة تنشط أنفس المؤمنین فتقبضها کما ینشط العقال من ید البعیر إذا حل عنها عن ابن عباس.

و رابعها أنها أنفس المؤمنین تنشط عند الموت للخروج عند رؤیة موضعه من الجنة عن ابن عباس أیضا.

و خامسها أنها النجوم تنشط من أفق إلی أفق أی تذهب یقال حمار ناشط.

وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً فیه (5) أقوال أیضا

أحدها أنها الملائکة یقبضون أرواح المؤمنین یسلونها سلا رفیقا ثم

ص: 169


1- 1. أغرق و غرق فی القوس مدها غایة المد.
2- 2. القسی- بکسر القاف و السین و تشدید الیاء- جمع« قوس».
3- 3. الاوهاق، جمع« وهق» و هو حبل فی طرفه أنشوطة یطرح فی عنق الدابّة حتّی تؤخذ.
4- 4. فی المصدر: و هم الغزاة المجاهدون فی سبیل اللّه.
5- 5. فی المصدر: فیها.

یدعونها حتی تستریح کالسابح بالشی ء فی الماء یرمی به عن علی علیه السلام.

و ثانیها أنها الملائکة ینزلون عن السماء مسرعین و هذا کما یقال للفرس الجواد سابح إذا أسرع فی جریه.

و ثالثها أنها النجوم تسبح فی فلکها و قیل هی خیل الغزاة تسبح فی عدوها کقوله وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً و قیل هی السفن تسبح فی الماء.

فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً فیه (1)

أیضا أقوال:

أحدها أنها الملائکة لأنها سبقت ابن آدم بالخیر و الإیمان و العمل الصالح و قیل إنها تسبق الشیاطین بالوحی إلی الأنبیاء و قیل إنها تسبق بأرواح المؤمنین إلی الجنة عن علی علیه السلام.

و ثانیها أنها أنفس المؤمنین تسبق إلی الملائکة الذین یقبضونها و قد عاینت السرور شوقا إلی رحمة الله و لقاء ثوابه و کرامته.

و ثالثها أنها النجوم یسبق بعضها بعضا فی السیر.

و رابعها أنها الخیل یسبق بعضها بعضا فی الحرب.

فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً فیها أیضا أقوال أحدها أنها الملائکة تدبر أمر العباد من السنة إلی السنة عن علی علیه السلام.

و ثانیها أن المراد بذلک جبرئیل و میکائیل و ملک الموت و إسرافیل علیهم السلام یدبرون أمور الدنیا فأما جبرئیل علیه السلام فموکل بالریاح و الجنود و أما میکائیل فموکل بالقطر و النبات و أما ملک الموت فموکل بقبض الأنفس و أما إسرافیل فهو یتنزل بالأمر علیهم.

و ثالثها أنها الأفلاک یقع فیها أمر الله تعالی فیجری بها القضاء فی الدنیا رواه علی بن إبراهیم (2).

ص: 170


1- 1. فی المصدر: فیها.
2- 2. لم یوجد الروایة فی تفسیر القمّیّ، مجمع البیان: ج 10، ص 429.

و قال فی قوله تعالی فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ أی هذا القرآن أو هذه التذکرة فی کتب معظمة عند الله و هی اللوح المحفوظ و قیل یعنی کتب الأنبیاء المنزلة علیهم مَرْفُوعَةٍ فی السماء السابعة و قیل مرفوعة قد رفعها الله عن دنس الأنجاس مُطَهَّرَةٍ لا یمسها إلا المطهرون

و قیل مصونة عن أن تنالها أیدی الکفرة لأنها فی أیدی الملائکة فی أعز مکان و قیل مطهرة من کل دنس و قیل مطهرة من الشک و الشبهة و التناقض بِأَیْدِی سَفَرَةٍ یعنی الکبة من الملائکة و قیل یعنی السفراء بالوحی بین الله تعالی و بین رسله من السفارة و قال قتادة هم القراء یکتبونها و یقرءونها

وَ رَوَی فُضَیْلُ بْنُ یَسَارٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ کِرامٍ عَلَی رَبِّهِمْ بَرَرَةٍ مُطِیعِینَ.

و قیل کِرامٍ عن المعاصی یرفعون أنفسهم عنها بَرَرَةٍ أی صالحین متقین (1).

**[ترجمه]تعبیر از آن­ها به کافران ظاهر در این است که همین اظهار دشمنی نسبت به ملائکه هم کفر است و آیه دلالت دارد بر اینکه دوستی فرشتگان واجب و دشمنی با آن­ها کفر است. « وَ قَالُواْ لَوْلَا أُنزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ » طبرسی- رحمه الله- گفته: یعنی تا ما او را مشاهده، و صدق گفتار او را تأیید کنیم. « وَ لَوْ أَنزَلْنَا مَلَکًا » موافق پیشنهادشان، باز ایمان نمی­آورند؛ پس به اقتضای حکمت الهی باید ریشه کن شوند و این است معنی قول خدای متعالی که فرمود: « لَّقُضیِ َ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا یُنظَرُونَ » برخی گفته اند: یعنی اگر فرشته ای را در صورت واقعی­اش نازل کنیم؛ لازم می­آید که قیامت برپا شود، یا اینکه این­ها ریشه کن شوند.

« وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَکًا » یعنی اگر- آن طور که طلب می­کنند- رسول یا آن کسی را که نازل می­شود تا به رسالت شهادت دهد را ملک قرار می­دادیم، « لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلًا »{حتما وی را [به صورت] مردی در می­آوردیم} چون آن­ها نمی توانند فرشته را به صورت واقعی­اش بنگرند؛ زیرا دیدگان آدمی از دیدن فرشته خیره می­شود، مگر اینکه به صورت اجسام غیر لطیف مجسم گردد. برای همین است که فرشتگان به صورت آدمی نزد انبیاء حاضر می­شوند و جبرئیل علیه السلام به صورت دحیه کلبی نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله می آمد و همچنین دو فرشته­ای که در ظاهر با هم نزاع داشتند، هنگامی که از دیوار محراب نزد داود آمدند و فرشتگانی که نزد ابراهیم و لوط آمدند به صورت مهمانان آدمی بودند.

« لَلَبَسْنَا عَلَیْهِم مَّا یَلْبِسُونَ » زجاج گفته: ضعفای فکری خود را در امر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به اشتباه می­انداختند و می­گفتند: این هم یک آدمی است مثل شماها. پس خدا متعالی فرمود: اگر فرشته ای هم به صورت آدمی فرستاده بودیم، همان طوری که مردم ساده لوح دچار اشتباه شده اند، آن­ها هم دچار اشتباه می شدند. برخی گفته اند: معنا این است که اگر فرشته­ای نازل کنیم جز با اندیشه، او را نشناسند؛ و از آنجا که این­ها اهل تفکر نیستند، همچنان بر اشتباه خود باقی می مانند.

خدای متعالی ایجاد شبهه را به خود نسبت داد، چون با نزول فرشتگان توسط خداوند، شبهه محقّق می­شود.

مرحوم طبرسی در تفسیر آیه: « وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً » می­گوید: او خدایی است که فرشتگانی به سوی شما می فرستد که اعمال شما را ثبت و ضبط کنند. این کار برای بندگان لطف است؛ زیرا موجب می­شود که از گناهان اجتناب کنند، هنگامی که بدانند از سوی خدای متعالی حافظانی بر آن­ها گماشته شده­اند که در روز قیامت بر علیه آن­ها گواهی می­دهند. « تَوَفَّتْهُ » یعنی جان او را می­گیرند. « رُسُلُنَا » یعنی یاوران ملک الموت. ابن عباس و دیگران گفته اند: فرستادگان، روح را به امر وی می ستانند. از این رو جان ستانی را در آیه: « قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْت » به او نسبت داده است. « وَ هُمْ لَا یُفَرِّطُونَ » یعنی این فرستادگان در کار خود عجز و سستی و غفلت نشان نمی­دهند.

بیضاوی در تفسیر آیه مبارکه: « وَ لَوْ تَرَی إِذِ الظَّلِمُونَ » گفته: مفعول به علّت دلالت ظرف بر آن حذف شده است؛ و معنا این گونه است: اگر ظالمان را ببینی. « فیِ غَمَرَاتِ المَْوْتِ » یعنی در سختی­های آن « وَ الْمَلَائکَةُ بَاسِطُواْ أَیْدِیهِمْ » خواستار با اصرار برای ستاندن جانشان یا عذابشان « أَخْرِجُواْ أَنفُسَکُمُ » یعنی به آن­ها می­گویند: جان­هایتان را از بدن­هایتان خارج کنید و به ما بدهید - تا به این وسیله بر آن­ها سخت بگیرند- یا اینکه خود را از دست ما و عذاب رهایی بخشید. « الْیَوْمَ » منظور یا لحظه مردن است یا از لحظه مردن تا ابد « تجُْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ » یعنی عذاب شدید و خوار کننده. (پایان نقل از تفسیر بیضاوی).

«لَهُ مُعَقِّبَاتٌ» مرحوم طبرسی می­گوید: مفسّران درباره مرجع ضمیر در (له) اختلاف دارند و در این زمینه چند نظر وجود دارد:

1.

مرجع آن (مَن) در « مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ » است.

2.

مرجع آن « عالِمُ الْغَیْبِ وَ ... » یعنی خداوند است.

3.

مرجع آن پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است که در « إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ ... » به آن اشاره شده است.

درباره (معقّبات) نیز اختلاف است:

1.

منظور فرشتگان است که به دنبال یکدیگر می آیند. ملائکه شب، به دنبال ملائکه روز و ملائکه روز به دنبال ملائکه شب. این­ها فرشتگانی هستند که عمر انسان را حفظ می کنند. حسن می­گوید: این­ها چهار فرشته هستند که هنگام نماز فجر جمع می­شوند. چنانکه خداوند می فرماید: « إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً » و این مطلب از ائمه علیهم السّلام هم روایت شده است.

2.

منظور فرشتگانی است که انسان را از مهالک حفظ می کنند و میان او و مقدّرات، حائل می­شوند. این قول از علی علیه السلام است. برخی گفته اند: تعداد فرشتگان محافظ هر انسانی، ده تا است که او را از جلو و عقب در برابر مقدّرات الهی حفظ می­کنند، « یَحفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ الله » همیشه در گرد او باشند. و برخی گفته اند: اعمال گذشته و آینده او را حفظ می­کنند تا از دنیا برود، سپس آن را مکتوب می­دارند. و برخی دیگر گفته اند: او را از هر مهلکه و نابودی و از هر جن و آدمی و جانوری حفظ می­کنند. ابن عباس گفته: او را از آنچه نزولش هنوز مقدّر نشده حفظ می­کنند و چون تقدیر صورت گرفت حفظ به سر می­آید. و گفته شده که «مِن» در « مِنْ أَمْرِ الله » به معنای «باء» است. و برخی گفته اند: «مِن» به معنای «عن» است، یعنی او را از خلق خدا حفظ می­کنند. و از کعب است که گفته: اگر خدا بر شما فرشتگان را نگماشته بود که از شما در نوشیدنی­ها و خوردنی­ها و عوراتتان محافظت کنند، به طور قطع جنّیان شما را می­ربودند. (پایان نقل از مجمع البیان).

فخر رازی در تفسیرش گفته: روایت است که به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله گفته شد: به من بگو به همراه بنده خدا چند فرشته وجود دارد؟ حضرت فرمود: یکی از راست برای حسنات، و او ناظر بر فرشته سمت چپ است، چون کار نیکی انجام دهی، ده برابر می­نویسد، و چون عمل بدی انجام دهی فرشته­ای که سمت چپ است به آنکه در سمت راست است می­گوید: بنویس. فرشته سمت راست می­گوید: نه، شاید توبه کند. تا سه بار که گفت: می­گوید: چرا می­نویسم، خدا ما را از او آسوده کند. چه بد همنشینی است. چه کم ملاحظه از خدا دارد و چه کم شرم و حیا از ما دارد. این است قول خدا متعالی که می­فرماید: « لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِه ». فرشته دیگر موی پیشانی تو را در دست دارد - کنایه از این که عنان تو را در دست دارد - و چون برای پروردگارت تواضع کنی تو را بالا می­برد و اگر تکبّر کنی تو را در هم می­شکند. دو فرشته بر دو لب تو هستند و کار آن­ها نگداری از نماز توست. فرشته ای بر دهان تو است تا مار وارد دهانت نشود. و فرشته ای بر دو چشم تو قرار دارد. پس این ها 10 فرشته اند برای هر انسانی، و ملائکه شب جای خود را با ملائکه روز عوض می­کنند؛ پس در مجموع 20 ملک بر هر انسانی قرار دارد.

فخر رازی در ادامه گفته: اگر گفته شود: گماشتن این فرشته ها بر ما چه سودی دارد؟ در پاسخ می­گوئیم: بدان که این سخن دور از باور نیست؛ چون منجّمان معتقدند: تدبیر امور در هر روزی با ستاره­ای جداگانه است، و وضعیّت در شب نیز به همین منوال است. و تردیدی نیست که به اعتقاد منجّمان، هر ستاره­ای روحی دارد که این تدبیرات مختلف در حقیقت از این ارواح ناشی می­شود. و این سخن در میان اهل طلسم مشهور است، و از این رو می­گویند: طبائع کامل به من خبر دادند و مقصودشان از طبائع کامل این است که هر انسانی روحی آسمانی دارد که اصلاح مهمّاتش را بر عهده دارد و از او دفع بلا می­کند. وقتی این مطلب مورد اتّفاق فیلسوفان قدیم و منجّمان است، چه بُعدی دارد که در شرع هم بیاید.

حقّ مطلب آن است که نفوس بشری در طبع و گوهر با هم فرق دارند؛ برخی نیک هستند و برخی شرّ، برخی نیرومند و برخی ضعیف. وضعیّت در ارواح آسمانی هم به همین منوال است با این تفاوت که ارواح آسمانی در هر زمینه­ای نیرومندتر از ارواح بشری هستند. هر گروه از ارواح در طبیعت و ویژگی خاصی با هم مشارکت و هماهنگی دارند و در نتیجه روح هر انسانی در مرتبه روحی از ارواح آسمانی قرار دارد که در طبیعت و ویژگی­ها شبیه هم هستند و گویا این ارواح انسانی، اولاد این روح آسمانی هستند واز او زاده شده­اند. بنابراین روح آسمانی یاور انسان در مهمّاتش و هدایت کننده او به مصالحش و حافظ او در برابر انواع بلاها است. این را محقّقان فلاسفه گفتند و با توجه به اینکه می­دانیم آنچه که در شرع آمده امری معقول و مقبول نزد همگان است، پس انکار این مطلب از شریعت مقدسه روا نیست.

حال اگر گفته شود: اختصاص دادن این فرشته­ها به انسان و مسلّط نمودن آن­ها بر آدمی چه سودی دارد؟ می­گوییم: چند وجه دارد:

1.

شیاطین انسان را به شرور و گناهان می­خوانند و این فرشته ها او را به خیر و اطاعت از پروردگار دعوت می­کنند.

2.

مجاهد گفته: هیچ بنده­ای از بندگان خدا نیست، مگر اینکه به همراه او فرشته­ای گماشته شده که او را از جنّ، آدمی و جانوران، در خواب و بیداری محافظت می­کند.

3.

ما می بینیم که بسا در دل انسان انگیزه و داعیه­ای قوی برای انجام عملی ایجاد می­شود که در ظاهر علّتی ندارد؛ اما بعد معلوم می شود که وقوع این انگیزه در دل او سببی بوده که مصلحتی از مصالح او را تأمین می­کرده است. و بسا بعدا کشف شود که آن داعیه، سببی برای وقوع او در گناه و مفسده بوده است. پس معلوم می­گردد که دعوت کننده به امر اول، خیر و راحتی او را می­خواسته و دعوت کننده به امر دوم، تباهی و ناراحتی او را اراده کرده بوده است. اوّلی فرشته هدایت­گر و دومی شیطان فریبنده بوده است.

4.

وقتی انسان بداند که ملائکه اعمال او را شماره می­کنند، دوری کردن او از ارتکاب گناه بیشتر خواهد بود. چرا که انسان مؤمن معتقد به شکوه و رفعت مقام ملائکه است. پس زمانی که می­خواهد معصیتی انجام دهد و در عین حال معتقد است که ملائکه شاهد بر اعمال او هستند، حیای از آن­ها مانع ارتکاب به معصیت می­شود؛ همان گونه که وقتی در محضر انسان عظیم القدر باشد. و چون بداند که ملائکه اعمال او را می­نویسند، پرهیز او از گناه کامل­تر خواهد شد.

پس اگر گفته شود نوشتن اعمال بندگان چه سودی دارد؟ گوییم: در اینجا دو مقام است:

مقام اول: کتابت به همان معنای معروف خودش، یعنی نوشتن تفسیر شود. متکلّمان گویند: فائده این کتاب­ها در وزن آن­ها است؛ اگر کفه طاعت سنگین تر باشد، مردم متوجّه می­شوند که او اهل بهشت است و برعکس. [اگر کفه معاصی سنگین­تر باشد مردم می­فهمند که او اهل جهنم است.] قاضی گفته: این بعید است، زیرا ادلّه دلالت دارد بر اینکه هرکس قبل از مرگ خود یعنی در حالت احتضار می­فهمد که اهل سعادت است یا اهل شقاوت؛ پس صحیح نیست که حصول این معرفت توقّف بر وزن کُتب در قیامت داشته باشد. سپس خودش از این اشکال پاسخ داده که آنچه را که نقل کردیم منعی ندارد، چرا که می­توان آن را بر ایجاد سرور در دل مؤمنان و ایجاد هراس در دل معاندان حمل کرد، به این بیان که وقتی در برابر همه خلایق اعلام شود که فلان شخص از اولیاء الهی است، سروری در دل آن شخص وارد می­گردد و عکس این مطلب در مورد معاندان صادق است.

مقام دوم: نظر حکماء اسلام است که می­گویند: نوشتن عبارت است از نقوش مخصوصی که اصطلاحا برای معانی مخصوص، وضع شده اند. پس اگر این نقوش خود به خود دلالت بر اعیان و ذوات معانی کنند، دلالت اقوی است. اگر این مطلب را بپذیریم می­گوییم: وقتی انسان عملی را به صورت مکرّر و پشت سر هم انجام دهد، به سبب این تکرار یک ملکه قوی و راسخ در نفس انسان ایجاد می­گردد. اگر این ملکه در جهت سعادت روحانی انسان باشد، پس از مرگ، شادی بزرگی نصیب او می­گردد. اما اگر این ملکه، مضرّ به حالات روحانی انسان باشد، ضرر بزرگ ناشی از آن را پس از مرگ درک خواهد کرد. پس از پذیرش این مطلب می­گوییم: وقتی تکرار زیاد موجب به وجود آمدن ملکه راسخ در انسان شود، برای هر کدام از این اعمال، اثر جداگانه­ای در شکل­گیری این ملکه راسخ وجود دارد؛ و این اثر اگرچه در ظاهر محسوس نیست، امّا در واقع امر وجود دارد. از اینجا روشن شد که هر چشم به هم زدن و حرکت و سکونی در گوهر جان آدمی اثری دارد، یا در جهت سعادت او یا در جهت شقاوت او، حال این عمل کم باشد یا زیاد. منظور از نوشتن اعمال نزد حکماء، همین است و خداوند به حقائق امور آگاه است. (پایان نقل از کلام فخر رازی).

ما سخن او را آوردیم تا از تحریفات فلاسفه آگاه شوی و به تأویل­هایی که برای آیات و روایات می­کنند که جز توهّم و استبعاد و بی­اعتنایی به کلام صاحب شریعت وجهی ندارد، توجّه کنی.

«وَ یَوْمَ یحَْشُرُهُمْ جَمِیعًا » یعنی کسانی که غیر خدا را عبادت کرده­اند معبودانشان را محشور می­کند. « أَ هَؤُلَاءِ إِیَّاکمُ ْ کَانُواْ یَعْبُدُونَ » استفهام انکاری است، تا بر خلاف آن اقرار کنند. « قَالُواْ سُبْحَانَکَ » یعنی تو منزهی از این که جز تو پرستش شود. «أَنتَ وَلِیُّنَا» یعنی تو یاور و سرپرست و همه کاره ما هستی، نه این کافران و ما راضی نبودیم که این­ها ما را بپرستند. « بَلْ کاَنُواْ یَعْبُدُونَ الْجِنَّ » منظور از جنّ، ابلیس و نژادش است که کافران دعوت آن­ها را برای عبادت ملائکه و غیر آن­ها اطاعت می­نمودند. « أَکْثرَُهُم بهِِم مُّؤْمِنُونَ » یعنی شیاطین را تصدیق و اطاعت می­نمودند.

« جَاعِلِ الْمَلَائکَةِ رُسُلاً » مرحوم طبرسی می­گوید: یعنی به سوی پیامبران با کتاب­ها و وحی الهی « أُوْلیِ أَجْنِحَةٍ » آن­ها را صاحبان بال قرار داد، برای آنکه برایشان امکان بالا رفتن به سوی آسمان و پائین آمدن به سوی زمین باشد. قتاده گفته: بعضی از ایشان دو بال دارند و بعضی سه بال و برخی چهار بال، و زیاد می­کند در آن بال­ها آنچه خواهد و آن قول خدای متعالی است که فرمود: « یَزِیدُ فیِ الخَْلْقِ مَا یَشَاءُ » ابن عباس گفته: رسول خدا صلی الله علیه و آله در شب معراج جبرئیل را دید که 600 پر دارد. و برخی گفته اند: مقصود از « یَزِیدُ فیِ الخَْلْقِ مَا یَشَاءُ » صوت خوش است، و برخی دیگر گفته اند: منظور ملاحت و نمکین بودن دو چشم است. و از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل است که فرمود: مقصود زیبایی صورت و موی قشنگ و صدای خوب است.

رازی در تفسیرش گفته: کمترین بال برای پرنده دوتا است و بیش از دو بال، فزونی است. و قومی گفته اند: پر، اشاره به جهت است، بیان مطلب آنکه هیچ شیء­ای فوق خداوند متعالی قرار ندارد، بلکه همه اشیاء تحت قدرت او و مشمول نعمات او هستند. فرشتگان یک وجه به سوی خدا دارند که از او فیض دریافت می­کنند و با وجه دیگر، آنچه را می­گیرند به اذن الهی به زیر دستان می­رسانند. چنانکه فرمود: « نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلیَ قَلْبِکَ » {«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد} و فرمود: « عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی » {آن را [فرشته] شدید القوی به او فرا آموخت} و درباره آن­ها فرمود: « فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا » {و کار [بندگان] را تدبیر می کنند.} پس این فرشتگان دو بال دارند. برخی از این فرشتگان بدون واسطه کار خیر را انجام می­دهند، و برخی دیگر با واسطه؛ پس آن فرشتگانی که با واسطه، کار خیر انجام می­دهند، دارای سه وجه هستند. در میان فرشتگان برخی هم هستند که چهار وجه یا بیشتر دارند. و آن چه نخست ذکر کردیم روشن است و مفسّران بر آن اتّفاق دارند.

و در تفسیر آیه: « وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا » و آیات بعد آن گفته: این سه وصف (صافات، زاجرات، تالیات) که به آن­ها سوگند یاد شده، بسا وصف یک چیز باشند و بسا سه وصف برای سه چیز متباین و جدای از هم باشند. امّا بنا بر تقدیر اوّل، در آن چند وجه است:

وجه اول: این اوصاف، وصف فرشته ها باشد؛ با این تقریر که فرشتگان برای عبادت در آسمان­ها صف می­کشند آن گونه که خدای متعالی خبر داده که ملائکه می­گویند: « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ » {و در حقیقت، ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم.} برخی گفته اند: در هوا پر در پر صف شوند و انتظار فرمان خدا را می­برند و ممکن است مقصود این باشد که هر کدام از این ملائکه درجه و رتبه معیّنی از لحاظ شرافت و فضیلت، یا در ذات و اثر دارند و این درجات تغییر ناپذیر هستند. و این همان صفوف ملائکه است.

و امّا لیث در تفسیر آیه: « فَالزَّاجِراتِ زَجْراً » گفته: «زجر» وقتی برای شتر استعمال شود، به معنای تشویق او به راه رفتن است و اگر برای انسان به کار رود به معنای بازداشتن او از کار بد است، پس باید بگوییم که در به کار رفتن «زجر» برای ملائکه چند وجه وجود دارد:

1.

ابن عباس گفته: مقصود، فرشته هایی هستند که مسؤولیت ابرها به آن­ها سپرده شده، و آن­ها ابر­ها را از جایی به جای دیگر می­رانند.

2.

مقصود این است که ملائکه قادر هستند که از طریق الهام کردن، بر قلوب انسان­ها اثر بگذارند؛ پس انسان­ها را به گونه­ای از گناهان باز می­دارند .

3.

شاید هم منظور، فرشتگانی باشند که شیاطین را از شر رساندن و آزار دادن به انسان­ها باز می­دارند.

مولف:

در علوم عقلیّه ثابت شده است که موجودات بر سه نوع­اند:

اوّل: تأثیر گذارِ اثر ناپذیر، که همانا خدای سبحان است و او اشرف موجودات است.

دوم: اثر پذیرِ بی اثر و آن عالَم اجسام است که پست ترین موجودات است.

سوم: موجودی که در اشیاء دیگر تأثیر گذار است و خود از اشیاء دیگر تأثیر می­پذیرد و آن عالَم ارواح است که از عالم عظمت خداوندی اثر می­پذیرد، سپس در عالم اجسام اثر می­گذارد.

و بدان که جهتِ اثر پذیری عالم ارواح از عالم عظمت خداوندی، غیر از جهتی است که به اعتبار آن بر عالم اجسام، استیلاء می­یابند و می­توانند در آن تصرف نمایند. و اینکه فرمود: « فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً » اشاره دارد به جهت شریف­تر، یعنی اثرپذیری از خدا که به وسیله آن قدرت اثر بخشی در عالم اجسام را پیدا می­کند.

با توجه به آنچه گفته شد، این سخن خدای متعالی یعنی: « وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا » اشاره دارد به صف ایستادن ملائکه در مقام بندگی و اطاعت و خضوع و خشوع، و این همان جهتی است که این ذوات مقدّسه به اعتبار آن، هر گونه نور الهی و کمال صمدی را پذیرا هستند و آیه: « فَالزَّاجِراتِ زَجْراً » اشاره به تأثیر ذوات ملائکه در نورانی ساختن ارواح مقدّس بشری و به فعلیّت رساندن استعداد­های بالقوّه آن­ها دارد، چرا که نسبت ارواح بشری به ذوات ملائکه همچون نسبت قطره ای به دریا، و شعله ای به خورشید است و استعداد ارواح بشر به وسیله ذوات ملائکه در زمینه معارف الهی و کمالات معنوی به فعلیّت می­رسد. نظیر این مطلب در آیه: « یُنزَِّلُ الْمَلَئکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلیَ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ » - . نحل / 2 - {فرشتگان را با «روح»، به فرمان خود، بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند.} آمده و در آیه: « نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلیَ قَلْبِکَ » - . شعراء / 193 - 194 - {«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد.} و آیه: « فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا »{و القاکننده وحی اند.} چون این را دانستی می­گوییم: در این آیه نکته دیگری است، و آن این است که کمال مطلق هر چیز، وقتی حاصل می­گردد که آن شیء تمام و بالاتر از آن باشد. منظور از تمام بودن، این است که هر کمالی که شایستگی آن را دارد به صورت بالفعل در او یافت شود، و منظور از بالاتر از تمام، این است که آن شیء انواع کمالات را به دیگران برساند و معلوم است که اگر موجودی بخواهد مکمّل دیگران قرار بگیرد، باید خودش ذاتا کامل باشد. حال که این را دانستی می­توان گفت که آیه: « وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا » اشاره به کمال پذیری ذوات فرشتگان در مواقف بندگی و صف بندی و آمادگی آن­ها برای خدمت و طاعت الهی دارد، و آیه: « فَالزَّاجِراتِ زَجْراً » اشاره دارد به چگونگی تأثیر گذاری فرشتگان در ازاله ناشایستگی­ها و پلشتی­ها از ارواح بشری، و آیه: « فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً » اشاره دارد به چگونگی تأثیرگذاری فرشتگان در افاضه پرتوهای قدسی و انوار الهی بر ارواح بشری. این­ها مناسبات عقلی و اعتبارات دقیقی است که این الفاظ سه گانه بر آن­ها منطبق می­شوند.

وجه دوم: مقصود از این صفات، نفوس پاک و مقدّس انسان­ها ­باشد که دل به پرستش خدا متعالی داده­اند و فرشتگان زمین­اند؛ بیان این مطلب به دو وجه است:

1.

مقصود از « الصَّافَّاتِ صَفًّا » صف­های نماز جماعت است و آیه: « فَالزَّاجِراتِ زَجْراً » اشاره به گفتن (أعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ) دارد؛ گویا نماز­ گزاران به واسطه گفتن این جمله، شیاطین را از القای وسوسه در دل­هایشان در حال نماز، باز می­دارند. و آیه: « فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً » اشاره به قرائت قرآن در نماز دارد. برخی گفته اند: منظور، بلند خواندن قرآن در نماز است؛ گویا نماز گزاران با بلند خواندن می­خواهند شیطان را از خود دور کنند.

2.

مقصود از آیه اول، صفوف علماء بر حق است که به دین خدا دعوت می­کنند و منظور از آیه دوّم، پرداختن آن­ها به دفع شبهه های دینی و تمایلات نفسانی است و مراد از آیه سوم، پرداختن آن­ها به دعوت مردم به دین خدا و تشویق به عمل به احکام الهی است.

وجه سوم: مقصود، جنگجویان و مجاهدان در راه خدا باشد؛ پس مراد از آیه اول، صفوف جنگجویان است. مانند آیه دیگری که می­فرماید: « إِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الَّذِینَ یُقَتِلُونَ فیِ سَبِیلِهِ صَفًّا » - . صف / 3 - {در حقیقت، خدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف، جهاد می کنند.} و مقصود از آیه دوم، آواز برآوردن جنگجویان برای راندن اسب­ها است و منظور از آیه سوم، مشغول بودن آن­ها به قرائت قرآن و تهلیل و تقدیس خدا در آغاز نبرد است.

وجه چهارم: این صفات، وصف آیات قرآن باشد. پس مقصود از آیه اوّل، این است که آیات قرآن انواع مختلفی دارد؛ بعضی از آیات آن در بیان دلائل توحید است؛ برخی دیگر در بیان تکالیف و احکام و برخی دیگر در تعلیم اخلاق فاضله است. این آیات ترتیبی تغییر ناپذیر دارند. با این توصیف، آیات قرآن، شبیه به افرادی هستند که در صفوف معیّن خود، ایستاده­اند. منظور از آیه دوم، آیاتی از قرآن است که از زشتی­ها منع می­کند. و مراد از آیه سوم، آیاتی از قرآن است که بر وجوب اقدام به اعمال خیر رهنمون می­شود. و توصیف آیات به «تالیه» بر اساس قانون ادبی جاری در امثال «شعر شاعر» و «کلام قائل» می­باشد. - . توضیح این که در مورد دو مثال بالا، صفت شاعر و قائل درحقیقت از آن سراینده شعر و گوینده کلام است ولی گاهی از باب مبالغه خود شعر و کلام توصیف به این دو صفت می­شود. - خدای متعالی فرموده: « إِنَّ هَذَا الْقُرْءَانَ یهَْدِی لِلَّتیِ هِیَ أَقْوَمُ »{ قطعاً این قرآن به [آیینی] که خود پایدارتر است راه می نماید.}

و امّا احتمال دوم این است که مقصود از این سه وصف، سه چیز متفاوت باشد؛ برخی گفته اند: مقصود از « وَ الصَّفَّاتِ صَفًّا » پرندگان­اند، چنانکه خدای متعالی فرموده: « وَ الطَّیرُْ صَافَّاتٍ » و مراد از «الزّاجرات» هر چیزی است که از گناه باز دارد، و مقصود از «التّالیات» آیات قرآن است که تلاوت می­شود.

و من (رازی) می­گویم: توجیه دیگری هم هست و آن اینکه آفریده های خدا، یا جسمانی­اند یا روحانی؛ مخلوقات جسمانی بر اساس طبقات و درجات خاصی ترتیب یافته­اند که تغییر ناپذیر است. به این صورت که زمین وسط عالم است و اطرافش کُره آب است، و آب توسط هوا احاطه شده، و هوا هم محاط به آتش است و این چهار کُره هم درون افلاک قرار دارند تا انتهای عالم جسمانی؛ پس این اجسام همچون صفوفی در آستان جلال خدا هستند. و اما فرشتگان؛ پس آن­ها با وجود اختلاف درجات و تباین صفاتی که دارند در دو ویژگی مشترکند: یکی اثر بخشی در تحریک اجسام و تصرف در آن­ها که مورد اشاره آیه: « فَالزَّاجِراتِ زَجْراً » می­باشد، زیرا گفتیم زجر به معنای راندن و تحریک است. و دیگری ادراک و استغراق در معرفت خدا و ستایش او که آیه : «فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً» به آن اشاره دارد. و چون جسم نسبت به ارواحی که مشتغل به تصرّف در اجسام و مستغرق در شناخت جلال الهی و روی آورده به تسبیح خداوند هستند، چنانکه فرموده: « وَ مَنْ عِندَهُ لَا یَسْتَکْبرُِونَ عَنْ عِبَادَتِهِ » - 1. انبیاء / 19 - {و آنان که در نزد او هستند، از عبادتش به تکبر سر نمی تابند.}، در مرتبه پایین­تری قرار دارد، به ناچار در آغاز اجسام را ذکر کرده و پس از آن ارواحی که مدبّر اجسام این عالمند را آورده است. و آن گاه بالاترین درجات یعنی ارواح مقدّسه که با تمام وجود، روی به شناخت جلال خدا دارند و غرقه در ستایش اویند، را مطرح ساخت. این­ها احتمالاتی است که به خاطر رسید، و دانای به اسرار کلام خدا، کسی جز خود او نیست. - . مفاتیح الغیب 7 : 122 - 125 -

« فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ » - . صافات / 149 - {پس، از مشرکان جویا شو: آیا پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟!} بیضاوی در تفسیرش گفته: دستور به نظر خواهی از مردم داد، چون آن­ها دختران را برای خدا و پسران را برای خودشان قرار می­دادند و می­گفتند: فرشتگان دختران خدایند. و آنان اضافه بر شرک گمراهی­های دیگری هم داشتند که عبارت بود از: جسم پنداری خدا و روا داشتن نیستی بر او؛ زیرا ولادت، مخصوص جسم است که گاهی هست و گاهی نیست. و نیز خود را در مقام تقسیم بر خداوند برتری دادن، چون نوع پست­تر (دختر) را برای خدا و نوع برتر (پسر) را به خود اختصاص می­دادند. و دیگر اهانت به ملائکه، چون آن­ها را دختر می­پنداشتند و به همین دلیل است که خدای تعالی مکرّرا در آیات قرآن، این نسبت را باطل و مردود اعلام نموده و این پندار را موجب شکافته شدن آسمان­ها و زمین و فرو ریختن کوه­ها دانسته است، آنجا که فرموده: « تَکَادُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنشَقُّ الْأَرْضُ وَ تخَِرُّ الجِْبَالُ هَدًّا » - . مریم : 90 - {چیزی نمانده است که آسمان­ها از این [سخن] بشکافند و زمین چاک خورَد و کوه ها به شدت فرو ریزند.} و انکار و ابطال در این آیه مخصوص دو ضلالت اخیر است که مخصوص این طائفه است، زیرا فساد آن­ها را همه کس به مقتضای طبعش می­فهمد، از این رو معادل استفهام سابق را که سؤال از تقسیم بود، این آیه قرار داد: « أَمْ خَلَقْنَا الْمَلَائکَةَ إِناَثًا وَ هُمْ شَاهِدُونَ »{یا فرشتگان را مادینه آفریدیم و آنان شاهد بودند؟} که سؤال از ماده بودن ملائکه را در بر دارد. و اختصاص دادن مطلب به مشاهده از این روست که این گونه امور را باید دید تا فهمید برای آنکه ماده بودن، ذاتی آن­ها نیست تا به صِرف عقل فهمیده شود، علاوه بر اینکه در این تعبیر نوعی استهزاء نسبت به صاحبان این پندار و اشعار به نهایت نادانی آن­ها وجود دارد، چرا که آن چنان از ماده بودن ملائکه خبر می­دهند که تو گویی به چشم خود آفرینش آن­ها را دیده اند [در حالی که در آن زمان هنوز خودشان خلق نشده بودند.]

« أَلَا إِنهَُّم مِّنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ * وَلَدَ اللَّهُ » - . صافات / 151 - 152 - {هش دار که اینان از دروغ پردازی خود قطعاً خواهند گفت: خدا فرزند آورده.} علّت افک بودن این نسبت این است که مقتضی ندارد بلکه مانع یعنی دلیل بر خلاف دارد. « وَ إِنهَُّمْ لَکَاذِبُونَ »{در حالی که آن ها قطعاً دروغگویانند.} در آنچه به آن معتقدند « أَصْطَفَی الْبَنَاتِ عَلیَ الْبَنِینَ »{آیا [خدا] دختران را بر پسران برگزیده است؟} پرسشی است در مقام انکار و استبعاد، و (اصطفاء) به معنای گرفتن گزیده یک شیء است. « مَا لَکمُ ْ کَیْفَ تحَْکُمُونَ »{شما را چه شده؟ چگونه داوری می کنید؟} به آنچه عقل نپسندد « أَ فَلَا تَذَکَّرُونَ »{آیا سَرِ پندگرفتن ندارید؟!} که خدا منزّه از این نسبت است « أَمْ لَکمُ ْ سُلْطَانٌ مُّبِینٌ »{یا دلیلی آشکار [در دست] دارید؟} آیا حجّتی روشن از آسمان دارید که فرشتگان دختران خدایند، « فَأْتُواْ بِکِتَابِکمُ ْ »{پس کتابتان را بیاورید.} که بر شما نازل شده «إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ » در دعوی خود. « وَ جَعَلُواْ بَیْنَهُ وَ بَینْ َ الجِْنَّةِ نَسَبًا »{و میان خدا و جنّ پیوندی انگاشتند.} مقصود فرشتگانند که از آن­ها به نام جنّ یاد کرده تا بیان کند که آن­ها زبون تر از آنند که دختر خدا باشند، و برخی گفته اند: مشرکین معتقد بودند که خدا با جنّ، پیوند ازدواج بسته و ملائکه حاصل این پیوند هستند، و برخی دیگر گفته اند: به اعتقاد مشرکان، خدا و شیطان برادرند، « وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الجِْنَّةُ إِنهَُّم » یعنی کفّار یا آدمیان یا خود جنّیان، در صورتی که به فرشته ها تفسیر نشود، « لَمُحْضَرُونَ » در عذاب، با اینکه خود فرشته ها معترفند که « وَ مَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ »{و هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست مگر [اینکه] برای او [مقام و] مرتبه ای معیّن است.} مقامی معلوم در بند گی خدا، و این سخن فرشتگان در ردِّ ادعای کسانی است که آنان را می­پرستند. و مقصود این است که هر کدام از ما دارای مقام معیّنی در معرفت و عبادت خدا و اطاعت از فرمان او در تدبیر امور عالم هستیم و از خود اختیاری نداریم. « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ »{و در حقیقت، ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم.} در جهت فرمانبرداری و خدمتگزاری « وَ إِنَّا لَنَحْنُ المُْسَبِّحُونَ »{و ماییم که خود تسبیح گویانیم.} ماییم که خدا را از آنچه شایسته او نیست، تنزیه می­کنیم. و شاید اوّلی اشاره به درجات طاعت آن­ها و این اشاره به درجات معرفت آن­ها باشد.

مرحوم طبرسی گفته: عبارت « وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ » سخن جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله است و برخی گفته اند: این سخن، گفتار فرشتگان است و در این صورت چیزی در تقدیر است که مقصود چنین می باشد: از ما گروه فرشتگان فرشته ای نیست، مگر برای او مقام معیّنی در آسمان­هاست که خدا را در آن عبادت می کند. برخی گفته اند: منظور از مقام معلوم اندازه معیّنی می باشد که در آن، از امر و دستور خداوند تجاوز نمی کند، چنانکه صاحب مقام، از مقام معیّن خود تجاوز نمی کند؛ پس چگونه جایز است آن که به این صفت بوده و بنده آفریده شده، عبادت شود. « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ » در حول عرش و منتظر امر و نهی خداوند هستیم. و برخی گفته اند: ما ایستاده و برای نماز، صف کشنده گان هستیم. کلبی گوید: صف­های فرشتگان در آسمان، مانند صف­های مردم در زمین است. جبّائی گوید: بال های خود را برای این که خدایمان را تسبیح و عبادت کنیم، می­کشیم. « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ » یعنی نماز می­خوانیم و منزّه می­داریم خداوند را از آنچه لایق او نمی باشد، و لذا گفته می شود: «فرغت من سبحتی» یعنی از نماز خودم فارغ شدم، چرا که در نماز، تسبیح خداوند متعال گفته می­شود و تعظیم او می گردد. و «مسبّحون» عبارتند از کسانی که بر اساس تعظیم خداوند می گویند: سبحان اللَّه.

و درباره آیه: « وَ تَرَی الْمَلَئکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ» - . زمر / 75 - {و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگارِ خود تسبیح می گویند.} گفته: یعنی از عجائب امور آخرت این است که می بینی فرشتگان را که عرش را احاطه کرده اند. « یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ » یعنی تنزیه می کنند خداوند را از آنچه لایق او نیست و یاد می کنند خدا را به صفاتی که داراست. برخی گفته اند: که موحّدان چون داخل بهشت شوند، فرشتگان، حمد خدا را می گویند .

و درباره آیه: « تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکَةُ » - . فصلت / 30 - {فرشتگان بر آنان فرود می آیند.} گفته: از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که آمدن فرشتگان، به هنگام مرگ است. و برخی گفته­اند: که به هنگام بیرون آمدن مؤمنین از قبرها در محشر، فرشتگان به استقبال آنان می آیند و از طرف خدا به آنان بشارت می­دهند. و برخی دیگر گفته­اند: بشارت در سه مورد می­باشد، به هنگام مرگ، در قبر و هنگام بر انگیخته شدن از قبر. « نَحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ » یعنی: ما فرشتگان، یاران و دوستان شما هستیم، « فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا » در دنیا، کارمان این بود که از طرف پروردگار، خیرات را به شما می­رساندیم، « وَ فِی الْآخِرَةِ » و در آخرت، انواع اکرام و پاداش دادن به شما، بر عهده ماست. و از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که ما در دنیا دوستان شما هستیم و شما را در دنیا، و به هنگام مردن و در آخرت حفظ می­کنیم.

رازی در تفسیر آیه: « نحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ » گفته: این آیه در مقابل مطالبی است که در تهدید کفّار بیان نمود، آنجا که فرمود: « وَ قَیَّضْنَا لهَُمْ قُرَنَاءَ فَزَیَّنُواْ لهَُم » - . فصلت / 25 - {و برای آنان همراهانی گذاشتیم، و آنچه در دسترس ایشان و آنچه در پی آنان بود در نظرشان زیبا جلوه دادند.} و معنای دوستی فرشتگان با مؤمنان این است که آن­ها از طریق الهامات و مکاشفات یقینی و رساندن به مقامات حقّه، در ارواح بشری تصرف می­کنند، همان گونه که شیاطین در روح آدمی وسوسه می­کنند و باطل را در نظر او زیبا جلوه می­دهند.

و خلاصه اینکه دوستی فرشتگان با ارواح پاک، از جهات بسیاری برای اهل کشف و شهود معلوم است. آن­ها می­گویند: این دوستی در دنیا، در آخرت هم ادامه دارد؛ چرا که این تعلّقات از لوازم انفکاک ناپذیر و زائل نشدنی است؛ بلکه گویا پس از مرگ نیرومندتر و پایدارتر می­گردد، زیرا گوهر جان از جنس فرشتگان است، [ که مجرد از ماده هستند.] و وجود آن­ها نسبت به فرشتگان همچون پرتویی از نور نسبت به خورشید و قطره ای نسبت به دریاست. و علاقه های جسمانی است که میان او و فرشتگان جدائی می­اندازد، چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: (لولا أنّ الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماوات){اگر شیاطین به دور دل های فرزندان آدم نمی­گردیدند، بی شک به ملکوت آسمان­ها نظر می­کردند.} و هرگاه علاقه­های جسمانی و تدبیرات بدنی زایل شود، پرده کنار می­رود و در نتیجه اثر به مؤثر می­پیوندد، و قطره به دریا و پرتو به خورشید می­رسد. این است معنای آیه: « نَحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ » رازی در ادامه می­گوید: به نظر من جمله: « وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ » اشاره به بهشت جسمانی و جمله: « وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ » اشاره به بهشت روحانی دارد که در آیه: « دَعْوَئهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ تحَِیَّتهُُمْ فِیهَا سَلَامٌ وَ ءَاخِرُ دَعْوَئهُمْ أَنِ الحَْمْدُ لِلَّهِ رَبّ ِ الْعَلَمِینَ » - . یونس / 10 - {نیایش آنان در آنجا: سبحانک اللّهم [خدایا! تو پاک و منزّهی] و درودشان در آنجا سلام است، و پایان نیایش آنان این است که: الحمد للَّه ربّ العالمین.} ذکر شده است. (پایان نقل).

« فَالَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ » یعنی همه فرشتگان یا دسته ای از آن­ها، و بنابر اینکه مراد همه فرشتگان باشد، دوام تسبیح آن­ها مانع از اشتغالشان به سائر خدمت­ها نیست؛ علاوه بر اینکه این خدمت­ها خود یک نوع تسبیح است، « وَ هُمْ لَا یَسَْئمُونَ »{و خسته نمی شوند.}

رازی در تفسیر آیه: « وَ الْمَلَائکَةُ یُسَبِّحُونَ بحَِمْدِ رَبهِِّمْ » گفته: بدان که آفریده های خدا دو نوعند؛ جسمانی که بزرگترشان، آسمان هایند، و روحانی که بزرگترشان، فرشتگانند. خدای سبحان کمال عظمت خود را با تسلّط هیبتش بر مخلوقات جسمانی، بیان کرد و فرمود: « تَکاَدُ السَّمَاوَاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ » - . شوری / 5 - {چیزی نمانده که آسمان­ها از فرازشان بشکافند.} و پس از آن به ذکر موجودات روحانی پرداخته و فرموده: « وَ الْمَلَائکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَِمْدِ رَبهِِّمْ » - . شوری / 5 - {و [حال آنکه] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند.} ذوات فرشته گون دو نوع تعلّق دارند؛ یکی به عالم جلال و بزرگی که در واقع پذیرش [فیض] است، چون وقتی پرتوهای صمدانی بر ذوات روحانی بتابند، ذوات این مخلوقات، نورانی می­گردند و ماهیتشان روشن می­شود، و چون از نیروهای روحانی استفاده برند، به این وسیله بر تصرّف در عالم اجسام، نیرو می­گیرند، در این حال دو وجه و دو چهره خواهند داشت؛ وجهی به سوی درگاه جلال الهی و وجهی به سوی عالم اجسام، و وجه نخست اشرف از وجه دوم است.

چون این را دانستی می­گوئیم: جهت نخست که مقدّس و متعالیست شامل دو امر است: یکی تسبیح و دیگری حمد، زیرا تسبیح یعنی تنزیه و تقدیس خدا از آنچه که شایسته او نیست، و حمد توصیف اوست به اینکه بخشنده تمام خیرات است. و منزّه بودنش از آنچه نشاید مقدّم است بر بخشنگی خیرات و سعادات، زیرا اصل وجود شیء، مقدّم است بر تأثیر او در اشیاء، به این دلیل تسبیح را مقدّم بر تحمید کرده و فرمود: «یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ». امّا جهت دوم تعلّق این ارواح به عالم اجسام است که آیه: « وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فیِ الْأَرْضِ » - . شوری / 5 - {و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می طلبند.} به آن اشاره دارد و مقصود از آن تأثیر ارواح در نظم احوال این عالم است و حصول بهترین راه در آن. (پایان نقل از رازی).

این آیه را دلیل عصمت فرشتگان دانسته­اند، زیرا اگر گنهکار بودند، ابتدا برای خود آمرزش می­خواستند نه برای دیگران، و این استدلال مورد اشکال است.

« وَ جَعَلُواْ لَهُ مِنْ عِبَادِهِ جُزْءًا » - . زخرف / 15 - {و برای او بعضی از بندگان [خدا] را جزئی [چون فرزند و شریک] قرار دادند.} و گفتند: فرشتگان دختران خدایند. و اینکه آن را جزء نامیده به خاطر این است که فرزند جزئی از پدر است و جزء داشتن خود مستلزم ترکیب است که منافی واجب الوجودی است. « لَکَفُورٌ مُّبِین » یعنی کفرانش واضح است « وَ إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَانِ مَثَلا » یعنی به جنسی که آن را برای خدا مَثل و نمونه قرار دادند، چون فرزند قطعا شبیه پدرش می باشد. « ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا » یعنی چهره­اش کاملا سیاه می­شود به سبب حزن و اندوهی که بر او عارض می­گردد. « وَ هُوَ کَظِیمٌ » یعنی قلبش مالامال از اندوه می­شود. « أَوَ مَن یُنَشَّؤُاْ فیِ الْحِلْیَةِ » یعنی آیا او کسی را که در زینت رشد می­یابد - یعنی دختران - را بر می گزیند؟ « وَ هُوَ فیِ الخِْصَامِ » یعنی در بحث و مجادله « ِ غَیرُْ مُبِینٍ » به خاطر نقصان عقل و ضعف رأی نمی­تواند شیوا سخن براند و دعوی خود را به اثبات برساند. « وَ جَعَلُواْ الْمَلَائکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَانِ إِنَاثًا »{و فرشتگانی را که خود، بندگان رحمانند، مادینه [و دختران او] پنداشتند.} و این خود کفر دیگری است در گفتار آن­ها که خداوند آن را تقبیح کرده، و آن این است که کامل ترین و گرامی ترین مخلوقات خدا را، ناقص العقل ترین و پست ترین مخلوقات او قرار داده­اند. « أَ شَهِدُواْ خَلْقَهُم » یعنی آیا هنگام آفرینش ملائکه، آن­ها حضور داشتند و دیدند که ماده اند، چرا که این مسأله با رؤیت اثبات می­شود و آیه شریفه در مقام جاهل معرّفی کردن این مردم و استهزاء آن­ها در این عقیده است. « سَتُکْتَبُ شَهَادَتهُُم » یعنی شهادتی که درباره فرشته ها می­دهند. « وَ یُسَْئلُون » و در قیامت از آن مؤاخذه می­شوند.

« فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً » یعنی فرشتگان، امور را میان مردم، بر اساس آنچه به آن­ دستور داده شده، تقسیم می­کنند، مرحوم طبرسی گفته: ابن کوّاء از أمیر المؤمنین علیه السّلام که بر منبر خطبه می­خواند، پرسید: منظور از « الذَّارِیاتِ ذَرْواً » چیست؟ فرمود: بادها، گفت: منظور از « فَالْحامِلاتِ وِقْرا » چیست؟ فرمود: ابر ها، گفت: مراد از « فَالْجارِیاتِ یُسْراً » چیست؟ فرمود: کشتی­ها، گفت: مقصود از « فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً » چیست؟ فرمود: فرشتگان، این تفسیر از ابن عباس و مجاهد روایت شده است.

« فیِ یَوْمٍ کاَنَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ » یعنی روزی که مقدارش از عروج غیر ایشان پنجاه هزار سال است، و این از پائین ترین زمین ها تا بالای آسمان هفتم است و برخی گفته­اند: بلندی آن روز بر برخی کفّار چنین است، و برخی دیگر گفته اند: از آغاز نزول فرشتگان به دنیا و امر و نهی و قضاوت آن­ها میان مردم تا پایان بالا رفتن آن­ها به آسمان که روز قیامت است، این مدّت طول می­کشد.

« عَلَیهَْا تِسْعَةَ عَشَرَ» مرحوم طبرسی گفته: یعنی فرشتگان، که ایشان خزینه داران آتش­اند. مالک دوزخ است با هیجده نفر دیگر که چشم­های آن­ها مانند برق جهنده و دندان­های آنان مانند سر نیزه های تیز و برّان است و آتش از دهان­های آنان بیرون می­آید. میان دو کتف آن­ها به اندازه مسافت نه سال راه است و کف دست یکی از آن­ها ظرفیّت نگهداری دو قبیله بزرگ قریش، ربیعه و مضرّ را دارد. رحمت و مهربانی از آن­ها برداشته شده، یکی از آن­ها هفتاد هزار نفر از دوزخیان را بلند می­کند و هر کجا از جهنّم بخواهد می­اندازد.

« وَ مَا جَعَلْنَا أَصحَْبَ النَّارِ إِلَّا مَلَائکَةً » یعنی ما، پاسبانان آتش که اداره آن در اختیار آنان است را جز فرشتگان قرار ندادیم، و شهوت و میل آنان را در عذاب کردن اهل آتش قرار دادیم به طوری که از عذاب کردن دوزخیان خوششان می آید. « وَ مَا جَعَلْنَا عِدَّتهَُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ » یعنی قرار ندادیم عدد 19 نفر فرشته را مگر برای آزمایش افرادی که کفر ورزیده و نافرمانی کردند؛ چرا که کفّار این تعداد فرشته را کم شمردند و گمان کردند که می­توانند آن­ها را از خود برانند. و سخن درباره این آیات در باب معاد گذشت.

« وَ الْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا » طبرسی از ابو حمزه ثمالی که از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السّلام است، روایت کرده که گفته: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: آن­ها فرشتگانند که فرستاده به معروف از امر و نهی خدایند، « فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا » یعنی بادهای تند و سخت، « وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرًا » آن­ها فرشتگانی هستند که کتب سماوی را از جانب خدای تعالی پراکنده می­کنند، « فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا » آن آیات قرآنی است که حق را از باطل و هدایت را از گمراهی تمییز می­دهد، « فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا » یعنی فرشتگانی که به پیامبران الهی، القاء ذکر و وحی می­نمایند و آن­ها هم به امّتهای خود ابلاغ می­کنند.

بیضاوی گفته: به چند گروه از فرشتگان سوگند خورده شده که خدا آن­ها را پی در پی فرستاده، پس مانند باد در انجام فرمانش روان شدند، و شرائع او را در زمین منتشر کردند، یا اینکه مرده دلان جاهل را به وسیله وحی زنده کردند و حق را از باطل جدا کردند، و ذکری به انبیاء الهی اعطاء کردند که عذر حق جویان و بیم برای اهل باطل است. یا این که مراد آیات قرآن است که توسّط دسته­های مختلف ملائکه به سوی محمّد صلی اللَّه علیه و آله فرستاده می­شود؛ بنابراین ملائکه کتاب­ها و ادیان دیگر را با نسخ کردن آن­ها به باد فنا گرفتند، و آثار هدایت و حکمت را در شرق و غرب منتشر کردند، و حق را از باطل جدا کردند، و ذکر حق را به همه جهانیان رساندند. یا این آیات سوگند به نفوس کامله­ایست که به بدن­ها برای کامل شدن فرستاده می­شوند، که آنچه را جز حق است از بین بردند، و اثرش را در همه اعضاء منتشر کردند و حق را بذاته از باطل بالذات جدا نمودند، پس هر چیزی جز وجه خدا را نابود دیدند، و ذکری را القاء نمودند که در دل­ها و زبان­ها جز ذکر آن­ها نیست. وجه دیگر آن است که این آیات سوگند به بادهای عذاب باشد که فرستاده شدند و به باد گرفتند و به بادهای رحمت که ابر را در فضا منتشر کردند و جدا جدا کردند و به این وسیله یاد خدا را در دل­ها القاء نمودند. چون خردمند از دیدن وزش باد و آثار آن به یاد خدا می­افتد و کمال قدرتش را به یاد می­آورد، و واژه (عرفًا) یا نقیض نُکر - یعنی معروف مقابل منکر - است، و نصب آن، بنا بر مفعول لَه بودن است، یعنی به خاطر نیکی کردن و کار معروف فرستاده شده­اند و یا اینکه به معنای متابعت از عُرف و فرهنگ فارسیان است، « عُذْرًا أَوْ نُذْرًا » سه وجه دارد:

1.

هر دو مصدرِ مفرد باشند؛ اوّلی برای «عَذَرَ» یعنی گناه را محو کرد و دومی برای «أنذَر» یعنی ترساند.

2.

هر دو مصدرِ جمع باشند؛ اوّلی جمع «عذیر» به معنای پوزش طلبی و دومی جمع «انذار» به معنای بیم دادن.

3.

هر دو اسم فاعل باشند؛ اوّلی برای «عاذر» به معنای عذر خواه و دومی برای «منذر» به معنای بیم دهنده.

و نصب آن دو بنا بر وجه اوّل و دوم بنا بر علّیت یعنی مفعول لَه بودن است و معنا چنین می­شود: به خاطر اینکه عذر برای اهل حق و انذار برای اهل باطل باشد، یا بدل از «ذکرا» است، بنا بر اینکه مراد از ذکر، وحی یا چیزی که شامل توحید و شرک و ایمان و کفر شود، باشد. و نصب آن بنا بر وجه سوم، بنا بر حال بودن است. ابو عمرو و حمزه و کسایی این دو را به تخفیف خوانده­اند.

« یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلَائکَةُ صَفًّا » مرحوم طبرسی گفته: در معنای روح چند قول وجود دارد:

1.

مجاهد و قتاده و ابو صالح گویند: به درستی که روح، خلقی از مخلوقات خدای تعالی بر صورت بنی آدم است، و از جنس فرشتگان نیستند. در یک صف می ایستند و فرشتگان در صف دیگر. آن­ها لشگری هستند و این­ها لشگری. شعبی گوید: آن دو، دو صف پروردگار عالمیان، در روز قیامت است؛ صفی از روح و صفی از فرشتگان.

2.

ابن عبّاس گفته: به راستی روح فرشته ای از فرشتگان است. خداوند خلقی بزرگتر از او نیافرید است. پس وقتی روز قیامت شد او به تنهایی در یک صف می ایستد و فرشتگان تمامی در صف دیگر می­ایستند. پس بزرگی آن روح، مانند صف فرشتگان است.

3.

ابن عبّاس روایت کرده که: ارواح مردم با فرشتگان در بین دو نفخه می ایستند، پیش از آن که ارواح به اجساد برگردانده شود.

4.

ضحّاک گوید: روح، جبرئیل است. وهب گوید که: جبرئیل علیه السّلام در مقابل خدای عزّ و جلّ ایستاده و شانه هایش می­لرزد. خداوند عزّ و جلّ از هر لرزش وی صد هزار فرشته خلق می­کند. پس فرشتگان، صف­هایی در مقابل خدای تعالی هستند که سرهای خود را [از هیبت و جلالت خداوند] به زیر انداخته، پس وقتی خداوند به ایشان اجازه سخن دهد، می­گویند: لا اله الّا أنت « وَ قَالَ صَوَابًا » یعنی می گویند: لا اله الّا اللَّه. و حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روح فرشته ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل.

5.

حسن گوید: به درستی که روح فرزندان آدم است. و قول خدا که فرمود: (صفّا) یعنی برگزیده گان.

« وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً » مفسّرین درباره تفسیر آن بر چند وجه اختلاف کرده اند:

1.

اینکه مقصود از آن، فرشتگانند که ارواح کفّار را از بدن­های آن­ها با شدّت و سختی می­کشند، چنانکه زه را در کمان فرو می­برند و به شدّت آن را می­کشند. و این معنا از علی علیه السّلام و مقاتل و سعید بن جبیر روایت شده. مسروق گوید: آن ها، فرشتگانی هستند که جان اولاد آدم را از بدنشان بیرون می­آورند. مجاهد گوید: آن، مرگ است که جان­ها را از بدن­ها بیرون می­کشد. و این معنا، از حضرت صادق علیه السّلام هم روایت شده.

2.

مقصود از آن، ستارگانی هستند که از افقی به افق دیگر کشیده می­شوند، یعنی طلوع و غروب می­کنند. ابو عبیده گوید: از محلّ طلوعشان کشیده می­شوند و در محلّ غروبشان غروب می­کنند.

3.

نازعات، کمان­هایی هستند که تیرها را رها می­کنند و ناشطات، یعنی اوهاق جمع وهق یعنی افسار­ها، بنابراین، قسم به فاعل آن است و ایشان مجاهدین در راه خدایند.

« وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً » در معنای آن چند قول است:

1.

آنچه ما ذکر نمودیم یعنی افسار­ها.

2.

علی علیه السّلام گوید: آن­ها، فرشتگانی هستند که جان کفّار را از میان پوست و ناخن­هایشان می­کشند تا به سختی و غصّه از درونشان بیرون می­آورند. و «نشط» یعنی جذب نمودن، گفته می­شود: «نشطت الدّلو نشطا» یعنی دلو را کشیدم.

3.

ابن عبّاس گوید: آن­ها، فرشتگانی هستند که جان مؤمنین را می­کشند، پس آن را می­گیرند، چنانکه عقال شتر را از دست آن می کشند وقتی آن را باز می­کنند .

4.

و نیز ابن عبّاس گوید: مقصود از آن، جان­های مؤمنین است که در موقع مردن برای بیرون آمدن کشیده می­شود، وقتی که جایگاه خود را در بهشت مشاهده می­کنند.

5.

آن­ها، ستارگانی هستند که از افقی به افق دیگر می­روند. گفته می­شود: «حمار ناشط» یعنی الاغ تند­رو.

« السَّابِحاتِ سَبْحاً » در معنای این آیه نیز چند قول است:

1.

علی علیه السّلام فرمود: آن­ها، فرشتگانی هستند که ارواح مؤمنین را قبض می­کنند و آن­ها را به ملاطفت بیرون می­آورند. آن­گاه آن­ها را دعوت می­کنند تا استراحت کنند، مثل آنکه با وسیله ای که به سوی او انداخته شده، در آب شنا می­کند.

2.

آن­ها، فرشتگانی هستند که به سرعت از آسمان نازل می­شوند. و این چنان است که به اسب گفته می­شود: «الجواد السابح» یعنی اسب شناوریست، وقتی که در دویدن سرعت می­گیرد و تند می­دود.

3.

آن­ها، ستارگانی هستند که در فلک و مدار خود شنا می کنند. برخی گفته­اند: آن­ها، سواران مجاهدند که در دویدن شدّت می­کنند؛ مثل قول خدای تعالی که فرمود: « وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً » و برخی دیگر گفته­اند: آن­ها، کشتی هایی هستند که در آب شنا می­کنند.

« فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً » درباره این آیه نیز چند قول وجود دارد:

1.

آن­ها، فرشتگانی هستند؛ برای اینکه از فرزند آدم در خیر و ایمان و عمل صالح سبقت و پیشی گرفتند. و بعضی گفته اند: فرشتگانی که در رسانیدن وحی به پیامبران، از شیاطین سبقت گرفتند. علی علیه السّلام فرمود: آن­ها، فرشتگانی هستند که در بردن ارواح مؤمنین به بهشت سبقت می­گیرند.

2.

آن­ها، ارواح مؤمنین هستند که از ملائکه پیشی می گیرند، و قبل از آنکه ایشان روحشان را قبض کنند، از شدّت علاقه به رحمت خدا و لقای ثواب و کرامت او، خود از کالبد بیرون می شوند.

3.

آن­ها، ستارگانی هستند که بعضی از آن­ها بر بعض دیگر در سیر و حرکت سبقت می­گیرند.

4.

آن­ها، سواران مجاهدند که در جنگ، بعضی بر بعض دیگر سبقت می­گیرند.

« فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً » در معنای این آیه نیز چند قول است:

1.

علی علیه السّلام فرمود: آن­ها، فرشتگانی هستند که از این سال تا سال آینده، امور بنده گان خدا را تدبیر می­کنند.

2.

مقصود از این، جبرئیل و میکائیل و ملک الموت و اسرافیل علیهم السّلام است که امور دنیا را تدبیر می­کنند؛ امّا جبرئیل علیه السّلام، پس او موکّل بر بادها و لشکریان خداست، و امّا میکائیل، موکّل بر باران و گیاهان است، و امّا ملک الموت، موکّل گرفتن ارواح است، و امّا اسرافیل، او بر آن­ها فرمان خدا را نازل می­کند.

3.

علی بن ابراهیم روایت نموده که: آن­ها افلاک هستند که امر خدای تعالی در آن واقع می­شود. پس به وسیله آن، حکم الهی در دنیا جاری می­گردد.

و در تفسیر آیه: « فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ » گفته: یعنی این قرآن یا این تذکره و یادآور، در کتاب­های بزرگی نزد خداست و آن لوح محفوظ است. و بعضی گفته اند: یعنی کتب پیامبران که بر آن­ها نازل شده، « مَرْفُوعَةٍ» در آسمان هفتم. و بعضی گفته اند: مرفوعه یعنی خداوند آن را از آلودگی و پلیدی نجاست­ها بلند و دور داشته « مُطَهَّرَةٍ » یعنی جز پاکان آن را دست نمی­زنند. برخی گفته­اند: آن قرآن، محفوظ از این است که دست کفّار به آن برسد، برای آنکه آن در دست فرشتگان، در بهترین مکان هاست. و برخی گفته­اند: پاک است از هر پلیدی و ناپاکی، و بعضی گفته اند: پاک است از هر شک و شبهه و تناقضی. « بِأَیْدِی سَفَرَةٍ » یعنی نویسندگانی از فرشتگان. و بعضی گفته اند: سفیران وحی بین خدای تعالی و بین رسولان او (از مصدر سفارة)، و قتاده گوید: ایشان قاریان قرآنند که آن را نوشته و می خوانند. و فضیل بن یسار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: حافظ قرآنی که عامل به آن باشد، با فرشتگان نویسنده قرآن، بزرگواران نیکوکار، خواهد بود. گرامی نزد پروردگار و نیکوکاری که فرمان خدا را اطاعت می­کند. و بعضی گفته اند: بزرگوار از گناهند که خود را از گناه بلند و دور می­دارند، بررة یعنی صالحین پرهیزکارانند .

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

الْإِحْتِجَاجُ، بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام: فِیمَا احْتَجَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهِ عَلَی الْمُشْرِکِینَ وَ الْمَلَکُ لَا تُشَاهِدُهُ حَواسُّکُمْ لِأَنَّهُ مِنْ جِنْسِ هَذَا الْهَوَاءِ لَا عِیَانَ مِنْهُ وَ لَوْ شَاهَدْتُمُوهُ بِأَنْ یَزْدَادَ فِی قُوَی أَبْصَارِکُمْ لَقُلْتُمْ لَیْسَ هَذَا مَلَکاً بَلْ هَذَا بَشَرٌ الْخَبَرَ(2).

**[ترجمه]احتجاج: پیامبر در احتجاج با مشرکان به آن ها فرمود: حواس شما، فرشته را درک نمی­کند، چون از جنس هواست که دیده نشود، و اگر قدرتِ بصر شما به حدی برسد که او را ببینید، قطعا می­گویید که این فرشته نیست، بلکه بشر است. - . احتجاج 1 : 30 -

**[ترجمه]

«2»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَعِدَ جَبْرَائِیلُ وَ صَعِدْتُ مَعَهُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ عَلَیْهَا مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِیلُ وَ هُوَ صَاحِبُ الْخَطْفَةِ الَّذِی (3)

قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (4) وَ تَحْتَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ تَحْتَ کُلِّ مَلَکٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ ثُمَّ مَرَرْتُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی دَخَلْتُ السَّمَاءَ الدُّنْیَا فَمَا لَقِیَنِی مَلَکٌ إِلَّا ضَاحِکاً مُسْتَبْشِراً حَتَّی لَقِیَنِی مَلَکٌ

ص: 171


1- 1. مجمع البیان: ج 10، ص 438.
2- 2. الاحتجاج: 15.
3- 3. فی المصدرین: التی.
4- 4. الصافّات: 10.

مِنَ الْمَلَائِکَةِ لَمْ أَرَ خَلْقاً أَعْظَمَ مِنْهُ کَرِیهَ الْمَنْظَرِ ظَاهِرَ الْغَضَبِ (1)

فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَذَا مَالِکٌ خَازِنُ النَّارِ ثُمَّ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ مَرَرْتُ بِمَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَالِسٍ عَلَی مَجْلِسٍ وَ إِذَا جَمِیعُ الدُّنْیَا بَیْنَ رُکْبَتَیْهِ وَ إِذَا بِیَدِهِ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ مَکْتُوبٌ فِیهِ کِتَابٌ یَنْظُرُ فِیهِ لَا یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا مُقْبِلًا عَلَیْهِ کَهَیْئَةِ الْحَزِینِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ رَأَیْتُ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَعَلَ اللَّهُ أَمْرَهُ عَجِیباً نِصْفُ جَسَدِهِ النَّارُ وَ النِّصْفُ الْآخَرُ ثَلْجٌ فَلَا النَّارُ تُذِیبُ الثَّلْجَ وَ لَا الثَّلْجُ یُطْفِئُ النَّارَ وَ هُوَ یُنَادِی بِصَوْتٍ رَفِیعٍ وَ یَقُولُ سُبْحَانَ الَّذِی کَفَّ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ فَلَا تُذِیبُ الثَّلْجَ وَ کَفَّ بَرْدَ هَذَا الثَّلْجِ فَلَا یُطْفِئُ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ اللَّهُمَّ یَا مُؤَلِّفُ (2) بَیْنَ الثَّلْجِ وَ النَّارِ أَلِّفْ بَیْنَ قُلُوبِ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ مَلَکٌ وَکَّلَهُ اللَّهُ بِأَکْنَافِ السَّمَاءِ وَ أَطْرَافِ الْأَرَضِینَ وَ هُوَ أَنْصَحُ مَلَائِکَةِ اللَّهِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُو لَهُمْ بِمَا تَسْمَعُ مُنْذُ خُلِقَ وَ رَأَیْتُ مَلَکَیْنِ یُنَادِیَانِ فِی السَّمَاءِ أَحَدُهُمَا یَقُولُ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَ الْآخَرُ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَعْطِ کُلَّ مُمْسِکٍ تَلَفاً ثُمَّ مَرَرْنَا بِمَلَائِکَةٍ مِنْ مَلَائِکَةِ

اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهُمُ اللَّهُ کَیْفَ شَاءَ وَ وَضَعَ وُجُوهَهُمْ کَیْفَ شَاءَ لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ أَطْبَاقِ أَجْسَادِهِمْ إِلَّا وَ هُوَ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ أَصْوَاتُهُمْ مُرْتَفِعَةٌ بِالتَّحْمِیدِ وَ الْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ فَسَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ عَنْهُمْ فَقَالَ کَمَا تَرَی خُلِقُوا إِنَّ الْمَلَکَ مِنْهُمْ إِلَی جَنْبِ صَاحِبِهِ مَا کَلَّمَهُ کَلِمَةً قَطُّ وَ لَا رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ إِلَی مَا فَوْقَهَا وَ لَا خَفَضُوهَا إِلَی مَا تَحْتَهَا خَوْفاً لِلَّهِ وَ خُشُوعاً ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ فَإِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ عَلَیْهِمُ الْخُشُوعُ وَ قَدْ وَضَعَ اللَّهُ وُجُوهَهُمْ کَیْفَ شَاءَ لَیْسَ مِنْهُمْ مَلَکٌ إِلَّا یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یُحَمِّدُهُ بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ کَذَا السَّمَاءُ الثَّالِثَةُ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ

ص: 172


1- 1. فی المصدر: فقال لی مثل ما قالوا من الدعاء إلّا أنّه لم یضحک و لم أر فیه من الاستبشار ما رأیت ممن ضحک من الملائکة فقلت ....
2- 2. کذا، و الصواب« مؤلّفا».

فَبَشَّرُونِی بِالْخَیْرِ لِی وَ لِأُمَّتِی ثُمَّ رَأَیْتُ مَلَکاً جَالِساً عَلَی سَرِیرٍ وَ تَحْتَ یَدَیْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ تَحْتَ کُلِّ مَلَکٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ قَالَ وَ رَأَیْتُ مِنَ الْعَجَائِبِ الَّتِی خَلَقَ اللَّهُ وَ صَوَّرَ(1) عَلَی مَا أَرَادَهُ دِیکاً رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ وَ رَأْسُهُ عِنْدَ الْعَرْشِ وَ هُوَ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ (2) خَلَقَهَا اللَّهُ کَمَا أَرَادَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُصْعِداً حَتَّی خَرَجَ فِی الْهَوَاءِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ انْتَهَی فِیهَا مُصْعِداً حَتَّی انْتَهَی قَرْنُهُ إِلَی قُرْبِ الْعَرْشِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ رَبِّی حَیْثُ مَا کُنْتُ لَا تَدْرِی أَیْنَ رَبُّکَ مِنْ عِظَمِ شَأْنِهِ وَ لَهُ جَنَاحَانِ فِی مَنْکِبَیْهِ إِذَا نَشَرَهُمَا جَاوَزَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَإِذَا کَانَ فِی السَّحَرِ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ وَ خَفَقَ بِهِمَا وَ صَرَخَ بِالتَّسْبِیحِ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ إِذَا قَالَ ذَلِکَ سَبَّحَتْ دُیُوکُ الْأَرْضِ کُلُّهَا وَ خَفَقَتْ بِأَجْنِحَتِهَا وَ أَخَذَتْ بِالصُّرَاخِ (3)

فَإِذَا سَکَتَ ذَلِکَ الدِّیکُ فِی السَّمَاءِ سَکَتَ دُیُوکُ الْأَرْضِ کُلُّهَا وَ لِذَلِکَ الدِّیکِ زَغَبٌ أَخْضَرُ وَ رِیشٌ أَبْیَضُ کَأَشَدِّ بَیَاضٍ مَا رَأَیْتُهُ قَطُّ وَ لَهُ زَغَبٌ أَخْضَرُ أَیْضاً تَحْتَ رِیشِهِ الْأَبْیَضِ کَأَشَدِّ خُضْرَةٍ مَا رَأَیْتُهَا قَطُّ(4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: جبرئیل بالا رفت و من هم با او بالا رفتم تا به آسمان دنیا رسیدیم و در آن فرشته ای را دیدم که او را اسماعیل می گفتند و هم او بود صاحب خطفه که خدای عزّ و جلّ درباره اش فرمود: « إِلَّا مَنْ خَطِفَ الخَْطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شهَِابٌ ثَاقِبٌ » - . صافات / 10 - { مگر کسی که [از سخن بالاییان] یکباره استراق سمع کند، که شهابی شکافنده از پی او می تازد.} و تحت فرمان او 70 هزار فرشته قرار داشت که تحت فرمان هر یک از آن ها نیز 70 هزار فرشته بود. سپس گذر کردم- آن گاه حضرت سخن خود را ادامه دادند تا آنجا که فرمودند- تا وارد آسمان دنیا شدم. هر فرشته ای را که می­دیدم، شاد و خندان بود، تا آنکه فرشته ای را دیدم که مخلوقی بزرگتر از او ندیده بودم، بدچهره و خشمگین، گفتم: ای جبرئیل این کیست؟ گفت: این مالک، خازن جهنم است - پس حضرت سخن خود را ادامه دادند تا آنجا که فرمودند - سپس گذارم به فرشته ای افتاد که در جایی نشسته بود و تمام دنیا در میان زانوانش قرار داشت و در دستش لوحی از نور وجود داشت و او به نوشته ای که در آن بود با تمام توجّه و بدون نظر به راست و چپ، با حالتی حزین می­نگریست. پس گفتم: ای جبرئیل این کیست؟ جبرئیل پاسخ داد: این فرشته مرگ است.

آن گاه حضرت فرمودند: سپس فرشته ای شگفت انگیز دیدم؛ نیمی از تنش آتش و نیم دیگر برف بود. نه آتش برف را آب می­کرد، و نه برف آتش را خاموش می ساخت. و او با صدای بلند این چنین می گفت: منزّه است خدائی که حرارت این آتش را از این برف باز داشته، لذا آن را آب نمی­کند و سردی این برف را از این آتش باز داشته، لذا آن را خاموش نمی­کند. خدایا، ای آن که میان برف و آتش سازگاری داده ای، میان دل های بندگان مؤمنت الفت بینداز. گفتم: ای جبرئیل این کیست؟ گفت فرشته ایست که خدا او را به اکناف آسمان و اطراف زمین ها موکّل نموده و او خیرخواه ترین ملائکه نسبت به بندگان مؤمن از ساکنان زمین است. و از روزی که خلق شده همواره این دعا را که شنیدی به جان آنان می کند.

و دو فرشته در آسمان دیدم که یکی می گفت: پروردگارا به هر کسی که انفاق می کند، خلف و جایگزینی عطا کن و به هر کسی که از انفاق دریغ می ورزد، تلف و کمبودی ده.

آن گاه فرمود: [از آنجا گذشته] به عدّه ای از فرشتگان خدا برخوردیم که خدا به هر نحو که خواسته، خلقشان کرده و صورت هایشان را هر طور خواسته، قرار داده بود. هیچ یک از اعضای بدنشان نبود، مگر آن که جداگانه از همه جوانب و به آوازهای مختلف، خدا را حمد و تسبیح می کردند، و فریاد آنان به ذکر و گریه از ترس خدا بلند بود. من از جبرئیل پرسیدم این ها چه کسانی هستند؟ گفت: خداوند این ها را همین طور که می بینی خلق کرده و از روزی که خلق شده اند هیچ یک از آنان به رفیق بغل دستی خود نگاه نکرده و حتّی یک کلمه با او حرف نزده است و از ترس و خشوع در برابر خدا به بالای سر خود و پائین پایشان نظر نینداخته اند.

سپس به آسمان دوم صعود کردیم، در آنجا ناگهان نگاهم به ملائکه ای افتاد که در حال خشوع بودند. خداوند چهره هایشان را آن طور که خواسته قرار داده بود. احدی از ایشان نبود، مگر اینکه خدا را با صوت های مختلف حمد و تسبیح می کرد. همچنان بود آسمان سوم، آن گاه به سوی آسمان چهارم صعود نمودیم. در آنجا ملائکه ای را در حال خشوع، آن گونه که در آسمان های قبل دیده بودم، دیدم که همه مرا و امّتم را بشارت به خیر دادند. علاوه بر آن ها در آنجا فرشته ای دیدم که بر تخت نشسته، هفتاد هزار فرشته زیر فرمان داشت که هر یک از آن ها هفتاد هزار ملک زیر فرمان داشتند - حدیث ادامه دارد تا آنجا که فرمود – آن گاه به آسمان هفتم صعود نمودیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله افزود: از عجائب مخلوقات خدا - که هر کدام را مطابق با آنچه که خواسته اوست، مسخّر ساخته- خروسی را دیدم که دو بالش در بطون زمین های هفتم و سرش نزد عرش پروردگار است و این خود فرشته ای از فرشتگان خدای متعالی است که او را آن چنان که خواسته خلق کرده، دو بالش در بطون زمین های هفتم قرار داشت. و رو به بالا گرفته بود تا سر از هوا در آورد و از آنجا به آسمان هفتم و از آنجا هم چنان بالا گرفته بود تا اینکه شاخش به عرش خدا نزدیک شده بود، در حالی که می گفت: منزّه است پروردگار من، هر چه هم که بزرگ باشی نخواهی دانست که پروردگارت کجا است، چون شأن او عظیم است. و این خروس دو بال در شانه داشت که وقتی باز می کرد از شرق و غرب می گذشت و چون سحر می شد بال ها را باز می کرد و به هم می زد و به تسبیح خدا بانگ بر می داشت و می گفت: منزّه است خدای ملک قدّوس، منزّه است خدای کبیر متعال، معبودی جز خدای حیّ قیّوم نیست. و وقتی این جملات را می گفت، خروس های زمین، همگی شروع به تسبیح نموده، بال ها را به هم می زدند، و مشغول خواندن می شدند و چون او ساکت می شد همه آن ها ساکت می گشتند. خروس مذکور پرهایی ریز و سبز رنگ و پرهایی سفید داشت که سفیدیش، سفیدتر از هر چیز سفیدی بود که تا آن زمان دیده بودم و پرهای ریز سبز رنگی هم زیر پرهای سفید داشت، آن هم سبزتر از هر چیز سبزی بود که دیده بودم. - . تفسیر علی بن ابراهیم 2 : 5 -

**[ترجمه]

أقول

الخبر بطوله قد مضی فی باب المعراج.

**[ترجمه]این خبر طولانی در باب معراج گذشت.

**[ترجمه]

«3»

التَّفْسِیرُ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً فِی صُورَةِ الدِّیکِ الْأَمْلَحِ (5)

الْأَشْهَبِ بَرَاثِنُهُ فِی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ عُرْفُهُ (6)

تَحْتَ الْعَرْشِ لَهُ جَنَاحَانِ جَنَاحٌ بِالْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ بِالْمَغْرِبِ

ص: 173


1- 1. فی المصدر: و سخر.
2- 2. فی المصدر: فی الملائکة.
3- 3. فی المصدر: فی الصیاح.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 369- 374. نقله مقطعا.
5- 5. فی المصدر: الابح.
6- 6. العرف- کالقفل-: لحمة مستطیلة فی أعلی رأس الدیک.

فَأَمَّا الْجَنَاحُ الَّذِی فِی الْمَشْرِقِ (1) فَمِنْ ثَلْجٍ وَ أَمَّا الْجَنَاحُ الَّذِی فِی الْمَغْرِبِ (2) فَمِنْ نَارٍ وَ کُلَّمَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَامَ عَلَی بَرَاثِنِهِ وَ رَفَعَ عُرْفَهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ ثُمَّ أَمَالَ أَحَدَ جَنَاحَیْهِ عَلَی الْآخَرِ یُصَفِّقُ بِهِمَا کَمَا یُصَفِّقُ الدِّیَکَةُ فِی مَنَازِلِکُمْ فَلَا الَّذِی مِنَ الثَّلْجِ یُطْفِئُ النَّارَ وَ لَا الَّذِی مِنَ النَّارِ یُذِیبُ الثَّلْجَ ثُمَّ یُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدَهُ (3) وَ رَسُولَهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَنَّ وَصِیَّهُ خَیْرُ الْوَصِیِّینَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فَلَا یَبْقَی فِی الْأَرْضِ دِیکٌ إِلَّا أَجَابَهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: خدا فرشته ای به صورت خروس نمکین و سرخ آفریده که چنگال هایش در زمین هفتم است و کاکلش در زیر عرش قرار دارد. دو پر دارد، یکی در مشرق و دیگری در مغرب؛ آن بال که در مشرق است از برف و بالی که در مغرب است از آتش است. هنگامی که وقت نماز فرا رسد، بر چنگال های خود می­ایستد و کاکلش را از زیر عرش برمی آورد و بال هایش را به هم زند، مانند خروس های خانه های شما. نه بالی که از برف است آتش را خاموش کند و نه بال آتشین برف را آب می­کند. سپس با صدای بلند می­گوید: شهادت می­دهم به اینکه هیچ معبودی جز خدا، شایسته پرستش نیست، و اینکه محمّد صلی اللَّه علیه و آله، بنده و رسول او و خاتم پیامبران است، و اینکه وصی او بهترین اوصیاء است. خدای ملائکه و روح از هرگونه عیب و نقصی مبرّاست. پس در زمین خروسی نیست، مگر آنکه پاسخش دهد و این است معنای سخن خدای عزّ و جلّ که می­فرماید: « وَ الطَّیرُْ صَافَّاتٍ

کلُ ٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ » - . نور / 41 - {و پرندگان [نیز] در حالی که در آسمان پر گشوده اند [تسبیح او می گویند] همه ستایش و نیایش خود را می دانند.} - . تفسیر علی بن ابراهیم 2 : 106 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ،: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام خَلَقَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ مُخْتَلِفَةً وَ قَدْ رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلَ وَ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ عَلَی سَاقِهِ الدُّرُّ مِثْلُ الْقَطْرِ عَلَی الْبَقْلِ قَدْ مَلَأَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ قَالَ إِذَا أَمَرَ اللَّهُ مِیکَائِیلَ بِالْهُبُوطِ إِلَی الدُّنْیَا صَارَتْ رِجْلُهُ الْیُمْنَی فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ الْأُخْرَی فِی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِکَةً أَنْصَافُهُمْ مِنْ بَرْدٍ وَ أَنْصَافُهُمْ مِنْ نَارٍ یَقُولُونَ یَا مُؤَلِّفُ (5)

بَیْنِ الْبَرْدِ وَ النَّارِ ثَبِّتْ قُلُوبَنَا عَلَی طَاعَتِکَ وَ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً بُعْدُ مَا بَیْنَ شَحْمَةِ أُذُنِهِ (6)

إِلَی عَیْنَیْهِ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامِ خَفَقَانِ (7)

الطَّیْرِ وَ قَالَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَا یَأْکُلُونَ وَ لَا یَشْرَبُونَ وَ لَا یَنْکِحُونَ وَ إِنَّمَا یَعِیشُونَ بِنَسِیمِ الْعَرْشِ وَ إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِکَةً رُکَّعاً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِکَةً سُجَّداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ

ص: 174


1- 1. فی المصدر: بالمشرق.
2- 2. فی المصدر: بالمغرب.
3- 3. فی المصدر: رسول اللّه.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 359. و الآیة فی سورة.
5- 5. کذا، و الصواب« مؤلّفا».
6- 6. فی المصدر: اذنیه.
7- 7. فی المصدر: بخفقان.

عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ (1)

اللَّهُ أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّهُ لَیَهْبِطُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَأْتُونَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ فَیَطُوفُونَ بِهِ ثُمَّ یَأْتُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ یَأْتُونَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِ ثُمَّ یَأْتُونَ الْحُسَیْنَ فَیُقِیمُونَ عِنْدَهُ فَإِذَا کَانَ السَّحَرُ(2)

وُضِعَ لَهُمْ مِعْرَاجٌ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ لَا یَعُودُونَ أَبَداً.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در تفسیر آیه: « الحَْمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائکَةِ رُسُلاً أُوْلیِ أَجْنِحَةٍ مَّثْنیَ وَ ثُلَاثَ وَ رُبَاعَ » - . فاطر / 1 - { سپاس خدای را که پدیدآورنده آسمان و زمین است [و] فرشتگان را که دارای بال های دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند، پیام آورنده قرار داده است.}، امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند، فرشتگان را مختلف خلق کرد، مثلا رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله جبرئیل را دید در حالی که ششصد بال داشت، و بر ساق پایش، دُرّی بود چون قطره شبنمی که روی گیاهان می افتد. آن قدر بزرگ بود که بین آسمان و زمین را پر می کرد. و نیز فرمود: هرگاه خدای عزّ و جلّ به میکائیل دستور دهد به زمین هبوط کند، یک پایش روی زمین هفتم، و پای دیگرش روی آسمان هفتم قرار خواهد گرفت، و نیز خدای تعالی فرشتگانی دارد که نیمی از آن ها از یخ، و نیم دیگرشان از آتش است، و ذکرشان این است که: ای خدایی که بین یخ و آتش الفت افکندی، دل های ما را بر طاعت خود ثبات بده.

و نیز فرمود: خدا را فرشته ای است که بین نرمه گوشش تا دیدگانش مسافتی است که اگر پرنده ای بخواهد آن را طی کند، باید پانصد سال بال بزند.

و نیز فرمود: ملائکه آب و طعام نمی خورند، و ازدواج ندارند، و تنها با نسیم عرش، زنده اند. و برای خدای عزّ و جلّ، فرشتگانی است که تا روز قیامت یکسره در رکوع اند، و برای او فرشتگانی دیگر است که تا روز قیامت یکسره در سجده اند.

آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: هیچ موجودی از مخلوقات خدا نیست که عددش بیشتر از ملائکه باشد، همانا در هر روز و یا هر شب هفتاد هزار فرشته به زمین نازل می شوند، پس به سوی خانه کعبه رفته و پیرامون آن طواف می کنند. آن گاه نزد من و سپس نزد امیرالمؤمنین علیه السلام رفته، سلام می کنند. آن گاه نزد حسین علیه السلام می روند و شب را نزد او می مانند تا سحر شود، پس معراجی برای آنان نصب می کنند تا به آسمان عروج کنند، و دیگر تا ابد به زمین باز نمی­گردند. - . تفسیر علی بن ابراهیم 2 :206 -

**[ترجمه]

«5»

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ إِسْرَافِیلَ وَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ مِنْ سُبْحَةٍ وَاحِدَةٍ وَ جَعَلَ لَهُمُ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ مَوْجُودَ(3) الْعَقْلِ وَ سُرْعَةَ الْفَهْمِ.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام فرموده: خدای عزّ و جلّ، اسرافیل و جبرئیل و میکائیل را از یک تسبیح آفرید، و برایشان گوش و چشم و تیزی عقل و سرعت فهم قرار داد. - . همان -

**[ترجمه]

«6»

وَ مِنْهُ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: فِی خِلْقَةِ(4) الْمَلَائِکَةِ وَ مَلَائِکَةٌ(5) خَلَقْتَهُمْ وَ أَسْکَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِکَ فَلَیْسَ فِیهِمْ فَتْرَةٌ وَ لَا عِنْدَهُمْ غَفْلَةٌ وَ لَا فِیهِمْ مَعْصِیَةٌ هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِکَ بِکَ وَ أَخْوَفُ خَلْقِکَ مِنْکَ وَ أَقْرَبُ خَلْقِکَ إِلَیْکَ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِکَ وَ لَا یَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیُونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ لَمْ یَسْکُنُوا الْأَصْلَابَ وَ لَمْ تَضُمَّهُمُ (6)

الْأَرْحَامُ وَ لَمْ تَخْلُقْهُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ أَنْشَأْتَهُمْ إِنْشَاءً فَأَسْکَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِکَ وَ أَکْرَمْتَهُمْ بِجِوَارِکَ (7)

وَ ائْتَمَنْتَهُمْ عَلَی وَحْیِکَ وَ جَنَّبْتَهُمُ الْآفَاتِ وَ وَقَیْتَهُمُ الْبَلِیَّاتِ وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَ لَوْ لَا تَقْوِیَتُکَ (8)

لَمْ یَقْوَوْا وَ لَوْ لَا تَثْبِیتُکَ لَمْ یَثْبُتُوا وَ لَوْ لَا رَحْمَتُکَ لَمْ یُطِیعُوا وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ یَکُونُوا أَمَا إِنَّهُمْ عَلَی مَکَانَتِهِمْ مِنْکَ وَ طَوَاعِیَتِهِمْ إِیَّاکَ وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَکَ وَ قِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِکَ لَوْ عَایَنُوا مَا خَفِیَ عَنْهُمْ (9)

مِنْکَ لَاحْتَقَرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَأَزْرَوْا عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَ لَعَلِمُوا أَنَّهُمْ لَمْ یَعْبُدُوکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ سُبْحَانَکَ

ص: 175


1- 1. فی المصدر: مما خلق اللّه.
2- 2. فی المصدر: عند السحر.
3- 3. کذا فی جمیع النسخ، و فی المصدر« جودة العقل».
4- 4. فی المصدر: خلق.
5- 5. فی المصدر: و من ملائکة.
6- 6. فی المصدر: لم تتضمنهم.
7- 7. بجودک( خ).
8- 8. فی المصدر: قوتک.
9- 9. فی المصدر: علیهم.

خَالِقاً وَ مَعْبُوداً مَا أَحْسَنَ بَلَاءَکَ عِنْدَ خَلْقِکَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امیر المؤمنین علیه السلام درباره خلقت ملائکه فرموده: خدایا ملائکه را آفریدی، و در آسمان هایت جای دادی، ملائکه ای که نه در آنان سستی هست و نه غفلت، و نه معصیت. آن ها از همه مخلوقاتت به تو دانا­ترند و بیش از همه آن ها از تو بیمناکند، و مقرّب ترین خلق تو به تواند و بیش از همه عامل به دستورات تو هستند. نه خواب بر دیدگان ایشان مسلّط می شود، و نه سهو عقول، و نه خستگی بدن ها. ایشان نه در پشت پدران جای می گیرند، و نه در رحم مادران، و نه خلقتشان از ماء مهین است، بلکه تو ای خدا، ایشان را به نوعی دیگر ایجاد کرده ای، و در آسمان هایت منزل دادی، و با جای دادن آن ها در جوار خود اکرامشان کرده ای، و بر وحی خود امین ساختی، و آفات را از ایشان دور کردی، و از بلاها محافظتشان فرمودی، و از گناهان پاکشان ساختی. اگر قوّت تو نبود، خود قوی نمی شدند، و اگر تثبیت تو نبود، خودشان ثابت قدم نمی گشتند، و اگر رحمت تو نبود، اطاعت تو نمی کردند، و اگر تو نبودی، آن ها هم نبودند. لیکن اگر آن ها که این همه نزد تو مقام دارند، و تو را اطاعت می کنند و نزدت دارای منزلتند، و غفلتشان از امر تو اندک است، آنچه را که از تو بر ایشان پوشیده مانده، مشاهده می کردند، قطعا عبادت و عمل خود را کوچک می شمردند، و نفس خود را به ملامت می گرفتند، و می فهمیدند که تو را آن طور که باید، عبادت نکردند. منزّهی تو که خالقی و معبودی، چقدر رفتارت با مخلوقاتت نیکو است. - . تفسیر علی بن ابراهیم 2 : 207 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس الطواعیة الطاعة(2)

و قال زری علیه زریا و زرایة و مزریة عابه و عاتبه کأزری لکنه قلیل (3).

**[ترجمه]در قاموس آمده: «طواعیه» به معنای طاعت است. همچنین گفته: «زرایه» به معنای عتاب کردن و سرزنش نمودن است، امّا استعمال آن در این معنا کم است.

**[ترجمه]

«7»

التَّفْسِیرُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ سُئِلَ هَلِ الْمَلَائِکَةُ أَکْثَرُ أَمْ بَنُو آدَمَ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَمَلَائِکَةُ اللَّهِ فِی السَّمَاوَاتِ (4)

أَکْثَرُ مِنْ عَدَدِ التُّرَابِ فِی الْأَرْضِ وَ مَا فِی السَّمَاءِ مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلَّا وَ فِیهَا مَلَکٌ یُسَبِّحُهُ وَ یُقَدِّسُهُ وَ لَا فِی الْأَرْضِ شَجَرٌ وَ لَا مَدَرٌ إِلَّا وَ فِیهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهَا یَأْتِی اللَّهُ کُلَّ یَوْمٍ بِعَمَلِهَا وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِهَا وَ مَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ یَتَقَرَّبُ کُلَّ یَوْمٍ إِلَی اللَّهِ بِوَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یَسْتَغْفِرُ لِمُحِبِّینَا وَ یَلْعَنُ أَعْدَاءَنَا وَ یَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ إِرْسَالًا(5).

البصائر، عن علی بن محمد عن القاسم بن محمد الأصبهانی: مثله.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در پاسخ کسی که از ایشان پرسید: آیا عدد فرشتگان بیشتر است یا انسان ها؟ فرمود: سوگند به خدایی که جانم به دست او است فرشتگان خدا در آسمان ها بیشترند از عدد ذرّات خاک های زمین، و در آسمان جای پایی نیست مگر اینکه در آنجا فرشته ای تسبیح و تقدیس خدا می کند. و در زمین درخت و کلوخی نیست، مگر این که فرشته ای بر آن گمارده شده که هر روز عملکرد آن اشیاء را به پیشگاه خداوند می­آورد. و خداوند به آن اشیاء آگاه تر است. و احدی از فرشتگان نیست، مگر آنکه هر روز به وسیله ولایت ما اهل بیت به خدای متعالی تقرب می­جوید و برای دوست داران ما طلب آمرزش می­کند و به دشمنان ما نفرین می­فرستد و از خدای متعالی مؤکّدا می­خواهد که عذاب خود را بر آنان بفرستد. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 583 -

در کتاب بصائرالدرجات نیز مثل همین روایت آمده است.

**[ترجمه]

«8»

مَجَالِسُ ابْنِ الشَّیْخِ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفِیدِ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَأْتُونَ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فَیَطُوفُونَ بِهِ فَإِذَا هُمْ طَافُوا بِهِ نَزَلُوا فَطَافُوا بِالْکَعْبَةِ فَإِذَا طَافُوا بِهَا أَتَوْا قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ أَتَوْا قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ ثُمَّ عَرَجُوا وَ یَنْزِلُ مِثْلُهُمْ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

**[ترجمه]امالی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند آفریده ای بیش از فرشتگان نیافریده، و البته هر روز 70 هزار فرشته نازل می­شوند، و به سوی بیت المعمور آمده و به گرد آن می­گردند، پس از طواف بیت المعمور، برای طواف کعبه فرود می­آیند. پس از طواف آن، به سوی قبر مطهّر پیامبر صلی الله علیه وآله می­روند، بر آن حضرت سلام می­دهند، آن گاه به سوی قبر پاک امیر المؤمنین علیه السلام روانه می­گردند و پس از سلام بر آن حضرت به سوی قبر أبی عبد الله الحسین علیه السلام می­روند و بر آن حضرت سلام می­دهند. آن گاه به آسمان عروج می­کنند و تا قیامت گروهی از ملائکه هر روز نازل شده و همین اعمال را انجام می­دهند. - . کتاب امالی پسر شیخ یافت نشد اما این حدیث در کتاب امالی شیخ طوسی ص 214 موجود است -

**[ترجمه]

«9»

وَ قَالَ علیه السلام: مَنْ زَارَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَارِفاً بِحَقِّهِ غَیْرَ مُتَجَبِّرٍ وَ لَا

ص: 176


1- 1. تفسیر القمّیّ: 543- 544.
2- 2. القاموس: ج 3 ص 60.
3- 3. القاموس: ج 4، ص 338.
4- 4. کذا فی المصدر: لکن فی نسختین من الکتاب« فی الأرض».
5- 5. تفسیر القمّیّ: 583.

مُتَکَبِّرٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَجْرَ مِائَةِ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ بُعِثَ مِنَ الْآمِنِینَ وَ هَوَّنَ عَلَیْهِ الْحِسَابَ وَ اسْتَقْبَلَتْهُ الْمَلَائِکَةُ فَإِذَا انْصَرَفَ شَیَّعَتْهُ إِلَی مَنْزِلِهِ فَإِنْ مَرِضَ عَادُوهُ وَ إِنْ مَاتَ تَبِعُوهُ بِالاسْتِغْفَارِ إِلَی قَبْرِهِ.

**[ترجمه]امالی: هرکس امیر المؤمنین علیه السّلام را با معرفت به حقّ او زیارت کند و از روی تجبّر و تکبّر به زیارت نیامده باشد، خدا برایش ثواب 100 هزار شهید می­نویسد، و گناهان گذشته و آینده اش را می آمرزد، و در قیامت در گروه ایمنان از عذاب مبعوث می­گردد، و حسابرسی او آسان می­شود و فرشتگان به استقبال او می­آیند، و زمانی که از زیارت باز گردد، او را تا منزلش بدرقه می­کنند و اگر بیمار شود به عیادت او می­آیند، و اگر از دنیا برود او را تا قبرش تشییع می­کنند و برایش آمرزش می­طلبند. - . همان -

**[ترجمه]

«10»

الْخِصَالُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْقَزْوِینِیِّ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ مَقْبُرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْأَحْوَلِ عَنْ خَلَّادٍ الْمِنْقَرِیِ (1)

عَنْ قَیْسٍ عَنْ أَبِی حُصَیْنٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ وَثَّابٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: کَانَ عَلَی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ تَعْوِیذَانِ حَشْوُهُمَا مِنْ زَغَبِ جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام (2).

**[ترجمه]خصال: ابن عمر گفته: حسن و حسین علیهما السّلام دو تعویذ داشتند که درونشان خرده های پر جبرئیل بود. - . خصال : 33 -

**[ترجمه]

«11»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی فَقَالَ إِنَّا مَعْشَرَ الْمَلَائِکَةِ لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ وَ لَا تِمْثَالُ جَسَدٍ وَ لَا إِنَاءٌ یُبَالُ فِیهِ (3).

الکافی، عن أبی علی الأشعری عن محمد بن عبد الجبار عن صفوان: مثله (4)

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: که جبرئیل به نزد من آمد و گفت: ما فرشتگان به خانه ای که در آن سگ یا مجسّمه یا ظرفی که در آن بول کنند باشد، وارد نمی­شویم. - . خصال :66 -

در کافی مانند این حدیث آمده است. - . کافی 3 : 393 -

**[ترجمه]

بیان

لعله مخصوص بغیر الحفظة مع أنه یمکن أن یکونوا مع عدم الدخول أیضا مطلعین علی ما یصدر عنه.

**[ترجمه]احتمالا فرشتگان حافظ، از مقصود روایت خارج می­باشند [چرا که آن ها باید وارد این خانه ها شوند و آنچه واقع می­شود را ثبت کنند]، با اینکه این احتمال هم وجود دارد که فرشتگان حافظ نیز داخل در مراد روایت باشند و آن ها بدون وارد شدن به خانه ها از آنچه درون خانه ها واقع می­شود، اطّلاع داشته باشند.

**[ترجمه]

«12»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ بِإِسْنَادِهِ یَرْفَعُهُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: الْمَلَائِکَةُ عَلَی ثَلَاثَةِ أَجْزَاءٍ فَجُزْءٌ لَهُمْ جَنَاحَانِ وَ جُزْءٌ لَهُمْ ثَلَاثَةُ أَجْنِحَةٍ وَ جُزْءٌ لَهُمْ أَرْبَعَةُ أَجْنِحَةٍ(5).

ص: 177


1- 1. فی المصدر: المقری.
2- 2. الخصال: 33.
3- 3. الخصال: 66.
4- 4. الکافی: ج 3، ص 393.
5- 5. الخصال: 72.

الکافی، عن عدة من أصحابه عن سعد بن زیاد و علی بن إبراهیم عن أبیه جمیعا عن ابن محبوب عن عبد الله بن طلحة: مثله (1)

**[ترجمه]خصال: پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: فرشتگان سه دسته­اند: یک دسته دو بال دارند و یک دسته سه بال، و یک دسته چهار بال. - . خصال : 72 -

در کتاب کافی نیز مانند این حدیث آمده است. - . کافی 8 : 272 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد أن أکثر الملائکة کذلک فلا ینافی ما ورد من کثرة أجنحة بعض الملائکة.

**[ترجمه]بسا مقصود روایت این است که بیشتر فرشته ها چنین هستند و این تعداد بال از جهت اغلبیّت است، پس این منافات ندارد با آنچه در روایات درباره کثرت بال های برخی فرشته ها آمده است.

**[ترجمه]

«13»

التَّوْحِیدُ، وَ الْخِصَالُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعْدٍ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ لُوطِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قُدْرَةِ اللَّهِ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَائِکَةً لَوْ أَنَّ مَلَکاً مِنْهُمْ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ مَا وَسِعَتْهُ لِعِظَمِ خَلْقِهِ وَ کَثْرَةِ أَجْنِحَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ کُلِّفَتِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ أَنْ یَصِفُوهُ مَا وَصَفُوهُ لِبُعْدِ مَا بَیْنَ مَفَاصِلِهِ وَ حُسْنِ تَرْکِیبِ صُورَتِهِ وَ کَیْفَ یُوصَفُ مِنْ مَلَائِکَتِهِ مَنْ سَبْعُمِائَةِ عَامٍ مَا بَیْنَ مَنْکِبَیْهِ وَ شَحْمَةِ أُذُنِهِ (2)

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسُدُّ الْأُفُقَ بِجَنَاحٍ مِنْ أَجْنِحَتِهِ دُونَ عِظَمِ یَدَیْهِ (3) وَ مِنْهُمْ مَنِ السَّمَاوَاتُ إِلَی حُجْزَتِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدَمُهُ عَلَی غَیْرِ قَرَارٍ فِی جَوِّ الْهَوَاءِ الْأَسْفَلِ وَ الْأَرَضُونَ إِلَی رُکْبَتَیْهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ أُلْقِیَ فِی نُقْرَةِ إِبْهَامِهِ جَمِیعُ الْمِیَاهِ لَوَسِعَتْهَا وَ مِنْهُمْ مَنْ لَوْ أُلْقِیَتِ السُّفُنُ فِی دُمُوعِ عَیْنَیْهِ لَجَرَتْ دَهْرَ الدَّاهِرِینَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ (4).

**[ترجمه]خصال و توحید: از امیر المؤمنین علیه السلام درباره قدرت خدای بزرگ سؤال شد. پس آن حضرت برخاست و خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جا آورد. بعد از آن فرمود: خدای تبارک و تعالی را فرشتگانی است که اگر یکی از ایشان به سوی زمین فرود آید، زمین گنجایش او را ندارد به جهت بزرگی خلقت و بسیاری بال هایش. و برخی از ایشان آن چنانند که اگر جنّ و انس را مکلّف به توصیف او کنند، نخواهند توانست؛ به خاطر فاصله زیاد بین مفاصلش و زیبایی ترکیب صورتش. و چگونه وصف شود از فرشتگانش، کسی که ما بین دوش ها و نرمه گوش هایش هفتصد سال راه هست. و از جمله ایشان کسی است که افق آسمان را با یک بال از بال هایش می بندد و پر می کند، قطع نظر از بزرگی بدنش. و از جمله ایشان کسی است که آسمان ها تا کمر او است. و از جمله ایشان کسی است که پایش بر چیزی قرار و آرام ندارد، بلکه در هوای زمین های پائین تر ایستاده و عمق زمین ها تا زانوهای اوست. و از جمله ایشان کسی است که اگر همه آب ها در گودی انگشت ابهامش ریخته شود، گنجایش آن را دارد. و از جمله ایشان کسی است که اگر کشتی ها در اشک های چشم هایش انداخته شوند، رودهای بسیار روان گردد، فَتَبارَکَ اللَّهُ أحسَنُ الخَالِقِینَ. - . خصال : 36 و توحید : 201 -

**[ترجمه]

«14»

الْعُیُونُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یُوسُفَ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَنْبَسَةَ عَنْ دَارِمِ بْنِ قَبِیصَةَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ دِیکاً عُرْفُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَی إِذَا کَانَ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ مِنَ اللَّیْلِ سَبَّحَ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِصَوْتٍ یَسْمَعُهُ

ص: 178


1- 1. روضة الکافی: 272.
2- 2. فی التوحید: اذنیه.
3- 3. فی المصدرین: بدنه.
4- 4. الخصال: 36، التوحید: 201.

کُلُّ شَیْ ءٍ مَا خَلَا الثَّقَلَیْنِ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ فَتَصِیحُ عِنْدَ ذَلِکَ دِیَکَةُ الدُّنْیَا(1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: به نقل امام رضا علیه السلام از اجداد طاهرینش رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدا خروسی دارد که کاکلش زیر عرش و پاهایش در اعماق زمین هفتم قرار دارد. در ثلث آخر شب، با صدایی که همه خلایق به جز جنّ و انس آن را می­شنوند، خدای سبحان را تسبیح می­گوید، پس در آن هنگام است که همه خروس های دنیا بانگ سر می­دهند. - . عیون اخبار الرضا 2 : 77 -

**[ترجمه]

«15»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ: سَأَلَ الزِّنْدِیقُ فِیمَا سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ مَا عِلَّةُ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِعِبَادِهِ یَکْتُبُونَ عَلَیْهِمْ وَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَالِمُ السِّرِّ وَ مَا هُوَ أَخْفَی قَالَ اسْتَعْبَدَهُمْ بِذَلِکَ وَ جَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلَی خَلْقِهِ لِیَکُونَ الْعِبَادُ لِمُلَازَمَتِهِمْ إِیَّاهُمْ أَشَدَّ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ مُوَاظَبَةً أَوْ عَنْ مَعْصِیَتِهِ أَشَدَّ انْقِبَاضاً وَ کَمْ مِنْ عَبْدٍ یَهُمُّ بِمَعْصِیَةٍ فَذَکَرَ مَکَانَهَا فَارْعَوَی وَ کَفَّ فَیَقُولُ رَبِّی یَرَانِی وَ حَفَظَتِی عَلَیَّ بِذَلِکَ تَشْهَدُ وَ إِنَّ اللَّهَ بِرَأْفَتِهِ وَ لُطْفِهِ أَیْضاً وَکَلَهُمْ بِعِبَادِهِ یَذُبُّونَ عَنْهُمْ مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ وَ هَوَامَّ الْأَرْضِ وَ آفَاتٍ کَثِیرَةً مِنْ حَیْثُ لَا یَرَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَی أَنْ یَجِی ءَ أَمْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (2).

**[ترجمه]احتجاج: زندیق در پرسش های خود از امام صادق علیه السّلام پرسید: علّت وجود ملائکه موکّل بر بندگان که اعمال آن ها را چه بد و چه خوب، چه به نفع آن ها و چه به ضرر آن ها می­نویسند، چیست؟ با اینکه خدا به سر و نهان تر از سر انسان ها آگاه است؟ فرمود: با این کار آن ها را به بندگی گرفته و آن ها را گواهان بر خلقش قرار داد، تا بندگانش به علّت این مراقبت، بیشتر مواظب طاعت خدا باشند و خود داریشان از گناهان بیشتر شود. و چه بسیار بنده ای که قصد گناه می کند، ولی با توجّه به جایگاه این دو فرشته از معصیت باز می ایستد، و می گوید پروردگارم مرا می بیند و فرشتگان محافظ من، علیه من، به انجام این گناه شهادت خواهند داد. و نیز خدای سبحان به لطف خود آن ها را بر بندگانش گمارده تا شیاطین سرکش، و جانوران زمین و آفات فراوانی را از طریقی که خود نمی بینند، به فرمان خدا از آن ها دفع کنند تا اینکه فرمان خدای عزّ و جلّ برسد. - . احتجاج : 191 -

**[ترجمه]

«16»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ یَقُولُ بِأَمْرِ اللَّهِ مِنْ أَنْ یَقَعَ فِی رَکِیٍّ أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ یُصِیبُهُ شَیْ ءٌ حَتَّی إِذَا جَاءَ الْقَدَرُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ یَدْفَعُونَهُ إِلَی الْمَقَادِیرِ وَ هُمَا مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ بِاللَّیْلِ وَ مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ بِالنَّهَارِ یَتَعَاقَبَانِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه: « لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ » فرمود: به فرمان خدا او را از اینکه در چاهی افتد، یا دیواری بر او فرود آید یا به او شری برسد حفظ می­کنند. تا آن گاه که تقدیر الهی فرا رسد، پس او را با آن تقدیر رها می­کنند و به دست مقدّراتش می­سپارند. و آن دو، دو فرشته هستند که او را در شب حفظ می­کنند و دو فرشته دیگر که متعاقبا او را در روز محافظت می­کنند. - . تفسیر علی بن ابراهیم : 337 -

**[ترجمه]

بیان

الرکی جمع الرکیة و هو البئر.

**[ترجمه]«رکیّ» جمع «رکیّه» و به معنای چاه است.

**[ترجمه]

«17»

التَّفْسِیرُ،: لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّهَا قُرِئَتْ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لِقَارِئِهَا أَ لَسْتُمْ عُرْباً کَیْفَ تَکُونُ الْمُعَقِّبَاتُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ إِنَّمَا الْمُعَقِّبُ مِنْ خَلْفِهِ فَقَالَ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاکَ کَیْفَ هَذَا فَقَالَ إِنَّمَا نَزَلَتْ لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ خَلْفِهِ وَ رَقِیبٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ یَحْفَظُونَهُ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ مَنِ الَّذِی یَقْدِرُ أَنْ یَحْفَظَ الشَّیْ ءَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ هُمُ الْمَلَائِکَةُ الْمُوَکَّلُونَ بِالنَّاسِ (4).

ص: 179


1- 1. العیون: ج 2، ص 72.
2- 2. الاحتجاج: 191. و ستأتی الروایة ....
3- 3. القمّیّ: 337.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 337.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: آیه: « لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ » نزد امام صادق علیه السّلام خوانده شد، حضرت به خواننده فرمود: مگر شما عرب نیستید؟ چگونه معقّبات از پیش رویِ او باشد، حال آنکه باید از پشت سر او باشد. آن مرد گفت: فدایت شوم، این چگونه است؟ توضیح بفرمایید. حضرت فرمود: آیه این گونه نازل شده: « له معقّبات من خلفه و رقیب من بین یدیه یحفظونه بامر اللَّه » و کیست که بتواند چیزی را از امر خدا نگهدارد؛ و آنان همان فرشتگان موکّل بر مردم هستند. - . همان -

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی الشواذ قراءة أبی البرهشم (1) لَهُ مُعَقِّباتٌ (2) مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ و رقباء من خلفه یحفظونه بأمر الله

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ خَلْفِهِ وَ رَقِیبٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ یَحْفَظُونَهُ بِأَمْرِ اللَّهِ.

وَ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عِکْرِمَةَ وَ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ: یَحْفَظُونَهُ بِأَمْرِ اللَّهِ (3).

**[ترجمه]مرحوم طبرسی گفته: از جمله قراءات شاذ، قرائت ابی برهشم است، که آیه را این گونه قرائت نموده: « له معقبات من بین یدیه و رقباء من خلفه یحفظونه بامر اللَّه » و از امام صادق علیه السّلام این گونه روایت شده: «له معقبات من خلفه و رقیب من بین یدیه یحفظونه بامر اللَّه » از امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن عباس و عکرمه و زید بن علی هم « یحفظونه بأمر الله » نقل شده است.

**[ترجمه]

«18»

التَّوْحِیدُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِی مَنْصُورٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَکاً بُعْدُ مَا بَیْنَ شَحْمَةِ أُذُنِهِ إِلَی عُنُقِهِ (4) مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامِ خَفَقَانِ الطَّیْرِ(5).

الکافی، عن العدة عن أحمد بن محمد عن بعض أصحابه عن القندی: مثله (6)

**[ترجمه]توحید: امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا تعالی فرشته ای دارد که فاصله میان نرمه گوش او تا گردنش به اندازه پانصد سال پرواز پرنده است. - . توحید صدوق : 204 -

در کتاب کافی مانند این حدیث آمده است. - . کافی 8 :272 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری خفقت الرایة تخفق و تخفق خفقا و خفقانا و کذلک القلب و السراب إذا اضطربا و یقال خفق الطیر(7)

أی طار و أخفق إذا ضرب بجناحیه (8).

**[ترجمه]جوهری گفته - . صحاح جوهری 4 : 1469 - : که «خَفِقت الرایه» یعنی پرچم به اهتزاز درآمد، و «خفق القلب و السراب» یعنی به لرزه درآمد. و گفته می­شود: «خفق الطیر» یعنی پرنده پرواز کرد، و «أخفق» یعنی بال زد .

**[ترجمه]

«19»

التَّوْحِیدُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَائِکَةً أَنْصَافُهُمْ مِنْ بَرْدٍ وَ أَنْصَافُهُمْ مِنْ نَارٍ یَقُولُونَ

ص: 180


1- 1. فی المصدر: أبی البرهسم، و فی القاموس( ج 4- ص 80) أبو البرهسم کسفرجل عنوان ابن عثمان الزبیدیّ ذو القراءات الشواذ.
2- 2. فی المصدر: معاقیب.
3- 3. مجمع البیان: ج 6، ص 279.
4- 4. فی المصدر: إلی عاتقه.
5- 5. التوحید: ص 204.
6- 6. روضة الکافی: 272.
7- 7. فی المصدر: الطائر.
8- 8. الصحاح: ج 4، ص 1469.

یَا مُؤَلِّفاً بَیْنَ الْبَرْدِ وَ النَّارِ ثَبِّتْ قُلُوبَنَا عَلَی طَاعَتِکَ (1).

**[ترجمه]توحید: امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای تبارک و تعالی فرشتگانی دارد که نیمی از آن ها از تگرگ و نیمی دیگر از آتش. عرضه می­دارند: ای الفت بخش میان تگرگ و آتش، دل ما را بر طاعتت پایدار کن. - . توحید صدوق : 205 -

**[ترجمه]

«20»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسْوَارِیِّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْبَرْدَعِیِّ عَنْ عَدِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْبَاقِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْبَرَاءِ عَنْ عَبْدِ الْمُنْعِمِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی دِیکاً رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ السُّفْلَی وَ رَأْسُهُ عِنْدَ الْعَرْشِ بَاقِی عُنُقِهِ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی وَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ مَضَی مُصْعِداً فِیهَا مَدَّ الْأَرَضِینَ حَتَّی خَرَجَ مِنْهَا إِلَی أُفُقِ السَّمَاءِ ثُمَّ مَضَی فِیهَا مُصْعِداً حَتَّی انْتَهَی قَرْنُهُ إِلَی الْعَرْشِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَکَ رَبِّی وَ لِذَلِکَ (2)

الدِّیکِ جَنَاحَانِ إِذَا نَشَرَهُمَا جَاوَزَا الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَإِذَا کَانَ فِی آخِرِ اللَّیْلِ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ وَ خَفَقَ بِهِمَا وَ صَرَخَ بِالتَّسْبِیحِ وَ هُوَ یَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْکَبِیرِ الْمُتَعَالِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ سَبَّحَتْ دِیَکَةُ الْأَرْضِ کُلُّهَا وَ خَفَقَتْ بِأَجْنِحَتِهَا وَ أَخَذَتْ فِی الصُّرَاخِ فَإِذَا سَکَنَ ذَلِکَ الدِّیکُ فِی السَّمَاءِ سَکَنَتِ الدِّیَکَةُ فِی الْأَرْضِ فَإِذَا کَانَ فِی بَعْضِ السَّحَرِ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ فَجَاوَزَا الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ خَفَقَ بِهِمَا وَ صَرَخَ بِالتَّسْبِیحِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَزِیزِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْقَهَّارِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْعَرْشِ الْمَجِیدِ سُبْحَانَ اللَّهِ ذِی الْعَرْشِ الرَّفِیعِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ سَبَّحَتْ دِیَکَةُ الْأَرْضِ فَإِذَا هَاجَ هَاجَتِ الدِّیَکَةُ فِی الْأَرْضِ تُجَاوِبُهُ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّقْدِیسِ لِلَّهِ تَعَالَی وَ لِذَلِکَ الدِّیکِ رِیشٌ أَبْیَضُ کَأَشَدِّ

بَیَاضٍ مَا رَأَیْتُهُ قَطُّ لَهُ زَغَبٌ أَخْضَرُ تَحْتَ رِیشِهِ الْأَبْیَضِ کَأَشَدِّ خُضْرَةٍ مَا رَأَیْتُهَا قَطُّ فَمَا زِلْتُ مُشْتَاقاً إِلَی أَنْ أَنْظُرَ إِلَی رِیشِ ذَلِکَ الدِّیکِ (3).

**[ترجمه]توحید: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خدای متعالی خروسی دارد که دو پایش در اعماق زمین هفتم، [ و سرش نزد عرش و گردنش زیر عرش قرار دارد و او فرشته ایست از فرشتگان خدا، که خدا او را آفریده و پاهاش در اعماق زمین هفتم است.] به اندازه زمین ها بالا آید تا به افق آسمان رسد، و باز هم بالا رود تا شاخش عرش را بساید، گوید: منزّهی تو، ای پروردگار من. آن خروس دو بال دارد که چون بازشان کند از مشرق و مغرب بگذرند، و آخر شب پر هایش را بگشاید و بر هم زند و صدا به تسبیح خدا بلند کند در حالی که می­گوید: « سبحان اللَّه الملک القدوس الکبیر المتعال، لا اله الا هو الحی القیوم » وقتی چنین کند، همه خروس های زمین تسبیح گویند و پر زنند و فریاد کشند. و هنگامی که آن خروس در آسمان آرام شود خروس های زمین هم آرام می­شوند. و سحرگاه دو بال خود را باز می­کند پس از مشرق و مغرب می­گذرد؛ آن ها را بر هم می­زند و صدا به تسبیح بلند می­کند و می­گوید: «سبحان اللَّه العزیز، سبحان اللَّه العظیم، سبحان اللَّه العزیز القهّار، سبحان اللَّه ذی العرش المجید، سبحان اللَّه ذی العرش الرفیع». چون چنین کند، خروس های زمین نیز تسبیح خدا می گویند، چون به هیجان در آید، خروس های زمین نیز به هیجان درآیند و در پاسخ او به تسبیح می پردازند. آن خروس، پری دارد که بی نهایت سپید است که مانندش را هرگز ندیدم. پرهای ریزی زیر آن پر سفید دارد که بی نهایت سبز است، مانندش را هرگز ندیدم. همیشه شوق دارم که به پر آن خروس بنگرم. - . توحید صدوق : 202 - 203 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری التخم منتهی کل قریة أو أرض و الجمع تخوم (4)

ص: 181


1- 1. التوحید: 205.
2- 2. فی المصدر: و إن لذلک الدیک جناحین.
3- 3. التوحید: 202- 203.
4- 4. الصحاح: ج 1، ص 143.

و ملک أی و هو ملک و فی بعض النسخ و ملکا فیکون عطف تفسیر لقوله دیکا و الصراخ الصوت و الزغب الشعیرات الصفر علی ریش الفرخ ذکره الجوهری (1).

**[ترجمه]جوهری گفته: «تخم»، انتهای هر روستا یا زمین را گویند، جمع آن «تخوم» است. - . صحاح جوهری 1 : 143 - «صراخ» به معنای صوت است و «زغب» موهای ریز زردی است بر پر جوجه .

**[ترجمه]

«21»

التَّوْحِیدُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ نِصْفُ جَسَدِهِ الْأَعْلَی نَارٌ وَ نِصْفُهُ الْأَسْفَلُ الثَّلْجُ فَلَا النَّارُ تُذِیبُ الثَّلْجَ وَ لَا الثَّلْجُ یُطْفِئُ النَّارَ وَ هُوَ قَائِمٌ یُنَادِی بِصَوْتٍ لَهُ رَفِیعٍ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِی کَفَّ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ فَلَا تُذِیبُ هَذَا الثَّلْجَ وَ کَفَّ بَرْدَ هَذَا الثَّلْجِ فَلَا یُطْفِئُ حَرَّ هَذِهِ النَّارِ اللَّهُمَّ یَا مُؤَلِّفاً بَیْنَ الثَّلْجِ وَ النَّارِ أَلِّفْ بَیْنَ قُلُوبِ عِبَادِکَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی طَاعَتِکَ (2).

**[ترجمه]توحید: یامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا فرشته ای دارد که نصف بالای بدنش، آتش و نصف پائین برف است. نه آتش برف را آب می­کند؛ نه برف آتش را خاموش می­کند، و او ایستاده و با صدای بلند فریاد می­زند: منزّه است خدایی که حرارت این آتش را باز داشته، پس این برف را آب نمی کند، و سردی این برف را باز داشته، پس حرارت این آتش را از بین نمی­برد. خدایا، ای کسی که میان برف و آتش الفت دادی، دل بندگان مؤمنت را با طاعتت الفت ده. - . توحید صدوق : 203 -

**[ترجمه]

«22»

وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَائِکَةً لَیْسَ شَیْ ءٌ مِنْ أَطْبَاقِ أَجْسَادِهِمْ إِلَّا وَ هُوَ یُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی وَ یُحَمِّدُهُ مِنْ نَاحِیَتِهِ بِأَصْوَاتٍ مُخْتَلِفَةٍ لَا یَرْفَعُونَ رُءُوسَهُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَا یَخْفِضُونَهَا إِلَی أَقْدَامِهِمْ مِنَ الْبُکَاءِ وَ الْخَشْیَةِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

**[ترجمه]توحید: پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله فرمود: خدای تبارک و تعالی فرشتگانی دارد که با تمام اجزاء و اندام هایشان با صداهای مختلف تسبیح و حمد خدا را به جا می­آورند. از شدت گریه و ترس از خدای عزّ و جلّ سرهای خود را نه به آسمان بالا می­برند و نه به قدم های خود نظر می­افکنند. - .[2] همان -

**[ترجمه]

«23»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ فِی السَّمَاءِ بِحَارٌ قَالَ نَعَمْ أَخْبَرَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ لَبِحَاراً عُمْقُ أَحَدِهَا مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ فِیهَا مَلَائِکَةٌ قِیَامٌ مُنْذُ خَلَقَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَاءُ إِلَی رُکَبِهِمْ لَیْسَ مِنْهُمْ مَلَکٌ إِلَّا وَ لَهُ أَلْفٌ وَ أَرْبَعُمِائَةِ جَنَاحٍ فِی کُلِّ جَنَاحٍ أَرْبَعَةُ وُجُوهٍ فِی کُلِّ وَجْهٍ أَرْبَعَةُ الْسُنٍ لَیْسَ فِیهَا جَنَاحٌ وَ لَا وَجْهٌ وَ لَا لِسَانٌ وَ لَا فَمٌ إِلَّا وَ هُوَ یُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی بِتَسْبِیحٍ لَا یُشْبِهُ نَوْعٌ مِنْهُ صَاحِبَهُ (4).

ص: 182


1- 1. الصحاح: ج 5، ص 1877.
2- 2. التوحید: 203.
3- 3. التوحید: 203.
4- 4. التوحید: 204.

**[ترجمه]توحید: جمیل بن درّاج می­گوید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدم: آیا در آسمان دریا هست؟ فرمود: آری، پدرانم از جدّم به من خبر دادند که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: در آسمان های هفت گانه، دریاهایی وجود دارد که عمق یکی از آن­ها به اندازه پانصد سال راه است. در آن­ها فرشتگانی وجود دارد که از لحظه ای که خدای عزّ و جلّ آن­ها را آفریده است، ایستاده­اند و آب تا زانوی آن­هاست. هر کدام از آن­ها 1400 بال دارد که در هر بالی چهار چهره و در هر چهره چهار زبان، وجود دارد. هر کدام از بال­ها و چهره­ها و زبان­ها و دهان­ها خدا را به گونه ای که مشابه دیگری نیست، تسبیح می­گویند. - .[3] توحید صدوق : 204 -

**[ترجمه]

«24»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الشَّعِیرِیِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: جَاءَ ابْنُ الْکَوَّاءِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهِ إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی لآَیَةً قَدْ أَفْسَدَتْ عَلَی قَلْبِی وَ شَکَّکَتْنِی فِی دِینِی فَقَالَ لَهُ علیه السلام ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ عَدِمَتْکَ وَ مَا تِلْکَ (1) الْآیَةُ قَالَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ (2) فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ فِی صُوَرٍ شَتَّی أَلَا إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی مَلَکاً فِی صُورَةِ دِیکٍ (3) أَبَجَّ أَشْهَبَ بَرَاثِنُهُ فِی الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ السُّفْلَی وَ عُرْفُهُ مَثْنِیٌّ تَحْتَ الْعَرْشِ لَهُ جَنَاحَانِ جَنَاحٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ فِی الْمَغْرِبِ وَاحِدٌ مِنْ نَارٍ وَ الْآخَرُ مِنْ ثَلْجٍ فَإِذَا حَضَرَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَامَ عَلَی بَرَاثِنِهِ ثُمَّ رَفَعَ عُنُقَهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ ثُمَّ صَفَقَ بِجَنَاحَیْهِ کَمَا تَصْفِقُ الدُّیُوکُ فِی مَنَازِلِکُمْ فَیُنَادِی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً سَیِّدُ(4) النَّبِیِّینَ وَ أَنَّ وَصِیَّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَنَّ اللَّهَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ قَالَ فَتَخْفِقُ الدِّیَکَةُ بِأَجْنِحَتِهَا فِی مَنَازِلِکُمْ فَتُجِیبُهُ عَنْ قَوْلِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ مِنَ الدِّیَکَةِ فِی الْأَرْضِ (5).

الإحتجاج، عن الأصبغ: مثله (6)

**[ترجمه]توحید: ابن کوّاء نزد امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و گفت: به خدا سوگند که در قرآن آیه­ای است که قلبم را تباه کرده و مرا در دینم به شک انداخته، پس حضرت به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند و تو را از دست بدهد، آن آیه چیست؟ گفت: این قول خدای تعالی: « وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ. » - .[4] نور / 41 - {همه ستایش و نیایش خود را می دانند.} حضرت به او فرمود: ای پسر کوّاء، همانا خدای تعالی فرشتگان را به صورت­های گوناگون آفریده است. آگاه باش که خدای تعالی فرشته­ای به شکل خروس دارد؛ چشم گشاده خاکستری، چنگال هایش در زمین هفتم است و کاکلش در زیر عرش فرو افتاده، دو بال دارد؛ یکی در مشرق و دیگری در مغرب، یکی از آتش و دیگری از برف. چون هنگام نماز شود بر روی چنگال­های خود می ایستد و از زیر عرش گردن برافرازد و پرهای خود را برهم می­زند، آن گونه که خروس­ها در خانه های شما بال می­زنند. پس فریاد کشد: شهادت می­دهم که معبودی جز خدا، شایسته پرستش نیست، شریک ندارد، و شهادت می­دهم که محمّد صلی الله علیه و آله، سیّد پیامبران است، و اینکه وصی او، سیّد اوصیاء است و اینکه خدا سبّوح است و قدّوس، پروردگار فرشتگان و روح. فرمود: پس خروس­های خانه های شما پرهای خود را بر هم می­زنند و ندای او را پاسخ دهند و این است مقصود آیه: « وَ الطَّیرُ صَافَات کُلٌّ قَد عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسبِیحَهُ » - . توحید صدوق : 205 -

در کتاب احتجاج نیز مانند این حدیث آمده است. - . احتجاج : 121 -

**[ترجمه]

بیان

دیک أبج فی بعض النسخ بالباء الموحدة و الجیم و هو واسع ماق العین ذکره الجوهری و فی بعضها بالحاء المهملة من البحة و هی غلظة الصوت

ص: 183


1- 1. فی الاحتجاج: و ما هی.
2- 2. فی الاحتجاج: فما هذا الصف؟ و ما هذه الطیور؟ و ما هذه الصلاة؟ و ما هذا التسبیح؟.
3- 3. فی المصدرین: أبح.
4- 4. فی الاحتجاج: أن محمّدا عبده و رسوله.
5- 5. التوحید: 205.
6- 6. الاحتجاج: 121.

و قد مر فی التفسیر أملح و الملحة بیاض یخالطه السواد فالأشهب تفسیر إذ الشهبة بیاض یصدعه سواد و البرثن الکف مع الأصابع و مخلب الأسد و الصفق الضرب یسمع له صوت و الآیة سیأتی تفسیرها المشهور.

**[ترجمه]«دیک ابج» به معنای خروس گشاد چشم است، در بعضی نسخ، به صورت «دیک ابح» آمده که به معنای خروسی است که صدای درشت و بلند دارد. و «اشهب» به معنای خاکستری است. و «برثن» به معنای کف دست به همراه انگشتان است و همچنین به معنای چنگال شیر است و «صفق» به معنای ضربه ایست که تولید صدا می­کند. و تفسیر مشهور آیه در ادامه خواهد آمد.

**[ترجمه]

«25»

التَّوْحِیدُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ أَبِی حَیَّانَ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَائِکَةٌ حَفَظَةٌ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَنْ یَتَرَدَّی فِی بِئْرٍ أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ یُصِیبَهُ سُوءٌ فَإِذَا حَانَ أَجَلُهُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُصِیبُهُ الْخَبَرَ(1).

**[ترجمه]توحید: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: هیچ کس نیست، مگر اینکه به همراه او فرشته های پاسبان هستند که او را از اینکه در چاهی افتد، یا دیوار بر او ویران شود، یا شرّی به او رسد، حفظ می­کنند. و چون مرگش فرا رسد او را با آنچه به او می­رسد، رها می­کنند. - . توحید صدوق : 368 - (تا پایان روایت).

**[ترجمه]

«26»

الْبَصَائِرُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْفَارِسِیِّ وَ غَیْرِهِ رَفَعُوهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْکَرُوبِیِّینَ قَوْمٌ مِنْ شِیعَتِنَا مِنَ الْخَلْقِ الْأَوَّلِ جَعَلَهُمُ اللَّهُ خَلْفَ الْعَرْشِ لَوْ قُسِمَ نُورُ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ لَکَفَاهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام لَمَّا أَنْ سَأَلَ رَبَّهُ مَا سَأَلَ أَمَرَ وَاحِداً مِنَ الْکَرُوبِیِّینَ فَتَجَلَّی لِلْجَبَلِ فَ جَعَلَهُ دَکًّا.

السرائر، عن السیاری: مثله (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: امام صادق علیه السّلام فرمود: کرّوبییّن گروهی از شیعیان ما از آفریده های نخست هستند. خداوند آن­ها را پس عرش قرار داده است. اگر نور یکی از آن­ها را بر اهل زمین پخش کنند برای آن­ها کافی است. سپس فرمود: وقتی موسی علیه السّلام از پروردگارش آنچه را می­خواست، درخواست نمود؛ [خدای سبحان] به یکی از کرّوبیان امر فرمود [تا بر کوه تجلّی کند.] پس بر آن کوه تجلّی نمود و آن را نرم و پودر کرد. - .[4] بصائر الدرجات : 89 . -

در کتاب مستطرفات السرائر نیز مانند این روایت آمده است. - .[1] مستطرفات السرائر : 5 -

**[ترجمه]

«27»

إِکْمَالُ الدِّینِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الزَّهْرَانِیِّ عَنْ جَرِیرٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَلَکاً یُقَالُ لَهُ دَرْدَائِیلُ کَانَ لَهُ سِتَّةَ عَشَرَ أَلْفَ جَنَاحٍ مَا بَیْنَ الْجَنَاحِ إِلَی الْجَنَاحِ هَوَاءٌ وَ الْهَوَاءُ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَجَعَلَ یَوْماً یَقُولُ فِی نَفْسِهِ أَ فَوْقَ رَبِّنَا جَلَّ جَلَالُهُ شَیْ ءٌ فَعَلِمَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا قَالَ فَزَادَهُ أَجْنِحَةً مِثْلَهَا فَصَارَ لَهُ اثْنَانِ وَ ثَلَاثُونَ أَلْفَ جَنَاحٍ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنْ طِرْ فَطَارَ مِقْدَارَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ فَلَمْ یَنَلْ رَأْسُهُ قَائِمَةً مِنْ قَوَائِمِ

ص: 184


1- 1. التوحید:
2- 2. مستطرفات السرائر: ص 5.

الْعَرْشِ فَلَمَّا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِتْعَابَهُ أَوْحَی إِلَیْهِ أَیُّهَا الْمَلَکُ عُدْ إِلَی مَکَانِکَ فَأَنَا عَظِیمٌ فَوْقَ کُلِّ عَظِیمٍ وَ لَیْسَ فَوْقِی شَیْ ءٌ وَ لَا أُوصَفُ بِمَکَانٍ فَسَلَبَهُ اللَّهُ أَجْنِحَتَهُ وَ مَقَامَهُ مِنْ صُفُوفِ الْمَلَائِکَةِ فَلَمَّا وُلِدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام هَبَطَ جَبْرَئِیلُ فِی أَلْفِ قَبِیلٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ لِتَهْنِئَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَمَرَّ بِدَرْدَائِیلَ فقاله [فَقَالَ لَهُ] سَلِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بِحَقِّ مَوْلُودِهِ أَنْ یَشْفَعَ لِی عِنْدَ رَبِّی فَدَعَا لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِحَقِّ الْحُسَیْنِ فَاسْتَجَابَ اللَّهُ دُعَاءَهُ وَ رَدَّ عَلَیْهِ أَجْنِحَتَهُ وَ رَدَّهُ إِلَی مَکَانِهِ.

**[ترجمه]کمال الدین وتمام النعمه: ابن عباس گفته: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله می­فرمود: خدای تبارک و تعالی را فرشته ایست به نام (دردائیل)، 16000 بال دارد که میان هر دو بالش هوائی است مثل میان آسمان و زمین. روزی با خود می­گفت: آیا بالای پروردگار ما چیزیست؟ پس خدای تبارک و تعالی آنچه را که او گفت، دانست و برابر بال هایش به آن­ها افزود پس بال هایش32000 شدند. آن گاه به او وحی کرد که: بپرد و او به اندازه 500 سال پرید و سرش به یکی از پایه های عرش نرسید. چون خدای عزّ و جلّ دانست که او خسته شده به او وحی نمود: به جایگاهت برگرد. من بزرگم، و بر هر بزرگی برتری دارم، برتر از من چیزی نیست، مکان ندارم. پس خدا بال هایش را گرفت و از مقامی که در صفوف فرشته ها داشت بیرونش کرد. و چون حسین علیه السّلام زاده شد، جبرئیل با هزار دسته از فرشته ها برای مبارک باد گویی به پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرود آمد، پس به دردائیل گذر کرد. دردائیل به جبرئیل گفت: از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله بخواه که به حقّ نوزادش نزد خدا شفیع من گردد. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله برایش به حقّ حسین علیه السّلام دعا کرد و خدا دعایش را پذیرفت و بال­هایش را به او پس داد و او را به مقامش باز گرداند. - . کمال الدین وتمام النعمه : 282 -

**[ترجمه]

أقول

تمامه فی باب ولادة الحسین علیه السلام

**[ترجمه]بقیّه این روایت در باب ولادت حسین علیه السّلام آمده است.

**[ترجمه]

بیان

أ فوق ربنا لعله کان ذلک بمحض خطور البال بغیر شک لئلا ینافی العصمة(1)

و الجلالة.

**[ترجمه]عبارت «أ فوق ربّنا جلّ جلاله شیء» بسا صِرف خطور در ذهنش بوده؛ نه اینکه در آن شک داشته باشد، تا منافی عصمت و جلالت باشد.

**[ترجمه]

«28»

الْإِکْمَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُوسَی الْوَرَّاقِ عَنْ یُونُسَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قَالَ لِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَخْبِرْنِی عَنِ الْمَلَائِکَةِ أَ یَنَامُونَ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ (2) ثُمَّ قَالَ لَا أُطْرِفُکَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِشَیْ ءٍ؟ فَقُلْتُ بَلَی فَقَالَ سُئِلَ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ مَا مِنْ حَیٍّ إِلَّا وَ هُوَ یَنَامُ [مَا] خَلَا اللَّهَ وَحْدَهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَلَائِکَةُ یَنَامُونَ فَقُلْتُ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ قَالَ أَنْفَاسُهُمْ تَسْبِیحٌ.

**[ترجمه]کمال الدین وتمام النعمه: داود بن فرقد گفته: یکی از یاران ما به من گفت: به من بگو: آیا فرشتگان می­خوابند، گفتم: نمی­دانم، گفت: خدای عزّوجلّ می­فرماید: « یُسَبِّحُونَ الَّیْلَ وَ النهََّارَ لَا یَفْترُُونَ » - . انبیاء : 20 - {شبانه روز، بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند.} سپس گفت: مطلب تازه ای از امام صادق علیه السّلام برایت نگویم؟ گفتم: چرا، گفت: این سؤال را از حضرت کردند، ایشان در پاسخ فرمود: هر موجود زنده­ای خواب دارد مگر خدای یگانه، عزّ و جلّ، فرشته ها هم می­خوابند. گفتم: خدای عزّ و جلّ می­فرماید: « یُسَبِّحُونَ الَّیْلَ وَ النهََّارَ لَا یَفْترُُونَ » حضرت فرمود: نَفَس­های آن­ها تسبیح است. - . کمال الدین وتمام النعمه : 666 -

**[ترجمه]

«29»

الْخَرَائِجُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ خَیْثَمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ الَّذِینَ تَخْتَلِفُ الْمَلَائِکَةُ إِلَیْنَا فَمِنَّا مَنْ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یَرَی الصُّورَةَ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتُزَاحِمُنَا عَلَی تُکَأَتِنَا وَ إِنَّا لَنَأْخُذُ مِنْ زَغَبِهِمْ فَنَجْعَلُهُ سِخَاباً لِأَوْلَادِنَا.

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: امام باقر علیه السّلام فرمود: مائیم آنان که فرشتگان نزد ما رفت و آمد دارند، برخی از ما صدای آن­ها را می­شنود ولی صورت آن­ها را نمی­بیند، راستش فرشته ها در پشتی های ما به ما فشار می آورند [در پشتی های ما حضور می یابند] و ما از پر ریزه هایشان برای فرزندان خود گردن بند می­سازیم. - . الخرائج و الجرائح 2 : 852 -

**[ترجمه]

بیان

التکأة کهمزة ما یتکأ علیه قاله الجوهری و قال السخاب

ص: 185


1- 1. العظمة( خ).
2- 2. الأنبیاء: 20.

قلادة تتخذ من سک غیره لیس فیها من الجوهر شی ء و الجمع سخب.

lt;meta info="(تُکَأة) آن چیزی است که بر آن تکیه می­زنند، این را جوهری گفته، همچنین گفته (سخاب) گردنبند آهنی یا با دیگر فلزّات است که در آن مروارید و جواهرات به کار نرفته باشد و جمع آن (سُخب) است.

**[ترجمه]

«30»

الْخَرَائِجُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عُثْمَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا(1) فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَرُبَّمَا وَسَّدْنَاهُمُ الْوَسَائِدَ فِی مَنَازِلِنَا قِیلَ الْمَلَائِکَةُ تَظْهَرُ لَکُمْ فَقَالَ هُمْ أَلْطَفُ بِصِبْیَانِنَا مِنَّا بِهِمْ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مَسَاوِرَ فِی الْبَیْتِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَطَالَ مَا اتَّکَأَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَةُ وَ رُبَّمَا الْتَقَطْنَا مِنْ زَغَبِهَا.

**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه: « إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُواْ تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائکَةُ أَلَّا تخََافُواْ وَ لَا تحَْزَنُواْ » - .[3]فصلت / 30 - {در حقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] «هان، بیم مدارید و غمین مباشید.} فرمود: آگاه باشید، به خدا که بسیار اتفاق افتاده که ما در خانه­های خود برای آن­ها پشتی نهاده­ایم، گفته شد: فرشته ها بر شما نمایان می­شوند؟ فرمود: آن­ها با کودکان ما از خود ما، مهربانترند و دست به چند پشتی که در خانه بود زد و فرمود: به خدا بسیار شده که فرشته ها بر آن­ها تکیه زده اند، و چه بسیار از پر ریزه هایشان بر گرفتیم. - . الخرائج و الجرائح 2 : 850 - 851 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس المسور کمنبر متکأ من أدم کالمسورة(2).

**[ترجمه]در قاموس آمده: «مِسوَر» و «مِسوَره» پشتی از جنس پوست است. - . قاموس 2 : 53 -

**[ترجمه]

«31»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ (3) ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ فَإِذَا جَاءَ الْأَمْرُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَلَّیَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَمْرِ اللَّهِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه: « یَحَْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّه » - . رعد / 12 - فرمود: بنده ای نیست، مگر آنکه دو فرشته به همراه اوست که نگهداریش می­کنند و چون فرمان خدا رسد، او را با آن فرمان رها کنند. - . تفسیر عیاشی 2 : 205 -

**[ترجمه]

«32»

الْمَنَاقِبُ،: سَأَلَ الصَّادِقُ علیه السلام أَبَا حَنِیفَةَ أَیْنَ مَقْعَدُ الْکَاتِبَیْنِ قَالَ لَا أَدْرِی قَالَ مَقْعَدُهُمَا عَلَی النَّاجِدَیْنِ وَ الْفَمُ الدَّوَاةُ وَ اللِّسَانُ الْقَلَمُ وَ الرِّیقُ الْمِدَادُ(4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام صادق علیه السّلام از أبو حنیفه پرسید: نشیمنگاه دو فرشته کاتب کجاست؟ گفت: نمی دانم، حضرت فرمود: نشیمنگاه آنان روی دندانهای عقل است ، و دهان دوات و زبان قلم و آب دهان مرکّب آن هاست. - . مناقب ابن شهر آشوب 4 : 253 -

**[ترجمه]

بیان

یحتمل أن یکون المراد فم الملک و لسانه و ریقه و لو کان المراد تلک أعضاء من الإنسان فیمکن أن یکون بمحض تکلمه ینقش فی ألواحهم فیکون مخصوصا بالکلام.

**[ترجمه]بسا که مقصود دهان و زبان و آب دهان خود فرشته است، و اگر منظور از این کلمات، اعضاء آدمی باشد، ممکن است به محض سخن گفتن، در الواح آن­ها نقش بندد، پس مخصوص به سخن گفتن می­شود.

**[ترجمه]

«33»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ صَالِحٍ (5) الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ رَجُلٌ مَا السُّنَّةُ فِی دُخُولِ الْخَلَاءِ قَالَ یَذْکُرُ اللَّهَ وَ یَتَعَوَّذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ

ص: 186


1- 1. فصّلت: 30.
2- 2. القاموس: ج 2، ص 53.
3- 3. الرعد: 12.
4- 4. المناقب: ج 4، ص 253.
5- 5. عن صباح الحذاء( خ).

الرَّجِیمِ فَإِذَا فَرَغْتَ قُلْتَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَخْرَجَ مِنِّی الْأَذَی فِی یُسْرٍ وَ عَافِیَةٍ قَالَ رَجُلٌ فَالْإِنْسَانُ یَکُونُ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ وَ لَا یَصِیرُ(1) حَتَّی یَنْظُرَ إِلَی مَا یَخْرُجُ مِنْهُ قَالَ إِنَّهُ لَیْسَ فِی الْأَرْضِ آدَمِیٌّ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَکَانِ مُوَکَّلَانِ بِهِ فَإِذَا کَانَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ ثَنَّیَا بِرَقَبَتِهِ ثُمَّ قَالا یَا ابْنَ آدَمَ انْظُرْ إِلَی مَا کُنْتَ تَکْدَحُ لَهُ فِی الدُّنْیَا إِلَی مَا هُوَ صَائِرٌ(2).

**[ترجمه]کافی: أبی اسامه گوید: نزد امام صادق علیه السّلام بودم. مردی از ایشان پرسید: آداب داخل شدن به مستراح چیست؟ حضرت فرمود: یاد خدا کن و از شیطان رجیم به خدا پناه بر، و چون تمام کردی بگو: حمد خدا را که آزار را از من به آسانی و عافیت خارج نمود. مرد گفت: انسان در این حال تاب نمی­آورد، جز اینکه به آنچه از او خارج می­شود می­نگرد: حضرت فرمود: در زمین، هیچ انسانی نیست، مگر اینکه دو فرشته بر او گماشته شده اند. پس زمانی که او در این حالت باشد، گردنش را به پایین خم می­کنند و می­گویند: ای آدمی زاده، بنگر به آنچه برایش در این جهان رنج می­کشی که چه می شود. - . کافی 3 : 69 - 70 -

**[ترجمه]

«34»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا صعدا [صَعِدَ] مَلَکَا الْعَبْدِ الْمَرِیضِ إِلَی السَّمَاءِ عِنْدَ کُلِّ مَسَاءٍ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا ذَا کَتَبْتُمَا لِعَبْدِی فِی مَرَضِهِ فَیَقُولَانِ الشِّکَایَةَ فَیَقُولُ مَا أَنْصَفْتُ عَبْدِی إِنْ حَبَسْتُهُ فِی حَبْسٍ مِنْ حَبْسِی ثُمَّ أَمْنَعُهُ الشِّکَایَةَ اکْتُبَا لِعَبْدِی مِثْلَ مَا کُنْتُمَا تَکْتُبَانِ لَهُ مِنَ الْخَیْرِ فِی صِحَّتِهِ لَا تَکْتُبَا عَلَیْهِ سَیِّئَةً حَتَّی أُطْلِقَهُ مِنْ حَبْسِی فَإِنَّهُ فِی حَبْسٍ مِنْ حَبْسِی (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: زمانی که دو فرشته بنده بیمار، هر شام به آسمان بالا می­روند، پروردگار تبارک و تعالی می فرماید: برای بنده من در حال بیماریش چه نوشتید؟ گویند: شکایت، خدای تعالی می­فرماید: اگر بنده ام را حبس کنم و او را از شکایت کردن منع نمایم با او به انصاف رفتار نکرده ام؛ هر آنچه از کار خیر در حال تندرستی برایش می­نوشتید، برایش بنویسید و هیچ گناهی بر او ننویسید تا او را از حبسم بیرون آورم؛ چرا که او در حبس من است. - . کافی 3 : 114 -

**[ترجمه]

«35»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ دُرُسْتَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ علیه السلام یَقُولُ: إِذَا مَرِضَ الْمُؤْمِنُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی صَاحِبِ الشِّمَالِ لَا تَکْتُبْ عَلَی عَبْدِی مَا دَامَ فِی حَبْسِی وَ وَثَاقِی ذَنْباً وَ یُوحِی إِلَی صَاحِبِ الْیَمِینِ أَنِ اکْتُبْ لِعَبْدِی مَا کُنْتَ تَکْتُبُ لَهُ فِی صِحَّتِهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ (4).

**[ترجمه]کافی: دُرست گفته: شنیدم امام کاظم علیه السّلام می­فرمود: چون بنده ای بیمار شود، خدا به فرشته دست چپ وحی می­کند: مادامی که بنده من، در بند من است بر او گناهی ننویس، و به فرشته دست راست وحی می­کند: هر کار نیکی که در تندرستی بنده من، برایش می­نوشتی، برایش بنویس. - . کافی 3 : 114 -

**[ترجمه]

«36»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ عَادَ مَرِیضاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَبَداً سَبْعِینَ أَلْفاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَغْشَوْنَ رَحْلَهُ وَ یُسَبِّحُونَ فِیهِ وَ یُقَدِّسُونَ وَ یُهَلِّلُونَ وَ یُکَبِّرُونَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ نِصْفُ صَلَاتِهِمْ لِعَائِدِ الْمَرِیضِ (5).

ص: 187


1- 1. فی المخطوطة و المصدر: و لا یصبر.
2- 2. الکافی: ج 3، ص 69- 70.
3- 3. الکافی: ج 3، ص 114.
4- 4. الکافی: ج 3، ص 114.
5- 5. الکافی: ج 3، ص 120.

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس بیمار مسلمانی را عیادت کند، خدا برای همیشه 70 هزار فرشته بر او بگمارد تا در مأوی و سرپناه او وارد شوند و در آنجا تا قیامت تسبیح و تقدیس و تهلیل و تکبیر گویند و نیمی از نمازهایشان برای عیادت کننده بیمار باشد. - . کافی 3 : 120 -

**[ترجمه]

«37»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ (1) أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ مِهْرَانَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: إِنَّ الْمَیِّتَ إِذَا مَاتَ بَعَثَ اللَّهُ مَلَکاً إِلَی أَوْجَعِ أَهْلِهِ فَمَسَحَ عَلَی قَلْبِهِ فَأَنْسَاهُ لَوْعَةَ الْحُزْنِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ تُعْمَرِ الدُّنْیَا(2).

**[ترجمه]کافی: مهران بن محمّد گفته: شنیدم که امام صادق علیه السّلام می­­فرمود: انسان وقتی ­می­میرد، خدای تعالی فرشته ای را به سوی دردمندترین کسانش می­فرستد تا دست بر قلبش کشد و سوزش غم را از او ببرد، اگر چنین نبود جهان آبادان نمی­شد. - . کافی 3 : 228 -

**[ترجمه]

«38»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا لَا نَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ صُورَةُ إِنْسَانٍ وَ لَا بَیْتاً یُبَالُ فِیهِ وَ لَا بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ (3).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: جبرئیل گفت: ای رسول خدا ما در خانه ای که در آن تصویر آدمی باشد و در مکانی که در آن بول می­شود و خانه ای که در آن سگ باشد داخل نمی­شویم. - . کافی 3 : 393 -

**[ترجمه]

«39»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (4) بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: حَدَّثَنِی جَبْرَئِیلُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَهْبَطَ إِلَی الْأَرْضِ مَلَکاً فَأَقْبَلَ ذَلِکَ الْمَلَکُ یَمْشِی حَتَّی وَقَعَ إِلَی بَابٍ عَلَیْهِ رَجُلٌ یَسْتَأْذِنُ عَلَی رَبِّ الدَّارِ فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ مَا حَاجَتُکَ إِلَی رَبِّ هَذِهِ الدَّارِ قَالَ أَخٌ لِی مُسْلِمٌ زُرْتُهُ فِی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لَهُ الْمَلَکُ مَا جَاءَ بِکَ إِلَّا ذَاکَ فَقَالَ مَا جَاءَ بِی إِلَّا ذَاکَ قَالَ فَإِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ وَجَبَتْ لَکَ الْجَنَّةُ وَ قَالَ الْمَلَکُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ أَیُّمَا مُسْلِمٍ زَارَ مُسْلِماً فَلَیْسَ إِیَّاهُ زَارَ إِیَّایَ زَارَ وَ ثَوَابُهُ عَلَیَّ الْجَنَّةُ(5).

**[ترجمه]به نقل امام باقر علیه السّلام، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جبرئیل به من گفت که: خدای عزّ و جلّ فرشته ای به زمین فرو آورد و او رفت تا به در خانه ای که مردی از صاحب خانه اجازه ورود می­خواست، رسید. به او گفت: تو چه حاجتی از صاحب این خانه داری؟ گفت: برادر مسلمان من است، برای خدا تبارک و تعالی به دیدار او آمدم. فرشته گفت: تنها برای همین آمدی؟ گفت: برای همین، فرشته گفت: مرا خدا به سوی تو فرستاده و به تو سلام داده و فرموده: بهشت برای تو واجب است، و افزود که خدای عزّ و جلّ می­فرماید: هر مسلمانی که به زیارت مسلمان دیگری برود، او را زیارت نکرده، بلکه مرا زیارت کرده و پاداش او بهشت است. - . کافی 2 : 176 -

**[ترجمه]

«40»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی قُرَّةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ: مَنْ زَارَ(6)

أَخَاهُ فِی اللَّهِ فِی مَرَضٍ أَوْ صِحَّةٍ لَا یَأْتِیهِ خِدَاعاً وَ لَا اسْتِبْدَالًا وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یُنَادُونَ

ص: 188


1- 1. فی المصدر: محمّد بن یحیی عن محمّد بن الحسین عن عثمان بن عیسی.
2- 2. الکافی: ج 3، ص 228.
3- 3. الکافی: ج 3، ص 393.
4- 4. کذا فی نسخ البحار، و فی المصدر« علی بن إبراهیم، عن أبیه عن حماد بن عیسی عن إبراهیم بن عمر الیمانیّ» و هو الصواب.
5- 5. الکافی: ج 2، ص 176.
6- 6. فی بعض النسخ: ما زار أخاه ... إلا وکل اللّه به ....

فِی قَفَاهُ أَنْ طِبْتَ وَ طَابَتْ لَکَ الْجَنَّةُ فَأَنْتُمْ زُوَّارُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ وَفْدُ الرَّحْمَنِ حَتَّی یَأْتِیَ مَنْزِلَهُ فَقَالَ لَهُ یُسَیْرٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِنْ (1) کَانَ الْمَکَانُ بَعِیداً قَالَ نَعَمْ یَا یُسَیْرُ وَ إِنْ کَانَ الْمَکَانُ مَسِیرَ سَنَةٍ فَإِنَّ اللَّهَ جَوَادٌ وَ الْمَلَائِکَةَ کَثِیرٌ یُشَیِّعُونَهُ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَنْزِلِهِ (2).

**[ترجمه]کافی: أبی قرّه گفته: شنیدم امام صادق علیه السّلام می­فرمود: هر که برادرش را برای خدا چه در حال بیماری و چه در تندرستی دیدار کند، و از این دیدار خود قصد نیرنگ یا عوض نداشته باشد؛ خدا بر او 70 هزار فرشته بگمارد تا در پشت سرش ندا دهند: پاکی و بهشت بر تو خوش باد، شما زوّار خدائید، جمعیّت فرستاده شده از سوی خدای رحمانید، تا به خانه اش برگردد. یسیر به حضرت گفت: فدایت شوم، گرچه راه دور باشد؟ فرمود: آری ای یسیر، گرچه مسیر او یک سال باشد. به راستی خدا اهل جود و بخشش است و فرشتگان فراوانی، او را بدرقه می­کنند تا به خانه اش بر گردد. - . کافی 2 : 177 -

**[ترجمه]

«41»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیَخْرُجُ إِلَی أَخِیهِ یَزُورُهُ فَیُوَکِّلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَلَکاً فَیَضَعُ جَنَاحاً فِی الْأَرْضِ وَ جَنَاحاً فِی السَّمَاءِ یَطْلُبُهُ (3) فَإِذَا دَخَلَ عَلَی (4)

مَنْزِلِهِ نَادَی الْجَبَّارُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَیُّهَا الْعَبْدُ الْمُعَظِّمُ لِحَقِّی الْمُتَّبِعُ لآِثَارِ نَبِیِّی حَقٌّ عَلَیَّ إِعْظَامُکَ سَلْنِی أُعْطِکَ ادْعُنِی أُجِبْکَ اسْکُتْ أَبْتَدِئْکَ فَإِذَا انْصَرَفَ شَیَّعَهُ الْمَلَکُ یُظِلُّهُ بِجَنَاحِهِ حَتَّی یَدْخُلَ إِلَی مَنْزِلِهِ ثُمَّ یُنَادِیهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَیُّهَا الْعَبْدُ الْمُعَظِّمُ لِحَقِّی حَقٌّ عَلَیَّ إِکْرَامُکَ قَدْ أَوْجَبْتُ لَکَ جَنَّتِی وَ شَفَّعْتُکَ فِی عِبَادِی (5).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: همانا مؤمن از خانه خارج می­شود تا برادرش را زیارت کند. پس خدای عزّ و جلّ فرشته ای را بر او می­گمارد تا یک بال را در زمین نهد و بالی دیگر در آسمان، به دنبال او حرکت می­کند و سایه ایجاد می­کند. زمانی که به منزل او وارد شود، خدای تبارک و تعالی ندا می­دهد: ای بنده­ که حقّم را بزرگ داشتی و از آثار پیامبرم پیروی کردی، بر من است که تو را بزرگ بدارم، از من بخواه تا بتو بدهم، دعا کن تا تو را اجابت کنم، تو خاموش شو تا من آغاز کنم. چون برگردد، آن فرشته بدرقه اش کند و با بالش بر او سایه اندازد تا به خانه اش داخل شود. آن گاه خدای تبارک و تعالی او را ندا دهد: ای بنده­ که حقّم را بزرگ داشتی، بر من است که تو را گرامی بدارم؛ همانا بهشتم را برای تو واجب کردم و تو را در حق بندگانم شفیع قرار دادم. - . کافی 2 : 178 -

**[ترجمه]

«42»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُبَارَکِ عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ إِذَا الْتَقَیَا فَتَصَافَحَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرَّحْمَةَ عَلَیْهِمَا فَکَانَتْ تِسْعَةٌ وَ تسعین [تِسْعُونَ] لِأَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ فَإِذَا تَوَافَقَا غَمَرَتْهُمَا الرَّحْمَةُ وَ إِذَا قَعَدَا یَتَحَدَّثَانِ قَالَتِ الْحَفَظَةُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ اعْتَزِلُوا بِنَا فَلَعَلَّ لَهُمَا سِرّاً وَ قَدْ سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِمَا فَقُلْتُ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(6) فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ إِنْ کَانَتِ الْحَفَظَةُ لَا تَسْمَعُ فَإِنَّ عَالِمَ

ص: 189


1- 1. فی المصدر: و إن کان ...
2- 2. الکافی: ج 2، ص 177.
3- 3. فی المصدر: یظله.
4- 4. فی المصدر: إلی منزله.
5- 5. الکافی: ج 2، ص 178.
6- 6. ق: 18.

السِّرِّ یَسْمَعُ وَ یَرَی (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: چون دو مؤمن با هم ملاقات کنند و مصافحه نمایند، خدای عزّ و جلّ بر آن­ها رحمت نازل کند که نود و نه قسمت آن برای آن که رفیقش را بیشتر دوست می­دارد باشد. پس اگر در دوستی برابر باشند، رحمت خدا هر دو را فرا می گیرد، و چون برای مذاکره بنشینند، برخی از فرشتگان نگهبان آن­ها، به برخی دیگر می­گویند: از این­ها کناره گیریم، شاید رازی داشته باشند که خدا بر آن­ها پرده کشیده باشد. عرض کردم: مگر خدای عزّ و جلّ نمی فرماید: « مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ » - . ق / 18 - {[آدمی] هیچ سخنی را به لفظ درنمی آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او [آن را ضبط می کند].} حضرت فرمود: ای اسحاق! اگر نگهبانان نشنوند، خدای عالم به سرّ، می­شنود و می­ببیند. - . کافی 2 : 281 - 282 -

**[ترجمه]

«43»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ یَا مُوسَی أَکْرِمِ السَّائِلَ (2) بِبَذْلٍ یَسِیرٍ أَوْ بِرَدٍّ جَمِیلٍ إِنَّهُ یَأْتِیکَ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ مَلَائِکَةٌ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَنِ یَبْلُونَک (3)

فِیمَا خَوَّلْتُکَ وَ یَسْأَلُونَکَ فِیمَا نَوَّلْتُکَ فَانْظُرْ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ یَا ابْنَ عِمْرَانَ (4).

**[ترجمه]روضة الکافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: در ضمن مناجات موسی علیه السّلام با خدای عزّ و جلّ این بود که خدا به او فرمود: ای موسی، سائل را گرامی بدار [اگر برایت مقدور نیست] با بخششی اندک یا [اگر هیچ نداری] به نیکی او را رد کن. همانا نزد تو کسی می­آید که نه آدمی است و نه جنّ، بلکه فرشتگانی از فرشته های خدا هستند تا آزمایشت کنند در آنچه من به تو دادم و آنچه را من به تو بخشیدم از تو می­خواهند ، مراقب باش چه می کنی ای پسر عمران. - . روضه کافی : 45 -

**[ترجمه]

«44»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ کَتَمَ صَوْمَهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ عَبْدِی اسْتَجَارَ مِنْ عَذَابِی فَأَجِیرُوهُ وَ وَکَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ (5) مَلَائِکَةً بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِینَ وَ لَمْ یَأْمُرْهُمْ بِالدُّعَاءِ لِأَحَدٍ إِلَّا اسْتَجَابَ لَهُمْ فِیهِ (6).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس روزه اش را نهان دارد، خدای عزّ و جلّ به فرشته هایش می­فرماید: بنده ام از عذاب من پناهنده شد، پس او را پناه دهید. و خدای عزّ و جلّ فرشته هایی را به دعاء برای روزه داران گمارده، و به آن­ها نفرموده برای کسی دعا کنند، مگر اینکه دعایشان را در حقّ آن ها مستجاب می­کند. - . کافی 4 : 64 -

**[ترجمه]

«45»

وَ مِنْهُ، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مَنْ صَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْماً فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَأَصَابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ (7).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هرکس برای خدای عزّ و جلّ در گرمای سخت، روزه دارد و تشنه شود، خدا هزار فرشته بر او می­گمارد تا دست بر صورت او کشند و او را مژده دهند. - . کافی 4 : 64 -

**[ترجمه]

«46»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ (8) التَّیْمُلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ أَیَّامُ الْمَوْسِمِ بَعَثَ اللَّهُ مَلَائِکَةً فِی صُورَةِ الْآدَمِیِّینَ یَشْتَرُونَ مَتَاعَ الْحَاجِّ وَ التُّجَّارِ قُلْتُ فَمَا یَصْنَعُونَ

ص: 190


1- 1. الکافی: ج 2، ص 281- 282.
2- 2. فی المصدر: اکرم السائل إذا أتاک برد جمیل أو إعطاء یسیر فانه یأتیک ....
3- 3. فی المصدر: کیف أنت صانع فی ما أولیتک و کیف مواساتک فی ما خولتک.
4- 4. روضة الکافی: 45.
5- 5. فی المصدر: تعالی.
6- 6. الکافی: ج 4، ص 64.
7- 7. الکافی: ج 4، ص 64. و له ذیل.
8- 8. فی بعض النسخ: الحسین، و فی المصدر: علی بن إبراهیم التیملی.

قَالَ یُلْقُونَهُ فِی الْبَحْرِ(1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: در ایّام حج، خدا فرشتگانی را به صورت آدمی می­فرستد، تا کالای حج گزاران و تاجران را بخرند. گفتم: با آن چه می­کنند؟ فرمود: آن­ها را به دریا می­اندازند. - . کافی 4 : 547 -

**[ترجمه]

«47»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ سَهْلٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ خَلْقٌ أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ کُلَّ لَیْلَةٍ مِنَ السَّمَاءِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ فَیَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ لَیْلَتَهُمْ وَ کَذَلِکَ فِی کُلِّ یَوْمٍ (2).

**[ترجمه]روضة الکافی: امام صادق علیه السّلام فرمود: هیچ آفریده­ای بیشتر از فرشتگان نیست. البته هر شب 70 هزار فرشته از آسمان فرود می­آیند و به دور خانه کعبه طواف می­کنند، و هر روز نیز به همین منوال است. - . روضه کافی : 272 -

**[ترجمه]

«48»

الْإِخْتِصَاصُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ نُورٍ الْخَبَرَ(3).

**[ترجمه]اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: حقیقتا خدای عزّ و جلّ فرشتگان را از نور آفریده است. (تا پایان روایت). - . اختصاص : 109 -

**[ترجمه]

«49»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: اسْتَأْذَنَ مَلَکٌ رَبَّهُ أَنْ یَنْزِلَ إِلَی الدُّنْیَا فِی صُورَةِ آدَمِیٍّ فَأَذِنَ لَهُ فَمَرَّ بِرَجُلٍ عَلَی بَابِ قَوْمٍ یَسْأَلُ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الدَّارِ فَقَالَ الْمَلَکُ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَیَّ شَیْ ءٍ تُرِیدُ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی تَطْلُبُهُ قَالَ هُوَ أَخٌ لِی فِی الْإِسْلَامِ أَحْبَبْتُهُ فِی اللَّهِ جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ قَالَ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ رَحِمٌ مَاسَّةٌ وَ لَا نَزَعَتْکَ إِلَیْهِ حَاجَةٌ قَالَ لَا إِلَّا الْحُبَّ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَجِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَیْهِ قَالَ فَإِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ وَ هُوَ یَقُولُ قَدْ غَفَرْتُ لَکَ بِحُبِّکَ إِیَّاهُ (4).

**[ترجمه]اختصاص: امام صادق علیه السّلام فرمود: فرشته ای از پروردگارش اجازه خواست تا به صورت آدمی به زمین آید. پس به او اجازه داده شد، و او از کنار مردی گذر کرد که بر در خانه قومی بود و درباره یکی از اهل خانه سؤال می­کرد. فرشته گفت: ای بنده خدا، از این مرد که به دنبال او هستی، چه می­خواهی؟ گفت: او برادر دینی من است و من او را به خاطر خدا دوست دارم و آمده­ام به او سلام دهم. فرشته گفت: بین تو و بین او قرابت و خویشی است؟ و آیا به او نیازی نداری؟ گفت: نه، مگر دوستی در راه خدای عزّ و جلّ. آمده­ام به او سلامی بدهم. فرشته گفت: من فرستاده خدا به سوی تو هستم که می فرماید: به خاطر دوستی با او در راه من، تو را آمرزیدم. - . اختصاص : 224 -

**[ترجمه]

«50»

فِی کِتَابِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ، عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ فِی السَّمَاءِ مَلَکَیْنِ مُوَکَّلَیْنِ بِالْعِبَادِ فَمَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَاهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعَاهُ.

**[ترجمه]معاویة بن عمار گفته: شنیدم امام صادق علیه السّلام می فرمود: همانا در آسمان دو فرشته بر بنده ها گماشته هستند؛ هرکه برای خدا تواضع کند، بالایش می­برند، و هرکه تکبّر ورزد، او را پایین می­آورند [حقیرش می­سازند.] - . کتاب حسین بن سعید -

**[ترجمه]

«51»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ نَنْزِلُ عَلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لَا تَسْتَاکُونَ وَ لَا تَسْتَنْجُونَ بِالْمَاءِ وَ لَا تَغْسِلُونَ بَرَاجِمَکُمْ.

ص: 191


1- 1. الکافی: ج 4، ص 547.
2- 2. روضة الکافی: 272.
3- 3. الاختصاص: 109.
4- 4. الاختصاص: 224.

**[ترجمه]نوادر راوندی: به نقل از امام کاظم علیه السّلام از آباء طاهرینش، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمّد، چگونه بر شما فرود آیم در حالی که مسواک نمی­زنید و با آب خود را نمی­شوئید، و مفاصل انگشتان خود را از آلودگی پاک نمی کنید. - . نوادر راوندی : 192 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه من الفطرة غسل البراجم هی العقد التی فی ظهور الأصابع یجتمع فیها الوسخ الواحدة برجمة بالضم.

**[ترجمه]ابن اثیر در نهایه گفته: در حدیث آمده: «از جمله امور فطری شستن براجم است»، و آن مفاصل انگشتان در پشت دست است که آلودگی در آن جمع می­شود و مفرد این کلمه «بُرجمه» است.

**[ترجمه]

«52»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنْ مَحْمُودِ بْنِ (1)

عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَقِیَ مَلَکٌ رَجُلًا عَلَی بَابِ دَارٍ کَانَ رَبُّهَا غَائِباً فَقَالَ لَهُ الْمَلَکُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا جَاءَ بِکَ إِلَی هَذِهِ الدَّارِ فَقَالَ أَخٌ لِی أَرَدْتُ زِیَارَتَهُ قَالَ أَ لِرَحِمٍ مَاسَّةٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ أَمْ نَزَعَتْکَ إِلَیْهِ حَاجَةٌ قَالَ مَا بَیْنَنَا رَحِمٌ أَقْرَبَ مِنْ رَحِمِ الْإِسْلَامِ وَ مَا نَزَعَتْنِی إِلَیْهِ حَاجَةٌ وَ لَکِنِّی زُرْتُهُ فِی اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ فَأَبْشِرْ فَإِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ وَ هُوَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ إِیَّایَ قَصَدْتَ وَ مَا عِنْدِی أَرَدْتَ بِصُنْعِکَ فَقَدْ أَوْجَبْتُ لَکَ الْجَنَّةَ وَ عَافَیْتُکَ مِنْ غَضَبِی وَ مِنَ النَّارِ حَیْثُ أَتَیْتَهُ.

**[ترجمه]مجالس شیخ: به نقل از امام باقر علیه السّلام از آباء طاهرینش پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: فرشته ای، مردی را بر در خانه ای که صاحبش نبود، دید و به او گفت: ای بنده خدا برای چه به این خانه آمدی؟ گفت: او برادر دینی من است و من خواستم که او را زیارت کنم. فرشته گفت: آیا میان تو و او قرابت خویشاوندی وجود دارد یا حاجتی از او داری؟ گفت: هیچ خویشی از پیوند مسلمانی نزدیک تر نیست و به او نیازی هم ندارم؛ بلکه آمده­ام او را به خاطر خدایی که پروردگار جهانیان است، زیارت کنم. فرشته گفت: مژده گیر که من فرستاده خدا به سوی توام و خدا به تو سلام می­رساند و می­فرماید: تو قصد زیارت مرا کردی و تقدیر تو با من است. من بهشت را بر تو واجب کردم، و تو را از خشم خود و از آتش معاف کردم، چرا که به دیدن او آمدی. - . مجالس شیخ -

**[ترجمه]

«53»

وَ مِنْهُ، عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ النَّهْشَلِیِّ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی عَنْ مَنْدَلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَغْدُو إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فِی الْغَدَاةِ وَ کَانَ یُحِبُّ أَنْ لَا یَسْبِقَهُ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَإِذَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی صَحْنِ الدَّارِ وَ إِذَا رَأْسُهُ فِی حَجْرِ دِحْیَةَ بْنِ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیِّ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ کَیْفَ أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بِخَیْرٍ یَا أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام جَزَاکَ اللَّهُ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ خَیْراً قَالَ لَهُ دِحْیَةُ إِنِّی أُحِبُّکَ وَ إِنَّ لَکَ عِنْدِی مَدِیحَةً أُهْدِیهَا إِلَیْکَ أَنْتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَا خَلَا النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ لِوَاءُ الْحَمْدِ بِیَدِکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تُزَفُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ حِزْبِهِ إِلَی الْجِنَانِ فَقَدْ أَفْلَحَ مَنْ وَالاکَ وَ خَابَ وَ خَسِرَ مَنْ خَلَّاکَ بِحُبِّ مُحَمَّدٍ أَحَبُّوکَ وَ بِبُغْضِهِ أَبْغَضُوکَ لَا تَنَالُهُمْ شَفَاعَةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ادْنُ مِنْ صَفْوَةِ اللَّهِ فَأَخَذَ رَأْسَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَهُ فِی حَجْرِهِ فَانْتَبَهَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا هَذَا الْهَمْهَمَةُ

ص: 192


1- 1. فی بعض النسخ: محمّد.

فَأَخْبَرَهُ الْحَدِیثَ فَقَالَ لَمْ یَکُنْ دِحْیَةَ کَانَ جَبْرَئِیلَ سَمَّاکَ بِاسْمٍ سَمَّاکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ هُوَ الَّذِی أَلْقَی مَحَبَّتَکَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَهْبَتَکَ فِی صُدُورِ الْکَافِرِینَ.

**[ترجمه]مجالس شیخ: ابن عباس گفته: علی علیه السّلام همیشه بامداد نزد پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله می­رفت و آن حضرت دوست داشت که کسی در این کار بر او سبقت نگیرد. [وقتی علی علیه اسّلام وارد شد] به ناگاه پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله در صحن خانه بود و سرش در دامان دحیة بن خلیفه کلبی قرار داشت. پس علی علیه السّلام گفت: سلام بر تو، رسول خدا چگونه صبح کرد؟ گفت: به خوبی، ای برادر رسول خدا. علی علیه السّلام گفت: خدایت از طرف ما خاندان، جزای خیر دهد. دحیه گفت: همانا من تو را دوست دارم و نزد من مدحی داری که من آن را به تو هدیه می­دهم. توئی أمیر مؤمنان، و پیشوای دست و رو سفیدان و آقای فرزندان آدم تا روز قیامت به جز پیامبران و مرسلین، عَلَم حمد در قیامت به دست تو است، تو و شیعیانت به همراه محمّد صلی الله علیه وآله و گروهش به بهشت برده می­شوید. البته رستگار است هرکس تو را دوست بدارد و نومید و زیانکار است هرکس تو را وانهد. به دوستی محمّد صلّی اللَّه علیه و آله تو را دوست می­دارند و به دشمنی او دشمنت می­دارند؛ شفاعت محمّد صلّی اللَّه علیه و آله به آن ها نرسد. نزدیک بیا ای برگزیده خدا، و سر پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله را گرفت و در دامان او نهاد. پس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله بیدار شد و فرمود: این همهمه چه بود؟ امیرالمؤمنین علیه السّلام ماجرا را برای ایشان باز گفت. حضرت فرمود: او دحیه کلبی نبود، جبرئیل بود، تو را به نامی خواند که خدایت به آن نامیده، و اوست که دوستی تو را به دل مؤمنان انداخته، و ترس از تو را در دل کافران قرار داده است. - . مجالس شیخ -

**[ترجمه]

«54»

الْعِلَلُ، لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْمَلَائِکَةِ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ یَنْکِحُونَ فَقَالَ لَا إِنَّهُمْ یَعِیشُونَ بِنَسِیمِ الْعَرْشِ فَقِیلَ لَهُ مَا الْعِلَّةُ فِی نَوْمِهِمْ فَقَالَ فَرْقاً بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّ الَّذِی لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ هُوَ اللَّهُ.

**[ترجمه]علل: از امام صادق علیه السّلام درباره فرشتگان پرسیده شد که آیا می­خورند و می­نوشند و نکاح می­کنند؟ فرمود: نه، آن­ها به نسیم عرش زنده اند. پس پرسش شد: سبب خوابشان چیست؟ حضرت فرمود: برای تمایز یافتن آن­ها از خدای عزّ و جلّ، چون آن کسی را که خواب و چرت نگیرد، فقط خداست. - . علل -

**[ترجمه]

«55»

وَ مِنْهُ، قَالَ: الْعِلَّةُ فِی الصَّیْحَةِ مِنَ السَّمَاءِ کَیْفَ یَعْلَمُهَا أَهْلُ الدُّنْیَا وَ الصَّیْحَةُ هِیَ بِلِسَانٍ وَاحِدٍ وَ لُغَاتُ النَّاسِ تَخْتَلِفُ فَقَالَ إِنَّ فِی کُلِّ بَلَدٍ مَلَائِکَةً مُوَکَّلُونَ فَیُنَادِی فِی کُلِّ بَلَدٍ مَلَکٌ بِلِسَانِهِمْ وَ کَذَلِکَ لِإِبْلِیسَ شَیَاطِینُ مُوَکَّلُونَ بِکُلِّ بَلْدَةٍ یُنَادُونَ فِیهِمْ بِلِسَانِهِمْ وَ لُغَاتِهِمْ أَلَا إِنَّ الْأَمْرَ لِعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ.

**[ترجمه]علل: گفت: سبب در اینکه صیحه آسمانی را همه اهل دنیا می فهمند، با اینکه صیحه به یک زبان است و زبان مردم مختلف است چیست؟ حضرت فرمود: در هر سرزمینی فرشتگان گمارده شده­ای وجود دارند؛ پس در هر سرزمینی فرشته­ای به زبان أهل آن ندا می دهد، ابلیس هم در هر سرزمینی شیاطینی بگمارد تا به زبان اهل آن ندا دهند: آگاه باشید که حق از آن عثمان بن عفان است. - . علل -

**[ترجمه]

«56»

الْإِقْبَالُ،: فِی تَعْقِیبَاتِ نَوَافِلِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ غَیْرِهَا وَ صَلِّ عَلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ مَالِکٍ خَازِنِ النَّارِ وَ رِضْوَانَ خَازِنِ الْجَنَّةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ وَ الرُّوحِ الْأَمِینِ وَ حَمَلَةِ عَرْشِکَ الْمُقَرَّبِینَ وَ عَلَی مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ الْحَافِظَیْنِ (1) وَ عَلَی الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ (2).

**[ترجمه]اقبال: در تعقیبات نمازهای مستحب ماه مبارک رمضان و غیر آن آمده: و رحمت فرست بر جبرئیل، میکائیل، اسرافیل، فرشته مرگ، مالک دربان دوزخ، رضوان دربان بهشت، روح القدس، روح الامین، حاملان مقرّب عرش، منکر و نکیر، دو فرشته نگهبان و بر فرشتگان گرامی کاتب اعمال. - . اقبال : 35 -

**[ترجمه]

«57»

النهج، [نهج البلاغة] عَنْ نَوْفٍ الْبِکَالِیِّ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَیُّهَا الْمُتَکَلِّفُ لِوَصْفِ رَبِّکَ فَصِفْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ جُنُودَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ فِی حُجُرَاتِ الْقُدُسِ مُرْجَحِنِّینَ مُتَوَالِهَةً عُقُولُهُمْ أَنْ یَحُدُّوا أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ (3).

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: ای کسی که برای توصیف کردن پروردگارت به زحمت افتاده ای، اگر راست می گویی جبرئیل و میکاییل و لشکرهای فرشتگان مقرّب را وصف کن، که در بارگاه قدس الهی سر فرود آورده اند، و عقل هایشان در درک خدا، سرگردان و درمانده است. - . نهج البلاغه 1 : 341 -

**[ترجمه]

بیان

التکلف التجشم و ارتکاب الشی ء علی مشقة و حجرة القوم بالفتح ناحیة دارهم و الجمع حجرات کجمرة و جمرات و فی بعض النسخ حجرات بضمتین جمع حجرة بالضم و هی الغرفة و قیل الموضع المنفرد و ارجحن الشی ء کاقشعر أی مال من ثقله و تحرک قال فی النهایة أورد الجوهری هذا

ص: 193


1- 1. فی المصدر: الحافظین علی.
2- 2. الإقبال: 35.
3- 3. نهج البلاغة ج 1، ص 341.

الحرف فی حرف النون علی أن النونین أصلیة و غیره یجعلهما زائدة من رجح الشی ء کمنع إذا ثقل قال ابن أبی الحدید أی مائلین إلی جهة التحت خضوعا لله سبحانه و قال الکیدری الارجحنان المیل و ارجحن الشی ء اهتز انتهی و لعل المراد بحجرات القدس المواضع المعدة لهم فی السماوات و هی محال القدس و التنزه عن المعاصی و رذائل الأخلاق و الوله الحزن و الحیرة و الخوف و متولهة عقولهم علی صیغة اسم الفاعل أی محزونة أو حائرة أو خائفة و فی بعض النسخ علی صیغة اسم المفعول و الأول أظهر أن یحدوا أحسن الخالقین أی یدرکوه بکنهه أی یدرکوا مبلغ قدرته و علمه أو مقدار عظمته.

**[ترجمه]«تکلّف» یعنی کاری را با مشقت انجام دادن، «حَجرة القوم» یعنی ناحیه خانه شان، جمع «حَجرة»، «حَجَرات» است. در بعضی از نسخه ها به صورت «حُجُرات» که مفرد آن «حُجرة» است، ضبط شده است و معنای آن اتاق است. برخی گفته­اند: به معنای جایگاه تک و جداست. و «ارجحنّ الشیء» یعنی شیء به خاطر سنگینی­اش به پایین متمایل شد و حرکت نمود. ابن اثیر در نهایه گفته: جوهری این کلمه را در حرف نون آورده، بنابراین که هر دو نون اصلی باشد؛ اما دیگر لُغویّون هر دو نون را زائد گرفته­ و ریشه فعل را «رجح» دانسته­اند. ابن ابی الحدید گوید: یعنی در حالی که ملائکه متمایل به پایین هستند، از روی فروتنی برای خدای عزّ وجلّ. و کیدری گفته: «ارجحنان» یعنی مایل شدن، و «ارجحن الشیء» یعنی شیء حرکت کرد. ( پایان نقل از نهایه). و شاید منظور از حجرات قدس، مکان­های آماده شده برای فرشتگان در آسما­ن­ها باشد، و آن جایگا­های پاکی و دوری از گناهان و رذایل اخلاقی است. و «وله» به معنای اندوه، سرگردانی و ترس است؛ و عبارت «متولّهة عقولهم» به صیغه اسم فاعل یعنی عقول فرشتگان، حزن عارفانه­ای دارد یا سرگردان است و یا بیمناک است. در بعضی از نسخ به صورت اسم مفعول آمده ولی صیغه اسم فاعل روشن تر به نظر می­رسد. و معنای عبارت «أ یحدّوا أحسن الخالقین» یعنی کنه ذات او را درک کنند، یا میزان علم و قدرت او را دریابند، یا مقدار عظمت او را بفهمند.

**[ترجمه]

«58»

کِتَابُ النَّوَادِرِ، لِعَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ الْأَحْمَرِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاتَ آلُ مُحَمَّدٍ بِلَیْلَةٍ أَطْوَلِ لَیْلَةٍ ظَنُّوا أَنَّهُمْ لَا سَمَاءَ تُظِلُّهُمْ وَ لَا أَرْضَ تُقِلُّهُمْ مَخَافَةً لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَتَرَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْأَبْعَدِینَ فِی اللَّهِ فَبَیْنَمَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ أَتَاهُمْ آتٍ لَا یَرَوْنَهُ وَ یَسْمَعُونَ کَلَامَهُ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فِی اللَّهِ عَزَاءٌ مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ وَ نَجَاةٌ مِنْ کُلِّ هَلَکَةٍ وَ دَرْکٌ لِمَا فَاتَ إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَکُمْ وَ فَضَّلَکُمْ وَ طَهَّرَکُمْ وَ جَعَلَکُمْ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَوْدَعَکُمْ عِلْمَهُ وَ أَوْرَثَکُمْ کِتَابَهُ وَ جَعَلَکُمْ تَابُوتَ عِلْمِهِ وَ عَصَا عِزِّهِ وَ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ نُورِهِ وَ عَصَمَکُمْ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ فَاعْتَزُوا بِعَزَاءِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یَنْزِعْ مِنْکُمْ رَحْمَتَهُ وَ لَمْ یُدِلْ (1)

مِنْکُمْ عَدُوَّهُ فَأَنْتُمْ أَهْلُ اللَّهِ الَّذِینَ بِکُمْ تَمَّتِ النِّعْمَةُ وَ اجْتَمَعَتِ الْفُرْقَةُ وَ ائْتَلَفَتِ الْکَلِمَةُ وَ أَنْتُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ مَنْ تَوَلَّاکُمْ نَجَا وَ مَنْ ظَلَمَکُمْ یَزْهَقُ مَوَدَّتُکُمْ مِنَ اللَّهِ فِی کِتَابِهِ وَاجِبَةٌ عَلَی عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ وَ اللَّهُ عَلَی نَصْرِکُمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ فَاصْبِرُوا لِعَوَاقِبِ الْأُمُورِ فَإِنَّهَا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ فَقَدْ قَبِلَکُمُ اللَّهُ مِنْ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَدِیعَةً وَ اسْتَوْدَعَکُمْ أَوْلِیَاءَهُ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ أَدَّی أَمَانَتَهُ آتَاهُ اللَّهُ صِدْقَهُ فَأَنْتُمُ الْأَمَانَةُ الْمُسْتَوْدَعَةُ وَ الْمَوَدَّةُ الْوَاجِبَةُ وَ لَکُمُ الطَّاعَةُ الْمُفْتَرَضَةُ وَ بِکُمْ تَمَّتِ النِّعْمَةُ وَ قَدْ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ

ص: 194


1- 1. ادال اللّه بنی فلان من عدوهم، جعل الکرة لهم علیه.

صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَکْمَلَ اللَّهُ بِهِ الدِّینَ وَ بَیَّنَ لَکُمْ سَبِیلَ الْمَخْرَجِ فَلَمْ یَتْرُکْ لِلْجَاهِلِ حُجَّةً فَمَنْ تَجَاهَلَ أَوْ جَهِلَ أَوْ أَنْکَرَ أَوْ نَسِیَ أَوْ تَنَاسَی فَعَلَی اللَّهِ حِسَابُهُ وَ اللَّهُ مِنْ وَرَاءِ حَوَائِجِکُمْ فَاسْتَعِینُوا بِاللَّهِ عَلَی مَنْ ظَلَمَکُمْ وَ اسْأَلُوا اللَّهَ حَوَائِجَکُمْ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَسَأَلَهُ یَحْیَی بْنُ (1) أَبِی الْقَاسِمِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِمَّنْ أَتَتْهُمُ التَّعْزِیَةُ فَقَالَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]امام باقر علیه السّلام فرمود: چون رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وفات یافت، آل محمّد علیهم السلام [از شدّت تأثّر و اندوه] درازترین شب را ­گذرانیدند [چون خواب از چشمشان رفته بود و جهان در نظرشان تیره گشته بود] تا آنجا که آسمانی که بالای سرشان قرار گرفته و زمینی که آن­ها را بر دوش می­کشید را از شدت ترس فراموش کردند؛ زیرا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله، خویش و بیگانه را در راه خدا متّحد ساخته بود [برای رضای خدا حامی و مدافع خویشان و بیگانگان بود.] در آن میان که ایشان چنان حالی داشتند، ناگهان واردی بر ایشان درآمد، که خودش را نمی دیدند و سخنش را می شنیدند و او می گفت: درود و رحمت و برکات خدا بر شما خانواده باد، همانا با وجود خدا و در سایه او هر مصیبتی را بردباری و دلخوشی، و هر هلاکتی را نجات، و هر از دست رفته ای را جبرانی است. همانا خدا شما را برگزیده و برتری داده و پاک نموده و خانواده پیامبرش قرار داده و علم خود را به شما سپرده و کتاب خود را به شما به ارث داده و شما را صندوق علم و عصای عزّتش ساخته، [یعنی عزّت خود را در میان مخلوقش به شما قائم نموده] و از نور خود برای شما مثل زده و شما را از لغزش محفوظ داشته و از فتنه ها ایمن ساخته، پس شما با دلداری خدا تسلیت یابید، زیرا خدا رحمتش را از شما باز نگرفته و راه حمله دشمن بر شما را هموار نساخته است. شما أهل خدای عزّ و جلّ هستید که به برکت شما نعمت کامل گشته، و پراکندگی امّت مبدّل به اجتماع شده و اتّحاد کلمه پیدا شده و شما اولیاء خدائید، هرکس ولایت شما را بپذیرد، کامیاب شود، و هرکس به حقّ شما ستم روا دارد، هلاکت می­یابد، دوستی شما از جانب خدا در قرآن بر بندگان مؤمن واجب گشته، و خدا هرگاه بخواهد بر یاری شما تواناست. پس شما هم برای عاقبت امور شکیبا باشید، زیرا عاقبت کارها به سوی خدا می گراید [و خدا أهل حق را به پاداش صبرشان می­رساند]. خدا شما را به عنوان امانت از پیامبرش پذیرفته، و شما را نیز به اولیاء مؤمنینش که در زمین هستند سپرده است. هرکس امانت خود را بپردازد، خدا پاداش راستی و درستیش را به او می­دهد. پس شما هستید آن امانت سپرده شده و دوستی و اطاعت مردم نسبت به شما واجب و لازم است، و به وسیله شما نعمت تمام گشته است. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله وفات یافت، در حالی که خدا به وسیله او دین را کامل کرد، و راه نجات را بیان فرمود، و برای هیچ نادانی عذری باقی نگذاشت. پس هرکس خود را به نادانی زند یا نادان بماند، یا انکار کند یا فراموش نماید، و یا خود را به فراموشی زند، حسابش بر عهده خداست. و خدا دنبال حوائج شماست، پس در مقابل کسانی که به شما ظلم کردند از خداوند یاری بجویید و از او حوائجتان را بخواهید. درود و رحمت خدا بر شما باد.

پس از نقل این جریان، یحیی بن ابی القاسم از امام باقر علیه السلام پرسید: این تسلیت از جانب که برای آن ها آمد؟ حضرت فرمود: از جانب خدای تبارک و تعالی.

**[ترجمه]

أقول

قد مر مثله بأسانید جمة فی المجلد السادس و سیأتی أیضا فی أبواب الجنائز.

**[ترجمه]نمونه این حدیث با سند های متعدّد در مجلّد ششم گذشت، همچنین نمونه آن در ابواب جنائز خواهد آمد.

**[ترجمه]

«59»

الْکَافِی، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ دِیکاً رِجْلَاهُ فِی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ عُنُقُهُ مَثْنِیَّةٌ(2)

تَحْتَ الْعَرْشِ وَ جَنَاحَاهُ فِی الْهَوَاءِ إِذَا کَانَ فِی نِصْفِ اللَّیْلِ أَوِ الثُّلُثِ الثَّانِی مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ ضَرَبَ بِجَنَاحِهِ (3)

وَ صَاحَ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ فَلَا إِلَهَ غَیْرُهُ رَبُّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فَتَضْرِبُ الدِّیَکَةُ بِأَجْنِحَتِهَا وَ تَصِیحُ (4).

**[ترجمه]روضة الکافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: خدای عزّ و جلّ را خروسی است که پاهایش در زمین هفتم و گردنش در زیر عرش قرار دارد و بال هایش در هوا است و چون نیمه شب یا ثلث دوم آخر شب فرا رسد دو بالش را بر هم زند و فریاد کشد: «سبّوح قدّوس ربّنا اللَّه الملک الحق المبین فلا إله غیره ربّ الملائکة و الروح»{منزّه است خدای پاک از هر عیب، پروردگار ما خدای فرمانروای بر حق و آشکارکننده [امور به قدرت خویش] است، معبودی جز او نیست، پروردگار فرشتگان و روح.} پس [با این صدا] خروسان زمین، بال خود به هم می زنند و آواز می دهند. - . روضه کافی : 272 -

**[ترجمه]

«60»

الْإِحْتِجَاجُ،: فِی حَدِیثِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَسَائِلَ فَأَسْلَمَ إِنَّهُ سَأَلَ مَا عِلَّةُ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِعِبَادِهِ یَکْتُبُونَ عَلَیْهِمْ وَ لَهُمْ وَ اللَّهُ عَالِمُ السِّرِّ(5)

وَ أَخْفَی فَقَالَ علیه السلام اسْتَعْبَدَهُمْ بِذَلِکَ وَ جَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلَی خَلْقِهِ لِتَکُونَ (6) الْعِبَادُ لِمُلَازَمَتِهِمْ إِیَّاهُمْ أَشَدَّ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ مُوَاظَبَةً وَ عَنْ مَعْصِیَتِهِ أَشَدَّ انْقِبَاضاً وَ کَمْ مِنْ عَبْدٍ یَهُمُّ بِمَعْصِیَتِهِ فَذَکَرَ مَکَانَهَا فَارْعَوَی وَ کَفَّ وَ یَقُولُ (7)

رَبِّی یَرَانِی وَ حَفَظَتِی

ص: 195


1- 1. فی بعض النسخ: القسم بن أبی القاسم.
2- 2. فی المصدر: مثبتة.
3- 3. فی المصدر: بجناحیه.
4- 4. روضة الکافی: 272.
5- 5. فی المصدر:[ و ما هو اخفی: قال] و هکذا نقله فی ما مر تحت الرقم 15.
6- 6. فی المصدر: لیکون.
7- 7. فی المصدر: فیقول.

عَلَیَّ بِذَلِکَ تَشْهَدُ وَ إِنَّ اللَّهَ بِرَأْفَتِهِ وَ لُطْفِهِ أَیْضاً وَکَّلَهُمْ بِعِبَادِهِ یَذُبُّونَ عَنْهُمْ مَرَدَةَ الشَّیَاطِینِ وَ هَوَامَّ الْأَرْضِ وَ آفَاتٍ کَثِیرَةً مِنْ حَیْثُ لَا یَرَوْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ إِلَی أَنْ یَجِی ءَ أَمْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (1).

**[ترجمه]احتجاج: در حدیث زندیق که از امام صادق علیه السّلام سؤالاتی پرسید [و پس از گرفتن پاسخ مطلوب] ایمان آورد، آمده که از حضرت پرسید: علّت وجود ملائکه موکّل بر بندگان که اعمال آن ها را چه بد و چه خوب، چه به نفع آن ها و چه به ضرر آن ها می­نویسند چیست؟ با اینکه خدا به سر و نهان تر از سر انسان ها آگاه است؟ فرمود: با این کار آن ها را به بندگی گرفته و آن ها را گواهان بر خلقش قرار داد، تا بندگانش به علّت این مراقبت بیشتر مواظب طاعت خدا باشند و خودداریشان از گناهان بیشتر شود. و چه بسیار بنده ای که قصد گناه می کند، ولی با توجّه به جایگاه این دو فرشته از معصیت باز می ایستد، و می گوید: پروردگارم مرا می بیند و فرشتگان محافظ من، علیه من، به انجام این گناه شهادت خواهند داد. و نیز خدای سبحان به لطف خود آن ها را بر بندگانش گمارده تا شیاطین سرکش، و جانوران زمین و آفات فراوانی را از طریقی که خود نمی بینند، به فرمان خدا از آن ها دفع کنند تا اینکه فرمان خدای عزّ و جلّ برسد. - . احتجاج : 191 -

**[ترجمه]

بیان

وکلهم بعباده أی جنس الملائکة أو هذا النوع یعنی الکتبة و الأول أوفق بسائر الأخبار الدالة علی المغایرة و إن کان الثانی أنسب بسیاق هذا الخبر.

**[ترجمه]منظور از ضمیر «هم» در «وکّلهم بعباده» یا همه انواع ملائکه است؛ اعم از کاتبان و غیر آن­ها و یا خصوص نوع کاتبان، و معنای اوّل با سایر روایات دال بر مغایرت موافقت تر است ولی معنای دوم با سیاق این روایت مناسب تر است.

**[ترجمه]

«61»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ یُونُسَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ مَلَائِکَةً یُسْقِطُونَ الذُّنُوبَ عَنْ ظُهُورِ شِیعَتِنَا کَمَا تُسْقِطُ الرِّیحُ الْوَرَقَ مِنَ الشَّجَرِ فِی أَوَانِ سُقُوطِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ ... وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا(2) وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ بِهَذَا غَیْرَکُمْ (3).

**[ترجمه]روضة الکافی: امام صادق به ابو بصیر فرمود: ای ابا محمّد، خدای عزیز فرشتگانی دارد که گناهان را از دوش شیعیان ما می­ریزند آن گونه که باد برگ­های درختان را در فصل خزان می­ریزد، و این همان کلام خدای تعالی است که می­فرماید: « یُسَبِّحُونَ بحَِمْدِ رَبهِِّمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ »{به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند.} و به خدا سوگند آمرزش خواهی آنان برای شما است، نه برای همه مردم. - . روضه کافی : 304 -

**[ترجمه]

«62»

دَلَائِلُ الْإِمَامَةِ، لِلطَّبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ حَسَنِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: اسْتَأْذَنْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَیَّ مُعَتِّبٌ فَأَذِنَ لِی فَدَخَلْتُ وَ لَمْ یَدْخُلْ مَعِی کَمَا کَانَ یَدْخُلُ فَلَمَّا أَنْ صِرْتُ فِی الدَّارِ نَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ عَلَی صُورَةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ کَمَا کُنْتُ أَفْعَلُ قَالَ مَنْ أَنْتَ یَا هَذَا لَقَدْ وَرَدْتَ عَلَی کُفْرٍ أَوْ إِیمَانٍ وَ کَانَ بَیْنَ یَدَیْهِ رَجُلَانِ کَأَنَّ عَلَی رُءُوسِهِمَا الطَّیْرَ فَقَالَ ادْخُلْ فَدَخَلْتُ الدَّارَ الثَّانِیَةَ فَإِذَا رَجُلٌ عَلَی صُورَتِهِ علیه السلام وَ إِذَا بَیْنَ یَدَیْهِ خَلْقٌ کَثِیرٌ کُلُّهُمْ صُوَرُهُمْ وَاحِدَةٌ فَقَالَ مَنْ تُرِیدُ قُلْتُ أُرِیدُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ قَدْ وَرَدْتَ عَلَی أَمْرٍ عَظِیمٍ إِمَّا کُفْرٍ أَوْ إِیمَانٍ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَیْتِ رَجُلٌ حِینَ بَدَا بِهِ البیت [الشَّیْبُ]

ص: 196


1- 1. الاحتجاج: 191 و قد مرت فی هذا الباب تحت الرقم 15.
2- 2. المؤمن: 7.
3- 3. روضة الکافی: 304.

فَأَخَذَ بِیَدِی فَأَوْقَفَنِی عَلَی الْبَابِ وَ غُشِیَ بَصَرِی مِنَ النُّورِ فَقُلْتُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا بَیْتَ اللَّهِ وَ نُورَهُ وَ حِجَابَهُ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا یُونُسُ فَدَخَلْتُ الْبَیْتَ فَإِذَا بَیْنَ یَدَیْهِ طَائِرَانِ یَحْکِیَانِ فَکُنْتُ أَفْهَمُ کَلَامَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ لَا أَفْهَمُ کَلَامَهُمَا فَلَمَّا خَرَجَا قَالَ یَا یُونُسُ سَلْ نَحْنُ مَحَلُّ النُّورِ فِی الظُّلُمَاتِ وَ نَحْنُ الْبَیْتُ الْمَعْمُورُ الَّذِی مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً نَحْنُ عِتْرَةُ اللَّهِ وَ کِبْرِیَاؤُهُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَأَیْتُ شَیْئاً عَجِیباً رَأَیْتُ رَجُلًا عَلَی صُورَتِکَ قَالَ یَا یُونُسُ إِنَّا لَا نُوصَفُ ذَلِکَ صَاحِبُ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ یَسْأَلُ أَنْ أَسْتَأْذِنَ اللَّهَ لَهُ أَنْ یَصِیرَ مَعَ أَخٍ لَهُ فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَةِ قَالَ فَقُلْتُ فَهَؤُلَاءِ الَّذِینَ فِی الدَّارِ قَالَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْقَائِمِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ قُلْتُ فَهَذَانِ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ نَزَلَا إِلَی الْأَرْضِ فَلَنْ یَصْعَدَا حَتَّی یَکُونَ هَذَا الْأَمْرُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ هُمْ خَمْسَةُ آلَافٍ یَا یُونُسُ بِنَا أَضَاءَتِ الْأَبْصَارُ وَ سَمِعَتِ الْآذَانُ وَ وَعَتِ الْقُلُوبُ الْإِیمَانَ.

**[ترجمه]دلائل الامامه: یونس بن ظبیان گفته: از امام صادق علیه السّلام اجازه ورود خواستم، معتّب از خانه بیرون آمد و به من اذن داد، پس داخل شدم ولی او بر خلاف مواقع دیگر با من داخل نشد. وقتی وارد خانه شدم، مردی را به صورت امام صادق علیه السّلام دیدم و به او به شیوه گذشته سلام دادم، گفت: ای مرد تو کیستی؟ کافری یا مؤمن؟ و روبروی آن شخص دو مرد که گویا پرنده بر سر آن­ها است، آرام و بی­حرکت ایستاده بودند. گفت: داخل شو، پس من به اتاق دوم وارد شدم و به ناگاه مردی به صورت امام صادق علیه السّلام آنجا بود و برابرش افراد هم شکل فراوانی بودند. گفت: که را خواهی؟ گفتم: امام صادق علیه السّلام را، گفت: بر امر بزرگی وارد شدی، یا کفر است و یا ایمان و از اتاق مردی بیرون آمد که پیری در او ظاهر بود - . در مصدر : «قد بدا به الشیب» آمده است که مطابق آن ترجمه شد. - و مرا بر در نگهداشت و حجابی از نور چشمم را فرا گرفت و گفتم: سلام بر شما، ای خانه خدا و نور خدا و حجاب خدا. فرمود: و بر تو سلام باد ای یونس، پس وارد اتاق شدم و در برابر حضرت، دو پرنده سخن می گفتند و من سخن امام را می­فهمیدم، ولی سخن آن دو را نمی فهمیدم. وقتی آن دو پرنده بیرون رفتند، حضرت فرمود: ای یونس، بپرس، مائیم جایگاه نور در همه تاریکی­ها و مائیم بیت المعمور که هر که در آن درآمد ایمن گردید، مائیم عترت خدا و عظمت او. یونس گوید: گفتم: قربانت، چیز عجیبی دیدم، مردی به صورت شما، فرمود: ای یونس، ما را نمی­توان وصف کرد. آن مرد، سرپرست آسمان سوم بود، و خواهش می­کرد از خدا اجازه بگیرم که با برادرش در آسمان چهارم باشد. گوید: گفتم: پس اینان که در خانه بودند که بودند؟ فرمود: اینان یاوران فرشته قائم بودند. گوید: گفتم: آن دو تا پرنده چه بودند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل بودند، به زمین فرود آمدند، و بالا نمی­روند تا این کار انجام شود، و آنان 5 هزار بودند. روشنایی چشم­ها­ و قدرت شنیدن گوش­ها و پذیرش ایمان برای دل­ها به برکت ماست. - . دلائل الامامه : 270 -

**[ترجمه]

بیان

علی کفر أو إیمان أی إن أنکرت ما رأیت کفرت و إن قبلت آمنت کان علی رءوسهما الطیر أی لا یتحرکان.

**[ترجمه]عبارت «علی کفر أو ایمان» یعنی اگر آنچه را می­بینی منکر شوی، کافری و اگر بپذیری، مؤمنی و عبارت «کأن علی رؤوسهم الطیر» یعنی حرکت نمی­کنند.

**[ترجمه]

«63»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً رِجْلَاهُ فِی الْأَرْضِ السُّفْلَی مَسِیرَةَ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ وَ رَأْسُهُ فِی السَّمَاءِ الْعُلْیَا مَسِیرَةَ أَلْفِ سَنَةٍ یَقُولُ سُبْحَانَکَ (1)

حَیْثُ کُنْتَ فَمَا أَعْظَمَکَ قَالَ فَیُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ مَا یَعْلَمُ ذَلِکَ مَنْ یَحْلِفُ بِی کَاذِباً(2).

**[ترجمه]کافی: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خدا را فرشته ایست که دو پایش در پایین ترین زمین (زمین هفتم) است- که فاصله آن به اندازه 500 سال راه است - و سرش در بالاترین آسمان (آسمان هفتم) قرار دارد- که فاصله آن به اندازه 1000 سال راه است - می­گوید: منزّهی تو، چه قدر بزرگی، حضرت فرمود: خدای عزّ و جلّ به او وحی می­کند: هرکس به من به دروغ قسم بخورد، به این گفته تو درباره من ایمان نیاورده است. - . کافی 7 : 436 -

**[ترجمه]

«64»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ شَیْخٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یُکْنَی أَبَا الْحَسَنِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ دِیکاً أَبْیَضَ عُنُقُهُ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ لَهُ جَنَاحٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ

ص: 197


1- 1. فی المصدر: سبحانک سبحانک.
2- 2. الکافی: ج 7، ص 436.

فِی الْمَغْرِبِ لَا تَصِیحُ الدُّیُوکُ حَتَّی یَصِیحَ فَإِذَا صَاحَ خَفَقَ بِجَنَاحَیْهِ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ سُبْحَانَ اللَّهِ الْعَظِیمِ الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ قَالَ فَیُجِیبُهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَیَقُولُ لَا یَحْلِفُ بِی کَاذِباً مَنْ یَعْرِفُ مَا تَقُولُ (1).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السّلام فرمود: خدای تبارک و تعالی خروسی سفید آفرید، گردنش زیر عرش و دو پایش در درون زمین هفتم قرار دارد، بالی در مشرق دارد و بالی در مغرب، خروس­ها نخوانند تا او بخواند، و چون بخواند بال­هایش را به هم می­زند و بعد می­گوید: منزّه است خدای بزرگی که هیچ چیزی مانند او نیست. حضرت فرمود: آن گاه خدای تبارک و تعالی پاسخ او را این گونه می دهد و می­فرماید: هرکس آنچه را که تو می­گویی بداند، قسم دروغ به من نمی­خورد. - . کافی 7 : 437 -

**[ترجمه]

«65»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، لِلسُّیُوطِیِّ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ أَوَّلَ مَنْ لَبَّی الْمَلَائِکَةُ قَالَ اللَّهُ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ قَالَ فَرَادُّوهُ (2)

فَأَعْرَضَ عَنْهُمْ فَطَافُوا بِالْعَرْشِ سِتَّ سِنِینَ یَقُولُونَ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ اعْتِذَاراً إِلَیْکَ لَبَّیْکَ (3)

نَسْتَغْفِرُکَ وَ نَتُوبُ إِلَیْکَ (4).

**[ترجمه]در المنثور: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: نخستین لبیک گو، فرشتگان بودند، آن گاه که خدای تعالی فرمود: « إِنیّ ِ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَتجَْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نحَْنُ نُسَبِّحُ بحَِمْدِک » - . بقره / 30 - {من در زمین جانشینی خواهم گماشت، [فرشتگان] گفتند: آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد، و خون­ها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می کنیم} حضرت فرمود: پس فرشتگان با خدا مجادله کردند، و خدا از آن­ها رو گردانید. پس از آن شش سال گرد عرش گردیدند، در حالی که می­گفتند: لبّیک، لبّیک، از تو عذر می­خواهیم، لبّیک، از تو آمرزش می­طلبیم و به سوی تو باز می­گردیم. - . درالمنثور 1 : 46 -

**[ترجمه]

«66»

وَ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ: أَنَّ عُمَرَ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنْ صَلَاةِ الْمَلَائِکَةِ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِ شَیْئاً فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ إِنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا سُجُودٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ یَقُولُونَ سُبْحَانَ ذِی الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ رُکُوعٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ یَقُولُونَ سُبْحَانَ ذِی الْعِزَّةِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ أَهْلَ السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ قِیَامٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ یَقُولُونَ سُبْحَانَ الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ (5).

**[ترجمه]در المنثور: عمر درباره نماز فرشتگان از پیامبر صلّی الله علیه و آله پرسید و حضرت به او پاسخی نداد. پس جبرئیل آمد و گفت: همانا اهل آسمان دنیا، همگی تا قیامت در سجده اند و ذکر آن­ها این است: منزّه است خدای صاحب فرمانروایی و ملکوت عالم، و اهل آسمان دوم تا قیامت راکعند و می­گویند: منزّه است خدای صاحب عزّت و جبروت، و اهل آسمان سوم تا قیامت ایستاده اند و می­گویند: منزّه است خدای زنده که هرگز نمیرد. - . درالمنثور 1 : 46 -

**[ترجمه]

«67»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا تَوَاقَفَ النَّاسُ یَوْمَ بَدْرٍ أُغْمِیَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَاعَةً ثُمَّ کُشِفَ عَنْهُ فَبَشَّرَ النَّاسَ بِجَبْرَئِیلَ فِی جُنْدٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَیْمَنَةَ النَّاسِ وَ مِیکَائِیلَ فِی جُنْدٍ آخَرَ مَیْسَرَةَ النَّاسِ وَ إِسْرَافِیلَ فِی جُنْدٍ آخَرَ وَ إِبْلِیسُ قَدْ تَصَوَّرَ فِی صُورَةِ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِکٍ (6) الْمُدْلِجِیِّ یُؤَیِّدُ الْمُشْرِکِینَ وَ یُخْبِرُ أَنَّهُ لا غالِبَ لَکُمُ (7) الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ فَلَمَّا أَبْصَرَ عَدُوُّ اللَّهِ الْمَلَائِکَةَ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ

ص: 198


1- 1. الکافی: ج 7، ص 437.
2- 2. فی المصدر: فزادوه.
3- 3. فی المصدر: لبیک لبیک.
4- 4. الدّر المنثور: ج 1، ص 46.
5- 5. الدّر المنثور: ج 1، ص 46.
6- 6. فی المصدر: سراقة بن جعشم.
7- 7. فی المصدر: یؤید المشرکین و یخبرهم انه لا غالب لهم ....

إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ فَتَثَبَّتَ بِهِ الْحَرْثُ بْنُ هِشَامٍ وَ هُوَ یَرَی أَنَّهُ سُرَاقَةُ لَمَّا سَمِعَ مِنْ کَلَامِهِ فَضَرَبَ فِی صَدْرِ الْحَرْثِ فَسَقَطَ الْحَرْثُ وَ انْطَلَقَ إِبْلِیسُ لَا یُرَی حَتَّی سَقَطَ فِی الْبَحْرِ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ وَ قَالَ یَا رَبِّ مَوْعِدَکَ الَّذِی وَعَدْتَنِی (1).

**[ترجمه]در المنثور: ابن عباس گفته: زمانی که دو لشکر در جنگ بدر با هم روبرو شدند، رسول خدا صلّی الله علیه و آله لحظه­ای از هوش رفت، سپس به هوش آمد و به مردم مژده داد که جبرئیل با لشکری از فرشته ها در جناح راست لشکر و میکائیل با لشکری دیگر در جناح چپ لشکر است، و اسرافیل در لشکری دیگر حضور دارد. ابلیس به صورت سراقة بن مالک در میان مشرکان حاضر شده و آن­ها را دلگرم می­کرد و می­گفت: امروز کسی از مردم بر شما چیره نخواهد شد. و چون دشمن خدا (ابلیس) فرشتگان را دید، عقب نشست و گفت: من از شما بیزارم، همانا من چیزی را می­بینم که شما نمی­بینید. حارث بن هشام به گمان اینکه او سراقه بن مالک است چون سخن او را شنید او را نگه داشت تا فرار نکند. ابلیس به سینه حارث ضربه­ای زد و او را انداخت، و رفت تا در دریا افتاد و دو دست خود را بالا برد و گفت: پروردگارا، وعده مهلت چه شد؟ - . در المنثور 3 : 190 -

**[ترجمه]

«68»

وَ عَنِ الْحَسَنِ: فِی قَوْلِهِ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ قَالَ رَأَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام مُعْتَجِراً بِرِدَائِهِ یَقُودُ الْفَرَسَ بَیْنَ یَدَیْ أَصْحَابِهِ مَا رَکِبَهُ (2).

**[ترجمه]در المنثور: حسن درباره آیه: « إِنیّ ِ أَرَی مَا لَا تَرَوْنَ » - . انفال / 48 - {من چیزی را می بینم که شما نمی بینید} گفته: ابلیس جبرئیل را دید که عبا بر سر دارد و جلو یارانش، اسب خود را می­کشد و سوار آن نشده است. - . در المنثور 3 : 190 -

**[ترجمه]

«69»

وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنِّی أَرَی مَا لَا تَرَوْنَ وَ أَسْمَعُ مَا لَا تَسْمَعُونَ أَطَّتِ (3) السَّمَاءُ وَ حَقٌّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ مَا فِیهَا مَوْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلَّا وَ مَلَکٌ وَاضِعٌ جَبْهَتَهُ لِلَّهِ سَاجِداً(4) وَ اللَّهِ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِکْتُمْ قَلِیلًا وَ لَبَکَیْتُمْ کَثِیراً وَ مَا تَلَذَّذْتُمْ بِالنِّسَاءِ عَلَی الْفُرُشِ وَ لَخَرَجْتُمْ إِلَی الصُّعُدَاتِ تَجْأَرُونَ إِلَی اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ شَجَرَةً تُعْضَدُ.

**[ترجمه]در المنثور: ابوذر رضی اللَّه عنه گفته: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: راستی من می­بینم آنچه شما نمی­بینید، و می­شنوم آنچه شما نمی­شنوید. آسمان ناله کرد و حق دارد که ناله کند، در آن فضایی به اندازه چهار انگشت نیست، مگر اینکه فرشته ای برای خدا پیشانی به سجده نهاده. به خدا سوگند اگر بدانید آنچه را من می­دانم، بسیار کم بخندید، و زیاد بگریید، از زنان در بستر کام نگیرید، و به سوی تپه ها و بلندی ها در آئید و رو به سوی خدا کنید و ندا دهید: ای کاش من درختی بودم. - . در المنثور 3 : 265 -

**[ترجمه]

بیان

أطت السماء قال فی النهایة الأطیط صوت الأقتاب و أطیط الإبل أصواتها و حنینها أی إن کثرة ما فیها من الملائکة قد أثقلها حتی أطت و هذا مثل و إیذان بکثرة الملائکة و إن لم یکن ثم أطیط و إنما هو کلام تقریب أرید منه تقریر عظمة الله و قال الصعدات الطرق جمع صعد و صعد جمع صعید کطریق و طرق و طرقات و قیل هی جمع صعدة کظلمة و هی فناء باب الدار و ممر الناس بین الأندیة انتهی.

و قال الطیبی فی شرح هذا الحدیث أی فخرجتم إلی الطرقات و الصحاری و ممر الناس کفعل المحزون الذی یضیق به المنزل فیطلب الفضاء لبث الشکوی

ص: 199


1- 1. الدّر المنثور: ج 3، ص 190.
2- 2. الدّر المنثور: ج 3، ص 190.
3- 3. أط الإبل: حنت، و فی المصدر: ان السماء أطت و ستنقل هکذا فی ما یأتی تحت الرقم 81.
4- 4. الدّر المنثور: ج 3، ص 293 و ستأتی الروایة تحت الرقم 81 و الذیل من قوله« و اللّه لو تعلمون إلخ» لیس فی المصدر فی روایة أبی ذرّ بل هو منقول( ص 265) عن انس.

و قال فی قوله لوددت أنی شجرة تعضد هو بکلام أبی ذر أشبه و النبی صلی الله علیه و آله أعلم بالله من أن یتمنی علیه حالا أوضع عما هو فیه انتهی

**[ترجمه]«اطّت السماء» ابن اثیر در نهایه گفته: «اطیط» به معنای صدای امعاء و احشاء شکم است و «اطیط الابل» یعنی صدا و ناله شتر، و معنای عبارت این است که کثرت ملائکه، آسمان را آن چنان سنگین کرد که به ناله درآمد. و این مثل است و اشاره به فراوانی ملائکه دارد، اگرچه صدایی در کار نباشد. و همانا این کلامی است که برای تقریب به ذهن گفته می­شود و مقصود از آن بیان عظمت خداوند است. و گفته: «صعدات» یعنی راه­ها، جمع «صُعُد» و «صُعُد» جمع «صعید» است مثل «طریق و طرق و طرقات»، و برخی گفته­اند: این کلمه جمع «صُعدة» بر وزن «ظلمة» است و به معنای آستانه در و محل عبور مردم است. (پایان نقل از نهایه). و طیّبی در شرح این حدیث گفته: یعنی به سوی راه­ها و بیابان­ها و محل­های عبور مردم می­رفتید، مانند انسان غمگینی که دلش در خانه تنگ شده و برای پراکندن شکایت به دنبال فضای آزاد می­گردد. و در توضیح عبارت «لوددت أنی شجرة تعضد» گفته: این به سخن ابوذر شبیه تر است، زیرا پیامبر صلّی الله علیه و آله خداشناس تر از آن است که آرزوی حالتی را بکند که از حالت کنونی او پست تر باشد .

**[ترجمه]

و أقول

هو إظهار الخوف منه تعالی و هو لا ینافی القرب منه سبحانه بل یؤکده إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ.

**[ترجمه]این اظهار ترس از خداست و منافاتی با قرب به خدا ندارد، بلکه این آیه نیز بر آن تأکید می­کند که: « إِنَّمَا یخَْشیَ اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ » - . فاطر / 28 - {از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند.}

**[ترجمه]

«70»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَعَلَ اللَّهُ عَلَی ابْنِ آدَمَ حَافِظَیْنِ فِی اللَّیْلِ وَ حَافِظَیْنِ فِی النَّهَارِ یَحْفَظَانِ عَمَلَهُ وَ یَکْتُبَانِ أَثَرَهُ (1).

**[ترجمه]در المنثور: ابن عباس گفته: خداوند بر آدمی زاد دو نگهبان در شب، و دو نگهبان در روز، قرار داده، که عمل او را حفظ می کنند و اثر او را می نویسند. - . درالمنثور 6 : 323 -

**[ترجمه]

«71»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ یَنْهَاکُمْ عَنِ التَّعَرِّی فَاسْتَحْیُوا مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ الَّذِینَ مَعَکُمْ الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ الَّذِینَ لَا یُفَارِقُونَکُمْ إِلَّا عِنْدَ إِحْدَی ثَلَاثِ حَاجَاتٍ الْغَائِطِ وَ الْجَنَابَةِ وَ الْغُسْلِ (2).

**[ترجمه]در المنثور: ابن عباس گفته: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: خداوند شما را از برهنگی نهی می­کند، پس شرم کنید از فرشتگانی که با شمایند و نویسندگانی گرامی هستند و از شما جدا نمی­شوند، مگر در سه حاجت: غائط، جنابت، غسل. - . [3]درالمنثور 6 : 323 -

**[ترجمه]

«72»

وَ عَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِی تَمِیمٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی الْعَوَّامِ فَقَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ(3) أَلْفاً قُلْتُ لَا بَلْ تِسْعَةَ عَشَرَ مَلَکاً فَقَالَ وَ مِنْ أَیْنَ أَنْتَ عَلِمْتَ ذَلِکَ قُلْتُ (4) لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا قَالَ صَدَقْتَ هُمْ تِسْعَةَ عَشَرَ مَلَکاً بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهُمْ مِرْزَبَةٌ مِنْ حَدِیدٍ لَهَا شُعْبَتَانِ فَیَضْرِبُ بِهَا الضَّرْبَةَ یَهْوِی بِهَا(5)

سَبْعِینَ أَلْفاً بَیْنَ مَنْکِبَیْ کُلِّ مَلَکٍ مِنْهُمْ مَسِیرَةُ کَذَا وَ کَذَا(6).

**[ترجمه]در المنثور: مردی از بنی تمیم گفت: ما نزد ابی عوام بودیم، او این آیه را خواند: « عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ » - . مدثر / 30 - {[و] بر آن [دوزخ]، نوزده [نگهبان] است.} و گفت: نوزده هزار فرشته؟ گفتم: نه، بلکه 19 فرشته، گفت: تو این را از کجا دانستی؟ گفتم: چون خدا می­فرماید: « وَ مَا جَعَلْنَا عِدَّتهَُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ » - . مدثّر / 30 - {و شماره آن­ها را جز آزمایشی برای کسانی که کافر شده اند قرار ندادیم} گفت: راست گفتی، آن­ها 19 فرشته اند و به دست هر فرشته عمودیست از آهن که دو پره دارد، و با هر ضربت 70 هزار را بر زمین می­اندازد، میانه دو شانه هر فرشته چنین و چنان است. - . درالمنثور 6 : 284 -

**[ترجمه]

«73»

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدَّثَهُمْ عَنْ لَیْلَةٍ أُسْرِیَ (7)

بِهِ قَالَ فَصَعِدْتُ أَنَا وَ جَبْرَئِیلُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَإِذَا أَنَا بِمَلَکٍ یُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِیلُ وَ هُوَ صَاحِبُ سَمَاءِ الدُّنْیَا وَ بَیْنَ یَدَیْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ جُنْدُهُ مِائَةُ

ص: 200


1- 1. الدّر المنثور: ج 6، ص 323.
2- 2. الدّر المنثور: ج 6، ص 323.
3- 3. فی المصدر:« تسعة عشر» فقال: ما تقولون أ تسعة عشر ملکا او تسعة عشر الفا؟ قلت ....
4- 4. فی المصدر: قلنا.
5- 5. فی المصدر: فی جهنم سبعین ....
6- 6. الدّر المنثور: ج 6، ص 284.
7- 7. فی المصدر: لیلة الاسراء.

أَلْفٍ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ(1).

**[ترجمه]در المنثور: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله برای اصحاب از شب معراج سخن گفت، فرمود: من و جبرئیل تا آسمان دنیا بالا رفتیم و به ناگاه فرشته ای به نام اسماعیل که سرپرست آسمان دنیاست را دیدم که برابرش 70 هزار فرشته بودند و با هر فرشته 100 هزار سپاه و این آیه را تلاوت فرمود: « وَ مَا یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ » - . مدثّر / 30 - {و [شماره] سپاهیان پروردگارت را جز او نمی داند.} - . درالمنثور 6 : 284 -

**[ترجمه]

«74»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ آیَةً مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا وَ مَعَهُ (2)

أَرْبَعَةُ حَفَظَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَحْفَظُونَهَا حَتَّی یُؤَدُّونَهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَرَأَ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً یَعْنِی الْمَلَائِکَةَ الْأَرْبَعَةَ لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ (3).

**[ترجمه]در المنثور: ابن عباس گفته: خدای تعالی بر پیامبرش هیچ آیه­ای از قرآن را نازل نکرد، مگر آنکه به همراه آن چهار فرشته نگهبان که آن را حفظ می­کردند، فرستاد تا به پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله برسانند. سپس این آیه را خواند: « عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلیَ غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضیَ مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا » - . جنّ / 26 - 27 - {دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد، که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.} یعنی چهار فرشته « لِّیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُواْ رِسَالَاتِ رَبهِِّمْ » - . جنّ / 28 - {تا معلوم بدارد که پیام های پروردگار خود را رسانیده اند.}. - .[3]درالمنثور 6 : 275 -

**[ترجمه]

«75»

وَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ: فِی قَوْلِهِ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ أَرْبَعَةُ حَفَظَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَعَ جَبْرَئِیلَ لِیَعْلَمَ مُحَمَّدٌ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ قَالَ وَ مَا جَاءَ جَبْرَئِیلُ بِالْقُرْآنِ إِلَّا وَ مَعَهُ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَفَظَةٌ(4).

**[ترجمه]در المنثور: سعید بن جبیر درباره آیه: « فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا » - . جنّ / 27 - {که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.} گفته: منظور چهار فرشته نگهبان با جبرئیل اند، تا محمّد صلّی الله علیه و آله بداند که رسالت­های پروردگارشان را می رسانند، گفت: جبرئیل قرآن را نمی­آورد مگر اینکه به همراه او چهار فرشته نگهبان بودند. - . درالمنثور 6 : 275 -

**[ترجمه]

«76»

وَ عَنِ الضَّحَّاکِ بْنِ مُزَاحِمٍ: فِی قَوْلِهِ إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا بُعِثَ إِلَیْهِ الْمَلَکُ بُعِثَ (5) مَلَائِکَةٌ یَحْرُسُونَهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَنْ یَتَشَبَّهَ الشَّیْطَانُ عَلَی صُورَةِ الْمَلَکِ (6).

**[ترجمه]در المنثور: ضحّاک بن مزاحم درباره آیه: « إِلَّا مَنِ ارْتَضیَ مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا » - . جنّ / 27 - {جز پیامبری را که از او خشنود باشد، که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت.} گفته: هرگاه فرشته­ای از سوی خداوند به نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله فرستاده می­شد، فرشته هائی از پیش و پس او فرستاده می­شدند تا نگذارند شیطان به صورت آن فرشته درآید. - . درالمنثور 6 : 276 -

**[ترجمه]

«77»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی قَوْلِهِ إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً قَالَ هِیَ مُعَقِّبَاتٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَحْفَظُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنَ الشَّیَاطِینِ حَتَّی یَتَبَیَّنَ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ (7).

**[ترجمه]در المنثور: ابن عباس در تفسیر آیه: « إِلَّا مَنِ ارْتَضیَ مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا » گفته: آن­ها عدّه­ای از ملائکه هستند که پیگیرند و پیامبر صلّی الله علیه و آله را از شیاطین حفظ می­کنند تا از این طریق مطالبی که پیامبر بدان ارسال شده، روشن شود و مشتبه نگردد. - . درالمنثور 5 : 275 -

**[ترجمه]

«78»

وَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ: وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ قَالَ الْمَلَائِکَةُ مَا فِی السَّمَاءِ مَوْضِعٌ إِلَّا عَلَیْهِ مَلَکٌ إِمَّا سَاجِدٌ وَ إِمَّا قَائِمٌ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ(8).

**[ترجمه]در المنثور: سعید بن جبیر درباره آیه: « وَ مَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ » - . صافات / 164 - {و هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست، مگر [اینکه] برای او [مقام و] مرتبه ای معیّن است.} گفته: منظور فرشتگانند، در آسمان، هیچ جایی وجود ندارد، مگر آنکه در آنجا فرشته ای هست در حالت سجده یا ایستاده تا قیامت. - . [3]درالمنثور 5 : 292 -

**[ترجمه]

«79»

وَ عَنِ الْعَلَا بْنِ سَعْدٍ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَوْماً لِجُلَسَائِهِ أَطَّتِ السَّمَاءُ

ص: 201


1- 1. الدّر المنثور: ج 6، ص 284.
2- 2. فی المصدر: إلا و معها أربعة من الاملاک یحفظونها.
3- 3. الدّر المنثور: ج 6، ص 275.
4- 4. الدّر المنثور: ج 6، ص 275.
5- 5. فی المصدر: بعث معه نفر من الملائکة.
6- 6. الدّر المنثور: ج 6، ص 276.
7- 7. المصدر: ج 5، ص 275.
8- 8. المصدر: ج 5 ص 292.

وَ حَقٌّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ لَیْسَ مِنْهَا مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلَّا عَلَیْهِ مَلَکٌ رَاکِعٌ أَوْ سَاجِدٌ ثُمَّ قَرَأَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (1).

**[ترجمه]روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله به هم نشینانش فرمود: آسمان نالید و حق داشت که بنالد، جای پائی در آن نیست، مگر آنکه فرشته ای در رکوع است یا سجود، سپس این آیه را خواند: « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ » - .[4] صافات / 165 - 166 - {هر آینه ما صف زدگانیم. و هر آینه ما تسبیح گویندگانیم.}

**[ترجمه]

«80»

وَ عَنْ مُجَاهِدٍ: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ قَالَ أَطَّتِ السَّمَاءُ وَ مَا تُلَامُ أَنْ تَئِطَّ إِنَّ السَّمَاءَ مَا فِیهَا مَوْضِعُ شِبْرٍ إِلَّا عَلَیْهِ جَبْهَةُ مَلَکٍ أَوْ قَدَمَاهُ (2).

**[ترجمه]در المنثور: مجاهد درباره آیه: « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ » گفته: آسمان نالید و سرزنش ندارد که بنالد. همانا در آن یک وجب فضا وجود ندارد، مگر اینکه فرشته ای پیشانی نهاده یا دو گام بر آن دارد. - . درالمنثور 5 : 293 -

**[ترجمه]

«81»

وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنِّی أَرَی مَا لَا تَرَوْنَ وَ أَسْمَعُ مَا لَا تَسْمَعُونَ إِنَّ السَّمَاءَ أَطَّتْ وَ حَقٌّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ مَا فِیهَا مَوْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلَّا مَلَکٌ وَاضِعٌ جَبْهَتَهُ سَاجِداً لِلَّهِ (3).

**[ترجمه]در المنثور: ابوذر رضی اللَّه عنه گفته: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: راستی من می­بینم آنچه را شما نمی­بینید، و می­شنوم آنچه را شما نمی­شنوید. آسمان ناله کرد و حق دارد که ناله کند، در آن فضایی به اندازه چهار انگشت نیست، مگر اینکه فرشته ای برای خدا پیشانی به سجده نهاده است. - . درالمنثور 5 : 293 -

**[ترجمه]

«82»

وَ عَنْ حَکِیمِ بْنِ حِزَامٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَلْ تَسْمَعُونَ مَا أَسْمَعُ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَسْمَعُ قَالَ أَطِیطَ السَّمَاءِ وَ مَا تُلَامُ أَنْ تَئِطَّ مَا فِیهَا مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلَّا وَ فِیهِ مَلَکٌ رَاکِعٌ أَوْ سَاجِدٌ(4).

**[ترجمه]در المنثور: حکیم بن حزام گفته: نزد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بودیم، حضرت فرمود: آیا آنچه را من می­شنوم می­شنوید؟ گفتیم: ای رسول خدا چه می­شنوی؟ فرمود: ناله آسمان، و سرزنش ندارد که بنالد؛ در آن، جای پائی نیست، مگر اینکه فرشته­ای در آنجا در حال رکوع یا سجده است. - . درالمنثور 5 : 293 -

**[ترجمه]

«83»

فِرْدَوْسُ الْأَخْبَارِ، عَنْ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: نَقُّوا أَفْوَاهَکُمْ بِالْخِلَالِ فَإِنَّهَا مَسْکَنُ الْمَلَکَیْنِ الْحَافِظَیْنِ الْکَاتِبَیْنِ وَ إِنَّ مِدَادَهُمَا الرِّیقُ وَ قَلَمَهُمَا اللِّسَانُ وَ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَشَدَّ عَلَیْهِمَا مِنْ فَضْلِ الطَّعَامِ فِی الْفَمِ.

**[ترجمه]پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: با خلال، دهان­های خود را پاک کنید که آن، جای دو فرشته نگهبان و نویسنده است و به راستی مرکّب آن دو، آب دهان و قلمشان زبان است. و بر آن­ها چیزی سخت تر و آزار دهنده تر از مانده خوراک در دهان نیست.

**[ترجمه]

«84»

سَعْدُ السُّعُودِ، قَالَ: بَعْدَ أَنْ ذَکَرَ الْمَلَکَیْنِ الْمُوَکَّلَیْنِ بِالْعَبْدِ وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُمَا إِذَا أَرَادَا النُّزُولَ صَبَاحاً وَ مَسَاءً یَنْسَخُ لَهُمَا إِسْرَافِیلُ عَمَلَ الْعَبْدِ مِنَ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ فَیُعْطِیهِمَا ذَلِکَ فَإِذَا صعد [صَعِدَا] صَبَاحاً وَ مَسَاءً بِدِیوَانِ الْعَبْدِ قَابَلَهُ إِسْرَافِیلُ بِالنَّسْخِ الَّتِی انْتَسَخَ لَهُمَا حَتَّی یَظْهَرَ أَنَّهُ کَانَ کَمَا نَسَخَ مِنْهُ.

تکملة اعلم أنه أجمعت (5)

الإمامیة بل جمیع المسلمین إلا من شذ منهم من

ص: 202


1- 1. المصدر: ج 5، ص 293.
2- 2. المصدر: ج 5، ص 293.
3- 3. قد مر تحت: الرقم 69.
4- 4. الدّر المنثور: ج 5، ص 293.
5- 5. تعرض للبحث عن ماهیة الملائکة ثلة من المتکلّمین فقالوا بکونها اجساما لطیفة تتشکل باشکال طیبة و تبعهم علی ذلک رهط من سائر الباحثین من الإمامیّة و غیرهم؛ ثم ان فئة. من فلاسفة الإسلام الذین کانوا یعجبهم تطبیق الظواهر الدینیة علی المبانی الفلسفیة و آرائهم فی العلوم العقلیّة عمدوا إلی تطبیق الملائکة علی العقول المجردة و النفوس الفلکیة کما انهم فسروا السماوات السبع و الکرسیّ و العرش بالافلاک التسعة مع انها فرضیة فی نفسها ابطلها العلم الحدیث و لاجل انهم أخطئوا فی بعض تطبیقاتهم لا نظن بهم انهم ادخلوا انفسهم فی المسلمین لیضیعوا علیهم دینهم! کیف و قد شیدوا کثیرا من الاسس الدینیة و القواعد العقلیّة التی یدور علیها کثیر من الأصول الاعتقادیة و لعلّ مثل هذه الأخطاء صدر من غیرهم أکثر منهم و ان کانوا یحسبون انهم یحسنون و لا نظن بهم و بغیرهم إلّا خیرا اللّهمّ إلّا من قام برهان علی سوء نیته و خبث سریرته نعوذ باللّه تعالی. ثم انه لا دلیل علی انکارهم ملائکة جسمانیین مطلقا ان لم یوجد دلیل علی خلافه و من جانب آخر: لم یثبت اجماع الأمة او الإمامیّة علی جسمانیة جمیع الملائکة حتّی الکروبیین و المهیمین و العالین ان سلم دعوی الإجماع علی جسمانیة بعضهم و علی هذا فالمسألة لیست بتلک المثابة التی تتراءی من کلام المؤلّف رحمه اللّه تعالی.

المتفلسفین الذین أدخلوا أنفسهم بین المسلمین لتخریب أصولهم و تضییع عقائدهم علی وجود الملائکة و أنهم أجسام لطیفة نورانیة أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ و أکثر قادرون علی التشکل بالأشکال المختلفة و إنه سبحانه یورد علیهم بقدرته ما یشاء من الأشکال و الصور علی حسب الحکم و المصالح و لهم حرکات صعودا و هبوطا و کانوا یراهم الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و القول بتجردهم و تأویلهم بالعقول و النفوس الفلکیة و القوی و الطبائع و تأویل الآیات المتظافرة و الأخبار المتواترة تعویلا علی شبهات واهیة و استبعادات وهمیة زیغ عن سبیل الهدی و اتباع لأهل الجهل و العمی.

قال المحقق الدوانی فی شرح العقائد الملائکة أجسام لطیفة قادرة علی التشکلات المختلفة و قال شارح المقاصد ظاهر الکتاب و السنة و هو قول أکثر الأمة أن الملائکة أجسام لطیفة نورانیة قادرة علی التشکلات بأشکال مختلفة کاملة فی العلم و القدرة علی الأفعال الشاقة شأنها الطاعة و مسکنها السماوات هم رسل الله تعالی إلی أنبیائه و أمناؤه علی وحیه یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ و لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ

ص: 203

و قال الملائکة عند الفلاسفة هم العقول المجردة و النفوس الفلکیة و یخص باسم الکروبیین ما لا تکون له علاقة مع الأجسام و لو بالتأثیر و ذهب أصحاب الطلسمات إلی أن لکل فلک روحا کلیا یدبر أمره و یتشعب منه أرواح کثیرة مثلا للعرش أعنی الفلک الأعظم روح یری أثره فی جمیع ما فی جوفه یسمی بالنفس الکلیة و الروح الأعظم و یتشعب منه أرواح کثیرة متعلقة بأجزاء العرش و أطرافه کما أن النفس الناطقة تدبر أمر بدن الإنسان و لها قوة طبیعیة و حیوانیة و نفسانیة بحسب کل عضو و علی هذا

یحمل قوله تعالی یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا(1) و قوله تعالی وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ (2) و هکذا سائر الأفلاک و أثبتوا لکل درجة روحا یظهر أثره عند حلول الشمس تلک الدرجة و کذا لکل من الأیام و الساعات و البحار و الجبال و المفاوز و العمران و أنواع النبات و الحیوانات و غیر ذلک علی ما ورد فی لسان الشرع من ملک الأرزاق و ملک البحار و ملک الأمطار و ملک الموت و نحو ذلک و بالجملة فکما ثبت لکل من الأبدان البشریة نفس مدبرة فقد أثبتوا لکل نوع من الأنواع بل لکل صنف روحا یدبره یسمی بالطبائع (3)

التام لذلک النوع تحفظه عن الآفات و المخافات و یظهر أثره فی النوع ظهور أثر النفس الإنسانیة فی الشخص انتهی.

و قال الرازی فی تفسیره إنه لا خلاف بین العقلاء فی أن أشرف الرتبة للعالم العلوی هو وجود الملائکة فیه کما أن أشرف الرتبة للعالم السفلی هو وجود الإنسان فیه إلا أن الناس اختلفوا فی ماهیة الملائکة و حقیقتهم و طریق ضبط المذاهب أن یقال الملائکة لا بد و أن تکون ذوات قائمة بأنفسها ثم إن تلک الذوات إما أن تکون متحیزة أو لا تکون أما الأول ففیه أقوال أحدها

ص: 204


1- 1. النبأ: 38.
2- 2. الزمر: 75.
3- 3. کذا.

أنها أجسام لطیفة هوائیة تقدر علی التشکل بأشکال مختلفة مسکنها السماوات و هذا قول أکثر المسلمین و ثانیها قول طوائف من عبدة الأوثان و هو أن الملائکة فی الحقیقة هو هذه الکواکب الموصوفة بالأسعاد و الأنحاس فإنها بزعمهم أحیاء ناطقة و أن المسعدات منها ملائکة الرحمة و المنحسات منها هی ملائکة العذاب.

و ثالثها قول معظم المجوس و الثنویة و هو أن هذا العالم مرکب من أصلین أزلیین و هما النور و الظلمة و هما فی الحقیقة جوهران شفافان حساسان مختاران قادران متضادا النفس و الصورة مختلفا الفعل و التدبیر فجوهر النور فاضل خیر نقی طیب الریح کریم النفس یسر و لا یضر و ینفع و لا یمنع و یحبی و لا یبلی و جوهر الظلمة علی ضد ذلک ثم إن جوهر النور لم یزل یولد الأولیاء و هم الملائکة لا علی سبیل التناکح بل علی سبیل تولد الحکمة من الحکیم و الضوء من المضی ء و جوهر الظلمة لم یزل یولد الأعداء و هم الشیاطین علی سبیل تولد السفه من السفیه لا علی سبیل التناکح فهذه أقوال من جعل الملائکة أشیاء متحیزة جسمانیة.

القول الثانی إن الملائکة ذوات قائمة بأنفسها و لیست بمتحیزة و لا أجسام فهاهنا قولان أحدهما قول طوائف من النصاری و هو أن الملائکة فی الحقیقة هی الأنفس الناطقة بذاتها المفارقة لأبدانها علی نعت الصفا و الخیریة و ذلک لأن هذه النفوس المفارقة إن کانت صافیة خالصة فهی الملائکة و إن کانت خبیثة کدرة فهی الشیاطین و ثانیها قول الفلاسفة و هی أنها جواهر قائمة بأنفسها لیس بمتحیزة البتة و أنها بالماهیة مخالفة لنوع النفوس الناطقة البشریة و أنها أکمل قوة منها و أکثر علما و أنها للنفوس البشریة جاریة مجری الشمس بالنسبة إلی الأضواء ثم إن هذه الجواهر علی قسمین منها ما هی بالنسبة إلی أجرام الأفلاک و الکواکب

کنفوسنا الناطقة بالنسبة إلی أبداننا و منها ما هی أعلی شأنا من تدبیر أجرام الأفلاک بل هی مستغرقة فی معرفة الله و محبته و مشتغلة بطاعته و هذا القسم هم الملائکة المقربون و نسبتهم إلی الملائکة الذین یدبرون السماوات کنسبة أولئک

ص: 205

المدبرین إلی نفوسنا الناطقة فهذا القسمان قد اتفقت الفلاسفة علی إثباتهما و منهم من أثبت أنواعا أخر من الملائکة و هی الملائکة الأرضیة المدبرة لأحوال هذا العالم السفلی ثم إن مدبرات هذا العالم إن کانت خیرات فهم الملائکة و إن کانت شریرة فهم الشیاطین ثم اختلف أهل العلم فی أنه هل یمکن الحکم بوجودها من حیث العقل أو لا سبیل إلی إثباتها إلا بالسمع فالفلاسفة علی الأول.

**[ترجمه]سعد السعود: سیّد بن طاووس پس از ذکر دو فرشته گماشته شده بر بنده گفته: در روایت آمده: هنگامی که آن دو فرشته می­خواهند صبحگاهان و عصرگاهان فرود آیند، اسرافیل عمل بنده را از لوح محفوظ نسخه برمی­دارد و به آن دو می­دهد، و چون بخواهند که صبحگاهان وعصرگاهان با دفتر مربوط به هر بنده بالا روند، اسرافیل آن را با نسخه اصل مقابله می­کند تا روشن شود که برابر آن است. - . سعد السعود : 226 -

تکمیل بحث: بدان که همه امامیّه، بلکه تمام مسلمانان بجز اندکی فیلسوف نما که وارد بر اجتماع مسلمانان شده­اند تا اصول و عقائد آن­ها را ویران سازند، بر این عقیده اتّفاق دارند که فرشتگان حقّند و دارای جسمی لطیف و نورانی با بال­های متفاوت - دو تا، سه تا، چهارتا و بیشتر- هستند، و به خواست خدا و طبق مصالح می­توانند به هر شکلی درآیند، بالا می­روند و فرود می­آیند و پیامبران و اوصیاء علیهم السّلام آن­ها را می­بینند. و اعتقاد به مجرّد بودن ملائکه و تعبیر از آن­ها به عقول و نفوس فلکی و قوای طبیعت و تأویل آیات فراوان و اخبار متواتر درباره آن­ها، به استناد شبهات سست و استبعاد­های وهمی، انحراف از راه راست و پیروی از نادانان و کوردلان است.

محقّق دوانی در شرح عقائد گفته: فرشتگان اجسامی لطیف هستند و توانایی درآمدن به اشکال مختلف را دارند، و شارح مقاصد گفته: آنچه از کتاب و سنّت برمی­آید و عقیده أکثر امّت نیز می­باشد، این است که فرشتگان اجسامی لطیف و نورانید که می­توانند به شکل های مختلف ظاهر شوند، و علم و قدرت کامل بر انجام کارهای دشوار دارند، کارشان طاعت است و جایگاهشان آسمان­هاست، فرستادگان خدای تعالی به سوی پیامبران و امینان وحی او هستند. شبانه روز، بدون سستی، تسبیح گوی اویند، و از دستورات خدا سرپیچی نکرده و آنچه فرمان دهد همان را اجرا می­کنند .

و گفته: فرشته ها نزد فلاسفه، عقول مجرّد و نفوس فلکی اند، و آن دسته از ملائکه که هیچ ارتباطی با اجسام ندارند، کرّوبیّین نام دارند. و طلسم چیان معتقدند هر فلکی، یک روح کلّی دارد که سرپرست و مدبّر امور اوست و ارواح بسیاری از او منشعب می­شوند، مثلا عرش که فلک اعظم نام گرفته، روحی دارد که اثرش در تمام باطن آن دیده می­شود که آن را نفس کلّی و روح اعظم می­نامند و ارواح بسیاری که متعلّق به اجزاء و اطراف عرش هستند، از او منشعب می­شوند، چنانکه نفس ناطقه، سرپرست بدن انسان است و به اعتبار هر عضوی، قوای طبیعی و حیوانی و نفسانی دارد و بر همین معنا حمل می­شود آیه شریفه که می­فرماید: « یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلَائکَةُ صَفًّا » - .

نباء / 38 - {روزی که «روح» و فرشتگان به صف می ایستند.} و آیه: « وَ تَرَی الْمَلَائکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بحَِمْدِ رَبهِِّم » - . زمر / 75 - {و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگارِ خود تسبیح می گویند.} و فلک­های دیگر نیز چنین اند. و برای هر درجه، روحی قائلند که اثرش هنگام ورود خورشید به آن درجه ظاهر می شود، و به همین منوال برای همه روزها و ساعت­ها و دریاها و کوه­ها و بیابان­ها و آبادی­ها و انواع گیاهان و جانداران و غیر آن­ها آن چنان که در لسان شرع هم آمده، از قبیل: فرشته ارزاق، فرشته دریاها، فرشته باران­ها، فرشته مرگ، و غیر آن، و خلاصه همان گونه که برای هر بدن روحی است که آن را سرپرستی می­کند، برای هر نوعی و بلکه هر صنفی از اشیاء، روحی مدبّر به نام طبایع تام قائلند، که آن موجود را از آفات و ترس­ها حفاظت می­کند، و أثرش در نوع، همچون اثر نفس انسانی در شخص ظاهر می­شود. (پایان نقل).

رازی در تفسیرش گفته: میان عُقلا اختلافی نیست که اشرف موجودات عالم بالا، وجود فرشتگان است، چنانکه اشرف موجودات عالم خاکی، وجود آدمی است؛ جز اینکه در ماهیّت و حقیقت فرشتگان اختلاف کرده­اند. دسته بندی نظرات در این مسأله به شرح زیر است:

فرشتگان باید ذواتی قائم به خود باشند، حال آن ذوات یا مکان پذیرند یا نه. در صورت اوّل، اقوالی است:

1.

اینکه فرشتگان اجسام لطیفی همچون هوا هستند که می توانند به هر شکلی ظاهر شوند و جایگاهشان آسمان­هاست، و این قولِ بیشتر مسلمانان است.

2.

قول گروه­هایی از بت­پرستان، و آن این است که فرشتگان در حقیقت همین ستارگانی هستند که موجب سعد و نحس اشیاء می شوند. به گمان این طوائف، آن­ها زنده و صاحب نطق هستند و سعد آفرینشان، فرشتگان رحمت و نحوست آفرینشان، فرشتگان عذابند.

3.

قول اکثریّت مجوس و دوگانه پرستان، و آن این است که این عالم، مرکّب از دو اصل ازلی است که همان نور و ظلمت است و این دو در حقیقت دو جوهر شفاف دارای حس، صاحب اختیار و قدرت هستند که در نفس و صورت متضاد و در فعل و تدبیر مختلف اند. جوهر نور، صاحب فضیلت و خیررسان و پاک و خوشبو و کریم النفس است، خوشحال می­کند و ضرر نمی­رساند، بلکه نفع می رساند و از کسی منع خیر نمی­کند، حیات می­دهد و چیزی را نمی پوساند، امّا جوهر ظلمت، ضدّ این روال است.

جوهر نور، همواره اولیاء خدا را که ملائکه هستند تولید می­کند، نه از راه نکاح بلکه به آن نحوی که حکمت از حکیم و روشنایی از روشنایی بخش تولید می­شود، و جوهر ظلمت، همواره دشمنان را که شیاطین­اند، نه از راه نکاح، بلکه به آن شکلی که بی­خردی از انسان بی­خرد تولید می­شود، متولّد می­سازند، این­ها اقوال کسانی است که ملائکه را اشیاء مکان­پذیر جسمانی می­دانند.

صورت دوم این است که فرشتگان، ذوات قائم به خود هستند ولی مکان­پذیر و جسم نیستند، پس در اینجا دو قول است؛ یکی قول گروه­هایی از نصاری و آن این است که: فرشتگان در حقیقت همان نفوس ناطقه بشری هستند، از حیث مجرّد بودن از بدن، نه از حیث صفا و خیر بودن.

توضیح آنکه این نفوس مجرّده، اگر شفاف و خالص باشند آن­ها ملائکه­اند و اگر ناپاک و کدر و تیره باشند، آن­ها شیاطین هستند.

دوم قول فلاسفه است که می­گویند: فرشتگان جواهر قائم به خود هستند و مکان­پذیر نیستند، و با نوع نفوس ناطقه بشری اختلاف ماهوی دارند، و آن­ها نیروی کامل­تر و علم بیشتری از نفوس ناطقه دارند، و نسبت آن­ها به نفوس بشری همچون نسبت خورشید به روشنایی­هاست .

این جواهر مجرّده بر دو قسم­اند؛ بعضی نسبت به اجرام افلاک و ستارگان، مثل نفوس ناطقه ما هستند نسبت به بدن­هایمان، و بعضی از نظر شأن بالاترند و کاری برتر از تدبیر اجرام افلاک دارند، آن­ها در معرفت و محبت خداوند فرو رفته­اند و به اطاعت او اشتغال دارند، و این قسم، همان ملائکه مقربند و نسبتشان به ملائکه­ای که مدبّر آسمان­ها هستند، همچون نسبت ملائکه مدبّر است به نفوس ناطقه ما.

عقلاء فلاسفه اتفاق بر اثبات این دو قسم دارند، و بعضی از آن ها انواع دیگری از ملائکه را ثابت دانسته که عبارتند از ملائکه زمینی که مدبّر احوال این عالم پایین هستند. مدبّران این عالم اگر خیر رسان باشند، ملائکه­اند و اگر شر رسان باشند شیاطین­اند.

و اهل علم اختلاف دارند در اینکه آیا از نظر عقلی، امکان حکم به وجود این ملائکه هست یا اینکه حتما باید از طریق دلیل نقلی ثابت شود؟ فلاسفه نظر اوّل را دارند.

**[ترجمه]

أقول

ثم ذکر بعض دلائلهم فقال و أما الدلائل النقلیة فلا نزاع البتة بین الأنبیاء علیهم السلام فی إثبات الملائکة بل ذلک کالأمر المجمع علیه بینهم ثم ذکر کثرة الملائکة و بعض الأخبار فی ذلک ثم قال

رَأَیْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ التَّذْکِیرِ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله حِینَ عُرِجَ بِهِ رَأَی الْمَلَائِکَةَ فِی مَوْضِعٍ بِمَنْزِلَةِ سُوقٍ بَعْضُهُمْ یَمْشِی تُجَاهَ بَعْضٍ فَسَأَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمْ إِلَی أَیْنَ یَذْهَبُونَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام لَا أَدْرِی إِلَّا أَنِّی أَرَاهُمْ مُنْذُ خُلِقْتُ وَ لَا أَرَی وَاحِداً مِنْهُمْ قَدْ رَأَیْتُهُ قَبْلَ ذَلِکَ ثُمَّ سَأَلُوا وَاحِداً مِنْهُمْ وَ قِیلَ لَهُ مُنْذُ کَمْ خُلِقْتَ فَقَالَ لَا أَدْرِی غَیْرَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَخْلُقُ کَوْکَباً فِی کُلِّ أَرْبَعِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ فَخَلَقَ مِثْلَ ذَلِکَ الْکَوَاکِبِ مُنْذُ خَلَقَنِی أَرْبَعَمِائَةِ أَلْفِ کَوْکَبٍ.

ثم قال و اعلم أن الله ذکر فی القرآن أصنافهم و أوصافهم و أما الأصناف فأحدها حملة العرش وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ الآیة(1)

و ثانیها الحافون حول العرش وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ الآیة(2)

و ثالثها أکابر الملائکة فمنهم جبرئیل و میکائیل لقوله جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ (3) ثم إنه وصف جبرئیل بأمور الأول أنه صاحب الوحی إلی الأنبیاء نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ (4) و الثانی أنه قدمه علی میکائیل و الثالث جعله ثانی نفسه فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ (5)

ص: 206


1- 1. الحاقّة: 17.
2- 2. الزمر: 75.
3- 3. البقرة: 98.
4- 4. الشعراء: 193.
5- 5. التحریم: 4.

الرابع سماه روح القدس الخامس ینصر أولیاءه و یقهر أعداءه مع آلاف مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ السادس أنه مدحه بصفات ستة إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ إلی قوله أَمِینٍ (1) و منهم إسرافیل صاحب الصور و عزرائیل قابض الأرواح و له أعوان علیه و رابعها ملائکة

الجنة وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ الآیة(2)

و خامسها ملائکة النار عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ(3) و قوله وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِکَةً(4) و رئیسهم مالک یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ (5) و أسماء جملتهم الزبانیة سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ(6) و سادسها الموکلون ببنی آدم لقوله تعالی عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(7) و قوله تعالی لَهُ مُعَقِّباتٌ الآیة(8)

و قوله وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً(9) و ثامنها الموکلون بأحوال هذا العالم وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا(10) و قوله فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً(11) و عن ابن عباس قال إن لله ملائکة سوی الحفظة یکتبون ما یسقط من ورق الشجر فإذا أصاب أحدکم عجزه بأرض فلاة فلیناد أعینوا عباد الله رحمکم الله.

و أما أوصاف الملائکة فمن وجوه أحدها أنهم رسل الله جاعِلِ الْمَلائِکَةِ

ص: 207


1- 1. التکویر: 19- 21.
2- 2. الرعد: 23.
3- 3. المدّثّر: 30- 31.
4- 4. المدّثّر: 30- 31.
5- 5. الزخرف: 77.
6- 6. العلق: 18.
7- 7. ق: 17.
8- 8. الرعد: 11.
9- 9. الأنعام: 61.
10- 10. الصافّات: 1.
11- 11. النازعات: 5.

رُسُلًا(1) و قوله اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا(2) و ثانیها قربهم من الله بالشرف و هو المراد من قوله سبحانه وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ (3) و قوله بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ (4) و ثالثها وصف طاعاتهم و ذلک من وجوه الأول قوله تعالی حکایة عنهم وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ (5) و قولهم وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (6) و الله تعالی ما کذبهم فی ذلک الثانی مبادرتهم إلی امتثال أمر الله و هو قوله فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ (7) الثالث أنهم لا یفعلون إلا بوحیه و أمره و هو قوله تعالی لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ (8) و رابعها وصف قدرتهم و ذلک بوجوه الأول أن حملة العرش و هم ثمانیة یحملون العرش و الکرسی

الذی هو أصغر من العرش أعظم من جملة السماوات السبع لقوله تعالی وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ (9) و الثانی أن علو العرش شی ء لا یحیط به الوهم و یدل علیه قوله تعالی تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ(10) ثم إنهم لشدة قدرتهم ینزلون منه فی لحظة واحدة الثالث قوله تعالی وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ الآیة(11) فصاحب الصور بلغ فی القوة إلی حیث إن بنفخة واحدة منه یصعق من فی السماوات و الأرض و بالثانیة

ص: 208


1- 1. فاطر: 1.
2- 2. الحجّ: 75.
3- 3. الأنبیاء: 19.
4- 4. الأنبیاء: 26.
5- 5. البقرة: 30.
6- 6. الصافّات: 165- 166.
7- 7. ص: 73.
8- 8. الأنبیاء: 27.
9- 9. البقرة: 255.
10- 10. المعارج: 4.
11- 11. یس: 51.

منه یعدون أحیاء الرابع أن جبرئیل بلغ من قوته أن قلع جبال آل لوط و بلادهم دفعة واحدة.

و خامسها وصف خوفهم و یدل علیه بوجوه الأول أنهم مع کثرة عبادتهم و عدم إقدامهم علی الزلات یکونون خائفین وجلین حتی کان عباداتهم معاصی قال تعالی یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ (1) و قال وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ (2) الثانی قوله تعالی حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ الآیة(3)

روی فی التفسیر أن الله تعالی إذا تکلم بالوحی سمعه أهل السماوات مثل صوت السلسلة علی الصفوان ففزعوا فإذا انقضی الوحی قال بعضهم لبعض ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ.

الثالث رَوَی الْبَیْهَقِیُّ فِی شُعَبِ الْإِیمَانِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ بِنَاحِیَةٍ وَ مَعَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِذَا انْشَقَّ أُفُقُ السَّمَاءِ فَأَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ یَتَضَاءَلُ وَ یَدْخُلُ بَعْضُهُ فِی بَعْضٍ.

إلی آخر ما سیأتی بروایة السیوطی فی الباب الآتی انتهی (4).

و أقول

و إن قال فی أول کلامه إن أکثر المسلمین قالوا بتجسم الملائکة لکن یظهر من آخر کلامه أن المخالف فی ذلک لیس إلا النصاری و الفلاسفة الذین لم یؤمنوا بشریعة و تکلموا فی جمیع أمورهم علی آرائهم السخیفة و عقولهم الضعیفة(5).

و أقول

سئل المرتضی نزول جبرئیل بالوحی فی صورة دحیة الکلبی کیف

ص: 209


1- 1. النحل: 50.
2- 2. المؤمنون: 58.
3- 3. السبأ: 23.
4- 4. مفاتیح الغیب: ج 1، ص 376- 380.
5- 5. هب ان الظاهر من آخر کلامه ذلک فهل یصحّ رفع الید عن صریح الصدر بظاهر الذیل؟ ثم هل یثبت بذلک اجماع المسلمین؟.

کان یتصور بغیر صورته هو القادر علیها أو القدیم تعالی یشکل صورة و لیست صورة جبرئیل فإن کان الذی یسمع من القرآن من صورة غیر جبرئیل ففیه ما فیه و إن کان من جبرئیل فکیف یتصور بصورة للبشر و هذه القدرة قد رویت أن إبلیس یتصور و کذلک الجن أرید أن توضح أمر ذلک و ما کان یسمعه جبرئیل من الوحی من البارئ تعالی أو من حجاب و کیف کان یبلغه و هل جبرئیل یعلم من صفات البارئ أکثر مما نعلمه أو مثله و أین محله من السماء و هل القدیم إذا خطر ببال جبرئیل یکون متحیرا فیه مثلنا و یکون سبحانه لا تدرکه الأوهام أو میزه علینا و جمیع الملائکة أیضا.

فأجاب رحمه الله بأن نزول جبرئیل بصورة دحیة کان بمسألة من النبی صلی الله علیه و آله لله تعالی فی ذلک فأما تصوره فلیس بقدرته بل الله یصوره کذلک صورة حقیقة لا تشکیل و الذی کان یسمعه النبی صلی الله علیه و آله من القرآن کان من جبرئیل فی الحقیقة و أما إبلیس و الجن فلیس یقدرون علی التصور و کل قادر بقدرة فحکمهم سواء فی أنهم لا یصح أن یصوروا نفوسهم بل إن اقتضت المصلحة أن یتصور بعضهم بصورة صوره الله للمصلحة فأما جبرئیل علیه السلام و سماعه الوحی فیجوز أن یکلمه الله بکلام یسمعه فیتعلمه و یجوز أن یقرأه من اللوح المحفوظ فأما ما یعلم جبرئیل من صفات الله فطریقه الدلیل و هو و العلماء فیه واحد فأما محله من السماء فقد روی أنه فی السماء الرابعة فأما ما یخطر بباله فلا یجوز أن یتحیر فیه لأن جبرئیل معصوم لا یصح أن یفعل قبیحا انتهی و فی بعض (1) ما أفاده نظر لا یخفی علی المتأمل.

و سئل رحمه الله أیضا إذا حصل أهل الجنة فی الجنة ما حکم الملائکة

ص: 210


1- 1. و کذا فی بعض ما یأتی منه، و امثال هذه ممّا صدر عن اجلة العلماء شاهدة علی ما اسلفنا من عدم اختصاص الخطأ بالفلاسفة و المتفلسفین، لکن کأنّه لا یناسب عظم شأن الفقهاء الا مثل هذا الکلام« فی بعض ما افاده نظر» و لو لا مخافة الإطالة لاشرنا الی مواقع النظر فی کلامه و ما یترتب علیه من اللوازم غیر المرضیة و الی تحقیق القول فی المسائل المذکورة.

هل یکونون فی جنة بنی آدم أو غیرها و هل یراهم البشر و هم یأکلون و یشربون مثل البشر أو تسبیح و تقدیس و هل یسقط عنهم التکلیف و کذلک الجن.

فأجاب رحمه الله أنه یجوز أن یکونوا فی الجنة مع بنی آدم و یجوز أن یکونوا فی جنة سواها فإن الجنان کثیرة جَنَّةُ الْخُلْدِ و جنة عدن و جَنَّةُ الْمَأْوی و غیر ذلک مما لم یذکره الله تعالی فأما رؤیة البشر لهم فلا یصلح إلا علی أحد وجهین إما أن یقوی الله تعالی شعاع بصر البشر أو یکثف الملائکة فأما الأکل و الشرب فتجوز و الله تعالی یثیبهم بما فیه لذتهم فإن جعل لذتهم فی الأکل و الشرب جاز و أما التکلیف فإنه یسقط عنهم لأنه لا یصح أن یکونوا مکلفین مثابین فی حالة واحدة و الکلام فی الجن یجری هذا المجری.

و قال الشیخ المفید رحمه الله فی کتاب المقالات القول فی سماع الأئمة علیهم السلام کلام الملائکة الکرام و إن کانوا لا یرون منهم الأشخاص

و أقول

بجواز(1) هذا من جهة العقل و أنه لیس بممتنع فی الصدیقین من الشیعة المعصومین من الضلال و قد جاءت بصحته و کونه فی الأئمة علیهم السلام و کذا سمیت من شیعتهم الصالحین الأبرار الأخیار واضحة الحجة و البرهان و هو مذهب فقهاء الإمامیة و أصحاب الآثار منهم و قد أباه بنو نوبخت و جماعة من أهل الإمامة لا معرفة لهم بالأخبار و لم یمنعوا النظر و لا سلکوا طریق الصواب.

و قال رحمه الله فی رؤیة المحتضر الملائکة جائز من أن یراهم ببصره بأن یزید الله تعالی فی شعاعه ما یدرک به أجسامهم الشفافة الرقیقة.

و قال القول فی نزول الملکین علی أصحاب القبور و مساءلتهما الاعتقاد

و أقول

إن ذلک صحیح و علیه إجماع الشیعة و أصحاب الحدیث و تفسیر مجمله أن الله تعالی ینزل علی من یرید تنعیمه بعد الموت ملکین اسمهما مبشر و بشیر فیسألانه عن ربه جلت عظمته و عن نبیه و ولیه علیهما السلام فیجیبهما بالحق الذی فارق الدنیا علی اعتقاده و الصواب و یکون الغرض فی مساءلتهما استخراج العلامة بما

ص: 211


1- 1. فی المخطوطة: یجوز.

یستحقه من النعیم فیجد لذتها منه فی الجواب و ینزل جل جلاله علی من یرید تعذیبه فی البرزخ ملکین اسمهما(1)

ناکر و نکیر فیوکلهما بعذابه و یکون الغرض فی مساءلتهما له استخراج علامة استحقاقه من العقاب بما یظهر فی جوابه من التلجلج عن الحق أو الخبر عن سوء اعتقاد أو إبلاسه و عجزه عن الجواب و لیس ینزل الملکان من أصحاب القبور إلا علی ما ذکرناه.

و أما ما ذکره السید الداماد رحمه الله تبعا للفلاسفة حیث قال من الدائر علی الألسن أن وصف القرآن بالنزول التی لا یتصف به إلا المتحیز بالذات دون الأعراض و سیما غیر القارات کالأصوات إنما هو بتبعیة محله سواء أخذ حروفا ملفوظة أو معانی محفوظة و هو الملک الذی یتلقف الکلام من جناب الملک العلام تلقفا سماعیا أو یتلقاه تلقیا روحانیا أو یتحفظه من اللوح المحفوظ ثم ینزل به علی الرسول و لا یتمشی هذا النمط إلا علی القول بتجسم الملائکة و إنما الخارجون عن دائرة التحصیل ممشاهم ذلک فأما ما هو صریح الحق و علیه الحکماء الإلهیون و المحصلون من أهل الإسلام أن الملائکة علی قبائل سفلیة و علویة أرضیة و سماویة جسمانیة و قدسانیة و فی القبائل شعوب و طبقات کالقوی المنطبعة و الطبائع الجوهریة و أرباب الأنواع و النفوس المفارقة السماویة و الجواهر العقلیة القادسیة(2)

بطبقات أنواعها و أنوارها و منها روح القدس النازل بالوحی النافث فی أرواح أولی القوة القدسیة بإذن الله سبحانه وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ(3)

وَ فِی الْحَدِیثِ عَنْهُ علیه السلام: أَطَّتِ السَّمَاءُ وَ حَقٌّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ مَا فِیهَا مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلَّا وَ فِیهِ مَلَکٌ سَاجِدٌ أَوْ رَاکِعٌ.

فالأمر غیر خفی اللهم إلا أن یسمی ظهورهم العقلانی لنفوس الأنبیاء علیهم السلام نزولا تشبیها للهیولی العقلی و الاعتلاق الروحانی بالنزول الحسی و الاتصال المکانی فیکون قولنا نزول الملک

ص: 212


1- 1. فی بعض النسخ: اسماهما.
2- 2. القادسة( ظ).
3- 3. المدّثّر: 31.

استعارة تبعیة و قولنا نزل الفرقان مجازا مرسلا بتبعیة تلک الاستعارة التبعیة.

قلت لا یطمئن منی أحد من الناس أن أستصح ذلک بجهة من الجهات و أن فیه شقا لعصا الأمة بفرقها المفترقة و أحادیثها المتواترة و خرقا للقوانین العقلیة الفلسفیة و نسخا للضوابط المقررة البیانیة فالأمة مطبقة علی أن النبی صلی الله علیه و آله یری جبرئیل علیه السلام و ملائکة الله المقربین ببصره الجسمانی و یسمع کلام الله الکریم علی لسانهم القدسی بسمعه الجسمانی و قوائم الحکمة قائمة بالقسط إنه إنما ملاک الرؤیة البشریة و الإبصار الحسی انطباع الصورة فی الحس المشترک و إنما المبصر المرئی بالحقیقة من الشی ء الماثل بین یدی الحس الصورة الذهنیة المنطبعة و أما ذو الصورة بهویته العینیة و مادته الخارجیة فمبصر بالعرض مرئی بالمجاز و إن کان مثوله العینی شرط الإبصار و الجلیدیتان هما مسلکا التأدیة لا لوحا الانطباع و علی هذه السنة شاکلة السمع أیضا و الإفاضة مطلقا من تلقاء واهب الصور فإذا کانت النفس واغلة الهمة فی الجنبة الجسدانیة طفیفة الانجذاب إلی صقع الحق و عالم القدس لم یکن لنبطاسیاها سبیل إلی التطبع بالصورة من تلقاء واهب الصور إلا من مسلک الحاسة الظاهرة و مثول المادة الخارجیة بین یدیها فأما إذا کانت قدسیة الفطرة مستنیرة الغریزة فی جوهر جبلتها المفطورة ثم فی سجیتها المکسوبة صارت نقیة الجوهر طاهرة الذات أکیدة العلاقة بعالم العقل شدیدة الاستحقاق لعالم الحس قاهرة الملکة قویة المنة علی خلع البدن و رفض الحواس و الانصراف إلی صقع القدس حیث شاءت و متی شاءت بإذن ربها و قوتها المتخیلة أیضا قلیلة الانغماس فی جانب الظاهر قویة التلقی من عالم الغیب فإنها تخلص من شرکة الطبیعة و تعزل اللحظ عن الجسد فی الیقظة فترجع إلی عالمها و تتصل بروح القدس و بمن شاء الله من الملائکة المقربین و تستفید من هنالک العلم و الحکمة بالانتقاش علی سبیل الرشح کمرآة مجلوة حوذی بها شطر الشمس و لکن حیث إنها یومئذ فی دار غریبتها(1) بعد بالطبع و لم تنسلخ عن علاقتها

ص: 213


1- 1. غربتها( ظ).

الطبیعیة بتدبر جیوشها الجسدیة و أمورها البدنیة تکون مثالها فیما تناله بحسب ذلک الشأن و تلک الدرجة تحول الملک لها علی صورة مادیة متمثلة فی شبح بشری ینطبق بکلمات إلهیة مسموعة منظومة کما قال عز من قال فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا(1) و أعنی بذلک ارتسام الصورة فی لوح الانطباع لا من سبیل الظاهر و الأخذ عن مادة خارجیة بل بالانحدار إلیه من الباطن و الحصول عن صقع الإفاضة فإذن فی السماع و الإبصار المشهوریین یرتفع المسموع و المبصر من المواد الخارجیة إلی لوح الانطباع ثم منه إلی الخیال و المتخیلة ثم یصعد الأمر إلی النفس العاقلة و فی إبصار الملک و سماع الوحی و هما الإبصار و السماع الصریحان ینعکس الشأن فینزل الفیض إلی النفس من عالم الأمر فهی تطالع شیئا من الملکوت مجردة غیر مستصحبة لقوة خیالیة أو وهمیة أو غیرهما ثم یفیض عن النفس إلی القوة الخیالیة فتخیله مفصلا منضما بعبارة منظومة مسموعة فتمثل لها الصورة فی الخیال من صقع الرحمة و عالم الإفاضة ثم تنحدر الصورة المتمثلة و العبارة المنتظمة من الخیال و المتخیلة إلی لوح الانطباع و هو الحس المشترک فتسمع الکلام و تبصر الصورة فهذا أفضل ضروب الوحی و الإیحاء. و یقال إنه مخاطبة

العقل الفعال للنفس بألفاظ مسموعة مفصلة و له أنحاء مختلفة و مراتب متفاصلة بحسب درجات للنفس متفاوتة و قد یکون فی بعض درجاته لا یتخصص المسموع و المبصر بجهة من جهات العالم بخصوصها بل الأمر یعم الجهات بأسرها فی حالة واحدة و فِی الْحَدِیثِ: أَنَّ الْحَارِثَ بْنَ هِشَامٍ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ کَیْفَ یَأْتِیکَ الْوَحْیُ قَالَ أَحْیَاناً یَأْتِی مِثْلَ صَلْصَلَةِ الْجَرَسِ وَ هُوَ أَشَدُّ عَلَیَّ فَیَفْصِمُ عَنِّی وَ قَدْ وَعَیْتُ عَنْهُ مَا قَالَ وَ أَحْیَاناً یُمَثَّلُ إِلَیَّ الْمَلَکُ رَجُلًا فَیُکَلِّمُنِی فَأَعِی مَا یَقُولُ.

و ربما تکون النفس المتنورة صقالتها فی بعض الأحایین أتم و سلطانها علی قهر الصوارف الجسدانیة و الشواغل الهیولانیة أعظم فیکون عند الانصراف عن عالم

ص: 214


1- 1. مریم: 17.

الحس و الاتصال بروح القدس استئناسها بجوهر ذاته المجردة منه بالشبح المتمثل فتشاهده ببصر ذاته العاقلة و یستفید منه و هو فی صورته القدسیة کما ما ورد

فِی الْحَدِیثِ: أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَرَّةً فِی صُورَتِهِ الْخَاصَّةِ کَأَنَّهُ طِبْقُ الْخَافِقَیْنِ.

ثم دون هذه الضروب لسائر درجاته ما یتفق له من القوة القدسیة نصیب مرتبة النبوة أن یری ملائکة الله و یسمع کلام الله و لکن فی النوم لا فی الیقظة و سبیل القول فیه أیضا ما دریت إلا أن الأمر هناک ینتهی إلی القوة المتخیلة و یقف عندها بمحاکاتها و تنظیمها و تفصیلها لما قد طالعته النفس من عالم الملکوت من دون انحدار الصورة المتمثلة و العبارة المنتظمة منها إلی الحس المشترک. فأما الرؤیا الصالحة لنفوس العرفاء و الصالحین فواقعة فی هذا الطریق غیر واصلة إلی درجة النبوة و بلوغ الغایة و فی الحدیث أنها جزء من ستة و أربعین أو سبعین جزءا من النبوة علی اختلافات الروایات و قصارها فی مرتبة الکمال و أقصاها للمحدثین بالفتح علی البناء للمفعول من التحدیث و هم الذین یرفضون عالم الشهادة و یصعدون إلی عالم الغیب فربما یسمعون الصوت فی الیقظة عن سبیل الباطن و لکنهم لا یعاینون شخصا متشبحا. و فی کتاب الحجة من کتاب الکافی لشیخ الدین أبی جعفر الکلینی رضی الله عنه باب فی الفرق بین الرسول و النبی صلی الله علیه و آله و المحدث و أن الأئمة علیهم السلام محدثون مفهمون (1) و إذ قد انصرح لک من المسألة من سبیلها فقد استبان أن قولنا نزل الملک مجاز عقلی مستعمل طرفاه فی معنییهما الحقیقیین و التجوز فیه فی الإسناد إذ النزول حقیقة منسوب إلی الصورة المتشبحة المتمثلة و قد أسند بالعرض إلی الجوهر المجرد القدسی و هو الملک و لیس هو من الاستعارة فی شی ء أصلا کما قولنا تحرک جالس السفینة و قولنا أنا متحرک و أنا ساکن و قولنا رأیت زیدا إذا عنینا به شخصه الموجود فی الخارج بهویته العینیة لا صورته الذهنیة المرئیة المنطبعة فی الحس المشترک و سائر المقولات فی وجود الاتصافات بالعرض کلها علی هذه الشاکلة و أما نزل الفرقان فمجاز مرسل

ص: 215


1- 1. الکافی: ج 1، ص 270.

لاتباعه استعارة تبعیة بل من حیث إن النازل علی الحقیقة محله و هو تلک الصورة البشریة المتشبحة النازلة أو تجوز عقلی لا فی شی ء من الطرفین بل فی الإسناد علی أن الأصوات و الحروف و الألفاظ لیست أعراضا حالة فی لسان المتکلم بل هی تقطیعات عارضة للهواء من تلقاء حرکة اللسان إن قلت بنیت الأمر فیما أفدت علی القول بالانطباع فی باب الرؤیة فما سبیل القول هنالک علی المذهبین الآخرین و هما خروج الشعاع أی فی فیضانه من المبدإ الفیاض منبثا فی الهواء المتوسط بین الجلیدیة و سطح المرئی علی هیئة المخروط و حصول الإضافة الإشراقیة للنفس المستوجبة للانکشاف الإبصاری ما دامت المقابلة بین المرئی و الجلیدیة علی تلک الهیئة.

قلت لست أکترث لذلک إذ إنما یسمی ذلک الخلاف و تثلیث القول فی المواد الخارجیة و الرؤیة من مسلک الجلیدیة و من مذهب الظاهر لا فی الإبصار من سبیل الباطن و مذهب الغیب من دون الأخذ من مادة خارجیة ثم الآراء الثلاثة متحاذیة الأقدام فی تطابق اللوازم و اتحاد الأحکام حذو القذة بالقذة و السواد الأعظم علی مسلک الانطباع و یشبه أن یکون الحق لا یتعداه و ما یتجشمه فرق من فرق الإضافة الإشراقیة من إثبات صور معلقة خیالیة فی عالم معلق مثالی لیستتب الأمر فی صور المرایا و الصور الخیالیة و أمور الإیحاءات و مواعید النبوات قلت لا أجد لاتجاه البرهان إلیه مساقا بل أجده بتماثیل الصوفیة أشبه منه بقوانین الحکماء و حق القول الفصل فیه علی ذمة کتبنا البرهانیة انتهی.

فلعله رحمه الله حاول تحقیق الأمر علی مذاق المتفلسفین و مزج رحیق الحق بمموهات آراء المنحرفین عن طرق الشرع المبین مع تباین السبیلین و وضوح الحق من البین و قد اتضح بما أسلفنا صریح الأمر لذی عینین و سنذکر ما یکشف أغشیة الشبه رأسا عن العین.

**[ترجمه]در ادامه برخی دلائل آن­ها را ذکر کرده و گفته: امّا از نظر دلائل نقلی؛ پس باید گفت که به طور قطع هیچ اختلافی میان انبیاء علیهم السّلام در اثبات وجود فرشتگان وجود ندارد، بلکه همگی بر این مسأله اتّفاق نظر دارند، پس از آن روایاتی را درباره فراوانی فرشتگان آورده است و گفته: در برخی از کتب تذکیر دیدم که وقتی پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به معراج برده شد، فرشتگان را در جایی شبیه بازار دید که به طرف یکدیگر در حرکت بودند. پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله پرسید: این­ها به کجا می­روند؟ جبرئیل گفت: نمی دانم، جز اینکه از روزی که آفریده شدم آن­ها را می­بینم و هیچ کدام را نمی­بینم که قبلا او را دیده باشم. و از یکی از آن­ها پرسیدند: چه مدّت است که آفریده شدی؟ گفت: نمی­دانم، جز اینکه خدای تعالی در هر 400 هزار سال ستاره­ای را می­آفریند، و از آن گاه که مرا آفریده 400 هزار ستاره آفریده.

سپس گفته: بدان که خدا در قرآن اصناف و اوصاف فرشتگان را ذکر فرموده، امّا اصناف؛

1.

حاملان عرش که فرمود: « وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئذٍ ثمََانِیَةٌ » - . حاقه / 17 - {و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.}

2.

فرشتگانی که عرش را در میان گرفته­اند که فرمود: « وَ تَرَی الْمَلَائکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بحَِمْدِ رَبهِِّمْ » - . زمر / 75 - {و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگارِ خود تسبیح می گویند.}

3.

بزرگان ملائکه همچون جبرئیل و میکائیل که فرمود: « مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَ مَلَائکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبرِْیلَ وَ مِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْکَافِرِینَ » - .[2] بقره / 98 . - {هر که دشمن خدا، و فرشتگان و فرستادگان او، و جبرئیل و میکائیل است [بداند که] خدا یقیناً دشمن کافران است.} و جبرئیل را به چند چیز وصف توصیف نموده:

اوّل: وحی رسانی به انبیاء که فرمود: « نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ » - .[3] شعراء / 193 - {روح الامین آن را بر دلت نازل کرد.}

دوم: مقدّم داشتن او بر میکائیل.

سوم: خدای تعالی نام او را در رتبه پس از خود آورده، آنجا که فرموده: « فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ جِبرِْیلُ وَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ » - .[4] تحریم / 4 - {در حقیقت، خدا خود سرپرست اوست، و جبرئیل و صالح مؤمنان [نیز یاور اویند].}

چهارم: خدای سبحان او را روح القدس نامیده است.

پنجم: یاور دوستان خدا و مقهور ساز دشمنان او با هزاران فرشته نشان دار است.

ششم: به او شش لقب داده و فرموده: « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * ذِی قُوَّةٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِین * مُّطَاعٍ ثمَ َّ أَمِینٍ » - .[5] تکویر / 19 - 21 - {که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است. نیرومند [که] پیش خداوند عرش، بلند پایگاه است. در آنجا [هم] مُطاع [و هم] امین است.}

و یکی دیگر از بزرگان ملائکه، اسرافیل است که در صور می دمد و دیگری عزرائیل است که قابض ارواح است و یاورانی دارد .

4.

فرشتگان بهشت، که فرمود: « وَ الْمَلَائکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیهِْم مِّن کلُ ِّ بَابٍ » - . رعد / 23 - {و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند.}

5.

فرشتگان دوزخ، که در مورد آن­ها فرمود: « عَلَیهَْا تِسْعَةَ عَشَرَ » و فرموده: « وَ مَا جَعَلْنَا أَصحَْبَ النَّارِ إِلَّا مَلَائکَةً » - . مدثر/ 30 - 31 - {[و] بر آن [دوزخ]، نوزده [نگهبان] است. و ما موکّلان آتش را جز فرشتگان نگردانیدیم.} و رئیس آن­ها مالک است، فرمود: « وَ نَادَوْاْ یَا مَالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنَا رَبُّک » - .[3] زخرف / 77 - {و فریاد کشند: «ای مالک، [بگو:] پروردگارت جان ما را بستاند.} و نام همه آن­ها زبانیه است: « سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ » - .[4] علق / 18 - {به زودی آتش بانان را فرا خوانیم.}

6.

فرشتگان موکّل بر مردم که فرموده: « إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ * مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ » - . ق / 17 - 18 - {آن گاه که دو [فرشته] دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشسته اند. [آدمی] هیچ سخنی را به لفظ درنمی آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او [آن را ضبط می کند].} و فرمود: « لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَینْ ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یحَْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ الله » - . رعد / 11 - {برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند.} و فرمود: « وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً » - .[7] انعام / 61 - {و نگهبانانی بر شما می فرستد.}

7.

فرشتگان موکّل بر احوال این جهان، فرمود: « وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا » - .[8] صافات / 1 - {سوگند به صف بستگان که صفی [با شکوه] بسته اند.} و فرموده: « فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً » - .[9] نازعات / 5 - {و کار [بندگان] را تدبیر می کنند.} و از ابن عباس نقل است که: خداوند فرشتگانی بجز کاتبان اعمال دارد که هر برگ درختی که بر زمین می­افتد را می­نویسند، پس هرگاه یکی از شما در بیابانی درمانده شود، فریاد زند: کمک کنید ای بندگان خدا.

امّا اوصاف ملائکه از چند جهت است:

1.

فرستادگان خدایند: « جَاعِلِ الْمَلَائکَةِ رُسُلاً » - .[1] فاطر / 1 - {[و] فرشتگان را پیام آورنده قرار داده است.} و « اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلَائکَةِ رُسُلًا »{خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند.}

2.

قرب شرفی (نه مکانی) به خدای تعالی دارند و این همان است که می­فرماید: « وَ مَنْ عِندَهُ لَا یَسْتَکْبرُِونَ عَنْ عِبَادَتِهِ » - . انبیاء / 19 - {و کسانی که نزد اویند، از پرستش وی تکبّر نمی ورزند.} و نیز: « بَلْ عِبَادٌ مُّکْرَمُونَ » - .[3] انبیاء / 26 - {بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند.}

3.

توصیف فرمانبری آن ها به چند وجه:

اوّل: حکایت خدا از اعتراف آنان: « وَ نحَْنُ نُسَبِّحُ بحَِمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ » - .[4] بقره / 30 - {و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم.} و اینکه گفته اند: « وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ المُْسَبِّحُونَ » - .[5] صافات / 165 - 166 - {و در حقیقت، ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم، و ماییم که خود تسبیح گویانیم.} و خدای تعالی آن­ها را در این ادّعا دروغگو نشمرده است.

دوم: پیشتازی آن­ها برای انجام فرمان خدا، که فرموده: « فَسَجَدَ الْمَلَائکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ » - . ص / 73 - {پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند.}

سوم: کاری جز به فرمان و وحی او انجام ندهند، که فرمود: « لَا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ » - . انبیاء / 27 - {که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند.}

چهارم: وصف نیروی آن­ها به چند وجه:

اوّل: اینکه حاملان عرش که هشت فرشته­اند، کرسی که کوچک تر از عرش و بزرگ تر از آسمان­های هفتگانه است را نیز حمل می­کنند، زیرا خداوند تعالی می­ فرماید: « وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض » - .[1] بقره / 255 - {کرسیِ او آسمان­ها و زمین را در بر گرفته.}

دوم: اینکه بلندی و علوّ عرش تا آنجا است که وهم به آن احاطه پیدا نمی­کند، دلیلش این سخن خدای سبحان است که می فرماید: « تَعْرُجُ الْمَلَائکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فیِ یَوْمٍ کاَنَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَة » - .[2] معارج / 4 - {فرشتگان و روح، در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است به سوی او بالا می روند.} و آنان به واسطه نیروئی که دارند در یک لحظه از آن فرود می­آیند.

سوم: خدای متعالی می­فرماید: « وَ نُفِخَ فیِ الصُّورِ فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلیَ رَبِّهِمْ یَنسِلُونَ » - .[3] یس / 51 - {و در صور دمیده خواهد شد، پس به ناگاه از گورهای خود شتابان به سویِ پروردگار خویش می آیند.} و نیروی صاحب صور - اسرافیل - تا آنجا است که هر آنچه در آسمان­ها و زمین است با یک دمیدن او بیهوش می­گردند و با دمیدن دوّم همه زنده می­شوند.

چهارم: نیروی جبرئیل به قدری بود که کوه­های قوم لوط را با شهرهای آن­ها یکباره از جا برکند.

5.

وصف ترس آن­ها از خدا، و دلیلش چند وجه است:

اوّل: اینکه آن­ها علی رغم کثرت عبادتشان و دوری از لغزش ها، از خداوند ترسان و هراسانند تا آنجا که گویا عبادت­های خود را معصیت می­پندارند، خدای تعالی فرموده: « یخََافُونَ رَبهَُّم مِّن فَوْقِهِمْ » - .[4] نحل / 50 - {از پروردگارشان که حاکم بر آن­هاست می ترسند.} و فرموده: « إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَةِ رَبهِِّم مُّشْفِقُونَ » - . مؤمنون / 58 - {در حقیقت، کسانی که از بیم پروردگارشان هراسانند.}

دوم: خدای سبحان می­فرماید: « حَتیَّ إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُواْ مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُواْ الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلیِ ُّ الْکَبِیر» - .[6] سباء / 23 - {تا چون هراس از دل هایشان برطرف شود، می گویند: پروردگارتان چه فرمود؟ می­گویند: حقیقت و اوست بلندمرتبه و بزرگ.} در تفسیر، روایت شده: هنگامی که خدای متعالی وحی بفرستد، اهل آسمان­ها آن را با صدای برخورد زنجیر بر روی سنگ صاف می­شنوند. پس بی­تاب می­شوند، و وقتی وحی تمام شد به یکدیگر می­گویند: پروردگارتان چه فرمود؟ پاسخ می­دهند: حق، و او بلند مرتبه بزرگ است.

سوم: ابن عباس گفته: هنگامی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به همراه جبرئیل در جایی بود، ناگهان افق آسمان شکافت و جبرئیل لاغر شد و اجزایش درهم رفت. تا آخر حدیث که در باب آینده به روایت سیوطی خواهد آمد. (پایان نقل).

مؤلف

گرچه در آغاز سخن خود گفته: بیشتر مسلمانان فرشته ها را جسم می­دانند، ولی از پایان سخنش روشن است که تنها مخالف در این عقیده، نصاری و فلاسفه ­ای هستند که به شریعت ایمان ندارند، و در همه امورشان طبق نظرات سخیف و عقل ضعیف خود سخن گفته اند.

مؤلف

از سیّد مرتضی درباره نزول وحی بر پیامبر توسّط جبرئیل به صورت دحیه کلبی سؤال شد: چگونه جبرئیل به صورت و شکل غیر خودش در می­آمد؟ آیا خود می­توانست به صورتی دیگر درآید یا خدایش او را چنین می­کرد؟ و اگر پیامبر از غیر صورت جبرئیل قرآن را می­شنید، که حالش معلوم است و قابل اعتماد نیست، و اگر از جبرئیل می­شنید، چگونه به صورت بشر در­می­آمد؟ و روایت است که شیطان و جنّ هم این قدرت تغییر صورت را دارند، می­خواهم که آن را توضیح دهید. و دیگر اینکه جبرئیل وحی را مستقیما از خدا می­شنیده یا از پس پرده؟ و چگونه به او می­رسید؟ و دیگر اینکه جبرئیل از اوصاف خدا چیزی بیش از ما می­داند یا مانند ما می­داند؟ و جایگاه او کجای آسمان است؟ و آیا وقتی خدا در ذهن جبرئیل خطور می­کند، مانند ما در ذات او سرگردان می­شود و خداوند سبحان در وهم نیاید [همان گونه که به چشم­ها نیاید] یا اینکه او نسبت به ما و دیگر ملائکه امتیازی دارد؟

پس مرحوم سیّد پاسخ داد: نزول جبرئیل به صورت دحیه کلبی به درخواست خود پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله بوده، و تشکّل او به شکل دحیه، به قدرت خود او نبوده، بلکه خدا او را به این شکل در می­آورد به طور حقیقی و نه ظاهر سازی، و آنچه پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله از قرآن می­شنیده، از خود جبرئیل بوده که قرآن را بر او قرائت می­کرده، و امّا ابلیس و جنّ، قادر بر تشکّل نیستند و همه کسانی که قدرت بر این کار دارند در این جهت یکسانند که از جانب خود نمی­توانند چنین تصرفی بکنند، بلکه هر کجا مصلحتی برای این تغییر صورت، پیش آید، خداوند آن را تحقّق می­بخشد.

و امّا راجع به کیفیت شنیدن وحی توسط جبرئیل، ممکن است جبرئیل مستقیما وحی را از خدا می­شنیده و یاد می­گرفته، و ممکن است که آن را از لوح محفوظ می­خوانده است. امّا آنچه جبرئیل از صفات خدا می­داند، راهش دلیل عقلی است، و او با دانشمندان در این جهت مساوی است، و امّا در مورد مکان او، روایت شده که او در آسمان چهارم است، و امّا آنچه راجع به خداوند در نهاد او خطور کند، سرگردانی در آن راه ندارد، زیرا جبرئیل معصوم است و قبیحی از او سر نمی­زند. (پایان نقل).

و در برخی از آنچه سید گفته اشکالاتی وارد است که بر انسان متفکّر پوشیده نیست.

همچنین از وی پرسیده شد: وقتی اهل بهشت وارد بهشت شوند، تکلیف فرشته ها چیست؟ آیا با آدمیان در بهشت خواهند بود، و مردم آن­ها را می­ببینند؟ و آیا مانند آدمیان می­خورند و می­نوشند، یا تسبیح و تقدیس می­کنند؟ و آیا تکلیف از آن­ها ساقط می شود؟ و به همین ترتیب جنّیان چه وضعی دارند؟

مرحوم سیّد به این سؤالات نیز این گونه پاسخ می­دهد که: ممکن است به همراه آدمیان در بهشت باشند، و ممکن است در بهشتی جداگانه باشند؛ زیرا بهشت بسیار است: جنة الخلد، جنة عدن، جنّة المأوی و غیر آن، که خدا نام نبرده، امّا بشر در دو صورت می­تواند آن­ها را رؤیت کند:

1.

خداوند متعالی دید چشم انسان را تا آنجا نیرو دهد که بتواند آن­ها را ببیند.

2.

فرشته متراکم گردد [و از حالت لطیف بودن خارج شود.]

و امّا در مورد خوردن و نوشیدن باید گفت: ممکن است، و اشکالی بر آن وارد نیست، زیرا خدای تعالی [اگر بخواهد به آن­ها پاداش دهد،] با چیزی پاداش می­دهد که برای آن­ها لذّت داشته باشد؛ و ممکن است لذّت آن­ها را در خوردن و نوشیدن قرار دهد. و امّا سخن درباره تکلیف این است که از آن­ها ساقط می شود، زیرا نمی­شود که همزمان، هم مکلّف باشند و هم پاداش داده شوند، و سخن درباره جنّ هم همین است .

مرحوم شیخ مفید در کتاب مقالات، در ذیل این عنوان که ائمه صلوات الله علیهم أجمعین، کلام فرشتگان بزرگوار را می­شنیدند، گرچه شخص آن­ها را نمی دیدند، گفته: نظر من این است که از نظر عقلی امکان رؤیت فرشتگان برای ائمه اطهار علیهم السّلام وجود دارد، و همانا درباره صدّیقان شیعه که از گمراهی معصوم هستند، ممتنع نیست، و صحّت این مطلب درباره أئمه علیهم السّلام رسیده، و از شیعیان ابرار و اخیار با حجت و برهان نام برده شده و آن مذهب فقهاء امامیّه و محدّثان آن­ها است. ولی خاندان نوبخت و جمعی از أهل امامیه که به اخبار و روایات معرفت نداشتند و دقّت نظر نکردند، آن را منکر شدند و راه صحیح را نپیمودند.

و نیز درباره امکان رؤیت ملائکه توسّط محتضر گفته: محتضر می­تواند فرشته ها را با چشم خود ببیند، چرا که خدای سبحان قدرت دید او را می­افزاید تا جسمِ شفاف و لطیف آن­ها را بنگرد.

و در ذیل گفته ای درباره فرود آمدن دو فرشته بر مردگان در گور و پرسش از اعتقاد آن­ها گفته: به نظر من این مطلب درست است و مورد اتّفاق شیعه و محدّثان است و تفسیر آن به طور خلاصه اینست که خدا بر هرکسی که بخواهد بعد از مرگش نعمتی عطا کند، دو فرشته به نام مبشّر و بشیر فرو می­فرستد، پس آن دو درباره پروردگارِ با عظمتش و پیامبرش و ولیّش می­پرسند و او طبق اعتقاد حق و درستی که داشته و با آن از دنیا رفته، پاسخ می­دهد. و غرض از پرسش آن­ها، نشانه گیری برای نعمتی است که او شایسته آن است، پس آن را در پاسخ او می­یابند، - . در مصدر این چنین آمده: «فیجدانها منه فی الجواب» - و هرکه را خدا بخواهد در برزخ عذاب کند، دو فرشته به نام ناکر و نکیر بر او فرود آرد و آن دو را موکّل بر عذاب او می­کند، و منظور از بازپرسی او توسّط آن دو ملک، به دست آوردن نشانه­ برای عذابی است که شایسته اوست؛ به واسطه جواب مشوّش یا اظهار اعتقاد بد یا اشتباه یا درماندن از جواب، و دو فرشته بر اصحاب قبور فرود نیایند، مگر به وجهی که ما ذکر کردیم.

سید داماد هم به پیروی از فلاسفه گفته است: آنچه که در زبان ها جاری است این است که وصف قرآن به نازل شدن، به تبعیت محل آن است به خاطر اینکه نازل شدن وصف چیزی می شود که در ذات خود چیزی داشته باشد و اعراض نمی توانند نزول کنند، مخصوصاًَ امور غیر مستقر مانند صداها فقط نازل شدن آن ها به تبعیت محل آن ها است خواه از نظر تلفظ حروف یا معانی آن باشد، و آن فرشته ای است که قرآن را از طرف خداوند یا به صورت شنیدن و یا به صورت روحانی دریافت می کند و یا آن را از لوح محفوظ حفظ می کند و آن را برای پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله نازل می کند و هیچ کس بر طبق این عقیده نمی رود مگر طبق قول افرادی که ملائکه را جسم می دانند و آن ها سخن مردم را تحصیل نکرده اند.

و اما آنچه که صریح حق است و حکمای الهی و دانشمندان مسلمان بر آن عقیده هستند، این است که فرشته ها چند گروه هستند: سفلایی و علوّی، زمینی و آسمانی، جسمانی و مجرد و هر گروهی شعوب و طبقاتی دارند مانند: قوای منطبعه، طبایع جوهریه، ارباب أنواع، نفوس مفارقه آسمانی و جواهر عقلی مجرّد، با انواع طبقات و نورها که یکی از آن ها روح القدس است که نازل کننده وحی در روح های افراد با نیروی قدسی به اذن خداوند است. «وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلاَّ هُو» - . مدثر / 31 - {و [شماره] سپاهیان پروردگارت را جز او نمی داند.}

و در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که آسمان ناله بزند و سزاوار است که ناله کند و در آن جای پایی نست مگر اینکه در آنجا فرشته ای در حال سجده یا رکوع است.

بنا براین مطلب مخفی نیست مگر اینکه ظاهر شدن ملائکه برای نفوس أنبیاء علیهم السلام، نزول نامیده شود از نظر تشبیه هیولای عقلی و ارتباط روحانی او به نزول حسی و اتصال مکانی و در این صورت وقتی می گوییم: فرشته نازل شد، استعاره تبعیه است و اینکه می گوییم: قرآن نازل شد، به تبع استعاره تبعیه، مجاز مرسل می شود.

می گویم

هیچ کس از من مطمئن نشود که من این مطلب را به یک وجهی صحیح بدانم چون مخالف همه فرقه های امت اسلامی و احادیث متواتره و قوانین عقلی فلسفی و نسخ ضوابط مقرر شده و تبین شده است چون امّت اتفاق دارند که پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله جبرئیل و فرشته های مقرّب را با چشم جسمانی می دید و سخن خدای کریم را از زبان قدسی آن ها با گوش جسمانی خود می شنید .

و ملاک رؤیت بشری و چشم های حسی نقش بستن صورت در حس مشترک است و همانا آنچه از چیزی که برابر حس دیده می شود، صورت ذهنی آن چیز است که در ذهن نقش بسته است. اما آن چیزی که صورت عینی و ماده خارجی دارد بالعرض و به طور مجاز دیده می شود اگرچه برابر بودن وجود آن شرط دیدن است، و دو عدسی چشم وسیله رساندن به حس مشترک هستند نه آنکه لوح، نقش آن باشند و روش شنیدن هم همین گونه است و افاضه نیروی دیدن و شنیدن به طور مطلق از آفریننده صور (خداوند) است. و هنگامی که نفس فقط در جسم و ماده غرق شود و همت و تلاشی جز آن نداشته باشد، کششی به عالم قدس حق در آن نیست و حس مشترک راهی برای نقش بستن صور غیر از حس ظاهر ندارد، و فقط صورت ماده خارجیه در آن نقش می بندد و اگر نفسی فطرت قدسی داشته باشد و در جوهر آفرینش خود روشنگر باشد و خصلت های پاک را کسب کرده باشد، گوهر آن تابناک شده و به عالم عقل وابسته گردیده و تا آنجا می رسد که به خلع بدن و دور کردن حواس تن، نیرو می یابد و به هر کجا و هر زمان که بخواهد به اذن پروردگار خود می تواند برود. و قوه ی متخیله او نیز چندان گرفتار عالم ظاهر نیست و می تواند از عالم غیب دریافت کند برای اینکه از دام طبیعت رها شده است و در عالم یقظه و متصل به روح القدس و به هر فرشته مقربی که خدا بخواهد؛ شده است. و از حکمت و علم که در آنجا است، در آن نقش می بندد و می تابد مانند آیینه زلال که در برابر خورشید می درخشد ولی از آن جهت که نفس، روزگاری در دنیای غربت (ماده) زندگی کرده است و گرفتار لشکرهای جسم است، آنچه از عالم غیب در برابرش آشکار می شود باید مناسب جهان ماده باشد و فرشته به صورت بشر در نظر او جلوه گر می شود که با کلمات الهی که منظم است و شنیده می شود از طرف خداوند با او سخن می گوید همان طور که خداوند متعال می فرماید: «فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا» - . مریم / 17 - {پس روح خود را به سوی او فرستادیم تا به [شکل] بشری خوش اندام بر او نمایان شد.} و مقصودم این است که صور شنیدنی و دیدنی در لوحه نقش گیر نقش می بندند نه از راه حسن ظاهر که گوش و چشم دیده اند، بلکه از بالا فرود می آیند تا مناسب آن شوند و در آن نقش بندند، در شنیدن و دیدن امور معمولی، آنچه شنیدنی و دیدنی است از مواد خارجی گرفته می شوند و به لوح نقش گیر حس مشترک بالا می روند، پس از آنجا به خیال و متخیله و از آنجا به عالم نفس عاقله می روند ولی در دیدن و شنیدن عالم مُلک و وحیانی کار برعکس است و فیض الهی از عالم امر به نفس به صورت مجرد و بدون خیال و وهم و غیره نازل می شود و از آنجا به عالم خیال می رود تا آن را مفصل و با عباراتی که قابل شنیدن باشد؛ درک کند و این صورت متحققه در عالم خیال به حس مشترک می آید و سخن را می شنود و شخص را می بیند و این بهترین اقسام وحی است. و گفته اند: وحی این است که عقل فعال با الفاظ شنیدنی و مفصلی نفس را مخاطب می سازد و آن در برابر درجه های نفس آماده، دارای انواع متفاوتی است و گاهی ممکن است در برخی اوقات مختص به شنیدن و دیدن نباشد بلکه دیدن و شنیدن از هر سو باشد.

و در حدیث است که حارث بن هشام از رسول خداصلی الله علیه و آله پرسید چگونه به شما وحی می شود؟ حضرت فرمودند: گاهی مانند صدای زنگ می آید و آن سخت تر است و از من می رود و آنچه را که گفته، حفظ می کنم و گاهی فرشته به صورت مردی برای من متمثل می شود و با من سخن می گوید و من آنچه می گوید، حفظ می کنم.

و ممکن است گاهی نفس نورانی در بعضی از زمان ها صاف تر و کامل تر باشد هنگامی که از جهان حس رو برگرداند و به روح القدس بپیوندد و در این صورت با قوه عاقله خود نمود روح القدس را به صورت اصلی او بنگرد، چنانچه در حدیث آمده که یک بار جبرئیل با صورت ویژه ی خود نزد پیامبر صلی اللّه علیه و آله آمدند و گویا همه جهان را پر کرده بود.

و پایین تر از این نوع وحی ها برای دیگر درجه ها هم اتفاق می افتد که از نیروی قدسی نصیبی که پیامبران علیهم السلام دارند؛ آن هم داشته باشد که ملائکه خداوند را ببیند و کلام خداوند را بشنود ولی در خواب نه در بیداری. و تحقیق مطلب همان است که دانستی جز اینکه کار در اینجا به همان نیروی متخیله منتهی می شود و در آن توقف می کند و حکایت و نظم و تفصیل داده می شود نه اینکه صورت ممثل و عبارات منظم مستقیم به حس مشترک بروند. اما رویاهای صادقه عارفان و صالحان هم به همین روش است جز اینکه به درجه پیامبران نمی رسد و در نهایت کمال نمی باشد و در حدیث است که یک چهل و ششم و یا یک هفتادم از نبوّت باشد، طبق اختلاف حدیث ها و با اختلاف درجات که درجه کامل تر آن برای محدَثین است و آن ها کسانی هستند که عالم حس را دور انداخته اند و به عالم غیب صعود کرده اند. و بسا صدا را در بیداری در باطن خود بشنوند ولی هیچ شخصی را به صورت شبح با چشم نمی بینند.

در کتاب حجة کافی مرحوم کلینی در فرق میان رسول و نبیّ و محدّث است که ائمه علیهم السلام محدَّث و فهیم هستند. - . کافی 1 : 270 - و چون مسأله از راهش به تو روشن شد؛ پس معلوم شد که این سخن که می گوییم: فرشته نازل شد، مجاز عقلی است که دو واژه جمله معنای حقیقی خود را دارند و مجاز در اسناد است زیرا نزول در حقیقت منسوب به صورت شبحی متمثل است و بالعرض به جوهر مجرّد قدسی که فرشته است نسبت داده می شود و در اینجا استعاره به کار نرفته است چنانچه می گوییم: آنکه در کشتی است حرکت کرد، و می گوییم: من حرکت کردم، یا من ساکن هستم، یا زید را دیدم، در صورتی که مقصود، وجود عینی اوست نه صورت ذهنی نقش بسته در حس مشترک و همه مقولاتی که ما نسبت به آن ها بالعرض متصف هستیم؛ به این شکل هستند.

و امّا این که بگوییم: قرآن نازل شد، مجاز مرسل است به خاطر تبعیت استعاره تبعیه بلکه از جهت اینکه آن چیزی که حقیقتاً نازل می شود، محل آن است و آن صورت بشری شبح مانند فرشته است که نازل می شود یا اینکه مجاز عقلی است، نه در دو کلمه، بلکه در اسناد دادن به خاطر اینکه صداها و حروف و الفاظ عرض قائم به زبان گوینده نیستند بلکه عارض هوا هستند و حرکت زبان، سبب آن ها است.

اگر بگویی: تو مطلب را در افاده خود بر قول به نقش بستن در باب دیدن بنا نهادی و بنا بر دو قول دیگر چه می گویی؟ و آن دو قول عبارتند از:

قول اول: خارج شدن شعاع است یعنی در فیض رسانی از مبدأ فیاض، در هوای متوسط، بین دو عدسی مرئی به شکل مخروط پخش می شود و به این ترتیب دیدن محقق می شود.

قول دوم: دیدن یک فیض بخشی اشراقی است از جانب مبدأ که موجب دیدن اشیاء تا زمانی که شیء مرئی و دو عدسی در مقابل هم به این شکل باشند.

می گویم

من از این مسأله نگران نیستم زیرا این اختلاف و سه قول در مواد خارجیه و رؤیت از راه عدسی چشم است و طبق عقیده ظاهر، نه طبق دیدن از راه باطن و غیب بدون اینکه از ماده خارجیه گرفته شود. و علاوه بر این هر سه قول در لوازم با هم موافق هستند. و گروه بسیاری روش نقش بستن بر ذهن را پذیرفته اند و احتمال دارد که حق از آن تجاوز نکند و آنچه یک دسته از اشراقیان با تکلف گفته اند که: در عالم معلق مثالی، صورت های معلق خیالی است تا شیء در صورت های دیدنی و خیالی و وحی و وعده های پیامبران آشکار شود؛ برهانی برای آن نیافتم، بلکه به صورت سازی های صوفیه شبیه تر است تا به قوانین حکماء و تفصیل سخن در این باره بر عهده کتاب های برهانی ما است.

و شاید مرحوم محقق داماد تلاش کرده است مطلب را از نظر فلسفه مآبان تحقیق کند، و زلال حقیقت را به آراء منحرفان آمیخته نماید با اینکه دو راه جدا از هم هستند و حق در این میانه روشن است، و از آنچه گفتیم حق آشکار شد و باز هم خواهیم گفت..

**[ترجمه]

«85»

أَقُولُ رَوَیْنَا بِإِسْنَادِنَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَشْنَاسَ الْبَزَّازِ

ص: 216

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ الزَّیَّاتِ عَنْ خَالِهِ عَلِیِّ بْنِ نُعْمَانَ الْأَعْلَمِ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ الْمُتَوَکِّلِ الثَّقَفِیِّ الْبَلْخِیِّ عَنْ أَبِیهِ الْمُتَوَکِّلِ بْنِ هَارُونَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ الْبَاقِرِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ بِإِسْنَادِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ أَبِی طَاهِرٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُطَهَّرٍ الْکَاتِبِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَلَقَانَ الْمِصْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ إِلَی آخِرِ السَّنَدِ الْمُتَقَدِّمِ قَالَ: وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ ع فِی الصَّلَاةِ عَلَی حَمَلَةِ الْعَرْشِ وَ کُلِّ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةُ عَرْشِکَ الَّذِینَ لَا یَفْتُرُونَ مِنْ تَسْبِیحِکَ وَ لَا یَسْأَمُونَ مِنْ تَقْدِیسِکَ وَ لَا یَسْتَحْسِرُونَ عَنْ عِبَادَتِکَ وَ لَا یُؤْثِرُونَ التَّقْصِیرَ عَلَی الْجِدِّ فِی أَمْرِکَ وَ لَا یَغْفُلُونَ عَنِ الْوَلَهِ إِلَیْکَ وَ إِسْرَافِیلُ صَاحِبُ الصُّورِ الشَّاخِصُ الَّذِی یَنْتَظِرُ مِنْکَ الْإِذْنَ وَ حُلُولَ الْأَمْرِ فَیُنَبِّهُ بِالنَّفْخَةِ صَرْعَی رَهَائِنَ الْقُبُورِ وَ مِیکَائِیلُ ذُو الْجَاهِ عِنْدَکَ وَ الْمَکَانِ الرَّفِیعِ مِنْ طَاعَتِکَ وَ جَبْرَئِیلُ الْأَمِینُ عَلَی وَحْیِکَ الْمُطَاعُ فِی أَهْلِ سَمَاوَاتِکَ الْمَکِینُ لَدَیْکَ الْمُقَرَّبُ عِنْدَکَ وَ الرُّوحُ الَّذِی هُوَ عَلَی مَلَائِکَةِ الْحُجُبِ وَ الرُّوحُ الَّذِی هُوَ مِنْ أَمْرِکَ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِمْ مِنْ سُکَّانِ سَمَاوَاتِکَ وَ أَهْلِ الْأَمَانَةِ عَلَی رِسَالاتِکَ وَ الَّذِینَ لَا یَدْخُلُهُمْ سَأْمَةٌ مِنْ دُءُوبٍ وَ لَا إِعْیَاءٌ مِنْ لُغُوبٍ وَ لَا فُتُورٌ وَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْ تَسْبِیحِکَ الشَّهَوَاتُ وَ لَا یَقْطَعُهُمْ عَنْ تَعْظِیمِکَ سَهْوُ الْغَفَلَاتِ الْخُشَّعُ

الْأَبْصَارِ فَلَا یَرُومُونَ النَّظَرَ إِلَیْکَ النَّوَاکِسُ الْأَعْنَاقِ (1)

الَّذِینَ قَدْ طَالَتْ رَغْبَتُهُمْ فِیمَا لَدَیْکَ الْمُسْتَهْتَرُونَ بِذِکْرِ آلَائِکَ وَ الْمُتَوَاضِعُونَ دُونَ عَظَمَتِکَ وَ جَلَالِ کِبْرِیَائِکَ وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَی جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَی أَهْلِ مَعْصِیَتِکَ سُبْحَانَکَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ فَصَلِّ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی الرُّوحَانِیِّینَ مِنْ مَلَائِکَتِکَ وَ أَهْلِ الزُّلْفَةِ عَنْکَ وَ حَمَلَةِ الْغَیْبِ إِلَی رُسُلِکَ وَ الْمُؤْتَمَنِینَ عَلَی وَحْیِکَ وَ قَبَائِلِ الْمَلَائِکَةِ

ص: 217


1- 1. فی الصحیفة المطبوعة: الاذقان.

الَّذِینَ اخْتَصَصْتَهُمْ لِنَفْسِکَ وَ أَغْنَیْتَهُمْ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ بِتَقْدِیسِکَ وَ أَسْکَنْتَهُمْ بُطُونَ أَطْبَاقِ سَمَاوَاتِکَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی أَرْجَائِهَا إِذَا نَزَلَ الْأَمْرُ بِتَمَامِ وَعْدِکَ وَ خُزَّانِ الْمَطَرِ وَ زَوَاجِرِ السَّحَابِ وَ الَّذِی بِصَوْتِ زَجْرِهِ یُسْمَعُ زَجَلُ الرُّعُودِ وَ إِذَا سَبَّحَتْ بِهِ حَفِیفَةُ(1) السَّحَابِ الْتَمَعَتْ صَوَاعِقُ الْبُرُوقِ وَ مُشَیِّعِی الثَّلْجِ وَ الْبَرَدِ وَ الْهَابِطِینَ مَعَ قَطْرِ الْمَطَرِ إِذَا نَزَلَ وَ الْقُوَّامِ عَلَی خَزَائِنِ الرِّیَاحِ وَ الْمُوَکَّلِینَ بِالْجِبَالِ فَلَا تَزُولُ وَ الَّذِینَ عَرَّفْتَهُمْ مَثَاقِیلَ الْمِیَاهِ وَ کَیْلَ مَا تَحْوِیهِ لَوَاعِجُ الْأَمْطَارِ وَ عَوَالِجُهَا وَ رُسُلِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ بِمَکْرُوهِ مَا یَنْزِلُ مِنَ الْبَلَاءِ وَ مَحْبُوبِ الرَّخَاءِ وَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ وَ الْحَفَظَةِ الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ وَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ أَعْوَانِهِ وَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ مُبَشِّرٍ وَ بَشِیرٍ وَ رَوْمَانَ فَتَّانِ الْقُبُورِ وَ الطَّائِفِینَ بِالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ وَ مَالِکٍ وَ الْخَزَنَةِ وَ رِضْوَانَ وَ سَدَنَةِ الْجِنَانِ وَ الَّذِینَ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ وَ الزَّبَانِیَةِ الَّذِینَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ابْتَدَرُوهُ سِرَاعاً وَ لَمْ یُنْظِرُوهُ وَ مَنْ أَوْهَمْنَا ذِکْرَهُ وَ لَمْ نَعْلَمْ مَکَانَهُ مِنْکَ وَ بِأَیِّ أَمْرٍ وَکَّلْتَهُ وَ سُکَّانِ الْهَوَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَاءِ وَ مَنْ مِنْهُمْ عَلَی الْخَلْقِ فَصَلِّ عَلَیْهِمْ یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ صَلَاةً تَزِیدُهُمْ کَرَامَةً عَلَی کَرَامَتِهِمْ وَ طَهَارَةً عَلَی طَهَارَتِهِمْ اللَّهُمَّ وَ إِذَا صَلَّیْتَ عَلَی مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ وَ بَلَّغْتَهُمْ صَلَوَاتِنَا(2)

عَلَیْهِمْ فَصَلِّ عَلَیْنَا بِمَا فَتَحْتَ لَنَا مِنْ حُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِمْ إِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ.

**[ترجمه]به چند سند معتبر برای ما روایت شده است این دعای امام سجاد علیه السّلام در صلوات و درود بر حمل کنندگان عرش و هر فرشته مقرب: پروردگارا! درود بر حاملان عرشت، فرشتگانی که در تسبیح تو سستی نمی ورزند و از تقدیس تو خسته نمی شوند و از پرستش تو درمانده نمی شوند و در فرمانبرداری تو کوتاهی را بر تلاش ترجیح نمی دهند و از عشق و شیفتگی تو ذره ای غفلت نمی کنند. و پروردگارا! درود بفرست بر اسرافیل، آن فرشته صاحب صور که چشم گشوده منتظر فرمان توست، تا در صور خود بدمد و خفتگان گور را برانگیزاند و پروردگارا! درود بفرست بر میکائیل، آن فرشته ای که در نزد شما مقامی ارجمند دارد و در فرمانبرداری شما مکانی رفیع دارد. و پروردگارا! درود بفرست بر جبرئیل، آن فرشته ای که امین وحی توست و ساکنان آسمان هایت را مطاع است و نزد شما مقامی عظیم دارد و خود مقرب درگاه توست. و درود بفرست، بر روح، آن فرشته ای که فرمانروای فرشتگان، مأمور بر حجاب هاست، و بر روح که از عالم امر توست. بر آن ها درود بفرست و برفرشتگانی که مقامی پایین تر از آن ها دارند؛ آنان که ساکنان آسمان های تو و امین های رسالت های تو هستند. فرشتگانی که هر چه کوشش کنند، خستگی بر خود نبینند و هر چه تحمل رنج کنند، درماندگی و سستی نپذیرند. خواهش های دل از تسبیح تو بازشان ندارد و سهوها و غفلت ها از تعظیم تو رویگردانشان نسازد. از خشوع، دیده بر هم نهاده اند و یارای نگریستن در تو را ندارند. سر فرو داشته اند و رغبتشان به چیزهایی که در نزد توست بسیار است. همه آزمندیشان یاد نعیم توست و در برابر عظمت تو و جلال کبریای تو به تواضع سر به زیر افکنده اند. و چون به شعله های دوزخ تو بنگرند و نهیبش را بر گنهکاران بشنوند، گویند: که پروردگارا منزهی تو، تو را آنچنان که سزاوار پرستش توست نپرستیده ایم. پروردگارا! بر ایشان درود بفرست و بر ملائکه روحانی آنان که مقرب درگاه توهستند، و آن ها که حاملان غیب به پیامبران تو هستند، و آنان که امین های وحی تو هستند، و بر فرشتگانی که خاص خود گردانیده ای و به تقدیس خود از خوردن و آشامیدن آن ها را بی نیاز ساخته ای و در درون طبقات آسمان هایت جای داده ای. و درود بفرست بر آن گروه از فرشتگان که در اطراف آسمان ها ایستاده اند، آن هنگام که فرمان اتمام وعده خداوندی فرا رسد. درود بفرست بر نگهبان های باران و روان کنندگان ابرها که چون بر ابرها بانگ بزنند، آواز رعد به گوش رسد و چون ابرها از آن نهیب به راه افتند، آذرخش ها از درونشان بدرخشد. و بر آن فرشتگان که همراه دانه های برف و تگرگ می آیند و با هر قطره باران که پایین می آید، فرود می آیند. و بر آن فرشتگان که نگهبانان خزاین بادها هستند و آنان که موکلان بر کوه ها هستند تا فرو نریزند و آن فرشتگانی که میزان و مقدار آب ها و پیمانه باران ها را به ایشان آموخته ای. پروردگارا! درود بفرست بر آن فرشتگان که رسولان تو به ساکنان زمین هستند: یا بلایی ناخوش و یا آسایشی خوش نازل می کنند. و آن سفیران کریم نیکوکار و آن بزرگواران که نویسنده و نگهدارنده اعمال ما هستند. و درود بفرست بر فرشته مرگ و یارانش و نکیر و منکر و رومان که آزمایش کننده ساکنان گورها است. و آن فرشتگان که در اطراف بیت المعمور طواف می کنند. و بر مالک و خازنان دوزخ و بر رضوان و خادم های بهشت. و بر فرشتگانی که «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُون» - . تحریم / 6 - { از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند} درود فرست بر آن فرشتگان که به ما می گویند: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّار» - . رعد / 24 - {«درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای!»} و درود فرست بر فرشتگان زبانی هنگامی که به آن ها گفته شود: « خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحیمَ صَلُّوهُ » - . حاقه / 30- 31 - {«بگیرید او را و در غُل کشید. آن گاه میان آتشش اندازید.} بی درنگ و بی آنکه مهلتش دهند، او را به سرعت می گیرند. و درود فرست بر فرشتگانی که نام آن ها در وهمِ ما نمی گنجد و مقام و مرتبت آن ها را در نزد تو نمی دانیم و نمی دانیم به چه کاری مأمورشان کرده ای. و درود بفرست بر فرشتگان ساکن هوا و زمین و آب و آن ها که بر مخلوقات گماشته شده اند. پروردگارا! بر آنان درود بفرست در روزی که « وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ» - . ق / 21 - {و هر کسی می آید [در حالی که] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است.} پروردگارا! بر آنان درود بفرست، درودی که کرامتی بر کرامت آن ها و پاکی بر پاکی آن ها بیفزاید. پروردگارا! در آن هنگام که بر فرشتگان و رسولانت درود می فرستی و درود ما را نیز به آنان می رسانی، به آنکه زبان ما به ثنای ایشان گشاده ای بر ما نیز رحمت فرست که همانا تو بخشنده و کریم هستی.

**[ترجمه]

تبیان

أقول الدعاء مرویة بروایة الحسنی أیضا فی الصحیفة الشریفة الکاملة المشهورة و روایة الشیخ و روایة المطهری کما فصلناه فی آخر المجلدات و لنوضحه بعض الإیضاح و إن استقصینا الکلام فی شرحه فی الفرائد(3) الطریفة.

اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةُ عَرْشِکَ الَّذِینَ لَا یَفْتُرُونَ مِنْ تَسْبِیحِکَ. و فی روایة الحسنی عن

ص: 218


1- 1. خفیفة( خ).
2- 2. فی الصحیفة المطبوعة: صلاتنا.
3- 3. فی بعض النسخ« الفوائد الطریقة».

تسبیحک و الواو فی قوله و حملة للعطف علی الجمل المتقدمة فی الدعاء السابق أو من قبیل عطف القصة علی القصة و قیل زائدة و قیل استئنافیة و قیل عطف بحسب المعنی علی قوله اللهم فإنه أیضا جملة لأنه بتأویل أدعوک و لا یخفی بعد ما سوی الأولین و قوله و حملة مبتدأ و خبره مقدر أی هم مستحقون لأن نصلی علیهم و یحتمل أن یکون فصل علیهم خبرا بتأویل مقول فی حقه فدخول الفاء إما علی مذهب الأخفش حیث جوز دخول الفاء علی الخبر مطلقا أو بتقدیر أما أو باعتبار الاکتفاء بکون صفة المبتدإ موصولا و یحتمل أن یکون الموصول خبرا لا صفة و کذا صاحب فی الثانی و ذو الجاه فی الثالث و الأمین فی الرابع و کذا الموصول فی الأخیرین أو یقدر فیهما بقرینة ما سبقهما هما مقربان عندک و قد مضی الکلام فی معانی العرش و حملته و إن کان الأظهر هنا کون المراد بالعرش الجسم العظیم و بحملته الملائکة الذین یحملونه و الفتور الانکسار و الضعف

وَ لَا یَسْأَمُونَ مِنْ تَقْدِیسِکَ.

سئم من الشی ء کعلم مل أی لا یحصل لهم من التسبیح و التقدیس سأمة و ملال بل یتقوون بهما کما مر و التسبیح و التقدیس کلاهما بمعنی التنزیه عن العیوب و النقائص و یمکن حمل الأول علی تنزیه الذات و الثانی علی تنزیه الصفات و الأفعال و یحتمل وجوها أخر

وَ لَا یَسْتَحْسِرُونَ عَنْ عِبَادَتِکَ.

الاستحسار استفعال من حسر إذا أعیا و تعب و عدم ملالهم لشدة شوقهم و کون خلقتهم خلقة لا یحصل بها لهم الملال بکثرة الأعمال وَ لَا یُؤْثِرُونَ التَّقْصِیرَ عَلَی الْجِدِّ فِی أَمْرِکَ. الإیثار الاختیار و الجد بالکسر الاجتهاد و السعی وَ لَا یَغْفُلُونَ عَنِ الْوَلَهِ إِلَیْکَ.

محرکة الحزن أو ذهاب العقل حزنا و الحیرة و الخوف و لعل المراد هنا التحیر فی غرائب خلقه سبحانه أو لشدة حبهم له تعالی أو للخوف منه جل و علا و الأوسط لعله أظهر. و إسرافیل هو ملک موکل بنفخ الصور و الصور هو قرنه الذی ینفخ فیه کما قال سبحانه وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ

ص: 219

ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ (1) و قال تعالی إِنْ کانَتْ إِلَّا صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ (2) و قد مر تفصیله فی کتاب المعاد.

الشَّاخِصُ الَّذِی یَنْتَظِرُ مِنْکَ الْإِذْنَ.

أی شخص ببصره لا یطرف من یوم خلقته انتظارا لما سوف یؤمر به بعد انقضاء أمر الدنیا و المرتفع الماد عنقه لذلک أو الرفیع الشأن و الأول أظهر قال الفیروزآبادی شخص کمنع شخوصا ارتفع و بصره فتح عینیه و جعل لا یطرف و بصره رفعه و الإذن فی النفخ و الأمر أیضا فیه أو المراد أمر القیامة

فَیُنَبِّهُ بِالنَّفْخَةِ صَرْعَی رَهَائِنَ الْقُبُورِ.

فی القاموس الصرع الطرح علی الأرض و کأمیر المصروع و الجمع صرعی انتهی و الصریع یطلق علی المیت و علی المقتول لأنهما یطرحان علی الأرض و فی القاموس الرهن ما وضع عندک لینوب مناب ما أخذ منک و کل ما احتسب به شی ء فرهینة و راهن المیت القبر ضمنه إیاه و الرهینة کسفینة واحد الرهائن.

أقول

یمکن أن یکون المراد برهائن القبور مودعاتها أی الذین أقاموهم فیها إلی یوم البعث أو من ارتهن بعمله فی القبر کما قال تعالی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ(3) و رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ.

و مثله فی الأخبار کثیر فیکون من قبیل الإضافة إلی الظرف لا إلی المفعول کقولهم یا سارق اللیلة أهل الدار و کما قیل فی مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ أی مالک الأشیاء یوم الدین ثم اعلم أن أکثر نسخ الصحیفة متفقه علی نصب الرهائن فهو إما بدل عن صرعی أو حال أو بیان أو صفة لأن الإضافة لفظیة و فی روایة ابن أشناس بالجر بالإضافة و الأول أصوب ثم إنه علیه السلام اقتصر علی ذکر النفخة الثانیة لأنه أشد و أفظع لاتصالها بالقیامة و احتمال کون الکلام مشتملا علیهما بأن یکون فی الإذن و الأمر إشارة إلی الأولی

ص: 220


1- 1. الزمر: 68.
2- 2. یس: 53.
3- 3. المدّثّر: 38.

و قوله فینبه إلی الثانیة فی غایة البعد.

و میکائیل هو من عظماء الملائکة و روی أنه رئیس الملائکة الموکلین بأرزاق الخلق کملائکة السحب و الرعود و البروق و الریاح و الأمطار و غیر ذلک و فی اسمه لغات قال الزمخشری قرئ میکال بوزن قنطار و میکائیل بوزن میکاعیل و میکئیل کمیکعیل و میکائل کمیکاعل و میکئل کمیکعل قال ابن جنی العرب إذا نطقت بالعجمی خلطت فیه انتهی و الجاه القدر و المنزلة وَ الْمَکَانِ الرَّفِیعِ مِنْ طَاعَتِکَ.

لعل المراد بالمکان المکانة و المنزلة و بالرفعة العلو المعنوی و من ابتدائیة أی رفعة مکانه بسبب إطاعتک أو تبعیضیة أی له من درجات طاعتک منزلة رفیعة.

و جبرئیل من أعاظم الملائکة و فی سائر روایات الصحیفة جبرئیل بالکسر أو بالفتح و فیه أیضا لغات قال الزمخشری قرئ جبرئیل بوزن فقشلیل و جبرئل بحذف الیاء و جبریل بحذف الهمزة و جبریل بوزن قندیل و جبرال باللام المشددة و جبرائیل بوزن جبراعیل و جبرائل بوزن جبراعل انتهی و قیل معناه عبد الله و قیل صفوة عبد الله و قیل صفوة الله و هو ع حامل الوحی إما علی جمیع الأنبیاء أو إلی أولی العزم منهم أو إلی بعض من غیر أولی العزم أیضا

وَ الْمُطَاعُ فِی أِهْلِ سَمَاوَاتِکَ.

أی هم جمیعا یطیعونه بأمر الله و الفقرتان إشارتان إلی قوله تعالی مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ (1)

الْمَکِینُ لَدَیْکَ.

المکین ذو المکانة و المنزلة و لدی ظرف مکان بمعنی عند کلدن إلا أنهما أقرب مکانا من عند و أخص منه فإن عند یقع علی مکان و غیره تقول لی عند فلان مال أی فی ذمته و لا یقال ذلک فیهما.

وَ الرُّوحُ الَّذِی هُوَ عَلَی مَلَائِکَةِ الْحُجُبِ.

قد مر ذکر الحجب و یدل علی أن الروح رئیس الملائکة الموکلین بالحجب و الساکنین فیها و الظاهر أنه شخص واحد موکل بالجمیع و یحتمل أن یکون اسم جنس بأن یکون لملائکة کل حجاب

ص: 221


1- 1. التکویر: 21.

رئیس یطلب علیه الروح. وَ الرُّوحُ الَّذِی هُوَ مِنْ أَمْرِکَ. إشارة إلی قوله تعالی وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی (1) و ظاهر هذه الفقرة أن الروح من جنس الملائکة أو شبیه بهم ذکر بینهم تغلیبا لا الروح الإنسانی و اختلف المفسرون فیه کما سیأتی فی باب النفس و الروح فقیل إنه روح الإنسان (2)

و قیل إنه جبرئیل و ظاهر الدعاء المغایرة و قیل إنه ملک من عظماء الملائکة و هو الذی قال تعالی یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا(3)

وَ رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: أَنَّ لَهُ سَبْعِینَ أَلْفَ وَجْهٍ لِکُلِّ وَجْهٍ سَبْعُونَ أَلْفَ لِسَانٍ لِکُلِّ لِسَانٍ سَبْعُونَ أَلْفَ لُغَةٍ یُسَبِّحُ اللَّهَ بِتِلْکَ اللُّغَاتِ کُلِّهَا یَخْلُقُ اللَّهُ تَعَالَی بِکُلِّ تَسْبِیحِهِ مَلَکاً یَطِیرُ مَعَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یَخْلُقِ اللَّهُ خَلْقاً أَعْظَمَ مِنَ الرُّوحِ غَیْرَ الْعَرْشِ وَ لَوْ شَاءَ أَنْ یَبْلَعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ السَّبْعَ بِلُقْمَةٍ وَاحِدَةٍ لَفَعَلَ.

و الجواب حینئذ أنه من غرائب خلقه تعالی و قیل خلق عظیم لیس من الملائکة و هو أعظم قدرا منها و هذا أظهر من سائر الأخبار کما رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ الصَّفَّارُ وَ غَیْرُهُمْ بِالْأَسَانِیدِ الصَّحِیحَةِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (4).

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ بِإِسْنَادِهِ: أَنَّهُ أَتَی رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرُّوحِ أَ لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ فَکَرَّرَ ذَلِکَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ لَقَدْ قُلْتَ عَظِیماً مِنَ الْقَوْلِ مَا یَزْعُمُ أَحَدٌ أَنَّ الرُّوحَ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکَ ضَالٌّ تَرْوِی عَنْ أَهْلِ الضَّلَالِ یَقُولُ اللَّهُ

ص: 222


1- 1. بنی إسرائیل: 85.
2- 2. الروح الانسانی( خ).
3- 3. النبأ: 38.
4- 4. الکافی: ج 1، صلی الله علیه و آله 273.

عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ (1) وَ الرُّوحُ غَیْرُ الْمَلَائِکَةِ(2).

و قد مرت الأخبار فی ذلک فذکره ع الروح فی دعاء الملائکة إما تغلیبا کما عرفت أو بزعم المخالفین تقیة وَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِمْ.

أی بحسب المکان الظاهری لأن السابقین کانوا حملة العرش و الکرسی و الساکنین فیهما و فی الحجب و تلک فوق السماوات السبع أو بحسب المنزلة و الرتبة أو بحسبهما معا.

وَ أَهْلِ الْأَمَانَةِ عَلَی رِسَالاتِکَ. یدل علی عدم انحصار التبلیغ فی جبرئیل علیه السلام فیمکن أن یکون نزولهم علی غیر أولی العزم أو إلیهم أیضا نادرا کما یدل علیه بعض الأخبار أو المراد بهم الوسائط بینه تعالی و بین جبرئیل کالقلم و اللوح و إسرافیل و غیرهم کما مر و فی بعض الأخبار القدسیة عن رسول الله صلی الله علیه و آله عن جبرئیل عن میکائیل عن إسرافیل عن اللوح عن القلم عن الله عز و جل أو المراد بهم الرسل إلی ملائکة السحاب و المطر و العذاب و الرحمة و غیرهم من الملائکة الموکلین بأمور العباد و الملائکة الحافظین للوحین الذین أثبت فیهما جمیع الکتب السماویة أو الذین ینزلون علی الأنبیاء و الأوصیاء فی لیلة القدر.

وَ الَّذِینَ لَا تَدْخُلُهُمْ سَأْمَةٌ مِنْ دُءُوبٍ وَ لَا إِعْیَاءٌ مِنْ لُغُوبٍ وَ لَا فُتُورٌ.

السامة الملالة و التضجر و الدءوب التعب و الإعیاء و العجز و اللغوب أیضا الإعیاء و منه قوله و ما مسنا من لغوب و یمکن الفرق باختلاف مراتب التعجب و العجز و هذه الفقرة إما تعمیم بعد التخصیص فإن هذا و ما سیأتی حال جمیع الملائکة فتشمل ملائکة الأرض أیضا بل ملائکة الحجب و العرش و الکرسی أو تخصیص بعد التعمیم لذکر بعض الصفات الظاهرة الاختصاص بالبعض فیما بعد و لا ینافی عموم هذه الصفات لأنها کمال لهم أیضا و مجموع الصفات مختصة بهم أو یکون العطف

ص: 223


1- 1. النحل: 2. و فی المصدر ذکر الآیة من أول السورة.
2- 2. الکافی: ج 1، ص 274.

للتفسیر لبیان بعض الصفات الأخر الثابتة لهم و لذکر ما یستحقون به الصلاة من الفضائل.

وَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْ تَسْبِیحِکَ الشَّهَوَاتُ. أی لیست لهم شهوة حتی تشغلهم وَ لَا یَقْطَعُهُمْ عَنْ تَعْظِیمِکَ سَهْوُ الْغَفَلَاتِ. إضافة السهو إلی الغفلات من قبیل إضافة المسبب إلی السبب أو الجزء إلی الکل أو بیانیة أی لا یمنعهم عن ذکر عظمتک أو العبادات المستلزمة لتعظیمک السهو الحاصل من الغفلات أو السهو الذی هو من جملة الغفلات أو هو عینها الْخُشَّعُ الْأَبْصَارِ فَلَا یَرُومُونَ النَّظَرَ إِلَیْکَ.

فی النسخ المشهورة فلا یرمون النظر إلیک و الخشوع الخضوع و خشوع العین التذلل بها و عدم رفعها عن الأرض أو غمضها أو الروم الطلب و لعل المراد أنهم ینظرون إلی جهة أقدامهم حیاء أو خوفا أو إلی الجهة التی جعلها الله قبلتهم و لا یرفعون أبصارهم إلی جهة العرش و یحتمل أن یکون المراد النظر القلبی أی لا یتفکرون فی کنه ذاتک و صفاتک و ما لا یصل إلیه عقولهم من معارفک

النَّوَاکِسُ الْأَعْنَاقِ الَّذِینَ قَدْ طَالَتْ رَغْبَتُهُمْ فِیمَا لَدَیْکَ.

فی أکثر الروایات النَّوَاکِسُ الْأَذْقَانِ و علی التقدیرین هو أن یطأطئ رأسه و هو أزید تذللا من الخشوع و المراد بما لدیه الدرجات العالیة المرتفعة و یحتمل أن یکون لهم بعض اللذات غیر الطعام و الشراب و الظاهر أن الوصفین لطائفة مخصوصة من الملائکة کما مر فی خبر المعراج و یحتمل التعمیم.

الْمُسْتَهْتَرُونَ بصیغة المفعول قال الجوهری فلان مستهتر بالشراب أی مولع به لا یبالی ما قیل فیه و الْآلَاءُ النعم واحدها ألی بالفتح و قد یکسر مثل مِعی و أمعاء أی هم متلذذون حریصون فی ذکر نعمائک الظاهرة و الباطنة علیهم و علی غیرهم وَ الْمُتَوَاضِعُونَ دُونَ عَظَمِتِکَ وَ جَلَالِ کِبْرِیَائِکَ.

التواضع التذلل و دون معناه أدنی مکان من الشی ء ثم استعمل بمعنی قدام الشی ء و عنده و بین یدیه مستعارا من معناه الحقیقی و هو ظرف لغو متعلق بمتواضعون و الجلال و الکبریاء العظمة و العطف و الإضافة للتأکید و المبالغة و یمکن أن یخص العظمة بالذات و الکبریاء بالصفات وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَی جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَی أَهْلِ مَعْصِیَتِکَ. قال

ص: 224

الجوهری الزفیر اغتراق النفس للشدة و الزفیر أول صوت الحمار و الشهیق آخره و قال الفیروزآبادی زفر یزفر زفرا و زفیرا أخرج نفسه بعد مدة إیاه و النار سمع لتوقدها صوت انتهی أی إذا سمعوا زفیر جهنم علی العاصین خافوا من أن یکونوا مقصرین فی العبادة فقالوا سُبْحَانَکَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ.

أی ننزهک تنزیها عن کون عباداتنا لائقة بجنابک فإنهم لما رأوا شدة عقوباته تعالی نظروا إلی أنفسهم و أعمالهم و إلی عظمته و جلاله فوجدوا أعمالهم قاصرة عما یستحقه سبحانه ففزعوا إلیه و اعترفوا بالتقصیر و لجئوا إلی رحمته و عفوه و کرمه أو أنه لما طرأ علیهم الخوف عند سماع صوت العذاب و کان ذلک مظنة أن یکون خوفهم من أن یعاقبهم ظلما من غیر استحقاق لعصمتهم نزهوه تعالی عن أن یکون الخوف منه عن تلک الجهة و عللوا الخوف بالتقصیر فیما یستحقه من العبادة.

و قال الوالد رحمه الله یمکن أن یکون قولهم ذلک للتعجب من مخالفتهم حتی استحقوا العذاب أو من الصوت المهول علی خلاف العادة فهذا توبة لهم من المکروه و یمکن أن یکون ذلک علی سبیل الشفاعة لهم بأن ضموا أنفسهم مع العاصین فکأنهم یقولون نحن و هم مقصرون فی عبادتک فارحمنا و إیاهم.

فَصَلِّ عَلَیْهِمْ یمکن أن یکون خبرا أو کالخبر لقوله علیه السلام و الذین لا تدخلهم مع ما عطف علیه و أن یکون الموصول فی محل الجر عطفا علی سکان سماواتک و یکون قوله فصل تأکیدا للسابق و تمهیدا لأن یعطف علیهم غیرهم و علی هذا یکون قوله الخشع و المستهترون مرفوعین علی المدح.

وَ عَلَی الرُّوحَانِیِّینَ مِنْ مَلَائِکَتِکَ، قال فی النهایة الملائکة الروحانیون یروی بضم الراء و فتحها کأنه نسب إلی الروح و الروح و هو نسیم الریح و الألف و النون من زیادات النسب و یرید به أنهم أجسام لطیفة لا یدرکهم البصر انتهی و ما قیل من أنهم الجواهر المجردة العقلیة و النفسیة فهو رجم بالغیب و إنما المعلوم أنهم نوع من الملائکة

وَ أَهْلِ الزُّلْفَةِ عِنْدَکَ. قال الجوهری الزلفة و الزلفی القرب و المنزلة انتهی و هو إما صفة أخری للروحانیین أو

ص: 225

طائفة أخری غیرهم. وَ حَمَلَةِ الْغَیْبِ إِلَی رُسُلِکَ وَ الْمُؤْتَمَنِینَ عَلَی وَحْیِکَ فی أکثر النسخ و حمال الغیب و الحمال جمع الحامل و الغیب یطلق علی الخفی الذی لا یدرکه الحس و لا یقتضیه بدیهة العقل و هو قسمان القسم الأول لا دلیل علیه و هو المعنی بقوله وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ(1) و قسم نصب علیه دلیل کالصانع و صفاته و الیوم الآخر و أحواله (2)

کذا ذکره البیضاوی و المراد هنا إما الأعم أو الأول و المؤتمنین إما تأکید أو عطف تفسیر لسابقه أو المراد بهم طائفة أخری شأنهم تبلیغ الأحکام و الشرائع فقط أو مع الثانی إن حملنا الأولی (3) علی الأول و الظاهر أن هاتین الفقرتین مؤکدتان لما سبق من قوله و أهل الأمانة علی رسالتک و یمکن تخصیص ما سبق ببعض المعانی التی ذکرناها هنا و هاتان بالبعض الآخر إذ یمکن أن یکون

لحمل الغیب طائفة مخصوصة کملائکة لیلة القدر و غیرهم و الأول أظهر و تکریر المطلب الواحد بعبارات مختلفة فی مقام الدعاء و الخطب و المواعظ مما یؤکد البلاغة.

وَ قَبَائِلِ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ اخْتَصَصْتَهُمْ لِنَفْسِکَ.

القبائل جمع القبیلة و هی الشعوب المختلفة و الکلام فی التأکید و التأسیس کما مر و المراد بالاختصاص به تعالی أنهم مشغولون بعبادته بخلاف ما سیأتی ممن له شغل فی النزول و العروج و سائر الأمور و إن کان هذه الأمور أیضا عبادة لهم أو أنه سبحانه یطلعهم علی أسرار لم یطلع علیها غیرهم من الملائکة وَ أَغْنَیْتَهُمْ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ بِتَقْدِیسِکَ.

أی خلقتهم خلقة لا یحتاجون فی بقائهم إلی الغذاء و کما أنا نتقوی بالغذاء فهم یتقوون بتسبیحه و تقدیسه و عبادته. وَ أَسْکَنْتَهُمْ بُطُونَ أَطْبَاقِ سَمَاوَاتِکَ.

الأطباق جمع طبق یقال السماوات أطباق و طباق أی بعضها فوق بعض قال الراغب المطابقة هو أن یجعل الشی ء

ص: 226


1- 1. الأنعام: 59.
2- 2. تفسیر البیضاوی: ج 1، ص 21.
3- 3. الأول( خ).

فوق آخر بقدرة و منه طابقت (1) النعل ثم یستعمل الطباق فی الشی ء الذی یکون فوق الآخر تارة و فی ما یوافق غیره تارة کسائر الأشیاء الموضوعة لمعنیین ثم یستعمل فی أحدهما دون الآخر کالکأس و الراویة و نحوهما قال الله تعالی سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً(2) أی بعضها فوق بعض انتهی و یدل علی الفرجة بین السماوات و کونها مساکن الملائکة کما مر.

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی أَرْجَائِهَا إِذَا نَزَلَ الْأَمْرُ بِتَمَامِ وَعْدِکَ إشارة إلی قوله سبحانه وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ(3) قال الطبرسی رحمه الله عَلی أَرْجائِها معناه علی أطرافها و نواحیها(4)

و الملک اسم یقع علی الواحد و الجمع و السماء مکان الملائکة فإذا وهت صارت فی نواحیها و قیل إن الملائکة(5) علی جوانب السماء تنتظر ما یؤمر به فی أهل النار من السوق إلیها و فی أهل الجنة من التحیة و التکرمة فیها(6)

انتهی و قیل إنه تمثیل لخراب السماء بخراب البنیان و انضواء أهلها إلی أطرافها و

حوالیها و لفظة إذا ظرفیة للمستقبل و الباء صلة للأمر و یحتمل السببیة و تمام الوعد تمام مدة الدنیا و انقضاؤه و حلول القیامة أو المراد إتمام (7) ما وعده الله من الثواب و العقاب للمطیعین و العاصین و کلمة هم لیست فی الروایات المشهورة.

وَ خُزَّانِ الْمَطَرِ أی الملائکة الموکلین بالبحر الذی ینزل منه المطر کما یظهر من بعض الأخبار أو الموکلین بتقدیرات الأمطار أو الذین یهیجون السحاب

ص: 227


1- 1. طابقه( خ).
2- 2. الملک: 3.
3- 3. الحاقّة: 16- 17.
4- 4. فی المصدر: عن الحسن و قتادة.
5- 5. فی المصدر: یومئذ علی ...
6- 6. مجمع البیان: ج 10، ص 346.
7- 7. تمام( خ).

بأمره تعالی و لو کان من بخارات الأرض و البحار کما هو المشهور فیکون قوله

وَ زَوَاجِرِ السَّحَابِ.

عطف تفسیر له أی سائقتها من زجر البعیر إذا ساق و به فسر قوله تعالی فَالزَّاجِراتِ زَجْراً کما مر و السحاب جمع السحابة و هی الغیم

وَ الَّذِی بِصَوْتِ زَجْرِهِ یُسْمَعُ زَجَلُ الرُّعُودِ.

قال فی النهایة فی حدیث الملائکة لهم زجل بالتسبیح أی صوت رفیع عال و فی القاموس الرعد صوت السحاب أو اسم ملک یسوقه کما یسوق الحادی الإبل بحدائه انتهی و الرعد هنا یحتمل الوجهین و إن کان کونه اسما للملک أظهر و سیأتی تحقیق الرعد و البرق و السحاب فی الأبواب الآتیة و صیغة الجمع هنا تدل علی أن الرعد اسم لنوع هذا الملک إن کان اسما له و إضافة الرجل إلی الرعود بیانیة إن أرید به الصوت و لامیة إن أرید به الملک.

وَ إِذَا سَبَحَتْ بِهِ خَفِیفَةُ السَّحَابِ الْتَمَعَتْ صَوَاعِقُ الْبُرُوقِ.

أقول

النسخ مختلفة فی هذه الفقرة اختلافا فاحشا ففی بعضها سبحت بتشدید الباء و فی بعضها بتخفیفها و حفیفة فی بعضها بالحاء المهملة و الفاءین و فی بعضها بالخاء المعجمة ثم الفاء ثم القاف و فی بعضها بالمهملة ثم الفاء ثم القاف و السبح الجری و العوم و الخفیف أنسب و علی التشدید یحتمل أن یکون إشارة إلی قوله تعالی وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ قال الفیروزآبادی سبح بالنهر و فیه کمنع سبحا و سباحة بالکسر عام و أسبحه عومه و سبحان الله تنزیها له عن الصاحبة و الولد و نصبه علی المصدر أی أبرئ الله من السوء براءة أو معناه السرعة إلیه و الخفة فی طاعته و قال حف الفرس حفیفا سمع عند رکضه صوت و کذلک الطائر و الشجرة إذا صوتت و قال الخفق صوت النعل و خفقت الرایة تخفق و تخفق خفقا و خفقانا محرکة اضطربت و تحرکت و خفق فلان حرک رأسه إذا نعس و الطائر طار و الخفقان محرکة اضطراب القلب و أخفق الطائر ضرب بجناحیه و فی النهایة خفق النعال صوتها و أما المهملة ثم الفاء ثم القاف کما کان فی نسخة ابن إدریس رحمه الله بخطه فلم أجد له معنی فیما عندنا من کتب اللغة و لعله من

ص: 228

طغیان القلم و فی الصحاح لمع البرق لمعا و لمعانا أی أضاء و التمع مثله.

و لا یخفی أن هذه الفقرة من تتمة الکلام السابق و لیس وصف الملک الآخر و ضمیر به إما راجع إلی الملک أو إلی زجره أو إلی الرجل و الباء للمصاحبة أو للسببیة و إضافة الخفیفة إلی السحاب علی التقادیر من إضافة الصفة إلی الموصوف و التأنیث باعتبار جمعیة السحاب و إذا حمل علی المصدر فأسناد السبح إلیه مجازی أو هو مؤول بذات الخفیفة و علی المعجمة و الفاءین أی السحاب الخفیفة سریعة(1) السیر و الحاصل علی التقادیر إذا زجرت (2) بسبب الملک أو زجره أو صوته السحاب ذات الصوت أو الاضطراب أو السرعة أضاءت الصواعق التی هی من جنس البروق و أشدها فالإضافة من قبیل خاتم حدید و ربما یقال هو من إضافة الصفة إلی الموصوف أی البروق المهلکة قال الجزری الصاعقة الموت و کل عذاب مهلک و صیحة العذاب و المحراق الذی بید الملک سائق السحاب و لا یأتی علی شی ء إلا أحرقه أو نار تسقط من السماء و صعقتهم السماء کمنع صاعقة مصدرا کالراعیة أصابتهم بها انتهی و فی روایة ابن شاذان و إذا ساق به متراکم السحاب التمعت صواعق البروق.

وَ مُشَیِّعِی الثَّلْجِ وَ الْبَرْدِ وَ الْهَابِطِینَ مَعَ قَطْرِ الْمَطَرِ إِذَا نَزَلَ.

أی إذا نزل المطر إلی الأرض لا عند نزوله إلی السحاب و یحتمل أن یکون الضمیر راجعا إلی کل من الثلج و البرد و المطر لکنه بعید و قال الوالد الظاهر أنه علیه السلام أراد بقوله إذا نزل العموم أی کلما نزل لیفید فائدة یعتد بها و تغییر العبارة فی التشییع و الهبوط إما لمحض التفنن أو لأن الغالب فی الثلج و البرد فی أکثر البلاد أنهما للضرر فلم ینسب الضرر إلیهم صریحا بخلاف المطر.

و أقول

یمکن علی ما سیأتی فی الخبر أن البرد ینزل من السماء إلی السحاب فتذیبه حتی تصیر مطرا أن یکون إشارة إلی ذلک فإن الثلج و البرد یشایعونهما

ص: 229


1- 1. السریعة( خ).
2- 2. جرت( خ).

من أول الأمر بخلاف المطر فإنهم یهبطون معه بعد الذوبان أو یقال النکتة إسناد الخیر إلی الله و الضرر إلیهم لأن فی التشییع نوع معاونة بخلاف الهبوط

أقول

قد مر و سیأتی الأخبار فی تفاصیل تلک الأمور.

وَ الْقُوَّامِ عَلَی خَزَائِنِ الرِّیَاحِ.

القوام جمع قائم ککفار و کافر أی الحافظین لها فی خزائنها المرسلین لها قدر الحاجة بأمره تعالی و یمکن أن یکون کنایة عن کون أسبابها بیدهم و قیل کل ما ورد فی الکتاب الکریم الریاح بلفظ الجمع فهو فی الخیر کقوله تعالی أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ (1) و کلما کان بلفظ المفرد فهو للشر کقوله سبحانه وَ ... أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ (2)

و أقول

إذا اطردت القاعدة فی تلک العبارة فالنکتة فی تخصیص الخیر بالذکر ظاهرة و ستأتی الأخبار فی أنواع الریاح و أسامیها و صفاتها فی الباب المختص بها.

فَلَا تَزُولُ. أی الجبال بسبب حفظ الموکلین لها أو هم دائما فیها لا یزولون عنها و الأول أظهر وَ الَّذِینَ عَرَّفْتَهُمْ مَثَاقِیلَ الْمِیَاهِ المیاه جمع الماء و أصلها ماه و قیل موه و لهذا یرد إلی أصله فی الجمع و التصغیر فیقال میاه و مویه و أمواه و ربما قالوا أمواء بالهمزة و ماهت الرکیة کثر ماؤها وَ کَیْلَ مَا تَحْوِیهِ. أی مقدار ما تجمعه و تحیط به لَوَاعِجُ الْأَمْطَارِ. أی شدائدها و مضراتها و ما تحرق النبات و تخرب الأبنیة کما أفید وَ عَوَالِجُهَا.

أی متراکماتها قال السید الداماد رحمه الله اللواعج جمع لاعجة أی مشتداتها القویة یقال لاعجه الأمر إذا اشتد علیه و التعج من لاعج الشوق و لواعجه ارتمض و احترق و ضرب لاعج أی شدید یلعج الجلد أی یحرقه و کذلک عوالجها جمع عالج یعنی متلاطماتها و متراکماتها و فِی الْحَدِیثِ: إِنَّ الدُّعَاءَ لَیَلْقَی الْبَلَاءَ فَیَعْتَلِجَانِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.

یعنی أن الدعاء فی صعوده یلقی البلاء فی نزوله فیعتلجان

ص: 230


1- 1. الروم: 46.
2- 2. الذاریات: 41.

قال فی الفائق أی یصطرعان و یتدافعان و فی النهایة فی حدیث الدعاء ما تحویه عوالج الرمال هی جمع عالج و هو ما تراکم من الرمل و دخل بعضه فی بعض.

وَ رُسُلِکَ. جمع الرسول مِنَ الْمَلَائِکَةِ.

بیان للرسل أو من للتبعیض و قیل إن الملک اسم مکان و المیم فیه غیر أصلیة بل زائدة فالأصل ملأک و لذلک یجمع علی الملائکة و الملائکة نقلت حرکة الهمزة إلی اللام ثم حذفت لکثرة الاستعمال فقیل ملک و قال بعضهم أصله مألک بتقدیم الهمزة من الألوکة الرسالة فقلبت الهمزة مکانا(1)

ثم حذفت فی کثرة الاستعمال للتخفیف فقیل ملک و جمع علی الملائکة و قد یحذف الهاء فیقال ملائک إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ. متعلق برسلک بِمَکْرُوهِ مَا یَنْزِلُ. الباء للملابسة أو السببیة أی بالذی ینزل و هو مکروه للطباع.

مِنَ الْبَلَاءِ بیان للمکروه و النازل و إنما سمی المکروه النازل علی العباد بلاء لابتلاء الله تعالی العباد و امتحانهم به هل یصبرون أم لا و إن کان علی المجاز وَ مَحْبُوبِ الرَّخَاءِ.

عطف علی مکروه و هو أیضا من إضافة الصفة إلی الموصوف أی الرخاء المحبوب و قیل الإضافة بیانیة و الرخاء النعمة یقال رجل رخی البال أی واسع الحال و المراد إما نزولهم لأصل حصول البلاء و الرخاء و تسبب أسبابهما أو للإخبار بهما فی لیلة القدر و غیرها وَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ.

السفرة کالکتبة لفظا و معنی جمع سافر و السفر الکتاب قال الجوهری السفرة الکتبة قال تعالی بِأَیْدِی سَفَرَةٍ(2) و قد یظن أنه جمع سفیر و هو المصلح بین الناس لکن الغالب فی جمع السفیر السفراء و الکرام ضد اللئام و قیل الکرام علی الله الأعزاء علیه و قیل الأسخیاء الباذلین الاستغفار للعباد مع تمادیهم فی العصیان و البررة الأتقیاء و قد مر الکلام فیها و المراد هنا الملائکة الکاتبون للوحی المؤدون إلی غیرهم أو الموکلون باللوح المحفوظ و قیل هم

ص: 231


1- 1. کذا( ب).
2- 2. عبس: 15.

الکاتبون لأعمال العباد و ما بعده تأکید له و لا یخلو من بعد إذ التأسیس أولی من التأکید و أیضا الظاهر أنه إشارة إلی ما ورد فی الآیة و هی فی سیاق وصف القرآن کما عرفت سابقا ینفی هذا الدعاء ما مر من الأقوال فی الآیة سوی القول بأنهم الملائکة. وَ الْحَفَظَةِ الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ.

إشارة إلی قوله سبحانه وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ (1) و قال الطبرسی رحمه الله وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ من الملائکة یحفظون علیکم ما تعملون من الطاعات و المعاصی ثم وصف الحفظة فقال کِراماً علی ربهم کاتِبِینَ یکتبون أعمال بنی آدم انتهی (2) و یدل علی تعددهم لکل إنسان قوله تعالی عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(3) و یدل کثیر من الأخبار علی أن ملائکة اللیل غیر ملائکة النهار کما ورد فی تفسیر قوله تعالی إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً(4) أی تشهده ملائکة اللیل و ملائکة النهار و الحکمة فی خلقهم و توکیلهم علی العباد مع کونه سبحانه أعلم بهم منهم کثیرة قد مر بعضها فی بعض الأخبار

وَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ أَعْوَانِهِ.

اسم ملک الموت عزرائیل و یدل علی أن له أعوانا کما دلت علیه الآیات و الأخبار فإنه تعالی قال اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها(5) و قال سبحانه قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ (6) و قال جل و علا تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ (7) و قال عز و جل (8) الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ

ص: 232


1- 1. الانفطار: 10- 12.
2- 2. مجمع البیان: ج 10، ص 450.
3- 3. ق: 17- 18.
4- 4. الإسراء: 78.
5- 5. الزمر: 42:
6- 6. الم السجدة: 11.
7- 7. الأنعام: 61.
8- 8. النحل: 32.

الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ (1) و قال الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ (2)

وَ رَوَی الصَّدُوقُ فِی التَّوْحِیدِ: أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ فِی جَوَابِ الزِّنْدِیقِ الْمُدَّعِی لِلتَّنَاقُضِ فِی الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ حَیْثُ سَأَلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَاتِ إِنَّ اللَّهَ یُدَبِّرُ الْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یُوَکِّلُ مِنْ خَلْقِهِ مَنْ یَشَاءُ بِمَا یَشَاءُ أَمَّا مَلَکُ الْمَوْتِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُوَکِّلُهُ بِخَاصَّةِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ یُوَکِّلُ رُسُلَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ خَاصَّةً بِمَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ الْمَلَائِکَةُ الَّذِینَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُوَکِّلُهُمْ بِخَاصَّةِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی یُدَبِّرُ الْأُمُورَ کَیْفَ یَشَاءُ(3).

وَ رَوَی الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ هَذَا الْخَبَرَ فِی الْإِحْتِجَاجِ وَ الْجَوَابُ فِیهِ هَکَذَا: هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتَوَلَّی ذَلِکَ بِنَفْسِهِ وَ فِعْلُ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ فِعْلُهُ لِأَنَّهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَاصْطَفَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ رُسُلًا وَ سَفَرَةً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فَمَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الطَّاعَةِ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَةُ الرَّحْمَةِ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْمَعْصِیَةِ تَوَلَّتْ قَبْضَ رُوحِهِ مَلَائِکَةُ النَّقِمَةِ وَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَانٌ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَةِ وَ مَلَائِکَةِ النَّقِمَةِ یَصْدُرُونَ عَنْ أَمْرِهِ وَ فِعْلُهُمْ فِعْلُهُ وَ کُلُّ مَا یَأْتُونَهُ مَنْسُوبٌ إِلَیْهِ وَ إِذَا کَانَ فِعْلُهُمْ فِعْلَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ فِعْلُ مَلَکِ الْمَوْتِ فِعْلَ اللَّهِ لِأَنَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ یُعْطِی وَ یَمْنَعُ وَ یُثِیبُ وَ یُعَاقِبُ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِنْ فَعَلَ أُمَنَاؤُهُ فِعْلَهُ کَمَا قَالَ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (4).

وَ رَوَی الصَّدُوقُ فِی الْفَقِیهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: أَنَّهُ قَالَ فِی ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِمَلَکِ الْمَوْتِ أَعْوَاناً مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَقْبِضُونَ الْأَرْوَاحَ بِمَنْزِلَةِ صَاحِبِ الشُّرْطَةِ لَهُ أَعْوَانٌ مِنَ الْإِنْسِ یَبْعَثُهُمْ فِی حَوَائِجِهِ فَتَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ وَ یَتَوَفَّاهُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ عَنِ الْمَلَائِکَةِ مَعَ مَا یَقْبِضُ هُوَ وَ یَتَوَفَّاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ مَلَکِ الْمَوْتِ (5).

ص: 233


1- 1. النحل: 28.
2- 2. فی المصدر: وکلهم.
3- 3. التوحید: 193.
4- 4. الاحتجاج: 129. و الآیة هی الآیة( 30) من سورة الدهر.
5- 5. الفقیه: 33.

وَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ مُبَشِّرٍ وَ بَشِیرٍ. الأخیران لم یکونا فی أکثر الروایات و قد مر فی کتاب المعاد أن الأسماء لملکین أو لنوعین من الملائکة یأتیان المیت فی قبره للسؤال عن العقائد أو عن بعض الأعمال أیضا فإن کان مؤمنا أتیاه فی أحسن صورة فیسمیان مبشرا و بشیرا و إن کان کافرا أو مخالفا أتیاه فی أقبح صورة فیسمیان منکرا و نکیرا و یحتمل مغایرة هذین النوعین للأولین لکن ظاهر أکثر الأخبار الاتحاد و یؤیده ترک الآخرین هنا فی أکثر الروایات بل فی أکثر الأخبار عبر عنهما بمنکر و نکیر للمؤمن و غیره و قد مضت الأخبار فی ذلک و تحقیق القول فیه فیمن یسأل و فیما یسأل عنه و کیفیة الإحیاء و السؤال قد مر فی المجلد الثالث فلا نعیدها حذرا من التکرار.

وَ رَوْمَانَ فَتَّانِ الْقُبُورِ.

أی ممتحن القبور و المختبر فیها فی المسألة و لم أر ذکر هذا الملک فی أخبارنا المعتبرة سوی هذا الدعاء و هو مذکور فی أخبار المخالفین

رَوَی مُؤَلِّفُ کِتَابِ زُهْرَةِ الرِّیَاضِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ أَنَّهُ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ عَنْ أَوَّلِ مَلَکٍ یَدْخُلُ فِی الْقَبْرِ عَلَی الْمَیِّتِ قَبْلَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ قَالَ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ سَلَامٍ یَدْخُلُ عَلَی الْمَیِّتِ مَلَکٌ قَبْلَ أَنْ یَدْخُلَ نَکِیرٌ وَ مُنْکَرٌ یَتَلَأْلَأُ وَجْهُهُ کَالشَّمْسِ اسْمُهُ رَوْمَانُ فَیَدْخُلُ عَلَی الْمَیِّتِ فَیُدْخِلُ رُوحَهُ ثُمَّ یُقْعِدُهُ فَیَقُولُ لَهُ اکْتُبْ مَا عَمِلْتَ مِنْ حَسَنَةٍ وَ سَیِّئَةٍ فَیَقُولُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ أَکْتُبُ أَیْنَ قَلَمِی وَ أَیْنَ دَوَاتِی فَیَقُولُ قَلَمُکَ إِصْبَعُکَ وَ مِدَادُکَ رِیقُکَ اکْتُبْ فَیَقُولُ عَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ أَکْتُبُهُ وَ لَیْسَ مَعِی صَحِیفَةٌ قَالَ فَیَمْزِقُ قِطْعَةً مِنْ کَفَنِهِ فَیَقُولُ اکْتُبْ فِیهَا فَیَکْتُبُ مَا عَمِلَ فِی الدُّنْیَا مِنْ حَسَنَةٍ فَإِذَا بَلَغَ سَیِّئَةً اسْتَحْیَا مِنْهُ فَیَقُولُ لَهُ الْمَلَکُ یَا خَاطِئُ أَ فَلَا کُنْتَ تَسْتَحْیِی مِنْ خَالِقِکَ حَیْثُ عَمِلْتَهَا فِی الدُّنْیَا وَ الْآنَ تَسْتَحْیِی مِنِّی فَیَکْتُبُ فِیهَا جَمِیعَ حَسَنَاتِهِ وَ سَیِّئَاتِهِ ثُمَّ یَأْمُرُهُ أَنْ یَطْوِیَهُ وَ یَخْتِمَهُ فَیَقُولُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ أَخْتِمُهُ وَ لَیْسَ مَعِی خَاتَمٌ فَیَقُولُ اخْتِمْهَا بِظُفُرِکَ وَ یُعَلِّقُهَا فِی عُنُقِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ الْآیَةَ ثُمَّ یَدْخُلُ بَعْدَ ذَلِکَ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ.

ص: 234

وَ رَوَی شَاذَانُ بْنُ جَبْرَئِیلَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ الْفَضَائِلِ عَنْ أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: إِنَّ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ لِی اذْهَبْ بِی إِلَی الْمَقْبَرَةِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی یَا سَلْمَانُ سَیُکَلِّمُکَ مَیِّتٌ إِذَا دَنَتْ وَفَاتُکَ فَلَمَّا ذَهَبْتُ بِهِ إِلَیْهَا وَ نَادَی الْمَوْتَی أَجَابَهُ وَاحِدٌ مِنْهُمْ فَسَأَلَهُ سَلْمَانُ عَمَّا رَأَی مِنَ الْمَوْتِ وَ مَا بَعْدَهُ فَأَجَابَهُ بِقِصَصٍ طَوِیلَةٍ وَ أَهْوَالٍ جَلِیلَةٍ وَرَدَتْ عَلَیْهِ إِلَی أَنْ قَالَ لَمَّا وَدَّعَنِی أَهْلِی وَ أَرَادُوا الِانْصِرَافَ مِنْ قَبْرِی أَخَذْتُ فِی النَّدَمِ فَقُلْتُ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ مِنَ الرَّاجِعِینَ فَأَجَابَنِی مُجِیبٌ مِنْ جَانِبِ الْقَبْرِ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَقُلْتُ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مُنَبِّهٌ أَنَا مَلَکٌ وَکَّلَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِجَمِیعِ خَلْقِهِ لِأُنَبِّهَهُمْ بَعْدَ مَمَاتِهِمْ لِیَکْتُبُوا أَعْمَالَهُمْ عَلَی أَنْفُسِهِمْ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ إِنَّهُ جَذَبَنِی وَ أَجْلَسَنِی وَ قَالَ لِی اکْتُبْ عَمَلَکَ فَقُلْتُ إِنِّی لَا أُحْصِیهِ فَقَالَ لِی أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ رَبِّکَ أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ ثُمَّ قَالَ لِی اکْتُبْ وَ أَنَا أُمْلِی عَلَیْکَ فَقُلْتُ أَیْنَ الْبَیَاضُ فَجَذَبَ (1) جَانِباً مِنْ کَفَنِی فَإِذَا هُوَ وَرَقٌ فَقَالَ هَذِهِ صَحِیفَتُکَ فَقُلْتُ مِنْ أَیْنَ الْقَلَمُ فَقَالَ سَبَّابَتُکَ قُلْتُ مِنْ أَیْنَ الْمِدَادُ قَالَ رِیقُکَ ثُمَّ أَمْلَی عَلَیَّ مَا فَعَلْتُهُ فِی دَارِ الدُّنْیَا فَلَمْ یَبْقَ مِنْ أَعْمَالِی صَغِیرَةٌ وَ لَا کَبِیرَةٌ إِلَّا أَمْلَاهَا کَمَا قَالَ تَعَالَی وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً(2) ثُمَّ إِنَّهُ أَخَذَ الْکِتَابَ وَ خَتَمَهُ بِخَاتَمٍ وَ طَوَّقَهُ فِی عُنُقِی فَخُیِّلَ لِی أَنَّ جِبَالَ الدُّنْیَا جَمِیعاً قَدْ طَوَّقُوهَا فِی عُنُقِی فَقُلْتُ لَهُ یَا مُنَبِّهُ وَ لِمَ تَفْعَلُ بِی کَذَا قَالَ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ رَبِّکَ وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ

فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً اقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً(3) فَهَذَا تُخَاطَبُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ یُؤْتَی بِکَ وَ کِتَابُکَ بَیْنَ عَیْنَیْکَ مَنْشُوراً تَشْهَدُ فِیهِ عَلَی نَفْسِکَ ثُمَّ انْصَرَفَ عَنِّی تَمَامَ الْخَبَرِ.

ص: 235


1- 1. الظاهر« حذ» بالحاء المهملة و الذال المعجمة المشددة بمعنی قطع.
2- 2. الکهف: 50.
3- 3. الإسراء: 13- 14.

و فی روایة ابن شاذان و منکر و رومان فتان القبور و سائر الفقرات فیها بالرفع علی سیاقة(1) صدر الدعاء وَ الطَّائِفِینَ بِالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ. قد مر وصف البیت و طائفیه وَ مَالِکٍ وَ الْخَزَنَةِ. أی خزان النار من الملائکة الموکلین بها و بتعذیب أهلها و مالک رئیسهم و رضوان بالکسر و فی بعض النسخ بالضم و هو اسم رئیس خزنة الجنان و خدمتها و المشهور فی الاسم الکسر و المصدر و جاء بهما فی القرآن و اللغة وَ سَدَنَةِ الْجِنَانِ. أی خدمتها فی القاموس سدن سدنا و سدانة خدم الکعبة أو بیت الصنم و عمل الحجابة فهو سادن و الجمع سدنة.

وَ الَّذِینَ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ. عطف تفسیر لقوله مالک و الخزنة إشارة إلی قوله سبحانه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (2)

وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ. عطف تفسیر لقوله رضوان و سدنة الجنان فالنشر علی ترتیب اللف و یحتمل أن یکون هذا حال بعض سدنة الجنان فیکون تخصیصا بعد التعمیم کذکر الزبانیة بعد خزنة النیران و تقدیم أحوال أهل النار فیهما لأن الخوف أصلح بالنسبة إلی غالب الناس من الرجاء لغلبة الشهوات الداعیة إلی ارتکاب السیئات علیهم

سَلَامٌ عَلَیْکُمْ.

إشارة إلی قوله تعالی فی وصف أهل الجنة وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ(3) و قال البیضاوی سَلامٌ عَلَیْکُمْ بشارة بدوام السلامة بِما صَبَرْتُمْ متعلق بعلیکم أو بمحذوف أی هذا بما صبرتم لا بسلام فإن الخبر فاصل و الباء للسببیة أو البدلیة(4).

فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ العقبی الجزاء أی نعم العقبی عقبی الدار لکم خاصة أیها المؤمنون وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِأَسَانِیدَ مُعْتَبَرَةٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ

ص: 236


1- 1. سیاق( ظ).
2- 2. الرعد، 23 و 14.
3- 3. التحریم: 6.
4- 4. أنوار التنزیل: ج 1، ص 622.

عَلَیْهِ السَّلَامُ: فِی وَصْفِ حَالِ الْمُتَّقِینَ فِی الْقِیَامَةِ وَ بَعْدَ دُخُولِهِمُ الْجَنَّةَ قَالَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ أَلْفَ مَلَکٍ یُهَنِّئُونَهُ بِالْجَنَّةِ وَ یُزَوِّجُونَهُ الْحَوْرَاءَ(1)

قَالَ فَیَنْتَهُونَ إِلَی أَوَّلِ بَابٍ مِنْ جِنَانِهِ فَیَقُولُونَ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِأَبْوَابِ جِنَانِهِ (2) اسْتَأْذِنْ لَنَا عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَنَا إِلَیْهِ نُهَنِّئُهُ (3)

فَیَقُولُ لَهُمُ الْمَلَکُ حَتَّی أَقُولَ لِلْحَاجِبِ فَیُعْلِمَهُ مَکَانَکُمْ قَالَ فَیَدْخُلُ الْمَلَکُ إِلَی الْحَاجِبِ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْحَاجِبِ ثَلَاثُ جِنَانٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی أَوَّلِ بَابٍ فَیَقُولُ لِلْحَاجِبِ إِنَّ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ أَلْفَ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعَالَمِینَ لِیُهَنِّئُوا(4) وَلِیَّ اللَّهِ وَ قَدْ سَأَلُوا أَنْ آذَنَ (5) لَهُمْ عَلَیْهِ فَیَقُولُ الْحَاجِبُ إِنَّهُ لَیَعْظُمُ عَلَیَّ أَنْ أَسْتَأْذِنَ لِأَحَدٍ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَ زَوْجَتِهِ الْحَوْرَاءِ قَالَ وَ بَیْنَ الْحَاجِبِ وَ بَیْنَ وَلِیِّ اللَّهِ جَنَّتَانِ قَالَ فَیَدْخُلُ الْحَاجِبُ إِلَی الْقَیِّمِ فَیَقُولُ لَهُ إِنَّ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ(6)

أَلْفَ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمْ رَبُّ الْعِزَّةِ یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ فَاسْتَأْذِنْ (7) فَیَقْدُمُ (8)

الْقَیِّمُ إِلَی الْخُدَّامِ فَیَقُولُ لَهُمْ إِنَّ رُسُلَ الْجَبَّارِ عَلَی بَابِ الْعَرْصَةِ(9) وَ هُمْ أَلْفُ مَلَکٍ أَرْسَلَهُمُ اللَّهُ یُهَنِّئُونَ وَلِیَّ اللَّهِ فَأَعْلِمُوهُ بِمَکَانِهِمْ قَالَ فَیُعْلِمُونَهُ فَیُؤْذِنُ لِلْمَلَائِکَةِ فَیَدْخُلُونَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ هُوَ فِی الْغُرْفَةِ وَ لَهَا أَلْفُ بَابٍ وَ عَلَی

کُلِّ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِهَا مَلَکٌ مُوَکَّلٌ بِهِ فَإِذَا أُذِنَ لِلْمَلَائِکَةِ بِالدُّخُولِ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ فَتَحَ کُلُّ مَلَکٍ بَابَهُ الْمُوَکَّلَ (10)

بِهِ قَالَ فَیُدْخِلُ الْقَیِّمُ کُلَّ مَلَکٍ مِنْ بَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ قَالَ فَیُبَلِّغُونَهُ رِسَالَةَ الْجَبَّارِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ

ص: 237


1- 1. فی المصدرین: بالحوراء.
2- 2. فی تفسیر علیّ بن إبراهیم: الجنان.
3- 3. فیه ایضا: مهنئین.
4- 4. فیه ایضا: یهنئون.
5- 5. فی تفسیر القمّیّ: استأذن.
6- 6. فیه: الغرفة.
7- 7. فی المصدرین: فاستأذن لهم.
8- 8. فی الکافی: فیتقدم.
9- 9. فی تفسیر القمّیّ: الغرفة.
10- 10. فیه: الذی قد وکل به.

الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ (1) أَیْ مِنْ أَبْوَابِ الْغُرْفَةِ سَلامٌ عَلَیْکُمْ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً(2) یَعْنِی بِذَلِکَ وَلِیَّ اللَّهِ وَ مَا هُوَ فِیهِ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ النَّعِیمِ وَ الْمُلْکِ الْعَظِیمِ الْکَبِیرِ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ مِنْ رُسُلِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ یَسْتَأْذِنُونَ عَلَیْهِ فَلَا یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَذَلِکَ الْمُلْکُ الْعَظِیمُ الْکَبِیرُ الْخَبَرَ(3).

وَ الزَّبَانِیَةِ الَّذِینَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ.

الزبانیة هم الملائکة التسعة عشر الموکلون بالنار و هم الغلاظ الشداد قال الجوهری الزبانیة عند العرب الشرط و سمی بذلک بعض الملائکة لدفعهم أهل النار إلیها قال الأخفش قال بعضهم واحدها زبانی و قال بعضهم زابن و قال بعضهم زبنیة مثال عفریة و قال و العرب لا تکاد تعرف هذا و تجعله من الجمع الذی لا واحد له مثل أبابیل و عبادید و قال صلیت اللحم و غیره أصلیه صلیا مثل رمیته رمیا إذا شویته و فی الحدیث أنه أتی بشاة مصلیة أی مشویة و یقال أیضا صلیت الرجل نارا إذا أدخلته النار و جعلته یصلاها فإن ألقیته فیها إلقاء کأنک ترید الإحراق قلت أصلیته بالألف و صلیته تصلیة و قرئ و یصلی سعیرا و من خفف فهو من قولهم صلی فلان النار بالکسر یصلی صلیا احترق و یقال أیضا صلی بالأمر إذا قاسی حره و شدته. ابْتَدَرُوهُ سِرَاعاً. أی حالکونهم مسرعین جمع سریع وَ لَمْ یُنْظِرُوهُ. أی لم یمهلوه وَ مَنْ أَوْهَمْنَا ذِکْرَهُ. أی الملائکة الذین ترکنا ذکرهم علی الخصوص و إن کانوا داخلین فی العموم قال الجوهری أوهمت الشی ء ترکته کله یقال أوهم من الحساب مائة أی أسقط و أوهم من صلاته رکعة.

وَ لَمْ نَعْلَمْ مَکَانَهُ مِنْکَ. أی منزلته عندک أو نسبته إلی عرشک وَ بِأَیِّ أَمْرٍ وَکَّلْتَهُ. عطف علی قوله مکانه و الظرف متعلق بوکلته قدم علیه لمزید الاهتمام لأن

ص: 238


1- 1. الرعد: 23.
2- 2. الدهر: 20.
3- 3. روضة الکافی: 98، تفسیر القمّیّ: 576.

المجهول هذا القید لا أصل التوکیل و المعنی و لم نعلم توکیلک إیاه بأی أمر من أمورک و فیه بعض المنافاة لما یظهر من أکثر الأخبار من سعة علمهم علیهم السلام و اطلاعهم علی جمیع العوالم أو المخلوقات و إن الله أراهم ملکوت الأرضین و السماوات إلا أن یقال إنه علیه السلام قال ذلک علی سبیل التواضع و التذلل أو المعنی لا نعلمهم من ظاهر الکتاب و السنة و إن علمنا من جهة أخری لا مصلحة فی إظهارها أو لا نعلم فی هذا الوقت خصوص مکانه و عمله فإنه لا استبعاد فی عدم علمهم علیهم السلام ببعض تلک الخصوصیات الحادثة أو قال علیه السلام ذلک بلسان غیره ممن یتلو الدعاء فإنه علیه السلام جمع الأدعیة و أملاها لذلک بل هو من أعظم نعمهم علی شیعتهم صلوات الله علیهم.

وَ سُکَّانِ الْهَوَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَاءِ. یدل علی أن لکل منها سکانا من الملائکة کما رَوَی الشَّیْخُ بِسَنَدِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: إِنَّهُ [ص] نَهَی أَنْ یَبُولَ الرَّجُلُ فِی الْمَاءِ الْجَارِی إِلَّا مِنْ ضَرُورَةٍ وَ قَالَ إِنَّ لِلْمَاءِ أَهْلًا وَ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام قَالَ کَرِهَ اللَّهُ لِأُمَّتِیَ الْغُسْلَ تَحْتَ السَّمَاءِ إِلَّا بِمِئْزَرٍ وَ کَرِهَ دُخُولَ الْأَنْهَارِ إِلَّا بِمِئْزَرٍ فَإِنَّ فِیهَا سُکَّاناً مِنَ الْمَلَائِکَةِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی رَوَاهَا الصَّدُوقُ فِی الْمَجَالِسِ قَالَ: فِی الْأَنْهَارِ عُمَّارٌ وَ سُکَّانٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ.

وَ رَوَی أَیْضاً فِی الْعِلَلِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَکَّلَ مَلَائِکَةً بِنَبَاتِ الْأَرْضِ مِنَ الشَّجَرِ وَ النَّخْلِ فَلَیْسَ مِنْ شَجَرَةٍ وَ لَا نَخْلَةٍ إِلَّا وَ مَعَهَا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکٌ یَحْفَظُهَا وَ مَا کَانَ فِیهَا وَ لَوْ لَا أَنَّ مَعَهَا مَنْ یَمْنَعُهَا لَأَکَلَهَا السِّبَاعُ وَ هَوَامُّ الْأَرْضِ إِذَا کَانَ فِیهَا ثَمَرُهَا الْخَبَرَ(1).

وَ مَنْ مِنْهُمْ عَلَی الْخَلْقِ.

أی الملائکة الذین هم مع الخلق أو مستولون علیهم أو موکلون بهم من جملة سائر الملائکة و هم أصناف شتی قد مر أکثرها کالمعقبات و من یثنی برقبة المتخلی لیعتبر بما صار إلیه طعامه و المشیعین لعائد المریض و لزائر المؤمن و من یأتی منهم للسؤال ابتلاء و من یمسح و من یمسح

ص: 239


1- 1. علل الشرائع: ج 1، ص 363.

یده علی قلب المصاب لیسکنه و الموکلین بالدعاء للصائمین و الذین یمسحون وجه الصائم فی شدة الحر و یبشرونه و الملائکة الساکنین فی حرم حائر الحسین علیه السلام یشیعون الزائرین و یعودون مرضاهم و یؤمنون علی دعائهم و الذین یدفعون وساوس الشیاطین عن المؤمنین و أمثال ذلک کثیرة فی الأخبار و هذا بناء علی أن الخلق بمعنی المخلوق و یمکن حمله علی المعنی المصدری فیکون إشارة إلی ما روی فی أخبار کثیرة أن لله ملکین خلاقین فإذا أراد أن یخلق خلقا أمر أولئک الخلاقین فأخذوا من التربة التی قال الله تعالی فی کتابه مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری (1) فعجنوها فی النطفة المسکنة فی الرحم فإذا عجنت النطفة بالتربة قالا یا رب ما تخلق قال فیوحی الله تبارک و تعالی ما یرید من ذلک الخبر.

فَصَلِّ عَلَیْهِمْ یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ.

یوم ظرف للصلاة و ربما یومئ إلی أن هذا الحکم یعم الملائکة أیضا غیر السائق و الشهید و ذکر الیوم بهذا الوصف لبیان أن الملائکة فی هذا الیوم أیضا لهم أشغال عظیمة أو لبیان أن هذا الیوم یوم الاحتیاج إلی الملائکة مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ هما ملکان أحدهما یسوقه إلی المحشر و الآخر یشهد بعمله و قیل ملک واحد جامع للوصفین و قیل السائق کاتب السیئات و الشهید کاتب الحسنات و قیل السائق نفسه و الشهید جوارحه و أعماله و محل معها النصب علی الحالیة من کل لإضافته إلی ما هو فی حکم المعرفة ذکره البیضاوی عند قوله تعالی وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ و فی بعض النسخ قائم مکان السائق و السائق أوفق بالآیة و لا یتغیر المعنی إذ المراد بالقائم من یقوم بأمره و یسوقه إلی محشره و لعل المراد أقل من یکون مع کل أحد أو المراد بهما الجنس إذا ورد فی کثیر من الأخبار أنه یشایع الأخیار آلاف من الملائکة و مع بعض الأشرار أیضا کذلک لشدة تعذیبهم و کذا الشهداء من الملائکة فی أکثر الأخبار أکثر من واحد. وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ. تأکید لما سبق صَلَاةً تَزِیدُهُمْ کَرَامَةً

ص: 240


1- 1. طه: 55.

عَلَی کَرَامَتِهِمْ. أی تصیر سببا لمزید قدرهم و منزلتهم عند ربهم وَ طَهَارَةً عَلَی طَهَارَتِهِمْ. أی موجبا لمزید عصمتهم و تقدسهم و تنزههم و إن کانت العصمة عن الکبائر و الصغائر لازمة لهم و یمکن أن یکون فائدة هذا الدعاء راجعة إلینا لا إلیهم اللَّهُمَّ وَ إِذَا صَلَّیْتَ.

فی بعض النسخ إذ بدون الألف و علیهم مکان علینا فعلی الأول المعنی کل وقت صلیت علیهم و بلغتهم صلواتنا علیهم فصل علینا و ارحمنا بسبب أنک وفقتنا لذلک و صرنا سببا لهذه الرحمة و أیضا الجواد الکریم یشفع کل نعمة منه بأخری و لا یکتفی بواحدة منها و علی النسخة الأخری المعنی لما صلیت علیهم و بلغتهم و صلاتنا علیهم فصل علیهم تارة أخری بسبب أنهم صاروا سببا لتوفیقک إیانا للصلاة علیهم و حسن القول فیهم و فی بعض النسخ إذ و علینا و هو أظهر و الجواد فی أسمائه تعالی هو الذی لا یبخل بعطائه و یعطی کلا ما یستحقه و الکریم فیها هو الجواد المعطی الذی لا ینفد عطاؤه أو الجامع لأنواع الخیر و الشرف و الفضائل و الکریم أیضا الصفوح.

و أقول إنما أوردت هذا الدعاء الشریف هنا و أعطیت فی شرحه بعض البسط لکونه فذلکة لسائر الأخبار و الآیات الواردة فی أصنافهم و درجاتهم و مراتبهم مع تواتره سندا و متانته لفظا و معنی.

وَ قَالَ النَّیْسَابُورِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ: رُوِیَ أَنَّ بَنِی آدَمَ عُشْرُ الْجِنِّ وَ الْجِنُّ وَ بَنُو آدَمَ عُشْرُ حَیَوَانَاتِ الْبَرِّ وَ هَؤُلَاءِ کُلُّهُمْ عُشْرُ الطُّیُورِ وَ هَؤُلَاءِ عُشْرُ حَیَوَانِ الْبَحْرِ وَ کُلُّهُمْ عُشْرُ مَلَائِکَةِ الْأَرْضِ الْمُوَکَّلِینَ بِهَا وَ کُلُّ هَؤُلَاءِ عُشْرُ مَلَائِکَةِ سَمَاءِ الدُّنْیَا وَ کُلُّ هَؤُلَاءِ عُشْرُ مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ وَ عَلَی هَذَا التَّرْتِیبِ إِلَی مَلَائِکَةِ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ الْکُلُّ فِی مُقَابَلَةِ الْکُرْسِیِّ نَزْرٌ قَلِیلٌ ثُمَّ کُلُّ هَؤُلَاءِ عُشْرُ مَلَائِکَةِ السُّرَادِقِ الْوَاحِدِ مِنْ سُرَادِقَاتِ الْعَرْشِ الَّتِی عَدَدُهَا سِتُّمِائَةِ أَلْفٍ طُولُ کُلِّ سُرَادِقٍ وَ عَرْضُهُ وَ سَمْکُهُ إِذَا قُوبِلَتْ بِهِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَا فِیهَا فَإِنَّهَا کُلَّهَا یَکُونُ شَیْئاً یَسِیراً وَ قَدْراً قَلِیلًا وَ مَا مِقْدَارُ مَوْضِعِ قَدَمٍ إِلَّا وَ فِیهِ مَلَکٌ سَاجِدٌ أَوْ رَاکِعٌ أَوْ قَائِمٌ لَهُمْ زَجَلٌ بِالتَّسْبِیحِ وَ التَّقْدِیسِ ثُمَّ کُلُّ هَؤُلَاءِ فِی مُقَابَلَةِ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ یَحُومُونَ حَوْلَ

ص: 241

الْعَرْشِ کَالْقَطْرَةِ فِی الْبَحْرِ وَ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ ثُمَّ مَعَ هَؤُلَاءِ مَلَائِکَةُ اللَّوْحِ الَّذِینَ هُمْ أَشْیَاعُ إِسْرَافِیلَ وَ الْمَلَائِکَةُ الَّذِینَ هُمْ جُنُودُ جَبْرَائِیلَ وَ هُمْ کُلُّهُمْ سَامِعُونَ مُطِیعُونَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْأَمُونَ.

**[ترجمه]می گویم:

این دعا در صحیفه کامله مشهوره هم به روایت حسن و در روایت شیخ و مطهری چنانچه در جلد دیگری بیان کردیم؛ وجود دارد و در اینجا توضیحاتی در شرح آن می دهیم گرچه در کتاب (الفرائد الطریفه» سخن را به طور کامل بیان کردیم. اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةُ عَرْشِکَ الَّذِینَ لَا یَفْتُرُونَ مِنْ تَسْبِیحِک: پروردگارا! درود بر حاملان عرشت، فرشتگانی که در تسبیح تو سستی نمی ورزند. در روایت حسن به جای «من تسبیحک»، «عن تسبیحک» است. واو در «و حملة» عطف بر جمله های قبلی در دعای سابق است، یا عطف قصه بر قصه است، و گفته شده است: زائد است یا استیناف یا عطف بر حسب معنا، بر جمله «اللهم» است زیرا آن هم جمله است و تأویل آن «تو را می خوانم»؛ است. مخفی نیست که غیر از دو وجه اول، همه بعید هستند. «حملة» مبتدا است و خبر آن در تقدیر است و آن «مستحقون» است برای این که ما به آن ها صلوات می فرستیم و احتمال دارد که «درود بر آن ها بفرست» خبر باشد، به تأویل آنچه که در حق آن ها گفته شده است، اما داخل شدن «فاء» بر سر خبر، طبق عقیده اخفش یا به طور مطلق یا با تقدیر گرفتن «اما» جایز است یا معتبر است اکتفا شود به اینکه صفتی که مبتدا است؛ موصول باشد. و احتمال دارد که موصول خبر باشد نه اینکه صفت باشد. و همچنین احتمال دارد که موصول «صاحب» در فقره دوم، «ذوالجاه» در فقره سوم، «امین»، در فقره چهارم و همچنین موصول در دو فقره آخر، خبر باشند و یا احتمال دارد که در آن دو، خبر به قرینه کلام سابق در تقدیر باشد و آن این است که آن دو فرشته نزد شما مقرب هستند. سخن در مورد معانی عرش و حاملان آن گذشت، گرچه روشن تر در اینجا این است که مراد از عرش جسم بزرگ و حاملان آن، ملائکه باشند که آن را حمل می کنند. «فتور» یعنی شکسته شدن و ضعف.

وَ لَا یَسْأَمُونَ مِنْ تَقْدِیسِکَ: و از تقدیس تو خسته نمی شوند.

یعنی از تسبیح و تقدیس، برای آن ها ملول و خستگی حاصل نمی شود. بلکه همان طور که گفتیم با آن دو قوی می شوند. تسبیح و تقدیس هر دو به معنی منزه دانستن از عیب ها و نقص ها است، و امکان دارد که تسبیح را حمل بر تنزیه دات و تقدیس را حمل بر تنزیه صفات و افعال کنیم و وجوه دیگری نیز احتمال دارد.

وَ لَا یَسْتَحْسِرُونَ عَنْ عِبَادَتِکَ: و از پرستش تو درمانده نمی شوند.

«استحسار» باب استفعال از «حسر» است و زمانی گویند که خسته شود و آن ها به خاطر شدت شوق خسته و درمانده نمی شوند و خلقت آن ها به گونه ای است که به خاطر کثرت عمل، ملال و خستگی بر آن ها عرض نمی شود.

وَ لَا یُؤْثِرُونَ التَّقْصِیرَ عَلَی الْجِدِّ فِی أَمْرِک: و در فرمانبرداری تو کوتاهی را بر تلاش ترجیح نمی دهند.

«ایثار»، ترجیح دادن و انتخاب کردن است و «جِد»، نهایت سعی و تلاش است.

وَ لَا یَغْفُلُونَ عَنِ الْوَلَهِ إِلَیْکَ: و از عشق و شیفتگی تو ذره ای غفلت نمی کنند.

«وله» یعنی به حرکت درآمدن اندوه یا به خاطر اندوه و حیرت و ترس عقل از بین می رود. و شاید مراد اینجا حیرت و به شگفت آمدن ملائکه از خلقت های عجیب خداوند است و یا به خاطر شدت عشق و علاقه به خداوند است یا به خاطر ترسی که از عظمت خداوند دارند؛ است و شاید احتمال وسطی روشن تر باشد. اسرافیل، فرشته مأمور در دمیدن صور است و صور شاخ آن است که در آن می دمد. همان طور که خداوند متعال می فرماید: « وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُون» - . زمر / 68 - { و در صور دمیده می شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است بیهوش درمی افتد، مگر کسی که خدا بخواهد سپس بار دیگر در آن دمیده می شود و بناگاه آنان بر پای ایستاده می نگرند.} و خداوند متعال می فرماید: « إِنْ کانَتْ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُون» - . یس / 53 - { [باز هم] یک فریاد است و بس و بناگاه همه در پیشگاه ما حاضر آیند.}

و سخن مفصل در مورد آن در کتاب معاد گذشت.

الشَّاخِصُ الَّذِی یَنْتَظِرُ مِنْکَ الْإِذْنَ: و آنکه چشم گشوده منتظر فرمان توست.

یعنی چشم آن گشوده است و از روز اول خلقتش یک لحظه آن ها را نمی بندد به خاطر منتظر ماندن به کاری که به آن بعد از پایان یافتن کار دنیا امر خواهد شد و برای این کار گردنش را سر بالا نگه داشته است و احتمال دارد منظر داشت مقام و منزلت بالا است و احتمال اول روشن تر است. فیروزآبادی گفته است:«شخص» یعنی بلند شد در حالیکه چشمان آن باز است و پلک بر هم نمی زند و اذن در دمیدن منظور فرمان یافتن به آن یا هنگام برپا شدن قیامت است.

فَیُنَبِّهُ بِالنَّفْخَةِ صَرْعَی رَهَائِنَ الْقُبُورِ: تا با دمیدن در صور خفتگان گور را برانگیزاند.

درقاموس گفته است: «صرع» افتادن بر روی زمین است و جمع آن «صرعی» است و صریع هم بر مرده و هم بر کشته شده گفته می شود زیرا هر دو بر روی زمین افتاده اند. و گفته است: «رهن» آن چیزی است که نزد تو گذاشته می شود تا جایگزین آنچه که از تو گرفته شده، باشد و هر چیزی که شیء با آن محبوس شود؛ آن چیز راهن است و راهن مرده، قبر اوست که آن را در برگرفته است. و «رهینه» مانند سفینه یک عدد از رهائن است.

می گویم

ممکن است که مراد از «رهائن قبرها» کسانی باشند که مرده ها را تا روز قیامت در قبرها نگه می دارند، یا مرده ها که در قبر در گرو کردار خود هستند، چنانچه خداوند متعال می فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَة» - . مدثر / 38 - {هر کسی در گروِ دستاورد خویش است.}

و از پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله روایت شده است که جان شما در گرو کردار شماست، آن ها را به استغفار آزاد کنید .

و مانند آن در روایات بسیار است. و «رهائن القبور» از قبیل اضافه به ظرف است نه اضافه به مفعول، همان طور که گفته می شود: «ای سرقت کننده در شب از اهل خانه» و همان طور که در «مالک یوم الدین» گفته می شود، یعنی مالک اشیاء در روز قیامت است. سپس بدان بیشتر نسخه های صحیفه اتفاق دارند که «رهائنَ» منصوب است و آن یا بدل از «صرعی» یا حال یا عطف بیان یا صفت است به خاطر اینکه اضافه لفظی است. و در روایت ابن أشناس مجرور و مضاف الیه است و منصوب بودن صحیح تر است. امام سجاد علیه السلام به ذکر نفخه دوم اکتفاء کرده است چون سخت تر و به قیامت نزدیک تر است و احتمال اینکه کلام شامل هر دو نفخه باشد؛ بدین نحو که در کلمات «اذن» و «امر» اشاره به نفخه اول و در اینجا اشاره به نفخه دوم باشد، در نهایت بعد است.

و میکائیل از بزرگان فرشته ها است، و روایت شده است که رئیس فرشته های گماشته شده به روزی دادن مردم است مانند فرشته های ابر و رعد و برق و باد و غیره و در اسم آن کلماتی گفته شده است: زمخشری می گوید: میکال بر وزن قنطار، میکائیل بر وزن میکاعیل، میکئیل مانند میکعیل، میکائل مانند میکاعل و میکئل مانند میکعل خواند می شود. ابن جنی می گوید: عرب هنگامی که به زبانی غیر عربی سخن بگوید، کلمات را با هم خلط می کند. و «جاه» به معنای قدر و منزلت است.

وَ الْمَکَانِ الرَّفِیعِ مِنْ طَاعَتِکَ: که در فرمانبرداری شما مکانی رفیع دارد.

شاید مراد از مکان، مکانت و منزلت و علو مکان معنوی باشد و «من» من ابتدائیت است یعنی رفعت مکان آن به سبب اطاعت آن است و یا «من» تبعیضیه است یعنی برای آن در درجات اطاعت شما منزلتی رفیع است.

و جبرئیل از بزرگترین فرشته ها است و در بقیه روایات صحیفه جبرئیل را با کسره و فتحه آورده اند و آن هم چند تلفظ دارد: زمخشری می گوید: جبرئیل بر وزن فقشلیل، جبرائل به حذف یاء، جبریل به حذف همزه، جبریل بر وزن قندیل، جبرالّ به لام تشدید دار، جبرائیل بر وزن جبراعیل و جبرائل بر وزن جبراعل خوانده می شود. گفته شده است: معنای آن عبد اللَّه است و گفته شده است: صفوة عبداللَّه و گفته شده است: صفوة الله است و او پیک وحی است یا بر همه پیامبران یا به خصوص پیامبران اولو العزم یا به برخی دیگر هم وحی می رساند .

وَ الْمُطَاعُ فِی أِهْلِ سَمَاوَاتِک: آن فرشته ای که ساکنان آسمان هایت را مطاع است.

یعنی همه فرشتگان به امر خداوند از جبرئیل اطاعت می کنند و این دو فقره، اشاره به قول خداوند متعال دارد که می فرماید: « مُطاعٍ ثَمَّ أَمین» - . تکویر / 21 - { در آنجا [هم] مُطاع [و هم] امین است.}

الْمَکِینُ لَدَیْکَ: نزد شما مقامی عظیم دارد.

«مکین» دارای مکانی و منزلت است و «لدی» ظرف مکان و مانند «لدن» به معنای «عند» هستند و فرق آن ها با عند در این است که «لدی» و «لدن» به مکان نزدیک تر از «عند» گفته می شوند و از عند اخص هستند زیرا عند هم به مکان گفته می شود و هم به غیر مکان، مثلاً می گوییم: نزد فلانی برایم مالی است که این جمله را با عند می گوییم یعنی بر عهده و ذمه اوست و این جمله را با «لدی» و «لدن» نمی شود گفت.

وَ الرُّوحُ الَّذِی هُوَ عَلَی مَلَائِکَةِ الْحُجُب: روح، آن فرشته ای که فرمانروای فرشتگان، مأمور بر حجاب هاست.

معنی حجب گذشت و این دلیل است که روح رئیس فرشته های موکل بر حجاب ها و ساکنان در آن است و ظاهر این است که یک شخص است و احتمال دارد که اسم جنس باشد مقصود این ست که هر فرشته گماشته بر حجابی روح است.

وَ الرُّوحُ الَّذِی هُوَ مِنْ أَمْرِکَ: و بر روح که از عالم امر توست.

اشاره به قول خداوند متعال است که می فرماید: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند، بگو: «روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است.} و ظاهر از این فقره این است که روح از جنس ملائکه یا شبیه به آن هاست که از باب تغلیب نام آن ها را گرفته است و مقصود روح آدمی نیست و در باره آن میان مفسران اختلاف است چنانچه در باب نفس و روح می آید و گفته شده است: روح انسان است. و گفته شده است: مقصود جبرئیل است و ظاهر دعا این است که غیر از جبرئیل است. و گفته شده است: فرشته ای از بزرگان ملائکه است و آن فرشته ای است که خداوند متعال می فرماید: «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا» - . نبأ / 38 - {روزی که (روح) و فرشتگان به صف می ایستند.}

و از امیر المؤمنین علیه السّلام روایت شده است که هفتاد هزار چهره دارد و در هر چهره هفتاد هزار زبان و در هر زبان هفتاد هزار لغت و خداوند را به همه این لغات تسبیح می گوید. و خداوند با هر تسبیح او فرشته ای می آفریند که تا قیامت با فرشته ها پرواز می کند و خداوند آفریده ای بزرگتر از روح ندارد مگر عرش، و اگر خداوند بخواهد او همه آسمان ها و هفت زمین را با یک لقمه ببلعد، او این کار را انجام می دهد.

و جواب در این صورت این است که او از عجایب آفریده های خداوند است. و گفته شده است: مخلوق بسیار بزرگی است و از فرشته ها نیست بلکه از آن ها دارای مقام و مرتبه بالاتری است و این از اخبار دیگر اظهر است چنانچه مرحوم کلینی در کافی آورده است که ابو بصیر می گوید: از امام صادق علیه السلام در مورد قول خداوند متعال که می فرماید: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند، بگو: «روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است.} پرسیدم و آن حضرت فرمودند: مخلوقی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، همراه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بود و با ائمه علیهم السلام است و او از ملکوت است. - . کافی 1 : 273 -

و همچنین مرحوم کلینی با سند خود روایت کرده است که مردی نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و از روح پرسید که آیا او جبرئیل نیست؟ امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمودند: جبرئیل از فرشته ها است و روح غیر از جبرئیل است و بارها همان را به آن مرد فرمود و آن مرد گفت: البته چیز بزرگی گفتی، کسی نمی پندارد که روح غیر از جبرئیل است. امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: شما گمراه هستید و از گمراهان روایت می کنی خداوند عزوجل به پیامبرش می فرماید: «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوح» - . نحل / 2 - {فرشتگان را با «روح» نازل می کند.} و روح غیر از فرشته ها است .

و اخبار در این باره گذشت و اینکه امام علیه السلام در دعایش روح را با فرشته ها آورده همان طور که دانستی از باب تغلیب است یا به خاطر تقیه که طبق عقیده مخالفین باشد.

وَ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِم: و درود بفرست و برفرشتگانی که مقامی پایین تر از آن ها دارند.

یعنی به حسب مکان ظاهری برای اینکه فرشته های قبلی حاملان عرش و کرسی و ساکن در آن ها و فرشته های حجب بودند و این موارد بالاتر از هفت آسمان هستند یا به حسب درجه و مقام و منزلت یا هر دو پایین تر هستند.

وَ أَهْلِ الْأَمَانَةِ عَلَی رِسَالاتِکَ: و آنان که امین های وحی تو هستند.

دلالت دارد که تبلیغ پیام منحصر به جبرئیل نیست و ممکن است این فرشتگان بر غیر اولوالعزم نازل می شوند یا گاهی هم بر آن ها نازل می شوند چنانچه برخی اخبار بر آن دلالت دارند یا مراد از آن ها واسطه های بین خداوند و جبرئیل است مانند قلم، لوح و اسرافیل و غیره که گذشت و در بعضی اخبار قدسیه است که از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از جبرئیل از میکائیل از اسرافیل از لوح از قلم از خداوند عزّوجلّ یا مقصود فرستاده هایی هستند که به فرشته های ابر و باران و عذاب و رحمت و دیگر فرشته های گماشته شده بر امور بنده ها می آیند یا بر فرشته های حافظ دو لوح که همه کتب آسمانی در آن ها ثبت است؛ نازل می شوند یا آنان که در شب قدر به انبیاء و اوصیاء فرود آیند.

وَ الَّذِینَ لَا تَدْخُلُهُمْ سَأْمَةٌ مِنْ دُءُوبٍ وَ لَا إِعْیَاءٌ مِنْ لُغُوبٍ وَ لَا فُتُورٌ: فرشتگانی که هر چه کوشش کنند، خستگی بر خود نبینند و هر چه تحمل رنج کنند، درماندگی و سستی نپذیرند.

(سأمة) ملال و خستگی و ضجر است و (دءوب) به معنای خستگی و عجز است و (لغوب) نیز به معنای آن است و از همین کلمه است آیه «وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ» - . ق / 38 - {و احساس ماندگی نکردیم.} و ممکن است بین این دو کلمه به خاطر اختلاف در تعجب و عجز تفاوت باشد و این عبارت از دعا یا عام بعد از ذکر خاص است زیرا که این ویژگی و صفاتی که بعد از آن ذکر می کند، حال همه فرشته ها است و شامل فرشته های زمین هم می شوند بلکه فرشته های حجب و عرش و کرسی هم می شود یا ذکر خاص پس از عام برای ذکر برخی صفات که به حسب ظاهر ویژه برخی از آن ها است که بعد از این هستند و عمومیت این صفات منافات ندارد زیرا برای این صفات کامل تر هم وجود دارد و مجموع این صفات مختص به گروهی از فرشتگان است. یا عطف تفسیری برای بیان برخی اوصاف ثابته آن ها و ذکر سبب استحقاق آن ها برای طلب درود و صلوات بر آن ها است.

وَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْ تَسْبِیحِکَ الشَّهَوَات: شهوت ها از تسبیح تو آن ها را باز نمی دارد.

یعنی برای آن ها شهوتی نیست تا آن ها را بازدارد.

وَ لَا یَقْطَعُهُمْ عَنْ تَعْظِیمِکَ سَهْوُ الْغَفَلَاتِ: و سهوها و غفلت ها از تعظیم تو رویگردانشان نسازد.

اضافه سهو به غفلت از قبیل اضافه مسبب به سبب یا اضافه جز به کل است یا بیانیه است یعنی سهوی که از غفلت ها حاصل می شودآن ها را از ذکر عظمت تو و عباداتی که مستلزم عظمت شما است؛ منع نمی کند یا سهوی که از جمله غفلت ها است و یا خود غفلت است؛ مانع تعظیم آن ها نیست.

الْخُشَّعُ الْأَبْصَارِ فَلَا یَرُومُونَ النَّظَرَ إِلَیْکَ: از خشوع، دیده بر هم نهاده اند و توانایی نگریستن در تو را ندارند.

در نسخه های مشهور «فلا یرمون النظر» است یعنی به سوی تو نگاه نمی کنند. خشوع همان خضوع است و خشوع چشم، پایین انداختن آن و بالا نکردن آن از زمین و یا چشم پوشیدن و یا در درخواست است و شاید مراد این است که به خاطر حیا و ترس به سمت پاهای خود نگاه می کنند یا به جهتی که خداوند برای آن ها قبله قرار داده است و چشم های خود را به سمت عرش بالا نمی گیرند و احتمال دارد که مراد نگاه کردن قلبی باشد یعنی در کنه ذات و صفاتت و به چیزی که عقل های آن ها از معارف تو نمی رسد؛ تفکر نمی کنند.

وَ الْمُتَوَاضِعُونَ دُونَ عَظَمِتِکَ وَ جَلَالِ کِبْرِیَائِک: و در برابر عظمت تو و جلال کبریای تو به تواضع سر به زیر افکنده اند.

تواضع به معنای تذلل و «دون» به معنای پایین ترین جا از چیزی است و سپس به معنای جلو و نزد و بین دو دست چیز به خاطر استعاره از معنای حقیقی استعمال شده است و «دون» ظرف لغو است و متعلق به «متواضعون» است. جلال و کبریا به معنای عظمت و بزرگی است و عطف و اضافه برای تأکید و مبالغه است و امکان دارد که عظمت، مختص به ذات و کبریا، مختص به صفات باشد.

وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَی جَهَنَّمَ تَزْفِرُ عَلَی أَهْلِ مَعْصِیَتِک سُبْحَانَکَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِک: و کسانی که چون به شعله های دوزخ تو بنگرند و نهیبش را بر گنهکاران بشنوند، گویند: که پروردگارا منزهی تو، تو را آنچنان که سزاوار پرستش توست نپرستیده ایم.

جوهری می گوید: «زفیر» بیرون دادن نفس به شدت است و زفیر، ابتدای صدای الاغ و آخر آن شهیق است. فیروزآبادی می گوید: زفیر، خارج کردن نفس بعد از مدتی است و برای سوختن آتش صدایی وجود دارد. و مراد از این عبارت این است که هنگامیکه ملائکه صدای سوختن آتش جهنم بر گنهکاران را می شنوند می ترسند که مبادا در عبادت خود کوتاهی کرده باشند. و به همین خاطر می گویند: پروردگارا منزهی تو، تو را آنچنان که سزاوار پرستش توست نپرستیده ایم.

یعنی تو را منزه می دانیم از اینکه عبادت های ما شایسته شما باشد، به خاطر اینکه آن ها هنگامیکه شدت مجازات های خداوند را می بینند به خودشان و اعمالشان و به عظمت و جلال خداوند نگاه می کنند و درمی یابند که اعمالشان از آن چیزی که شایسته خداوند متعال است؛ قاصر است، پس به درگاه او ناله می کنند و اعتراف به کوتاهی می کنند و به رحمت و عفو و کرم خداوند پناه می برند یا ممکن است منظور این باشد که هنگامیکه با شنیدن صدای عذاب ترس بر آن ها عارض می شود که مبادا به ناحق دچار کیفر شوند و خدا را از آن منزّه می شمارند و علت ترس خود را این می دانند که از آن چیزی که خداوند استحقاق عبادت را داشته، کوتاهی کرده اند.

مرحوم پدرم می گوید: امکان دارد که این سخن ملائکه اظهار تعجب از مخالفت دوزخیان است که مستحق عذاب شده اند یا از صدای ترسناک غیر عادی است و این توبه آن ها از مکروه می باشد و ممکن است به قصد شفاعت گنهکاران باشد که خود را به آن ها ضمیمه کرده اند و گویا می گویند: خدایا ما و گنهکاران در عبادتت کوتاهی کرده ایم، پس به ما و آن ها رحم کن.

فَصَلِّ عَلَیْهِمْ: پس بر آن ها درود بفرست .

این جمله ممکن است خبر یا مانند آن برای جمله «والذین لاتدخلهم» و آنچه که بر آن عطف شده است؛ باشد. و موصول، در محل جر و عطف بر «سکان سمواتک» باشد و جمله «فصل علیهم» تأکید جملات قبل و برای مقدمه چینی برای عطف شدن جملات دیگر به آن ها باشد و بنابراین کلمات «خشع» و «مستهترون» مرفوع به مدح هستند.

وَ عَلَی الرُّوحَانِیِّینَ مِنْ مَلَائِکَتِک: و بر فرشتگان روحانی درود بفرست.

در نهایه گفته است: ملائکه روحانی، به ضمه راء و فتحه راء روایت شده است و گویا منسوب به روح یا رَوح به فتحه که نسیم بهشت است؛ می باشد. و الف و نون برای نسبت افزوده شده اند و آن ها اجسام لطیفی هستند که چشم آن ها را درک نمی کند و آنچه گفته اند: که جوهرهای مجرّد عقل و نفس هستند رجم به غیب است و آنچه که معلوم است آن ها نوعی از فرشته ها هستند.

وَ أَهْلِ الزُّلْفَةِ عِنْدَک: آنان که مقرب درگاه توهستند.

جوهری گفته است: «زلفة» و «زلفی» به معنای نزدیکی و قرب و منزلت است و این جمله یا صفت دیگر ملائکه روحانی است و یا طایفه دیگری غیر از آن ها هستند.

وَ حَمَلَةِ الْغَیْبِ إِلَی رُسُلِکَ وَ الْمُؤْتَمَنِینَ عَلَی وَحْیِک: و آن ها که حاملان غیب به پیامبران تو و آنان که امین های وحی تو هستند.

در اکثر نسخه ها به جای «حملة الغیب»، «حمال الغیب» آمده است. و حمال جمع حامل است و غیب بر چیز مخفی که حس آن را درک نمی کند اطلاق می شود و بداهت عقلی اقتضای آن را ندارد. و آن بر دو قسم است:

قسم اول: دلیلی بر آن وجود ندارد و از این قسم است قول خداوند متعال که می فرماید: « وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُو» - . انعام / 59 - { و کلیدهای غیب، تنها نزد اوست. جز او [کسی] آن را نمی داند.}

قسم دوم: آنچه که دلیل بر آن وجود دارد مثل صانع و اوصاف آن و روز قیامت و احوال آن - . تفسیر البیضاوی 1 : 21 - ، بیضاوی چنین ذکر کرده است. و مقصود در اینجا یا هر دو می باشد و یا خصوص قسم اول است .

«مؤتمنین» یا تأکید است یا عطف تفسیری عبارت قبلی یا طائفه دیگری از فرشته ها هستند که کار آن ها فقط تبلیغ احکام و شرائع هست یا با طایفه دوم، اگر اولی را حمل بر آن ها کنیم. و ظاهر این است که این دو فقره از دعا تأکید عبارت «و اهل الامانة علی رسالتک» هستند و امکان دارد جملات قبلی دارای معانی خاص و این عبارات دارای معانی دیگر باشند و همچنین ممکن است «حملة الغیب» طایفه مخصوصی از ملائکه مانند ملائکه شب قدر و غیره باشند و اینکه برای تأکید باشد، اظهر است و تکرار کردن یک مطلب در مقام دعا و خطابه و موعظه چیزی است که بلاغت، آن را تأکید می کند.

وَ قَبَائِلِ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ اخْتَصَصْتَهُمْ لِنَفْسِکَ: و بر آن گروه از فرشتگانی که آن ها را خاص خود گردانیده ای.

«قبائل» جمع قبیله است و آن گروه های مختلف است. کلام در مورد اینکه این عبارت برای تأکید است یا طایفه مخصوصی هستند؛ مثل موارد بالا گذشت. منظور از اختصاص داشتن به خداوند این است که این فرشتگان فقط مشغول عبادت هستند به خلاف آن هایی که خواهد آمد که مأمور نزول و عروج و سایر امور هستند، هرچند که این امور هم برای آن ها عبادت است یا مقصود این است که خداوند متعال این فرشتگان را به اسراری که دیگران را از آن ها آگاه نکرده است، مطلع کرده است.

وَ أَغْنَیْتَهُمْ عَنِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ بِتَقْدِیسِک: و به تقدیس خود آن ها را از خوردن و آشامیدن بی نیاز ساخته ای.

یعنی آن ها را به گونه ای خلق کردی که در بقایشان به غذا نیاز ندارند و همان گونه که ما از غذا قوت می گیریم، آن ها نیز از تسبیح و تقدیس و عبادت قوت می گیرند.

وَ أَسْکَنْتَهُمْ بُطُونَ أَطْبَاقِ سَمَاوَاتِک: و آن ها را در درون طبقات آسمان هایت جای داده ای.

«أطباق» جمع «طبق» است و وقتی گفته می شود: «السموات اطباق» یا «طباق» یعنی بعضی از آن ها بالای بعضی دیگر هستند. راغب گفته است: «مطابقه» یعنی قرار گرفتن چیزی بالای چیز دیگری که به اندازه آن است و از همین کلمه است «طابقت النعل» یعنی کفش ها را به هم نزدیک کردم. سپس واژه طباق گاهی در چیزی که بر دیگری منطبق است به کار می رود و گاهی در برابر با چیز دیگر، مثل سایر چیزهایی که برای دو معنی وضع شده اند و سپس در یک معنی دیگر به کار می روند مثل واژه های «کأس» و «روایة» یعنی کاسه و ظرف آب و مانند این واژه ها، خداوند متعال می فرماید: «الَّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقا» - . ملک / 3 - {همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید} یعنی بعضی از آن ها بالای بعضی دیگر است. و این دلالت بر این دارد که میان آسمان ها رخنه وجود دارد که جای فرشته ها است.

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی أَرْجَائِهَا إِذَا نَزَلَ الْأَمْرُ بِتَمَامِ وَعْدِکَ: و آن گروه از فرشتگانی که در اطراف آسمان ها ایستاده اند، آن هنگام که فرمان اتمام وعده خداوندی فرا رسد.

اشاره به سخن خداوند متعال است که می فرماید: «وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ * وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَة» - . حاقه / 16- 17 - {و آسمان از هم بشکافد، و در آن روز است که آن از هم گسسته باشد. و فرشتگان در اطراف [آسمان] اند، و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.} مرحوم طبرسی می گوید: «علی ارجائها» یعنی در اطراف و نواحی آن هستند و «مَلَک» اسمی است که هم بر یک فرشته و هم بر جمع آن ها گفته می شود و آسمان جای فرشته ها است و چون از هم پاشید آن ها به اطراف آن می روند. و گفته شده است: ملائکه در اطراف آسمان منتظر فرمانی هستند که به آن ها خواهد شد و آن بردن دوزخیان به سمت آتش جهنم و تحیت و سلام و تکریم بهشتیان است. - . مجمع البیان 10 : 346 -

و گفته شده است: این مثلی است برای بیان ویران شدن آسمان ها با خراب شدن بنیان آن و پراکنده شدن اهل آن به اطراف آسمان ها و «اذا» ظرف برای آینده است و «باء» صله امر یا سببیه است و «تمام الوعد» یعنی تمام مدت دنیا و پایان آن و فرارسیدن قیامت و یا ممکن است مقصود تمام شدن آنچه که خداوند از ثواب و عقاب به عبادت کنندگان و گنهکاران وعده داده است. و در روایات مشهور کلمه «هم» وجود ندارد.

وَ خُزَّانِ الْمَطَرِ: و نگهبانان باران یعنی فرشته هایی که مأمور به دریا هایی هستند که باران از آن ها نازل می شود چنانچه از برخی روایات چنین چیزی به دست می آید. یا فرشته هایی که مأمور به اندازه باران ها هستند یا آن ها که ابرها را به دستور خداوند برانگیزند گرچه از بخارهای زمین و دریا باشند چنانچه مشهور همین است و بنابراین عبارت «زواجر السحاب» عطف تفسیری آن است یعنی راننده ابرها که از «زجر البعیر» یعنی شتر را راند؛ گرفته شده است. و آیه «فَالزَّاجِراتِ زَجْرا» - . صافات / 2 - {و به زجرکنندگان- که به سختی زجر می کنند.} به همین معنی تفسیر شده است. و «سحاب» جمع «سحابة» است که به معنی ابر می باشد.

وَ الَّذِی بِصَوْتِ زَجْرِهِ یُسْمَعُ زَجَلُ الرُّعُود: و آن هایی که چون بر ابرها بانگ بزنند، آواز رعد به گوش رسد.

در نهایه گفته شده است: حدیثی که گفته است: برای ملائکه با تسبیح کردن «زجل» است یعنی صدایی رفیع و بلندمرتبه و در قاموس گفته است: رعد، صدای ابر است و یا نام فرشته ای است که آن را می راند چنانچه شترسوار با صدای خود آن را می راند. و در مورد رعد هر دو وجه، محتمل است هرچند احتمال اینکه اسم فرشته باشد؛ اظهر است و تحقیق در مورد رعد، برق و ابر در باب های آینده خواهد آمد. و صیغه جمع در اینجا دلالت بر این دارد که رعد، اسم برای نوع این فرشته است، هرچند که اسم آن است و اضافه «زجل» به «رعود» اگر مقصود، صدا باشد، اضافه بیانیه و اگر مراد، فرشته باشد؛ اضافه لامیه است.

وَ إِذَا سَبَحَتْ بِهِ خَفِیفَةُ السَّحَابِ الْتَمَعَتْ صَوَاعِقُ الْبُرُوق : و چون ابرها از آن نهیب به راه افتند، آذرخش ها از درونشان بدرخشد.

می گویم

در این عبارت، نسخه ها بسیار اختلاف دارند، در بعضی «سبّحت» با یاء تشدید دار، و در بعضی بدون تشدید است، در بعضی نسخه ها «حفیفة» با حاء بی نقطه و دو فاء یک نقطه و در بعضی نسخه ها «خفیفه» با خاء نقطه دار و فاء و قاف و در برخی نسخه ها «حفیقه» با حاء بی نقطه و فاء و قاف است. «سبح» به معنای دویدن و به حرکت درآمدن است. و اینکه «سبحت» بدون تشدید باشد؛ مناسب تر است و با تشدید احتمال دارد که اشاره به سخن خداوند متعال داشته باشد که می فرماید: «وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خیفَتِه» - .[1] رعد / 13 - {رعد، به حمد او، و فرشتگان [جملگی] از بیمش تسبیح می گویند.} و «سبح» بدون تشدید، به معنای شنا کردن است و سبحان الله به معنای منزه بودن خداوند از داشتن شریک و فرزند است و به معنی این است که خداوند را بری می دانم از هر بدی و مفعول مطلق است. یا معنای آن حرکت سریع به سمت آن و عبادت است.

«حف الفرس» صدایی است که هنگام دویدن اسب شنیده می شود و همچنین به صدایی که هنگام پریدن پرنده و تکان خوردن درخت شنیده می شود؛ گفته می شود. «خفق» به صدای کفش و حرکت پرچم در وزش باد گفته می شود. «خفق فلان» یعنی هنگامیکه فرد سرش را به خاطر چرت زدن تکان می دهد. «خفقان» چیزی است که باعث اضطراب قلب می شود. «أخفق الطائر» یعنی پرنده بال زد و در نهایه گفته است: «خفق النعال» یعنی صدای کفش ولی «حفیق» با حاء بی نقطه و فاء و قاف که در نسخه ابن ادریس با خط خودش است، در کتب لغت نیافتم و شاید سهو قلم باشد و در صحاح گفته است: «لمع البرق» یعنی برق زد و درخشید. و پوشیده نیست که این عبارت دنباله کلام پیش است و وصف فرشته دیگری نیست. ضمیر «به» یا به فرشته برمی گردد و یا به «زجره» و یا به «زجل» و باء، یا برای مصاحبت است و یا باء سببیت، و اضافه «خفیفه» به «سحاب» اضافه صفت به موصوف است و مؤنث آوردن آن به اعتبار همه ابرها است و اگر آن را به تأوبل مصدر ببریم، نسبت دادن حرکت به آن مجازی است و یا آن تأویل به ذات «خفیفه» است. و بنابر اینکه «خفیفه» باشد، منظور ابری است که حرکت سریعی دارد و بنابر هر تقدیری هنگامیکه ابرها به حرکت در بیایند یا به سبب فرشته یا به سبب مجبور کردن آن ها یا به سبب صدای ابر صاحب صدا یا به خاطر اضطراب یا به خاطر سرعت، صاعقه هایی که از جنس برق و شدیدتر از آن هستند؛ می درخشند و اضافه «صواعق البروق» از قبیل اضافه «خاتم حدید» است یعنی انگشتری که از جنس آهن است یا امکان دارد که گفته شود اضافه صفت به موصوف است یعنی برق های هلاک کننده. جزری می گوید: صاعقه یعنی مرگ و هر عذابی که نابود کننده است و به صیحه عذاب نیز گفته می شود. و به آتشی که توسط فرشته راننده ابرها ایجاد می شود و بر چیزی نمی رسد مگر اینکه آن را می سوزاند نیز گفته می شود و یا آتشی است که از آسمان می افتد و صاعقه مصدر «صعق» است در نسخه ابن شاذان به جای این عبارت آمده است «إذا ساق به متراکم السحاب التمعت صواعق البروق» یعنی هنگامیکه ابرهای متراکم آن را براند، صاعقه های برق می درخشد.

وَ مُشَیِّعِی الثَّلْجِ وَ الْبَرْدِ وَ الْهَابِطِینَ مَعَ قَطْرِ الْمَطَرِ إِذَا نَزَلَ: و بر آن فرشتگان که همراه دانه های برف و تگرگ می آیند و با هر قطره باران که پایین می آید، فرود می آیند.

یعنی هنگامیکه باران به زمین می بارد، نه هنگامیکه دانه های باران به ابرها فرود می آید و احتمال دارد که ضمیر به هر کدام از برف و سرما و باران برگردد ولی این بعید است و مرحوم پدرم می گوید: ظاهر این است که امام علیه السلام با عبارت «نزل» همه موارد را اراده کرده است، یعنی هر کدام که نازل شدند تا فایده عام تری را افاده نماید و تغییر عبارت در «تشییع» و «هبوط» یا صرف تفنن است یا برای اینکه غالباً برف و سرما در اکثر سرزمین ها موجب ضرر می شوند و از این رو به طور صریح آن ها را به فرشته ها نسبت نداده است برخلاف باران که صریحاً به فرشته ها نسبت داده است.

و می گویم: امکان دارد طبق روایتی که خواهد آمد که سرما از آسمان بر ابر نازل می شود تا اینکه ذوب می شود تا به باران تبدیل شود اشاره به آن داشته باشد چون فرشته ها برف و سرما را از اول مشایعت و همراهی می کنند بر خلاف باران که آن ها بعد از ذوب شدن آن و هنگام باریدن آن، می آیند یا گفته شود نکته در نسبت دادن خیر به خداوند و ضرر به فرشتگان است زیرا در «تشیع» نوعی کمک هست به خلاف «هبوط».

می گویم

روایاتی در تفصیل این امور گذشت و باز هم می آید.

وَ الْقُوَّامِ عَلَی خَزَائِنِ الرِّیَاحِ: و بر آن فرشتگان که نگهبانان خزاین بادها هستند.

«قوّام» جمع «قائم» مانند کفار و کافر است. یعنی حافظ خزینه های باد ها هستند و باد را به اندازه نیاز به دستور خداوند می فرستند و امکان دارد این عبارت کنایه از این باشد که اسباب بادها به دست فرشتگان است. و گفته شده است: هرجا در قرآن کریم با لفظ «ریاح» به صورت جمع آمده، برای رحمت است مانند قول خداوند متعال که می فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ» - . روم / 46 - {و از نشانه های او این است که بادهای بشارت آور را می فرستد.} و هر جا با لفظ مفرد است برای شرّ است مانند سخن خداوند که می فرماید: «وَ فی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقیم» - . ذاریات / 41 - {و در [ماجرای] عاد [نیز]، چون بر [سر] آن ها آن بادِ مُهلک را فرستادیم.}

می گویم

اگر این قاعده شامل این عبارت شود نکته در اختصاص داشتن به خیر روشن است، و روایات در انواع باد ها و نام های آن ها و صفات آن ها در باب مخصوص خود خواهد آمد.

وَ الْمُوَکَّلِینَ بِالْجِبَالِ فَلَا تَزُول: و آنان که موکلان بر کوه ها هستند تا فرو نریزند.

یعنی به سبب حفظ فرشته هایی که مأمور این کار هستند یا اینکه فرشته هایی که دائماً در کوه ها هستند و از آن ها پایین نمی آیند، و وجه اول اظهر است.

وَ الَّذِینَ عَرَّفْتَهُمْ مَثَاقِیلَ الْمِیَاهِ وَ کَیْلَ مَا تَحْوِیهِ ِ لَوَاعِجُ الْأَمْطَارِ وَ عَوَالِجُهَا: و آن فرشتگانی که میزان و مقدار آب ها و پیمانه باران ها را به ایشان آموخته ای.

«میاه» جمع «ماء» است و اصل آن «ماه» و گفته شده است: «موه» است و در جمع و تصغیر به اصل خودش برمی گردد و گفته می شود: «میاه»، «مویه» و «امواه» و شاید گفته شود: «امواء و ماهت رکیه» یعنی آب چاه زیاد شد.

«و کیل ما تحویه» یعنی مقدار آبی که جمع کرده ای و بر آن احاطه داری. و «لواعج الامطار» یعنی باران های سخت و زیان بار که آفت گیاهان و باعث ویرانی خانه ها است. «و عوالجها» یعنی باران های متراکم و سیل آسا. مرحوم سید داماد گفته است: «لواعج»، جمع «لاعجة» یعنی باران های شدید و قوی است و وقتی گفته می شود: «لاعجه الامر» یعنی کار بر او سخت و شدید شد. «تعج» هم از «لاعج» است و به معنای شوق می باشد. «لواعجه» یعنی مریض شد و سوخت. «ضرب لاعج» یعنی ضربه شدید. «یلعج الجلد» یعنی پوست را سوزاند. و همچنین «عوالج»، جمع «عالج» به به معنای باران های متراکم و سیل آسا است.

و در حدیث آمده است که دعاء با بلاء برخورد می کند و تا قیامت با هم درگیر هستند. یعنی دعا در هنگام بالا رفتن به بلایی که در حال نازل شدن است، می رسد و با همدیگر درگیر می شوند. در فائق گفته است: یعنی با هم کشمکش می کنند و هر کدام سعی می کند دیگری را دفع کند. در نهایه در حدیث «الدعاء ما تحویه عوالج الرمال» گفته است: «عوالج»، جمع «عالج» است و آن شن های متراکم است که برخی در برخی دیگر فرو شده اند.

وَ رُسُلِکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ بِمَکْرُوهِ مَا یَنْزِلُ مِنَ الْبَلَاءِ وَ مَحْبُوبِ الرَّخَاء: و بر آن فرشتگان که فرستاده های تو به ساکنان زمین هستند: یا بلایی ناخوش و یا آسایشی خوش نازل می کنند.

«رسل»، جمع رسول است. «من الملائکة» بیان رسل است یعنی فرستاده هایی که از ملائکه هستند و یا برای تبعیض است یعنی از بعضی از ملائکه هستند. گفته شده است: «ملک» اسم مکان است و میم در آن اصیل نیست، بلکه زایده است و اصل آن «ملاک» است و به همین خاطر «ملائکه» جمع بسته می شود و در «ملائکه» همزه به لام انتقال پیدا کرده است و بر اثر کثرت استعمال حذف شده است و گفته شده است: «ملک»، و برخی گفته اند: اصل آن «مألک» از «الوکة» به معنای نامه بوده است و در همزه قلب مکانی اتفاق افتاده است و سپس بر اثر کثرت استعمال و برای سهولت تلفظ، همزه حذف شده است و گفته شده است: «ملک» و جمع آن «ملائکه» است و گاهی هاء در آخر آن حذف می شود و گفته می شود: «ملائک».

«الی اهل الارض» متعلق به رسلک است. «بمکروه ما ینزل»، باء ملابسه است یا سببیت یعنی به سبب چیزی که نازل می کنند و آن برای افراد ناخوشایند است. «من البلا» بیان برای مکروه و نازل شده است و به این خاطر مکروه گفته می شود که چیزی که بر بندگان فرستاده می شود بلا است و برای آزمایش و امتحان آن ها است که آیا صبر می کنند یا خیر؟ هر چند به طور مجاز استعمال شده است. «و محبوب الرخا» عطف بر مکروه است و آن نیز اضافه صفت به موصوف است، یعنی خوشی و آسایش محبوب و گفته شده است: اضافه بیانیه است و منظور از «رخا»، نعمت است و گفته می شود: «رجل رخی البال» یعنی وضعیت او خوب است و مقصود از این عبارت یا این است که نازل شدن آن ها برای ایجاد بلا و نعمت و اسباب آن دو است یا اینکه خبر از آن دو در شب قدر و زمان های دیگر می دهند.

وَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَةِ: و آن سفیران کریم نیکوکار «سفره» مانند «کتبه» هم از لحاظ لفظ و هم از نظر معنا است و جمع «سافر» است و منظور از «سفر»، کتاب است. جوهری گفته است: «سفره»، نویسنده ها هستند و خداوند متعال می فرماید: « بِأَیْدی سَفَرَة» - . عبس / 15 - {به دست فرشتگانی} و شاید بپندارند که جمع سفیر است و او اصلاح کننده بین مردم است ولی غالب در جمع سفیر، سفراء است. کرام، ضد لئام -پستی و بخل- است. کرام بر خداوند یعنی اعزاز بر او و گفته شده است: که اسخیا، کسانی هستند که دائماَ برای بندگان استغفار می کنند با اینکه آن ها غرق گناه هستند و «برره» همان اتقیا هستند و منظور در اینجا ملائکه ای هستند که نویسنده وحی هستند یا اینکه مأمور لوح محفوظ هستند. و گفته شده است: آن ها نویسنده اعمال بندگان هستند و آنچه که بعد از این عبارت آمده است برای تأکید است و این بعید است زیرا تأسیس، اولی از تأکید است و همچنین ظاهر این است که اشاره به آنچه که در قرآن آمده، داشته باشد و آن در سیاق توصیف قرآن است و همان طور که قبلاً دانستی این عبارت دعا، اقوالی را که در مورد آیه است؛ رد می کند جز قول به اینکه آن ها ملائکه هستند.

وَ الْحَفَظَةِ الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ: و آن بزرگواران که نویسنده و نگهدارنده اعمال ما هستند.

اشاره است به قول خداوند سبحان که می فرماید: «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ * کِراماً کاتِبینَ * یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُون» - . انفطار / 10- 12 - {و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده] اند: [فرشتگان] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستندآنچه را می کنید، می دانند.} مرحوم طبرسی می گوید: «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظین» از فرشته ها هستند که آنچه از طاعت و گناهان انجام می دهید؛ حفظ می کنند. سپس آن ها را توصیف کرده است که نزد پروردگار خود گرامی هستند و اعمال بنی آدم را می نویسند. - . مجمع البیان 10 : 450 - و دلیل تعدد آن ها بر هر آدمی قول خداوند متعال است که می فرماید: «إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ * ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقیبٌ عَتید» - . ق / 17- 18 - {آن گاه که دو [فرشته] دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشسته اند. [آدمی] هیچ سخنی را به لفظ درنمی آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او [آن را ضبط می کند].} و روایات بسیاری دلالت دارند که فرشته های شب غیر از فرشته های روز هستند چنانچه در تفسیر قول خداوند متعال است که می فرماید: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُودا» - . اسرا / 78 - {زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است.} یعنی هم ملائکه شب و هم ملائکه روز گواه آن هستند. و حکمت آفریدن آن ها و گماشتن آن ها بر بنی آدم با آنکه خداوند سبحان داناتر از آن ها به اعمال است؛ بسیار است که برخی از حکمت ها در بعضی اخبار گذشت.

وَ مَلَکِ الْمَوْتِ وَ أَعْوَانِه: فرشته مرگ و یارانش.

اسم فرشته مرگ، عزرائیل است و دلالت دارد که آن یارانی دارد چنانچه آیات و اخبار برآن دلالت دارند به خاطر اینکه خداوند متعال می فرماید: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها» - . زمر / 42 - {خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی بازمی ستاند، و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می کند]} و خداوند سبحان می فرماید: «قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذی وُکِّلَ بِکُم» - . سجده / 11 - {بگو: «فرشته مرگی که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند.»} و خداوند متعال می فرماید: «وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُون» - . انعام / 61 - {و نگهبانانی بر شما می فرستد، تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند، در حالی که کوتاهی نمی کنند.} و خداوند متعال می فرماید: «الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ» - . نحل / 32 - {همان کسانی که فرشتگان جانشان را- در حالی که پاکند- می ستانند} و خداوند متعال می فرماید: «الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِم» - . نحل / 28 - {همانان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خود ستمکار بوده اند.}

و مرحوم صدوق در توحید روایت کرده است که أمیر المؤمنین علیه السلام در جواب کافر مدّعی تناقض در این آیات قرآن مجید هنگامی که از این آیات از آن حضرت سؤال کرد؛ فرمودند: خدا امور را هر طور بخواهد تدبیر می کند و هر کدام از آفریده هایش را بر هر چه بخواهد می گمارد، اما ملک الموت را به افراد خاصی از خلقش می گمارد، و فرستاده هایش از ملائکه را مأمور گرفتن جان مخلوقات خاصی که خودش بخواهد قرار می دهد و خداوند امور را هر طور که بخواهد تدبیر می کند. - . توحید : 193 -

و مرحوم طبرسی این روایت را در احتجاج آورده و جواب در آن چنین است: خداوند تبارک و تعالی أجل و بزرگ تر از آن است که خود متصدی این کار شود، ولی کار فرستاده ها و فرشته هایش کار خود اوست زیرا آن ها به فرمان او کار می کنند، و خداوند از فرشته ها، فرستاده ها و کاتبانی بین خود و مخلوقاتش برگزیده است و آن ها کسانی هستند که خداوند در باره آن ها گفته است: «اللَّهُ یَصْطَفی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاس» - . حج / 75 - {خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند، و نیز از میان مردم.} هر که اهل طاعت باشد متصدی قبض روحش فرشته های رحمت هستند، و هر که گنهکار باشد متصدی قبض روح او آن فرشته های نقمت هستند و ملک الموت اعوانی از فرشته های رحمت و نقمت دارد که به فرمان او هستند و کار آن ها کار ملک الموت است و کار ملک الموت هم کار خداوند است زیرا خداوند است که جان هر کسی را که می خواهد به دست هر که بخواهد می گیرد و می دهد و منع می کند و پاداش می دهد و کیفر می نماید به دست هر که بخواهد، هر چند که کار او را امین های او انجام دهند، همان طور که خداوند متعال می فرماید: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّه» - . انسان / 30 - {و تا خدا نخواهد، [شما] نخواهید خواست.} - . احتجاج : 129 -

و مرحوم صدوق در فقیه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که در این باره فرمودند: خداوند برای ملک الموت یاورانی مقرّر کرده که جان ها را می ستانند مانند رئیس شهربانی که یاورانی دارد و دنبال کارهایش می فرستد چس جان افراد را فرشته ها می گیرند و ملک الموت از آن ها دریافت می کند و خداوند عزّ و جلّ از ملک الموت دریافت کند. - . الفقیه : 33 -

وَ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ وَ مُبَشِّرٍ وَ بَشِیرٍ. دو مورد آخری در بیشتر روایات ذکر نشده اند و در کتاب معاد گذشت که اسم ها یا اسم دو فرشته هستند یا دو نوع فرشته هستند. و بر میت در قبر او برای سؤال از عقاید یا بعضی از اعمال هم وارد می شوند و اگر میت مؤمن باشد در بهترین حالت بر او وارد می شوند و مبشر و بشیر نامیده می شوند و اگر میت، کافر یا مخالف باشد در زشت ترین صورت بر او وارد می شوند و منکر و نکیر نامیده می شوند. و احتمال دارد که مبشر و بشیر دو نوع فرشته متفاوت با نکیر و منکر باشند ولی ظاهر اکثر روایات یکی بودن آن ها است و مؤید اتحاد، این است که دو مورد آخر در بیشتر روایات وجود ندارد، بلکه در بیشتر روایات از این فرشته ها تعبیر به نکیر و منکر برای مؤمن و غیر مؤمن شده است و روایات در این مورد گذشت و تحقیق در این مورد برای کسی که سؤال دارد یا از او سؤال می شود در مورد سؤال ها و کیفیت زنده شدن در جلد سوم است و ما به خاطر فرار از تکرار گویی آن ها را اینجا ذکر نمی کنیم.

وَ رَوْمَانَ فَتَّانِ الْقُبُورِ: و رومان، امتحان کننده قبرها.

یعنی امتحان کننده قبرها است و بازرسی می نماید. این فرشته را در هیچ روایت معتبری از شیعه جز این دعا ندیدم ولی در اخبار مخالفین آمده است.

مؤلف کتاب زهرة الریاض از عبد اللَّه بن سلام نقل می کند که از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از اولین فرشته ای که قبل از منکر و نکیر، در قبر برمیت وارد می شود؛ پرسیدم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ای پسر سلام، قبل از اینکه نکیر و منکر بر میت وارد شوند، فرشته ای بر میت وارد می شود که چهره اش چون خورشید می درخشد که اسم آن رومان است که به قبر می آید و روح مرده را به میت داخل می کند و سپس او را می نشاند و به او می گوید: آنچه از خوبی و بدی انجام داده ای بنویس، او می گوید: با چه چیزی بنویسم؟ قلم و دواتم کجاست؟ او جواب می دهد که انگشتان تو، قلم تو و آب دهانت، دوات توست، پس بنویس. سپس میت می گوید: روی چه چیزی بنویسم در حالیکه با من کاغذی نیست؟ او می گوید: قطعه ای از کفن خود را پاره کن، سپس به او می گوید: در آن بنویس. پس او آنچه که در دنیا از خوبی انجام داده است می نویسد و هنگامیکه به کار بدش می رسد از آن شرم می کند، پس فرشته به او می گوید: ای خطا کار آیا هنگامیکه در دنیا آن را انجام دادی از خالق خودت شرم نکردی و الان از من شرم می کنی؟ پس در آن، همه خوبی ها و بدی هایش را می نویسد. سپس به او دستور می دهد که آن را بپیچد و مهر نماید. او می گوید: با چه چیزی مهر نمایم در حالیکه با من مهر وجود ندارد، پس فرشته به او می گوید: با انگشتانت مهر کن و آن را تا روز قیامت به گردنش می اندازد، چنانچه خداوند متعال می فرماید: «وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِه» - . اسرا / 13 - {و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته ایم} سپس بعد از این فرشته نکیر و منکر وارد می شوند.

و شاذان بن جبرئیل در کتاب فضائل از اصبغ بن نباته آورده است که سلمان رضی الله عنه به من گفت: مرا به گورستان ببر، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمودند: ای سلمان چون مرگت نزدیک شود، البته مرده ای با تو سخن می گوید، و چون او را بردم و مرده ها را صدا زد، یکی جوابش داد، سلمان از آنچه که از مرگ و پس از آن به نظرش رسید از او پرسید و او با داستان های طولانی و هراس های بزرگ که بر او وارد شده بود جواب داد تا اینکه گفت: چون خانواده ام با من وداع کردند و خواستند از قبر من برگردند پشیمانی مرا گرفت و گفتم: ای کاش من هم برمی گشتم و یکی از گوشه قبر به من پاسخ داد که «کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُون» - . مؤمنون / 100 - {این سخنی است که او گوینده آن است و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد.} به او گفتم: تو کیستی؟ گفت: (منبه) هستم فرشته ای که خدا مرا به همه خلقش گماشته تا پس از مرگ آن ها را بکردارشان آگاه کنم تا در برابر خدا کارهای خود را بنویسند سپس مرا کشید و نشاند و گفت: کارهایت را بنویس، گفتم: نمی توانم آ ها را بشمارم. گفت: آیا سخن پروردگارت را نشنیده ایی که می فرماید: «أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ» - .[3] مجادله / 6 - {خدا [کارهایشان را] برشمرده است و حال آنکه آن ها آن را فراموش کرده اند.}سپس گفت: من برایت می گویم و تو بنویس، گفتم کاغذ کجا است؟ پس قسمتی از کفنم را کند و به صورت کاغذی شد و گفت: این کاغذ تو است. گفتم: قلم از کجا بیاورم؟ گفت: انگشت سبابه ات قلم توست. گفتم: دوات کجاست؟ گفت آب دهانت، سپس هر چه در دنیا انجام داده بودم بر من املاء کرد و از اعمال هیچ ریز و درشتی باقی نماند مگر اینکه آن را املاء کرد چنانچه خداوند متعال می فرماید: «وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» - . کهف / 49 - {و می گویند: «ای وای بر ما، این چه نامه ای است که هیچ [کار] کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، جز اینکه همه را به حساب آورده است.» و آنچه را انجام داده اند حاضر یابند، و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد.} سپس نامه را گرفت و با مهری آن را مهر کرد و به گردنم انداخت و گویا همه کوه های جهان را طوق گردن من کردند، گفتم: ای منبه چرا با من چنین می کنی؟ گفت: آیا سخن پروردگارت را نشنیده ای که می فرماید: « وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً * اقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً» - . اسراء / 13 - { و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته ایم، و روز قیامت برای او نامه ای که آن را گشاده می بیند بیرون می آوریم. نامه ات را بخوان کافی است که امروز خودت حسابرس خود باشی.} و این خطاب با تو است در روز قیامت و تو و نامه ات را که جلوی چشمت باز است و خودت گواه خودت هستی، سپس از جلوی چشمانم رفت.

و در روایت ابن شاذان (منکر) و (رومان فتان القبور) و سایر فقرات در آن به خاطر سیاق ابتدای دعا مرفوع هستند.

وَ الطَّائِفِینَ بِالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ: آن فرشتگان که در اطراف بیت المعمور طواف می کنند.

وصف بیت معمور و طواف کنندگان آن گذشت.

وَ مَالِکٍ وَ الْخَزَنَةِ وَ رِضْوَانَ وَ سَدَنَةِ الْجِنَان: و بر مالک و خازنان دوزخ و بر رضوان و خادم های بهشت

یعنی نگهبان های آتش از ملائکه که مأمور آتش و عذاب هستند و مالک که رئیس آن هاست و «رضوان»، با کسره و در برخی نسخه ها با ضمه است و آن رئیس نگهبان ها و خدمتکاران بهشت است و مشهور در آن با کسره بودن است و در قرآن و لغت هم با کسره و هم با ضمه آمده است. «سدنة الجنان» یعنی خدمتکاران آن، در قاموس گفته است: «سدن» یعنی خدمتکاران کعبه یا بت خانه و یا دربان و حاجب آن و جمع آن «سدانه» است.

وَ الَّذِینَ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُون: و کسانس که از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.

عطف تفسیری است و اشاره به سخن خداوند است که می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ) {ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید: بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.}

وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ: و کسانی که می گویند

عطف تفسیری رضوان و خدمتکاران بهشت است و در اینجا لف و نشر مرتب به کار رفته است و احتمال دارد که این عبارت حال از بعضی از خدمتکاران باشد و خاص بعد از عام است مثل موردی که (زبانیة) را بعد از (خزنة النیران) ذکر کرده است و احوال دوزخیان را در آن دو مقدم کرده است به خاطر اینکه ترس به نسبت بیشتر مردم کارسازتر از امید است، به خاطر غلبه کردن شهوت ها که دعوت کننده مردم به ارتکاب بدی ها است.

(سلام علیکم)، اشاره به سخن خداوند است که در توصیف بهشتیان می فرماید: « جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ * سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ» - . رعد / 23- 24 - { [همان] بهشتهای عدن که آنان با پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان که درستکارند در آن داخل می شوند، و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند. [و به آنان می گویند:] «درود بر شما به [پاداش] آنچه صبر کردید. راستی چه نیکوست فرجام آن سرای!»} و بیضاوی گفته است: (سلام علیکم) بشارت به تداوم سلامتی است. (بما صبرتم) متعلق به (علیکم) و یا محذوف است یعنی این به خاطر صبر شما است نه به سبب سلام زیرا خبر فاصله دارد و (باء) یا سببیت یا بدلیت است. - . تنزیه الانوار 1 : 622 - «فنعم عقبی الدار»: «عقبی» به معنای پاداش و جزا است، یعنی پادش روز قیامت برای شما مؤمنان، خوب پاداشی است. و مرحوم کلینی با چند سند معتبر از امام باقر علیه السّلام در وصف حال متّقیان در روز قیامت و پس از رفتن به بهشت روایت کرده است که فرمودند: خداوند هزار فرشته به او می فرستد تا بهشت را به او تبریک و تهنیت بگویند و حوریان را به ازدواج او درآورند، می فرماید: پس به اولین در از باغ های او می رسند و به فرشته ای که دربان باغ های اوست می گویند: از ولیّ خدا برای ما اجازه بگیر که خداوند ما را فرستاده تا به او تهنیت و تبریک گوییم، فرشته به آن ها گوید: بایستید تا به دربان بگویم و دربان او را از ورود شما آگاه کند، فرشته به سراغ دربان که فاصله اش با او سه باغ بهشتی است می آید و چون به نخستین در ورودی رسد به دربان می گوید: در جلوی در هزار فرشته ایستاده اند که آن ها را پروردگار جهانیان فرستاده تا به ولی خداوند تبریک بگویند، و از من درخواست کرده اند تا برای ایشان اذن ورود بگیرم، دربان می گوید: به راستی که برای من سخت است در حالیکه ولی خداوند با همسر حوریه اش خلوت کرده برای کسی اذن ملاقات بگیرم. امام علیه السلام فرمودند: و فاصله دربان تا ولی خداوند دو باغ است. فرمود: پس آن دربان نزد پیشکار مخصوص می رود و به او می گوید: در دم در، هزار فرشته اند که پروردگار عزت آنان را فرستاده تا به ولی خداوند تبریک بگویند برای ایشان اذن ورود بگیر، پیشکار مخصوص به نزد خدمتکاران می رود و به آن ها می گوید: همانا فرستادگان خداوند جبار در دم در، به انتظار اذن ورود ایستاده اند و آن ها هزار فرشته اند که خداوند ایشان را فرستاده تا به ولی خداوند تبریک بگویند، پس ولی خداوند را از جایگاه ایشان آگاه کنید، آنان نیز اطلاع می دهند و اجازه ورود برای فرشتگان می گیرند و آن ها نزد ولی خداوند می آیند، در آن غرفه ای که هزار در دارد و بر هر دری از درهای آن فرشته ای گماشته شده است، و چون اذن ورود این فرشتگان صادر می شود هر یک از فرشتگان، دری را که بر آن موکل هستند می گشایند. فرمود: در این وقت پیشکار مخصوص هر یک از آن فرشته را از دری از درهای آن غرفه وارد می کند و آنان پیغام خداوند جبار جل و عز را به ولی خداوند می رسانند و این سخن خداوند متعال است که می فرماید: «وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ باب» - . رعد / 23 - {و فرشتگان از هر دری بر آنان درمی آیند.} یعنی از درهای غرفه (سلام علیکم) تا آخر آیه و این است سخن خداوند که می فرماید: «وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعیماً وَ مُلْکاً کَبیرا» - . انسان / 20 - {و چون بدانجا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می بینی.} و مقصود در این آیه، ولی خداوند و آن کرامت و نعمت ها و سلطنت بزرگ و با شکوهی است که او دارد. که به راستی فرشتگان فرستاده خداوند عز ذکره برای ورود، از او اجازه می گیرند و بدون اذن او وارد نمی شوند و این سلطنت بزرگ باشکوه است. - . روضة الکافی : 98- تفسیر القمی : 576 -

وَ الزَّبَانِیَةِ الَّذِینَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ُابْتَدَرُوهُ سِرَاعاً، وَ لَمْ یُنْظِرُوه: و درود فرست بر فرشتگان زبانی هنگامی که به آن ها گفته شود: بگیرید او را و در غُل کشید. آن گاه میان آتشش اندازید؛ بی درنگ و بی آنکه مهلتش دهند، او را به سرعت می گیرند.

زبانیه، نوزده فرشته گماشته شده به دوزخ هستند و آن ها همان «غلاظ شداد» - فرشتگان خشمگین سخت گیر- هستند. جوهری گفته است: زبانیه نزد عرب سربازان هستند و بعضی از ملائکه به این اسم نامیده شده اند به خاطر اینکه دوزخیان را به سمت آتش می برند. أخفش گفته است: بعضی گفته اند: مفرد آن، «زبانی» است و برخی گفته اند: مفرد آن «زابن» و برخی هم گفته اند: «زبنیه» مثل عفریه است ولی عرب این مفردها را نمی شناسد و آن را جمعی می داند مثل ابابیل و عبادید که مفرد ندارند. «ابْتَدَرُوهُ سِرَاعا» یعنی درحالیکه بسیار سریع این کار را انجام می دهند و «سراع»، جمع سریع است. «وَ لَمْ یُنْظِرُوه» یعنی به او مهلت نمی دهند.

وَ مَنْ أَوْهَمْنَا ذِکْرَه: و درود فرست بر فرشتگانی که نام آن ها در وهمِ ما نمی گنجد.

یعنی آن فرشته هایی که به خصوص نام نبردیم، هر چند که داخل در عمومیت فرشتگان می شوند. جوهری می گوید: «أوهمت الشیء» یعنی همه آن را رها کردم و گفته می شود: «أوهم من الحساب مئة» یعنی انداخت و ساقط کرد یا «من الصلاة» یعنی یک رکعت از آن را انداخت.

وَ لَمْ نَعْلَمْ مَکَانَهُ مِنْکَ و بِأَیِّ أَمْرٍ وَکَّلْتَه: و مقام و مرتبت آن ها را در نزد تو نمی دانیم و نمی دانیم به چه کاری مأمورشان کرده ای .

یعنی مقام و منزلت آن ها را نزد شما و نسبت آن با عرشت را نمی دانیم. «وَ بِأَیِّ أَمْرٍ وَکَّلْتَهُ»، عطف بر «مکانه» است و ظرف متعلق به «وکلته» است و به خاطر اهتمام بر آن از متعلَّق خود مقدم شده است زیرا چیزی که برای ما مجهول است این قید است نه اصل مأموریت آن ها و معنای عبارت این است که نمی دانیم که آن فرشته خاص به چه کار مخصوصی مأمور شده است. و این عبارت مقداری منافات با ظاهر اکثر روایات دارد که ائمه علیهم السلام علم واسعی دارند و بر جمیع عوالم و مخلوقات اطلاع دارند و خداوند ملکوت زمین ها و آسمان ها را به آن ها نشان داده است مگر ااینکه گفته شود امام سجاد علیه السلام این عبارت را از جهت تواضع فرموده اند یا اینکه مقصود این است که از ظاهر قرآن و سنت نمی دانیم گر چه از راه دیگر بدانیم و مصلحت در اظهار آن نیست یا در این وقت جا و مکان مخصوص آن ها را نمی دانیم، زیرا استبعادی وجود ندارد که برخی خصوصیات حادثه را ندانند، یا آنکه از زبان دیگران که دعاء را می خوانند گفته است، زیرا آن حضرت دعاها را برای دیگران جمع آوری و دیکته کرده و آن یکی از بزرگترین نعمت ها برای شیعیان است.

وَ سُکَّانِ الْهَوَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَاء: و درود بفرست بر فرشتگان ساکن هوا و زمین و آب

دلالت دارد که در هر کدام از آن ها فرشته ای مکانی دارد چنانچه شیخ طوسی به سندش از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل می کند که فرمودند: پیامبر صلی الله علیه و اله از بول کردن در آب جاری نهی کردند مگر در موقع اضطرار، و فرمود: آب اهلی دارد، و در وصیت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به علی علیه السّلام فرمودند: خداوند کراهت دارد برای امّتم غسل کردن زیر آسمان را مگر با لنگ و کراهت دارد از وارد شدن در رودخانه ها مگر با لنگ زیرا در آن ها ساکنانی از فرشته ها وجود دارند. - . تهذیب الاحکام 1 : 34 -

و مرحوم صدوق در امالی از پیامبر صلی الله علیه و اله نقل می کند که در رودخانه ها ساکنانی از جن و پری و ساکنانی از ملائکه هستند. - . امالی للصدوق : 301 -

و در علل الشرایع از امام باقر علیه السّلام نقل کرده است که خداوند عزّ و جلّ فرشته هایی به گیاهان زمین از درخت و نخل مأمور کرده است و هیچ درخت و نخلی نباشد مگر اینکه با او از طرف خداوند عزّ و جلّ فرشته ای است که او را و آنچه دارد نگهدارد، و اگر همراه آن ها نبود که نگهبان باشد؛ درنده ها و جانوران زمین وقتی میوه داشت آن را می خوردند. - . علل الشرایع 1 : 363 -

وَ مَنْ مِنْهُمْ عَلَی الْخَلْق: و آن ها که بر مخلوقات گماشته شده اند.

یعنی فرشته هایی که همراه مردم هستند یا بر آن ها مسلط هستند یا بر آن ها از فرشته های دیگر گماشته شده اند و آن ها چند دسته هستند که بیشتر آن ها گذشت مانند مجازات کننده ها، آن هایی که گردن به زیر کشند تا مایه عبرت شوند، بدرقه کنندگان عیادت کننده های بیمار و زائرین مؤمن، و آن هایی که برای امتحان کردن افراد درخواستی از او می کنند، آن هایی که دست به دل مصیبت زده می کشند تا آرام بگیرد و فرشته هایی که مأموردعا کردن روزه داران هستند، و آن هایی که به چهره روزه دار تشنه در گرما دست می کشند و به او مژده می دهند و فرشته هایی که در حرم امام حسین علیه السّلام ساکن هستند و زائران را بدرقه می کنند و از بیماران آن ها عیادت می کنند و به دعایشان آمین می گویند، فرشته هایی وسوسه شیاطین را از مؤمنان دفع می کنند و مانند آن ها در روایات بسیار است. این بنا بر این است که «خلق» در اینجا به معنی مخلوق باشد و امکان دارد که آن را حمل بر معنای مصدری کنیم یعنی آنان که به آفرینش مردم گماشته شده اند در این صورت اشاره است به آنچه که در اخبار بسیاری وارد است که خداوند دو فرشته خلاق دارد و هنگامی که می خواهد کسی را بیافریند به آن ها فرمان می دهد، سپس آن ها از خاکی خداوند در قرآن کریم می فرماید: « مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فیها نُعیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری» - . طه / 55 - {از این [زمین] شما را آفریده ایم، در آن شما را بازمی گردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون می آوریم.}، برمی دارند و آن را با نطفه جا گرفته در رحم خمیر می کنند و هنگامیکه نطفه با خاک آمیخته شد، می گویند: پروردگارا چه چیزی خلق می کنی؟ و خداوند آنچه که بخواهد به آن ها وحی می کند .

فَصَلِّ عَلَیْهِمْ یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ: بر آنان درود بفرست در روزی که هر کسی می آید [در حالی که] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است.

«یوم» ظرف صلوات است و شاید اشاره به این مطلب داشته باشد که این حکم عمومیت دارد و شامل ملائکه دیگر غیر از سائق و شهید هم بشود. روز را با این وصف ذکر کرد برای بیان اینکه ملائکه در این روز هم کارهای بزرگی دارند و یا برای بیان اینکه این روز، روزی است که به فرشته ها نیاز هست. «مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ» آن ها دو فرشته هستند که یکی او را به محشر می برد و دیگری گواه اعمال اوست، و گفته شده است: یک فرشته است که هر دو کار را انجام می دهد و گفته شده است: سائق، نویسنده بدی ها و شهید، نویسنده نیکی ها است و گفته شده است: سائق، خود آن فرد است و شهید، أعضا و جوارح و کردار فرد است. «معها» با چیزهایی که به آن اضافه شده اند که در حکم معرفه هستند؛ حال و در محل نصب است، این مطلب را بیضاوی در ذیل آیه «یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ» - . ق / 21 - ذکر کرده است. در برخی نسخه ها به جای «سائق»، «قائم» است و سائق موافق آیه است ولی این اختلاف باعث تغییر در معنی نمی شود زیرا منظور از قائم کسی است که مأموریت و کار خود را انجام می دهد و فرد را به سمت محشر می کشد و شاید مراد از این عبارت این است که کمترین تعداد فرشته ای که با هر کس است این دو تا هستند یا مراد از این دو، جنس آن ها هستند، زیرا در بسیاری از روایات آمده است که هزاران فرشته نیکوکاران را مشایعت می کنند و همچنین با بعضی از اشرار به خاطر شدت عذاب، هزاران فرشته است. و همچنین در بیشتر روایات شاهد هایی که از ملائکه هستند بیشتر از یکی است.

وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ صَلَاةً تَزِیدُهُمْ کَرَامَةً عَلَی کَرَامَتِهِم: پروردگارا! بر آنان درود بفرست، درودی که کرامتی بر کرامت آن ها بیفزاید.

«صل علیهم»، برای تأکید مطالب قبلی است. و این دعا سبب افزایش قدر و منزلت آن ها نزد پروردگارشان شود.

وَ طَهَارَةً عَلَی طَهَارَتِهِمْ: و پاکی بر پاکی آن ها بیفزاید .

یعنی موجب افزایش عصمت و پاکی و تنزیه آن ها شود هر چند که عصمت از گناهان کبیره و صغیره ملازم آن ها است و امکان دارد که فایده این دعا به خود ما برگردد نه به آن ها.

اللَّهُمَّ وَ إِذَا صَلَّیْتَ عَلَی مَلَائِکَتِکَ وَ رُسُلِکَ وَ بَلَّغْتَهُمْ صَلَاتَنَا عَلَیْهِمْ فَصَلِّ عَلَیْنَا بِمَا فَتَحْتَ لَنَا مِنْ حُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِمْ إِنَّکَ جَوَادٌ کَرِیمٌ: پروردگارا! در آن هنگام که بر فرشتگان و رسولانت درود می فرستی و درود ما را نیز به آنان می رسانی، به آنکه زبان ما به ثنای ایشان گشاده ای بر ما نیز رحمت فرست که همانا تو بخشنده و کریم هستی.

در برخی نسخه ها «إذا»، بدون الف است و به جای «علینا»، «علیهم» آمده است و بنا بر اینکه «علیهم» باشد معنی این می شود که هر زمانی که بر آن ها درود فرستادی و صلوات ما را هم بر آن ها رساندی؛ پس به ما هم درود بفرست و بر ما هم رحم کن به سبب اینکه شما این توفیق را به ما دادی و ما سبب این رحمت شدیم و همچنین بخشنده کریم هر نعمتی را با دیگری شفاعت می کند و به یکی از آن ها اکتفا نمی کند. و طبق نسخه دیگر معنا این گونه می شود که هنگامیکه بر آن ها درود فرستادی و صلوات ما را به آن ها رساندی، پس بار دیگر بر آن ها درود بفرست به سبب اینکه آن ها سبب توفیق دادن شما به ما شدند که بر آن ها صلوات بفرستیم و در مورد آن ها سخن خوب بگوییم. و در برخی نسخه ها عبارت «إذ و علینا»آمده است و آن روشن تر است. جواد در نام های خداوند کسی است که در بخشش و عطایش بخل نمی ورزد و هر چیز را آنچه مستحق است، می دهد و کریم از نام های خداوند، جواد و بخشنده ای است که عطا و بخشش او تمام نمی شود یا کسی است که جامع انواع خیر و شرف و فضایل است و همچنین کریم به معنای چشم پوشی و نادیده گرفتن گناه بندگان هم هست.

می گویم

همانا این دعای شریف را اینجا آوردم و شرح مفصلی نمودم چون جامع اخبار و آیات وارده در اصناف و درجات و مراتب فرشته ها است و سندش متواتر و متن آن از نظر لفظ و معنا محکم است.

نیشابوری در تفسیرش گفته است: روایت شده است که بنی آدم یک دهم جنیان هستند، و جنیان و بنی آدم یک دهم جانوران خشکی، و همه این ها یک دهم پرنده ها هستند، و همه این ها، یک دهم جانوران دریا و همه این ها یک دهم فرشته های زمین که مأمور به آنجا هستند و همه آن ها یک دهم فرشته های آسمان دنیا، و همه یک دهم فرشته های آسمان دوم هستند و بدین ترتیب تا فرشته های آسمان هفتم، سپس همه در برابر کرسی بسیار اندک هستند، و همه آن ها یک دهم فرشته های یک سراپرده عرش هستند که تعداد آن ها 600 هزار است، و طول و عرض و ارتفاع هر فرشته سرا پرده اگر در برابر آسمان ها و زمین و هر چه دارند شود؛ همه این ها چیز کمی در برابر آن می شوند، و هیچ جای پایی نیست مگر اینکه در آن، فرشته ای یا در حال سجده کردن یا رکوع یا ایستاده است و برای آن ها با تسبیح و تقدیس، سرو صدایی است. سپس همه این ها در برابر فرشته هایی که اطراف عرش می چرخند مانند قطره در برابر دریا هستند و تعداد آن ها را جز خداوند کسی نمی داند و به همراه آن ها فرشته های لوح هستند که پیروان اسرافیل هستند و فرشته هایی که سربازان جبرئیل هستند و همه شنوا و مطیع هستند و «إِنَّ الَّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُون» - . اعراف / 206 - {به یقین، کسانی که نزد پروردگار تو هستند، از پرستش او تکبّر نمی ورزند و او را به پاکی می ستایند و برای او سجده می کنند.}«فَالَّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا یَسْأَمُون» - . فصلت / 38 - {کسانی که در پیشگاه پروردگارِ تواند شبانه روز او را نیایش می کنند و خسته نمی شوند.}

**[ترجمه]

فائدة

قال بلیناس فی کتاب علل الأشیاء إن الخالق عز و جل لما ضرب الخلقة بعضها ببعض و طال مکثها خلق الأرواح المتفکرة القادرة فخلقهن من حرارة الریح و نور النار فمنهم خلق خلقوا من حر الریح الباردة و منهم خلق خلقوا من نور النار الحارة و منهم خلق خلقوا من حرکة الماء البارد و منهم خلق خلقوا من حرکة الماء الحار و منهم خلق خلقوا من الماء المالح فخلق الله الخلقة العلویة من هذه الثلاث طبائع و لیس فیهم من طبیعة التراب شی ء و من خلق منهم فی السفل فإنها خلقت من الطبائع الثلاث التی ذکرت مفردات غیر مرکبات إذ لو کانوا مرکبین إذا لأدرکهم الموت و الافتراق. فهذه جمیع أجناس المتفکرة من الملائکة و الجن و الشیاطین و سکان الریح الباردة و البحر و الأرض السود و البیض و الکواکب العلویة تشرق بنورها علیهم فتتصل أنوارهم بنورها و لا یشغلون مکانا لأنهم نور و لا یأخذون مکان غیرهم فهم ملئوا الطبائع یدبرونها و یقبلون علیها و کل طبیعة من الطبائع فیها خلق عظیم من الروحانیین و لا یقع علیهم التفصیل و الفناء لأنهم لیسوا مرکبین و إنما هم من جوهر واحد فلذلک صاروا أکثر شی ء عددا لا یسأمون و لا ینامون و لا یملون یعملون دائبین باللیل و النهار بما وکلوا به من حرکة الفلک و إدخال بعضها فی بعض و حرکة الشمس و القمر و الکواکب و الأمطار و الریاح و الحر و البرد و الإقبال و الإدبار فی النبات و الحیوان و المعادن و أفاعیل الإنس و الحیوان و کلهم یعمل دائبا بالأمر الذی وکل به و هم أجناس جنس منهم فی الفلک الأعلی و هم قیام علی أرجلهم لا یجلسون لأن طبیعتهم روحانیة لطیفة فبلطافتهم لا یقدرون أن یجلسوا لأنها تجذبهم إلی العلو و کلهم یسبحون للذی خلقهم منذ یوم خلقهم لا یعملون و لا یتحرکون یمینا و لا شمالا و لیس لهم عمل غیر التسبیح للرب لهم غلظ و شدة

ص: 242

لحدة طبائعهم لأنهم خلقوا من حر النار. و علی فلک المشتری خلق عظیم من الروحانیین کذلک و هم خلق معتدل ساکن لأنهم خلقوا من روح الماء لیس لهم قسوة و فظاظة یدبرون فلک المشتری و یقبلون و یتحرکون مع حرکته و یمجدون الذی خلقهم و فی فلک المریخ خلق عظیم من النورانیین و هم غلاظ شداد لأنهم خلقوا من نور النار الیابسة فلذلک لا رأفة لهم و لا رحمة یدبرون و یقبلون مع المریخ فی دوران الفلک لم یملکوا غیر ذلک لأنهم لا رحمة لهم و لذلک لم یوکلوا بشی ء من أعمال الناس و فی فلک الشمس خلق من الکروبیین لهم قسوة و فظاظة لشدة طبائعهم لأنهم خلقوا من الریح و الروح و لهم أناة و نور فهم موکلون بأعمال بنی آدم علی الحرث و النسل و هم الذین یحرکون الشمس و بحرکتها یخرج البخار و الدخان فیرفعون ذلک البخار إلی القمر ثم إلی الشمس ثم یصدونه إلی الکواکب العالیة فیکون لهم غذاء و هم علی الثمار و الزروع و ولادة الحیوان و هم المسلطون علی جمیع الروحانیین من تحتهم یعملون بأمرهم و هم لطاف نورانیون یدورون مع فلک الشمس و یعملون معها و یعملون فی إصلاح العالم و توالد الموالید و هم الذین یحفظون شیعة الشیطان و ولده عن فساد العالم و خرابه و حفظ الحیوان منهم و إنما سموا ملائکة لأنهم ملکوا زمام الشیطان لئلا یخربوا العالم. و فی فلک الزهرة أیضا خلق من الروحانیین لهم اعتدال و صلاح فهم أحسنهم وجوها و لهم ریح طیب و بشر حسن یحبون الإنس و جمیع ما تحتهم من الحیوان حبا شدیدا و لهم بهم رأفة و رحمة و رقة و هم الذین یسعون فی تألیف الذکران و الإناث من کل شی ء لمکان النسل و الولادة و بذلک وکلوا و فی فلک عطارد روحانیون خلقوا من حر الریح الحارة فاتصلوا بالروحانیین الذین خلقوا من النور و هم بین أیدیهم مثل العبید لا یغیبون عن أعینهم طرفة عین یسارعون فی خدمة ملائکة فلک الشمس و یعملون بمسرتهم (1)

فهم لهم شبیه الوزراء و هم الموکلون بالنبات و إصلاحه و حفظ النبت إذا طلع

ص: 243


1- 1. فی بعض النسخ: بمسیرتهم.

عن وجه الأرض حتی یتم بتمامه و هم أیضا موکلون بصغار الحیوان و الحفظ لهم عن مردة الشیاطین و إن القمر جرمه من الشمس و ضوؤه من نورها و هما دائبان یعملان فی اللیل و النهار و فلک القمر مملو من الملائکة و هم ملائکة الرحمن مستبشر الوجوه لهم جمال و حسن صور و لیس فیهم غضب و لا شدة و لا قسوة علی ولد آدم لقربهم منهم و هم أشبه الروحانیین بالآدمیین و هم متعطفون علی الحیوان مصلحون للنبات دائبون فی مسیرة بنی آدم فلاتصالهم بهم ربما ظهروا لهم و کلموهم و هم مسلطون علی السماء یحرسون السماء من شیطانک (1)

و ولده أن یسترقوا السمع من الملائکة الأعلی (2)

المتصلین بفلک الشمس و هم الموکلون أیضا بالحب المبذور فی الأرض یحفظونه لئلا تعرض له الشیاطین لیفسدونه فإن شیطانک (3) و ولده لهم قوة عظیمة فی العالم و الحرث و النسل و کلما لطفت خلقه من الروحانیین و رقت کان أکثر أجنحة و منهم من له ستة أجنحة و منهم من له خمسة أجنحة و منهم من له أربعة أجنحة و کذلک إلی جناح واحد و أما المفکرة التی فی الطبائع حین ظهرت لحقوا بالطبائع فهم مستجنون فی الماء و التراب و الریح لأنهم خلقوا من حر الماء المالح و الریح العاصف و التراب المنتن و هم یسمون شیطائیل و ولده و هم عصاة جفاة مفسدون فی الأرض لهم خبث عظیم و قوة شدیدة و منظر قبیح و وجوه سمجة و أرواحهم قذرة و هم علی الفساد و الطغیان و فی خراب العالم و الخلقة العلیا مسلطة علیهم یمنعونهم من خراب العالم و فساده انتهی (4).

ص: 244


1- 1. کذا.
2- 2. کذا.
3- 3. کذا.
4- 4. هذا المخطط الذی ینسب رسمه إلی من یسمی« بلیناس» و ارتضاه المؤلّف- رحمه الله مخطط رائع مزوق لکنه مبتن علی فرضیة الافلاک التسعة و فرضیات اخری لم تتأید بعقل و لا نقل بل کلاهما علی خلافها و الظاهر ان سبب ارتضاء المؤلّف له ظهور کلامه فی کون الملائکة جسمانیین و کون طوائف منهم موکلة بالکائنات الارضیة و نحوها ممّا ورد فی الروایات الشریفة لکن هذه التزیینات لا تکاد تشید الاساس الضئیل المتزلزل کما لا یخفی.

**[ترجمه]بلیناس در کتاب علل الاشیاء گفته است: خداوند عزّ و جلّ چون بعضی از آفرینش را به بعضی دیگر زد و طولانی شد، ارواح اندیشمند توانا آفرید و آن ها را از حرارت باد و نور آتش آفرید، و سپس برخی از آن ها را از حرارت باد سرد، برخی را از پرتو آتش سوزان، برخی را از حرکت آب سرد، برخی را از حرکت آب داغ و برخی را از آب شور آفرید، پس خداوند، خلقت علویه را از این سه طبیعت آفرید و در آن ها از طبیعت خاک چیزی نیست، هر کدام از آن ها که روی زمین هستند نیز از این طبیعت های سه گانه و به صورت مفرد آفرید نه اینکه با ترکیب آن طبیعت ها بیافریند زیرا اگر مرکب بودند مرگ و جدایی داشتند. و همه این ها اجناس اندیشمند از فرشته و جن و شیطان و ساکنان باد خنک و دریا و زمین سیاه و سفید هستند و ستاره ها به آن ها، پرتو می اندازند و نورشان با نور آن ها پیوند می خورد و جای دیگری را هم نمی گیرند زیرا نور هستند و جای همدیگر را هم نمی گیرند زیرا طبیعت هر کدام پر است و آن ها را سرپرستی می کنند و بر آن ها رو می آورند. در هر طبیعتی از طبیعت ها خلق بزرگی از روحانیان است. و بر آن ها جدایی و مرگ واقع نمی شود زیرا مرکب نیستند و از یک گوهر واحدی هستند و از این رو تعدادشان از همه چیزها بیشتر است، دلتنگ نمی شوند، نمی خوابند، خسته نمی شوند، به طور مداوم در شب و روز کار می کنند از آنچه که مأمور انجام آن هستند از حرکت دادن فلک و داخل کردن بعضی از آن در بعضی دیگر، حرکت دادن خورشید و ماه و ستارگان، بارانها، بادها، گرما و سرما، پیش آوردن و پس بردن گیاه، جاندار، معادن و کارهای انسان ها و حیوانات و همه پیوسته کاری را که مأمو انجام آن هستند؛ انجام می دهند و آن ها چند نوع هستند: یک نوع از آن ها در فلک اعلی هستند که همیشه ایستاده اند و نمی نشینند، زیرا طبع آن ها روحانی و لطیف است، و به خاطر لطافت نمی توانند بنشینند زیرا آن ها را به بالا می کشاند، همه در حال تسبیح کسی هستند که آن ها را آفریده از روزی که خلق شده اند، هیچ کاری انجام نمی دهند و به سوی راست و چپ نمی روند و آن ها عملی جز تسبیح پروردگارشان ندارند، و به اندازه طبیعت خود غلظت و سختی دارند به خاطر اینکه از آتش آفریده شده اند. و بر فلک مشتری، مخلوقات بزرگی از روحانیون نیز این گونه هستند، مخلوقاتی معتدل و آرام هستند چون از روح آب آفریده شده اند و سختی و سنگ دلی ندارند و فلک مشتری را سرپرستی می کنند، و با حرکت آن روی می آورند و می چرخند و کسی را که آن ها را آفریده است تمجید می کنند و در مریخ مخلوقات بزرگی از نورانیین هستند، غلیظ و سخت، زیرا از نور آتش خشک شده آفریده شده اند و به همین خاطر رأفت و رحمت ندارند و فلک مریخ را سرپرستی می کنند و با آن می چرخند و جز آن چیزی ندارند چون مهر و رحمت ندارند و به همین خاطر به چیزی از اعمال مردم گماشته نشده اند. و در فلک خورشید مخلوقاتی از کروبیین هستند که به خاطر شدت طبیعتشان، سخت و بی رحم هستند زیرا از باد و روح آفریده شدند، و آرامش و نور دارند، و آن ها گماشته بر کارهای انسان ها هستند از کشت کردن و تولید نسل و آن ها خورشید را حرکت می دهند و با حرکت خورشید، بخار و دود خارج می شود و آن بخار را بالا می آورند تا به ماه و سپس آن را به خورشید می آورند، و سپس آن را به کواکب بالا می رسانند و برای آن ها غذا هست و آنان گماشته بر میوه ها و زراعت ها و ولادت جانوران هستند و بر همه روحانیون که زیر نظر آن ها کار می کنند؛ تسلط دارند، آن ها جنس لطیف نورانی هستند و با چرخش خورشید، می چرخند، و با آن کار می کنند و در اصلاح جهان و تولد نوزاد ها اثر می کنند و آن ها هستند که پیروان شیطان و فرزندانش را نگه می دارند تا جهان را تباه و ویران نسازند و جانوران را از آن ها حفظ می کنند، و آن ها را ملائکه می گویند چون مالک افسار شیاطین هستند تا جهان را ویران نسازند. و در فلک زهره نیز مخلوقاتی از روحانیان هستند که معتدل و اهل صلاح هستند و زیباروی ترین فرشته ها هستند و خوشبو و بشّاش و دوستدار انسان ها و هر چه از زنده ها که پایین تر از آن ها هستند و به آن ها مهربان و رحیم و دلسوزند، و در الفت برقرار کردن میان نر و ماده هر چیزی تلاش می کنند تا نسل و ولادت برجا باشد و به این کار گماشته شده اند. و در فلک عطارد روحانیانی هستند که از باد گرم آفریده شده اند و به روحانیانی که از نور آفریده شده اند؛ متصل می شوند و در برابرشان مانند بنده هستند، و از چشم آن ها به اندازه چشم بر هم زدنی غایب نمی شوند، در خدمت ملائکه فلک خورشید شتابان هستند و برای شادی آن ها کار می کنند، و برای آن ها مانند وزیر هستند، و آن ها مأمور گیاهان و اصلاح آن ها هستند و مأمور نگهداری جوانه های گیاه که از زمین می رویند تا به کمال برسند؛ نیز هستند و همچنین آن ها گماشته شده بر جانوران کوچک و حفظ آن ها از شیاطین سرکش نیز می باشند، جرم ماه از خورشید و نور آن از تابش خورشید است، و آن دو پیوسته در شب و روز در کارند. وفلک ماه پر از فرشته است که فرشته های رحمان و خوش چهره، زیبا و حسن صورت هستند، خشم و سختی ندارند و به انسان ها سخت نمی گیرند زیرا به آن ها نزدیک هستند، و از همه روحانیان به انسان ها شبیه تر هستند و به جانوران عطوفت دارند و گیاهان را اصلاح می کنند و همیشه در روش بنی آدم در حرکت هستند و به خاطر متصل شدن به انسان ها شاید برای آن ها ظاهر شوند و با آن ها سخن بگویند و بر آسمان تسلط دارند و آن را از شیطان تو نگه می دارند و همچنین از فرزندانش تا اینکه از فرشته های بالا که متصل به فلک خورشید هستند؛ سخن ندزدند. و همچنین آن ها بر دانه ها که در زمین پاشیده می شوند؛ گماشته شده اند تا آن ها را از شیاطین حفظ کنند تا تباه نکنند زیرا شیطان تو و فرزندانش در جهان و در کشت و نسل دارای نیروی بزرگی هستند. و هر آفرینش روحانی که لطیف تر و نازک تر باشد پر بیشتری دارد. و از آن ها، برخی شش بال و برخی پنج بال و برخی چهار بال دارند تا برسد به یک بال، و اما مفکرانی که درطبیعت هستند؛ هنگامی که ظاهر شوند به طبایع ملحق می گردند، و در آب و خاک و باد پوشیده هستند زیرا آن ها از حرارت آب شور و باد تند و خاک گندیده خلق شده اند و آن ها از شیطائیل و فرزندانش اطاعت می کنند و همه نافرمان و جفاکار و مفسد در روی زمین هستند و بسیار خبیث و پرقدرت و زشت چهره و قبیح هستند، روح های آن ها کثیف و پلید است و آن ها اهل طغیان و فساد و ویران کردن جهان هستند و آفرینش بالا بر آن ها مسلّط است و از ویران کردن و تباه ساختن جهان جلوی آن ها را می گیرند.

**[ترجمه]

و أقول

إنما وردت ملخصا من کلامه لتعلم أن أکثر کلمات قدماء الحکماء الذین أخذوا العلوم من الأنبیاء موافقة لما ورد فی لسان الشرع و إنما أحدث المتأخرون منهم ما أحدثوا بآرائهم العلیلة الفاسدة.

**[ترجمه]من فقط خلاصه ای از کلام او را آوردم تا بدانی بیشتر کلمات حکماء متقدم کسانی که علوم را از انبیاء علیهم السلام گرفته اند؛ موافق است با آنچه که در لسان شرع وارد شده است و این متأخران از آن ها بودند که به رأی علیل و فاسد خود بدعت هایی به وجود آوردند .

**[ترجمه]

باب 24 آخر فی وصف الملائکة المقربین

الآیات

الشعراء: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (1)

النجم: عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (2)

التکویر: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ (3)

lt;meta info="- نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ. - . شعراء / 193-194 -

{«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله] هشدار دهندگان باشی.}

- عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی * ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی * فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی. - . نجم / 5 – 9 -

{آن را [فرشته] شدید القوی به او فرا آموخت، [سروش] نیرومندی که [مسلط] درایستاد. در حالی که او در افق بالا بود؛ سپس نزدیک آمد و نزدیک­تر شد، تا [فاصله­اش] به قدر [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیک­تر شد.}

- إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ * ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ * مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ * وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ * وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ * وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ. - . تکویر / 19 – 24 -

{که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است. نیرومند [که] پیش خداوند عرش، بلند پایگاه است. در آنجا [هم] مطاع [و هم] امین است. و رفیق شما مجنون نیست. و قطعاً آن [فرشته وحی] را در افق درخشان دیده. و او در امر غیب بخیل نیست.}

**[ترجمه]

تفسیر

نَزَلَ بِهِ قال الطبرسی رحمه الله أی نزل الله بالقرآن الرُّوحُ الْأَمِینُ یعنی جبرئیل علیه السلام و هو أمین الله علیه لا یغیره و لا یبدله و سماه روحا لأنه یحیی به الدین و قیل لأنه یحیی به الأرواح بما ینزل من البرکات و قیل لأنه (4)

جسم روحانی عَلی قَلْبِکَ یا محمد و هذا علی سبیل التوسع لأنه تعالی یسمعه جبرئیل فیحفظه فینزل به علی الرسول فیقرئه علیه فیعیه و یحفظه

ص: 245


1- 1. الشعراء: 193- 194.
2- 2. النجم: 5- 9.
3- 3. التکویر: 19- 24.
4- 4. فی المصدر: لان جسمه روحانی.

بقلبه فکأنه نزل به علی قلبه و قیل معناه لقنک الله حق تلقینه (1)

و ثبته علی قلبک و جعل قلبک وعاء له (2).

و قال البیضاوی القلب إن أراد به الروح فذاک و إن أراد به العضو فتخصیصه لأن المعانی الروحانیة إنما تنزل أولا علی الروح ثم تنتقل منه إلی القلب لما بینهما من التعلق ثم تتصعد إلی الدماغ فینتقش بها لوح المتخیلة و الروح الأمین جبرئیل فإنه أمین علی وحیه لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ عما یؤدی إلی عذاب من فعل أو ترک (3).

عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی قال الطبرسی رحمه الله یعنی به جبرئیل علیه السلام أی القوی فی نفسه و خلقه ذُو مِرَّةٍ أی ذو قوة و شدة فی خلقه عن الکلبی و قال من قوته أنه اقتلع قری قوم لوط من الماء الأسود فرفعها إلی السماء ثم قلبها و من شدته صیحته لقوم ثمود حتی أهلکوا(4)

و قیل معناه ذو صحة و خلق حسن عن ابن عباس و غیره و قیل شدید القوی فی ذات الله ذُو مِرَّةٍ أی صحة فی الجسم سلیم من الآفات و العیوب و قیل ذُو مِرَّةٍ أی ذو مرور فی الهواء ذاهبا و جائیا نازلا و صاعدا فَاسْتَوی جبرئیل علی الصورة التی خلق علیها بعد انحداره إلی محمد صلی الله علیه و آله وَ هُوَ کنایة عن جبرئیل أیضا بِالْأُفُقِ الْأَعْلی یعنی أفق المشرق و المراد بالأعلی جانب المشرق و هو فوق جانب المغرب فی صعید الأرض لا فی الهواء. قالوا إن جبرئیل علیه السلام کان یأتی النبی صلی الله علیه و آله فی صورة الآدمیین فسأله رسول الله صلی الله علیه و آله أن یریه نفسه علی صورته التی خلق علیها فأراه نفسه مرتین مرة فی الأرض و مرة فی السماء أما فی الأرض ففی الأفق الأعلی و ذلک أن محمدا صلی الله علیه و آله کان بحراء فطلع له جبرئیل علیه السلام من المشرق فسد الأفق إلی المغرب فخر

ص: 246


1- 1. فی المصدر: حتی تلقیته.
2- 2. مجمع البیان: ج 7، ص 204.
3- 3. أنوار التنزیل: ج 2، ص 188.
4- 4. هلکوا( خ).

النبی صلی الله علیه و آله مغشیا علیه فنزل جبرئیل فی صورة الآدمیین فضمه إلی نفسه و هو قوله ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی و تقدیره ثم دنا أی قرب بعد بعده و علوه فی الأفق الأعلی فدنا من محمد صلی الله علیه و آله. قال الحسن و قتادة ثم دنا جبرئیل بعد استوائه بالأفق الأعلی من الأرض فنزل إلی محمد صلی الله علیه و آله و قال الزجاج معنی دنا و تدلی واحد لأن معنی دنا قرب و تدلی زاد فی القرب و قیل إن المعنی استوی جبرئیل أی ارتفع و علا إلی السماء بعد أن علم محمدا صلی الله علیه و آله عن ابن مسیب و قیل استوی أی اعتدل واقفا فی الهواء بعد أن کان ینزل بسرعة لیراه النبی صلی الله علیه و آله. و قیل معناه استوی جبرئیل علیه السلام و محمد بالأفق الأعلی یعنی السماء الدنیا لیلة المعراج فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أی کان ما بین جبرئیل علیه السلام و بین رسول الله صلی الله علیه و آله قاب قوسین و القوس ما یرمی به و خصت بالذکر علی عادتهم یقال قاب قوس (1)

و قاد قوس و قیل معناه کان قدر ذراعین کما روی عن النبی صلی الله علیه و آله فمعنی القوس ما یقاس به و الذراع یقاس به أَوْ أَدْنی قال الزجاج إن العباد قد خوطبوا علی لغتهم و مقدار فهمهم و قیل لهم فی هذا ما یقال للذی یحزز(2)

فالمعنی فکان علی ما تقدرونه أنتم قدر قوسین أو أقل من ذلک و قال عبد الله بن مسعود إن رسول الله صلی الله علیه و آله رأی جبرئیل و له ستمائة جناح (3).

و قال فی قوله تعالی إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ أی إن القرآن قول رسول کریم علی ربه و هو جبرئیل علیه السلام و هو کلام الله أنزله علی لسانه ذِی قُوَّةٍ أی فیما کلف و أمر به من العلم و العمل و تبلیغ الرسالة و قیل ذی قدرة فی نفسه و من قوته قلع دیار قوم لوط بقوادم جناحه حتی بلغ بها السماء ثم قلبها عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ معناه متمکن عند الله صاحب العرش و خالقه رفیع المنزلة عظیم القدر عنده کما یقال فلان مکین عند السلطان و المکانة القرب مُطاعٍ ثَمَ أی فی السماء تطیعه ملائکة السماء قالوا و من طاعة الملائکة لجبرئیل علیه السلام أنه أمر خازن الجنة لیلة المعراج حتی فتح لمحمد صلی الله علیه و آله أبوابها فدخلها و رأی ما فیها و أمر

ص: 247


1- 1. فی المصدر: و قیدقوس و قادقوس.
2- 2. فی المصدر: یحدد.
3- 3. مجمع البیان: ج 9، ص 173.

خازن النار ففتح له عنها حتی نظر إلیها أَمِینٍ أی علی وحی الله و رسالته إلی أنبیائه

وَ فِی الْحَدِیثِ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِجَبْرَئِیلَ مَا أَحْسَنَ مَا أَثْنَی عَلَیْکَ رَبُّکَ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ فَمَا کَانَتْ قُوَّتُکَ وَ مَا کَانَتْ أَمَانَتُکَ فَقَالَ أَمَّا قُوَّتِی بُعِثْتُ (1)

إِلَی مَدَائِنِ لُوطٍ فَهِیَ أَرْبَعُ مَدَائِنَ وَ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُمِائَةِ أَلْفِ مُقَاتِلٍ سِوَی الذَّرَارِیِّ فَحَمَلْتُهُمْ مِنَ الْأَرْضِ السُّفْلَی حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ أَصْوَاتَ الدَّجَاجِ وَ نُبَاحَ الْکِلَابِ ثُمَّ هَوَیْتُ بِهِنَّ فَقَلَّبْتُهُنَّ وَ أَمَّا أَمَانَتِی فَإِنِّی لَمْ أُومَرْ بِشَیْ ءٍ فَعَدَوْتُهُ إِلَی غَیْرِهِ.

وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ أی رأی محمد صلی الله علیه و آله جبرئیل علی صورته التی خلقه الله تعالی علیها حیث تطلع الشمس و هو الأفق الأعلی من ناحیة المشرق وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ قرأ أهل البصرة غیر سهل و ابن کثیر و الکسائی بالظاء و الباقون بالضاد فعلی الأول المعنی أنه لیس علی وحی الله تعالی و ما یخبر به من الأخبار بمتهم فإن أحواله ناطقة بالصدق و الأمانة و علی الثانی أی لیس ببخیل فیما یؤدی عن الله إذ یعلمه کما علمه الله تعالی (2).

**[ترجمه]طبرسی گفته است: یعنی خدا قرآن را به وسیله امینِ [خود] که جبرئیل است و آن را دگرگون نمی­سازد، فرو فرستاده و او را روح نامیده است که دین را زنده کند، و گفته­اند: چون جان­ها را بدان چه از برکات نازل می­کند، زنده کند. - . مجمع البیان 7: 204 -

و گفته­اند: چون جسمی است روحانی «بر دلت» ای محمد صلی الله علیه و آله، و این بر سبیل توسع است چون آن را به جبرئیل می­شنوانید و او را حفظ می­کرد، و بر پیغمبر صلی الله علیه و آله می­آورد و بدو می­خواند، و وی آن را به دل می­سپرد و حفظ می­کرد، پس گویا به دل او فرو می­آورد.

و گفته اند مقصود این است که خدا آن را به­ خوبی به تو تلقین کرده و بر دلت جا داده و آن را وعائش نموده است، بیضاوی گفته: اگر مقصود از دل روح است، بجا است و اگر عضو مخصوص است برای این است که معانی روحانی نخست به روح فرو شوند و آنگاه به­ واسطه وابستگی آن­ها با هم به دل منتقل شوند و آنگاه به ­مغز برآیند، و در لوح خیال نقش بندند، و روح الامین، جبرئیل است که امین بر وحی است «لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ.» {تا از [جمله] هشداردهنده­گان باشی.} که عذاب مخالفان است - . أنوار التنزیل 2: 188 - .

«عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی» {آن را [فرشته] شدید القوی به او فرا آموخت.} طبرسی گفته: یعنی جبرئیل که در جان و آفرینش خود، با نیرو است. «ذو مرة» به نقل از کلبی یعنی نیرومند و سخت در خلقت، و گفته: از نیروی او بود که قریه های قوم لوط را از روی آب سیاه کند و به آسمان برآورد و واژگون نمود، و از سختی او بود که فریادی بر قوم ثمود کشید و نابود شدند، و به نقل از ابن عباس و دیگران گفته اند: یعنی تندرست و خوش خلق، و گفته شده: «ذو مرة» یعنی در هوا به رفت و آمد، گذر داشت و فرود می­آمد و بالا می­رفت - . مجمع البیان 9: 173 - .

«فاستوی» یعنی جبرئیل پس از فرود خود بر محمد صلّی اللّه علیه و آله به صورت اصلی خود استوار گردید «و هو» نیز کنایه از جبرئیل است. «الْأُفُقِ الْأَعْلی» {به افق بالاتر} یعنی افق مشرق که بالاتر از مغرب است، البته در روی زمین نه در هوا، گفتند: جبرئیل علیه السّلام به صورت آدمیان به پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله فرو می­شد و رسول صلّی الله علیه و آله از او خواست که خود را به صورت اصلی به وی نماید، و دو بار خود را بدو نمایاند، یک بار در زمین و یک بار در آسمان، در روی زمین، در افق اعلی بود که محمّد صلّی اللَّه علیه و آله در حراء بود و جبرئیل علیه السّلام از مشرق بر او طلوع کرد و همه افق را بست و پیغمبر صلّی الله علیه و آله از هوش رفت و جبرئیل علیه السّلام در صورت آدمیان آمد و او را به خود چسبانید و این است قول خدا که می­فرماید: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی» {سپس نزدیک آمد و نزدیک­تر شد.} یعنی پس از آن دوری در افق، به پیامبر نزدیک و نزدیک­تر شد.

حسن و قتاده گفتند: جبرئیل پس از استواری در افق اعلی از زمین به محمّد صلّی الله علیه و آله نزول کرد، زجاج گفته: دنی و تدلی یک معنا دارند و تدلی فزونی قرب است و گفته شده منظور از «استوی جبرئیل» این است که وی به آسمان بالا رفت؛ پس از آنکه پیامبر را مطلع کرد. و از ابن مسیّب نقل است: یعنی جبرئیل علیه السّلام پس از آموختن محمّد صلّی الله علیه و آله بر آسمان استوار شد، و گفته شده: یعنی با شتاب آمد و در هوا معتدل ایستاد تا پیغمبرصلّی الله علیه و آله او را ببیند، و گفته اند: یعنی جبرئیل علیه السّلام و محمّد صلّی الله علیه و آله در افق اعلی که آسمان دنیا است، در شب معراج استوار شدند « فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ» یعنی بین پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل اندازه دو کمان فاصله بود و قوس، کمان است و عادت عرب بود که نزدیک را قاب قوس می­گفتند و از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که قوس، مقیاس است و به معنی ذراع، یعنی فاصله دو ذراع و کمتر است.

عبد اللَّه بن مسعود گفته: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله، جبرئیل علیه السّلام را با 600 بال دید، و در قول خدا «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ.» گفته: قرآن گفته رسولی است گرامی نزد پروردگارش که او جبرئیل است و کلام خدا به زبان او فرود آمده، «ذی قوة» یعنی در انجام هر فرمانی از دانش و کردار و پیغام رسانی نیرومند است، و از نیرویش بود که شهرهای قوم لوط را با سرهای بالش از زمین تا آسمان برکند و آن­ها را واژگون کرد.

«عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ.»{پیش خداوند عرش، بلند پایگاه است.} مقامی بالا و قدری عظیم دارد؛ چنانچه می­گویند: فلانی نزد سلطان مکین است. «مُطاعٍ ثَمَ»{مطاع است آنجا} یعنی در آسمان، فرشته ها از او فرمان می­برند. گفته اند: از فرمانبری آن­ها از وی این بود که شب معراج دربان بهشت را فرمود تا درهایش را برای پیغمبرصلّی الله علیه و آله گشود، و در آن درآمد و هر چه در آن بود، دید دربان دوزخ را فرمود تا آن را گشود و در آن نگاه کرد. «امین» یعنی بر وحی خدا و پیغام­رسانی به انبیاء امانت­دار است.

در حدیث است که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به جبرئیل علیه السلام فرمود، چه خوب پروردگارت تو را ستوده است: «ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.»{ نیرومند [که] پیش خداوند عرش، بلند پایگاه است.} نیرویت چیست و امانتت کدام است؟ گفت: نیرویم این است که برای شهرهای قوم لوط فرستاده شدم و آن چهار شهر بود و در هر شهری 400 هزار مرد جنگجو، جز کودکان و زنان، و آن­ها را از ته زمین برکنده و برداشتم تا اهل آسمان­ها آواز جوجه و بانگ سگ­ها را شنیدند و آنگاه آن­ها را پرت کردم و هلاک کردم، و اما امانتم این است که هرگز از فرمانی که دارم پا فرا ننهادم.

«وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ.»{و قطعاً آن [فرشته وحی] را در افق درخشان دیده.} پیغمبر صلّی الله علیه و آله جبرئیل را به صورت اصلیش در آنجا که خورشید می­دمد، دید و آنجا افق اعلی است از سوی مشرق، «وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ.» بنا بر قرائت بالظاء که قرائت اهل بصره به جز سهل، و قرائت ابن کثیر و کسائی است یعنی(او به غیب تهمت­زده نیست.)، و بنا بر قرائت بالضاد که معروف است یعنی اینکه (به غیب بخیل نیست) که آنچه را خدا به او تعلیم دهد، به پیغمبران نرساند.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

مَجَالِسُ الصَّدُوقِ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ انْتَهَی بِهِ جَبْرَئِیلُ إِلَی نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ النُّورُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ خَلَقَ ...

الظُّلُماتِ وَ النُّورَ فَلَمَّا انْتَهَی بِهِ إِلَی ذَلِکَ النَّهَرِ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ اعْبُرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ فَقَدْ نَوَّرَ اللَّهُ لَکَ بَصَرَکَ وَ مَدَّ لَکَ أَمَامَکَ فَإِنَّ هَذَا نَهَرٌ لَمْ یَعْبُرْهُ أَحَدٌ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ غَیْرَ أَنَّ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ اغْتِمَاسَةً فِیهِ ثُمَّ أَخْرُجُ مِنْهُ فَأَنْفُضُ أَجْنِحَتِی فَلَیْسَ مِنْ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْ أَجْنِحَتِی إِلَّا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهَا

ص: 248


1- 1. فی المصدر: فانی بعثت إلی مدائن لوط و هی ....
2- 2. مجمع البیان: ج 10، ص 446( بتغییر یسیر فی العبارة).

مَلَکاً مُقَرَّباً لَهُ عِشْرُونَ أَلْفَ وَجْهٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ لِسَانٍ کُلُّ لِسَانٍ یَلْفِظُ بِلُغَةٍ لَا یَفْقَهُهَا اللِّسَانُ الْآخَرُ.

**[ترجمه]مجالس صدوق: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: که چون مرا به معراج بردند، جبرئیل مرا به نهری رسانید به نام «نور»، که خدا فرموده ظلمات و نور را آفریده است، در کنار آن جبرئیل به من گفت: ای محمّد صلّی الله علیه و آله به برکت خدا از آن بگذر که خدا دیده ات را روشن کرد و جلویت را باز کرد، این نهری است که هیچ فرشته مقرب و پیغمبر مرسل از آن نگذشته، جز اینکه من هر روز در آن یک بار غسل کنم و برایم و پر فشانم و از هر قطره اش خدا فرشته مقربی آفریند که 20 هزار چهره و 40 هزار زبان دارد و به هر زبانی لغتی گوید که زبان دیگر نفهمد .

**[ترجمه]

«2»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ: قَالَ جَبْرَئِیلُ أَقْرَبُ الْخَلْقِ إِلَی اللَّهِ أَنَا وَ إِسْرَافِیلُ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در خبر معراج، جبرئیل گفت: نزدیک­ترین خلق به خدا منم و اسرافیل. - . تفسیر قمی: 373 -

**[ترجمه]

«3»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ بِیَدِهِ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ لَا یَلْتَفِتُ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا مُقْبِلًا عَلَیْهِ ثُبَةٌ کَهَیْئَةِ الْحَرِیرِ(2)

فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ مَشْغُولٌ فِی قَبْضِ الْأَرْوَاحِ فَقُلْتُ أَدْنِنِی مِنْهُ یَا جَبْرَئِیلُ لِأُکَلِّمَهُ فَأَدْنَانِی مِنْهُ فَقُلْتُ لَهُ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ أَ کُلُّ مَنْ هُوَ مَاتَ أَوْ هُوَ مَیِّتٌ فِیمَا بَعْدُ أَنْتَ تَقْبِضُ رُوحَهُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ تَحْضُرُهُمْ بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ مَا الدُّنْیَا کُلُّهَا عِنْدِی فِیمَا سَخَّرَهُ اللَّهُ لِی وَ مَکَّنَنِی مِنْهَا إِلَّا کَدِرْهَمٍ فِی کَفِّ الرَّجُلِ یُقَلِّبُهُ کَیْفَ یَشَاءُ وَ مَا مِنْ دَارٍ فِی الدُّنْیَا إِلَّا وَ أَدْخُلُهَا فِی کُلِّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ وَ أَقُولُ إِذَا بَکَی أَهْلُ الْبَیْتِ عَلَی مَیِّتِهِمْ لَا تَبْکُوا عَلَیْهِ فَإِنَّ لِی إِلَیْکُمْ عَوْدَةً وَ عَوْدَةً حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْکُمْ أَحَدٌ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفَی بِالْمَوْتِ طَامَّةً یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ أَطَمُّ وَ أَعْظَمُ مِنَ الْمَوْتِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمودند: که چون مرا به آسمان بردند، فرشته ای دیدم که لوح نوری به دست داشت و پیوسته بی اینکه به راست و چپ رو کند، بدان نگاه می­کرد، بر هیئت حریر بود، به جبرئیل گفتم:

این کیست؟ گفت: این ملک الموت است و مشغول جان گرفتن است، گفتم: ای جبرئیل مرا نزد او ببر تا با او سخن گویم، مرا نزدش برد و به او گفتم: آیا هر که مرده و میرد تو جانش را ستانی؟ گفت: آری، گفتم: خود بالای سرش روی؟

گفت: آری، خدا همه دنیا را به مانند یک درهمی که در دست کسی باشد و آن را بچرخاند برای من مسخّر کرده، هیچ خانه در جهان نیست جز اینکه من هرروز پنج بار در آن درآیم و به خاندانی که بر مرده خود گریند می­گویم: گریه نکنید که من باز آیم و باز آیم تا هیچ کدام شما نمانید، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: ای جبرئیل، مرگ بس است برای کوبنده گی؟ گفت: آنچه پس از مرگ است کوبنده تر و بزرگ­تر است. - . تفسیر قمیّ: 511 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ،: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری قَالَ رَأَی جَبْرَئِیلَ عَلَی سَاقِهِ الدُّرُّ مِثْلَ الْقَطْرِ عَلَی الْبَقْلِ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ قَدْ مَلَأَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در قول خدا: «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری.» {به یقین از نشانه­های بسیار بزرگ پروردگار خود مشاهده کرد. - . نجم / 18 - } که جبرئیل را دید بر ساقش چون قطره ها بر سبزه، درّ بود، 600 بال داشت که میان آسمان و زمین را پر کرده بودند. - . تفسیر قمیّ: 654 -

**[ترجمه]

«5»

التَّوْحِیدُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ

ص: 249


1- 1. تفسیر القمّیّ: 373.
2- 2. الحزین( خ).
3- 3. تفسیر القمّیّ: 511 و 370.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 654.

عَزَّ وَ جَلَ لَقَدْ رَأی الْآیَةَ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]توحید: حفص بن غیاث گفت: که از امام ششم علیه السّلام از قول خدا عزّ و جلّ: «لقد رأی ...» پرسیدم، مانند آن را آورد. - . توحید: 69 -

**[ترجمه]

«6»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، قَالَ: جَبْرَئِیلُ مَعْنَاهُ عَبْدُ اللَّهِ وَ مِیکَائِیلُ مَعْنَاهُ عُبَیْدُ اللَّهِ وَ کَذَلِکَ مَعْنَی إِسْرَافِیلَ عُبَیْدُ اللَّهِ (2).

**[ترجمه]معانی الاخبار: جبرئیل یعنی عبد اللَّه، میکائیل یعنی عبید اللَّه و معنی اسرافیل نیز همین است - . معانی الأخبار: 49 - .

**[ترجمه]

«7»

الْخِصَالُ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ(3) بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ أَرْبَعَةً اخْتَارَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ مَلَکَ الْمَوْتِ الْخَبَرَ(4).

**[ترجمه]خصال: از امام هفتم علیه السّلام روایت شده است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: راستی خدا از هر چیزی چهار تا برگزیده و از فرشته ها، جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت را برگزیده است - الخبر - . خصال: 105 - .

**[ترجمه]

«8»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (5)

علیه السلام قَالَ: کَانَ بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ جَالِساً وَ عِنْدَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام إِذْ حَانَتْ مِنْ جَبْرَئِیلَ نَظْرَةٌ قِبَلَ السَّمَاءِ فَانْتُقِعَ لَوْنُهُ حَتَّی صَارَ کَأَنَّهُ کُرْکُمٌ (6) ثُمَّ لَاذَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی حَیْثُ جَبْرَئِیلَ فَإِذَا شَیْ ءٌ قَدْ مَلَأَ بَیْنَ الْخَافِقَیْنِ مُقْبِلًا حَتَّی کَانَ کَقَابٍ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکَ أُخَیِّرُکَ أَنْ تَکُونَ مَلِکاً رَسُولًا أَحَبُّ إِلَیْکَ أَوْ أَنْ تَکُونَ عَبْداً رَسُولًا فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ قَدْ رَجَعَ إِلَیْهِ لَوْنُهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ بَلْ کُنْ عَبْداً رَسُولًا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ بَلْ أَکُونُ عَبْداً رَسُولًا فَرَفَعَ الْمَلَکُ رِجْلَهُ الْیُمْنَی فَوَضَعَهَا فِی کَبِدِ السَّمَاءِ الدُّنْیَا ثُمَّ رَفَعَ الْأُخْرَی فَوَضَعَهَا فِی الثَّانِیَةِ ثُمَّ رَفَعَ الْیُمْنَی فَوَضَعَهَا فِی الثَّالِثَةِ ثُمَّ هَکَذَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ بَعْدَ کُلِّ سَمَاءٍ خُطْوَةٌ وَ کُلَّمَا ارْتَفَعَ صَغُرَ حَتَّی صَارَ آخِرَ ذَلِکَ مِثْلَ الصِّرِّ فَالْتَفَتَ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 250


1- 1. التوحید: 69.
2- 2. معانی الأخبار: 49.
3- 3. الحسین بن محمّد بن إدریس( خ).
4- 4. الخصال: 105.
5- 5. ابی جعفر( خ).
6- 6. الکرکم- وزان برثن-: الزعفران و العلک.

صلی الله علیه و آله إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَقَالَ قَدْ رَأَیْتُکَ ذَعِراً وَ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً کَانَ أَذْعَرَ لِی مِنْ تَغَیُّرِ لَوْنِکَ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ لَا تَلُمْنِی أَ تَدْرِی مَنْ هَذَا قَالَ لَا قَالَ هَذَا إِسْرَافِیلُ حَاجِبُ الرَّبِّ وَ لَمْ یَنْزِلْ (1) مِنْ مَکَانِهِ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمَّا رَأَیْتُهُ مُنْحَطّاً ظَنَنْتُ أَنَّهُ جَاءَ بِقِیَامِ السَّاعَةِ فَکَانَ الَّذِی رَأَیْتَ مِنْ تَغَیُّرِ لَوْنِی لِذَلِکَ فَلَمَّا رَأَیْتُ مَا اصْطَفَاکَ اللَّهُ بِهِ رَجَعَ إِلَیَّ لَوْنِی وَ نَفْسِی أَ مَا رَأَیْتَهُ کُلَّمَا ارْتَفَعَ صَغُرَ إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ یَدْنُو مِنَ الرَّبِّ إِلَّا صَغُرَ لِعَظَمَتِهِ إِنَّ هَذَا حَاجِبُ الرَّبِّ وَ أَقْرَبُ خَلْقِ اللَّهِ مِنْهُ وَ اللَّوْحُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ فَإِذَا تَکَلَّمَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِالْوَحْیِ ضَرَبَ اللَّوْحُ جَبِینَهُ فَنَظَرَ فِیهِ ثُمَّ أَلْقَاهُ إِلَیْنَا فَنَسْعَی بِهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَأَدْنَی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْهُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ تِسْعُونَ (2)

حِجَاباً مِنْ نُورٍ تُقْطَعُ دُونَهَا الْأَبْصَارُ مَا لَا یُعَدُّ وَ لَا یُوصَفُ وَ إِنِّی لَأَقْرَبُ الْخَلْقِ مِنْهُ وَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مَسِیرَةُ أَلْفِ عَامٍ.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام ششم علیه السّلام روایت شده در این میان که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نشسته بود و جبرئیل علیه السّلام در برش بود، جبرئیل را توجهی به سوی آسمان شد و رنگش پرید تا مانند زعفران شد و به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم پناه برد و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بدان جا که جبرئیل نگریسته بود نگاه کرد و ناگاه چیزی سراسر جهان را پر کرده بود و تا یک زه کمان به زمین، پیش می آمد. سپس گفت: یا محمّد صلّی الله علیه و آله من پیک خدا به سوی توام، تا مخیّرت کنم دوست داری پادشاه پیغمبری باشی یا بنده و پیغمبری باشی؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله به جبرئیل که رنگش باز گشته بود رو کرد، جبرئیل بدو گفت: بلکه بنده ای باش پیغمبر، و رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: بنده ای پیغمبر باشم، آن فرشته یک پای راست را برداشت و بر جگر آسمان اول نهاد، پای دوم را در آسمان دوم و سپس هر آسمانی را با یک گام پیمود تا به آسمان هفتم رسید، میان هر آسمانی یک گامش بود و هر چه بالا رفت خرد شد تا چون گنجشکی شد.

رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم به جبرئیل رو کرد و فرمود: تو را دیدم هراسان شدی، و چیزی هراس آورتر برای من از رنگ پریدگی تو نیست، فرمود: ای پیغمبر خدا سرزنش مکن، می­دانی این که بود؟ فرمود: نه. گفت: این اسرافیل دربان خدا است، و از آنگاه که خدا آسمان­ها و زمین را آفریده، از جای خود نجنبیده و چون دیدمش فرود می آید، پنداشتم فرمان قیامت را آورده است، و از این رو رنگم پرید، و چون آنچه خدا تو را بدان برگزیده دیدم، رنگم به جا آمد و خود را یافتم، ندیدی هر چه بالا رفت خرد شد.

راستش چیزی نیست که نزدیک خدا شود جز از بزرگی خدا خرد گردد، این دربان خدا و نزدیک­ترین خلق به او است و لوح از یک یاقوت سرخ برابر دیده او است، چون خدای تبارک و تعالی سخنی وحی کند بر لوح زند و او بنگرد و سپس آن را به ما افکند و ما آن را در آسمان­ها و زمین به اجراء گزاریم. راستش او نزدیک­ترین آفریده رحمان بدو است و میان من و او نود پرده از نور است تا آنجا که چشم رس نیست و شماره و آمار ندارد، و من نزدیک­ترین خلقم بدو و میان من و او هزار سال راه است.

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری حان له أن یفعل کذا یحین حینا أی آن و حان حینه أی قرب وقته و قال قال الکسائی امتقع لونه إذا تغیر من حزن أو فزع (3)

قال و کذلک انتقع و ابتقع و بالمیم أجود و قال الکرکم الزعفران و قال لاذ به لواذا و لیاذا أی لجأ إلیه و عاذ به و فی القاموس الصر طائر کالعصفور و أصغر یدنو من الرب أی من موضع مناجاته أو من عرشه سبحانه ما لا یعد و لا یوصف أی دونها و قبل الوصول إلیها ما لا یعد و لا یوصف انقطع (4) عندها الأبصار و لا تقدر علی النظر إلیها و فی بعض النسخ ما یعد بدون لا فیمکن أن یکون بدلا من تسعون حجابا و ما موصولة أی یحیط به العدد دون الوصف و المراد بالحجب إما الحجب المعنویة کما مر أو المراد بینه و بین

ص: 251


1- 1. لم یهبط( خ).
2- 2. سبعون( خ).
3- 3. فی الصحاح، او فزع او ریبة.
4- 4. تقطع( خ).

عرشه أو بین منتهی خلقه أو بین محل یصدر منه الوحی.

**[ترجمه]جوهری گفته: حان له أن یفعل کذا یحین حینا: یعنی زمان آن رسیده و حان حینه: یعنی وقتش نزدیک شده است و از کسائی نقل کرده که امتقع لونه: یعنی رنگش بخاطر اندون یا ترس دگرگون شده است. و انتقع و ابتقع نیز گفته شده، ولی امتقع با میم بهتر است و الکرکم: یعنی زعفران و لاذ به لواذا و لیاذا: یعنی به او پناه برد و در قاموس المحیط آمده که الصر: پرنده ایست شبیه گنجشک و کوچکتر. و مراد از نزدیکی به خدا، نزدیکی از مکان مناجات یا عرش خداست. و منظور از آنچه در وصف نیاید، چیزی کوچک­تر است و انقطع عندها الأبصار یعنی چشم­ها نمی­توانند بدان بنگرند و در بعضی از نسخه­ها «ما یعد» آمده، یعنی بدون «لا»، که در این صورت ممکن است بدل از «تسعون حجابا» باشد و ما موصوله باشد یعنی تعدادی که به وصف نیایند آن را احاطه کرده­اند. مقصود از پرده ها یا حجاب­های معنوی است چنانچه گذشت یا مقصود میان او و میان عرش خدا است یا نهایت آفریده ها یا تا آنجا که مصدر وحی است.

**[ترجمه]

أقول

و رأیت بخط بعض المشایخ هذا الحدیث منقولا من کتاب مدینة العلم للصدوق رحمه الله بحذف الإسناد عن جابر مثله.

**[ترجمه]این حدیث را به خط یکی از اساتید دیدم که آن را با حذف اسناد از مدینة العلم صدوق آورده است.

**[ترجمه]

«9»

وَ مِنْهُ، أَیْضاً عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَمَرَ اللَّهُ مِیکَائِیلَ بِالْهُبُوطِ إِلَی الدُّنْیَا فِیمَا یَأْمُرُهُ بِهِ صَارَتْ رِجْلُهُ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ وَ الْأُخْرَی فِی الْأَرْضِ السَّابِعَةِ.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السّلام روایت شده که: چون خدا میکائیل را فرماید تا در انجام فرمانی به دنیا فرود آید یک پایش را در آسمان هفتم و دیگری را در زمین هفتم گذارد.

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْهُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ حَیَّةً قَدْ أَحْدَقَتْ بِالسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ جَمَعَتْ رَأْسَهَا وَ ذَنَبَهَا تَحْتَ الْعَرْشِ فَإِذَا رَأَتْ مَعَاصِیَ الْعِبَادِ أَسِفَتْ وَ اسْتَأْذَنَتْ أَنْ تَبْلَعَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السّلام فرمودند: خدا ماری آفریده که گرد آسمان­ها و زمین را گرفته و سر و دمش را زیر عرش گرد آورده است و چون گناهان بنده ها را بیند افسوس خورد و از خدا اجازه خواهد که آسمان­ها و زمین را ببلعد.

**[ترجمه]

«11»

الْقَصَصُ، بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ فِی بَابِ الْعَوَالِمِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمَلَائِکَةَ رُوحَانِیِّینَ لَهُمْ أَجْنِحَةٌ یَطِیرُونَ بِهَا حَیْثُ یَشَاءُ اللَّهُ فَأَسْکَنَهُمْ فِیمَا بَیْنَ أَطْبَاقِ السَّمَاوَاتِ یُقَدِّسُونَهُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ اصْطَفَی مِنْهُمْ إِسْرَافِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ جَبْرَئِیلَ.

**[ترجمه]قصص: از أبی جعفر علیه السّلام روایت شده که: خدا فرشته های روحانی آفریده و بال­ها دارند که هر جا خدا خواهد با آن­ها پرواز کنند، و آن­ها را میان طبقه های آسمان­ها جا داده، شب تا روز او را تقدیس می­کنند و از میان آن­ها اسرافیل و میکائیل و جبرئیل را برگزیده است .

**[ترجمه]

«12»

صَحِیفَةُ الرِّضَا، عَنْهُ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: لَمَّا أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ رَجُلًا قَاعِداً رِجْلٌ لَهُ فِی الْمَشْرِقِ وَ رِجْلٌ لَهُ فِی الْمَغْرِبِ وَ بِیَدِهِ لَوْحٌ یَنْظُرُ فِیهِ وَ یُحَرِّکُ رَأْسَهُ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذَا قَالَ هَذَا مَلَکُ الْمَوْتِ (1).

**[ترجمه]صحیفه امام رضا علیه السّلام: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چون مرا به آسمان بردند، در آسمان سوّم مردی را دیدم نشسته، یک پا در مشرق دارد و یکی در مغرب و لوحی به دست دارد و سرش را می­جنباند، به جبرئیل گفتم: این کیست؟ گفت: ملک الموت است - . صحیفة الرضا: 29 - .

**[ترجمه]

«13»

الْخَرَائِجُ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ مُعَتِّبٍ غُلَامِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالْعُرَیْضِ فَجَاءَ یَمْشِی حَتَّی دَخَلَ مَسْجِداً کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ فِیهِ أَبُوهُ وَ هُوَ یُصَلِّی فِی مَوْضِعٍ مِنَ الْمَسْجِدِ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ یَا مُعَتِّبُ تَرَی هَذَا الْمَوْضِعَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ بَیْنَمَا أَبِی علیه السلام قَائِمٌ یُصَلِّی فِی هَذَا الْمَکَانِ إِذْ دَخَلَ شَیْخٌ یَمْشِی حَسَنُ السَّمْتِ فَجَلَسَ فَبَیْنَمَا هُوَ جَالِسٌ إِذْ جَاءَ رَجُلٌ آدَمُ حَسَنُ الْوَجْهِ وَ الْتَمَسَهُ فَقَالَ لِلشَّیْخِ مَا یُجْلِسُکَ لَیْسَ بِهَذَا أُمِرْتَ فَقَامَا وَ انْطَلَقَا وَ تَوَارَیَا عَنِّی فَلَمْ أَرَ شَیْئاً فَقَالَ یَا بُنَیَ

ص: 252


1- 1. صحیفة الرضا: 29.

هَلْ رَأَیْتَ الشَّیْخَ وَ صَاحِبَهُ فَقُلْتُ نَعَمْ فَمَنِ الشَّیْخُ وَ صَاحِبُهُ قَالَ الشَّیْخُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ الَّذِی جَاءَ فَأَخْرَجَهُ جَبْرَئِیلُ.

**[ترجمه]خرائج: معتّب غلام امام صادق علیه السّلام، گفت: من در عریض با امام صادق علیه السّلام بودم و راه رفت تا به مسجدی وارد شد که پدرش در آنجا خدا را عبادت می­کرد، و چون برگشت فرمود: ای معتب اینجا را می بینی؟ گفتم: آری، فرمود: در این میان که پدرم در اینجا به نماز ایستاده بود ناگاه پیری خوش سیما آمد و وارد شد و نشست، در این میان که او نشسته بود، مردی گندم گون و خوش رو آمد و او را خواست و بدو گفت: برای چه نشستی، این فرمان را نداری، بر خواستند و رفتند و از من نهان شدند و چیزی ندیدم، پدرم فرمود: پسرم آن شیخ را با رفیقش دیدی؟ گفتم: آری، شیخ که بود و رفیقش که؟ فرمود: آن شیخ ملک الموت بود و آنکه او را برد جبرئیل بود.

**[ترجمه]

«14»

وَ مِنْهُ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: بَیْنَمَا أَنَا فِی الدَّارِ مَعَ جَارِیَةٍ لِی إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ قَاطِبٌ بِوَجْهِهِ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ عَلِمْتُ أَنَّهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَاسْتَقْبَلَهُ رَجُلٌ آخَرُ أَطْلَقُ مِنْهُ وَجْهاً وَ أَطْلَقُ مِنْهُ بِشْراً فَقَالَ لَهُ لَیْسَ بِذَا أُمِرْتَ فَبَیْنَمَا أَنَا أُحَدِّثُ الْجَارِیَةَ إِذْ قُبِضَتْ.

**[ترجمه]خرائج: امام ششم علیه السّلام فرمودند که: در این میان که من با کنیزم در خانه بودم، بناگاه مرد ترشروئی پیش آمد، و چون او را دیدم، دانستم ملک الموت است، و مردی دیگر با روی گشاده پیشوازش کرد و گفت: بدین فرمان نداری در این میان که من با آن کنیزک گفتگو می­کردم جانش گرفته شد.

**[ترجمه]

بیان

لیس بهذا أمرت أی بالتأخیر أو بملاقاة غیر المتوفی أو بالقطوب للإمام و فی الخبر السابق یحتمل الجلوس أو قبض الإمام ع مع الاحتمالین الأولین و الله یعلم.

**[ترجمه]بدین فرمان نداری، یعنی به پس انداختن، یا به برخورد کردن جز با متوفی یا به ترشروئی با امام فرمان نداری، در خبر پیشین نشستن یا جان گرفتن از امام با دو احتمال اوّل محتمل است، و اللَّه یعلم.

**[ترجمه]

«15»

الْمُتَهَجِّدُ،: فِی تَعْقِیبِ صَلَاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ عَلَی جَبْهَةِ إِسْرَافِیلَ وَ بِقُوَّةِ ذَلِکَ الِاسْمِ الَّذِی یَنْفُخُ بِهِ إِسْرَافِیلُ فِی الصُّورِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُوبِ عَلَی رَاحَةِ رِضْوَانَ خَازِنِ الْجِنَانِ.

**[ترجمه]متهجد: در تعقیب نماز أمیر المؤمنین علیه السّلام آمده است: و به نامت که بر پیشانی اسرافیل نوشته شده، و به نیروی آن نامی که اسرافیل بدان در صور دمد، و به نامت که بر کف رضوان خادم جنان است، از تو می­خواهم.

**[ترجمه]

«16»

الْإِخْتِصَاصُ، بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِیمَا سَأَلَهُ مَنْ أَخْبَرَکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلُ قَالَ عَمَّنْ قَالَ قَالَ عَنْ مِیکَائِیلَ قَالَ عَمَّنْ قَالَ قَالَ عَنْ إِسْرَافِیلَ قَالَ عَمَّنْ قَالَ قَالَ عَنِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ قَالَ عَمَّنْ قَالَ عَنِ الْقَلَمِ قَالَ عَمَّنْ قَالَ قَالَ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ صَدَقْتَ (1) فَأَخْبِرْنِی عَنْ جَبْرَئِیلَ فِی زِیِّ الْإِنَاثِ أَمْ فِی زِیِّ الذُّکُورِ قَالَ فِی زِیِّ الذُّکُورِ(2) قَالَ

فَأَخْبِرْنِی مَا طَعَامُهُ (3)

قَالَ طَعَامُهُ التَّسْبِیحُ وَ شَرَابُهُ التَّهْلِیلُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا طُولُ جَبْرَئِیلَ قَالَ إِنَّهُ عَلَی قَدْرٍ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ لَیْسَ بِالطَّوِیلِ الْعَالِی وَ لَا بِالْقَصِیرِ الْمُتَدَانِی

ص: 253


1- 1. فی المصدر: صدقت یا محمد.
2- 2. فی المصدر: فی زی الذکور لیس فی زی الاناث.
3- 3. فی المصدر: و ما شرابه؟.

لَهُ ثَمَانُونَ ذُؤَابَةً وَ قُصَّةً جَعِدَةً وَ هِلَالٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَغَرُّ أَدْعَجُ مُحَجَّلٌ ضَوْؤُهُ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ کَضَوْءِ النَّهَارِ عِنْدَ ظُلْمَةِ اللَّیْلِ لَهُ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ جَنَاحاً خَضْرَاءَ مُشَبَّکَةً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ مُخَتَّمَةً بِاللُّؤْلُؤِ وَ عَلَیْهِ وِشَاحٌ بِطَانَتُهُ الرَّحْمَةُ وَ أَزْرَارُهُ الْکَرَامَةُ ظِهَارَتُهُ الْوَقَارُ رِیشُهُ الزَّعْفَرَانُ وَاضِحُ الْجَبِینِ أَقْنَی الْأَنْفِ سَائِلُ الْخَدَّیْنِ مُدَوَّرُ اللَّحْیَیْنِ حَسَنُ الْقَامَةِ لَا یَأْکُلُ وَ لَا یَشْرَبُ وَ لَا یَمَلُّ وَ لَا یَسْهُو قَامَ (1) بِوَحْیِ اللَّهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ ثُمَّ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ مَا الثَّلَاثَةُ قَالَ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ هُمْ رُؤَسَاءُ الْمَلَائِکَةِ وَ هُمْ عَلَی وَحْیِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (2).

**[ترجمه]إختصاص: عبد اللَّه بن سلام در ضمن پرسش خود از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله گفت: چه کسی به تو خبر داده؟ فرمود: جبرئیل، گفت: از چه کسی؟ فرمود: از میکائیل، گفت: از که؟ فرمود: از اسرافیل، گفت: از که؟ فرمود: از لوح محفوظ، گفت: از که؟ فرمود: از قلم، گفت: از که؟ فرمود: از پروردگار جهانیان .

گفت: راست گفتی، بگو جبرئیل در ژست زنان است یا مردان؟ فرمود: مردان، گفت: به من بگو خوراکش چیست؟ فرمود: غذایش تسبیح و نوشابه اش تهلیل است. گفت: راست گفتی ای محمّد صلّی الله علیه و آله، به من بگو درازای جبرئیل چند است؟ فرمود: در میان فرشته ها میانه است نه بسیار دراز و نه بسیار کوتاه، 80 گیسو دارد، برچیده مو و مجعّد است، و میان دو چشمش ماهی نو است، و درخشان و گشاده چشم و سفید پای است. پرتو او میان فرشته ها چون پرتو روز در تاریکی شب است، 24 بال سبز دارد، توربافی شده با درّ و یاقوت و پایانش لؤلؤ است.

حمایلی دارد که آسترش رحمت است و تکمه هایش کرامت و رویه اش وقار، پرش از زعفران است، پیشانی گشاده، بینی برآمده، کشیده گونه، دو فکش مدور، خوش قد و بالا، نه خورد، ننوشد، خسته نشود، سهو نکند، و تا قیامت مأمور وحی خدا است. گفت: راست گفتی ای محمّد صلّی الله علیه و آله- سپس حدیث را تا آنجا کشانده- که گفت: و آن سه چیست؟ فرمود: جبرئیل، میکائیل و اسرافیل که رؤساء فرشته هایند و سرپرست وحی پروردگار جهانیان. - . إختصاص: 45 -

**[ترجمه]

بیان

طعامه التسبیح أی یتقوون بالتسبیح و التهلیل کما یتقوی الإنسان بالطعام و الشراب و لا یبقی بدونهما و القصة بالضم شعر الناصیة ذکره الجوهری و قال الغرة بالضم بیاض فی جبهة الفرس فوق الدرهم یقال فرس أغر و الأغر الأبیض و رجل أغر أی شریف و قال الدعج شدة سواد العین مع سعتها و الأدعج من الرجال الأسود و قال التحجیل بیاض فی قوائم الفرس أو فی ثلاث منها أو فی رجلیه قل أو کثر بعد أن یجاوز الأرساغ و لا یجاوز الرکبتین و العرقوبین لأنها مواضع الأحجال و هی الخلاخیل و القیود یقال فرس محجل و قال الوشاح ینسج من أدیم عریضا و یرصع بالجواهر و تشده المرأة بین عاتقها و کشحها انتهی و المراد بالوشاح إما المعنوی فالصفات ظاهرة أو الصوری فالمعنی أن بطانته علامة رحمة الله له أو للعباد و کذا الباقیتان و القنی احدیداب فی الأنف.

**[ترجمه]طعامشان تسبیح است یعنی با آن نیرو می­گیرند، همان طور که انسان با غذا و نوشیدنی انرژی می­گیرد و بدون آن زندگی برایش غیرممکن می­شود و قصه با ضم موی پیشانی است، طبق گفته جوهری و گفته غره با ضم و آن لکه سفیدی بر پیشانی اسب است و گفته می­شود فرس أغر: یعنی اسب سفید و رجل أغر: یعنی مردی شریف. و گفته دعج شدت سیاهی چشم و وسعت آن است و مرد ادعج یعنی مرد سیاه. و تحجیل لکه سفیدی در پاهای اسب است که در سه یا دو پای آن باشد، خواه کوچک باشد یا بزرگ؛ ولی باید از مچ بیشتر باشد و به زانو نرسد و گفته حمایل با یک پوست عریض بافته می­شود و پس از تزیین با جواهر، زن آن را بر گردن می­آویزد. پایان.

و منظور از حمایل در اینجا یا معنوی است که همان صفات ظاهری و صوری است و منظور آسترش این است که نشانه رحمت خداست بر او یا بر بندگان و قنی: برآمدگی بینی است .

**[ترجمه]

«17»

الْکَافِی، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ یَعْقُوبَ لِبَنِیهِ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ (3) أَ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهُ حَیٌّ وَ قَدْ

ص: 254


1- 1. فی المصدر: قائم.
2- 2. الاختصاص: 45.
3- 3. یوسف: 87.

فَارَقَهُ مُنْذُ عِشْرِینَ سَنَةً قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ کَیْفَ عَلِمَ قَالَ إِنَّهُ دَعَا فِی السَّحَرِ وَ سَأَلَ اللَّهَ أَنْ یُهْبِطَ عَلَیْهِ مَلَکَ الْمَوْتِ فَهَبَطَ عَلَیْهِ بِرْیَالُ وَ هُوَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ بِرْیَالُ مَا حَاجَتُکَ یَا یَعْقُوبُ قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْأَرْوَاحِ الَّتِی تَقْبِضُهَا مُجْتَمِعَةً أَوْ مُتَفَرِّقَةً قَالَ بَلْ

أَقْبِضُهَا مُتَفَرِّقَةً رُوحاً رُوحاً قَالَ أَخْبِرْنِی فَهَلْ (1) مَرَّ بِکَ رُوحُ یُوسُفَ فِیمَا مَرَّ بِکَ قَالَ لَا فَعَلِمَ یَعْقُوبُ أَنَّهُ حَیٌّ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ لِوُلْدِهِ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ (2).

**[ترجمه]روضه کافی: از حنان بن سدیر روایت شده که: به امام پنجم علیه السّلام گفتم: از قول یعقوب به پسرانش خبرم ده: « اذهبوا فَتحسّسوا مِن یوسفَ و أخیِه - . یوسف / 87 - .» {بروید و جستجو کنید از یوسف و برادرش.} می­دانست یوسف که 20 سال از او جدا بوده، زنده است؟

فرمود: آری، گفتم: چگونه دانست؟ فرمود: سحرگاه دعا کرد و از خدا خواست که ملک الموت بر او فرود آید، و بِریال یعنی ملک الموت بر او فرود آمد و به او گفت: ای یعقوب چه کاری داری؟ گفت: به من بگو جان­ها را که می­ستانی با همند یا جدا جدا؟

گفت: جدا جدا، گفت: در میان جان­ها که به تو گذر کردند، جان یوسف گذر کرده است؟ گفت: نه، و یعقوب دانست او زنده است و به پسرانش گفت: از یوسف و برادرش جستجو کنید.

**[ترجمه]

بیان

فتحسسوا التحسس طلب الإحساس أی تعرفوا منهما و تفحصوا عن حالهما تقبضها مجتمعة لعل السؤال عن الاجتماع و التفرق فی الأخذ لأنه إذا قبضها مجتمعة یمکن أن یغفل عن خصوص کل واحد بخلاف ما إذا أخذ روحا روحا أو لأنه إذا قبضها مجتمعة یمکن أن تسلم إلیه بعد مرور الأیام لیجتمع عدد کثیر منها و لما یصل روح یوسف علیه السلام إلیه بعد ذلک و هذا الملک إما عزرائیل یقبض الأرواح من أعوانه أو غیره و یقبض منه و الأخیر أظهر.

**[ترجمه]این فرشته یا عزرائیل بوده که جان ستاند یا دیگری که جان­ها را از او ستاند و اگر با هم دریافت می­کرد بسا روح یوسف مشخص نبود و بسا که در سری ارواحی که بدو نرسیده بود، قرار داشت - . روضه کافی: 199 - .

**[ترجمه]

«18»

الْکَافِی، عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ مَیْسَرَةَ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ نَهَراً یَغْتَمِسُ فِیهِ جَبْرَئِیلُ کُلَّ غَدَاةٍ ثُمَّ یَخْرُجُ مِنْهُ فَیَنْفُضُ فَیَخْلُقُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ مِنْهُ تَقْطُرُ مَلَکاً(3).

**[ترجمه]روضه کافی: امام پنجم علیه السّلام فرمود: در بهشت نهری است و جبرئیل هر بامداد در آن فرو شود و از آن برآید و پر تکاند، و خدا عزّ و جلّ از هر قطره که از او بچکد، فرشته ای آفریند. - . روضه کافی: 272 -

**[ترجمه]

«19»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْحُسَیْنِ أَبِی الْعَلَا الْخَفَّافِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا انْهَزَمَ النَّاسُ یَوْمَ أُحُدٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا رَبِّ وَعَدْتَنِی أَنْ تُظْهِرَ دِینَکَ وَ إِنْ شِئْتَ لَمْ یُعْیِکَ فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَسْمَعُ دَوِیّاً شَدِیداً وَ أَسْمَعُ أَقْدِمْ حَیْزُومُ وَ مَا أَهُمُّ أَضْرِبُ أَحَداً إِلَّا

ص: 255


1- 1. فی المصدر: قال له فاخبرنی هل ....
2- 2. روضة الکافی: 199.
3- 3. روضة الکافی: 272.

سَقَطَ مَیِّتاً قَبْلَ أَنْ أَضْرِبَ فَقَالَ هَذَا جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ فِی الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ جَاءَهُ جَبْرَئِیلُ فَوَقَفَ إِلَی جَنْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ هَذِهِ هِیَ الْمُوَاسَاةُ فَقَالَ إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ أَنَا مِنْکُمَا ثُمَّ انْهَزَمَ النَّاسُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَأَتْبَعَهُمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَکُلَّمَا سَمِعُوا وَقْعَ حَوَافِرِ فَرَسِهِ جَدُّوا فِی السَّیْرِ فَکَانَ یَتْلُوهُمْ فَإِذَا ارْتَحَلُوا قَالَ هُوَ ذَا عَسْکَرُ مُحَمَّدٍ قَدْ أَقْبَلَ فَدَخَلَ أَبُو سُفْیَانَ مَکَّةَ فَأَخْبَرَهُمُ الْخَبَرَ وَ جَاءَ الرُّعَاةُ وَ الْحَطَّابُونَ فَدَخَلُوا مَکَّةَ فَقَالُوا رَأَیْنَا عَسْکَرَ مُحَمَّدٍ کُلَّمَا رَحَلَ أَبُو سُفْیَانَ وَ نَزَلُوا یَقْدُمُهُمْ فَارِسٌ عَلَی فَرَسٍ أَشْقَرَ یَطْلُبُ آثَارَهُمْ فَأَقْبَلَ أَهْلُ مَکَّةَ عَلَی أَبِی سُفْیَانَ یُوَبِّخُونَهُ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]روضه کافی: امام ششم علیه السّلام فرمود: چون روز احد مردم گریختند- و حدیث به درازا کشانده تا فرمود- پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله گفت: پروردگارا به من نوید دادی که دینت غلبه کند، و اگر این خواهی، درمانده نیستی و علی علیه السّلام نزد نبیّ صلی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: بانگی سخت شنوم و می­شنوم که « پیش شو، حیزوم.» و قصد ضربت به کسی را نمی­کنم جز آنکه پیش از ضربت، مرده بر زمین افتد، فرمود: او جبرئیل با میکائیل و اسرافیل به همراه فرشته ها است .

سپس جبرئیل علیه السّلام آمد و کنار رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله ایستاد و گفت: ای محمّد صلّی الله علیه و آله این کار علی علیه السّلام همای همدردی است. فرمود: راستی علی علیه السّلام از من است و من از اویم، جبرئیل علیه السّلام گفت: من هم از هر دوی شما، سپس مردم گریختند- و حدیث را تا آنجا کشانده که گفته- جبرئیل علیه السّلام آنان را دنبال کرد و چون آواز سم اسبش را می شنیدند در رفتن شتاب می­کردند و او در پی آن­ها بود، و چون کوچ می­کردند، می­گفتند: آن همان لشکر محمّد است که آمد، ابو سفیان به مکّه در آمد و گزارش داد، شبا­ن­ها و هیزم کش­ها به مکّه آمدند، گفتند: ما دیدیم که هر گاه لشکر ابو سفیان کوچ می­کرد، لشکر محمّد صلّی الله علیه و آله به جای آن­ها منزل می­گرفتند و یک سواری بر پشت اسب سرخی به دنبال آن­ها بود، اهل مکّه رو به ابو سفیان کردند و او را به باد سرزنش گرفتند، تا آخر خبر. - . روضه کافی: 318 -

**[ترجمه]

«20»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی یَزِیدَ الْحَمَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ أَرْبَعَةَ أَمْلَاکٍ فِی إِهْلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ کَرُوبِیلَ علیهم السلام فَمَرُّوا بِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ هُمْ مُعْتَمُّونَ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ فَلَمْ یَعْرِفْهُمْ وَ رَأَی هَیْئَةً حَسَنَةً فَقَالَ لَا یَخْدُمُ هَؤُلَاءِ أَحَداً إِلَّا أَنَا بِنَفْسِی وَ کَانَ صَاحِبَ أَضْیَافٍ فَشَوَی لَهُمْ عِجْلًا سَمِیناً حَتَّی أَنْضَجَهُ ثُمَّ قَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا وَضَعَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ رَأی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ

مِنْهُمْ خِیفَةً فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ حَسَرَ الْعِمَامَةَ عَنْ وَجْهِهِ وَ عَنْ رَأْسِهِ فَعَرَفَهُ إِبْرَاهِیمُ فَقَالَ أَنْتَ هُوَ فَقَالَ نَعَمْ وَ مَرَّتِ امْرَأَتُهُ سَارَةُ فَبَشَّرَهَا بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ فَقَالَتْ مَا قَالَ اللَّهُ فَأَجَابُوهَا بِمَا فِی الْکِتَابِ الْعَزِیزِ فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام لَهُمْ فِیمَا ذَا جِئْتُمْ قَالُوا لَهُ فِی إِهْلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَأْتُوا لُوطاً وَ هُوَ فِی زِرَاعَةٍ لَهُ قُرْبَ الْمَدِینَةِ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ هُمْ مُعْتَمُّونَ فَلَمَّا رَآهُمْ رَأَی هَیْئَةً حَسَنَةً عَلَیْهِمْ عَمَائِمُ بِیضٌ وَ ثِیَابٌ بِیضٌ فَقَالَ لَهُمْ الْمَنْزِلَ فَقَالُوا نَعَمْ فَتَقَدَّمَهُمْ وَ مَشَوْا خَلْفَهُ فَنَدِمَ عَلَی عَرْضِهِ عَلَیْهِمُ الْمَنْزِلَ وَ قَالَ أَیَّ شَیْ ءٍ صَنَعْتُ آتِی بِهِمْ قَوْمِی وَ أَنَا أَعْرِفُهُمْ فَالْتَفَتَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ إِنَّکُمْ تَأْتُونَ شِرَاراً مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُمُ امْرَأَتُهُ رَأَتْ هَیْئَةً

ص: 256


1- 1. روضة الکافی: 318.

حَسَنَةً فَصَعِدَتْ فَوْقَ السَّطْحِ وَ صَفَّقَتْ فَلَمْ یَسْمَعُوا فَدَخَّنَتْ فَلَمَّا رَأَوُا الدُّخَانَ أَقْبَلُوا یُهْرَعُونَ إِلَی الْبَابِ (1)

وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ فَکَاثَرُوهُ حَتَّی دَخَلُوا الْبَیْتَ فَأَهْوَی جَبْرَئِیلُ نَحْوَهُمْ بِإِصْبَعِهِ فَذَهَبَتْ أَعْیُنُهُمْ وَ سَاقَ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ اقْتَلَعَهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِجَنَاحِهِ مِنْ سَبْعِ أَرَضِینَ ثُمَّ رَفَعَهَا حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاءِ الدُّنْیَا نُبَاحَ الْکِلَابِ وَ صِیَاحَ الدِّیَکَةِ ثُمَّ قَلَبَهَا وَ أَمْطَرَ عَلَیْهَا وَ عَلَی مَنْ حَوْلَ الْمَدِینَةِ حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ (2).

**[ترجمه]روضه کافی: امام ششم علیه السّلام فرمودند که: خدا چهار فرشته برای هلاک قوم لوط فرستاد: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کروبیل، و این­ها عمامه بسته به ابراهیم علیه السّلام گذر کردند و بر او سلام دادند، و آن­ها را نشناخت و وضع زیبائی در آن­ها دید، و گفت: خودم باید به آن­ها خدمت کنم، مهمان نواز بود، یک گوساله فربه برای آن­ها سر برید و پخت و نزد آن­ها برد، و چون در بر آن­ها نهاد و دید دست بدان نزدند، همه آن­ها را ناشناس دانست و از آن­ها ترسید.

چون جبرئیل این را دید عمامه از رو و از سر برگرفت و ابراهیم علیه السّلام او را شناخت، گفت: تو او هستی، گفت: آری، و زنش ساره گذر کرد و او را به اسحاق و پس از او به یعقوب مژده داد، و گفت: آنچه خدا فرموده، و پاسخش دادند بدان چه در قرآن است. ابراهیم گفت: برای چه آمدید؟ گفتند: برای هلاک کردن قوم لوط- و حدیث را کشانده تا فرموده- نزد لوط آمدند و او در کشت خود بود. نزدیک شهر به او سلام دادند و عمامه بر سر داشتند، چون آن­ها را زیبا دید با عمامه سفید و جامه سفید، به آن­ها گفت: منزل می­خواهید؟ گفتند: آری، جلو افتاد و به دنبالش رفتند و از منزل بردن آن­ها پشیمان شد، گفت: چه کاری کردم آن­ها را نزد قوم خود آوردم که آن­ها را می­شناسم .

به آن­ها رو کرد و گفت: نزد شرار خلق اللَّه می آئید- و سخن بدانجا کشیده تا فرموده- و چون زنش آن­ها را دید که زیبا هستند، پشت بام برآمد، دست زد و مردم نشنیدند و دود کرد و چون دود را دیدند، در خانه دویدند - و سخن بدانجا کشیده تا فرموده- بسیار شدند و وارد خانه شدند، و جبرئیل با انگشت بدان­ها اشاره کرد و کور شدند- تا فرموده- سپس جبرئیل آن شهر را از زمین هفتم با بال خود کند و بالا برد تا اهل آسمان دنیا، بانگ سگان و آواز خروس­های آن­ها را شنیدند، و آن را واژگون کرد و بر آن­ها و هر که اطراف شهر بود سنگ سجیل بارید - . روضه کافی: 328 - .

**[ترجمه]

«21»

وَ مِنْهُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا اتَّخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا أَتَاهُ بُشْرَاهُ بِالْخُلَّةِ فَجَاءَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فِی صُورَةِ شَابٍّ أَبْیَضَ عَلَیْهِ ثَوْبَانِ أَبْیَضَانِ یَقْطُرُ رَأْسُهُ مَاءً وَ دُهْناً فَدَخَلَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام الدَّارَ فَاسْتَقْبَلَهُ خَارِجاً مِنَ الدَّارِ وَ کَانَ إِبْرَاهِیمُ رَجُلًا غَیُوراً وَ کَانَ إِذَا خَرَجَ فِی حَاجَةٍ أَغْلَقَ بَابَهُ وَ أَخَذَ مِفْتَاحَهُ مَعَهُ ثُمَّ رَجَعَ فَفَتَحَ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ (3)

أَحْسَنَ مَا یَکُونُ مِنَ الرِّجَالِ فَأَخَذَ بِیَدِهِ وَ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَنْ أَدْخَلَکَ دَارِی فَقَالَ رَبُّهَا أَدْخَلَنِیهَا فَقَالَ رَبُّهَا أَحَقُّ بِهَا مِنِّی فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ فَفَزِعَ إِبْرَاهِیمُ وَ قَالَ جِئْتَنِی لِتَسْلُبَنِی رُوحِی قَالَ لَا وَ لَکِنِ اتَّخَذَ اللَّهُ عَبْداً خَلِیلًا فَجِئْتُ لِبِشَارَتِهِ فَقَالَ مَنْ هُوَ لَعَلِّی أَخْدُمُهُ حَتَّی أَمُوتَ قَالَ أَنْتَ هُوَ فَدَخَلَ عَلَی سَارَةَ فَقَالَ لَهَا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اتَّخَذَنِی خَلِیلًا(4).

**[ترجمه]روضه کافی: از ابو جعفر علیه السّلام روایت شده که: چون خدا ابراهیم علیه السّلام را خلیل خود ساخت و مژده خلّت او رسید، ملک الموت در صورت جوان سفید که دو جامه سپید پوشیده، و سرش مرتب کرده، به خانه ابراهیم علیه السّلام آمد و وی از بیرون خانه به پیشواز او آمد، ابراهیم علیه السّلام مرد غیوری بود و چون برای کاری از خانه بیرون می­رفت در خانه اش را می بست و کلیدش با خود برمی­داشت، سپس بازگشت و در گشود، ناگاه مردی زیباتر از مردها را در خانه دید، دست او را گرفت و گفت: ای بنده خدا چه کسی تو را وارد خانه من کرده؟ گفت: پروردگارش مرا وارد کرده، گفت: پروردگارش بدان سزاوارتر از من است، تو کیستی؟ گفت: من ملک الموتم.

ابراهیم علیه السّلام هراس کرد، و گفت: آمدی جانم را بگیری؟ گفت: نه، ولی خدا بنده ای را دوست خود برگرفته و آمدم به تو مژده دهم، گفت: او کیست تا اینکه خدمت او کنم تا بمیرم؟ گفت: او توئی، و او نزد ساره رفت و گفت: خدایم مرا دوست خود گرفته است. - . روضه کافی: 362 -

**[ترجمه]

«22»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنْ عِدَّةِ کُتُبٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَهُ جَبْرَئِیلُ یُنَاجِیهِ إِذِ انْشَقَّ أُفُقُ السَّمَاءِ فَأَقْبَلَ جَبْرَئِیلُ یَتَضَاءَلُ وَ یَدْخُلُ بَعْضُهُ فِی بَعْضٍ وَ یَدْنُو مِنَ الْأَرْضِ فَإِذَا مَلَکٌ قَدْ مَثُلَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یُخَیِّرُکَ بَیْنَ أَنْ تَکُونَ نَبِیّاً

ص: 257


1- 1. أی یمشون إلیه سریعا و فی اضطراب.
2- 2. روضة الکافی: 328.
3- 3. فی المصدر: برجل قائم أحسن.
4- 4. روضة الکافی: 392.

مَلِکاً وَ بَیْنَ أَنْ تَکُونَ نَبِیّاً عَبْداً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَیَّ بِیَدِهِ أَنْ تَوَاضَعْ فَعَرَفْتُ أَنَّهُ لِی نَاصِحٌ فَقُلْتُ عَبْدٌ نَبِیٌّ فَعَرَجَ ذَلِکَ الْمَلَکُ إِلَی السَّمَاءِ فَقُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ قَدْ کُنْتُ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ هَذَا فَرَأَیْتُ مِنْ حَالِکَ مَا شَغَلَنِی عَنِ الْمَسْأَلَةِ فَمَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ قَالَ هَذَا إِسْرَافِیلُ خَلَقَهُ اللَّهُ یَوْمَ خَلَقَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ صَافّاً قَدَمَیْهِ لَا یَرْفَعُ طَرْفَهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الرَّبِّ سَبْعُونَ نُوراً مَا مِنْهَا نُورٌ یَدْنُو مِنْهُ أَحَدٌ(1) إِلَّا احْتَرَقَ بَیْنَ یَدَیْهِ اللَّوْحُ الْمَحْفُوظُ فَإِذَا أَذِنَ اللَّهُ فِی شَیْ ءٍ فِی السَّمَاءِ أَوْ فِی الْأَرْضِ ارْتَفَعَ ذَلِکَ اللَّوْحُ فَضُرِبَ جَبْهَتَهُ فَیَنْظُرُ فِیهِ فَإِنْ کَانَ مِنْ عَمَلِی أَمَرَنِی بِهِ وَ إِنْ کَانَ مِنْ عَمَلِ مِیکَائِیلَ أَمَرَهُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ مِنْ عَمَلِ مَلَکِ الْمَوْتِ أَمَرَهُ بِهِ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ عَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ أَنْتَ قَالَ عَلَی الرِّیَاحِ وَ الْجُنُودِ قُلْتُ عَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ مِیکَائِیلُ قَالَ عَلَی النَّبَاتِ وَ الْقَطْرِ قُلْتُ عَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ عَلَی قَبْضِ الْأَنْفُسِ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّهُ هَبَطَ إِلَّا لَقِیَامِ السَّاعَةِ وَ مَا ذَاکَ الَّذِی رَأَیْتَ مِنِّی إِلَّا خَوْفاً مِنْ قِیَامِ السَّاعَةِ(2).

**[ترجمه]درّ المنثور : از چند کتاب از ابن عباس روایت شده که گفت: در این میان که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم با جبرئیل در یک گوشه بود، بناگاه افق آسمان شکافت و جبرئیل رنگ باخت و درهم شد و به زمین چسبید، ناگاه فرشته ای برابر پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: ای محمّد صلّی الله علیه و آله خدایت سلام می­رساند و مخیّر می­کند که پیغمبر باشی و شاه، یا پیغمبر باشی و بنده؟ رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جبرئیل با دست به من اشاره کرد که فروتنی کن و من دانستم خیرخواه است، و گفتم، پیغمبر و بنده، و آن فرشته به آسمان برآمد.

پیغمبر صلّی الله علیه و آله فرمود: من می­خواستم در مورد او از تو بپرسم، و حالی در تو دیدم که مانع پرسش شد، این کی بود؟ گفت: این اسرافیل بود، خدا از روز اوّل که او را پیش خود آفریده، گام نهاده و چشم به زیر است، میان او و پروردگار 70 نور است. کسی بدان­ها نزدیک نشود جز اینکه بسوزد، لوح محفوظ نزد او است، و چون خدا فرمانی در آسمان­ها یا زمین صادر کند آن لوح برآید و به پیشانی اسرافیل زند تا بدان بنگرد، اگر کار من باشد به­ من فرماید، و اگر کار میکائیل باشد به او فرماید، و اگر کار ملک الموت باشد به او گوید.

گفتم: ای جبرئیل تو بر سر چه کاری؟ گفت: بر باد و لشکرهایم، گفتم: میکائیل چه کاره است؟ گفت: گیاه و باران به دست او است، گفتم: ملک الموت؟ گفت: جان­ستان است و من گمان کردم فرود نیامده، مگر برای برپا کردن قیامت، و آن ترسی که در من دیدی از برپا شدن قیامت بود. - . درّ المنثور 1: 91 -

**[ترجمه]

«23»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَفْضَلُ الْمَلَائِکَةِ جَبْرَئِیلُ (3).

**[ترجمه]ابن عباس گفت که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: برتر فرشته ها جبرئیل است. - . درّ المنثور 1: 91- 92 -

**[ترجمه]

«24»

وَ عَنْ مُوسَی بْنِ أَبِی عَائِشَةَ قَالَ: بَلَغَنِی أَنَّ جَبْرَئِیلَ إِمَامُ أَهْلِ السَّمَاءِ(4).

**[ترجمه]موسی بن ابی عائشه گفت: به من خبر رسیده، جبرئیل علیه السّلام امام اهل آسمان است. - . درّ المنثور 1: 91- 92 -

**[ترجمه]

«25»

وَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ مُوَکَّلٌ بِحَاجَاتِ الْعِبَادِ فَإِذَا دَعَاهُ الْمُؤْمِنُ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ احْبِسْ حَاجَةَ عَبْدِی فَإِنِّی أُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ صَوْتَهُ وَ إِذَا دَعَا الْکَافِرُ قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ اقْبِضْ حَاجَةَ عَبْدِی فَإِنِّی أُبْغِضُهُ وَ أُبْغِضُ صَوْتَهُ (5).

**[ترجمه]از جابر بن عبد اللَّه روایت شده که جبرئیل گماشته بر حاجت بنده ها است، چون مؤمنی دعا کند خدا فرماید: ای جبرئیل دعایش را نگهدار که من او را و آوازش را دوست دارم، و چون کافر دعا کند، فرماید: زود حاجتش برآر که دشمن او و آواز اویم. - . درّ المنثور 1: 91- 92 -

**[ترجمه]

«26»

وَ عَنْ شُرَیْحِ بْنِ عُبَیْدٍ: أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ رَأَی جَبْرَئِیلَ فِی خِلْقَتِهِ مَنْظُومٌ أَجْنِحَتُهُ بِالزَّبَرْجَدِ وَ اللُّؤْلُؤِ وَ الْیَاقُوتِ قَالَ فَخُیِّلَ إِلَیَّ أَنَّ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ قَدْ سَدَّ الْأُفُقَ وَ کُنْتُ أَرَاهُ قَبْلَ ذَلِکَ عَلَی صُوَرٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ أَکْثَرُ مَا کُنْتُ أَرَاهُ عَلَی صُورَةِ دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ وَ کُنْتُ أَحْیَاناً أَرَاهُ کَمَا یَرَی الرَّجُلُ صَاحِبَهُ مِنْ وَرَاءِ الْغِرْبَالِ (6).

ص: 258


1- 1. لیس فی المصدر لفظة« احد».
2- 2. الدّر المنثور: ج 1، ص 91 و 92.
3- 3. الدّر المنثور: ج 1، ص 91 و 92.
4- 4. الدّر المنثور: ج 1، ص 91 و 92.
5- 5. الدّر المنثور: ج 1، ص 91 و 92.
6- 6. الدّر المنثور: ج 1، ص 91 و 92.

**[ترجمه]از شریح بن عبید است که چون پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله به آسمان برآمد جبرئیل را در آفرینش او دید و پرهایش از زبرجد و لؤلؤ و یاقوت بود، فرمود: به نظرم رسید که میان دو دیده اش افق را بسته، و پیش از آن به صورت­های مختلف و بیشتر به صورت دحیه کلبی، او را دیده بودم و بسا او را چنان می­دیدم که گوئی از پشت غربال او را می­بینم. - . درّ المنثور 1: 91- 92 -

**[ترجمه]

«27»

وَ عَنْ حُذَیْفَةَ: لِجَبْرَئِیلَ جَنَاحَانِ وَ عَلَیْهِ وِشَاحٌ مِنْ دُرٍّ مَنْظُومٍ وَ هُوَ بَرَّاقُ الثَّنَایَا أَجْلَی الْجَبِینِ (1)

وَ رَأْسُهُ مُحَبَّکٌ حَبْکَ مِثْلِ اللُّؤْلُؤِ(2)

کَأَنَّهُ الثَّلْجُ وَ قَدَمَاهُ إِلَی الْخُضْرَةِ(3).

**[ترجمه]از حذیفه است که جبرئیل دو پر دارد و حمایلی از درّ به رشته کشیده، دندان­های پیشین او درخشانند، پیشانی او روشن، و سرش مانند لؤلؤ تیره تیره، و چون برف است، رد و گامش سبزه است - . درّ المنثور 1: 91- 92 - .

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة رأسه محبک أی شعر رأسه متکثر من الجعودة مثل الماء الساکن و الرمل إذا هبت علیهما الریح فیتجعدان و یصیران طرائق.

**[ترجمه]«رأس محبّک» در نهایه آمده که یعنی مانند موی فرزده است هم چنانکه آب ساکن و ماسه وقتی باد بر آن بوزد، موج برمی­دارد و راه راه می­شود.

**[ترجمه]

«28»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَا بَیْنَ مَنْکِبَیْ جَبْرَئِیلَ مَسِیرَةُ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ لِلطَّائِرِ السَّرِیعِ الطَّیَرَانِ (4).

**[ترجمه]درّ المنثور : ابن عباس می­گوید که: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: میان دو شانه جبرئیل برای پرنده شتابان، پانصد سال راه است. - . درّ المنثور 1: 92 -

**[ترجمه]

«29»

وَ عَنْ وَهْبٍ: أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ خَلْقِ جَبْرَئِیلَ فَذَکَرَ أَنَّ مَا بَیْنَ مَنْکِبَیْهِ مِنْ ذِی إِلَی ذِی خَفْقُ الطَّیْرِ سَبْعَمِائَةِ عَامٍ (5).

**[ترجمه]در روایت وهب آن را 700 سال راه دانسته است. - . درّ المنثور 1: 92 -

**[ترجمه]

«30»

وَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ سَأَلَ جَبْرَئِیلَ أَنْ یَتَرَاءَی لَهُ فِی صُورَتِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ إِنَّکَ لَنْ تُطِیقَ ذَلِکَ قَالَ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَفْعَلَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُصَلَّی فِی لَیْلَةٍ مُقْمِرَةٍ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فِی صُورَتِهِ فَغُشِیَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ رَآهُ ثُمَّ أَفَاقَ وَ جَبْرَئِیلُ مُسْنِدُهُ وَ وَاضِعٌ إِحْدَی یَدَیْهِ عَلَی صَدْرِهِ وَ الْأُخْرَی بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا کُنْتُ أَرَی أَنَّ شَیْئاً مِمَّنْ یُخْلَقُ هَکَذَا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ فَکَیْفَ لَوْ رَأَیْتَ إِسْرَافِیلَ إِنَّ لَهُ لَاثْنَیْ عَشَرَ جَنَاحاً مِنْهَا جَنَاحٌ فِی الْمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ فِی الْمَغْرِبِ وَ إِنَّ الْعَرْشَ عَلَی کَاهِلِهِ وَ إِنَّهُ لَیَتَضَاءَلُ الْأَحْیَانَ لِعَظَمَةِ اللَّهِ حَتَّی یَصِیرَ مِثْلَ الْوَصَعِ حَتَّی مَا یَحْمِلُ عَرْشَهُ إِلَّا عَظَمَتُهُ (6).

**[ترجمه]از ابن شهاب است که رسول صلّی اللَّه علیه و آله و سلم از جبرئیل خواست که خود را به صورت اصلی نماید، جبرئیل گفت: تاب دیدن آن را نداری، فرمود: دوست دارم چنین کنی، رسول خدا صلّی الله علیه و آله شب مهتابی برای نماز بیرون شد و جبرئیل در صورت خود آمد و نمایان شد و پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم چون او را دید از هوش رفت، چون به هوش آمد جبرئیل او را داشت یک دست بر سینه او نهاده و یک دستش را میان دو شانه اش گذاشته بود..

رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: نمی­دانستم خدا چیزی را چنین آفریده باشد، جبرئیل گفت: چگونه ای اگر اسرافیل را بینی که 12 بال دارد یکی در مشرق و یکی در مغرب، و عرش بر دوش او است و بسا از عظمت خدا چنان کوچک شود که مانند پرنده ای کوچک­تر از گنجشک شود، تا عرش او را جز عظمتش برندارد. - . درّ المنثور 1: 92 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه إن العرش علی منکب إسرافیل و إنه لیتواضع لله حتی یصیر مثل الوصع یروی بفتح الصاد و سکونها و هو طائر أصغر من العصفور و الجمع وصعان.

ص: 259


1- 1. فی المصدر: الجبینین.
2- 2. فی المصدر: و رأسه حبک حبک مثل المرجان و هو اللؤلؤ.
3- 3. الدّر المنثور: ج 1، ص 92.
4- 4. الدّر المنثور: ج 1، ص 92.
5- 5. الدّر المنثور: ج 1، ص 92.
6- 6. الدّر المنثور: ج 1، ص 92.

**[ترجمه]در نهایه آمده است که عرش خدا بر دوش اسرافیل است و آنقدر در برابر خدا تعظیم می­کند که مانند وصع می­شود و وصع پرنده­ای کوچک­تر از گنجشک است .

**[ترجمه]

«31»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنْ أَبِی سَعِیدٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّةِ لَنَهَراً مَا یَدْخُلُهُ جَبْرَئِیلُ مِنْ دَخْلَةٍ فَیَخْرُجَ فَیَنْتَفِضَ إِلَّا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ مِنْهُ مَلَکاً(1).

**[ترجمه]أبی سعید از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت نموده که: در بهشت نهری است، هر بار جبرئیل در آن درآید و برآید و خود را تکاند، خدا از هر قطره که از او بچکد فرشته ای آفریند. - . درّ المنثور 1: 93 -

**[ترجمه]

«32»

قَالَ: وَ رُوِیَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَبْکِی فَقَالَ لَهُ مَا یُبْکِیکَ قَالَ مَا لِی لَا أَبْکِی فَوَ اللَّهِ مَا جَفَّتْ لِی عَیْنٌ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ النَّارَ مَخَافَةَ أَنْ أَعْصِیَهُ فَیَقْذِفَنِی فِیهَا وَ قَالَ مَا ضَحِکَ مِیکَائِیلُ مُنْذُ خُلِقَتِ النَّارُ(2).

**[ترجمه]گفت: روایت است که جبرئیل گریان نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم آمد و پیغمبر صلّی الله علیه و آله به او گفت: چرا گریه کنی؟ گفت: چرا نگریم، خدا از روزی که دوزخ را آفریده چشمم از ترس اینکه گناه کنم و مرا در آن افکند، خشک نشده گفت: میکائیل از روزی که دوزخ آفریده شده نخندیده. - . درّ المنثور 1: 93 -

**[ترجمه]

«33»

وَ عَنْ عِکْرِمَةَ قَالَ: سَأَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلَ عَنْ أَکْرَمِ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ فَعَرَجَ ثُمَّ هَبَطَ فَقَالَ أَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَأَمَّا جَبْرَئِیلُ فَصَاحِبُ الْحَرْبِ وَ صَاحِبُ الْمُرْسَلِینَ وَ أَمَّا مِیکَائِیلُ فَصَاحِبُ کُلِّ قَطْرَةٍ تَسْقُطُ

وَ کُلِّ وَرَقَةٍ تَنْبُتُ وَ کُلِّ وَرَقَةٍ تَسْقُطُ وَ أَمَّا مَلَکُ الْمَوْتِ فَهُوَ مُوَکَّلٌ بِقَبْضِ رُوحِ کُلِّ عَبْدٍ فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ وَ أَمَّا إِسْرَافِیلُ فَأَمِینُ اللَّهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ (3).

**[ترجمه]عکرمه گفت: که رسول خدا صلّی الله علیه و آله از جبرئیل پرسید: گرامی ترین خلق، نزد خدا کیست، بالا رفت و فرود آمد و گفت: گرامی ترین خلق نزد خدا جبرئیل است و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت، اما جبرئیل سرکار جنگ و یار پیغمبران است، و میکائیل سرکار هر قطره که ببارد، و هر برگ که بروید، و هر برگ که بیفتد، و ملک الموت گماشته به گرفتن جان هر بنده است در خشکی و یا دریا، و اسرافیل امین خدا میان او و آنان است. - . درّ المنثور 1: 93 -

**[ترجمه]

«34»

وَ عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ جَبْرَئِیلَ وَقَفَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ عِصَابَةٌ خَضْرَاءُ قَدْ عَلَاهَا الْغُبَارُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا الْغُبَارُ الَّذِی أَرَی عَلَی عِصَابَتِکَ قَالَ إِنِّی زُرْتُ الْبَیْتَ فَازْدَحَمَتِ الْمَلَائِکَةُ عَلَی الرُّکْنِ فَهَذَا الْغُبَارُ الَّذِی تَرَی مِمَّا تَثِیرُ بِأَجْنِحَتِهَا(4).

**[ترجمه]از ابن عباس است که: جبرئیل برابر رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله ایستاد و سربندی سبز داشت که گرد گرفته بود، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این گرد که بر سربند تو است چیست؟ گفت: من خانه کعبه را زیارت کردم و فرشته ها بر رکن مزاحمت کردند و با بال خود این گرد که بینی برافشاندند. - . درّ المنثور 1: 93 -

**[ترجمه]

«35»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَجْلِساً فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاضِعاً کَفَّیْهِ عَلَی رُکْبَتَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَدِّثْنِی عَنِ الْإِسْلَامِ قَالَ الْإِسْلَامُ أَنْ تُسْلِمَ وَجْهَکَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ فَقَدْ أَسْلَمْتَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَدِّثْنِی عَنِ الْإِیمَانِ قَالَ الْإِیمَانُ أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ الْکِتَابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمَوْتِ وَ الْحَیَاةِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ تُؤْمِنَ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الْحِسَابِ وَ الْمِیزَانِ وَ تُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ کُلِّهِ خَیْرِهِ وَ شَرِّهِ قَالَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ فَقَدْ آمَنْتَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ حَدِّثْنِی مَا الْإِحْسَانُ قَالَ الْإِحْسَانُ أَنْ تَعْمَلَ

ص: 260


1- 1. الدّر المنثور: ج 1، ص 93.
2- 2. الدّر المنثور: ج 1، ص 93.
3- 3. الدّر المنثور: ج 1، ص 93.
4- 4. الدّر المنثور: ج 1، ص 93.

لِلَّهِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ (1).

**[ترجمه]از ابن عباس است که: جبرئیل در یک مجلسی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نشسته بود، آمد برابر او نشست و دو کف بر دو زانوی او نهاد و گفت: یا رسول اللَّه، اسلام را به من بازگو، فرمود: اسلام این است که دل به خدا داری و گواهی دهی معبودی بر حق جز خدا نیست. یگانه است، شریک ندارد و اینکه محمّد صلّی الله علیه و آله بنده و رسول او است، فرمود: چون چنین کنی مسلمانی، گفت: یا رسول اللَّه از ایمان به من بازگو.

فرمود: ایمان این است که خدا و روز باز پسین را باور داری و فرشته ها و قرآن و پیغمبران و مرگ و زندگی پس از مرگ را، بهشت و دوزخ و حساب و میزان را باور کنی، و قدر را از نیک و بدش باور داری، و چون چنین کنی ایمان داری، گفت: یا رسول اللَّه از احسان به من بگو؟ فرمود: که برای خدا چنان کار کنی که گویا او را می بینی، و اگر نبینی او تو را بیند. - . درّ المنثور 1: 93 -

**[ترجمه]

«36»

وَ عَنْ أَنَسٍ وَ غَیْرِهِ بِأَسَانِیدَ قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً مَعَ أَصْحَابِهِ إِذْ جَاءَهُ رَجُلٌ عَلَیْهِ ثِیَابُ السَّفَرِ یَتَخَلَّلُ النَّاسَ حَتَّی جَلَسَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رُکْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ مَا الْإِسْلَامُ وَ سَاقُوا الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِمْ (2) یَا رَسُولَ اللَّهِ مَتَی السَّاعَةُ قَالَ مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ وَ أَدْبَرَ الرَّجُلُ فَذَهَبَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیَّ بِالرَّجُلِ فَاتَّبَعُوهُ یَطْلُبُونَهُ فَلَمْ یَرَوْا شَیْئاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ جَاءَکُمُ لِیُعَلِّمَکُمْ دِینَکُمْ.

**[ترجمه]از انس و دیگران روایت شده که در این میان که پیغمبر صلّی الله علیه و آله با یارانش نشسته بود، مردی در جامه سفر نزد او آمد و مردم را بهم زد تا در برابر او نشست و دست بر زانویش نهاد و گفت: یا محمّد صلّی الله علیه و آله اسلام چیست؟ و حدیث را چنانچه گذشت کشانده تا گفته- یا رسول اللَّه کی قیامت می شود؟ فرمود: آنکه پرسیده شده از پرسنده بدان داناتر نیست، و مرد برگشت و رفت، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: او را نزد من آرید، دنبالش رفتند و چیزی ندیدند، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: این جبرئیل بود، آمده بود دین شما را به شما بیاموزد.

**[ترجمه]

«37»

وَ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ الصُّورَ مِنْ لُؤْلُؤَةٍ بَیْضَاءَ فِی صَفَاءِ الزُّجَاجَةِ ثُمَّ قَالَ لِلْعَرْشِ خُذِ الصُّورَ فَتَعَلَّقْ بِهِ ثُمَّ قَالَ کُنْ فَکَانَ إِسْرَافِیلَ فَأَمَرَهُ أَنْ یَأْخُذَ الصُّورَ فَأَخَذَهُ وَ بِهِ ثُقَبٌ بِعَدَدِ کُلِّ رُوحٍ مَخْلُوقَةٍ وَ نَفْسٍ مَنْفُوسَةٍ لَا تَخْرُجُ رُوحَانِ مِنْ ثَقْبٍ وَاحِدٍ وَ فِی وَسَطِ الصُّورِ کُوَّةٌ(3)

کَاسْتِدَارَةِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ إِسْرَافِیلُ وَاضِعٌ فَمَهُ عَلَی ذَلِکَ الْکُوَّةِ(4) ثُمَّ قَالَ لَهُ الرَّبُّ تَعَالَی قَدْ وَکَّلْتُکَ

بِالصُّورِ فَأَنْتَ لِلنَّفْخَةِ وَ لِلصَّیْحَةِ فَدَخَلَ إِسْرَافِیلُ فِی مُقَدَّمِ الْعَرْشِ فَأَدْخَلَ رِجْلَهُ الْیُمْنَی تَحْتَ الْعَرْشِ وَ قَدَّمَ الْیُسْرَی وَ لَمْ یُطْرِفْ مُنْذُ خَلَقَهُ اللَّهُ یَنْظُرُ مَتَی یُؤْمَرُ بِهِ (5).

**[ترجمه]درالمنثور: وهب بن منبه گفت که: خدا صور را از لؤلؤ [سفید] آفریده به زلالی آئینه و پس از آن به عرش فرمود: این صور را بگیر و بدان در آویخت، سپس فرمود: باش، و اسرافیل آمد، و به او فرمود: صور را بگیر. آن را گرفت و در آن به شماره هر جان و هر نفس کش سوراخی است، دو جان از یک سوراخ بر نیایند.

در میان صور روزنی است، چون گردی آسمان و زمین و اسرافیل لب بر آن نهاده و آنگاه خدای تعالی فرمود: البته تو را گماردم بر صور، دمیدن و فریاد تو راست، اسرافیل در جلو عرش درآمد و پای راستش را زیر عرش در آورد و چپش از پیش داشت، و از روزی که خدایش آفریده، دیده بر هم نزد و چشم دارد که خدا چه وقت او را فرمان دهد. - . درّ المنثور 5: 338 -

**[ترجمه]

«38»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ قَالَ الرُّوحُ الْأَمِینُ جَبْرَئِیلُ رَأَیْتُ لَهُ سِتَّمِائَةِ جَنَاحٍ مِنْ لُؤْلُؤٍ قَدْ نَشَرَهُمَا فِیهِمَا(6) مِثْلَ رِیشِ الطَّوَاوِیسِ (7).

**[ترجمه]درالمنثور: ابن عباس از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله درباره قول خدای تعالی:« نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ.»{«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد.} فرمود: روح الامین جبرئیل است که 600 بال لؤلؤ در او دیدم که بازشان کرده بود به مانند پر طاوس­ها. - . درّ المنثور 5: 94 -

**[ترجمه]

«39»

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: کَیْفَ أُنْعَمُ وَ قَدِ

ص: 261


1- 1. الدّر المنثور: ج 1، ص 93.
2- 2. فی المخطوطة: قوله.
3- 3. کرة( خ).
4- 4. الکرة( خ).
5- 5. الدّر المنثور: ج 5 ص 338.
6- 6. فی المصدر: قد نشرها فهم مثل ....
7- 7. الدّر المنثور: ج 5، ص 94.

الْتَقَمَ صَاحِبُ الْقَرْنِ الْقَرْنَ وَ حَنَی جَبْهَتَهُ وَ أَصْغَی سَمْعَهُ یَنْتَظِرُ أَنْ یُؤْمَرَ أَنْ یَنْفُخَ فَیَنْفُخَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ فَکَیْفَ نَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُولُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا(1).

**[ترجمه]درالمنثور: از أبی سعید خدری است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چگونه خوشم وقتی که صاحب صور، صور را به دهان گرفته و پیشانی خم کرده و گوش فرا دارد و منتظر فرمان دمیدن است تا بدمد؟

مسلمانان گفتند: چه گوئیم یا رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و سلم، فرمود: بگوئید: «حسبنا اللَّه و نعم الوکیل علی اللَّه توکلنا.»{ بس است ما را خدا و خوب نگهداریست، کار خود به خدا گذاریم.}

**[ترجمه]

توضیح

قال الجوهری فیه کیف أنعم و صاحب القرن قد التقمه أی کیف أتنعم من النعمة بالفتح و هی المسرة و الفرح و الترفه.

**[ترجمه]جوهری گفته: کیف انعم، از نعمه به فتح است به معنی شادی و خوشی و رفاه. - . درّ المنثور 5: 337 -

**[ترجمه]

«40»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: الصُّورُ کَهَیْئَةِ الْقَرْنِ یُنْفَخُ فِیهِ (2).

**[ترجمه]درّ المنثور: از ابن مسعود است که: صور مانند شاخی است که در آن می­دمند. - . درّ المنثور 5: 338 -

**[ترجمه]

«41»

وَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: مَا طَرَفَ صَاحِبُ الصُّورِ مُذْ وُکِّلَ بِهِ مُسْتَعِدّاً یَنْظُرُ نَحْوَ الْعَرْشِ مَخَافَةَ أَنْ یُؤْمَرَ بِالصَّیْحَةِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْهِ طَرْفُهُ کَأَنَّ عَیْنَهُ کَوْکَبَانِ دُرِّیَّانِ (3).

**[ترجمه]درّ المنثور: أبو هریره می­گوید: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: از روزی که اسرافیل بر صور گماشته شده، دیده به عرش بالا نکرده است، مبادا پیش از آنکه دیده برگرداند، فرمان فریاد به او داده شود، دو چشمش چون دو اختر درخشانند. - . درّ المنثور 5 : 338 -

**[ترجمه]

«42»

وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ: إِنَّ صَاحِبَیِ الصُّورِ بِأَیْدِیهِمَا قَرْنَانِ یُلَاحِظَانِ النَّظَرَ مَتَی یُؤْمَرَانِ (4).

**[ترجمه]درّ المنثور : از أبی سعید است که دو صور دار، دو شاخ به دست دارند، و می­پایند که کی فرمان بدان­ها رسد. - . درّ المنثور 5: 338 -

**[ترجمه]

«43»

وَ عَنْهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ مَا مِنْ صَبَاحٍ إِلَّا وَ مَلَکَانِ مُوَکَّلَانِ بِالصُّورِ یَنْتَظِرَانِ مَتَی یُؤْمَرَانِ أَنْ یَنْفُخَا(5) فِی الصُّورِ فَیَنْفُخَا(6).

**[ترجمه]درّ المنثور: أبی سعید گفت که: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمودند که: بامداد نیاید جز دو فرشته گماشته بر صور منتظرند کی فرمان یابند در صور بدمند و در آن بدمند. - . درّ المنثور 5: 338 -

**[ترجمه]

«44»

وَ عَنْ کَعْبٍ قَالَ: إِسْرَافِیلُ لَهُ أَرْبَعَةُ أَجْنِحَةٍ جَنَاحَانِ فِی الْهَوَاءِ وَ جَنَاحٌ قَدْ تَسَرْوَلَ بِهِ وَ جَنَاحٌ عَلَی کَاهِلِهِ وَ الْقَلَمُ عَلَی أُذُنِهِ فَإِذَا نَزَلَ الْوَحْیُ کَتَبَ الْقَلَمُ وَ دَرَسَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ مَلَکُ الصُّورِ أَسْفَلَ مِنْهُ جَاثٍ عَلَی إِحْدَی رُکْبَتَیْهِ وَ قَدْ نَصَبَ الْأُخْرَی فَالْتَقَمَ الصُّورَ فَحَنَی ظَهْرَهُ وَ طَرْفَهُ إِلَی إِسْرَافِیلَ وَ قَدْ أُمِرَ إِذَا رَأَی إِسْرَافِیلَ قَدْ ضَمَّ جَنَاحَهُ أَنْ یَنْفُخَ فِی الصُّورِ(7).

ص: 262


1- 1. المصدر: ج 5، ص 337.
2- 2. المصدر: ج 5، ص 338.
3- 3. المصدر: ج 5، ص 338.
4- 4. المصدر: ج 5، ص 338.
5- 5. فی المصدر: متی یؤمر ان فینفخان.
6- 6. الدّر المنثور: ج 5، ص 338.
7- 7. الدّر المنثور: ج 5، ص 338.

و عن عائشة: مثله.

**[ترجمه]درّ المنثور: از کعب است که: اسرافیل 4 بال دارد، دو تا در هوا و دو تا به خود بسته و پیراهن کرده، و بالی هم بر دوش او است، و قلم بر گوش او، چون وحی رسد، قلم بنگارد و فرشته ها بخوانند، و فرشته صور از او فروتر است، بر سر یک زانو نشسته و دیگری را بلند دارد، و صور را به دم گرفته، و پشت خم کرده، و دیده به اسرافیل دوخته؟ و فرمانش به دمیدن در صور آنگه است که اسرافیل پر بخواباند و از عائشه هم مانند آن نقل شده است. - . درّ المنثور 5: 338 -

**[ترجمه]

«45»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَیْفَ أُنْعَمُ وَ صَاحِبُ الصُّورِ قَدِ الْتَقَمَ الْقَرْنَ وَ حَنَی جَبْهَتَهُ یَسْتَمِعُ مَتَی یُؤْمَرُ قَالُوا کَیْفَ نَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ قُولُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا(1).

**[ترجمه]درّ المنثور: از ابن عباس است که چون آیه «فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُور.» - . مدثّر / 8 - {پس چون در صور دمیده شود.} نازل شد، پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: چگونه خوش باشم و صاحب صور شاخ به دم گرفته و پیشانی خم کرده و گوش می­دارد چه وقت فرمان شود، گفتیم: یا رسول صلّی الله علیه و آله چه گوئیم: فرمود: بگوئید: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ و علی اللَّه توکّلنا.» - . درّ المنثور 6: 282 -

**[ترجمه]

«46»

عَنْ قَتَادَةَ: فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ قَالَ فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ(2).

**[ترجمه]درّ المنثور: از قتاده است که: «فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ» یعنی چون در صور دمیده شود. - . درّ المنثور 6: 321 -

**[ترجمه]

«47»

وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ قَالَ جَبْرَئِیلُ فِی رَفْرَفٍ أَخْضَرَ قَدْ سَدَّ الْأُفُقَ (3).

**[ترجمه]درّ المنثور: ابی مسعود گفت که: «لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ.» {و قطعاً آن [فرشته وحی] را در افق درخشان دیده.} جبرئیل در رفرفی سبز بود و افق را پوشانده بود. - . درّ المنثور 6: 361 -

**[ترجمه]

«48»

وَ عَنْهُ أَیْضاً: قَالَ رَأَی جَبْرَئِیلَ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ قَدْ سَدَّ الْأُفُقَ (4).

**[ترجمه]درّ المنثور: و باز از ابی مسعود است که: جبرئیل را 600 بال است که افق را بندد. - . درّ المنثور 6: 321 -

**[ترجمه]

«49»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: فِی الْآیَةِ قَالَ إِنَّمَا عَنَی جَبْرَئِیلَ أَنَّ مُحَمَّداً رَآهُ فِی صُورَتِهِ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی (5).

**[ترجمه]درّ المنثور: ابن عباس در تفسیر این آیه گفته که: مقصود جبرئیل است که محمّد صلّی الله علیه و آله او را در صورت وی در سدرة المنتهی دید - . درّ المنثور 6: 321 - .

**[ترجمه]

«50»

وَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ قُرَّةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِجَبْرَئِیلَ مَا أَحْسَنَ مَا أَثْنَی عَلَیْکَ رَبُّکَ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ مَا کَانَتْ قُوَّتُکَ وَ مَا کَانَتْ أَمَانَتُکَ قَالَ أَمَّا قُوَّتِی فَإِنِّی بُعِثْتُ إِلَی مَدَائِنِ قَوْمِ لُوطٍ وَ هِیَ أَرْبَعُ مَدَائِنَ وَ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ أَرْبَعُمِائَةِ أَلْفِ مُقَاتِلٍ سِوَی الذَّرَارِیِّ حَمَلْتُهُمْ مِنَ الْأَرْضِ السُّفْلَی حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاءِ أَصْوَاتَ الدَّجَاجِ وَ نُبَاحَ الْکِلَابِ وَ هَوَیْتُ بِهِنَّ فَقَتَلْتُهُنَ (6)

وَ أَمَّا أَمَانَتِی فَلَمْ أُومَرْ بِشَیْ ءٍ فَعَدَوْتُهُ إِلَی غَیْرِهِ (7).

**[ترجمه]درّ المنثور: معاویة بن قرّه گفته که: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم به جبرئیل فرمود: پروردگارت خوب تو را ستوده که «ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.» {نیرومند [که] پیش خداوند عرش ، بلند پایگاه است، در آنجا [هم] مطاع و [هم] امین است.} نیروی تو چیست و امانتت کدام است؟ گفت نیرویم همین که مأمور شهرهای قوم لوط شدم چهار شهر بودند و در هر شهری 400 هزار مرد جنگی جز زن و بچه، آن­ها را از زمین هفتم برکندم تا اهل آسمان آواز مرغان و بانگ سگان را شنیدند و آن­ها فرو انداختم و همه را کشتم، اما امانتم اینکه هیچ فرمانی به من نشد که از او به کار دیگر تعدی کنم. - . درّ المنثور 6: 321 -

**[ترجمه]

«51»

وَ عَنْ أَبِی صَالِحٍ: فِی قَوْلِهِ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ قَالَ جَبْرَئِیلُ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ قَالَ عَلَی سَبْعِینَ حِجَاباً یَدْخُلُهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ (8).

ص: 263


1- 1. المصدر: ج 6، ص 282.
2- 2. المصدر: ج 6، ص 282.
3- 3. المصدر: ج 6، ص 321.
4- 4. الدّر المنثور: ج 6، ص 321.
5- 5. الدّر المنثور: ج 6، ص 321.
6- 6. فی المصدر: ثم هویت بهم فقتلتهم.
7- 7. المصدر: ج 6، ص 321.
8- 8. المصدر: ج 6، ص 321.

**[ترجمه]درّ المنثور: أبی صالح در تفسیر قول خدا: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» {که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است.} گفت: جبرئیل است «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.» {در آنجا [هم] مطاع است و [هم] امین} بر 70 حجاب که بی اجازه در آن­ها درآید. - . درّ المنثور 6: 321 -

**[ترجمه]

«52»

وَ عَنِ الْخَزْرَجِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: وَ نَظَرَ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ عِنْدَ رَأْسِ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْفُقْ بِصَاحِبِی فَإِنَّهُ مُؤْمِنٌ فَقَالَ مَلَکُ الْمَوْتِ طِبْ نَفْساً وَ قَرَّ عَیْناً وَ اعْلَمْ بِأَنِّی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ رَفِیقٌ وَ اعْلَمْ إِنِّی یَا مُحَمَّدُ لَأَقْبِضُ رُوحَ ابْنِ آدَمَ فَإِذَا صَرَخَ صَارِخٌ قُمْتُ فِی الدَّارِ وَ مَعِی رُوحُهُ فَقُلْتُ مَا هَذَا الصَّارِخُ وَ اللَّهِ مَا ظَلَمْنَا وَ لَا سَبَقْنَا أَجَلَهُ وَ لَا اسْتَعْجَلْنَا قَدْرَهُ وَ مَا لَنَا فِی قَبْضِهِ مِنْ ذَنْبٍ فَإِنْ تَرْضَوْا بِمَا صَنَعَ اللَّهُ تُؤْجَرُوا وَ إِنْ تَسْخَطُوا تَأْثَمُوا وَ تُوزَرُوا وَ إِنَّ لَنَا عِنْدَکُمْ عَوْدَةً بَعْدَ عَوْدَةٍ فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ وَ مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِ شَعَرٍ وَ لَا مَدَرٍ بِرٍّ وَ لَا فَاجِرٍ سَهْلٍ وَ لَا جَبَلٍ إِلَّا وَ أَنَا أَتَصَفَّحُهُمْ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ حَتَّی لَأَنَا أَعْرَفُ بِصَغِیرِهِمْ وَ کَبِیرِهِمْ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهِ لَوْ أَرَدْتُ أَنْ أَقْبِضَ رُوحَ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرْتُ عَلَی ذَلِکَ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ هُوَ یَأْذَنُ بِقَبْضِهَا(1).

**[ترجمه]درّ المنثور: از خزرج شنیدم رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در حالی که به ملک الموت بالای سر یک انصاری نگاه می­کرد، ­فرمود: که ای ملک الموت، به یار من آسان گیر و او گفت: خوشدل باش و چشم روشن که من به هر مؤمنی آسان گیرم: و بدان ای محمّد صلّی الله علیه و آله که من جان آدمی زاده را گیرم، آنگه که در خانه شیون برپا شود جان او در دست من است برخیزم می­گویم این شیون چیست؟ به خدا ما ستم نکردیم و پیش از اجلش نیامدیم و شتاب نکردیم و گناهی در گرفتن جانش نداریم.

اگر بدان چه خدا کرده شکیبا باشید اجر برید، و اگر خشم گیرید، گناه ورزید ما را نزد شما بازگشتی و بازگشتی است، الحذر، الحذر، هیچ خاندانی زیر چادر یا خانه گلی، نیک یا بدکار، در دشت یا کوه نباشند جز اینکه من هر شبانه روز آنان را بازرسی کنم، و خرد و بزرگشان را از خودشان بهتر شناسم، به خدا اگر بخواهم جان یک بشر را بگیرم نمی توانم تا خدا اجازه آن را دهد. - . درّ المنثور 5: 173 -

**[ترجمه]

«53»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: وُکِّلَ مَلَکُ الْمَوْتِ بِقَبْضِ أَرْوَاحِ الْآدَمِیِّینَ فَهُوَ الَّذِی یَلِی قَبْضَ أَرْوَاحِهِمْ وَ مَلَکٌ فِی الْجِنِّ وَ مَلَکٌ فِی الشَّیَاطِینِ وَ مَلَکٌ فِی الطَّیْرِ وَ الْوَحْشِ وَ السِّبَاعِ وَ الْحِیتَانِ وَ النَّمْلِ فَهُمْ أَرْبَعَةُ أَمْلَاکٍ وَ الْمَلَائِکَةُ یَمُوتُونَ فِی الصَّعْقَةِ الْأَوْلَی وَ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ یَلِی قَبْضَ أَرْوَاحِهِمْ ثُمَّ یَمُوتُ وَ أَمَّا الشُّهَدَاءُ فِی الْبَحْرِ فَإِنَّ اللَّهَ یَلِی قَبْضَ أَرْوَاحِهِمْ لَا یَکِلُ ذَلِکَ إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ لِکَرَامَتِهِمْ عَلَیْهِ (2).

**[ترجمه]درّ المنثور: از ابن عباس است که ملک الموت گماشته­ی گرفتن جان آدمیان است و او متصدی این است، و فرشته ای از آن پریان است و فرشته ای از دیوان، فرشته ای از پرنده، فرشته ای از وحوش و درنده ها و ماهی­ها و مورچه، و آنان 4 فرشته اند، خود فرشته ها در فریاد یکم می­میرند، و ملک الموت جان همه را گیرد، و سپس بمیرد، امّا شهیدان دریا را خدا جان ستاند، آن را به احترام آنان به ملک الموت وانهند. - . درّ المنثور 5: 173 -

**[ترجمه]

«54»

وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام (3) قَالَ: دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ یَعُودُهُ فَإِذَا مَلَکُ الْمَوْتِ عِنْدَ رَأْسِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَلَکَ الْمَوْتِ ارْفُقْ بِصَاحِبِی فَإِنَّهُ مُؤْمِنٌ فَقَالَ أَبْشِرْ یَا مُحَمَّدُ فَإِنِّی بِکُلِّ مُؤْمِنٍ رَفِیقٌ وَ اعْلَمْ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی لَأَقْبِضُ رُوحَ ابْنِ آدَمَ فَیَصْرَخُ أَهْلُهُ فَأَقُومُ فِی جَانِبٍ مِنَ الدَّارِ فَأَقُولُ وَ اللَّهِ مَا لِی ذَنْبٌ وَ إِنَّ لِی لَعَوْدَةً وَ عَوْدَةً الْحَذَرَ الْحَذَرَ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مَدَرٍ وَ لَا شَعَرٍ وَ لَا وَبَرٍ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا وَ أَنَا أَتَصَفَّحُهُمْ فِیهِ فِی کُلِ

ص: 264


1- 1. الدّر المنثور: ج 5، ص 173.
2- 2. الدّر المنثور: ج 5، ص 173.
3- 3. فی المصدر: رضی اللّه عنهما.

یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ حَتَّی إِنِّی لَأَعْرَفُ بِصَغِیرِهِمْ وَ کَبِیرِهِمْ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی لَا أَقْدِرُ أَنْ أَقْبِضَ رُوحَ بَعُوضَةٍ حَتَّی یَکُونَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الَّذِی یَأْمُرُ بِقَبْضِهِ (1).

**[ترجمه]درّ المنثور: از ابی جعفر محمّد بن علی علیه السّلام روایت شده که پیغمبر صلّی الله علیه و آله بر یکی از انصار وارد شد تا او را عیادت کند و ناگاه ملک الموت بالای سرش بود، به او فرمود: ای ملک الموت به یارم آسان گیر که مؤمن است، گفت: ای محمّد صلّی الله علیه و آله مژده ات باد که من به هر مؤمنی آسان گیرم و بدان که من جان آدمی­زاده بگیرم و خاندانش شیون کنند، و به گوشه خانه هستم و گویم: به خدا من گناهی ندارم، باز هم برگردم، الحذر، الحذر، خدا خاندانی در ده و بیابان و خشکی و دریا نیافریده جز اینکه من در هر شبانه روز آن­ها را پنج بار وارسم، تا اینکه خرد و بزرگشان را از خودشان بهتر شناسم، به خدا ای محمّد صلّی الله علیه و آله من نمی­توانم جان یک پشه را بگیرم تا خدای تبارک و تعالی فرمان آن را ندهد. - . درّ المنثور 5: 174 -

**[ترجمه]

«55»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ وَاقِدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: مِثْلَهُ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ(2).

**[ترجمه]کافی: از امام ششم علیه السّلام با اندک تغییر مانند آن را آورده است. - . کافی 3: 136 -

**[ترجمه]

«56»

وَ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: مِثْلَهُ أَیْضاً لَکِنْ فِیهِمَا خَمْسُ مَرَّاتٍ عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ (3).

**[ترجمه]کافی: از امام پنجم علیه السّلام به مانند آن را آورده، جز اینکه پس از 5 بار «نزد اوقات نماز را» افزوده است. - . کافی 3: 136 -

**[ترجمه]

بیان

لا یخفی عدم دلالة هذه الأخبار علی کون قابض أرواح الحیوانات ملک الموت فإن الغرض منها المبالغة فی عدم قدرته علی فعل صغیر أو کبیر بدون إذنه سبحانه فلا ینافی خبر ابن عباس لکن لیس فی أخبارنا تصریح بأحد الطرفین و التوقف فی مثله أحوط و قد مضت الأخبار المناسبة لهذا الباب و الذی قبله فی کتاب المعاد و غیره.

**[ترجمه]نهان نیست که این اخبار بر اینکه جان ستانِ جانوران ملک الموت است، دلالت ندارند؛ زیرا غرض این است که بر هیچ کار کوچک و بزرگ بی اجازه خدا قادر نیست، و با خبر ابن عباس منافات ندارند، ولی در اخبار ما تصریحی به هیچ طرف نیست و توقف در آن احوط است، و اخبار مناسب این باب و پیش از آن در کتاب معاد و جز آن گذشت .

**[ترجمه]

باب 25 عصمة الملائکة و قصة هاروت و ماروت و فیه ذکر حقیقة السحر و أنواعه

الآیات

البقرة: وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ

ص: 265


1- 1. المصدر: ج 5، ص 174.
2- 2. الکافی: ج 3، ص 136.
3- 3. الکافی: ج 3، ص 136.

ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ (1)

النساء: لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ (2)

الأعراف: إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُونَ (3)

النحل: وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (4)

مریم: وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا(5)

الأنبیاء: وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ (6) و قال تعالی وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ (7)

التحریم: عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (8).

lt;meta info="- وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ. - . بقره / 102 -

{و آنچه را که شیطان[صفت]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند. و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند]، با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم، پس زنهار کافر نشوی.» و[لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند. هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند. و [خلاصه] چیزی می آموختند که برایشان زیان داشت، و سودی بدیشان نمی رسانید. و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد، در آخرت بهره ای ندارد. وه که چه بد بود آنچه به جان خریدند-اگر می دانستند.}

- لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ. - . نساء / 172 -

{مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد، و فرشتگان مقرّب [نیز ابا ندارند].}

- إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یَسْجُدُونَ - . أعراف / 206 - .

{به یقین کسانی که نزد پروردگار تو هستند، از پرستش او تکبر نمی­ورزند و او را به پاکی یاد می­ستایند و برای او سجده می­کنند.}

- وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُون * یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ. - . نحل / 49- 50 -

{و آنچه در آسمان­ها و آنچه در زمین از جنبندگان و فرشتگان است، برای خدا سجده می­کنند و تکبر نمی­ورزند. از پروردگارشان که حاکم بر آنهاست می­ترسند و آنچه را مأمورند انجام می­دهند.}

- وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا. - . مریم / 64 -

{و [ما فرشتگان] جز به فرمان پروردگارت نازل نمی شویم. آنچه پیش روی ما و آنچه پشت سر ما و آنچه میان این دو است، [همه] به او اختصاص دارد، و پروردگارت هرگز فراموشکار نبوده است.}

- وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ * یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ. - . أنبیاء / 19-20 -

{و هر که در آسمانها و زمین است برای اوست، و کسانی که نزد اویند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند. شبانه روز، بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند.}

- وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ * یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ * وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ. - . أنبیاء / 26- 29 -

{و گفتند: «[خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده.» منزّه است او. بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند، که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند. آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند، و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند، و هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم»، او را به دوزخ کیفر می دهیم. [آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم.}

- عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ. - . تحریم / 6 -

{بر آن [آتش] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.}

**[ترجمه]

تفسیر

وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ هذه الآیة مما یوهم نفی عصمة الملائکة و للعلماء فی تأویلها مسالک نشیر إلی بعضها و إن أفضی إلی الإطناب

ص: 266


1- 1. البقرة: 102.
2- 2. النساء: 172.
3- 3. الأعراف: 206.
4- 4. النحل: 49- 50.
5- 5. مریم: 64.
6- 6. الأنبیاء: 19- 20.
7- 7. الأنبیاء: 26- 29.
8- 8. التحریم: 6.

قال السید المرتضی رحمه الله فی کتاب الغرر و الدرر إن سأل سائل عن قوله عز و علا وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ إلی قوله تعالی وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ فقال کیف ینزل الله سبحانه السحر علی الملائکة أم کیف تعلم الملائکة الناس السحر و التفریق بین المرء و زوجه و کیف نسب الضرر الواقع عند ذلک إلی أنه بإذنه و هو تعالی قد نهی عنه و حذر من فعله و کیف أثبت العلم لهم و نفاه عنهم بقوله وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ ثم بقوله لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الجواب قلنا فی الآیة وجوه کل منها یزیل الشبهة الداخلة علی من لم یمعن النظر فیها أولها أن یکون ما فی قوله تعالی وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بمعنی الذی فکأنه تعالی خبر(1)

عن طائفة من أهل الکتاب بأنهم اتبعوا ما تکذب فیه الشیاطین علی ملک سلیمان و تضیفه إلیه من السحر فبرأه الله عز و جل من قرفهم و أکذبهم فی قولهم فقال تعالی وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا باستعمال السحر و التمویه علی الناس ثم قال یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ و أراد أنهم یعلمونهم السحر و ما الذی أنزل علی الملکین و إنما أنزل علی الملکین وصف السحر و ماهیته و کیفیة الاحتیال فیه لیعرفا ذلک و یعرفاه الناس فیجتنبوه و یحذروا منه کما أنه تعالی قد أعلمنا ضروب المعاصی و وصف لنا أحوال القبائح لنجتنبها لا لنواقعها إلا أن الشیاطین کانوا إذا علموا ذلک و عرفوه استعملوه و أقدموا علی فعله و إن کان غیرهم من المؤمنین لما عرفه اجتنبه و حارزه (2) و انتفع باطلاعه علی کیفیته ثم قال وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ یعنی الملکین و معنی یعلمان یعلمان و العرب تستعمل لفظة علمه بمعنی أعلمه. قال القطامی

ص: 267


1- 1. کذا، و الظاهر« اخبر».
2- 2. حاذره( خ).

تعلم أن بعد الغی رشدا***و أن لتانک الغمر انقشاعا

و قال کعب بن زهیر:

تعلم رسول الله أنک مدرکی***و أن وعیدا منک کالأخذ بالید

و معنی تعلم فی البیتین معنی اعلم و الذی یدل علی أنه هاهنا الإعلام لا التعلیم قوله وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ أی أنهما لا یعرفان صفات السحر و کیفیته إلا بعد أن یقولا إنما نحن محنة لأن الفتنة بمعنی المحنة من حیث ألقیا إلی المکلفین أمرا لینزجروا عنه و لیتمتعوا من مواقعته و هم إذا عرفوه أمکن أن یستعملوه و یرتکبوه فقالا لمن یطلعانه علی ذلک لا تکفر باستعماله و لا تعدل عن الغرض فی إلقاء هذا إلیک فإنه إنما ألقی إلیک و اطلعت علیه لتجتنبه لا لتفعله ثم قال فَیَتَعَلَّمُونَ

مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ أی فیعرفون من جهتهما ما یستعملونه فی هذا الباب و إن کان الملکان ما ألقیاه إلیهم لذلک و لهذا قال وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ لأنهم لما قصدوا بتعلمه أن یفعلوه و یرتکبوه لا أن یجتنبوه صار ذلک بسوء اختیارهم ضررا علیهم.

و ثانیها أن یکون ما أُنْزِلَ موضعه موضع جر و یکون معطوفا بالواو علی مُلْکِ سُلَیْمانَ أی و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و علی ما أنزل علی الملکین و معنی ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ (1) أی معهما و علی ألسنتهما کما قال تعالی رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ أی علی ألسنتهم و معهم و لیس بمنکر أن یکون ما أُنْزِلَ معطوفا علی ملک سلیمان و إن اعترض بینهما من الکلام ما اعترض لأن رد الشی ء إلی نظیره و عطفه علی ما هو أولی هو الواجب و إن اعترض بینهما ما لیس منهما و لهذا نظائر فی القرآن و کلام العرب کثیرة قال الله تعالی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً(2)

ص: 268


1- 1. آل عمران: 194.
2- 2. الکهف: 3.

و قیم من صفات الکتاب حال منه لا من صفة عوج و إن تباعد ما بینهما و مثله یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ (1) فالمسجد الحرام هاهنا معطوف علی الشهر الحرام أی یسألونک عن الشهر و عن المسجد الحرام و حکی عن بعض علماء أهل اللغة أنه قال العرب تلف الخبرین المختلفین ثم ترمی بتفسیرهما جملة ثقة بأن السامع یرد إلی کل خبره کقوله عز و جل وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ (2) و هذا واضح فی مذهب العرب کثیر النظائر.

ثم قال تعالی وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ و المعنی أنهما لا یعلمان أحدا بل ینهیان عنه و یبلغ من نهیهما عنه و صدهما عن فعله و استعماله أن یقولا إنما نحن فتنة فَلا تَکْفُرْ باستعمال السحر و الإقدام علی فعله و هذا کما یقول الرجل ما أمرت فلانا بکذا و لقد بالغت فی نهیه حتی قلت له إنک إن فعلته أصابک کذا و کذا و هذا هو نهایة البلاغة فی الکلام و الاختصار الدال مع اللفظ القلیل علی المعانی الکثیرة لأنه أشعر بقوله تعالی وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ عن بسط الکلام الذی ذکرناه و لهذا نظائر فی القرآن قال الله تعالی مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ (3) و مثل قوله تعالی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ (4) أی فیقال للذین اسودت وجوههم أ کفرتم بعد إیمانکم و أمثاله أکثر من أن نورد ثم قال تعالی فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ

الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ و لیس یجوز أن یرجع الضمیر علی هذا الجواب إلی الملکین و کیف یرجع إلیهما و قد نفی تعالی عنهما التعلیم بل یرجع إلی

ص: 269


1- 1. البقرة: 217.
2- 2. العنکبوت: 73.
3- 3. المؤمنون: 91.
4- 4. آل عمران: 106.

الکفر و السحر و قد تقدم ذکر السحر و تقدم أیضا ذکر ما یدل علی الکفر و یقتضیه فی قوله تعالی وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا فدل کفروا علی الکفر و العطف علیه مع السحر جائز و إن کان التصریح وقع بذکر السحر دونه و مثل ذلک قوله تعالی سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری (1) أی یتجنب الذکری الأشقی و لم یتقدم تصریح بالذکری لکن دل علیها قوله سَیَذَّکَّرُ و یجوز أیضا أن یکون معنی فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما أی بدلا مما علمهم الملکان و یکون المعنی أنهم یعدلون عما علمهم و وقفهم علیه الملکان من النهی عن السحر إلی تعلمه و استعماله. کما یقول القائل لیت لنا من کذا و کذا کذا أی بدلا منه کما قال الشاعر:

جمعت من الخیرات وطبا و علبة***و صرا لأخلاف المزممة البزل

و من کل أخلاق الکرام تمیمة***و سعیا علی الجار المجاور بالبخل

یرید جمعت مکان الخیرات و مکان أخلاق الکرام هذه الخصال الذمیمة. و قوله ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ فیه وجهان أحدهما أن یکونوا یغوون أحد الزوجین و یحملونه علی الشرک بالله تعالی فیکون بذلک قد فارق زوجه الآخر المؤمن المقیم علی دینه لیفرق بینهما اختلاف النحلة و الملة و الوجه الآخر أن یسعوا بین الزوجین بالنمیمة و الوشایة و الإغراء و التمویه بالباطل حتی یؤول أمرهما إلی الفرقة و المباینة.

و ثالث الوجوه فی الآیة أن تحمل ما فی قوله تعالی وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ علی الجحد و النفی فکأنه تعالی قال و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و ما کفر سلیمان و ما أنزل الله السحر علی الملکین و لکن الشیاطین کفروا یعلمون الناس السحر ببابل هاروت و ماروت و یکون قوله تعالی بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ من المؤخر الذی معناه التقدیم فیکون علی هذا التأویل هاروت و ماروت رجلین من جملة الناس هذان اسماهما و إنما ذکرا بعد ذکر الناس تمییزا

ص: 270


1- 1. الأعلی: 10- 12.

و تبیینا و یکون الملکان المذکوران اللذان نفی تعالی عنهما السحر جبرئیل و میکائیل لأن سحرة الیهود فیما ذکر کانت تدعی أن الله تعالی أنزل السحر علی لسان جبرئیل و میکائیل إلی سلیمان فأکذبهما الله تعالی بذلک و یجوز أن یکون هاروت و ماروت یرجعان إلی الشیاطین کأنه تعالی قال و لکن الشیاطین هاروت و ماروت کفروا و یسوغ ذلک کما ساغ فی قوله وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ یعنی تعالی حکم داود و سلیمان و یکون قوله تعالی علی هذا التأویل وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ راجعا إلی هاروت و ماروت اللذین هما من الشیاطین أو من الإنس المتعلمین للسحر من الشیاطین و العاملین به و معنی قولهما إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ یکون علی طریق الاستهزاء أو التماجن و التخالع کما یقول الماجن من الناس إذا فعل قبیحا أو قال باطلا

هذا فعل من لا یفلح و قول من لا ینجو و الله لا حصلت إلا علی الخسران و لیس ذلک منه علی سبیل النصیحة للناس و تحذیرهم من مثل فعل فعله بل علی جهة المجون و التهالک و یجوز أیضا علی هذا التأویل الذی تضمن الجحد و النفی أن یکون هاروت و ماروت اسمین للملکین و نفی عنهما إنزال السحر بقوله تعالی وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ و یکون قوله تعالی وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ یرجع إلی قبیلتین من الجن أو إلی شیاطین الجن و الإنس فتحسن التثنیة لهذا و قد روی هذا التأویل فی حمل ما علی النفی عن ابن عباس و غیره من المفسرین و حکی عنه أیضا أنه کان یقرأ عَلَی الْمَلِکَیْنِ بکسر اللام و یقول متی کان العلجان ملکین إنما کانا ملکین و علی هذه القراءة لا ینکر أن یرجع قوله تعالی وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ إلیهما و یمکن علی هذه القراءة فی الآیة وجه آخر و هو أن لا یحمل قوله تعالی وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ علی الجحد و النفی و هو أن لا یکون هؤلاء الذین أخبر عنهم اتبعوا ما تتلوا الشیاطین و تدعیه علی ملک سلیمان و اتبعوا ما أنزل علی هذین الملکین من السحر و لا یکون الإنزال مضافا إلی الله تعالی و إن أطلق لأنه عز و جل لا ینزل السحر بل یکون منزله إلیهما بعض الضلال و العصاة و أن یکون معنی أنزل و إن کان من الأرض حمل إلیهما لا من

ص: 271

السماء أنه أتی به عن نجود الأرض و البلاد و أعالیهما فإن من هبط من نجد من البلاد إلی غورها یقال نزل و هبط و ما جری هذا المجری.

فأما قوله تعالی وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فیحتمل وجوها منها أن یرید تعالی بالإذن العلم من قولهم أذنت فلانا بکذا و کذا إذا أعلمته و أذنت بکذا و کذا إذا أسمعته و علمته و قال الشاعر:

فی سماع یأذن الشیخ له***و حدیث مثل ماذی مشار

و منها أن یکون إلا زائدة و یکون المعنی و ما هم بضارین به من أحد إلا بأن یخلی الله تعالی بینهم و بینه و لو شاء لمنعهم بالقهر و القسر زائدا علی منعهم بالنهی و الزجر.

و منها أن یکون الضرر الذی عنی به أنه لا یکون إلا بإذنه و أضافه إلیه ما هو یلحق المسحور عن الأدویة و الأغذیة التی أطعمه إیاه السحرة و یدعون أنها موجبة لما یقصدونه فیه من الأمور و معلوم أن الضرر الحاصل عن ذلک من فعل الله تعالی بالعادة لأن الأغذیة لا توجب ضررا و لا نفعا و إن کان المعرض للضرر من حیث کان کالفاعل له هو المستحق للذم و علیه یجب العوض.

و منها أن یکون الضرر المذکور إنما هو ما یحصل من التفریق بین الأزواج لأنه أقرب إلیه فی ترتیب الکلام و المعنی أنهم إذا أغروا أحد الزوجین فکفر فبانت منه زوجته فاستضر بذلک کانوا ضارین له بما حسنوا له من الکفر إلا أن الفرقة لم تکن إلا بإذن الله و حکمه لأنه تعالی هو الذی حکم و أمر بالتفریق بین المختلفتین الأدیان فلهذا قوله تعالی وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ و المعنی أنه لو لا حکم الله تعالی و إذنه فی الفرقة بین هذین الزوجین باختلاف الملة لم یکونوا بضارین له هذا الضرر من الضرر الحاصل عند الفرقة و یقوی هذا الوجه ما روی أنه کان من دین سلیمان أنه من سحر بانت منه امرأته.

و أما قوله تعالی وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ ثم قوله تعالی لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ ففیه وجوه أولها أن یکون الذین علموا غیر الذین

ص: 272

لم یعلموا و یکون الذین علموا الشیاطین أو الذین خبر عنهم بأنهم نبذوا کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ و الذین لم یعلموا هم الذین عملوا السحر و شروا به أنفسهم. و ثانیها أن یکون الذین علموا هم الذین لم یعلموا لأنهم علموا شیئا و لم یعلموا غیره فکأنه تعالی وصفهم بأنهم عالمون بأنه لا نصیب لمن اشتری ذلک و رضیه لنفسه علی الجملة و لم یعلموا کنه ما یصیر إلیه من العقاب الذی لا نفاد له و لا انقطاع. و ثالثها أن تکون الفائدة فی نفی العلم بعد إثباته أنهم لم یعملوا بما علموه فکأنهم لم یعلموا و هذا کما یقول أحدنا لغیره ما أدعوک إلیه خیر لک و أعود علیک لو کنت تعقل و تنظر فی العواقب و هو یعقل و ینظر إلا أنه لم یعمل بموجب علمه فحسن أن یقال له مثل هذا القول و قال کعب بن زهیر یصف ذئبا و غراباه تبعاه لیصیبا من زاده:

إذا حضرانی قلت لو یعلمانه***أ لم تعلما أنی من الزاد مرمل

فنفی عنهما العلم ثم أثبته بقوله أ لم تعلما أنی من الزاد مرمل و إنما المعنی فی نفیه العلم عنهما أنهما لم یعملا بما علما فکأنهما لم یعلما و رابعها أن یکون المعنی أن هؤلاء القوم الذین قد علموا أن الآخرة لا حظ لهم فیها مع عملهم القبیح إلا أنهم ارتکبوه طمعا فی طعام الدنیا و زخرفها فقال تعالی وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ أی الذی آثروه و جعلوه عوضا عن الآخرة لا یتم لهم و لا یبقی علیهم و إنه منقطع زائل و مضمحل باطل و أن المآل إلی المستحق فی الآخرة و کل ذلک واضح بحمد الله انتهی.

و أقول قال فی الصحاح و الغمرة الشدة و الجمع غمر قال القطامی یصف سفینة نوح و حان لتالک الغمر انحسار و قال الانحسار الانکشاف و قال قشعت الریح السحاب أی کشفته فانقشع و تقشع و قال الوطب سقاء اللبن خاصة و قال العلبة محلب من جلد و قال صررت الناقة شددت علیها الصرار و هو خیط یشد فوق الخلف و التودیة لئلا یرضعها ولدها و قال الخلف بالکسر حلمة ضرع الناقة و المزممة من الزمام و البزل جمع البازل و هو جمل أو ناقة کمل

ص: 273

لها تسع سنین و الماذی العسل الأبیض و یقال شرت العسل أی اجتنیتها و أشرت لغة ذکره الجوهری و استشهد بالبیت.

و قال الرازی فی تفسیر هذه الآیة

أما قوله وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ ففیه مسائل: المسألة الأولی قوله وَ اتَّبَعُوا حکایة عما تقدم ذکره و هم الیهود ثم فیه أقوال أحدها أنهم الیهود الذین کانوا فی زمان محمد صلی الله علیه و آله و ثانیها أنهم الذین تقدموا من الیهود و ثالثها أنهم الذین کانوا فی زمن سلیمان من السحرة لأن أکثر الیهود ینکرون نبوة سلیمان و یعدونه من جملة الملوک فی الدنیا فالذین منهم کانوا فی زمانه لا یمتنع أن یعتقدوا فیه أنه إنما وجد ذلک الملک العظیم بسبب السحر و رابعها أنه یتناول الکل و هذا أولی لأنه لیس صرف اللفظ إلی البعض أولی من صرفه إلی غیره إذ لا دلیل علی التخصیص و خامسها أنه عائد إلی من تقدم ذکره فی قوله نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ قال السدی لما جاءهم محمد صلی الله علیه و آله عارضوا بالتوراة فخاصموه بها فاتفقت التوراة و القرآن فنبذوا التوراة و أخذوا بکتاب آصف و سحر هاروت و ماروت فلم یوافق القرآن فهذا هو قوله وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ ثم أخبر عنهم بأنهم اتبعوا کتب السحرة.

المسألة الثانیة

ذکروا فی تفسیر تَتْلُوا وجهین أحدهما أن المراد منه التلاوة و الإخبار و ثانیهما قال أبو مسلم تَتْلُوا أی تکذب علی ملک سلیمان یقال تلا علیه إذا کذب و تلا عنه إذا صدق و إذا أبهم جاز الأمران و الأقرب هو الأول لأن التلاوة حقیقة فی الخبر إلا أن المخبر لا یقال فی خبره إذا کان کذبا أنه یقول (1) علی فلان و إنه قد تلا علی فلان لیمیز بینه و بین الصدق الذی لا یقال (2) علی فلان بل یقال روی عن فلان و أخبر عن فلان و تلا عن

ص: 274


1- 1. فی المصدر: انه تلا فلان.
2- 2. فی المصدر: الذی لا یقال فیه روی علی فلان.

فلان و ذلک لا یلیق إلا بالإخبار و التلاوة و لا یمتنع أن یکون الذی کانوا یخبرون به عن سلیمان ما یتلی و یقرأ فیجتمع فیه کل الأوصاف.

المسألة الثالثة: اختلفوا فی الشیاطین فقیل المراد شیاطین الجن و هو قول الأکثرین و قیل شیاطین الإنس و هو قول المتکلمین من المعتزلة و قیل شیاطین الإنس و الجن معا أما الذین حملوه علی شیاطین الجن فقالوا إن الشیاطین کانوا یسترقون السمع ثم یضمون إلی ما سمعوا أکاذیب یلفقونها و یلقونها إلی الکهنة و قد دونوها فی کتب یقرءونها و یعلمونها الناس و فشا ذلک فی زمان سلیمان حتی قالوا إن الجن تعلم الغیب فکانوا یقولون هذا علم سلیمان و ما تم له ملکه إلا بهذا العلم و به سخر الجن و الإنس و الریح التی تجری بأمره و أما الذین حملوه علی شیاطین الإنس فقالوا روی فی الخبر أن سلیمان کان قد دفن کثیرا من العلوم التی خصه الله بها تحت سریر ملکه حرصا علی أنه إن هلک الظاهر منها بقی ذلک المدفون فلما مضت مدة علی ذلک توصل قوم من المنافقین إلی أن کتبوا فی خلال ذلک أشیاء من السحر تناسب تلک الأشیاء من بعض الوجوه ثم بعد موته و اطلاع الناس علی تلک الکتب أوهموا الناس أنه من عمل سلیمان و أنه ما وصل إلی ما وصل إلیه إلا بسبب هذه الأشیاء فهذا معنی ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ و احتج القائلون بهذا الوجه علی فساد القول الأول بأن شیاطین الجن لو قدروا علی تغییر کتب الأنبیاء و شرائعهم بحیث یبقی ذلک التحریف مخفیا(1) فیما بین الناس لارتفع الوثوق عن جمیع الشرائع و ذلک یفضی إلی الطعن فی کل الأدیان فإن قیل إذا جوزتم ذلک علی شیاطین الإنس فلم لا یجوز مثله من شیاطین الجن قلنا الفرق أن الذی یفتعله الإنسان لا بد و أن یظهر من بعض الوجوه أما لو جوزنا هذا الافتعال من الجن و هو أن یزید فی کتب سلیمان بخط مثل خط سلیمان فإنه لا یظهر ذلک و یبقی مخفیا فیفضی إلی الطعن فی جمیع الأدیان.

المسألة الرابعة: أما قوله عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ فقیل فی ملک سلیمان عن

ص: 275


1- 1. فی المصدر: محققا.

ابن جریح و قیل علی عهد ملک سلیمان و الأقرب أن یکون المراد و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین افتراء علی ملک سلیمان لأنهم کانوا یقرءون من کتب السحر فیقولون إن سلیمان إنما وجد ذلک الملک بسبب هذا العلم فکانت تلاوتهم لتلک الکتب کالافتراء علی ملک سلیمان و الله أعلم.

المسألة الخامسة

اختلفوا فی المراد بملک سلیمان فقال القاضی إن ملک سلیمان هو النبوة أو یدخل فیها النبوة و تحت النبوة الکتاب المنزل علیه و الشریعة فإذا صح ذلک ثم أخرج القوم صحیفة فیها ضروب السحر و قد دفنوها تحت سریر ملکه ثم أخرجوها بعد موته و أوهموا أنها من جهته صار ذلک منهم تقولا علی ملکه فی الحقیقة و الأصح عندی أن یقال القوم لما ادعوا أن سلیمان إنما وجد تلک المملکة بسبب ذلک العلم کان ذلک الادعاء کالافتراء علی ملک سلیمان و الله أعلم.

المسألة السادسة

السبب فی أنهم أضافوا السحر إلی سلیمان وجوه أحدها أنهم أضافوا السحر إلی سلیمان تفخیما لشأنه و تعظیما لأمره و ترغیبا للقوم فی قبول ذلک منهم. و ثانیها أن الیهود ما کانوا یقرون بنبوة سلیمان بل کانوا یقولون إنما وجد ذلک الملک بسبب السحر. و ثالثها أن الله تعالی لما سخر الجن ل سلیمان فکان یخالطهم و یستفید منهم أسرارا عجیبة. فغلب علی الظنون أنه علیه السلام استفاد السحر منهم. أما قوله تعالی وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ فهذا تنزیه له علیه السلام عن الکفر و ذلک یدل علی أن القوم نسبوه إلی الکفر و السحر و قیل فیه أشیاء أحدها ما روی عن بعض أحبار الیهود أنهم قالوا أ لا تعجبون من محمد یزعم أن سلیمان کان نبیا و ما کان إلا ساحرا فأنزل الله هذه الآیة. و ثانیها أن السحرة من الیهود زعموا أنهم أخذوا السحر عن سلیمان فنزهه الله منه.

و ثالثها أن قوما زعموا أن قوام ملکه کان بالسحر فبرأه الله منه لأن کونه نبیا ینافی کونه ساحرا کافرا ثم بین تعالی أن الذی برأه منه لاحق بغیره فقال وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یشیر به إلی ما تقدم ذکره ممن اتخذ السحر کالحرفة لنفسه و ینسبه إلی

ص: 276

سلیمان ثم بین تعالی ما به کفروا فقد کان یجوز أن یتوهم أنهم کفروا لا بالسحر فقال تعالی یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ.

و اعلم أن الکلام فی السحر یقع من وجوه الأول فی البحث عنه بحسب اللغة فنقول ذکر أهل اللغة إنه فی الأصل عبارة عما لطف و خفی سببه و السحر بالفتح هو الغذاء لخفائه و لطف مجاریه قال لبید و نسحر بالطعام و بالشراب.

قیل فیه وجهان أحدهما أنا نعلل و نخدع کالمسحور و المخدوع و الآخر نغذی و أی الوجهین کان فمعناه الخفاء و قال.

فإن تسألینا مم (1) نحن فإننا***عصافیر من هذا الأنام المسحر

و هذا الوجه یحتمل من المعنی ما احتمله الأول و یحتمل أیضا أن یرید بالمسحر أنه ذو السحر و السحر هو الرئة و ما تعلق بالحلقوم و هذا أیضا یرجع إلی معنی الخفاء و منه قول عائشة توفی رسول الله بین سحری و نحری و قوله تعالی إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ (2) یعنی من المجوف الذی یطعم و یشرب یدل علیه قولهم ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا(3) و قال تعالی حکایة عن موسی علیه السلام أنه قال للسحرة ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ (4) و قال فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ (5) فهذا هو معنی السحر فی أصل اللغة.

الوجه الثانی اعلم أن لفظ السحر فی عرف الشرع مختص بکل أمر مخفی (6) سببه و یتخیل علی غیر حقیقته و یجری مجری التمویه و الخداع و

ص: 277


1- 1. فی المصدر: فیم.
2- 2. الشعراء: 153 و 185.
3- 3. الشعراء: 154.
4- 4. یونس: 81.
5- 5. الأعراف: 116.
6- 6. فی المصدر: یخفی.

متی أطلق و لم یقید أفاد ذم فاعله قال تعالی سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ یعنی موهوا علیهم حتی ظنوا أن حبالهم و عصیهم تسعی و قال تعالی یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی (1) و قد یستعمل مقیدا فیما یمدح و یحمد

رُوِیَ: أَنَّهُ قَدِمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الزِّبْرِقَانُ بْنُ بَدْرٍ وَ عَمْرُو بْنُ الْأَهْتَمِ وَ قَالَ لِعَمْرٍو خَبِّرْنِی عَنِ الزِّبْرِقَانِ فَقَالَ مُطَاعٌ فِی نَادِیهِ شَدِیدُ الْعَارِضِ مَانِعٌ لِمَا وَرَاءَ ظَهْرِهِ قَالَ الزِّبْرِقَانُ هُوَ وَ اللَّهِ یَعْلَمُ أَنِّی أَفْضَلُ مِنْهُ فَقَالَ عَمْرٌو إِنَّهُ زَمِرُ الْمُرُوءَةِ ضَیِّقُ الْعَطَنِ أَحْمَقُ الْأَبِ لَئِیمُ الْخَالِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَدَقْتُ فِیهِمَا أَرْضَانِی فَقُلْتُ أَحْسَنَ مَا عَلِمْتُ وَ أَسْخَطَنِی فَقُلْتُ أَسْوَأَ مَا عَلِمْتُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مِنَ الْبَیَانِ لَسِحْراً.

فسمی النبی صلی الله علیه و آله بعض البیان سحرا لأن صاحبه یوضح الشی ء المشکل و یکشف عن حقیقته بحسن بیانه و بلیغ عبارته.

فإن قیل کیف یجوز أن یسمی ما یوضح الحق و ینبئ عنه سحرا و هذا القائل إنما قصد إظهار الخفی لا إخفاء الظاهر و لفظ السحر إنما یکون عند إخفاء الظاهر.

قلنا إنما سماه سحرا لوجهین الأول أن ذلک العذر(2)

للطفه و حسنه استمال القلوب فأشبه السحر الذی یستمیل القلوب فمن هذا الوجه سمی سحرا لا من الوجه الذی ظننت. الثانی أن المقتدر علی البیان یکون قادرا علی تحسین ما یکون قبیحا و تقبیح ما یکون حسنا فذلک یشبه السحر من هذا الوجه فی أقسام السحر.

و اعلم أن السحر علی أقسام

القسم الأول سحر الکلدانیین و الکذابین (3)

الذین کانوا فی قدیم الدهر و هم قوم یعبدون الکواکب و یزعمون أنها هی المدبرة لهذا العالم و منها تصدر الخیرات و الشرور و السعادة و النحوسة و هم الذین

ص: 278


1- 1. طه: 66.
2- 2. فی المصدر: القدر.
3- 3. فی المصدر: الکلدانیین و السکدانیین.

بعث الله تعالی إبراهیم مبطلا لمقالتهم و رادا علیهم فی مذاهبهم.

و هؤلاء فرق ثلاث.

الفریق الأول هم الذین زعموا أن هذه الأفلاک و الکواکب واجبة الوجود فی ذواتها

و أنه لا حاجة بهذیة ذواتها و صفاتها إلی موجب و مدبر و خالق و علة البتة ثم إنها هی المدبرة لعالم الکون و الفساد و هؤلاء هم الصابئة الدهریة.

و الفریق الثانی الذین قالوا الجسم یستحیل أن یکون واجبا لذاته لأن کل جسم مرکب و کل مرکب فإنه مفتقر إلی کل واحد من أجزائه و کل واحد من أجزائه غیره فکل جسم فهو مفتقر إلی غیره فهو ممکن لذاته و کل ممکن لذاته فهو مؤثر فله مؤثر و هذه الأجرام الفلکیة و الکوکبیة لا بد لها من مؤثر ثم قالوا ذلک المؤثر إما أن یکون حادثا أو قدیما فإن کان حادثا افتقر إلی مؤثر آخر و لزم التسلسل و هو محال و إن کان قدیما فإما أن یکون کل ما لا بد منه فی مؤثریته حاصلا فی الأزل أو لیس کذلک و یدخل فی هذا التقسیم قول من یقول إنه إنما خلق العالم فی الحیز الذی خلقه فیه لأن خلقه فی ذلک الحیز أصلح من خلقه فی حیز آخر أو لأن خلقه کان موقوفا علی انقضاء الأزل أو لأن خلقه کان موقوفا علی حضور وقت معین إما مقدر أو محقق فإن قلنا إن کل ما لا بد منه فی مؤثریته کان حاصلا فی الأزل لزم أن یکون الأثر واجب الترتب علیه فی أزل لأن الأزل لو لم یکن واجب الترتب علیه فهو إما ممتنع الترتب علیه فهو لیس بمؤثر البتة و قد فرضناه مؤثرا هذا خلف و إن کان ممکن الترتب علیه و ممکن اللاترتب علیه أیضا فلنفرض تارة مصدرا للأثر بالفعل و أخری غیر مصدر له بالفعل فامتیاز الحیز الذی صار المؤثر فیه مصدرا للأثر بالفعل عن الحیز الذی لم یصر فیه کذلک إما أن یتوقف علی انضمام قید إلیه أو لم یتوقف فإن توقف لم یکن الحاصل قبل انضمام هذا القید إلیه کل ما لا بد منه فی المؤثریة و قد فرضناه کذلک و هذا خلف و إن لم یتوقف فقد ترجح الممکن من غیر مرجح البتة و تجویزه یسد باب الاستدلال بالممکن علی وجود الصانع و أما إن قلنا بأن کل ما لا بد

ص: 279

منه فی المؤثریة ما کان حاصلا فی الأزل فإن استمر ذلک السلب وجب أن لا یصیر البتة مؤثرا لکنا قد فرضناه مؤثرا فی الأزل هذا خلف و إن تغیر فقد حدث بعض ما لا بد منه فی المؤثریة فإن کان حدوثه لا لأمر فقد وقع الممکن لا عن مؤثر و هو محال و إن کان حدوثه لأمر لم یکن الشی ء الذی فرضناه حادثا أولا کذلک لأنه حصل قبله حادث آخر و کنا فرضناه حادثا أولا و هذا خلف و أیضا فإنا ننقل الکلام إلیه و یلزم التسلسل و هو محال.

قالوا و هذا یقتضی استناد الممکنات إلی مؤثر تام المؤثریة فی الأزل و متی کان کذلک وجب کون الآثار أزلیة دائمة فهذا یقتضی أن لا یحصل فی العالم شی ء من التغیرات البتة لکن التغیرات مشاهدة قطعا فلا بد من حیلة فنقول ذلک المؤثر القدیم الواجب لذاته إلا أن کل حادث مسبوق بحادث آخر حتی یکون انقضاء المتقدم شرطا لحصول المتأخر عن ذلک المبدإ القدیم و علی هذا الطریق یصیر المبدأ القدیم مبدأ للحوادث المتغیرة فإذن لا بد من توسط حرکة دائمة یکون کل جزء منها مسبوقا بالآخر لا إلی أول و هذه الحرکة یمتنع أن تکون مستقیمة و إلا لزم القول بأبعاد غیر متناهیة و هو محال فلا بد من جرم متحرک بالاستدارة و هو الفلک فثبت أن حرکات الأفلاک کالمبادئ القریبة للحوادث الحادثة فی هذا العالم و المدبرات الملاصقة بها فلا جرم قالوا بإلهیتها و اشتغلوا بعبادتها و تعظیمها و اتخذوا لکل واحد منها هیکلا مخصوصا و صمنا معینا فاشتغلوا بخدمتها فهذا هو دین عبدة الأصنام و الأوثان ثم إن هؤلاء قالوا إن المبدأ الفاعلی لا یکفی وجوده فی حصول الفعل بل لا بد من حضور المبدإ القابلی المنفعلی و لا یکفی حضوره أیضا ما لم تکن الشرائط حاصلة و الموانع زائلة و ربما حدث أمر مشکل غریب فی العالم الأعلی یصلح لإفادة هیئة غریبة فی مادة العالم الأسفل فإذا لم تکن المادة السفلیة متهیئة لقبول تلک الهیئة من الأشکال العلویة لم تحدث تلک الهیئة ثم إن فوات تلک التهیؤ تارة تکون لأجل کون المادة ممنوة بالمعوقات المانعة عن قبول ذلک الأثر و تارة لأجل فوات

ص: 280

بعض الشرائط لکن لو تهیأت لنا تقدمه المعرفة بطبیعة ذلک التشکل و بوقت حدوثه و بطبیعة الأمور المعتبرة فی کون المادة السفلیة قابلة لذلک الأثر لکان یمکننا تهیئة المادة لقبول ذلک الأثر و إماطة الموانع عنها و تحصیل المعدات لها حتی یتم ذلک الفیضان و یسری فی القابلیات لما تقرر أن الفاعل التام متی لقی المنفعل التام ظهر الفعل التام لا محالة فإذا عرفت هذا فالساحر هو الذی یعرف القوی العالیة الفعالة بسائطها و مرکباتها و یعرف ما یلیق بکل واحد من العوالم السفلیة و یعرف المعدات لیعدها و العوائق لینحیها معرفة بحسب الطاقة البشریة فحینئذ یکون الإنسان متمکنا من استجذاب ما یخرق العادة و من دفع ما یدافعها بتقریب المنفعل من الفاعل و هذا معنی قول بطلمیوس علم النجوم منک و منها فهذا هو الإشارة إلی خلاصة قوله الفلاسفة الصابئة فی حقیقة السحر و ماهیته.

الفریق الثالث الذین أثبتوا لهذه الأفلاک و الکواکب فاعلا مختارا خلقها و أوجدها بعد العدم إلا أنهم قالوا إنه سبحانه أعطاه قوة عالیة نافذة فی هذا العالم و فوض تدبیر هذا العالم إلیهم قالوا الدلیل علی کون هذه الأجرام الفلکیة أحیاء وجهان الأول أنه لا شک أن الحیاة أشرف من الجمادیة فکیف یحسن فی الحکمة خلق الحیاة فی الأجسام الخسیسة نحو أبدان الدیدان و الخنافس و إخلاء هذه الأجرام الشریفة النورانیة الروحانیة عن الحیاة الثانی أن هذه الأفلاک متحرکة بالاستدارة فحرکتها إما أن تکون طبیعیة أو قسریة أو إرادیة لا جائز أن تکون طبیعیة لأن المهروب عنه بالطبع لا یکون بعینه مطلوبا بالطبع و کل نقطة فرضنا الفلک متحرکا عنه فإن حرکته عنها هی عین حرکته إلیها فیستحیل کون تلک الحرکة طبیعیة و لا جائز أن تکون قسریة لأن القسر هو الذی یکون علی خلاف الطبیعة فإذ قد بطلت الطبیعیة وجب بطلان کونها قسریة و لما بطل القسمان ثبت کونها إرادیة فثبت أن الأفلاک و الکواکب أجرام حیة عاقلة قالوا إذا ثبت هذا فنقول الوقوف علی جمیع

ص: 281

الطبائع العلویة و السفلیة مما لا یفی به وسع البشر و طاقة النفس الناطقة لوجوه أربعة أولها أنه لا سبیل إلی إثبات الکواکب إلا بواسطة القوة الباصرة و لا ارتیاب أنها عن إدراک الصغیر من البعید قاصرة فإن أصغر کوکب مما فی القدر السابع من الفلک الثامن و هو الذی یمتحن به حدة البصر مثل کرة الأرض بضع عشرة مرة و إن کرة الأرض أعظم من العطارد کذا ألف مرة فلو تکوکب الفلک الأعظم بکواکب علی قدر الکواکب الصغیرة المذکورة من الثوابت فلا شک أن الحس لا یدرکه و البصر لا یمتد علیه فضلا عما یکون فی مقدار عطارد أو أصغر منه و علی هذا التقدیر لا یبعد أن یکون فی السماوات کواکب کثیرة فعالة و إن کنا لا نعرف

وجودها فضلا عن أن نعرف طبائعها و لهذا نقل صاحب کتاب تتکلوشا عن روایای (1)

البشر أنه بقی فی الفلک وراء الکواکب المرصودة کواکب لم ترصد إما لفرط صغرها أو لخفاء آثارها و أفعالها.

و ثانیها أن الکواکب التی نراها لیست بأسرها مرصودة بل المرصودة منها ألف و اثنان و عشرون و البواقی غیر مرصودة و مما یحقق ذلک ما ثبت بالدلالة أن المجردة لیست إلا أجرام کوکبیه صغیرة جدا مرتکزة فی فلک الثوابت علی هذا السمت المخصوص و ظاهر أن الوقوف علی طبائعها متعذرة.

و ثالثها أن هذه الکواکب المرصودة مما لم یحصل الوقوف التام علی طبائعها لأن أقوال الأحکامیین ضعیفة قلیلة الحاصل لا سیما فی طبائع الثوابت.

و رابعها أنا بتقدیر أن نعرف طبائع هذه الکواکب علی بساطتها لکنه لا یمکننا الوقوف علی طبائعها حال امتزاجها إلا علی سبیل التقریب البعید عن التحقیق.

ثم إنا نعلم أن الحوادث الحادثة فی هذا العالم لا یصدر عن طبائعها البسیطة و إلا لدامت هذه الحوادث بدوام تلک الطبائع بل إنما یحصل عن امتزاجاتها و تلک الامتزاجات غیر متناهیة فلا سبیل إلی الوقوف علیها علی سبیل القیاس فقد ثبت

ص: 282


1- 1. سید البشر.( خ).

بهذه الوجوه الأربعة تعذر الوقوف علی طبائعها الفعالة و أما القوی المنفعلة فالوقوف التام علیها کالمتعذر لأن القبول التام لا یتحقق إلا مع شرائط مخصوصة فی القابل من الکم و الکیف و الوضع و الأین و سائر المقولات و المواد السفلیة غیر ثابتة علی حالة واحدة بل هی أبدا فی الاستحالة و التغیر و إن کان لا یظهر فی الحس فقد ظهر بما قررنا أن الوقوف التام علی أحوال القوی الفعالة السماویة و القوی الأرضیة المنفعلة غیر حاصل للبشر و لو حصل ذلک لأحد لوجب أن یکون ذلک الشخص عالما بجمیع التفاصیل الحاصلة من الماضیة و الآتیة و أن یکون متمکنا من إحداث جمیع الأمور التی لا نهایة لها.

ثم قالوا فهذه المباحث و الملامح (1)

مما یوهن العقل عن التمکن من هذه الصناعة إلا أنه نعم ما قیل من أن ما لا یدرک کله لا یترک کله فالقوی البشریة و إن قصرت عن اکتناه هذه القوی العالیة الفعالة و السافلة المنفعلة و لکن یمکنها الاطلاع علی بعض أحوالها و إن کان ذلک القدر تافها حقیرا بالنسبة إلی ما فی الوجود لکنه عظیم بالنسبة إلی قدرة الإنسان و قوته لأن الأحکامیین من أهل النجوم قد وقفوا بسبب التجارب المتطاولة قرنا بعد قرن علی کثیر من أحوال السبعة السیارة و کثیر من الثوابت و عرفوا من أحوال البروج و الحدود و الوجوه و المثلثات ما یعظم الانتفاع بمعرفته لمن اطلع علیه و أحاط به و لیس یلزمنا أنه لما تعذر علینا تحصیل الیقین التام بها بواسطة البراهین المنطبقة أن یترک الانتفاع بها مع ما تشاهد من صحة قوانینها الکلیة کما لا یلزم من عدم قیام الدلائل الطبیعیة(2) علی طبائع الأغذیة و الأدویة البسیطة و المرکبة أن لا ینتفع بها بل هذه الصناعة أولی بالرعایة من

صناعة الطب و ذلک لأنهما بعد اشتراکهما فی عدم البراهین المنطبقة علی مطالبها امتازت هذه الصناعة عن صناعة الطب بوصف نافع و ذلک أن الدواء المتناول لو لم ینفع یحصل من تناوله ضرر عظیم و أما هذه الصناعة فلو لن تنفع لم تضر

ص: 283


1- 1. الملاحم( خ).
2- 2. المنطبقة( ظ).

و أما ظن حصول النفع فهو قائم فی الموضعین و إذا کان کذلک کانت هذه الصناعة أولی بالرعایة من صناعة الطب.

فإن قال قائل کیف السبیل إلی معرفة طبائع هذه الکواکب و البروج و أما التجربة فهی متعذرة و ذلک لأن أقل ما لا بد منه فی التجربة أن یعود الأمر مرتین و عودة الفلک إلی شکله المعین ممتنع عند بعض الفلاسفة و لو أمکن علی بعده فإنما یقع لو عاد جمیع الکواکب إلی الموضع الذی کان واقفا علیه فی المرة الأولی و ذلک مما لا یحصل إلا بعد المدة التی تسمی بعمر العالم فأی عمر یفی بذلک و أی عقل یصل إلیه.

الجواب أنه لا حاجة فی هذه التجربة إلی عود الفلک إلی الشکل الأول من جمیع الوجوه بل لما رأینا کوکبا حصل فی برج و صدر عنه أثر و شاهدنا هذا الأثر مع حصوله فی ذلک البرج مدة بعد أخری غلب علی ظننا أن حصوله فی ذلک البرج مستعقب لهذا الأثر و هذا القدر کاف فی حصول الظن و أیضا قد تحصل معرفة طبائع هذه الکواکب علی سبیل الإلهام یحکی عن جالینوس أنه عرف کثیرا من الأمور الطبیة برؤیا رآها و إذا کان ذلک ممکنا فلا سبیل إلی دفعه.

قالوا إذا ثبت ذلک فإن التجارب التی مارسها الأحکامیون من المنجمین دلت علی أن لکل اختصاصا بأشیاء معینة فی هذا العالم من الأمکنة و الأزمنة و الأیام و الساعات و الأغذیة و الروائح و الأشکال التی یتعلق بها کوکب معین فی وقت یکون الکوکب فیه قویا علی ذلک الفعل الذی یطلب منه لم یبعد أن یحصل ذلک الأثر الخارق للعادة لا سیما إذا کان المتولی لمباشرة ذلک العمل القوی النفس (1) صافی الروح بحیث یکون روحه فی الاستعلاء و الاستیلاء من جوهر الأرواح السماویة فهناک یتم الأمر و یحصل الغرض فهذا مجموع أقوال الصابئة فی تقریر هذا النوع من السحر.

أما المعتزلة فقد اتفقت کلمتهم علی أن غیر الله لا یقدر علی خلق الجسم

ص: 284


1- 1. قوی النفس( ظ).

و الحیاة و اللون و الطعم و احتجوا بوجوه ذکرها القاضی و لخصها فی تفسیره و فی سائر کبته و نحن ننقل تلک الوجوه و ننظر فیها أولها و هو النکتة العقلیة التی علیها یقولون (1) إن کل ما سوی الله إما متحیز أو قائم بالمتحیز فلو کان غیر الله فاعلا للجسم و الحیاة لکان ذلک الغیر متحیزا و ذلک المتحیز لا بد و أن یکون قادرا بالقدرة إذ لو کان قادرا لذاته لکان کل جسم کذلک بناء علی أن الأجسام متماثلة لکن القادر بالقدرة لا یصح منه فعل الجسم و الحیاة و یدل علیه وجهان الأول أن العلم الضروری حاصل بأن الواحد منا لا یقدر علی خلق الجسم و الحیاة ابتداء فقدرتنا مشترکة فی امتناع ذلک علیها فهذا الامتناع حکم مشترک فلا بد

له من علة مشترکة و لا مشترک هاهنا إلا کوننا قادرین بالقدرة و إذا ثبت هذا وجب فی من کان قادرا بالقدرة أن یتعذر علیه فعل الجسم و الحیاة. الثانی أن هذه القدرة التی لنا لا شک أن بعضها یخالف بعضا فلو قدرنا قدرة صالحة لخلق الجسم و الحیاة لم یکن مخالفتها لهذه القدرة أشد من مخالفة بعض هذه القدرة للبعض فلو کفی ذلک القدر من المخالفة فی صلاحیتها لخلق الجسم (2) لوجب فی هذه القدرة التی یخالف بعضها بعضا أن تکون صالحة لخلق الجسم و الحیاة و لما لم یکن کذلک علمنا أن القادر بالقدرة لا یقدر علی خلق الجسم و الحیاة.

و ثانیها أنا لو جوزنا ذلک لتعذر الاستدلال بالمعجزات علی النبوات (3) لأنا لما جوزنا استحداث الخوارق بواسطة تمزیج القوی السماویة بالقوی الأرضیة لم یمکننا القطع بأن هذه الخوارق التی ظهرت علی أیدی الأمناء(4) صدرت عن الله تعالی بل یجوز فیها أنهم أتوا بها من طریق السحر و حینئذ یبطل القول بالنبوات من کل الوجوه.

ص: 285


1- 1. کذا و الصواب« یعولون».
2- 2. فی المصدر: و الحیاة.
3- 3. فی المصدر: علی النبوّة.
4- 4. فی المصدر: ایدی الأنبیاء علیهم السلام.

و ثالثها أنا لو جوزنا أن یکون فی الناس من یقدر علی خلق الجسم و الحیاة و الألوان لقدر ذلک الإنسان علی تحصیل الأموال العظیمة من غیر تعب لکنا نری من یدعی السحر متوسلا إلی اکتساب الحقیر من المال بجهد جهید فعلمنا کذبه و بهذا الطریق یعلم فساد ما یدعیه قوم من الکیمیاء فإنا نقول لو أمکنهم ببعض الأدویة أن یقلبوا غیر الذهب ذهبا لکان إما أن یمکنهم ذلک بالقلیل من الأموال فکان ینبغی أن یغنوا أنفسهم بذلک عن المشقة و الذلة أو لا یمکن إلا بالآلات العظام و الأموال الخطیرة فکان یجب أن یظهروا ذلک للملوک المتمکنین من ذلک بل کان یجب أن یفطن الملوک لذلک لأنه أنفع لهم من فتح البلاد التی لا یتم إلا بإخراج الأموال و الکنوز و فی علمنا بانصراف النفوس و الهمم عن ذلک دلالة علی فساد هذا القول قال القاضی فثبت بهذه الجملة أن الساحر لا یصح أن یکون فاعلا لشی ء من ذلک.

و اعلم أن هذه الدلائل ضعیفة جدا أما الوجه الأول فنقول ما الدلیل علی أن کل ما سوی الله تعالی إما أن یکون متحیزا أو قائما بالمتحیز أ ما علمتهم أن الفلاسفة مصرون علی إثبات العقول و النفوس الفلکیة و النفوس الناطقة و زعموا أنها فی أنفسها لیست بمتحیزة و لا قائمة بالمتحیز فما الدلیل علی فساد القول بها.

فإن قالوا لو وجد موجود هکذا لزم أن یکون مثلا لله تعالی قلنا لا نسلم و ذلک لأن الاشتراک فی السلوب لا یقتضی الاشتراک فی الماهیة سلمنا ذلک لکن لم لا یجوز أن یکون بعض الأجسام یقدر علی ذلک لذاته قوله الأجسام متساویة(1) فلو کان جسم کذلک لکان کل جسم کذلک قلنا ما الدلیل علی تماثل الأجسام.

فإن قالوا إنه لا معنی للجسم إلا الممتد فی الجهات الشاغل للأحیاز فلا تفاوت بینها فی هذا المعنی

ص: 286


1- 1. فی المصدر: متماثلة.

قلنا الامتداد فی الجهات و الشغل للأحیاز صفة من صفاتها و لازم من لوازمها و لا بد أن تکون الأشیاء المختلفة فی الماهیة مشترکة فی بعض اللوازم سلمنا أنه یجب أن یکون قادرا بالقدرة فلم قلتم إن القادر بالقدرة لا یصح منه خلق الجسم و الحیاة قوله لأن القدرة التی لنا مشترکة فی هذا الامتناع فهذا الامتناع حکم مشترک فلا بد له من علة مشترکة و لا مشترک سوی کوننا قادرین بالقدرة قلنا هذه المقدمات بأسرها ممنوعة فلا نسلم أن الامتناع حکم معلل و ذلک لأن الامتناع عدمی و العدمی لا یعلل سلمنا أنه أمر وجودی و لکن من مذهبهم أن کثیرا من الأحکام لا یعلل فلم لا یجوز أن یکون هاهنا کذلک سلمنا أنه معلل فلم قلتم إن الحکم المشترک لا بد له عن علة مشترکة أ لیس أن القبح حصل فی الظلم معللا بکونه ظلما و فی الکذب بکونه کذبا و فی الجهل بکونه جهلا سلمنا أنه لا بد من علة مشترکة لکن لا نسلم أنه لا مشترک إلا کوننا قادرین بالقدرة فلم لا یجوز أن تکون هذه القدرة التی لنا مشترکة فی وصف معین و تلک القدرة التی تصلح لخلق الجسم تکون خارجة عن ذلک الوصف فما الدلیل علی أن الأمر لیس کذلک.

أما الوجه الثانی و هو أنه لیست مخالفة تلک القدرة لبعض هذه القدرة أشد من مخالفة بعض هذه القدرة للبعض فنقول هذا أضعف (1)

لأنا لا نعلل صلاحیتها لخلق الجسم بکونها مخالفة لهذه القدرة بل لخصوصیتها المعینة التی لأجلها خالفت سائر القدر و تلک الخصوصیة معلوم أنها غیر حاصلة فی سائر القدر و نظیر ما ذکروه أن یقال لیست مخالفة الصوت للبیاض أشد من مخالفة السواد للبیاض فلو کانت تلک المخالفة مانعة للصوت من صحة أن یری لوجب لکون السواد مخالفا للبیاض أن یمتنع رؤیته و لما کان هذا الکلام فاسدا فکذا ما قالوه و العجب من القاضی أنه لما حکی هذه الوجوه عن الشعریة فی مسألة الرؤیة زیفها بهذه الأسئلة ثم إنه نفسه تمسک بها فی هذه المسألة التی هی الأصل فی

ص: 287


1- 1. فی المصدر موافقا لبعض النسخ: ضعیف.

إثبات النبوة و الرد علی من أثبت متوسطا بین الله و بیننا.

أما الوجه الثالث و هو أن القول بصحة النبوات لا یبقی مع تجویز هذا الأصل فنقول إما أن یکون القول بصحة النبوات متفرعا علی فساد هذه القاعدة أو لا یکون فإن کان الأول امتنع إفساد هذا الأصل بالبناء علی صحة النبوات و إلا وقع الدور و إن کان الثانی فقد سقط هذا الکلام بالکلیة.

و أما الوجه الرابع فلقائل أن یقول الکلام فی الإمکان غیر و فی الوقوع غیر و نحن لا نقول بأن هذه الحالة حاصلة لکل أحد بل هذه الحالة لا تحصل للبشر إلا فی الأعصار المتباعدة فکیف یلزمنا ما ذکرتموه فهذا هو الکلام فی النوع الأول من السحر.

النوع الثانی من السحر سحر أصحاب الأوهام و النفوس القویة

قالوا اختلف الناس فی أن الذی یشیر إلیه کل إنسان بقوله أنا ما هو فمن الناس من یقول إنه هو هذه البنیة و منهم من یقول إنه جسم سار فی هذه البنیة و منهم من یقول إنه موجود لیس بجسم و لا جسمانی أما إذا قلنا إن الإنسان هو هذه البنیة فلا شک أن هذه البنیة مرکبة من الأخلاط الأربعة فلم لا یجوز أن یتفق فی بعض الأعصار النادرة أن یکون مزاج من الأمزجة فی ناحیة من النواحی یقتضی القدرة علی خلق الجسم و العلم بالأمور الغائبة عنا و هکذا الکلام إذا قلنا إن الإنسان جسم سار فی هذه البنیة أما إذا قلنا إن الإنسان هو النفس فلم لا یجوز أن یقال النفوس مختلفة فیتفق فی بعض النفوس أن تکون لذاتها قادرة علی هذه الحوادث الغریبة مطلعة علی الأسرار الغائبة عنا فهذا الاحتمال مما لم یقم دلالة علی فساده سوی الوجوه المتقدمة و قد بان بطلانها.

ثم الذی یؤکد هذا الاحتمال وجوه أولها أن الجذع الذی یتمکن الإنسان

ص: 288

من المشی علیه لو کان موضوعا علی الأرض لا یمکنه المشی علیه لو کان کالجسر علی هاویة تحته و ما ذاک إلا لأن تخیل السقوط متی قوی أوجبه و ثانیها أجمعت الأطباء علی نهی المرعوف عن النظر إلی الأشیاء الحمر و المصروع عن النظر إلی الأشیاء القویة اللمعان و الدوران و ما ذاک إلا لأن النفوس خلقت مطیعة للأوهام و ثالثها حکی صاحب الشفاء عن أرسطو فی طبائع الحیوان أن الدجاجة إذا تشبهت کثیرا بالدیکة فی الصوت و فی الجواب مع الدیکة نبت علی ساقیها مثل الشی ء النابت علی ساق الدیک ثم قال صاحب الشفاء و هذا یدل علی أن الأحوال الجسمانیة تابعة للأحوال النفسانیة.

و رابعها أجمعت الأمم علی أن الدعاء مظنة للإجابة و أجمعوا علی أن الدعاء اللسانی الخالی عن المطلب النفسانی قلیل البرکة عدیم الأثر فدل ذلک علی أن للهمم و النفوس آثارا و هذا الاتفاق غیر مختص بملة معینة و نحلة مخصوصة و خامسها أنک لو أنصفت لعلمت أن المبادی القریبة للأفعال الحیوانیة لیست إلا التصورات النفسانیة لأن القوة المحرکة المخلوقة المطبوعة المغروزة(1) فی العضلات صالحة للفعل و ترکه أو ضده و لن یترجح أحد الطرفین علی الآخر إلا لمرجح و ما ذاک إلا تصور کون الفعل جمیلا أو لذیذا أو تصور کونه قبیحا أو مؤلما فتلک التصورات هی المبادئ لصیرورة القوی العضلیة مبادئ بالفعل لوجود الأفعال بعد أن کانت کذلک بالقوة و إذا کانت هذه التصورات هی المبادئ لمبادئ هذه الأفعال فأی استبعاد فی کونها مبادئ للأفعال بأنفسها(2) و إلغاء الواسطة عن درجة الاعتبار و سادسها التجربة و العیان شاهدان بأن هذه التصورات مبادئ قریبة لحدوث الکیفیات فی الأبدان فإن الغضبان یشتد سخونة مزاجه حتی أنه یفید سخونة قویة یحکی عن بعض الملوک أنه عرض له فالج فأعیا الأطباء مزاولة علاجه فدخل علیه بعض الحذاق منهم علی حین غفلة منه و شافهه بالشتم و القدح

ص: 289


1- 1. المفروزة( خ).
2- 2. فی المصدر: انفسها.

فی العرض فاشتد غضب الملک و قفز من مرقده قفزة اضطراریة لما ناله من شدة ذلک الکلام فزالت تلک العلة المزمنة و المرضة المهلکة و إذا جاز کون التصورات مبادئ لحدوث الحوادث فی البدن فأی استبعاد من کونها مبادئ لحدوث الحوادث خارج البدن و سابعها أن الإصابة بالعین أمر قد اتفق علیها العقلاء و ذلک أیضا یحقق إمکان ما قلناه.

إذا عرفت هذا فنقول النفوس التی تفعل هذه الأفاعیل قد تکون قویة جدا فتستغنی فی هذه الأفعال عن الاستعانة بالآلات و الأدوات و قد تکون ضعیفة فتحتاج إلی الاستعانة بهذه و تحقیقه أن النفس إذا کانت قویة مستعلیة علی البدن شدیدة الانجذاب إلی عالم السماوات کانت کأنها روح من الأرواح السماویة فکانت قویة علی التأثیر فی مواد هذا العالم أما إذا کانت ضعیفة شدیدة التعلق بهذه اللذات البدنیة فحینئذ لا یکون لها تصرف البتة إلا فی هذا البدن فإذا أراد هذا الإنسان صیرورتها بحیث یتعدی تأثیرها من بدنها إلی بدن آخر اتخذ تمثال ذلک الغیر و وضعه عند الحس لیشتغل الحس به فیتبعه الخیال علیه و أقبلت النفس الناطقة علیه فقویت التأثیرات النفسانیة و التصرفات الروحانیة و لذلک اجتمعت الأمم علی أنه لا بد لمزاول هذه الأعمال من الانقطاع عن المألوفات و المشتهیات و تقلیله الغذاء و الانقطاع عن مخاطبة(1) القلب فکلما کانت هذه الأمور أتم کان ذلک التأثیر أقوی فإذا اتفق أن کانت النفس مناسبة لهذا الأمر نظرا إلی ماهیتها و خاصیتها عظم التأثیر و السبب اللمی (2)

فیه أن النفس إذا اشتغلت بالجانب الواحد استعملت جمیع قوتها فی ذلک الفعل و إذا اشتغلت بالأفعال الکثیرة تفرقت قوتها و توزعت علی تلک الأفعال فتصل إلی کل واحد من تلک الأفعال شعبة من تلک القوة و جدول من ذلک النهر و لذلک تری أن إنسانین یستویان فی قوة الخاطر إذا اشتغل أحدهما بصناعة واحدة و اشتغل الآخر بصناعتین فإن ذا

ص: 290


1- 1. فی المصدر:« مخالطة الخلق» و هو الصواب.
2- 2. فی المصدر: المتعین.

الفن الواحد یکون أقوی من ذی الفنین و من حاول الوقوف علی حقیقة مسألة من المسائل فإنه حال تفکره فیها لا بد و إن یفرغ خاطره عما عداه (1) فإنه عند تفریغ الخاطر یتوجه الخاطر بکلیته إلیه فیکون الفعل أسهل و أحسن و إذا کان کذلک فإذا کان الإنسان مشغول الهم و الهمة بقضاء اللذات و تحصیل الشهوات کانت القوة النفسانیة مشغولة بها مستغرقة فیها فلا یکون انجذابها إلی تحصیل الفعل الغریب الذی یحاوله انجذابا قویا لا سیما و هنا آفة أخری و هی أن مثل هذه النفس اعتادت الاشتغال باللذات من أول أمرها إلی آخره و لم تشتغل قط باستحداث هذه الأفعال الغریبة فهی بالطبع حنون إلی الأول عزوف للثانی (2) فإذا وجدت مطلوبها من النمط الأول فإنی تلتفت إلی الجانب الآخر. فقد ظهر من هذا أن مزاولة هذه الأعمال لا تتأتی إلا مع التجرد عن الأحوال الجسمانیة و ترک مخالطة الخلق و الإقبال بالکلیة علی عالم الصفا و الأرواح و أما الرقی فإن کانت معلومة فالأمر فیها ظاهر لأن الغرض منها أن حس البصر کما شغلناه بالأمور المناسبة لذلک الغرض فحس السمع نشغله أیضا بالأمور المناسبة لذلک الغرض فإن الحواس متی تطابقت نحو(3)

التوجه إلی الغرض الواحد کان توجه النفس إلیه حینئذ أقوی و أما إذا کانت بألفاظ

غیر معلومة حصلت للنفس هناک حالة شبیهة بالحیرة و الدهشة(4) و یحصل للنفس فی أثناء ذلک انقطاع عن المحسوسات و إقبال علی ذلک الفعل و جد عظیم فیقوی التأثیر النفسانی فیحصل الغرض و هکذا القول فی الدخن. قالوا فقد ثبت أن هذا القدر من القوة النفسانیة مستقل

ص: 291


1- 1. فی المصدر: عما عداها.
2- 2. فی المصدر: عن الثانی.
3- 3. فی المصدر: علی التوجه.
4- 4. فی المصدر: و الدهشة فان الإنسان إذا اعتقد ان هذه الکلمات انما تقرأ للاستعانة بشی ء من الأمور الروحانیة و لا یدری کیفیة تلک الاستعانة حصلت للنفس هناک حالة شبیهة بالحیرة و الدهشة.

بالتأثیر فإن انضم إلیه النوع الأول من السحر و هو الاستعانة بالکواکب و تأثیراتها عظم التأثیر بل هاهنا نوعان آخران الأول أن النفوس التی فارقت الأبدان قد یکون فیها ما هو شدید المشابهة لهذه النفس فی قوتها و فی تأثیراتها فإذا صارت هذه النفوس صافیة لم یبعد أن ینجذب إلیها ما تشابهها من النفوس المفارقة و یحصل لتلک النفوس نوع ما من التعلق بهذا البدن فتعاضد النفوس الکثیرة علی ذلک الفعل و إذا کملت القوة تزایدت قوی التأثیر الثانی أن هذه النفوس الناطقة إذا صارت صافیة عن الکدورات البدنیة صارت قابلة للأنوار الفائضة من الأرواح السماویة و النفوس الفلکیة فتتقوی هذه النفوس بأنوار تلک الأرواح فتقوی علی أمور غریبة خارقة للعادة فهذا شرح سحر أصحاب الأوهام و الرُّقی.

النوع الثالث من السحر الاستعانة بالأرواح الأرضیة

و اعلم أن القول بالجن مما أنکره بعض المتأخرین من الفلاسفة و المعتزلة أما أکابر الفلاسفة فإنهم ما أنکروا القول به إلا أنهم سموها بالأرواح الأرضیة و هی فی أنفسها مختلفة منها خیرة و منها شریرة فالخیر منهم الجن و الشریرة هم کفار الجن و شیاطینهم ثم قال خلق منهم (1)

هذا الأرواح جواهر قائمة بأنفسها لا متحیزة و لا حالة فی المتحیز و هی قادرة عالمة مدرکة للجزئیات و اتصال النفوس الناطقة بها أسهل من اتصالها بالأرواح السماویة إلا أن القوة الحاصلة للنفوس الناطقة بسبب اتصالها بهذه الأرواح الأرضیة أضعف من القوة الحاصلة لها بسبب اتصالها بتلک الأرواح السماویة إما أن الاتصال أسهل فلأن المناسبة بین نفوسنا و بین هذه الأرواح الأرضیة أرسل فإن (2)

المشابهة و المشاکلة بینها

ص: 292


1- 1. فی المصدر: قال الخلف.
2- 2. فی المصدر: اسهل و لان المشابهة.

أتم و أشد من المشاکلة بین نفوسنا و بین الأرواح السماویة و إما أن القوة الحاصلة بسبب الاتصال بالأرواح السماویة أقوی فلأن الأرواح السماویة بالنسبة إلی الأرواح الأرضیة کالشمس بالنسبة إلی الشعلة و البحر بالنسبة إلی القطرة و السلطان بالنسبة إلی الرعیة قالوا و هذه الأشیاء و إن لم یقم علی وجودها برهان قاهر فلا أقل من الاحتمال و الإمکان ثم إن أصحاب الصنعة و أرباب التجربة شاهدوا أن الاتصال بهذه الأرواح الأرضیة یحصل بأعمال سهلة قلیلة من الرُّقی و الدخن و التجرید فهذا النوع هو المسمی بالعزائم و عمل تسخیر الجن.

النوع الرابع من السحر التخیلات و الأخذ بالعیون

فهذا النوع مبنی علی مقدمات أحدها أن أغلاط البصر کثیرة فإن راکب السفینة إذا نظر إلی الشط رأی السفینة واقفة و الشط متحرکا و ذلک یدل علی أن الساکن یری متحرکا و المتحرک یری ساکنا و القطرة النازلة تری خطا مستقیما و الزبالة التی تدار بسرعة تری دائرة و القبة تری فی الماء کالإجاصة و الشخص الصغیر یری فی الضباب عظیما و کبخار الأرض الذی یریک قرص الشمس عند طلوعها عظیما فإذا فارقته و ارتفعت صغرت و أما رؤیة العظیم من البعید صغیرا فظاهر فهذه الأشیاء قد هدت العقول إلی أن القوة الباصرة قد تبصر الشی ء علی خلاف ما هو علیه فی الجملة لبعض الأسباب العارضة.

و ثانیها أن القوة الباصرة إنما تقف علی المحسوس وقوفا تاما إذا أدرکت المحسوس فی زمان له مقدار فأما إذا أدرکت المحسوس فی زمان صغیر جدا ثم أدرکت بعده محسوسا آخر و هکذا فإنه یختلط البعض بالبعض و لا یتمیز بعض المحسوسات عن البعض و لذلک فإن الرحی إذا أخرجت من مرکزها إلی محیطها خطوطا کثیرة بألوان مختلفة ثم استدارت فإن الحس یری لونا واحدا کأنه

ص: 293

مرکب من کل تلک الألوان.

و ثالثها أن النفس إذا کانت مشغولة بشی ء فربما حضر عند الحس شی ء آخر فلا یشعر الحس به البتة کما أن الإنسان عند دخوله علی السلطان قد یلقاه إنسان (1) و یتکلم معه فلا یعرفه و لا یفهم کلامه لما أن قلبه مشغول بشی ء آخر و کذا الناظر فی المرآة فإنه ربما قصد أن یری قذاة فی عینه فیراها و لا یری ما هو أکثر(2)

منها إن کان بوجهه أثر أو بجبهته أو بسائر أعضائه التی تقابل المرآة و ربما قصد أن یری سطح المرآة هل هو مستو أم لا فلا یری شیئا مما فی المرآة إذا عرفت هذه المقدمات سهل عند ذلک تصور کیفیة هذا النوع من السحر و ذلک لأن المشعبذ الحاذق یظهر عمل شی ء یشغل أذهان الناظرین به و یأخذ عیونهم إلیه حتی إذا استفز عنهم (3)

الشغل بذلک الشی ء و التحدیق نحوه عمل شیئا آخر عملا بسرعة شدیدة فیبقی ذلک العمل خفیا لتعلمون (4) الشیئین أحدهما اشتغالهم بالأمر الأول و الثانی سرعة الإتیان بهذا العمل الثانی و حینئذ یظهر لهم شی ء آخر غیر ما انتظروه فیتعجبون منه جدا و لو أنه سکت و لم یتکلم بما یصرف الخواطر إلی ضد ما یرید أن یعمل و لم تتحرک النفوس و الأوهام إلی غیر ما یرید إخراجه لفطن الناظرون لکل ما یفعله فهذا هو المراد من قولهم إن المشعبذ یأخذ بالعیون لأنه بالحقیقة یأخذ بالعیون إلی غیر الجهة التی یحتال و کلما کان أخذه للعیون و الخواطر و جذبه لها إلی سواء(5)

مقصوده أقوی کان أحذق فی عمله و کلما

کانت الأحوال التی تفید حس البصر نوعا من أنواع الخلل أشد کان هذا العمل أحسن مثل أن یجلس المشعبذ فی موضع مضی ء جدا فإن الضوء الشدید یفید البصر کلالا

ص: 294


1- 1. فی المصدر: انسان آخر.
2- 2. فی المصدر: اکبر منها.
3- 3. فی المصدر: إذا استغرقهم.
4- 4. فی المصدر: لتفاوت.
5- 5. فی المصدر: سوی.

و اختلالا و کذا الظلمة الشدیدة و کذلک الألوان المشرقة القویة تفید البصر کلالا و اختلالا و الألوان المظلمة قلما تقف القوة الباصرة علی أحوالها فهذا مجامع القول فی هذا النوع من السحر.

النوع الخامس من السحر

الأعمال العجیبة التی تطرأ(1)

من ترکیب الآلات المرکبة علی النسب الهندسیة تارة و علی ضروب الخیلاء(2)

أخری مثل فارسین یقتتلان فیقتل أحدهما الآخر و کفارس علی فرس فی یده بوق کلما مضت ساعة من النهار ضرب البوق من غیر أن یمسه أحد و منها الصور التی تصورها الروم و أهل الهند حتی لا یفرق الناظر بینها و بین الإنسان حتی یصورونها ضاحکة و باکیة و حتی یفرق فیها بین ضحک السرور و ضحک الخجل و ضحک الشامت فهذه الوجوه من لطیف أمور التخائیل (3) و کان سحر سحرة فرعون من هذا الضرب و من هذا الباب ترکیب صندوق الساعات و یندرج فی هذا الباب علم جر الأثقال و هو أن یجر ثقیلا عظیما بآلة خفیفة و هذا فی الحقیقة لا ینبغی أن یعده من باب السحر لأن لها أسبابا معلومة تعیینیة(4) من اطلع علیها قدر علیها إلا أن الاطلاع علیها لما کان عسرا شدیدا لا یصل إلیه إلا الفرد بعد الفرد لا جرم عد أهل الظاهر ذلک من باب السحر و من هذا الباب عمل ارجعانوس (5)

الموسیقات (6) فی هیکل أورشلیم العتیق عند تجدیده إیاه

ص: 295


1- 1. تظهر( خ).
2- 2. کذا فی المصدر، و فی نسخ البحار« و علی ضرورة الخلاء اخری».
3- 3. فی المصدر: المخائیل.
4- 4. یقینیة( خ).
5- 5. ارجیانوس( خ).
6- 6. فی المصدر: ارجعیانوس الموسیقار.

و ذلک أنه اتفق له أن کان مجتازا بفلاة من الأرض فوجد فیها فرخا من فراخ البراصل و البراصل هو طائر عطوف فکان یصفر صفیرا حزینا بخلاف صفیر سائر البراصل فکانت البراصل تجیئه بلطائف الزیتون فتطرحها عنده فیأکل بعضها و یفضل بعضها عن حاجته فوقف هذا الموسیقات (1)

هناک و تأمل حال هذا الفرخ و علم أن فی صفیره المخالف لصفیر البراصل ضربا من التوجع و الاستعطاف حتی رقت له الطیور و جاءته بما یأکله فتلطف لعمل آلة تشبه الصفارة إذا استقبل الریح بها أدت ذلک الصفیر و لم یزل یجرب ذلک حتی وثق بها و جاءته البراصل بالزیتون کما کانت تجی ء إلی ذلک الفرخ لأنها تظن أن هناک فرخا من جنسها

فلما صح له ما أراد أظهر النسک و عمد إلی هیکل أورشلیم و سأل عن اللیلة التی دفن فیها اسطرحن (2)

الناسک القیم بعمارة ذلک الهیکل فأخبر أنه دفن فی أول لیلة من آب فأخذ(3)

صورة من زجاج مجوف علی هیئة البرصلة و نصبها فوق ذلک الهیکل و جعل فوق تلک الصورة قبة و أمرهم بفتحها فی أول آب فکان یظهر صوت البرصلة بسبب نفوذ الریح فی تلک الصورة و کانت البراصل تجی ء بالزیتون حتی کانت تمتلئ القبة کل یوم من ذلک الزیتون و الناس اعتقدوا أنه من کرامات ذلک المدفون و یدخل فی هذا الباب أنواع کثیرة لا یلیق شرحها فی هذا الموضع.

النوع السادس من السحر الاستعانة بخواص الأدویة

من أن (4)

یجعل فی طعامه بعض الأدویة المُبَلِّدة المزیلة للعقل و الدخن المسکرة نحو دِماغ الحمار إذا تناول الإنسان تبلد عقله و قلت فطنته و اعلم أنه لا سبیل إلی إنکار الخواص فإن أثر المغناطیس مشاهد إلا أن الناس قد أکثروا فیه و خلطوا الصدق بالکذب و الباطل بالحق.

ص: 296


1- 1. فی المصدر: الموسیقار.
2- 2. فی المصدر: اسطرخس.
3- 3. فی المصدر: فاتخذ.
4- 4. فی المصدر: مثل أن.

النوع السابع من السحر تعلیق القلب

و هو أن یدعی الساحر أنه قد عرف الاسم الأعظم و أن الجن یطیعونه و ینقادون له فی أکثر الأمور فإذا اتفق أن کان السامع لذلک ضعیف العقل قلیل التمیز اعتقد أنه حق و تعلق قلبه بذلک و حصل فی نفسه نوع من الرعب و المخافة فإذا حصل الخوف ضعفت القوی الحساسة فحینئذ یتمکن الساحر من أن یفعل حینئذ ما شاء و إن من جرب الأمور و عرف أحوال العالم (1)

علم أن لتعلق القلب أثرا عظیما فی تنفیذ الأعمال و إخفاء الأسرار.

النوع الثامن من السحر السعی بالنمیمة و التضریب من وجوه خفیة لطیفة

و ذلک شائع فی الناس فهذا جملة الکلام فی أقسام السحر و شرح أنواعه و أصنافه و الله أعلم.

المسألة الحادیة عشر(2)

فی أقوال المسلمین أن هذه الأنواع هل هی ممکنة أم لا أما المعتزلة فقد اتفقوا علی إنکارها إلا النوع المنسوب إلی التخیل و المنسوب إلی إطعام بعض الأدویة المبلدة و المنسوب إلی التضریب و النمیمة و أما الأقسام الخمسة الأول فقد أنکروها و لعلهم کفروا من قال بها و جوز وجودها و أما أهل السنة فقد جوزوا أن یقدر الساحر علی أن یطیر فی الهواء و یقلب الإنسان حمارا و الحمار إنسانا إلا أنهم قالوا إن الله تعالی هو الخالق لهذه الأشیاء عند ما یقرأ الساحر رقی مخصوصة و کلمات معینة فأما أن یکون المؤثر فی ذلک هو الفلک و النجوم فلا و أما الفلاسفة و المنجمون و الصابئة فقولهم علی ما سلف تقریره.

و احتج أصحابنا علی فساد قول الصابئة أنه قد ثبت أن العالم محدث فوجب أن یکون موجودة قادرا فإن الشی ء الذی حکم العقل بأنه مقدوره إنما یصح أن یکون مقدورا له لکونه ممکنا و الإمکان قدر مشترک بین کل الممکنات فإذن کل الممکنات مقدور لله و لو وجد شی ء من تلک المقدورات بسبب آخر یلزم أن

ص: 297


1- 1. فی المصدر: اهل العالم.
2- 2. فی المصدر: المسألة الرابعة.

یکون ذلک السبب مزیلا لتعلق قدرة الله تعالی بذلک المقدور فیکون الحادث سببا لعجز الله و هو محال فثبت أنه یستحیل وقوع شی ء من الممکنات إلا بقدرة الله و عنده یبطل کل ما قاله الصابئة.

قالوا إذا ثبت هذا النوع فندعی أنه لا یمتنع وقوع هذه الخوارق بإجراء العادة عند سحر السحرة فقد احتجوا(1)

علی وقوع هذا النوع من السحر بالقرآن و الخبر أما القرآن فقوله تعالی فی هذه الآیة وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ و الاستثناء یدل علی حصول الآثار بسببه و أما الأخبار(2) فأحدها ما روی أنه علیه السلام سحر و أن السحر عمل فیه حتی قال إنه لیخیل إلی أنی أقول الشی ء و أفعله و لم أقله و لم أفعله و إن امرأة یهودیة سحرته و جعلت ذلک السحر تحت راعوفة البئر فلما استخرج ذلک زال عن النبی صلی الله علیه و آله ذلک العارض و نزلت (3) المعوذتان بسببه.

و ثانیها أن امرأة أتت عائشة فقالت لها إنی ساحرة فهل لی من توبة فقالت و ما سحرک فقالت صرت إلی الموضع الذی فیه هاروت و ماروت ببابل أتعلم علم السحر(4) فقالا لی یا أمة الله لا تختاری عذاب الآخرة بأمر الدنیا فأبیت فقالا لی اذهبی فبولی علی ذلک الرماد فذهبت لأبول علیه ففکرت فی نفسی فقلت لا فعلت (5) و جئت إلیهما فقلت قد فعلت فقالا لی ما رأیت لما فعلت فقلت ما رأیت شیئا فقالا لی أنت علی رأس أمرک فاتقی الله و لا تفعلی فأبیت فقالا لی اذهبی فافعلی فذهبت ففعلت فرأیت کأن فارسا مقنعا بالحدید قد خرج من فرجی فصعد إلی السماء فجئتهما فأخبرتهما فقالا

ص: 298


1- 1. اجتمعوا( خ).
2- 2. فی المصدر: فهی واردة عنه صلّی اللّه علیه و سلّم متواترة و آحادا، احدها ....
3- 3. فی المصدر: و انزل.
4- 4. فی المصدر: لطلب علم ....
5- 5. فی المصدر: لا أفعل.

إیمانک قد خرج عنک فقد أحسنت السحر فقلت و ما هو قالا لا تریدین شیئا فتصورینه فی وهمک إلا کان فصورت فی نفسی حبا من حنطة فإذا أنا بحب فقلت انزرع فانزرع فخرج من ساعته سنبلا فقلت انطحن فانطحن فقلت انخبز فانخبز و أنا لا أرید شیئا أصوره فی نفسی إلا حصل فقالت عائشة لیست لک توبة.

و ثالثها ما یذکرونه من الحکایات الکثیرة فی هذا الباب و هی مشهورة أما المعتزلة فقد احتجوا علی إنکاره بوجوه أحدها قوله تعالی وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی و ثانیها قوله تعالی فی صفة محمد صلی الله علیه و آله وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً و لو صار صلی الله علیه و آله مسحورا لما استحقوا الذم بسبب هذا القول و ثالثها أنه لو جاز ذلک من الساحر فکیف یتمیز المعجز من السحر ثم قالوا هذه الدلائل یقینیة و الأخبار التی ذکرتموها من باب الآحاد فلا تصلح معارضة لهذه الدلائل.

المسألة الثانیة عشر(1) فی أن العلم بالسحر لیس بقبیح و لا محظور

اتفق المحققون علی ذلک لأن العلم لذاته شریف و أیضا لعموم قوله تعالی هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ و لأن السحر لو لم (2) یعلم لما أمکن الفرق بینه و بین المعجز و العلم بکون المعجز معجزا واجب و ما یتوقف الواجب علیه فهو واجب فهذا یقتضی أن یکون تحصیل العلم بالسحر واجبا و ما یکون واجبا کیف یصیر حراما و قبیحا.

المسألة الثالثة عشر(3) فی أن الساحر هل یکفر أم لا اختلف الفقهاء فی أن الساحر هل یکفر أم لا رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ أَتَی کَاهِناً أَوْ عَرَّافاً فَصَدَّقَهُمَا بِقَوْلٍ فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ. و اعلم أنه لا نزاع بین الأمة فی أن

ص: 299


1- 1. فی المصدر: المسألة الخامسة.
2- 2. فی المصدر: لو لم یکن یعلم.
3- 3. فی المصدر: المسألة السادسة.

من اعتقد أن الکواکب هی المدبرة لهذا العالم و هی الخالقة لما فیه من الحوادث و الخیرات و الشرور فإنه یکون کافرا علی الإطلاق و هذا هو النوع الأول من السحر و أما النوع الثانی و هو أن یعتقد أنه قد یبلغ روح الإنسان فی التصفیة و القوة إلی حیث یقدر بها علی إیجاد الأجسام و الحیاة و القدرة و تغییر البنیة و الشکل فالأظهر إجماع الأمة أیضا علی تکفیره أما النوع الثالث و هو أن یعتقد الساحر أنه قد یبلغ فی التصفیة و قراءة الرقی و تدخین بعض الأدویة إلی حیث یخلق الله تعالی فی عقب أفعاله علی سبیل العادة الأجسام و الحیاة و القدرة(1) و تغییر البنیة و الشکل فهنا المعتزلة اتفقوا علی تکفیر من یجوز ذلک قالوا لأنه مع هذا

الاعتقاد لا یمکنه أن یعرف صدق الأنبیاء و الرسل و هذا رکیک من القول فإن لقائل أن یقول إن الإنسان لو ادعی النبوة و کان کاذبا فی دعواه فإنه لا یجوز من الله تعالی إظهار هذه الأشیاء علی یده لئلا یحصل التلبیس أما إذا لم یدع النبوة و ظهرت هذه الأشیاء علی یده لم یفض ذلک إلی التلبیس لأن المحق یتمیز عن المبطل بما أن المحق تحصل له هذه الأشیاء مع ادعاء النبوة و أما سائر الأنواع التی عددناه من السحر فلا شک أنه لیس بکفر.

فإن قیل إن الیهود لما أضافوا السحر إلی سلیمان قال الله تعالی تنزیها عنه وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ و هذا یدل علی أن السحر علی الإطلاق کفر و أیضا قال وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ و هذا أیضا یقتضی أن یکون السحر علی الإطلاق کفرا و حکی عن الملکین أنهما لا یعلمان أحدا السحر حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ و هو یدل علی أن السحر کفر علی الإطلاق.

قلنا حکایة الحال یکفی فی صدقها صورة واحدة فنحملها علی سحر من یعتقد إلهیة النجوم

ثم قال بعد إیراد المسألة الرابعة عشر(2)

فی حکم قتل الساحر فهذا هو

ص: 300


1- 1. فی بعض النسخ و کذا فی المصدر: و العقل.
2- 2. فی المصدر: المسألة السابعة.

الکلام الکلی فی السحر و لنرجع إلی التفسیر أما قوله تعالی وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ فظاهر الآیة یقتضی أنهم إنما کفروا لأجل أنهم کانوا یعلمون الناس السحر لأن ترتیب الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة و تعلیم ما لا یکون کفرا لا یوجب الکفر فصارت الآیة دالة علی أن تعلیم السحر کفر و علی أن السحر أیضا کفر و لمن منع ذلک أن یقول لا نسلم أن ترتیب الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة بل المعنی أنهم کفروا و هم مع ذلک یعلمون السحر.

فإن قیل هذا مشکل لأن الله أخبر فی آخر الآیة أن الملکین یعلمان السحر فلو کان تعلیم السحر کفرا لزم تکفیر الملکین و أنه غیر جائز لما ثبت أن الملائکة بأسرهم معصومون و أیضا فلأنکم دللتم علی أنه لیس کلما یسمی سحرا فهو کفر.

قلنا اللفظ المشترک لا یکون عاما فی جمیع مسمیاته فنحن نحمل هذا السحر الذی هو کفر علی النوع الأول من الأشیاء المسماة بالسحر و هو اعتقاد إلهیة الکواکب و الاستعانة بها فی إظهار المعجزات و خوارق العادات فهذا السحر کفر و الشیاطین إنما کفروا بإتیانهم بهذا السحر لا بسائر الأقسام و أما الملکان فلا نسلم أنهما إنما علما هذا النوع من السحر بل لعلهما یعلمان سائر الأنواع علی ما قال تعالی فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ و أیضا فبتقدیر أن یقال إنهما علما هذا النوع إنما یکون کفرا إذا قصد المعلم أن یعتقد المتعلم حقیته و کونه صوابا فأما أن یعلمه لیحترز عنه فهذا التعلیم لا یکون کفرا و تعلیم الملائکة کان لأجل أن یصیر المکلف محترزا عنه علی ما قال تعالی حکایة عنهما وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ و أما الشیاطین الذین علموا السحر الناس فکان مقصودهم اعتقاد حقیة هذه الأشیاء فظهر الفرق.

المسألة الخامسة عشر(1)

قرأ نافع و ابن کثیر و عاصم و أبو عمرو بتشدید لکِنَ و الشَّیاطِینُ بالنصب علی أنه اسم لکن و الباقون لکن بالتخفیف

ص: 301


1- 1. فی المصدر: المسألة الثامنة.

و الشیاطین بالرفع و المعنی واحد

أما قوله تعالی وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ ففیه مسائل

الأولی ما فی قوله وَ ما أُنْزِلَ

فیه وجهان الأول أنه بمعنی الذی ثم هؤلاء اختلفوا فیه علی ثلاثة أقوال أولها أنه عطف علی السحر أی یعلمون الناس السحر و یعلمونهم ما أنزل علی الملکین أیضا. و ثانیها أنه عطف علی قوله ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ أی و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین افتراء علی ملک سلیمان وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ لأن السحر منه ما هو کفر و هو الذی تتلوا الشیاطین و منه ما تأثیره بالتفریق بین المرء و زوجه و هو الذی أنزل علی الملکین فکأنه تعالی أخبر عن الیهود بأنهم اتبعوا کلا الأمرین و لم یقتصروا علی أحدهما. و ثالثها أن موضعه جر عطفا علی ملک سلیمان و تقدیره ما تتلوا الشیاطین افتراء علی ملک سلیمان و علی ما أنزل علی الملکین و هو اختیار أبی مسلم و أنکر فی الملکین أن یکون السحر نازلا علیهما. و احتج علیه بوجوه الأول أن السحر لو کان نازلا علیهما لکان منزله هو الله تعالی و ذلک غیر جائز لأن السحر کفر و عبث و لا یلیق بالله تعالی إنزال ذلک. الثانی أن قوله وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ یدل علی أن تعلیم السحر کفر و لو ثبت فی الملائکة أنهم یعلمون السحر لزمهم الکفر و ذلک باطل. الثالث کما لا یجوز فی الأنبیاء أن یبعثوا لتعلیم السحر فکذلک فی الملائکة بالطریق الأولی. الرابع أن السحر لا یضاف إلا إلی الکفرة و الفسقة و الشیاطین المردة فکیف یضاف إلی الله ما ینهی عنه و یتوعد علیه بالعقاب و هل السحر إلا الباطل المموه و قد جرت عادة الله تعالی بإبطاله کما قال فی قصة موسی علیه السلام ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ ثم إنه سلک فی تفسیر الآیة مسلکا آخر یخالف قول أکثر المخالفین فقال کما أن الشیاطین نسبوا السحر إلی ملک سلیمان مع أن ملک سلیمان کان مبرأ عنه فکذلک نسبوا ما أنزل علی الملکین إلی السحر مع أن المنزل علیهما کان مبرأ عن السحر و ذلک لأن المنزل علیهما کان هو الشرع و الدین و الدعاء إلی

ص: 302

الخیر و أنهما کانا یعلمان الناس ذلک مع قولهما إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ توکیدا لبعثهم علی القبول و التمثل فکانت طائفة تتمثل و أخری تخالف و تعدل عن ذلک فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما أی من الفتنة و الکفر مقدار ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ و هذا تقریر مذهب أبی مسلم الوجه الثانی أن یکون ما بمعنی الجحد و یکون معطوفا علی قوله وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ کأنه قال لم یکفر سلیمان و لم ینزل علی الملکین سحر لأن السحرة کانت تضیف السحر إلی سلیمان و تزعم أنه مما أنزل علی الملکین ببابل هاروت و ماروت فرد

الله علیهم فی القولین و قوله وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ جحد أیضا أی لا یعلمان أحدا بل ینهیان عنه أشد النهی و أما قوله حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ أی ابتلاء و امتحان فَلا تَکْفُرْ فهو کقولک ما أمرت فلانا بکذا حتی قلت له إن فعلت کذا نالک کذا أی ما أمرته به بل حذرته عنه.

و اعلم أن هذه الأقوال و إن کانت حسنة إلا أن القول الأول أحسن منها و ذلک لأن عطف قوله وَ ما أُنْزِلَ علی ما یلیه أولی من عطفه علی ما بعد عنه إلا لدلیل منفصل أما قوله لو نزل السحر علیهما لکان منزل ذلک السحر هو الله تعالی قلنا تعریف صفة الشی ء قد یکون لأجل الترغیب فی إدخاله فی الوجود و قد یکون لأجل أن یقع الاحتراز عنه کما قال الشاعر:

عرفت الشر لا للشر لکن لتوقیه

قوله ثانیا إن تعلیم السحر کفر لقوله تعالی وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ فالجواب أنا بینا أنه واقعة حال فیکفی فی صدقها صورة واحدة و هی ما إذا اشتغل بتعلیم سحر من یقول بإلهیة الکواکب و یکون قصده من ذلک التعلیم إثبات أن ذلک المذهب حق قوله ثالثا إنه لا یجوز بعثة الأنبیاء لتعلیم السحر فکذا الملائکة قلنا لا نسلم أنه لا یجوز بعثة الأنبیاء لتعلیمه بحیث یکون الغرض من ذلک التعلیم التنبیه علی إبطاله قوله رابعا إنما یضاف السحر إلی الکَفَرة أو المَرَدة فکیف یضاف إلی الله ما ینهی عنه قلنا فرق بین العمل و بین

ص: 303

التعلیم فلم لا یجوز أن یکون العمل به منهیا عنه و أما تعلیمه لغرض التنبیه علی فساده فإنه یکون مأمورا به.

المسألة الثانیة قرأ الحسن الْمَلِکَیْنِ بکسر اللام و هو مروی أیضا عن الضحاک و ابن عباس ثم اختلفوا فقال الحسن کانا عِجْلَین أَقْلَفَیْنِ ببابل یعلمان الناس السحر و قیل کانا رجلین صالحین من الملوک و القراءة المشهورة بفتح اللام و هما کانا ملکین نزلا من السماء و هاروت و ماروت اسمان لهما ثم قیل هما جبرئیل و میکائیل علیهما السلام و قیل غیرهما أما الذین کسروا اللام فقد احتجوا بوجوه أحدها أنه لا یلیق بالملائکة تعلیم السحر. و ثانیها کیف یجوز إنزال الملکین مع قوله وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ و ثالثها لو أنزل الملکین لکان إما أن یجعلهما فی صورة رجلین أو لا یجعلهما کذلک فإن جعلهما فی صورة رجلین مع أنهما لیسا برجلین کان ذلک تجهیلا و تلبیسا و هو غیر جائز و لو جاز ذلک فلم لا یجوز أن یکون کل واحد من الناس الذین نشاهدهم لا یکون فی الحقیقة إنسانا بل ملکا من الملائکة و إن لم یجعلهما فی صورة الرجلین قدح ذلک فی قوله تعالی وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا و الجواب عن الأول أنا سنبین وجه الحکمة و إنزال الملائکة لتعلیم السحر و عن الثانی أن هذه الآیة عامة و قراءة الْمَلَکَیْنِ بفتح اللام متواترة و خاصة و الخاص یقدم علی العام و عن الثالث أن الله تعالی ینزلهما فی صورة رجلین و کان الواجب علی المکلفین فی زمان الأنبیاء أن لا یقطعوا علی من صورته صورة الإنسان بکونه إنسانا کما أن فی زمان الرسول صلی الله علیه و آله کان الواجب علی من شاهد دحیة الکلبی أن لا یقطع بکونه من البشر بل الواجب التوقف فیه.

المسألة الثالثة إذا قلنا بأنهما کانا من الملائکة فقد اختلفوا فی سبب نزولهما فروی عن ابن عباس أن الملائکة لما قالت أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ فأجابهم الله تعالی بقوله إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ ثم إن الله وکل علیهم جمعا من الملائکة و هم الکرام الکاتبون فکانوا یعرجون بأعمالهم الخبیثة فعجبت الملائکة منهم و من تبقیة الله إیاهم مع ما یظهر منهم من القبائح ثم أضافوا إلیها

ص: 304

عمل السحر فازداد تعجب الملائکة فأراد الله تعالی أن یبتلی الملائکة فقال لهم اختاروا ملکین من أعظم الملائکة علما و زهدا و دیانة لإنزالهما إلی الأرض فاختبرهما فاختاروا هاروت و ماروت و رکب فیهما شهوة الإنس و أنزلهما و نهاهما عن الشرک و القتل و الزنا و الشرب فنزلا فذهب إلیهما امرأة من أحسن النساء و هی الزهرة فراوداها عن نفسها فأبت إلا بعد أن یعبدا الصنم و إلا بعد أن یشربا فامتنعا أولا ثم غلبت الشهوة علیهما فأطاعا فی کل ذلک فعند إقدامهما علی الشرب و عبادة الصنم دخل سائل علیهم فقالت إن أظهر هذا السائل للناس ما رأی منا فسد أمرنا فإن أردتما الوصول إلی فاقتلا هذا الرجل فامتنعا منه ثم اشتغلا بقتله فلما فرغا من القتل طلبا المرأة فلم یجداها ثم إن الملکین عند ذلک ندما و تحسرا و تضرعا إلی الله تعالی فخیرهما بین عذاب الدنیا و عذاب الآخرة فاختارا عذاب الدنیا و هما معذبان ببابل معلقان بین السماء و الأرض یعلمان الناس السحر.

ثم لهم فی الزهرة قولان أحدهما أن الله تعالی لما ابتلی الملکین بشهوة بنی آدم أمر الله الکوکب الذی یقال له الزهرة و فلکها حتی هبط إلی الأرض إلی أن کان ما کان فحینئذ ارتفعت الزهرة و فلکها إلی موضعها من السماء موبخین لهما علی ما شاهداه منهما و القول الثانی أن المرأة کانت فاجرة من أهل الأرض و واقعاها بعد شرب الخمر و قتل النفس و عبادة الصنم ثم علماها الاسم الذی به کانا یعرجان إلی السماء فتکلمت به و عرجت إلی السماء و کان اسمها بیدخت فمسخها الله تعالی و جعلها هی الزهرة.

و اعلم أن هذه الروایة فاسدة مردودة غیر مقبولة لأنه لیس فی کتاب الله ما یدل علیها بل فیه ما یبطلها من وجوه الأول ما تقدم من الدلائل الدالة علی عصمة الملائکة عن کل المعاصی و ثانیها أن قولهم إنهما خیرا بین عذاب الدنیا و عذاب الآخرة فاسد بل کان الأولی أن یخیرا بین التوبة و العذاب لأن الله تعالی خیر بینهما من أشرک به طول عمره فکیف یبخل علیهما بذلک و ثالثها أن من أعجب الأمور قولهم إنهما یعلمان الناس السحر فی حال کونهما معذبین و یدعوان

ص: 305

إلیه و هما یعاقبان.

و لما ظهر فساد هذا القول فنقول السبب فی إنزالهما وجوه أحدها أن السحرة کثرت فی ذلک الزمان و استنبطت أبوابا غریبة و کانوا یدعون النبوة و یتحدون الناس بها فبعث الله تعالی هذین الملکین لأجل أن یعلما الناس أبواب السحر حتی یتمکنوا من معارضة أولئک الذین کانوا یدعون النبوة کذبا و لا شک أن هذا من أحسن الأغراض و المقاصد.

و ثانیها أن العلم بکون المعجزة مخالفا للسحر متوقف علی العلم بماهیة المعجزة(1) و الناس کانوا جاهلین بماهیة السحر فلا جرم تعذرت علیهم معرفة حقیقة المعجزة فبعث الله هذین الملکین لتعریف ماهیة السحر لأجل هذا الغرض و ثالثها لا یمتنع أن یقال السحر الذی یوقع الفرقة بین أعداء الله و الألفة بین أولیاء الله کان مباحا عندهم أو مندوبا فالله تعالی بعث الملکین لتعلیم السحر لهذا الغرض ثم إن القوم تعلموا ذلک منهما و استعملوه فی الشر و إیقاع الفرقة بین أولیاء الله و الألفة بین أعداء الله و رابعها أن تحصیل العلم بکل شی ء حسن و لما کان السحر منهیا عنه وجب أن یکون متصورا معلوما لأن الذی لا یکون متصورا امتنع النهی عنه و خامسها لعل الجن کان عندهم أنواع من السحر لم یقدر البشر علی الإتیان بمثلها فبعث الله الملائکة لیعلموا البشر أمورا یقدرون بها علی معارضة الجن و سادسها یجوز أن یکون ذلک تشدیدا فی التکلیف من حیث إذا علمه ما أمکنه أن یتوصل به إلی اللذات العاجلة ثم منعه من استعمالها کان ذلک فی نهایة المشقة فیستوجب به الثواب الزائد کما ابتلی قوم طالوت بالنهر علی ما قال فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی فثبت بهذه الوجوه أنه لا یبعد من الله تعالی إنزال الملکین لتعلیم السحر.

المسألة الرابعة قال بعضهم هذه الواقعة إنما وقعت فی زمان إدریس علیه السلام

ص: 306


1- 1. فی المصدر: و بماهیة السحر.

لأنهما إذا کانا ملکین نزلا بصورة البشر لهذا الغرض فلا بد من رسول فی وقتهما لیکون ذلک معجزة له و لا یجوز کونهما رسولین لأنه ثبت أنه تعالی لا یبعث الرسول من الملائکة إلی الإنس و الله أعلم.

المسألة الخامسة هارُوتَ وَ مارُوتَ عطف بیان لملکین علمان لهما و هما اسمان أعجمیان بدلیل منع الصرف و لو کانا من الهرت و المرت و هو الکسر کما زعم بعضهم لانصرفا و قرأ الزهری هَارُوتُ وَ مَارُوتُ بالرفع علی هما هاروت و ماروت و أما قوله تعالی وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فاعلم أنه تعالی شرح حالهما فقال و هذان الملکان لا یعلمان السحر إلا بعد التحذیر الشدید من العمل به و هو قولهما إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ و المراد هاهنا بالفتنة المحنة التی بها یتمیز المطیع عن العاصی کقولهم فتنت الذهب بالنار إذا عرض علی النار لیتمیز الخالص عن المشوب و قد بینا الوجوه فی أنه کیف یحسن بعثة الملکین لتعلیم السحر فالمراد أنهما لا یعلمان أحدا السحر و لا یصفانه لأحد و لا یکشفان له وجوه الاحتیال حتی یبذلا له النصیحة فیقولا له إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ أی هذا الذی نصفه لک و إن کان الغرض فیه أن یتمیز السحر(1)

من المعجز و لکنه یمکنک أن تتوصل إلی المفاسد و المعاصی فإیاک بعد وقوفک علیه أن تستعمله فیما نهیت عنه أو تتوصل به إلی شی ء من الأغراض العاجلة

أما قوله فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ ففیه مسائل

المسألة الأولی ذکروا فی تفسیر هذا التفریق وجهین الأول أن هذا التفریق إنما یکون بأن یعتقد أن ذلک السحر مؤثر فی هذا التفریق فیصیر کافرا و إذا صار کافرا بانت منه امرأته فیحصل التفریق بینهما الثانی یفرق بینهما بالتمویه و التخییل (2) و التضریب و سائر الوجوه المذکورة.

المسألة الثانیة أنه تعالی لم یذکر ذلک لأن الذی یتعلمون منهما لیس

ص: 307


1- 1. فی المصدر: ان یتمیز به الفرق بین السحر و بین المعجز.
2- 2. فی المصدر: و الحیل.

إلا هذا القدر لکن هذه الصورة تنبیها علی سائر الصور فإن استنامة المرء(1)

إلی زوجه و رکونه إلیها معروف زائد علی کل مودة فنبه بذکر ذلک علی أن السحر إذا ما أمکن به هذا الأمر علی شدته فغیره به أولی.

أما قوله وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ فإنه یدل علی ما ذکرناه لأنه أطلق الضرر و لم یقصره علی التفریق بین المرء و زوجه فدل ذلک علی أنه تعالی إنما ذکره لأنه أعلی مراتبه أما قوله بِإِذْنِ اللَّهِ فاعلم أن الإذن حقیقة فی الأمر و الله لا یأمر بالسحر و لأنه تعالی أراد عیبهم و ذمهم و لو کان قد أمرهم به لما جاز أن یذمهم علیه فلا بد من التأویل و فیه وجوه أحدها قال الحسن المراد منه التخلیة یعنی الساحر إذا سحر إنسانا فإن شاء الله منعه منه و إن شاء خلی بینه و بین ضرر السحر و ثانیها قال الأصم المراد إلا بعلم الله و إنما سمی الأذان أذانا لأنه إعلام الناس وقت (2)

الصلاة و سمی الأُذُن أُذُنا لأن بالحاسة القائمة بذلک یدرک الإِذْن و کذلک قوله وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ أی إعلام و قوله فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ معناه فاعلموا و قوله فَقُلْ آذَنْتُکُمْ یعنی أعلمتکم و ثالثها أن الضرر الحاصل عند فعل السحر إنما یحصل بخلق الله تعالی و إیجاده و إبداعه و ما کان کذلک فإنه یصح أن یضاف إلی إذن الله تعالی کما قال إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و رابعها أن یکون المراد بالإذن الأمر و هذا الوجه لا یلیق إلا بأن یفسر التفریق بین المرء و زوجه بأن یصیر کافرا و الکفر یقتضی التفریق فإن هذا حکم شرعی و ذلک لا یکون إلا بأمر الله

أما قوله وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ ففیه مسائل

المسألة الأولی إنما ذکر لفظ الشراء علی سبیل الاستعارة لوجوه أحدها

ص: 308


1- 1. فی المصدر: استکانة المرء.
2- 2. فی المصدر: بوقت.

أنهم لما نبذوا کتاب الله وراء ظهورهم و أقبلوا علی التمسک بما تتلوا الشیاطین فکأنهم قد اشتروا ذلک السحر بکتاب الله و ثانیها أن الملکین إنما قصدا بتعلیم السحر الاحتراز عنه لیصل بذلک الاحتراز إلی منافع الآخرة فلما استعمل السحر فکأنه اشتری بمنافع الآخرة منافع الدنیا و ثالثها أنه لما استعمل السحر علمنا أنه إنما تحمل المشقة لیتمکن من ذلک الاستعمال فکأنه اشتری بالمحن التی تحملها قدرته علی ذلک الاستعمال.

المسألة الثانیة قال الأکثرون الخَلاق النصیب

قال القَفَّال یشبه أن یکون أصل الکلمة من الخلق معناه التقدیر و منه خلق الأدیم و منه یقال قدر الرجل کذا درهما رزقا علی عمل کذا و قال الآخرون الخَلاق الخَلاص قال أُمَیة(1)

بن أبی صَلْت:

یدعون بالویل فیها لا خلاق لهم***إلا سرابیل قَطران و أغلال

بقی فی الآیة سؤال و هو أنه کیف أثبت لهم العلم أولا فی قوله وَ لَقَدْ عَلِمُوا ثم نفاه عنهم فی قوله لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ و الجواب من وجوه أحدها أن الذین علموا غیر الذین لم یعلموا فالذین علموا هم الذین علموا السحر و دعوا الناس إلی تعلمه و هم الذین قال الله فی حقهم نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ و أما الجهال الذین یرغبون فی تعلم السحر فهم الذین لا یعلمون و هذا جواب الأخفش و قطرب و ثانیها لو سلمنا أن القوم واحد و لکنهم علموا أشیاء(2) و جهلوا أشیاء أخر علموا أنه لیس لهم فی الآخرة خلاق و لکنهم جهلوا مقدار ما فاتهم من منافع الآخرة و ما حصل لهم من مضارها و عقوباتها و ثالثها لو سلمنا أن القوم واحد و المعلوم واحد و لکنهم لم ینتفعوا بعلمهم بل أعرضوا عنه فصار ذلک العلم کالعدم کما سمی الله تعالی الکفار صما و بکما

ص: 309


1- 1. فی المصدر: و منه قول أمیّة.
2- 2. فی المصدر: شیئا.

و عمیا إذ لم ینتفعوا بهذه الحواس و یقال للرجل فی شی ء یفعله لکنه لا یضعه موضعه صنعت و لم تصنع انتهی (1).

و إنما أوردت أکثر کلامهم فی هذا المقام مع طوله و اشتماله علی الزوائد الکثیرة لمناسبته لما سیأتی فی بعض الأبواب الآتیة و لتطلع علی مذاهبهم الواهیة فی تلک الأبواب و سأل شیخنا البهائی رحمه الله بعض أخلائه عن قول البیضاوی فی تفسیر هذه الآیة حیث قال و ما روی من أنهما مثلا بشرین و رکبت فیهما الشهوة فتعرضا لامرأة یقال لها الزهرة فحملتهما علی المعاصی و الشرک ثم صعدت السماء بما تعلمت منهما فمحکی عن الیهود و لعله من رموز الأوائل و حله لا یخفی علی ذوی البصائر بینوا حتی نصیر من ذوی البصائر فأجاب الشیخ رحمه الله بعد أن أورد هذه القصة نحوا مما رواه الرازی فی هذه القصة هی ما رواه قدماء المفسرین من العامة عن ابن عباس و لم یرتض بهذه الروایة متأخروهم و أطنب الفخر الرازی و غیره فی تزییفها و قال إنها

فاسدة مردودة غیر مقبولة لوجوه ثلاثة إلی آخر ما نقلناه من الوجوه فی عرض کلامه ثم قال و فی کل من هذه الوجوه نظر أما الأول فلأنه لم یثبت بقاؤهما علی العصمة بعد أن مثلهما الله سبحانه بصورة البشر و رکب فیهما قوتی الشهوة و الغضب و جعلهما کسائر بنی آدم کما یظهر من القصة و أما الثانی فلأن التخییر بین التوبة و العذاب و إن کان هو الأصلح بحالهما لکن فعل الأصلح مطلقا غیر واجب علیه سبحانه علی مذهب هذا المفسر بل فعل الأصلح الذی من هذا القبیل غیر واجب عندنا أیضا فإنا لا نوجب علیه سبحانه کل ما هو أصلح بحال العبد کما ظنه مخالفونا و شنعوا علینا بما شنعوا بل إنما نوجب علیه سبحانه کل أصلح لو لم یفعله کان مناقضا لغرضه کما ذکرته فی الحواشی التی علقتها علی تفسیر البیضاوی و لعله سبحانه لم یلهمهما التوبة و أغفلهما عنها لمصلحة لا یعلمها إلا هو فلا بخل منه سبحانه علی هذا التقدیر.

و أما الثالث فلأن التعلیم حال التعذیب غیر ممتنع و ظنی أن تزییف الفخر

ص: 310


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 1، ص 635- 654.

الرازی لهذه الروایة هو الباعث علی عدول البیضاوی عن حمل هذه القصة علی ظاهرها و تنزیلها علی محض الرمز و الذی سمعته من والدی رحمه الله فی حله أنه إشارة إلی أن شخص العالم العامل الکامل المقرب من حظائر القدس قد یوکل إلی نفسه الغرارة و لا یلحقه التوفیق و العنایة فینبذ علمه وراء ظهره و یقبل علی مشتهیات نفسه الخبیثة الخسیسة و یطوی کشحه عن اللذات الحقیقیة و المراتب العلیة فینحط إلی أسفل سافلین و الشخص الناقص الجاهل المنغمس فی الأوزار قد یختلط بذلک الشخص العالم قاصدا بذلک الفساد و الفحشاء فیدرکه بذلک التوفیق الإلهی فیستفید من ذلک العلم ما یضرب بسببه صفحا عن أدناس دار الغرور و أرجاس عالم الزور و یرتفع ببرکة ما یعلمه عن حضیض الجهل و الخسران إلی أوج العزة و العرفان فیصیر به المتعلم فی أرفع درج العلاء و المعلم فی أسفل درک الشقاء و رأیت فی بعض التفاسیر أن المراد بالملکین المذکورین الروح و القلب فإنهما من العالم الروحانی اهبطا إلی العالم الجسمانی لإقامة الحق فافتتنا بزهرة الحیاة الدنیا و وقعا فی شبکة الشهوة فشربا خمر الغفلة و زنیا ببغی الدنیا و عبدا صنم الهوی و قتلا نفسهما بحرمانهما من النعیم الباقی فاستحقا ألیم النکال و قطیع العذاب هذا و هذه القصة کما رواها علماء العامة عن ابن عباس فقد رواها علماؤنا رضوان الله علیهم عن الإمام أبی جعفر الباقر علیه السلام و ذکرها الشیخ الجلیل أبو علی الطبرسی فی مجمع البیان (1) لکن بین ما رواه العامة و ما رواه أصحابنا اختلاف یسیر فإن الروایة التی رواها أصحابنا لیس فیها أنهما یعلمان الناس السحر فی وقت تعذیبهما بل هی صریحة فی أن التعلیم کان قبل التعذیب و کذلک لیس فیها أن تلک المرأة تعلمت منهما الاسم الأعظم و صعدت ببرکته إلی السماء و الحاصل أن هذه القصة مرویة من طرقنا و من طرق العامة معا و لیس من جملة الحکایات الغیر المسندة کما یظهر من کلام الفاضل الدوانی فی شرح العقائد العضدیة حیث قال إن هذه القصة لیست فی کتاب الله و لا فی سنة رسول الله ما یدل علی صدقها ثم إنه

ص: 311


1- 1. مجمع البیان: ج 1، ص 170- 177.

استدل علی أنه من جملة الأکاذیب بأن تمکن تلک المرأة من الصعود إلی السماء بما تعلمته من الملکین أعنی الاسم الأعظم و عدم تمکنهما من ذلک مع علمهما به غیر معقول و لا یخفی أن دلیله هذا إنما یتم لو ثبت أنه جل اسمه لم ینسهما الاسم الأعظم بعد اقترافهما تلک الکبائر العظیمة و استحقاقهما الطرد و الخذلان و دون ثبوته خرط القتاد انتهی کلامه رحمه الله.

لَنْ یَسْتَنْکِفَ أی لم یأنف و لم یمتنع الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ أی من أن یکون عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ أی و لا هم یستکبرون من الإقرار بعبودیة الله سبحانه قال الطبرسی رحمه الله استدل بهذه الآیة من قال إن الملائکة أفضل من الأنبیاء قالوا إن تأخیر ذکر الملائکة فی مثل هذا الخطاب یقتضی تفضیلهم لأن العادة لم تجر بأن یقال لن یستنکف الأمیر أن یفعل کذا و لا الحارس بل یقدم الأدون و یؤخر الأعظم فیقال لن یستنکف الوزیر أن یفعل کذا و لا السلطان (1)

و أجاب أصحابنا عن ذلک بأن قالوا إنما أخر ذکر الملائکة لأن جمیع الملائکة أفضل و أکثر ثوابا من المسیح و هذا لا یقتضی أن یکون کل واحد منهم أفضل منه و إنما الخلاف فی ذلک و أیضا فإنا و إن ذهبنا إلی أن الأنبیاء أفضل من الملائکة فإنا نقول مع قولنا بالتفاوت إنه لا تفاوت کثیرا فی الفضل بینهما و مع التقارب و التدانی یحسن أن یقدم ذکر الأفضل أ لا تری أنه یحسن أن یقال ما یستنکف الأمیر فلان و لا الأمیر فلان إذا کانا متساویین فی المنزلة أو متقاربین (2)

و قال البیضاوی لعله أراد بالعطف المبالغة باعتبار التکثیر لا باعتبار التکبیر کقولک أصبح الأمیر لا یخالفه رئیس و لا مرءوس (3).

إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ أی مطلق الملائکة أو المقربین منهم وَ لَهُ یَسْجُدُونَ أی یخضعون بالعبادة أو التذلل و لا یشرکون به غیره.

ص: 312


1- 1. فی المصدر: و هذا یقتضی فضل الملائکة علی الأنبیاء.
2- 2. مجمع البیان: ج 3، ص 146.
3- 3. أنوار التنزیل: ج 1، ص 319.

وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ قال البیضاوی أی ینقاد انقیادا یعم الانقیاد لإرادته و تأثیره طبعا و الانقیاد لتکلیفه و أمره طوعا لیصح إسناده إلی عامة أهل السماوات و الأرض و قوله مِنْ دابَّةٍ بیان لهما لأن الدبیب هو الحرکة الجسمانیة سواء کان فی أرض أو سماء و الملائکة عطف علی المبین به عطف جبرئیل علی الملائکة للتعظیم أو عطف المجردات علی الجسمانیات و به احتج من قال إن الملائکة أرواح مجردة أو بیان لما فی الأرض و الملائکة تکریر لما فی السماوات و تعیین له إجلالا و تعظیما و المراد بهما ملائکتهما من الحفظة و غیرهم و ما لما استعمل للعقلاء کما استعمل لغیرهم کان استعماله حیث اجتمع القبیلان أولی من إطلاق من تغلیبا للعقلاء وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ عن عبادته یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ یخافون أن یرسل عذابا من فوقهم أو یخافونه و هو فوقهم بالقهر و قوله (1) وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ و الجملة حال من الضمیر فی لا یَسْتَکْبِرُونَ أو بیان له و تقریر لأن من خاف الله لم یستکبر عن عبادته وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ من الطاعة و التدبیر و فیه دلیل علی أن الملائکة مکلفون مدارون بین الخوف و الرجاء(2)

و قال فی قوله وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ حکایة قول جبرئیل حین استبطأه رسول الله صلی الله علیه و آله لما سئل عن أصحاب الکهف و ذی القرنین و الروح و لم یدر ما یجیب و رجا أن یوحی إلیه فیه فأبطأ علیه خمسة عشر یوما و قیل أربعین

حتی قال المشرکون ودعه ربه و قلاه ثم نزل تبیان ذلک و التنزل النزول علی مهل لأنه مطاوع نزل و قد یطلق بمعنی النزول مطلقا کما یطلق نزل بمعنی أنزل و المعنی و ما ننزل وقتا غب وقت إلا بأمر الله تعالی علی ما تقتضیه حکمته لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ و هو ما نحن فیه من الأماکن و الأحایین لا تنتقل (3)

من مکان إلی مکان أو لا تنزل (4) فی زمان دون زمان إلا بأمره و مشیته

ص: 313


1- 1. فی المصدر: لقوله تعالی ....
2- 2. أنوار التنزیل: ج 1، ص 668.
3- 3. فی المصدر: لا ننتقل.
4- 4. فی المصدر: لا ننزل.

وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا أی تارکا لک أی ما کان عدم النزول إلا لعدم الأمر به و لم یکن ذلک عن ترک الله لک و تودیعه إیاک کما زعمت الکفرة و إنما کان لحکمة رآها فیه (1) وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ أی لا یعبئون منها لا یَفْتُرُونَ حال من الواو فی یسبحون.

وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً نزلت فی خزاعة حیث قالوا الملائکة بنات الله سُبْحانَهُ تنزیه له عن ذلک بَلْ عِبادٌ أی بل هم عباد من حیث هم مخلوقون و لیسوا بأولاد مُکْرَمُونَ مقربون لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ لا یقولون شیئا حتی یقوله کما هو دیدن العبید المقربین (2) وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ و لا یعملون قط ما لم یأمرهم به یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ لا تخفی علیه خافیة مما قدموا و أخروا أو هو کالعلة لما قبله و التمهید لما بعده فإنه لإحاطتهم بذلک یضبطون أنفسهم و یراقبون أحوالهم وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ من عظمته و مهابته مُشْفِقُونَ مرتعدون و أصل الخشیة خوف مع تعظیم و لذلک خص بها العلماء و الإشفاق خوف مع اعتناء فإن عدی بمن فمعنی الخوف فیه أظهر و إن عدی بعلی فبالعکس.

وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ أی من الملائکة أو من الخلائق کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ أی من ظلم بالإشراک و ادعاء الربوبیة و علی تقدیر إرجاع الضمیر إلی الملائکة لا ینافی عصمتهم فإن الفرض لا ینافی امتناع الوقوع کقوله تعالی لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (3) عَلَیْها أی علی النار مَلائِکَةٌ یلی أمرها و هم الزبانیة غِلاظٌ شِدادٌ غلاظ الأقوال شداد الأفعال أو غلاظ الخلق شداد الخلق أقویاء علی الأفعال الشدیدة لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ فیما مضی وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ فیما یستقبل أو لا یمتنعون عن قبول الأوامر و التزامها و یؤدون ما یؤمرون به

ص: 314


1- 1. أنوار التنزیل: ج 2، ص 42.
2- 2. المؤدبین( خ).
3- 3. الزمر: 65.

قال الطبرسی رحمه الله فی هذا دلالة علی أن الملائکة الموکلین بالنار معصومون عن القبائح لا یخالفون الله فی أوامره و نواهیه و قال الجبائی إنما عنی أنهم لا یعصونه و یفعلون ما یأمرهم به فی دار الدنیا لأن الآخرة لیست بدار تکلیف و إنما هی دار جزاء

المؤمنین و إنما أمرهم الله تعالی بتعذیب أهل النار علی وجه الثواب لهم بأن جعل سرورهم و لذاتهم فی تعذیب أهل النار کما جعل سرورهم (1) و لذاتهم فی الجنة(2)

انتهی.

و أقول کون الآخرة دار جزاء الملائکة غیر معلوم و إنما المعلوم أنها دار جزاء الإنس فلا ینافی کون الملائکة مکلفین فیها بل یمکن أن یکون جزاؤهم مقارنا لأفعالهم من حصول اللذات الحقیقیة و رفع الدرجات الصوریة و المعنویة بل أصل خدماتهم و جزاؤهم کما ورد أن طعامهم التسبیح و شرابهم التقدیس و قال الشیخ المفید رحمه الله فی کتاب المقالات أقول إن الملائکة مکلفون و موعودون و متوعدون قال الله تبارک و تعالی وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ و أقول إنهم معصومون مما یوجب لهم العقاب بالنار و علی هذا القول جمهور الإمامیة و سائر المعتزلة و أکثر المرجئة و جماعة من أصحاب الحدیث و قد أنکر قوم من الإمامیة أن تکون الملائکة مکلفین و زعموا أنهم إلی الأعمال مضطرون و وافقهم علی ذلک جماعة من أصحاب الحدیث.

**[ترجمه]«وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ.» {و آنچه را که شیطان[صفت]ها خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند.} گویم: این آیه به نظر آرد که فرشته ها معصوم نیستند، و علماء را در تاویل آن چند راه است که ما به برخی اشاره کنیم گرچه به درازا کشد:

سید مرتضی- رحمة الله علیه- در کتاب «غرر و درر» گفته: اگر کسی از قول خدا عز و علا: «وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ.» و{ و آنچه را که شیطان[صفت]ها خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند.} - تا فرموده- «وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {وه که چه بد بود آنچه به جان خریدند-اگر می دانستند.} پرسد و گوید چگونه خدا به فرشته ها جادو فرو فرستد یا چگونه فرشته ها آن را به مردم آموزند و میان زن و شوهر جدائی افکنند؟ و چگونه زیان ناشی از آن به اذن خدای تعالی وابسته، با آنکه از آن نهی کرده و بر حذر داشته است؟ و چگونه برای آن­ها علم را اثبات کرده و در قول خدا: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ.»{و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد، در آخرت بهره ای ندارد.} و در جمله دیگر خود: « لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {اگر می­دانستند.} آن را نفی کرده است؟

جواب: گوئیم: در آیه چند راه است و هر کدام شبهه ای که بر ناواردی که خوب اندیشه نکرده است، درآید، از میان ببرد .

1.

معنی «وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ.» {آنچه نازل شده بر دو فرشته.} این است که خدا خبر داده است که گروهی اهل کتاب پیرو دروغی هستند که شیاطین به ملک سلیمان بسته اند و جادوئی که بدان نسبت دادند، و خدا عزّ و جلّ او را از آنچه دروغ در آورده اند، تبرئه کرده است که فرموده: «وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا.» {و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند.} برای جادوگری و ظاهرسازی بر مردم.

سپس فرموده: «یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ.»{ که به مردم سحر می آموختند. و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، فرو فرستاده شده بود.} و همانا آنچه بر آن­ها فرو شده بود جادوگری نبود بلکه بیان حقیقت جادو و نیرنگ آن بود برای اینکه مردم از آن دوری کنند، چنانچه خدا انواع گناهان و احوال زشتی­ها را برای ما بیان کرده تا از آن­ها دوری کنیم نه اینکه آن­ها را انجام دهیم، جز اینکه دیوها چون جادو را دانستند، بکار بستند و انجام دادند، و دیگران که مؤمن بودند چون آن را فهمیدند، از آن حذر کردند، و از دانستن آن سود بردند.

سپس فرمود: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ.» {با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند.} و علم در کلام عرب به معنی اعلم آمده چنانچه قطامی می گوید:

تعلّم انّ بعد الغیّ رشداً و ان لتانک الغمر انقشاعا

اعلام کن که به دنبال گمراهی رهجوئی است

و راستی برای این گرفتاری زوال است

و کعب بن زهیر گوید:

تعلّم رسول اللَّه انک مدرکی و ان وعیداً منک کالأخذ بالید

اعلام کن ای رسول خدا که تو مرا دریابی

و راستی که تهدید تو چون دستگیری است

و آنچه دلیل است که در اینجا به معنی اعلام است نه تعلیم، قول او است: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» یعنی برای کسی جادو را وصف نکردند جز اینکه می¬گفتند، وسیله امتحانیم. که امری برای مکلفین القاء کردند تا از آن دوری کنند و دست بکشند، با اینکه می¬توانند به کار برند و مرتکب شوند، و آن¬ها به هر کس از آن آگهی دادند، گفتند: با به کار بردن آن کافر مشو، و از هدف اعلام بدان رو مگردان؛ چون هدف این است که از آن دوری کنی نه اینکه بدان عمل کنی.

سپس فرمود: «فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ.» {و[لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند.} گرچه مقصود فرشته ها این نبود که آن را در این باره به کار برند، و از این رو گفت: «وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ.» {و [خلاصه] چیزی می آموختند که برایشان زیان داشت، و سودی بدیشان نمی رسانید.} چون قصدشان عمل بدان بود نه دوری از آن، و به سوء اختیارشان از آن زیان بردند.

2.

مقصود این باشد که: پیروی می­کنند از آنچه دیوها بر ملک سلیمان می­خوانند و بر آنچه با دو فرشته فرود آمده، که «ما انزل» عطف بر ملک سلیمان است و «علی» به معنی مع یعنی«ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ.» {آنچه بر آن دو فرشته، فرو فرستاده شده بود} چنانچه خدا فرموده است: «رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ. - . آل عمران / 193 - » {پروردگارا، و آنچه را که به وسیله فرستادگانت به ما وعده داده ای به ما عطا کن.} یعنی بر زبان آن­ها و به همراه آن­ها و واسطه شدن لفظ دیگر میان معطوف و معطوف علیه جائز است و نظائر آن در قرآن و کلام عرب بسیار است، خداوند فرموده: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً. - . کهف / 1 - » {ستایش خدایی را که این کتاب [آسمانی] را بر بنده خود فرو فرستاد و هیچ گونه کژی در آن ننهاد.} و قیم در اینجا صفت کتاب است نه صفت عوج، هر چند بین آن دو فاصله افتاده است. و مانند آن «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ. - . بقره / 217 - » {از تو در باره ماهی که کارزار در آن حرام است می پرسند. بگو: «کارزار در آن، گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و باز داشتن از مسجدالحرام [=حج]...} مسجد الحرام در اینجا به الشهر الحرام عطف شده، و یکی از زبان­شناسان عربی گفته که عده­ای از عرب دو خبر را یکجا ذکر کرده و سپس به تفسیر آن می­پردازند و بر این باورند که شنونده خبر هر کدام را خود تشخیص می­دهد، مانند این قول خدا: «وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ. - . قصص / 73 - » {و از رحمتش برایتان شب و روز را قرار داد تا در این [یک] بیارامید و [در آن یک] از فزون بخشی او [روزی خود] بجویید، باشد که سپاس

بدارید.} و این در سخن عرب واضح است و فراوان یافت می­شود.

سپس خدا فرموده: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ.» {آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم} بلکه به سختی از آن قدغن کردند تا آنجا که «یَقُولا» {می­گفتند.} ما خود وسیله آزمودنیم «فَلا تَکْفُرْ» {پس زنهار کافر نشوی.} به جادوگری، چنانچه مردی گوید: من فلانی را چنین فرمان ندادم بلکه در قدغن از آن اصرار کردم تا به او گفتم: اگر این کار کنی چنین و چنان می­شوی، و این نهایت بلاغت در سخن است و کوتاه گوئی است که با لفظ اندک، معانی بسیار بفهماند، زیرا با همین جمله کوتاه شرح مفصلی را که ما گفتیم بیان کرده و برای آن در قرآن مانندهائی است.

خدا فرموده: «مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ - . مؤمنون / 91 - .» {خدا فرزندی اختیار نکرده و با او معبودی [دیگر] نیست، و اگر جز این بود، قطعاً هر خدایی آنچه را آفریده [بود] باخود می برد.} و مانند قول خدا تعالی: «یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ. - . آل عمران / 106 - » {[در آن] روزی که چهره هایی سپید، و چهره هایی سیاه گردد. اما سیاهرویان [به آنان گویند:] آیا بعد از ایمانتان کفر ورزیدید؟ پس به سزای آنکه کفر می ورزیدید [این] عذاب را بچشید.}

یعنی گفته شود: بدان­ها که کافرند، آیا پس از ایمان خود کافر شدید، و مَثَل بیشتر از آن است که بیاوریم، سپس خدا فرموده: «فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ.» {و[لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند.} و نمی توانند آن دو، فرشته ها باشند زیرا خدا تعلیم را از آن­ها نفی کرد بلکه باید کفر و جادو باشند که ذکر آن­ها گذشته، چون از «و کفروا» کفر فهم شود، و جادو خود ذکر شده و مانند آن است قول خدا: «سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی* وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی - . أعلی / 10- 11 - .» {آن کس که ترسد، بزودی عبرت گیرد. و نگون بخت، خود را از آن دور می دارد.} که ضمیر به ذکری بر گشته، چون فعل آن در کلام است گرچه خودش نیست.

و ممکن است مقصود این باشد که به جای تعلیم، آن دو فرشته می آموختند، یعنی از تعلیم فرشته ها که از جادو نهیشان کرده بودند، عدول می¬کردند و آن را به کار می بردند، چنانچه کسی گوید: کاش برای ما از فلانی، فلانی بود یعنی به جای او بود چنانچه شاعر گفته:

جمعت من الخیرات وطبا و علبة و صرا لأخلاف المزممة البزل

و من کل أخلاق الکرام تمیمة و سعیا علی الجار المجاور بالبخل

یعنی از تمام اخلاق پسندیده و نیکو، تو یک مشک و یک کیسه آکنده از اخلاقیات نکوهیده جمع کرده ای، و از تمام اخلاق نیکان طلسمی جمع آورده¬ای و بر همسایه دیوار به دیوارت بخل ورزیدن پیشه کرده¬ای. و منظورش از آوردن این اشعار، مثال برای من تبعیضیه است.

و بعد گفته: «ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ.» {چیزهایی که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند.} دو وجه دارد یکی اینکه شوهر یا زن را گمراه می­کردند و به بت پرستی می­کشیدند و او را از همسر مؤمنش که دیندار و خداپرست بود برای اختلاف در دین، جدا می­کردند، و دوّم اینکه میان آن­ها به ناحق سخن چینی و بدگوئی می­کردند تا کار آن­ها به جدائی می­کشید.

3.

مقصود این باشد که «وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ» به دو فرشته چیزی فرو فرستاده نشده و گویا خدا فرمود: از آنچه دیوان بر عهد ملک سلیمان می­خواندند، پیروی می­کردند، و سلیمان کافر نبود و جادو بر دو فرشته فرود نیامده بود، ولی دیوان کافر شدند و هاروت و ماروت در بابل به مردم جادو آموختند و قول خدا: «بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ» پس ذکر شده و در معنی پیش است و بنابراین تأویل هاروت و ماروت نام دو مرد از مردم است و ذکر آن­ها پس از ذکر مردم برای امتیاز مکان است و دو فرشته که خدا جادو را از آن­ها نفی کرده جبرئیل و میکائیلند؛ چون یهود مدعی بودند که خدا جادو را به زبان جبرئیل و میکائیل به سلیمان فرو فرستاده و خدا این گفته آن­ها را دروغ شمرده است.

و ممکن است هاروت و ماروت از دیوان باشند و گویا خدا فرموده: ولی دیوها که هاروت و ماروت اند، کافر شدند و این تعبیر رواست، چنانچه خدا فرموده: «و کُنّا لِحُکمهِم شاهدینَ - . أنبیاء / 78 - .» {و [ما] شاهد داوری آنان بودیم. } و منظور همان داود و سلیمان است، و بنابراین تأویل قول «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» {آن دو فرشته جادو به کسی یاد ندادند تا آنجا می­گفتند ما خود وسیله آزمودنیم مبادا کافر شوی.} به همان هاروت و ماروت که دیو یا شاگرد او بودند و از او جادو آموخته بودند و جادوگری می­کردند؛ برمی­گردد.

و گفته آنها که: «إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» {«ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم.} بر این تفسیر شوخی و لودگی است، چنانچه یک بازیگر به شوخی می­گوید: من کار زشتی می­کنم یا بیهوده می­گوید این کار کسی است که رستگار نشود و گفته­ی کسی که راه نجات ندارد، و به خدا سوگند، جز زیان به دست نیاوردم، و این­ها از راه اندرز به مردم و حذر دادن آن­ها نیست، بلکه شوخی و لودگی است.

و بنا بر اینکه مقصود نفی نزول است رواست که هاروت و ماروت نام دو فرشته باشد که جادوگری از آن­ها نفی شده، «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ.» تا آخر برگردد به دو تیره از جن و انس که لفظ تثنیه با آن مناسب است، و این تأویل نفی نزول از ابن عباس و جز او نقل شده است.

و از او روایت است که می­خوانده: «ملکین: دو پادشاه» به کسر لام و می­گفته کی این دو کافر عجمی پادشاه بودند، بلکه مانند پادشاه بودند.

و بر این قرائت هم مانعی ندارد که: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ.» به آن­ها برگردد و بر این قرائت لازم نیست «وَ ما أُنْزِلَ» نفی باشد بلکه معنی این باشد که آنان که گزارش حال آن­ها شد، پیرو شیاطین و پیرو آنچه بر این دو پادشاه فرو شده ازجادوگری باشند، و نزول آن وابسته به خدا نباشد به قرینه اینکه خدا جادوگری نازل نکند و از برخی گمراهان و گنهکاران بدان­ها فرو آمده باشد، و معنی نزول حمل باشد از سرزمین­های بلند و از شهرها و مانند آن نه از آسمان؛ زیرا کسی که از جای بلند به زمین پستی رود، گویند فرو شد، و اما اینکه خدا فرموده: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.» {هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند.} چند وجه دارد:

1.

اذن یعنی علم خدا، و سخن عرب نیز مانند آن است آنگاه که گویند: أذنت فلاناً بکذا: یعنی به او اعلام کردم و بدو اجازه دادم و نمونه آن در شعر زیر است:

فی سماع یأذن الشیخ له و حدیث مثل ماذی مشار.

یعنی: در نغمه ای که شیخ استماع می کند و حدیثی که بگوارایی و شیرینی عسل سفید است.

2.

و یک وجه آن این است که إلا را زائده در نظر بگیریم، و معنایش این است که نمی­توانند به کسی آسیب برسانند، مگر اینکه خدا بخواهد و اگر خدا اراده کند می­تواند آنها را علاوه بر نهی کردن، به زور نیز منع کند.

3.

زیانی که در جادو به کسی رسد از اثر داروها است که به جادو شده می­خورانند و او را گول می­زنند و این گونه زیان از خدا است که آن­ها را آفریده، گرچه نباید آن­ها را به کسی دهند و اگر دهند کیفر دارند و باید زیان را جبران کنند.

4.

زیان مورد نظر آیه همان جدائی زن و شوهر است که به زیان هر دو است، و این جدائی پس از اثر جادو در اختلاف میان آن­ها باید به اذن خدا باشد و به فرمان او است که زن و شوهر ناساز از هم جدا می­شوند، چون یکی از آن­ها دنبال جادو رفته و کافر شده، از این رو خدا فرموده: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.» یعنی اگر حکم خدا نبود که باید زن و شوهر به اختلاف دین از هم جدا شوند، این زیان در میان نبود، مؤید آن است روایتی که گوید از دین سلیمان بود که هر که جادو کند از زن خود جدا شود.

و اما قول خدا: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراه.»{و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد، در آخرت بهره ای ندارد.} باز فرمود: «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {اگر می­دانستند.} و این دو به ظاهر با هم منافات دارند در حلّ آن چند وجه است:

1.

آنان که دانستند جز آن­ها بودند که نمی­دانستند، دانایان دیوان بودند، یا کسانی که قرآن از آنان سخن گفته است: «نبذ فریق من الذین أوتُوا الکتاب کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ * وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ» - . بقره / 101-102 -

{گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند، چنانکه گویی [از آن هیچ] نمی دانند. و آنچه را که شیطان[صفت]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند.} و نادانان جادوگرانی بودند که خود را بدان فروختند.

2.

داناها همان نادان­ها بودند؛ چون دانش خود را بکار نبستند و از آن سود نبردند، خدا فرماید: آن­ها دانا بودند که هر که آن را بخرد و بکار برد و به خود پسندد بهره ندارد ولی به کیفر معنوی و بی پایانش دانا نبودند.

3.

چون به دانش خود عمل نکردند در حکم نادان بودند. و این مانند این گفته ماست که به دیگری بگوییم آنچه من تو را بدان فرامی­خوانم، اگر نیک در آن اندیشه کنی، و به فرجام آن بیندیشی، برای تو بهتر است، او بدین سخن تو گوش فرا می­دهد ولی به کار درنمی­بندد، و در اینجا می­توان مانند این قول را برای او ذکر کرد و این مانند سخن کعب بن زبیر است که گرگ و کلاغ­هایی را توصیف می­کند که او را تعقیب می­کنند تا از غذای او توشه بردارند:

إذا حضرانی قلت لو یعلمانه

أ لم تعلما أنی من الزاد مرمل.

ابتدا علم ایشان را نفی می­کند و سپس با بیت آوردن بیت دوم علم آنها را اثبات می­کند.

4.

اینکه اینان می­دانستند که در آخرت بهره خوب ندارند چون کار زشت کنند جز اینکه طمع در خوراک و زیور دنیا آ­ن­ها را فریفت و بدان کشانید و خدا فرمود: «وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {وه که چه بد بود آنچه به جان خریدند- اگر می دانستند.} یعنی آنچه خود را بدان فروختند برای آن­ها نماند و از میان برود و باطل گردد و همه این­ها روشن است بحمد اللَّه (پایان).

گویم: در صحاح آمده است که الغمرة یعنی شدت و جمع آن غمر است و در توصییف کشتی نوح آمده است که آن شدت و بزرگی را انحسار در رسید و انحسار همان انکشاف است و گفته: قشعت الریح السحاب یعنی باد ابر را کنار زد و وطب ظرف شیر است و علبة ظرف شیری است که از پوست است. و صررت الناقة: یعنی پستان­بند آن را محکم بستم و آن نخی است که پستان شتر را با آن می­بندند تا بچه شتر شیر نخورد. و بازل ماده شتری است که نه سالش تمام شده باشد و الماذی عسل سفید را گویند و شرت العسل: یعنی عسل را برداشت کردم .

رازی در تفسیرش گفته: در تفسیر این آیه: «وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ.» {و آنچه را که شیطان[صفت]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند.} چند مسأله دارد، 1- پیرو شدند حکایت از یهود است که پیش­تر گفته و آیا کدام یهود؟ چند قول است یکم: یهود زمان پیغمبرند صلی اللَّه علیه و آله، دوّم: یهودان پیش اند، سوّم: یهودان جادوگر زمان سلیمانند؛ زیرا بیشتر یهود منکر پیغمبری سلیمانند و او را از پادشاهان شمارند، و دور نیست که معاصرانش عقیده داشتند این پادشاهی بزرگ را از جادو بدست آورده است، چهارم: اینکه همه یهود را فرا گیرد و این بهتر است چون دلیلی بر اختصاص نیست، پنجم: اینکه همان­ها باشند که پیشتر فرموده: «نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ. - . بقره / 101 - » {گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند} - . تفسیر رازی 1 : 635- 654 -

سدّی گفته: چون پیغمبر صلّی الله علیه و آله نزد آن­ها آمد با تورات با او معارضه کردند، و چون تورات و قرآن موافق درآمدند، تورات را کنار گذاردند و با کتاب آصف و سحر هاروت و ماروت با او معارضه کردند که موافق قرآن نبودند، و این است معنی قول خدا: «وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ.» {و آنگاه که فرستاده ای از جانب خداوند برایشان آمد -که آنچه را با آنان بود تصدیق می داشت- گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند، چنانکه گویی [از آن هیچ] نمی دانند} سپس از آن­ها گزارش داده که پیرو کتاب­های جادوگران شدند.

5.

در تفسیر « تتلو: می­خواندند» دو وجه گفته اند: یکم: می­خواندند وگزارش می­دادند، دوم: دروغ می­شمردند، ابو مسلم گفته: یعنی بر ملک سلیمان دروغ می بستند (گواه از لغت بر آن آورده) و اقرب همان معنی کلمه است؛ زیرا حقیقت تلاوت خواندن و گزارش است جز اینکه خبرگزار راستگو نمی­گوید: می­گوید بر فلان تا معلوم باشد که راست است و می­گوید روایت کرد از فلان و گزارش داد از فلان و خواند از فلان و همین است که سزاوار اخبار و تلاوت است و دور نیست که آنچه از سلیمان گزارش می­دادند خواندنی بود و دروغ و همه اوصاف در آن جمع بوده .

6.

در شیاطین اختلاف است، گفته اند: مقصود شیاطین جن اند و آن قول بیشتر مفسران است، و گفته اند: شیاطین انس و آن قول متکلمین است از معتزله، و گفته اند: هر دو با هم، آن­ها که شیاطین دانند، گفته اند: جن از آسمان گوش­ گیری می­کردند و دروغ­هائی هم با آن جفت می­کردند و به کاهنان القاء می­کردند و آن­ها در کتابی می­نوشتند و به مردم می آموختند و در عهد سلیمان شهرت یافت تا گفتند: جن غیب می­داند و دانش سلیمان از آنجا است و پادشاهی او از آن کامل شده و جن و انس و باد را بدان مسخّر خود کرده که به فرمان او است.

و آنان که شیاطین انس دانند، گفتند: در خبر است که سلیمان بسیاری از علومی که خدایش بدان مخصوص کرده بود زیر تختش نهفته بود تا اینکه اگر آنچه از آن­ها پدیدار است از میان برود، آنچه نهفته است بماند، و چون مدتی گذشت منافقان مطالبی مناسب آن علوم نهفته از جادوگری در میان آن­ها نوشتند و چون وی درگذشت و مردم بر آن کتاب­ها دست یافتند، پنداشتند که همه آن­ها کار سلیمان است و آن مقامی که بدان رسیده تنها برای آن­ها بوده و معنی «ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ» این است.

و دلیل آوردند بر ردّ قول یکم به اینکه اگر شیاطین جن می­توانستند کتب و شرائع انبیاء را دگرگون کنند به طوری که تحریف آن­ها بر مردم نهان ماند اعتماد به شرائع انبیاء از میان می­رفت و این خود مایه طعن بر همه ادیان است.

اگر شما گوئید که این را به شیاطین انس روا می­دارید چرا به جن آن­ها روا نباشد، گوئیم فرق این است که کار آدمی به یک راهی روشن می شود و اگر بر جن روا باشد که به تقلید از خط سلیمان در کتب او دست برند راه فهمیدن ندارد و مایه طعن بر همه ادیان است.

7.

«عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ» از ابن جریح است که یعنی در ملک سلیمان و گفته اند: در عهد سلیمان. و بهتر این است که مقصود از آنچه را شیاطین می­خواندند افتراء بر ملک سلیمان است، باشد؛ زیرا آن­ها کتب جادو را می­خواندند و می­گفتند: سلیمان به وسیله این علم این شاهی را به دست آورد. و آن­ها این کتب را خواندند چون دروغ بستن به ملک سلیمان بود و اللَّه أعلم.

8.

در معنی ملک سلیمان اختلاف است، قاضی گفته: مقصود نبوّت است و یا شامل آن است و کتابی که بر او نازل شده و شریعتی که برای او آمده، و بدین وجه درست آید که چون آن مردم صحیفه جادوگری را که زیر تخت سلیمان نهان کرده بودند و درآوردند و اشتباه کاری کردند که از او است، به ملک او دروغ بستند، و درست تر نزد من این است که چون می­گفتند سلیمان به جادوگری این پادشاهی را بدست آورده بر ملک سلیمان دروغ بستند، و اللَّه أعلم.

9.

سبب اینکه جادو را به سلیمان بستند وجوهی دارد:

یکم: برای بزرگداشت آن و تشویق مردم بدو آن را از سلیمان دانستند.

دوّم: یهود به نبوت سلیمان معترف نبودند و می­گفتند: پادشاهی او بر اثر جادو است.

سوّم: چون خدا جن را برای سلیمان مسخّر کرد و با آن­ها درآمیخت رموز عجیبی از آن­ها دریافت و گمان شد که وی جادو هم از آن­ها آموخته و اما اینکه فرمود: «وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ» {و کافر نشد سلیمان.} برای تبرئه او بود از کفر و این دلیل است که آن قوم کفر و جادو به او بسته بودند و در این باره چیزها گفته اند:

یکم: از برخی دانشمندان یهود روایت شده که می­گفت: تعجب ندارید از محمّد صلّی الله علیه و آله که پندارند سلیمان پیغمبر بوده و او تنها یک جادوگر بوده؟ و خدا این آیه را فرو آورد.

دوّم: اینکه جادوگران از یهود بودند، می­پنداشتند که جادوگری را از سلیمان دریافته اند و خدایش از آن تبرئه کرد.

سوّم: مردمی معتقد بودند که مایه پادشاهی او جادو بوده و خدا از آنش تبرئه کرد؛ زیرا پیغمبر بودنش با اینکه کافر و جادوگر باشد درست در نمی­آید، و سپس بیان کرد که آنچه از او دور است دامن گیر دیگران است که: «وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا.» {ولی شیاطین کافر شدند.} اشاره دارد بدان­ها که جادوگری پیشه نموده و آن را به سلیمان بسته اند، و بیان کرد که کفر آن­ها به جادوگری و تعلیم آن به مردم است.

و بدان که سخن درباره سحر از چند راه است:

یک: در معنی لغوی آن و گوئیم أهل لغت گفته اند: معنی اصلی آن یک نازک کاری است که سبب آن نهان است، و سحر به فتح همان خوراک است که نهان است و مجاری آن لطیفند، لبید گفته: (و نسحر بالطعام و بالشراب) فریب خوریم به خوراک و نوشابه، یا غذا خوریم به خوراک و نوشابه، و به هر دو معنی مقصود نهانی است و در شعر دیگر گفته:

اگر از ما بپرسی از چه باشیم

چه گنجشکیم از این قوم مسحّر - . فإن تسألینا ممّ نحن فإنّنا عصافیر من هذا الأنام المسّحر

-

و کلمه مسّحر این بیت هم هر دو معنا را شاید و احتمال دیگری هم آید که مقصود از مردم سحر داریم و سحر به معنی شش است و آنچه به حلقوم بند است، و این هم به همان نهانی برگردد و از این معنا است قول عائشه که: «رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم میان سحر و نحر من جان داد.» و قول خدای تعالی که « ِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ - . شعراء / 153 - .» {قطعاً تو از افسون شدگانی.} یعنی توخالی، که می­خوری و می­نوشی و دلیلش گفته آن­ها است: «ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا. - . شعراء / 154 - » {تو جز بشری مانند ما [بیش] نیستی.}، و خدا به حکایت از موسی فرموده که به جادوگران گفت: «ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ - . یونس / 81 - .» {آنچه را شما به میان آوردید سحر است. به زودی خدا آن را باطل خواهد کرد.}و فرمود: «فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ - . أعراف / 116 - .» {و چون افکندند، دیدگان مردم را افسون کردند و آنان را به ترس انداختند.}، این اصل معنی سحر در لغت است.

دو: لفظ سحر در عرف شرع هر کاری که سببی نهانی دارد و یک حقیقت بر دیگران نموده شود، و ظاهر سازی و فریب است و چون مطلق آید و قیدی ندارد مفید نکوهش است، خدا فرموده: «سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ.» { دیدگان مردم را افسون کردند.} یعنی به آن­ها اشتباه کاری کردند تا گمان کردند ریسمان و چوبدستی آن­ها به خود تلاش می­کنند و جان دارند، و فرموده: «یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی - . طه / 66 - .» {بر اثر سِحْرشان، در خیال او، [چنین] می نمود که آنها به شتاب می خزند.} و بسا با قیدی، خوب و پسند است .

روایت شده که زبرقان بن بدر و عمرو بن اهتم نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم آمدند و به عمرو گفت: از زبرقان گزارش بده، گفت: در انجمن قومش مطاع است و سخت رو، و حمایت کش است، زبرقان گفت: به خدا او می­داند که من از او برترم، عمرو گفت: او را جوانمردی اندک است و آستانه تنگ، پدر نابخرد است، و دائی او پست، یا رسول اللَّه صلّی الله علیه و آله در هر دو راست گفتم: خشنودم کرد و بهتر چیزی که دانستم گفتم، به خشمم آورد و بدترین چیزی هم که می­دانستم گفتم، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: برخی گفته ها جادویند و پیغمبر صلّی الله علیه و آله برخی گفته ها را جادو نامید، چون گوینده مشکلی را با سخن گیرا و شیرین بیان کرد.

اگر گفته شود: چگونه توضیح حقیقت و گزارش از آن جادو است با اینکه گوینده نهانی را پدید کرده، نه پدیدی را نهان کرده باشد، و لفظ جادو برای نهان کردن پدیدار است.

گویم: آن را جادو نامیده از دو راه:

یکم: اینکه شیرین و دلپذیر و گیرا و دلربا است مانند جادو که دلربا است.

دوّم: اینکه سخنور شیوا می­تواند زشت را نیکو جلوه دهد و نیک را زشت و از این رو به جادو ماند.

اقسام جادو

و بدان که جادو چند قسم است:

قسم یکم: سحر کلدانی­ها

سحر کلدا­نی­ها و دروغ­زن­ها که در دوران دیرین بودند و ستاره پرست بودند، و معتقد بودند که ستاره ها مدبّر این جهانند و خیر و شر و خوشی و ناخوشی أثر آن­هاست و آن­هایند که خدا ابراهیم علیه السّلام را برای ابطال عقیده و ردّ کیش آنان فرستاد، و اینان سه دسته اند:

الف: آن­ها که پنداشتند این افلاک و کواکب به خود هستند و در هستی خود نیاز به سرپرست و آفریننده ندارند، و علت نخواهند و خودشان سرپرست عالم کون و فسادند و اینان صابئه دهریه اند .

ب: آنان که گفتند: محال است جسم واجب الوجود باشد، چون مرکب است و نیازمند اجزاء، و هر جزء آن جز کل است و در ذات خود ممکن است، و هر ممکنی مؤثری دارد و اجرام فلکی و اختران را مؤثری باید، و گفتند: این مؤثر یا حادث است یا قدیم، و اگر حادث باشد مؤثر دیگری باید و تسلسل محال لازم شود، و اگر قدیم است یا همه شرائط اثر بخشی را در ازل دارد یا نه چه گفته شود: خلق عالم در این خیری که هست برای آن است که اصلح است یا گوید برای آن است که ازل بگذرد یا برای حضور وقت مقدّر یا محقّقی است.

به هر حال اگر علت تامّه در ازل موجود است باید اثر هم از ازل موجود شود؛ زیرا اگر نشود یا ممتنع الترتّب است و علت مؤثر نیست و خلف لازم آید، و اگر ممکن الترتّب است و نسبت بدان بی تفاوت و گوئیم یک بار بی اثر است و یک بار با اثر، یا ترتب اثر در این بار مشروط به انضمام چیزی است یا نه، اگر مشروط است پس مؤثر تام نیست و باز هم خلف است چون فرض کردیم مؤثر تام است و اگر مشروط نیست ترجّح بی مرجّح لازم آید و تجویز آن راه استدلال به وجود ممکن بر صانع را می بندد.

و اگر گوئیم در ازل علت تامه وجود نداشته و اگر این فقدان پیوسته باشد، لازم آید که اصلا مؤثری نباشد ولی ما یک مؤثر ازلی را قبول کردیم و خلف لازم آید و اگر وضع تازه ای پیدا شود باید شرط تأثیر حادث شود و اگر این شرط خود به خود حادث شود، بی مؤثر محال باشد و اگر علتش حادثی است پیش از آن باز خلف است؛ چون فرض شد این اول حادث است به علاوه نقل کلام بدان کنیم تسلسل لازم آید که محال است.

و گفته اند: این دلیل بایست کند که ممکنات مستند به یک علت تامه ازلی باشند و لازم آید که همه آثار، هم ازلی باشند و هیچ تغییری در جهان پدید نشود ولی تغییر مشهود و قطعی است و ناچار باید راهی جست، پس گوئیم مؤثر نخست قدیم است و واجب الوجود، جز اینکه هر حادثی را حادث دیگر در پیش است و گذشت آن شرط حدوث متأخر است از مبدأ قدیم و از این راه مبدأ قدیم سبب حوادث متغیره است.

و در اینجا یک حرکت دائم لازم است که هر جزء آن پیش از دیگری بی آغاز باشد، و این حرکت نشود که مستقیم باشد وگر نه بعد بی نهایت لازم آید که محال است و ناچار باید جرم متحرک دورانی باشد که فلک است و ثابت شد که حرکت افلاک مبادی نزدیکند برای حوادث جهان و از این رو آن­ها را معبود دانند و بپرستند و برای هر کدام هیکلی مخصوص و بتی معین ساخته و به خدمت آن پرداختند، و این کیش بت پرستان است.

سپس اینان گفته اند: وجود مبدأ فاعلی برای حصول أثر بس نیست، بلکه باید اثرپذیری هم باشد و شرائط موجود و موانع مفقود گردد، و بسا که امر مشکل و غریبی در عالم أعلی پدید آید ولی چون ماده زمینی آن را نپذیرد آن هیئت حاصل نشود، و این ناآمده گی بسا برای مانعی از پذیرش اثر است و بسا برای نبود شرائط است ولی اگر ما طبع این تشکّل آسمانی را بدانیم و وقت حصول آن را و طبع اموری که شرطند در پذیرش ماده زمینی برای آن اثر، ممکن است ماده را آماده اثرپذیری کنیم و مانع را از میان برداریم تا فیض بخشی به کمال رسد و به ماده سرایت کند، چون ثابت است که با وجود فاعل تام و قابل تام فعل تام پدید می شود.

چون این را دانستی پس بدان که ساحر آن است که قوای عالیه فعاله را از بسیط و مرکب می­شناسد و لیاقت هر یک از عوالم زمینی را هم می­داند و معدّات و عوائق را هم به حسب طاقت بشریه تشخیص می­دهد، و سحر این است که انسان می­تواند خارق عادت را جذب کند، و مانع آن را به وسیله نزدیک کردن اثر پذیر به اثر بخش از میان ببرد، و این است معنی گفته بطلمیوس: « دانش نجوم از تو و از آن­ها است.» این اشاره است به خلاصه گفتار فلاسفه صابئه در حقیقت سحر و جادو.

دسته سوّم: برای افلاک و کواکب خالق مختاری معتقدند، ولی گفتند: خدا بدانها جان داده و نیرو و کار و تدبیر این جهان را بدان­ها وانهاده، گفته اند دلیل بر زنده بودن اجرام فلکیه دو چیز است:

1.

جان داشتن اشرف است از بی­جانی و چگونه در حکمت خدا می­گنجد که به جسم پستی چون کرم و سوسک جان دهد و این اجرام شریفه روحانیه بی­جان باشند.

2.

افلاک حرکت دارند و به دور خود می­چرخند و این حرکت یا طبعی است یا به زور یا به اراده، نمی­شود طبعی باشد؛ چون حرکت طبعی میل به یک جهت است و باید برود و برنگردد یا به عکس و نمی­شود برود و بیاید، و هر نقطه فلک که حرکتش از او فرض شود حرکت به سوی او است و محال است این گونه حرکت طبعی باشد و چون طبعی باطل شد قسری و به زور هم نمی­شود؛ چون حرکت قسری یعنی بر خلاف طبیعت و در این صورت باید ارادی باشد و ثابت شود که افلاک و اختران همه اجرام زنده و با شعورند، بعداز آن گوئیم بشر به چهار دلیل نتواند بر همه طبائع عالی و دانی احاطه کند:

3.

اثبات کواکب راهی جز دیدن ندارد، و تردید نیست که او چیز کوچک را از دور نتواند درک کرد، خردترین ستاره که در فلک هشتم است و تیزی چشم را را با آن امتحان کنند، ده و چند برابر زمین است، و ستاره عطارد هزار بار کوچک­تر از زمین است، و اگر در فلک اعظم ستاره ها باشد به اندازه کوچک­ترین ستاره فلک ثوابت دیدن آن­ها میسّر نیست تا چه رسد که اندازه عطارد باشند.

بنابراین ممکن است در آسمان ستاره های فعالی باشند که ما از خود آن­ها آگاهی نداریم تا چه رسد به اثر آن­ها، از این رو مؤلّف کتاب « تنکلوشا » از روایای (سید خ ب) بشر نقل کرده که در پشت اختران شماره شده فلک، اختران بی­شماری است که رصد نشدند؛ برای اینکه بسیار خردند یا اینکه اثر و کارشان نهان است.

4.

همه اختران دیدرس، رصد نشدند و تنها 1022 تا از آن­ها رصد شدند، و دلیلش این است که کهکشان خود ستاره هایی خردند که در فلک ثوابت به دیدن وضع مخصوص مرکوزند و دانستن طبع آن­ها دشوار است.

5.

اطلاع کافی از طبع همین کواکب رصد شده هم در دست نیست؛ زیرا گفته حکماء درباره آن­ها ضعیف و بی­حاصل است.

6.

اگر طبع یک یک را بدانیم طبع مجموع را مگر به طور تقریب دور از تحقیق نمی­دانیم، و می­دانیم که حوادث این عالم اثر طبع بسیط آن­ها نیست و گر نه همیشه باید باشند بلکه از ترکیب آن­ها است که نهایتی ندارند و از قیاس فهم آن­ها میسر نیست و به این چهار وجه ثابت شد که دانستن همه طبائع فعال، نشدنی است، و دانستن اثرپذیری همه چیزی هم دشوار است؛ چون از اندازه و چگونگی، و وقوع و جا و مقولات دیگر وابسته به شرائط مخصوصی است و مواد زمینی یک حال ثابت ندارند و پیوسته دگرگون می­شوند و گرچه به دید نیاید، و اگر کسی وقوف تام به همه طبائع فعاله و منفعله پیدا کند، دانای به همه تفاصیل خواهد بود که گذشته باشند یا بیایند، و می­تواند امور بی نهایتی را احداث کند .

سپس گفته اند این ملاحظات عقل بشری را از این کار سست کند ولی گفته اند (مالا یدرک کله لا یترک کله) و قوای بشر که اطلاع از همه چیز را نتوانند و اطلاع بر بعضی را توانند، این گر چه نسبت بدان چه هست، ناچیز است ولی توانائی بزرگی در آدمی است که به تجربه های طولانی گذشته بسیاری از احوال اختران سیاره و ثوابت را دانسته و احوال بروج و حدود و مثلّثات را فهمیده که بهره مهمی دارد برای کسی که بر طبائع آن­ها مطلع شود، و برای آنکه یقین کامل به دست نیاید نباید بهره از این قوانین آماده را وانهیم، چنانچه برای نبودن برهان یقینی بر همه طبائع غذاها ودواهای بسیط و مرکب نباید بهره گیری را از آنها را وانهیم. بلکه صنعت نجوم بهتر از پزشکی است؛ زیرا هر دو در اینکه برهان قاطع برای قضاوت­های خود ندارند، شریکند؛ زیرا در طب اگر دارو عوضی باشد زیان بزرگی دارد و اما در نجوم اگر هم خطا شود زیانی ندارد و ظن به نفع در هر دو ثابت است و نجوم بهتر از طب است.

اگر کسی گوید: راهی برای شناخت طبائع اختران و بروج نیست، چون تجربه نشدنی است، برای آنکه در تجربه باید ناچار دوبار ملاحظه شود، و فلک دو چرخش برابر ندارد و نزد برخی فلاسفه نشدنی است و اگر هم بشود، اختران در جای خود نباشند و این تجربه باید با دو دوره عمر عالم انجام شود و کدام عمر و کدام عقل بدان می­رسد؟

جواب: برگشت فلک به شکل نخست لازم نیست که از همه جهت باشد، بلکه چون اختری در برجی بود و اثری داد و چند بار آن را مشاهده کردیم گمان می آید که آن اختر در این برج این اثر را دارد و همین کافی است بعلاوه بسا که طبائع و آثار این کواکب الهام می­شوند.

از جالینوس حکایت است که بسیاری از امور طب را در خواب دیده است، گفته اند: چون این ثابت شد البته تجربه هائی که منجمان داشته اند دلالت دارند که هر مکان و زمان و روز و ساعت و غذا و بو و شکلی وابسته به ستاره ای در وقت شرف و قوت او، است و چون از او خواهند دور نیست که عمل خارق عادتی را انجام دهد خصوصا اگر مباشر این کار دارای نفس نیرومند و پاک باشد و روحش از جوهر ارواح آسمانی باشد که کار تمام است و غرض حاصل می شود، این مجموع اقوال صائبه در بیان این گونه سحر است .

اما معتزله از مسلمانان به اتفاق گویند جز خدا توانا بر آفرینش جسم نیست و نه بر زندگی و رنگ و مزه، و دلیل­ها آوردند که قاضی آن­ها را ذکر کرده و در تفسیر و دیگر کتب خود خلاصه نموده و ما برخی را با اعتراض بر آن­ها بیاوریم:

یکم: یک نکته عقلی است، می­گویند هر چه جز خدا، در مکان است یا وابسته به آن است و اگر جز خدا جسم یا زندگی آفریند باید در مکان باشد، و هر چه در مکان است نیروی او جدا از ذات او است و اگر از ذاتش بود باید هر جسمی چنین باشد؛ زیرا همه اجسام یک ذات دارند و آنچه قدرت جدا از ذات خود دارد نمی­تواند جسم یا زندگی بسازد و دلیلش دو وجه است:

یکم: ما همه به بداهت می­دانیم که نمی­توانیم ابتکار خلق جسم و زندگی داشته باشیم و قدرت ما در ناتوانی مشترک است و علّتی ندارد جز اینکه قدرت ما جدا از ذات ما است و این ناتوانی در هر چه قدرتش مانند ماست، جاری است.

وجه دوّم: قدرت ماها بی تردید با هم تفاوت دارد و اگر می­توانستیم جسم و زندگی بسازیم آن هم یک تفاوتی بود که بیش از تفاوت­های موجود نبود و اگر صرف تفاوت، نیروی خلق جسم و زندگی را به وجود می آورد، باید در این قدرت متفاوت ما هم این نیرو باشد و چون نیست می­دانیم که قادری که قدرتش جدا از ذات است قادر به خلق جسم و زندگی نیست.

دوّم: اگر آن را روا دانیم معجزه دلیل نبوت نشود؛ زیرا ممکن است خرق عادت به واسطه ترکیب نیروهای آسمانی با زمینی انجام شود و ممکن نیست علم به اینکه به دست پیغمبران باشد و از خدا صادر شده باشد و بسا که آن را به سحر فراهم کردند و در این صورت عقیده به نبوت از هر راه بسته شود.

سوّم: اگر در آدمیان کسی باشد که جسم و زندگی و رنگ آفریند باید بی رنج اموال بسیاری بدست آورد، ولی ما به چشم می­نگریم که مدعیان سحر و جادو برای به دست آوردن پول کمی رنج فراوان می­کشند، پس می­دانیم دروغ می­گویند، و از همین راه دروغگوئی مدعیان کیمیاء ثابت شود؛ زیرا اگر می­توانستند با دارو طلا بسازند در صورتی که هزینه کمی داشت برای خود می­ساختند و از رنج می­رهیدند، و اگر برای ابزار کار هزینه بسیار لازم بود از سرمایه داران می­گرفتند و برای آن­ها می­ساختند و برای پادشاهان پول پرست این کار آسان­تر از جهانگشائی و غنیمت ستانی بود که باید اموال و گنج فراوان صرف آن شود، و چون می­دانیم کسی بدان اقدام ندارد می­فهمیم که نادرست است، قاضی گفته از اینجا ثابت شد که جادوگر نمی­تواند کار غیر عادی انجام دهد.

بدان که این دلائل همه سست هستند، اما دلیل اول اعتراضش این است که چه دلیلی دارید بر اینکه هر چه جز خدا در مکان است یا وابسته بدان، مگر ندانید که فلاسفه به اثبات عقول و نفوس فلکیه و نفوس ناطقه اصرار دارند و می­گویند همه مجرد از مکانند.

اگر گویند: اگر موجودی چنین باشد باید مثل خدا باشد و آن نمی­شود.

گوئیم: این را نپذیریم زیرا اشتراک در اوصاف سلبی ملازم اشتراک در ماهیت نیست تا مثل ثابت شود، و اگر این را بپذیریم گوئیم: چرا برخی اجسام قادر بالذات نباشند، اینکه گفته: اجسام متساویند و اگر یکی چنین باشد باید همه چنین باشند، گوئیم: چه دلیلی دارید که همه اجسام مثل هم باشند.

اگر گویند: جسم معنائی ندارد جز اینکه از هر جهت کشش دارد و جاگیر است و در این معنا تفاوتی میان آن­ها نیست.

گوئیم: کشش و جاگیری از اوصاف و لوازم جسمند و بسا که چند ماهیت مختلف در برخی لوازم مشترک باشند.

بپذیریم که قدرت آ­ن­ها جدا از ذات است، چرا بدین قدرت نتواند جسم و زندگی آفریند، اینکه گفته قدرت همه ماها در ناتوانی مشترکند و این ناتوانی حکمی است مشترک و علتی مشترک لازم دارد و آن جز این نیست که قدرت ما ذاتی نیست، گوئیم همه این مقدمات ممنوع باشند، ما نپذیریم که ناتوانی را علّتی باید؛ چون امری است عدمی و عدم علت نخواهد، گو بپذیریم که امر وجودی است ولی آن­ها معتقدند که بسیاری از احکام را علّتی نیست چرا اینجا چنین نباشد.

بپذیریم که آن علت خواهد، چرا می­گوئید حکم مشترک را علّت مشترک باید، آیا قبح یک حکم نیست با اینکه چند علت چون ستم، دروغ و جهل دارد، پذیرفتیم که علّت مشترک باید، ولی نپذیریم که هیچ وجه اشتراکی نیست جز اینکه همه قدرت ذاتی نداریم ولی چرا این قدرت در برخی وسیله خلق جسم و زندگی نباشد.

و اما اعتراض در وجه دوم این است که صرف مخالفت این قدرت با قدرت­های دیگر سبب امتیاز آن برای خلق جسم و زندگی نیست، بلکه برای خصوصیتی است که بدان از قدرت­های دیگر ممتاز است و آن خصوصیت در آن­ها نیست، و نظیر این سخن است که گفته شود مخالفت آواز با سفیدی سخت تر از مخالفت آن با سیاهی نیست، و اگر این مخالفت مانع از آن است که هوا دیده شود باید سبب شود که سفیدی هم دیده نشود.

و چون این سخن فاسد است، آن سخن آن­ها هم فاسد است و عجب است از قاضی که چون این وجوه را از اشعریه در مسأله رؤیت حکایت کرده همه را با این اعتراض­ها انتقاد کرده، سپس خودش در این مسأله که پایه اثبات نبوّت و ردّ بر منکران رسالت است بدان تمسک جسته است.

و اما وجه سوّم که اگر این اصل درست باشد دلیلی برای اثبات نبوت نماند، گوئیم: یا قول به صحت نبوت فرع فساد این اصل است یا نیست، اگر باشد نمی­شود فساد این اصل را فرع صحت نبوت دانست؛ زیرا دور لازم آید و اگر نیست این سخن بیهوده گردد.

و اما اعتراض در وجه آخر این است که سخن در امکان غیر از سخن در عمل است و ما نمی­گوئیم این حالت برای هر مدعی حاصل است بلکه بسا در هزارها سال یکی به چنین مقامی رسد و این که شما گوئید لازم نیاید، این سخن در نوع یکم سحر و جادو بود.

نوع دوم از سحر و جادو: سحر وهم پرستان و نفوس توانا است.

گفتند: مردم درباره آنچه هر کس به کلمه (من) بدان اشاره کند اختلاف دارند که چیست؟ برخی گویند همین پیکره جسمانی است، و برخی گویند جسمی لطیف است و در آن روان و دوان است، و برخی گویند موجودی است آسمانی نه جسم و نه جسمانی، اگر گوئیم انسان همین ساختمان جسمانی است تردید نیست که مرکب از اخلاط اربعه است چرا روا نباشد که در یک دورانی، در یک سرزمین مزاجی باشد که جسم آفرین و دانا به امور نهان از ما باشد و این سخن بنا بر اینکه انسان جسم لطیف روان در تن است هم می آید.

و امّا اگر بگوئیم انسان نفس ناطقه است و جدا از تن، چرا روا نباشد که نفوس مختلف باشند و برخی نفوس خود بخود توانا بر این حوادث و آگاه بر اسرار نهان باشند و دلیلی بر خلاف این احتمال نیست جز وجوه گذشته که بطلان آن­ها روشن شد.

از آن پس چیزی که این احتمال را تأیید کند، وجوه چند است:

یک: آدمی می­تواند بر سر یک تیری که روی زمین است راه برود و اگر آن را روی یک پرتگاه پل کنند نمی­تواند بر آن راه رود و این علّتی ندارد جز اینکه توهم سقوط سبب آن شود.

دوّم: همه پزشکان دچار به خون­دماغ را از نگاه بر چیزهای سرخ منع کنند، و غشی را از نگاه به چیزهای درخشان و چرخان، و این برای آن است که وهم در نفوس اثر بخش است.

سوّم: مؤلف شفاء در طبائع الحیوان از ارسطو نقل کرده که جوجه مرغ چون بسیار با خروس آوازه خواند بر ساق او مانند خروس چیزی بروید و مؤلف شفاء گفته این دلیل است که احوال تن پیرو احوال نفس است.

چهارم: همه امت­ها اتفاق دارند که دعاء اجابت پذیر است و گویند دعاء زبانی بی توجه دل، کم برکت و بی اثر است، و این دلیل است که همت و نفس را اثری است و همه ملت­ها و کیش­ها آن را پذیرفته اند.

پنجم: اگر انصاف دهی، دانی که علّت نزدیک همه کارهای جانوران جز خاطره های دل آنان نیست؛ زیرا نیروی حرکت طبعی و منش­وار در اندام برای کار و بیکاری هر دو آماده است و ترجیح یکی بر دیگری جز تصور زیبائی و لذت یا تصور زشتی و آزار و زیان نیست و همین خاطره هایند که اندام را برای کار به حرکت آرند پس از آمادگی که دارند، و چون خاطره ها مبدء مبادی کارهایند دور نیست که خود علّت بی­واسطه کاری شوند.

ششم: این خاطره ها به حکم تجربه و دید سبب چگونگی­هائی در ابدان شوند، چنانچه در خشم مزاج بسیار داغ شود، از یکی پادشاهان حکایت است که فلج شد و همه پزشکان از درمانش درماندند و یک پزشک استاد بی اجازه براو وارد شد و او را به باد دشنام و بدگوئی گرفت و فحش ناموسی به او داد و او سخت خشمگین شد و از خوابگاهش یکباره جستن کرد، و آن بیماری مزمن و مهلک درمان شد، و چون رواست خاطره ها علّت پدیده های تن باشند، دور نیست که علّت پدیده های برون از آن شوند .

هفتم: چشم زخم مورد اتفاق خردمندان است و آن هم دلیل امکان گفته ما است.

چون این را دانستی گوئیم نفوس جادوگر گاهی به خودی خود بر کارهای جادوئی توانایند و نیازی به کمک ابزار و وسائل ندارند و گاهی توانائی آن­ها کم است و نیازمند به آنند، و تحقیقش این است که چون نفس نیرومند و چیره بر تن باشد و به خوبی پیوسته به جهان آسمانی است گویا یک روح آسمانی است و می­تواند در موادّ این جهان اثر بخشد، و اگر ناتوان و دچار لذت­های این بدن است هیچ تصرفی جز در همان بدن ندارد، و چون خواهد در بدن دیگر تصرف کند تمثال او را گیرد و در برابر خود نهد تا دیده بدان مشغول شود و خیال به دنبالش آید و نفس ناطقه هم بدان رو کند و اثر نفس و روح در آن پدید گردد، از این رو همه امت­ها اتفاق دارند که هر که پیرامون این کارها است ناچار است از دلخواه ببرد، و ریاضت کشد و کم بخورد، و از مردم کناره گیرد، و هر چه این امور کامل­تر باشد اثرش بیشتر است، در صورتی که نفس از نظر ساخت خود با این کار هم آهنگ باشد اثر بزرگی دارد.

و علتش این است که چون نفس به یکسو رو کند همه نیرویش در آن به کار رود و چون به کارهای بسیار پردازد نیرویش پراکنده شود و بر آن­ها و به هر کدام اندکی رسد و از این رو دو آدمی که ذهن برابر دارند اگر یکی به یک صنعت پرداخت و دیگری به دو صنعت، یک صنعتی نیرومندتر از دیگری شود، و کسی که خواهد حق در یک مسأله را بداند باید خاطر خود را از مسائل دیگر برهاند تا کارش آسان­تر باشد.

آدمی که همّ و همتش دنبال لذت و شهوت است نفسش غرق در آن است، و نتواند کار خارقی انجام دهد، در اینجا آفت دیگر هم هست از این نظر که این نفس از نخست عادت به لذت کرده و به کار پدید نمودن اعمال غریبه نپرداخته و به منش خود نسبت به اولی شوق دارد و از دومی نفرت، و تا اولی را به دلخواه بیابد کجا به دومی گراید و روشن شد که ارتکاب چنین کارها مگر با تجرّد از احوال جسمانیه میسّر نیست مانند گوشه گیری و یکباره دل دادن به عالم صفا و ارواح.

و اما اوراد برای این است که چون دیده را باید به امور مناسب این عرض واداشت گوش را هم باید بدان گماشت؛ زیرا چون همه حواس رو به یک عرض آرند نفس بهتر بدان متوجه گردد، و اگر اوراد الفاظ نامفهوم باشند، نفس را حیرت و دهشت رخ دهد و در این میانه از محسوسات رو برگیرد و بدان کار رو آورد و بکوشد و اثر نفسانی نیرومند شود و غرض حاصل گردد، و دودکردن نیز چنین است.

گفته اند: البته ثابت شده که این اندازه از نیروی نفسانی خود به خود اثر بخش است، و اگر نوع اول جادو که استعانت به اختران است بدان پیوندد اثرش بیش شود، و در اینجا دو نوع اثر بخش دیگر هم هستند:

یکم: جان­ها که از تن جدا شدند بسا در قوت و اثر بسیار مانند این نفس اند و چون این نفس پاک شود بسا که آن ارواح مجذوب او گردند و در انجام آن کار به او کمک دهند.

دوم: نفوس ناطقه چون از کدورت بدن پاک شوند از ارواح آسمانی فیض گیرند و به کمک آن­ها به کارهای خارق العاده دست یابند، این شرح جادوی وهم جویان و وردخوانان است.

نوع سوم سحر و جادو: استعانت به ارواح ارضیه است.

برخی از فلاسفه متأخر و معتزله منکر جن شده اند، امّا فلاسفه بزرگ آن را منکر نشدند جز آنکه آن­ها را ارواح ارضیه نامند که در گوهر خود از هم جدایند برخی خوبند و برخی بد و آزاردهنده، خوب آن­ها پری و بدشان کفار جن و دیوان­اند. سپس جمعی از آن­ها گفتند: این ارواح جواهریند خوددار، نه مکان دارند و نه در مکانی جا دارند، توانا، دانا، مدرک امور جزئیه اند و پیوست نفس ناطقه بدان­ها آسان­تر است از پیوست او به ارواح آسمانی، ولی نیروی حاصل از پیوست با آن­ها از نیروی پیوست با ارواح آسمانی سست تر است.

اما اینکه پیوست با آن­ها آسان­تر است برای بیش بودن رابطه است و هم شکلی کامل­تر با آن­ها از هم شکلی با ارواح آسمانی، و اما اینکه نیروی پیوست با ارواح آسمانی بیشتر است برای این است که نسبت آن­ها با ارواح ارضیه چون خورشید با شعله و چون دریا با قطره، و شاه با رعیت است، گفته اند: اگر چه برهان قطعی به وجود این چیزها نیست ولی احتمال و امکانش هست و اصحاب این فن به تجربه یافته اند که پیوست با ارواح ارضیه به کارهای آسان و اندکی از ورد و دود و ریاضت به دست شود و این نوع را عزائم و عمل تسخیر جن نامند .

نوع چهارم از سحر: خیال گیری و چشم بندی است

و این نوع چند مقدمه دارد:

یکی: خطای بسیار دید، چنانچه کشتی­نشسته بیند کشتی ایستاده و شط روان است و این دلیل است که ایستاده را در حرکت بیند و به عکس، یک قطره فروگیر را خطی راست بیند و یک آتش گردان سریع را دائره ای از آتش، یک گنبد را در میان آب یک حباب بیند و یک چیز کوچک را در مه، بزرگ، و چون بخار زمین که قرص خورشید را هنگام برآمدن بزرگ نماید، و چون از آن بگذرد و بالا گیرد خرد باشد، و اما اینکه چیز بزرگ از دور خرد دیده شود که روشن است این چیزها رهبری کردند که بسا چشم به یک سببی چیزی را بر خلاف واقع بیند.

دوّم: دیده چون در فرصت کافی چیزی را بیند آن را خوب درک کند، و اگر به دنبال هم آیند و بی فرصت باشد به هم آمیزند و از هم ممتاز نگردند، از این رو اگر سنگ آسیا از مرکز تا محیط به رنگ­های مختلف رنگ آمیزی شود و بچرخد به یک رنگ دیده شود که ترکیبی از همه این رنگ­ها است.

سوّم: اگر دل و نفس به طور کامل مشغول چیزی باشد بسا چیز دیگر برابر حس آید و آن را نیابد. چنانچه کسی در ورود به پادشاه به آدم دیگر برخورد که با او سخن گوید ولی او را نشناسد و سخنش را نفهمد، چون دلش به دیگری مشغول است و یکی در آینه می­نگرد که خاشاک چشم خود را بیند و آن را بیند و آنچه در جای دیگر چهره اش از آن بزرگ­تر است نبیند، بسا قصدش این است که صفحه آینه را بررسی کند و آنچه در آینه منعکس است در نیابد.

چون این مقدمه ها را دانستی برایت آسان است که بفهمی این نوع جادو چیست و شعبده باز استاد، کاری کند که حاضران را سرگرم سازد و چشم آن­ها را بگیرد، و چون خوب آن­ها را فریفت و چشم آن­ها را به خود دوخت شتابانه کاری دیگر کند که بر آن­ها نهان ماند، و به کار یکم آن­ها را سرگرم کرده و دومی را شتابانه انجام داده و چیزی بر آن­ها پدید گردد که بر خلاف انتظار آن­ها است، و از آن در شگفت مانند، و اگر خاموش باشد و سخن دلفریبی نگوید که حاضران را سرگرم نماید به ضدّ آنچه خواهد کرد، بیننده ها همه کارهایش را بفهمند و تعجبی نکنند.

و این معنی سخن آن­ها است که شعبده باز چشم بند است یعنی دیده ها را بجز آن کاری که قصد دارد می­کشاند، و هر چه چشم و دل آن­ها را بهتر ببرد کارش استادانه تر است، و هر چه دید را پریشان­تر کند کار او را بهتر سازد، چنانچه شعبده باز در یک جای درخشان باشد و دیده را خیره کند، یا در تاریکی باشد، و رنگ­های روشن تند هم چشم را می­زنند و رنگ­های سیاه را دیده خوب تشخیص نمی­دهد، این کلیات سخن درباره این نوع سحر است.

نوع پنجم از سحر: ترکیب ابزاری به نسبت هندسی

کارهائی است که از ترکیب ابزاری به نسبت هندسی یا به خیال انگیزی ناشی شوند، چون دو سواری که با یک دیگر می­جنگند، یا سواری که بوقی بدست دارد بر پشت اسبی و در هر ساعت از روز بوق می­زند بی آنکه کسی دست به او زند و چون صورت­ها که نقاشان روم و هند بکشند و بسازند و بیننده آن­ها را با آدمی زنده فرق نگذارد و آن­ها را در حال خنده و یا گریه می­سازند، تا آنجا که خنده شادی و خنده شرم و خنده شماتت را هم مجسّم می­نمایند.

و این­ها نیرنگ­های صنعتی است و جادوی جادوگران فرعون از این نوع بوده، و ساعت سازی و جر اثقال از این باب است و نباید جزء سحر شمرده شوند؛ چون به وسیله صنعت است و هر کس می­تواند سبب آن­ها را بفهمد ولی چون در این زمانه اطلاع فنی بدان­ها دشوار است و کمتر کسی وارد صنعت آن­ها است، اهل ظاهر آن­ها را هم سحر شمردند.

و از این باب است آنچه که ارجعانوس موسیقار در هیکل قدیم اورشلیم هنگام تجدید ساختمان آن ساخت و داستانش این است که در بیابانی گذر کرد و به یک جوجه پرنده براصل برخورد که پرنده مهربانی است، آن جوجه سوت اندوه باری می­زد به خلاف سوت براصل دیگر، و براصل دانه های لطیف زیتون را می آوردند و نزد او می­انداختند، برخی را می­خورد و مقداری هم بجا می­ماند که بیش از نیازش بود، و این موسیقار آنجا ایستاد و اندیشید که سوت او بر خلاف پرنده های دیگر حزن آور است و مهرانگیز که پرنده ها را به کمک خود می­کشاند و برایش خوراک می آورند.

لذا ابزار سوتی ساخت که در برابر باد همان سوت را می­داد و آن را آزمایش کرد تا آنجا که براصل را به خود جلب کرد و برایش زیتون می آوردند به گمان اینکه از جنس آن­ها است، و چون کارش درست درآمد خود را به صورت ناسکان درآورد و وارد هیکل اورشلیم شد، و از شبی که اسطرخن در آن دفن شده بود پرسید: آن ناسکی که هیکل را ساخته بود و به او گفتند شب یکم ماه آب بوده است.

او پرنده مجوّف به شکل برصله ساخت و بالای هیکل واداشت و رویش قبه ای نهاد و فرمود تا در یکم آب در آن را باز کنند، و برای وزیدن باد بدان مجسمه آواز برصله بلند می­شد و پرنده های براصل زیتون می آوردند و در آن گنبد می­ریختند و هر روز پر از زیتون می­شد، و مردم معتقد شدند که این از کرامات مدفون درآن است، و در این باب انواع بسیاری وجود دارد که شرح آن­ها مناسب اینجا نیست.

نوع ششم از جادو: بکار بردن دارو

بکار بردن دارو است، مانند داروئی که عقل را ببرد یا ذره های سکرآور چون مغز خر که چون به خورد کسی دهند کم خرد شود، و نمی­توان منکر خاصیت­ها شد چون خاصیت کهرباء روشن است، ولی مردم درباره آن پر گفتند و راست و دروغ را به هم آمیختند.

نوع هفتم جادو: تسخیر دل­ها

تسخیر دل­ها است، مانند اینکه جادوگر گوید من اسم اعظم را می­دانم یا جن فرمان مرا می­برند، و اگر شنونده ضعیف العقل و بی تجربه باشد بدان فریفته شود و هراسی او را گیرد و حواسش ناتوان گردد، و جادوگر با او هر چه خواهد کند. کسی که تجربه اندوخته، می­داند تسخیر دل­ها وسیله انجام کارها و پرده پوش رازها است.

نوع هشتم جادو: سخن چینی

سخن چینی و دو بهم­زنی است با نیرنگ­های گوناگون و آن میان مردم شایع است و این خلاصه ای است در بیان اقسام جادو و شرح انواع و اصناف آن و خدا داناتر است .

اقوال مسلمانان در باره جادو

مسأله 11: اقوال مسلمانان درباره اینکه این انواع جادو ممکن هستند یا نه؟ معتزله همه را منکرند جز جادوی خیال انگیزی و تأثیر برخی داروهای خردبر و دو بهم زنی و سخن چینی، و بسا کسی را که معتقد به آن­ها است و آن­ها را جائز داند کافر شمارند.

و اهل سنت روا دارند که جادوگر در هوا بپرد و آدم را به صورت خر درآورد و خر را به صورت آدم جز اینکه گویند: هنگام ورد خواندن جادوگر خالق همه این چیزها خدا است نه اینکه فلک یا اختر مؤثر باشد، و اما فلاسفه و منجمین و صابئه همان را گویند که بیانش گذشت.

و اصحاب ما در ردّ قول صابئه دلیل آرند که عالم پدید شده است و باید آفریننده اش قادر باشد؛ زیرا مقدور او باید ممکن باشد و امکان در همه ممکنات یکسان است و همه ممکنات مقدور خدایند و اگر یکی از آن­ها سبب دیگری داشته باشد لازم آید که مقدور خدا نباشد و این مستلزم عجز خدا است و آن محال است و ثابت شد که وقوع هر ممکنی جز به قدرت خدا محال است و بنا براین عقیده صابئه باطل است.

گفته اند: چون این نوع ثابت شد، گوئیم وقوع این خوارق عادت مانعی ندارد که خدا را عادت باشد هنگام جادوی جادوگران چیزی آفریند، و بر وقوعش از قرآن به این آیه دلیل آورده اند که: « وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.» {و زیان رسان نیستند به کسی جز باذن خدا.} و استثناء بر حصول اثر به سبب آن دلیل است.

روایت شده که پیغمبرصلّی الله علیه و آله را جادو کردند، و در او اثر کرد تا فرمود: « به نظرم آید که چیزی را گفتم و کردم با اینکه نه گفتمش، و نه انجامش دادم.»، و روایت است که زنی یهودی او را جادو کرد و طلسم را زیر سنگ چاه نهاد، و چون آن را درآوردند، این عارضه از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم برطرف شد، و معوّذتین به سبب آن نازل شدند.

زنی نزد عائشه آمد، به او گفت من جادوگرم، آیا توبه دارم، از او پرسید جادویت چیست؟ گفت: رفتم در بابل هاروت و ماروت تا جادو آموزم به من گفتند: ای کنیز خدا عذاب آخرت را به کار دنیا برای خود مخر، و نپذیرفتم، به من گفتند: برو و بر این خاکستر بشاش، رفتم بشاشم و با خود فکر کردم که نمی­کنم و نزد آن­ها آمدم و گفتم: کردم، گفتند: برای کارت چه دیدی؟ گفتم: چیزی ندیدم، گفتند: تو بر سر کار خودی از خدا بترس و مکن و نپذیرفتم، گفتند: برو و همان را بکن، و رفتم و کردم، و دیدم یک سوار با روپوش آهن از فرجم بیرون آمد و به آسمان بالا رفت، و آمدم و به آن­ها گزارش دادم.

گفتند: ایمان از دل تو بیرون رفت و خوب جادوگری شدی، گفتم: چگونه است، گفتند: هر چه بخواهی و در خاطر آوری می شود، من گندم در خاطر آوردم و ناگاه گندمی حاضر شد، گفتم: کاشته شو، کاشته شد، و همان ساعت خوشه کرد، گفتم: آرد شود، آرد شد، گفتم: نان شو، نان شد، و من هر چه خواهم در دل خود آرم و موجود شود، عائشه گفت: تو توبه نداری.

حکایات بسیاری که در این باب آورده اند، و مشهورند، اما معتزله به چند دلیل آن را منکرند:

یکم: قول خدا «لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی - . طه / 69 - .»{و افسونگر هر جا برود رستگار نمی شود.}

دوّم: خدا در وصف محمّد صلی اللَّه علیه و آله فرموده: «وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً. - . إسرا / 47 - »{وقتی که ستمگران گویند: «جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.}، و اگر جادو شده بود این گفته مذمتی نداشت.

سوّم: اگر جادو اثر کند امتیازی میان معجزه و جادو نباشد، سپس گفته اند این دلائل یقین آورند، و آنچه شما آوردید اخبار آحادند و معارض با این دلائل نتوانند بود.

در عدم قبح و منع جادوگری

مسأله 12: در اینکه علم جادوگری نه زشت است و نه ممنوع، محققان بر آن اتفاق دارند؛ زیرا دانش در ذات خود شریف و برای عموم است، قول خدا «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ. - . زمر / 10 - » {آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟}، و برای آنکه اگر جادو را ندانند امتیاز دادن میان آن و معجزه را نتوانند، و علم به معجزه واجب است و مقدمه آن هم واجب است، و این دلیل است بر اینکه تحصیل علم به سحر واجب است و واجب چگونه حرام باشد.

در کفر جادوگر

مسأله 13:جادوگر کافر است یا نه؟ فقهاء در آن اختلاف دارند، از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله روایت شده که فرمود: «هر که نزد کاهن یا جادوگر رود و او را باور دارد البته بدان چه بر محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرود آمده کافر است.»، بدان که نزاعی میان امت اسلام نیست که هر که اختران را مدبر و خالق جهان و حوادث جهان داند از خوب و بد کافر است، و این همان نوع یکم از سحر است.

و اما نوع دوّم که معتقد شود روح آدمی نیرومند گردد تا آنجا که جسم و زندگی و قدرت و تغییر شکل پدید آرد اظهر این است که امّت اسلام بر کفر او اجماع دارند، و اما نوع سوم که معتقد شود جادوگر از تصفیه و خواندن ورد و دود کردن برخی داروها به آنجا رسد که خدا در دنبال کار او بر سبیل عادت آن­ها را پدید کند، معتزله همه او را کافر دانند و گفته اند: با این عقیده ممکن نیست پیغمبران برحق را شناخت.

و این گفته زشتی است؛ زیرا کسی را رسد که گوید: اگر مدّعی نبوت دروغگو باشد نباید خدا این چیزها را به دست او پدید آورد تا مایه اشتباه گردد، ولی اگر مدعی نبوّت نشود و این امور را پدید آورد اشتباهی به میان نیاید و امتیاز میان حق­گو و باطل جوابی است که برای حق­گو این امور به دنبال دعوی نبوّت محقق شوند، و اما انواع دیگر جادو که شمردیم شکّی نیست که مایه کفر نباشند.

اگر گویند: چون یهود سحر را به سلیمان بستند خدا در تبرئه او فرمود: «وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ.»{و سلیمان کفر نورزید.} و این دلیل است که هر جادو و سحری کفر است، بعلاوه فرمود: «وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ.» {لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند.} و این هم مقتضی است که هر سحری کفر باشد، و از دو فرشته هم حکایت کرده که آ­ن­ها به کسی جادو نیاموختند جز اینکه گفتند: «حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» {مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم، پس زنهار کافر نشوی} و این هم دلالت دارد که هر سحری کفر است .

گوئیم: حکایت حال را بس که یک صورت کفر وجود داشته باشد و آن را حمل کنیم بر کسی که معتقد به خدائی ستارگان است سپس پس از ایراد مسأله 14 درباره حکم کشتن ساحر گفته: این کلیات سخن درباره سحر و جادو است و اکنون به تفسیر آیه بر گردیم.

قول خدا: «حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» ظاهر آیه این است که کفر آن­ها برای آموختن جادو بوده؛ زیرا وصف مُشعر به علیت است، و آموختن آنچه کفر نباشد کفر نیست، پس آیه دلیل است که تعلیم جادو کفر است و مانع را رسد که گوید: وصف مشعر به علیت نیست و معنا این است که شیاطین کفر آوردند، و جادو هم می آموختند.

اگر گوئی: این مورد اشکال است؛ زیرا خدا در این آیه خبر داده که دو فرشته به مردم جادو می آموختند، و اگر آموختن جادو کفر باشد لازم شود دو فرشته را کافر دانند با اینکه همه فرشته ها معصومند، و بعلاوه شما دلیل آوردید که هر جادو کفر نیست.

گوئیم: لفظ مشترک همه نامدارانش را نگیرد و ما این جادو که کفر است همان نوع اول دانیم که عقیده به خدائی اختران است و آن جادوئی است که کفر است، شیاطین هم برای اینکه این جادو را آوردند کافر شدند نه به انواع دیگر و راجع به دو فرشته گوئیم: نپذیریم که این نوع از جادو را آموختند بلکه بسا از اقسام دیگر آن بوده، چنانچه خدا فرموده: «فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ.» {و[لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند.}

و بعلاوه اگر مقصود تعلیم این نوع جادو هم باشد در صورتی کفر است که مقصود آموزگار این باشد که شاگرد آن را حق و درست داند و اما اگر آن را بیاموزد برای اینکه از آن کناره گیرد کفر نیست، و آموختن فرشته ها برای این بوده که مکلف از آن دوری کند، که فرموده: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ.» {با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما] هستیم.} و اما قصد شیاطین از آموختن آن اعتقاد حق بودن این چیزها بوده است، و فرق روشن است .

مسأله 15: نافع و ابن کثیر و عاصم و ابو عمرو « لکنّ» با تشدید خواندند و «شیاطین» را بنابر اسم لکن بودن منصوب خواندند، ولی دیگران به تخفیف نون خواندند و مرفوع و معنا در هر دو وجه یکسان است، اما اینکه فرموده: «وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ.»{و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند]} چند مسأله دارد:

1.

در لفظ (ما) دو وجه است: یکی اینکه به معنی «الّذی: آنچه» باشد و بر این معنا سه قول است، عطف باشد بر سحر که آنچه بر دو فرشته هم نازل می­شده تعلیم می­دادند، یا عطف باشد بر «ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ.» یعنی پیرو خواندن افتراء شیطان بودند و پیرو «ما أنزل علی الملکین» آنچه بر دو فرشته فرو شده بود؛ زیرا سحر یک قسم آن کفر بود و آن همانی بود که شیاطین می­خواندند و یک قسم آن چون تأثیر در تفرقه زن و شوهر کفر نبود و آن نازل بر ملکین بود و خدا گویا از یهود گزارش داده که پیرو هر دو بودند.

و یا اینکه عطف باشد بر ملک سلیمان، یعنی آنچه شیاطین می­خواندند افتراء بر ملک سلیمان بود و هم بر آنچه به دو فرشته نازل بود، ابو مسلم این را اختیار کرده و منکر است که سحر بر دو فرشته نازل باشد، و چند دلیل بر آن آورده اند:

الف: زیرا اگر سحر بر آن­ها نازل شود باید از خدا باشد و آن روا نیست؛ چون سحر کفر و عبث است و انزال آن بر خدا روا نیست.

2.

اینکه قول خدا: «وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ.» {لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند.} دلیل است که آموختن جادو کفر است، و اگر ثابت شود که آن­ها چنین کردند باید کافر باشند و آن باطل است.

3.

چنانچه روا نیست پیغمبران جادو آموزند فرشته را به طریق اولی روا نباشد.

4.

جادو را جز به کافران و فاسقان و دیوان سرکش نسبت ندهند، و چگونه کاری که خدا از آن نهی کرده و بدان سزای کیفر نوید داده به خدا بسته شود، جادو جز امری بیهوده و اشتباه کاری نیست و رسم خدا ابطال آن است، چنانچه در داستان موسی علیه السّلام فرموده: «ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ.»{ آنچه را شما به میان آوردید سحر است. به زودی خدا آن را باطل خواهد کرد.}

سپس در تفسیر آیه به راهی رفته که با اکثر مخالفین مخالف است، گفته: چنانچه شیاطین جادو را به ملک سلیمان بسته اند با اینکه ملک سلیمان از آن بدور است، همچنان جادو را نسبت دادند به «ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ.» و آن هم از جادو بدور است، برای اینکه نازل بدان­ها شرع و دین و دعوت به نیکی است و آنان همین­ها را به مردم یاد می­دادند و برای تأکید در پذیرش و فرمانبری می­گفتند: ما وسیله آزمون هستیم، ولی برخی پذیرفتند و دیگران از آن رو گرداندند «فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما.» .{ و آموختند از آن دو} یعنی فتنه و کفر به اندازه ای که میان مرد و جفتش جدائی اندازند، این تقریر مذهب ابی مسلم است.

وجه دوّم: این است که «ما» نفی باشد و عطف باشد به «ما کَفَرَ سُلَیْمانُ» یعنی سلیمان کافر نشد و به دو فرشته هم جادو نازل نشد، چون جادوگران جادو را به سلیمان می بستند و می­گفتند از همان است که به دو فرشته نازل شده در بابل که هاروت و ماروت بودند، و خدا هر دو گفته آن­ها را رد کرد، و پس از آن فرمود: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ.» {و به هیچ کس جادو نیاموختند.} بلکه از آن به سختی قدغن کردند، و اینکه گفتند: «حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» {مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم، پس زنهار کافر نشوی} یعنی وسیله آزمونیم که شما را از جادو نهی کنیم تا مبادا کافر شوید.

و بدان که این­ها در تفسیر آیه پنج قولند و قول یکم از همه بهتر است؛ زیرا عطف «ما أُنْزِلَ» بر آنچه پهلوی آن است بهتر است از عطف بر آنچه از آن دور است مگر دلیلی آید و اینکه گفته اند لازم آید خدا جادو نازل کرده باشد، گوئیم: شرح چیزی گاهی برای تشویق به انجام آن است و گاهی برای جلوگیری از آن و دور کردن مردم از آن چنانچه شاعر گفته:

(بدی را دانستم نه برای آنکه دنبالش بروم بلکه تا از آن پرهیز کنم. - . عرفت الشر لا للشر لکن لتوقیه. - ) اینکه دوباره گفته آموختن جادو کفر است چون خدا فرموده: «وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ.» {لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند.} گفتیم: در صدق این جمله کافی است یک نوع جادو کفر باشد، و آن تعلیم جادو است با اعتقاد به اینکه کواکب خدایند و با قصد اثبات این عقیده، و اینکه درباره سوّم گفته آموختن جادو برای انبیاء هم روا نیست تا چه رسد به فرشته ها.

گوئیم: اگر مقصود از آن آگاهی بر ابطال آن باشد چرا بر پیغمبران روا نباشد و اینکه گفته جادو را به کفار و سرکشان وابندند و چگونه به خدا که از آن نهی کرده نسبت توان داد؟ گوئیم: فرق است میان عمل و تعلیم، علاوه ممکن است به یک نظر حرام باشد و به یک نظر جائز.

مسأله دوّم: حسن «ملکین» بلام کسره دار خوانده و از ضحاک و ابن عباس هم روایت است و در مقصود آن اختلاف است، حسن گفته دو عجمی نبریده در بابل بودند که جادو یاد می­دادند و گفته شده: دو پادشاه خوب بودند ولی قرائت مشهوره با لام فتحه دار است یعنی دو فرشته به نام هاروت و ماروت که از آسمان نازل شدند و سپس گفتند: همان جبرئیل و میکائیل بودند و دیگران را هم گفته اند، برای کسر لام چند دلیل آوردند:

1.

آموختن جادو به فرشته ها سزاوار نیست.

چگونه رواست فرشته نازل شود با اینکه خدا فرماید: «وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ. - . أنعام / 9 - » {و اگر فرشته ای فرود می آوردیم، قطعاً کار تمام شده بود؛ سپس مهلت نمی یافتند.}

2.

اگر دو فرشته فرو شوند یا به صورت دو مرد باشند یا نه، در صورت یکم جلوه دادن آن­ها به صورت دو مرد اشتباه کاری است و روا نیست و در صورت دوّم مخالف قول خدا است که: «وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا - . أنعام / 10 - .» {و اگر او را فرشته ای قرار می دادیم، حتماً وی را [به صورت] مردی در می آوردیم.} و جواب از اعتراض یکم در بیان حکمت نزول فرشته بیاید و جواب از دوّم این است که این آیه با قرائت ملکین به معنی فرشته خاص است و متواتر و بر آن آیه عام مقدم می شود.

و جواب از سوم این است که به صورت دو مرد بودند و بر مکلّفان زمان انبیاء لازم بود که هر که به صورت آدمی بینند به طور قطع او را آدمی ندانند و در زمان رسول صلی اللَّه علیه و آله هر که دحیه کلبی را می­دید نباید او را یک آدمی شناسد و باید در تردید باشد .

مسأله سوّم: گفتیم آیا فرشته اند چرا فرود آمدند؟ از ابن عباس روایت است که برای پاسخگوئی به فرشته ها بود که از گناه آدمیزاده و از اینکه خدا به آن­ها مهلت می­دهد و خصوصا پس از جادوگری آن­ها تعجب کردند، و خدا از آن­ها خواست تا داناتر و زاهدتر و دیندارتر خود را برای فرو شدن به زمین انتخاب کنند و آن­ها از میان خود هاروت و ماروت را انتخاب کردند و خدا شهوت آدمی بدان­ها داد و آن­ها را به زمین فرستاد، و شرک و آدم کشی و زنا و میخواری را بر آن­ها قدغن کرد.

فرو شدند و زیباترین زن­ها به نام زهره نزد آن­ها رفت، و وی را به خود خواندند و او نپذیرفت جز پس از آنکه بت پرستند و می نوشند و آنان در آغاز سر باز زدند ولی شهوت بر آن­ها چیره شد و همه را انجام دادند، و چون می نوشیدند و بت پرستیدند گدائی نزد آن­ها آمد، زهره گفت: اگر او بیرون رود و آنچه از ما دیده به مردم بگوید کار ما تباه شود، اگر خواهید دست شما به من برسد این مرد را بکشید.

نخست خودداری کردند، ولی او را هم کشتند، و چون از کشتن او فارغ شدند و آن زن را خواستند او را نیافتند، و آنگه پشیمان شدند و افسوس خوردند و به درگاه خدا لابه کردند، و خدایشان میان عذاب دنیا و عذاب آخرت مخیر کرد، و عذاب دنیا را برگزیدند، و آن­ها در بابل میان آسمان و زمین آویخته شدند و جادو به مردم می آموزند.

و درباره زهره هم دو قول دارند:

یکی اینکه: چون دو فرشته را خداوند به شهوت آدمیزاده آزمود، ستاره زهره را با فلکش به زمین فرود آورد تا شد آنچه شد، و باز زهره و فلکش به جای آسمانی خود برگشتند و آن دو را بدان چه از آن­ها دیدند سرزنش می­کردند.

دوّم اینکه: آن زن یک بدکاره بود از مردم زمین و پس از میخواری و آدم کشی و بت پرستی با او مواقعه کردند، و اسم اعظم که به وسیله آن به آسمان بالا می­رفتند به او یاد دادند و او آن را خواند و به آسمان بالا رفت، نامش «بیدخت» بود و خدا او را مسخ کرد و زهره اش نمود.

و بدان که این روایت فاسد و مردود و ناپذیرفتنی است؛ زیرا در قرآن بر آن گواهی نیست بلکه آن را از چند راه باطل داند:

یکم: آنچه در آن دلیل بر عصمت فرشته ها از هر گناه است .

دوّم: اینکه گفته اند: میان عذاب دنیا و آخرت مخیر شدند، فاسد است بلکه بهتر این بود که میانه توبه و عذاب مخیر شوند؛ زیرا خدا از کسی که عمری بت پرستیده توبه پذیر است و چگونه از آن­ها دریغ می­کرد.

سوّم: عجب­تر از همه اینکه گویند: در حالی که معذبند به مردم جادو آموزند و بدان دعوت کنند و هم کیفر بینند.

و چون فساد این گفته روشن شد گوئیم: سبب فرود آوردنشان چند چیز بوده است:

یک: جادوگران در آن زمان بسیار بودند، و جادوهای ناشناخته ای بکار می­بردند و خود را پیغمبر می­نامیدند و آن را معجزه خود وانمود می­کردند و خدا این دو فرشته فرستاد تا فرمول­های جادو را به مردم آموزند و آن­ها بتوانند با مدعیان دروغی نبوّت معارضه کنند و این بهترین غرض و مقصد است.

دوّم: اینکه امتیاز معجزه از جادو بر دانستن حقیقت معجزه و جادو توقف دارد و مردم بدان نادان بودند و شناخت حقیقت معجزه برای آن­ها نشدنی بود، و خدا این دو فرشته را فرستاد تا ماهیت جادو را برای همین بشناسانند.

سوّم: دور نیست که گفته شود: جادو تا آنجا که مایه جدائی میان دشمنان خدا و دوستی میان دوستان خدا بوده برای آن­ها مباح یا مستحب بود و خدا برای همین دو فرشته را فرستاد که جادو را بدین غرض بیاموزند و مردم آن را از آن­ها یاد گرفتند و در بدی بکار بردند و مایه جدائی دوستان خدا و الفت دشمنان او شدند.

چهارم: اینکه دانستن هر چیزی خوب است و چون از جادو قدغن شده باید آن را فهمید تا از آن دوری کرد چون نهی از آن نامفهوم، نشدنی است.

پنجم: شاید جن چند نوع جادو می­دانستند که آدمی به مانند آن­ها توانا نبود و خدا فرشته ها را فرو فرستاد تا به آدمی یاد دهند آنچه را بتواند با آن به معارضه جن پردازد.

ششم: ممکن است برای سخت گرفتن در تکلیف باشد که بفهمد و به دشواری از آن خودداری کند و از لذت آن چشم پوشد و ثواب بیشتر برد، چنانچه خدا قوم طالوت را به جوی آب آزمود، «فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی - . بقره / 249 - .» {پس هر کس از آن بنوشد از [پیروان] من نیست، و هر کس از آن نخورد، قطعاً او از [پیروان] من است.} و از این­ها روشن شد که دور نیست خدای تعالی دو فرشته را برای یاد دادن جادو به زمین فرو آورده باشد.

مسأله چهارم: برخی گفتند این واقعه در زمان ادریس علیه السّلام رخ داده است؛ زیرا چون آن دو فرشته برای این غرض به صورت آدمی فرو شدند، باید در آن وقت پیغمبری باشد که این معجزه او گردد، و نمی­شود خود آن­ها پیغمبر بشر باشند چون ثابت شده که خدا از فرشته ها به آدمی پیغمبر نفرستد، و اللَّه اعلم.

مسأله پنجم: هاروت و ماروت که بیان دو فرشته است نام عجمی آن­ها است که منصرف نشده اند و اگر از کلمه هرت و مرت به معنی شکستن بودند به پندار برخی باید منصرف باشند، و زهری (هاروت و ماروت) به رفع خوانده یعنی «هما: هاروت و ماروت» و قول خدا که «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ.» {با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما] هستیم.} شرح این است که آن­ها به سختی از به­کار بردن جادو بر حذر می­داشتند که می­گفتند: «إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ» و مقصود از آن امتحان و تشخیص فرمانبر از نافرمان است و البته ما راه­های اینکه فرستادن دو فرشته برای تعلیم جادو نیکو بوده، بیان کردیم که به همراه آموختن جادو، اندرز می­دادند که مبادا آن را بکار زنید بلکه از آن فرق میان معجزه و جادو را بدانید و بس، و مبادا به دانستن آن به گناه و فساد و اغراض دنیا بگرائید.

اما اینکه فرمود: «فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ.» {چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند} در آن چند مسأله است:

یکم: اینکه با اعتقاد به اینکه این جدائی اثر جادو است، شوهر کافر می­شد و از همسر خود به حکم شرع جدا می­شد.

دوم: اینکه اشتباه کاری و نیرنگ و دوبهم­زنی آن­ها را از هم جدا می­کرد.

مسأله دوم: اینکه مقصود این نیست که جادوی آن­ها به همین کار منحصر بوده، بلکه آگاهی بدین صورت، آگاهی به کارهای دیگر هم هست؛ زیرا آرامش مرد به همسر خود معروف است و بیش از هر دوستی است و اگر با جادو بتوان آن را بر هم زد، کارهای دیگر آسان­تر است .

اما اینکه فرموده: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ.» {هر چند نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند.} دلیل بر گفته ما است که زیان را مطلق آورده و منحصر به جدایی زن و شوهر نکرده است و ذکر آن برای نمونه است.

اما اینکه فرموده: «بِإِذْنِ اللَّهِ» اذن به معنی فرمان است و خدا جادو را نکوهش کرده و عیب آن­ها شمرده، بدان فرمان ندهد و گرنه نباید نکوهش آن­ها کند و باید آن را به چند وجه تاویل کرد:

1.

حسن گفته: مقصود این است که چون جادو شود خدا جادوگر را آزاد گذاشته و جلو او را نبسته است.

2.

اصمّ گفته: یعنی با علم خدا جادو اثر می­کند و خدا آن را می­داند، چون اذن به معنی اعلام است و اذان هم از آن آمده و گوش نیز أذن نامیده شده، چون انسان با آن إذن را می فهمد، و قول خداوند: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ» یعنی اعلامی است از طرف خدا و رسولش برای مردم، و این قول خدا: «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ» یعنی اعلام کردند، و این قول خدا: «فَقُلْ آذَنْتُکُمْ» یعنی به شما اعلام کردم.

3.

زیان دنبال جادو را خدا آفریده و از این رو به اذن او است، چنانچه خدا فرموده: «إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ - . نحل / 40 - .» {ما وقتی چیزی را اراده کنیم، همین قدر به آن می گوییم: «باش»، بی درنگ موجود می شود.}

4.

مقصود به اذن، فرمان است و بدین معنا باید تفریق میان زوجین به واسطه کفر باشد و آن حکم شرعی است و جز به امر خدا نیست. اما قولش: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ.» {و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد، در آخرت بهره ای ندارد.} در آن چند مسأله است:

مسأله یکم: لفظ خرید در اینجا استعاره است به چند وجه، یکم: چون کتاب خدا پشت سر انداختند و به آنچه شیاطین می­خواندند، چنگ زدند گویا جادو را به بهای کتاب خدا خریدند. دوّم: فرشته ها می­خواستند آن­ها جادو را وانهند و سود آخرت ببرند و چون به عوض سود آخرت، جادو بکار بستن پیشه کردند، سود دنیا را خریدند. سوّم: جادوگری را به ریاضت خریدند چون بی آن میسر نبود .

مسأله دوّم: بیشتر مفسرین گفتند: خلاق، بهره است، و از خلق به معنی اندازه گیری است و دیگران گفتند به معنی خلاص است، چنانکه در بیت امیة بن ابی صلت به معنای آن آمده است:

یدعون بالویل فیها لا خلاق لهم

إلا سرابیل قَطران و أغلال.

یعنی: به جنگی فرامی­خوانند که هیچ بهره­ای جز زره­های آتشین و زنجیر برایشان نخواهد داشت.

در آیه یک پرسش دیگر مانده و آن این است که چگونه نخست برای آن­ها در قول خود «وَ لَقَدْ عَلِمُوا» {و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند} دانش ثابت کرد ولی آن را با قول خود «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {اگر می­دانستند.} نفی کرد و جواب آن چند راه دارد:

یکم: آنان که دانستند، جز آنانند که ندانستند. داناها استادان جادوگر بودند که خدا در حق آنها فرموده است: «نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ. - . بقره / 101 - » {گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند، چنانکه گویی [از آن هیچ] نمی دانند} و نادان­ها مردم دیگر که شاگرد آن­ها بودند، این جواب اخفش و قطرب است.

دوّم: دانا و نادان یکی است و آنچه دانستند جز آنچه است که ندانستند، دانستند که از آخرت بهره ندارند، ولی اندازه سودی که از دست دادند و زیانی که دچار شدند، ندانستند.

سوّم: دانا و نادان یکی و معلوم هم یکی است، ولی چون از دانش خود بهره نگرفتند و بدان عمل نکردند و از آن رو گردانیدند؛ دانش آنان چون نادانی شد، چنانچه خدای تعالی کفار را کران، لالان و کوران خوانده برای آنکه از این حواس خود بهره نبرند، و نیز به مردی که کار بیجا کند، می­گویند: کردی و نکردی. (پایان)

و همانا من بیشتر سخن دراز او را که فزونی ها دارد، در اینجا آوردم؛ چون مناسب مطالب باب­های آینده است، و برای اینکه بر عقائد فاسد آن­ها در این ابواب آگاه شوی.

یکی از دوستان شیخ بهائی ما- رحمة الله علیه- از او درباره­ی گفته­ی بیضاوی در تفسیر این آیه پرسیده، آنجا که گفته: و آنچه روایت شده که آن دو فرشته شکل آدم شدند، و شهوت­دار شدند، و به زنی به نام زهره درآویختند و وی آن­ها را بر گناه و بت پرستی واداشت و سپس بدان چه از آن­ها آموخت به آسمان برآمد؛ از یهود حکایت شده و شاید یکی از معماگوئی پیشینیان است و حلّ آن بر روشنفکران نهان نیست، شما آن را شرح دهید تا ما هم روشنفکر شویم.

شیخ پس از نقل داستان به مانند آنچه رازی در آن روایت کرده، گفته: قدماء مفسران عامه آن را از ابن عباس روایت کردند، ولی متأخرانشان آن را نپسندیدند و فخر رازی و دیگران در انتقاد آن سخن بسیاری دارند و گفته: به سه دلیل فاسد و مردود و ناپذیرفتنی است، تا آخر آنچه از او در ضمن کلامش نقل کردیم، سپس گفته در همه این دلیل­ها اعتراض است.

اما یکم: برای آنکه دلیلی نیست که پس از اینکه خدا آنها را به شکل آدمی کرد و نیروی شهوت و خشم بدان­ها داد و چون آدمیزاده شدند، دیگر معصوم مانده باشند، چنانچه از داستان روشن است، و اعتراض بر وجه دوم این است که تخییر میان توبه و عذاب گرچه برای آن­ها اصلح است ولی به مذهب مفسر رعایت اصلح بر خدا لازم نیست، بلکه رعایت اصلح بدین معنا نزد ما هم واجب نیست.

زیرا ما هر چه به حال بنده اصلح است، به خدا واجب ندانیم چنانچه مخالفان به ما بسته اند و بدان بر ما طعن زنند بلکه آن اصلح را به خدا واجب دانیم که ترکش نقض غرض او باشد، چنانچه در حواشی تفسیر بیضاوی آن را تحقیق نمودم، و بسا خدا یاد توبه را از آن­ها برد برای مصلحتی که جز او نداند و بر این فرض بخلی بر خدا لازم نیاید، و اما در وجه سوّم اعتراض می شود که تعلیم در حال عذاب دیدن، نشدنی نیست.

و گمانم این است که انتقاد فخر رازی از این روایت باعث شده که او آن را حمل به رمز نموده و آنچه از پدرم- رحمة الله علیه - در حلّ آن شنیدم این است که عالم عامل کامل مقرب به درگاه خدا گاه شود که به نفس فریبنده خود اعتماد کند و توفیق و عنایت خدایش او را فرا نگیرد و دست از دانش خود کشد و به دلخواه نفس پلید و پست پردازد و از لذات معنوی چشم پوشد و به پائین ترین درکات فرو افتد، و آنکه نادان و غرق پلیدی است بسا که با این دانشمند هواپرست و هرزه برخورد و توفیق الهی او را فرا گیرد، و از دانش او بهره ور شود، و از پلیدی­های عالم ماده برهد و به اوج عرفان رسد، و شاگرد در بالاترین درجه سعادت برآید و استاد به پائین تر درجه شقاوت گراید.

و در برخی تفاسیر دیدم، مقصود از دو فرشته مذکور جان و دل است که از عالم روحانی به عالم جسمانی فرو شدند تا حق را به پا دارند، و فریفته شکوفه زندگی دنیا شدند و در دام شهوت افتادند و می غفلت نوشیدند، و با دنیای هرزه درآمیختند و بت هوا را پرستیدند، و از نظر نعمت جاودانی خودکشی کردند و سزاوار شکنجه درد آور و عذاب سخت شدند.

و این داستان را که علمای عامه از ابن عباس روایت کردند، علمای ما هم از امام پنجم علیه السّلام روایت کردند و شیخ بزرگوار ابو علی طبرسی- رحمة الله علیه- آن را در مجمع البیان آورده، ولی میان دو روایت اندک اختلافی است؛ زیرا در روایت اصحاب ما نیست که هنگام عذاب دیدن جادو می آموختند، بلکه صریح است در اینکه تعلیم پیش از عذاب بوده، و همچنان در آن نیست که آن زن اسم اعظم از آن­ها یاد گرفت و به برکت آن به آسمان برآمد - . مجمع البیان 1 : 170- 171 - .

و حاصل اینکه این داستان از طرق ما و طرق عامه هر دو روایت شده و از حکایات بی سند نیست، چنانچه از سخن علامه دوّانی در شرح عقائد عضدیّه برآید آنجا که گفته: این داستان نه در قرآن است و نه در سنت رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله دلیلی بر درستی آن است.

و دلیل آورده که از دروغ­ها است به اینکه این زن به واسطه آنچه از دو فرشته آموخت؛ یعنی اسم اعظم به آسمان برآید ولی آ­ن­ها با اینکه آن را دانند این کار با دانستن اسم اعظم نتوانند.

و نهان نیست که این دلیل او در صورتی تمام است که خدا- جلّ اسمه- پس از اینکه مرتکب گناهان کبیره شدند اسم اعظم را از یادشان نبرده باشد و اثبات آن دشوار است. (پایان سخن او- رحمة الله علیه-)

« َلنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ. » {مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد.} «و لا الملائکة المقربون» و فرشتگان مقرب نیز از پرستش خدا و اقرار بدان سرکشی نمی­کنند. طبرسی- رحمة الله علیه- در مجمع گفته: این آیه را دلیل آوردند بر اینکه فرشته ها افضل از پیغمبرانند، گفتند پس انداختن ذکر فرشته ها در چنین خطابی دلیل تفضیل آن­ها است؛ زیرا شیوه بر این نیست که گویند: امیر از این کار سر نتابد و بلکه پاسبان هم، بلکه فروتر را پیش دارند و بزرگ­تر را به دنبال آرند و گویند: وزیر از این کار سر نتابد و نه پادشاه - . مجع البیان 3: 146 - .

و اصحاب ما از آن پاسخ دادند که: فرشته ها را پس انداخته برای آنکه همه فرشته ها افضل و پرثواب ترند از یک شخص مسیح، و این را نباید دلیل گرفت که هر یک از او برترند، و این مورد خلاف است، و بعلاوه با اینکه ما می­گوئیم: انبیاء برتر از فرشته اند، تفاوت را بسیار نمی­دانیم و در این صورت تقدم ذکر برتر خوب است، نبینی که خوب است گفت: سرباز نزنند فلان امیر و فلان امیر، در صورتی که هم پایه باشند یا در پایه به هم نزدیک باشند.

بیضاوی در تفسیرش گفته: بسا تقدیم مسیح در عطف برای تکثیر فرشته ها است نه بزرگ­تر بودن آن­ها، چنانچه گوئی امیر به جائی رسیده که نه رئیس مخالف او است و نه زیردستان. - . أنوار التنزیل 1: 319 -

«إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ.» {به یقین، کسانی که نزد پروردگار تو هستند.} یعنی همه فرشته ها یا مقربان آن­ها «وَ لَهُ یَسْجُدُونَ.» {و برای او سجده می کنند.} یعنی با زبانی و خواری او را بپرستند و دیگری را با او شریک نسازند.

«وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ.» {و آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، برای خدا سجده می کنند} یعنی هم به آفرینش و منش خود فرمانبر اویند و هم فرمان او را ببرند و پیشانی بر خاک نهند، تا همه اهل آسمان­ها و زمین را فرا گیرد، هر آنچه جنبد، چه در آسمان باشد و چه در زمین، و مجردات به امور جسمانی عطف شده و هر که معتقد است که فرشته ها مجردند بدین آیه دلیل آورده یا مقصود از آنچه در آسمان­ها و در زمین از فرشته ها چون حافظان و جز آن­ها است، و «ما» که در غیر عقلاء اطلاق شود و بر عقلاء هم شده؛ چون هر دو تیره با هم جمعند و این بهتر از آوردن لفظ «من» است.

«وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ.» {و تکبر نمی ورزند.} از پرستش او «یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ.»{از پروردگارشان که حاکم بر آنهاست می ترسند} که مبادا عذابی بر سرشان آید، یا اینکه بر آن­ها قهر نماید، و قول خدا است که: «وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ. - . أنعام / 18 - » {و اوست که بر بندگان خویش چیره است.} برای آنکه هر که از خدا ترسد سرپیچی از عبادتش نکند، «وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ.»{و آنچه را مأمورند انجام می دهند.} از طاعت و تدبیر، و این است که فرشته ها مکلفند و میان بیم و رجاءاند. - . أنوار التنزیل 1: 668 -

و درباره قول خدا: «وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ.» {و [ما فرشتگان] جز به فرمان پروردگارت نازل نمی شویم.} گفته: این حکایت از گفتار جبرئیل است که وقتی از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم از اصحاب کهف و ذی القرنین و روح پرسیدند دیر آمد و او ندانست چه پاسخ دهد، و امید داشت به او وحی شود و 15 روز تا 40 روز دیر آمد و مشرکان گفتند: پروردگارش با او وداع کرد و او را ناخوش داشت و سپس بیان آن­ها فرود آمد، و مقصود این است که ما گاه گاه به فرمان خدا فرو شویم نه به دلخواه. - . أنوار التنزیل 2: 42 -

«لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَیْنَ ذلِکَ.» {آنچه پیش روی ما و آنچه پشت سر ما و آنچه میان این دو است، [همه] به او اختصاص دارد.} از اماکن و اوقات، نه از جایی به جائی و نه درگاهی و گاهی فرو نشویم جز به فرمان و خواست او، « وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا.» {و هیچ گاه پروردگارت فراموشکار نیست.} و فرو نیامدن ما برای نبودن فرمان او بود نه برای اینکه تو را وانهاده است، چنانچه کفار پندارند، و حکمتی در آن بوده، «وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ»، «لا یَفْتُرُونَ.» {و درمانده نمی شوند} و {بی آنکه سستی ورزند.}

«وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً.» {و گفتند: «[خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده».} درباره خزاعه فرو شد که فرشته ها را دختران خدا دانستند و او را از آن تبرئه کرد که فرمود: «سُبْحانَهُ» {منزه است او.} «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ.» {بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند.}، نه فرزندان او «لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ.» {که در سخن بر او پیشی نمی گیرند.} مانند بنده ها، «وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ.» {و خود به دستور او کار می کنند.} و کاری بی­فرمانش نکنند، « یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ.» {آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند.} هیچ چیز بر او نهان نیست از آنچه پیش داشتند یا پس گذاشتند، و برای همین است که کاملا خود را بپایند .

«وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ.» {و خود از بیم او} از عظمت و هیبت او، می­لرزند. اصل خشیت ترس با تعظیم است و از این رو مخصوص علماء است، و اشفاق، نگرانی است و اگر خشیت با حرف «من» متعدی شود، معنای خوف در آن آشکارتر است، و اگر با «علی» متعدی شود، بر خلاف معنای من خواهد بود.

«وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ.» {و هر کس از آنان بگوید.} چه فرشته باشد و یا جز او که من معبودم؛ سزایش دوزخ است، «کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ.» {[آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم.} از ستم و شرک و دعوی خدائی، و این منافات با عصمت فرشته ها ندارد؛ زیرا فرضِ وجود منافات با امتناعِ وقوع ندارد، چنانچه خدا فرموده: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ - . زمر / 65 - .» {اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلماً از زیانکاران خواهی شد.}

«عَلَیْها: بر آن» یعنی دوزخ «مَلائِکَةٌ: فرشته ها گماشته اند.» که کارش را تصدی دارند و آن­ها زبانیه اند، «غِلاظٌ شِداد: خشن و قویٌ» سخت گفتار و سخت کردار یا سخت خلقت و سخت خلق و نیرومند بر هر کار دشوار اند، «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ.» {از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند.} یعنی آنچه در گذشته بدیشان امر کرده و،«وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ.» {و آنچه را که مأمورند انجام می دهند. } «وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ.» در آینده و فرمان را بپذیرند و انجام دهند.

طبرسی- رحمة الله علیه- در مجمع گفته: این آیه دلیل است که فرشته های گماشته بر دوزخ از گناه معصومند و نافرمانی خدا نکنند، - . مجمع البیان 10: 318 - جبائی گفته:

همانا مقصود این است که نافرمانی او نکنند و هر چه در دنیا به آن­ها فرمان دهد؛ انجام دهند، زیرا آخرت تکلیف ندارد و همانا سرای سزا است [برای مؤمنان] و خدا ثواب آن­ها را عذاب کردن دوزخیان مقرر داشته که از آن شادند و کامیاب، چنانچه شادی مؤمنان و لذت آن­ها را در بهشت مقرر کرده است. (پایان)

من گویم: معلوم نیست آخرت سرای سزا برای فرشته ها باشد، آنچه معلوم است سرای آدمیان است و منافات ندارد که فرشته ها در آن مکلّف باشند، و بسا که سزای آن­ها به همراه کردار آن­ها است که از آن لذّت برند و درجه صوری و معنوی یابند، بلکه خود خدمت آن­ها سزای آن­ها است، چنانچه وارد است که خوراکشان تسبیح و نوشابه شان تقدیس است.

و شیخ مفید- رحمة الله علیه- در مقالات گفته: گویم: فرشته ها مکلّفند و نوید و تهدید دارند، خدای تبارک و تعالی فرموده: «وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ.» {و هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم»، او را به دوزخ کیفر می دهیم. [آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم.} و گویم: آن­ها برکنارند از آنچه کیفر دوزخ دارد، و این قول جمهور امامیه و همه معتزله و اکثر مرجئه و جمعی از اصحاب حدیث است، و گروهی از امامیه تکلیف فرشته ها را منکرند و پندارند به هر کاری واداشته اند و جمعی از اصحاب حدیث با آن­ها موافقند.

**[ترجمه]

روایات

«1»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ الْقَزْوِینِیِّ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقَزْوِینِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحُسَیْنِ مُحَمَّدَ بْنَ جَعْفَرٍ الْأَسَدِیَّ الْکُوفِیَّ یَقُولُ: فِی سُهَیْلٍ وَ الزُّهَرَةِ إِنَّهُمَا دَابَّتَانِ مِنْ دَوَابِّ الْبَحْرِ الْمُطِیفِ بِالدُّنْیَا فِی مَوْضِعٍ لَا تَبْلُغُهُ سَفِینَةٌ وَ لَا تَعْمَلُ فِیهِ حِیلَةٌ وَ هُمَا الْمَسْخَانِ الْمَذْکُورَانِ فِی أَصْنَافِ الْمُسُوخِ وَ یَغْلَطُ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُمَا

ص: 315


1- 1. فی المصدر: سرور المؤمنین و ....
2- 2. مجمع البیان: ج 10، ص 318.

الْکَوْکَبَانِ (1)

وَ لَوْ کَانَا مَلَکَیْنِ لَعُصِمَا فَلَمْ یَعْصِیَا وَ إِنَّمَا سَمَّاهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ مَلَکَیْنِ بِمَعْنَی أَنَّهُمَا خُلِقَا لِیَکُونَا مَلَکَیْنِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ بِمَعْنَی سَتَکُونُ مَیِّتاً وَ یَکُونُونَ مَوْتَی (2).

**[ترجمه]علل: محمّد بن جعفر اسدی کوفی گفته: که سهیل و زهره دو جانورند در دریای محیط به جهان که کشتی بدان نرسد، و دسترسی بدان نیست، و آن­ها در اصناف مسخ شده ها نام برده شدند، و غلط گفته کسی که آن­ها را دو ستاره دانسته (آن دو ستاره که به سهیل و زهره معروفند، و هاروت و ماروت دو روحانی فرشته نما بودند و در زمینه این بودند که فرشته شوند و در حدّ فرشته نبودند، و محنت و ابتلاء را برگزیدند و کارشان به آنجا رسید که رسید (در پاورقی از مصدر روایت نقل شده) و اگر دو فرشته بودند معصوم بودند و گناه نمی­کردند. - . علل 2: 175 -

و خدا آن­ها را در قرآن دو ملک گفته یعنی آماده بودند که فرشته شوند، چنانچه خدا عزّ و جلّ به پیغمبرش فرموده: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ - . زمر / 30 - .» {تو مسلما خواهی مرد و آن­ها نیز بی­تردید خواهند مرد.}

**[ترجمه]

بیان

المطیف بالدنیا علی بناء الإفعال أی المحیط یقال فلان یرشح للوزارة أی یربی و یؤهل لها ثم إن هذا الکلام إن کان قاله الأسدی من قبل نفسه فیرد علیه أن الملائکة لیست أمرا تحصل لذات بعد أن لم تکن بل الظاهر أنها من الحقائق التی لا تنفک کالإنسانیة و الحیوانیة إلا أن یکون مراده أنهما لم یکونا من الملائکة بل کانا مما یصلحان ظاهرا أن یخلطا بالملائکة کالشیطان.

**[ترجمه]من گویم: «در زمینه این بودند که فرشته شوند.» اگر اسدی از خود گفته مورد اعتراض است؛ زیرا فرشته شدن امری نیست که عارض ذاتی شود، بلکه از حقائق ذاتی است مانند انسانیّت و حیوانیّت؛ مگر مقصود این باشد که فرشته نبودند و فرشته نما بودند و می­شد مانند شیطان با فرشته ها در آمیزند .

**[ترجمه]

«2»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ عَطَا وَ نَحْنُ بِ مَکَّةَ عَنْ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْمَلَائِکَةَ کَانُوا یَنْزِلُونَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ یَحْفَظُونَ أَعْمَالَ أَوْسَاطِ أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْ وُلْدِ آدَمَ وَ الْجِنِّ فَیَکْتُبُونَ أَعْمَالَهُمْ وَ یَعْرُجُونَ بِهَا إِلَی السَّمَاءِ قَالَ فَضَجَّ أَهْلُ السَّمَاءِ مِنْ مَعَاصِی أَهْلِ أَوْسَاطِ الْأَرْضِ فَتَوَامَزُوا(3) فِیمَا بَیْنَهُمْ مِمَّا یَسْمَعُونَ وَ یَرَوْنَ مِنِ افْتِرَائِهِمُ الْکَذِبَ عَلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ جُرْأَتِهِمْ عَلَیْهِ وَ نَزَّهُوا اللَّهَ مِمَّا یَقُولُ فِیهِ خَلْقُهُ وَ یَصِفُونَ فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَا رَبَّنَا مَا تَغْضَبُ مِمَّا یَعْمَلُ خَلْقُکَ فِی أَرْضِکَ وَ مَا یَصِفُونَ فِیکَ الْکَذِبَ وَ یَقُولُونَ الزُّورَ وَ یَرْتَکِبُونَ الْمَعَاصِیَ وَ قَدْ نَهَیْتَهُمْ عَنْهَا ثُمَّ أَنْتَ تَحْلُمُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِی قَبْضَتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ خِلَالِ عَافِیَتِکَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُرِیَ الْمَلَائِکَةَ الْقُدْرَةَ وَ نَافِذَ أَمْرِهِ فِی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ یُعَرِّفَ الْمَلَائِکَةَ مَا مَنَّ بِهِ عَلَیْهِمْ

ص: 316


1- 1. فی المصدر: الکوکبان المعروفان بسهیل و الزهرة و ان هاروت و ماروت کانا روحانیین قد هیئا و رشحا للملائکة و لم یبلغ بهما حدّ الملائکة فاختارا المحنة و الابتلاء فکان من امرهما ما کان ....
2- 2. العلل: ج 2، ص 175.
3- 3. فی بعض النسخ« فتغامزوا» و فی المصدر« فتآمروا».

مِمَّا(1) عَدَلَهُ عَنْهُمْ مِنْ صُنْعِ خَلْقِهِ وَ مَا طَبَعَهُمْ عَلَیْهِ مِنَ الطَّاعَةِ وَ عَصَمَهُمْ بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ أَنِ انْتَدِبُوا(2) مِنْکُمْ مَلَکَیْنِ حَتَّی أُهْبِطَهُمَا إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ أَجْعَلَ فِیهِمَا مِنْ طَبَائِعِ المَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الْحِرْصِ وَ الْأَمَلِ مِثْلَ مَا جَعَلْتُهُ فِی وُلْدِ آدَمَ ثُمَّ أَخْتَبِرَهُمَا فِی الطَّاعَةِ لِی قَالَ فَنَدَبُوا لِذَلِکَ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ وَ کَانَا أَشَدَّ(3) الْمَلَائِکَةِ قَوْلًا فِی الْعَیْبِ لِوُلْدِ آدَمَ وَ اسْتِئْثَارِ غَضَبِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَنِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ فَقَدْ جَعَلْتُ فِیکُمَا مِنْ طَبَائِعِ المَطْعَمِ وَ الْمَشْرَبِ وَ الشَّهْوَةِ وَ الْحِرْصِ وَ الْأَمَلِ مِثْلَ مَا جَعَلْتُ فِی وُلْدِ آدَمَ قَالَ ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا انْظُرَا أَنْ لَا تُشْرِکَا بِی شَیْئاً وَ لَا تَقْتُلَا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ لَا تَزْنِیَا وَ لَا تَشْرَبَا الْخَمْرَ قَالَ ثُمَّ کَشَطَ عَنِ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ لِیُرِیَهُمَا قُدْرَتَهُ ثُمَّ أَهْبَطَهُمَا إِلَی الْأَرْضِ فِی صُورَةِ الْبَشَرِ وَ لِبَاسِهِمْ فَهَبَطَا نَاحِیَةَ بَابِلَ فَرُفِعَ لَهُمَا بِنَاءٌ مُشْرِفٌ (4) فَأَقْبَلَا نَحْوَهُ فَإِذَا بِحَضْرَتِهِ امْرَأَةٌ جَمِیلَةٌ حَسْنَاءُ مُزَیَّنَةٌ مُعَطَّرَةٌ مُسْفِرَةٌ مُقْبِلَةٌ نَحْوَهُمَا قَالَ فَلَمَّا نَظَرَا إِلَیْهَا وَ نَاطَقَاهَا وَ تَأَمَّلَاهَا وَقَعَتْ فِی قُلُوبِهِمَا مَوْقِعاً شَدِیداً لِمَوْضِعِ الشَّهْوَةِ الَّتِی جُعِلَتْ فِیهِمَا فَرَجَعَا إِلَیْهَا رُجُوعَ فِتْنَةٍ وَ خِذْلَانٍ وَ رَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَقَالَتْ لَهُمَا إِنَّ لِی دِیناً أَدِینُ بِهِ وَ لَیْسَ أَقْدِرُ فِی دِینِی عَلَی أَنْ أُجِیبَکُمَا إِلَی مَا تُرِیدَانِ إِلَّا أَنْ تَدْخُلَا فِی دِینِیَ الَّذِی أَدِینُ بِهِ فَقَالا لَهَا وَ مَا دِینُکِ قَالَتْ لِی إِلَهٌ مَنْ عَبَدَهُ وَ سَجَدَ لَهُ کَانَ لِیَ السَّبِیلُ إِلَی أَنْ أُجِیبَهُ إِلَی کُلِّ مَا سَأَلَنِی فَقَالا لَهَا وَ مَا إِلَهُکِ قَالَتْ إِلَهِی هَذَا الصَّنَمُ قَالَ فَنَظَرَ أَحَدُهُمَا إِلَی صَاحِبِهِ فَقَالَ هَاتَانِ خَصْلَتَانِ مِمَّا نُهِینَا عَنْهُمَا الشِّرْکُ وَ الزِّنَا لِأَنَّا إِنْ سَجَدْنَا لِهَذَا الصَّنَمِ وَ عَبَدْنَاهُ أَشْرَکْنَا بِاللَّهِ وَ إِنَّمَا نُشْرِکُ بِاللَّهِ لِنَصِلَ إِلَی الزِّنَا وَ هُوَ ذَا نَحْنُ نَطْلُبُ الزِّنَا فَلَیْسَ تُعْطَی إِلَّا بِالشِّرْکِ قَالَ فَائْتَمَرَا بَیْنَهُمَا فَغَلَبَتْهُمَا الشَّهْوَةُ الَّتِی جُعِلَتْ فِیهِمَا

ص: 317


1- 1. فی المصدر: و ممّا اعد.
2- 2. ان اندبوا( خ).
3- 3. فی المصدر: من اشد.
4- 4. فی المصدر: فوقع لهما بناء مشرق.

فَقَالا لَهَا نُجِیبُکِ إِلَی مَا سَأَلْتِ فَقَالَتْ فَدُونَکُمَا فَاشْرَبَا هَذِهِ الْخَمْرَ فَإِنَّهُ قُرْبَانٌ لَکُمَا وَ بِهِ تَصِلَانِ إِلَی مَا تُرِیدَانِ فَائْتَمَرَا بَیْنَهُمَا فَقَالا هَذِهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ مِمَّا نَهَانَا رَبُّنَا عَنْهَا الشِّرْکُ وَ الزِّنَا وَ شُرْبُ الْخَمْرِ وَ إِنَّمَا نَدْخُلُ فِی شُرْبِ الْخَمْرِ وَ الشِّرْکِ حَتَّی نَصِلَ إِلَی الزِّنَا فَائْتَمَرَا بَیْنَهُمَا فَقَالا مَا عظم [أَعْظَمَ] الْبَلِیَّةَ بِکِ قَدْ أَجَبْنَاکِ إِلَی مَا سَأَلْتِ قَالَتْ فَدُونَکُمَا فَاشْرَبَا مِنْ هَذِهِ الْخَمْرِ وَ اعْبُدَا هَذَا الصَّنَمَ وَ اسْجُدَا لَهُ فَشَرِبَا الْخَمْرَ وَ عَبَدَا الصَّنَمَ ثُمَّ رَاوَدَاهُمَا عَنْ نَفْسِهَا فَلَمَّا تَهَیَّأَتْ لَهُمَا وَ تَهَیَّئَا لَهَا دَخَلَ عَلَیْهِمَا سَائِلٌ یَسْأَلُ [هذه] فَلَمَّا أَنْ رَآهُمَا وَ رَأَیَاهُ ذُعِرَا مِنْهُ فَقَالَ لَهُمَا إِنَّکُمَا نَابَانِ (1)

ذَعِرَانِ قَدْ خَلَوْتُمَا بِهَذِهِ الْمَرْأَةِ الْمُعَطَّرَةِ الْحَسْنَاءِ إِنَّکُمَا لَرَجُلَا سَوْءٍ وَ خَرَجَ عَنْهُمَا فَقَالَتْ لَهُمَا لَا وَ إِلَهِی مَا تَصِلَانِ الْآنَ إِلَیَّ وَ قَدِ اطَّلَعَ هَذَا الرَّجُلُ عَلَی حَالِکُمَا وَ عَرَفَ مَکَانَکُمَا وَ یَخْرُجُ الْآنَ وَ یُخْبِرُ بِخَبَرِکُمَا وَ لَکِنْ بَادِرَا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ فَاقْتُلَاهُ قَبْلَ أَنْ یَفْضَحَکُمَا وَ یَفْضَحَنِی ثُمَّ دُونَکُمَا فَاقْضِیَا حَاجَتَکُمَا وَ أَنْتُمَا مُطْمَئِنَّانِ آمِنَانِ قَالَ فَقَامَا إِلَی الرَّجُلِ فَأَدْرَکَاهُ فَقَتَلَاهُ ثُمَّ رَجَعَا إِلَیْهَا فَلَمْ یَرَیَاهَا وَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَ نُزِعَ عَنْهُمَا رِیَاشُهُمَا وَ أُسْقِطَا فِی أَیْدِیهِمَا قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا أَنْ أَهْبَطْتُکُمَا إِلَی الْأَرْضِ مَعَ خَلْقِی سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ فَعَصَیْتُمَانِی بِأَرْبَعٍ مِنْ مَعَاصِیَ کُلُّهَا قَدْ نَهَیْتُکُمَا عَنْهَا وَ تَقَدَّمْتُ إِلَیْکُمَا فِیهَا فَلَمْ تُرَاقِبَانِی (2) وَ لَمْ تَسْتَحْیِیَا مِنِّی وَ قَدْ کُنْتُمَا أَشَدَّ مَنْ نَقَمَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ الْمَعَاصِیَ وَ اسْتَجَرَّ أَسَفِی وَ غَضَبِی عَلَیْهِمْ لِمَا جَعَلْتُ فِیکُمَا مِنْ طَبْعِ خَلْقِی وَ عِصْمَتِی إِیَّاکُمَا مِنَ الْمَعَاصِی فَکَیْفَ رَأَیْتُمَا مَوْضِعَ خِذْلَانِی فِیکُمَا اخْتَارَا عَذَابَ الدُّنْیَا أَوْ عَذَابَ الْآخِرَةِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ نَتَمَتَّعُ مِنْ شَهَوَاتِنَا فِی الدُّنْیَا إِذْ صِرْنَا إِلَیْهَا إِلَی أَنْ نَصِیرَ إِلَی عَذَابِ الْآخِرَةِ فَقَالَ الْآخَرُ إِنَّ عَذَابَ الدُّنْیَا لَهُ مُدَّةٌ وَ انْقِطَاعٌ وَ عَذَابُ الْآخِرَةِ دَائِمٌ لَا انْقِطَاعَ لَهُ فَلَسْنَا نَخْتَارُ عَذَابَ الْآخِرَةِ الدَّائِمَ الشَّدِیدَ عَلَی عَذَابِ الدُّنْیَا الْمُنْقَطِعِ الْفَانِی قَالَ فَاخْتَارَا عَذَابَ الدُّنْیَا فَکَانَا یُعَلِّمَانِ النَّاسَ السِّحْرَ فِی أَرْضِ بَابِلَ ثُمَّ لَمَّا عَلَّمَا النَّاسَ

ص: 318


1- 1. فی المخطوطة: لمرءان.
2- 2. فی المصدر: فلم ترقباه.

السِّحْرَ رُفِعَا مِنَ الْأَرْضِ إِلَی الْهَوَاءِ فَهُمَا مُعَذَّبَانِ مُنَکَّسَانِ مُعَلَّقَانِ فِی الْهَوَاءِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ(1).

العیاشی، عن محمد بن قیس: مثله بیان أن انتدبوا فی بعض النسخ أن اندبوا و هو أصوب إذ الظاهر من کلام أکثر اللغویین أن الانتداب لازم قال الجوهری ندبه إلی الأمر فانتدب أی دعاه فأجاب و نحوه قال الفیروزآبادی لکن قال فی المصباح المنیر انتدبته فی الأمر فانتدب یستعمل لازما و متعدیا و قال کشطت البعیر کشطا من باب ضرب مثل سلخت الشاة إذا نحیت جلده و کشطت الشی ء کشطا نحیته و قال الفیروزآبادی الکشط رفعک الشی ء(2)

عن الشی ء قد غشاه و إذا السماء کشطت قلعت کما یقلع السقف و کشط الجل عن الفرس کشفه و فی النهایة فیه یراود عمه علی الإسلام أی یراجعه و یراوده و فی القاموس سقط فی یده و أسقط مضمومتین ذل و أخطأ أو ندم و تحیر و قال نکسه قلبه علی رأسه کنکسه انتهی و أقول یمکن حمل الخبر علی التقیة بقرینة کون السائل من علماء العامة.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از محمّد بن قیس است که در مکه بودیم و عطا از امام پنجم علیه السّلام از هاروت و ماروت پرسید و او فرمود: فرشته ها در هر روز و شب از آسمان به زمین فرو شوند، و کردار ساکنان زمین را از آدمی و پری نگهبانی کنند و بنویسند و به آسمان برند، فرمود: اهل آسمان از گناهان اهل زمین شیون کردند و با هم در این باره گفتگو کردند و سخن چینی نمودند از آنچه از دروغ و از جرأت آن­ها بر خدا می­شنیدند و می­دیدند، و خدا را منزه می­دانستند از آنچه خلقش بدو بستند و او را بدان وصف کنند.

گروهی از فرشته ها گفتند: پروردگارا خشم نکنی از آنچه خلقت در زمین کنند و از اینکه آنها تو را به دروغ توصیف می­کنند و آنچه به ناروا گویند، و گناه ورزند، با اینکه آن­ها را نهی کردی، سپس بردباری کنی با آنکه آن­ها در قبضه قدرت تواند و آسایش از تو دارند؟

امام علیه السّلام فرمود: خدا خواست به فرشته ها قدرت و نفوذ فرمان خود را در همه خلقش بنماید، و به فرشته ها بفهماند که چه منتی بر آن­ها دارد از اینکه آنچه با خلقش کرده؛ از آن­ها برگردانده و چه آمادگی به آن­ها ارزانی داشته از طبع اطاعت و عصمت آن­ها از گناهان، فرمود: خدا به فرشته ها وحی کرد که از میان خود دو فرشته انتخاب کنید، تا به زمین فرستم و به آن­ها منش خوردن و نوشیدن و شهوت و حرص و آرزو که خوی آدمیان است، بدهم و آن­ها را در فرمانبری خود بیازمایم.

فرمود: دو فرشته به نام هاروت و ماروت که بیش از دیگران از آدمیان نکوهش می­کردند و برای خدا خشم داشتند بر انسان انتخاب کردند، و خدا به آن­ها سفارش کرد که به شما خوی خوردن و نوشیدن و شهوت و حرص و خود را بپائید که بت نپرستید و آدم بی تقصیر مکشید و زنا نکنید و می ننوشید.

فرمود: سپس آسمان­ها را برگرفت و گشود تا قدرت خود را به آن­ها نماید، و آن­ها را به صورت آدمی و جامه آن به زمین فرو فرستاد، در گوشه بابل فرو شدند و یک ساختمان مجلل کنگره داری به نظر آن­ها جلوه کرد و به سوی آن رفتند و ناگاه در آن زنی نیکو، زیبا، خوشبو، و آرایش کرده آن­ها را پیشواز کرد، و چون او را دیدند و با او سخن گفتند و به او خیره شدند سخت دل آن­ها را به غریزه شهوتی که داشتند ربود و عاشق او شدند و از او کام خواستند .

گفت: من کیشی دارم و جز با هم کیش خود هم بستر نشوم مگر اینکه شما هم به کیش من در آئید، گفتند: دین تو چیست؟ گفت: من یک بت دارم هر که آن را پرستد و به او سجده کند از من کام تواند برد، گفتند: معبود تو کدام است؟ گفت: این بت، فرمود: به هم نگاه کردند و گفتند: این دو کار است که خدا ما را از آن نهی کرده، بت پرستی و زنا، چون سجده و پرستش این بت شرک به خدا است، و بت پرستیم تا به زنا برسیم.

فرمود: با خود مشورت کردند، و شهوت بر آن­ها غلبه کرد و از آن پذیرفتند و او گفت: این می است بنوشید که شما را آماده کار کند، باز هم با هم شور کردند که این سه کار که خدا ما را از آن نهی کرده، شرک، زنا و میخواری، بت پرستی و میخواری برای زنا است، با هم شور کردند و گفتند: ای زن تو چه بلائی! خواهشت را پذیرفتیم، گفت: بسیار خوب از این می بنوشید، و این بت را بپرستید و بر او سجده کنید و این کارها را نمودند.

و چون از او کام خواستند و او هم آماده شد و آن­ها آماده شدند، یک گدا بر آن­ها درآمد و درخواست چیزی کرد، و از دیدن او ترسیدند و وی به آن­ها گفت: شما دو مرد ترسوئید و با این زن عطر زده و زیبا خلوت کردید، شما دو مرد بد هستید و از بر آن­ها بیرون رفت.

آن زن گفت: به معبودم قسم دست شما به من نرسد با اطلاع این مرد به حال شما و سخنان شما و جای شما، او الان می­رود و به دیگران می­گوید، زود بروید او را بکشید تا شما و مرا رسوا نکرده و آنگه کار خود را با دل آرام و آسوده انجام دهید.

فرمود: برخاستند و آن مرد را گرفتند و کشتند و نزد او برگشتند و او را ندیدند، و پشیمان شدند و پرهاشان ریخت و سربزیر شدند.

فرمود: خدا به آن­ها وحی کرد، من شما را یک ساعت به زمین فرستادم و از چهار گناه بخصوص نهی کردم و شما مرا منظور نداشتید و از من شرم نکردید و شما از همه بیشتر بر اهل زمین عیب می­کردید و از افسوس و خشم من بر آن­ها دم می­زدید چون شما را معصوم ساخته و از گناه به دور داشتم، چگونه خواهید من شما را کیفر دهم، یا عذاب دنیا را بخواهید یا آخرت .

یکی به دیگری گفت: اکنون که به این دنیا آمدیم از دلخواه­های آن بهره بریم تا روزی که به عذاب آخرت رسیم، دیگری گفت: عذاب دنیا اندازه دارد و تمام شدنی است و عذاب آخرت پیوسته و بی نهایت است و نباید عذاب آخرت را بر عذاب دنیا برگزینیم که تمام شدنی است، فرمود: عذاب دنیا را اختیار کردند، در زمین بابل به مردم جادو یاد می­دادند، و چون یاد دادند از زمین به هوا برآمدند و آن­ها تا روز قیامت وارو در هوا آویزانند. - . تفسیر قمیّ: 47- 49 -

عیاشی: از محمّد بن قیس آن را آورده است.

تفسیر: در بعضی از نسخه­ها به جای «أن إنتدبوا» فعل «أن أندبوا» آمده است، ولی همان اولی درست است زیرا از کلام زبان­شناسان عرب برمی­آید که انتداب لازم است. جوهری گفته: ندبه إلی الأمر فانتدب: یعنی او را فراخواند و او نیز پاسخ داد. و فیروزآبادی گفته: صاحب مصباح المنیر گفته که انتداب به صورت لازم و متعدی به کار می­رود و فیروزآبادی گفته: الکشط: یعنی اینکه پوشش چیزی را برداری و إذا السماء کشطت: یعنی آنگاه که آسمان برکنده شود و کشف الجل عن الفرس: یعنی زین اسب را برداشت. و یراوده: یعنی بدان مراجعه کرد و سُقط و أُسقط یعنی گمراه شد و اشتباه کرد و یا پشیمان شد و متحیر ماند.

گویم: ممکن است این خبر حمل بر تقیه شود، چون پرسش کننده از علمای عامّه است.

**[ترجمه]

«3»

الْعُیُونُ، وَ تَفْسِیرُ الْإِمَامِ، بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ قَالَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُو کَفَرَةُ الشَّیَاطِینِ مِنَ السِّحْرِ وَ النَّیْرَنْجَاتِ عَلَی مُلْکِ سُلَیْمَانَ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ سُلَیْمَانَ بِهِ مَلَکَ وَ نَحْنُ أَیْضاً بِهِ نُظْهِرُ الْعَجَائِبَ حَتَّی یَنْقَادَ لَنَا النَّاسُ وَ نَسْتَغْنِیَ عَنِ الِانْقِیَادِ لِعَلِیٍّ وَ قَالُوا کَانَ سُلَیْمَانُ کَافِراً سَاحِراً مَاهِراً بِسِحْرِهِ مَلَکَ مَا مَلَکَ وَ قَدَرَ عَلَی مَا قَدَرَ فَرَدَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لَا اسْتَعْمَلَ السِّحْرَ کَمَا قَالَ هَؤُلَاءِ الْکَافِرُونَ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ الَّذِی نَسَبُوهُ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ إِلَی ما أُنْزِلَ

ص: 319


1- 1. تفسیر القمّیّ: 47- 49.
2- 2. فی المصدر: شیئا.

عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ کَانَ بَعْدَ نُوحٍ علیه السلام قَدْ کَثُرَ السَّحَرَةُ وَ الْمُمَوِّهُونَ فَبَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَکَیْنِ إِلَی نَبِیِّ ذَلِکَ الزَّمَانِ بِذِکْرِ مَا یَسْحَرُ بِهِ السَّحَرَةُ وَ ذِکْرِ مَا یُبْطِلُ بِهِ سِحْرَهُمْ وَ یَرُدُّ بِهِ کَیْدَهُمْ فَتَلَقَّاهُ النَّبِیُّ عَنِ الْمَلَکَیْنِ وَ أَدَّاهُ إِلَی عِبَادِ اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَقِفُوا بِهِ عَلَی السِّحْرِ وَ أَنْ یُبْطِلُوهُ وَ نَهَاهُمْ أَنْ یَسْحَرُوا بِهِ النَّاسَ وَ هَذَا کَمَا یَدُلُّ عَلَی السَّمِّ مَا هُوَ وَ عَلَی مَا یُدْفَعُ بِهِ غَائِلَةُ السَّمِّ ثُمَّ یُقَالُ لِلْمُتَعَلِّمِ ذَلِکَ هَذَا السَّمُّ فَمَنْ رَأَیْتَهُ یَسُمُّ فَادْفَعْ غَائِلَتَهُ بِکَذَا وَ إِیَّاکَ أَنْ تَقْتُلَ بِالسَّمِّ أَحَداً ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ یَعْنِی أَنَّ ذَلِکَ النَّبِیَّ أَمَرَ الْمَلَکَیْنِ أَنْ یَظْهَرَا لِلنَّاسِ بِصُورَةِ بَشَرَیْنِ وَ یُعَلِّمَاهُمَا مَا عَلَّمَهُمَا اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ ذَلِکَ السِّحْرَ وَ إِبْطَالَهُ حَتَّی یَقُولا لِلْمُتَعَلِّمِ إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ امْتِحَانٌ لِلْعِبَادِ لِیُطِیعُوا اللَّهَ فِیمَا یَتَعَلَّمُونَ مِنْ هَذَا وَ یُبْطِلُوا بِهِ کَیْدَ السَّاحِرِ(1)

وَ لَا یَسْحَرُوهُمْ فَلا تَکْفُرْ بِاسْتِعْمَالِ هَذَا السِّحْرِ وَ طَلَبِ الْإِضْرَارِ بِهِ وَ دُعَاءِ النَّاسِ إِلَی أَنْ یَعْتَقِدُوا أَنَّکَ بِهِ تُحْیِی وَ تُمِیتُ وَ تَفْعَلُ مَا لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ ذَلِکَ کُفْرٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ فَیَتَعَلَّمُونَ یَعْنِی طَالِبِی السِّحْرِ مِنْهُما یَعْنِی مِمَّا کَتَبَتِ الشَّیَاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ مِنَ النَّیْرَنْجَاتِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ یَتَعَلَّمُونَ مِنْ هَذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ هَذَا مَنْ (2) یَتَعَلَّمُ لِلْإِضْرَارِ بِالنَّاسِ یَتَعَلَّمُونَ التَّضْرِیبَ بِضُرُوبِ الْحِیَلِ وَ التَّمَائِمِ وَ الْإِیهَامِ أَنَّهُ قَدْ دَفَنَ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ عَمِلَ کَذَا لِیُحَبِّبَ الْمَرْأَةَ إِلَی الرَّجُلِ وَ الرَّجُلَ إِلَی الْمَرْأَةِ أَوْ یُؤَدِّیَ إِلَی الْفِرَاقِ بَیْنَهُمَا ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ أَیْ مَا الْمُتَعَلِّمُونَ لِذَلِکَ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ یَعْنِی بِتَخْلِیَةِ اللَّهِ وَ عِلْمِهِ فَإِنَّهُ لَوْ شَاءَ لَمَنَعَهُمْ بِالْجَبْرِ وَ الْقَهْرِ ثُمَّ قَالَ وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ لِأَنَّهُمْ إِذَا تَعَلَّمُوا ذَلِکَ السِّحْرَ لِیَسْحَرُوا بِهِ وَ یَضُرُّوا فَقَدْ تَعَلَّمُوا مَا یَضُرُّهُمْ فِی دِینِهِمْ وَ لَا یَنْفَعُهُمْ فِیهِ بَلْ یَنْسَلِخُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ

ص: 320


1- 1. فی المصدر: السحرة.
2- 2. فی المصدر: ما.

بِذَلِکَ وَ لَقَدْ عَلِمَ هَؤُلَاءِ الْمُتَعَلِّمُونَ لَمَنِ اشْتَراهُ بِدِینِهِ الَّذِی یَنْسَلِخُ عَنْهُ بِتَعَلُّمِهِ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ أَیْ مِنْ نَصِیبٍ فِی ثَوَابِ الْجَنَّةِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَهَنُوهَا(1)

بِالْعَذَابِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ قَدْ بَاعُوا الْآخِرَةَ وَ تَرَکُوا نَصِیبَهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ لِأَنَّ الْمُتَعَلِّمِینَ لِهَذَا السِّحْرِ هُمُ الَّذِینَ یَعْتَقِدُونَ أَنْ لَا رَسُولَ وَ لَا إِلَهَ وَ لَا بَعْثَ وَ لَا نُشُورَ فَقَالَ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ لِأَنَّهُمْ یَعْتَقِدُونَ أَنْ لَا آخِرَةَ فَهُمْ یَعْتَقِدُونَ أَنَّهَا إِذَا لَمْ تَکُنْ آخِرَةٌ فَلَا خَلَاقَ لَهُمْ فِی دَارٍ بَعْدَ الدُّنْیَا وَ إِنْ کَانَ بَعْدَ الدُّنْیَا آخِرَةٌ فَهُمْ مَعَ کُفْرِهِمْ بِهَا لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِیهَا ثُمَّ قَالَ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ إِذْ بَاعُوا الْآخِرَةَ بِالدُّنْیَا وَ رَهَنُوا بِالْعَذَابِ الدَّائِمِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ قَدْ بَاعُوا أَنْفُسَهُمْ بِالْعَذَابِ وَ لَکِنْ لَا یَعْلَمُونَ ذَلِکَ لِکُفْرِهِمْ بِهِ فَلَمَّا تَرَکُوا النَّظَرَ فِی حُجَجِ اللَّهِ حَتَّی یَعْلَمُوا عَذَابَهُمْ عَلَی اعْتِقَادِهِمُ الْبَاطِلَ وَ جَحْدِهِمْ الْحَقَّ.

قَالَ یُوسُفُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ أَبَوَیْهِمَا أَنَّهُمَا قَالا: فَقُلْنَا لِلْحَسَنِ أَبِی الْقَائِمِ علیه السلام فَإِنَّ قَوْماً عِنْدَنَا یَزْعُمُونَ أَنَّ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ مَلَکَانِ اخْتَارَتْهُمَا الْمَلَائِکَةُ لَمَّا کَثُرَ عِصْیَانُ بَنِی آدَمَ وَ أَنْزَلَهُمَا اللَّهُ مَعَ ثَالِثٍ لَهُمَا إِلَی (2)

الدُّنْیَا وَ أَنَّهُمَا افْتَتَنَا بِالزُّهَرَةِ وَ أَرَادَا الزِّنَا بِهَا وَ شَرِبَا الْخَمْرَ وَ قَتَلَا النَّفْسَ الْمُحْتَرَمَةَ وَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُعَذِّبُهُمَا بِبَابِلَ وَ أَنَّ السَّحَرَةَ مِنْهُمَا یَتَعَلَّمُونَ السِّحْرَ وَ أَنَّ اللَّهَ مَسَخَ تِلْکَ الْمَرْأَةَ هَذَا الْکَوْکَبَ الَّذِی هُوَ الزُّهَرَةُ فَقَالَ الْإِمَامُ علیه السلام مَعَاذَ اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ مَلَائِکَةَ اللَّهِ مَعْصُومُونَ مَحْفُوظُونَ مِنَ الْکُفْرِ وَ الْقَبَائِحِ بِأَلْطَافِ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ یَعْنِی مِنَ الْمَلَائِکَةِ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْمَلَائِکَةِ أَیْضاً بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ

ص: 321


1- 1. فی المصدر: و رهنوها.
2- 2. فی المصدر: الی دار الدنیا.

مُشْفِقُونَ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَوْ کَانَ کَمَا یَقُولُونَ کَانَ اللَّهُ قَدْ جَعَلَ هَؤُلَاءِ الْمَلَائِکَةَ خُلَفَاءَ عَلَی الْأَرْضِ (1)

وَ کَانُوا کَالْأَنْبِیَاءِ فِی الدُّنْیَا أَوْ کَالْأَئِمَّةِ فَیَکُونُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام قَتْلُ النَّفْسِ وَ الزِّنَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَ وَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُخْلِ الدُّنْیَا قَطُّ مِنْ نَبِیٍّ أَوْ إِمَامٍ مِنَ الْبَشَرِ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ یَعْنِی إِلَی الْخَلْقِ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَأَخْبَرَ أَنَّهُ لَمْ یَبْعَثِ الْمَلَائِکَةَ إِلَی الْأَرْضِ لِیَکُونُوا أَئِمَّةً وَ حُکَّاماً وَ إِنَّمَا أُرْسِلُوا إِلَی أَنْبِیَاءِ اللَّهِ قَالا قُلْنَا لَهُ فَعَلَی هَذَا لَمْ یَکُنْ إِبْلِیسُ أَیْضاً مَلَکاً فَقَالَ لَا بَلْ کَانَ مِنَ الْجِنِّ أَ مَا تَسْمَعَانِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِ فَأَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ کَانَ مِنَ الْجِنِّ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ.

قَالَ الْإِمَامُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَنَا مَعَاشِرَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اخْتَارَ النَّبِیِّینَ وَ اخْتَارَ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَا اخْتَارَهُمْ إِلَّا عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ بِهِمْ أَنَّهُمْ لَا یُوَاقِعُونَ مَا یَخْرُجُونَ بِهِ عَنْ وَلَایَتِهِ وَ یَنْقَلِعُونَ بِهِ عَنْ عِصْمَتِهِ وَ یَنْتَمُونَ بِهِ إِلَی الْمُسْتَحِقِّینَ لِعَذَابِهِ وَ نِقْمَتِهِ قَالا فَقُلْنَا لَهُ فَقَدْ رُوِیَ لَنَا أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا نَصَّ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْإِمَامَةِ عَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَایَتَهُ فِی السَّمَاوَاتِ عَلَی فِئَامٍ (2)

مِنَ النَّاسِ وَ فِئَامٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَأَبَوْهَا فَمَسَخَهُمُ اللَّهُ ضَفَادِعَ فَقَالَ علیه السلام مَعَاذَ اللَّهِ هَؤُلَاءِ الْمُکَذِّبُونَ لَنَا الْمُفْتَرُونَ عَلَیْنَا الْمَلَائِکَةُ هُمْ رُسُلُ اللَّهِ فَهُمْ کَسَائِرِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ إِلَی الْخَلْقِ فَیَکُونُ مِنْهُمُ الْکُفْرُ بِاللَّهِ قُلْنَا لَا قَالَ فَکَذَلِکَ الْمَلَائِکَةُ إِنَّ شَأْنَ الْمَلَائِکَةِ لَعَظِیمٌ وَ إِنَّ خَطْبَهُمْ لَجَلِیلٌ (3).

الْإِحْتِجَاجُ، بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام: مِنْ قَوْلِهِ فَقُلْنَا لِلْحَسَنِ

ص: 322


1- 1. فی المصدر: فی الأرض.
2- 2. الفئام: الجماعة من الناس و لا واحد له من لفظه.
3- 3. العیون: ج 1، ص 266- 271.

أَبِی الْقَائِمِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ(1).

**[ترجمه]عیون الأخبار و در تفسیر امام: امام صادق علیه السّلام در تفسیر قول خدا عزّ و جلّ: «وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ.»{آنچه را که شیطان[صفت]ها خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند.} فرمود: پیرو شدند آنچه را دیوان کافر از جادو و نیرنگ بر ملک سلیمان می­خواندند، آنان که پنداشتند سلیمان بدان پادشاه شد، و ما هم اکنون به وسیله آن عجائب پدیدار کنیم تا مردم فرمانبر، شوند. [و بی نیاز شویم از فرمانبری علی] - . عیون الأخبار 1: 266 -

و گفتند: سلیمان کافر و جادوگر استادی بود و به جادوگری چنان پادشاهی به دست آورد و چنان نیروئی یافت، و خدا عزّ و جلّ آن­ها را رد کرد و فرمود: سلیمان کافر نبود و جادو نکرد ولی دیوها کافر شدند و جادو به مردم یاد دادند و آن را به سلیمان بستند و بدان چه به دو فرشته در بابل هاروت و ماروت نازل شد.

پس از نوح جادوگر بسیار شد و خدا عزّ و جلّ دو فرشته به پیغمبر آن زمان فرستاد که وسیله جادو را بیان کنند و وسیله دفع آن را به مردم بیاموزند تا جادو را از خود دفع کنند و آن پیغمبر آن را از دو فرشته گرفت و به فرمان خدا عزّ و جلّ به مردم رساند و به آن­ها فرمود جادو را بفهمند و باطلش کنند و از جادو کردن مردم قدغن کرد، چنانچه زهر و تریاق را یاد دهند و به شاگرد گویند: این زهر است و این تریاق و مبادا با زهر کسی را بکشی.

سپس خدا عزّ و جلّ فرمود: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» {با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم، پس زنهار کافر نشوی.»} یعنی به امر پیغمبر آن دو فرشته خود را به صورت آدمی به مردم نمودند و آن­ها را یاد دادند و خدا فرمود: «وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ.» {هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند.} جادو و ابطالش، «حَتَّی یَقُولا» {مگر آنکه [قبلا به او] می گفتند.} به شاگرد، «إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ» یعنی آزمایش بنده هائیم تا خدا را فرمان برند و به آنچه یاد گیرند جادوی جادوگر را باطل کنند و خود جادو نکنند، «و فَلا تَکْفُرْ.» {پس زنهار کافر نشوی.} با بکار بردن جادو و زیان زدن به مردم و دعوت مردم به اینکه به تو معتقد شوند که جان دهی و جان بگیری و بر آنچه خدا عزّ و جلّ توانا است توانائی، که این کفر است.

خدا عزّ و جلّ فرمود: طالبان جادو از آن­ها که دیوان «عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ» {بر ملک سلیمان} نوشته بودند از نیرنگ­ها یاد می­گرفتند، «وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ.» {و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود} و از هر صنف می آموختند، «ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ.» {چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند.}، این آنچه برای زیان رساندن به مردم یاد می­گرفتند، از دو بهم­زدن و نیرنگ و سخن­چینی و وانمودن اینکه طلسم را در کجا زیر خاک کرده تا مرد عاشق زن شود و یا به عکس یا اینکه از هم جدا شوند .

سپس خدا عزّ و جلّ فرمود: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.» {هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند.} یعنی شاگردان به کسی زیان­رسان نبودند، جز به اینکه خدا آن­ها را وانهد و بداند؛ زیرا اگر خدا می­خواست آن­ها را به زور باز می­داشت.

سپس فرمود: «وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ.» {و [خلاصه] چیزی می آموختند که برایشان زیان داشت، و سودی بدیشان نمی رسانید} چون به قصد زیان زدن یاد می­گرفتند و جادوگری و آن زیان به دین آن­ها بود و سودی نمی­بردند، بلکه از دین خدا به وسیله آن بیرون می­شدند و البته این شاگردان که آنچه را با دین خود عوض کردند در آخرت بهره ای از بهشت ندارند، سپس خدا عزّ وجلّ فرمود: «وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ.» {وه که چه بد بود آنچه به جان خریدند-اگر می دانستند} و گرو نمودند به عذاب، «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {اگر می­فهمیدند.} که آخرت را به دنیا فروختند و بهره بهشت خود را از دست دادند؛ زیرا یادگیران جادو هم آنانند که عقیده دارند نه پیغمبری هست، و نه خدائی، نه قیامتی نه زنده شدنی.

فرمود: «وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ.» {و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد، در آخرت بهره ای ندارد.} چون عقیده به آخرت ندارند، زیرا معتقدند که آخرتی نیست و پس از دنیا برای آن­ها بهره ای وجود ندارد، و اگر هم آخرتی باشد با کفر آن­ها بهره ای از آن ندارند، سپس فرمود: «وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ.» که آخرت را به دنیا فروختند و خود را به عذاب ابد گرو کردند، «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.» {اگر می­دانستند.} با خود چه کردند، ولی چون کافرند آن را ندانند؛ زیرا در حجج خدا اندیشه نکردند تا عذاب خود را بفهمند و بدانند که منکر حق شدند.

یوسف بن محمّد بن زیاد و علی بن محمّد بن سیّار از پدرانشان گفته اند که آنان گفتند: ما به امام حسن علیه السّلام پدر امام قائم علیه السّلام گفتیم: گروهی نزد ما هستند که پندارند هاروت و ماروت دو فرشته بودند که چون گناه آدمیزاده ها فزون شد خدا آنان را با یک سوّمی به دنیا فرستاد و زهره آن­ها را فریفت و آن­ها دنبال زنا رفتند و می نوشیدند و آدم کشتند و خدای تبارک و تعالی آن­ها را در بابل عذاب کرد و جادوگران از آن­ها جادو می آموختند و خدا آن زن را به صورت این اختری درآورد که زهره است .

امام علیه السّلام فرمود: به خدا پناه از این گفتار، البته فرشته ها معصومند و محفوظ از کفر و گناه به لطف خدا، خدا عزّ و جلّ فرموده: «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ.» {از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.} و فرموده: «وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ.»{از او است هر چه در آسمان­ها و زمین است و هر که نزد او است.} یعنی از فرشته ها، «لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ * یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ.» {از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند شبانه روز، بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند.} و باز درباره فرشته ها فرموده: «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ * یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ.» {بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند، که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند، آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند، و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند.}

سپس امام علیه السّلام فرمود: اگر چنان باشد که گویند خدا این فرشته ها را خلیفه زمین ساخته و چون پیغمبران باشند در دنیا یا چون امامان علیهم السّلام، لازم آید پیغمبر و امام هم آدم کشد و زنا کند، سپس فرمود: آیا ندانی که خدا عزّ و جلّ هرگز دنیا را از پیغمبر یا امامی از بشر تهی ننهد؟ آیا خدا نفرموده: «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ.» {و پیش از تو [نیز] نفرستادیم}- یعنی به مردم- « إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُری - . یوسف / 110 - .» { جز مردانی از اهل شهرها را که به آنان وحی می کردیم} و خبر داده که فرشته ها به زمین نفرستاده است تا امام و حاکم باشند و بس، فرشته ها به پیغمبران فرستاده شدند.

آن دو گفتند: به آن حضرت گفتیم: بنا براین ابلیس هم فرشته نبود؟ فرمود: نه بلکه از جن بوده، آیا نشنیدید خدا عزّ و جلّ فرماید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِ - . کهف / 50 - .» {و [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «آدم را سجده کنید،» پس [همه] -جز ابلیس- سجده کردند، که از [گروه] جن بود} و خبر داده که از جن بوده و همان است که خدا عزّ و جلّ فرموده: «وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ - . حجر / 27 - .» {و پیش از آن، جن را از آتشی سوزان و بی دود خلق کردیم.}

امام حسن بن علی علیه السّلام به روایت پدرانش از علی علیه السّلام فرمود: که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: که خدا عزّ و جلّ، گروه آل محمّد صلّی الله علیه و آله را برگزید، و پیغمبران را برگزید و فرشته های مقرّب را، و آن­ها را برنگزید مگر می­دانست کاری نکنند که از او ببرند و از عصمت او جدا شوند و به سزاواران عذاب و نقمتش گرایند. گفتند: برای ما روایت شده که چون رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به امامت علی علیه السّلام تصریح کرد خدا عزّ و جلّ ولایت او را در آسمان­ها به گروه­ها از مردم و گروه ها از فرشته عرضه کرد و از آن سرباز زدند و خدا آن­ها را قورباغه کرد.

علیه السّلام فرمود: پناه بر خدا، اینان دروغ بند و افتراء زن بر مایند، فرشته ها هم رسولان خدایند و چون پیغمبران و رسولان دیگر به مردم، می شود کافر باشند؟ گفتیم: نه، فرمود: فرشته ها چنین باشند، راستی مقام فرشته ها البته بزرگ است و کار آن­ها والا است.

در احتجاج از ابی محمّد عسکری علیه السّلام است آنجا که گوید: «گفتیم به امام حسن علیه السّلام پدر امام قائم علیه السّلام» تا آخر نقل کرده است - . إحتجاج: 225 - .

**[ترجمه]

توضیح

قال فی النهایة الفئام مهموزا الجماعة الکثیرة انتهی و أقول قد فسر فی خبر فضل یوم الغدیر بمائة ألف.

**[ترجمه]در النهایة آمده است که الفئام یعنی جماعت انبوه. پایان. گویم: در خبر فضل روز غدیر به صد هزار از آن تعبیر شده است.

**[ترجمه]

«4»

الْعُیُونُ، عَنْ تَمِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُرَشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: سَمِعْتُ الْمَأْمُونَ یَسْأَلُ الرِّضَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی علیه السلام عَمَّا یَرْوِیهِ النَّاسُ مِنْ أَمْرِ الزُّهَرَةِ وَ أَنَّهَا کَانَتِ امْرَأَةً فُتِنَ بِهَا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ وَ مَا یَرْوُونَهُ مِنْ أَمْرِ سُهَیْلٍ وَ أَنَّهُ کَانَ عَشَّاراً بِالْیَمَنِ فَقَالَ کَذَبُوا فِی قَوْلِهِمْ إِنَّهُمَا کَوْکَبَانِ وَ إِنَّمَا کَانَتَا دَابَّتَیْنِ مِنْ دَوَابِّ الْبَحْرِ فَغَلِطَ النَّاسُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمَا کَوْکَبَانِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَمْسَخَ أَعْدَاءَهُ أَنْوَاراً مُضِیئَةً ثُمَّ یُبْقِیَهَا مَا بَقِیَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ إِنَّ الْمُسُوخَ لَمْ یَبْقَ أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ حَتَّی مَاتَتْ وَ مَا تَنَاسَلَ مِنْهَا شَیْ ءٌ وَ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ الْیَوْمَ مَسْخٌ وَ إِنَّ الَّتِی وَقَعَ عَلَیْهَا اسْمُ الْمُسُوخِیَّةِ مِثْلُ الْقِرَدَةِ وَ الْخِنْزِیرِ وَ الدُّبِّ وَ أَشْبَاهِهَا إِنَّمَا هِیَ مِثْلُ مَا مَسَخَ اللَّهُ عَلَی صُوَرِهَا قَوْماً غَضِبَ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ بِإِنْکَارِهِمْ تَوْحِیدَ اللَّهِ وَ تَکْذِیبِهِمْ رُسُلَهُ وَ أَمَّا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ فَکَانَا مَلَکَیْنِ عَلَّمَا النَّاسَ السِّحْرَ لِیَتَحَرَّزُوا بِهِ مِنْ سِحْرِ السَّحَرَةِ وَ یُبْطِلُوا بِهِ کَیْدَهُمْ وَ مَا عَلَّمَا أَحَداً مِنْ ذَلِکَ إِلَّا قَالا لَهُ إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَکَفَرَ قَوْمٌ بِاسْتِعْمَالِهِمْ لِمَا أُمِرُوا بِالاحْتِرَازِ مِنْهُ وَ جَعَلُوا یُفَرِّقُونَ بِمَا یَعْرِفُونَهُ (2) بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ یَعْنِی بِعِلْمِهِ (3).

**[ترجمه]عیون: علی بن محمّد بن جهم گفته که: شنیدم مأمون از امام رضا علیه السّلام از آنچه مردم درباره زهره روایت کنند که زنی بود که هاروت و ماروت بدو فریفته شدند، و آنچه روایت کنند از سهیل که یک گمرکچی در یمن بوده، پرسید، فرمود: دروغ گفته اند که این دو ستاره اند، همانا دو جانور دریائی اند و مردم به غلط آن­ها را دو ستاره دانند، خدا دشمنانش را به صورت نور بخش تابان درنیارد که تا آسمان و زمین باشند بمانند.

مسخ شده ها بیش از سه روز زنده نمانند و بمیرند، و نژادی از خود نگذارند. امروز در روی زمین مسخ شده نیست و آنچه از میمون و خوک و خرس و مانند آن­ ها از مسخ­شده­ها شمرده شده، همانا شبیه مسخ شده هایند که خدا مردمی را از خشم خود برای اینکه منکر توحید خدا بودند و پیغمبران را دروغ دانستند به صورت آن­ها در آورد و لعن کرد.

و امّا هاروت و ماروت دو فرشته بودند که به مردم جادو آموختند تا بدان از جادوی جادوگران دوری جویند و نیرنگ آن­ها را باطل کنند و به هر کس آموختند گفتند: «إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ.» {ما [وسیله] آزمایشی [برای شما ]هستیم، پس زنهار کافر نشوی} و مردمی کافر شدند که آنچه باید از آن دوری جویند بکار بستند، و جدائی میان مرد و همسرش افکندند، خدا عزّ و جلّ فرموده: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.» {هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند.} یعنی به علم او. - . عیون الأخبار 1: 271 -

**[ترجمه]

«5»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ زَعْلَانَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام: أَنَّهُ عَدَّ الْمُسُوخَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ مُسِخَتِ الزُّهَرَةُ لِأَنَّهَا کَانَتِ امْرَأَةً فُتِنَ بِهَا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ (4).

ص: 323


1- 1. الاحتجاج: 255.
2- 2. فی المصدر: بما تعلموه.
3- 3. العیون: ج 1، ص 271.
4- 4. العلل: ج 2، ص 171.

**[ترجمه]علل: أبی الحسن علیه السّلام فرمودند که مسخ شده ها را شمرد و حدیث را کشیده تا گفته: و زهره مسخ شد برای آن که زنی بود و هاروت و ماروت بدو فریفته شدند. - . علل 2: 171 -

**[ترجمه]

«6»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: وَ أَمَّا الزُّهَرَةُ فَإِنَّهَا کَانَتِ امْرَأَةً تُسَمَّی نَاهِیدَ وَ هِیَ الَّتِی تَقُولُ النَّاسُ إِنَّهُ افْتَتَنَ بِهَا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ (1).

**[ترجمه]علل: امام صادق علیه السّلام فرمودند: اما زهره زنی بود به نام «ناهید» که مردم گویند: هاروت و ماروت بدو فریفته شدند. - . علل 2: 173 -

**[ترجمه]

«7»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام: وَ أَمَّا الزُّهَرَةُ فَکَانَتِ امْرَأَةً فتنت [فُتِنَ] بِهَا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ فَمَسَخَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الزُّهَرَةَ(2).

**[ترجمه]علل: امام رضا علیه السّلام فرمودند: و اما زهره زنی بود که هاروت و ماروت بدو فریفته شدند و خدا او را به صورت زهره درآورد. - . علل 2: 173 -

**[ترجمه]

«8»

وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادٍ آخَرَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله: وَ أَمَّا الزُّهَرَةُ فَکَانَتِ امْرَأَةً نَصْرَانِیَّةً وَ کَانَتْ لِبَعْضِ مُلُوکِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هِیَ الَّتِی فُتِنَ بِهَا هَارُوتُ وَ مَارُوتُ وَ کَانَ اسْمُهَا نَاهِیلَ وَ النَّاسُ یَقُولُونَ نَاهِیدَ(3).

**[ترجمه]علل: امام صادق علیه السّلام از پدرانش از پیغمبر صلّی الله علیه و آله نقل کرده، و اما زهره یک زن ترسا از یکی از پادشاهان بنی اسرائیل بود؛ همان که هاروت و ماروت بدو فریفته شدند، نامش «ناهیل» بود و مردم می­گویند «ناهید.» - . علل 2: 174 -

**[ترجمه]

أقول

سنذکر الأخبار بأسانیدها فی باب المسوخات إن شاء الله.

**[ترجمه]اخبار را با سندهاشان در باب مسخ­شدگان ذکر خواهم کرد ان شاء اللَّه.

**[ترجمه]

«9»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ: کُنْتُ فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَسَمِعْتُ عَلِیّاً وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ نَادَاهُ ابْنُ الْکَوَّاءِ وَ هُوَ فِی مُؤَخَّرِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا الْهُدَی قَالَ لَعَنَکَ اللَّهُ وَ لَمْ یُسْمِعْهُ مَا الْهُدَی تُرِیدُ وَ لَکِنَّ الْعَمَی تُرِیدُ ثُمَّ قَالَ لَهُ ادْنُ فَدَنَا مِنْهُ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْیَاءَ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذِهِ الْکَوْکَبَةِ الْحَمْرَاءِ یَعْنِی الزُّهَرَةَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اطَّلَعَ مَلَائِکَتَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ هُمْ عَلَی مَعْصِیَةٍ مِنْ مَعَاصِیهِ فَقَالَ الْمَلَکَانِ هَارُوتُ وَ مَارُوتُ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ خَلَقْتَ أَبَاهُمْ بِیَدِکَ وَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ یَعْصُونَکَ قَالَ فَلَعَلَّکُمْ إِذَا ابْتُلِیتُمْ بِمِثْلِ الَّذِی ابتلوهم [ابْتَلَیْتُهُمْ] بِهِ عَصَیْتُمُونِی کَمَا عَصَوْنِی قَالا لَا وَ عِزَّتِکَ قَالَ فَابْتَلَاهُمَا بِمِثْلِ الَّذِی ابْتَلَی بِهِ بَنِی آدَمَ مِنَ الشَّهْوَةِ ثُمَّ أَمَرَهُمَا أَنْ لَا یُشْرِکَا بِهِ شَیْئاً وَ لَا یَقْتُلَا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ لَا یَزْنِیَا وَ لَا یَشْرَبَا الْخَمْرَ ثُمَّ أَهْبَطَهُمَا إِلَی الْأَرْضِ فَکَانَا یَقْضِیَانِ بَیْنَ النَّاسِ هَذَا فِی نَاحِیَةٍ وَ هَذَا فِی نَاحِیَةٍ فَکَانَا بِذَلِکَ حَتَّی أَتَتْ أَحَدَهُمَا هَذِهِ الْکَوْکَبَةُ تُخَاصِمُ إِلَیْهِ وَ کَانَتْ مِنْ أَجْمَلِ النَّاسِ فَأَعْجَبَتْهُ فَقَالَ لَهَا الْحَقُّ لَکِ وَ لَا أَقْضِی لَکِ حَتَّی تُمَکِّنِینِی مِنْ نَفْسِکِ فَوَاعَدَتْ یَوْماً ثُمَّ أَتَتِ الْآخَرَ فَلَمَّا خَاصَمَتْ إِلَیْهِ وَقَعَتْ فِی نَفْسِهِ وَ

ص: 324


1- 1. العلل: ج 2، ص 173.
2- 2. العلل: ج 2، ص 173، و الروایة عن الصادق لا عن الرضا علیهما السلام.
3- 3. العلل: ج 2، ص 174.

أَعْجَبَتْهُ کَمَا أَعْجَبَتِ الْآخَرَ فَقَالَ لَهَا مِثْلَ مَقَالَةِ صَاحِبِهِ فَوَاعَدَتْهُ السَّاعَةَ الَّتِی وَاعَدَتْ صَاحِبَهُ فَاتَّفَقَا جَمِیعاً عِنْدَهَا فِی تِلْکَ السَّاعَةِ فَاسْتَحْیَا کُلُّ وَاحِدٍ مِنْ صَاحِبِهِ حَیْثُ رَآهُ وَ طَأْطَآ رُءُوسَهُمَا وَ نَکَسَا ثُمَّ نُزِعَ الْحَیَاءُ مِنْهُمَا فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ یَا هَذَا جَاءَ بِیَ الَّذِی جَاءَ بِکَ قَالَ ثُمَّ رَاوَدَاهَا عَنْ نَفْسِهَا فَأَبَتْ عَلَیْهِمَا حَتَّی یَسْجُدَا لِوَثَنِهَا وَ یَشْرَبَا مِنْ شَرَابِهَا وَ أَبَیَا عَلَیْهَا وَ سَأَلَاهَا فَأَبَتْ إِلَّا أَنْ یَشْرَبَا مِنْ شَرَابِهَا فَلَمَّا شَرِبَا صَلَّیَا لِوَثَنِهَا وَ دَخَلَ مِسْکِینٌ فَرَآهُمَا فَقَالَتْ لَهُمَا یَخْرُجُ هَذَا فَیُخْبِرُ عَنْکُمَا فَقَامَا إِلَیْهِ فَقَتَلَاهُ ثُمَّ رَاوَدَاهَا

عَنْ نَفْسِهَا فَأَبَتْ حَتَّی یُخْبِرَاهَا بِمَا یَصْعَدَانِ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ فَأَبَیَا وَ أَبَتْ أَنْ تَفْعَلَ فَأَخْبَرَاهَا فَقَالَتْ ذَلِکَ لِتُجَرِّبَ مَقَالَتَهُمَا وَ صَعِدَتْ فَرَفَعَا أَبْصَارَهُمَا إِلَیْهَا فَرَأَیَا أَهْلَ السَّمَاءِ مُشْرِفِینَ عَلَیْهِمَا یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمَا وَ تَنَاهَتْ إِلَی السَّمَاءِ فَمُسِخَتْ فَهِیَ الْکَوْکَبَةُ الَّتِی تُرَی.

**[ترجمه]ابی طفیل می­گوید که: در مسجد کوفه بودم و شنیدم علی علیه السّلام بر منبر بود، و ابن کواء از ته مسجد فریاد زد، یا امیر المؤمنین، هدایت چیست؟ آهسته فرمود که نشنود: خدا تو را لعنت کند، هدایت نخواهی و کوری خواهی، سپس به او فرمود: نزدیک آی، نزدیک او شد و از چیزهائی پرسید و به او خبر داد.

پس گفت: به من خبر ده از این ستاره سرخ- یعنی زهره- فرمود: خدا فرشته ها را به خلق خود آگاه کرد و آنها در یک گناهی بودند، و هاروت و ماروت دو فرشته بودند و گفتند: اینانند که پدرشان را به دست خود آفریدی و فرشته ها را به سجده او واداشتی و اکنون نافرمان تواند.

فرمود: شاید شما اگر مانند آن­ها آزموده شوید و شهوت داشته باشید مرا چون آن­ها نافرمانی کنید، گفتند: به عزتت سوگند که نه، فرمود: خدا آن­ها را به مانند آدمیزاده گرفتار شهوت کرد و به آن­ها فرمود: بت نپرستید، آدم به ناحق نکشید، زنا نکنید و می ننوشید و آنگه آن­ها را به زمین فرو کرد.

آن­ها میان مردم قضاوت می­کردند، هر کدام در یک ناحیه و بدین کار بودند تا این ستاره که زیباترین مردم بود نزد یکی از آن­ها به مرافعه آمد و او را خوشامد، به او گفت: حق با تو است ولی حکم به تو ندهم تا خود را به من واننهی، روزی را با او وعده گذاشت و نزد دیگری رفت و مرافعه به او برد و دل او را مانند آن یکی برد و همان وعده را در همان ساعت با او گذاشت. و در آن ساعت هر دو با وی ملاقات کردند، و هر کدام از رفیق خود خجالت داشت و سرها را به زیر انداختند، و آنگه شرم از آن­ها رفت و یکی به دیگری گفت: من برای مقصدی آمدم که تو آمدی و با هم از او کام خواستند، گفت: نه، تا بت او را بپرستند و از می او بنوشند و چون نوشیدند به بت او نیاز بردند.

و گدائی وارد شد و آن­ها را دید و زن به آن­ها گفت: این می­رود و گزارش شما را می­دهد، برخاستند و او را کشتند و از او کام خواستند، گفت: نه تا به من نیاموزید وسیله­ای را که با آن به آسمان بالا روید، و آن­ها گفتند: نه، و او هم گفت: نه، تا به او خبر دادند و آن را برای آزمایش گفت و به آسمان بالا رفت و دیده بدو برداشتند و دیدند اهل آسمان سر بسوی آن­ها کشند و آن­ها را می­نگرند، و آن زن هم به آسمان رسید و به صورت این ستاره که بینی درآمد.

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْهُ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِنَا وَرِعاً مُسْلِماً کَثِیرَ الصَّلَاةِ قَدِ ابْتُلِیَ بِحُبِّ اللَّهْوِ وَ هُوَ یَسْمَعُ الْغِنَاءَ فَقَالَ أَ یَمْنَعُهُ ذَلِکَ مِنَ الصَّلَاةِ لِوَقْتِهَا أَوْ مِنْ صَوْمٍ أَوْ مِنْ عِیَادَةِ مَرِیضٍ أَوْ حُضُورِ جِنَازَةٍ أَوْ زِیَارَةِ أَخٍ قَالَ قُلْتُ لَا لَیْسَ یَمْنَعُهُ ذَلِکَ مِنْ شَیْ ءٍ مِنَ الْخَیْرِ وَ الْبِرِّ قَالَ فَقَالَ هَذَا مِنْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ مَغْفُورٌ لَهُ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ طَائِفَةً مِنَ الْمَلَائِکَةِ عَابُوا وُلْدَ آدَمَ فِی اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ أَعْنِی ذَلِکُمُ الْحَلَالَ لَیْسَ الْحَرَامَ قَالَ فَأَنِفَ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِینَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مِنْ تَعْیِیرِ الْمَلَائِکَةِ لَهُمْ قَالَ فَأَلْقَی اللَّهُ فِی هِمَّةِ أُولَئِکَ الْمَلَائِکَةِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ کَیْلَا یَعِیبُونَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ فَلَمَّا أَحَسُّوا ذَلِکَ مِنْ هِمَمِهِمْ عَجُّوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذَلِکَ فَقَالُوا رَبَّنَا عَفْوَکَ عَفْوَکَ رُدَّنَا إِلَی مَا خَلَقْتَنَا لَهُ وَ اخْتَرْتَنَا عَلَیْهِ فَإِنَّا نَخَافُ أَنْ نَصِیرَ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ قَالَ فَنَزَعَ اللَّهُ ذَلِکَ مِنْ هِمَمِهِمْ قَالَ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ صَارَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ اسْتَأْذَنَ أُولَئِکَ الْمَلَائِکَةُ عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ فَیُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ فَیُسَلِّمُونَ عَلَیْهِمْ وَ یَقُولُونَ لَهُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فِی الدُّنْیَا عَنِ اللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ الْحَلَالِ.

ص: 325

**[ترجمه]و از همان: ابی ولّاد می­گوید: به امام ششم علیه السّلام گفتم: قربانت، راستی که مردی از یاران ما پارسا، مسلمان و بسیار نماز­خوان گرفتار لهو شده و گوش به سرود می­دهد، فرمود: این کارش از نماز در وقت و از روزه و از عیادت بیمار و از حضور در جنازه و دیدار برادر باز می­دارد؟ گفتم: نه، او را از کار خیر و نیک باز نمی دارد، فرمود: این از وسوسه های شیطان است و ان شاء اللَّه برای او آمرزیده شود.

سپس فرمود: گروهی از فرشته بر آدمیزاده عیب گرفتند در لذت و شهوت او یعنی از حلال نه از حرام، فرمود: خدا درباره آدمیزاده های مؤمن سرزنش فرشته ها را نپسندید، فرمود: خدا در خاطر آن فرشته ها لذت و شهوت افکند تا بر مؤمن عیب نگیرند، و چون آن را احساس کردند، از آن به خدا نالیدند که ما را ببخش ببخش و به همان آفرینش خودمان که برای ما اختیار کرده بودی برگردان که می­ترسم در کار پریشان و ناروائی درآئیم، فرمود: خدا آن را از خاطر آن­ها زدود.

فرمود: چون رستاخیز آید و اهل بهشت در بهشت درآیند همان فرشته ها اجازه گیرند و نزد اهل بهشت روند و بر آن­ها درود گویند و گویند: درود بر شما در برابر شکیبائی شما در دنیا از لذت­ها و شهوت­های حلال.

**[ترجمه]

بیان

أنف من الشی ء کعلم استنکف و مرج الدین و الأمر خلط و اضطرب.

**[ترجمه]أنف من الشیء: بر وزن علم و به معنای استنکاف و خودداری است. و مرج الدین و الأمر: یعنی مخلوط و مشوش شد.

**[ترجمه]

«11»

الْإِقْبَالُ، عَنْ زَیْنِ الْعَابِدِینَ علیه السلام: فِی دُعَاءِ عَرَفَةَ اللَّهُمَّ إِنَّ مَلَائِکَتَکَ مُشْفِقُونَ مِنْ خَشْیَتِکَ سَامِعُونَ مُطِیعُونَ لَکَ وَ هُمْ بِأَمْرِکَ یَعْمَلُونَ لَا یَفْتُرُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ یُسَبِّحُونَ (1).

**[ترجمه]اقبال: امام چهارم علیه السّلام در دعاء عرفه فرمودند: بار خدایا البته فرشته هایت از ترست نگرانند، شنوا و فرمانبر تواند، و به فرمان تو کار کنند، در شب وانگیرند و روز تسبیح گویند - . إقبال: 366 - .

**[ترجمه]

«12»

الْإِحْتِجَاجُ،: سَأَلَ الزِّنْدِیقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فَمَا تَقُولُ فِی الْمَلَکَیْنِ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ وَ مَا یَقُولُ النَّاسُ بِأَنَّهُمَا یُعَلِّمَانِ السِّحْرَ قَالَ إِنَّهُمَا مَوْضِعُ ابْتِلَاءٍ وَ مَوْقِفُ (2)

فِتْنَةٍ تَسْبِیحُهُمَا الْیَوْمَ لَوْ فَعَلَ الْإِنْسَانُ کَذَا وَ کَذَا لَکَانَ کَذَا وَ لَوْ یُعَالِجُ بِکَذَا وَ کَذَا لَصَارَ کَذَا أَصْنَافُ السِّحْرِ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یَخْرُجُ مِنْهُمَا فَیَقُولَانِ لَهُمْ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَأْخُذُوا عَنَّا مَا یَضُرُّکُمْ وَ لَا یَنْفَعُکُمْ (3).

ص: 326


1- 1. الإقبال: 366.
2- 2. فی المصدر: موقع.
3- 3. الاحتجاج: 185.

**[ترجمه]احتجاج: زندیق از امام ششم علیه السّلام پرسید: درباره دو فرشته هاروت و ماروت چه گوئی چه مردم گویند که آن­ها به مردم جادو می آموختند؟ فرمود: آن­ها وسیله آزمایش بودند، تسبیح آن­ها در هر روز این بود که اگر کسی چنین و چنین کند چنان می شود، اگر به چنین و چنین معالجه کند چه می شود اصنافی از جادو بود و آنجا اظهار می­کردند مردم از آ­ن­ها یاد می­گرفتند و آن دو به آن­ها می­گفتند: همانا ما وسیله آزمایشیم، از ما دریافت نکنید چیزی را که زیان برای شما دارد و سود ندارد. - .إحتجاج: 185 -

**[ترجمه]

أبواب العناصر و کائنات الجو و المعادن و الجبال و الأنهار و البلدان و الأقالیم

اشارة

أبواب العناصر و کائنات الجو(1)

و المعادن و الجبال و الأنهار و البلدان و الأقالیم

**[ترجمه]أبواب العناصر و کائنات الجو و المعادن و الجبال و الأنهار و البلدان و الأقالیم

**[ترجمه]

باب 26 النار و أقسامها

الآیات

یس: الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ (2)

الواقعة: أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ (3)

lt;meta info="- الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ. - . یس / 80 -

{همو که برایتان در درخت سبزفام اخگر نهاد که از آن [چون نیازتان افتد] آتش می افروزید.}

- أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ * نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ - . واقعه / 71- 73 - .

{آیا آن آتشی را که برمی افروزید ملاحظه کرده اید؟ آیا شما [چوب] درخت آن را پدیدار کرده اید، یا ما پدیدآورنده ایم؟ ما آن را [مایه] عبرت و [وسیله] استفاده برای بیابانگردان قرار داده ایم.}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً أی جعل لکم من الشجر الرطب المطفئ للنار نارا محرقة یعنی بذلک المرخ و العفار و هما شجران تتخذ الأعراب زنودها منهما فبین سبحانه أن من قدر علی أن یجعل فی الشجر الأخضر الذی هو فی غایة الرطوبة نارا حامیة مع مضادة النار للرطوبة حتی إذا احتاج الإنسان حک بعضه ببعض فخرج منه النار و ینقدح قدر علی الإعادة و تقول العرب فی کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار و قال الکلبی کل شجر تنقدح منه النار إلا العناب (4).

ص: 327


1- 1. فی بعض النسخ: البحر.
2- 2. یس: 80.
3- 3. الواقعة: 71- 73.
4- 4. مجمع البیان: ج 8، ص 435.

أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ أی تستخرجونها(1)

بزنادکم من الشجر أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها التی تنقدح النار منها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ لها فلا یمکن أحدا أن یقول إنه أنشأ تلک الشجرة غیر الله تعالی و العرب تقدح بالزند و الزندة و هو خشب یحک بعضه ببعض فتخرج منه النار نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً أی نحن جعلنا هذه النار تذکرة للنار الکبری فإذا رآها الرائی ذکر جهنم و استعاذ بالله منها و قیل تذکرة لقدرة الله تعالی علی المعاد وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ أی بلغة و منفعة للمسافرین یعنی الذین نزلوا الأرض القی و هو القفر و قیل للمستمتعین بها من الناس أجمعین المسافرین و الحاضرین و المعنی أن جمیعهم یستضیئون بها فی الظلمة و یصطلون فی البرد و ینتفعون بها فی الطبخ و الخبز و علی هذا فیکون المقوی من الأضداد أی الذی صار ذا قوة من المال و النعمة و الذاهب ماله النازل بالقواء من الأرض أی متاعا للأغنیاء و الفقراء(2) انتهی.

و قال الرازی فی شجرة النار وجوه أحدها أنها الشجرة التی توری النار منها بالزند و الزندة و ثانیها الشجرة التی تصلح لإیقاد النار کالحطب فإنها لو لم تکن لم یسهل إیقاد النار لأن النار لا تتعلق بکل شی ء کما تتعلق بالحطب و ثالثها أصول شعلها و فروعها شجرتها و لو لا أنها ذات (3)

شعب لما صلحت لإنضاج الأشیاء(4).

و قال البیضاوی نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً أی تبصرة فی أمر البعث أو فی الظلام أو تذکیرا أو أنموذجا لنار جهنم وَ مَتاعاً أی منفعة لِلْمُقْوِینَ للذین ینزلون القوی و هی القفراء و للذین خلت بطونهم أو مزاودهم من الطعام من أقوت الدار إذا خلت من ساکنیها(5) انتهی.

ص: 328


1- 1. فی المصدر: و تقدحونها:
2- 2. مجمع البیان: ج 9، ص 224.
3- 3. فی المصدر: و وقود شجرتها و لو لا کونها ذات شعل ....
4- 4. مفاتیح الغیب: ج 8، ص 93.
5- 5. أنوار التنزیل: ج 2، ص 493.

و قال الجوهری و فی المثل فی کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار أی استکثرا منها کأنهما أخذا من النار ما هو جسمهما و یقال لأنهما یسرعان الوری فشبها بمن یکثر من العطاء طلبا للمجد و قال المرخ شجر سریع الوری و العفار الزند و هو الأعلی و المرخ الزندة و هی الأسفل.

**[ترجمه]طبرسی در مجمع گفته: «جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً.» یعنی درخت تر را که آتش خاموش­کن است آتش سوزان ساخت، و مقصود دو درخت مرخ و عفار است که عرب با آن­ها چون سنگ چخماق آتش روشن می­کردند، و خدا بیان کرده است. کسی که از درخت تر به سائیدن آتش بر آرد، تواند که مرده را زنده کند، عرب گوید: در هر درختی آتش است و مرخ و عفار را نمایش کلبی گفته از هر درختی آتش فروزد جز عنّاب. - . مجمع البیان 8: 435 -

«أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ.»{آیا آن آتشی را که برمی افروزید ملاحظه کرده اید؟} یعنی با سائیدن آن را از درخت شعله ور کنید، «أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ.»{ آیا شما [چوب] درخت آن را پدیدار کرده اید، یا ما پدیدآورنده ایم؟} هیچ کس نیست که گوید: من آن درخت را آفریدم جز خدای تعالی، عرب با زند و زندة آتش فروزد و آن چوبی است که به هم سایند و آتش دهد، «نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً.»{ما آن را [مایه] عبرت ما آن را [مایه] عبرت قرار داده ایم} برای آتش بزرگ دوزخ که هر که آن را بیند از دوزخ به خدا پناه برد، و گفته اند: یادآوری برای قدرت خدا بر معاد، «وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ.» {و [وسیله] استفاده برای بیابانگردان.}آواره و بینوایان همه که جمعی از آن­ها در تاریکی آن را چراغ سازند، و در سرما خود را با آن گرم کنند و در پخت خوراک و نان بکار زنند، پس متاع توانگر هم هست. (پایان)

رازی در تفسیرش گفته: در درخت آتش چند وجه است:

1.

درختی است که از آن به نام زند و زنده آتش افروز گیرند.

2.

هر درختی که می­سوزد و هیزم شود؛ زیرا اگر نبود افروختن آتش آسان نبود، زیرا آتش به هر چیزی چون هیزم در نگیرد.

3.

بن آتش است و شعله های منتشر از آن که مانند درخت است و اگر تیره تیره نمی­شد برای پخت اشیاء خوب نبود. - . مفاتیح الغیب 8: 93 -

بیضاوی در تفسیرش گفته: «نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً.» یعنی وسیله بینائی در امر بعثت یا در تاریکی یا نمونه ای است از آتش دوزخ «وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ - . واقعه / 71- 73 - .» یعنی آواره ها و گرسنه ها. - . أنوار التنزیل 2: 493 -

جوهری گفته: ضرب المثل است که «فی کل شجر نار و استمجد الفرخ و العفار» یعنی این دو درخت آتش بیشتر دارند که زود آتش زایند مانند کسی که از بزرگواری پر ببخشد، عفار، زند بالا و مرخ، زند زیرین است.

**[ترجمه]

روایات

«1»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ(1)

بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْأَشْعَرِیِّ عَنْ صَالِحٍ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: أَرْبَعَةٌ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ النَّارُ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ وَ النَّوْمُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ وَ الْمَرَضُ الْقَلِیلُ مِنْهُ کَثِیرٌ وَ الْعَدَاوَةُ الْقَلِیلُ مِنْهَا کَثِیرٌ(2).

**[ترجمه]خصال: أشعری گفته که: چهارند که کمشان بیش است، آتش، خواب، بیماری و دشمنی که کم همه بیش است. - . خصال: 111 -

**[ترجمه]

بیان

النار أی نار القیامة القلیل منها کثیر فی الضرر أو الأعم من نار الدنیا و نار الآخرة فالقلیل منها کثیر فی النفع و الضرر معا فإن قلیلا من النار یضی ء کثیرا من الأمکنة و ینتفع بها فی جمیع الأمور و یحرق قلیل منها عالما و النوم القلیل منه کثیر فی المنفعة و المرض و العداوة فی الضرر فقط و إن احتمل التعمیم فی الأول بل فی الثانی أیضا علی تکلف شدید.

**[ترجمه]یعنی آتش قیامت که کمش زیان بسیار دارد، یا هر آتشی که سوزد و زیانش بیش است گرچه کم باشد؛ زیرا آتشی اندک بسیاری جاها را روشن کند و در همه کارها سود دارد و جهانی را بسوزاند، خواب کم، سود بسیار دارد، و بیماری و دشمنی زیان بسیار دارند گرچه ممکن است سود بیماری هم بیش باشد بلکه سود دشمنی هم.

**[ترجمه]

«2»

الْخِصَالُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ النِّیرَانِ فَقَالَ نَارٌ تَأْکُلُ وَ تَشْرَبُ وَ نَارٌ تَأْکُلُ وَ لَا تَشْرَبُ وَ نَارٌ تَشْرَبُ وَ لَا تَأْکُلُ وَ نَارٌ لَا تَأْکُلُ وَ لَا تَشْرَبُ فَالنَّارُ الَّتِی تَأْکُلُ وَ تَشْرَبُ فَنَارُ ابْنِ آدَمَ وَ جَمِیعِ الْحَیَوَانِ وَ الَّتِی تَأْکُلُ وَ لَا تَشْرَبُ فَنَارُ الْوَقُودِ وَ الَّتِی تَشْرَبُ وَ لَا تَأْکُلُ فَنَارُ الشَّجَرَةِ وَ الَّتِی لَا تَأْکُلُ وَ لَا تَشْرَبُ فَنَارُ الْقَدَّاحَةِ وَ الْحُبَاحِبِ (3)

الْخَبَرَ.

**[ترجمه]خصال: مفضل می­گوید: که از امام ششم علیه السّلام از آتش پرسیدم ، فرمود: آتشی است که می­خورد و می­نوشد، آتشی که می­خورد و ننوشد، و آتشی که بنوشد و نخورد، و آتشی که نخورد و ننوشد، آتشی که بخورد و بنوشد از آنِ آدمیزاده و همه جانوران است، و آنکه بخورد و ننوشد، آتش هیزم است و آنکه بنوشد و نخورد، آتش درخت است، و آنکه نخورد و ننوشد، آتش درون سنگ چخماق است و آتش جانوران شب افروز. - . خصال: 104 -

**[ترجمه]

بیان

فنار ابن آدم أی الحرارة الغریزیة فی بدن الحیوانات فإنها تحلل الرطوبات و تخرج الحیوان إلی الماء و الغذاء معا و نار الوقود النار التی

ص: 329


1- 1. فی المصدر: عن محمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران.
2- 2. الخصال: 111.
3- 3. الخصال: 106.

تتقد فی الحطب و تشتعل فإنها تأکل الحطب مجازا أی تکسره و تفنیه و تقلبه و لا تشرب ماء بل هو مضاد لها و نار الشجرة هی الکامنة مادتها أو أصلها فی الشجر الأخضر کما مر فإنها تشرب الماء ظاهرا و تصیر سببا لنمو شجرتها و لا تأکل ظاهرا و إن کان للتراب أیضا مدخل فی نموها أو المعنی أن عند احتکاک الغصنین الرطبین یظهر الماء فکأن النار الظاهر منها یشربها و القداحة و القداح الحجر الذی یوری النار ذکره الجوهری و قال الحباحب (1)

بالضم اسم رجل بخیل کان لا یوقد إلا نارا ضعیفة مخافة الضیفان فضربوا بها المثال حتی قالوا نار الحباحب لما تقدحه الخیل بحوافرها و ربما قالوا نار أبی حباحب و هو ذباب یطیر باللیل کأنه نار و ربما جعلوا الحباحب اسما لتلک النار و قال الفیروزآبادی الحباحب بالضم ذباب یطیر باللیل له شعاع کالسراج

و منه نار الحباحب أو هی ما اقتدح من شرر النار فی الهواء من تصادم الحجارة أو کان أبو حباحب من محارب و کان لا یوقد ناره إلا بالحطب الشخت لئلا تری أو هی من الحبحبة الضعف أو هی الشرر یسقط من الزناد انتهی و المراد بهذه النار ما کمن منها أو من مادتها فی الحجر و الحدید فإنها لا تصل إلیها ماء و لا غذاء أو عند قدحها قبل اتقادها فی قطن أو حطب لا تصادف ماء و لا شیئا آخر.

**[ترجمه]مقصود از آتش یکم حرارت غریزیه آدم و جانور است که غذا را تحلیل برد و باز غذا و آب طلبد، و مقصود از دوم آتش افروخته است که هیزم را نابود کند، و مقصود از سومی حرارت غریزی درخت و گیاه است که آب طلبد و جذب کند و نمو کند، گرچه خاک هم در آن وارد شود یا آبی که در سائیدن از آن برآید نوش آتش آن شود و قداح و قداحة طبق گفته جوهری، سنگی است که آتش فروزد و الحباحب به ضم، اسم مردی بخیل بوده است که از بیم مهمان، فقط آتشی ضیف برمی­افروخته، تا اینکه به او مثل زده و گفته­اند: «نار الحباحب» جرقه­ای است که از سم اسبان برخیزد، و شاید «نار أبی حباحب» باشد و أبو حباحب حشره­ای است که شب هنگام پرواز می­کند و تو گویی پاره­ای اخگر است. و شاید حباحب را از آن جهت اسم آتش گذاشته­اند که در برخورد سنگ­ها جرقه­ای در آسمان ایجاد می­شود و شاید هم منظور از ابوحباحب، محارب بوده است که تنها با هیزم شخت آتش برمی­افروخت تا از دیده ها نهان ماند، و شاید هم این کلمه از حبحبة به معنای ضعف گرفته شده باشد یا پاره­های آتش باشد که از آتش زنه بیرون جهد. پایان.

و منظور از این آتش، آن است که در جنس سنگ و آتش پنهان مانده و آب و غذا بدان نمی­رسد مگر اینکه با پنبه و هیزم در آمیزد .

**[ترجمه]

«3»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ الزِّنْدِیقُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ السِّرَاجِ إِذَا انْطَفَأَ أَیْنَ یَذْهَبُ نُورُهُ قَالَ یَذْهَبُ وَ لَا یَعُودُ قَالَ فَمَا أَنْکَرْتَ أَنْ یَکُونَ الْإِنْسَانُ مِثْلَ ذَلِکَ إِذَا مَاتَ وَ فَارَقَ الرُّوحُ الْبَدَنَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْهِ أَبَداً(2)

قَالَ لَمْ تُصِبِ الْقِیَاسَ إِنَّ النَّارَ فِی الْأَجْسَامِ کَامِنَةٌ وَ الْأَجْسَامَ قَائِمَةٌ بِأَعْیَانِهَا کَالْحَجَرِ وَ الْحَدِیدِ فَإِذَا ضُرِبَ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ(3) سَطَعَتْ مِنْ بَیْنِهِمَا نَارٌ تُقْتَبَسُ مِنْهَا سِرَاجٌ لَهُ الضَّوْءُ فَالنَّارُ ثَابِتَةٌ فِی أَجْسَامِهَا وَ الضَّوْءُ ذَاهِبٌ (4) الْخَبَرَ.

ص: 330


1- 1. فی القاموس: الحبحاب.
2- 2. فی المصدر: کما لا یرجع ضوء السراج إلیه ابدا إذا انطفی.
3- 3. فی المصدر: بالآخر.
4- 4. الاحتجاج: 191.

**[ترجمه]احتجاج: هشام بن حکم می­گوید: زندیق به امام ششم علیه السّلام گفت: به من بگو چراغ که خاموش می شود روشنیش کجا می­رود؟ فرمود: می­رود و برنمی­گردد، گفت: پس چرا تو نپذیری که آدمی هم مانند آن است چون مرد و جان از تنش رفت دیگر هرگز برنگردد، فرمود: خوب نسنجیدی آتش در درون جسم است و خود جسم تاریک است چون سنگ و آهن و هر­گاه یکی به دیگری زده شد از میان آن­ها چراغی برآید که پرتو دارد، آتش در جسم ثابت است و پرتو آن می­رود. (الخبر) - . إحتجاج: 191 -

**[ترجمه]

«4»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ،: الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ وَ هُوَ الْمَرْخُ وَ الْعَفَارُ یَکُونُ فِی نَاحِیَةِ بِلَادِ الْعَرَبِ (1)

فَإِذَا أَرَادُوا أَنْ یَسْتَوْقِدُوا أَخَذُوا مِنْ ذَلِکَ الشَّجَرِ ثُمَّ أَخَذُوا عُوداً فَحَرَّکُوهُ فِیهِ فَیَسْتَوْقِدُوا مِنْهُ النَّارَ(2).

فائدة اعلم أن المشهور بین الحکماء و المتکلمین أن العناصر أربعة النار و الهواء و الماء و الأرض کما تشهد به الشواهد الحسیة و التجربیة و التأمل فی أحوال الترکیبات و التحلیلات و لقدماء الفلاسفة فیها اختلافات فمنهم من جعل أصل العناصر واحدا و البواقی تحصل بالاستحالة فقیل هو النار و قیل الهواء و قیل الماء و قیل الأرض و قیل البخار و منهم من جعله اثنین فقیل النار و الأرض و قیل الماء و الأرض و قیل الهواء و الأرض و منهم من جعله ثلاثة فقیل النار و الهواء و الأرض و إنما الماء هواء متکاثف و قیل الهواء و الماء و الأرض و إنما النار هواء شدید الحرارة و هذه الأقوال عندهم ضعیفة و قد مر فی الأخبار ما یدل علی کون أصل العناصر بل الأفلاک الماء أو هو مع النار أو هما مع الهواء و بالجملة لا ریب فی وجود تلک العناصر الأربعة تحت فلک القمر و إنما الإشکال فی وجود کرة النار و علی تقدیر وجودها هل کانت هواء انقلبت نارا بحرکة الفلک أو کانت فی الأصل نارا و المشهور أن هذه الأربعة عناصر المرکبات التامة و أسطقساتها و منها تترکب و إلیها تنحل و قیل النار غیر موجودة فی المرکبات لأنها لا تنزل عن الأثیر إلا بالقسر و لا قاسر هناک.

ثم المشهور أن صور البسائط باقیة فی المرکبات و قال الشیخ فی الشفاء لکن قوما اخترعوا فی قریب من زماننا هذا مذهبا غریبا قالوا إن البسائط إذا امتزجت و انفعل بعضها من بعض تأدی ذلک بها إلی أن یخلع صورها فلا تکون لواحد منها صورته الخاصة و لیست حینئذ صورة خاصة واحدة فیصیر لها هیولی

ص: 331


1- 1. فی المصدر: بلاد المغرب فإذا أرادوا ان یستوقدوا نارا ....
2- 2. تفسیر علیّ بن إبراهیم: 554.

واحدة و صورة واحدة فمنهم من جعل تلک الصورة أمرا متوسطا بین صورها و منهم من جعلها صورة أخری من النوعیات و احتج علی فساد هذا المذهب بوجوه ترکناها.

و ذهب انکساغورس و أصحابه إلی الخلط و الکمون و البروز و أنکروا التغییر فی الکیفیة و الصورة و زعموا أن الأرکان الأربعة لا یوجد شی ء منها صرفا بل هی تختلط من تلک الطبائع النوعیة کاللحم و العظم و العصب و التمر و العسل و العنب و غیر ذلک و إنما سمی بالغالب الظاهر منها و یعرض لها عند ملاقاة الغیر أن یبرز منها ما کان کامنا فیها فیغلب و یظهر للحس بعد ما کان مغلوبا غائبا عنه لا علی أنه حدث بل علی أنه برز و یکمن فیها ما کان بارزا فیصیر مغلوبا و غائبا بعد ما کان غالبا و ظاهرا و بإزائهم قوم زعموا أن الظاهر لیس علی سبیل البروز بل علی سبیل النفوذ من غیره فیه کالماء مثلا فإنه إنما یتسخن بنفوذ أجزاء ناریة فیه من النار و المجاورة له و هذان القولان سخیفان و المشهور عندهم أن العناصر تفعل بعضها فی بعض فیستحیل فی کیفیتها و تحصل للجمیع کیفیة متوسطة متشابهة هی المزاج فتستعد بذلک لإفاضة صورة مناسبة لها من المبدإ.

ثم المشهور بینهم أن النار التی تسطع عند ملاقاة الحجر و الحدید أو عند احتکاک الخشبتین الرطبتین أو الیابستین إنما هی بانقلاب الهواء الذی بینهما نارا بسبب حرارة حدثت فیه من الاصطکاک و الاحتکاک لا بأن یخرج من الحجر أو الحدید أو الشجر نار و ظواهر الآیات و الأخبار المتقدمة لا ینافی ذلک.

و أما قوله علیه السلام فی حدیث هشام أن النار فی الأجسام کامنة فالمراد بها إما النار التی ترکب الجسم منها و من سائر العناصر أو المعنی أن ما هو سبب لإحداث النار حاصل فی الأجسام و إن انطفت النیران المتولدة منها و انقلبت هواء و الأول أظهر و الحاصل أن قیاسک الروح علی نار الفتیلة و غیرها حیث لم یمکن إعادتها إلی الأجسام قیاس مع الفارق فإن الروح إما جسم أو جوهر مجرد ثابت محفوظ یمکن إعادته و النار الذی (1) ذکرت انقلبت هواء و ذهبت فعلی تقدیر استحالة

ص: 332


1- 1. التی( ظ).

إعادتها لا توجب إعادة الروح بل ما یشبه الروح هو النار الکامن فی الجسم الموجود فیه لا هذا الضوء الذاهب و أما نار الشجرة فذات احتمالات أومأنا إلیها سابقا.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ{همو که برایتان در درخت سبزفام اخگر نهاد که از آن [چون نیازتان افتد] آتش می افروزید.} آن درخت مرخ است و عفار و در ناحیه بلاد مغربند و چون خواهند آتش افروزند از آن درخت بگیرند و شاخه ای بر آن سایند و آتش از آن افروزند. - . تفسیر قمّی: 554 -

فائده در باره عناصر أربعه

مشهور میان حکماء و متکلمین این است که عناصر چهارند: آتش، هوا، آب و زمین. چنانچه گواه از حس و تجربه دارد و با اندیشه در ترکیب و تحلیل به دست آید، در میان فلاسفه قدیم درباره آن­ها اختلاف است، برخی یک عنصر را اصل دانند و دیگران تراویده از آن. و آن یکی به قولی آتش است و به قولی هوا و به قولی آب و به قولی خاک و به قولی آب و خاک هر دو، و به قولی هواء و خاک، و در قول دیگر آتش و هواء و خاک، ولی آب همان هوا است که در هم شده، در برابر آن گفته اند:

هواء، آب و خاک، و آتش همان هوا است که داغ شده باشد.

و این اقوال همه نزد آن­ها ضعیف است، و در اخبار گذشت که اصل همه عناصر و افلاک آب است یا به همراه آتش و یا هر دو با هوا، و خلاصه شک نیست که این چهار عنصر زیر فلک ماه وجود دارند و اشکال در وجود کره آتش است، و بر فرض وجودش آیا هوائی است که از حرکت فلک آتش شده یا خودش اصالت دارد، و مشهور این است که این چهار عنصر اجزاء مرکبات تامه و جوهر آن­هایند از آن­ها ترکیب شوند و بدان­ها تجزیه گردند، و گفته اند آتش در مرکبات نیست؛ زیرا باید به وسیله فشار از اثیر فرود آید و فشاری در آنجا نیست.

سپس مشهور این است که بسائط در مرکبات به صورت خود می­مانند، شیخ در شفاء گفته: جمعی در این عصر نزدیک مذهبی غریب در آورده اند، گفته اند: بسائط در ترکیب و فعل و انفعال صورت و شخصیّت خود را از دست می­دهند و دیگر وجود خاص خود را ندارند و به یک صورت و هیولای دیگر وجود دارند که میانه ای است در صور خاصه آن­ها یا صورت نوعیه دیگری است و چند دلیل بر نادرستی این عقیده آورده که آن­ها را رها کردیم.

انکساغورس و پیروانش گفتند: همه چیز به صورت خود در کمون هم وجود دارند و در آمادگی زمینه بروز می­کنند و دگرگونی در صورت و کیفیت را منکرند و پندارند که هیچ کدام عناصر بسیط و صرف نیستند، بلکه همه چیز چون گوشت و استخوان و پی و خرما و عسل و انگور به عینه در آن­ها وجود دارند، و نام عنصر غالب را به خود گیرند که پدیده آن­ها است، و در برخورد با هم آنچه در درون آن­ها است پدید شود، و غالب گردد و چشمگیر شود پس از آنکه مغلوب و نهان بوده، نه اینکه پدید شده بلکه پیدا شده، و آنچه عیان بوده، نهان گردیده و مغلوب شده.

و در برابر آن­ها دیگران گفتند: آنچه عیان شده از درون بروز نکرده بلکه از جای دیگر در آن نفوذ کرده، چنانچه آب به­ واسطه اجزا آتشین که در آن نفوذ کند داغ شود، و این هر دو گفته سخیف اند و یاوه، و مشهور هم این است که عناصر در هم اثر کنند و کیفیت آن­ها از میان برود و به مناسبت کیفیت میانه ای پدید گردد که آن را مزاج گویند، و بدان سزاوار افاضه صورت شخصی مناسبی از مبدأ شود.

سپس مشهور این است که آتشی که از سنگ چخماق یا چوب جهد، هوائی است میان آن­ها که از سایش گرم شده و آتش شده، نه اینکه از درون سنگ و آهن و چوب برآید، و ظواهر آیات و اخبار گذشته با آن مخالف نیستند.

و اما اینکه امام علیه السّلام در حدیث هشام فرموده: آتش در درون اجسام است، مقصود از آن یا آتشی است که با عناصر دیگر جزء جسم است یا اینکه مایه تولیدش در جسم می­ماند گرچه درخشش آن می­رود و هوا می شود، و یکم اظهر است و خلاصه سنجیدن روح به آتش فتیله و جز آن که می­رود و برنمی­گردد قیاس مع الفارق است؛ زیرا روح یا جسم است یا جوهر مجرد ثابت و محفوظ که برگشت آن ممکن است و آن آتش که تو گفتی هوا شد و رفت و بر فرض که محال باشد باز گردد ربطی به روح ندارد و مانند روح همان است که در درون جسم است نه این درخشش گذرا، و اما آتش درخت چند احتمال دارد که در سابق بدان­ها اشاره شد .

**[ترجمه]

باب 27 الهواء و طبقاته و ما یحدث فیه من الصبح و الشفق و غیرهما

الآیات

الأنعام: فالِقُ الْإِصْباحِ (1)

المدثر: وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ(2)

التکویر: وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ (3)

الإنشقاق: فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ (4)

الفجر: وَ الْفَجْرِ(5)

lt;meta info="- فالِقُ الْإِصْباحِ. - . أنعام / 96 -

{[هموست که] شکافنده صبح است.}

- وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ. - . مدثر / 34 -

{و سوگند به بامداد چون آشکار شود.}

- وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ - . تکویر / 18 - .

{سوگند به صبح چون دمیدن گیرد.}

- فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ * وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ * وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ - . إنشقاق / 16- 18 - .

{نه، نه، سوگند به شفق، سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند، سوگند به ماه چون [بَدر] تمام شود}

- وَ الْفَجْر. - . فجر / 1 -

{سوگند به سپیده دم.}

**[ترجمه]

تفسیر

إِذا تَنَفَّسَ قال الرازی إشارة إلی تکامل طلوع الصبح و فی کیفیة المجاز قولان أحدهما أنه إذا أقبل الصبح أقبل بإقباله روح و نسیم فجعل ذلک نفسا له علی المجاز و الثانی أنه شبه اللیل المظلم بالمکروب المحزون الذی خنق بحیث لا یتحرک و اجتمع الحزن فی قلبه و إذا تنفس وجد راحة فهاهنا لما طلع الصبح فکأنه تخلص من ذلک الحزن فعبر عنه بالتنفس و هو استعارة لطیفة(6).

فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ أی بالحمرة التی عند المغرب فی الأفق و قیل البیاض

ص: 333


1- 1. الأنعام: 96.
2- 2. المدّثّر: 34.
3- 3. التکویر: 18.
4- 4. الانشقاق: 16- 18.
5- 5. الفجر: 1.
6- 6. مفاتیح الغیب: ج 8، ص 484.

وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ أی و ما جمع و ما ضم مما کان منتشرا بالنهار و قیل و ما ساق لأن ظلمة اللیل تسوق کل شی ء إلی مسکنه و قیل و ما طرد من الکواکب فإنها تظهر باللیل و تخفی بالنهار وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ أی إذا استوی و اجتمع و تکامل و تم وَ الْفَجْرِ أقسم بفجر النهار و هو انفجار الصبح کل یوم و قیل أراد بالفجر النهار کله.

و اعلم أن المذکور فی کتب الحکماء و الریاضیین هو أن الصبح و الشفق الأحمر و الأبیض إنما یظهر من وقوع ضوء الشمس علی کرة البخار قالوا المستضی ء بالشمس من کرة الأرض أکثر من نصفها دائما لما بین فی محله أن الکرة الصغری إذا قبلت الضوء من الکبری کان المستضی ء منها أعظم من نصفها و ظل الأرض علی هیئة مخروط یلازم رأسه مدار الشمس و ینتهی فی فلک الزهرة کما علم بالحساب و النهار مدة کون المخروط تحت الأفق و اللیل مدة کونه فوقه فإذا ازداد قرب الشمس من شرقی الأفق ازداد میل المخروط إلی غربیه و لا یزال کذلک حتی یری الشعاع المحیط به و أول ما یری منه هو الأقرب إلی موضع الناظر لأنه صدق رؤیته و هو موقع خط یخرج من بصره عمودا علی الخط المماس للشمس و الأرض فیری الضوء مرتفعا عن الأفق مستطیلا و ما بینه و بین الأفق مظلما لقربه من قاعدة المخروط الموجب لبعد الضوء هناک عن الناظر و هو الصبح الکاذب ثم إذا قربت الشمس جدا یری الضوء معترضا و هو الصبح الصادق ثم یری محمرا و الشفق بعکس الصبح یبدو محمرا ثم مبیضا معترضا ثم مرتفعا مستطیلا فالصبح و الشفق متشابهان شکلا و متقابلان وضعا لأن هیئة آخر غروب الشمس مثل أول طلوع الفجر و یختلفان لونا بسبب اختلاف کیفیة الهواء المخلوط فإن لون البخار فی جانب المشرق مائل إلی الصفا و البیاض لاکتسابه الرطوبة من برودة اللیل و فی جانب المغرب مائل إلی الصفرة لغلبة الجزء الدخانی المکتسب بحرارة النهار و الجسم الکثیف کلما کثر صفاؤه و بیاضه ازداد قبوله للضوء و کان الشعاع المنعکس منه أقوی من المنعکس من غیره و قد عرف بالآلات

ص: 334

الرصدیة أن انحطاط الشمس من الأفق عند طلوع الصبح الأول و آخر غروب الشفق یکون ثمانی عشرة درجة من دائرة الارتفاع المارة بمرکز الشمس فی جمیع الآفاق و لکن لاختلاف مطالع قوس الانحطاط تختلف الساعات التی بین طلوع الصبح و الشمس و کذا بین غروب الشمس و الشفق.

قال العلامة رحمه الله فی کتاب المنتهی اعلم أن ضوء النهار من ضیاء الشمس و إنما یستضی ء بها ما کان کذا فی نفسه کثیفا فی جوهره کالأرض و القمر و أجزاء الأرض المتصلة و المنفصلة و کلما یستضی ء من جهة الشمس فإنه یقع له ظل من ورائه و قد قدر الله تعالی بلطف حکمته دوران الشمس حول الأرض (1)

فإذا کانت تحتها وقع ظلها فوق الأرض علی شکل مخروط و یکون الهواء المستضی ء بضیاء الشمس محیطا بجوانب ذلک المخروط فتستضی ء نهایات الظل بذلک الهواء المضی ء لکن ضوء الهواء ضعیف إذ هو مستعار فلا ینفذ کثیرا فی أجزاء المخروط بل کلما ازداد بعدا ازداد ضعفا فإذن متی تکون فی وسط المخروط تکون فی أشد الظلام فإذا قربت الشمس من الأفق الشرقی مال مخروط الظل عن سمت الرأس و قربت الأجزاء المستضیئة فی حواشی الظل بضیاء الهواء من البصر و فیه أدنی قوة فیدرکه البصر عند قرب الصباح و علی هذا کلما ازدادت الشمس قربا من الأفق ازداد ضوء نهایات الظل قربا من البصر إلی أن تطلع الشمس و أول ما یظهر الضوء عند قرب الصباح یظهر مستدقا مستطیلا کالعمود و یسمی الصبح الکاذب و یشبه بذنب السرحان لدقته و استطالته و یسمی الأول لسبقه علی الثانی و الکاذب لکون الأفق مظلما أی لو کان یصدق أنه نور الشمس لکان المنیر مما یلی الشمس دون ما یبعد منه و یکون ضعیفا دقیقا و یبقی وجه الأرض علی ظلامه بظل الأرض ثم یزداد هذا الضوء إلی أن یأخذ طولا و عرضا فینبسط فی أرض الأفق کنصف دائرة و هو الفجر الثانی الصادق لأنه صدقک عن الصبح و بینه لک.

**[ترجمه]رازی گفته: «إِذا تَنَفَّسَ» اشاره است به کامل شدن طلوع صبح، در این تعبیر مجازی دو قول است. - . مفاتیح الغیب 8: 484 -

یکم: با بامداد وزش نسیمی است که آن را دم صبح نامیده .

دوم: شب تاریک را چون غمگینی به حساب آورده که نفس او بند آمده و دلش گرفته و چون دم زند، آسوده شود و طلوع صبح رهائی از این اندوه است و از آن به دم زدن تعبیر کرده، و آن استعاره لطیفی است.

«فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ.» یعنی سرخی افق در آغاز شب و گفته اند: سفیدی آن، «وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ.» یعنی آنچه در تاریکی خود فراهم آرد که در روز پراکنده اند یا آنکه براند، چون شب هر چیزی را به مسکنش می­راند یا بدان چه از اختران در پرتو روز براند و «وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ» یعنی آنگاه که کامل شود و مراد از «و الفجر» انفجار صبح در هر روز است و گفته شده که مراد تمام روز است.

و بدان که در کتب حکماء و ریاضی دانان سپیده صبح و سرخی و سپیده آغاز شب از این است که پرتو خورشید به کره بخاردار هوا افتد، گفته اند: همیشه بر اثر پرتو خورشید نیم بیشتر کره زمین روشن است؛ چون تابش کره بزرگ­تر بر کوچک­تر بیش از نیم آن را فرا گیرد، و سایه زمین چون مخروطی است که قاعده آن بر مدار خورشید در سطح زمین است و تا زهره می­رسد، چنانچه حساب شده روز مدتی است که این مخروط زیر زمین افق است و شب مدتی که بالای آن است، و چون خورشید نزدیک افق مشرق شود، مخروط سایه به مغرب برگردد و پیوسته چنین است تا شعاع گرد آن به چشم رسد و هر جای آن به چشم بیننده نزدیک­تر باشد، زودتر دیده شود.

و آن پرتوی کشیده بالای افق است که میان آن و افق تکه تاریکی فاصله است که به قاعده مخروط نزدیک­تر و از دید دورتر است، و آن فجر کاذب است، و چون خورشید خوب در زیر زمین به افق نزدیک شود آن سپیده در افق پهن دیده شود، سپس سرخ به نظر آید.

و شفق واروی آن است، نخست سرخی دیده شود و پس از آن سفیدی پهن در افق و آنگاه سپیده دراز بالای افق، و صبح و شفق در شکل به هم مانند و در وضع برابر هم باشند، و رنگ شفق و سپیده صبح برای فرق کیفیت هواء مجاور افق با هم فرق دارند؛ زیرا بخار سمت مشرق به واسطه خنکی هوای شب پاک و سفید است ولی در سمت مغرب به واسطه اجزاء دودی اثر خورشید زرد است، و جسم تار هر چه پاک و سفید باشد پرتوگیرتر است، و پرتو را بهتر بازده می­کند .

و با ابزار رصد معلوم شده که خورشید در همه جا در آغاز سپیده دم و هنگام غروب شفق 18 درجه زیر دائره افق است و بر اثر اختلاف مطالع قوس، انحطاط ساعت میان سپیده دم و برآمدن خورشید و هم میان غروب خورشید و غروب شفق کم و بیش می­شوند.

علامه- رحمة الله- در کتاب المنتهی گفته: روشنی روز از پرتو خورشید است، و هر چه خودش تار باشد از خورشید پرتو گیرد؛ چون زمین و ماه و اجزاء پیوسته و جدای زمین، و هر چه از خورشید پرتو گیرد سایه ای از پس خود دارد، و خدا به لطف حکمتش مقدّر کرده که خورشید گرد زمین بچرخد و چون زیر زمین باشد سایه مخروطی زمین بالای زمین باشد و هوائی که در گرد این مخروط پرتو گرفته پایان این مخروط تاریک است، ولی پرتوگیری هوا سست است، و هر چه دورتر باشد، سست تر است و در میان مخروط تاریک­تر است.

و چون خورشید در زیر زمین به افق شرق نزدیک شود، مخروط سایه به بالای سر کج شود، و اجزاء پرتو دار کناره سایه به دیدرس آیند و در نزدیک صبح دیده شوند و بنابراین هر چه خورشید به افق نزدیک­تر شود، پرتو کناره های سایه دیدرس تر و روشن­تر گردد تا خورشید برآید، و نخستین بار که پرتو نزدیک به صبح دیده شود باریک و دراز است؛ چون عمود و صبح کاذب نام دارد، و مانند دم گرگ است، در باریکی و درازی و سپیده نخستش نامند؛ چون پیش از دومی است و کاذبش گویند؛ چون هنوز افق تاریک است، برای آنکه اگر راست بود باید نزدیک­تر به خورشید روشن­تر باشد و ضعیف است و باریک و روی زمین در تاریکی خود است و این پرتو فزاید تا در کنار افق چون نیم دائره پهن شود و آن سپیده دم دوم و صادق است که به راستی صبح شده.

**[ترجمه]

روایات

«1»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ

ص: 335


1- 1. علی ما کان یراه مشهور قدماء الفلکیین.

مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی وَلَّادٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ حِجَاباً مِنْ ظُلْمَةٍ مِمَّا یَلِی الْمَشْرِقَ وَ وَکَّلَ بِهِ مَلَکاً فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ اغْتَرَفَ ذَلِکَ الْمَلَکُ غُرْفَةً بیدیه (1)

[بِیَدِهِ] ثُمَّ اسْتَقْبَلَ بِهَا الْمَغْرِبَ یَتْبَعُ الشَّفَقَ وَ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ قَلِیلًا قَلِیلًا وَ یَمْضِی فَیُوَافِی الْمَغْرِبَ عِنْدَ سُقُوطِ الشَّفَقِ فَیُسَرِّحُ فِی الظُّلْمَةِ ثُمَّ یَعُودُ إِلَی الْمَشْرِقِ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ نَشَرَ جَنَاحَیْهِ فَاسْتَاقَ الظُّلْمَةَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ حَتَّی یُوَافِیَ بِهَا الْمَغْرِبَ عِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ (2).

**[ترجمه]کافی: امام ششم علیه السّلام فرمودند: که خدا پرده ای از تاریکی در پهلوی مشرق آفریده و بدان فرشته ای گماشته، چون خورشید فرو شود آن فرشته تا دو کف خود از آن تاریکی برگیرد و به مغرب آید و به دنبال شفق باشد، و خرده خرده از میان دو کفش برآید و بگذرد تا هنگامی که شفق فرو شود و تاریکی پهن گردد، سپس به مشرق بازگردد و چون خورشید برآید با پر خود تاریکی را به مغرب راند تا آن را هنگام برآمدن خورشید به مغرب رساند.

**[ترجمه]

بیان

هذا الخبر من معضلات الأخبار و لعله من غوامض الأسرار و من فی قوله علیه السلام من ظلمة یحتمل البیان و التبعیض و الاستیاق السوق و لعل الکلام مبنی علی استعارة تمثیلیة لبیان أن شیوع الظلمة و اشتدادها تابعان لقلة الشفق و غیبوبته و کذا العکس و أن جمیع ذلک بتدبیر المدبر الحکیم و بتقدیر العزیز العلیم و ربما یؤول الخبر بأن المراد بالحجاب الظلمانی ظل الأرض المخروطی من الشمس و بالملک الموکل به روحانیة الشمس المحرکة لها الدائرة بها و بإحدی یدیه القوة المحرکة لها بالذات التی هی سبب لنقل ضوئها من محل إلی آخر و بالأخری القوة المحرکة لظل الأرض بالعرض بتبعیة تحریک الشمس التی هی سبب لنقل الظلمة من محل إلی آخر و عوده إلی المشرق إنما هو بعکس البدء بالإضافة إلی الضوء و الظل و بالنسبة إلی فوق الأرض و تحتها و نشر جناحیه کأنه کنایة عن نشر الضوء من جانب و الظلمة من آخر و أقول لعل السکوت عن أمثال ذلک و رد علمها إلی الإمام ع أحوط و أولی.

**[ترجمه]این حدیث از اخبار مشکل و از اسرار نهان است و شاید داستانی است برای بیان اینکه تاریکی کامل شب به دنبال نهانی شفق است و برعکس و همه این­ها به قدرت خداوند دانا است.

و بسا خبر را تأویل کردند به اینکه مقصود از حجاب و پرده ظلمانی همان سایه مخروطی زمین است، و فرشته موکل به آن جان خورشید است که او را می­چرخاند و یک دست او خود خورشید را جابجا می­کند و دست دیگرش سایه را جابجا می­کند و بازگشتش به مشرق برعکس آغاز است، نظر به پرتو و سایه و نظر به بالای زمین و زیر زمین و پر کشیدنش کنایه از نشر پرتو از یکسو و نشر تاریکی از سوی دیگر است.

من گویم: در این اخبار خموشی و رد علم آن به امام احوط و اولی است. - . کافی 3: 279 -

**[ترجمه]

«2»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَشْیَمَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: وَقْتُ الْمَغْرِبِ إِذَا ذَهَبَتِ الْحُمْرَةُ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ تَدْرِی کَیْفَ ذَلِکَ قُلْتُ لَا قَالَ لِأَنَّ الْمَشْرِقَ مُطِلٌ

ص: 336


1- 1. فی المصدر: بیده.
2- 2. الکافی: ج 3، ص 279.

عَلَی الْمَغْرِبِ هَکَذَا وَ رَفَعَ یَمِینَهُ فَوْقَ یَسَارِهِ فَإِذَا غَابَتْ هَاهُنَا ذَهَبَتِ الْحُمْرَةُ مِنْ هَاهُنَا(1).

**[ترجمه]کافی: یکی از اصحاب گفته، شنیدم امام ششم علیه السّلام می­فرمود: وقت نماز مغرب آنگه است که سرخی از مشرق برود، می­دانی که آن چگونه است؟ گفتم: نه، فرمود: برای آن است که مشرق همچنین بر مغرب بالاگیر است و دست راستش را بالای چپش برآورد چون خورشید در آنجا فرو شود سرخی از آنجا برود.

**[ترجمه]

بیان

أطل علیه أی أشرف و فی بعض النسخ بالظاء المعجمة و المعنیان متقاربان و المراد بالمشرق إما النصف الشرقی من السماء أو ما قرب من الأفق الشرقی منها و الحاصل أن المغرب و المعتبر(2)

فی دخول وقت الصلاة و الإفطار هو غیبوبة القرص و ذهاب آثاره من جانب المشرق مطلقا سواء کانت علی الجدران و الجبال أو علی کرة البخار و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب الصلاة إن شاء الله تعالی.

**[ترجمه]در یک نسخه«مظلّ» بظاء نقطه دار است، یعنی سایه انداز و در مقصود با «مطلّ» فرق ندارد و حاصل این است که مغرب معتبر برای نماز و افطار نهانی خورشید و رفتن آثارش از افق مشرق است چه از سر دیوارها و کوه­ها و چه از کره بخار، و سخن تمام دراین باره در کتاب صلاة آید ان شاء اللَّه. - . کافی 3: 278 -

**[ترجمه]

«3»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عِمْرَانَ الْحَلَبِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَتَی تَجِبُ الْعَتَمَةُ فَقَالَ إِذَا غَابَ الشَّفَقُ وَ الشَّفَقُ الْحُمْرَةُ فَقَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّهُ یَبْقَی بَعْدَ ذَهَابِ الْحُمْرَةِ ضَوْءٌ شَدِیدٌ مُعْتَرِضٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الشَّفَقَ إِنَّمَا هُوَ الْحُمْرَةُ وَ لَیْسَ الضَّوْءُ مِنَ الشَّفَقِ (3).

**[ترجمه]کافی: عمران حلبی گفت که: از امام ششم علیه السّلام پرسیدم: نماز عشا کی لازم شود؟ فرمود: چون شفق که سرخی است نهان گردد، عبید اللَّه علیه السّلام، گفت: «اصلحک اللَّه» پس از رفتن سرخی سپیدی شدید در پهنای افق می­ماند. امام علیه السّلام فرمود: همانا شفق سرخی است و سپیدی شفق نیست. - . کافی 3: 280 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَفْصٍ الْمَرْوَزِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ: إِذَا انْتَصَفَ اللَّیْلُ ظَهَرَ بَیَاضٌ فِی وَسَطِ السَّمَاءِ شِبْهُ عَمُودٍ مِنْ حَدِیدٍ تُضِی ءُ لَهُ الدُّنْیَا فَیَکُونُ سَاعَةً ثُمَّ یَذْهَبُ وَ یُظْلِمُ فَإِذَا بَقِیَ ثُلُثُ اللَّیْلِ ظَهَرَ بَیَاضٌ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ فَأَضَاءَتْ لَهُ الدُّنْیَا فَیَکُونُ سَاعَةً ثُمَّ یَذْهَبُ فَیَکُونُ (4) وَقْتُ صَلَاةِ اللَّیْلِ ثُمَّ یُظْلِمُ قَبْلَ الْفَجْرِ ثُمَّ یَطْلُعُ الْفَجْرُ الصَّادِقُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ وَ قَالَ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یُصَلِّیَ صَلَاةَ اللَّیْلِ فِی نِصْفِ اللَّیْلِ فَذَاکَ لَهُ (5).

ص: 337


1- 1. الکافی: ج 3، ص 278.
2- 2. الغروب المعتبر( خ).
3- 3. الکافی: ج 3، ص 280.
4- 4. فی المصدر: و هو.
5- 5. الکافی: ج 3، ص 283.

**[ترجمه]کافی: امام دهم علیه السّلام فرمود: چون نیمه شب رسد یک سپیدی عمود مانند در میان آسمان پدید گردد که جهان را روشن کند یک ساعت بماند و برود و تاریک شود، چون یک سوم شب بماند از سمت مشرق سپیدی پدید شود و دنیا را روشن کند و ساعتی بماند و برود و هنگام نماز شب رسد، سپس پیش از سپیده تاریک گردد [و آنگه سپیده بدمد] که از سوی مشرق صادق است و فرمود: هر که خواهد نماز شب را از نیمه شب بخواند می­تواند.

**[ترجمه]

بیان

قوله و یظلم أی البیاض مجازا و فی بعض النسخ بالتاء أی الدنیا و یمکن أن یکون المراد بالإضاءة ظهور الأنوار المعنویة للمقربین بسبب فتح أبواب سماء الرحمة و نزول الملائکة لإرشاد العباد و تنبیههم و ندائهم إیاهم من ملکوت السماوات کما ورد فی سائر الروایات و یمکن أن تکون أنوارا ضعیفة تخفی علی أکثر الناس فی أکثر الأوقات و تظهر علی أبصار العارفین الذین ینظرون بنور الله کما أن الملائکة یراهم الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و لا یراهم غیرهم و قد یقال ظهور البیاض کنایة عن نزول الملک الذی ینزل نصف اللیل إلی سماء الدنیا لینادی العباد فتضی ء له الدنیا أی یقوم الناس للعبادة فیظهر له نور من الأرض بسبب عبادتهم کما ورد فی الخبر أنهم یضیئون لأهل السماء ثم یذهب لأنهم ینامون قلیلا کما ورد من سیرة رسول الله صلی الله علیه و آله ثم یقومون إذا بقی ثلث اللیل و ظهور البیاض من قبل المشرق لأن الملک ینتقل إلیه ثم یظلم قبل الفجر أی ینامون قلیلا و بالجملة الخبر من المتشابهات و علمه عند من صدر عنه إن لم یکن من الموضوعات.

**[ترجمه]فاعل «یظلم» بیاض است و در بعضی نسخه ها که با تاء «تظلم» آمده است، فاعل آن الدنیا است. بسا مقصود از این روشنی ظهور انوار معنوی برای مقرّبان با گشودن درهای آسمان رحمت و فرو آمدن فرشتگان است، چنانچه در روایات دیگر است و بسا روشنی ضعیفی است که بیشتر اوقات بر بیشتر مردم پدیدار شود، و به دید عارفان آید که به نور خدا می­نگرند چنانچه انبیاء و اوصیاء فرشته ها را بینند و دیگران نبینند.

و بسا گفته اند: پدید شدن روشنی کنایه از فرود آمدن فرشته است که نیمه شب به آسمان دنیا آید و بنده ها را فریاد زند و دنیا بدو روشن گردد، یعنی بنده ها به عبادت برخیزند، و از عبادتشان نوری برآید، چنانچه در خبر است که برای اهل آسمان می­درخشند «سپس می­رود» چون پس از عبادت اندکی می­خوابند، چنانچه در روش رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم وارد است سپس در ثلث آخر شب برخیزند، و سپیدی از سوی مشرق برآید چون فرشته بدان سو گراید «باز پیش از سپیده دم تاریک شود.»؛ زیرا باز اندکی بخوابند، و خلاصه خبر متشابه است و علمش نزد اهل آسمان است، اگر درست باشد. - . کافی 3: 283 -

**[ترجمه]

«5»

الْخَرَائِجُ، رُوِیَ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: کُنْتُ بِالْحِیرَةِ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذْ أَقْبَلَ الرَّبِیعُ وَ قَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ عَادَ قُلْتُ أَسْرَعْتَ الِانْصِرَافَ قَالَ إِنَّهُ سَأَلَنِی عَنْ شَیْ ءٍ فَاسْأَلِ الرَّبِیعَ عَنْهُ فَقَالَ صَفْوَانُ وَ کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ الرَّبِیعِ لُطْفٌ فَخَرَجْتُ إِلَی الرَّبِیعِ وَ سَأَلْتُهُ فَقَالَ أُخْبِرُکَ بِالْعَجَبِ إِنَّ الْأَعْرَابَ خَرَجُوا یَجْتَنُونَ الْکَمْأَةَ فَأَصَابُوا فِی الْبَرِّ خَلْقاً مُلْقًی فَأَتَوْنِی بِهِ فَأَدْخَلْتُهُ عَلَی الْخَلِیفَةِ فَلَمَّا رَآهُ قَالَ نَحِّهِ وَ ادْعُ جَعْفَراً فَدَعَوْتُهُ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنِ الْهَوَاءِ مَا فِیهِ قَالَ فِی الْهَوَاءِ مَوْجٌ مَکْفُوفٌ قَالَ فَفِیهِ سُکَّانٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَا سُکَّانُهُ قَالَ خَلْقٌ أَبْدَانُهُمْ أَبْدَانُ الْحِیتَانِ وَ رُءُوسُهُمْ رُءُوسُ الطَّیْرِ وَ لَهُمْ أَعْرِفَةٌ کَأَعْرِفَةِ الدِّیَکَةِ وَ نَغَانِغُ کَنَغَانِغِ الدِّیَکَةِ وَ أَجْنِحَةٌ کَأَجْنِحَةِ الطَّیْرِ مِنْ أَلْوَانٍ أَشَدُّ بَیَاضاً مِنَ الْفِضَّةِ الْمَجْلُوَّةِ فَقَالَ الْخَلِیفَةُ هَلُمَّ الطَّشْتَ فَجِئْتُ بِهَا وَ فِیهَا ذَلِکَ الْخَلْقُ وَ إِذَا هُوَ وَ اللَّهِ کَمَا وَصَفَهُ جَعْفَرٌ فَلَمَّا خَرَجَ جَعْفَرٌ

ص: 338

قَالَ یَا رَبِیعُ هَذَا الشَّجَا الْمُعْتَرِضُ فِی حَلْقِی مِنْ أَعْلَمِ النَّاسِ.

**[ترجمه]خرائج: صفوان جمّال گفت که: در حیره به همراه امام صادق علیه السّلام بودم، ناگاه ربیع حاجب آمد و گفت: که امیر المؤمنین را اجابت کن، و درنگی نشد که آن حضرت بازگشت، گفتم: زود برگشتی، فرمود: او چیزی از من پرسید، تو از از آن ربیع بپرس، صفوان گوید: من با ربیع میانه خوبی داشتم نزد او رفتم و از او پرسیدم، گفت: خبر عجیبی به تو بدهم، عرب­های بیابان رفته بودند سماروغ بچینند، مخلوقی در بیابان افتاده بود، نزد منش آوردند، و من آن را نزد خلیفه بردم چون آن را دید، گفت: از من دورش کن و جعفر علیه السّلام را بخوان، او را خواندم .

منصور به او گفت: یا ابا عبد اللَّه به من بگو در هوا چیست؟ فرمود: در هوا موجی است خوددار، گفت: در آن ساکنی هست؟ فرمود: آری، گفت: سکانش چه باشند؟ فرمود: خلقی که بدنشان چون ماهی است، و سرشان چون پرنده، و مانند خروس یال دارند و نغنغ (سوراخ­های برآمده در گردن) و بال­های بسیار سفید چون پرنده ها به مانند نقره زلال شده.

خلیفه گفت: طشت را بیاور، آوردم و همان در وی بود، به خدا همچنان بود که جعفر علیه السّلام وصف کرده بود، و چون او بیرون شد، به من گفت: ای ربیع این که در گلویم گیر کرده از اعلم مردم است.

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی الکم ء نبات معروف و الجمع أکمؤ و کمأة أو هی اسم للجمع أو هی للواحد و الکم ء للجمع و قال النغنغ الفرج ذو الربلات و موضع بین اللهاة و شوارب الحنجور و اللحمة فی الحلق عند اللحام (1) و الذی یکون عند(2)

عنق البعیر إذا اجتر تحرک و قال الدیک بالکسر معروف و الجمع دیوک و أدیاک و دیکة کقردة و قال الشجا ما اعترض فی الحلق من عظم و

نحوه انتهی و لما کان ع مستحقا للخلافة متصفا بشرائطها دونه و لم یمکنه دفعه شبهه بالشجا المعترض فی الحلق الذی لا یمکن إساغته و لا دفعه و لعل المراد بالموج المکفوف البحر المواج المکفوف عن السیلان و یحتمل أن یکون إشارة إلی البحر المحیط و یکون هذا الحیوان مما ارتفع منه مع السحاب لکن ظاهر هذا الخبر و الخبر الآتی أنه بحر بین السماء و الأرض غیر المحیط.

**[ترجمه]فیروزآبادی گفته: الکمء گیاهی معروف است که به أکمؤ و کمأة جمع بسته می­شود و یا اسم جمع است یا بر مفرد اطلاق می­شود و منظور از نغنع نیز ظاهراً آویخته گوشتی حلق است و «الدیک» یعنی خروس و معروف است و جمع آن أدیاک و دیوک و دیکه است و مراد از «شجا» چیزی است که در گلو گیر کرده باشد. پایان.

چون آن حضرت سزاوار خلافت بوده و شرائط آن را داشته نه منصور و نمی­توانسته او را دفع کند به استخوانی تشبیه کرده که در گلو گیر کرده باشد، نه می شود فرو داد و نه بیرون انداخت، موج مکفوف دریای امواجی است که خوددار است و فرو نریزد، و بسا اشاره به دریای محیط باشد و ابر این جانور را از آنجا با خود آورده.

ولی ظاهر این خبر و خبر آینده این است که آن دریائی میان آسمان و زمین جز محیط است.

**[ترجمه]

«6»

کَشْفُ الْغُمَّةِ، قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ طَلْحَةَ: إِنَّ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام لَمَّا تُوُفِّیَ وَالِدُهُ عَلِیٌّ الرِّضَا علیه السلام وَ قَدِمَ الْخَلِیفَةُ إِلَی بَغْدَادَ بَعْدَ وَفَاتِهِ بِسَنَةٍ اتَّفَقَ أَنَّهُ خَرَجَ إِلَی الصَّیْدِ فَاجْتَازَ بِطَرَفِ الْبَلَدِ فِی طَرِیقِهِ وَ الصِّبْیَانُ یَلْعَبُونَ وَ مُحَمَّدٌ وَاقِفٌ مَعَهُمْ وَ کَانَ عُمُرُهُ یَوْمَئِذٍ إِحْدَی عَشْرَةَ سَنَةً فَمَا حَوْلَهَا فَلَمَّا أَقْبَلَ الْمَأْمُونُ انْصَرَفَ الصِّبْیَانُ هَارِبِینَ وَ وَقَفَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدٌ علیه السلام فَلَمْ یَبْرَحْ مَکَانَهُ فَقَرُبَ مِنْهُ الْخَلِیفَةُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ عَلَا قَدْ أَلْقَی عَلَیْهِ مَسْحَةً مِنْ قَبُولٍ فَوَقَفَ الْخَلِیفَةُ وَ قَالَ لَهُ یَا غُلَامُ مَا مَنَعَکَ مِنَ الِانْصِرَافِ مَعَ الصِّبْیَانِ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدٌ مُسْرِعاً یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَمْ یَکُنْ بِالطَّرِیقِ ضِیقٌ لِأُوَّسِعَهُ عَلَیْکَ بِذَهَابِی وَ لَمْ یَکُنْ لِی جَرِیمَةٌ فَأَخْشَاهَا وَ ظَنِّی بِکَ حَسَنٌ أَنَّکَ لَا تَضُرُّ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ فَوَقَفَ فَأَعْجَبَهُ کَلَامُهُ وَ وَجْهُهُ فَقَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ قَالَ مُحَمَّدٌ قَالَ ابْنُ مَنْ أَنْتَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا ابْنُ عَلِیٍّ الرِّضَا فَتَرَحَّمَ عَلَی أَبِیهِ وَ سَاقَ جَوَادَهُ إِلَی وِجْهَتِهِ وَ کَانَ مَعَهُ بُزَاةٌ فَلَمَّا بَعُدَ عَنِ الْعِمَارَةِ أَخَذَ بَازِیاً

ص: 339


1- 1. فی القاموس: عند اللهازم.
2- 2. فیه: فوق عنق.

فَأَرْسَلَهُ عَلَی دُرَّاجَةٍ فَغَابَ عَنْ عَیْنِهِ غَیْبَةً طَوِیلَةً ثُمَّ عَادَ مِنَ الْجَوِّ وَ فِی مِنْقَارِهِ سَمَکَةٌ صَغِیرَةٌ وَ بِهَا بَقَایَا الْحَیَاةِ فَعَجِبَ الْخَلِیفَةُ مِنْ ذَلِکَ غَایَةَ الْعَجَبِ ثُمَّ أَخَذَهَا فِی یَدِهِ إِلَی دَارِهِ فِی الطَّرِیقِ الَّذِی أَقْبَلَ مِنْهُ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَی ذَلِکَ الْمَکَانِ وَجَدَ الصِّبْیَانَ عَلَی حَالِهِمْ فَانْصَرَفُوا کَمَا فَعَلُوا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ أَبُو جَعْفَرٍ لَمْ یَنْصَرِفْ وَ وَقَفَ کَمَا وَقَفَ أَوَّلًا فَلَمَّا دَنَا مِنْهُ الْخَلِیفَةُ قَالَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ لَبَّیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَا فِی یَدِی فَأَلْهَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ بِمَشِیَّتِهِ فِی بَحْرِ قُدْرَتِهِ سَمَکاً صِغَاراً تَصِیدُهَا بُزَاةُ الْمُلُوکِ وَ الْخُلَفَاءِ فَیَخْتَبِرُونَ بِهَا سُلَالَةَ أَهْلِ النُّبُوَّةِ فَلَمَّا سَمِعَ الْمَأْمُونُ کَلَامَهُ عَجِبَ مِنْهُ وَ جَعَلَ یُطِیلُ نَظَرَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ أَنْتَ ابْنُ الرِّضَا حَقّاً وَ ضَاعَفَ إِحْسَانَهُ إِلَیْهِ.

قال علی بن عیسی إنی رأیت فی کتاب لم یحضرنی الآن اسمه أن البزاة عادت و فی أرجلها حیَّات خُضر و أنه سئل بعض الأئمة فقال قبل أن یفصح عن السؤال إن بین السماء و الأرض حیَّات خُضر تصیدها بُزاة شُهب یمتحن بها أولاد الأنبیاء و ما هذا معناه و الله أعلم (1).

**[ترجمه]کشف الغمّه: محمّد بن طلحه گفت: چون امام رضا علیه السّلام پدر امام نهم علیه السّلام درگذشت، یک سال پس از آن مأمون به بغداد آمد و روزی به شکار می­رفت در یک سوی شهر بر سر راهش کودک­ها بازی می­کردند و امام نهم که در حدود 11 سال داشت با آنان بود، چون مأمون رسید همه کودکان گریختند، و او ایستاد و از جای خود نجنبید. خلیفه نزدیک او شد و به او نگاهی کرد، و خدا مهر او را به دلش انداخت، و نزد او ایستاد و گفت: ای پسر چرا به همراه بچه ها نرفتی؟ بی درنگ گفت: یا امیرالمؤمنین راه تنگ نبود که با رفتن خود آن را برایت توسعه دهم، جرمی نداشتم که از تعقیبش نگران باشم، و به تو خوشبینم که بی­گناه را نیازاری، سخن و چهره وی او را خوش آمدند، به او گفت: نامت چیست؟ گفت: محمّد، گفت: پسر کیستی؟

گفت: یا امیر المؤمنین من پسر علی الرضایم، بر پدرش رحمت فرستاد، و اسبش را نزد او راند و بازی همراهش بود.

چون از شهر دور شد او را به دنبال دراجی روانه کرد، و مدّتی طولانی نهان شد و سپس از فضا بازگشت و ماهی خردی که هنوز رمقی داشت در نوکش بود، خلیفه از آن بسیار تعجب کرد، و آن را در مشت گرفت و از همان راه به خانه برگشت و چون به همانجا رسید کودکان را بر حال خود دید و همه با ورود او مانند بار یکم به کناری رفتند و امام نهم علیه السّلام نرفت و مانند بار یکم ایستاد.

چون خلیفه به او نزدیک شد، گفت: ای محمّد، فرمود: لبیک یا امیر المؤمنین، گفت: این چیست در کف من؟ و خدا به او الهام کرد که گفت: ای امیر المؤمنین خدا بخواستش در دریا به قدرتش ماهیان خردی آفریده که بازهای شاهان و خلفاء شکارشان کنند، و سلاله خاندان نبوّت را بدان بیازمایند، چون مأمون سخن او را شنید عجب کرد و از او خوشش آمد و پر بدو نگریست، و گفت: به راستی پسر رضا هستی و بدو دو چندان احسان نمود.

علی بن عیسی گفته: در کتابی که اکنون نامش در یادم نیست دیدم که بازها برگشتند و در چنگالشان مارهای سبزی بود، و از یک امام پرسش شد و پیش از آنکه موضوع سؤال گفته شود، فرمود: میان آسمان و زمین مارهای سبزیند که بازهای سرخ آن­ها را شکار کنند، و پیغمبرزاده ها را با آن آزمایش کنند و آنچه معنایش این بوده است، و اللَّه اعلم.

**[ترجمه]

«7»

الدَّلَائِلُ، لِلطَّبَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هِبَةِ اللَّهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنْ أَحْمَدَ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّهُ لَمَّا خَرَجَ مِنْ عِنْدِ الْمَنْصُورِ نَزَلَ الْحِیرَةَ فَبَیْنَا هُوَ بِهَا إِذْ أَتَاهُ الرَّبِیعُ فَقَالَ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَرَکِبَ إِلَیْهِ وَ قَدْ کَانَ وَجَدَ فِی الصَّحْرَاءِ صُورَةً عَجِیبَةً لَا تُعْرَفُ خِلْقَتُهَا ذَکَرَ مَنْ

وَجَدَهَا أَنَّهُ رَآهَا وَ قَدْ سَقَطَتْ مَعَ الْمَطَرِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَیْهِ قَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنِ الْهَوَاءِ أَیُّ شَیْ ءٍ فِیهِ قَالَ بَحْرٌ مَکْفُوفٌ قَالَ لَهُ فَلَهُ سُکَّانٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ مَا سُکَّانُهُ قَالَ أَبْدَانُهُمْ أَبْدَانُ الْحِیتَانِ وَ رُءُوسُهُمْ رُءُوسُ الطَّیْرِ وَ لَهُمْ

ص: 340


1- 1. و فی مفتاح الفلاح کما سیأتی نقله فی الباب الآتی« ان الغیم حین اخذ من ماء البحر تداخله سمک صغار فتسقط منه فیصطادها الملوک فیمتحنون بها سلالة النبوّة». و الروایة کما تقدم مرسلة علی ان نظائرها لا تخلو غالبا عن ضعف او ارسال و اللّه اعلم بحقیقة الحال.

أَعْرِفَةٌ کَأَعْرِفَةِ الدِّیَکَةِ وَ نَغَانِغُ کَنَغَانِغِ الدِّیَکَةِ وَ أَجْنِحَةٌ کَأَجْنِحَةِ الطَّیْرِ مِنْ أَلْوَانٍ أَشَدُّ بیاض [بَیَاضاً] مِنَ الْفِضَّةِ فَدَعَا الْمَنْصُورُ بِالطَّسْتِ فَإِذاً الْخَلْقُ فِیهَا لَا یَزِیدُ وَ لَا یَنْقُصُ فَأَذِنَ لَهُ فَانْصَرَفَ ثُمَّ قَالَ لِلرَّبِیعِ وَیْلَکَ یَا رَبِیعُ هَذَا الشَّجَا الْمُعْتَرِضُ فِی حَلْقِی مِنْ أَعْلَمِ النَّاسِ.

**[ترجمه]دلائل طبری: امام ششم علیه السّلام چون از نزد منصور بیرون آمد و به حیره منزل کرد در این میان که آن حضرت در حیره بود، ربیع نزد او آمد و گفت: امیر المؤمنین را اجابت کن، و به سوی او سوار شد که در بیابان صورت عجیبی یافته بود و از خلقت آن بی خبر بود و کسی که آن را یافته بود، گفته بود که: دیده با باران فرو افتاده و چون امام علیه السّلام نزد منصور رفت: گفت: یا ابا عبد اللَّه به من بگو در هوا چیست؟ فرمود: دریائی خوددار، گفت: ساکنانی دارد؟ فرمود: آری، گفت: آن­ها چیستند؟ فرمود: تنشان چون ماهی و سرشان چون پرنده و یال و نغنغ خروس دارند و بال­ها چون بال­های پرنده سفیدتر از نقره .

منصور طشت را خواست همان بی کم و بیش در آن بود و به امام اجازه برگشت داد و به ربیع گفت: وای بر تو ای ربیع، این استخوان که گلوی مرا گرفته داناترین مردم است.

**[ترجمه]

«8»

شَرْحُ النَّهْجِ، [شرح نهج البلاغة] لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْکَیْدُرِیِّ وَ لِابْنِ مَیْثَمٍ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالا: رُوِیَ أَنَّ زُرَارَةَ وَ هِشَاماً اخْتَلَفَا فِی الْهَوَاءِ أَ هُوَ مَخْلُوقٌ أَمْ لَا فَرَفَعَ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام بَعْضُ مَوَالِیهِ وَ قَالَ إِنِّی مُتَحَیِّرٌ فَإِنِّی أَرَی أَصْحَابَنَا یَخْتَلِفُونَ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا بِخِلَافٍ یُؤَدِّی إِلَی الْکُفْرِ وَ الضَّلَالِ.

**[ترجمه]شرح نهج کیدری و ابن میثم: روایت شده که زراره و هشام درباره هوا اختلاف داشتند که مخلوق است یا نه؟ و یکی از موالیان آن را به امام صادق علیه السّلام رسانید و گفت: من در این باره سرگردانم، چون اصحاب درباره آن اختلاف دارند، فرمود: این خلافی نیست که مایه کفر و گمراهی باشد.

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن الخطاء فی أمثال تلک الأمور التی لا تعلق لها بأصول الدین و لا فروعه لا یوجب ضلالا و وبالا بل یومئ إلی أن العلم بها لیس مما یورث للإنسان فضلا و کمالا ثم إنه یحتمل أن یکون اختلافهما فی وجود الهواء بمعنی الخلإ و البعد الذی هو مکان عند المتکلمین کما ذکره ابن میثم و قد تقدم کلامه فی ذلک فی الباب الأول و یحتمل أن یراد به الهواء الذی هو أحد العناصر.

فائدة اعلم أن فی عدد طبقات الهواء مع طبقات سائر العناصر بین الحکماء خلافا فقال نصیر الملة و الدین فی التذکرة طبقات العناصر ثمان طبقة للنار الصرفة ثم طبقة لما یمتزج من النار و الهواء الحار التی تتلاشی فیه الأدخنة المرتفعة من السفل و تتکون فیها الکواکب ذوات الأذناب و النیازک و ما یشبههما من الأعمدة و ذوات القرون و نحوها و ربما یوجد هذه الأمور المتکونة فی هذه الطبقة متحرکة بحرکة الفلک الأعظم ثم طبقة الهواء الغالب التی تحدث فیها الشهب ثم طبقة الزمهریریة الباردة التی هی منشأ السحب و الرعد و البرق و الصواعق ثم طبقة الهواء الحار الکثیف المجاور للأرض و الماء ثم طبقة الماء و بعض هذه الطبقة منکشفة عن الأرض عنایة من الحضرة الإلهیة لتکون مسکنا للحیوانات المتنفسة ثم طبقة الأرض المخالطة لغیرها التی تتولد فیها الجبال و المعادن و کثیر من النباتات و الحیوانات ثم طبقة الأرض الصرفة المحیطة بالمرکز.

ص: 341

و قیل إنها تسع ثامنها الطبقة الطینیة التی یخلط فیها الأرض بالماء و تاسعها طبقة الأرض الصرفة و باقی الطبقات علی النحو المذکور و قیل إنها سبع الأولی طبقة النار الصرفة ثم الطبقات الخمس التی تحت النار الصرفة علی النحو المذکور و سابع الطبقات هی طبقة الأرض و قیل إنها سبع الأولی طبقة للنار و طبقة للماء و الطبقات الثلاث الأخیرة التی تعلقت بالأرض بحالها علی النحو المذکور و الهواء ینقسم إلی طبقتین باعتبار مخالطة الأبخرة و عدمها إحداهما الهواء اللطیف الصافی من الأبخرة و الأدخنة و الهیئات المتصاعدة من کرتی الأرض و الماء بسبب أشعة الشمس و غیرها من الکواکب لأن تلک الهیئات تنتهی فی ارتفاعها إلی

حد لا یتجاوزه و هو من سطح الأرض و جمیع نواحیها أحد و خمسون میلا و کسر قریب من تسعة عشر فرسخا فمن هذه النهایة إلی کرة الأثیر هو الهواء الصافی و هو شفاف لا یقبل النور و الظلمة و الألوان کالأفلاک.

و ثانیتهما هی الهواء المتکاثف بما فیهما من الأجزاء الأرضیة و المائیة و شکل هذا الهواء شکل کرة محیطة بالأرض و الماء علی مرکزها و سطح مواز لسطحها لتساوی غایة ارتفاع الهیئات المذکورة عن مرکز الأرض فی جمیع النواحی المستلزم لکریة هذه الطبقة لکنها مختلفة القوام لأن الأقرب إلی الأرض أکثف من الأبعد لأن الألطف یتصاعد أکثر من الأکثف لکن لا یبلغ فی التکاثف بحیث یحجب ما وراءه عن الإبصار و هذه الکرة تسمی کرة البخار و عالم النسیم یعنی مهب الریاح لأن ما فوقها من الهواء الصافی ساکن لا یضطرب و تسمی کرة اللیل و النهار إذ هی القابلة للنور و الظلمة بما فیها من الأجزاء الأرضیة و المائیة القابلة لهما دون ما عداهما من الهواء الصافی.

و قال بعض المحققین منهم الأولی أن یقال طبقات العنصریات سبع أولاها طبقة النار الصرفة و ثانیتها طبقة الهواء الصافی الذی یصل إلیه الدخان و ثالثتها طبقة الهواء الذی یصل الدخان إلیه و لم یصل إلیه البخار و یتکون فی الطرف الأعلی منه النیازک و شبهها و فی الطرف الأدنی منه الشهب و رابعتها طبقة الهواء

ص: 342

الذی یصل إلیه البخار و یبقی علی برودته الحاصلة و هی الطبقة الزمهریریة التی تتکون فیها السحب و الرعد و البرق و الصواعق و خامستها طبقة الهواء الکثیف المجاور للأرض و الماء و سادستها طبقة الماء و سابعتها طبقة الأرض و هو الترتیب المختار عند بعض فی تفسیر قوله تعالی اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ بأن یکون المراد بالأرض غیر السماوات و ما فیها و قالوا إن الزرقة التی یظن الناس أنها لون السماء فإنها تظهر فی کرة البخار لأنه لما کان الألطف منه أشد صعودا عن الأکثف کانت الأجزاء القریبة من سطح کرة البخار أقل قبولا للضوء لکثرة البعد و اللطافة من الأجزاء القریبة من الأرض و لهذا تکون کالظلمة بالنسبة إلی هذه الأجزاء فیری الناظر فی کرة البخار لونا متوسطا بین الظلام و الضیاء لأن الناظر إذا رأی شیئا مظلما من خلف شی ء مضی ء رأی لونا مخلوطا من الظلمة و الضیاء أو لأن کرة البخار مستضیئة دائما بأشعة الکواکب و ما وراءها لعدم قبول الضوء کالمظلم بالنسبة إلیها فإذا نفذ نور البصر من الأجزاء المستنیرة بأشعة الکواکب و وصل إلی المظلم رأی الناظر ما فوقه من الجو المظلم بما یمازجه من الضیاء الأرضی و الضیاء الکوکبی لونا متوسطا بین الظلام و الضیاء و هو اللون اللاجوردی کما إذا نظرنا من وراء جسم مشف أحمر مثلا إلی جسم أخضر فإنه یظهر لنا لون مرکب من الحمراء و الخضرة و هذا اللون اللاجوردی أشد الألوان مناسبة و تقویة بالنسبة إلی الأبصار فظهوره للأبصار إنما هو من العنایة الإلهیة لیکون للناظرین المتأملین فی السماوات لذة و قوة للأبصار فی النظر کما یکون لعقولهم لذة عقلیة فی التأمل فیها.

**[ترجمه]دلالت دارد که خطاء در این گونه اموری که ربطی به اصول و فروع دین ندارد سبب گمراهی و عذاب نیست و اشاره دارد که دانستن آن­ها برای آدمی فضل و کمال نیست، و بسا که اختلاف آن­ها در وجود هوا به معنی خلاء بوده و بُعدی که متکلمان آن را مکان دانند چنانچه ابن میثم گفته، و یا مقصود هوائی باشد که از عناصر است.

فائده در طبقات هوا و عناصر دیگر

میان حکماء خلاف است، خواجه نصیر در تذکره گفته طبقات عناصر هشت است.

1.

طبقه آتش صرف.

2.

طبقه مخلوط از آتش و هوای سوزان که دودهای برآمده از زمین در آن نابود شدند، و ستاره های دنباله­دار و تیر شهاب و مانند آن از ستون­های سوزان و شاخ­دار در آن پدید شوند، و بسا که به همراه فلک اعظم بچرخند.

3.

طبقه هوای غالب که در آن شهاب­ها پدید آیند.

4.

طبقه زمهریر سرد که منشأ پیدایش ابر و رعد و برق و صاعقه است.

5.

هوای گرم و درهم مجاور زمین و آب.

6.

طبقه آب که مقداری از کره آن باز است و زمین خشک پیدا است به عنایت خداوند برای آنکه مسکن جانداران نفس کش باشد.

7.

طبقه زمین آمیخته با دیگر عناصر که در آن کوه و معدن و بسیاری از گیاهان و جانوران پدید آیند.

8.

طبقه زمین صرف گرد مرکز، برخی، نُه شمرده اند .

طبقه گل که خاک مخلوط به آب است و نهم طبقه خاک صرف.

برخی 7 شمرده یکم طبقه آتش خالص و 5 طبقه زیر آن و طبقه خاک خالص و گفته اند: 7 طبقه چنین است، 1 طبقه آتش خالص و 2 طبقه آب و 3 طبقه از زمین و 2 طبقه هواء.

یکی: هواء خالص لطیف که آلوده به بخار و دود که از زمین و آب برآیند.

دوم: هواء درهم با اجزاء زیر زمین و آب که دود و بخار است، و شکل این طبقه از هواء چون کره ای است گرد زمین و آب که مرکزش همان است و سطح زبرینش از هر سو در ارتفاع مساوی است و کم و بیش ندارد چون کره است ولی در قوام خود اختلاف دارد؛ زیرا نزدیک­ترش به زمین درهم تر از دورتر است ، چون لطیف تر از درهم تر بیشتر بالا رود ، ولی درهم بودنش تا آنجا نیست که پرده پس از خود گردد و مانع دید آن باشد.

این کره را، کره بخار و جهان نسیم نامند؛ چون وزش بادها از آن است و هوای بالاتر خالص و آرام است و جنبشی ندارد، و کره شب و روز هم نام دارد؛ زیرا روشنی روز و تاریکی شب در آن نمودارند نه در هوای خالص.

و یکی از محققان آن­ها گفته: بهتر این است که عناصر را هفت طبقه دانیم به این ترتیب: 1- آتش خالص، 2- هوای خالص بی دود، 3- هوا: با دود و بی بخار که در بالایش جرقه ها و مانند آن پدید گردند و در زیرش تیرهای شهاب، 4- طبقه هوا با بخار که بسیار سرد است و آن طبقه زمهریریه است که در آن ابر و رعد و برق و صاعقه پدید شوند، 5- طبقه هواء درهم مجاور زمین و آب، 6- طبقه آب، 7- طبقه زمین.

و این ترتیب را برخی پسندیدند در تفسیر قول خدای تعالی: « اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَ. - . طلاق / 12 - » {خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آنها هفت زمین آفرید.}

و گفتند: کبودی که مردم گمان برند رنگ آسمان است، نمودی است در کره بخار هوا برای آنکه چون هوای لطیف تر بیشتر از درهم تر بالا می­رود، آن قسمتی که نزدیک روی کره بخار است کمتر از قسمت زیرین روشنی پذیر است و تاریک می­نماید و بیننده چون در کره بخار نگاه کند، رنگی میان تاریکی و روشنی بیند، یا برای اینکه کره بخار همیشه در درخشش اختران است و آنچه در پس آن است، و چون پرتو پذیر نیست به دید ما تاریکی نما است و از پس اجزاء نورپذیر هوا رنگی میان روشنی و تاریکی نشان می­دهد که رنگ لاجورد است، چنانچه اگر از پشت آینه سرخ، جسم سبزی را بنگریم به نفس نماید که ترکیبی از سرخ و سبز است.

و رنگ لاجوردی برای چشم از همه رنگ­ها بهتر است و ظهورش برابر چشم­ها یک لطف خداداد است تا بینندگان از نگاه به آسمان لذت برند و چشمشان نیرو گیرد چنانچه عقلشان از اندیشه در آن لذت معنوی برد.

**[ترجمه]

أقول

هذا ما قالوا فی ذلک رجما بالغیب و أخذا بالظن و الله یعلم حقائق مخلوقاته و حججه الکرام علیهم السلام.

ص: 343

**[ترجمه]این­ها است که به گمان پردازی درباره آن گفته اند، و خدا و حجج گرامش علیهم السلام به­ حقائق آفریده هایش داناتر است .

**[ترجمه]

باب 28 السحاب و المطر و الشهاب و البروق و الصواعق و القوس و سائر ما یحدث فی الجو

الآیات

البقرة: الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (1) و قال تعالی إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (2)

الأنعام: وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ ءٍ(3)

الأعراف: وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (4)

الرعد: هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ (5)

ص: 344


1- 1. البقرة: 22.
2- 2. البقرة: 64.
3- 3. الأنعام: 99.
4- 4. الأعراف: 57.
5- 5. الرعد: 12- 13.

إبراهیم: وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ (1)

الحجر: إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ (2) و قال تعالی وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ (3)

النحل: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ (4) و قال تعالی وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (5)

الحج: وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (6) و قال تعالی أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ(7)

المؤمنون: وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فِیها فَواکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ (8)

النور: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشاءُ یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ

ص: 345


1- 1. إبراهیم: 32.
2- 2. الحجر: 18.
3- 3. الحجر: 21- 22.
4- 4. النحل: 10.
5- 5. النحل: 65.
6- 6. الحجّ: 5.
7- 7. الحجّ: 63.
8- 8. المؤمنون: 18- 19.

لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ(1)

الفرقان: وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً وَ نُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً(2)

النمل: وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ إلی قوله تعالی وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ (3)

العنکبوت: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّهُ (4)

الروم: وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (5) و قال تعالی اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ (6)

لقمان: وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ (7)

ص: 346


1- 1. النور: 43- 44.
2- 2. الفرقان: 48- 50.
3- 3. النمل: 60- 64.
4- 4. العنکبوت: 63.
5- 5. الروم: 24.
6- 6. الروم: 48- 51.
7- 7. لقمان: 10.

فاطر: وَ اللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَحْیَیْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها کَذلِکَ النُّشُورُ(1)

الصافات: إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (2)

الزمر: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ (3)

المؤمن: هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ آیاتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً(4)

حمعسق: هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ(5)

الزخرف: وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ تُخْرَجُونَ (6)

الجاثیة: وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (7)

ق: وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ (8)

الذاریات: وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً فَالْحامِلاتِ وِقْراً فَالْجارِیاتِ یُسْراً فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً(9)

ص: 347


1- 1. فاطر: 9.
2- 2. الصافّات: 10.
3- 3. الزمر: 21.
4- 4. المؤمن: 13.
5- 5. الشوری: 28.
6- 6. الزخرف: 11.
7- 7. الجاثیة: 5.
8- 8. ق: 9- 11.
9- 9. الذاریات: 1- 4.

القمر: فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ(1)

الواقعة: أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ (2)

الجن: وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً إلی قوله تعالی وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً(3)

lt;meta info="- الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ - . بقره / 22 - .{همان [خدایی] که زمین را برای شما فرشی [گسترده]، و آسمان را بنایی [افراشته] قرار داد؛ و از آسمان آبی فرود آورد؛ و بدان از میوه ها رزقی برای شما بیرون آورد؛ پس برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که خود می دانید.}

- إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ. - . بقره / 164 -

{راستی که در آفرینش آسمانها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، و کشتیهایی که در دریا روانند با آنچه به مردم سود می رساند، و [همچنین] آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده، و با آن، زمین را پس از مردنش زنده گردانیده، و در آن هر گونه جنبنده ای پراکنده کرده، و [نیز در] گردانیدن بادها، و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است، برای گروهی که می اندیشند، واقعاً نشانه هایی [گویا] وجود دارد.}

- وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ ءٍ - . أنعام / 99 - .

{ و اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد؛ پس به وسیله آن از هر گونه گیاه برآوردیم.} - وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. - . أعراف / 57 -

{و اوست که بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده رسان می فرستد، تا آن گاه که ابرهای گرانبار را بردارند، آن را به سوی سرزمینی مرده برانیم، و از آن، باران فرود آوریم؛ و از هر گونه میوه ای [از خاک ]برآوریم. بدینسان مردگان را [نیز از قبرها] خارج می سازیم، باشد که شما متذکر شوید.}

- هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ *وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ - . رعد / 12- 13 - .

{اوست کسی که برق را برای بیم و امید به شما می نمایاند، و ابرهای گرانبار را پدیدار می کند. رعد، به حمد او، و فرشتگان [جملگی] از بیمش تسبیح می گویند، و صاعقه ها را فرو می فرستند و با آنها هر که را بخواهد، مورد اصابت قرار می دهد، در حالی که آنان در باره خدا مجادله می کنند، و او سخت کیفر است.}

- وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ . - . إبراهیم / 32 -

{خداست که آسمانها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی فرستاد، و به وسیله آن از میوه ها برای شما روزی بیرون آورد.}

- إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ - . حجر / 18 - .

{مگر آن کس که دزدیده گوش فرا دهد که شهابی روشن او را دنبال می کند.}

- وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ * وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ. - . حجر / 20- 21 - {و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست، و ما آن را جز به اندازه ای معین فرو نمی فرستیم. و بادها را باردارکننده فرستادیم و از آسمان، آبی نازل کردیم، پس شما را بدان سیراب نمودیم، و شما خزانه دار آن نیستید.}

- هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ - . نحل / 10 - .

{اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد که [آب] آشامیدنی شما از آن است، و روییدنی[هایی] که [رمه های خود را] در آن می چرانید [نیز] از آن است.}

- وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ. - . نحل / 65 -

{و خدا از آسمان آبی فرود آورد و با آن زمین را پس از پژمردنش زنده گردانید، قطعاً در این [امر] برای مردمی که شنوایی دارند نشانه ای است.}

- وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ. - . حج / 5 -

{و زمین را خشکیده می بینی و[لی] چون آب بر آن فرود آوریم به جنبش درمی آید و نمو می کند و از هر نوع [رستنیهای] نیکو می رویاند.}

- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ. - . حج / 63 -

{آیا ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرو فرستاد و زمین سرسبز گردید؟ آری، خداست که دقیق و آگاه است.}

- وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ * فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فِیها فَواکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ - . مؤمنون / 18- 19 - .

{و از آسمان، آبی به اندازه [معیّن] فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم، و ما برای از بین بردن آن مسلّماً تواناییم. پس برای شما به وسیله آن باغهایی از درختان خرما و انگور پدیدار کردیم که در آنها برای شما میوه های فراوان است و از آنها می خورید.} - أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشاءُ یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ * یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ. - . نور / 43- 44 -

{آیا ندانسته ای که خدا[ست که] ابر را به آرامی می راند، سپس میان [اجزاء] آن پیوند می دهد، آنگاه آن را متراکم می سازد، پس دانه های باران را می بینی که از خلال آن بیرون می آید، و [خداست که] از آسمان از کوههایی [از ابر یخ زده ]که در آنجاست تگرگی فرو می ریزد؛ و هر که را بخواهد بدان گزند می رساند، و آن را از هر که بخواهد باز می دارد. نزدیک است روشنیِ برقش چشمها را بِبَرَد. خداست که شب و روز را با هم جابجا می کند. قطعاً در این [تبدیل] برای دیده وران [درس] عبرتی است.}

- وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً * لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً وَ نُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً * وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً. - . فرقان / 48- 50 -

{و اوست آن کس که بادها را نویدی پیشاپیش رحمت خویش [=باران] فرستاد و از آسمان، آبی پاک فرود آوردیم، تا به وسیله آن سرزمینی پژمرده را زنده گردانیم و آن را به آنچه خلق کرده ایم -از دامها و انسانهای بسیار- بنوشانیم. و قطعاً آن [پند] را میان آنان گوناگون ساختیم تا توجه پیدا کنند، و[لی ] بیشتر مردم جز ناسپاسی نخواستند.}

وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بل هُم قومٌ یَعدلونَ * اَمَّن جَعلَ الأَرضَ قَراراً و جَعلَ خِلالَها اَنهاراً و جَعلَ لها رواسیَ و جَعلَ بینَ البَحرینِ حاجِزاً أَءلِهٌ معَ اللِه بل أَکثرُهُم لا یَعلمونَ * اَمّنَ یُجیبُ المُضطرَّ اذا دَعا و یَکشفُ السَّوءَ و یَجعلکُم خَلفاءَ الأَض ِاَءلهٌ معَ اللِِه قلیلاً ما تَذکَّرونَ * اَمّنَ یَهدیکُم فی ظُلماتِ البَرِّ و البحرِ و مَن یُرسلُ الرِّیاحَ بُشراً بینَ - یدی رحمَتهِ اَءلهٌ معَ اللِه تَعالی عمّا یُشرکونَ * اَمّنَ یَبدأُ الخلقَ ثمَّ یُعیده وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ. - . نمل / 60 - 64 -

{[آیا آنچه شریک می پندارند بهتر است] یا آن کس که آسمانها و زمین را خلق کرد و برای شما آبی از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، باغهای بهجت انگیز رویانیدیم. کار شما نبود که درختانش را برویانید. آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه آنان قومی منحرفند. [آیا شریکانی که می پندارند بهتر است] یا آن کس که زمین را قرارگاهی ساخت و در آن رودها پدید آورد و برای آن، کوه ها را [مانند لنگر] قرار داد، و میان دو دریا برزخی گذاشت؟ آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه بیشترشان نمی دانند. یا [کیست] آن کس که درمانده را -چون وی را بخواند- اجابت می کند، و گرفتاری را برطرف می گرداند، و شما را جانشینان این زمین قرار می دهد؟ آیا معبودی با خداست؟ چه کم پند می پذیرید. یا آن کس که شما را در تاریکیهای خشکی و دریا راه می نماید و آن کس که بادها[ی باران زا] را پیشاپیش رحمتش بشارتگر می فرستد؟ آیا معبودی با خداست؟ خدا برتر [و بزرگتر] است از آنچه [با او ]شریک می گردانند. یا آن کس که خلق را آغاز می کند و سپس آن را بازمی آورد، و آن کس که از آسمان و زمین به شما روزی می دهد؟}

- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّهُ - . عنکبوت / 63 - .

{و اگر از آنان بپرسی: «چه کسی از آسمان، آبی فرو فرستاده و زمین را پس از مرگش به وسیله آن زنده گردانیده است؟» حتماً خواهند گفت: «الله.»}

- وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ. - . روم / 24 -

{و از نشانه های او [اینکه] برق را برای شما بیم آور و امیدبخش می نمایاند، و از آسمان به تدریج آبی فرو می فرستد، که به وسیله آن، زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. در این [امر هم] برای مردمی که تعقل می کنند، قطعاً نشانه هایی است.} - اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ * وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ * فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ * وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ - . روم / 48- 51 - .

{خدا همان کسی است که بادها را می فرستد و ابری برمی انگیزد و آن را در آسمان -هر گونه بخواهد- می گستراند و انبوهش می گرداند، پس می بینی باران از لابلای آن بیرون می آید. و چون آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، رسانید، بناگاه آنان شادمانی می کنند. و قطعاً پیش از آنکه بر ایشان فرو ریزد، [آری،] پیش از آن سخت نومید بودند. پس به آثار رحمت خدا بنگر که چگونه زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. در حقیقت، هم اوست که قطعاً زنده کننده مردگان است، و اوست که بر هر چیزی تواناست. و اگر بادی [آفت زا] بفرستیم و [کِشت خود را] زردشده ببینند، قطعاً پس از آن کفران می کنند.}

- وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ. - . لقمان / 10 -

{و از آسمان آبی فرو فرستادیم و از هر نوع [گیاه] نیکو در آن رویانیدیم.}

- اللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَحْیَیْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها کَذلِکَ النُّشُور - . فاطر / 9 - .

{و خدا همان کسی است که بادها را روانه می کند؛ پس [بادها] ابری را برمی انگیزند، و [ما] آن را به سوی سرزمینی مرده راندیم، و آن زمین را بدان [وسیله]، پس از مرگش زندگی بخشیدیم؛ رستاخیز [نیز ]چنین است.}

- إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ - . صافات / 10 - .

{مگر کسی که [از سخن بالاییان] یکباره استراق سمع کند، که شهابی شکافنده از پی او می تازد!} - أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ. - . زمر / 21 -

{مگر ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرود آورد پس آن را به چشمه هایی که در [طبقات زیرین] زمین است راه داد، آنگاه به وسیله آن کشتزاری را که رنگهای آن گوناگون است بیرون می آورد، سپس خشک می گردد، آنگاه آن را زرد می بینی، سپس خاشاکش می گرداند. قطعاً در این [دگرگونیها] برای صاحبان خرد عبرتی است.}

- هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ آیاتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً. - . مؤمن / 13 -

{اوست آن کس که نشانه های خود را به شما می نمایاند و برای شما از آسمان روزی می فرستد، و جز آن کس که توبه کار است [کسی] پند نمی گیرد.}

- هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِیدُ - . شوری / 28 - .

{اوست کسی که باران را -پس از آنکه [مردم] نومید شدند- فرود می آورد، و رحمت خویش را می گسترد و هموست سرپرست ستوده.}

- وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ تُخْرَجُونَ. - . زخرف / 11 -

{و آن کس که آبی به اندازه از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، سرزمینی مرده را زنده گردانیدیم؛ همین گونه [از گورها] بیرون آورده می شوید.}

- وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ. - . جاثیه / 5 -

{و [نیز در] پیاپی آمدن شب و روز، و آنچه خدا از روزی از آسمان فرود آورده و به [وسیله] آن، زمین را پس از مرگش زنده گردانیده است؛ و [همچنین در] گردش بادها [به هر سو،] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است.}

- وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ * وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ * رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ - . ق / 9- 11 - .

{و از آسمان، آبی پر برکت فرود آوردیم، پس بدان [وسیله] باغها و دانه های دروکردنی رویانیدیم. و درختان تناور خرما که خوشه[های] روی هم چیده دارند. [اینها همه] برای روزیِ بندگان [من] است، و با آن [آب] سرزمین مرده ای را زنده گردانیدیم؛ رستاخیز [نیز] چنین است.}

- وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً * فَالْحامِلاتِ وِقْراً * فَالْجارِیاتِ یُسْراً * فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً . - . ذاریات / 1- 4 -

{سوگند به بادهای ذره افشان و ابرهای گرانبار، و سبک سیران، و تقسیم کنندگان کار[ها].}

- فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ - . قمر / 11 - .

{پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم.}

- أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ * لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ. - . واقعه / 68- 70 -

{آیا آبی را که می­نوشید دیده­اید؟ آیا شما آن را از [دل] ابر سپید فرود آورده اید، یا ما فرودآورنده ایم؟ اگر بخواهیم آن را تلخ می گردانیم، پس چرا سپاس نمی دارید؟}

- وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً * وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً * و أَنّا لا نَدری اَشرٌّ اُریدَ بِمَن فِی الأَرضِ اَم اَرادَ بِهِم رَبُّهُم رَشَداً * و اَنّا منَّا الصّالِحونَ و مِنّا دونَ ذلکَ کُنّا طَرائقَ قَدداً * و اَنّا ظَنَنّا اَن لَن نُعجزَ اللهَ فِی الأرضِ و لن نُعجزَه هَرباً * و اَنّا لمّا سَمِعنا الهُدی ءامَنّا بِه فَمَن یُؤمِن بِربِّه فَلا یَخافُ بَخساً و لا رَهَقاً * و اَنّا مِنّا المُسلمونَ و مِنّا القاسِطونَ فَمَن اَسلمَ فَاُولئِکَ تَحَرّوا رَشَداً * و اَمّا القاسِطونَ فَکانوا لِجهَنَّمَ حَطَباً * وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً - . جن / 8- 16 - .

{و ما بر آسمان دست یافتیم و آن را پر از نگهبانان توانا و تیرهای شهاب یافتیم. و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم، [اما] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد. و ما [درست] نمی دانیم که آیا برای کسانی که در زمینند بدی خواسته شده یا پروردگارشان برایشان هدایت خواسته است؟ و از میان ما برخی درستکارند و برخی غیر آن، و ما فرقه هایی گوناگونیم. و ما می دانیم که هرگز نمی توانیم در زمین خدای را به ستوه آوریم، و هرگز او را با گریز [خود] درمانده نتوانیم کرد و ما چون هدایت را شنیدیم بدان گرویدیم؛ پس کسی که به پروردگار خود ایمان آورد، از کمی [پاداش] و سختی بیم ندارد. و از میان ما برخی فرمانبردار و برخی از ما منحرفند: پس کسانی که به فرمانند، آنان در جستجوی راه درستند، ولی منحرفان، هیزم جهنم خواهند بود.» و اگر [مردم] در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم.}

**[ترجمه]

تفسیر

وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً قال البیضاوی خروج الثمار بقدرة الله و مشیته و لکن جعل الماء الممزوج بالتراب سببا فی إخراجها و مادة لها کالنطفة للحیوان بأن أجری عادته بإفاضة صورها و کیفیاتها علی المادة الممزوجة منهما أو أبدع فی الماء قوة فاعلة و فی الأرض قوة قابلة تتولد من اجتماعهما أنواع الثمار و هو قادر علی أن یوجد الأشیاء کلها بلا أسباب و مواد کما أبدع نفوس الأسباب و المواد و لکن له فی إنشائها مدرجا من حال إلی حال صنعا و حکما یجدد فیها لأولی الأبصار عبرا و سکونا إلی عظم قدرته لیس فی إیجادها دفعة و من الأولی للابتداء سواء أرید بالسماء السحاب فإن ما علاک سماء أو الفلک فإن المطر یبتدئ من السماء إلی السحاب و منه إلی الأرض علی ما دلت علیه الظواهر أو من أسباب سماویة تثیر الأجزاء الرطبة من أعماق الأرض إلی جو الهواء فتنعقد سحابا ماطرا(4).

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قیل إنما جمع السماوات و أفرد الأرض لأن السماوات طبقات متفاصلة بالذات مختلفة بالحقیقة بخلاف الأرضین بِما یَنْفَعُ النَّاسَ أی ینفعهم أو بالذی ینفعهم وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ من الأولی

ص: 348


1- 1. القمر: 11.
2- 2. الواقعة: 68- 70.
3- 3. الجن: 8- 16.
4- 4. أنوار التنزیل: ج 1، ص 46.

للابتداء و الثانیة للبیان و قال البیضاوی السماء یحتمل الفلک و السحاب و جهة العلو(1) و قال الرازی فإن قیل أ فتقولون إن الماء ینزل من السماء علی الحقیقة أو من السحاب أو تجوزون ما قاله بعضهم من أن الشمس تؤثر فی الأرض فتخرج منها أبخرة متصاعدة فإذا وصلت الجو بردت فثقلت فنزلت من فضاء المحیط إلی ضیق المرکز اتصلت فتتولد من اتصال بعض تلک الذرات

بالبعض قطرات هی قطرات المطر قلنا بل نقول إنه ینزل من السماء کما ذکر الله تعالی و هو الصادق فی خبره و إذا کان قادرا علی إمساک الماء فی السحاب فأی بعد فی أن یمسکه فی السماء و أما قول من یقول إنه من بخار الأرض فهذا ممکن فی نفسه لکن القطع بأنه کذلک لا یمکن إلا بعد القول بنفی الفاعل المختار و قدم العالم و ذلک کفر لأنا متی جوزنا أن الفاعل المختار قادر علی خلق الجسم فکیف یمکننا مع إمکان هذا القسم أن نقطع بما قالوه (2)

انتهی.

فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ أی بالنبات مجازا وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ قال البیضاوی عطف علی أنزل کأنه استدل بنزول المطر و تکون النبات به و بث الحیوانات فی الأرض أو علی أحیا فإن الدواب ینمون بالخصب و یعیشون بالحیا و البث النشر و التفریق (3)

و قال الرازی فی تصریف الریاح وجه الاستدلال أنها مخلوقة علی وجه یقبل التصریف و هو الرقة و اللطافة ثم إنه سبحانه یصرفها علی وجوه (4)

یقع بها النفع العظیم فی الإنسان و الحیوانات ثم ذلک من وجوه أحدها أنها مادة النفس التی لو انقطع ساعة عن الحیوان لمات لا جرم کان وجدانه أسهل من وجدان کل شی ء و بعد الهواء الماء لأن الماء لا بد

ص: 349


1- 1. أنوار التنزیل: ج 1، ص 126.
2- 2. مفاتیح الغیب: ج 2، ص 100، لکن مع وجود الدلائل القاطعة الحاصلة من التجارب العلمیة یمکن حصول العلم العادی به کحصول العلم بوجود سائر المعالیل الطبیعیة عند وجود عللها.
3- 3. أنوار التنزیل: ج 1، ص 126.
4- 4. فی المصدر: علی وجه یقع به.

فیه من تکلف الاغتراف بخلاف الهواء فإن الآلات المهیأة لجذبه حاضرة أبدا ثم بعد الماء الحاجة إلی الطعام شدیدة لکن دون الحاجة إلی الماء فلا جرم کان تحصیل الطعام أصعب من تحصیل الماء و بعد الطعام الحاجة إلی تحصیل المعاجین و الأدویة النادرة قلیلة فلا جرم عزت هذه الأشیاء و بعد المعاجین الحاجة إلی أنواع الجواهر من الیواقیت و الزبرجد نادرة جدا و لا جرم کانت فی نهایة العزة فثبت أن کلما کان الاحتیاج إلیه أشد کان وجدانه أسهل و کلما کان الاحتیاج إلیه أقل کان وجدانه أصعب و ما ذلک إلا رحمة منه علی العباد و لما کانت الحاجة إلی رحمة الله أعظم الحاجات نرجو أن یکون وجدانها أسهل من وجدان کل شی ء و ثانیها لو لا تحرک الهواء لما جرت الفلک و هذا مما لا یقدر علیه أحد إلا الله تعالی فلو أراد کل من فی العالم أن یقلب الریح من الشمال إلی الجنوب إذا کان الهواء ساکنا أن یحرکه لتعذر.

وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ سمی السحاب سحابا لانسحابه فی الهواء و معنی التسخیر التذلیل و إنما سماه مسخرا لوجوه أحدها أن طبع الماء یقتضی النزول فکان بقاؤه فی جو الهواء علی خلاف الطبع فلا بد من قاهر یقسره علی ذلک و لذلک سماه بالمسخر الثانی أن هذا السحاب لو دام لعظم ضرره من حیث إنه یستر ضوء الشمس و یکثر الأمطار و لو انقطع لعظم ضرره لأنه یفضی إلی القحط و عدم العشب الثالث أن السحاب لا یقف فی موضع معین بل یسوقه الله تعالی بواسطة تحریک الریاح إلی حیث أراد و شاء و ذلک هو التسخیر(1)

انتهی.

لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ قال البیضاوی یتفکرون فیها و ینظرون إلیها بعیون عقولهم و الکلام المجمل فی دلالة هذه الآیات علی وجود الإله و وحدته أنها أمور ممکنة وجد کل منها بوجه مخصوص من وجوه محتملة و أنحاء مختلفة إذ کان من الجائز مثلا أن لا تتحرک السماوات أو بعضها کالأرض و أن تتحرک بعکس حرکتها

ص: 350


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 2، ص 102.

و بحیث تصیر المنطقة دائرة مارة بالقطبین و أن لا یکون لها أوج و حضیض أصلا أو علی هذا الوجه لبساطتها و تساوی أجزائها فلا بد لها من موجد قادر حکیم یوجدها علی ما تستدعیه حکمته و تقتضیه مشیته متعالیا عن معارضة غیره إذ لو کان معه إله یقدر علی ما یقدر علیه الآخر فإن توافقت إرادتهما فالفعل إن کان لهما لزم اجتماع مؤثرین علی أثر واحد و إن کان لأحدهما لزم ترجیح الفاعل بلا مرجح و عجز الآخر النافی لإلهیته و إن اختلفت لزم التمانع و التطارد کما أشار إلیه بقوله تعالی لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا(1) انتهی.

و أقول قد مر فی کتاب التوحید بسط القول فی الاستدلال بحدوث تلک الأشیاء و إمکانها علی افتقارها إلی صانع قدیم واجب بذاته و اشتمالها علی الحکم المتناهیة علی قدرته سبحانه و علمه و حکمته و لطفه و بانتظامها و تلازمها علی وحدة صانعها فلا نعید الکلام فیها وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً قال الرازی اختلف الناس فیه فقال الجبائی إنه تعالی ینزل الماء من السماء إلی السحاب و من السحاب إلی الأرض قال لأن ظاهر النص یقتضی نزول المطر من السماء و العدول عن الظاهر إلی التأویل إنما یحتاج إلیه عند قیام الدلیل علی أن إجراء اللفظ علی ظاهره غیر ممکن و فی هذا الموضع لم یقم دلیل علی امتناع نزول المطر من السماء فوجب إجراء اللفظ علی ظاهره و أما قول من یقول إن البخارات الکثیرة تجتمع فی باطن الأرض ثم تصعد و ترتفع إلی الهواء فینعقد الغیم منها و یتقاطر و ذلک هو المطر فقد احتج الجبائی علی فساده بوجوه الأول أن البرد قد یوجد فی وقت الحر بل فی صمیم الصیف و نجد المطر فی أبرد وقت ینزل غیر جامد و ذلک یبطل قولهم الثانی إن البخارات إذا ارتفعت و تصاعدت و تفرقت لم یتولد منها قطرات الماء الثالث لو کان تولد المطر من صعود البخارات فالبخارات دائمة الارتفاع من البحار فوجب أن یدوم هناک نزول المطر و حیث لم یکن الأمر کذلک علمنا

ص: 351


1- 1. أنوار التنزیل: ج 1، ص 126.

فساد قولهم قال فثبت بهذه الوجوه أنه لیس تولد المطر من بخار الأرض.

ثم قال و القوم إنما احتاجوا إلی هذا القول لأنهم اعتقدوا أن الأجسام قدیمة و إذا کان الأمر کذلک امتنع دخول الزیادة و النقصان فیها و حینئذ لا معنی لحدوث الحوادث إلا اتصاف تلک الذوات (1)

بصفة بعد أن کانت موصوفة بصفات أخری فلهذا السبب احتالوا فی تکوین کل شی ء عن مادة معینة و أما المسلمون فلما اعتقدوا أن الأجسام محدثة و أن خالق العالم فاعل مختار قادر علی خلق الأجسام کیف شاء و أراد فعند هذا لا حاجة إلی استخراج هذه التکلفات فثبت أن ظاهر القرآن یدل علی أن الماء إنما

ینزل من السماء و لا دلیل علی امتناع هذا الظاهر فوجب القول بحمله علی ظاهره فثبت أن الحق سبحانه ینزل المطر من السماء بمعنی أنه یخلق هذه الأجسام فی السماء ثم ینزلها إلی السحاب ثم من السحاب إلی الأرض.

و القول الثانی المراد أنزل من جانب السماء ماء.

القول الثالث أنزل من السحاب ماء و سمی الله السحاب سماء لأن العرب تسمی کل ما فوقک سماء کسماء البیت.

ثم قال نقل الواحدی فی البسیط عن ابن عباس یرید بالماء هاهنا المطر(2).

أقول:

و رجح فی موضع آخر نزول المطر من السحاب قال لأن الإنسان ربما کان واقفا علی قلة جبل عال و یری الغیم أسفل فإذا نزل من ذلک الجبل یری ذلک الغیم ماطرا علیهم و إذا کان هذا الأمر مشاهدا بالبصر کان النزاع فیه باطلا و لا ینزل نقطة من المطر إلا و معها ملک و الفلاسفة یحملون ذلک الملک علی الطبیعة الحالة فی تلک الجسمیة الموجبة لذلک النزول (3)

انتهی.

وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً منهم من قرأ نشرا بضم النون و الشین

ص: 352


1- 1. فی المصدر: الذرات.
2- 2. مفاتیح الغیب: ج 4، ص 153.
3- 3. مفاتیح الغیب، ج 4، ص 154.

جمع نشور مثل رسل و رسول أی ریاحا منشرة مفرقة من کل جانب و قرأ ابن عامر بضم النون و إسکان الشین بتخفیف العین و قرأ حمزة بفتح النون و إسکان الشین مصدر نشرت الثوب ضد طویته و هنا بمعنی المفعول أو بمعنی الحیاة فهو بمعنی الفاعل و قرأ عاصم بالباء جمع بشیر أی مبشرات بالمطر أو الرحمة حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا قال الرازی یقال أقل فلان الشی ء إذا حمله أی حتی إذا حملت هذه الریاح سحابا ثقالا بما فیها من الماء و المعنی أن السحاب المسیطر بالمیاه العظیمة إنما یبقی معلقا فی الهواء لأنه تعالی دبر بحکمته أن یحرک الریاح تحریکا شدیدا. فیحصل منها فوائد أحدها أن أجزاء السحاب ینضم بعضها إلی بعض و یتراکم و ینعقد السحاب الکثیف الماطر و ثانیها أن بسبب تلک الحرکات الشدیدة التی فی تلک الریاح یمنة و یسرة یمتنع علی تلک الأجزاء المائیة النزول فلا جرم یبقی معلقا فی الهواء و ثالثها أن بسبب حرکات تلک الریاح ینساق السحاب من موضع إلی موضع آخر و هو الموضع الذی علم الله تعالی احتیاجهم إلی نزول الأمطار و انتفاعهم بها و رابعها أن حرکة الریاح تارة تکون مفرقة لأجزاء السحاب مبطلة لها و خامسها أن هذه الریاح تارة تکون مقویة للزرع و الأشجار مکملة لما فیها من النشوء و النماء و هی الریاح اللواقح و تارة تکون مبطلة لها کما تکون فی الخریف و سادسها أن هذه الریاح تارة تکون طیبة لذیذة موافقة للأبدان و تارة تکون مهلکة إما بسبب ما فیها من الحرارة الشدیدة کما فی السموم أو بسبب ما فیها من البرد الشدید کما فی الریاح المهلکة جدا و سابعها أن تلک الریاح تارة تکون شرقیة و تارة تکون غربیة و شمالیة و جنوبیة و هذا ضبط ذکره بعض الناس و إلا فالریاح تهب من کل جانب من جوانب العالم و لا ضبط لها و لا اختصاص لجانب من جوانب العالم بها و ثامنها أن هذه

الریاح تارة تصعد من قعر الأرض فإن من رکب البحر یشاهد أن البحر یحصل له غلیان شدید فیه بسبب تولد الریاح فی قعر البحر إلی ما فوق البحر و حینئذ یعظم هبوب الریاح فی وجه البحر و تارة ینزل الریح من جهة الفوق فاختلاف الریاح بسبب هذه

ص: 353

المعانی أیضا عجیب و عن السدی أنه تعالی یرسل الریاح فیأتی بالسحاب ثم إنه تعالی یبسطه فی السماء کیف یشاء ثم یفتح أبواب السماء فیسیل الماء علی السحاب ثم یمطر السحاب بعد ذلک و رحمته هو المطر.

إذا عرفت هذا فنقول اختلاف الریاح فی الصفات المذکورة مع أن طبیعة الهواء واحدة و تأثیرات الطبائع و الأنجم و الأفلاک واحدة تدل علی أن هذه الأحوال لم تحصل إلا بتدبیر الفاعل المختار سبحانه و تعالی ثم قال تعالی سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ و المعنی أنا نسوق ذلک السحاب إلی بلد میت لم ینزل فیه غیث و لا تنبت فیه خضرة و السحاب لفظه مذکر و هو جمع سحابة فیجوز فیه التذکیر و التأنیث فلذا أتی بهما فی الآیة و اللام فی قوله لبلد إما بمعنی إلی أو المعنی سقناه لأجل بلد میت لیس فیه حب نسقیه و الضمیر فی قوله به إما راجع إلی البلد أو إلی السحاب و فی قوله فَأَخْرَجْنا بِهِ عائد إلی الماء و قیل إلی البلد و علی القول الأول فالله تعالی إنما یخلق الثمرات بواسطة الماء.

و قال أکثر المتکلمین إن الثمار غیر متولدة من الماء بل الله تعالی أجری عادته بخلق النبات ابتداء عقیب اختلاط الماء بالتراب و قال جمهور الحکماء لا یمتنع أن یقال أنه تعالی أودع فی الماء قوة و طبیعة ثم إن تلک القوة و الطبیعة توجبان حدوث الأحوال المخصوصة و المتکلمون احتجوا علی فساد هذا القول بأن طبیعة الماء و التراب واحدة ثم إنا نری أنه یتولد فی النبات الواحد الأحوال المختلفة مثل العنب فإن قشره بارد یابس و لحمه و ماؤه حار رطب و عجمة بارد یابس فتولد الأجسام الموصوفة بالصفات المختلفة من الماء و التراب یدل علی أنها إنما حدثت بإحداث الفاعل المختار لا بالطبع و الخاصیة(1)

انتهی.

خَوْفاً وَ طَمَعاً قال الزمخشری فی انتصابهما وجوه الأول أنه لا یصح أن یکونا مفعولا لهما لأنهما لیسا بفاعل الفعل المعلل به إلا علی تقدیر حذف المضاف أی إرادة خوف و طمع أو علی معنی إخافة و إطماعا الثانی یجوز أن

ص: 354


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 4، ص 355.

یکونا منتصبین علی الحال من البرق کأنه فی نفسه خوف و طمع و التقدیر ذا خوف و ذا طمع الثالث أن یکونا حالا من المخاطبین أی خائفین و طامعین.

و قال الرازی فی کونهما خوفا و طمعا وجوه الأول أن عند لمعان البرق یخاف وقوع الصواعق و یطمع فی نزول الغیث الثانی أنه یخاف من المطر من له فیه ضرر کالمسافر و کمن فی جرابه التمر و الزبیب و یطمع فیه من له نفع الثالث أن کل شی ء یحصل فی

الدنیا فهو خیر بالنسبة إلی قوم و شر بالنسبة إلی آخرین فکذلک المطر خیر فی حق من یحتاج إلیه فی أوانه شر فی حق من یضره ذلک إما بحسب المکان أو بحسب الزمان.

ثم اعلم أن حدوث البرق دلیل عجیب علی قدرة الله سبحانه و بیانه أن السحاب لا شک أنه جسم مرکب من أجزاء مائیة و أجزاء هوائیة و لا شک أن الغالب علیه الأجزاء المائیة و الماء جسم بارد رطب و النار جسم حار یابس فظهور الضد من الضد التام علی خلاف العقل فلا بد من صانع مختار یظهر الضد من الضد.

فإن قیل لم لا یجوز أن یقال إن الریح احتقن فی داخل جرم السحاب و استولی البرد علی ظاهره فانجمد السطح الظاهر منه ثم إن ذلک الریح یمزقه تمزیقا عنیفا فیتولد من ذلک التمزیق الشدید حرکة عنیفة و الحرکة العنیفة موجبة للسخونة و هی البرق فالجواب أن کل ما ذکرتموه علی خلاف المعقول و بیانه من وجوه الأول أنه لو کان الأمر کذلک لوجب أن یقال أینما یحصل البرق فلا بد و أن یحصل الرعد و هو الصوت الحادث من تمزق السحاب و معلوم أنه لیس الأمر کذلک فإنه کثیرا ما یحدث البرق القوی من غیر حدوث الرعد الثانی أن السخونة الحاصلة بسبب قوة الحرکة مقابلة بالطبیعة المائیة الموجبة للبرد و عند حصول هذا المعارض القوی کیف تحدث الناریة بل نقول النیران العظیمة تنطفئ بصب الماء علیها و السحاب کله ماء فکیف یمکن أن یحدث فیه شعلة ضعیفة ناریة

ص: 355

الثالث من مذهبکم أن النار الصرفة لا لون لها البتة فهب أنه حصلت الناریة بسبب قوة المحاکة الحاصلة فی أجزاء السحاب لکن من أین حدث ذلک اللون الأحمر فثبت أن السبب الذی ذکروه ضعیف و أن حدوث النار الخالصة فی جرم السحاب مع کونه ماء خالصا لا یمکن إلا بقدرة القادر الحکیم.

وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ السحاب اسم الجنس و الواحدة سحابة و الثقال جمع ثقیلة أی الثقال بالماء و اعلم أن هذا أیضا من دلائل القدرة و الحکمة و ذلک لأن هذه الأجزاء المائیة إما یقال إنها حدثت فی جو الهواء أو یقال إنها تصاعدت من وجه الأرض فإن کان الأول وجب أن یکون حدوثها بإحداث محدث حکیم قادر و هو المطلوب و إن کان الثانی و هو أن یقال إن تلک الأجزاء تصاعدت من الأرض فلما وصلت إلی الطبقة الباردة من الهواء بردت فثقلت و رجعت إلی الأرض فنقول هذا باطل و ذلک لأن الأمطار مختلفة فتارة تکون القطرات کبیرة و تارة تکون صغیرة و تارة تکون متقاربة و أخری تکون متباعدة تارة تدوم مدة نزول المطر زمانا طویلا و تارة قلیلا فاختلاف الأمطار فی هذه الصفات مع أن طبیعة الأرض واحدة و طبیعة الأشعة المسخنة للبخارات واحدة لا بد و أن یکون بتخصیص الفاعل المختار و أیضا فالتجربة دلت علی أن للدعاء و التضرع فی نزول الغیث أثرا عظیما و لذلک شرعت صلاة الاستسقاء فعلمنا أن المؤثر فیه هو قدرة الفاعل لا الطبیعة الخاصة(1)

انتهی.

وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ قال الطبرسی رحمه الله تسبیح الرعد دلالته علی تنزیه الله تعالی و وجوب حمده فکأنه هو المسبح و قیل إن الرعد هو الملک الذی یسوق السحاب و یزجره بصوته فهو یسبح الله و یحمده وَ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ رَبَّکُمْ سُبْحَانَهُ یَقُولُ لَوْ أَنَّ عِبَادِی أَطَاعُونِی لَأَسْقَیْتُهُمُ الْمَطَرَ بِاللَّیْلِ وَ أَطْلَعْتُ عَلَیْهِمُ الشَّمْسَ بِالنَّهَارِ وَ لَمْ أُسْمِعْهُمْ صَوْتَ الرَّعْدِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله إِذَا سَمِعَ صَوْتَ الرَّعْدِ قَالَ سُبْحَانَ مَنْ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ. و کان ابن عباس یقول سبحان

ص: 356


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 5، ص 279.

الذی سبحت له

وَ رَوَی سَالِمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا سَمِعَ الرَّعْدَ وَ الصَّوَاعِقَ قَالَ اللَّهُمَّ لَا تَقْتُلْنَا بِغَضَبِکَ وَ لَا تُهْلِکْنَا بِعَذَابِکَ وَ عَافِنَا قَبْلَ ذَلِکَ.

قال ابن عباس من سمع الرعد فقال سبحان الذی یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فإن أصابته صاعقة فعلی ذنبه (1).

وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ أی و تسبح الملائکة من خیفة الله تعالی و خشیته قال ابن عباس إنهم خائفون من الله لیس کخوف ابن آدم لا یعرف أحدهم من علی یمینه و من علی یساره لا یشغله عن عبادة الله طعام و لا شراب و لا شی ء وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ و یسرفها عمن یشاء إلا أنه حذف

وَ رَوَوْا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام: أَنَّ الصَّوَاعِقَ تُصِیبُ الْمُسْلِمَ وَ غَیْرَ الْمُسْلِمِ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً انْتَهَی (2).

و قال الرازی فی قوله تعالی وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ أقوال الأول أن الرعد اسم ملک من الملائکة و الصوت المسموع هو صوت ذلک الملک بالتسبیح و التهلیل

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: أَنَّ الْیَهُودَ سَأَلَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنِ الرَّعْدِ مَا هُوَ فَقَالَ مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مُوَکَّلٌ بِالسَّحَابِ مَعَهُ مَخَارِیقُ مِنْ نَارٍ یَسُوقُ بِهَا السَّحَابَ حَیْثُ یَشَاءُ اللَّهُ تَعَالَی قَالُوا فَالصَّوْتُ الَّذِی یُسْمَعُ قَالَ زَجْرَةُ السَّحَابِ.

و عن الحسن أنه خلق من الله لیس بملک فعلی هذا القول الرعد اسم للملک الموکل بالسحاب و صوته تسبیح لله تعالی و ذلک الصوت أیضا مسمی بالرعد و یؤکد هذا ما روی عن ابن عباس کان إذا سمع الرعد قال سبحان الذی سبحت له

وَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: أَنَّ اللَّهَ یُنْشِئُ السَّحَابَ فَیَنْطِقُ أَحْسَنَ الْمَنْطِقِ وَ یَضْحَکُ أَحْسَنَ الضَّحِکِ فَنُطْقُهُ الرَّعْدُ وَ ضَحِکُهُ الْبَرْقُ.

و اعلم أن هذا القول غیر مستبعد و ذلک لأن عند أهل السنة البنیة لیست شرطا لحصول الحیاة فلا یبعد من الله تعالی أن یخلق الحیاة و العلم و القدرة و النطق فی أجزاء السحاب فیکون هذا الصوت المسموع فعلا له فکیف

ص: 357


1- 1. فی المصدر: دیته.
2- 2. مجمع البیان: ج 5: ص 283.

یستبعد ذلک و نحن نری أن السمندر یتولد فی النار و الضفادع تتولد فی السحاب (1)

و الدودة العظیمة ربما تولدت فی الثلوج القدیمة و أیضا إذا لم یبعد تسبیح الجبال فی زمن داود علیه السلام و لا تسبیح الحصی فی زمن محمد صلی الله علیه و آله فکیف یبعد تسبیح السحاب.

و علی هذا القول فهذا الشی ء المسمی بالرعد ملک أو لیس بملک فیه قولان أحدهما أنه لیس بملک لأنه عطف علیه الملائکة و الثانی أنه لا یبعد أن یکون من جنس الملائکة و أفرد بالذکر علی سبیل التشریف القول الثانی إن الرعد اسم لهذا الصوت المخصوص و مع ذلک فإن الرعد یسبح لله تعالی لأن التسبیح و التقدیس و ما یجری مجراهما لیس إلا وجود لفظ یدل علی حصول النزاهة و التقدیس لله تعالی فلما کان حدوث هذا الصوت دلیلا علی وجود موجود متعال عن النقص و الإمکان کان ذلک فی الحقیقة تسبیحا و هو معنی قوله وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ الثالث أن المراد من کون الرعد مسبحا أن من سمع الرعد فإنه یسبح الله تعالی فلهذا المعنی أضیف هذا التسبیح إلیه.

الرابع من کلمات الصوفیة الرعد صعقات الملائکة و البرق زفرات أفئدتهم و المطر بکاؤهم.

ثم قال و اعلم أن المحققین من الحکماء یذکرون أن هذه الآثار العلویة إنما تتم بقوی روحانیة فلکیة فللسحاب روح معین من الأرواح الفلکیة یدبره و کذا القول فی الریاح و سائر الآثار العلویة و هذا غیر ما نقلنا أن الرعد اسم الملک.

ثم قال أمر الصاعقة عجیب جدا و ذلک لأنها نار تتولد فی السحاب فإذا نزلت من السحاب فربما غاضت البحر و أحرقت الحیتان تحت البحر و الحکماء بالغوا فی وصف قوتها و وجه الاستدلال أن النار حارة یابسة و طبیعتها ضد طبیعة السحاب فوجب أن یکون طبیعتها فی الحرارة و الیبوسة أضعف من طبیعة النیران

ص: 358


1- 1. فی المصدر: فی الماء البارد.

الحادثة عندنا علی العادة لکنه لیس الأمر کذلک فإنها أقوی من نیران هذا العالم فثبت أن اختصاصها بمزید تلک القوة لا بد و أن یکون بسبب تخصیص الفاعل المختار.

وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ أی هؤلاء الکفار مع ظهور هذه الدلائل یجادلون فی الله و هو یحتمل وجوها أحدها أن یکون المراد الرد علی الکافر الذی قال أخبرنا عن ربنا أ من نحاس أم حدید و ثانیها أن یکون المراد الرد علی جدالهم فی إنکار البعث و إبطال الحشر و ثالثها الرد علیهم فی طلب سائر المعجزات و رابعها الرد علیهم فی استنزال عذاب الاستئصال.

وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ المشهور أن المیم أصلیة و قیل زائدة و المعنی شدید القوة و قیل شدید المکر و قیل شدید العقوبة و قیل شدید المغالبة و قیل شدید الجدال (1).

رِزْقاً لَکُمْ قال البیضاوی أی تعیشون به و هو یشمل المطعوم و الملبوس مفعول أخرج و مِنَ الثَّمَراتِ بیان له أو حال عنه و یحتمل عکس ذلک و یجوز أن یراد به المصدر فینتصب بالعلة أو المصدر لأن أخرج فی معنی رزق (2).

إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ قال البیضاوی بدل من کل شیطان و استراق السمع اختلاسه سرا شبه به خطفتهم الیسیرة من قطان السماوات لما بینهم من المناسبة فی الجوهر أو بالاستدلال من أوضاع الکواکب و حرکاتها و عن ابن عباس أنهم کانوا لا یحتجبون عن السماوات فلما ولد عیسی علیه السلام منعوا من ثلاث سماوات فلما ولد محمد صلی الله علیه و آله منعوا من کلها بالشهب و لا یقدح فیه تکونها قبل المولد لجواز أن یکون لها أسباب أخر و قیل الاستثناء منقطع أی و لکن من استرق السمع فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ أی فتبعه و لحقه شهاب مُبِینٌ ظاهر للمبصرین و

ص: 359


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 5، ص 282.
2- 2. أنوار التنزیل: ج 1، ص 637.

الشهاب شعلة نار ساطعة و قد یطلق للکوکب و السنان لما فیها من البریق (1)

انتهی.

و قال الرازی لقائل أن یقول إذا جوزتم فی الجملة أن یصعد الشیطان إلی السماوات و یختلط بالملائکة و یسمع أخبارا من الغیوب عنهم ثم إنها تنزل و تلقی تلک الغیوب فعلی هذا التقدیر یجب أن یخرج الإخبار عن المغیبات عن کونه معجزا دلیلا علی الصدق و لا یقال إن الله تعالی أخبر عن أنهم عجزوا عن ذلک بعد مولد النبی صلی الله علیه و آله لأنا نقول هذا المعجز لا یمکن إثباته إلا بعد القطع بکون محمد صلی الله علیه و آله رسولا و القطع بهذا لا یمکن إلا بواسطة المعجز و کون الإخبار عن الغیب معجزا لا یثبت إلا بعد إبطال هذا الاحتمال و حینئذ یلزم الدور و هو باطل محال.

و یمکن أن یجاب عنه بأنا نثبت کون محمد صلی الله علیه و آله رسولا بسائر المعجزات ثم بعد العلم بنبوته نقطع بأن الله عجز الشیاطین عن تلقف الغیب بهذا الطریق و عند ذلک یصیر الإخبار عن الغیب معجزا و حینئذ یندفع الدور(2)انتهی.

و أقول یمکن أن یقال یجب فی لطف الله و حکمته أن لا یمکن الکاذب فی دعوی النبوة و الإمامة من هذا و إلا لزم الإغراء بالقبیح و لو بالنسبة إلی العوام و لذا قیل لا تجری الشعبذة أیضا علی ید المدعی الکاذب فتأمل.

وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ قیل أی و ما من شی ء إلا و نحن قادرون علی إیجاده و تکوینه أضعاف ما وجد منه فضرب الخزائن مثلا لاقتداره أو شبه مقدوراته بالأشیاء المخزونة التی لا یحوج إخراجها إلی کلفة و اجتهاد وَ ما نُنَزِّلُهُ من تلک الخزائن إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ اقتضته الحکمة و تعلقت به المشیة فإن تخصیص بعضها بالإیجاد فی بعض الأوقات علی بعض الصفات و الحالات لا بد له من مخصص حکیم و قال علی بن إبراهیم الخزانة الماء الذی ینزل من السماء

ص: 360


1- 1. أنوار التنزیل: ج 1، ص 645.
2- 2. مفاتیح الغیب: ج 5، ص 386.

فینبت لکل ضرب من الحیوان ما قدر الله له من الغذاء(1).

و قال بعض المحققین أقول الأول کلام من خلا من التحصیل و الثانی تمثیل للتقریب من أفهام الجمهور و تفسیر فی الظاهر و أما فی الباطن و التأویل فالخزائن عبارة عما کتبه القلم الأعلی أولا علی الوجه الکلی فی لوح القضاء المحفوظ عن التبدیل الذی منه یجری ثانیا علی الوجه الجزئی فی لوح القدر الذی فیه المحو و الإثبات تدرجا علی التنزل فإلی الأول أشیر بقوله وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ و بقوله وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ و إلی الثانی بقوله وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ و منه ینزل و یظهر فی عالم الشهادة

وَ عَنِ السَّجَّادِ علیه السلام: أَنَّ فِی الْعَرْشِ تِمْثَالَ جَمِیعِ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَالَ وَ هَذَا تَأْوِیلُ قَوْلِهِ وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ الْآیَةَ.

أراد ع به ما ذکرناه انتهی.

وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ قیل أی حوامل شبه الریح التی جاءت بخیر من إنشاء سحاب ماطر بالحامل کما شبه ما لا یکون کذلک بالعقیم أو ملقحات للشجر و السحاب و نظیره الطوائح بمعنی المطیحات فی قوله و مختبط مما تطیح الطوائح.

فَأَسْقَیْناکُمُوهُ أی فجعلناه لکم سقیا یقال سقیته حتی روی و أسقیته نهرا أی جعلته شرابا له وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ أی قادرین متمکنین من إخراجه نفی عنهم ما أثبته لنفسه أو حافظین فی الغدران و العیون و الآبار و ذلک أیضا یدل علی المدبر الحکیم کما یدل علیه حرکة الهواء فی بعض الأوقات من بعض الجهات علی وجه ینتفع به الناس فإن طبیعة الماء تقتضی الغور فوقوفه دون حد لا بد له من سبب مخصص لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ قیل أی ما تشربونه و لکم صلة أنزل أو خبر شراب و من تبعیضیة متعلقة به و تقدیمها یوهم حصر المشروب فیه و لا بأس به لأن میاه العیون و الآبار منه لقوله فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ و قوله فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ

ص: 361


1- 1. تفسیر القمّیّ: 350.

وَ مِنْهُ شَجَرٌ أی و منه یکون شجر یعنی الشجر الذی یرعاه المواشی و قیل کل ما ینبت علی الأرض شجر فِیهِ تُسِیمُونَ أی ترعون مواشیکم من سامت الماشیة و أسامها صاحبها و أصلها السومة و هی العلامة لأنها تؤثر بالرعی علامات فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها أنبت فیها أنواع النبات بعد یبسها لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ أی سماع تدبر و إنصاف وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً أی میتة یابسة من همدت النار إذا صارت رمادا اهْتَزَّتْ أی تحرکت بالنبات وَ رَبَتْ أی انتفخت وَ أَنْبَتَتْ علی المجاز لأن المنبت هو الله تعالی مِنْ کُلِّ زَوْجٍ أی من کل نوع من أنواع النبات بَهِیجٍ البهجة حسن الشی ء و نضارته و البهیج بمعنی المبهج قال المبرد هو الشی ء المشرق الجمیل.

أَ لَمْ تَرَ أی أ لم تعلم و قیل المراد الرؤیة بالبصر فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ إنما لم یقل أصبحت لیدل علی بقاء أثر المطر زمانا بعد زمان و إنما لم ینصب جوابا للاستفهام لأنه لو نصب لأعطی عکس ما هو الغرض لأن معناه إثبات الاخضرار فینقلب بالنصب إلی نفی الاخضرار إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ یصل علمه أو لطفه إلی کل ما جل و دق خَبِیرٌ بالتدابیر الظاهرة و الباطنة.

وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً قال الرازی من قال إن المراد بالسماء السحاب قال إن الله تعالی أصعد الأجزاء المائیة من قعر الأرض و من البحار إلی السماء حتی صارت عذبة صافیة بسبب ذلک التصعید ثم إن تلک الذرات تأتلف و تتکیف (1) ثم ینزله الله علی قدر الحاجة إلیه و لو لا ذلک لم ینتفع بتلک المیاه لتفرقها فی قعر الأرض و لا بماء البحر لملوحته و لأنه لا حیلة فی إجراء میاه البحار علی وجه الأرض لأن البحار هی الغایة فی العمق و هذه الوجوه إنما یتمحلها من ینکر الفاعل المختار و أما من أقر به فلا حاجة له إلی شی ء منها بِقَدَرٍ أی بتقدیر یسلمون معه من المضرة و یصلون به إلی المنفعة فی الزرع و الغرس و الشرب

ص: 362


1- 1. فی المصدر: تتکون.

و بمقدار ما علمنا من حاجاتهم و مصالحهم فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ قیل جعلناه ثابتا فی الأرض قال ابن عباس أنزل الله تعالی من الجنة خمسة أنهار سیحون و جیحون و دجلة و الفرات و النیل ثم یرفعها عند خروج یأجوج و مأجوج و یرفع أیضا القرآن وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ أی کما قدرنا علی إنزاله نقدر علی رفعه و إزالته و لما نبه سبحانه علی عظم نعمته بخلق الماء ذکر بعده النعم الحاصلة من الماء فقال فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ و إنما خصهما لکثرة منافعهما فإنهما یقومان مقام الطعام و مقام الإدام و مقام الفاکهة رطبا و یابسا و قوله لَکُمْ فِیها فَواکِهُ کَثِیرَةٌ أی فی الجنات فکما أن فیها النخیل و الأعناب فیها الفواکه الکثیرة و قوله وَ مِنْها تَأْکُلُونَ قال الزمخشری یجوز أن یکون هذا من قولهم فلان یأکل من حرفة یحترفها و من صنعة فعلها یعنون أنها طعمته و جهته التی یحصل منها رزقه کأنه قال و هذه الجنات وجوه أرزاقکم و معاشکم منها تتعیشون (1).

أَ لَمْ تَرَ بعین عقلک و لم تعلم أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً أی یسوقه و منه البضاعة المزجاة فإنها یزجیها کل أحد ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ بأن یکون قزعا فیضم بعضها إلی بعض و بهذا الاعتبار صح بینه إذ المعنی بین أجزائه ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً أی متراکما بعضه علی بعض فَتَرَی الْوَدْقَ أی المطر یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ أی من فتوقه جمع خلل کجبال فی جبل وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ قیل أی من الغمام و کل ما علاک فهو سماؤک مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ قیل أی قطع عظام تشبه الجبال فی عظمها أو جمودها من برد بیان للجبال و المفعول محذوف أی ینزل حینئذ ماء من السماء من جبال و یجوز أن تکون من الثانیة و الثالثة للتبعیض واقعة موقع المفعول و قیل المراد

بالسماء المظلة و فیها جبال من برد کما فی الأرض جبال من حجر و علیه ظواهر کثیر من الأخبار و لم یدل دلیل قاطع علی نفیه قال الرازی قال أهل الطبائع إن تکون السحاب و المطر و الثلج

ص: 363


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 5، ص 278.

و البرد و الطل و الصقیع فی أکثر الأمر یکون من تکاثف البخار و فی الأقل من تکاثف الهواء أما الأول فالبخار الصاعد إن کان قلیلا و کان فی الهواء من الحرارة ما یحلل ذلک البخار فحینئذ ینحل و ینقلب هواء و إما إن کان البخار کثیرا و لم یکن فی الهواء من الحرارة ما یحلله فتلک الأبخرة المتصاعدة إما أن تبلغ فی صعودها إلی الطبقة الباردة من الهواء أو لا تبلغ فإن بلغت فإما أن یکون البرد قویا أو لا یکون فإن لم یکن البرد هناک قویا تکاثف ذلک البخار بذلک القدر من البرد و اجتمع و تقاطر فالبخار المجتمع هو السحاب و المتقاطر هو المطر و الدیمة و الوابل إنما یکون من أمثال هذه الغیوم و أما إن کان البرد شدیدا فلا یخلو إما أن یصل البرد إلی الأجزاء البخاریة قبل اجتماعها و انحلالها أو بعد صیرورتها کذلک فإن کان علی الوجه الأول نزل ثلجا و إن کان علی الوجه الثانی نزل بردا و أما إذا لم تبلغ الأبخرة إلی الطبقة الباردة فهی إما أن تکون قلیلة أو تکون کثیرة فإن کانت کثیرة فهی تنعقد سحابا ماطرا و قد لا تنعقد أما الأول فذاک لأحد أسباب خاصة. أولها إذا منع هبوب الریاح عن تصاعد تلک الأبخرة و ثانیها أن تکون الریاح ضاغطة لها إلی اجتماع بسبب وقوف جبال قدام الریح و ثالثها أن تکون هناک ریاح متقابلة متصادفة فتمنع صعود الأبخرة حینئذ و رابعها أن یعرض للجزء المتقدم وقوف لثقله و بطء حرکته ثم تلتصق به سائر الأجزاء الکثیرة المدد و خامسها لشدة برد الهواء القریب من الأرض فقد یشاهد البخار یصعد فی الجبال صعودا یسیرا حتی کأنه مکبة موضوعة علی وهدة و یکون الناظر إلیها فوق تلک الغمامة و الذین یکونون تحت الغمامة یمطرون و الذین یکونون فوقها یکونون فی الشمس أما إذا کانت الأبخرة القلیلة الارتفاع قلیلة لطیفة فإذا ضربها برد اللیل و کثفها و عقدها ما یکون محسوسا و نزل نزولا متفرقا لا یحس به إلا عند اجتماع شی ء یعتد به فإن لم یجمد کان طلا و إن جمد کان صقیعا و نسبة الصقیع إلی الطل نسبة الثلج إلی المطر.

و إما أن یکون السحاب من انقباض الهواء و ذلک عند ما یبرد الهواء و

ص: 364

ینقبض و حینئذ تحصل منه الأقسام المذکورة.

و الجواب أنا لما دللنا علی حدوث الأجسام و توسلنا بذلک إلی کونه سبحانه قادرا مختارا یمکنه إیجاد الأجسام لم یمکنا القطع بما ذکرتموه لاحتمال أنه سبحانه خلق أجزاء السحاب دفعة لا بالطریق الذی ذکرتموه و أیضا فهب أن الأمر کما ذکرتم و لکن الأجسام بالاتفاق ممکنة فی ذواتها و لا بد لها من مؤثر ثم إنها متماثلة فاختصاص کل واحد منها بصفته المعینة من الصعود و الهبوط و اللطافة و الکثافة و الحرارة و البرودة لا بد له من مخصص فإذا کان هو سبحانه خالقا لتلک الطبائع و تلک الطبائع مؤثرة فی هذه الأحوال و خالق السبب خالق المسبب فکان سبحانه هو الذی یزجی سحابا لأنه هو الذی خلق تلک الطبائع

المحرکة لتلک الأبخرة من باطن الأرض إلی جو الهواء ثم تلک الأبخرة ترادفت فی صعودها و التصق بعضها بالبعض فهو سبحانه هو الذی جعله رکاما فثبت أنه علی جمیع التقدیرات وجه الاستدلال بهذه الأشیاء علی القدرة و الحکمة ظاهر بین (1) انتهی.

فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشاءُ الضمیران للبرد و الإصابة بإهلاک الزرع و المال و قد یهلک الأنفس أیضا یَکادُ سَنا بَرْقِهِ أی یقرب ضوء برق السحاب أن یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ أبصار الناظرین إلیه من فرط الإضاءة یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ بالمعاقبة بینهما أو بنقص أحدهما و زیادة الآخر أو بتغییر أحوالهما بالحر و البرد و الظلمة و النور أو ما یعم ذلک إِنَّ فِی ذلِکَ أی فی ما تقدم ذکره لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ أی لأولی البصائر و العقول لدلالته علی وجود الصانع القدیم و کمال قدرته و إحاطة علمه و نفاذ مشیته و تنزهه عن الحاجة و ما یفضی إلیها لمن یرجع إلی بصیرة.

بُشْراً قرأ عاصم بالباء المضمومة أی مبشرات جمع بشور و ابن عامر بالنون و السکون أی ناشرات للسحاب و الکسائی بفتح النون مصدرا بَیْنَ

ص: 365


1- 1. مفاتیح الغیب: ج 6 ص 419.

یَدَیْ رَحْمَتِهِ أی المطر کما مر.

ماءً طَهُوراً أی مطرا و هو اسم لما یتطهر به کالوضوء و الوقود و قیل بلیغا فی الطهارة لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً بالنبات و التذکیر لأن البلدة فی معنی البلد وَ أَناسِیَّ کَثِیراً قیل یعنی أهل البوادی الذین یعیشون بالحیاء و لذلک نکر الأنعام و الأناسی و تخصیصهم لأن أهل المدن و القری یقیمون بقرب الأنهار و المنابع فبهم (1)

و بما حولهم من الأنعام غنیة عن سقی السماء.

وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ قال البیضاوی أی صرفنا هذا القول بین الناس فی القرآن و سائر الکتب أو المطر بینهم فی البلدان المختلفة و الأوقات المتغایرة و الصفات المتفاوتة من وابل و طل و غیرهما و عن ابن عباس ما عام أمطر من عام و لکن الله قسم ذلک بین عباده علی ما شاء و تلا هذه الآیة أو فی الأنهار أو فی المنابع لِیَذَّکَّرُوا أی لیتفکروا و یعرفوا کمال القدرة و حق النعمة فی ذلک و یقوموا بشکره أو لیعتبروا بالصرف عنهم و إلیهم فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً أی إلا کفران النعمة و قلة الاکتراث لها أو جحودها بأن یقولوا مطرنا بنوء کذا و من لا یری الأمطار إلا من الأنواء کان کافرا بخلاف من یری أنها من خلق الله و الأنواء وسائط أو أمارات یجعله (2)

الله تعالی.

فَأَنْبَتْنا عدل به عن الغیبة إلی التکلم لتأکید اختصاص الفعل بذاته و التنبیه علی أن إنبات الحدائق البهیة(3)

المختلفة الأنواع المتباعدة الطبائع من المواد المتشابهة لا یقدر علیه غیره تعالی کما أشار إلیه بقوله ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أی شجر الحدائق و هی البساتین من الأحداق و هو الإحاطة مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أی بأسباب سماویة و أرضیة.

یُرِیکُمُ الْبَرْقَ مقدر بأن أو الفعل فیه منزل منزلة المصدر کقولهم تسمع

ص: 366


1- 1. فیها( ظ).
2- 2. یجعلها( ظ).
3- 3. الأظهر« الهیجة».

بالمعیدی خیر من أن تراه أو صفة لمحذوف تقدیره آیة یریکم بها البرق خَوْفاً من الصاعقة و للمسافر وَ طَمَعاً فی الغیث و للمقیم فَیَبْسُطُهُ أی متصلا تارة فِی السَّماءِ أو(1) فی سمتها کَیْفَ یَشاءُ سائرا و واقفا مطبقا و غیر مطبق من جانب دون جانب إلی غیر ذلک وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً أی قطعا تارة أخری فَتَرَی الْوَدْقَ أی المطر یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فی التارتین فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ یعنی بلادهم و أراضیهم إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ بمجی ء الخصب أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ أی المطر مِنْ قَبْلِهِ تکریر للتأکید و الدلالة علی تطاول عهدهم بالبطر و استحکام یأسهم (2)

و قیل الضمیر للمطر أو السحاب أو الإرسال لَمُبْلِسِینَ أی لابسین قانطین فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ أی أثر الغیث من النبات و الأشجار و أنواع الثمار و لذلک جمعه ابن عامر و حمزة و الکسائی و حفص إِنَّ ذلِکَ یعنی الذی قدر علی إحیاء الأرض بعد موتها لَمُحْیِ الْمَوْتی لقادر علی إحیائهم فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا أی فرأوا الأثر أو الزرع فإنه مدلول علیه بما تقدم و قیل السحاب لأنه إذا کان مصفرا لم یمطر و اللام موطئة للقسم دخلت علی حرف الشرط و قوله لَظَلُّوا جواب سد مسد الجزاء.

مِنْ کُلِّ زَوْجٍ أی صنف کَرِیمٍ أی کثیر المنفعة فَتُثِیرُ سَحاباً علی حکایة الحال الماضیة استحضارا لتلک الصورة البدیعة الدالة علی کمال الحکمة و لأن المراد بیان إحداثها بهذه الخاصیة و لذلک أسنده إلیها و یجوز أن یکون اختلاف الأفعال للدلالة علی استمرار الأمر فَأَحْیَیْنا بِهِ الْأَرْضَ أی بالمطر النازل منه و ذکر السحاب کذکره أو بالسحاب فإنه سبب السبب أو الصائر مطرا بَعْدَ مَوْتِها أی بعد یبسها کَذلِکَ النُّشُورُ أی مثل إحیاء الموات نشور الأموات فی صحة المقدوریة إذ لیس بینهما إلا احتمال اختلاف المادة فی المقیس و ذلک لا مدخل له فیها و قیل فی کیفیة الإحیاء فإنه تعالی یرسل ماء من تحت العرش ینبت منه (3)

أجساد الخلق.

ص: 367


1- 1. أی( خ).
2- 2. بأسهم( خ).
3- 3. به( خ).

إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ الخطف الاختلاس و المراد اختلاس کلام الملائکة مسارقة و أتبع بمعنی تبع و الشهاب ما یری کوکبا انقض و ما قیل إنه بخار یصعد إلی الأثیر فیشتعل فتخمین إن صح لم یناف ذلک إذ لیس فیه ما یدل علی أنه ینقض من الفلک و لا فی قوله تعالی وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ فإن کل نیر یحصل فی الجو العالی فهو مصباح لأهل الأرض و زینة للسماء من حیث إنه یری کأنه علی سطحه و لا یبعد أن یصیر الحادث لما ذکر فی بعض الأوقات رجما للشیاطین یتصعد إلی قرب الفلک للتسمع و ما روی أن ذلک حدث بمیلاد النبی صلی الله علیه و آله إن صح فلعل المراد کثرة وقوعه أو مصیره دحورا و اختلف فی أن المرجوم یتأذی به فیرجع أو یحرق به لکن قد یصیب الصاعد مرة و قد لا یصیب کالموج لراکب السفینة و لذلک لا یرتدعون عنه رأسا و لا یقال إن الشیطان من النار فلا یحترق لأنه لیس من النار الصرف کما أن الإنسان لیس من التراب الخالص مع أن النار القویة إذا استولت علی الضعیفة استهلکتها ثاقِبٌ أی مضی ء کأنه یثقب الجو بضوئه.

أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً قال الرازی و هو المطر و قیل کل ماء کان فی الأرض فهو من السماء ثم إنه تعالی ینزله إلی بعض المواضع ثم یقسمه فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ أی فأدخله و نظمه ینابیع فی الأرض عیونا و مسالک و مجاری کالعروق فی الأجسام ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ من خضرة و حمرة و صفرة و بیاض و غیر ذلک أو مختلفا أصنافه من بر و شعیر و سمسم ثُمَّ یَهِیجُ و ذلک لأنه إذا تم جفافه جاز له أن ینفصل من منابته و إن لن تتفرق أجزاؤه فتلک الأجزاء کأنها هاجت للتفرق ثم یصیر حُطاماً فتاتا(1) إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری یعنی أن من شاهد هذه الأحوال فی النبات علم أن أحوال الحیوان و الإنسان کذلک و أنه و إن طال عمره فلا بد له من الانتهاء إلی أن یصیر مصفر اللون منحطم الأعضاء و الأجزاء ثم

ص: 368


1- 1. فی المفاتیح: یابسا.

عاقبته (1)

الموت فإذا کانت مشاهدة هذه الأحوال فی النبات مذکرة حصول مثل هذه الأحوال فی نفسه و فی حیاته فحینئذ تعظم نفرته من الدنیا و طیباتها قال الواحدی الینابیع جمع ینبوع و هو یفعول من نبع و هو نصب بنزع الخافض کان التقدیر فسلکه فی ینابیع ثُمَّ یَهِیجُ أی یخضر و الحطام ما تفتت و تکسر من النبت (2)

انتهی.

مِنَ السَّماءِ رِزْقاً أی أسباب رزق کالمطر یُنَزِّلُ الْغَیْثَ قال البیضاوی أی المطر الذی یغیثهم من الجدب و لذلک خص بالنافع منها مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا أیسوا منه وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ فی کل شی ء من السهل و الجبل و النبات و الحیوان وَ هُوَ الْوَلِیُ الذی یتولی عباده بإحسانه و نشر رحمته الْحَمِیدُ المستحق للحمد علی ذلک (3) ماءً بِقَدَرٍ أی بمقدار ینفع و لا یضر فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً مال عنه النماء کَذلِکَ مثل ذلک الإنشاء تُخْرَجُونَ تنشرون من قبورکم مِنْ رِزْقٍ أی من مطر و سماه رزقا لأنه سببه بَعْدَ مَوْتِها بعد یبسها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ باختلاف جهاتها و أحوالها ماءً مُبارَکاً أی کثیر المنافع فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ أی أشجارا و ثمارا(4) وَ حَبَّ الْحَصِیدِ أی حب الزرع الذی من شأنه أن یحصد کالبر و الشعیر وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ طوالا أو حوامل من أبسقت الشاة إذا حملت فیکون من أفعل فهو فاعل و إفرادها بالذکر لفرط ارتفاعها و کثرة منافعها لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ أی منضود بعضه فوق بعض و المراد تراکم الطلع أو کثرة ما فیه من التمر رِزْقاً لِلْعِبادِ علة لأنبتنا أو مصدر فإن الإنبات رزق وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً أی أرضا

ص: 369


1- 1. عاقبة( خ).
2- 2. مفاتیح الغیب: ج 7، ص 249.
3- 3. أنوار التنزیل: ج 2، ص 399.
4- 4. اثمارا( خ).

جدته لا نماء فیها کَذلِکَ الْخُرُوجُ کما حییت هذه البلدة یکون خروجکم أحیاء بعد موتکم.

وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً قال الطبرسی رحمه الله رُوِیَ: أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ هُوَ یَخْطُبُ عَلَی الْمِنْبَرِ فَقَالَ مَا الذَّارِیاتِ ذَرْواً قَالَ الرِّیَاحُ قَالَ فَالْحامِلاتِ وِقْراً قَالَ السَّحَابُ قَالَ فَالْجارِیاتِ یُسْراً قَالَ السُّفُنُ قَالَ فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً قَالَ الْمَلَائِکَةُ.

و روی ذلک عن ابن عباس و مجاهد فالذاریات الریاح تذرو التراب و هشیم النبت أی تفرقه فالحاملات السحاب تحمل ثقلا من الماء من بلد فتصیر موقرة به و الوقر بالکسر ثقل الحمل علی ظهر أو فی بطن (1) فَالْجارِیاتِ یُسْراً أی السفن تجری فی الماء جریا سهلا إلی حیث سیرت و قیل هی السحاب تجری یسیرا إلی حیث سیرها الله من البقاع و قیل هی النجوم السبعة السیارة فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً الملائکة یقسمون الأمور بین الخلق علی ما أمروا به أقسم الله تعالی بهذه الأشیاء لکثرة ما فیها من المنافع للعباد و لما تضمنته من الدلالة علی وحدانیة الله تعالی و بدائع صنعه و قیل التقدیر القسم برب هذه الأشیاء(2) انتهی.

بِماءٍ مُنْهَمِرٍ أی منصب قال الرازی المراد من الفتح و الأبواب و السماء إما حقائقها فنقول للسماء أبواب تفتح و تغلق و لا استبعاد فیه و هو علی طریقة الاستعارة فإن الظاهر أن الماء کان من السحاب و علی هذا فهو کما یقول القائل فی المطر الوابل جرت میازیب السماء و فتح أفواه القرب أی کأنه کان ذلک (3) أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ قال البیضاوی أی العذب الصالح للشرب مِنَ الْمُزْنِ أی من السحاب و قیل هو السحاب الأبیض و ماؤه أعذب أَمْ نَحْنُ

ص: 370


1- 1. فی المجمع: الوقر ثقل الاذن.
2- 2. مجمع البیان: ج 9، ص 152.
3- 3. مفاتیح الغیب: ج 7، ص 786.

الْمُنْزِلُونَ بقدرتنا جَعَلْناهُ أُجاجاً أی مالحا فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ أمثال هذه النعم الضروریة(1) لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً أی لوسعنا علیهم الرزق و تخصیص الماء الغدق و هو الکثیر بالذکر لأنه أصل المعاش و السعة و عزة وجوده بین العرب (2).

أقول:

سیأتی تفسیر باقی السورة فی باب الجن و فیه ما یناسب هذا الباب.

**[ترجمه]«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً .» {و از آسمان آبی فرود آوردیم.} بیضاوی گفته: میوه از قدرت و خواست خدا است ولی آب مخلوط با خاک را سبب برآمدنش ساخته و مایه آن چون نطفه برای جانوران، یعنی شیوه او است که صورت و کیفیت را به مایه آمیخته، از آن دو افاضه کند، یا به آب نیروی فعل داده و به زمین نیروی پذیرش که از جمع آن­ها انواع میوه ها پدید شوند با اینکه می­تواند همه چیز را بی مایه و سبب بیافریند چنانچه اسباب و ماده ها را آفریده است.

ولی در این تدریج و سبب سازی عبرتی است برای روشن دلان و اعتمادی است به عظمت قدرت او که آفرینش، یکباره و بی سبب نیست، باران از آسمان به ابر و از ابر به زمین آید، چنانچه ظواهر بر آن دلالت دارند یا اینکه سبب آن اسباب آسمانی­اند که بخار زمین و آب را به هوا برآرند و ابر بارنده شود و ببارد. - . انوار التنزیل 1: 46 -

« إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.» {به یقین در آفرینش آسمان­ها و زمین} گفته اند: چند آسمان گفته و یک زمین برای آنکه آسمان­ها در فاصله و در ذرات خود طبقه های جدا از هم اند، بخلاف زمین­ها «بِما یَنْفَعُ النَّاسَ.» {بدان چه سود بخشد به مردم.} بیضاوی در تفسیرش گفته: لفظ سما فلک است یا خود ابر و یا بالای سر - . انوار التنزیل 1: 126 - و رازی در تفسیرش گفته: اگر گفته شود: می­گوئید باران از آسمان است به طور حقیقت یا از ابر است یا روا دارید آنچه را گفته اند که از بخاری است که از تابش خورشید به زمین بالا می­رود تا به جوّ رسد و سرد و سنگین شود و به زمین برگردد و از پیوست آن به هم قطره باران فرو ریزد. - . مفاتیح الغیب 2: 100 -

گوئیم: بلکه چنانچه خدای تعالی فرموده و او راست گو است از آسمان آید، و خدا که تواند آب را در ابر نگهدارد چرا نتواند آن را در آسمان نگهدارد، و آنکه گفته: باران از بخار زمین است محال نگفته، ولی اعتقاد بدان ممکن نیست مگر با نفی فاعل مختار و قول به قدم عالم و آن کفر است؛ زیرا با عقیده به اینکه فاعل مختار قادر به آفریدن جسم است چگونه اعتقاد کنیم بدان چه آن­ها گفته اند. (پایان)

ولی با وجود دلائل قطعی که از تجربه های علمی به دست آمده، حصول علم عادی بدان ممکن است چنانچه در آثار طبعی اسباب دیگر که وجود یابند.

«فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ.» {زمین را پس از مرگش زنده نموده.}، و این زندگی مجازی است «وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ.» {و در آن از هر نوع جنبنده­ای پراکنده کرده.}

بیضاوی در تفسیرش گفته: از فرود باران و بود شدن گیاه و نشر جانوران در زمین دلیل آورده، - . انوار التنزیل 1: 126 - زیرا موجودات با همین حاصلخیزی حاصل از نزول باران به زندگی خود ادامه می­دهند. و رازی در درباره تصرف بادها گفته: راه استدلال این است که آن­ها را رقیق و لطیف و گردش بردار آفریده، و خدا آن­ها را چنان گرداند که برای آدمی و جانوران از چند راه سود بسیار دارند:

1.

مایه نفس کشیدن است که اگر یک ساعت از جانوران بریده شود بمیرند، از این رو بیشتر از هر چیز در دسترس است و پس از آن آب است که آن را باید برگرفت و نوشید بخلاف هوا که خود بخود نوش می شود، پس از آن نیاز جدی به خوراک است ولی نه چون نیاز به آب، از این رو بدست آوردن خوراک دشوارتر از آب است، پس از خوراک نیاز به معجون­ها و داروها است که کم اتفاق افتد، و از این رو کمیابند.

و به دنبال آن نیاز به انواع جواهرات است از یاقوت و زبرجد که نیازی بسیار کم است و از این رو آن­ها بسیار کمیابند، و ثابت شد هر چه بیشتر مورد نیاز است یافتنش آسان­تر و هر چه کمتر بدان نیاز است یافتنش دشوارتر است، و این نیست مگر از رحمت و حکمت خدا بر بنده ها، و چون نیاز به رحمت خدا بزرگ­ترین نیازها است امیدواریم که یافتن آن آسان­تر از هر چیز باشد.

2.

اگر هوا نمی­گردید و باد نمی آمد کشتی روان نمی­شد و کسی جز خدا بدان توانا نیست و اگر همه عالم جمع شوند که باد را از شمال به جنوب برگردانند و به جریان آرند در صورتی که هوا ساکن است نتوانند.

«وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ.» {و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است.} آن را مسخّر خوانده به چند وجه:

یکم: طبع آب فرود آمدن است و ماندنش در هوا نیاز به قدرتی دارد که آن را بر خلاف طبعش نگهدارد.

دوم: اگر همیشه ابر باشد زیان دارد چون خورشید را بپوشاند و پر ببارد و اگر هیچ نباشد هم ضرر دارد چون قحط شود و گیاه نباشد.

سوم: ابر در یک جا نایستد و خدای تعالی به وسیله بادها آن را هر جا خواهد براند و این هم خود تسخیر آن است - . مفاتیح الغیب 2: 102 - (پایان).

«لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.» {برای گروهی که می اندیشند، واقعاً نشانه هایی [گویا] وجود دارد.} بیضاوی در تفسیرش گفته: در آن بیندیشند و به چشم خرد آن را بنگرند و خلاصه سخن در دلالت این نشانه ها به وجود خدا و یکتائی­اش این است که: این­ها اموری ممکن الوجودند و هر کدام با اینکه چند راه موجود شدن دارند به وجه مخصوصی یافت شدند، مثلا می­شد آسمان­ها بی­حرکت باشند یا برخی آن­ها بی­حرکت باشند، مانند زمین یا بر وارونه حرکت کنند یا از جنوب به شمال بچرخند و یا اینکه فراز و فرود نداشته باشند - . انوار التنزیل 1: 126 - .

یا بدین صورتی که هست نداشته باشند چون بسیطند و اجزاء برابر دارند، و ناچار آفریننده توانا و حکیم و بی معارضی آن­ها را طبق حکمت و خواست خود بدین روش مخصوص آفریده است؛ زیرا اگر با او خدای دیگر بود و توانائی او را داشت اگر هر دو اثر می­کردند اجتماع دو مؤثر تام در یک اثر لازم می­شد، و اگر یکی از آن­ها اثر می­کرد ترجیح بی مرجح می­شد و ناتوانی دیگری منافی خدائی او بود، و اگر با هم مخالف بودند یکدیگر را دفع و طرد می­کردند و موجودی نبود، چنانچه خدای تعالی بدان اشاره کرده «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا. - . أنبیاء / 22 - » {اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا، خدایانی [دیگر] وجود داشت، قطعاً [زمین و آسمان] تباه می شد.}

گویم: چون در کتاب التوحید در باره حدوث این اشیاء و اینکه به وحدت صانع آن و علم و حکمت و قدرت او اشاره دارد، دلیل آورده­ایم، لذا از تکرار آن خودداری می­کنیم.

«وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً .» {و اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد.} رازی در تفسیرش گفته: در این باره اختلاف است، جبّائی گفته: خدای تعالی آب را از آسمان با ابر فرو آرد و از ابر به زمین، چون ظاهر نص دلالت دارد بر اینکه باران از آسمان است و تأویل نیاز به دلیل دارد که ظاهر کلام غیر ممکن است، و در اینجا دلیلی نیست که فرو شدن باران از آسمان نشدنی است و حمل به ظاهر لازم است، و امّا گفتار کسی که بخارها در درون زمین فراهم شوند و به هوا برآیند و از آن­ها ابر بسته شود و بچکد و آن باران است جبّائی چند دلیل بر نادرستی آن آورده:

1.

اینکه بسا در وقت گرما بلکه در قلب تابستان تگرگ آید و در سرمای شدید باران آید و این گفته آن­ها را تباه کند.

2.

بخارها چون برآیند و بالا روند از هم بپاشند و جدا شوند و دیگر بارانی از آن­ها پدید نگردد.

3.

اگر باران از بالا رفتن بخارها بود، بخارها همیشه بالا روند و باید همیشه ببارد و چنین نیست، گفته با این دلیل­ها ثابت شد که پیدایش باران از بخار زمین نیست. - . مفاتیح الغیب 4: 153 -

سپس گفته: آن مردم نیاز به این گفته دارند از این راه که جهان را قدیم شمارند و بیش و کم در آن روا ندارند، و بنا براین کم و زیاد در آن نشود و معنای پدیده این است که این ذرّات وصف خود را عوض کنند و برای همین برای هر پدیده چاره ای جسته اند و اما مسلمانان که معتقدند اجسام مخلوق خدایند و خدا قادر و مختار است و می­تواند هر وقت خواهد، جسم آفریند، و ظاهر قرآن این است که آب از آسمان فرود آید و دلیلی بر نشدن آن نیست و باید ظاهر آن را گرفت و روشن شد که خدای سبحان باران را از آسمان به زیر آورد؛ یعنی این اجسام را در آسمان آفریند و آن­ها را با ابر فرو آرد و از ابر به زمین.

قول دوّم: این است که مقصود فرود آمدن باران از سوی آسمان است نه از خود آن.

قول سوّم: اینکه از ابر باران را فرود آرد و خدا ابر را آسمان نامیده چون عرب هر بالای سر را سماء گوید، مانند سقف خانه که آن را سماء بیت گویند.

سپس گفته: واحدی در کتاب بسیط از ابن عباس روایت کرده که آب همان باران است.

من گویم: در جای دیگر نزول باران را از ابر دانسته نه از آسمان، گفته: بسا آدمی در قله کوه بلندی باشد و ابری فروتر از آن بنگرد، و چون از آن کوه به زیر آید بیند که بر مردم باریده، و چون این امر به چشم دیده شود نزاع در آن بیهوده است، و قطره ای باران فرو نیاید جز اینکه به همراهش فرشته ای است، و فلاسفه فرشته را طبع خود جسم دانند که سبب فروشدن است - . مفاتیح الغیب 4: 154 - . (پایان)

«وَ هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً.» {و اوست که باد­ها را مژده رسان می­فرستد.} برخی نشر خواندند به نون و شین ضمه دار که جمع نشور است مانند رُسُل که جمع رسول است، یعنی پراکنده از هر سو، و ابن عامر به ضم نون و اسکان شین خوانده و حمزه به فتح نون و اسکان شین به معنی زندگی یا زنده کن، و عاصم با باء آن را خوانده است که در این صورت جمع بشیر است، یعنی بشارت دهنده باران و رحمت. «حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا.» {تا چون ابر­های سنگین بار را برداشت.} رازی در تفسیرش گفته: «أقل فلان الشیء» یعنی فلانی فلان چیز را حمل کرد و در اینجا یعنی ابرهای پر باران و سنگینی را بردارند که در هوا آویزانند چون خدا به حکمتش بادها را به سختی بجنباند و در آن فوائدی است:

1.

تا پاره های ابر به هم بچسبند و درهم شوند و باران­زا گردند.

2.

بر اثر این جنبش سخت بادها به راست و چپ این اجزاء آبی فرو نیایند و در هوا آویزان مانند تا قطره شوند.

3.

با این بادها ابر جابجا شود تا بدان جا برسد که خداوند بداند نیاز به باران دارند و از آن سود برند.

4.

گاهی بادها ابرها را از هم بپاشند و از میان ببرند تا زیانی نرسد.

5.

این بادها بسا که زراعت و درخت را نیرو بخشند و نشو و نمو آن­ها را کامل سازند و آن­ها بادهای آبستن­کن باشند و گاهی نشو و نما را متوقف چون بادهای پائیز کنند.

6.

بسا این بادها خوش و لذت­بخش باشند و تن پرورد، گاهی مهلک و نابودکننده برای گرمی سخت آن­ها مانند بادهای سموم یا به واسطه سرمای سخت.

7.

این بادها گاهی شرقی باشند و گاهی غربی یا شمالی و جنوبی و این ضابطه کلی آن­ها نزد مردم است و گر نه باد از هر سوی جهان وزد و انضباطی ندارد و منحصر به جهت خاصی نیست.

8.

باد گاهی از درون زمین برآید چون کشتی سوار بیند که دریا به خاطر بادها که از آن برآیند می­جوشد و در این صورت وزش بادها در سطح دریا سخت باشد و گاهی از بالا به زیر آیند، و این اختلاف­ها در بادها هم عجیب است، و از سدّی است که خدا باد را می­فرستد تا ابر آورد سپس ابر را هر گونه بخواهد در آسمان پهن کند و آنگاه درهای آسمان را گشاید و آب بر ابر فرو آید و پس از آن ابر ببارد.

چون این را دانستی گوئیم: اختلاف اوصاف مذکور بادها با اینکه طبیعت خود هوا یکی است و تأثیر طبائع و اختران و افلاک یکی است، دلیل است بر اینکه این احوال حاصل نشوند جز به تدبیر فاعل مختار سبحانه و تعالی، سپس فرمود: «سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ.» { آن را به سوی سرزمینی مرده می­رانیم.} یعنی آن ابر را به جائی بردیم که در آن گیاه نبود و باران و سبزه نبود به خاطر اینکه زنده شود و «فَأَخْرَجْنا بِهِ.» {بیرون می­آوریم.} برآوردیم بدان آب «الثَّمَراتِ» {میوه ها را} پس خدای تعالی میوه را از آب می­سازد، ولی بسیاری از متکلمین گفته اند: میوه از آب برنیاید بلکه شیوه خدا است که گیاه و روئیدنی را به دنبال آمیختن خاک و آب بیافریند.

جمهور حکماء گفتند: مانعی نیست که خدا نیرو و طبعی به آب سپرده باشد که مایه پدید آمدن احوال مخصوص باشد، و متکلمین بر نادرستی این گفته دلیل آوردند که طبع آب و خاک یکی است با اینکه ما می بینم که در یک روئیدنی تنها چند حال گوناگون است، چون: انگور که پوستش سرد و خشک، و گوشت و آبش گرم و تر، و هسته اش سرد و خشک است، و پدید شدن جسمی با این اوصاف مختلفه از آب و خاک دلیل است بر اینکه فاعل مختارش ساخته و اثر طبع و خاصیت نیست. - . مفاتیح الغیب 4: 335 - (پایان)

«خَوْفاً وَ طَمَعاً» {بیم­آور و امیدبخش} زمخشری گفته: مفعول له نیستند چون شرط آن موجود نیست؛ البته به شرط حذف مضاف می­توان آن را مفعول له به شمار آورد و تقدیر آن چنین است: «إرادة خوف و طمع». و یا حال برای برق یا مخاطبین هستند.

رازی در تفسیرش گفته: در اینکه خوفند و طمع چند وجه است:

1.

چون برق جهد، ترس از فرو آمدن صاعقه و طمع در فرو آمدن باران است.

2.

باران مایه ترس مسافر است که از آن زیان بیند و مایه ترس کسی که خرما و کشمش در انبان دارد و می­ترسد خیس و فاسد شوند و مایه طمع کسی است که از آن سود برد.

3.

هر چه در دنیا به وجود آید برای مردمی، خوب است و برای دیگران، بد است. باران هم برای کسی که بدان نیاز دارد، خوب است و برای کسی که از آن زیان بیند به حسب جا و زمان بد است.

و بدان که پدید شدن برق دلیل شگفت آوری بر قدرت خدای تعالی است؛ زیرا ابر ترکیبی از اجزاء آبی و هوائی است و آب ضدّ آتش است و بروز ضد از ضد، مخالف عقل است و باید صانعی مختار آن را انجام کند .

اگر گفته شود: چرا گفته نشود که باد در درون ابر جاگیر شده و سرما بر برون آن چیره گردیده و یخ زده و باد آن را به سختی از هم می­درد و از آن جنبش سخت برق می­جهد چون حرکت عنیف گرما آور است.

جوابش این است که همه گفته های شما خلاف عقل است و بیان آن از چند وجه است:

یکم: اگر چنین بود لازم بود که هر جا برق است رعد باشد که آواز پاره شدن ابر است، و معلوم است که چنین نیست زیرا بسیار شده که برق قوی بی رعد جهیده است.

دوم: اینکه گرمای حاصل از حرکت در برابر طبع آب است که مایه سردی است، با این تعارض آتشی بوجود نیاید بلکه یک آتش سوزی بزرگ به ریختن آب خاموش شود و ابر همه اش آب است و چگونه در آن شعله اندکی پدید شود.

سوم: عقیده شما این است که آتش صرف بی رنگ است، گو اینکه از حرکت عنیف آتش زاید ولی این رنگ سرخ از کجا آید، و روشن شد علّتی که گفتند، سست است و پدید شدن آتش خالص در ابری که آبی خالص است نشدنی است مگر به قدرت قادر حکیم.

«وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ.» {و ابرهای گرانبار را پدیدار می کند.} بدان که این هم از دلائل قدرت و حکمت است؛ زیرا یا گفته شود این اجزاء آب در جوّ هوا پدید شوند یا اینکه از روی زمین بالا روند، بنا بر اول باید آفریننده حکیم قادر آن­ها را پدید کند و مطلوب همین است.

و بنا بر دوّم باید گفت: این اجزاء از زمین بالا رفتند و چون به طبقه سرد هوا رسیدند سرد و سنگین شده و به زمین بازگشتند، گوئیم این درست نیست برای اینکه باران­ها مختلفند، یکبار درشت قطره و یکبار ریز، یک بار به هم نزدیک و یک بار دور، یک بار دوام دارد و یک بار اندک آید، و این اختلاف با اینکه زمین یک طبع دارد و طبع پرتوهای گرم­کن هم یکی است باید به تأثیر و تقدیر فاعل مختار باشند، بعلاوه به تجربه رسیده که دعا و لابه به درگاه خدا در آمدن باران اثر بزرگی دارد و از این رو نماز استسقاء تشریع شده، و از اینجا دانیم که مؤثر در آن قدرت فاعل مختار است نه طبیعت خاصه (پایان) - . مفاتیح الغیب 5: 279 - .

«وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ.» {و رعد به حمد او تسبیح می­گوید.} طبرسی- رحمة الله علیه- در مجمع گفته: تسبیح رعد این است که دلالت بر تنزیه خدای تعالی و وجوب سپاسش دارد، و گویا که تسبیح­گو است، و گفته اند: رعد نام فرشته ای است که ابر را می­راند و با آوازش او را به کار می­دارد و گو او است، و از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم روایت است که فرمود: راستی پروردگار شما سبحانه و تعالی می­فرماید: اگر بنده هایم فرمانم برند، شب به آن­ها باران دهم و روز آفتاب بی غرّش رعد، و همیشه چون غرّش رعد را می­شنید می­فرمود: منزه است کسی که رعد تسبیح به سپاس او گوید، و ابن عباس می­گفت: منزه است آنکه برایش تسبیح گوید - . مجمع البیان 5: 283 - .

سالم بن عبد اللَّه از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم روایت کرده که: چون غرّش رعد و صاعقه می­شنید؛ می­فرمود: بار خدایا ما را به خشم خود مکش و به عذابت نابود مکن و از این بابت ما را معاف دار، ابن عباس گفت: هر که غرّش رعد شنود و گوید: «سبحان الّذی یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.» {پاک و منزه است خداوندی که رعد [آسمانی] او را توأم با سپاسش تقدیس می­کند و فرشتگان نیز از بیم جلالش [ تقدیس می­کنند] و او بر هر چیزی توانا است.}، اگر برق­گیر شد گناهش بر من است.

«وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ.» یعنی فرشته ها از ترس خدا تسبیح گویند، ابن عباس گفته: ترس آن­ها از خدا مانند ترس آدمیزاده نیست، چنان است که هیچ کدام نفهمند چه در راست و چپ آن­ها است و خوراک و نوشاب و هیچ چیز آن­ها را از عبادت خدا باز ندارد، «وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ.» {و صاعقه ها را فرو می فرستند و با آنها هر که را بخواهد، مورد اصابت قرار می دهد.}، یعنی به هر که خواهد برساند و از هر که خواهد بگرداند و عبارت دوم حذف شده و از امام پنجم علیه السّلام روایت است که صاعقه به مسلمان و جز مسلمان رسد، ولی به کسی که در ذکر خداست نرسد. (پایان)

رازی در تفسیرش، درباره «وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ» گفته در آن چند قول است: قول اول: رعد نام فرشته است، و آوازی که شنیده شود، تسبیح و تهلیل او است. از ابن عباس است که یهود از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم پرسیدند: رعد چیست؟ فرمود: فرشته ای است که گماشته به ابر است و شلاق آتشین دارد که با آن ابر را بدان جا که خدا خواهد می­راند، گفتند: غرّشی که از آن به گوش رسد؟ فرمود: راندن ابر است و از حسن است که آن یک آفریده خداست و فرشته نیست و بدین قول رعد نام فرشته است که گماشته به ابر است و آوازش تسبیح خداست و آن آواز را هم رعد نامند.

و مؤید آن است آنچه از ابن عباس روایت است که چون رعد را می­شنید می­گفت: منزه است آن خدا که تو تسبیح او گوئی و از پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله است که خدا ابر را آفریند و با بهترین زبان سخن گوید و خوش­تر از همه برایت بخندد، سخنش رعد و خنده اش برق است.

و این قول دور از باور نیست، برای آنکه نزد اهل سنت، پیکر شرط زنده بودن نیست، و از خدا به دور نیست که زندگی و دانش و نیرو و زبان به اجزاء ابر دهد و این آواز مسموع کار او باشد، چگونه دور است با اینکه بینیم سمندر در آتش زاید، و قورباغه از ابر و در آن زاده شود، و بسا که در برف­های دیرینه کرمی بزرگ پدیدار گردد.

و نیز در صورتی که تسبیح جانوران در زمان حضرت داود علیه السّلام و تسبیح سنگریزه در زمان محمّد صلی اللَّه علیه و آله رواست، چرا تسبیح رعد دور باشد و بنابراین آنکه رعد نام دارد فرشته است یا نه؟ دو قول است:

یکم: فرشته نیست چون به فرشته ها عطف شده است.

دوّم: اینکه از جنس فرشته است و از باب شرافت او جداگانه ذکر شده است.

قول دوّم: این است که رعد نام غرّش ابر است، و او هم تسبیح گوی خداست؛ زیرا تسبیح و تقدیس و مانند آن­ها همان لفظی است که دلالت بر پاکی و قدس دارد و چون این صورت دلیل بر یک وجود برتر از نقص و امکان است و تسبیح خداوند می شود، و همان است معنی قول خدای تعالی: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ. - . اسرا / 44 - » {و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید.} سوّم: تسبیح رعد این است که هر کس آن را شنود، سبحان اللَّه گوید؛ و این است که بدو وابسته است.

چهارم: صوفیه گویند: رعد شیون عارفانه فرشته ها، برق سوزش دل آن­ها و باران گریه آن­هاست، سپس گفته: محققین حکماء گفته اند: این آثار آسمانی را نیروی روحانی فلکی است، ابر را یک روح آسمانی تدبیر کند، و همچنان بادها و آثار دیگر را و این جز قول به این است که رعد نام فرشته است.

سپس گفته: صاعقه جداً چیز عجیبی است؛ زیرا آتشی است که از ابر جهد، و بسا به دریا فرو رود و ماهیان را بسوزد، و حکماء در اندازه نیرویش مبالغه کردند از این راه دلیل آوردند که آتش گرم و خشک است و طبعش ضد ابر است و باید آتش آن بر حسب عادت کم سوزش تر از آتش ما باشد، ولی چنین نیست و نیرومندتر از آتش این جهان است، و باید چنین نیروئی را از خداوند فاعل مختار گرفته باشد.

«وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ.» یعنی این کافران با وجود این دلائل درباره خدا ستیزه کنند و در آن چند وجه است:

یک: رد بر کسی است که گفت: بگو که خدای ما از مس است یا از آهن؟

دو: رد بر انکار آن­ها است درباره بعث رستاخیز و ابطال حشر.

سه: رد بر آن­ها درباره اینکه معجزه هائی می­خواستند و یا عذاب ریشه برانداز خواهش می­کردند و او است «شَدِیدُ الْمِحالِ» از ریشه­ی حول با میم زائده، یعنی سخت نیرو، یا سخت حیله، یا سخت کیفر، یا سخت هم­آورد، و گفته اند: سخت ستیزه. - . مفاتیح الغیب 5: 682 -

«رِزْقاً لَکُمْ» {روزیی برای شما} بیضاوی در تفسیرش گفته - . انوار التنزیل 1: 632 - : یعنی وسیله زندگی از خوراک و جامه، و «من الثمرات» یا بیان رزق است یا حال برای آن و عکس آن نیز درست است و می­تواند مصدر از آن اراده شده باشد و مفعول له باشد. «إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ» {مگر آنکه استراق سمع کند.} بیضاوی گفته: مقصود شیطانی است که دزدی خبر از آسمان می­گرفت به واسطه شباهتی که با فرشته ها داشت و مناسبتی که در گوهر هستی آن­ها است، یا به واسطه استدلال از اوضاع کواکب و حرکت آن­ها خبری در می آورد، و از ابن عباس است که آن­ها را مانعی از رفتن به آسمان­ها نبود و چون عیسی علیه السّلام متولد شد از سه آسمان ممنوع شدند، و چون محمّد صلی اللَّه علیه و آله به جهان آمد همه آسمان­ها به وسیله شهاب بر آن­ها قدغن شد.

و بودن شهاب پیش از مولد با آن منافات ندارد؛ چون ممکن است اسباب دیگر هم داشته باشد و هر که گوش می­گرفت، شهابی روشن که همه بینند، به دنبالش بود و آن شعله آتش درخشانی است و ستاره و نیزه را هم که درخشانند شهاب گویند - . انوار التنزیل 1: 645 - . (پایان)

رازی در تفسیرش گفته: بسا کسی گوید: شما که روا دارید شیطان به آسمان­ها برآید و با فرشته ها بیامیزد و اخبار غیب برباید و به زمین آرد و به دیگری رساند؛ دیگر اخبار به غیب را نباید از معجزه شمرد و دلیل راستی دانست، نگویند که خدا خبر داده که آن­ها پس از ولادت پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله ازاین کار عاجز شدند؛ زیرا گوئیم اثبات این معجزه توقف به قطع رسالت او دارد، و قطع رسالت او هم توقف بدین معجزه یابد و اثبات اینکه خبر از غیب معجزه است که جز به ابطال این احتمال ثابت نشود و دور لازم آید و آن هم محال است.

و ممکن است جواب آن به اینکه ما نبوت او را به معجزه های دیگر ثابت کنیم و به دنبال آن بدانیم که خدا شیاطینی را از غیب­دانی بدین راه عاجز کرده، و آنگه اخبار از غیب معجزه باشد و دور نباشد - . مفاتیح الغیب 5: 386 - . (پایان).

و می­گویم: رواست گفته شود: در لطف و حکمت خدا لازم است که دروغگو را از این راه امکان دعوی نبوت و امامت ندهد، و گرنه واداشتن به کار زشت لازم آید گرچه نسبت به عوام مردم باشد و از این رو گفته اند: شعبده هم به دست مدعی کاذب نبوت و امامت بی أثر باشد و محقق نشود، پس نیک بیندیش.

«وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ.» {و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست.} یعنی چیزی نباشد جز اینکه ما بر آفریدن چند برابرش توانائیم، خزائن را نمونه نیروی خود آورده یا مقدوراتش را انبار شده نموده است که برآوردنش نیاز به رنج و کوشش ندارد و فرموده: «وَ ما نُنَزِّلُهُ» {فرو نیاریم} از آن خزینه ها «إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ» {جز اندازه معلوم} که موافق حکمت است و خواست خدا بدان تعلق گرفته؛ زیرا آفرینش برخی با وصفی و حالی در وقت معین باید به نظر گزینش حکمت­داری باشد. علیّ بن إبراهیم گفته: خزینه آب این است که از آسمان فرو شود و برای هر جانوری به اندازه ای که خدا مقدر کرده روزی برویاند و غدا آماده کند.

یکی از محققان گفته: من گویم: تفسیر یکم سخن بی تحصیلی است و دوّمی مثلی برای نزدیک کردن مقصود به فهم عمومی و تفسیری سطحی است، ولی باطن و تأویل آیه این است که خزائن از نخست نوشته های قلم اعلی است بر وجه کلی در لوح قضا که تغییر ناپذیر است که چون سرچشمه های امور جزئیه از آن در لوح قدر روان شوند که محو و اثبات دارد و خرده خرده فرود آیند و به اولی اشاره کرده است، به قول خود «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ.» و با این قولش «وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ - . رعد / 39 - .» {و اصل کتاب نزد اوست.}

و اشاره کرده به دومی به قول خود «وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ.» {و ما آن را جز به اندازه ای معین فرو نمی فرستیم.} و از آنجا فرو آید و در علم شهادت پدیدار شود، و از امام سجّاد علیه السّلام است که در عرش نمونه ای از هر چه خدا در خشکی و دریا آفریده است، گفته: این است تأویل قول خدا «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ.» تا آخر آیه. (پایان)

«وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ.» {و بادها را باردارکننده فرستادیم.} به باران و یا آبستن­کن درختان، چنانچه بادهای دیگر را عقیم و نازاد یاد کرده، «فَأَسْقَیْناکُمُوهُ.» {و شما را بدان سیراب نمودیم.} و «وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ.» {و شما خزانه دار آن نیستید.}، که آن را درآورید و در حوضچه ها و چشمه ها و چاه­ها انبار کنید و نگهدارید و این کار مدبری است حکیم مانند گردش بادها به سود مردم؛ زیرا طبع آب این است که به اعماق زمین فرو رود و توقف آن در اندازه دسترس سببی خواهد «لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ.» {که [آب] آشامیدنی شما از آن است.} یعنی آنچه می­نوشید و «لکم» یا صله «أنزل» است یا خبر برای شراب و «من» تبعیضیه است و تقدیم آن نشانه اختصاص است و بر این سخن اشکالی وارد نیست چون آن چاه­ها و چشمه­ها از آن است بنابر قول خدا «فسلکه ینابیع» و این قولش «فأسکناه فی الأرض». «وَ مِنْهُ شَجَرٌ.» و گیاهی که چهارپایان شما در آن می­چرند و گفته اند: هر آنچه روید درخت نام دارد. «فیه تسیمون» یعنی چهارپایان شما در آن می­چرند و از ریشه (سامت الماشیه) گرفته شده و اصل آن السومة است و آن به معنای علامت است، زیرا چهارپایان را علامت می­گذاشتند.

«فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» یعنی پس از خشکی زمین، انواع گیاه در آن رویانید، «لقوم یسمعون» یعنی با گوش­دادن همراه تدبر و انصاف، »و تری الإرض هامدة» یعنی مرده و خشک و از (همدت النار) گرفته شده و آن زمانی است که آتش خاکستر شود. و «اهتزت» یعنی با گیاه به جوش و خروش درآمد و «ربت» یعنی رشد و نمو کرد و «أنبتت» اسناد انبات به زمین از باب مجاز است، زیرا خداست که گیاهی می­رویاند و «بهیج» به طراوت و زیبایی چیزی گویند و مبرد گفته است که آن چیزی درخشان و زیباست.

«ألم تر» یعنی آیا نمی دانی و گفته شده است که مراد دیدن با چشم ظاهری است. «فتصبح الأرض» و در این جمله (أصبحت) نیاورده، تا بر تجدد بارش باران دلالت کند و فعل را منصوب نیاورده، زیرا در این صورت خلاف مقصود از آن برداشت می­شد، زیرا معنای آن اثبات اخضرار است و با نصب به نفی اخضرار تغییر می­کند و «إن الله لطیف» یعنی علمش به هر چه کوچک و بزرگ باشد احاطه دارد و «خبیر» یعنی آگاه به تدابیر ظاهر و باطن است.

«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً.» {و از آسمان آبی فرود آوردیم.} رازی در تفسیرش گفته: هر که سما را ابر دانسته، گفته: خدای تعالی بخار را از تک زمین و از دریا بالا برد، مانند عرق تا زلال و خوشگوار شود، سپس ذرات آب آن به هم پیوندد و شکل گیرد، و خدا به اندازه نیاز آن را فرود آورد، و اگر نه چنین بود کسی از آن سود نمی­برد؛ زیرا در تک زمین پراکنده بودند و در دریا شور بودند، و نمی­شد آب دریا را به سطح زمین روان کرد چون فروتر از آنند. - . مفاتیح الغیب 5: 278 -

این تقریری است از آن­ها که منکر فاعل مختارند، و اما کسی که به خدای قادر معترف است نیازی بدین سخن­ها ندارد، «بِقَدَرٍ» {باندازه ای} که زیانبخش نباشد و سودمند باشد برای زراعت و درختکاری و نوشیدن و آنچه خدا نیاز و صلاح آن­ها داند، «فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ.» {و آن را در زمین جای دادیم.}» و پایدار ساختیم .

ابن عباس گفته: خدای تعالی از بهشت پنج نهر فرو آورد: سیحون، جیحون دجله، فرات و نیل مصر و چون یأجوج و مأجوج آیند آن­ها را برگیرد و قرآن را هم بالا برد، «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ.» {و ما برای از بین بردن آن مسلّماً تواناییم.} چنانچه بر فرو آوردنش توانا بودیم.

و چون خدا نعمت آب را یادآور کرد نعمت­های حاصله از آن را ذکر کرد و فرمود: «فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ.» {پس برای شما به وسیله آن باغهایی از درختان خرما و انگور پدیدار کردیم.} این دو را نام برد چون سود بسیار دارند، هم خوراکند و هم نان خورش، هم میوه تر و خشک، «لَکُمْ فِیها فَواکِهُ کَثِیرَةٌ.» {در آنها برای شما میوه های فراوان است.} یعنی در این باغ­ها که نخل و تاک است میوه های بسیار است، «وَ مِنْها تَأْکُلُونَ.» {و از آن می­خورید.}

«أَ لَمْ تَرَ» آیا به چشم خرد نبینی که، «أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً.» {آیا ندانسته ای که خدا[ست که] ابر را به آرامی می راند.} و کالا را مزجات گویند که هر کس آن را براند، «ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ.» و تکه هایش به هم پیوند دهد، «ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً.» {سپس آن را متراکم می­سازد.} و بینی که باران از سوراخ­های آن فرود آید و هم تکه های بزرگ چون «فَتَرَی الْوَدْقَ.» یعنی باران را می­بینی «یخرج من خلاله» که از سوراخ­های آن خارج می­شود و (خلال) جمع (خلل) است مانند (جبال) جمع (جبل) و «و ینزل من السماء» گفته­اند یعنی از ابرها و هر چه بالای سرت قرار بگیرد به آن سماء گویند. «من جبال فیها من برد» {از کوههایی [از ابر یخ زده ]که در آنجاست تگرگی فرو می ریزد} یعنی تکه­های بزرگ که در بزرگی و جمود کوه را مانند. و مفعول (ینزل) محذوف است و منظور این است که آبی از آسمان فرو می­فرستد یا از کوه­ها، و (من) سوم برای تبعیض است و به جای مفعول آمده است. گفته اند: در مظله کوه­ها از تگرگ است، چنانچه در زمین کوه­ها از سنگ است، و ظاهر بسیاری از اخبار بر آن دلالت دارد و دلیل قطعی بر نفی آن نیست.

رازی در تفسیرش گفته: مادیون گویند: پدید شدن ابر و باران و برف و تگرگ و شبنم و عزو بیشترش از درهم شدن بخار است و کمترش از درهم شدن خود هوا، اما اولی اگر بخاری که بالا رفته اندک باشد و هوا گرم باشد که آن را از هم بپاشد تبدیل به هوا شود، و اگر بسیار باشد و گرمی هوا نتواند آن را از هم بپاشد بالا رود تا به طبقه سرد هوا رسد یا فروتر بماند، اگر به طبقه سرد رسد و سرما سخت باشد و اجزاء آب بخار پیش از پیوست به هم یخ زنند برف می شود، و اگر پس از آن یخ زنند تگرگ گردد، و اگر سرما سخت نباشد آن بخار به تناسب سرما درهم شود و فراهم گردد و بچکد.

بخار درهم شده ابر است و آنچه بچکد باران است، و نرمه باران و ترشحات هوا هم از این ابرها است و اگر بخار از طبقه سرد فروتر ماند هوا کم یا بیش باشد، اگر بسیار باشد ابر گردد و ببارد و گاه ابر نشود، و بالا نرفتن بخار بسیار تا طبقه سرد هوا چند علت دارد:

1.

جلوگیری بادها از بالا رفتن آن بخارها.

2.

فشار باد آن­ها را گرد هم کند و درهم نماید برای آنکه کوه در برابر باد باشد.

3.

بادها از هر طرف بوزند و با هم تصادف کنند و مانع از بالا رفتن بخار شوند.

4.

بخشی که پیش­تر است سنگین و کند باشد و بایستد و بخش فروتر بدان بچسبند و بمانند.

5.

هوای نزدیک زمین سرد باشد و آن­ها را نگهدارد چه بسا دیده شود که بخار اندکی در برابر کوه بالا رفته و به مانند چادری بر فراز دره کوه کشیده شده و بیننده آن از بالای کوه بر فراز آن باشد و آن­ها که زیر آن تکه ابرند باران دارند و آنان که بالای آنند در آفتابند و اگر بخار کم بالا رفته و اندک و لطیف است و به سرمای شب دچار شده، و درهم و بسته شده و در حال پراکندگی فرود آمده که جز پس از فراهم شدن مقدار بسیاری از آن احساس نشود، اگر یخ نزند شبنم باشد و اگر یخ زند عزو باشد.

و بسا که ابر از درهم شدن و پیچیدن خود هوا باشد در صورتی که هوا باد سرد شود و درهم رود و باز هم همه این اقسام از آن به وجود آید.

جواب این است که چون حدوث اجسام را ثابت کردیم و پذیرفتیم که خدا قادر و مختار است و می­تواند جسم آفریند، نمی­توانیم به گفته شما قطع داشته باشیم چه بسا خدا ابر را یکباره بیافریند نه از راهی که شما گفتید، بعلاوه فرض کن چنان است که شما گفتید ولی جسم در ذات خود ممکن الوجود است و باید مؤثری داشته باشد و همانند، و امتیاز آن­ها به وضعی معین از بالا رفتن و فرو آمدن و لطافت و کثافت و گرمی و سردی علتی می­خواهد، و چون خدا طبیعت آفرین است و طبیعت در این احوال اثر دارد، خالق این احوال هم هست.

و بنابراین او است که ابر را می­راند چون او طبع جنباننده این بخارها را از درون زمین تا جوّ هوا آفریده، و آنگاه این­ها دنبال هم شدند و به هم چسبیدند و خداست که آن­ها را درهم کرده، و ثابت شد که به هر تقدیر راه استدلال با این چیزها بر قدرت و حکمت خدا روشن و آشکار است. - . مفاتیح الغیب 6: 319 - (پایان)

«فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشاءُ.» {و هر که را بخواهد بدان گزند می رساند، و آن را از هر که بخواهد باز می دارد.} رساندن، هلاک کردن زرع و مال است و بسا نفس، «یَکادُ سَنا بَرْقِهِ.» {نزدیک است روشنی برقش [نور] را از بین ببرد.} از بینندگان برای فرط درخشش آن « یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ.» {خداوند شب و روز را دگرگون می­کند.} که به دنبال یک دیگرند و از هم می­کاهند یا گرم و سرد و تاریک و روشن می­شوند «إِنَّ فِی ذلِکَ» {راستی در آن} چه ذکر شد «لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ.»{ البته برای صاحبان بصیرت عبرتی است.} که بصیرت و عقل دارند چون به وجود صانع قدیم و کمال قدرت او و احاطه علم و نفوذ مشیّت و بی نیازی او دلیلند.

« بُشراً» با باء ضمه دار در قرائت عاصم یعنی مژده بخش، «نشراً» بنون و سکون شین در قرائت ابن عامر به معنی پراکنده کن ابر است.

«ماءً طَهُوراً» {آبی پاک } یعنی باران، طهور نام وسیله پاکی است چون وضوء و وقود، «لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً.» {تا به وسیله آن سرزمینی مرده را زنده کنیم.} به وسیله گیاه «وَ أَناسِیَّ کَثِیراً» {و مردم بسیاری را} یعنی بیابان گردانی که به آب باران زنده اند، برای اینکه مردم شهر و آبادی از نهر و چاه بهره برند.

«وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ.» {و قطعاً آن [پند] را میان آنان گوناگون ساختیم.} بیضاوی گفته: یعنی این گفتار را در قرآن و کتب دیگر، میان مردم نشر دادیم یا باران را در سرزمین­های مختلف و در هر وقت و به هر وصف از تند و آرام فرو آوردیم، از ابن عباس است که سالی از سال دیگر پرباران­تر نیست ولی خدا آن را میان بنده هایش چنانچه خواهد پخش کند، و این آیه را خواند یا در چاه­ها و نهرها و منابع تقسیم کردیم، «لِیَذَّکَّرُوا» {تا بیندیشند.} و کمال قدرت و حق نعمت را بفهمند و شکر گزارند یا با دریغ از آن و اعطای آن عبرت گیرند، «فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً.» {و[لی ] بیشتر مردم جز ناسپاسی نخواستند.} و بی اعتنائی و انکار را پیشه کردند و گفتند: باران از فلان ستاره بوده و کسی که ستاره ها را اثر بخش در باران داند کافر است، به خلاف کسی که آن را آفرینش خدا داند و ستاره ها را واسطه یا نشانه خدائی شمارد.

«فَأَنْبَتْنا» {پس رویاندیم} به خود نسبت داد، برای تأکید اینکه کار ویژه او است و آگهی بر اینکه رویاندن باغ­های خرّم به هر گونه و با طبع گوناگون و دور از هم از مایه مانند هم جز به قدرت خدا نیست و بدان به قول خود اشاره کرد «ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها.» {کار شما نبود که درختانش را برویانید.}

«یُرِیکُمُ الْبَرْقَ.» {برق را برای بیم و امید به شما می نمایاند.}، در اینجا (أن) در تقدیر گرفته شده و یا فعل به منزله مصدر است مانند این سخن عرب: «تسمع بالمعیدی خیر من أن تراه» یا این فعل صفتی برای یک اسم محذوف است و تقدیر آن این است (آیة یریکم بها البرق). «خَوْفاً» {ترساننده} از صاعقه و هراس آور برای مسافر، «وَ طَمَعاً» و {طمع بخش} در باران و برای حاضر، «فَیَبْسُطُهُ» {پس آن را بگستراند.} پیوسته «فِی السَّماءِ» {در آسمان} یا سمت آن «کَیْفَ یَشاءُ.» {هر طور خواهد.} رونده و ایستاده همه گیر و جز آن در یک جانب «وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً.» {و به صورت پاره­های گوناگون در می­آورد.} بار دیگر «فَتَرَی الْوَدْقَ» و بینی باران «یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ.» از روزنه های آن برآید، «فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ » یعنی هرگاه به سرزمین و زمین­های آنان ببارد. «إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ» در این صورت می­بینی که حاصلخیزی را به هم بشارت می­دهند که «أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ» یعنی باران «من قبله» تکرار است به قصد تاکید،و دلالت دارد بر مدت ناسپاسی ایشان طولانی شده و به کلی مأیوس شده­اند و گفته­اند که ضمیر به مطر یا سحاب و یا ارسال برمی­گردد. «لمبلسین» یعنی نومید، «فانظر إلی آثار رحمت الله» یعنی اثر باران بر گیاه و درختان و میوه­ها و به همین علت ابن عامر و حمزه و کسائی و حفص آن را جمع به شمار آورده­اند. «إن ذلک» یعنی کسی که به زنده کردن زمین پس از مرگ آن قادر است «لمحیی الموتی» می­تواند مردگان را نیز زنده کند. «فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا.» یعنی زراعت را زرد بیینند که اثر باران است و یا ابر را که سبب آن است، چون ابر زرد باران ندارد و لام موطئه برای قسم است که بر حرف شرط وارد شده و این قولش «لظلوا» جواب آن است و سد مسد جزاء است.

«من کل زوج» یعنی از هر صنفی «کریم» یعنی بسیار سودمند «فتثیر سحاباً» حکایت حال ماضی با فعل مضارع است تا بدین وسیله آن تصویر زیبا و دال بر کمال حکمت الهی را در مقابل چشمان ترسیم کند و مراد آن است که حدوث آن را اینگونه به تصویر بکشد و ممکن است که اختلاف زمان افعال برای دلالت بر استمرار آن کار باشد. «فأحیینا به الأرض» یعنی با بارن فرودآمده زمین را زنده کردیم. «بعد موتها» یعنی بعد از خشکی آن.

«کَذلِکَ النُّشُورُ» {رستاخیز [نیز ]چنین است.} یعنی زنده کردن زمین موات چون زنده کردن زمین اموات است در آنکه هر دو مقدورند؛ زیرا با هم تفاوتی ندارند جز اختلاف ماده و آن را در این قدرت اثری نیست، و گفته اند: مقصود وضع زنده شدن مرده ها است که خدای تعالی بارانی از زیر عرش ببارد و با آن پیکر همه مردگان برویند و درست شوند.

«إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ.» {مگر کسی که [از سخن بالاییان] یکباره استراق سمع کند.} یعنی سخنی از فرشته ها بدزدد، «فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ.» {که شهابی شکافنده از پی او می تازد!} یعنی ستاره ای که فرو افتد، و اینکه گفته اند: آن ستاره بخاری است که به اثیر رسیده و آتش گرفته یک تخمین است و منافی با آیه نیست؛ زیرا در آن نیست که از فلک فرو افتد و نه در قول خدای تعالی، «وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ.» {و در حقیقت، آسمان دنیا را با چراغهایی زینت دادیم و آن را مایه طرد شیاطین [= قوای مزاحم] گردانیدیم.} زیرا هر درخشنده در فضای عالی چراغ برای زمین است و زیور برای آسمان است از این رو که در سطح آن نمود دارد.

و دور نیست که این پدیده بخاری گاهی سبب راندن شیطانی شود که نزد فلک رود تا گوش گیرد، و روایت اینکه آن پس از تولد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله رخ داده، اگر درست باشد شاید مقصود کثرت وقوع آن است، یا اینکه از آن وقت وسیله راندن شده است و اختلاف است که هدف آن آزار بیند و برگردد یا بسوزد، ولی بسا که خطا کند و به شیطان نرسد، مانند موج برای کشتی سوار، و از این رو به کلی دست از خبر دزدی بر ندارند .

گفته نشود شیطان از آتش است و نسوزد؛ زیرا او از آتش صرف نیست مانند آدمی که از خاک صرف نیست، با آنکه آتش تند آتش سست را نابود سازد «ثاقب» یعنی با پرتوش هوا را بشکافد.

«أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً.» {از آسمان آبی فرو فرستاد.}رازی در تفسیرش گفته: آن آب باران است، و گفته اند هر چه آب در زمین است از آسمان است و خدا آن را به یک موضعی می­فرستد و پخش می­کند «فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ.» {پس آن را به چشمه هایی که در [طبقات زیرین] زمین است راه داد.} که رگ­های جسم زمینند «ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ.» {آنگاه به وسیله آن کشتزاری را که رنگهای آن گوناگون است بیرون می آورد.} سبز، سرخ، زرد و سفید و جز آن، یا به انواع مختلف از گندم و جو و کنجد «ثم یهیج» و آن بدین خاطر است که گیاه وقتی که به طور کلی خشک شود،از محل رویش خود جدا می­شود؛هر چند اجزا آن از هم جدا نشود سپس به شکل «حطاماً» یعنی تکه­های کوچک درمی­آید «إن فی ذلک لذکری» یعنی کسی که این حالات گیاه را ببیند، می­فهمد که حالات انسان و حیوان نیز اینگونه است و هر چند عمری طولانی داشته باشد، بالاخره عمرش به سرمی­آید تا اینکه رنگش به زردی گراید و اعضا و اجزایش درهم ریزد و آنگه عاقبتش مرگ خواهد بود و وقتی مشاهده این حالات در گیاهان، باعث پدیدارشدن این حالت در شخص شود، در این حال نفرتش از دنیا و خوشی­های بیشتر می­شود. و واحدی گفته: ینابیع جمع ینبوع و بر وزن یفعول از ریشه نبع است و منصوب به نزع خافض است و تقدیر آن چنین است: (فسلکه فی ینابیع). «ثم یهیج» یعنی سبز می­شود و حطام آن تکه­ها و خرده­های گیاه است. (پایان). - . مفاتیح الغیب 7: 239 -

«مِنَ السَّماءِ رِزْقاً.» {از آسمان روزی.} یعنی اسباب روزی چون باران «یُنَزِّلُ الْغَیْثَ.» {باران فرو می­فرستد.} بیضاوی در تفسیرش گفته: یعنی بارانی که از قحطی به فریاد آن­ها رسد و مقصود باران نافع است «من بعد ما قنطوا» یعنی از آن ناامید شدند «و ینشر رحمته» رحمتش را در همه چیز از دشت و کوه و گیاه و جانوران می­پراکند «و هو الولی» یعنی کسی که با احسان و رحمتش ولایت دارد «الحمید» و برای این رحمتش سزوار ستایش است. - . انوار التنزیل 2: 399 - «ماء بقدر» یعنی به اندازه­ای که سود رساند و زیانی به بار نیاورد. «فإنشرنا به بلدة میتاً» یعنی شهری که رشد و نمو از آن رویگردان شده «کذلک» یعنی مثل آن رشد و نمو «تخرجون» یعنی از قبورشان برانگیخته می­شوند. «من رزق» یعنی از باران و باران را روزی نامیده زیرا سبب روزی است «بعد موتها» پس از خشکیدن آن «و تصریف الریاح» با جهت­های مختلف و حالات گوناگون «ماء مبارکاً» یعنی بسیار سودمند «فأنبتنا به جنات» یعنی درختان و میوه­های فراوان با آن رویانیدیم. «و حب الحصید» یعنی دانه­ی کشت که لازمه درو است مانند گندم و جو. «و النخل باسقات» یعنی نخل­های طولانی یا باردار که در این صورت از (أبسقت الشاة) گرفته شده و آن به زمانی است که گوسفند باردار است و اینکه تنها از نخل نام برده به سبب ارتفاع و زیادی سود آن است. «لها طلع نضید» یعنی روی هم انباشته شده و مراد تراکم شاخه­ها و یا فراوانی خرماهای آن است. «رزقاً للعباد» که رزق در اینجا مفعول له است و به معنای علت رویانیدن است یا مصدری است بدین معنی که رویانیدن رزق است. «و أحیینا به بلدة میتاً» یعنی زمینی که هیچ رشد و نموی در آن نیست. «کذلک الخروج» همانطور که این شهر زنده شد،شما نیز بعد از مرگ زنده خواهید شد.

«وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً.» {سوگند به باد­های پراکنده کننده.}، طبرسی- رحمة الله علیه- در مجمع گفته: از ابن کواء روایت است که از امیر المؤمنین علیه السّلام پرسید و او بر منبر خطبه می­خواند که «الذَّارِیاتِ ذَرْواً» چیست؟ فرمود: بادها، گفت: «فَالْحامِلاتِ وِقْراً.»{ پس [سوگند] به باد­های گرانبار از ابرها.} فرمود: ابر، گفت: «فَالْجارِیاتِ یُسْراً» {پس [سوگند] به کشتی­هائی که به آسانی روانند.} فرمود: کشتی­ها، گفت: «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً» {پس [سوگند] به باد­های تقسیم کننده ابرها و باران­ها.} فرمود: فرشته ها.

و از ابن عباس و مجاهد هم روایت شده، «ذاریات» بادها است که خاک و خاشاک را می پاشاند، «حاملات» ابر که آب را از جایی به جائی حمل کنند و بدان سنگین بار باشند، «وقر» بار سنگینی است بر دوش یا درون، «فالجاریات یسراً» کشتی که به آسانی بر آب روان است تا هر جا برده شود، و گفته اند: آن هم ابر است که به آسانی به هر سرزمینی خدا آن را می­برد.

و گفته اند: هفت ستاره سیّارند، و «المقسمات امراً» فرشته هایند که امور را طبق فرمان میان مردم پخش کنند، خدا به این چیزها سوگند یاد کرده، چون برای بنده ها سودمند و دلیل بر یگانگی خدا و بدائع صنعش باشند، گفته اند: مقصود سوگند به پروردگار این چیزها است. - . مجمع البیان 9: 152 - (پایان)

«بِماءٍ مُنْهَمِرٍ» {آبی ریزان}، در تفسیرش گفته: مقصود از گشودن و از ابواب و از سماء یا حقیقت آن­ها است و گوئیم آسمان­ها در دارند و باز و بسته شود و دور نیست و یا بر سبیل استعاره است، چون ظاهر این است که آب باران از ابر است و این تعبیر چنان است که در باران تند گویند: ناودان به آسمان گذاشتند، یا درهای مشک را گشودند، یعنی به مانند آن است. - . مفاتیح الغیب 7: 786 -

«أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ.» {آیا آبی را که می­نوشید دیده­اید؟} بیضاوی در تفسیرش گفته: یعنی آب گوارا و نوشیدنی که از ابر آمده، ابر سفید که آبش گواراتر است «أم نحن المنزلون» یا مائیم فرو آورش با قدرت خویش، «جعلناه أجاجاً» یعنی شور «فلولا تشکرون» پس چرا برای این نعمتهای ضروری شکر نمی­کنید. - . انوار التنزیل 2: 492 -

«لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً.» {قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم.}؛ یعنی روزی فراوان و آب فراوان را به آن­ها دادیم، برای آنکه مایه زندگی و فراوانی است و میان عرب کمیاب بوده.

می­گویم: تفسیر باقی سوره در باب جن آید و در آن چیزها است که مناسب این باب است.

**[ترجمه]

روایات

«1»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمُلْکِ حَاجّاً مَعَهُ الْأَبْرَشُ الْکَلْبِیُّ فَلَقِیَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ هِشَامٌ لِلْأَبْرَشِ تَعْرِفُ هَذَا قَالَ لَا قَالَ هَذَا الَّذِی تَزْعُمُ الشِّیعَةُ أَنَّهُ نَبِیٌّ مِنْ کَثْرَةِ عِلْمِهِ فَقَالَ الْأَبْرَشُ لَأَسْأَلَنَّهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ لَا یُجِیبُنِی فِیهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ فَقَالَ هِشَامٌ وَدِدْتُ أَنَّکَ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَلَقِیَ الْأَبْرَشُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما(3) فَمَا کَانَ رَتْقُهُمَا وَ مَا کَانَ فَتْقُهُمَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبْرَشُ هُوَ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ وَ الْمَاءُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ لَا یُحَدُّ وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ خَلْقٌ غَیْرَهُمَا وَ الْمَاءُ یَوْمَئِذٍ عَذْبٌ فُرَاتٌ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْأَرْضَ أَمَرَ الرِّیَاحَ فَضَرَبَتِ الْمَاءَ حَتَّی صَارَ مَوْجاً ثُمَّ أَزْبَدَ فَصَارَ زَبَداً وَاحِداً فَجَمَعَهُ فِی مَوْضِعِ الْبَیْتِ ثُمَّ جَعَلَهُ جَبَلًا مِنْ زَبَدٍ ثُمَّ دَحَی الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً(4) ثُمَّ مَکَثَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا شَاءَ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاءَ أَمَرَ الرِّیَاحَ فَضَرَبَتِ الْبُحُورَ حَتَّی أَزْبَدَتْهَا فَخَرَجَ مِنْ ذَلِکَ الْمَوْجِ وَ الزَّبَدِ مِنْ وَسَطِهِ دُخَانٌ سَاطِعٌ مِنْ غَیْرِ نَارٍ فَخَلَقَ مِنْهُ السَّمَاءَ وَ جَعَلَ فِیهَا

ص: 371


1- 1. أنوار التنزیل: ج 2، ص 492.
2- 2. أنوار التنزیل: ج 2، ص 555.
3- 3. الأنبیاء: 30.
4- 4. آل عمران: 91.

الْبُرُوجَ وَ النُّجُومَ وَ مَنَازِلَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ أَجْرَاهَا فِی الْفَلَکِ وَ کَانَتِ السَّمَاءُ خَضْرَاءَ عَلَی لَوْنِ الْمَاءِ الْأَخْضَرِ وَ کَانَتِ الْأَرْضُ غَبْرَاءَ عَلَی لَوْنِ الْمَاءِ الْعَذْبِ وَ کَانَتَا مَرْتُوقَتَیْنِ لَیْسَ لَهُمَا أَبْوَابٌ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْأَرْضِ أَبْوَابٌ وَ هُوَ النَّبْتُ وَ لَمْ تُمْطِرِ(1) السَّمَاءُ عَلَیْهَا فَتُنْبِتَ فَفَتَقَ السَّمَاءَ بِالْمَطَرِ وَ فَتَقَ الْأَرْضَ بِالنَّبَاتِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما فَقَالَ الْأَبْرَشُ وَ اللَّهِ مَا حَدَّثَنِی بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِیثِ أَحَدٌ قَطُّ أَعِدْ عَلَیَّ فَأَعَادَ عَلَیْهِ وَ کَانَ الْأَبْرَشُ مُلْحِداً فَقَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ نَبِیٍّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: هشام بن عبد الملک به قصد حج خارج شد، در حالی که ابرش کلبی نیز با او بود. آن دو امام جعفر صادق علیه السلام را در مسجد دیدند و هشام به ابرش گفت: این مرد را می شناسی؟ او گفت: نه. هشام گفت: این همان کسی است که شیعیان به خاطر فراوانی علمش او را پیامبر می خوانند. سپس ابرش گفت: من از او سئوال هایی می پرسم که تنها پیامبر و یا وصی او می توانند پاسخ گویند. هشام گفت: دوست دارم که این کار را انجام دهی. سپس ابرش نزد امام جعفر صادق علیه السلام رفت و گفت: ای ابا عبدالله! مرا در مورد آیه «أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا» آگاه کن و بگو شکاف زمین و آسمان چگونه و با چه چیزی بوده است؟

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: ای ابرش! خداوند همان طور که خود وصف کرده است، عرش بر روی آب است و آب نیز بر روی هواست و هوا نیز نامحدود است، و در آن روز غیر از این ها چیز دیگری خلق نشده بود، و آب در آن روز شیرین و گوارا بود، هنگامی که خداوند اراده کرد که زمین را بیافریند، به بادها دستور داد که به شدت به آب بوزند تا این که تبدیل به امواج گردد، و سپس کف کند و فرونشیند و تبدیل به یک کف واحد شود، و خداوند آن کف را در مکان کنونی کعبه جمع نمود و کوهی از کف ساخت، و بعد زمین از از زیر آن گستراند، و به همین خاطر در قرآن می گوید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا - . آل عمران/ 96 - » [در حقیقت نخستین خانه ای که برای (عبادت) مردم نهاده شده، همان است که در مکه است]. سپس خداوند تبارک و تعالی به اندازه ای که خود اراده نموده بود، (از کار) دست کشید و هنگامی که خواست که آسمان ها را بیافریند، به بادها دستور داد که به دریاها بوزند تا این که آن را مملو از کف کنند و در اثر این کار، از دریا موج و کفی خارج گردید که از وسط آن دودی بدون آتش بیرون می آمد و از آن دود، آسمان را خلق کرد و در آن برج ها و ستارگان و جایگاه خورشید و ماه را مشخص نمود و آنها را در آسمان به حرکت در آورد. آسمان، سبز بود و رنگی همچون آب سبز داشت و زمین نیز خاکستری و به رنگ آب گوارا بود و هیچ کدام از آن دو هیچ منفذی نداشتند و زمین هیچ شکافی برای رویاندن نداشت و آسمان نیز بر آن نمی بارید که بروید. سپس خداوند عز و جل آسمان را با باران، و زمین را با گیاه رویاند، و آیه «أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا» نیز بیانگر همین مطلب است. سپس ابرش گفت: به خدا قسم تا به حال کسی این چنین سخنانی به من نگفته است. دوباره به من بازگو کن. امام آن مطالب را دوباره برایش بازگو کرد و ابرش که ملحد بود گفت: گواهی می دهم که هیچ خدایی جز الله نیست و گواهی می دهم که تو فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم می باشی. و این مطلب را سه بار تکرار کرد - . تفسیر قمی، ج 2، ص 44. - .

**[ترجمه]

«2»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُومُ فِی الْمَطَرِ أَوَّلَ مَطَرٍ یُمْطَرُ حَتَّی یَبْتَلَّ رَأْسُهُ وَ لِحْیَتُهُ وَ ثِیَابُهُ فَیُقَالُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْکِنَّ الْکِنَّ فَیَقُولُ إِنَّ هَذَا مَاءٌ قَرِیبُ الْعَهْدِ بِالْعَرْشِ ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُ فَقَالَ إِنَّ تَحْتَ الْعَرْشِ بَحْراً فِیهِ مَاءٌ یَنْبُتُ بِهِ أَرْزَاقُ الْحَیَوَانِ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُنْبِتَ بِهِ مَا یَشَاءُ لَهُمْ رَحْمَةً مِنْهُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَمُطِرَ مِنْهُ مَا شَاءَ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ حَتَّی یَصِیرَ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا فَتُلْقِیَهِ إِلَی السَّحَابِ وَ السَّحَابُ بِمَنْزِلَةِ الْغِرْبَالِ ثُمَّ یُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنِ اطْحَنِیهِ وَ أَذِیبِیهِ ذَوَبَانَ الْمِلْحِ فِی الْمَاءِ ثُمَّ انْطَلِقِی بِهِ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ عُبَاباً(3)

وَ غَیْرَ عُبَابٍ فَتَقْطُرُ عَلَیْهِمْ عَلَی النَّحْوِ الَّذِی یَأْمُرُهَا بِهِ فَلَیْسَ مِنْ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَکٌ حَتَّی یَضَعَهَا مَوْضِعَهَا وَ لَمْ یَنْزِلْ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَةٌ مِنْ مَطَرٍ إِلَّا بِقَدَرِ مَعْدُودٍ وَ وَزْنٍ مَعْلُومٍ إِلَّا مَا کَانَ یَوْمَ الطُّوفَانِ عَلَی عَهْدِ نُوحٍ علیه السلام فَإِنَّهُ نَزَلَ مِنْهَا مَاءٌ مُنْهَمِرٌ بِلَا عَدَدٍ وَ لَا وَزْنٍ (4).

ص: 372


1- 1. فی المصدر: لم تقطر.
2- 2. تفسیر القمّیّ: 427 و قد مر الحدیث بعینه فی باب حدوث العالم و بدء خلقه تحت الرقم 47.
3- 3. او( خ).
4- 4. العلل: ج 2، ص 141.

القرب، عن هارون عن ابن صدقة: مثله (1).

**[ترجمه]علل: امام پنجم علیه السّلام فرمودند که: شیوه علی علیه السّلام بود در زیر نخست باران می­ایستاد تا سر و ریش و جامه اش تر می­شدند، و به او گفته می­شد، سرپناهی بجوی، سرپناهی بجوی، می­فرمود: این آبی است که تازه از عرش آمده، سپس شروع می­کرد به حدیث، می­فرمود: راستی زیر عرش دریائی است و در آن آبی که روزی جانوران از آن می­روید، و چون خدا خواهد برای آب­ها از رحمت خود برویاند، خدای عزّ و جلّ وحی فرستد و از آن هر چه خواهد ببارد از آسمانی تا آسمانی تا برسد به آسمان دنیا و آن را به ابر افکند و ابر چون غربال است.

سپس خدا به او وحی کند که آن را بفشار و آب کن مانند نمک در آب و آن را در فلان جا ببر یکباره یا چند باره و بر آن­ها ببارد چنانش که فرماید، و قطره ای نبارد جز اینکه با آن فرشته ای است تا آن را به جای خود رساند و از آسمان قطره ای جز به شماره و وزن معین فرو نشود، جز آنچه در زمان طوفان عهد نوح علیه السّلام بارید که در آن بارانی سیل آسا بی شماره و وزن بارید. - . علل 2: 141 -

در قرب الاسناد هم به سندی مانندش آورده.

**[ترجمه]

«3»

التَّفْسِیرُ، فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ فَهِیَ الْأَنْهَارُ وَ الْعُیُونُ وَ الْآبَارُ(2).

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً أَیْ یُثِیرُهُ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ فَإِذَا غَلُظَ بَعَثَ اللَّهُ رِیحاً(3) فَتُعْصِرُهُ فَیَنْزِلُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ أَیْ الْمَطَرَ(4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام پنجم علیه السّلام در تفسیر قول خدا فرمود: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ.» {و از آسمان، آبی به اندازه [معیّن] فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم} که آن نهرها و چشمه ها و چاه­ها است.

و علی بن ابراهیم در تفسیر قول خدا: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً.» {آیا ندیدی که خداوند ابری را به آرامی می­راند.} گفته: یعنی آن را از زمین برمی­انگیزد سپس میان آن­ها الفت می­اندازد و چون سخت شد، بادی فرستد تا آن را بفشارد و از آن باران درآید و این است معنی قول خدا که «فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ .» یعنی باران. - . تفسیر قمّی: 446 -

**[ترجمه]

«4»

وَ مِنْهُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ حَارِثٍ الْأَعْوَرِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ السَّحَابِ أَیْنَ یَکُونُ قَالَ یَکُونُ عَلَی شَجَرٍ کَثِیفٍ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ یَأْوِی إِلَیْهَا فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُرْسِلَهُ أَرْسَلَ رِیحاً فَأَثَارَهُ (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: حارث اعور گفته که: از امیر المؤمنین علیه السّلام از ابر پرسش شد که در کجا است؟ فرمود: بر درختی درهم کناره دریا در آن منزل کند، و چون خدا خواهد آن را بفرستد؛ بادی فرستد تا آن را برانگیزد - . تفسیر قمّی: 403 - .

**[ترجمه]

«5»

قُرْبُ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ: السَّحَابُ غِرْبَالُ الْمَطَرِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَفْسَدَ کُلَّ شَیْ ءٍ یَقَعُ عَلَیْهِ (6).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام پنجم علیه السّلام فرمودند که: علی علیه السّلام فرمود: ابر غربال باران است و اگر نبود هر چه باران بدان می­ریخت تباه می­شد - . قرب الإسناد: 84 - .

**[ترجمه]

«6»

وَ قَالَ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ قَالَ مِنْ مَاءِ السَّمَاءِ وَ مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ فَإِذَا أُمْطِرَتْ فَتَحَتِ الْأَصْدَافُ أَفْوَاهَهَا فِی الْبَحْرِ فَیَقَعُ فِیهَا مِنْ مَاءِ الْمَطَرِ فَیُخْلَقُ اللُّؤْلُؤَةُ الصَّغِیرَةُ مِنَ الْقَطْرَةِ الصَّغِیرَةِ وَ اللُّؤْلُؤَةُ الْکَبِیرَةُ مِنَ الْقَطْرَةِ الْکَبِیرَةِ(7).

ص: 373


1- 1. قرب الإسناد: ص 49.
2- 2. تفسیر القمّیّ: 446.
3- 3. فی المصدر: ملکا.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 459.
5- 5. تفسیر القمّیّ: 603 و فیه: و وکل به ملائکة یضربونه بالمخاریق و هو البرق فیرتفع.
6- 6. قرب الإسناد: 84.
7- 7. قرب الإسناد: 85.

**[ترجمه]قرب الاسناد: در تفسیر قول خدا: «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ. - . رحمن / 22 - » {از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید.}، که مقصود آب آسمان و آب دریا است و چون باران آید صدف­های دریا دهن گشایند و باران در آن ریزد، و لؤلؤ خرد از قطره خرد باشد و لؤلؤ درشت از قطره درشت آفریده شود - . قرب الإسناد: 85 - .

**[ترجمه]

بیان

هذا أحد الوجوه فی تأویل الآیة الکریمة و رواه المفسرون عن ابن عباس و یؤیده أن البحر العذب لا یخرج منه اللؤلؤ علی المشهور و لعل الخلق من القطرتین معناه أن لهما مدخلا فی خلقهما لا أنهما مادتهما و سیأتی تمام القول فی ذلک فی محله.

**[ترجمه]این یک وجه در تأویل آیه کریمه است و مفسران آن را از ابن عباس روایت کردند، و مؤیدش آن است که بنا بر مشهور از دریای شیرین لؤلؤ برنیاید، و شاید آفرینش از قطره به این معنا است که در آن اثری دارند نه اینکه قطره ها مایه آنند، و گفتار کامل دراین باره در جای خود آید.

**[ترجمه]

«6»

مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنِ الْحَاکِمِ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ النَّیْسَابُورِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الضَّرِیرِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبَّادٍ الْمُهَلَّبِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ التَّیْمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَشَأَتْ سَحَابَةٌ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذِهِ سَحَابَةٌ نَاشِئَةٌ فَقَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ قَوَاعِدَهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ تَمَکُّنَهَا قَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ بَوَاسِقَهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ تَرَاکُمَهَا قَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ جَوْنَهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهُ وَ أَشَدَّ سَوَادَهُ قَالَ

کَیْفَ (1)

تَرَوْنَ رَحَاهَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا وَ أَشَدَّ اسْتِدَارَتَهَا قَالَ فَکَیْفَ تَرَوْنَ بَرْقَهَا أَ خَفْواً أَمْ وَمِیضاً أَمْ یَشُقُّ شَقّاً قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلْ یَشُقُّ شَقّاً قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْحَیَا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْصَحَکَ وَ مَا رَأَیْنَا الَّذِی هُوَ أَفْصَحُ مِنْکَ فَقَالَ وَ مَا یَمْنَعُنِی مِنْ ذَلِکَ وَ بِلِسَانِی نَزَلَ الْقُرْآنُ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (2).

ثم قال حدثنا الحاکم قال حدثنی أبی قال حدثنی أبو علی الریاحی عن أبی عمرو الضریر: بهذا الحدیث

وَ قَالَ أَخْبَرَنِی مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الزَّنْجَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِی عُبَیْدٍ قَالَ: الْقَوَاعِدُ هِیَ أُصُولُهَا الْمُعْتَرِضَةُ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ وَ أَحْسَبُهَا تُشْبِهُ بِقَوَاعِدِ الْبَیْتِ وَ هِیَ حِیطَانُهُ وَ الْوَاحِدَةُ قَاعِدَةٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ

ص: 374


1- 1. فی المصدر: فکیف.
2- 2. معانی الأخبار: ص 319.

وَ إِسْماعِیلُ (1) وَ أَمَّا الْبَوَاسِقُ فَفُرُوعُهَا الْمُسْتَطِیلَةُ الَّتِی فِی (2)

وَسَطِ السَّمَاءِ إِلَی الْأُفُقِ الْآخَرِ وَ کَذَلِکَ کُلُّ طَوِیلٍ فَهُوَ بَاسِقٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ(3) وَ الْجَوْنُ هُوَ الْأَسْوَدُ الْیَحْمُومِیُّ وَ جَمْعُهُ جُونٌ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَکَیْفَ تَرَوْنَ رَحَاهَا فَإِنَّ رَحَاهَا اسْتِدَارَةُ السَّحَابَةِ فِی السَّمَاءِ وَ لِهَذَا قِیلَ رَحَی الْحَرْبِ وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی یُسْتَدَارُ فِیهِ لَهَا وَ الْخَفْوُ الِاعْتِرَاضُ مِنَ الْبَرْقِ فِی نَوَاحِی الْغَیْمِ وَ فِیهِ لُغَتَانِ یُقَالُ خَفَا الْبَرْقُ یَخْفُو خَفْواً وَ یَخْفَی خَفْیاً وَ الْوَمِیضُ أَنْ یَلْمَعَ قَلِیلًا ثُمَّ یَسْکُنَ وَ لَیْسَ لَهُ اعْتِرَاضٌ وَ أَمَّا الَّذِی شَقَ (4) شَقّاً فَاسْتِطَالَتُهُ فِی الْجَوِّ إِلَی وَسَطِ السَّمَاءِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَأْخُذَ یَمِیناً وَ لَا شِمَالًا قَالَ الصَّدُوقُ الْحَیَا الْمَطَرُ(5).

**[ترجمه]معانی الاخبار: محمّد بن ابراهیم تیمی گفت: که ما نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بودیم تکه ابری پدید شد، حاضران گفتند: یا رسول اللَّه صلّی الله علیه و آله ابری پدیدار است، فرمود: پایه هایش را چگونه بینید؟ گفتند: چه بسیار خوب و برجا است، فرمود: پره های کشیده آن را چون بینید؟ گفتند: یا رسول اللَّه چه بسیار خوب و درهمند، فرمود: چگونه بینید رنگ قیرگونش را؟ گفتند: یا رسول اللَّه، چه خوب است و بسیار سیاه است، فرمود: چگونه بینید چرخش آن را؟ گفتند: یا رسول اللَّه چه بسیار خوب است و خوش دائره، فرمود: چگونه بنگرید برقش را، پخش می شود یا جرقه است یا عمودی و کشیده است، گفتند: یا رسول اللَّه عمودی و کشیده است، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: باران، گفتند: یا رسول اللَّه چه شیوائی تو، ما ندیدیم شیواتر از تو، فرمود: چه مانعی از آن دارم با اینکه قرآن به زبانم فرو آمده «بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ.» به زبان عربی روشن. - . معانی الأخبار: 319 -

و از ابی عبیده در شرح حدیث نقل شده که قواعد ابر پایه های آن است که در افق پهن شدند، مانند شده به پایه های خانه، خدا هم فرموده: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ. - . بقره / 127 - » {و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه [کعبه] را بالا می بردند.} «بواسق»: پره های کشیده ابر در فضا تا به افق دیگر است و هر درازی را باسق گویند، و خدا عزّ و جلّ فرموده: «وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِیدٌ. - . ق / 10 - » {و درختان تناور خرما که خوشه[های] روی هم چیده دارند.}، چون سیاه ذغالی است. و (الجون) همان سیاه تیره است و جمع آن جون است.

و اما اینکه فرمود: «کیف ترون رحاها» رحا چرخ زدن ابر در آسمان است و از این رو گفتند: رحا الحرب، و آن جائی ایست که نبرد در آن بچرخد، «خفو»: پهن شدن برق در اطراف ابر است.

**[ترجمه]

بیان

قال الزمخشری فی الفائق

سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ سَحَائِبَ مَرَّتْ فَقَالَ کَیْفَ تَرَوْنَ قَوَاعِدَهَا وَ بَوَاسِقَهَا وَ رَحَاهَا أَ جُونٌ أَمْ غَیْرُ ذَلِکَ ثُمَّ سُئِلَ عَنِ الْبَرْقِ فَقَالَ أَ خَفْواً أَمْ وَمِیضاً أَمْ یَشُقُّ شَقّاً قَالُوا یَشُقُّ شَقّاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَکُمُ الْحَیَا.

أراد بالقواعد ما اعترض منها کقواعد البنیان و بالبواسق ما استطال من فروعها و بالرحی ما استدار منها الجون فی الجون کالورد فی الورد و الخفو و الخفی اعتراض البرق فی نواحی الغیم قال أبو عمرو هو أن یلمع من غیر أن یستطیر و أنشد:

یبیت إذا ما لاح من نحو أرضه***سنا البرق یکلا خفیه و یراقبه

و الومیض لمعة ثم سکونه و منه أومض إذا أومأ و الشق استطالته إلی وسط السماء من غیر أن یأخذ یمینا و شمالا أراد أ یخفو خفوا أم یمیض ومیضا

ص: 375


1- 1. البقرة: 127.
2- 2. فی المصدر: المستطیلة الی وسط السماء.
3- 3. ق: 10.
4- 4. فی المصدر: یشق.
5- 5. معانی الأخبار: 320.

و لذلک عطف علیه یشق شقا و إظهار الفعل هنا بعد إضماره فی ما قبله نظیر المجی ء بالواو فی قوله عز و جل وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ (1) بعد ترکها فی ما قبلها انتهی.

و أقول قد مر بعض القول فیه فی المجلد السادس.

**[ترجمه]زمخشری در فائق گفته: پیغمبر صلّی الله علیه و آله درباره ابری که گذر کرد پرسش نمود و فرمود: «کیف ترون قواعدها و بواسقها و رحاها أ جون أم غیر ذلک»، یعنی پایه­هایش و پره­هایش و رنگش را چگونه می­بینید؟ آیا رنگش قیرگون است یا نه؟ سپس از برق پرسید: و فرمود: أ خفواً أم ومیضاً أم یشق شقّا؟ قالوا یشقّ شقّا، یعنی چگونه بنگرید برقش را، پخش می شود یا جرقه است یا عمودی و کشیده است، گفتند: یا رسول اللَّه عمودی و کشیده است، فرمود: باران برای شما آید.

مقصودش از «قواعد» پهن شدن ابر است و پایه دار شدن آن، مانند پایه های خانه و از «بواسق» پره های کشیده آن، و از «رحی» چرخش آن، و از «جون» رنگ آن، «خفو» پهن شدن برق است، و شاعر سروده است:

یبیت إذا ما لاح من نحو أرضه سنا البرق یکلا خفیه و یراقبه

و «ومیض» یک جرقه و «شق» کشش عمودی آن به سوی زمین است، بدون اینکه به شرق و غرب متمایل باشد و مرادش این بوده که آیا برقش پهن است یا تنها یک جرقه زودگذر است و به همین دلیل نیز یشق شقاً را بدان عطف کرده است و اینکه فعل را پس از اضمار آن، ظاهر کرده است، مثل آمدن واو در این آیه قول خداوند است: «و ثامنهم کلبهم. » پس از آنکه قبلاً آن را ذکر نکرده بود. (پایان).

گویم: پاره ای از گفتار در این باره در مجلّد ششم گذشت.

**[ترجمه]

«7»

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: الصَّاعِقَةُ لَا تُصِیبُ الْمُؤْمِنَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فَإِنَّا قَدْ رَأَیْنَا فُلَاناً یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَأَصَابَتْهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُ کَانَ یَرْمِی حَمَامَ الْحَرَمِ (2).

**[ترجمه]علل: معاویة بن عمّار گفت که: امام ششم علیه السّلام فرمود: مؤمن را برق نگیرد، مردی به او گفت: ما دیدیم فلانی را در مسجد الحرام در حال نماز برق زد، امام علیه السّلام فرمود: راستش او کبوتران حرم را تیر می­زد. - . علل 2: 147 -

**[ترجمه]

«8»

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: الصَّاعِقَةُ تُصِیبُ الْمُؤْمِنَ وَ الْکَافِرَ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً(3).

**[ترجمه]به همین سند آورده که برق مؤمن و کافر را می­گیرد و آنکه در یاد خدا است نگیرد.

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالمؤمن أولا الکامل فی الإیمان و ثانیا مطلق المؤمن بقرینة أن رمی حمام الحرم لا یخرج عن مطلق الإیمان و یحتمل أن یکون الرامی مخالفا و أسند الإصابة إلی الرمی تقیة.

**[ترجمه]بسا مقصود از مؤمن در حدیث او کامل ایمان است و در حدیث دوم مطلق مؤمن؛ به دلیل اینکه تیر زدن به کبوتر حرم بی ایمانی نیست، و بسا که این تیرانداز از مخالفان بوده و اسناد به تیراندازی تقیه باشد.

**[ترجمه]

«9»

التَّفْسِیرُ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: فَصَعِدَ جَبْرَئِیلُ وَ صَعِدْتُ مَعَهُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا وَ عَلَیْهَا مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ إِسْمَاعِیلُ وَ هُوَ صَاحِبُ الْخَطْفَةِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ وَ تَحْتَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ تَحْتَ کُلِّ مَلَکٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ الْخَبَرَ(4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام ششم علیه السّلام در خبر معراج فرمودند که: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل بالا رفت و به همراهش بالا رفتم تا آسمان دنیا که بر آن فرشته ای بود به نام «اسماعیل» که او سرکار خطفه ای است که خدا عزّ و جلّ فرماید: «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ.» {مگر آن کسی که [از شیاطین بخواهد] دزدانه گوش دهد.} و هفتاد هزار فرشته در فرمان او است که زیر دست هر فرشته 70 هزار فرشته است. (الخبر) - . تفسیر قمّی: 369 -

**[ترجمه]

«10»

وَ مِنْهُ: وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ قَالَ الْمَارِدُ الْخَبِیثُ لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً یَعْنِی الْکَوَاکِبَ الَّتِی یُرْمَوْنَ بِهَا وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ أَیْ وَاجِبٌ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ یَعْنِی یَسْمَعُونَ الْکَلِمَةَ

ص: 376


1- 1. الکهف: 23.
2- 2. العلل: ج 2 ص 147.
3- 3. العلل: ج 2 ص 147.
4- 4. تفسیر القمّیّ: 369.

فَیَحْفَظُونَهَا فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ وَ هُوَ مَا یُرْمَوْنَ بِهِ فَیُحْرَقُونَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: عَذابٌ واصِبٌ أَیْ دَائِمٌ وَجِعٌ قَدْ خَلَصَ إِلَی قُلُوبِهِمْ وَ قَوْلُهُ شِهابٌ ثاقِبٌ مُضِیٌّ إِذَا أَصَابَهُمْ بِقُوَّةٍ(1).

**[ترجمه]در تفسیر علی بن ابراهیم : «وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ.» {و [آن را] از هر شیطان سرکشی نگاه داشتیم!} فرمود: مارد پلید است «لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً.» {و از هر سویی به شدت پراکنده می­شوند، با شدت به دور رانده می شوند} یعنی ستاره ها که بدان­ها تیر زده شوند «وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ.» از آن­ها است عذابی بایست «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ.»؛ یعنی کلمه ای شنوند و آن را ربایند و به دنبالشان آید «فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ» {شهاب و شعله­ای نافذ او را دنبال می­کند.} که بدان تیر زده شوند و بسوزند، و در روایت ابی جارود از امام پنجم علیه السّلام است که: عذاب واصب یعنی پیوسته و دردناک و دلگداز، «شهاب ثاقب» یعنی گذرا چون سخت بدان­ها رسد. - . تفسیر قمّی: 555 -

**[ترجمه]

«11»

الْعُیُونُ، وَ مَعَانِی الْأَخْبَارِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَبِی عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً قَالَ خَوْفٌ لِلْمُسَافِرِ وَ طَمَعٌ لِلْمُقِیمِ (2).

**[ترجمه]عیون - . عیون الأخبار 1: 294 - و معانی الاخبار - . معانی الأخبار: 374 - : امام رضا علیه السّلام در قول خدای عزّ و جلّ فرمودند: «هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً.» {او است که [رعد و] برق را برای بیم و امید به شما می­نمایاند.} ترس برای مسافر، و طمع برای حاضر است.

**[ترجمه]

«12»

الْإِحْتِجَاجُ، وَ الْخِصَالُ،: فِی مَا أَجَابَ الْحَسَنُ بْنُ 1 عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ أَسْئِلَةِ مَلِکِ الرُّومِ وَ قَالَ السَّائِلُ مَا قَوْسُ قُزَحَ قَالَ وَیْحَکَ لَا تَقُلْ قَوْسَ قُزَحَ فَإِنَّ قُزَحَ اسْمُ شَیْطَانٍ وَ هُوَ قَوْسُ اللَّهِ وَ عَلَامَةُ الْخِصْبِ وَ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ مِنَ الْغَرَقِ (3).

**[ترجمه]احتجاج - . احتجاج: 144 - و خصال: امام دوم علیه السّلام در جواب پرسش­های پادشاه روم فرمود: پرسیده بود که قوس قزح چیست؟ فرمود: وای بر تو مگو قوس قزح، زیرا قزح نام شیطان است و آن قوس خدا است، و نشانه فراوانی و امان مردم زمین از غرق.

**[ترجمه]

«13»

الْإِحْتِجَاجُ، عَنِ الْأَصْبَغِ قَالَ: سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْسِ قُزَحَ قَالَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ لَا تَقُلْ قَوْسَ قُزَحَ فَإِنَّ قُزَحَ (4)

اسْمُ الشَّیْطَانِ وَ لَکِنْ قُلْ قَوْسُ اللَّهِ إِذَا بَدَتْ یَبْدُو الْخِصْبُ وَ الرِّیفُ (5).

**[ترجمه]احتجاج: اصبغ گفته که: ابن کوّاء به امیر المؤمنین

علیه السّلام گفت: از قوس قزح به من خبر ده، فرمود: مادرت به عزایت [ای پسر کواء] مگو قوس قزح زیرا قزح نام شیطان است، ولی بگو: قوس خدا چون رخ دهد فراوانی و روستای خرّم پدید آید - . احتجاج: 138 - .

**[ترجمه]

«14»

الْعِلَلُ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ بْنِ أَحْمَدَ الْبَرْوَاذِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَرْثِ السَّمَرْقَنْدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ التِّرْمِذِیِّ عَنْ عَبْدِ الْمُنْعِمِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ قَالَ: أَهْلُ الْکِتَابَیْنِ یَقُولُونَ لَمَّا هَبَطَ نُوحٌ مِنَ السَّفِینَةِ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا نُوحُ إِنَّنِی خَلَقْتُ خَلْقِی لِعِبَادَتِی وَ أَمَرْتُهُمْ بِطَاعَتِی فَقَدْ عَصَوْنِی وَ عَبَدُوا غَیْرِی وَ اسْتَوْجَبُوا بِذَلِکَ غَضَبِی فَغَرَّقْتُهُمْ وَ إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ قَوْسِی أَمَاناً لِعِبَادِی وَ

ص: 377


1- 1. تفسیر القمّیّ: 555.
2- 2. العیون: ج 1، ص 294، و معانی الأخبار: 374.
3- 3. الاحتجاج: 144.
4- 4. فی المصدر: قزحا.
5- 5. الاحتجاج: 138.

بِلَادِی وَ مَوْثِقاً بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی یَأْمَنُونَ بِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنَ الْغَرَقِ وَ مَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنِّی فَفَرِحَ نُوحٌ علیه السلام بِذَلِکَ وَ تَبَاشَرَ وَ کَانَتِ الْقَوْسُ فِیهَا سَهْمٌ وَ وَتَرٌ فَنَزَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ السَّهْمَ وَ الْوَتَرَ مِنَ الْقَوْسِ (1)

وَ جَعَلَهَا أَمَاناً لِعِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ مِنَ الْغَرَقِ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: وهب بن منبه می­گوید که: اهل دو کتاب (تورات و انجیل) گویند: چون نوح از کشتی فرو شد خدا عزّ و جلّ به او وحی کرد که راستش من خلقم را برای عبادتم آفریدم و بدان­ها فرمان طاعتم را دادم، و مرا نافرمانی کردند و جز مرا پرستیدند و دچار خشمم شدند و آن­ها را غرق کردم و قوس خود را امان بنده ها و بلادم ساختم و پیمانی میان خودم و آن­ها که تا قیامت از غرق آسوده باشند، و چه کسی به پیمانم از خودم پاینده تر است - . علل الشرائع 1: 28 - .

نوح بدان شاد شد و مژده به هم دادند و در قوس تیر و زه هم بود، و خدا تیر و زه از آن برکند، و آن را امان بنده و بلادش از غرق ساخت.

**[ترجمه]

بیان

هذه الأخبار تدل علی أنه ما دام یظهر القوس فی الجو لا تصیبهم الطوفان و الغرق.

**[ترجمه]این اخبار دلالت دارند که تا قوس و رنگین کمان در فضاء پدید گردد طوفان و غرق به مردم نرسد .

**[ترجمه]

«15»

قِصَصُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: أَنَّ قَوْماً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُمْطِرْ عَلَیْنَا السَّمَاءَ إِذَا أَرَدْنَا فَسَأَلَ رَبَّهُ ذَلِکَ فَوَعَدَهُ أَنْ یَفْعَلَ فَأَمْطَرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ کُلَّمَا أَرَادُوا فَزَرَعُوا فَنَمَتْ زُرُوعُهُمْ وَ حَسُنَتْ فَلَمَّا حَصَدُوا لَمْ یَجِدُوا شَیْئاً فَقَالُوا إِنَّمَا سَأَلْنَا الْمَطَرَ لِلْمَنْفَعَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی أَنَّهُمْ لَمْ یَرْضَوْا بِتَدْبِیرِی لَهُمْ أَوْ نَحْوَ هَذَا.

**[ترجمه]قصص راوندی: امام ششم علیه السّلام

فرمودند که: قومی از بنی اسرائیل به پیغمبر خود گفتند: برای ما به درگاه پروردگارت خواستار شو که هر وقت ما خواستیم به ما باران دهد، و خدا اجابت کرد و به خواست آن­ها به آن­ها باران داد، و چون درو کردند دانه نداشت، گفتند: باران را برای سود خواستیم، خدای تعالی وحی کرد آن­ها تدبیر مرا نپسندیدند، یا به مانند این مضمون.

**[ترجمه]

«16»

الْمَحَاسِنُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ حَبَسَ الرِّیحَ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیَا لَأَخْوَتِ الْأَرْضُ وَ لَوْ لَا السَّحَابُ لَخَرِبَتِ الْأَرْضُ فَمَا أَنْبَتَتْ شَیْئاً وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ السَّحَابَ فَیُغَرْبِلُ الْمَاءَ فَیُنْزِلُ قَطْراً وَ إِنَّهُ أُرْسِلَ عَلَی قَوْمِ نُوحٍ بِغَیْرِ حِسَابٍ.

**[ترجمه]محاسن: امام ششم علیه السّلام فرمود: اگر نبود که خدا باد را از مردم دنیا نگهداری کند زمین از مردم تهی می­شد، و اگر ابر نبود زمین ویران می­شد و چیزی نمی رویاند، ولی خدا فرمان می­دهد به ابر تا آب را غربال کند و قطره قطره فرو آید، و راستش بی­حساب به قوم نوح فرستاده شد.

**[ترجمه]

بیان

لأخوت الأرض أی خلت من الناس أو من الخیر أو خربت و انهدمت قال الفیروزآبادی خوت الدار تهدمت و خوت و خویت خلت من أهلها و أرض خاویة خالیة من أهلها و خوی کرمی تابع (3) علیه الجوع و الزند لم یور کأخوی و النجوم خیا أمحلت فلم تمطر کأخوت و خوت.

lt;meta info="(لأخوت الأرض) یعنی از مردم یا از خیر تهی شد یا دگرگون شد. فیروزآبادی گفته: خوت الدار: یعنی ویران شد و خالی از سکنه شد و أرض خاویة: یعنی خالی از سکنه و خوی کرمی: یعنی گرسنگی بر آن عارض شد و چخماق جرقه نمی­زند، مثل أخوی است.

**[ترجمه]

«17»

الْخِصَالُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ

ص: 378


1- 1. علی عهدة وهب بن منبه الکذاب و أهل الکتابین.
2- 2. العلل: ج 1، ص 28.
3- 3. فی بعض النسخ: کرضی تتابع علیه الجوع.

بْنِ یَحْیَی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَا أَنْزَلَتِ السَّمَاءُ قَطْرَةً مِنْ مَاءٍ مُنْذُ حَبَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ قَدْ قَامَ قَائِمُنَا لَأَنْزَلَتِ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ لَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ نَبَاتَهَا(1).

**[ترجمه]خصال: از امام ششم علیه السّلام روایت شده است که امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: آسمان از آنگاه که خدا بندش آورده قطره آبی فرو نکرده، و اگر قائم ما خاندان ظهور کند آسمان ببارد و زمین گیاه خود را برآرد - . خصال: 165 - .

**[ترجمه]

«18»

تَفْسِیرُ الْإِمَامِ،: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً یَعْنِی الْمَطَرَ یُنْزِلُ مَعَ کُلِّ قَطْرَةٍ مَلَکاً یَضَعُهَا فِی مَوْضِعِهَا الَّذِی یَأْمُرُهُ بِهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.

**[ترجمه]تفسیر امام: خدای تعالی فرمود: «وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً.»؛ یعنی باران که با هر قطره اش فرشته ای است تا آن را به جایش بنهد که پروردگارش عزّ و جلّ فرمان داده.

**[ترجمه]

«19»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ أَنَّ دَاوُدَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَهُ فَارْتَعَدَتِ السَّمَاءُ فَقَالَ سُبْحَانَ مَنْ یُسَبِّحُ لَهُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَصِیرٍ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ لِلرَّعْدِ کَلَاماً فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ سَلْ عَمَّا یَعْنِیکَ وَ دَعْ مَا لَا یَعْنِیکَ.

**[ترجمه]عیاشی: داود گفت: نزد او بودیم و آسمان غرّید، فرمود: منزّه است آنکه رعد به حمدش تسبیح گوید و فرشته­ها از ترسش، أبو بصیر گفت: قربانت، رعد سخن گوید؟ فرمود: ای ابا محمّد بپرس از آنچه تو را باید و و نه آنچه تو را نباید.

**[ترجمه]

بیان

یدل علی أن التفکر فی حقائق المخلوقات و أمثالها مما لم یؤمر الخلق به بل لا فائدة لهم فیه (2).

**[ترجمه]دلالت دارد بر اینکه اندیشه در حقائق آفریده ها و مانند آن را به خلق نفرمودند بلکه سودی هم ندارد. - . این روایت بی سند است و دلالتش بر آنچه گفته ناپذیر است، چون رد پاسخ او بسا برای این بوده که أبی بصیر یا برخی حاضران مجلس از فهم حقیقت آن عاجز بودند و برابر نشود با اخبار بسیار که اندیشه در جز ذات خدا را خوب شمرده و چرا برای مردم سود ندارد، چه سودی بالاتر از شناخت صنع خدا خصوص تسبیح آفریده ها و اعتراف آنها بیگانگی و قدرت و علم و حکمت و صفات والای دیگر او. -

**[ترجمه]

«20»

الْعَیَّاشِیُّ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّعْدِ أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُ قَالَ إِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ الرَّجُلِ یَکُونُ فِی الْإِبِلِ فَیَزْجُرُهَا هَایْ هَایْ کَهَیْئَةِ ذَلِکَ (3)

قُلْتُ فَمَا الْبَرْقُ قَالَ (4) لِی تِلْکَ مَخَارِیقُ الْمَلَائِکَةِ تَضْرِبُ السَّحَابَ فَتَسُوقُهُ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی قَضَی اللَّهُ فِیهِ الْمَطَرَ.

الفقیه، عن أبی بصیر: مثله.

ص: 379


1- 1. الخصال: 165.
2- 2. الروایة مرسلة و دلالتها علی ما ذکره ممنوع لاحتمال کون الردع لاجل عدم استعداد ابی بصیر أو بعض الحضار لفهم حقیقته، فکیف تعارض الأدلة المتظافرة علی حسن مطلق التفکر سوی التفکر فی ذات اللّه تعالی، و کیف لا یکون للناس فائدة فیه؟ فای فائدة أعظم و اهم من معرفة صنع اللّه تعالی و لا سیما معرفة تسبیح خلائقه له و اعترافها بتوحیده و قدرته و علمه و حکمته و سائر صفاته العلیا و أسمائه الحسنی؟!.
3- 3. و قد مر فی الروایة السابقة ان ابا بصیر سأله علیه السلام عن کلام الرعد فردعه عنه و الروایتان مرسلتان غیر معتبرتان و کذا ما یتلوهما.
4- 4. فی الفقیه: فما حال البرق؟ فقال.

**[ترجمه]عیاشی: ابی بصیر گفت که: از امام ششم علیه السّلام پرسیدم: رعد چیست؟ فرمود: چون مردی که شتردار است و آن­ها را براند و گوید: های، های، این چنین است، گفتم: برق چیست؟ به من فرمود: تازیانه های فرشته ها است که ابر را می­زنند و می­رانندش بدان جا که خدا خواهد ببارد.

در فقیه از أبی بصیر مانند آن است.

**[ترجمه]

«21»

قَالَ وَ رُوِیَ: أَنَّ الرَّعْدَ صَوْتُ مَلَکٍ أَکْبَرَ مِنَ الذُّبَابِ وَ أَصْغَرَ مِنَ الزُّنْبُورِ(1).

**[ترجمه]گفت: روایت است که رعد آواز فرشته ای است بزرگ­تر از مگس و خردتر از زنبور - . فقیه: 139 - .

**[ترجمه]

«22»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِکُلِّ مِیتَةٍ إِلَّا الصَّاعِقَةَ لَا تَأْخُذُهُ وَ هُوَ یَذْکُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ (2).

**[ترجمه]کافی: امام ششم علیه السّلام فرمودند که: مؤمن به هر مرگی دچار شود جز به صاعقه که تا بیاد خدا است او را نگیرد - . اصول کافی 2: 500 - .

**[ترجمه]

«23»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الصَّاعِقَةَ(3)

لَا تُصِیبُ ذَاکِراً(4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السّلام فرمودند که: صاعقه به ذکرگو نرسد.

**[ترجمه]

«24»

الْکَافِی، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُومُ فِی الْمَطَرِ أَوَّلَ مَا یُمْطَرُ حَتَّی یَبْتَلَّ رَأْسُهُ وَ لِحْیَتُهُ وَ ثِیَابُهُ فَقِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ الْکِنَّ الْکِنَّ فَقَالَ إِنَّ هَذَا مَاءٌ قَرِیبُ الْعَهْدِ بِالْعَرْشِ ثُمَّ أَنْشَأَ یُحَدِّثُ فَقَالَ إِنَّ تَحْتَ الْعَرْشِ بَحْراً فِیهِ مَاءٌ یُنْبِتُ أَرْزَاقَ الْحَیَوَانَاتِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُنْبِتَ بِهِ مَا یَشَاءُ لَهُمْ رَحْمَةً مِنْهُ لَهُمْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَمَطَرَ مَا شَاءَ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ حَتَّی یَصِیرَ إِلَی سَمَاءِ الدُّنْیَا فِیمَا أَظُنُّ فَیُلْقِیَهُ إِلَی السَّحَابِ وَ السَّحَابُ بِمَنْزِلَةِ الْغِرْبَالِ ثُمَّ یُوحِی إِلَی الرِّیحِ أَنِ اطْحَنِیهِ وَ أَذِیبِیهِ ذَوَبَانَ الْمَاءِ(5)

ثُمَّ انْطَلِقِی بِهِ إِلَی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا فَامْطُرِی عَلَیْهِمْ فَیَکُونَ کَذَا وَ کَذَا عُبَاباً وَ غَیْرَ ذَلِکَ فَتَقْطُرُ عَلَیْهِمْ عَلَی النَّحْوِ الَّذِی یَأْمُرُهَا بِهِ فَلَیْسَ مِنْ قَطْرَةٍ تَقْطُرُ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَکٌ حَتَّی یَضَعَهَا مَوْضِعَهَا وَ لَمْ یَنْزِلْ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَةٌ مِنْ مَطَرٍ إِلَّا بِعَدَدٍ مَعْدُودٍ وَ وَزْنٍ مَعْلُومٍ إِلَّا مَا کَانَ مِنْ یَوْمِ الطُّوفَانِ عَلَی عَهْدِ

ص: 380


1- 1. الفقیه: 139.
2- 2. الکافی: ج 2، ص 500.
3- 3. فی المصدر: الصواعق.
4- 4. الکافی: ج 2، ص 500.
5- 5. الملح( خ).

نُوحٍ علیه السلام فَإِنَّهُ نَزَلَ [من] مَاءٌ مُنْهَمِرٌ بِلَا وَزْنٍ وَ لَا عَدَدٍ(1).

**[ترجمه]روضه کافی: امام ششم علیه السّلام فرمودند که: شیوه علی علیه السّلام بود که در نخست باران می­ایستاد تا سر و ریش و جامه هایش خیس می­شدند و به او گفته می­شد: یا امیر المؤمنین، سرپناهی بجوی، سرپناهی بجوی، می­فرمود: این آب با عرش قریب العهد است، سپس آغاز حدیث می­کرد و می­فرمود: راستی زیر عرش دریائی است که روزی جانداران در آن است، و چون خدا از لطف خود خواهد هر چه خواست او است برایشان رویاند؛ بدو وحی کند و ببارد بدان چه او خواهد از آسمانی تا برسد به آسمان دنیا- در گمان من- و او با پرش افکند که چون غربال است.

سپس وحی کند به باد خردش کن و آبش کن به مانند آب و آن را ببر به فلان جا و بدان­ها ببار تا چنین و چنان شود، یک بار باشد یا چند بار و طبق فرمان بر آن­ها ببارد و قطره ای نیست جز آنکه فرشته ای با آن است تا آن را به جایش نهد، و از آسمان یک قطره باران فرود نیاید جز با شمار و وزن معلوم جز در طوفان عهد نوح علیه السّلام که آبی سیل آب بی وزن و شمار فرو شد. - . روضه کافی: 239 -

**[ترجمه]

«25»

قَالَ وَ حَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ لِی أَبِی علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ السَّحَابَ غَرَابِیلَ لِلْمَطَرِ هِیَ تُذِیبُ الْبَرَدَ حَتَّی یَصِیرَ مَاءً لِکَیْ لَا یَضُرَّ شَیْئاً یُصِیبُهُ وَ الَّذِی تَرَوْنَ فِیهِ مِنَ الْبَرَدِ وَ الصَّوَاعِقِ نَقِمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُصِیبُ بِهَا مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تُشِیرُوا إِلَی الْمَطَرِ وَ لَا إِلَی الْهِلَالِ فَإِنَّ اللَّهَ یَکْرَهُ ذَلِکَ (2).

الْعِلَلُ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّهُ نَزَلَ مِنْهَا مَاءٌ مُنْهَمِرٌ بِلَا عَدَدٍ وَ لَا وَزْنٍ.

و قد مر فی ما تقدم (3)

قرب الإسناد، عن هارون: مثله إلی آخر الخبر(4)

**[ترجمه]از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله

روایت شده که: راستی خدا عزّ و جلّ ابر را غربال­های باران ساخته، آن­ها تگرگ را آب کنند تا بدان چه رسد زیانش نرساند، و آنچه در ابر از تگرگ و صاعقه بنگرید عذاب خدای عزّ و جلّ است که بدان هر بنده اش را که خواهد گرفتار کند، فرمود: اشاره به باران و ماه نو نکنید که خدا آن را بد دارد.

در علل: هارون بن مسلم مانندش آورده تا آنجا که فرموده: پس به راستی از آن آبی سیل آسا بی شمار و وزن فرود آید.

در قرب الاسناد از هارون مانند آن است تا آخر خبر.

**[ترجمه]

بیان

أول ما یمطر أی أول کل ما مطر أو المطر الذی یمطر أول السنة و فی العلل أول مطر یمطر و هو یؤید الثانی و الکن بالنصب علی الإغراء أی اطلبه أو ادخله و هو بالکسر ما یستتر به من بناء و نحوه فی ما أظن لیس هذا فی العلل و قرب الإسناد و علی تقدیره هو کلام الراوی أی أظن أن الصادق علیه السلام ذکر السماء الدنیا ثم یوحی إلی الریح فی الکتابین ثم یوحی الله إلی السحاب أن اطحنیه و أذیبیه ذوبان الملح فی الماء و هذا ظاهر و آخر الخبر صریحا یدل علی أن ما ینزل من السماء برد فإذا أراد أن یصیره مطرا أمر الریح أو السحاب أن یطحنه و یذیبه و الآیة أیضا تحتمل ذلک بل هو أظهر فیها إذ الظاهر أن مفعول ینزل هو الودق لکن ذکر البحر فی أول الخبر لا یلائم ذلک إلا أن یقال الجبال فی ذلک البحر أو یکون مرور ذلک الماء علی تلک الجبال فبذلک ینجمد أو یحمل من ذلک البرد فینزل و علی ما فتحه المتفلسفون

ص: 381


1- 1. روضة الکافی: 239.
2- 2. روضة الکافی: 240.
3- 3. تحت الرقم 2.
4- 4. قرب الإسناد: ص 49.

من أبواب التأویل فالأمر هین.

ماء منهمر أی منصب سائل من غیر تقاطر أو کثیر من غیر أن یعلم وزنها و عددها الملائکة لا تشیروا إلی المطر لعل المراد به الإشارة إلیهما علی سبیل المدح کأن یقول ما أحسن هذا الهلال و ما أجود هذا المطر أو أنه ینبغی عند رؤیتهما الاشتغال بالدعاء

لا الإشارة إلیهما کما یفعله السفهاء أو لا ینبغی عند رؤیتهما التوجه إلیهما عند الدعاء و التوسل بهما کما أن بعض الناس یظنون أن للهلال و أمثاله مدخلا فی نظام العالم فیتوسلون به و یتوجهون إلیه و هذا أظهر بالنسبة إلی الهلال و یؤیده ما روی فی الفقیه

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِذَا رَأَیْتَ هِلَالَ شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَا تُشِرْ إِلَیْهِ وَ لَکِنِ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ ارْفَعْ یَدَیْکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَاطِبِ الْهِلَالَ الْخَبَرَ(1).

و قیل المراد بالإشارة الإشارة المعنویة و القول بأنهما مؤثران فی العالم و قیل هو نهی عن الإشارة إلی کیفیة حدوثهما فإن ذلک یضر باعتقاد العامة کما قیل نظیره فی قوله تعالی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِ (2).

**[ترجمه]«نخست باران»؛ یعنی آغاز هر باریدن یا باران اول سال، در علل است که نخست بارانی که بارد و آن مؤید معنی دوم است، «الکنّ» به کاف فتحه دار برای واداشتن گویند؛ یعنی آن را بجو و بخواه و با کسره به معنی نهانگاه است، ساختمان باشد یا جز آن «به گمان من»، در علل و قرب الاسناد این جمله نیست و اگر هم باشد کلام راوی است؛ یعنی به گمانم امام صادق علیه السّلام نام آسمان دنیا را برد.

«سپس به باد وحی کند. » در دو کتاب چنین است: «سپس خدا به ابر وحی کند که آن را خرد کن و چون نمک آب کن.» و این روشن است، و آخر خبر صریحا دلالت دارد که آنچه از آسمان به زیر آید تگرگ است و چون خواهد آن را باران سازد به باد یا ابر فرمان دهد تا خردش کند و آبش کند.

و آیه قرآن هم این احتمال را دارد بلکه این احتمال در آن روشن­تر است؛ زیرا ظاهر این است که «ودق» مفعول «ینزل» است ولی ذکر دریا در آغاز خبر با آن مناسب نیست جز گفته شود کوه­های تگرگ در آن دریا است، یا اینکه آب دریا بدین کوه­ها برخورد و یخ زند و تگرگ شود یا از آن تگرگ با خود به زیر آورد و بنا بر باب تأویل که فلسفه مآبان گشودند کار آسان است.

«بِماءٍ مُنْهَمِرٍ»؛ یعنی سیل آسا که قطره ندارد یا بسیار که وزن و شمارش را فرشته ها ندانند، (اشاره نکنید به باران و ماه نو) شاید مقصود اشاره بدان­ها از روی مدح و تعجب است، چنانچه گوید: وه چه خوب هلالی است، وه چه خوب بارانی است، یا اینکه با دیدن آن­ها سزاوار است به دعا پرداخت نه بدان­ها اشاره کرد چنانچه کم خردان کنند، یا اینکه در دعا و توسل بدان­ها اشاره نکند به مانند مردمی که گمان برند ماه نو و مانند آن در نظم جهان اثری دارند و بدان­ها توسل جویند و توجه کنند و این مقصود در ماه نو روشن­تر است.

و مؤید آن است آنچه در فقیه از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: چون ماه شهر رمضان را دیدی بدان اشاره مکن ولی رو به قبله کن و دو دست به سوی خدا بردار و ماه نو را خطاب کن (الخبر)، و گفته اند: مقصود اشاره با دل است و اعتقاد به اثر بخشی آن­ها در عالم، و گفته اند: جلوگیری از اشاره به وضع پدید شدن آن­ها است و بیان آن که به عقیده عامیان زیان دارد چنانچه نظیر آن را در قول خدا گفته­اند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِ - . بقره / 189 - .» {از تو درباره ماه­های نو می­پرسند، بگو: آن­ها وسیله تعیین اوقات مردم و [ برای وقت] حج است.}

**[ترجمه]

«26»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ الْعَرْزَمِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: وَ سُئِلَ عَنِ السَّحَابِ أَیْنَ تَکُونُ قَالَ تَکُونُ عَلَی شَجَرٍ عَلَی کَثِیبٍ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ یَأْوِی إِلَیْهِ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُرْسِلَهُ أَرْسَلَ رِیحاً فَأَثَارَتْهُ وَ وَکَّلَ بِهِ مَلَائِکَةً یَضْرِبُونَهُ بِالْمَخَارِیقِ وَ هُوَ الْبَرْقُ فَیَرْتَفِعُ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ وَ اللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ الْآیَةَ(3)

وَ الْمَلَکُ اسْمُهُ الرَّعْدُ(4).

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْعَرْزَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ

ص: 382


1- 1. الفقیه: 175.
2- 2. البقرة: 189.
3- 3. الفاطر: 10.
4- 4. روضة الکافی: 218.

عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ عَنْهُ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَیَرْتَفِعُ (1).

**[ترجمه]روضه کافی: أمیر المؤمنین علیه السّلام در پاسخ پرسش از اینکه ابر کجا است؟ فرمود: بر درختی بالای تلّی کنار دریا که در آن منزل کند، و چون خدا عزّ و جلّ خواهد آن را بفرستد بادی فرستد تا آن را برانگیزد، و فرشته ها بدان گمارد تا او را با تازیانه آتشین بزنند و آن برق است و برآید، سپس این آیه را خواند: «وَ اللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ.» {و خدا همان کسی است که بادها را روانه می کند؛ پس [بادها] ابری را برمی انگیزند، و [ما] آن را به سوی سرزمینی مرده راندیم.} و نام آن فرشته رعد است. - . روضه کافی: 218 -

تفسیر علی بن ابراهیم: حارث اعور از او علیه السّلام مانند آن است. - . تفسیر قمّی: 603 -

**[ترجمه]

بیان

تکون علی شجر یحتمل أن یکون نوع من السحاب کذلک أو یکون کنایة عن انبعاثه عن البحر و ما قرب منه و قیل علی شجر أی علی أنواع منها ما یکون علی الکثیب و هو اسم موضع علی ساحل البحر الیمن یأتی السحاب إلی مکة منها و فی النهایة فی حدیث علی علیه السلام البرق مخاریق الملائکة هی جمع مخراق و هو فی الأصل ثوب یلف و یضرب به الصبیان بعضهم بعضا أراد أنها آلة تزجر بها الملائکة السحاب و تسوقه و یفسره حدیث ابن عباس البرق سوط من نور تزجر بها الملائکة السحاب.

**[ترجمه]«بر درختی است.» بسا که آن هم نوعی ابر است، یا کنایه است از اینکه از دریا و نزدیک آن برخیزد، و گفته اند: «علی شجر»؛ یعنی ابر چند نوع است یکی از آن­ها بر کثیب است که نام موضعی است در کناره دریای یمن که از آنجا ابر به مکه آید.

در نهایه است که در حدیث علی علیه السّلام است: «البرق مخاریق الملائکة » برق مخاریق فرشته ها است، جمع مخراق است و آن پارچه ای است که به هم تاب دهند و کودکان با آن یکدیگر را بزنند، مقصود این است که ابزاری است که فرشته ها با آن ابر را زجر کنند و برانند، و تفسیر آن حدیث ابن عباس است، برق تازیانه ای از نور است که فرشته ها با آن ابر را برانند.

**[ترجمه]

«27»

نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام: الْمَطَرُ الَّذِی مِنْهُ أَرْزَاقُ الْحَیَوَانِ مِنْ بَحْرٍ تَحْتَ الْعَرْشِ فَمِنْ ثَمَّ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَمْطِرُ أَوَّلَ مَطَرٍ وَ یَقُومُ حَتَّی یَبْتَلَّ رَأْسُهُ وَ لِحْیَتُهُ ثُمَّ یَقُولُ إِنَّ هَذَا مَاءٌ قَرِیبُ عَهْدٍ بِالْعَرْشِ وَ

إِذَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُمْطِرَ أَنْزَلَهُ مِنْ ذَلِکَ إِلَی سَمَاءٍ بَعْدَ سَمَاءٍ حَتَّی یَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ وَ یُقَالُ الْمُزْنُ ذَلِکَ الْبَحْرُ وَ تَهُبُّ رِیحٌ مِنْ تَحْتِ سَاقِ عَرْشِ اللَّهِ تَعَالَی تَلْقَحُ السَّحَابَ ثُمَّ یَنْزِلُ مِنَ الْمُزْنِ الْمَاءُ وَ مَعَ کُلِّ قَطْرَةٍ مَلَکٌ حَتَّی تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ فِی مَوْضِعِهَا.

**[ترجمه]نوادر راوندی: علی علیه السّلام فرمودند که: بارانی که روزی جاندار از او است، از دریائی زیر عرش است و از این رو رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم با نخست باران، بارانی می­شد و می­ایستاد تا سر و ریشش تر می­شد، سپس می­فرمود: این آب به عرش قریب العهد است و چون خدا خواهد که ببارد آن را از آن آسمان به آسمان فرو آرد تا به زمین رسد و گفته شده که مزن، همان دریا است، از ساق عرش خدا بادی وزد که ابر را باران­زا کند و آنگه از مزن آب فرو ریزد و با هر قطره فرشته ای است تا در جای خود به زمین رسد.

**[ترجمه]

«28»

مَجَالِسُ الشَّیْخِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ الْغَضَائِرِیِّ عَنِ التَّلَّعُکْبَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الطَّیَالِسِیِّ عَنْ زُرَیْقٍ الْخُلْقَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا بَرَقَتْ (2) قَطُّ فِی ظُلْمَةِ لَیْلٍ وَ لَا ضَوْءِ نَهَارٍ إِلَّا وَ هِیَ مَاطِرَةٌ.

الکافی، عن علی بن إبراهیم عن صالح بن السندی عن جعفر بن بشیر عن زریق عن أبی العباس عنه علیه السلام: مثله (3)

**[ترجمه]مجالس الشیخ: امام ششم علیه السّلام فرمودند که: برق هرگز در شب تاریک یا روز روشن نجهد جز اینکه بارنده است.

در روضه کافی مانندش را آورده - . روضه کافی: 218 - .

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی برقت السماء بروقا لمعت أو جاءت ببرق و

ص: 383


1- 1. تفسیر القمّیّ: 603 و قد مر تحت الرقم( 4).
2- 2. فی الکافی: ما ابرقت.
3- 3. روضة الکافی: 218.

البرق بدا و الرجل تهدد و توعد کأبرق انتهی و الحاصل أن البرق یلزمه المطر و إن لم یمطر فی کل موضع یلوح فیه البرق.

**[ترجمه]با هر برقی بارانی هست، گرچه در آنجا که درخشیده نبارد.

**[ترجمه]

«29»

دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ،: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا أَصَابَهُ الْمَطَرُ مَسَحَ بِهِ صُلْعَتَهُ وَ قَالَ بَرَکَةٌ مِنَ السَّمَاءِ لَمْ یُصِبْهَا یَدٌ وَ لَا سِقَاءٌ.

**[ترجمه]دعوات راوندی: أمیر المؤمنین علیه السّلام چنین بود که چون باران بدو می­رسید به بالای پیشانی می­مالید و می­فرمود: برکتی از آسمان است که دست نخورده و مشک ندیده است.

**[ترجمه]

«30»

کِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِیمَ الثَّقَفِیِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: سَأَلَ ابْنُ الْکَوَّاءِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً قَالَ الرِّیَاحُ وَیْلَکَ قَالَ فَمَا الْحَامِلَاتُ وِقْراً قَالَ السَّحَابُ وَیْلَکَ قَالَ فَمَا الْجَارِیَاتُ یُسْراً قَالَ السُّفُنُ وَیْلَکَ قَالَ فَمَا الْمُقَسِّمَاتُ أَمْراً قَالَ الْمَلَائِکَةُ وَیْلَکَ قَالَ فَمَا قَوْسُ قُزَحَ قَالَ وَیْلَکَ لَا تَقُلْ قَوْسَ قُزَحَ فَإِنَّ قزحا [قُزَحَ] الشَّیْطَانُ وَ لَکِنَّهَا الْقَوْسُ وَ أَمَانُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَلَا غَرَقَ بَعْدَ قَوْمِ نُوحٍ.

**[ترجمه]الغارات: ابن کوّاء از أمیر المؤمنین علیه السّلام از «وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً» پرسید، فرمود: وای بر تو بادهایند، گفت: «فَالْحامِلاتِ وِقْراً» چیست؟ فرمود: أبرها، وای بر تو، گفت: پس «فَالْجارِیاتِ یُسْراً»؟ فرمود: کشتی­ها وای بر تو، گفت: «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً.» چیستند؟ فرمود: فرشته ها، وای بر تو، گفت: قوس قزح چیست؟ فرمود: وای بر تو مگو قوس و قزح که قزح شیطان است ولی آن قوس است، و امان اهل زمین است پس از قوم نوح غرقی نیست.

**[ترجمه]

«31»

کِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَیْحٍ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الصَّاعِقَةَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً لِلَّهِ تَعَالَی.

**[ترجمه]کتاب جعفر بن محمّد بن شریح: امام ششم علیه السّلام

فرمود که: صاعقه به ذاکر خدا نرسد.

**[ترجمه]

«32»

تَفْسِیرُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ، فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام: فِی قَوْلِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ فَهِیَ الْأَنْهَارُ وَ الْعُیُونُ وَ الْآبَارُ.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: فِی قَوْلِهِ أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً أَیْ یُثِیرُهُ مِنَ الْأَرْضِ ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ فَإِذَا غَلُظَ بَعَثَ اللَّهُ رِیَاحاً فَتَعْصِرُهُ فَیَنْزِلُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ أَیِ الْمَطَرَ(1).

**[ترجمه]در تفسیر علی بن ابراهیم: امام پنجم علیه السّلام در تفسیر قول خدا فرمود: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ.» که آن نهرها و چشمه ها و چاه­ها است .

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده: آیه: «ألم ترَ أنّ الله یزجی سحاباً» یعنی آن را از زمین برمی انگیزد «ثم یؤلف بینه» به هم درپیوندد و آنگاه که غلیظ شد خداوند بادها را فرستد تا آن را در هم فشارند و آب از آن فرو آید و در اینجا می­گوید: «فتری الودق یخرج من خلاله» یعنی باران را می بینی که از آن فرو می ریزد.

**[ترجمه]

«33»

الْکَافِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: یَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِکُلِّ مِیتَةٍ إِلَّا الصَّاعِقَةَ لَا تَأْخُذُهُ وَ هُوَ یَذْکُرُ اللَّهَ (2).

**[ترجمه]کافی: امام ششم علیه السّلام فرمود: که مؤمن به هر مرگی دچار شود، جز به صاعقه، که تا بیاد خدا است او را نگیرد. - . اصول کافی 2: 500 -

**[ترجمه]

«34»

وَ مِنْهُ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ

ص: 384


1- 1. قد مر تحت الرقم( 3).
2- 2. الکافی: ج 2، ص 500 و قد مر تحت الرقم( 22).

أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام: إِنَّ الصَّوَاعِقَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً قُلْتُ وَ مَا الذَّاکِرُ قَالَ مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَةٍ(1).

**[ترجمه]کافی: امام ششم علیه السّلام فرمود: صاعقه ها به یادآورِ خدا نرسند، گفتم: یادآور خدا کیست؟ فرمود: هر که 100 آیه بخواند - . اصول کافی 2: 500 - .

**[ترجمه]

«35»

وَ مِنْهُ، عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وَهْبِ (2)

بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مِیتَةِ الْمُؤْمِنِ قَالَ یَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِکُلِّ مِیتَةٍ یَمُوتُ غَرَقاً وَ یَمُوتُ بِالْهَدْمِ وَ یُبْتَلَی بِالسَّبُعِ وَ یَمُوتُ بِالصَّاعِقَةِ وَ لَا تُصِیبُ ذَاکِراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَ (3).

**[ترجمه]کافی: ابی بصیر گفت که: از امام ششم علیه السّلام از مردن مؤمن پرسیدم، فرمود: مؤمن به هر مرگی می میرد، غرق شود، زیر آوار رود، درنده اش بخورد، صاعقه اش بگیرد، و کسی که یاد خدا عزّ و جلّ باشد، نگیرد - . اصول کافی 2: 500 - .

**[ترجمه]

«36»

تَوْحِیدُ الْمُفَضَّلِ، قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: فَکِّرْ یَا مُفَضَّلُ فِی الصَّحْوِ وَ الْمَطَرِ کَیْفَ یَعْتَقِبَانِ عَلَی هَذَا الْعَالَمِ لِمَا فِیهِ صَلَاحُهُ وَ لَوْ دَامَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا عَلَیْهِ کَانَ فِی ذَلِکَ فَسَادُهُ أَ لَا تَرَی أَنَّ الْأَمْطَارَ إِذَا تَوَالَتْ عَفِنَتِ الْبُقُولُ وَ الْخُضَرُ وَ اسْتَرْخَتْ أَبْدَانُ الْحَیَوَانِ وَ خَصِرَ الْهَوَاءُ فَأَحْدَثَ ضُرُوباً مِنَ الْأَمْرَاضِ وَ فَسَدَتِ الطُّرُقُ وَ الْمَسَالِکُ وَ إِنَّ الصَّحْوَ إِذَا دَامَ جَفَّتِ الْأَرْضُ وَ احْتَرَقَ النَّبَاتُ وَ غِیضَ مَاءُ الْعُیُونِ وَ الْأَوْدِیَةِ فَأَضَرَّ ذَلِکَ بِالنَّاسِ وَ غَلَبَ الْیُبْسُ عَلَی الْهَوَاءِ فَأَحْدَثَ ضُرُوباً أُخْرَی مِنَ الْأَمْرَاضِ فَإِذَا تَعَاقَبَا عَلَی الْعَالَمِ هَذَا التَّعَاقُبَ اعْتَدَلَ الْهَوَاءُ وَ دَفَعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا عَادِیَةَ الْأُخْرَی فَصَلَحَتِ الْأَشْیَاءُ وَ اسْتَقَامَتْ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ وَ لِمَ لَا یَکُونُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ مَضَرَّةٌ الْبَتَّةَ قِیلَ لَهُ لِیَمُضَّ ذَلِکَ الْإِنْسَانَ وَ یُؤْلِمَهُ بَعْضَ الْأَلَمِ فَیَرْعَوِیَ عَنِ الْمَعَاصِی فَکَمَا أَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا سَقُمَ بَدَنُهُ احْتَاجَ إِلَی الْأَدْوِیَةِ الْمُرَّةِ الْبَشِعَةِ لِیَقُومَ طِبَاعُهُ وَ یَصْلُحَ مَا فَسَدَ مِنْهُ کَذَلِکَ إِذَا طَغَی وَ أَشِرَ احْتَاجَ إِلَی مَا یَعَضُّهُ وَ یُؤْلِمُهُ لِیَرْعَوِیَ وَ یَقْصُرَ عَنْ مَسَاوِیهِ وَ یَتَنَبَّهَ عَلَی مَا فِیهِ حَظُّهُ وَ رُشْدُهُ وَ لَوْ أَنَّ مَلِکاً مِنَ الْمُلُوکِ قَسَمَ فِی أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ قَنَاطِیرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ أَ لَمْ یَکُنْ سَیَعْظُمُ عِنْدَهُمْ وَ یَذْهَبُ لَهُ بِهِ الصَّوْتُ فَأَیْنَ هَذَا مِنْ مَطْرَةٍ رَوَاءٍ إِذْ یُعْمَرُ بِهِ الْبِلَادُ

ص: 385


1- 1. الکافی: ج 2 ص 500 و قد مر تحت الرقم( 23).
2- 2. فی المصدر: وهیب.
3- 3. الکافی: ج 2، ص 500.

وَ یَزِیدُ فِی الْغَلَّاتِ أَکْثَرَ مِنْ قَنَاطِیرِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ فِی أَقَالِیمِ الْأَرْضِ کُلِّهَا أَ فَلَا تَرَی الْمَطْرَةَ الْوَاحِدَةَ مَا أَکْبَرَ قَدْرَهَا وَ أَعْظَمَ النِّعْمَةَ عَلَی النَّاسِ فِیهَا وَ هُمْ عَنْهَا سَاهُونَ وَ رُبَّمَا عَاقَتْ عَنْ أَحَدِهِمْ حَاجَةٌ لَا قَدْرَ لَهَا فَیَذْمُرُ وَ یَسْخَطُ إِیثَاراً لِلْخَسِیسِ قَدْرُهُ عَلَی الْعَظِیمِ نَفْعُهُ جَهْلًا بِمَحْمُودِ الْعَاقِبَةِ وَ قِلَّةَ مَعْرِفَةٍ لِعَظِیمِ الْغَنَاءِ وَ الْمَنْفَعَةِ فِیهَا تَأَمَّلْ نُزُولَهُ عَلَی الْأَرْضِ وَ تَدَبَّرْ فِی ذَلِکَ فَإِنَّهُ جُعِلَ یَنْحَدِرُ عَلَیْهَا مِنْ عُلْوٍ لِیَغْشَی مَا غَلُظَ وَ ارْتَفَعَ مِنْهَا فَیُرْوِیَهُ وَ لَوْ کَانَ إِنَّمَا یَأْتِیهَا مِنْ بَعْضِ نَوَاحِیهَا لَمَا عَلَا الْمَوْضِعَ الْمُشْرِفَةَ مِنْهَا وَ لَقَلَّ مَا یُزْرَعُ فِی الْأَرْضِ أَ لَا تَرَی أَنَّ الَّذِی یُزْرَعُ سَیْحاً أَقَلُّ مِنْ ذَلِکَ فَالْأَمْطَارُ هِیَ الَّتِی تُطْبِقُ الْأَرْضَ وَ رُبَّمَا تُزْرَعُ هَذِهِ الْبَرَارِی الْوَاسِعَةُ وَ سُفُوحُ

الْجِبَالِ وَ ذُرَاهَا فَتُغِلُّ الْغَلَّةَ الْکَثِیرَةَ وَ بِهَا یَسْقُطُ عَنِ النَّاسِ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْبُلْدَانِ مَئُونَةُ سِیَاقِ الْمَاءِ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَی مَوْضِعٍ وَ مَا یَجْرِی فِی ذَلِکَ بَیْنَهُمْ مِنَ التَّشَاجُرِ وَ التَّظَالُمِ حَتَّی یَسْتَأْثِرَ بِالْمَاءِ ذُو الْعِزَّةِ وَ الْقُوَّةِ وَ یَحْرِمَهُ الضُّعَفَاءَ ثُمَّ إِنَّهُ حِینَ قَدَّرَ أَنْ یَنْحَدِرَ عَلَی الْأَرْضِ انْحِدَاراً جَعَلَ ذَلِکَ قَطْراً شَبِیهاً بِالرَّشِّ لِیَغُورَ فِی قَعْرِ الْأَرْضِ فَیُرْوِیَهَا وَ لَوْ کَانَ یَسْکُبُهُ انْسِکَاباً کَانَ یَنْزِلُ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَلَا یَغُورُ فِیهَا ثُمَّ کَانَ یَحْطِمُ الزَّرْعَ الْقَائِمَةَ إِذَا انْدَفَقَ عَلَیْهَا فَصَارَ یَنْزِلُ نُزُولًا رَقِیقاً فَیُنْبِتُ الْحَبَّ وَ الْمَزْرُوعَ وَ یُحْیِی الْأَرْضَ وَ الزَّرْعَ الْقَائِمَ وَ فِی نُزُولِهِ أَیْضاً مَصَالِحُ أُخْرَی فَإِنَّهُ یُلَیِّنُ الْأَبْدَانَ وَ یَجْلُو کَدَرَ الْهَوَاءِ فَیَرْتَفِعُ الْوَبَاءُ الْحَادِثُ مِنْ ذَلِکَ وَ یَغْسِلُ مَا یَسْقُطُ عَلَی الشَّجَرِ وَ الزَّرْعِ مِنَ الدَّاءِ الْمُسَمَّی الْیَرَقَانَ إِلَی أَشْبَاهِ هَذَا مِنَ الْمَنَافِعِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ أَ وَ لَیْسَ قَدْ یَکُونُ مِنْهُ فِی بَعْضِ السِّنِینَ الضَّرَرُ الْعَظِیمُ الْکَثِیرُ لِشِدَّةِ مَا یَقَعُ مِنْهُ أَوْ بَرَدٍ یَکُونُ فِیهِ تَحَطُّمُ الْغَلَّاتِ وَ بَخُورَةٍ یُحْدِثُهَا فِی الْهَوَاءِ فَیَتَوَلَّدُ کَثِیرٌ مِنَ الْأَمْرَاضِ فِی الْأَبْدَانِ وَ الْآفَاتِ فِی الْغَلَّاتِ قِیلَ بَلَی قَدْ یَکُونُ ذَلِکَ الْفَرْطُ لِمَا فِیهِ مِنْ صَلَاحِ الْإِنْسَانِ وَ کَفِّهِ عَنْ رُکُوبِ الْمَعَاصِی وَ التَّمَادِی فِیهَا فَیَکُونُ الْمَنْفَعَةُ فِیهَا یُصْلِحُ لَهُ مِنْ دِینِهِ أَرْجَحَ مِمَّا عَسَی أَنْ یُرْزَأَ فِی مَالِهِ.

**[ترجمه]توحید مفضل: امام صادق علیه السّلام فرمود: ای مفضّل در آسمان پاک و بارانی بیندیش که چگونه در این جهان به مصلحت او دنبال هم باشند، و اگر یکیشان همیشه بود تباهی می آورد، نبینی که اگر باران پیوسته باشد، تره ها و سبزی­ها بگندند، تن جانوران سست شوند، هوا به سختی سرد شود، و انواع بیماری در آن پدید شوند، راه­ها همه ویران شوند، اگر همیشه آسمان پاک باشد، خشکی با دید شود، گیاه بسوزد، آب چشمه ها و نهرها فرو رود، و مردم زیانمند شوند، و هوا پر خشک شود و انواع دیگری از بیماری رخ دهد و همچنین چون در عالم به دنبال هم باشند، هوا معتدل باشد و هر کدام ضرر دیگری را جلوگیرند و همه چیز خوب و استوار گردد.

اگر کسی گوید: چرا در هیچ کدام از آن دو نباید هیچ زیانی نباشد، گفته شود: برای اینکه انسانی کمی آزار و درد کشد و از گناهان کناره کند، و چنانچه آدمی در بیماری نیاز به داروهای تلخ و بدمزه دارد تا طبعش بجا آید و آنچه از او تباه شده، به شود، همچنان وقتی سرکش و نارو شد، نیاز دارد بدان چه او را آزار کند تا دست از بدکاری بکشد، و برای آنچه حظّ و رشد او است به خود آید .

اگر پادشاهی خروارها طلا و نقره میان مردم کشورش پخش کند، نزد آن­ها بزرگ نشود و نامش بلند نگردد؟ آیا این برابر است با یک باران سیراب کننده که بلاد را آباد سازد و غلات را بیش از خروارها طلا و نقره در همه اقالیم زمین بیفزاید.

آیا ندانی یک باران چه اندازه قدرش بزرگ­تر و نعمتش بر مردم سترگ تر است و آنان از آن بی خبرند، و بسا یک نیاز کوچک از یکی از آن­ها پس افتد و بغرّد و برای چیزی زبون در برابر نعمتی بزرگ خشم کند، از نادانی و بی معرفتی خود بیندیش که از بالا به زمین فرو ریزد تا آنچه برآمده و ستبر است، فراگیرد، و اگر از سوی دیگر می آمد جاهای بلند زمین را نمی­گرفت و زرع آن کم می­شد، آیا نبینی آنچه از زمین به آبیاری کشت شود کمتر از دیم است.

باران است که همه زمین را بگیرد، و بسا که بیابان­های پهناور دامنه کوه­ها را کشت کنند و خواربار بسیار بدست آید، و بدان وسیله در بسیاری از بلاد رنج آبیاری از مردم بیفتد و نزاع و ستیزه درباره آب نکنند و نیرومندان آن را نبرند و ناتوانان محروم شوند.

و آنگه چون آن را روانه زمین کرد به آرامی قطره هائی چون ترشح نمودش تا به زمین فرو رود و آن را سیراب کند، و اگرش یکباره فرو می­ریخت، به زمین فرو نمی­رفت و زراعت برپا شده را درهم خرد می­کرد، و آرام نازل می شود تا دانه و کاشته را برویاند و زمین و زراعت را رسته، زنده سازد، و باز هم در نزولش مصالح دیگری است زیرا بدن­ها را نرم کند، و هوا را پاک کند، و وبا را برطرف سازد که از کدورت هوا باشد، و درد یرقان را از درخت و زراعت بشوید و مانند آن­ها.

اگر کسی گوید: آیا در برخی سال­ها از باران­های سخت زیان­های بزرگ نمی­رسد؟ یا از تگرگ که بسیاری زراعت­ها را خرد و نابود می­کند، و یا هوا را نمناک می­نماید و مردم را بیمار می­کند و به زراعت آفت می­رساند؟ گفته شود: چرا، بسا برای مصلحت معنوی انسان چنین شود تا او را از گناه و دنباله روی آن برکنار سازد و این صلاح دینی او مقدم بر زیان مالی است.

**[ترجمه]

بیان

یعتقبان أی یأتی کل منهما عقیب صاحبه و خصر الهواء

ص: 386

بکسر الصاد المهملة یقال خصر یومنا أی اشتد برده و ماء خاصر بارد و فی أکثر النسخ بالحاء المهملة و السین من حسر أی کل و هو لا یستقیم إلا بتکلف و تجوز و فی بعضها بالخاء المعجمة و الثاء المثلثة من قولهم خثر إذا غلظ و البشع الکریه المطعم الذی یأخذ بالحلق و القنطار معیار و یروی أنه ألف و مائتا أوقیة و یقال هو مائة و عشرون رطلا و یقال هو مل ء مسک الثور ذهبا قوله علیه السلام و یذهب له به الصوت أی یملأ صیت کرمه و جوده الآفاق و الذمر الملامة و التهدد و الحطم الکسر و الاندفاق الانصباب و الیرقان آفة للزرع و قوله مما عسی أن یرزأ من الرزء المصیبة.

**[ترجمه]یعتقبان: یعنی هر کدام از آنها در پی دیگری می­آید و خصر الهواء: با کسر صاد و خصر یومنا: یعنی سرمایش شدید شد. در اکثر نسخه ها «ماء حاصر» با حاء بی نقطه است، یعنی کندکننده و خسته کننده، ولی بی تکلّف نیست و در برخی نسخه ها با خ نقطه دار و ث سه نقطه است، یعنی غلیظ و بدمزه و گلوگیر، و قنطار یک معیار و مقیاس است و گفته شده که آن هزار و دویست وقاء است و یا صد و بیست رطل است و یا به اندازه یک مشک که از پوست گاو ساخته شده و پر از طلاست و یذهب له به الصوت: یعنی شهرت کرم و بخشش او آفاق را پر کرده و الذمر: سرزنش و تهدید است و حطم: شکستن و إندفاق:جاری شدن و یرقان، آفت زراعت است و یرزأ از رزء و به معنای مصیبت است.

**[ترجمه]

«37»

الدُّرُّ الْمَنْثُورُ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: السَّحَابُ الْأَسْوَدُ فِیهِ الْمَطَرُ وَ الْأَبْیَضُ فِیهِ النَّدَی وَ هُوَ الَّذِی یُنْضِجُ الثِّمَارَ(1).

**[ترجمه]درّ المنثور - . درّ المنثور 1: 165 - : ابن عباس می­گوید که: ابر سیاه باران دارد و ابر سفید رطوبت آرد و میوه ها را برساند - . در درّ المنثور روایتی بدین لفظ نیافتیم، ولی بدین معنا در آن هست و بسا که نقل به معنا شده.( پاورقی 387) - .

**[ترجمه]

«38»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا مِنْ عَامٍ بِأَقَلَّ مَطَراً مِنْ عَامٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَصْرِفُهُ حَیْثُ یَشَاءُ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا الْآیَةَ(2).

**[ترجمه]درّ المنثور : ابن عباس گفته است که: باران سالی کمتر از سالی نیست ولی خدا آن را به هرجا خواهد، مصرف کند سپس این آیه را خواند: «وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا.» {و به راستی ما این [نعمت] را همواره در میان مردم گردانیدیم تا متذکر شوند.} - . درّ المنثور 5: 73 -

**[ترجمه]

«39»

وَ عَنْ عُمَرَ مَوْلَی عُفْرَةَ قَالَ: سَأَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله جَبْرَئِیلَ فَقَالَ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَعْلَمَ أَمْرَ السَّحَابِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ هَذَا مَلَکُ السَّحَابِ فَاسْأَلْهُ فَقَالَ تَأْتِینَا صِکَاکٌ مُخَتَّمَةٌ اسْقِ بِلَادَ کَذَا وَ کَذَا کَذَا وَ کَذَا قَطْرَةً(3).

**[ترجمه]درّ المنثور : عمر مولای عفره گفت که: پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم از جبرئیل پرسید که: دوست دارم امر ابر را بدانم، جبرئیل گفت: این فرشته ابر است از او بپرس، او گفت: چک های مهر شده به دست ما آید که به فلان بلد چنین و چنان قطره ببارید - . درّ المنثور 5: 73 - .

**[ترجمه]

«40»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِذَا رُمِیَ الشِّهَابُ لَمْ یُخْطِ مَنْ رُمِیَ بِهِ وَ تَلَا فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (4).

**[ترجمه]درّ المنثور : ابن عباس گفت که: چون شهاب زده شود، خطا ندارد و خواند: «فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ.» {شعله­ای روشن او را دنبال کند.} - . درّ المنثور 5: 271 -

**[ترجمه]

«41»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ قَالَ: لَا یُقْتَلُونَ بِالشِّهَابِ وَ لَا یَمُوتُونَ وَ لَکِنَّهَا تَخْرِقُ وَ تَخْرُجُ مِنْ غَیْرِ قَتْلٍ (5).

**[ترجمه]در روایت دیگر از او است که با شهاب نه کشته شوند، نه بمیرند، ولی بدرّد و بیرون شود.

**[ترجمه]

«42»

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا أَرْسَلَ اللَّهُ شَیْئاً مِنْ رِیحٍ أَوْ مَاءٍ إِلَّا بِمِکْیَالٍ

ص: 387


1- 1. لم نجد هذه الروایة بعینها فی المصدر، لکن یوجد ما یشابهها فی( ج 1، ص 165) و لعلها نقلت بالمعنی.
2- 2. الدّر المنثور: ج 5، ص 73.
3- 3. الدّر المنثور: ج 5، ص 73.
4- 4. الدّر المنثور: ج 5، ص 271.
5- 5. الدّر المنثور: ج 5، ص 271.

إِلَّا یَوْمَ نُوحٍ وَ یَوْمَ عَادٍ فَأَمَّا یَوْمُ نُوحٍ فَإِنَّ الْمَاءَ طَغَی عَلَی خُزَّانِهِ فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ عَلَیْهِ سَبِیلٌ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ وَ أَمَّا یَوْمُ عَادٍ فَإِنَّ الرِّیحَ عَتَتْ عَلَی خُزَّانِهَا فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ عَلَیْهَا سَبِیلٌ ثُمَّ قَرَأَ بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ.

وَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام: مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ لَمْ تَنْزِلْ قَطْرَةٌ مِنْ مَاءٍ إِلَّا بِمِکْیَالٍ عَلَی یَدِ مَلَکٍ (1).

**[ترجمه]درّ المنثور : ابن عباس می­گوید که: خدا هیچ باد و آبی را نفرستاده مگر به پیمانه، جز در طوفان نوح و هلاک قوم عاد، اما در طوفان، آب سرکشی کرد بر نگهبانش و نتوانستند جلو آن را بگیرند، سپس خواند: «إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ - . حاقه / 11 - .» {ما وقتی که آب [به دعای نوح] از سر گذشت.}، و اما در روز عاد راستی که باد از دست نگهبانانش بدر رفت و راهی بدان نداشتند، سپس خواند: «بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ - . حاقه / 6 - » {به واسطه تند بادی سرکش و غران.} - . درّ المنثور 6: 279 -

و از علی علیه السّلام است که فرمود: قطره آبی فرو نشود جز با پیمانه و به دست فرشته.

**[ترجمه]

«43»

وَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِساً فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَرُمِیَ بِنَجْمِ فَاسْتَنَارَ قَالَ مَا کُنْتُمْ تَقُولُونَ إِذَا کَانَ هَذَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ قَالُوا کُنَّا نَقُولُ یُولَدُ عَظِیمٌ أَوْ یَمُوتُ عَظِیمٌ قَالَ فَإِنَّهَا لَا یُرْمَی بِهَا لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ وَ لَکِنْ رَبُّنَا إِذَا قَضَی أَمْراً سَبَّحَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ ثُمَّ یُسَبِّحُ أَهْلُ السَّمَاءِ الَّذِینَ یَلُونَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ فَیَقُولُ الَّذِینَ یَلُونَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ لِحَمَلَةِ الْعَرْشِ مَا ذَا قَالَ رَبُّکُمْ فَیُخْبِرُ أَهْلَ کُلِّ سَمَاءٍ سَمَاءٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ الْخَبَرُ إِلَی أَهْلِ هَذِهِ السَّمَاءِ وَ تَخْطَفُ الْجِنُّ السَّمْعَ فَیُرْمَوْنَ فَمَا جَاءُوا بِهِ عَلَی وَجْهِهِ فَهُوَ حَقٌّ وَ لَکِنَّهُمْ یُحَرِّفُونَهُ وَ یَزِیدُونَ فِیهِ قَالَ مَعْمَرٌ قُلْتُ لِلزُّهْرِیِّ أَ کَانَ یُرْمَی بِهَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَ رَأَیْتَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً(2) قَالَ غَلُظَتْ وَ شُدِّدَ أَمْرُهَا حِینَ بُعِثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).

**[ترجمه]درّ المنثور : ابن عباس گفت که: رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله با چند تن از اصحابش نشسته بودند و ستاره پرتاب شد، فرمود: در جاهلیت درباره این چه می­گفتید؟ گفتند: می­گفتیم: بزرگی متولد شده یا بزرگی مرده، فرمود: این برای مرگ یا زندگی کسی پرتاب نشود ولی چون پروردگار به کاری فرمانی دهد حاملان عرش تسبیح گویند، سپس فرشته های آسمانی که پهلوی عرشند و به حاملان عرش گویند: پروردگار شما چه فرمود؟ و خبر از هر آسمانی به آسمانی رسد تا به آسمان دنیا، و جن بربایند و تیر خورند، هر خبری درست آرند، حق است ولی تحریف کنند و بدان بیفزایند.

معمّر گفت: به زهری گفتم: در جاهلیت هم شهاب پرتاب می­شده؟ گفت: آری دیدی «أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً. - . جن / 9 - » {و در [آسمان] برای شنیدن، به کمین می نشستیم، [اما] اکنون هر که بخواهد به گوش باشد، تیر شهابی در کمین خود می یابد.} گفت: از وقتی رسول خدا صلّی الله علیه و آله مبعوث شده کار آن­ها سخت شده - . درّ المنثور 5: 235 - .

**[ترجمه]

تتمیم

اعلم أن الفلاسفة أثبتوا عناصر أربعة النار و الهواء و الماء و الأرض و قالوا النار حار یابس و الهواء حار رطب و الماء بارد رطب و الأرض بارد یابس و کرة النار عندهم ملاصقة لکرة فلک القمر متحرکة بحرکتها بالتبع و

ص: 388


1- 1. الدّر المنثور: ج 6، ص 259.
2- 2. الجن: 10.
3- 3. الدّر المنثور: ج 5، ص 235.

لها کرة واحدة و تحتها الهواء و له أربع طبقات الأولی ما یمتزج منه مع النار و هی التی تتلاشی فیها الأدخنة المرتفعة من السفل و تتکون فیها الکواکب ذوات الأذناب و ما یشبهها من النیازک و الأعمدة و غیرها الثانیة الهواء الصِّرْفة أو القریب من الصرافة و تضمحل فیها الأَدْخِنة اللطیفة و یحصل منها الشُّهُب الثالثة الهواء الباردة بما یخالطه من الأبخرة الباقی علی برودته لعدم وصول

أثر الشعاع المنعکس من وجه الأرض إلیه الرابعة الهواء الکثیف المجاور للأرض و الماء الغیر الباقی علی صرافة برودته المکتسبة لمکان الأشعة المنعکسة.

ثم کرة الماء و هی غیر تامة محیطة بثلاثة أرباع الأرض تقریبا ثم الأرض و هی کرة مصمتة و قد أحاط بقریب من ثلاثة أرباعها الماء فالماء علی هیئة کرة مُجَوَّفة غیر تامة قد قطع بعض جوانبها و ملئت من الأرض فالآن مجموع الماء و الأرض بمنزلة کُرة واحدة تامة الهیئة و للماء طبقة واحدة هی البحر المحیط بالأرض و لم یبق علی صرافته لنفوذ آثار الأَشِعَّة فیه و مخالطته بالأجزاء الأرضیة و لیس له ما یمیز بین أبعاضه بحیث تختلف فی الأحکام اختلافا یعتد به و الأرض ساکنة فی الوسط بحیث ینطبق مرکز حجمها علی مرکز العالم هذا هو المشهور بینهم و زعم بعض الأوائل منهم أن الأرض متحرکة حرکة وضعیة دَوْریة من المغرب إلی المشرق و أن شروق الکواکب و غروبها بسبب ذلک لا بسبب حرکة الفلک و هذا قول ضعیف متروک عندهم.

و للأرض ثلاث طبقات الأولی الأرض الصرفة المحیطة بالمرکز الثانیة الطبقة الطینیة و هی المجاورة للماء الثالثة الطبقة المنکشفة من الماء و هی التی تحتبس فیها الأبخرة و الأدخنة و تتولد فیها المعادن و النباتات و الحیوانات و تنقسم إلی البراری و الجبال و هی المعروفة بالربع المسکون المنقسم إلی الأقالیم السبعة و أما السبب فی انکشافها فقد قیل هو انجذاب الماء إلی ناحیة الجنوب لغلبة الحرارة فیها بسبب قرب الشمس لکون حضیض الشمس فی البروج الجنوبیة و کونها فی القرب أشد شعاعا من کونها فی البعد و کون الحرارة اللازمة من الشعاع

ص: 389

الأشد أقوی لا محالة و شأن الحرارة جذب الرطوبات و علی هذا یمکن أن تنتقل العمارة من الشمال إلی الجنوب ثم من الجنوب إلی الشمال و هکذا بسبب انتقال الأوج من أحدهما إلی الآخر و تکون العمارة دائما إلی حیث أوج الشمس لئلا یجتمع فی الصیف قرب الشمس من سمت الرأس و قربها من الأرض فتبلغ الحرارة إلی حد النکایة و الإحراق و لا البعدان فی الشتاء فیبلغ البرد إلی حد النکایة و التفجیع و قیل سببه کثرة الوِهاد و الأَغوار فی ناحیة الشمال باتفاق من الأسباب الخارجة فتنحدر المیاه إلیها بالطبع و تبقی المواضع المرتفعة مکشوفة و قیل لیس له سبب معلوم غیر العنایة الإلهیة لیصیر مستقرا للإنسان و غیره من الحیوانات و مادة لما یحتاج إلیه من المعادن و النباتات.

ثم إنهم یقولون بأن کلا من تلک العناصر الأربعة قابل للکون و الفساد أی ینقلب بعضها إلی بعض بلا توسط أو بتوسط واحد أو أکثر کالماء ینقلب حجر المرمر فإنه یحصل من میاه صافیة جاریة مشروبة تجتمع فی وهاد تتحجر حجرا قریب الحجم من حجمها فی زمان قلیل کما ینقل من بعض محال مراغة من بلاد آذربایجان و قیل الحق أن ذلک إنما هو بخاصیة فی بعض المواضع من الأرض خلق الله فیها قوة معدنیة شدیدة التأثیر فی التحجیر إذا صادفتها المیاه تحجرت و ربما کانت فی باطن الأرض فظهرت بالزلازل و من هذا القبیل ما نقل من انقلاب بعض الناس حجرا و قد شوهدت فی بعض البلاد أشباح حجریة علی هیئة أشخاص إنسیة من رجال و نساء و ولدان لا یعوزها من التشکیل و التخطیط شی ء و أشخاص بهیمیة و سائر أمور تتعلق بالإنسان علی حالات مخصوصة و أوضاع یغلب علی الظن أنها کانت قوالب إنسیة و ما یتعلق بها فلا یبعد ظهور مثل هذه القوة علی قوم غضب الله علیهم انتهی.

و قالوا الحجر ینحل بالحیل الإکسیریة ماء سیالا و الهواء ینقلب ماء کما یشاهد فی قلل الجبال و غیرها أن الهواء بسبب البرد یغلظ و یصیر سحابا متقاطرا و کما یشاهد من رکوب القطرات علی الطاس المکبوب علی الجمد و الماء ینقلب

ص: 390

هواء بالحر الحاصل من تسخین الشمس أو النار کما یشاهد من البخار الصاعد من الماء المسخن فإن البخار أجزاء هوائیة متکونة من الماء مستصحبة لأجزاء مائیة لطیفة مختلطة بها و الهواء ینقلب نارا کما فی کور الحدادین إذا ألح النفخ علیها و سد الطرق التی یدخل منها الهواء الجدید یحدث فیه نار من انقلاب الهواء إلیها و من هذا القبیل الهواء الحار الذی منه السموم المحرقة و النار أیضا تنقلب هواء کما یشاهد فی شعلة المصباح فإنها لو بقیت علی الناریة لتحرکت إلی مکانها الطبیعی علی خط مستقیم فاحترقت ما حاذاها و لیس کذلک.

ثم إنهم قالوا إذا تصغرت تلک العناصر و امتزجت و تماست و فعل بعضها فی بعض بقواها المتضادة تحصل منها کیفیة متوسطة هی المزاج و الترکیب قد یکون تاما یحصل به مزاج و یستعد بذلک لإفاضة صورة نوعیة تحفظ الترکیب زمانا طویلا و قد یکون ناقصا لا یبقی مدة مدیدة بل تنحل بأدنی سبب مثل کائنات الجو.

قال صاحب المقاصد المرکبات التی لا مزاج لها ثلاثة أنواع لأن حدوثه إما فوق الأرض أعنی فی الهواء و إما علی وجه الأرض و إما فی الأرض فالنوع الأول منه ما یتکون من البخار و منه ما یتکون من الدخان و کلاهما بالحرارة فإنها تحلل من الرطب أجزاء هوائیة و مائیة و هی البخار و من الیابس أجزاء أرضیة تخالطها أجزاء ناریة و قلما یخلو عن هوائیة و هی الدخان فالبخار المتصاعد قد یلطف بتحلیل الحرارة أجزاؤه المائیة فیصیر هواء و قد یبلغ الطبقة الزمهریریة فیتکاثف فیجتمع سحابا و یتقاطر قطرا إن لم یکن البرد شدیدا و إن أصابه برد شدید یجمد السحاب قبل تشکله بشکل القطرات نزل ثلجا أو بعد تشکله بذلک نزل بردا صغیرا مستدیرا إن کان من سحاب بعید لذوبان الزوایا بالحرکة و الاصطکاک و إلا فکبیرا غیر مستدیر فی الغالب و إنما یکون البرد فی هواء ربیعی أو خریفی لفرط التحلیل فی الصیفی و الجمود فی الشتوی و قد لا یبلغ البخار المتصاعد الطبقة الزمهریریة فإن کثر صار ضبابا و إن قل و تکاثف ببرد

ص: 391

اللیل فإن انجمد نزل صقیعا و إلا فطلا فنسبة الصقیع إلی الطل نسبة الثلج إلی المطر و قد یکون السحاب الماطر من بخار کثیر تکاثف بالبرد من غیر أن یتصعد إلی الزمهریریة لمانع مثل هبوب الریاح المانعة للأبخرة من التصاعد أو الضاغطة إیاها إلی الاجتماع بسبب وقوف جبال قدام الریح و ثقل الجزء المتقدم و بطء حرکته.

و قد یکون مع البخار المتصاعد دخان فإذا ارتفعا معا إلی الهواء البارد و قد انعقد البخار سحابا و احتبس الدخان فیه فإن بقی الدخان علی حرارته قصد الصعود و إن برد قصد النزول و کیف کان فإنه یمزق السحاب تمزیقا عنیفا فیحدث من تمزیقه و مصاکته صوت هو الرعد و ناریة لطیفة هی البرق أو کثیفة هی الصاعقة.

و قد یشتعل الدخان الغلیظ بالوصول إلی کرة النار کما یشاهد عند وصول دخان سراج منطفئ إلی سراج مشتعل فیری فیه الاشتعال فیری کأنه کوکب انقض و هو الشهاب و قد یکون لغلظه لا یشتعل بل یحترق و یدوم فیه الاحتراق فیبقی علی هیئة ذؤابة أو ذنب أو حیة أو حیوان له قرون و ربما یقف تحت کوکب و یدور مع النار بدوران الفلک إیاها و ربما تظهر فیه علامات هائلة حمر و سود بحسب زیادة غلظ الدخان و إذا لم ینقطع اتصال الدخان من الأرض و نزل اشتعاله إلی الأرض یری کان تنینا ینزل من السماء إلی الأرض و هو الحریق انتهی.

و قال فی المواقف و أما الدخان فربما یخالط السحاب فیحرقه إما فی صعوده بالطبع أو عند هبوطه للتکاثف بالبرد فیحدث من خرقه له و مصاکته إیاه صوت هو الرعد و قد یشتعل بقوة التسخین الحاصل من الحرکة و المصاکة فلطیفه ینطفئ سریعا و هو البرق و کثیفه لا ینطفئ حتی یصل إلی الأرض و هی الصاعقة.

و قال شارحه و إذا وصل إلیها فربما صار لطیفا ینفذ فی المتخلخل و لا یحرقه و یذیب الأجسام المندمجة فیذیب الذهب و الفضة فی الصرة مثلا و لا یحرقها إلا

ص: 392

ما احترق من الذوب و قد أخبرنا أهل التواتر بأن الصاعقة وقعت بشیراز علی قبة الشیخ الکبیر أبی عبد الله بن حفیف فأذاب قندیلا فیها و لم یحرق شیئا منها و ربما کان کثیفا غلیظا جدا فیحرق کل شی ء أصابه و کثیرا ما تقع علی الجبل فتدکه دکا و یحکی أن صبیا کان فی صحراء فأصاب ساقیه صاعقة فسقط رجلاه و لم یخرج منه دم لحصول الکی بحرارتها و قال الرازی فی المباحث المَشْرِقیَّة إذا ارتفع بخار دخانی لزج دهنی و تصاعد حتی وصل إلی حیز النار من غیر أن ینقطع اتصاله عن الأرض اشتعلت النار فیه نازلة فیری کأَنَّ تنینا ینزل من السماء إلی الأرض فإذا وصلت إلی الأرض احترقت تلک المادة بالکلیة و ما یقرب منها و سبیل ذلک سبیل السراج المنطفئ إذا وضع تحت السراج المشتعل فاتصل الدخان من الأول إلی الثانی فانحدر اللهب إلی فتیلته.

و قال فی شرح المواقف فی سبب الهالة و القوس قد تحدث فی الجو أجزاء رطبة رَشِّیة صقیلة کدائرة تحیط تلک الأجزاء بغیم رقیق لطیف لا تحجب ما وراءه عن الإبصار فینعکس منها أی من تلک الأجزاء الواقعة علی ذلک الوضع ضوء البصر لصقالتها إلی القمر فیری فی تلک الأجزاء ضوؤه دون شکله فإن الصقیل الذی ینعکس منه شعاع البصر إذا صغر جدا بحیث لا ینقسم فی الحس أدی (1)

الضوء و اللون دون الشکل و التخطیط کما فی المرآة الصغیرة و تلک الأجزاء الرشیة مرایا صغار متراصة علی هیئة الدائرة فیری جمیع تلک الدائرة کأنها منورة بنور ضعیف و تسمی الهالة و إنا لا نری الجزء الأول الذی یقابل القمر من ذلک الغیم لأن قوة الشعاع تخفی حجم السحاب الذی لا یستره فلا یری فیه خیال القمر کیف و الشی ء إنما یری علی الاستقامة نفسه لا شبحه بخلاف أجزائه التی لا تقابله فإنها تؤدی خیال ضوئه کما عرفت قیل و أکثر ما تتولد الهالة عند عدم الریح فإن تمزقت من جمیع الجهات دلت علی الصحو و إن ثخن

ص: 393


1- 1. فی المخطوطة: اری.

السحاب حتی بطلت دلت علی المطر لأن الأجزاء المائیة قد کثرت و إن انخرقت من جهة دلت علی ریح تأتی من تلک الجهة و إن اتفق أن توجد سحابتان علی الصفة المذکورة إحداهما تحت الأخری حدثت هناک هالة تحت هالة و تکون التحتانیة أعظم لأنها أقرب إلینا و زعم بعضهم أنه رأی سبع هالات معا.

و اعلم أن هالة الشمس و تسمی الطفاوة نادرة جدا لأن الشمس تحلل السُّحُب الرقیقة و مع ذلک فقد زعم ابن سینا أنه رأی حول الشمس هالة تامة فی ألوان قوس قُزَحَ و رأی بعد ذلک هالة فیها قوسیة قلیلة و إنما تنفرج هالة الشمس إذا کثف السحاب و أظلم و حکی أیضا أنه رأی حول القمر هالة قوسیة اللون لأن السحاب کان غلیظا فشوش فی أداء الضوء و عرض ما یعرض للقوس و قد یحدث مثل ذلک الذی ذکرناه من الأجزاء الرشیة الصقیلة علی هیئة الاستدارة فی جهة خلاف الشمس و هی قوس قزح.

و تفصیله أنه إذا وجد فی خلاف جهة الشمس أجزاء رشیة لطیفة صافیة علی تلک الهیئة و کان وراءها جسم کثیف إما جبل أو سحاب کدر و کانت الشمس قریبة من الأفق فإذا أدبر علی الشمس و نظر إلی تلک الأجزاء انعکس شعاع البصر عنها إلی الشمس و لما کانت صغیرة جدا لم یؤد الشکل بل اللون الذی یکون مرکبا من ضوء الشمس فی لون المرآة و تختلف ألوانها بحسب اختلاف أجزاء السحاب فی ألوانها و بحسب ألوان ما وراءها من الجبال و ألوان ما ینعکس منها الضوء من الأجرام الکثیفة.

و فی المباحث المشرقیة زعم بعضهم أن السبب فی حدوث أمثال هذه الحوادث اتصالات فلکیة و قوی روحانیة اقتضت وجودها و حینئذ لا تکون من قبیل الخیالات و هو أن یری صورة شی ء مع صورة شی ء آخر مظهر له کالمرآة فیظن أن الصورة الأولی حاصلة فی الشی ء الثانی و لا یکون فیه بحسب نفس الأمر.

قال الإمام هذا الذی ذکره لا ینافی ما ذکرناه فإن الصحة و المرض قد یستندان إلی أسباب عنصریة تارة و إلی اتصالات فلکیة و تأثیرات نفسانیة

ص: 394

أخری لکن هذا الوجه یؤیده أن أصحاب التجارب شهدوا بأن أمثال هذه الحوادث فی الجو تدل علی حدوث حوادث فی الأرض فلو لا أنها موجودات مستندة إلی تلک الاتصالات و الأوضاع لم یستمر هذا الاستدلال انتهی.

و قال بعضهم إن الله سبحانه إذا أراد أن یلطف بقوم أو یغضب علیهم بإحداث حدث فی الأرض و تکوین کائن من إمطار مطر أو إرسال ریح و ما أشبههما أمر الملائکة السماویة خصوصا الملکین الموکلین بالشمس أن یفعلوا فی الأرض بتوسط الملائکة الموکلین بها أفاعیل الملائکة أن یحرکوا شیئا منها و یخلطوه حتی یحصل من اختلاطه ما یشاء فإن کل ما یتکون فی الجو و الأرض إنما یحدث من اختلاط العناصر و الأرضیات فأول ما یحدث من ذلک قبل أن یمتزج امتزاجا تاما یحصل بسبب الکیفیة الوحدانیة المسماة بالمزاج هو البخار و الدخان و ذلک لأن الملائکة إذا هیجوا بإسخان السماویات الحرارة بخروا من الأجسام

المائیة و دخنوا من الأجسام الأرضیة و أثاروا أجزاء إما هوائیة و مائیة مختلطین و هو البخار و إما ناریة و أرضیة کذلک و هو الدخان ثم حصل بتوسطهما موجودات شتی غیر تامة المزاج من الغیم و المطر و الثلج و البرد و الضباب و الطل و الصقیع و الرعد و البرق و الصاعقة و القوس و الهالات و الشهب و الریاح و الزلازل و انفجارات العیون و القنوات و الآبار و النزوز کل ذلک بإذن الله سبحانه و توسط ملائکته کما قال سبحانه إشارة إلی بعض ذلک أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً الآیة و التأمل فی بناء الحمام و عوارضه نعم العون علی إدراک ماهیة الجو و کثیر من حوادثه بل التدبر فی ما یرتفع من أرض معدة الإنسان إلی زمهریر دماغه ثم ینزل منه فی ثقب وجهه یعین علی ذلک کسائر الأمور الأنفسیة علی الأحکام الآفاقیة انتهی.

و قال بعض المحققین فی تحقیق ألوان القوس توضیح المقام یستدعی مقدمتین الأولی أن سائر الألوان المتوسطة بین الأسود و الأبیض إنما تحدث عن اختلاط هذین اللونین و بالجملة الأبیض إذا رئی بتوسط الأسود أو بمخالطة

ص: 395

الأسود حدثت عن ذلک الألوان الأخر فإن کان النیر هو الغالب رئی الأحمر و إن لم یکن غالبا رئی الکراثی و الأرجوانی و غلبته فی الکراثی أکثر و فی الأرجوانی أقل الثانیة أن اللون الأسود هو بمنزلة عدم الإبصار لأنا إذا لم نر الشمس و المضی ء ظننا أنا نری شیئا أسود فالمکان من الغمام الذی یکون الأبیض فیه غالبا علی الأسود نراه أحمر و المکان الذی یکون فیه الأسود غالبا نراه أرجوانیا و المکان الذی فیه الأسود بین الغالب و المغلوب نراه کراثیا.

فإذا تمهد هذا فنقول إذا رأی البصر النیر بتوسط الغمام علی تلک الشرائط رأی القوس علی الأکثر ذات ألوان ثلاثة الأول منها و هو الدور الخارج الذی یلی السماء أحمر لقلة سواده و کثرة بیاضه و الثانی و هو الذی دونه کراثی لتوسطه بین الأول و الثالث فی قلة السواد و کثرته و قلة البیاض و کثرته و الدور الثالث مما یلی الأرض أرجوانی لکثرة سواده و قلة بیاضه فأما الدور الأصفر الذی قد یری أحیانا بین الدور الأحمر و الکراثی فإنه لیس یحدث بنحو الانعکاس فإنما یری بمجاورة الأحمر اللون الکراثی و العلة فی ذلک أن الأبیض إذا وقع علی جنب الأسود رئی أکثر بیاضا و لما کان الدور الأحمر فیه بیاضا و الکراثی مائلا إلی السواد رئی طرف الأحمر لقربه من الکراثی أکثر بیاضا من الأحمر و ما هو أکثر بیاضا من الأحمر هو الأصفر فلهذا یری طرف الدور الأحمر القریب من الکراثی أصفر و قد یظهر أحیانا قوسان معا کل واحدة منهما ذات ثلاثة ألوان علی النحو الذی ذکرناه فی الواحدة لکن وضع ألوان القوس الخارجة بالعکس من الداخلة یعنی دورها الخارج الذی یلی السماء أرجوانی و الذی یلیه کراثی و الذی یتلو هذا أحمر و لا یبعد أن یکون أحد القوسین عکسا للآخر انتهی.

و أقول هذا ما ذکره القوم فی هذا المقام و کلها مخالفة لما ورد فی لسان الشریعة و لم یکلف الإنسان الخوض فیها و التفکر فی حقائقها و لو کان مما ینفع المکلف لم یهمل صاحب الشرع بیانها و قد ورد فی کثیر من الأخبار النهی عن

ص: 396

تکلف ما لم یؤمر المرء بعلمه قال صاحب المواقف و شارحه بعد إیراد هذه المباحث ما ذکرناه کله آراء الفلاسفة حیث نفوا القادر المختار فأحالوا اختلاف الأجسام بالصور إلی استعداد فی موادها و أحالوا اختلاف آثارها إلی صورها المتباینة و أمزجتها

المتخالفة و کل ذلک إلی حرکات الأفلاک و أوضاعها و أما المتکلمون فقالوا الأجسام متجانسة بالذات لترکبها من الجواهر الفردة و أنها متماثلة لا اختلاف فیها و إنما یعرض الاختلاف للأجسام لا فی ذواتها بل بما یحصل فیها من الأعراض بفعل القادر المختار انتهی.

ثم اعلم أن ما یشاهد من انعقاد السحب فی قلل الجبال و تقاطرها مع أن الواقف علی قلة الجبل لا یری سحابا و لا مطرا و لا ماء و الذین تحت السحاب ینزل علیهم المطر لا ینافی الظواهر الدالة علی أن المطر من السماء بوجهین أولهما أنه یمکن أن ینزل علیهم المطر من السماء إلی السحاب رشحا ضعیفا لا یحس به أو قبل انعقاد السحاب علی الموضع الذی یرتفع منه و ثانیهما أن نقول بحصول الوجهین معا و انقسام المطر إلی القسمین فمنه ما ینزل من السماء و منه ما یرتفع من بخار البحار و الأراضی الندیة و یؤیده ما

رَوَاهُ شَیْخُنَا الْبَهَائِیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کِتَابِ مِفْتَاحِ الْفَلَاحِ حَیْثُ قَالَ نَقَلَ الْخَاصُّ وَ الْعَامُّ: أَنَّ الْمَأْمُونَ رَکِبَ یَوْماً لِلصَّیْدِ فَمَرَّ بِبَعْضِ أَزِقَّةِ بَغْدَادَ عَلَی جَمَاعَةٍ مِنَ الْأَطْفَالِ فَخَافُوا وَ هَرَبُوا وَ تَفَرَّقُوا وَ بَقِیَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ فِی مَکَانِهِ فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ وَ قَالَ لَهُ کَیْفَ لَمْ تَهْرُبْ کَمَا هَرَبَ أَصْحَابُکَ فَقَالَ لِأَنَّ الطَّرِیقَ لَیْسَ ضَیِّقاً فَیَتَّسِعَ بِذَهَابِی وَ لَا بِی عِنْدَکَ ذَنْبٌ فَأَخَافَکَ لِأَجْلِهِ فَلِأَیِّ شَیْ ءٍ أَهْرُبُ فَأَعْجَبَ کَلَامُهُ الْمَأْمُونَ فَلَمَّا خَرَجَ إِلَی خَارِجِ بَغْدَادَ أَرْسَلَ صَقْرَهُ فَارْتَفَعَ فِی الْهَوَاءِ وَ لَمْ یَسْقُطْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ حَتَّی رَجَعَ وَ فِی مِنْقَارِهِ سَمَکَةٌ صَغِیرَةٌ فَتَعَجَّبَ الْمَأْمُونُ مِنْ ذَلِکَ فَلَمَّا رَجَعَ تَفَرَّقَ الْأَطْفَالُ وَ هَرَبُوا إِلَّا ذَلِکَ الطِّفْلَ فَإِنَّهُ بَقِیَ فِی مَکَانِهِ کَمَا فِی الْمَرَّةِ الْأُولَی فَتَقَدَّمَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ وَ هُوَ ضَامٌّ کَفَّهُ عَلَی السَّمَکَةِ وَ قَالَ لَهُ قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ فِی یَدِی فَقَالَ إِنَّ الْغَیْمَ حِینَ أَخَذَ مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ تَدَاخَلَهُ سَمَکٌ صِغَارٌ فَتَسْقُطُ مِنْهُ فَیَصْطَادُهَا الْمُلُوکُ

ص: 397

فَیَمْتَحِنُونَ بِهَا سُلَالَةَ النُّبُوَّةِ فَأَدْهَشَ ذَلِکَ الْمَأْمُونَ فَقَالَ لَهُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الرِّضَا وَ کَانَ ذَلِکَ بَعْدَ وَاقِعَةِ الرِّضَا علیه السلام وَ کَانَ عُمُرُهُ علیه السلام فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ إِحْدَی عَشْرَةَ وَ قِیلَ عَشْرَ سَنَةٍ فَنَزَلَ الْمَأْمُونُ عَنْ فَرَسِهِ وَ قَبَّلَ رَأْسَهُ وَ تَذَلَّلَ لَهُ ثُمَّ زَوَّجَهُ ابْنَتَهُ.

**[ترجمه]در مورد عناصر طبقات زمین، رنگین کمان، باران و ...

فلاسفه 4 عنصر ثابت کردند: آتش، هواء، آب و خاک، گفتند: آتش گرم و خشک است، هواء گرم و تر است، آب سرد و تر است و زمین سرد و خشک کره آتش را چسبیده به فلک ما دانند و به دنبالش در حرکت و یک طبقه است، زیرش هواء در چهار طبقه: یکم: آمیخته به آتش که دودهای برآمده از زیر، بدان متلاشی شوند و ستاره های دنباله دار و شهاب­ها و ستون­های سوزان و جز آن در آن پدید شوند.

دوم: هواء پاک و نزدیک بدان، که دودهای لطیف در آن نابود شوند و نیازک در آن پدید گردند.

سوم: هواء سرد به واسطه بخار، که پرتو منعکس از زمین بدان نرسد.

چهارم: هواء درهم مجاور سطح زمین و آب، که بر اثر انعکاس پرتو خورشید گرم شده است.

پس از آن کره آب که ناتمام است و به 4/ 3 زمین تقریباً احاطه دارد؛ زیرا آن کره زمین است که 4/ 3 آن را آب فرا گرفته و تهی نیست، آب به شکل کره میان تهی که تکه شده و زمین به درون آن است و اکنون آب و زمین با هم یک کره را می­نمایند، آب یک طبقه است که دریای محیط به زمین است و خالص نیست؛ چون پرتو خورشید در آن نفوذ کرده و اجزاء زمین هم بدان آمیخته، و امتیازات چندانی در تکه های آن نیست که طبقه بندی شود و زمین در این میانه ساکن است به وضعی که مرکز آن منطبق با مرکز جهان است.

این است مشهور میان فلاسفه، و برخی قدمای آنان گفته اند: زمین به دور خود از مشرق به مغرب می­چرخد و طلوع و غروب کواکب به واسطه آن است نه حرکت فلک، و این قول نزد فلاسفه سست و متروک است. (ولی اکنون معتبر و مشهور است و به وسائل علمی معلوم است. (شرح مترجم).

زمین را سه طبقه است:

یکم: خالص در گرد مرکز.

دوم: گل مجاور آب.

سوم: طبقه بیرون از آب که بخار و دود در آن حبس شوند و معادن و گیاهان و جانوران در آن پدید گردند، و به دشت­ها و کوه­ها پخش شود که آن را ربع مسکون گویند و به هفت اقلیم تقسیم شده، ولی چرا از آب بیرون افتاده است؟ گفته اند: برای اینکه بر اثر حرارت خورشید که در جنوب است آب به سمت جنوب کشیده شده؛ چون حضیض خورشید در برج­های جنوبی است و پرتو آن از نزدیک اثر بیشتری دارد تا از دور، و گرمی آن بیشتر است و حرارت رطوبت را می­کشد .

و بنابراین ممکن است که معموره از شمال به جنوب جابجا شود و از جنوب به شمال به دنبال انتقال اوج خورشید از یکی به دیگری، و معموره همیشه در سمت اوج است تا در تابستان آفتاب نزدیک بالای سر نشود و گرما سوزنده گردد و در زمستان پر دور نگردد تا سرما کشنده شود.

و گفته اند: برای این است که در سمت شمال گودال­های عمیقی به یک سبب نامعلوم به وجود آمده و آب به درون آن­ها کشیده شده و جاهای بلند بیرون افتاده، و گفته اند: سبب طبیعی ندارد و خواست خداست که این بخش زمین بیرون از آب باشد و جایگاه آدم و جز او از جانداران و وسائل زندگی آنان گردد.

و باز گویند همه این عناصر پذیرای کون و فسادند و هر کدام بی واسطه یا بواسطه به یکدیگر بدل شوند، چون آب که سنگ مرمر شود، چون سنگ مرمر از آب زلال روان نوشیدنی است که در یک گودی جمع شود و در اندک زمانی نزدیک به حجم آب حجم گیرد چنانچه از برخی جاهای مراغه آذربایجان نقل شده، و گفته اند: این بر اثر خاصیت برخی جاها است که خدا در آن نیروی معدنی پر اثری برای سنگ­سازی آفریده و چون آب­ها بدان برخورند، سنگ شوند، و بسا در درون زمین باشند به واسطه لرزش زمین به درآیند.

و از این باب است آنچه نقل شده که برخی مردم سنگ شدند، و در برخی جاها پیکره های سنگی به شکل اشخاص آدمی از مرد و زن و کودک دیده شده که در پیکره و خطوط تن چیزی کم ندارند، اشخاصی جانور مآب با همه امور آدمی به حال مخصوص که گمان غالب می­رود مردمی بودند و با آنچه بدان­ها وابسته بوده، سنگ شدند و دور نیست بر اثر خشم خدا چنین شده باشند. (پایان)

گفته اند: سنگ با اعمال شیمیائی آب روان می شود و هوا بدل به آب می­گردد، چنانچه در قله های کوه و جز آن دیده شده که هوا بر اثر سردی غلیظ می شود و ابر چکاننده می­گردد، و در قطراتی که بر طاس وارو بر یخ است دیده شود، و آب هم با گرم شدن با خورشید یا آتش هوا می شود، چنانچه در بخار متصاعد از آب گرم دیده شود، چون بخار هوائی است که از آب ساخته شده و اجزاء لطیف آب هم با خود دارد، و هوا آتش شود، چنانچه در کوره آهنگری که سوراخ­های آن بسته است و هوای تازه در آن نرود ملاحظه شود که هوای درون آتش شده .

باد گرم کشنده هم از این قبیل است، و آتش هم در شعله چراغ بدل به هوا شود؛ زیرا اگر آتش بماند به خطّ مستقیم بالا پرد و هر چه در برابرش باشد بسوزد و چنین نیست.

باز هم گفتند: چون این عناصر خرد شوند و با هم بیامیزند و با نیروهای متضاد خود در هم اثر کنند یک کیفیت میانه پدید شود که مزاج باشد، و این ترکیب اگر کامل باشد و ماندنی صورت نوعیه ای بدان افاضه شود و آن را زمانی دراز نگهدارد و بسا ناقص باشد و درنگی نکنند و به اندک سببی مانند کائنات جوّ منحلّ گردد.

مؤلّف مقاصد گفته: مرکّبات بی مزاج 3 نوعند؛ زیرا یا در فضای بالای زمینند یا در روی زمین یا درون زمین، نوع یکم از بخار پدید شود یا دخان که هر دو اثر حرارتند که از تری اجزاء هوائی آب دار برآرد که بخار است و از خشکی اجزاء خاک آمیخته به اجزاء آتش و البته اجزاء هوا هم دارد و آن دود است.

بخار بسا لطیف شود و اجزاء آبی آن به تحلیل رود و هوا گردد، و بسا به طبقه زمهریریه رسد و درهم شود، ابر چکاننده گردد، و اگر پیش از قطره شدنش به سرمای سختی برخورد، برف فرو ریزد و اگر پس از آن باشد، تگرگ گرد خردی بریزد در صورتی که از مسافت دور آید؛ زیرا به واسطه حرکت و برخورد به هم پره هایش بساید و گرد و خرد گردد و گر نه درشت ناهموار باشد.

و همانا تگرگ در هوای بهار یا پائیز است؛ چون در تابستان بخار تحلیل شود و در زمستان گرفتار سرما است، و بسا بخار به طبقه زمهریریه نرسد، پس اگر بسیار باشد مه گردد، و اگر کم باشد و به سرمای شب درهم شود و یخ بندد، عزو گردد، وگر نه شبنم باشد و نسبت عزو به شبنم چون برف به باران است.

و بسا ابر بارنده از بخار بسیاری است که به سرما درهم شده پیش از آنکه به زمهریر رسد به سبب بادهای مانع از بالا رفتن یا فشار آور به آن­ها تا درهم شوند برای آنکه کوه در برابر باد است، یا برای آنکه هوای بالاتر سنگین و کند شده است.

و بسا که با بخار بالا رفته دودی باشد، و چون به هوای سرد رسیدند و ابر شدند و دود در درونش محبوس شد اگر گرم باشد می­خواهد بالا رود، و اگر سرد شده می­خواهد به زیر آید و فساد می آورد و ابر را به سختی می­درد و از دریدنش غرشی برآید، که رعد است و آتشی لطیف، که برق است یا درهم و جهنده که صاعقه است.

و بسا که دود غلیظ متصاعد به کره آتش رسد و شعله ور شود، چنانچه در دود چراغ خاموش شده که به شعله چراغ برخورَد؛ مشاهده گردد، و این دود شعله ور چون اختری به چشم آید که فرو افتد و همان شهاب است و بسا که از بس غلیظ و کلفت است شعله ور نشود و بسوزد و به مانند گیسو یا دم یا مار یا جانور شاخدار بجا بماند و بسا زیر اختری باشد و با کره آتش که به همراه فلک می­چرخد، بچرخد، و بسا وضع هراسناکی در آن رخ دهد، سرخ باشد، سیاه باشد این بستگی به کلفتی دود دارد و اگر عمود دود که بالا رفته به زمین پیوسته باشد و شعله ور شود، به نظر آید که ماری بزرگ از آسمان به زمین فرو شده و در آن حریق است. (پایان)

از مواقف هم در شرح تولید برق و صاعقه همان بیان صاحب مقاصد را نقل کرده و سپس گفته: و شارح مواقف گفته: چون برق به زمین رسد بسا تا آنجا لطیف شود که در اجسام روزنه­دار نفوذ کند و آن­ها را نسوزد، ولی اجسام درهم و بی روزنه را مانند طلا و نقره ای که کیسه شده باشند، آب کند؛ و از آن­ها همان را بسوزد که آب شده باشد، به تواتر نقل شده که یک صاعقه ای در شیراز به گنبد شیخ کبیر ابی عبد اللَّه بن حفیف برخورد و یک قندیل در آن آب کرد و چیز دیگری را نسوخت.

و بسا که آن برق و صاعقه درهم و کلفت باشد و به هر چه رسد آن را بسوزد و به کوه زند و آن را به سختی خرد کند، و حکایت است که کودکی را در بیابان برق گرفت و هر دو پایش را برد و خونی از آن نچکید چون محل قطع را داغ کرده بود.

رازی در مباحث مشرقیه گفته: چون بخاری دخانی و چسبناک و چرب برآید و بالا رود تا به آتش رسد و پیوسته با زمین باشد، آتش گیرد و فرو ریزد و به چشم آید که ماری آتشین از آسمان به زمین آمده و چون خود به زمین رسد و آنچه گرد آن است بسوزاند، و نمونه اش آن است که چون چراغ خاموش شده را زیر چراغ شعله ور گذاریم، دود اول به دوم رسد و بگیرد و شعله به فتیله چراغ زیر که خاموش است برسد.

در شرح مواقف درباره علت بروز هاله گرد ماه و رنگین کمان گفته: بسا در فضا اجزای رطوبت­دار زلالی ابرمانند تشکیل شود که به آینه مانند و پس خود را پنهان نسازد و از میان صفحه آن، ماه پدید شود و پرتو ماه به قسمت­های دیگر بتابد و در آن منعکس شود و گرد ماه دائره ای به چشم آید که هاله است؛ زیرا آنچه از آن برابر قرص ماه قرار دارد به چشم ما نیاید چون قوت شعاع ماه آن را از دید بیندازد، ولی آن قسمتش که برابر قرص خود ماه نیست دیده شود.

گفته اند: بیشتر وقت تولید هاله هنگامی است که باد نوزد و هوا آرام باشد، و اگر هاله از هر سو دریده به چشم آید دلالت بر بی بارانی و پاکی هوا دارد، و اگر ابر کلفت باشد تا وقتی هاله محو شد دلالت بر باران دارد و اگر از یک طرف درید دلیل بادی است که از آن طرف آید و بسا دو طبقه هاله روی یکدیگر تشکیل شود روی و زیرین که به ما نزدیک­تر است بزرگ­تر باشد، برخی گفته اند: که هفت طبقه هاله را روی یکدیگر دیده است.

و بدان که هاله گرد خورشید که آن را «طفاوه» نامند بسیار کم است؛ زیرا خورشید ابرهای نازک را نابود می­کند، ولی ابن سینا گفته: هاله ای گرد خورشید کامل در رنگ­های رنگین کمان دیده، و پس از آن و به دنبال آن یک نیمه هاله کمی دیده، و هاله گرد خورشید بر اثر ابر درهم و تیره پدید آید، و حکایت شده که او گرد ماه هاله ای دیده چون رنگین کمان، چون ابر غلیظ بوده و پرتو را پریشان کرده و به مانند رنگین کمان نمودار شده است و بسا که ابرهای نازک رطوبت دار زلال به شکل دائره در برابر خورشید قرار گیرند و همان رنگین کمان باشد.

و شرحش این است که چون در برابر خورشید بخاری لطیف و زلال بدان هیئت قرار گیرد و پس آن جسم تیره ای مانند کوه یا ابر تیره باشد، و خورشید نزدیک افق باشد، چون رو از خورشید برگردانند و بدان بخار اندازند، رنگین کمان به چشم آید و رنگ­های پرتو خورشید را بنماید، چنانچه در آینه دیده شوند و به تناسب اختلاف رنگ­های ابر بخاری و رنگ­های پس آن از کوه و برگشت آن­ها از اجرام تیره رنگ­های رنگین کمان گوناگون به چشم آیند.

در مباحث مشرقیه گفته: برخی پنداشتند سبب پدید شدن این گونه پدیده های فضائی اتصالات فلکیه و نیروهای روحانی باشند، و بنابراین امور خیالی نیستند که صورت نخست را در چیزی مانند آینه بنگرد و گمان برد که واقعاً در آن است با اینکه چنین نیست .

امام گفته: اینکه او گفته است منافی با گفته ما نیست؛ زیرا تندرستی و بیماری گاهی به یک سبب مادی است و گاهی از یک اتصالات فلکی و تأثیرات نفسانیه است ولی مؤید سخن او این است که آزمایشگران مشاهده کردند که این گونه پدیده های فضائی دلالت دارند بر اینکه حوادثی در زمین رخ دهند، و اگر آن­ها موجوداتی مستند بدان اتصالات نبودند این استدلال پایدار نبود. (پایان)

برخی از آنان گفته اند: چون خدای سبحان خواهد به واسطه نمود یک پدیده ای در زمین و آفرینش آفریده ای چون باران یا باد و مانند آن­ها به مردمی مهربانی کند یا خشم گیرد، به فرشته های آسمانی به ویژه دو فرشته گماشته به خورشید فرماید تا به وسیله فرشته های گماشته به زمین جنبشی پدید کنند و آن را به هم زنند تا آنچه خواهد بشود؛ زیرا هر چه در فضا و زمین پدید گردد بر اثر آمیختن عناصر زمینی است.

و نخست پدیده آن که هنوز مزاج کاملی به خود نگرفته همان بخار و دود است؛ زیرا فرشته ها چون به وسائل آسمانی گرمی را برانگیزند از آب بخار برآرند و از زمین دود، که نخست آمیخته ای از هوا و آب است و دوم از آتش و خاک، و آنگاه به وسیله آن­ها موجودات چندی پدید شوند که مزاج کامل ندارند چون: ابر، باران، برف، تگرگ، شبنم، عزو، رعد و برق، صاعقه، رنگین کمان، هاله ها، شهاب­ها بادها، زمین لرزه ها و جوشیدن چشمه ها و قنات­ها و چاه­ها و نیزارها، همه این­ها به فرمان خدا سبحانه و به وسیله فرشته های او است، چنانچه خدا سبحانه به برخی از آن­ها اشاره فرموده: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحاباً. - . نور / 44 - » {آیا ندیدی که خدا ابر را به آرامی می­راند.}

اندیشه در ساختمان گرمابه و عوارض آن، به درک ماهیت فضا و بسیاری از پدیده هایش خوب کمکی است، بلکه اندیشه در آنچه از زمین معده آدمی برآید و به زمهریر مغز او رسد و سپس به سوراخ­های چهره اش فرود آید باز هم چون بسیاری از امور نفسی و آفاقی کمکی بدان است. (پایان)

یکی از محققین درباره رنگ­های رنگین کمان گفته: روشن کردن آن دو مقدمه می­خواهد: یکم: رنگ­ها که میان سپید و سیاهند از آمیختن این دو پدید آیند، و خلاصه اینکه سفید چون به وسیله سیاه یا با آمیختن بدان دیده شود، رنگ­های دیگر می شود اگر سفید غالب بر سیاه باشد، سرخ نماید و اگر نه آبی و ارغوانی، و غلبه آن در آبی بیشتر و در ارغوانی کمتر است.

دوم: رنگ سیاه در حکم ندیدن است؛ زیرا چون قرص خورشید را نبینیم و پرتوی باشد گمان بریم چیز سیاهی است و آنجا که ابری است که سفیدی آن غالب بر سیاهی است؛ آن را سرخ بینیم، و آنجا که سیاهی آن غالب است، ارغوانی و آنجا که میانه است، آبی بینیم.

چون این دو مقدمه چیده شدند، گوئیم:

چون پرتو خورشید در این زمینه در ابر دیده شود رنگین کمان باشد و بیشتر اوقات سه رنگ است، دوره بیرونش که پهلوی آسمان است سرخ است چون سیاهیش کم و سفیدیش بیش است، و دور درونی آن آبی است چون میانه در کمی و بیشی و سیاهی و سفیدی است، و دوره سومش که سوی زمین است ارغوانی و بنفش است چون سیاهیش بیش و سفیدیش کم است، و دوره زردی که گاهی میانه سرخ و آبی دیده شود انعکاس مستقلی نیست بلکه نمودی از سرخی در کنار آبی است، و علتش این است که سفید در کنار سیاه سفیدتر نماید، و چون دوره سرخ سفیدی دارد و آبی سیاهی بیشتر، کناره سرخ که نزدیک سیاهی است روشن­تر نمود دارد و زرد دیده شود و بسا دو رنگین کمان در پهلوی هم دیده شوند و هر کدام همان رنگ نامبرده را دارند، ولی وضع و ترتیب رنگین کمان بیرونی واروی درونی نیست، یعنی دوره بالای آن که سوی آسمان است، بنفش است و پهلوی آن آبی، و زیرین سرخ و دور نیست که یکی از دو رنگین کمان واروی دیگری باشد. (پایان)

من گویم: سخنان آن مردم در اینجا این است، و همه آن­ها مخالف زبان شرع است و آدمی مکلف نیست در این مسائل بررسی کند و در حقائق آن­ها بیندیشد، و اگر سودی برای مکلف داشت صاحب شرع بیانش را وانمی­گذاشت، و در بسیاری اخبار از رنج دانستن آنچه نفرمودند قدغن شده.

مؤلف مواقف و شارحش پس از ایراد این مباحث گفتند: آنچه ما ذکر کردیم رأی فلاسفه است که به قادر مختار عقیده ندارند، و گوناگونی صور اجسام را از گوناگونی ماده دانند و اثر صور گوناگون و جدا از هم و مزاج­های مختلف آن­ها پندارند و همه این­ها را به حرکات و اوضاع فلک وابندند، و اما متکلمان گفته اند: اجسام همه یک جنسند و یک ماده مانند هم دارند که جوهر فرد است و اختلافی ندارند و اختلاف اجسام از ذات آن­ها نیست، بلکه عرضی است و خواست خدای توانای مختار است. (پایان)

و بدان که آنچه مشاهده شود از اینکه ابر بر قله کوه منعقد شود و ببارد با اینکه ایستاده بر سر قله، آفتاب دارد و باران و آبی نبیند، مخالف ظاهر اولیه ای نیست که گویند باران از آسمان است به دو وجه:

1.

ممکن است باران از آسمان خرده خرده ترشح کند که احساس نشود، یا پیش از بسته شدن ابر در آنجا فرود آمده باشد که ابر بالا شده.

2.

گوئیم باران دو قسم است: یکی از آسمان فرو آید و دیگری از دریاها و زمین­های تر برآید، و مؤید آن است آنچه شیخ بهائی- رحمة الله علیه- در کتاب «مفتاح الفلاح» روایت کرده، آنجا که گفته: خاص و عام نقل کرده اند که: مأمون روزی برای شکار سوار شد و به یکی از کوچه های بغداد به دسته کودک گذر کرد، همه کودکان ترسیدند و گریختند و یکی از آن­ها بر جای خود ماند.

مامون پیش او شد و گفت: چرا مانند یارانت نگریختی؟ گفت: چون راه تنگ نبود تا با رفتن خود آن را گشاد کنم، و گناهی نداشتم تا برای آن از تو بترسم، پس چرا بگریزم؟ مامون را سخن او پسند آمد، و چون بیرون بغداد رسید بازش را فرستاد، و به زمین بازنگشت تا ماهی خردی به نوک خود آورد، و مأمون از آن تعجب کرد، و چون از همان راه برگشت باز همه کودکان گریختند جز همان کودک که در بار نخست به جای خود مانده بود.

مأمون آن ماهی را میان دست خود پنهان کرد و نزد او رفت و به او گفت: بگو میان دست من چیست؟ در پاسخ او فرمود: راستش چون ابر از آب دریا برگیرد ماهیان خرد به درونش درآیند و از آن بیفتند و پادشاهان آن را شکار کنند و با آن نژاد نبوت را بیازمایند، و مأمون از آن به هراس افتاد و به او گفت: تو کیستی؟ گفت: من محمّد بن علی الرضا هستم و این پیشامد پس از درگذشت امام رضا علیه السّلام بود، و عمر آن حضرت در آن هنگام 11 سال بود، گفته اند: 10 سال.

مأمون از اسب به زیر آمد و او را بوسید و در بر او تواضع کرد و دخترش بدو تزویج نمود .

**[ترجمه]

أقول

و قد مر فی أبواب تاریخه علیه السلام و سئل السید المرتضی الرعد و البرق و الغیم ما هو و قوله تعالی وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ و هل هناک برد أم لا فأجاب قدس سره أن الغیم جسم کثیف و هو مشاهد لا شک فیه و أما الرعد و البرق فقد روی أنهما ملکان و الذی نقوله هو أن الرعد صوت من اصطکاک أجرام السحاب و البرق أیضا من تصادمهما و قوله من جبال إلی آخره لا شبهة فیه أنه کلام الله و أنه لا یمتنع أن تکون جبال البرد مخلوقة فی حال ما ینزل البرد.

**[ترجمه]این داستان در ابواب تاریخ امام علیه السّلام گذشت.

از سید مرتضی سؤال شد: رعد و برق و ابر چیستند، و اینکه خدا فرموده: «وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِیها مِنْ بَرَدٍ - . نور / 43 - .» {و از آسمان از کوه­های ابر یخ زده که در آن هست برف و تگرگ فرو می­ریزد.} یعنی چه؟ آیا آنجا تگرگ است؟

و او- قدّس سرّه- در پاسخ گفت: ابر جسمی است درهم و در آن شکی نیست، و اما رعد و برق روایت دارد که دو فرشته اند و آنچه ما گوئیم این است که رعد غرشی از برخورد تکه های ابر است، و برق هم از برخورد آن­ها به هم بدرخشد و اینکه خدای فرموده: «از کوهها است تا آخر آیه» شکی ندارد که کلام خدا است و مانعی ندارد که کوه­های تگرگ در هنگامی که تگرگ فرو می­بارد آفریده شده باشند.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

کلمة المصحّح

بسمه تعالی إلی هنا تمّ الجزء الثالث من المجلّد الرابع عشر کتاب السماء و العالم من بحار الأنوار و هو الجزء التاسع و الخمسون حسب تجزئتنا من هذه الطبعة البهیّة.

و قد قابلناه علی النسخة الّتی صحّحها الفاضل الخبیر الشیخ محمّد تقیّ الیزدیّ بما فیها من التعلیق و التنمیق و اللّه ولیّ التوفیق.

محمد الباقر البهبودی

ص: 398

**[ترجمه]ص: 398

**[ترجمه]

کلمة المحقّق

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

الحمد للّه کما هو أهله و کما ینبغی لکرم وجهه و عزّ جلاله و الصلاة و السلام علی رسوله و آله.

و بعد فقد بذلنا غایة مجهودنا فی تصحیح هذا الجزء من کتاب «بحار الأنوار» و هو الجزء السادس و الخمسون حسب تجزئتنا فی هذا الطبعة و تنمیقه و التعلیق علیه و مقابلته بالنسخ و المصادر.

نشکر اللّه تعالی علی ما وفّقنا لذلک و نسأله أن یدیم توفیقنا و یزیدنا من فضله و اللّه ذو الفضل العظیم.

قم المشرفة: محمد تقی الیزدی ربیع الأول 1380

ص: 399

**[ترجمه]ص: 399

**[ترجمه]

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

اشاره

قوبل هذا الجزء بعدّة نسخ مطبوعة و مخطوطة، منها النسخة المطبوعة بطهران سنة (1305) المعروفة بطبعة أمین الضرب، و منها النسخة المطبوعة بتبریر و منها النسخة المخطوطة النفیسة لمکتبة صاحب الفضیلة السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر ب «المحدّث» و اعتمدنا فی التخریج و التصحیح و التعلیق علی کتب کثیرة نسرد بعض أسامیها:

«1»

القرآن الکریم.

«2»

تفسیر علیّ بن إبراهیم القمّی المطبوع سنة 1311 فی ایران

«3»

تفسیر فرات الکوفیّ المطبوع سنة 1354 فی النجف

«4»

تفسیر مجمع البیان المطبوع سنة 1373 فی طهران

«5»

تفسیر أنوار التنزیل للقاضی البیضاویّ المطبوع سنة 1285 فی استانبول

«6»

تفسیر مفاتیح الغیب للفخر الرازیّ المطبوع سنة 1294 فی استانبول

«7»

الاحتجاج للطبرسیّ المطبوع سنة 1350 فی النجف

«8»

اصول الکافی للکلینی المطبوع سنة- فی طهران

«9»

الاقبال للسیّد بن طاوس المطبوع سنة 1312 فی طهران

«10»

تنبیه الخواطر لورّام بن أبی فراس المطبوع سنة- فی طهران

«11»

التوحید للصدوق المطبوع سنة 1375 فی طهران

«12»

ثواب الأعمال للصدوق المطبوع سنة 1375 فی طهران

«13»

الخصال الأعمال للصدوق المطبوع سنة 1374 فی طهران

«14»

الدرّ المنثور للسیوطیّ

«15»

روضة الکافی للکلینی المطبوع سنة 1374 فی طهران

ص: 400

«16»

علل الشرائع الصدوق المطبوع سنة 1378 فی قم

«17»

عیون الأخبار للصدوق المطبوع سنة 1377 فی قم

«18»

فروع الکافی للکلینی المطبوع سنة- فی-

«19»

المحاسن للبرقیّ المطبوع سنة 1371 فی طهران

«20»

معانی الاخبار للصدوق المطبوع سنة 1379 فی طهران

«21»

مناقب آل أبی طالب لابن شهرآشوب المطبوع سنة 1378 فی قم

«22»

من لا یحضره الفقیه للصدوق المطبوع سنة 1376 فی طهران

«23»

نهج البلاغة للشریف الرضی المطبوع سنة- فی مصر

«24»

اسد الغایة لعزّ الدین ابن الأثیر المطبوع سنة- فی طهران

«25»

تنقیح المقال للشیخ عبد اللّه المامقانی المطبوع سنة 1350 فی النجف

«26»

تهذیب الاسماء و اللغات للحافظ محیی الدین بن شرف النوری المطبوع فی مصر

«27»

جامع الرواة للاردبیلی المطبوع سنة 1331 فی طهران

«28»

خلاصة تذهیب الکمال للحافظ الخزرجی المطبوع سنة 132 فی مصر

«29»

رجال النجاشی المطبوع-- فی طهران

«30»

روضات الجنات للمیرزا محمّد باقر الموسوی المطبوع سنة 1367 فی طهران

«31»

الکنی و الألغاب للمحدّث القمی المطبوع-- فی صیدا

«32»

لسان المیزان لابن حجر العسقلانی المطبوع-- فی حیدرآباد الدکن

«33»

الرواشح السماویة للسید محمّد باقر الحسینی الشهیر بالداماد المطبوع سنة 1311 فی ایران

«34»

القبسات للسید محمّد باقر الحسینی الشهیر بالداماد المطبوع سنة 1315 فی ایران

«35»

رسالة مذهب ارسطاطا لیس للسید محمّد باقر الحسینی الشهیر بالداماد المطبوعة بهامش القبسات

«36»

اثولوجیا المنسوب إلی ارسطاطا لیس المطبوعة بهامش القبسات

ص: 401

«37»

رسالة الحدوث لصدر المتألهین المطبوع سنة 1302 فی ایران

«38»

الشفاء للشیخ الرئیس ابی علی بن سینا المطبوع سنة 1303 فی ایران

«39»

شرح التجرید تألیف المحقق الطوسی للعلامة الحلّیّ المطبوع سنة 1367 فی قم

«40»

عین الیقین للمولی محسن الفیض الکاشانی المطبوع سنة 1313 فی طهران

«41»

مروج الذهب للمسعودی المطبوع سنة 1346 فی مصر

«42»

القاموس لمحیط للفیروزآبادی المطبوع سنة 1332 فی مصر

«43»

الصحاح للجوهریّ المطبوع سنة 1377 فی مصر

«44»

النهایة لمجد الدین ابن الاثیر المطبوع سنة 1311 فی مصر

ص: 402

**[ترجمه]ص: 400

ص: 401

ص: 402

**[ترجمه]

فهرس ما فی هذا الجزء من الأبواب

الموضوع/ الصفحه

«14»

باب الأیّام و الساعات و اللیل و النهار 18- 1

«15»

باب ما روی فی سعادة أیّام الأسبوع و نحوستها 31- 18

«16»

باب ما ورد فی خصوص یوم الجمعة 34- 31

«17»

باب یوم السبت و یوم الأحد 36- 35

«18»

باب یوم الإثنین و یوم الثلاثاء 41- 37

«19»

باب یوم الأربعاء 46- 41

«20»

باب یوم الخمیس 53- 47

«21»

باب سعادة أیام الشهور العربیّة و نحوستها و ما یصلح فی کلّ یوم منها من الأعمال 91- 54

«22»

باب یوم النیروز و تعیینه و سعادة أیام شهور الفرس و الروم و نحوستها و بعض النوادر 143- 91

أبواب الملائکة

«23»

باب حقیقة الملائکة و صفاتهم و شئونهم و أطوارهم 144245

«24»

باب آخر فی وصف الملائکة المقرّبین 265- 245

«25»

باب عصمة الملائکة و قصّة هاروت و ماروت و فیه ذکر حقیقة السحر و أنواعه 326- 265

ص: 403

أبواب العناصر و کائنات الجوّ و المعادن و الجبال و الأنهار و البلدان و الأقالیم

«26»

باب النار و أقسامها 333- 327

«27»

باب الهواء و طبقاته و ما یحدث فیه من الصبح و الشفق و غیرهما 343- 333

«28»

باب السحاب و المطر و الشهاب و البروق و الصواعق و القوس و سائر ما یحدث فی الجوّ 398- 344

ص: 404

**[ترجمه]ص: 404

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.