بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 28 : فتنه ها و محنت ها - 1

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

کتاب الفتن و المحن

اشارة

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی أوضح لنا مسالک الدین بأعلامه و نور لنا بمصابیح الیقین لیالیه کأیامه فمن اهتدی فقد اقتدی بحجته و إمامه و من ضل فقد باء بأوزاره و آثامه و صلی الله علی من بعثه بشرائعه و أحکامه محمد المخصوص من بین سائر الرسل بمزید إکرامه و أهل بیته الأطهرین الذین بهم أفاض علی الخلق سوابغ إنعامه و بهم ینجو من نجا یوم یدعی کل أناس بإمامه.

أما بعد هذا هو المجلد من کتاب بحار الأنوار مما ألفه أحوج الخلق إلی رحمة الکریم الغفار ابن محمد التقی حشره الله تعالی مع الأئمة الأبرار محمد المدعو بباقر رزقه الله العثور علی خفایا الأسرار و صانه عن الخطإ و الزلل فی معارج الأنظار و مناهج الأفکار و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمة الدین و أهل بیت سید المرسلین بعد وفاته صلوات الله علیه و علیهم أجمعین و توضیح کفر المنافقین و المرتدین الغاصبین للخلافة من أهلها و النازعین لها من مقرها و أعوانهم من الملحدین و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و علی أولاده الطاهرین و أنکروا حقه مع وضوحه علی العالمین و ما جری

ص: 1

فی تلک الغزوات و ما لحقها و بیان أحوال بعض الممدوحین و المذمومین من الصحابة و التابعین مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها و الإیماء إلی بعض الحجج من غیر تعرض لبسط القول فیها و تنقیحها و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها فإن ذلک مما یکبر به حجم الکتاب و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب و الله الموفق للصواب.

**[ترجمه]بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی أوضح لنا مسالک الدین بأعلامه و نور لنا بمصابیح الیقین لیالیه کأیامه فمن اهتدی فقد اقتدی بحجته و إمامه و من ضل فقد باء بأوزاره و آثامه و صلی الله علی من بعثه بشرائعه و أحکامه محمد المخصوص من بین سائر الرسل بمزید إکرامه و أهل بیته الأطهرین الذین بهم أفاض علی الخلق سوابغ إنعامه و بهم ینجو من نجا یوم یدعی کل أناس بإمامه.

أما بعد هذا هو المجلد من کتاب بحار الأنوار مما ألفه أحوج الخلق إلی رحمة الکریم الغفار ابن محمد التقی حشره الله تعالی مع الأئمة الأبرار محمد المدعو بباقر رزقه الله العثور علی خفایا الأسرار و صانه عن الخطإ و الزلل فی معارج الأنظار و مناهج الأفکار و هو مشتمل علی ما وقع من الجور و الظلم و البغی و العدوان علی أئمة الدین و أهل بیت سید المرسلین بعد وفاته صلوات الله علیه و علیهم أجمعین و توضیح کفر المنافقین و المرتدین الغاصبین للخلافة من أهلها و النازعین لها من مقرها و أعوانهم من الملحدین و بیان کفر الناکثین و القاسطین و المارقین الذین اقتدوا بمن کان قبلهم من الظالمین و حاربوا أمیر المؤمنین صلوات الله علیه و علی أولاده الطاهرین و أنکروا حقه مع وضوحه علی العالمین و ما جری

ص: 1

فی تلک الغزوات و ما لحقها و بیان أحوال بعض الممدوحین و المذمومین من الصحابة و التابعین مقتصرا فی جمیع ذلک علی نقل الأخبار و توضیحها و الإیماء إلی بعض الحجج من غیر تعرض لبسط القول فیها و تنقیحها و إیراد الشبه و تزییفها و تقبیحها فإن ذلک مما یکبر به حجم الکتاب و یورث إعراض الناس عنه و تعریضهم بالإطناب و الإسهاب و الله الموفق للصواب.

**[ترجمه]

باب 1 افتراق الأمة بعد النبی صلی الله علیه و آله علی ثلاث و سبعین فرقة و أنه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین

الآیات

الأحزاب: «سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» (1)

فاطر: «فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا» (2)

الإنشقاق: «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ* وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ* وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ* لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» (3)

lt;meta info="- «سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً»

{در باره کسانی که پیشتر بوده اند [همین] سنّت خدا [جاری بوده] است و در سنّت خدا هرگز تغییری نخواهی یافت} - . احزاب/62 -

- «فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّة الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّة اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَحْوِیلاً»

{پس آیا جز سنّت [و سرنوشتِ شوم] پیشینیان را انتظار می برند؟ و هرگز برای سنّت خدا تبدیلی نمی یابی و هرگز برای سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت} - . فاطر/43 -

- «فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ * وَاللَّیْلِ وَمَا وَسَقَ * وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ * لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ»

{نه، نه، سوگند به شَفَق، * سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند * سوگند به ماه چون [بَدْرِ] تمام شود * که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست} - . انشقاق/16- 19 -

**[ترجمه]

تفسیر

سنة الله تعالی طریقته و عادته الجاریة المستمرة و هی جاریة

ص: 2


1- الأحزاب: 62.
2- فاطر: 43.
3- الانشقاق: 16- 19.

فی الآخرین کما جرت فی الأولین فی المصالح المشترکة التی لا تتبدل بتبدل الأزمان و هو المراد هنا لا جمیع السنن و الأحکام لیدل علی عدم النسخ قوله تعالی وَ ما وَسَقَ أی ما جمعه و ستره من الدواب و غیرها أو طردها إلی أماکنها قوله تعالی اتَّسَقَ أی اجتمع و تم بدرا قوله طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ قال أکثر المفسرین أی حالا بعد حال مطابقة لأختها فی الشدة أو مراتب من الشدة بعد المراتب و هی الموت و مواطن القیامة و أهوالها أو هی و ما قبلها من الدواهی و سیظهر من أخبارهم علیهم السلام أنهم فسروها بما ارتکبت هذه الأمة من الضلالة و الارتداد و التفرق مطابقة لما صدر عن الأمم السالفة.

**[ترجمه]سنت خداوند متعال، شیوه و عادت همیشگی و مستمر اوست که در مورد مصالح مشترکی که با تغییر زمان تغییر نمی­کند، در بستر آیندگان نیز چون پیشینیان جاریست. و منظور از سنت در این­جا این است، نه این­که مراد تمام احکام و سنت­ها باشد و دلالت بر عدم نسخ کند. این سخن خداوند متعال که «وَ مَا وَسَقَ»، یعنی آن جان­داران یا چیزهای دیگری که جمع کرده و پوشانده است و یا این­که به مکان­های خودشان برگردانده است. این سخن خداوند متعال که «اتَّسَقَ»، یعنی وقتی ماه تمام شود و قرص کامل گردد. «طَبَقاً عَن طَبَقٍ»، بیشتر مفسرین گفته­اند که یعنی حالی بعد از حالی که با هم مطابق باشند، یا مرتبه­ای از سختی که به دنبال مرتبه­ای دیگر بیاید که همان مرگ و مواطن و اهوال قیامت است، یا مرگ و دشواری­های قبل از آن است. از روایات ائمه علیهم السلام چنین برداشت می­شود که که ایشان این آیه را به کارهایی از قبیل گمراهی و ارتداد و تفرقه که این امت مرتکب می­شوند، تفسیر نموده­اند.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

ل، الخصال ابْنُ بُنْدَارَ عَنْ مُجَاهِدِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلَالٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَفَرَّقَتْ عَلَی عِیسَی علیه السلام إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَهَلَکَ سَبْعُونَ فِرْقَةً وَ تَخَلَّصَ فِرْقَةٌ وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفَرَّقُ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَتَهْلِکُ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ وَ تَتَخَلَّصُ فِرْقَةٌ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ تِلْکَ الْفِرْقَةُ قَالَ الْجَمَاعَةُ الْجَمَاعَةُ.

قال الصدوق رحمه الله الجماعة أهل الحق و إن قلوا

وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ وَحْدَهُ حُجَّةٌ وَ الْمُؤْمِنُ وَحْدَهُ جَمَاعَةٌ (1)

**[ترجمه]الخصال: أنس بن مالک نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله -فرمودند: بنی­اسرائیل بعد از عیسی – علیه السلام -، هفتاد و یک فرقه شدند؛ هفتاد فرقه آن­ها هلاک شدند و یک فرقه نجات یافت. و امت من بعد از من هفتاد و دو فرقه خواهند شد و یک فرقه نجات می­یابد. گفتند: ای رسول خدا! آن گرون چه کسانی هستند؟ ایشان فرمودند: جماعت، جماعت.

صدوق – رحمه الله – می­نویسد: منظور از جماعت، اهل حق­اند، اگر چه کم باشند. از پیامبر - صلی الله علیه و آله – روایت شده است که ایشان فرمودند: مؤمن به تنهایی حجت است، و مؤمن به تنهایی جماعت است. - . الخصال : 584 -

**[ترجمه]

«2»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ تَفَرَّقَتْ أُمَّةُ مُوسَی علیه السلام عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ مِلَّةً سَبْعُونَ مِنْهَا فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ تَفَرَّقَتْ أُمَّةُ عِیسَی علیه السلام عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ تَعْلُو أُمَّتِی عَلَی الْفِرْقَتَیْنِ جَمِیعاً بِمِلَّةٍ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ ثِنْتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ قَالُوا مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الْجَمَاعَاتُ الْجَمَاعَاتُ قَالَ یَعْقُوبُ بْنُ زَیْدٍ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِذَا حَدَّثَ هَذَا الْحَدِیثَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَلَا فِیهِ قُرْآناً وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ

ص: 3


1- الخصال: 584 ط مکتبة الصدوق تحقیق علی أکبر الغفاری.

سَیِّئاتِهِمْ إِلَی قَوْلِهِ ساءَ ما یَعْمَلُونَ (1) وَ تَلَا أَیْضاً وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (2) یَعْنِی أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: أنس بن مالک نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله – پیوسته می­فرمودند: امت موسی – علیه السلام -، هفتاد و یک ملت شدند که هفتاد تای آن­ها در آتش­اند و یک فرقه در بهشت­اند، و امت عیسی – علیه السلام -، هفتاد و دو فرقه شدند که هفتاد و یک فرقه از آن­ها در آتش و یکی از آن­ها در بهشت است، و از امت من نیز یک ملت بالاتر از این دو فرقه در بهشت­اند و هفتاد و دو ملتشان در آتش. گفتند: ای رسول خدا! آن­ها کیانند. ایشان فرمودند: جماعات، جماعات.

یعقوب بن یزید نقل کرده، علی بن أبی­طالب – علیه السلام – هرگاه این حدیث را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بازگو می­کردند، این آیه­ قرآن را نیز تلاوت می­کردند: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتَابِ آمَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَکَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِم»{و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعا گناهانشان را می زدودیم}، - . مائده / 65 -

تا می­رسد آنجا که: «وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ سَاء مَا یَعْمَلُونَ»{بسیاری از ایشان بد رفتار می کنند.}. - . مائده/66 -

و هم­چنین این آیه را تلاوت می­نمودند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»{و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.}. - . اعراف/181 - یعنی امت محمد - صلی الله علیه و آله -. - . تفسیر العیاشی 1 : 331 -

**[ترجمه]

«3»

ل، الخصال الْعِجْلِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ أُمَّةَ مُوسَی علیه السلام افْتَرَقَتْ بَعْدَهُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ افْتَرَقَتْ أُمَّةُ عِیسَی علیه السلام بَعْدَهُ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفَرَّقُ بَعْدِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا نَاجِیَةٌ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ (4).

**[ترجمه]الخصال: سلیمان بن مهران از امام صادق – علیه السلام - و ایشان از پدران خویش از علی بن أبی­طالب - علیهم السلام - نقل کرده­اند: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله – شنیدم که فرمودند: امت موسی - علیه السلام - پس از او هفتاد و یک فرقه شدند که یک فرقه آنان اهل نجات و هفتاد فرقه آنان در آتشند، و امت عیسی - علیه السلام - پس از او هفتاد و دو فرقه شدند که یک فرقه آن­ها اهل نجات و هفتاد و یک فرقه در آتشند، و امت من پس از من هفتاد و سه فرقه خواهند شد که یک فرقه آن­ها اهل نجات و هفتاد و دو فرقه دیگر در آتش­اند. - . الخصال : 585 -

**[ترجمه]

«4»

مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ التَّمِیمِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ الشَّامِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْرَائِیلَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنِ الْإِفْرِیقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَیَأْتِی عَلَی أُمَّتِی مَا أَتَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِثْلٌ بِمِثْلٍ وَ إِنَّهُمْ تَفَرَّقُوا عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً وَ سَتَفَرَّقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً تَزِیدُ عَلَیْهِمْ وَاحِدَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ غَیْرَ وَاحِدَةٍ قَالَ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا تِلْکَ الْوَاحِدَةُ قَالَ هُوَ مَا نَحْنُ عَلَیْهِ الْیَوْمَ أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی (5).

**[ترجمه]معانی الأخبار: عبدالله بن عمر روایت می­کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: درست همان سرنوشتی که بر قوم بنی اسرائیل گذشت، بر سر امت من نیز خواهد آمد؛ آن­ها به هفتاد و دو ملت تقسیم شدند و امت من به هفتاد و سه ملت تقسیم می­شوند که یکی بیشتر از آن­هاست. همه در آتش­اند جز یک ملت. گفتند: آن یک یکی کدام است؟ فرمودند: آنانی که ما امروز بر آن هستیم؛ من و اهل بیتم. - . معانی الأخبار : 323 ، در معانی الأخبار این­طور آمده است: من و أصحابم. -

**[ترجمه]

«5»

ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِرَأْسِ الْیَهُودِ عَلَی کَمِ افْتَرَقْتُمْ قَالَ عَلَی کَذَا وَ کَذَا فِرْقَةً فَقَالَ علیه السلام کَذَبْتَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ ثُنِیَتْ لِیَ الْوِسَادَةُ لَقَضَیْتُ بَیْنَ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ افْتَرَقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً سَبْعُونَ مِنْهَا فِی

ص: 4


1- المائدة: 65.
2- الأعراف: 181.
3- تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 331.
4- الخصال: 585.
5- معانی الأخبار: 323، و فیه «أنا و أصحابی».

النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ نَاجِیَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَصِیَّ مُوسَی علیه السلام وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ شَمْعُونَ وَصِیَّ عِیسَی علیه السلام وَ تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا تَنْتَحِلُ مَوَدَّتِی وَ حُبِّی وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ هُمُ النَّمَطُ الْأَوْسَطُ وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِی النَّارِ (1).

**[ترجمه]الإحتجاج: روایت شده که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به رئیس یهودیان فرمودند: شما به چند فرقه تقسیم شدید؟ او گفت: به فلان تعداد فرقه. ایشان- علیه السلام - فرمودند: غلط گفتی. آن­گاه رو به مردم کرده و فرمودند: به خدا سوگند اگر مسند قضاوت برایم می­گذاشتند، میان اهل تورات با تورات­شان و میان اهل انجیل با انجیل­شان و میان اهل قرآن با قرآن­شان قضاوت می­کردم. یهودیان به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند، که هفتاد تای آن­ها در آتش و یکی اهل نجات و در بهشت هستند، که این دسته همان­هایی هستند که از یوشع بن نوح، وصی حضرت موسی - علیه السلام - تبعیت نمودند. و نصرانیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند، که هفتاد و یک فرقه از آنان در آتش و یک فرقه­اشان در بهشت هستند، که همان­هایی هستند که از شمعون، وصی عیسی - علیه السلام - تبعیت نمودند. و این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم می­شوند که هفتاد و دو فرقه آن­ها در آتش و یکی در بهشت است، که همان­هایی هستند که از وصی محمد - صلی الله علیه و آله -، - در این هنگام حضرت با دست بر سینه خویش زد - پیروی کرده­اند. سپس فرمودند: سیزده فرقه از این هفتاد و سه فرقه، به دوستی و محبت من می­گروند، و فقط یک فرقه از آنان در بهشت است، همان فرقه­ای که میانه­روی را در پیش می­گیرد، و دوازده تای دیگر در آتش­اند. - . الإحتجاج : 140 و 141 -

**[ترجمه]

«6»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بإسناد المجاشعی عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام مثله (2):

أقول: وجدت فی کتاب سلیم بن قیس عن أبان عنه علیه الصلاة و السلام مثله سواء (3)

lt;meta info=". أمالی الطوسی: مجاشعی نیز مانند همین را از امام صادق - علیه السلام – از پدران خود – علیهم السلام - روایت کرده است. - . أمالی طوسی 2 : 137 -

مولف: در کتاب سلیم بن قیس نیز، مانند این روایت را به نقل ابان از حضرت صادق - علیه السلام – از پدرانش - علیهم السلام - یافتم. - . کتاب سلیم : 96 -

**[ترجمه]

بیان

ثنی الوسادة کنایة عن التمکن فی الأمر لأن الناس یثنون الوسائد للأمراء و السلاطین لیجلسوا علیها و قد مر مرارا. و النمط بالتحریک ضرب من البسط معروف و الطریقة و النوع من الشی ء و جماعة أمرهم واحد و فی بعض المعانی لا بد من استعارة أو تقدیر و أوسط الأنماط فی المجالس معد لأشارف أهلها و أوسط کل شی ء أعدله و أفضله.

**[ترجمه]«ثنی الوسادة» کنایه از توانایی انجام کار است؛ زیرا مردم متکّاها را برای امیران و پادشاهان خم می­کردند تا بر آن تکیه دهند. توضیح این عبارت بارها پیش از این آمده است. واژه «النمط» نیز با فتحه­ حرف اول و دوم، به نوعی فرش یا شیوه یا نوعی از چیزی و یا به معنای گروهی که در امری اتفاق نظر دارند، گفته می شود. در برخی از معانی این واژه بایستی چیزی را در تقدیر گرفت، یا آن را استعاره به شمار آورد. مناسب­ترین فرش­ها در مجالس برای اشراف آن قوم فراهم می شد. میانه هر چیزی نیکوتر و بهتر است.

**[ترجمه]

«7»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی الصُّهْبَانِ الْبَکْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ دَعَا رَأْسَ الْجَالُوتِ وَ أُسْقُفَّ النَّصَارَی فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکُمَا فَلَا تَکْتُمَانِی یَا رَأْسَ الْجَالُوتِ بِالَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی علیه السلام وَ أَطْعَمَکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی وَ ضَرَبَ لَکُمْ فِی الْبَحْرِ طَرِیقاً یَبَساً وَ فَجَّرَ لَکُمْ مِنَ الْحَجَرِ الطُّورِیِّ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ عَیْناً لِکُلِّ سِبْطٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَیْناً إِلَّا مَا أَخْبَرْتَنِی عَلَی کَمِ افْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بَعْدَ مُوسَی فَقَالَ وَ لَا إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً فَقَالَ کَذَبْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ

ص: 5


1- الاحتجاج: 140- 141.
2- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 137.
3- کتاب سلیم: 96.

غَیْرُهُ لَقَدِ افْتَرَقَتْ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا وَاحِدَةً فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (1) فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابوصهبان بکری نقل است که می­گوید: از علی بن ابی طالب علیه السلام، هنگامی که رأس الجالوت و اسقف نصاری را فرا خوانده بود، شنیدم که فرمودند: من در باره­ چیزی از شما سوال می کنم و حال آن که نسبت به آن از شما آگاه ترم. پس آنچه می­دانید از من پنهان نکنید. ای رأس جالوت! سوگند به آن کسی که تورات را بر موسی – علیه السلام - نازل نمود و قوم­ شما را گزانگبین و بلدرچین خورانید و برایتان راهی خشک در دل دریا باز کرد و از سنگ کوه طور دوازده چشمه برایتان جوشانید که برای هر قبیله از بنی اسرائیل یک چشمه قرار دهد، به من بگو که بنی اسرائیل پس از موسی چند فرقه شدند؟ رأس الجالوت گفت: بیشتر از یک فرقه نشدند. حضرت فرمودند: غلط گفتی؛ به خداوند بی همتا سوگند که آن­ها هفتاد و یک فرقه شدند که به جز یک فرقه، بقیه در آتش دوزخ­اند. خداوند می­فرماید: «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.} - . أعراف/159 - .

این همان گروهی است که نجات می یابد. - 2. تفسیر العیاشی 2 : 32. و ابو صهبان به ضم صاد آن را در کتاب « توضیح الإشتباه » ضبط کرده است. -

**[ترجمه]

«8»

شی، تفسیر العیاشی أَبُو الصُّهْبَانِ الْبَکْرِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَفَرَّقَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا فِرْقَةً وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (3) فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ (4).

lt;meta info=". تفسیر العیاشی: ابوصهبان بکری می­گوید: از امیرالمؤمنین - علیه السلام - شنیدم که فرمودند: سوگند به آن کسی که جانم در دست اوست این امت هفتاد و سه فرقه خواهند شد که همگی آنان جز یک فرقه در آتش دوزخ­اند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.} - . أعراف / 181 - ،

و این همان گروهی است که نجات می­یابند. - . تفسیر العیاشی 2 : 43 -

**[ترجمه]

«9»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ قَالَ یَعْنِی أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: یعقوب بن یزید نقل می­کند که امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» {و از میان کسانی که آفریده ایم، گروهی هستند که به حقّ هدایت می کنند و به حقّ داوری می نمایند.} - . أعراف / 181 - ، یعنی امّت محمد - صلی الله علیه و آله -. - 2. تفسیر العیاشی2 : 43 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المعنی أن هذه الآیة فی أمّة محمد صلی الله علیه و آله أو المراد بقوله تعالی یَهْدُونَ أی بعضهم

قال الطبرسی رحمه الله تعالی رَوَی ابْنُ جُرَیْجٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: هِیَ لِأُمَّتِی بِالْحَقِّ یَأْخُذُونَ وَ بِالْحَقِّ یُعْطَوْنَ وَ قَدْ أُعْطِیَ الْقَوْمُ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ مِثْلَهَا وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ

وَ قَالَ الرَّبِیعُ بْنُ أَنَسٍ قَرَأَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ فَقَالَ إِنَّ مِنْ أُمَّتِی قَوْماً عَلَی الْحَقِّ حَتَّی یَنْزِلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ.

ثم نقل روایة العیاشی

ثُمَّ قَالَ وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهَما قَالا نَحْنُ هُمْ (6)

**[ترجمه]شاید معنا این باشد که این آیه­ در مورد امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم – است. یا مراد از «یَهدُون»، برخی از افراد این امت باشد. طبرسی - رحمه الله تعالی - می­نویسد: ابن جریج از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل می­کند که ایشان فرمودند: این آیه درباره امت من است؛ امتی که به حق می­گیرند و به حق می­بخشند. مانند همین مطلب در مورد قومی که در مقابل شماست نیز نازل شده است. «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»{و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حقّ راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند.} - . أعراف/159 - . ربیع بن أنس نقل می­کند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - این آیه را قرائت کردند و فرمودند: قومی از امّت من همواره بر راه حق خواهند بود، تا زمانی که عیسی بن مریم پایین بیاید. سپس روایت عیاشی را نقل کرده و بعد می­گوید: از امام باقر و امام صادق - علیهما السلام – روایت شده است که فرمودند: مقصود از آن قوم، ما هستیم. - .[1] مجمع البیان 4 : 503 -

**[ترجمه]

«10»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی مَعْشَرٍ عَنْ سَعِیدٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَأْخُذُونَ

ص: 6


1- الأعراف: 159.
2- تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 32 و أبو الصهبان ضبطه فی توضیح الاشتباه بضم الصاد.
3- الأعراف: 181.
4- تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 43.
5- تفسیر العیّاشیّ ج 2 ص 43.
6- مجمع البیان ج 4 ص 503.

کَمَا أَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قِبْلِکُمْ ذِرَاعاً بِذِرَاعِ وَ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِکَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالَ (1) قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ إِنْ شِئْتُمْ فَاقْرَءُوا الْقُرْآنَ کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالًا وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ قَالَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ الْخَلَاقُ الدِّینُ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ (2) حَتَّی فَرَغَ مِنَ الْآیَةِ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ فَمَا صَنَعَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی قَالَ وَ مَا النَّاسُ إِلَّا هُمْ (3).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: أبوهُرَیْره از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل می­کند که ایشان فرمودند: شما ذراع به ذراع و وجب به وجب و قدم به قدم همان راهی را می­روید که امت های پیشین رفته اند؛ حتی اگر یکی از آنان به لانه­ سوسماری داخل شده باشد، شما نیز این کار را می­کنید.

راوی می­گوید: ابوهریره گفت: اگر می­خواهید، قرآن بخوانید؛ «کَالَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ کَانُواْ أَشَدَّ مِنکُمْ قُوَّةً وَأَکْثَرَ أَمْوَالاً وَأَوْلاَداً فَاسْتَمْتَعُواْ بِخَلاقِهِمْ »{[حال شما] چون کسانی است که پیش از شما بودند: آنان از شما نیرومندتر و دارای اموال و فرزندان بیشتر بودند، پس، از نصیب خویش [در دنیا] برخوردار شدند.} - . توبه/ 69 - ، ابوهریره گفت: «خلاق» یعنی دین «فَاسْتَمْتَعْتُم بِخَلاَقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ بِخَلاَقِهِمْ» {و شما [در باطل] فرو رفتید همان گونه که آنان فرو رفتند} - . همان - و آیه را تا پایان خواند.

گفتند: ای پیامبر خدا! یهود و نصاری چه کردند؟ ایشان در جواب فرمودند: مقصود از مردم همان­ها هستند. - 3. أمالی طوسی 1 : 272 و 273 -

**[ترجمه]

بیان

تفسیر الخلاق بالدین غریب و المشهور فی اللغة و التفسیر أنه بمعنی النصیب و لعل المعنی أنهم جعلوا ما أصابهم من الدین وسیلة لتحصیل اللذات الفانیة الدنیویة.

قال الطبرسی رحمه الله تعالی فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ أی بنصیبهم و حظهم من الدنیا أی صرفوها فی شهواتهم المحرمة علیهم و فیما نهاهم الله عنه ثم أهلکوا وَ خُضْتُمْ أی دخلتم فی الباطل (4).

وَ قَالَ وَرَدَتِ الرِّوَایَةُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ مَا أَشْبَهَ اللَّیْلَةَ بِالْبَارِحَةِ کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ هَؤُلَاءِ بَنُو إِسْرَائِیلُ شُبِّهْنَا بِهِمْ لَا أَعْلَمُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَتَّبَعُنَّهُمْ حَتَّی لَوْ دَخَلَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ. (5).

ص: 7


1- یعنی سعیدا الراوی عن أبی هریرة، و قد أخرج ابن أبی حاتم و أبو الشیخ عن أبی هریرة أنّه قال: الخلاق الدین، راجع الدّر المنثور ج 3 ص 255.
2- براءة: 69.
3- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 272- 273.
4- مجمع البیان ج 5 ص 48.
5- و هکذا أخرج الحدیث ابن جریر و ابن المنذر و ابن أبی حاتم و أبو الشیخ عن ابن عبّاس بلفظه، راجع در السیوطی ج 3 ص 255.

وَ رُوِیَ مِثْلُ ذَلِکَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَتَأْخُذُنَّ کَمَا أَخَذَتِ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِکُمْ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ أَنَّ أَحَداً مِنْ أُولَئِکَ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ کَمَا صَنَعَتْ فَارِسُ وَ الرُّومُ وَ أَهْلُ الْکِتَابِ قَالَ فَهَلِ النَّاسُ إِلَّا هُمْ (1).

وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ أَنْتُمْ أَشْبَهُ الْأُمَمِ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ سَمْتاً وَ هَدْیاً تَتَّبِعُونَ عَمَلَهُمْ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ غَیْرَ أَنِّی لَا أَدْرِی أَ تَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَمْ لَا.

و

قَالَ حُذَیْفَةُ الْمُنَافِقُونَ الَّذِینَ فِیکُمُ الْیَوْمَ شَرٌّ مِنَ الْمُنَافِقِینَ الَّذِینَ کَانُوا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْنَا وَ کَیْفَ قَالَ أُولَئِکَ کَانُوا یُخْفُونَ نِفَاقَهُمْ وَ هَؤُلَاءِ أَعْلَنُوهُ.

أورد جمیعها الثعلبی فی تفسیره (2).

**[ترجمه]تفسیر واژه «الخلاق» به دین تفسیر نامأنوسی است. از نظر لغوی و تفسیری مشهور است که «الخلاق» به معنای بهره و نصیب است. شاید معنای آیه این گونه باشد که آنان دینی که به آن­ها رسیده است را وسیله ای برای کسب لذت­های ناپایدار دنیوی قرار دادند.

طبرسی - رحمه الله تعالی – می­نویسد: «فَاستمتعوا بخلاقهم» یعنی به نصیب و بهره­اشان از دنیا، یعنی نصیبشان از دنیا را در شهواتی که بر آن­ها حرام بود خدا آن­ها را از آن نهی کرده بود به کار بستند و سپس به هلاکت رسیدند. «خُضتم»، یعنی در راه باطل گام نهادید. - 4. مجمع البیان 5 : 48 -

وی همچنین می­گوید: از ابن عباس روایت شده که در مورد این آیه چنین گفت: ما أشبه اللیلةُ بالبارحة { امشب چقدر شبیه دیشب است}، منظور از «کالذین من قبلکم» این قوم بنی­اسرائیل هستند که ما به آنها تشبیه شدیم. من چیزی در این مورد نمی­دانم، فقط می­دانم که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، شما نیز از به راه آنان می­روید؛ حتی اگر یکی از آن­ها به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد. - . به در السیوطی 3 : 255 مراجعه کنید. -

مانند همین روایت از ابوسعید خدری نیز روایت شده است که پیامبر - صلی الله علیه و آله – فرمودند: «شما ذراع ذراع و وجب وجب و قدم به قدم همان راهی را در پیش می­گیرید که امت­های قبل از شما در پیش گرفتند؛ حتی اگر یکی از آن­ها به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل خواهید شد. گفتند: ای رسول خدا! همان­طور که فارس­ها و رومیان و اهل کتاب عمل کردند؟ فرمودند: مگر منظور از مردم غیر از این­هاست!؟ - . این حدیث را می­توان در این منابع دید: صحیح بخاری: باب 50 کتاب الأنبیاء و باب 14 کتاب الإعتصام، صحیح مسلم: حدیث 6 کتاب العلم، سنن إبن ماجه: باب 17 کتاب الفتن، مسند الإمام أحمد بن حنبل:2 : 325 ، 327 ، 336 ، 367 ، 450 ، 511 ، 527 و 3 : 84 ، 89 ، 94 -

عبدالله بن مسعود گفته است: در میان امت­ها، شبیه­ترین امت به قوم بنی­اسرائیل از نظرسمت و سو و هدایت، شما هستید. گام به گام اعمال آنان را تقلید می­کنید. فقط نمی­دانم آیا گوساله­پرست هم می­شوید یا نه؟ و حذیفه نیز گفته است: منافقانی که امروز در میان شما هستند، بدتر از منافقان دوره­ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­باشند. گفتیم: چطور؟ گفت: منافقان آن زمان نفاق خود را پنهان می­کردند، اما اینان نفاقشان را آشکار می­کنند. همه این­ها را ثعلبی را در تفسیر خود آورده است. - 2. مجمع البیان 5 : 49 -

**[ترجمه]

«11»

فس، تفسیر القمی لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ (3) یَقُولُ حَالًا بَعْدَ حَالٍ لَتَرْکَبُنَّ سُنَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ لَا تُخْطِئُونَ طَرِیقَهُمْ وَ لَا یُخْطِئُ شِبْرٌ بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعٌ بِذِرَاعٍ وَ بَاعٌ بِبَاعٍ حَتَّی أَنْ لَوْ کَانَ مَنْ قَبْلَکُمْ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی تَعْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ أَعْنِی لَتَنْقُضُنَّ عُرَی الْإِسْلَامِ عُرْوَةً عُرْوَةً فَیَکُونُ أَوَّلُ مَا تَنْقُضُونَ مِنْ دِینِکُمُ الْأَمَانَةَ وَ آخِرُهُ الصَّلَاةَ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ» {که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست} - 3. انشقاق/ 19 -

وی می­نویسد: از حالی به دنبال حالی؛ یعنی شما گام به گام و مو به مو بر سنت پیشینیان عمل می­کنید و از راهی که آنان رفته­اند منحرف نمی­شوید و وجب به وجب و ذراع به ذراع و قدم به قدم به همان راه می­روید؛ به گونه­ای که اگر فردی از پیشینیان شما به لانه سوسماری داخل شده باشد، شما نیز داخل می­شوید. گفتند: ای رسول خدا! منطورتان یهودیان و نصرانیان است؟ فرمودند: پس منظورم چه کسی است!؟ سوگند که شما ریسمان­های اسلام را یکی پس از دیگری از هم می­گسلید، اولین چیزی که از دینتان تباه می­کنید امانت است و آخرینِ آن­ها نماز است. - .[2]

تفسیر القمی : 718 . و مانند همین در مسند ابن حنبل 4 : 125 نیز آمده است. -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة القذذ ریش السهم و منه

الحدیث لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ.

أی کما یقدر کل واحدة منها علی قدر صاحبتها

ص: 8


1- تری الحدیث بلفظه فی صحیح البخاریّ الباب 50 من کتاب الأنبیاء و الباب 14 من کتاب الاعتصام، صحیح مسلم الحدیث 6 من کتاب العلم، سنن ابن ماجة الباب 17 من کتاب الفتن، مسند الامام أحمد بن حنبل ج 2 ص 325 و 327 و 336 و 367 و 450 و 511 و 527 ج 3 ص 84 و 89 و 94.
2- مجمع البیان ج 5 ص 49.
3- الانشقاق: 19.
4- تفسیر القمّیّ: 718، و مثله فی مسند ابن حنبل ج 4 ص 125.

و تقطع یضرب مثلا للشیئین یستویان و لا یتفاوتان.

**[ترجمه]مؤلف النهایه نوشته است: «القَذَذ» به معنی پرهای اطراف تیر است. از همین باب است این حدیث که می­فرماید: شما مو به مو بر سنّت­های پیشینیان خود خواهید رفت؛ یعنی همان­طور که هر یک از پرهای تیر به اندازه پرهای دیگر آن اندازه­گیری و بریده می شود. این مثَل برای بیان تساوی دو چیز که هیچ تفاوتی با هم ندارند، زده می­شود.

**[ترجمه]

«12»

جا، المجالس للمفید مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْجَوَّانِیُّ عَنِ الْمُظَفَّرِ الْعَلَوِیِّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ نُصَیْرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ عَنْ خَالِدٍ الْقَطَوَانِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الْخَنْسَاءِ عَنْ زِیَادِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ فَرْوَةَ الظَّفَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ عَلَی الْحَقِّ لَا یَنْقُصُ الْبَاطِلُ مِنْهُ شَیْئاً یُحِبُّونَنِی وَ یُحِبُّونَ أَهْلَ بَیْتِی مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ الْجَیِّدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ فَأَوْقَدْتَ عَلَیْهِ لَمْ یَزِدْهُ إِلَّا جَوْدَةً وَ فِرْقَةٌ عَلَی الْبَاطِلِ لَا یَنْقُصُ الْحَقُّ مِنْهُ شَیْئاً یُبْغِضُونَنِی وَ یُبْغِضُونَ أَهْلَ بَیْتِی مَثَلُهُمْ مَثَلُ الْحَدِیدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ فَأَوْقَدْتَ عَلَیْهِ لَمْ یَزِدْهُ إِلَّا شَرّاً وَ فِرْقَةٌ مُدَهْدَهَةٌ عَلَی مِلَّةِ السَّامِرِیِّ لَا یَقُولُونَ لا مِساسَ لَکِنَّهُمْ یَقُولُونَ لَا قِتَالَ إِمَامُهُمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ قَیْسٍ الْأَشْعَرِیُّ (1).

**[ترجمه]مجالس مفید: فروة ظفاری نقل کرده، از سلمان – رضی الله عنه - شنیدم که می­گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من به سه فرقه تقسیم می­شوند؛ یک فرقه بر حق بوده و باطل در آن­ها راه پیدا نمی­کند و به من و اهل بیتم محبت دارند و مانند طلای ناب هستند که هرگاه به آتش بیندازی و شعله آتش را بر آن افزون کنی، بر مرغوبیت آن افزوده می­شود. فرقه­ای دیگر بر باطل­اند و بهره­ای از حق ندارند و بر من و اهل بیتم بغض می­ورزند و مانند آهن هستند که هرگاه آن را به آتش بیفکنی و شعله آتش را بر آن افزون کنی، چیزی جز پلیدی به آن افزوده نمی­شود. فرقه­ای دیگر در نوسان­اند و برآیین سامری­اند، «لا مِساسَ» {به من نزدیک نشوید} نمی­گویند؛ ولی می­گویند «لا قتالَ» {جنگ نکنید}، پیشوای این فرقه عبدالله بن قیس اشعری است. - .[1]امالی المفید : 26 -

**[ترجمه]

بیان

دهدهت الحجر أی دحرجته و لعله کنایة عن اضطرابهم فی الدین و تزلزلهم بشبهات المضلین.

lt;meta info="\\"دَهدهتُ الحجرَ\\" یعنی سنگ را غلتاندم. شاید این تعبیر کنایه از تشویش در دین و تزلزل آنان با شبهه­های گمراهان است.

**[ترجمه]

«13»

فس، تفسیر القمی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ قَالَ یَا زُرَارَةُ أَ وَ لَمْ تَرْکَبْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ فِی أَمْرِ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ فُلَانٍ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن إبراهیم: زراره از امام باقر- علیه السلام – نقل کرده که ایشان درباره آیه «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَق»{قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست.} - . انشقاق / 19 - فرمودند: ای زراره! آیا این امت بعد از پیامبرشان در مورد فلانی و فلانی و فلانی از حالی بر ننشستند؟ - . تفسیر القمی : 718 -

**[ترجمه]

«14»

مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَیْفٍ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَارِدٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِیثٌ یَرْوِیهِ النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ حَدِّثْ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا حَرَجَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَنُحَدِّثُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمَا سَمِعْنَاهُ وَ لَا حَرَجَ عَلَیْنَا قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ مَا قَالَ کَفَی بِالْمَرْءِ کَذِباً أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا سَمِعَ

ص: 9


1- أمالی المفید: 26.
2- تفسیر القمّیّ: 718.

فَقُلْتُ وَ کَیْفَ هَذَا قَالَ مَا کَانَ فِی الْکِتَابِ أَنَّهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یحدث (فَحَدِّثْ) أَنَّهُ کَائِنٌ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا حَرَجَ (1).

**[ترجمه]معانی الأخبار: عبدالأعلی بن أعین نقل کرده، به امام صادق - علیه السلام - عرض کردم: فدایتان شوم! مردم حدیثی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - روایت می­کنند که ایشان فرموده­اند: هر ­چه در مورد بنی­اسرائیل می­دانید بر زبان آورید که اشکالی ندارد؟ امام فرمودند: آری. عرض کردم: یعنی اگر چیزهایی که در مورد بنی اسرائیل شنیده­ایم را به زبان بیاوریم، اشکالی بر ما نیست؟ فرمودند: آیا این سخن را نشنیده­ای که می­گویند: برای دروغگو بودن آدمی کافیست هر آن­چه را که شنیده نقل کند؟ عرض کردم: پس معنای این حدیث چیست؟ فرمودند: یعنی هر چه که در قرآن در مورد بنی­اسرائیل آمده است گفته ­می­شود، در این امت نیز بی­اشکال مانند آن اتفاق می­افتد. - .[4] معانی الأخبار : 158 -

**[ترجمه]

«15»

ک، إکمال الدین الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ مَا کَانَ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ فَإِنَّهُ یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِثْلُهُ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ (2).

**[ترجمه]إکمال الدین: غیاث بن إبراهیم از امام صادق و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - نقل می­کرده­اند که رسول خدا – صلی الله علیه و آله - فرمودند: هر آن­چه بر سر امّت های پیشین رفته است، مانند آن قدم به قدم و مو به مو بر سر این امّت نیز خواهد آمد. - 4. کمال الدین : 567 -

**[ترجمه]

«16»

شف، کشف الیقین مِنْ کِتَابِ أَحْمَدَ بْنِ مَرْدَوَیْهِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ جَنْدَلِ بْنِ وَالِقٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ عُلَیْمٍ عَنْ سَلْمَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَیْضاً مِنْ کِتَابِ أَخْطَبِ خُوارِزْمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّیْنَبِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مُرَّةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَاصِمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی الشَّوَارِبِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ سَلْمَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ أَهْلُ حَقٍّ لَا یَشُوبُونَهُ بِبَاطِلٍ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا فَتَنْتَهُ بِالنَّارِ ازْدَادَ جَوْدَةً وَ طِیباً وَ إِمَامُهُمْ هَذَا لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ هُوَ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فِی کِتَابِهِ إِماماً وَ رَحْمَةً وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ بَاطِلٍ لَا یَشُوبُونَهُ بِحَقٍّ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ خَبَثِ الْحَدِیدِ کُلَّمَا فتنتهم (فَتَنْتَهُ) بِالنَّارِ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً وَ إِمَامُهُمْ هَذَا لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ ضَلَالَةٍ مُذَبْذَبِینَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ إِمَامُهُمْ هَذَا لَأَحَدُ الثَّلَاثَةِ قَالَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ الْحَقِّ وَ إِمَامِهِمْ فَقَالَ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ أَمْسَکَ عَنِ الِاثْنَیْنِ فَجَهَدْتُ أَنْ یُسَمِّیَهُمَا فَلَمْ یَفْعَلْ (3).

**[ترجمه]کشف الیقین: نیز از کتاب احمد بن مردویه همین حدیث را از سلمان – رضی الله عنه - نقل کرده است.

همچنین در کتاب أخطب خوارزم از أصبغ بن نباته از سلمان نقل شده که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من، پس از من به سه فرقه تقسیم می­شوند؛ یک فرقه اهل حق­اند و باطل در آن­ها راه نمی­یابد، مثَل آن­ها مانند طلای نابی است که هر چه آن را با آتش بگدازانی، مرغوبیت و خلوصش بیشتر می­شود. پیشوایشان این شخص – از بین این سه - است که او همان است که خداوند در قرآن به پیروی او امر کرده است: «اماماً و رحمة». فرقه دیگر اهل باطل بوده و حق در آن­ها راهی ندارد، مثَل آن­ها مانند آهن فاسدی است که هر چه آن را در آتش گداخته کنید، فساد و تعفن آن بیشترمی­شود. پیشوایشان، این شخص - از بین این سه - می­باشد. و فرقه­ای اهل ضلالت­اند، و متحیرند و نه متمایل به فرقه اول بوده و نه متمایل به فرقه دوم­، و پیشوایشان این شخص - از بین این سه - است. سلمان می­گوید: از ایشان راجع به اهل حق و پیشوایشان پرسیدم؛ ایشان فرمودند: پیشوایشان علی بن ابی­طالب، امام متقین است و از معرفی نام آن دو نفر دیگر خودداری نمودند؛ اصرار کردم که نام آن دو را هم بگویند، ولی نام نبردند. - . الیقین فی إمرة امیرالمؤمنین -

**[ترجمه]

«17»

جا، المجالس للمفید الْمَرَاغِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ

ص: 10


1- معانی الأخبار: 158.
2- کمال الدین: 576 ط مکتبة الصدوق.
3- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین.

الضَّرِیرِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ أَرْقَمَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَقِیلٍ قَالَ:: کُنَّا عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَتَفَرَّقَنَّ هَذِهِ الْأُمَّةُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الْفِرَقَ کُلَّهَا ضَالَّةٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَنِی وَ کَانَ مِنْ شِیعَتِی (1).

**[ترجمه]مجالس المفید: ابوعقیل نقل کرده، روزی نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بودیم، ایشان فرمودند: یقیناً این امت هفتاد و سه فرقه خواهند شد، و سوگند به آن که جانم در دست اوست، همه این فرقه­ها در گمراهی­اند، مگر فرقه­ای که از من پیروی کنند و از شیعیان­ من باشد. - .[2]

امالی المفید : 132 -

**[ترجمه]

«18»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُهَاجِرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ قَالَ: ارْتَدَّ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ وَ نَاسٌ مِنَ الْعَرَبِ لَمَّا مَاتَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نُصَلِّی وَ لَا نُؤَدِّی الزَّکَاةَ فَأَبَی عَلَیْهِمْ أَبُو بَکْرٍ ذَلِکَ وَ قَالَ لَا أَحُلُّ عُقْدَةً عَقَدَهَا رَسُولُ اللَّهِ وَ لَا أَنْقُصُکُمْ شَیْئاً مِمَّا أَخَذَ مِنْکُمْ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَأُجَاهِدَنَّکُمْ وَ لَوْ مَنَعْتُمُونِی عِقَالًا مِمَّا أَخَذَ مِنْکُمْ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَجَاهَدْتُکُمْ عَلَیْهِ ثُمَّ قَرَأَ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ (2) حَتَّی فَرَغَ مِنَ الْآیَةِ فَتَحَصَّنَ الْأَشْعَثُ بْنُ قَیْسٍ هُوَ وَ نَاسٌ مِنْ قَوْمِهِ فِی حِصْنٍ وَ قَالَ الْأَشْعَثُ اجْعَلُوا لِسَبْعِینَ مِنَّا أَمَاناً فَجَعَلَ لَهُمْ وَ نَزَلَ فَعَدَّ سَبْعِینَ وَ لَمْ یُدْخِلْ نَفْسَهُ فِیهِمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ إِنَّهُ لَا أَمَانَ لَکَ إِنَّا قَاتِلُوکَ قَالَ أَ فَلَا أَدُلُّکَ عَلَی خَیْرٍ مِنْ ذَلِکَ تَسْتَعِینُ بِی عَلَی عَدُوِّکَ وَ تُزَوِّجُنِی أُخْتَکَ فَفَعَلَ (3).

أقول: قال السید بن طاوس رحمه الله ذکر العباس بن عبد الرحیم المروزی فی تاریخه لم یلبث الإسلام بعد فوت النبی صلی الله علیه و آله فی طوائف العرب إلا فی أهل المدینة و أهل مکة و أهل الطائف و ارتد سائر الناس ثم قال ارتدت بنو تمیم و الرباب (4)

ص: 11


1- أمالی المفید: 132.
2- آل عمران: 144.
3- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 268- 269.
4- بنو تمیم قبیلة عظیمة من العدنانیة، تنتسب الی تمیم بن مر بن أدّ بن طابخة بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، و لتمیم بطون کثیرة تربو علی عشرین بطنا، و قد وفد عام التسع سبعون أو ثمانون من رؤسائهم علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و خبر وفودهم مذکور فی التواریخ، انظر سیرة ابن هشام ج 2 ص 560، تاریخ الطبریّ ج 3 ص 115، صحیح البخاری ج ٣ ص ٥٢ ، الترمذی الباب ٧٣ من کتاب المناقب. وفی مرقاة المفاتیح ج ٥ ص ٥١٠ ( علی ما فی معجم قبائل العرب ) قال أبوهریرة : مازلت احب بنی تمیم منذ ثلاث سمعت رسول الله یقول فیهم : هم اشد امتی علی الدجال ، قال : وجاءت صدقاتهم فقال (صلی الله علیه و آله) : هذه صدقات قومنا ، وکانت سبیة منهم عند عائشة فقال : أعتقیها فانها من ولد اسماعیل. وأما خبر ردتهم وأنها کیف کانت فسیأتی البحث عن ذلک فی أبواب المطاعن. واما الرباب ، فهم علی ما ذکره ابن خلدون ( ج ٦ ص ٣١٨ ) بنو عبد مناة بن اد بن طابخة وانما سموا الرباب لانهم غمسوا فی الرب أیدیهم فی حلف علی بنی ضبة

و اجتمعوا علی مالک بن نویرة الیربوعی و ارتدت ربیعة کلها و کانت لهم ثلاثة عساکر عسکر بالیمامة مع مسیلمة الکذاب و عسکر مع معرور الشیبانی و فیه بنو شیبان و عامة بکر بن وائل و عسکر مع الحطیم العبدی و ارتد أهل الیمن ارتد الأشعث بن قیس فی کندة و ارتد أهل مأرب مع الأسود العنسی و ارتدت بنو عامر إلا علقمة بن علاثة.

**[ترجمه]امالی الطوسی: ابراهیم نقل کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله – وفات کردند، أشعث بن قیس و عده­ای دیگر مرتد شدند و گفتند که ما نماز می­خوانیم ولی دیگر زکات نمی­دهیم. ابوبکر زیر بار این سخن آن­ها نرفت و گفت که من گره­ای را که پیامبر بسته ­است باز نمی­کنم و چیزی کمتر از آن­چه که پیامبر از شما می­گرفت، کم نمی­کنم و با شما مبارزه می­کنم، و اگر ذره­ای از زکاتی را که پیامبر خدا از شما می­گرفت به من ندهید، با شما خواهم جنگید. سپس این آیه را خواند: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ» {و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست.} - . آل عمران / 144 -

تا پایان آیه. أشعث بن قیس و تعدادی از افراد قبیله­اش در قلعه­ای پناه گرفتند و أشعث گفت: برای هفتاد نفر از ما امان قرار دهید. ابوبکر قبول کرد و آن­ها از قلعه پایین آمدند، اشعث هفتاد نفر شمرد، ولی خودش را در میان آن­ها نشمرد. ابوبکر به او گفت: تو در امان نیستی و ما تو را می­کشیم. أشعث گفت: می­خواهی پیشنهادی بهتری به تو کنم؟ از من در برابر دشمنانت کمک بگیر و در مقابل خواهرت را به عقد من در آور. ابوبکر نیز چنین کرد. - 2. امالی الطوسی 1 : 268-269 -

می­گویم: سید بن طاووس - رحمه الله – می­گوید: عباس بن عبدالرحیم مروزی در تاریخ خود نقل کرده است: پس از وفات پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم - دین اسلام تنها در مدینه، مکه و طایف باقی ماند و سایر مردم مرتد شدند. سپس می­گوید: قبیله بنی­تمیم - 3. بنو تمیم قبیله بزرگی که از شاخه عدنانی بوده و نسب این قبیله به تمیم بن مر بن أدّ بن طابجه بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، می­رسد. تمیم بطون زیادی داشته و بیش از بیست تیره داشته است. در سال نهم هجری، حدود هفتاد یا هشتاد تن از سران این قبیله برای بیعت نزد پیامبر صلی الله علیه و آله جمع شدند و ماجرای اجتماع آن­ها در تواریخ آمده است. به سیره ابن هشام 2 : 56 ، تاریخ طبری 3 : 115 ، صحیح بخاری 3 : 52 و ترمذی باب 73 کتاب المناقب مراجعه کنید. -

و رباب مرتد شدند و به گرد مالک بن نویره یربوعی جمع شدند. قبیله ربیعه نیز که دارای سه لشکر بودند به کلی مرتد شدند؛ لشکری در یمامه با مسیلمه کذّاب، لشکری با معرور شیبانی که متشکل از بنی­شیبان و همه خاندان بکر ­بن وائل بود، و لشکری با حطیم عبدی. علاوه بر این، اهل یمن نیز مرتد شدند و أشعث بن قیس هم در کنده مرتد شد. اهل مأرب نیز با أسود عنسی مرتد شدند، و بنی­عامر هم به جز علقمه بن علاثه، همگی مرتد شدند.

**[ترجمه]

«19»

وَ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِیِّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً (1) بِإِسْنَادِهِ عَنْ ذَاذَانَ أَبِی عُمَرَ قَالَ قَالَ لِی عَلِیٌّ علیه السلام أَبَا عُمَرَ أَ تَدْرِی کَمِ افْتَرَقَتِ الْیَهُودُ قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ افْتَرَقَتْ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی الْهَاوِیَةِ إِلَّا وَاحِدَةً هِیَ نَاجِیَةٌ أَ تَدْرِی عَلَی کَمِ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی قُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ افْتَرَقَتْ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی الْهَاوِیَةِ إِلَّا وَاحِدَةً هِیَ النَّاجِیَةُ أَ تَدْرِی عَلَی کَمْ تَفْتَرِقُ هَذِهِ الْأُمَّةُ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ قَالَ تَفْتَرِقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی الْهَاوِیَةِ إِلَّا وَاحِدَةً هِیَ النَّاجِیَةُ وَ أَنْتَ مِنْهُمْ یَا أَبَا عُمَرَ (2).

ص: 12


1- الأنعام: 159.
2- عمدة ابن بطریق: 241.

**[ترجمه]ابن بطریق - رحمه الله تعالی - از تفسیر ثعلبی در ذیل این سخن خداوند متعال که: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً» {کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند} - . انعام / 159 -

به سند خود از ذاذان أباعمر نقل کرده که: امام علی - علیه السلام - به من فرمودند: ای اباعمر! آیا می­دانی که قوم یهود به چند فرقه تقسیم شدند؟ گفتم: خدا و رسولش بهتر می­دانند. ایشان فرمودند: آن­ها به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که جز یک فرقه که نجات می­یابند، همگی آنها در جهنم هستند. می­دانی که نصاری به چند فرقه تقسیم شدند؟ گفتم: خدا و رسولش بهتر می­دانند. ایشان فرمودند: آن­ها به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که جز یک فرقه که نجات می­یابند، همگی آن­ها در جهنم هستند. می­دانی این امت به چند فرقه تقسیم می­شوند؟ گفتم: خدا بهتر می­داند. فرمودند: این امت به هفتاد و سه فرقه تقسیم می­شوند و جز یک فرقه که نجات می­یابند و تو نیز ای اباعمر از آن­ها خواهی بود، همگی در جهنم هستند. - 2. عمده إبن بطریق : 241 -

**[ترجمه]

«20»

یل، الفضائل لابن شاذان فض، کتاب الروضة بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَأْسُ الْیَهُودِ وَ رَأْسُ النَّصَارَی فَسَلَّمَا وَ جَلَسَا فَقَالَ الْجَمَاعَةُ بِاللَّهِ عَلَیْکَ یَا مَوْلَانَا اسْأَلْهُمْ حَتَّی نَنْظُرَ مَا یَعْمَلُونَ قَالَ علیه السلام لِرَأْسِ الْیَهُودِ یَا أَخَا الْیَهُودِ قَالَ لَبَّیْکَ قَالَ عَلَی کَمِ انْقَسَمَتْ أُمَّةُ نَبِیِّکُمْ قَالَ هُوَ عِنْدِی فِی کِتَابٍ مَکْنُونٍ قَالَ علیه السلام قَاتَلَ اللَّهُ قَوْماً أَنْتَ زَعِیمُهُمْ یُسْأَلُ عَنْ أَمْرِ دِینِهِ فَیَقُولُ هُوَ عِنْدِی فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی رَأْسِ النَّصَارَی وَ قَالَ لَهُ کَمِ انْقَسَمَتْ أُمَّةُ نَبِیِّکُمْ قَالَ عَلَی کَذَا وَ کَذَا فَأَخْطَأَ فَقَالَ علیه السلام لَوْ قُلْتَ مِثْلَ قَوْلِ صَاحِبِکَ لَکَانَ خَیْراً لَکَ مِنْ أَنْ تَقُولَ وَ تُخْطِئَ وَ لَا تَعْلَمُ ثُمَّ أَقْبَلَ علیه السلام عِنْدَ ذَلِکَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا أَعْلَمُ مِنْ أَهْلِ التَّوْرَاةِ بِتَوْرَاتِهِمْ وَ أَعْلَمُ مِنْ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِإِنْجِیلِهِمْ وَ أَعْلَمُ مِنْ أَهْلِ الْقُرْآنِ بِقُرْآنِهِمْ أَنَا أَعْرَفُ کَمِ انْقَسَمَتِ الْأُمَمُ أَخْبَرَنِی بِهِ أَخِی وَ حَبِیبِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ قَالَ افْتَرَقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّهُ وَ افْتَرَقَتِ النَّصَارَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فَإِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیَّهُ وَ سَتَفَرَّقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّبَعَتْ وَصِیِّی وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلَی مَنْکِبِی ثُمَّ قَالَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً حَلَّتْ عُقَدَ الْإِلَهِ فِیکَ وَ وَاحِدَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ هِیَ الَّتِی اتَّخَذَتْ مَحَبَّتَکَ وَ هُمْ شِیعَتُکَ (1).

**[ترجمه]الفضائل، الروضة: سُلیم بن قیس نقل کرده، در مسجد کوفه در محضر علی بن أبی­طالب - علیه السلام - بودم و در حالی که مردم به دور ایشان جمع بودند، رئیس یهودیان و رئیس نصرانیان وارد شدند و سلام کردند و نشستند. مردم گفتند: ای مولای ما! شما را به خدا از آن­ها سؤال کنید تا ببینیم آن­ها چه می­کنند. امام - علیه السلام - به رئیس یهودیان فرمودند: ای برادر یهودی! گفت: بفرمایید. فرمودند: امتِ پیامبرِ شما به چند دسته تقسیم شدند؟ او گفت: جواب این سوال در کتابی نزد من محفوظ است. امام - علیه السلام - فرمودند: خدا بکشد آن­هایی را که تو زعیمشان باشی؛ از او در مورد دینشان بپرسند و او بگوید جوابش در کتابی نزد من محفوظ است. سپس روی به رئیس نصرانیان کرده و به او فرمودند: امتِ پیامبر شما به چند دسته تقسیم شدند؟ گفت: به فلان تعداد دسته. امام - علیه السلام - فرمودند: اگر مانند همراهت جواب می­دادی، بهتر از این بود که سخن بگویی و خطا کنی و ندانی.

سپس امام - علیه السلام - رو به مردم کرده و فرمودند: ای مردم من داناتر از اهل تورات به توراتشان و داناتر از اهل انجیل به انجیلشان و داناتر از اهل قرآن به قرآنشان هستم؛ من می­دانم که امت­ها به چند فرقه تقسیم شدند. برادر و محبوب و نور چشمم، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا آگاه نمود و گفت: یهودیان به هفتاد و یک فرقه تقسیم شدند که هفتاد تای آن­ها در آتش­اند و تنها یک فرقه­اشان که از وصی پیامبرشان پیروی کردند در بهشت­اند، و نصرانیان به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که هفتاد و یک فرقه از آن­ها در آتش­اند و تنها یک فرقه­اشان که از وصی پیامبرشان پیروی کردند در بهشت­اند، و امت من نیز به هفتاد و سه فرقه تقسیم خواهند شد که هفتاد و دو فرقه آن­ها در آتش­اند و یک فرقه در بهشت هستند و آن­ها همان­هایی هستند که از وصی من پیروی کنند و دستشان را بر شانه من زدند.

سپس فرمودند: هفتاد و دو فرقه، عهد معبود در مورد تو را نقض می­کنند و فقط یک فرقه در بهشت خواهند بود؛ همان­هایی که محبت تو را در پیش گرفته­اند که همان شیعیان تو باشند. - . کتاب سلیم مقدمه : 25 -

**[ترجمه]

«21»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا (2) قَالَ أَمَّا

ص: 13


1- کتاب سلیم: المقدّمة ص 25.
2- الزمر: 30.

الَّذِی فِیهِ شُرَکَاءُ مُتَشَاکِسُونَ فُلَانٌ الْأَوَّلُ یُجْمِعُ الْمُتَفَرِّقُونَ وِلَایَتَهُ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَبْرَأُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَأَمَّا رَجُلٌ سَلَمٌ لِرَجُلٍ فَإِنَّهُ الْأَوَّلُ حَقّاً وَ شِیعَتُهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْیَهُودَ تَفَرَّقُوا مِنْ بَعْدِ مُوسَی عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً مِنْهَا فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ تَفَرَّقَتِ النَّصَارَی بَعْدَ عِیسَی عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً فِرْقَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ فِی النَّارِ وَ تَفَرَّقَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا صلی الله علیه و آله عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً تَنْتَحِلُ وَلَایَتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا اثْنَتَا عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنْهَا فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ سِتُّونَ فِرْقَةً مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فِی النَّارِ (1).

**[ترجمه]کافی: ابوخالد کابلی نقل کرده که امام باقر - علیه السلام - فرمودند: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا» {مَثَلی زده است: مردی است که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شرکت دارند [و هر یک او را به کاری می گمارند] و مردی است که تنها فرمان­بر یک مرد است. آیا این دو در مَثَل یکسانند؟} - . زمر / 29 - ، فرمودند: منظور از کسی که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شراکت دارند، فلان اول است که از هم­گسیختگان تحت ولایت اویند و برخی از آنان برخی دیگر را لعنت می­کنند و بعضی از بعضی دیگر تبری می­جویند. و اما مراد از مردی که تنها فرمان­بر یک مرد است، همانا کسی است که به حق اول است و همچنین شیعیان او.

سپس فرمودند: قوم یهود بعد از موسی هفتاد و­ یک فرقه شدند که یک فرقه از آن­ها در بهشت و هفتاد فرقه دیگر در آتش­اند. و نصرانیان بعد از عیسی - علیه السلام - هفتاد و دو فرقه شدند که که یک فرقه از آن­ها در بهشت و هفتاد و یک فرقه دیگر در آتش­اند. و این امت نیز بعد از پیامبرشان - صلی الله علیه و آله - هفتاد و سه فرقه شدند که هفتاد و دو فرقه آن­ها در آتش و یک فرقه در بهشت­ خواهند بود. از میان این هفتاد و سه فرقه، سیزده فرقه مدعی ولایت و دوستی ما هستند که دوازده تای آن­ها در آتش و تنها یکی از آنان در بهشت خو­اهند بود. و در میان دیگران همگی شصت فرقه دیگر در آتش خو­اهند بود. - 1. الکافی 8 : 224 -

**[ترجمه]

«22»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، عَنْ سَلْمَانَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَتَرْکَبُنَّ أُمَّتِی سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْراً لَدَخَلُوا فِیهِ مَعَهُمْ إِنَّ التَّوْرَاةَ وَ الْقُرْآنَ کَتَبَتْهُ یَدٌ وَاحِدَةٌ فِی رَقٍّ وَاحِدٍ بِقَلَمٍ وَاحِدٍ وَ جَرَتِ الْأَمْثَالُ وَ السُّنَنُ سَوَاءً (2) ثُمَّ قَالَ أَبَانٌ قَالَ سُلَیْمٌ وَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَفَرَّقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَةً فِی النَّارِ وَ فِرْقَةٌ فِی الْجَنَّةِ وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ فِرْقَةً مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ تَنْتَحِلُ مَحَبَّتَنَا أَهْلَ الْبَیْتَ وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّةِ وَ اثْنَتَا عَشْرَةَ فِی النَّارِ وَ أَمَّا الْفِرْقَةُ النَّاجِیَةُ الْمَهْدِیَّةُ الْمُؤْمِنَةُ الْمُسْلِمَةُ الْمُوَفَّقَةُ الْمُرْشَدَةُ فَهِیَ الْمُؤْتَمَّةُ بِی الْمُسْلِمَةُ لِأَمْرِی الْمُطِیعَةُ لِی الْمُتَبَرِّئَةُ مِنْ عَدُوِّی الْمُحِبَّةُ لِی الْمُبْغِضَةُ لِعَدُوِّی الَّتِی قَدْ عَرَفَتْ حَقِّی وَ إِمَامَتِی وَ فَرْضَ طَاعَتِی مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ فَلَمْ تَرْتَدَّ وَ لَمْ تَشُکَّ لِمَا قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ فِی قَلْبِهَا مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّنَا وَ عَرَّفَهَا مِنْ فَضْلِنَا وَ أَلْهَمَهَا وَ أَخَذَ بِنَوَاصِیهَا فَأَدْخَلَهَا فِی شِیعَتِنَا حَتَّی اطْمَأَنَّتْ

ص: 14


1- الکافی ج 8 ص 224.
2- کتاب سلیم: 93.

قُلُوبُهَا وَ اسْتَیْقَنَتْ یَقِیناً لَا یُخَالِطُهُ شَکٌّ أَنِّی أَنَا وَ أَوْصِیَائِی بَعْدِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هُدَاةٌ مُهْتَدُونَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ فِی آیٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ کَثِیرَةٍ وَ طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ وَ خُزَّانَهُ عَلَی عِلْمِهِ وَ مَعَادِنَ حُکْمِهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یُفَارِقُنَا حَتَّی نَرِدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَوْضَهُ کَمَا قَالَ: وَ تِلْکَ الْفِرْقَةُ الْوَاحِدَةُ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً هِیَ النَّاجِیَةُ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ جَمِیعِ الْفِتَنِ وَ الضَّلَالاتِ وَ الشُّبُهَاتِ هُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَقّاً هُمْ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ جَمِیعُ تِلْکَ الْفِرَقِ الِاثْنَتَیْنِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً هُمُ الْمُتَدَیِّنُونَ بِغَیْرِ الْحَقِّ النَّاصِرُونَ دِینَ الشَّیْطَانِ الْآخِذُونَ عَنْ إِبْلِیسَ وَ أَوْلِیَائِهِ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ وَ أَعْدَاءُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِسَابٍ بَرَءُوا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ وَ کَفَرُوا بِهِ وَ عَبَدُوا غَیْرَ اللَّهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً یَقُولُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ یَحْلِفُونَ لِلَّهِ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ قَالَ قِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ رَأَیْتَ مَنْ قَدْ وَقَفَ فَلَمْ یَأْتَمَّ بِکُمْ وَ لَمْ یُضَادَّکُمْ وَ لَمْ یَنْصِبْ لَکُمْ وَ لَمْ یَتَوَلَّکُمْ وَ لَمْ یَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ قَالَ لَا أَدْرِی وَ هُوَ صَادِقٌ قَالَ لَیْسَ أُولَئِکَ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً إِنَّمَا عَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَةً الْبَاغِینَ النَّصَّابِینَ الَّذِینَ قَدْ شَهَرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ دَعَوْا إِلَی دِینِهِمْ فَفِرْقَةٌ وَاحِدَةٌ مِنْهَا تَدِینُ بِدِینِ الرَّحْمَنِ وَ اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ تَدِینُ بِدِینِ الشَّیْطَانِ وَ تَتَوَلَّی عَلَی قَبُولِهَا وَ تَتَبَرَّأُ مِمَّنْ خَالَفَهَا فَأَمَّا مَنْ وَحَّدَ اللَّهَ وَ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلَایَتَنَا وَ لَا ضَلَالَةَ عَدُوِّنَا وَ لَمْ یَنْصِبْ شَیْئاً وَ لَمْ یُحِلَّ وَ لَمْ یُحَرِّمْ وَ أَخَذَ بِجَمِیعِ مَا لَیْسَ بَیْنَ الْمُخْتَلِفِینَ مِنَ الْأُمَّةِ خِلَافٌ فِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِهِ أَوْ نَهَی عَنْهُ وَ کَفَّ عَمَّا بَیْنَ الْمُخْتَلِفِینَ مِنَ الْأُمَّةِ خِلَافٌ فِی أَنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِهِ أَوْ نَهَی عَنْهُ فَلَمْ یَنْصِبْ شَیْئاً وَ لَمْ یُحَلِّلْ وَ لَمْ یُحَرِّمْ وَ لَا یَعْلَمُ وَ رَدَّ عِلْمَ مَا أَشْکَلَ عَلَیْهِ إِلَی اللَّهِ فَهَذَا نَاجٍ وَ هَذِهِ الطَّبَقَةُ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ بَیْنَ الْمُشْرِکِینَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ وَ جُلُّهُمْ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْحِسَابِ وَ الْمَوَازِینِ

ص: 15

وَ الْأَعْرَافِ وَ الْجَهَنَّمِیُّونَ الَّذِینَ یَشْفَعُ لَهُمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ یُخْرَجُونَ مِنَ النَّارِ فَیُسَمَّوْنَ الْجَهَنَّمِیِّینَ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیُنْجَوْنَ وَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ ... بِغَیْرِ حِسابٍ وَ إِنَّمَا الْحِسَابُ عَلَی أَهْلِ هَذِهِ الصِّفَاتِ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُقْتَرِفَةِ وَ الَّذِینَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الَّذِینَ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةَ الْکُفْرِ وَ الشِّرْکِ وَ لَا یُحْسِنُونَ أَنْ یَنْصِبُوا وَ لَا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا إِلَی أَنْ یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ عَارِفِینَ فَهُمْ أَصْحابُ الْأَعْرافِ وَ هَؤُلَاءِ کُلُّهُمْ لِلَّهِ فِیهِمُ الْمَشِیَّةُ إِنْ أَدْخَلَ أَحَدَهُمُ النَّارَ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ الْمُؤْمِنُ الْعَارِفُ الدَّاعِی قَالَ لَا قُلْتُ أَ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قُلْتُ أَ یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا کَافِرٌ أَوْ مُشْرِکٌ قَالَ لَا یَدْخُلُ النَّارَ إِلَّا کَافِرٌ إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ قُلْتُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ مُؤْمِناً عَارِفاً بِإِمَامِهِ مُطِیعاً لَهُ أَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ هُوَ قَالَ نَعَمْ إِذَا لَقِیَ اللَّهَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ قُلْتُ فَمَنْ لَقِیَ اللَّهَ مِنْهُمْ عَلَی الْکَبَائِرِ قَالَ هُوَ فِی مَشِیَّتِهِ إِنْ عَذَّبَهُ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ تَجَاوَزَ عَنْهُ فَبِرَحْمَتِهِ قُلْتُ فَیُدْخِلُهُ النَّارَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ قَالَ نَعَمْ بِذَنْبِهِ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ عَنَی أَنَّهُ لَهُمْ وَلِیٌّ وَ أَنَّهُ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ وَ الَّذِینَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ (1).

وَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ وَ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ یَقُولُونَ إِنَّا لَقُعُودٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مَعَنَا غَیْرُنَا إِذَا رَهْطٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ کُلُّهُمْ بَدْرِیُّونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَفْتَرِقُ أُمَّتِی بَعْدِی ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ عَلَی الْحَقِّ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الذَّهَبِ کُلَّمَا سَبَکْتَهُ عَلَی النَّارِ ازْدَادَ طِیباً وَ جَوْدَةً إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ أَهْلُ بَاطِلٍ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الْحَدِیدِ کُلَّمَا أَدْخَلْتَهُ النَّارَ ازْدَادَ خَبَثاً وَ نَتْناً إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ

ص: 16


1- کتاب سلیم: 96- 98.

الثَّلَاثَةِ وَ فِرْقَةٌ مُذَبْذَبِینَ ضُلَّالًا لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ إِمَامُهُمْ هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ فَسَأَلْتُهُمْ عَنِ الثَّلَاثَةِ فَقَالُوا إِمَامُ الْحَقِّ وَ الْهُدَی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ سَعْدٌ (1) إِمَامُ الْمُذَبْذَبِینَ وَ حَرَصْتُ أَنْ یُسَمُّوا لِیَ الثَّالِثَ فَأَبَوْا عَلَیَّ وَ عَرَّضُوا لِی حَتَّی عَرَفْتُ مَنْ یَعْنُونَ (2).

**[ترجمه]می­گویم: در کتاب سلیم بن قیس روایتی را از سلمان یافتم که امیر المؤمنین - علیه السلام - فرمودند: از پیامبر - صلی الله علیه و آله - شنیدم که فرمود: امت من مو به مو و وجب به وجب و ذراع به ذراع، قدم به قدم، همان راهی را خواهند رفت که قوم بنی­اسرائیل در آن رفتند؛ حتی اگر آن­ها به سوراخی وارد شده باشند، امت من نیز وارد خواهند شد. تورات و قرآن را یک دست، بر ورقی یکسان و با یک قلم به نگارش در آورده است و مثَل­ها و سنت­ها به یک شیوه جاریست. - . کتاب سلیم : 93 -

سپس أبان می­گوید: و سلیم نقل کرده، از علی بن أبی­طالب علیه السلام شنیدم که فرمودند: امت اسلام به هفتاد و سه دسته تقسیم خواهند شد که هفتاد و دو دسته در آتش و یک دسته در بهشت­اند. از میان آن­ها سیزده فرقه مدعی محبت ما اهل بیت می­شوند که فقط یک فرقه در بهشت خواهند بود و دوازده تای دیگر در آتش­اند. و آن یک گروه که نجات­یافته و هدایت­شده و مؤمن و مسلمان و موفق و رشیدیافته­اند، آنانی هستند که به من اقتدا می­کنند و تسلیم امر من و مطیع فرمان من­اند و از دشمنم تبری می­جویند و نسبت به من محبت و نسبت به دشمن من بغض می­ورزند، همان­ها که حق من و امامتم را شناخته­اند و برطبق کتاب خدا و سنت پیامبرش اطاعت از من را واجب می­شمرند و لحظه­ای مردد نشده­اند و شک نورزیده­اند؛ زیرا خداوند دل آن­ها را از معرفت حق ما نورانی ساخته، و فضل ما را به آنان شناسانده و الهام کرده، و پیشانی آنان را گرفته و در زمره شیعه ما داخل کرده است، طوری که دل­هایشان اطمینان یافته و به یقنی بی­شائبه از شک رسیده­اند که من و جانشینان بعد از من تا روز قیامت، هدایت­گر و هدایت یافته خواهیم بود؛ ما کسانی هستیم که خداوند در آیات زیادی از قرآن ما را قرین خود و پیامبرش قرار داده و پاک گردانده و معصوم نموده و گواهان بر خلق خود و حجتش در زمین و خزانه­داران علمش و معادن حکمتش و مفسران وحیش قرار داده است. ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است و نه ما هرگز از آن جدا می­شویم و نه آن از ما جدا می­شود، تا زمانی که در حوض، به محضر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وارد شویم. همان­طور که ایشان فرمودند: تنها آن یک فرقه از میان هفتاد و سه فرقه از آتش و همه فتنه­ها و گمراهی­ها و شبهات نجات خواهد یافت، آنانند که حقیقتاً اهل بهشت هستند و بدون محاسبه­ وارد آن می­شوند، و همه هفتاد و دو فرقه دیگر به چیزی جز حق گرویده­اند و یاوران دین شیطان و پیروان ابلیس و دوست­داران اویند و دشمنان خدا و رسولش و دشمنان مؤمنین هستند و بدون محاسبه­ وارد آتش می­شوند. اینان از خدا و رسولش برائت جسته و به خداوند شرک ورزیده­اند و کافر شده­اند و بدون این­که خود بدانند غیر خدا را عبادت کرده­اند و گمان می­کنند که کار نیک انجام می­دهند. در روز قیامت می­گویند: «وَ اللّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ» {به خدا پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم} - . انعام / 23 - و به خدا سوگند می­خورند «کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُون» {همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حقّ به جانب آنهاست. آگاه باش که آنان همان دروغگویانند.} - . مجادله / 18 -

گفتند: ای امیرالمؤمنین! از نظر شما حال کسی که توقف کرده و به شما اقتدا نکرده، و با شما مخالفت هم نورزیده و ناصب نبوده و تحت ولایت شما نبوده و از دشمنانتان برائت نجسته و بگوید نمی­دانم و راست هم بگوید، چگونه است؟ فرمودند: آنان جزء آن هفتاد و سه فرقه نیستند. منظور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از هفتاد و سه فرقه، ستمگران و دشمنانی هستند که خود را مشهور ساخته­اند و [مردم] را به دین خود فرا می­خوانند، که یک فرقه از آن­ها بر دین خداوند رحمان­اند و هفتاد و دو فرقه دیگر بر دین شیطان، و به پذیرش آن متعهد می­شوند و از کسانی که با آن­ ها مخالفت ورزند، بیزاری می­جویند. و اما کسی که خداوند را یگانه بداند و به رسولش - صلی الله علیه و آله - ایمان آورد و ولایت ما را نشناخته باشد و از گمراهی دشمنان ما آگاه نباشد و چیز دیگری را نپرستد و از پیش خود چیزی را حلال و حرام نکند و هر چیزی را که اهل حل و عقد این امت در آن اختلاف دارند که آیا خداوند به آن امر کرده است یا نه، انجام دهد [و از هر چیزی که اهل حل و عقد این امت در آن اختلاف دارند که آیا خداوند از آن نهی کرده است یا نه، خودداری کند] و غیر خدا را نپرستد و و اگر نمی­داند چیزی را حلال و حرام نکند و علم آن­چه را که برایش مشکل است به خدا واگذار نماید، از اهل نجات است و چنین طبقه­ای در میان مؤمنان و مشرکان، بیشترین افراد را تشکیل می­دهند و اینان همان اهل حساب و موازین و أعراف و جهنمیانی هستند که پیامبران و ملائکه و مومنان برای آن­ها شفاعت می­کنند و از آتش خارج می­شوند و از جهنمی­ها اوج می­گیرند. اما مؤمنان، نجات می­یابند و بدون محاسبه وارد بهشت می­شوند. حساب و کتاب تنها در مورد کسانی است که چنین اوصافی دارند، حال چه در میان مؤمنان باشند چه در میان مشرکان، یا از مؤلفة قلوبهم، یا از مال­اندوزان، و یا از کسانی که عملی صالح را با عملی بد درآمیخته اند، و یا از مستضعفانی که چاره ­ای نداشته­اند و راهی برای هدایت نیافته­اند و ناگزیر از کفر و شرک بوده­اند و نمی­توانسته­اند عبادت کنند و به راهی هدایت نشده­اند که مؤمن و اهل معرفت شوند. اینان هستند که اصحاب أعراف هستند و همه آن­ها مشمول خواست خداوند هستند و اگر خداوند یکی از آن­ها را وارد آتش کند، به جهت گناه اوست و اگر از او درگذرد، به جهت رحمتش می­باشد.

گفتم: آیا انسان مؤمن و عارف و دعوت­گر [به راه حق] نیز وارد آتش می­شود؟ فرمودند: نه. گفتم: آیا کسی که امام خود را نمی­شناسد، وارد بهشت می­شود؟ فرمودند: نه، مگر این­که خدا بخواهد. گفتم: آیا غیر از کافران و مشرکان، کسی وارد آتش می­شود؟ فرمودند: تنها کافران وارد آتش می­شوند، مگر کسی که خدا بخواهد کس دیگری غیر از آن­ها هم وارد شود. گفتم: پس آیا اگر کسی در حالی که مؤمن است و عارف به امام خویش و مطیع اوست خدا را ملاقات ­کند، از اهل بهشت خواهد بود؟ فرمودند: آری اگر آن فرد در آن زمان که خدا را ملاقات می­کند مؤمن باشد، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»{کسانی که به خدا ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند.} - . بقره / 25 - ، «الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»{همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند.} - . یونس / 63 - ، «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ»{کسانی که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده اند.} - . أنعام / 82 - . گفتم: اگر یکی از مؤمنان در حالی که گناهان کبیره­ای دارد خدا را ملاقات کند، چه حالی خواهد داشت؟ فرمودند: به خواست خداوند بستگی دارد؛ اگر عذابس کند، به جهت گناهانش است و اگر از او درگذرد، به جهت رحمتش است. گفتم: یعنی ممکن است با این که مؤمن است، او را داخل آتش کند؟ فرمودند: آری، به جهت گناهانش؛ زیرا او در زمره مؤمنانی نیست که خداوند ولی آن­هاست و هیچ ترس و اندوهی بر آن­ها نخواهد بود، آن­ها مؤمنانی هستند که تقوا پیشه می­کنند و عمل صالح انجام می­دهند و ایمان خویش را به ظلم آلوده نمی­سازند. - 3. کتاب سلیم : 96 - 98 -

ابان از سلیم نقل کرده، از ابوذر و سلمان و مقداد شنیدم که می­گفتند: ما نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودیم و کسی غیر از ما آن­جا نبود. یک­باره گروهی از مهاجران، که همه از شرکت­کنندگان در جنگ بدر بودند آمدند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امت من پس از من، به سه گروه تقسیم می­شوند؛ یک گروه از آنان بر حق­اند و مثَل آن­ها چون طلا است که هرگاه آن را در آتش ذوب کنی، بر نیکویی و مرغوبیت آن افزوده می­شود، پیشوای این گروه یکی از سه نفر است. گروه دیگر اهل باطل­اند و مانند آهنی هستند که هرگاه آن را در آتش قرار دهی، تباهی و فساد آن بیشتر می­شود، پیشوایشان یکی از سه نفر است. و گروه دیگری در نوسان­ و گمراهی­اند؛ نه با این گروه هستنند و نه با آن گروه، پیشوایشان یکی از سه نفر است. از ایشان در باره آن سه نفر پرسیدم؛ فرمودند: پیشوای حق و هدایت علی بن ابی­طالب است، و سعد - 4. مراد سعد بن أبی الوقاص است که کناره گرفت و عزلت اختیار کرد و نه با علی - علیه السلام - همراهی نمود و نه با مخالفین ایشان از اصحاب جمل و صفین. از این­جا معلوم می­شود که منظور از شخص سوم معاویة بن أبی­سفیان است. - پیشوای گروه در نوسان است. اصرار نمودم نام سومی را هم بگویند، ولی خودداری نمودند و به گونه­ای کنایه­وار گفتند که فهمیدم مقصودشان کیست. - . کتاب سلیم بن قیس : 227 -

**[ترجمه]

«23»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاذٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عَدِیٍّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَقُولُونَ إِنَّ رَحِمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَشْفَعُ (3) یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِنِّی أَیُّهَا النَّاسُ فَرَطُکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُمْ قَالَ الرَّجُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبُ فَقَدْ عَرَفْتُهُ وَ لَکِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ بَعْدِی ذَاتَ الشِّمَالِ وَ ارْتَدَدْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمُ الْقَهْقَرَی (4).

**[ترجمه]الأمالی الطوسی: أبوسعید خدری از پدرش نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر بالای منبر فرمودند: عده­ای را چه می­شود که می­گویند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نمی­توانند در روز قیامت شفاعت کنند!؟ - . در یکی نسخه­ها به جای \\"شفاعت نمی­کنند\\"، \\"نفعی نمی­برند\\" آمده است. - بلی، به خدا سوگند که رشته خویشاوندان من در دنیا و آخرت به هم پیوسته است، و ای مردم! بدانید که در روز قیامت من پیش­قدم شما بر حوض خواهم بود. زمانی که شما بیایید، مردی بگوید: ای رسول خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و من به او می­گویم این­که که هستی را شناختم، اما شما بعد از من طرف چپ را در پیش گرفتید و به سوی پیشینیان خود عقب­گرد کردید. - .[4]امالی الطوسی : 92 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فیه أنا فرطکم علی الحوض أی متقدمکم إلیه یقال فرط یفرط فهو فارط و فرط إذا تقدم و سبق القوم لیرتاد لهم الماء و یهیئ لهم الدلاء و الأرشیة.

**[ترجمه]جزری می­نویسد: منظور از «أنا فَرَطُکم علی الحوض» یعنی من زودتر از شما بر آن وارد می­شوم. گفته می­شود: \\"فرَط یفرُط، فهو فارط\\" و فرط یعنی جلوتر و زودتر از سایرین برود تا وضعیت آب را بررسی کند و دلو و ریسمان را آماده کند.

**[ترجمه]

«24»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَ تَزْعُمُونَ أَنَّ رَحِمَ نَبِیِّ اللَّهِ لَا یَشْفَعُ قَوْمَهُ یَوْمَ

ص: 17


1- یرید سعد بن أبی وقاص حیث تنحی و اعتزل عن أن یکون مع علیّ علیه السلام أو مع من خالفه من أصحاب الجمل و صفّین، و من ذلک یظهر أن الرجل الثالث هو معاویة بن ابی سفیان.
2- کتاب سلیم بن قیس: 227.
3- لا ینفع خ ل و هکذا فیما یأتی.
4- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 92.

الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُ قَامَ رِجَالٌ یَقُولُونَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمْ أَحْدَثْتُمْ بَعْدِی وَ ارْتَدَدْتُمُ الْقَهْقَرَی (1).

**[ترجمه]الأمالی: أبوسعید خدری از پدرش نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند:آیا فکر می­کنید که خویشاوندان پیامبر خدا در روز قیامت قومشان را شفاعت نمی­کنند!؟ بلی، به خدا سوگند که رشته خویشاوندان من در دنیا و آخرت به هم پیوسته است. سپس فرمودند: ای مردم! من زودتر از شما بر حوض وارد می­شوم، وقتی وارد بر حوض شوم، مردانی بر می­خیزند و می­گویند: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری می­گوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری می­گوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم. و من می­گویم: این­که که هستید را شناختم، اما شما بعد از من بدعت نهادید و به گذشته خود بازگشتید. - . أمالی الطوسی 1 : 275 ، أمالی المفید : 202 -

**[ترجمه]

«25»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ مُجَاهِدِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ مُجَالِدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ خَیْرِ بْنِ نَوْفٍ أَبِی الْوَدَّاکِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ وَ اللَّهِ مَا یَأْتِی عَلَیْنَا عَامٌ إِلَّا وَ هُوَ شَرٌّ مِنَ الْمَاضِی وَ لَا أَمِیرٌ إِلَّا وَ هُوَ شَرٌّ مِمَّنْ کَانَ قَبْلَهُ فَقَالَ أَبُو سَعِیدٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا تَقُولُ وَ لَکِنْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا یَزَالُ بِکُمُ الْأَمْرُ حَتَّی یُولَدَ فِی الْفِتْنَةِ وَ الْجَوْرِ مَنْ لَا یُعْرَفُ عَدَدُهَا حَتَّی تُمْلَأَ الْأَرْضُ جَوْراً فَلَا یَقْدِرُ أَحَدٌ یَقُولُ اللَّهَ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلًا مِنِّی وَ مِنْ عِتْرَتِی فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا کَمَا مَلَأَهَا مَنْ کَانَ قَبْلَهُ جَوْراً وَ یُخْرِجُ لَهُ الْأَرْضُ أَفْلَاذَ کَبِدِهَا وَ یَحْثُو الْمَالَ حَثْواً وَ لَا یَعُدُّهُ عَدّاً وَ ذَلِکَ حِینَ یَضْرِبُ الْإِسْلَامُ بِجِرَانِهِ (2).

**[ترجمه]الأمالی: خیر بن نوف أبی­الوداک نقل کرده، به ابوسعید خدری گفتم: به خدا سوگند هر سالی بر ما می­گذرد، بدتر از سال قبلش می­شود و هر فرمان­روایی که بر ما مسلط می­شود بدتر از فرمان­روای قبلی است. ابوسعید گفت: مانند همین­که را که می­گویی را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز شنیدم، و این را هم از از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: همواره وضع­تان بدین گونه پیش خواهد رفت، تا جایی ­که آن­هایی که در فتنه و ستم متولد می­شوند، تعداد فتنه­ها را ندانند و تا جایی ­که زمین چنان پر از ستم شود که کسی قادر به گفتن کلمه «الله» نباشد. آن­گاه است که خداوند عزّ و جلّ مردی از من و خاندان من بر می­انگیزد، و او چنان زمین را با عدل پر می­کند که کسی که پیش از او با ستم پر کرده بود و زمین پاره­های جگر خود را برای او بیرون می­آورد و چنان ثروت می­پراکند که قابل شمارش نیست، و این در زمانی خواهد بود که اسلام استقرار یافته است. - . امالی الطوسی 2 : 126 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فی أشراط الساعة و تقی ء الأرض أفلاذ کبدها أی تخرج کنوزها المدفونة فیها و هو استعارة و الأفلاذ جمع فلذ و الفلذ جمع فلذة و هی القطعة المقطوعة طولا و الحثو رمی التراب و نحوه و هو کنایة عن کثرة العطاء و قال فی النهایة و منه حتی ضرب الحق بجرانه أی قر قراره و استقام کما أن البعیر إذا برک و استراح مد عنقه علی الأرض.

**[ترجمه]مؤلف النهایة در بخش حوادث قبل از قیامت می­نویسد: پاره­های جگر خود را بالا می­آورد، یعنی گنج های نهفته در دل­ خود را بیرون می­آورد. \\"أفلاذ\\" جمع \\"فلذة\\" و به معنای قطعه­ای است که به درازا بریده شده ­باشد. \\"حثو\\" در لغت به معنای پاشیدن خاک است و کنایه از عطای زیاد است. در النهایة می­نویسد: \\"حتی ضرب الحق بِجِرانه\\" یعنی به آرامش و قرار برسد و مستحکم شود، همان­طور که شتر هنگامی که زانو می­زند و استراحت می­کند، گردن خود را بر زمین می­گسترد.

**[ترجمه]

«26»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ نَصْرٍ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سُئِلَ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِ النَّبِیِّ ص

ص: 18


1- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 275. أمالی المفید ص 202 بهذا الاسناد.
2- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 126.

أَصْحَابِی کَالنُّجُومِ بِأَیِّهِمُ اقْتَدَیْتُمُ اهْتَدَیْتُمْ (1) وَ عَنْ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله دَعُوا لِی أَصْحَابِی فَقَالَ هَذَا صَحِیحٌ یُرِیدُ مَنْ لَمْ یُغَیِّرْ بَعْدَهُ وَ لَمْ یُبَدِّلْ قِیلَ وَ کَیْفَ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ قَدْ غَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا قَالَ لِمَا یَرْوُونَهُ مِنْ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ لَیُذَادَنَّ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ غَرَائِبُ الْإِبِلِ عَنِ الْمَاءِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ لِی إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ بُعْداً لَهُمْ وَ سُحْقاً أَ فَتَرَی هَذَا لِمَنْ لَمْ یُغَیِّرْ وَ لَمْ یُبَدِّلْ (2).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: موسی بن نصر رازی از پدرش نقل کرده، از امام رضا - علیه السلام - درباره این فرمایش پیامبر - صلی الله علیه و آله - که: \\"اصحاب من همانند ستارگانند؛ به هر کدام از آن­ها اقتدا کنید، رستگار می­شوید\\" و این فرمایش ایشان - صلی الله علیه و آله - : \\"اصحابم را بگویید بیایند\\"، سؤال شد؛ امام فرمودند: این درست است، ولی منظور آن اصحابی است که بعد از ایشان تغییر ندادند و جابه­جا نکردند. گفته شد: از کجا معلوم که آن­ها تغییر دادند و جابه­جا کردند؟ امام فرمود: به جهت روایتی که نقل کرده­اند که ایشان - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: \\"همانا مردانی از اصحاب من در روز قیامت از حوض رانده می­شوند، همان طور که شترانِ غریبه از آب رانده می­شوند. در آن زمان من می­گویم: خدایا اینان اصحاب من هستند، اینان اصحاب من هستند. به من خطاب می­شود: تو نمی­دانی پس از تو چه کردند. آن­گاه آن­ها را از جانب چپ می­برند و من می­گویم: از رحمت خدا دور باشند و مرگ بر آنان باد!\\" به نظر شما آیا این سخن مربوط به کسی که تغییر نداده و جابه­جا نکرده است!؟ - . عیون الأخبار 2 : 87 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فی الحدیث فلیذادن رجال عن حوضی أی لیطردن.

ص: 19


1- قال الشیخ فی تلخیص الشافی ج 2 ص 248: «و أمّا الکلام فی قوله: «أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم» ... لنا أن نقول: لو کان الخبر صحیحا لوجب بذلک عصمة کل واحد من الصحابة، و لیس ذلک بقول لاحد، لان فیهم من ظهر فسقه و عناده و خروجه علی الجماعة، علی أن هذا الخبر معارض بما روی عن النبیّ من قوله: «انکم تحشرون إلی اللّه یوم القیامة حفاة عراة، و انه سیجاء برجال من أمتی و یؤخذ بهم ذات الشمال فأقول یا ربّ اصحابی؟ فیقال : انک لا تدری ما أحدثوا بعدک ، انهم لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم منذ فارفنهم » أقول: : راجع صحیح البخاری تفسیر سورة الانبیاء ٢ و ٥ و ١٤ ، الباب ٤٥ و ٥٣ من کتاب الرقاق والباب الاول من کتاب الفتن ، صحیح مسلم الباب ٣٧ من کتاب الطهارة ، الباب ٥٣من کتاب الصلاة ، الباب ٢٩ و ٣٢ و ٤٠ من کتاب الفضائل ، الباب ٥٨ من کتاب الجنة ، سنن الترمذی ، الباب ٣ من کتاب القیامة وهکذا تفسیر سورة الانبیاء ٤ ، سنن النسائی الباب ٢١ من کتاب الافتتاح ، الباب ١١٩ من کتاب الجنائز والباب ٥٠ و ٥٢ من کتاب الحج ، سنن ابن ماجة الباب ٤٠ و ٧٦ من کتاب المناسک ، سنن الدارمی الباب ١٨ من کتاب المناسک. موطا مالک الباب ٣٢ من کتاب الجهاد ، مسند ابن حنبل ج ١ ص ٣٩ و ٥٠ ج ٣ ص ٢٨ و ١٠٢ ج ٤ ص ٣٩٦ ج ٥ ص ٤٨ و ٣٨٨ و ٤١٢.
2- عیون الأخبار ج 2 ص 87.

**[ترجمه]در النهایة می­گوید: \\"لَیُذادنّ رِجالٌ عن حوضی\\"، یعنی رانده می­شوند.

**[ترجمه]

«27»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ تَزْعُمُ أَنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ حَیْثُ اجْتَمَعَ لَهَا النَّاسُ کَانَتْ رِضًا لِلَّهِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتِنَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَا یَقْرَءُونَ کِتَابَ اللَّهِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (1) الْآیَةَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یُفَسِّرُونَ هَذَا عَلَی وَجْهٍ آخَرَ قَالَ فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْأُمَمِ أَنَّهُمُ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ حِینَ قَالَ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ إِلَی قَوْلِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (2) الْآیَةَ فَفِی هَذَا مَا یُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَی أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: عمرو بن أبی­المقدام از پدرش نقل کرده، به حضرت باقر - علیه السلام - عرض کردم: عامه مردم بر این باورند که از آن­جایی مردم در بیعت با ابوبکر اجتماع کردند، این بیعت مورد رضایت خدا بوده و خداوند امت محمد را بعد از او هیچ­گاه مورد آزمایش قرار نداده است. حضرت باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر آن­ها قرآن نمی­خوانند!؟ مگر خداوند نمی­فرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ»{و محمد، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟} - . آل عمران / 144 - !؟

به ایشان عرض کردم: آن­ها این آیه را طور دیگری تفسیر می­کنند. ایشان فرمودند: آیا خداوند در قرآن از امت­های پیشین خبر نداده که بعد از این­که نشانه­های روشن بر آن­ها فرستاده شده بود، باز هم دچار اختلاف شدند؟ آن­جا که می­فرماید: «وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» {و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم.} - . بقره / 253 - تا آن­جا که می­فرماید:«فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَر» {پس، بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند.} - . همان - از این آیه می­توان استدلال نمود که اصحاب محمد - علیه الصلاة و السلام - پس از ایشان دچار اختلاف شدند؛ عده­ای ایمان آورده و عده­ای دیگر کفر ­ورزیدند. - [3]. تفسیر العیاشی 1 : 200 -

**[ترجمه]

بیان

الآیة هکذا تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ و الاستدلال بها من وجهین الأول شمولها لأمة نبینا صلی الله علیه و آله.

و الثانی بانضمام ما تواتر عن النبی صلی الله علیه و آله أن کل ما وقع فی الأمم السالفة یقع فی هذه الأمة و یحتمل أیضا أن یکون الغرض دفع الاستبعاد عن وقوعه فی تلک الأمة کما هو ظاهر الخبر.

**[ترجمه]آیه فوق به صورت کامل این گونه است: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ. {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم. از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم و اگر خدا می خواست، کسانی که پس از آنان بودند، بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد، به کشتار یکدیگر نمی پرداختند، ولی با هم اختلاف کردند پس، بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند، و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند، ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد.} و استدلال به آن به دو وجه ممکن است:

وجه اول: آیه شامل امت پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - نیز می­شود.

وجه دوم: به انضمام این حدیث متواتر از پیامبر - صلی الله علیه و آله - که هر اتفاقی بر سر امت­های گذشته آمده، بر سر این امت نیز واقع می­شود. و محتمل است مقصود این باشد که بعید نیست آن اتفاقات، در این امت نیز واقع شود؛ چنان­چه از ظاهر روایت چنین برداشت می­شود .

**[ترجمه]

«28»

شی، تفسیر العیاشی عَبْدُ الصَّمَدِ بْنُ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تَدْرُونَ مَاتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوْ قُتِلَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ فَسُمَ

ص: 20


1- آل عمران: 144.
2- البقرة: 253.
3- تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 200.

قَبْلَ الْمَوْتِ إِنَّهُمَا سَمَّتَاهُ فَقُلْنَا إِنَّهُمَا وَ أَبَوَیْهِمَا شَرُّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: عبدالصمد بن بشیر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: آیا می­دانید که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، یا کشته شدند؟ خداوند می­فرماید: «أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» {آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟} - . آل عمران/144 - ؛ ایشان قبل از مرگ مسموم شدند، آن دو نفر ایشان را مسموم کردند. گفتیم: پس آن دو و پدر و مادرشان بدترین مخلوقات خداوند هستند. - 2. تفسیر العیاشی 1 :200 -

**[ترجمه]

«29»

شی، تفسیر العیاشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْمُنْذِرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ الْقَتْلُ أَمِ الْمَوْتُ قَالَ یَعْنِی أَصْحَابَهُ الَّذِینَ فَعَلُوا مَا فَعَلُوا (2).

ص: 21


1- المصدر نفسه، و ضمیر التثنیة کنایة عن المرأتین اللتین یقول اللّه عزّ و جلّ فیهما:: « ان تتوبا إلی الله _ فقد صغت قلوبکما _ وان تظاهرا علیه فان الله هو مولاه وجبریل وصالح المؤمنین ».
2- تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 200، و السؤال وقع عن أنّه صلی الله علیه و آله هل قتل بالسم، أو مات کما یموت الإنسان حتف أنفه، فأعرض عن سؤاله و أجابه بما هو أهم بالنسبة الی السائل، و هو أن کلامه تعالی: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» و ان کان تقریبا لجل المهاجرین و الأنصار الذین فروا عن المشرکین یوم أحد و کادوا أن ینقلبوا علی أعقابهم الی جاهلیتهم الأولی، حیث زعموا أن رسول اللّه قد قتل لکن السورة لما کانت نازلة بعد مقفل رسول اللّه من أحد سالما فلا ترید الآیة الکریمة الا أن تقرعهم بما فی قلوبهم من الضعف و المرض و تبحث عما فی نفوسهم بأنّه هل الایمان نفذ فی أعماق روحکم، أو أنکم تتلقونه بألسنتکم ظاهرا و تقولون فی قلوبکم باطنا: هل لنا من الامر من شی ء»؟ فهل أنتم بحیث اذاحدث حادث فقتل رسول الله أو مات کما مات سائر أنبیاء الله المرسلین ترجعون علی أعقابکم القهقری؟ فاعلموا انه من ینقلب حین وفاة رسول الله علی عقبیه وأحیا سنة الجاهلیة الاولی فلن یضر الله شیئا ، فان الله حافظ دینه « انا نحن نزلنا الذکر وانا له لحافظون » وسیجزی الله الشاکرین لنعمة الهدایة الثابتین علی سیرة رسول الله وهدیه. فالامام علیه السلام ینبه السائل إلی أن الایة الکریمة بما فی ذیلها « ومن ینقلب علی عقبیه فلن یضر الله شیئا وسیجزی الله الشاکرین » تشیر إلی أن المؤمنین وفیهم الفارون عن غزاة احد لابد وان ینقسموا بعد رسول الله صلی الله علیه و آله قسمین : قسم یشکر الله علی نعمة الهدایة ویثبت علی دین الاسلام بحقیقته ، وقسم غیر شاکرین ینقلبون علی أعقابهم ویحیون سنن الجاهلیة « لا یری فیهم من أمر محمد صلی الله علیه وآله الا أنهم یصلون جمیعا صلاة مضیعة ». فلو لا أنهم کانوا باقین علی نفاقهم الباطنی وانقسامهم بعد رسول الله صلی الله علیه وآله إلی قسمین ، لم یکن لتعرض الایة إلی هذا التقسیم وجزاء القسمین معنی أبدا.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: حسین بن منذر نقل کرده، از امام صادق - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند: «أفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» سؤال کردم که کدام یک بود؛ مرگ یا قتل؟ فرمودند: منظور اصحاب ایشان است که آن کارها را کردند. - . همان -

**[ترجمه]

«30»

جا، المجالس للمفید الْجِعَابِیُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی مُوسَی عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ المستعطفی (الْمُسْتَعْطِفِ) عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ وُهَیْبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی مُلَیْکَةَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْظُرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ لَیُقْطَعَنَّ بِرِجَالٍ دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا عَمِلُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ مَا زَالُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی (1).

**[ترجمه]مجالس المفید: أبی­ملیکة از عایشه نقل کرده، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: من در حوض به کسانی که بر من وارد می­شوند نظاره خواهم کرد؛ مردانی را از جلوی من دور می­کنند من می­گویم: پروردگارا! این­ها اصحابم هستند، اصحابم. گفته می­شود: نمی­دانی که این­ها پس از تو چه کردند؟ اینان همین­طور به پیشینیان خود عقب­گرد نمودند. - . أمالی المفید : 31 ، نیز الزوائد 1 : 112 -

**[ترجمه]

«31»

جا، المجالس للمفید بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عِیسَی عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ شَقِیقٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: دَخَلَ عَلَیْهَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ فَقَالَ یَا أُمَّهْ قَدْ خِفْتُ أَنْ یُهْلِکَنِی کَثْرَةُ مَالِی أَنَا أَکْثَرُ قُرَیْشٍ مَالًا قَالَتْ یَا بُنَیَّ فَأَنْفِقْ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مِنْ أَصْحَابِی مَنْ لَا یَرَانِی بَعْدَ أَنْ أُفَارِقَهُ قَالَ فَخَرَجَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ فَلَقِیَ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فَأَخْبَرَهُ بِالَّذِی قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ فَجَاءَ یَشْتَدُّ حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهَا فَقَالَ بِاللَّهِ یَا أُمَّهْ أَنَا مِنْهُمْ فَقَالَتْ لَا أَعْلَمُ وَ لَنْ أُبْرِئَ بَعْدَکَ أَحَداً (2).

**[ترجمه]مجالس المفید: شقیق از أمّ­ سلمه همسر پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - نقل کرده، عبدالرحمن بن عوف پیش او رفته و به او گفته: ای مادر! من می­ترسم زیادی ثروتم سبب هلاکتم گردد؛ من ثروتمندترین مرد قریش­ام. أمه سلمه به او گفته: فرزندم! انفاق کن! من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: در میان اصحابم کسانی هستند که پس از این­که از آن­ها جدا شدم، دیگر مرا نمی­بینند. عبدالرحمان از پیش أم سلمه خارج شد و عمر بن خطاب را دید و جریانی که أم­سلمه به او گفته بود را برایش بازگو کرد. عمر برآشفت و پیش أمه سلمه رفت و به او گفت: تو را به خدا ای مادر! آیا من هم از آن­ها هستم؟ گفت: نمی­دانم، بعد از تو نیز کسی را مبرا نخواهم ساخت. - . أمالی المفید : 31 -

**[ترجمه]

«32»

کشف، کشف الغمة عَنْ کِفَایَةِ الطَّالِبِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکُمْ مَحْشُورُونَ حُفَاةً عُرَاةً غُرْلًا ثُمَّ قَرَأَ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (3) أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یُکْسَی إِبْرَاهِیمُ علیه السلام أَلَا وَ إِنَّ نَاساً مِنْ أَصْحَابِی یُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ أُصَیْحَابِی أُصَیْحَابِی قَالَ

ص: 22


1- أمالی المفید: 31 و رواه احمد و أبو یعلی کما فی الزوائد 1/ 112.
2- أمالی المفید: 31 و رواه احمد و أبو یعلی کما فی الزوائد 1/ 112.
3- الأنبیاء: 104.

فَیُقَالُ إِنَّهُمْ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُذْ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ عِیسَی علیه السلام وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ إِلَی قَوْلِهِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (1).

قلت (2) هذا حدیث صحیح متفق علی صحته من حدیث المغیرة بن النعمان- رواه البخاری فی صحیحه عن محمد بن کثیر عن سفیان و رواه مسلم فی صحیحه عن محمد بن بشار بن بندار عن محمد بن جعفر غندر عن شعبة و رزقناه بحمد الله عالیا من هذا الطریق هذا آخر کلامه: (3)

**[ترجمه]کشف الغمة: ابن­عباس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: شما پابرهنه و عریان و ختنه­ناشده برانگیخه می­شوید و سپس این آیه را قرائت نمودند: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِین» {همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمی گردانیم. وعده ای است بر عهده ما، که ما انجام دهنده آنیم.} - . انبیاء / 104 - و فرمودند: اولین کسی که پوشانده می­شود ابراهیم - علیه السلام - است، آگاه باشید که گروهی از اصحاب مرا به سمت چپ می­برند و من می­گویم اصحاب منند، اصحاب منند، و گفته می­شود: این­ها از آن زمان که تو از میانشان رفتی، همین­طور به پیشینیان خود بازگشتند. آن­گاه من هم همان چیزی را می­گویم که عبد صالح، عیسی - علیه السلام - فرمود که: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ ... الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی.} - . مائده / 117 -

می­گویم: این حدیث، صحیح است و از جمله آن دسته از احادیث مغیرة بن نعمان است که همه بر صحت آن متفقند، بخاری در صحیحش آن را، از محمد بن کثیر، از سفیان نقل کرده و مسلم در صحیحش آن را از محمد بن بشار بن بندار، از محمد بن جعفر غندر، از شعبة روایت کرده است و ما به حمد خدا با سندی نیکو از همین طریق به آن دست یافته­ایم. این پایان کلام صاحب کشف الغمة است. - [4]. کشف الغمة 1: 147 -

**[ترجمه]

بیان

الغرل بضم الغین المعجمة ثم الراء المهملة جمع الأغرل و هو الأغلف.

lt;meta info="\\"غُرل\\" به ضم عین، جمع أغرل و به معنای کسی است که ختنه نشده است.

**[ترجمه]

«33»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیَجِیئَنَّ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِی مِنْ أَهْلِ الْعِلْیَةِ وَ الْمَکَانَةِ مِنِّی لِیَمُرُّوا

ص: 23


1- المائدة: 117.
2- من کلام صاحب الکفایة: الگنجی.
3- کشف الغمّة ج 1 ص 147، و قوله: «هذا آخر کلامه» من تتمة کلام الاربلی فی الکشف، یشیر الی أن کلام صاحب الکفایة: الگنجی الحافظ ینتهی هاهنا، لا عند قوله تعالی «الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»*، فهو الذی ذکر سند الحدیث ثمّ قال: رزقناه عالیا. وزاد فی المصدر بعد ذلک .. ولیس هذا موضع هذا الحدیث ، ولعله ذکره من أجل قوله « نعوذ بالله من الحور بعد الکور ». یرید بکلامه هذا أن الکنجی الحافظ انما ذکر _ الحدیث المذکور فی غیر مورده ، تحقیقا لما کان بخلده من أن أصحاب النبی صلی الله علیه و آله کانوا قد نقضوا ایمانهم بعد توکیدها وقوله « نعوذ بالله من الحور بعد الکور » ویقال ایضا : « حار بمد ماکار » اصله من کور العمامة وادارتها ثم حورها ونقضها. واما الحدیث ، فقد رواه البغوی أیضا فی کتابه المصابیح علی ما فی مشکاته ص ٤٨٣ و قال : متفق علیه ، یعنی فی صحیحی البخاری ومسلم ( ٨ / ١٥٧ ).

عَلَی الصِّرَاطِ فَإِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رَأَوْنِی وَ عَرَفْتُهُمْ وَ عَرَفُونِی اخْتَلَجُوا دُونِی فَأَقُولُ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ مَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ حَیْثُ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ بُعْداً وَ سُحْقاً (1).

**[ترجمه]می­گویم: در کتاب سلیم بن قیس یافتم که امیرالمؤمنین - علیه السلام -نقل کرده­اند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: گروهی از اصحاب من که از مرتبت و منزلت بالایی در نزد من برخوردارند، می­آیند که از پل صراط عبور ­کنند؛ وقتی من آن­ها را می­بینم و آن­ها نیز مرا می­بینند و آنان را می­شناسم و آنان نیز مرا می­شناسند، آن­ها را از مقابل من دور می­کنند، من می­گویم: پروردگارا! آن­ها اصحاب منند، اصحاب من، گفته می­شود: تو نمی­دانی آنان پس از تو چه کردند؛ آنان پس از این­که تو از میانشان رفتی، به گذشته خود بازگشتند. و من می­گویم: از رحمت خدا به دور باشند و مرگ بر آنان باد! - 1. کتاب سلیم : 93 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری یقال فلان من علیة الناس و هو جمع رجل علی أی شریف رفیع مثل صبی و صبیة و العلیة الغرفة و فی القاموس علا السطح یعلیه علیا و علیا صعده و قال فی النهایة الخلج الجذب و النزع و منه

الحدیث لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَقْوَامٌ ثُمَّ لَیَخْتَلِجَنَّ دُونِی.

أی یجتذبون و یقتطعون و

قال فی حدیث الحوض فَأَقُولُ سُحْقاً سُحْقاً.

أی بعدا بعدا و مَکانٍ سَحِیقٍ بعید.

**[ترجمه]جوهری می­نویسد: گفته می­شود: \\"فلان من علیّة الناس\\" علیة، جمع علیّ است و یعنی شریف و بلند مرتبه، مانند صبیّ و صبیّة. العلیّة به معنای اتاق است و در قاموس آمده است: \\"عَلا السطح علیاً، یعلیه عَلیاً و عُلیاً\\" یعنی بالای بام رفت. خَلج به معنای کشیدن و بیرون آوردن است. چنان­چه در حدیث آمده که گروهی بر حوض بر من وارد می­شوند و سپس از من رانده می­شوند؛ یعنی گرفته می­شوند و برده می­شوند. و در حدیث حوض آمده است: \\"فأقول سُحقاً سُحقاً\\" یعنی دور باد و دور باد! و مکانُ سحیق به معنای مکان دور است.

**[ترجمه]

«34»

مد، العمدة بِإِسْنَادِهِ إِلَی الثَّعْلَبِیِّ مِنْ تَفْسِیرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی (2).

**[ترجمه]العمدة: ابن مسیب نقل کرده که ابوهریره می­گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحابم بر من وارد می­شوند، اما از ورودشان به حوض جلوگیری می­شود. من می­گویم: پروردگارا! آن­ها اصحابم هستند، اصحابم، گفته می­شود: تو نمی­دانی که پس از تو چه کردند، آن­ها به گذشته خود عقب­گرد نمودند. - 2. عمدة ابن طریق : 242 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة فیه یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ أی یصدون عنه و یمنعون من وروده.

**[ترجمه]در النهایة می­نویسد: \\"فَیُحَلََّئونَ عَنِ الْحَوْض\\" یعنی جلویشان را می­گیرند و مانع از ورودشان می­شوند.

**[ترجمه]

«35»

یف، الطرائف مد، العمدة بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی صَحِیحَیِ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ وَ الْجَمْعِ بَیْنَ

ص: 24


1- کتاب سلیم: 93، و الحدیث تراه فی صحیح البخاریّ کتاب الرقاق الباب 53 مسند أحمد ج 1 ص 439 و 455 ج 5 ص 388 و 393 و 400.
2- عمدة ابن البطریق: 242، و مثله فی الصحیحین: صحیح مسلم و البخاری عن سهل ابن سعد قال: قال رسول اللّه ص: انی فرطکم علی الحوض: من مر علی شرب و من شرب لم یظمأ أبدا، لیردن علی اقوام أعرفهم و یعرفوننی ثمّ یحال بینی و بینهم، فأقول: انهم منی! فیقال: انک لا تدری ما أحدثوا بعدک، فأقول: سحقا سحقا لمن غیر بعدی، أخرجه فی مشکاة المصابیح ص 488 و قال: متفق علیه.

الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِمْ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّکُمْ مَحْشُورُونَ إِلَی اللَّهِ عُرَاةً حُفَاتاً غُرْلًا ثُمَّ تَلَا کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ (1) ثُمَّ قَالَ أَلَا وَ إِنَّ أَوَّلَ الْخَلَائِقِ یُکْسَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِبْرَاهِیمُ وَ إِنَّهُ یُجَاءُ بِرِجَالٍ مِنْ أُمَّتِی فَیُؤْخَذُ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ کَمَا قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (2) فَیُقَالُ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ.

قَالَ مُسْلِمٌ وَ فِی حَدِیثِ وَکِیعٍ وَ مُعَاذٍ فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (3)

**[ترجمه]الطرائف، العمدة: ابن عباس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مردم خطبه­ای خواندند و فرمودند: ای مردم! شما عریان و پابرهنه و ختنه­ناشده به پیش خدا محشور می شوید. سپس این آیه را تلاوت نمودند: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ» {همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمی گردانیم. وعده ای است بر عهده ما، که ما انجام دهنده آنیم} - 1. انبیاء / 104 - و بعد فرمودند: آگاه باشید که اولین کسی که در روز قیامت می­پوشانند، ابراهیم علیه السلام است. گروهی از امت مرا به می­آورند و به جانب چپ می­برند، من می­گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند، و من نیز همان سخن عبد صالح را می­گویم: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی}. - .[2] مائده / 117 - گفته می­شود: آن­ها از زمانی که تو از میانشان رفتی، همین­طور به پیشینیان خود عقب­گرد نمودند.

مسلم گفته است: در حدیث وکیع و معاذ این­گونه آمده است: گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان بعد از تو چه کردند. - . طرائف : 113 ، عمدة ابن طریق : 242 -

**[ترجمه]

«36»

مد، العمدة مِنَ الْجَمْعِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ بَیْنَ الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ رِجَالًا عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلِ عَنِ الْحَوْضِ.

قَالَ وَ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ مِنْ حَدِیثِ الزُّهْرِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّهُ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا

ص: 25


1- الأنبیاء: 104.
2- المائدة: 117.
3- الطرائف: 113، عمدة ابن البطریق: 242، و الحدیث هو الذی مر تحت الرقم 32 من کتاب الکشف باخراجه عن الحافظ الگنجی تری الحدیث و ما هو بمضمونه فی صحیح البخاریّ الباب 8 و 48 من کتاب الأنبیاء، صحیح مسلم کتاب الجنة تحت الرقم 58، صحیح الترمذی الباب 3 من کتاب القیامة، صحیح النسائی الباب 119 من کتاب الجنائز، سنن ابن ماجة الباب 76 من کتاب المناسک، مسند ابن حنبل ج 1 ص 35 و 253 و 258.

أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی.

فقال

قال البخاری و قال شعیب عن الزهری کان أبو هریرة یحدث عن النبی صلی الله علیه و آله فیجلون.

و

قال عقیل فیحلئون (1)

**[ترجمه]العمدة: ابوهریره نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، مردانی از حوض من رانده می­شوند، چنان­چه شتران غریبه از حوض رانده می­شوند.

بخاری از سعید بن مسیّب نقل کرده که یکی از اصحاب پیامبر - صلی الله علیه و آله – برایش نقل کرده که ایشان فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحابم در حوض، بر من وارد می­شوند، اما از ورودشان به حوض جلوگیری می­شود؛ من می­گویم: پروردگارا! آن­ها اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که آن­ها پس از تو چه کردند. آن­ها به گذشته خود عقب­گرد کردند.

زهری از ابوهریره نقل کرده که او در حدیثش از پیامبر \\"فَیجلونَ\\" را روایت می­کرد و عقیل \\"فَیحلّئونَ\\" روایت کرده است. - 3. عمدة ابن البطریق :242 -

**[ترجمه]

«37»

أَقُولُ رَوَی ابْنُ الْأَثِیرِ فِی کِتَابِ جَامِعِ الْأُصُولِ مِمَّا أَخْرَجَهُ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ وَ صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ وَ لَیُرْفَعَنَّ إِلَیَّ رِجَالٌ مِنْکُمْ حَتَّی إِذَا أَهْوَیْتُ إِلَیْهِمْ لِأُنَاوِلَهُمُ اخْتَلَجُوا دُونِی فَأَقُولُ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (2).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ أَیْضاً عَنْ أَنَسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ رِجَالٌ مِمَّنْ صَاحَبَنِی حَتَّی إِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رُفِعُوا إِلَیَّ اخْتَلَجُوا دُونِی فَلَأَقُولَنَّ أَیْ رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَلَیُقَالَنَّ لِی إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ.

وَ زِیدَ فِی بَعْضِ الرِّوَایَاتِ قَوْلُهُ فَأَقُولُ سُحْقاً لِمَنْ بَدَّلَ بَعْدِی (3)

وَ أَیْضاً مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی حَازِمٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ مَنْ وَرَدَ شَرِبَ وَ مَنْ شَرِبَ لَمْ یَظْمَأْ أَبَداً وَ لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ أَقْوَامٌ أَعْرِفُهُمْ وَ یَعْرِفُونَنِی ثُمَّ یُحَالُ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ قَالَ أَبُو حَازِمٍ فَسَمِعَ النُّعْمَانُ بْنُ أَبِی عَیَّاشٍ وَ أَنَا أُحَدِّثُهُمْ بِهَذَا الْحَدِیثِ فَقَالَ هَکَذَا سَمِعْتَ سَهْلًا یَقُولُ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ سَمِعْتُهُ یَزِیدُ

ص: 26


1- عمدة ابن البطریق: 242، و تری مثل الحدیث و بمضمونه فی صحیح البخاریّ کتاب المساقاة الباب 10، صحیح مسلم کتاب الطهارة الحدیث 37 و 38 و کتاب الفضائل الحدیث 39، سنن ابن ماجه کتاب الزهد الباب 36 مسند الامام ابن حنبل ج 2 ص 298 و 300 ج 5 ص 72 و 80 و 283.
2- جامع الأصول ج 11 ص 119 و قال: اختلجوا: ای استلبوا و اخذوا بسرعة.
3- جامع الأصول ج 11 ص 120.

فَیَقُولُ فَإِنَّهُمْ مِنِّی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولُ سُحْقاً سُحْقاً لِمَنْ بَدَّلَ بَعْدِی (1).

وَ أَیْضاً مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَرِدُ عَلَیَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ رَهْطٌ مِنْ أَصْحَابِی أَوْ قَالَ مِنْ أُمَّتِی فَیُحَلَّئُونَ عَنِ الْحَوْضِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیَقُولُ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمُ الْقَهْقَرَی وَ فِی رِوَایَةٍ فَیُجْلَوْنَ (2).

وَ مِنَ الْبُخَارِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: بَیْنَا أَنَا قَائِمٌ عَلَی الْحَوْضِ إِذَا زُمْرَةٌ حَتَّی إِذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَلُمَّ (3) قُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ مَا شَأْنُهُمْ قَالَ إِنَّهُمْ قَدِ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی ثُمَّ إِذَا زُمْرَةٌ أُخْرَی حَتَّی إِذَا عَرَفْتُهُمْ خَرَجَ رَجُلٌ مِنْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لَهُمْ هَلُمَّ فَقُلْتُ إِلَی أَیْنَ قَالَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهِ قُلْتُ مَا شَأْنُهُمْ قَالَ إِنَّهُمْ قَدِ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ فَلَا أُرَاهُ یَخْلُصُ مِنْهُمْ إِلَّا مِثْلُ هَمَلِ النَّعَمِ (4).

ص: 27


1- جامع الأصول ج 11 ص 120 مسلم 7/ 66. أقول: قوله « سحقا سحقا لمن غیر بعدی » قال القسطلانی فی شرحه ارشاد الساری : ای سحقا لمن غیر بعدی دینه ، لانه ص لا یقول فی العصاة بغیر الکفر : سحقا سحقا ، بل یشفع لهم ویهتم بأمرهم ، کما لا یخفی.
2- جامع الأصول ج 11 ص 120، و قال فی ص 216: فیحلئون: ای یدفعون عن الماء، و یطردون عن وروده، و من رواه بالجیم فهو من الجلاء بمعنی النفی عن الوطن، و هو راجع الی الطرد.
3- هلم یا رجل- بفتح المیم- بمعنی تعال، قال الخلیل: و اصله لم من قولهم: لم اللّه شعثه: ای جمعه کانه أراد لم نفسک الینا، ای اقرب، و ها للتنبیه، و انما حذفت ألفها لکثرة الاستعمال، و جعلا اسما واحدا یستوی فیه الواحد و الجمع و التأنیث فی لغة أهل الحجاز، قال اللّه تعالی: «وَ الْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا» و أهل نجد یصرفونها، قاله الجوهریّ.
4- جامع الأصول ج 11 ص 120 و 121 أقول:الهمل بالتحریک. الابل التی ترعی بلا راع مثل النفش ، الا أن النفش لا یکون الا لیلا ، والهمل یکون لیلا ونهارا ، یقال : ابل همل وهاملة ، ونقل عن السندی فی تعلیقته علی _ البخاری شرحا لهذه الکلمة أنه قال : ای لا یخلص منهم من النار الا قلیل. وقال القسطلانی فی شرحه علی البخاری : ارشاد الساری : یعنی أن الناجی منهم قلیل فی قلة النعم الضالة ، وهذا یشعر بأنهم صنفان : کفار وعصاة.

وَ عَنْ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَرِدُ عَلَیَّ أُمَّتِیَ الْحَوْضَ وَ أَنَا أَذُودُ النَّاسَ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ إِبِلَ الرَّجُلِ عَنْ إِبِلِهِ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ تَعْرِفُنَا قَالَ نَعَمْ لَکُمْ سِیمَاءُ لَیْسَتْ لِأَحَدٍ غَیْرِکُمْ تَرِدُونَ عَلَیَّ غُرّاً مُحَجَّلِینَ مِنْ آثَارِ الْوُضُوءِ وَ لَیُصَدَّنَّ عَنِّی طَائِفَةٌ مِنْکُمْ فَلَا یَصِلُونَ فَأَقُولُ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ مِنْ أَصْحَابِی فَیَجِیئُنِی (1) مَلَکٌ فَیَقُولُ وَ هَلْ تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ (2).

وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ أَیْضاً عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ هُوَ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ أَصْحَابِهِ إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْتَظِرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ فَلَیُقْتَطَعَنَّ دُونِی رِجَالٌ فَلَأَقُولَنَّ أَیْ رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی فَیَقُولُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ مَا زَالُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ (3).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی عَلَی الْحَوْضِ أَنْظُرُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ مِنْکُمْ وَ سَیُؤْخَذُ نَاسٌ دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ مِنِّی وَ مِنْ أُمَّتِی وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَأَقُولُ أَصْحَابِی فَیُقَالُ هَلْ شَعَرْتَ مَا عَمِلُوا بَعْدَکَ وَ اللَّهِ مَا بَرِحُوا یَرْجِعُونَ عَلَی أَعْقَابِهِمْ.

وَ مِنْ صَحِیحِ مُسْلِمٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ:

ص: 28


1- فیجیبنی خ ل، و هو المضبوط فی المصدر.
2- جامع الأصول ج 11 ص 121، و قال: فی ص 216: الاقتطاع: أخذ طائفة من الشی ء، تقول: اقتطعت طائفة من أصحابه: إذا أخذتهم دونه.
3- جامع الأصول ج 11 ص 121.

إِنِّی لَکُمْ فَرَطٌ عَلَی الْحَوْضِ فَإِیَّایَ لَا یَأْتِیَنَّ أَحَدُکُمْ فَیُذَبَّ عَنِّی کَمَا یُذَبُّ الْبَعِیرُ الضَّالُّ فَأَقُولَ فِیمَ هَذَا فَیُقَالَ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ فَأَقُولَ سُحْقاً (1).

وَ مِنَ الْبُخَارِیِّ عَنِ ابْنِ الْمُسَیَّبِ أَنَّهُ کَانَ یُحَدِّثُ عَنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ النَّبِیَّ قَالَ: یَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ رِجَالٌ مِنْ أَصْحَابِی فَیُحَلَّئُونَ عَنْهُ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَیَقُولُ إِنَّکَ لَا عِلْمَ لَکَ بِمَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمُ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ الْقَهْقَرَی (2).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ رِجَالًا عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلِ عَنِ الْحَوْضِ (3).

وَ مِنْهُمَا عَنْ حُذَیْفَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ حَوْضِی لَأَبْعَدُ مِنْ أَیْلَةَ إِلَی عَدَنٍ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَذُودَنَّ عَنْهُ الرِّجَالَ کَمَا یَذُودُ الرَّجُلُ الْإِبِلَ الْغَرِیبَةَ عَنْ حَوْضِهِ (4).

وَ رُوِیَ مِنْ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: تَفَرَّقَتِ الْیَهُودُ عَلَی إِحْدَی وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً أَوِ اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ وَ النَّصَارَی مِثْلَ ذَلِکَ وَ سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً (5).

وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنِ ابْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 29


1- المصدر نفسه ص 122، و صدر الحدیث: قالت: کنت أسمع الناس یذکرون الحوض و لم أسمع ذلک من رسول اللّه، فلما کان یوما من ذلک و الجاریة تمشطنی، سمعت رسول اللّه یقول: ایها الناس! فقلت للجاریة: استأخری عنی، قالت: انما دعا الرجال و لم یدع النساء، فقلت: انی من الناس، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله ... الحدیث.
2- جامع الأصول ج 11 ص 122.
3- جامع الأصول ج 11 ص 122.
4- جامع الأصول ج 11 ص 122، لکنه قال: أخرجه مسلم،.
5- جامع الأصول ج 10 ص 408 و قد أخرجه عن ابی داود و الترمذی، و لفظ الترمذی: « وتفرقت النصاری علی احدی وسبعین أو اثنتین وسبعین فرقة » بدل قوله « والنصاری مثل ذلک ».

لَیَأْتِیَنَّ عَلَی أُمَّتِی مَا أَتَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ حَتَّی إِنْ کَانَ مِنْهُمْ مَنْ أَتَی أُمَّهُ عَلَانِیَةً لَیَکُونَنَّ فِی أُمَّتِی مَنْ یَصْنَعُ ذَلِکَ وَ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ تَفَرَّقَتْ عَلَی ثِنْتَیْنِ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً وَ سَتَفْتَرِقُ أُمَّتِی عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ مِلَّةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا مِلَّةً وَاحِدَةً قَالُوا مَنْ هِیَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ کَانَ عَلَی مَا أَنَا عَلَیْهِ وَ أَصْحَابِی (1).

وَ مِنْ صَحِیحِ التِّرْمِذِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ زَادَ رَزِینٌ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی إِنْ کَانَ فِیهِمْ مَنْ أَتَی أُمَّهُ یَکُونُ فِیکُمْ فَلَا أَدْرِی أَ تَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَمْ لَا (2).

وَ مِنَ الصَّحِیحَیْنِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَتَتَّبِعُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَتَبِعْتُمُوهُمْ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی قَالَ فَمَنْ (3).

وَ مِنْ صَحِیحِ الْبُخَارِیِّ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا تَقُومُ السَّاعَةُ

ص: 30


1- جامع الأصول ج 10 ص 408 و فی حدیث أخرجه الخوارزمی فی مناقبه الفصل 19 ص 231، و الکرکی فی نفحات اللاهوت 86 عن علیّ علیه السلام عن رسول اللّه ص: قال «... یا أبا الحسن ان أمة موسی افترقت علی احدی و سبعین فرقة: فرقة ناجیة و الباقون فی النار، و ان أمة عیسی افترقت علی اثنتین و سبعین فرقة: فرقة ناجیة و الباقون فی النار، و ستفرق امتی علی ثلاث و سبعین فرقة: فرقة ناجیة و الباقون فی النار، فقلت: یا رسول اللّه فما الناجیة؟ قال:المتمسک بما أنت وشیعتک وأصحابک .. الحدیث. راجع تلخیص الشافی ج ٣ ص ٥ ذیله.
2- المصدر نفسه ص 408 و 409 و صدر الحدیث: أبو واقد اللیثی: أن رسول اللّه لما خرج الی غزوة حنین مر بشجرة للمشرکین کانوا یعلقون علیها اسلحتهم یقال لها ذات انواط، فقالوا یا رسول اللّه اجعل لنا ذات انواط، کما لهم ذات انواط، فقال رسول اللّه: سبحان اللّه:هذا کما قال قوم موسی : « اجعل لنا الها کمالهم آلهة » الحدیث.
3- جامع الأصول ج 10 ص 409 و تراه فی مشکاة المصابیح ص 458.

حَتَّی تَأْخُذَ أُمَّتِی مَأْخَذَ الْقُرُونِ قَبْلَهَا شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَفَارِسَ وَ الرُّومِ قَالَ مَنِ النَّاسُ إِلَّا أُولَئِکَ (1).

وَ مِنَ التِّرْمِذِیِ وَ سُنَنِ أَبِی دَاوُدَ لَا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِی عَلَی الْحَقِّ (2).

انتهی ما أخرجناه من جامع الأصول و روی السید فی الطرائف (3) هذه الأخبار من الجمع بین الصحیحین للحمیدی و رواها ابن البطریق فی العمدة (4) من صحاحهم و لا حاجة لنا إلی إیرادها لأنا أخرجناها من أصولها.

و قال السید روی الحمیدی فی الجمع بین الصحیحین من مسند أبی الدرداء فی الحدیث الأول من صحیح البخاری قالت أم الدرداء. دخل علی أبو الدرداء و هو مغضب فقلت ما أغضبک فقال و الله ما أعرف من أمر محمد صلی الله علیه و آله شیئا إلا أنهم یصلون جمیعا (5).

و

روی أیضا من صحیح البخاری من مسند أنس بن مالک عن الزهری قال.

دخلت علی أنس بن مالک بدمشق و هو یبکی فقلت ما یبکیک قال لا أعرف شیئا

ص: 31


1- المصدر نفسه ص 409، و فیه «باخذ القرون» بکسر الهمزة.
2- جامع الأصول ج 12 ص 62 ج 10 ص 410 و لفظ الحدیث: «انما أخاف علی امتی الأئمّة المضلین فإذا وضع السیف فی امتی لم یرفع عنها الی یوم القیامة، و لا تقوم الساعة حتی تلتحق قبائل من امتی بالمشرکین و حتّی تعبد قبائل من امتی الاوثان، و انه یکون فی امتی ثلاثون کذابون کلهم یزعم أنّه نبی و أنا خاتم النبیین لا نبی بعدی، و لا تزال طائفة من امتی علی الحق ظاهرین لا یضرهم من خالفهم حتّی یأتی أمر اللّه و هم علی ذلک. أقول: ورواه فی مشکاة المصابیح ص ٤٦٥.
3- الطرائف: 113- 114.
4- العمدة 241- 242.
5- الطرائف: 113، اقول: راجع صحیح البخاریّ کتاب الاذان الرقم 31، مسند أحمد بن حنبل ج 5 ص 195 ج 6 ص 443.

مما أدرکت إلا هذه الصلاة و هذه الصلاة قد ضیعت (1).

و

فی حدیث آخر منه. ما أعرف شیئا مما کان علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله قیل الصلاة قال أ لیس ضیعتم ما ضیعتم فیها (2).

وَ رَوَی الْحُمَیْدِیُّ أَیْضاً مِنْ مُسْنَدِ أَبِی مَالِکٍ وَ أَبِی عَامِرٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَوَّلُ دِینِکُمْ نُبُوَّةٌ وَ رَحْمَةٌ ثُمَّ مُلْکٌ وَ رَحْمَةٌ ثُمَّ مُلْکٌ وَ جَبَرِیَّةٌ ثُمَّ مُلْکٌ عَضٌّ یُسْتَحَلُّ فِیهِ الْخَزُّ وَ الْحَرِیرُ (3).

وَ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ مِنْ مُسْنَدِ أَبِی هُرَیْرَةَ عَنْهُ صلی الله علیه و آله فِی أَوَاخِرِ الْحَدِیثِ الْمَذْکُورِ إِنَّ مَثَلِی کَمَثَلِ رَجُلٍ اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ جَعَلَ الْفَرَاشُ وَ هَذِهِ الدَّوَابُّ الَّتِی تَقَعُ فِی النَّارِ تَقَعُ فِیهَا وَ جَعَلَ یَحْجُزُهُنَّ فَیَغْلِبْنَ وَ یَقْتَحِمْنَ فِیهَا قَالَ وَ ذَلِکَ مَثَلِی وَ مَثَلُکُمْ أَنَا آخِذٌ بِحُجْزَتِکُمْ هَلُمُّوا عَنِ النَّارِ هَلُمُّوا عَنِ النَّارِ فَتَغْلِبُونَنِی وَ تَقْتَحِمُونَ فِیهَا (4).

وَ مِنْ مُسْنَدِ ثَوْبَانَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی الْأَئِمَّةَ الْمُضِلِّینَ وَ إِذَا وَقَعَ عَلَیْهِمُ السَّیْفُ لَمْ یُرْفَعْ عَنْهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَا تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّی یَلْحَقَ حَیٌّ مِنْ أُمَّتِی بِالْمُشْرِکِینَ وَ حَتَّی تُعْبَدَ فِی أُمَّتِیَ الْأَوْثَانُ (5).

ص: 32


1- المصدر نفسه، و هو فی صحیح البخاریّ کتاب المواقیت الرقم 7.
2- المصدر نفسه، و هو فی صحیح البخاریّ کتاب المواقیت الرقم 7.
3- المصدر نفسه ص 113، و أخرجه فی مشکاة المصابیح ص 456 و قال رواه البخاری و أخرج مثله ص 460 عن ابی عبیدة و معاذ بن جبل و قال رواه البیهقیّ فی شعب الایمان، و قوله «ملک عض» العض بالکسر: الداهیة و الجمع عضوض و فی النهایة: فیه: «ثم یکون ملک عضوض» أی یصیب الرعیة فیه عسف و ظلم کانهم یعضون فیه عضا، و هو جمع عض بالکسر، و هو الخبیث الشرس.
4- المصدر ص 114، راجع صحیح البخاریّ کتاب الأنبیاء الرقم 40. کتاب الرقاق 6، صحیح مسلم کتاب الفضائل الحدیث 17- 19، سنن الترمذی کتاب الأدب، 82 مسند ابن حنبل ج 2 ص 244، 312.
5- المصدر ص 114، و قد مر اخراجه عن الأصول آنفا ص 31.

ثم قال السید هذه بعض أحادیثهم الصحاح مما ذکروه عن صحابة نبیهم و عن أمته و ما یقع منهم من الضلال بعد وفاته (1) و سأذکر فیما بعد طرفا من أحادیثهم

ص: 33


1- بل و نری فی صحاحهم: رووا عن الصحابة البدریین أنهم قد کانوا یخافون علی انفسهم من النفاق و الکفر بما أحدثوا بعد رسوله الأمین الکریم: فهذا ابن ابی ملیکة قال : أدرکت ثلاثین من أصحاب رسول الله ص قد شهدوا بدرا کلهم یخاف النفاق علی نفسه ، ولا یأمن المکر علی دینه ، مامنهم من أحد یقول : انه علی ایمان جبریل ومیکائیل ، أخرجه ابن الاثیر فی جامع الاصول ج ١٢ ص ٢٠١ عن البخاری ، وتراه فی صحیح البخاری کتاب الایمان الرقم ٣٦. وهذا عمر فاروقهم البدری ، اعترف بمثل ذلک وتأسف علی ما أحدث بعد رسول الله ص من الموبقات ، کما روی عن ابی بردة بن أبی موسی قال : قال لی عبدالله بن عمر : هل تدری ما قال أبی لابیک؟ قال : قلت : لا ، قال : فان أبی قال لابیک : یا با موسی؟ هل یسرک أن اسلامنا مع رسول الله ص وهجرتنا معه وجهادنا معه وعملنا کله معه بردلنا ، وأن کل عمل عملنا بعده نجونا منه کفافا رأسا برأس؟ فقال أبوک لابی : لا والله قد جاهدنا بعد رسول الله وصلینا وصمنا و عملنا خیرا کثیرا وأسلم علی أیدینا بشر کثیر ، وانا لنرجو ذلک ، قال أبی : ولکنی أنا _ والذی نفس عمر بیده _ لوددت أن ذلک بردلنا ، وأن کل شئ عملنا بعده نجونا منه کفافا رأسا برأس فقلت : ان اباک کان خیرا من أبی. رواه فی المشکاة ص ٤٣٨ وقال : رواه البخاری وهکذا أخرجه ابن الاثیر فی الجامع ج ٩ ص ٣٦٣ عن البخاری ، قال : ومعنی بردلنا ای لیته ثبت لنا ثوابه ودام وخلص ، اقول : راجع صحیح البخاری باب مناقب الانصار الرقم ٤٥. وهذا ابی بن کعب سید المسلمین عندهم یهتف ویقول : « هلک أهل العقدة ورب الکعبة ثلاث _ ألا أبعدهم الله ، هلکوا وأهلکوا ، أما انی لا آسی علیهم ولکنی آسی علی من یهلکون من المسلمین » وهل کان أهل العقد الا من عقد الخلافة والولایة لابی بکر؟ ویقول فی مقال له آخر : فوالله ما زالت هذه الامة مکبوبة علی وجهها منذ قبض رسول الله وأیم الله لئن بقیت إلی یوم الجمعة لا قومن مقاما أقتل فیه فمات یوم الخمیس. راجع طبقات ابن سعد ترجمة ابی بن کعب ، سنن النسائی کتاب الامامة الرقم ٢٣ ، مسند _ ابن حنبل ج ٥ ص ١٤٠ ، مستدرک الحاکم ج ٢ ص ٢٢٦ ج ٣ ص ٣٠٤ ، حلیة الاولیاء ج ١ص ٢٥٢.

الصحاح المتضمنة لمخالفتهم له و ذمه لهم فی حیاته.

فإذا کان قد شهد علی جماعة من أصحابه بالضلال و الهلاک و أنهم ممن کان یحسن ظنه بهم فی حیاته و لحسن ظنه بهم قال أی رب أصحابی ثم یکون ضلالهم قد بلغ إلی حد لا تقبل شفاعة نبیهم فیهم و یختلجون دونه و تارة یبلغ غضب نبیهم علیهم إلی أن یقول سحقا سحقا و تارة یقال إنهم لم یزالوا مرتدین علی أعقابهم و تارة یشهد علیهم أبو الدرداء و أنس بن مالک و هما من أعیان الصحابة عندهم بأنه ما بقی من شریعة محمد صلی الله علیه و آله إلا الاجتماع فی الصلاة ثم یقول أنس و قد ضیعوا الصلاة و تارة یشهد نبیهم أن بعد وفاته یکون دینهم ملکا و رحمة و ملکا و جبریة علی عادة الملوک المتغلبین ففیهم الرحیم و المتجبر و تارة یشهد علی قوم من أصحابه أنه یشفق علیهم و یأخذ بحجزهم عن النار و ینهاهم مرارا بلسان الحال و المقال فیغلبونه و یسقطون فیها و تارة یخاف علی أمته من أئمة مضلین ینزلون علیهم و تارة یشهد باتباع ما أتی به القرون السالفة فی الضلال و اختلال الأحوال.

ثم قد أدوا عنه بغیر خلاف من المسلمین أن أمة موسی افترقت بعده إحدی و سبعین فرقة واحدة ناجیة و الباقون فی النار و أمة عیسی افترقت اثنتین و سبعین فرقة واحدة ناجیة و الباقون فی النار و أمته تفترق ثلاثا و سبعین فرقة واحدة ناجیة و اثنتان و سبعون فی النار و قد تضمن کتابهم وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ (1) فکیف یجوز لمسلم أن یرد شهادة الله و شهادة رسوله عندهم بضلال

ص: 34


1- براءة: 101، و الآیات التی تنص علی أن فی المسلمین جماعة منافقین، کثیرة، لا وجه لسردها، و لکن ینبغی الإشارة الی أن اللّه و لا رسوله صلی الله علیه و آله لم یعرف لنا المنافقین بأسمائهم، حتی یشهروا و یخذلوا، فنحکم علی أعیانهم بالکفر و الفسق و علی سائر المسلمین بالایمان و العدالة و الإخلاص، و إذا کان الامر مشتبها فکلما سمینا أحدا من صحابة الرسول صلی الله علیه و آله و أردنا أن نأخذ منه دینه و سمته و نتبعه فی سیرته و سنته و نحتج بحدیثه عن الرسول الأمین صلی الله علیه و آله جوز العقل کونه منافقا، فلا یصحّ للعاقل المحتاط لدینه أن یأخذ منه و یتبعه و یصدقه فیما یحدث عن الرسول الأعظم، الا أن یکون اللّه و رسوله صلی الله علیه و آله قد عرفه و نص علیه بالایمان و الإخلاص و الطهارة، و لسنا نعرف بذلک الا أهل بیت النبیّ صلی الله علیه و آله النازل فیهم آیة التطهیر و آیة الولایة المصرح باخلاصهم و حسن طویتهم سورة الدهر و سایر الآیات الکریمة النازلة فیهم و هی أکثر من أن تحصی، لا مجال للمقام لسردها و البحث عنها. وان قلت : لم لم یعرف الله ورسوله المنافقین الخائنین ، لیحذرهم المؤمنون بعده؟ قلت : للقوم آراء ووجوه فی ذلک یطلب من مظانه ، وعندی أن رسول الله ص علی علم وعمد لم یعرف المنافقین من اصحابه لینفذ بذلک ارادة الله عزوجل من بلوی الامة واختبارهم بعده ، فان اخبار الله عزوجل وهکذا رسوله الامین الصادق بأن فی اصحابه وامته منافقیه ظاهرین یخادعون الله ورسوله ، من دون تعریف بهم ، وفی قبال ذلک نص القرآن الکریم بآیة التطهیر بالنسبة إلی أهلبیته مضافا إلی سائر ما ورد فیهم من آیات الله البینات وتصدیق ایمانهم واخلاص طویتهم فی سورة الدهر ، وهکذا هتاف الرسول بین الامة الاسلامیة بأنه من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وغیر ذلک من النصوص. ففی ذلک بلوی واختبار عظیم بالنسبة إلی المؤمنین ، فمن کان یرجو الله والیوم الاخر و ینصح لنفسه ، لا یقتدی بأصحابه الا بمن شهد الله ورسوله بحقیقة ایمانه وحسن طویته وعلمه و فهمه وقضائه وهم أهل بیته الذین طهرهم الله من کل رجس واوجب ولایتهم ، ومن کان یرجو الحیاة الدنیا وزینتها وزخرفها لا یقتدی بمن قدمه الله وانما یقتدی بمن لا یؤمن فیه النفاق ویخاف علیه سوء النیة فی متابعة الرسول طمعا فی حطام الدنیا ، فلیقتدوا بمن شاؤا لیمیز الله الخبیث من الطیب ویجعل الخبیث بعضه علی بعضه فیرکمه جمیعا فیجعله فی جهنم اولئک هم الخاسرون. ومن اله لا تل علی أن رسوله الامین الکریم علی عمد ونظرا إلی تنفیذ هذا الاختبار والبلوی ، لم یعرف المنافقین بأشخاصهم ، أننا نراه _ صلوات الله علیه یقول لثلاثة من اصحابه فیهم سمرة ابن جندب وأبوهریرة الدوسی : « آخرکم موتا فی النار » راجع الاستیعاب واسد الغابة ترجمه سمرة فیعمی ذلک علی أصحابه الاخرین لئلا یرکنوا إلی أحد منهم فی دینهم. وهکذا یقول لجماعة من اصحابه مجتمعین : « أحدکم ضرسه فی النار مثل احد » راجع البحار ج ١٨ ص ١٣٢ من طبعتنا هذه. وعلی ذلک فلیحمل ما رواه أحمد فی المسند ج ٥ ص ٢٧٣ ، والطبرانی فی الکبیر علی ما فی مجمع الزوائد ج ١ ص ١١٢ عن ابی مسعود قال : خطبنا رسول الله خطبة فحمد الله و أثنی علیه ثم قال : ان فیکم منافقین ، فمن سمیت فلیقم ، ثم قال : قم یا فلان! قم یا فلان! قم یا فلان! حتی سمی ستة وثلاثین رجلا ، ثم قال : ان فیکم _ أو منکم فاتقوا الله.

کثیر من صحابة نبیهم و هلاک أکثر أمته و اختلال أموره بعد وفاته و هل یرد ذلک من المسلمین إلا من هو شاک فی قول الله و قول نبیه أو مکابر للعیان و کیف یلام أو یذم من صدق الله و رسوله فی ذم بعض أصحابه و أکثر أمته

ص: 35

أو اعتقاد ضلال بعضهم و کیف استحسنوا لأنفسهم أن یرووا مثل هذه الأخبار الصحاح ثم ینکروا علی الفرقة المعروفة بالرافضة ما أقروا لهم بأعظم منه و کیف یرغب ذو بصیرة فی اتباع هؤلاء الأربعة المذاهب (1).

**[ترجمه]می­گویم: ابن أثیر در کتاب جامع الأصول، از صحیح بخاری و صحیح مسلم از ابن مسعود نقل کرده که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من زودتر از شما وارد حوض می­شوم و مردانی از شما را پیش من می­آورند، من پایین می­روم تا آن­ها را از آب کوثر سیراب کنم، ولی آن­ها از من دور می­شوند؛ من می­گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که این­ها پس از تو چه کردند. - . جامع الاصول 11 : 119 -

هم­چنین از صحیحین از أنس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: مردانی از اصحابم در حوض بر من وارد می­شوند، وقتی چشم من به آن­ها می­افتد و آن­ها را تا پیش من بالا می­آورند، خودشان را از من دور می­کنند؛ من خواهم گفت: پروردگارا! این­ها اصحاب منند، اصحاب من. گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند.

در بعضی از روایات، این جمله هم اضافه شده است: و من می­گویم از رحمت خدا به دور باشد کسی که بعد از من تغییری بوجود آورد. - . جامع الاصول 11 : 120 -

هم­چنین از صحیحین از ابوحازم از سهل بن سعد نقل کرده، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: من پیش از شما وارد حوض می­شوم؛ هرکس وارد آن شود، از آن می­نوشد و هر که از آن بنوشد، هرگز تشنه نمی­شود. گروهی نزد من می­آیند که آن­ها را می­شناسم و آن­ها نیز مرا می­شناسند. سپس بین من و آن­ها مانع ایجاد می­شود. ابوحازم نقل کرده، وقتی من این روایت را نقل می کردم، نعمان بن أبی­عیّاش شنید و گفت: آیا تو به این صورت از سهل شنیدی؟ گفتم: آری، من گواهی می­دهم که از ابوسعید خدری شنیدم که این جمله را نیز اضافه می­کرد که پیامبر بعد از این ­فرمودند: آن­ها از من هستند. گفته می­شود: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند و من می­گویم: از رحمت به خدا دور باشند آن­هایی که بعد از من تغییر ایجاد کردند! - . همان ، صحیح مسلم 7 : 66 -

و باز از صحیحین از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: در روز قیامت گروهی از اصحاب [یا فرمودند گروهی از امتم] پیش من می­آیند، اما از ورود آن­ها به حوض جلوگیری می­شود؛ من می­گویم: پروردگارا! اینان اصحاب من هستند. گفته می­شود: تو نمی­دانی که این­ها پس از تو چه کردند؛ این­ها به گذشتگان خود عقب­گرد کردند در روایت دیگر این­چنین آمده است: اما از حوض رانده می­شوند. - . جامع الاصول 11 : 120 -

و از بخاری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: وقتی که من در حوض ایستاده­ام، گروهی می­آیند؛ وقتی که آ­ن­ها را می­شناسم، مردی از میان من و ایشان بیرون آمده و به آن­ها می­گوید: بیایید! من می­گویم به کجا؟ می­گوید: به خدا سوگند به آتش. می­گویم: مگر آن­ها چه کرده­اند؟ می­گوید: اینان به گذشتگان خود عقب­گرد نمودند. سپس گروه دیگری می­آیند، وقتی که آن­ها را می­شناسم، مردی از میان من و ایشان بیرون آمده و خطاب به آن­ها می­گوید: بیایید! من می­گویم به کجا؟ می­گوید: به خدا سوگند به آتش. می­گویم: مگر آن­ها چه کرده­اند؟ می­گوید: اینان به گذشتگان خود بازگشتند. نمی­بینم که کسی از آنان خلاص شود، مگر جز اندکی. - 2. همان : 120 و 121 -

و از صحیح مسلم از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: امتم در روز قیامت در حوض بر من وارد می­شوند و من آن­ها را چنان­چه مرد شتران دیگری را از شتران خود طرد می­کند، از خود طرد می­کنم. گفتند: ای پیامبر خدا! آیا در آن میان ما را از سایرین تشخیص می­دهید؟ فرمودند: آری شما چهره­ای دارید که دیگران آن را ندارند؛ شما با صورت­هایی نورانی و سفید از آثار وضو پیش من می­آیید، اما گروهی از شما را از رسیدن به من باز می­دارند و به من نمی­رسند. من می­گویم: پروردگارا! این­ها از اصحاب من هستند. فرشته­ای پیش من می­آید و می­گوید: آیا می­دانی که اینان بعد از تو چه کردند؟ - . همان : 121 -

و از صحیح مسلم از عائشه نقل کرده، شنیدم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در جمع صحابه خویش فرمودند: من در حوض منتظر می­شوم تا ببینم چه کسی از شما­ها پیش من می­آید. گروهی را از آمدن به پیش من منع می­کنند. من می­گویم: پروردگارا! این­ها از من و از امت من هستند. می­گوید: تو نمی­دانی که اینان پس از تو چه کردند،؛ اینان همین­طور به گذشتگان خود عقب­گرد نمودند. - . همان -

و از صحیحین از أسماء دختر ابوبکر نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من بر حوض نظاره می­کنم که چه کسانی از شما به من می­پیوندد؛ عده­ای را از مقابل من دور می­کنند. من می­گویم: ای پروردگار! اینان از من و از امت هستند. [در روایتی دیگر آمده که: من می­گویم: اینان اصحاب من هستند.] کفته می­شود: آیا فهمیدی بعد از تو چه کارهایی کردند؟ به خدا سوگند که آن­ها همین­طور به گذشتگان خود بازگشتند. - . همان -

و از صحیح مسلم از أمّ سلمة - رضی الله عنه - نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من زودتر از شما بر حوض وارد می­شوم؛ هیچ­یک از شما پیش من نمی­آید مگر این که او را مانند شتر گم­شده­ای می­رانند. می­گویم: این کار برای چیست؟ گفته می­شود: تو نمی­دانی اینان پس از تو چه کردند. می­گویم: از رحمت خدا به دور باشید. - . همان : 123 -

و از صحیح بخاری نقل کرده که ابن مسیّب از صحابه پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ایشان فرمودند: مردانی از صحابه­ام در حوض پیش من می­آیند، ولی آن­ها را از حوض طرد می­کنند؛ من می­گویم: ای پروردگار! اینان اصحاب من هستند، گفته می­شود: تو نمی­دانی که این­ها بعد از تو چه کردند، این­ها به گذشتگان خود عقب­گرد نمودند. - . همان : 122 -

و از صحیحین از ابوهریره نقل کرده, رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، مردانی را از حوض می­رانم، چنان­چه شتر غریبه از حوض آب رانده می­شود. - . همان -

و از صحیحین از حذیفه نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: همانا طور حوض من از فاصله ما بین أیلة تا عدن نیز بیشتر است. و سوگند به کسی که جانم در دست اوست مردانی را از آن می­رانم، چنان­چه مرد شتر غریبه را از حوض خود می­راند. - . همان -

و از سنن أبی­داود از أبوهریره روایت کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: یهودیان هفتاد و یک [یا هفتاد و دو] فرقه شدند و نصارانیان نیز همین-طور، و امت من نیز هفتاد و سه فرقه خواهند شد. - . جامع الاصول 1 : 408 -

و از صحیح ترمذی از عمرو بن عاص نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: آن­چه بر سر امت بنی اسرائیل رفته، گام به گام بر سر امت من نیز خواهد آمد، حتی اگر یکی از آن­ها با مادرش به صورت علنی نزدیکی کرده باشد، در امت من نیز کسی این چنین خواهد کرد. قوم بنی­اسرائیل هفتاد و دو ملت شدند و امت من نیز هفتاد و سه ملت خواهند شد که همه آن­ها جز یک ملت در آتش­اند. گفتند: ای رسول خدا! آن یک ملت کیانند؟ فرمودند: کسانی که پیرو آیین من و اصحابم باشند. - . همان 408 و 409 -

و از صحیح ترمذی از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ایشان فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، شما نیز بر سنت­های پیشینیان خود سیر می­کنید، [در نقل رزین این قسمت هم آمده است: گام به گام و مو به مو] چنان­چه اگر در میان گذشتکان کسی باشد که با مادرش نزدیکی کرده باشد، در میان شما هم چنین کسی خواهد بود. نمی­دانم که آیا گوساله­پرست هم می­شوید یا نه؟ - .[5] جامع الاصول 1 : 408 و 409 -

و از صحیحین از ابوسعید خدری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: همانا شما نیز سنت­های پیشینیان خود را وجب به وجب و ذراع به ذراع پیروی خواهید کرد؛ حتی اگر آن­ها داخل لانه سوسماری ­شده باشند، شما نیز از آن­ها پیروی می­کنید. گفتیم: ای رسول خدا! منظورتان یهود و نصاری است؟ فرمودند: پس منظورم چه کسانی می­تواند باشد!؟ - . جامع الاصول 1 : 409 ، مشکاة المصابیح : 458 -

و از صحیح بخاری از ابوهریره نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: قیامت برپا نمی­شود مگر آن­که امت من نیز وجب به وجب و ذراع به ذراع کارهای امت­های پیشین را در پیش گیرند. گفته شد: ای رسول خدا! مانند ایرانیان و رومیان؟ فرمودند: مردم، جز آن­ها چه کسانی­اند!؟ - . مشکاة المصابیح : 409 -

و از ترمذی و سنن ابی­داود نقل کرده، یک گروه از امت من همواره بر حق خواهند بود. - . جامع الاصول 12 :62 و 10 :410 -

احادیثی که از کتاب جامع الاصول استخراج کردیم در این­جا تمام می­شود.

این روایات را سید در کتاب طرائف - . الطرائف : 113 و 114 - از کتاب الجمع بین الصحیحین حمیدی و ابن بطریق در العمدة - . العمدة : 241 و 242 - از صحاح اهل سنت روایت کرده است. ما نیازی به آوردن آن­ها نمی­بینیم؛ زیرا ما خود آن­ها را از کتاب­های مرجع استخراج نمودیم.

سید گفته است: حمیدی در الجمع بین الصحیحین در مورد حدیث اول از صحیح بخاری، از مسند أبی­ادرداء نقل کرده، أم درداء گفت: روزی أبوالدرداء غضب­ناک پیش من آمد؛ گفتم: چرا خشمگین هستی؟ گفت: به خدا سوگند تنها چیزی که از دین محمد - صلی الله علیه و آله - می­دانم این است که آن­ها همگی نماز می­خوانند. - . الطرائف : 113 ، به صحیح بخاری، کتاب الاذان، حدیث 31 و مسند احمد بن حنبل 5 : 195 و 6 : 443 مراجعه کنید. -

همچنین از صحیح بخاری به نقل از مسند أنس بن مالک از زهری نقل کرده، در دمشق پیش أنس بن مالک رفتم؛ او در حال گریه بود، گفتم: چرا گریه می­کنی؟ - . الطرائف : 113 ، و در صحیح بخاری در کتاب المواقیت شماره 7 - گفت: از آن­چه درک کرده­ام چیزی نمی­دانم جز این نماز، که این هم ضایع شده است.

در روایتی دیگر از الزهری این­چنین آمده است: از چیزهایی که در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، هیچ چیز نمی­دانم. گفتند: نماز. گفت: آیا جز این است که آن را تباه کرده­­اید!؟ - . همان -

حمیدی هم­چنین از مسند أبی­مالک و أبی­عامر روایت کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: سرآغاز دین شما نبوت و رحمت، و سپس پادشاهی و رحمت، و سپس پادشاهی و ظلم و پس از آن پادشاهی بسیار سخت­گیرانه­ای است که در آن خزّ و ابریشم حلال می­شود. - 3. الطرائف : 113 ، مشکاة المصابیح : 456 و 460 .[3] -

و از آن قسمت مورد اتفاق مسند ابوهریره، از پیامبر - صلی الله علیه و آله - در قسمت پایانی حدیث فوق نقل شده: مثَل من مانند مردی است که آتشی افروخته و وقتی آتش اطرافش را روشن می­کند، ذرات معلق و جنبندگانی که در آتش می­افتند، شروع به وارد شدن در آتش می­کنند و آن مرد تلاش می­کند تا مانع آن­ها شود، اما آن­ها بر او غلبه می­کنند و در آتش فرو می­روند. این مثال مانند من و شماست؛ من پیراهن­های شما را می­گیرم و می­گویم از آتش دور شوید! از آتش دور شوید! اما شما بر من غلبه می­کنید و در آتش فرو می­روید. - 4. الطرائف : 114 ، به صحیح بخاری، کتاب الأنبیاء، حدیث 40 و کتاب الرقاق حدیث 6 ، صحیح مسلم، کتاب الفضائل، الحدیث 17 - 19 ، سنن ترمذی، کتاب الأدب ، 82 و مسند إبن حنبل 2 : 244 و 312 مراجعه کنید. -

و از مسند ثوبان نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: من بر امتم تنها از پیشوایان گمراه­گر بیم دارم؛ و اگر شمشیر بر آنان بیفتد، تا قیامت از میانشان برداشته نمی­شود، و رستاخیز رخ نمی­دهد مگر این­که گروهی از امت من به مشرکان بپیوندند و مگر این­که در میان امتم بت­ها پرستیده شوند. - .[1]الطرائف: 114 -

سپس سید می­گوید: این­ها برخی از روایات صحیح آن­ها بود که در مورد صحابه پیامبرشان و امت پیامبر و گمراهی­هایی که پس از فوت ایشان برای آن­ها پیش می­آید. در بخش­های بعدی قسمتی از احادیث صحیح آن­ها که متضمن مخالفتشان با پیامبر و نکوهش ایشان توسط آن حضرت در زمان حیات ایشان می­باشد را ذکر می­کنیم.

از آن­جا که پیامبر بر گروهی از صحابه خویش شهادت به گمراهی و هلاکت داده بوده­اند و آن­ها از کسانی بوده­اند که ایشان در زمان حیاتشان به آن­ها حسن ظن داشته­اند و به جهت همین حسن ظن بوده که فرموده­اند پروردگارا! [اینان] اصحاب من هستند، و بعد ضلالت و گمراهی این افراد به حدی رسیده که شفاعت پیامبرشان در مورد آن­ها قبول نمی­شود و آنان را از ایشان دور می­کنند و از یک طرف غضب پیامبرشان بر آن­ها می­رسد و ایشان خطاب به آن­ها می­گویند: هلاک شوید! هلاک شوید! و از سوی دیگر گفته می­شود: آن­ها همین­طور به گذشتگان خود بازگشتند، و از طرف دیگر نیز ابوالدرداء و أنس بن مالک - که از بزرگان صحابه در نزد ایشان به شمار می­روند - علیه آن­ها گواهی می­دهند که از شریعت محمد - صلی الله علیه و آله - تنها اجتماع در نماز باقی مانده است. و أنَس بعد می­گوید که نماز را هم تباه کرده­اند، و از دیگر جهت پیامبرشان گواهی می­دهد که پس از وفاتش، کار دین آن­ها به پادشاهی و رحمت و سپس پادشاهی و ظلم بر شیوه عادت پادشاهان زورگو کشیده می­شود که مهربان و زورگو در میانشان خواهد بود، و از طرف دیگر پیامبر شهادت می­دهند که از عاقبت برخی از صحابه خویش بیمناکند و پیراهن­های آن­ها را می­گیرند تا مانع افتادن آن­ها به آتش شوند و آن­ها را بارها با زبان حال و مقال نهی می­کنند، ولی آنان بر ایشان غلبه می­کنند و در آتش فرو می­افتند، و از سوی دیگر نیز ائمه ضلالت که بر سر امت ایشان قرار می­گیرند، می­هراسند و از سوی دیگر شهادت می­دهند به این­که آنان از ضلالت­ها و دگرگونی­هایی که بر امت­های سابق گذشته، تبعیت کنند.

سپس به گونه­ای که هیچ کس از مسلمین مخالفت نکرده­است، از ایشان نقل می­کنند که امت موسی هفتاد و یک فرقه شدند که یکی از آن­ها نجات می­یابد و بقیه در آتش­اند، و امت عیسی هفتاد و دو فرقه شدند که یکی از آن­ها نجات می­یابد و بقیه در آتش­اند، و امت ایشان هفتاد و سه فرقه خواهند شد که که یکی از آن­ها نجات می­یابد و هفتاد و دو فرقه دیگر در آتش­اند. و حال آن­که چنین مضمونی در قرآن آمده است: «وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ» {و برخی از بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند منافقند، و از ساکنانِ مدینه [نیز عدّه ای] بر نفاق خو گرفته اند. تو آنان را نمی شناسی، ما آنان را می شناسیم. به زودی آنان را دو بار عذاب می کنیم}. - . توبه / 101 - بنابراین چطور ممکن است مسلمانی شهادت خدا و رسولش مبنی بر گمراهی تعداد زیادی از صحابه پیامبر و به هلاکت رسیدن اکثر امت او و به هم ریختن امور پس از وفات ایشان را رد کند!؟ آیا در میان مسلمانان جز کسی که در سخن خدا و پیامبرش شک دارد و یا کسی که بخواهد واضحات را انکار کند، می­تواند این سخنان را رد کند!؟ و یا چگونه کسی که خداوند و پیامبرش را در نکوهش برخی از اصحابشان و اکثر امتشان یا اعتقاد به گمراهی برخی از آنان تصدیق می­کند، مورد ملامت و سرزنش واقع می­شود!؟ و چگونه برای خود روا می­دانند که مانند این احادیث صحیح را روایت کنند و سپس در مورد فرقه معروف به رافضی منکر چیزی شوند که خودشان به چیزی بزرگتر از آن به نفع ایشان اقرار کرده­اند!؟ و چگونه شخص با بصیرت رغبت به پیروی از این چهار مذهب می­کند!؟ - .[2] الطرائف : 113 - 115 -

**[ترجمه]

بیان

اعلم أن أکثر العامة علی أن الصحابة کلهم عدول و قیل هم کغیرهم مطلقا و قیل هم کغیرهم إلی حین ظهور الفتن بین علی علیه السلام و معاویة و أما بعدها فلا یقبل الداخلون فیها مطلقا و قالت المعتزلة هم عدول إلا من علم أنه قاتل علیا علیه السلام فإنه مردود و ذهبت الإمامیة إلی أنهم کسائر الناس من أن فیهم المنافق و الفاسق و الضال بل کان أکثرهم کذلک و لا أظنک ترتاب بعد ملاحظة تلک الأخبار المأثورة من الجانبین المتواترة بالمعنی فی صحة هذا القول و سینفعک تذکرها فی المطالب المذکورة فی الأبواب الآتیة إن شاء الله تعالی

ص: 36


1- الطرائف ص 113- 115.

**[ترجمه]بدان که اکثر عامه بر این باورند که تمامی صحابه عادل هستند، عده­ای قائلند که آن­ها بدون هیچ قید و شرطی مثل سایرین هستند، و عده­ای دیگر بر این باورند که آنان تا زمان بروز فتنه بین علی - علیه السلام - و معاویه، چون دیگران بوده­اند، اما پس از آن جریان، آن عده­ای که در آن فتنه وارد شدند، به هیچ روی مورد پذیرش نیستند. معتزله می­گویند: همگی صحابه عادلند، مگر کسانی که مشخصاً با علی علیه السلام مبارزه کرده­اند که آن­ها مردود هستند. امامیه معتقد است که صحابه مانند سایر مردم هستند و مانند سایرین در میانشان منافق، فاسق و گمراه وجود دارد و بلکه اکثر آن­ها این گونه­اند. گمان نمی­کنم که شما نیز پس از ملاحظه این روایاتی که از شیعه و سنی نقل شده و از جهت معنا متواتر است، در درستی این سخن جای شکی داشته باشید. یادآوری این روایات در فهم مطالبی که إن شاء الله در بخش­های آتی خواهد آمد مفید خواهد بود .

**[ترجمه]

باب 2 إخبار الله تعالی نبیه و إخبار النبی صلی الله علیه و آله أمته بما جری علی أهل بیته صلوات الله علیهم من الظلم و العدوان

الأخبار

«1»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مُوسَی عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ جَالِساً ذَاتَ یَوْمٍ إِذَا أَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُسْرَی ثُمَّ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَآهَا بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا بُنَیَّةِ فَأَجْلَسَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ إِلَیَّ یَا أَخِی فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَرَی وَاحِداً مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا بَکَیْتَ أَ وَ مَا فِیهِمْ مَنْ تُسَرُّ بِرُؤْیَتِهِ فَقَالَ علیه السلام وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ اصْطَفَانِی عَلَی جَمِیعِ الْبَرِیَّةِ إِنِّی وَ إِیَّاهُمْ لَأَکْرَمُ الْخَلْقِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ نَسَمَةٌ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْهُمْ أَمَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّهُ أَخِی وَ شَقِیقِی وَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدِی وَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ صَاحِبُ حَوْضِی وَ شَفَاعَتِی وَ هُوَ مَوْلَی کُلِ

ص: 37

مُسْلِمٍ وَ إِمَامُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ قَائِدُ کُلِّ تَقِیٍّ وَ هُوَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أَهْلِی وَ أُمَّتِی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی مُحِبُّهُ مُحِبِّی وَ مُبْغِضُهُ مُبْغِضِی وَ بِوَلَایَتِهِ صَارَتْ أُمَّتِی مَرْحُومَةً وَ بِعَدَاوَتِهِ صَارَتِ الْمُخَالِفَةُ لَهُ مِنْهَا مَلْعُونَةً وَ إِنِّی بَکَیْتُ حِینَ أَقْبَلَ لِأَنِّی ذَکَرْتُ غَدْرَ الْأُمَّةِ بِهِ بَعْدِی حَتَّی إِنَّهُ لَیُزَالُ عَنْ مَقْعَدِی وَ قَدْ جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ بَعْدِی ثُمَّ لَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُضْرَبَ عَلَی قَرْنِهِ ضَرْبَةً تُخْضَبُ مِنْهَا لِحْیَتُهُ فِی أَفْضَلِ الشُّهُورِ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ (1) وَ أَمَّا ابْنَتِی فَاطِمَةُ فَإِنَّهَا سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ هِیَ بَضْعَةٌ مِنِّی وَ هِیَ نُورُ عَیْنِی وَ هِیَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هِیَ رُوحِیَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیَّ وَ هِیَ الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّةُ مَتَی قَامَتْ فِی مِحْرَابِهَا بَیْنَ یَدِی رَبِّهَا جَلَّ جَلَالُهُ زَهَرَ نُورُهَا لِمَلَائِکَةِ السَّمَاءِ کَمَا یَزْهَرُ نُورُ الْکَوَاکِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی أَمَتِی فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ إِمَائِی قَائِمَةً بَیْنَ یَدِیَّ تَرْتَعِدُ فَرَائِصُهَا مِنْ خِیفَتِی وَ قَدْ أَقْبَلَتْ بِقَلْبِهَا عَلَی عِبَادَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنِّی قَدْ آمَنْتُ شِیعَتَهَا مِنَ النَّارِ وَ أَنِّی لَمَّا رَأَیْتُهَا ذَکَرْتُ مَا یُصْنَعُ بِهَا بَعْدِی کَأَنِّی بِهَا وَ قَدْ دَخَلَ الذُّلُّ بَیْتَهَا وَ انْتُهِکَتْ حُرْمَتُهَا وَ غُصِبَتْ حَقَّهَا وَ مُنِعَتْ إِرْثَهَا وَ کُسِرَتْ جَنْبَتُهَا وَ أَسْقَطَتْ جَنِینَهَا وَ هِیَ تُنَادِی یَا مُحَمَّدَاهْ فَلَا تُجَابُ وَ تَسْتَغِیثُ فَلَا تُغَاثُ فَلَا تَزَالُ بَعْدِی مَحْزُونَةً مَکْرُوبَةً بَاکِیَةً تَتَذَکَّرُ انْقِطَاعَ الْوَحْیِ عَنْ بَیْتِهَا مَرَّةً وَ تَتَذَکَّرُ فِرَاقِی أُخْرَی وَ تَسْتَوْحِشُ إِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ لِفَقْدِ صَوْتِیَ الَّذِی کَانَتْ تَسْتَمِعُ إِلَیْهِ إِذَا تَهَجَّدْتُ بِالْقُرْآنِ ثُمَّ تَرَی نَفْسَهَا ذَلِیلَةً بَعْدَ أَنْ کَانَتْ فِی أَیَّامِ أَبِیهَا عَزِیزَةً فَعِنْدَ ذَلِکَ یُؤْنِسُهَا اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِالْمَلَائِکَةِ فَنَادَتْهَا بِمَا نَادَتْ بِهِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ فَتَقُولُ یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ (2) یَا فَاطِمَةُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی

ص: 38


1- البقرة: 158.
2- آل عمران: 42.

وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (1) ثُمَّ یَبْتَدِئُ بِهَا الْوَجَعُ فَتَمْرَضُ فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ تُمَرِّضُهَا وَ تُؤْنِسُهَا فِی عِلَّتِهَا فَتَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ إِنِّی سَئِمْتُ الْحَیَاةَ وَ تَبَرَّمْتُ بِأَهْلِ الدُّنْیَا فَأَلْحِقْنِی بِأَبِی فَیُلْحِقُهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِی فَتَکُونُ أَوَّلَ مَنْ یَلْحَقُنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَتَقْدَمُ عَلَیَّ مَحْزُونَةً مَکْرُوبَةً مَغْمُومَةً مَغْصُوبَةً مَقْتُولَةً فَأَقُولُ عِنْدَ ذَلِکَ اللَّهُمَّ الْعَنْ مَنْ ظَلَمَهَا وَ عَاقِبْ مَنْ غَصَبَهَا وَ ذَلِّلْ مَنْ أَذَلَّهَا وَ خَلِّدْ فِی نَارِکَ مَنْ ضَرَبَ جَنْبَیْهَا حَتَّی أَلْقَتْ وَلَدَهَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَةُ عِنْدَ ذَلِکَ آمِینَ وَ أَمَّا الْحَسَنُ علیه السلام فَإِنَّهُ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ مِنِّی وَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ ضِیَاءُ قَلْبِی وَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ تَذَکَّرْتُ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنَ الذُّلِّ بَعْدِی فَلَا یَزَالُ الْأَمْرُ بِهِ حَتَّی یُقْتَلَ بِالسَّمِّ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَبْکِی الْمَلَائِکَةُ وَ السَّبْعُ الشِّدَادُ لِمَوْتِهِ وَ یَبْکِیهِ کُلُّ شَیْ ءٍ حَتَّی الطَّیْرُ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ الْحِیتَانُ فِی جَوْفِ الْمَاءِ فَمَنْ بَکَاهُ لَمْ تَعْمَ عَیْنُهُ یَوْمَ تَعْمَی الْعُیُونُ وَ مَنْ حَزِنَ عَلَیْهِ لَمْ یَحْزَنْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَحْزَنُ الْقُلُوبُ وَ مَنْ زَارَهُ فِی بَقِیعِهِ ثَبَتَتْ قَدَمُهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ أَمَّا الْحُسَیْنُ علیه السلام فَإِنَّهُ مِنِّی وَ هُوَ ابْنِی وَ وَلَدِی وَ خَیْرُ الْخَلْقِ بَعْدَ أَخِیهِ وَ هُوَ إِمَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ خَلِیفَةُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ غِیَاثُ الْمُسْتَغِیثِینَ وَ کَهْفُ الْمُسْتَجِیرِینَ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَجْمَعِینَ وَ هُوَ سَیِّدُ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ بَابُ نَجَاةِ الْأُمَّةِ أَمْرُهُ أَمْرِی وَ طَاعَتُهُ طَاعَتِی مَنْ تَبِعَهُ فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَاهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُهُ تَذَکَّرْتُ مَا یُصْنَعُ بِهِ بَعْدِی کَأَنِّی بِهِ وَ قَدِ اسْتَجَارَ بِحَرَمِی وَ قُرْبِی فَلَا یُجَارُ فَأَضُمُّهُ فِی مَنَامِی إِلَی صَدْرِی وَ آمُرُهُ بِالرِّحْلَةِ عَنْ دَارِ هِجْرَتِی وَ أُبَشِّرُهُ بِالشَّهَادَةِ فَیَرْتَحِلُ عَنْهَا إِلَی أَرْضِ مَقْتَلِهِ وَ مَوْضِعِ مَصْرَعِهِ أَرْضِ

ص: 39


1- آل عمران: 43.

کَرْبٍ وَ بَلَاءٍ وَ قَتْلٍ وَ فَنَاءٍ تَنْصُرُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أُولَئِکَ مِنْ سَادَةِ شُهَدَاءِ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَدْ رُمِیَ بِسَهْمٍ فَخَرَّ عَنْ فَرَسِهِ صَرِیعاً ثُمَّ یُذْبَحُ کَمَا یُذْبَحُ الْکَبْشُ مَظْلُوماً ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَکَی مَنْ حَوْلَهُ وَ ارْتَفَعَتْ أَصْوَاتُهُمْ بِالضَّجِیجِ ثُمَّ قَامَ علیه السلام وَ هُوَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ مَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِی بَعْدِی ثُمَّ دَخَلَ مَنْزِلَهُ (1).

**[ترجمه]الأمالی: ابن عباس نقل کرده، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودند که امام حسن - علیه السلام- آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: پسر عزیزم! پسر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را نزدیک خود کردند روی پای راستشان نشاندند. سپس امام حسین - علیه السلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند نیز گریستند و بعد فرمودند: پسر عزیزم! پسر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را نزدیک خود کردند و روی پای چپ خویش نشاندند. سپس حضرت فاطمه - علیها سلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند، گریستند و بعد فرمودند: دختر عزیزم! جلو بیا، جلو بیا. ایشان را در رو به روی خود نشاندند. سپس امیرالمؤمنین - علیه السلام – آمدند؛ وقتی ایشان را دیدند گریستند و بعد فرمودند: برادرم! جلو بیا، جلو بیا. و ایشان را در سمت راست خویش نشاندند.

اصحاب به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! هر کدام از اینان را که دیدید گریستید، آیا در بین­ آن­ها کسی نبود که شما با دیدنش شادمان شوید؟ ایشان فرمودند: سوگند به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث نمود و بر تمامی انسان ها برگزید، من و ایشان، گرامی­ترین خلایق در پیش­گاه خداوند عزّ و جلّ هستیم و در روی زمین هیچ­کسی نزد من محبوب­تر از این­ها نیست. اما علی بن ابی­طالب - علیه السلام - ؛ برادر و همسان من بوده و صاحب­الامر پس از من، و صاحب لوای من در دنیا و آخرت، و صاحب حوض و شفاعت من است. او مولای هر فرد مسلمان و امام هر مؤمن و پیشوای هر فرد با تقوا و وصی و جانشین من بر اهل بیت و امتم، چه در حیات و چه پس از مرگ من است. دوست­دار او دوست­دار من، و دشمن او دشمن من است. و با ولایت اوست که امت من مورد رحمت قرار می­گیرند، و با دشمنی با اوست که مخالفینش از امت من لعنت می­شوند. وقتی او آمد، من بدان جهت گریستم که به یاد نیرنگ امتم پس از من در حق وی افتادم که با این­که خداوند او را جانشین پس از من قرار داده، از جای خویش کنار زده می­شود و سپس کارش به جایی می­رسد که در بهترین ماه­ها که؛ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ»{ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.} - . بقره / 185 - ، ضربتی بر سرش می­زنند که ریش­ او از آن ضربت خون­آلود می­شود.

اما دخترم فاطمه؛ که سالار همه زنان جهانیان از اول تا آخر است و پاره تن من و نور چشم من و میوه دل من و روح بین دو پهلویم است و حوریه­ای انسانی است که هرگاه در محراب، در پیش­گاه پروردگارش - جلّ جلاله - می­ایستد، نور او برای فرشتگان آسمان می­درخشد، چنان­چه نور ستارگان برای اهل زمین می­درخشد و خداوند عزّ و جلّ به فرشتگان خویش می­فرماید: \\"ای فرشتگان من! به بنده من فاطمه، سالارزن بندگان من بنگرید که در پیش­گاه من ایستاده و استخوان­هایش از خوف من می­لرزد و با قلب خویش به عبادت من آمده است؛ شما را گواه می­گیرم که پیروان او را از آتش امان دادم.\\" وقتی که او را دیدم، به یاد اتفاقاتی افتادم که پس از من بر او روا می­دارند؛ گویی من هستم که خواری به خانه او وارد شده و حرمتش زیر پا گذاشته شده و حقوقش غضب شده و از ارثش محروم شده و پهلویش شکسته و جنینش سقط شده و او فریاد می­زند که یا محمداه! و جوابی نمی­شنود و استغاثه می­کند و کسی به دادش نمی­رسد. او پس از من همواره غمگین و مصیبت­زده و گریان خواهد بود و در یاد انقطاع وحی از خانه خود، که یک­باره اتفاق افتاده می­باشد و فراق مرا به یاد می­آورد و شب­ها از این­که صدای تلاوت قرآن مرا نمی­شنود، احساس وحشت می­کند و خود را ذلیل می­بیند، در حالی که در زمان پدرش عزیز بود. و خداوند متعال در آن هنگام خاطر او را با فرشتگان مأنوس می­کند و فرشتگان او را همان­گونه که مریم دختر عمران را مورد خطاب قرار دادند، مورد خطاب قرار داده و می­گویند: ای فاطمه! «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ{خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان جهان برتری داده است}. - .[1]

آل عمران / 42 -

ای فاطمه! «اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّا­کِعِینَ»{فرمانبرِ پروردگار خود باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما}. - . آل عمران / 43 - سپس درد او آغاز می­شود و مریض می­گردد. پس خداوند عزّ و جلّ مریم دختر عمران را به پرستاری او می­فرستد تا در هنگام مریضی مؤنس او باشد، و او در آن زمان می­گوید: پروردگارا! دیگر از زندگی ملول شده­ام و از اهل دنیا خسته شده­ام؛ مرا به پدرم ملحق نما! و خداوند عزّ و جلّ وی را به من ملحق می­سازد و او اولین کسی است که از میان اهل بیتم به من می­پیوندد و با حالی غمگین و مصیبت زده و غم­دیده و غصب شده از حق و کشته­شده پیش من می­آید و آن­گاه من می­گویم: خدایا بر کسی که به وی ظلم کرده لعنت فرست و کسی که حقش را غصب کرده را عقوبت فرما و کسی که او را ذلیل نموده خوار گردان و آن کسی که پهلوی وی را شکسته و موجب سقط بچه او شده را تا ابد در آتش جهنم گرفتار کن! در آن هنگام فرشتگان آمین می­گویند.

اما حسن علیه السلام؛ او پسر من و فرزند من است و از من است و نور چشمم و روشنی قلبم و میوه دلم است. او سرور جوانان اهل بهشت و حجت خداوند در میان امت است که امر او، امر من و گفتار او، گفتار من می­باشد. هر کس از او پیروی نماید از من بوده و هرکس با او مخالفت ورزد از من نیست. زمانی که او را دیدم، به یاد ذلتی که پس از من بر او خواهد رفت، افتادم. تا جایی که در نهایت از سر ظلم و عداوت، به وسیله سمّ کشته می­شود و فرشتگان و آسمان­های هفت­گانه برایش می­گریند و تمامی موجودات، حتی پرندگان در آسمان و ماهیان در دل آب نیز بر او گریه می­کنند؛ هر کس بر او گریه کند، چشمان او در روزی که همه چشم­ها نابینا می­شوند، نابینا نخواهد شد و هر کسی که دلش بر او محزون شود، در روزی که همه دل­ها در آن محزون خواهند شد، محزون نخواهد بود و هر کس که در بقیعش او را زیارت کند، در روزی که گام­ها بر پل صراط می­لغزند، ثابت قدم خواهد بود.

اما حسین - علیه السلام - ؛ او از من است و پسر من و فرزند من است. او برترین خلق بعد از برادرش بوده و امام مسلمانان و مولای مومنان و جانشین خداوند جهانیان و فریاد­رس درماندگان و پناه پناهندگان و حجت خداوند بر همه مخلوقات است. او سرور جوانان بهشت و درب نجات امت است. امر او امر من، اطاعت از او اطاعت از من است. هر که از او پیروی کند از من است و هر که با او مخالفت ورزد، از من نیست. وقتی او را دیدم، به یاد آن­چه افتادم که پس از من با می­کنند؛ گویی من آن­جا هستم که برای حرم و خویشاوندان من پناه می­طلبد، ولی پناه داده نمی­شود. من در خوابم او را در آغوش می­گیرم و او را به کوچ از مدینه امر می­کنم و شهادت را بر وی بشارت می­دهم. او نیز حرکت می­کند و به قتلگاه و محل به زمین افتادن خویش، سرزمین کرب و بلا و قتل و فَناء می­رود و گروهی از مسلمانان نیز که سروران شهیدان امت من در روز قیامت خواهند بود، او را یاری می­کنند. گویا هم­اکنون دارم او را می­بینم که به سمتش تیری پرتاب شده و او از اسب بر زمین می­افتد سپس سر او را با حالتی مظلومانه مانند سر گوسفند، از تن جدا می­کنند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و اطرافیان او پس از این سخنان گریه کردند و صدای ضجه آن­ها بلند شد. سپس حضرت برخاسته و فرمودند: بارخدایا! از آن­چه که پس از من بر سر اهل بیتم می­آید به تو شکایت می­کنم. و بعد وارد خانه خود شدند. - . أمالی الصدوق : 71 - 68 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة

فِی الْحَدِیثِ فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی.

بالفتح القطعة من اللحم و قد تکسر أی أنها جزء منی و فی القاموس التمریض حسن القیام علی المریض و قال الصرع الطرح علی الأرض کالمصرع کمقعد و هو موضعه أیضا.

**[ترجمه]مؤلف النهایة گفته است: در حدیث آمده، \\"فاطمة بضعة مِنّی\\" بَضعة، در لغت به معنای یک تکه از گوشت است و گاهی حرف اول آن مکسور است که یعنی جزئی از من است. در قاموس آمده است: \\"تمریض\\" یعنی خوب پرستاری کردن از مریض، و گفته است: الصرع، به معنای بر زمین افتادن است و مصرع بر وزن مقعد به معنای مکان بر زمین افتادن است .

**[ترجمه]

«2»

جا (2)، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الْمَرْزُبَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیلٍ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِنْقَرٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ قَالَ حَدَّثَنَا شُرَحْبِیلُ عَنْ أُمِّ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَتْ لَمَّا ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ أَفَاقَ إِفَاقَةً وَ نَحْنُ نَبْکِی فَقَالَ مَا الَّذِی یُبْکِیکُمْ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهُ نَبْکِی لِغَیْرِ خَصْلَةٍ نَبْکِی لِفِرَاقِکَ إِیَّانَا وَ لِانْقِطَاعِ خَبَرِ السَّمَاءِ عَنَّا وَ نَبْکِی الْأُمَّةَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنَّکُمُ الْمَقْهُورُونَ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ مِنْ بَعْدِی (3).

**[ترجمه]مجالس المفید، أمالی الطوسی: أمّ الفضل بن عباس نقل کرده، وقتی بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، که در نهایت به وفات ایشان منجر شد، شدت یافت، ایشان لحظه­ای به هوش آمدند، ما در حال گریستن بودیم؛ ایشان فرمودند: چرا گریه می­کنید؟ گفتیم: ای رسول خدا برای چیزهای زیادی؛ بر فراق شما، بر متوقف شدن وحی از آسمان و برای امت پس از شما گریه می­کنیم، فرمودند: پس از من شما مغلوب و مستضعف می­شوید. - . أمالی الطوسی 1 : 122 -

**[ترجمه]

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی الْحَارِثِ شُرَیْحٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتُنْقَضَنَّ عُرَی الْإِسْلَامِ عُرْوَةً عُرْوَةً کُلَّمَا نُقِضَتْ عُرْوَةٌ تَشَبَّثَ النَّاسُ بِالَّتِی تَلِیهَا فَأَوَّلُهُنَّ نَقْضُ

ص: 40


1- أمالی الصدوق: 68- 71.
2- أمالی المفید: 215.
3- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 122، و قوله «نبکی لغیر خصلة» یعنی أن بکاءنا لخصال شتی و علل کثیرة ......

الْحُکْمِ وَ آخِرُهُنَّ الصَّلَاةُ (1).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: أبی أمامة باهلی روایت کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ریسمان­های اسلام یکی پس از دیگری قطع خواهند شد و هر ریسمانی که قطع می­شود، مردم به ریسمان بعدی چنگ می­زنند. اولین ریسمانی که قطع می­شود، نقض حکم و آخرین آن­ها نماز خواهد بود. - . همان : 189 -

**[ترجمه]

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: لَمَّا حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ بَکَی حَتَّی بَلَّتْ دُمُوعُهُ لِحْیَتَهُ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ أَبْکِی لِذُرِّیَّتِی وَ مَا تَصْنَعُ بِهِمْ شِرَارُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی کَأَنِّی بِفَاطِمَةَ بِنْتِی وَ قَدْ ظُلِمَتْ بَعْدِی وَ هِیَ تُنَادِی یَا أَبَتَاهْ یَا أَبَتَاهْ فَلَا یُعِینُهَا أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی فَسَمِعَتْ ذَلِکَ فَاطِمَةُ علیها السلام فَبَکَتْ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَبْکِیَنَّ یَا بُنَیَّةِ فَقَالَتْ لَسْتُ أَبْکِی لِمَا یُصْنَعُ بِی مِنْ بَعْدِکَ وَ لَکِنِّی أَبْکِی لِفِرَاقِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا أَبْشِرِی یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ بِسُرْعَةِ اللَّحَاقِ بِی فَإِنَّکِ أَوَّلُ مَنْ یَلْحَقُ بِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی (2).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: عبدالله بن عباس نقل کرده، وقتی وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رسید، چنان گریستند که ریش­های ایشان از اشکشان خیس شد. گفتند: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ ایشان فرمودند: برای ذرّیه خویش گریه می­کنم و کاری که بَدان امت من پس از من با آن­ها می­کنند؛ گویی می­بینم که پس از من، به دخترم فاطمه ظلم می­شود و او فریاد می­زند که ای پدر جان! ای پدر جان! و هیچ­یک از افراد امتم به کمک او نمی­روند. فاطمه - علیها السلام - این را شنید و گریست. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به ایشان فرمودند: گریه نکن ای دخترم! ایشان عرض کردند: من بر آن­چه پس از شما با من می­کنند نمی­گریم، بلکه برای جدایی از شما می­گریم ای رسول خدا. حضرت فرمودند: ای دختر محمد، بشارت باد تو را که سریع به من ملحق خواهی شد. اولین کسی که از اهل بیتم به من می­پیوندد، تو هستی. - . همان : 191 -

**[ترجمه]

«5»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سَعِیدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی الْبُهْلُولِ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ سَالِمٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی الرَّحْبَةِ جَالِسٌ انْتَدِبُوا وَ هُوَ عَلَی الْمَسِیرِ مِنَ السَّوَادِ فَانْتَدَبُوا نحو (نَحْواً) مِنْ مِائَةٍ فَقَالَ وَ رَبِّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَقَدْ حَدَّثَنِی خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِی مِنْ بَعْدِهِ عَهْداً مَعْهُوداً وَ قَضَاءً مَقْضِیّاً وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری (3).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: سالم جعفی نقل کرده، امام علی صلوات الله علیه در میدان شهر که محل عبور و مرور بود نشسته بودند و فرمودند: جمع شوید. حدود صد نفر جمع شدند. آن­گاه فرمودند: سوگند به پروردگار آسمان و زمین، دوستم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خطاب به من فرمودند: امت اسلام پس از ایشان به من نیرنگ می­زنند و این عهدی معهود و تقدیری حتمی است. و هر که دروغ بندد ناامید گردد.

**[ترجمه]

بیان

انتدب أجاب.

lt;meta info="\\"إنتدبَ\\" یعنی اجابت کرد.

**[ترجمه]

«6»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ نَصْرِ بْنِ عَاصِمٍ اللَّیْثِیِّ عَنْ خَالِدِ بْنِ خَالِدٍ الْیَشْکُرِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ سَنَةَ فَتْحِ تُسْتَرَ حَتَّی قَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَدَخَلْتُ الْمَسْجِدَ

ص: 41


1- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 189.
2- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 191.
3- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 90.

فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ فِیهَا رَجُلٌ جَهْمٌ مِنَ الرِّجَالِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالَ الْقَوْمُ أَ مَا تَعْرِفُهُ فَقُلْتُ لَا فَقَالُوا هَذَا حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَعَدْتُ إِلَیْهِ فَحَدَّثَ الْقَوْمَ فَقَالَ کَانَ النَّاسُ یَسْأَلُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ فَقَالَ سَأُحَدِّثُکُمْ بِمَا أَنْکَرْتُمْ إِنَّهُ جَاءَ أَمْرُ الْإِسْلَامِ فَجَاءَ أَمْرٌ لَیْسَ کَأَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ کُنْتُ أُعْطِیتُ مِنَ الْقُرْآنِ فِقْهاً وَ کَانَ رِجَالٌ یَجِیئُونَ فَیَسْأَلُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْخَیْرِ شَرٌّ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا الْعِصْمَةُ مِنْهُ قَالَ السَّیْفُ قَالَ قُلْتُ وَ مَا بَعْدَ السَّیْفِ بَقِیَّةٌ قَالَ نَعَمْ یَکُونُ إِمَارَةٌ عَلَی أَقْذَاءٍ وَ هُدْنَةٌ عَلَی دَخَنٍ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ تَفْشُو رُعَاةُ الضَّلَالَةِ فَإِنْ رَأَیْتَ یَوْمَئِذٍ خَلِیفَةَ عَدْلٍ فَالْزَمْهُ وَ إِلَّا فَمُتْ عَاضّاً عَلَی جِذْلِ شَجَرَةٍ (1).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: خالد بن خالد یشکری نقل کرده، در سالی که شوشتر فتح شد، به کوفه رفتم؛ وارد مسجد شدم و دیدم چند نفر به دور پیرمردی ناتوان حلقه زده­اند؛ گفتم: این کیست؟ گفتند: مگر او را نمی شناسی!؟ گفتم: نه. گفتند: این حذیفه بن یمان صحابه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. پیش او نشستم، برای آن­ها حدیث ­کرد و گفت: مردم همیشه از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در مورد خیر می­پرسیدند و من همواره از ایشان در مورد شر می­پرسیدم. حاضران این کار او را بد شمردند. او گفت: در مورد آن­چه که بدتان آمد برایتان بگویم؛ وقتی اسلام آمد، شباهتی به جاهلیت نداشت. از فهم قرآن مقداری به من عطا می­شد و عده­ای می­آمدند و از پیامبر - صلی الله علیه و آله - سوال می­کردند و من گفتم: ای رسول خدا! آیا پس از این خیر، شری هم خواهد آمد؟ فرمودند: آری. گفتم: چگونه می­توان از آن در امان بود؟ فرمودند: با شمشیر. گفتم: آیا پس از شمشیر چیزی هم باقی می­ماند؟ فرمودند: آری، إمارتی خار در چشم و صلحی همراه با کینه. گفتم: بعد چه می­شود؟ فرمودند: بعد سردمداران گمراهی در زمین پخش می­شوند؛ در آن زمان اگر خلیفه عادلی یافتی، به فرمان او گردن بنه، وگرنه ریشه درخت بر دندان بگیر و بمیر. - . امالی الطوسی 1 : 241 -

**[ترجمه]

بیان

الجهم العاجز الضعیف.

وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ مَسْعُودٍ الْفَرَّاءُ فِی شَرْحِ السُّنَّةِ هَذِهِ الرِّوَایَةَ عَنِ الْیَشْکُرِیِّ هَکَذَا خَرَجْتُ زَمَنَ فُتِحَتْ تُسْتَرُ حَتَّی قَدِمْتُ الْکُوفَةَ وَ دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ فَإِذَا أَنَا بِحَلْقَةٍ فِیهَا رَجُلٌ صَدَعٌ مِنَ الرِّجَالِ حَسَنُ الثَّغْرِ یُعْرَفُ فِیهِ أَنَّهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْحِجَازِ قَالَ فَقُلْتُ مَنِ الرَّجُلُ فَقَالَ الْقَوْمُ أَ وَ مَا تَعْرِفُهُ قُلْتُ لَا قَالُوا هَذَا حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَقَعَدْتُ وَ حَدَّثَ الْقَوْمَ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ کَانُوا یَسْأَلُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ فَأَنْکَرَ ذَلِکَ الْقَوْمُ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ سَأُخْبِرُکُمْ بِمَا أَنْکَرْتُمْ مِنْ ذَلِکَ جَاءَ الْإِسْلَامُ حِینَ جَاءَ فَجَاءَ أَمْرٌ لَیْسَ کَأَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ فَکُنْتُ قَدْ أُعْطِیتُ فَهْماً فِی الْقُرْآنِ فَکَانَ رِجَالٌ یَجِیئُونَ وَ یَسْأَلُونَ عَنِ الْخَیْرِ وَ کُنْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الشَّرِّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَکُونُ بَعْدَ هَذَا الْخَیْرِ شَرٌّ کَمَا کَانَ قَبْلَهُ شَرٌّ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَمَا الْعِصْمَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله السَّیْفُ قُلْتُ وَ هَلْ بَعْدَ السَّیْفِ بَقِیَّةٌ قَالَ نَعَمْ إِمَارَةٌ عَلَی أَقْذَاءٍ وَ هُدْنَةٌ عَلَی دَخَنٍ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَنْشَأُ رُعَاةُ الضَّلَالَةِ فَإِنْ کَانَ لِلَّهِ فِی الْأَرْضِ

ص: 42


1- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 224.

خَلِیفَةٌ جَلَدَ ظَهْرَکَ وَ أَخَذَ مَالَکَ فَالْزَمْهُ وَ إِلَّا فَمُتْ وَ أَنْتَ عَاضٌّ عَلَی جِذْلِ شَجَرَةٍ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَخْرُجُ الدَّجَّالُ بَعْدَ ذَلِکَ مَعَهُ نَهْرٌ وَ نَارٌ فَمَنْ وَقَعَ فِی نَارِهِ وَجَبَ أَجْرُهُ وَ حُطَّ وِزْرُهُ وَ مَنْ وَقَعَ فِی نَهْرِهِ وَجَبَ وِزْرُهُ وَ حُطَّ أَجْرُهُ قَالَ قُلْتُ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ یُنْتَجُ الْمُهْرُ فَلَا یُرْکَبُ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ (1).

ثم قال الصدع مفتوحة الدال من الرجال الشاب المعتدل و یقال الصدع الربعة فی خلقة الرجل بین الرجلین و قوله هدنة علی دخن معناه صلح علی بقایا من الضغن و ذلک أن الدخان أثرَ النارِ یدل علی بقیة منها و قال أبو عبید أصل الدخن أن یکون فی لون الدابة أو الثوب أو غیره ذلک کدورة إلی سواد

وَ فِی

ص: 43


1- تراه فی مشکاة المصابیح ص 461 و لفظه: و عن حذیفة قال: کان الناس یسألون رسول اللّه عن الخیر و کنت أسأله عن الشر مخافة أن یدرکنی، قال: قلت: یا رسول اللّه انا کنا فی جاهلیة و شر فجاءنا اللّه بهذا الخیر، فهل بعد هذا الخیر من شر؟ قال: نعم، قلت: و هل بعد ذلک الشر من خیر؟ قال: نعم و فیه دخن، قلت: و ما دخنه؟ قال: قوم یستنون بغیر سنتی و یهدون بغیر هدیی، تعرف منهم و تنکر، قلت: فهل بعد ذلک الخیر من شر؟ قال: نعم دعاة علی أبواب جهنم، من أجابهم إلیها قذفوه فیها، قلت: یا رسول اللّه صفهم لنا، قال: هم من جلدتنا و یتکلمون بألسنتنا، قلت: فما تأمرنی ان أدرکنی ذلک؟ قال: تلزم جماعة المسلمین و امامهم، قلت: فان لم یکن لهم جماعة و لا امام؟ قال: فاعتزل تلک الفرق کلها، و لو أن تعض باصل شجرة حتی یدرکک الموت و أنت علی ذلک. قال : وفی روایة لمسلم قال : یکون بعدی أئمة لا یهتدون بهدای ولا یستنون بسنتی ، و سیقوم فیهم رجال قلوبهم قلوب الشیاطین فی جثمان انس ، قال حذیفة : قلت کیف أصنع یا رسول الله أن أدرکت ذلک؟ قال : تسمع وتطیع الامیر وان ضرب ظهرک وأخذ مالک ، فاسمع و أطع. أقول: : والحدیث متفق علیه فی صحیح مسلم والبخاری ، راجع صحیح البخاری کتاب الفتن ١١ ، کتاب المناقب ٢٥ و ٦٥ ، صحیح مسلم کتاب الامارة الحدیث ٥١ ، سنن ابی داود کتاب الفتن الرقم ١ ، مسند الامام ابن حنبل ج ٥ ص ٣٨٦ ، ٣٩١ ، ٣٩٩ ، ٤٠٣ ، ٤٠٤ ، ٤٠٦.

بَعْضِ الرِّوَایَاتِ (1)

قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْهُدْنَةُ عَلَی الدَّخَنِ مَا هِیَ قَالَ لَا یَرْجِعُ قُلُوبُ أَقْوَامٍ عَلَی الَّذِی کَانَتْ عَلَیْهِ.

و یروی «جماعة علی أقذاء» یقول یکون اجتماعهم علی فساد من القلوب شبّهه بأقذاء العین انتهی.

و أقول:

رواه فی جامع الأصول (2) بأسانید عن البخاری و مسلم و أبی داود و فی بعض روایاته و هل للسیف من تقیة.

و

فی بعضها قلت و بعد السیف قال تقیة علی أقذاء و هدنة علی دخن.

و فی شرح السنة و غیره بقیة بالباء الموحدة و المعانی متقاربة أی هل بعد السیف شی ء یتقی به من الفتنة أو یتقی و یشفق به علی النفس و جذل الشجرة بالکسر أصلها و المعنی مت معتزلا عن الخلق حتی تموت و لو احتجت إلی أن تأکل أصول الأشجار و یحتمل أن یکون کنایة عن شدة الغیظ.

**[ترجمه]جهم به معنای ناتوان و ضعیف است.

حسین بن مسعود فرّاء در کتاب شرح السّنّة این روایت را از یشکری چنین نقل کرده است:

هنگامی که شوشتر فتح شد از دیار خود خارج شدم و به کوفه رفتم و وارد مسجد شدم؛ دیدم عده­ای گرد مردی نحیف که دندان­های جلویش زیبا بود و به نظر اهل حجاز می­آمد حلقه­ زده­اند؛ گفتم: این مرد کیست؟ گفتند: مگر او را نمی شناسی؟ گفتم: نه. گفتند: این حذیفه بن یمان صحابه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. در جمعشان نشستم، برای حاضرین حدیث کرد و گفت: مردم همیشه از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در مورد خیر می­پرسیدند و من همواره از ایشان در مورد شر می­پرسیدم. حاضران این کار او را بد شمردند. وی گفت: درباره آن­چه که بدتان آمد، برایتان خواهم گفت؛ وقتی اسلام آمد، شباهتی به جاهلیت نداشت. من به فهم مقداری از قرآن نایل شده بودم، مردانی می­آمدند و درباره امور خیر سوال می­کردند و من از ایشان در مورد امور شر می­پرسیدم؛ گفتم: ای رسول خدا! آیا پس از این خیر، شرّی هم، مانند آن­چه که قبل از آن بوده، خواهد بود؟ فرمودند: آری. گفتم: ای رسول خدا! چگونه می­توان از آن در امان ماند؟ فرمودند: با شمشیر. گفتم: آیا پس از شمشیر چیزی هم باقی می­ماند؟ گفتند: آری، إمارتی خار در چشم و صلحی همراه با کینه. گفتم: بعد می­شود؟ فرمودند: بعد سردمداران گمراهی نشأت می­گیرند، در آن هنگام حتی اگر خلیفه­ برای خدا روی زمین بود که بر پشت تو تازیانه بزند و اموال تو را تصاحب کند، باز هم پیوسته ملازم او باش. وگرنه ریشه درخت را به دندان بگیر و بمیر. گفتم: بعد می­شود؟ فرمودند: سپس دجال به همراه رودخانه و آتش ظهور می­کند؛ هر کس در آتش او بیفتد، اجرش واجب و وزر و وبالش ساقط می­شود و هر کس در رودخانه او بیفتد، وزر و وبالش سنگین و اجرش ساقط می­شود. گفتم: بعد چه می­شود؟ فرمودند: آن کره اسب زاده می­شود و تا هنگام رستاخیز کسی بر آن سوار نمی­شود. - 1. این حدیث در مشکاة المصابیح : 461 ، صحیح بخاری، کتاب الفتن : 11 و کتاب المناقب : 25 و 65 ، صحیح مسلم، کتاب الإمارة، حدیث 51 ، سنن أبی داود، کتاب الفتن، شماره 1 ، مسند الإمام ابن حنبل : 5 : 386 ، 391 ، 399 ، 403 ، 404 ، 406 دیده می­شود. -

سپس گفت: الصّدَع به معنای مردی است که جوان و نیک­رفتار باشد، گفته می­شود: صدع به معنای کوتاه­تر بودن یکی از دو پا نسبت به دیگری است. و منظور از \\"هدنة علی دخن\\" صلح همراه با کینه است؛ این تعبیر به آن جهت است که دود نشانه آتش بوده و بر باقی ماندن آثار آتش دلالت می­کند. ابو عبید می­گوید: اصل معنای دخن این است که در رنگ حیوان یا لباس و غیره، تیرگی مایل به سیاه باشد .

در برخی از روایات - . مشکاة المصابیح : 463 - این قسمت هم آمده است که: گفتم: ای رسول خدا! منظورتان از \\"الهُدنة علی الدّخن\\" چیست؟ فرمودند: یعنی دل­های عده­ای از آن وضعیت قبلیشان تغییر نمی­کند. و در مورد \\"جماعة علی أقذاء\\" نقل می­کند که می­گفتند: منظور این است که با هم بودن آنان بر محور فساد دل­هاست که به خار در چشم تشبیه کرده­اند. در این­جا نقل سخن ابوعبید تمام می­شود.

می­گویم: مؤلف جامع الأصول این روایت را با چند سند از بخاری و مسلم و أبوداود نقل کرده - . جامع الاصول 10 : 414 - 417 - و در بضی از آن­ها چنین آمده است: \\"و هل للسیفٍ تقیة\\" [آیا برای شمشیر تقیه­ای وجود دارد!؟] و در برخی آمده که: گفتم: بعد از شمشیر چه می­شود؟ فرمودند: \\"تقیة علی أقذاء و هدنة علی دخن\\" [ تقیه بر خار چشم و صلحی همراه با کینه]. ذکر شده و در کتاب شرح السنة و برخی دیگر از منابع، به جای کلمه تقیه، بقیّة با باء آمده است و معانی همه این تعبیرات به هم نزدیک­اند؛ یعنی آیا پس از شمشیر چیزی هست که بشود با آن از فتنه پرهیز کرد، یا بتوان با آن نفس را نگه ­داشت و بر آن مهربان بود؟ منظور از \\"جذل الشجرة\\"، ریشه درخت است و معنایش این است که: از خلق کناره بگیر تا بمیری، حتی اگر نیازمند آن شوی که ریشه درختان را بخوری. محتمل است تعبیر ریشه درخت به دندان گرفتن، کنایه از شدت خشم باشد.

**[ترجمه]

«7»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَنْ مُسَدَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ یَسَارٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ دُکَیْنٍ عَنْ مَطَرِ بْنِ خَلِیفَةَ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ

ص: 44


1- رواه أبو داود و لفظه: «قال: قلت یا رسول اللّه أ یکون بعد هذا الخیر شر کما کان قبله شر؟ قال: نعم، قلت: فما العصمة؟ قال: السیف، قلت: و هل بعد السیف بقیة (تقیة) قال: نعم تکون امارة علی اقذاء وهدنة علی دخن ، قلت : ثم ماذا؟ قال : ثم ینشأ دعاة الضلال ، فان کان لله فی الارض خلیفة جلد ظهرک وأخذ مالک فاطعه ، والا فمت وأنت عاض علی جذل شجرة قلت : ثم ماذا؟ قال : ثم یخرج الدجال بعد ذلک معه نهرو نار ، فمن وقع فی ناره وجب اجره وحط وزره ، ومن وقع فی نهره وجب وزره وحط اجره ، قال : قلت : ثم ماذا؟ قال : ثم ینتج المهر فلا یرکب حتی تقوم الساعة. وفی روایة : قال : هدنة علی دخن وجماعة علی اقذاء ، قلت : یا رسول الله الهدنة علی _ الدخن ماهی؟ قال : لا ترجع قلوب أقوام علی الذی کانت علیه ، قلت : بعد هذا الخیر شر؟ قال : فتنة عمیاء سماء علیها دعاة علی أبواب النار ، فان مت یا خذیفة وأنت عاض علی جذل خیر لک من أن تتبع احدا منهم. راجع مشکاة المصابیح : ٤٦٣.
2- جامع الأصول ج 10 ص 414- 417.

مُرْشِدٍ الْحِمَّانِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَعَهِدَ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ إِلَیَّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: ثعلبة بن مرشد الحمانی نقل کرده، از حضرت علی - صلوات الله علیه - شنیدم که فرمودند: به خدا سوگند، پیامبر امّی به من این چنین گوش­زد نمود: پس از من این امت با تو نیرنگ می­کنند. - . أمالی الطوسی 2 : 90 -

**[ترجمه]

«8»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنِ الْجِعَابِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الْخَزَّازِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَاشِمِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَنْ بِشْرِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیْلَی قَالَ قَالَ أَبِی دَفَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الرَّایَةَ یَوْمَ خَیْبَرَ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَوْقَفَهُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ فَأَعْلَمَ النَّاسَ أَنَّهُ مَوْلَی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ وَ قَالَ لَهُ تُقَاتِلُ عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ قَالَ لَهُ أَنَا سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمْتَ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبْتَ وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ تُبَیِّنُ لَهُمْ مَا اشْتَبَهَ عَلَیْهِمْ بَعْدِی وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ إِمَامُ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِی وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ (2) وَ قَالَ لَهُ أَنْتَ الْآخِذُ بِسُنَّتِی وَ الذَّابُّ عَنْ مِلَّتِی وَ قَالَ لَهُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ عَنْهُ وَ أَنْتَ مَعِی وَ قَالَ لَهُ أَنَا عِنْدَ الْحَوْضِ وَ أَنْتَ مَعِی وَ قَالَ لَهُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ أَنْتَ بَعْدِی تَدْخُلُهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فَاطِمَةُ علیهم السلام وَ قَالَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ بِأَنْ أَقُومَ بِفَضْلِکَ فَقُمْتُ بِهِ فِی النَّاسِ وَ بَلَّغْتُهُمْ مَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِتَبْلِیغِهِ وَ قَالَ لَهُ اتَّقِ الضَّغَائِنَ الَّتِی لَکَ فِی صُدُورِ مَنْ لَا یُظْهِرُهَا إِلَّا بَعْدَ مَوْتِی أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ثُمَّ بَکَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ مِمَّ بُکَاؤُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنَّهُمْ یَظْلِمُونَهُ وَ یَمْنَعُونَهُ حَقَّهُ وَ یُقَاتِلُونَهُ وَ یَقْتُلُونَ وُلْدَهُ وَ یَظْلِمُونَهُمْ بَعْدَهُ وَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ ذَلِکَ یَزُولُ إِذَا قَامَ قَائِمُهُمْ وَ عَلَتْ کَلِمَتُهُمْ وَ أَجْمَعَتِ الْأُمَّةُ عَلَی مَحَبَّتِهِمْ وَ کَانَ

ص: 45


1- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 90.
2- براءة: 3.

الشَّانِئُ لَهُمْ قَلِیلًا وَ الْکَارِهُ لَهُمْ ذَلِیلًا وَ کَثُرَ الْمَادِحُ لَهُمْ وَ ذَلِکَ حِینَ تَغَیُّرِ الْبِلَادِ وَ تَضَعُّفِ الْعِبَادِ وَ الْإِیَاسِ مِنَ الْفَرَجِ وَ عِنْدَ ذَلِکَ یَظْهَرُ الْقَائِمُ فِیهِمْ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اسْمُهُ کَاسْمِی وَ اسْمُ أَبِیهِ کَاسْمِ ابْنِی (1) وَ هُوَ مِنْ وُلْدِ ابْنَتِی یُظْهِرُ اللَّهُ الْحَقَّ بِهِمْ وَ یُخْمِدُ الْبَاطِلَ بِأَسْیَافِهِمْ وَ یَتَّبِعُهُمُ النَّاسُ بَیْنَ رَاغِبٍ إِلَیْهِمْ وَ خَائِفٍ لَهُمْ قَالَ وَ سَکَنَ الْبُکَاءُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَعَاشِرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبْشِرُوا بِالْفَرَجِ فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلَفُ وَ قَضَاءَهُ لَا یُرَدُّ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ فَإِنَّ فَتْحَ اللَّهِ قَرِیبٌ اللَّهُمَّ إِنَّهُمْ أَهْلِی فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً اللَّهُمَّ اکْلَأْهُمْ وَ احْفَظْهُمْ وَ ارْعَهُمْ وَ کُنْ لَهُمْ

ص: 46


1- فی المصدر: «و اسم أبیه کاسم أبی» و هو الثابت فی کتب العامّة، الا أن الحدیث لا یصحّ من حیث السند، علی ما تقف علیه فی ج 51 ص 86 (تاریخ الإمام الثانی عشر علیه السلام) راجعه ان شئت، و علی فرض الصحة و تحقیق لفظ الحدیث نقول: لما کان المهدی صلوات الله علیه یخرج بعد دهر طویل من ولادته، لا یمکنه فی بدء دعوته أن یعرف نفسه و یحقق نسبه بأنّه محمّد بن الحسن بن علیّ ..... علیهم الصلاة و السلام لعدم الجدوی بذلک، و لان أهل مکّة- و هو علیه السلام انما یظهر فی بدء الدعوة بمکّة المکرمة زادها اللّه شرفا- غیر معترفین بغیبته دهرا طویلا، و لا بامامة آبائه الکرام، علیهم الصلاة و السلام. فهو علیه السلام انما یعرف نفسه بأنه محمد بن عبدالله ، یعنی أن اسمه الشریف محمد وأن أباه عبد من عباد الله الصالحین ، لا یهم الناس أن یعرفوه بأکثر من ذلک ، وانما علیهم أن یعرفوه بأنه المهدی الموعود فی کلام النبی الاعظم « انه لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یبعث الله فیه رجلا منی من أهل بیتی یملا الارض قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا ». فالرسول الاکرم صلی الله علیه و آله انما أخبر أمته بخروج المهدی من اهل بیته وانما عرفه بما یعرف المهدی صلوات الله علیه نفسه حین یظهر دعوته فی آخر الزمان ، فلا یناقض هذا الحدیث ما أجمعت الامامیة علیه بأن المهدی علیه الصلاة والسلام هو محمد بن الحسن العسکری المولود فی سنة ٢٥٥ من هجرة النبی صلی الله علیه و آله ، غاب بأمر الله عزوجل وسیظهر انشاء الله عاجلا لیجمع شمل المسلمین ویحق الحق ویبطل الباطل ولو کره الکافرون.

وَ انْصُرْهُمْ وَ أَعِنْهُمْ وَ أَعِزَّهُمْ وَ لَا تُذِلَّهُمْ وَ اخْلُفْنِی فِیهِمْ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: عبدالرحمان بن ابی لیلی از پدرش نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در روز خیبر پرچم را به علی بن أبی­طالب - علیه السلام - داد و خداوند او را بر خیبر پیروز گردانید، و در روز غدیر خم ایشان را ایستاند و به مردم اعلام کرد که \\"او مولای هر مرد و زن مؤمنی است\\" و خطاب به ایشان فرمود: \\"تو از منی و من از تو\\"، و فرمود: تو بر تأویل خواهی جنگید، همان­طور که من برای تنزیل جنگیدم\\"، و فرمود: \\"تو در نزد من به منزله هارون برای موسی هستی\\"، و فرمود: \\"من با کسی که تو با او در صلح باشی، در صلحم و با کسی که تو با او در جنگ باشی، در جنگم\\"، و فرمود: \\"تو آن ریسمان ناگسستنی ­هستی\\"، و فرمود: \\"تو روشنگر هستی در امور مشتبه­ای که برایشان پس از من پیش می­آید» و فرمود: \\"تو بعد از من، امام هر مرد و زن مؤمن و ولی هر مرد و زن مؤمن هستی\\"، و فرمود: \\"و تو همان کسی هستی که خداوند این آیه را در شان او نازل کرده است: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَر»{و [این آیات] اعلامی است از جانب خدا و پیامبرش به مردم در روز حجّ اکبر} - . توبه / 3 - ، و فرمود: \\"تو هستی که به سنت من عمل می­کنی و از مذهب من حمایت می­کنی\\"، و فرمود: \\"من اولین کسی هستم که زمین برایش شکافته می­شود و تو نیز همراه منی\\"، و فرمود: \\"من کنار حوض هستم و تو همراه منی\\"، و فرمود: \\"من اولین کسی هستم که به بهشت داخل می­شوم و سپس تو داخل می­شوی و سپس حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام\\"، و فرمود: \\"خداوند به من وحی کرد تا فضیلت تو را بر پای دارم؛ و من آن را در میان مردم به پا داشتم و آن­چه خداوند امر کرده بود تبلیغ کنم را تبلیغ کردم\\"، و فرمود: \\"از کینه­هایی که از تو در سینه بعضی­ها وجود دارد و تا من زنده­ام آن را اظهار نمی­کنند، بر حذر باش که خداوند آنان را خدا لعنت می کند، و لعنت کنندگان لعنتشان می کنند\\". سپس پیامبر - صلی الله علیه و آله - گریستند؛ به ایشان عرض شد: ای رسول خدا! سبب گریه شما چیست؟ فرمودند: جبرئیل - علیه السلام - به من گفت که آنان بر او ظلم کرده و او را از باز می­دارند و با او جنگ می­کنند فرزندانش را می­کشند و پس از او بر آن­ها ظلم می­نمایند. جبرئیل از جانب پروردگارش عزّ و جلّ این خبر را برایم آورد که این روند ادامه خواهد داشت تا زمانی که قائمشان قیام کند و کلمه ایشان رفیع گشته و همه امت بر محبتشان یک­دل شوند و دشمنان ایشان اندک و بدخواهانشان خوار و مدح­کنندگانشان فراوان گردد؛ این زمان خواهد بود که شهرها تحول یافته و بندگان ناتوان شده و از فرج و گشایش ناامید گشته­اند، آن وقت است که قائم در آن­ها ظهور می­کند. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: نامش مانند نام من، و نام پدرش همانند نام پسرم است و او از نوادگان دخترم می­باشد که خداوند حق را به وسیله آن­ها آشکار می­کند و باطل را با شمشیر آنان محو می­سازد و مردم یا از سر رغبت و یا از سر ترس، از آنان پیروی می­کنند. فرمودند: در این هنگام گریه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آرام شد و فرمودند: ای گروه مومنان! به فرج بشارت دهید که وعده خداوند تخلف­پذیر نیست و قضای او بازگشت ندارد و اوست که حکیم و آگاه است، همانا که فتح خداوند نزدیک است. خداوندا! آن­ها اهل بیت من هستند؛ پلیدی را از آن­ها دور بدار و آن­ها را پاک و مطهر گردان! خداوندا! آن­ها را مراقب باش و حفظ نما و حمایت کن! برای ایشان باش و آنان را نصرت و یاری فرما! آن­ها را عزیز گردان و خوار مکن! جانشین من در میان ایشان باش که تو بر هر چیز توانایی. - . أمالی الطوسی 1 : 360 - 363 -

**[ترجمه]

«9»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ شَاکِرٍ مِنْ أَهْلِ الْمَصِّیصَةِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ مِنْهُمْ عَلَی دِینِهِ کَالْقَابِضِ عَلَی الْجَمْرِ (2).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: عمرو بن شاکر از أنس نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: زمانی بر مردم فرا می­رسد که شکیبایی بر دین مانند نگه­داشتن پاره­های اخگر در دست باشد. - . همان 2 : 99 -

**[ترجمه]

بیان

الجمر بالفتح جمع الجمرة و هی النار المتقدة.

**[ترجمه]الجمر با فتحه، جمع جمرة به معنای آتش شعله­ور است.

**[ترجمه]

«10»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ مِنْهُمْ عَلَی دِینِهِ لَهُ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْرُ خَمْسِینَ مِنَّا قَالَ نَعَمْ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالَهَا ثَلَاثاً (3).

**[ترجمه]أمالی­الطوسی: و با همین سند از پیامبر - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که فرمودند: زمانی فرا می­رسد که اگر کسی بر دینش شکیبایی ورزد، اجر پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله - اجر پنجاه تن؟ فرمودند: آری، اجر پنجاه تن از شما. و این سخن را سه بار تکرار کردند. - . همان -

**[ترجمه]

«11»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثَّقَفِیِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ أَبِی إِسْرَائِیلَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام بِمَا یَلْقَی بَعْدَهُ فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ وَ حَقِّ قَرَابَتِی وَ حَقِّ صُحْبَتِی لَمَّا دَعَوْتَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَقْبِضَنِی إِلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 47


1- أمالی الطوسیّ ج 1 ص 360- 363.
2- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 99، و أخرجه عن الترمذی فی مشکاة المصابیح ص 459 و قال المولی علی القاری فی شرحه: یعنی کما لا یمکن القبض علی الجمرة الا بصبر شدید و تحمل المشقة، کذلک فی ذلک الزمان، لا یتصور حفظ دینه و نور ایمانه الا بصبر عظیم و تعب جسیم، و من المعلوم أن المشبه به یکون أقوی، فالمراد به المبالغة، فلا ینافیه أن ما أحد یصبر علی قبض الجمر. اقول: راجع الحدیث فی سنن الترمذی کتاب الفتن الرقم 73 تفسیر سورة المائدة 18 سنن ابی داود کتاب الملاحم الرقم 17 سنن ابن ماجة کتاب الفتن الرقم 17، مسند ابن حنبل ج 2 ص 390 و 391.
3- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 99.

تَسْأَلُنِی أَنْ أَدْعُوَ رَبِّی لِأَجَلٍ مُؤَجَّلٍ قَالَ فَعَلَی مَا أُقَاتِلُهُمْ قَالَ عَلَی الْإِحْدَاثِ فِی الدِّینِ (1).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: أبی­سعید خدری نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام - را به اتفاقاتی پس از ایشان بر سر او می­آید آگاه کردند؛ علی - علیه السلام - گریستند و فرمودند: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله و سلم - به حقی که بر تو دارم و حق خویشاوندی و حق همراهیم با شما، از شما می­ خواهم که از خداوند عزّ و جلّ بخواهید که جان مرا بستاند؟ رسول الله - صلی الله علیه و آله - فرمودند: از من می­خواهی که جلوافتادن چیزی که زمان مخصوص خود دارد را از خدا بخواهم!؟ امام فرمودند: پس برای چه با آن­ها بجنگم؟ پیامبر فرمودند: برای بدعت­هایی که در دین می­گذارند. - . همان : 115 -

**[ترجمه]

بیان

قوله صلی الله علیه و آله لأجل مؤجل أی لأمر محتوم لا یمکن تغییره.

**[ترجمه]لأجل مؤجّل، یعنی امری که حتمی و غیر قابل تغییر است.

**[ترجمه]

«12»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُعْبَةَ عَنْ سَالِمِ بْنِ جُنَادَةَ عَنْ وَکِیعٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَی الْحَضْرَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَائِمٌ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِی فَتَذَاکَرْنَا الدَّجَّالَ فَاسْتَیْقَظَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُحْمَرّاً وَجْهُهُ فَقَالَ لَغَیْرُ الدَّجَّالِ أَخْوَفُ عَلَیْکُمْ مِنَ الدَّجَّالِ الْأَئِمَّةُ الْمُضِلُّونَ وَ سَفْکُ دِمَاءِ عِتْرَتِی مِنْ بَعْدِی أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ وَ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ (2).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: یحیی بن حضرمی نقل کرده، از علی - علیه السلام - شنیدم که می­فرمودند: نزد پیامبر - صلی الله علیه و آله - نشسته بودیم؛ ایشان خوابیده بودند و سرشان در دامن بود. ما داشتیم در مورد دجال گفتگو می­کردیم، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در حالی که صورت­شان سرخ شده بود از خواب بیدار شدند و فرمودند: من برای شما از غیر دجال بیشتر می­ترسم تا دجال؛ منظورم پیشوایان گمراه است و ریختن خون عترت من بعد از من. من با هر کس که با عترت من در جنگ باشد در جنگم و با هر کس که با آن­ها در صلح باشد در صلحم. - . همان : 126 -

**[ترجمه]

«13»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَذُوبُ فِیهِ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ فِی جَوْفِهِ کَمَا یَذُوبُ الْآنُکُ فِی النَّارِ یَعْنِی الرَّصَاصَ وَ مَا ذَاکَ إِلَّا لِمَا یَرَی مِنَ الْبَلَاءِ وَ الْإِحْدَاثِ فِی دِینِهِمْ لَا یَسْتَطِیعُ لَهُ غِیَراً (3).

**[ترجمه]أمالی الطوسی: مجاشعی از امام صادق و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - خویش نقل کرده­اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: روزگاری فرا می­رسد که در آن قلب انسان مومن مانند سرب در آتش ذوب می­شود و این تنها به سبب بلاها و بدعت­هایی است که در دینش می­بیند و نمی­تواند تغییری در آن دهد. - . همان : 132 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس غیره جعله غیر ما کان و حوله و بدله و الاسم الغیر و غیر الدهر کعنب أحداثه المغیرة.

**[ترجمه]در قاموس آمده، \\"غیره\\" یعنی آن را به غیر آن­چه که قبلاً بود، تغییر داد و تبدیل کرد، و اسم آن الغیر است و \\"غِیَر الدهر\\" یعنی حوادث دگرگون شده روزگار.

**[ترجمه]

«14»

ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ قَالَ: هَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَیْهِ قَبَاءٌ أَسْوَدُ وَ مِنْطَقَةٌ فِیهَا خَنْجَرٌ قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا الزِّیُّ قَالَ زِیُّ وُلْدِ عَمِّکَ الْعَبَّاسِ یَا مُحَمَّدُ وَیْلٌ لِوُلْدِکَ مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ فَجَزِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا عَمِّ وَیْلٌ لِوُلْدِی مِنْ وُلْدِکَ فَقَالَ

ص: 48


1- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 115.
2- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 126.
3- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 132.

یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ فَأَجُبُّ نَفْسِی قَالَ جَفَّ الْقَلَمُ بِمَا فِیهِ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: از محمد بن معاویه با اسناد خود نقل کرده که گفت: جبرئیل - علیه السلام - با قبایی سیاه و حمایلی که در آن خنجر بود بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرود آمد؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمود: ای جبرئیل! این چه لباسی است؟ گفت: این لباس پسر عمویت عباس است ای محمد! وای بر آن­چه که از فرزندان عباس بر فرزندان تو می­رسد! پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بی­تاب شدند و فرمودند: ای عمو جان! وای بر آن­چه که از فرزندان تو بر فرزندان من می­رسد! او گفت: ای رسول خدا! آیا خودم را خواجه کنم؟ فرمودند: قلم و آن­چه در آن است خشک شد. - . علل الشرایع 2 : 37 -

**[ترجمه]

بیان

الجب استیصال الخصیة و لعل المراد بجف القلم جریان القضاء و الحکم

ص: 49


1- علل الشرائع ج 2 ص 37 أقول: أخرج الخطیب فی تاریخه ج 13 ص 452 قال: لما قدم الرشید المدینة، أعظم أن یرقی منبر النبیّ صلی الله علیه و آله فی قباء أسود و منطقة، فقال أبو البختری: حدّثنی جعفر بن محمّد الصادق عن أبیه قال: «نزل جبریل علی النبیّ صلی الله علیه و آله و علیه قباء و منطقة مخنجرا فیها بخنجر» ثمّ کذبه فی حدیثه ذلک و نقل عن المعافی التیمی أشعارا ینکر فیها علی أبی البختری منها: یا قاتل الله ابن وهب لقد***أعلن بالزور وبالمنکر یزعم أن المصطفی أحمدا***أتاه جبریل التقی السری علیه خف وقبا أسود***مخنجرا فی الحقو بالخنجر ثم ذکر فی ص ٤٥٣ باسناده عن یحیی بن معین أنه وقف علی حلقة أبی البختری فاذا هو یحدث بهذا الحدیث عن جعفر بن محمد عن أبیه فقال له : کذبت یا عدو الله علی رسول الله ، قال : فأخذنی الشرط ، قال : فقلت لهم : هذا یزعم أن رسول رب العالمین نزل علی النبی صلی الله علیه و آله و علیه قباء! فقالوا لی : هذا والله قاض کذاب ، وأفرجوا عنی. قلت : اصل الحدیث ما تراه فی الصلب ، وظاهره نزول جبریل متمثلا بهذا الزی لیری رسول الله کیف یتزیی بنو عمه بزی الجبابرة ، وکیف یتخذون لباس أهل النار شعارا لهم ، فالحدیث قدح لبنی العباس ومثلبة خازیة لهم ولمن یعجبه شأنهم ، لکن وهب بن وهب أبا البختری ، حرف الکلام عن موضعه ، وجاء بالحدیث علی غیر وجهه ، فجعله مدحا لبنی العباس وزیهم الجابرة الغاشمة طمعا فی دنیاهم الدنیة ومن یرد حرث الدنیا نؤته منها وماله فی الاخرة من نصیب.

الإلهی بعدم معاقبة رجل لفعل آخر و عدم المعاقبة قبل صدور الذنب أو أنه ولد عبد الله الذی یکون هذا النسل الخبیث منه فلا ینفع الجب و بالجملة إنه من أسرار القضاء و القدر التی تحیر فیها عقول أکثر البشر (1).

lt;meta info="\\"الجب\\" به معنای درآوردن خصیتین است. و شاید مراد از جَفّ القلم، جریان یافتن قضا و حکم الهی مبنی است به این­که هیچ­کس را به سبب کار دیگری مجازات نمی­کنند و قبل از انجام گناه، مجازات روا نیست. و یا این­که عباس در آن زمان عبدالله را که این نسل خبیث از او متولد خواهد شد، به دنیا آورده بود ، پس خواجه کردن سودی نداشته است. در مجموع، این حادثه از رموز قضا و قدر الهی است که عقل بیشتر انسان­ها در آن متحیر است.

**[ترجمه]

«15»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِبَنِی هَاشِمٍ أَنْتُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی (2).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: تمیمی از امام رضا و ایشان از پدران خویش - علیهم السلام - نقل کرده­اند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به بنی­هاشم فرمودند: مستضعفان بعد از من شما هستید. - . عیون الأخبار 2 : 61 -

**[ترجمه]

«16»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِذَا مِتُّ ظَهَرَتْ لَکَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ یَتَمَالَئُونَ عَلَیْکَ وَ یَمْنَعُونَکَ حَقَّکَ (3).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: با همین سند نقل شده که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به علی - علیه السلام - فرمودند: پس از وفات من کینه­های در دل مانده اینان برایت آشکار می­شود؛ علیه تو اجتماع می­کنند و مانع از رسیدن تو به حقت می­شوند. - . همان : 67 -

**[ترجمه]

بیان

فی القاموس ملأه علی الأمر ساعده و شایعه کمالأه و تمالئوا علیه اجتمعوا.

**[ترجمه]قاموس گفته: \\"ملأه علی الأمر\\" یعنی به او یاری رساند و او را مشایعت کرد مانند \\"مالأه\\" که همین معنا را دارد، و \\"تمالؤوا علیه\\" یعنی اجتماع کردند .

**[ترجمه]

«17»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ أُمَّتِی سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی وَ یَتَّبِعُ ذَلِکَ بَرُّهَا وَ فَاجِرُهَا (4).

ص: 50


1- اقول: قال اللّه عزّ و جلّ «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» و لما کان بناء الخلقة علی الابتلاء و بلوی السرائر بمعنی ظهور أعمالهم و نیاتهم فی منصة الظهور حتی لا ینکرها منکر حین الجزاء؛ بعث الی هذا العالم المشهود فی کل زمن جیلا من المتمردین- فی علمه- و شرذمة قلیلة من المتقین معهم، و جعل هؤلاء فتنة لاولئک، حتی یتعرف کل واحد من الفریقین و یتشکل علی شاکلته، ثمّ یجمعهم اللّه جمیعا یوم القیامة فیجازی کلا بما أظهر من نفسیاته و أعماله: فریق فی الجنة و فریق فی السعیر. فقد جف القلم علی آل محمد بأن یخرجوا فی هذا العالم المشهود حین تخرج آل امیة وبنو العباس ظاهرین علی أمر الامة ، ولا مناص من ذاک الاختبار الالهی ، الم أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنا وهم لا ینفتنون ولقد فتنا الذین من قبلهم فلیعلمن الله الذین صدقوا و لیعلمن الکاذبین ... ولیعلمن الله الذین آمنواولیعلمن المنافقین.
2- عیون الأخبار ج 2 ص 61.
3- عیون الأخبار ج 2 ص 67.
4- عیون الأخبار ج 2 ص 67.

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: با همین سند نقل شده که پیامبر - صلی الله علیه وآله - به علی - علیه السلام - فرمودند: امت من، پس از من با تو نیرنگ می­کنند و نیکوکار و بدکار، از آن پیروی می­کنند. - . همان : 67 -

**[ترجمه]

«18»

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی دَارِمٍ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ لَا یَحْفَظُنِی فِیکَ إِلَّا الْأَتْقِیَاءُ الْأَبْرَارُ الْأَصْفِیَاءُ وَ مَا هُمْ فِی أُمَّتِی إِلَّا کَالشَّعْرَةِ الْبَیْضَاءِ فِی الثَّوْرِ الْأَسْوَدِ فِی اللَّیْلِ الْغَابِرِ (1).

**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: دارم از امام رضا و ایشان از پدرانشان - علیهم السلام - نقل کرده­اند که رسول خدا - صلی الله علیه وآله - فرمودند: ای علی! کسی وصیت من در مورد تو را حفظ نمی­کند مگر متقیان نیک و برگزیده؛ که تعداد آن­ها در امت من مانند موی سفید در بدن گاو سیاه در شب تاریک است. - . همان : 132. درستش \\"اللیل الغامر\\" به معنای تاریکی شدید است نه اللیل الغابر. -

**[ترجمه]

بیان

فی اللیل الغابر أی الذی مضی کثیر منه و اشتد لذلک ظلامه.

lt;meta info="\\"الّلیل الغابر\\" یعنی شبی که بیشتر آن سپری شده و برای همین تاریکی­اش زیاد شده است.

19. تفسیر علی بن إبراهیم: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ»{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟} - . انبیاء / 34 - : زمانی که خداوند پیامبرش را از آن­چه که پس از ایشان بر سر اهل بیتش خواهد آمد آگاه کرد و جریان مدعی خلافت شدن کسی غیر از اهل بیت را به ایشان خبر داد، رسول خدا - صلی الله علیه وآله - اندوه­گین شد؛ آن­گاه خداوند عزّ و جلّ این آیات را نازل فرمود: «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ * کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»{و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟ هر نفسی چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش به بد و نیک مبتلا خواهیم نمود} - . همان / 34 و 35 - یعنی آنان را آزمایش می­کنیم، «وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ»{و به سوی ما بازگردانیده می شوید}. - .[5]

همان / 35 - بدین ترتیب خداوند رسول خدا - صلی الله علیه وآله - را آگاه کرد که همگان عاقبت باید بمیرند. - . تفسیر قمی : 428 -

**[ترجمه]

«19»

فس، تفسیر القمی وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ (2) فَإِنَّهُ لَمَّا أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ بِمَا یُصِیبُ أَهْلَ بَیْتِهِ بَعْدَهُ وَ ادِّعَاءِ مَنِ ادَّعَی الْخِلَافَةَ دُونَهُمْ اغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً أَیْ نَخْتَبِرُهُمْ وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ فَأَعْلَمَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یَمُوتَ کُلُّ نَفْسٍ (3).

**[ترجمه]أمالی الصدوق: محمد بن عبدالرحمن از پدرش روایت کرده، حضرت علی - علیه السلام- فرمودند: روزی من و فاطمه و حسن و حسین نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بودیم که ایشان ناگاه رو به ما کرده و گریستند. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ فرمودند: به آن­چه که پس از من بر شما خواهد آمد، گریه می­کنم. گفتم: ای رسول خدا! مگر چه بر سر ما خواهد آمد؟ فرمودند: گریه من از ضربتی است که بر سر تو فرود می­آید، از این­که فاطمه بر گونه­اش لطمه می­زند، از نیزه­ای که به ران حسن می­زنند و سمی که به او نوشانده می­شود، و از کشته شدن حسین. در این هنگام اهل بیت همگی گریستند. گفتم: ای رسول خدا! آیا خداوند جز برای امتحان ما را خلق کرده است؟ فرمودند: ای علی! بشارت بده که همانا خداوند عزّ و جلّ به من فرموده که تنها مؤمنان، محب تو هستند و فقط منافقان، دشمن تو می­باشند. - . أمالی الصدوق : 81 و 82 -

**[ترجمه]

«20»

لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُتْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: بَیْنَا أَنَا وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذِ الْتَفَتَ إِلَیْنَا فَبَکَی فَقُلْتُ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَبْکِی مِمَّا یُصْنَعُ بِکُمْ بَعْدِی فَقُلْتُ وَ مَا ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَبْکِی مِنْ ضَرْبَتِکَ عَلَی الْقَرْنِ وَ لَطْمِ فَاطِمَةَ خَدَّهَا وَ طَعْنَةِ الْحَسَنِ فِی الْفَخِذِ وَ السَّمِّ الَّذِی یُسْقَی وَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ قَالَ فَبَکَی أَهْلُ الْبَیْتِ جَمِیعاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا خَلَقَنَا رَبُّنَا إِلَّا لِلْبَلَاءِ قَالَ أَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُ لَا یُحِبُّکَ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ (4).

ص: 51


1- عیون الأخبار ج 2 ص 132 و الصحیح: اللیل الغامر: شدید الظلمة.
2- الأنبیاء: 34.
3- تفسیر القمّیّ: 428.
4- أمالی الصدوق: 81- 82.

**[ترجمه]إکمال الدین: سلیم بن قیس هلالی نقل کردهاز سلمان فارسی - رضی الله عنه - شنیدم که می­گفت: در آن بیماری که به وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شد، در مقابل ایشان نشسته بودم که فاطمه علیها السلام وارد شد؛ وقتی ضعف پدرش را دید، گریست و اشکش بر گونه­هایش جاری شد. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: ای فاطمه! چرا گریه می­کنی؟ عرض کرد: از بی­کس شدن خود و فرزندانم پس از شما می­ترسم. چشمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پر از اشک شد؛ سپس فرمودند: ای فاطمه! مگر نمی­دانی که خدا برای ما اهل بیت آخرت را بر دنیا ترجیح داده و مرگ را بر تمامی مخلوقات خویش حتمی نموده است و خداوند تبارک و تعالی که به زمین إشراف یافت و از میان اهل آن مرا انتخاب کرد و پیامبر قرار داد و سپس بار دیگر به زمین إشراف یافت و شوهر تو از میان آن­ها برگزید و به من وحی کرد تا تو را به ازدواج او در بیاورم و او را ولی و وزیر خود بگیرم و جانشین خود در امتم قرار دهم. پس پدر تو برترین پیامبران و فرستادگان خداست و شوهرت برترین اوصیاء است و تو اولین کسی هستی که از میان اهل بیتم به من می­پیوندی. سپس خداوند برای بار سوم بر زمین اشراف یافت و تو و فرزندانت را بر ­گزید و تو سرور زنان بهشت هستی و پسرانت حسن و حسین، سرور جوانان بهشت و فرزندان شوهرت، که همه آن­ها هدایت­گر و هدایت­شده هستند تا روز قیامت اوصیای من خواهند بود. و أوصیای بعد از من که اولی آن­ها برادرم علی، و سپس حسن و حسین و سپس نه نفر از فرزندان حسین هستند، هم­درجه من هستند و در بهشت درجه­ای نیست که از درجه من و اوصیای من و پدرم ابراهیم به خداوند عزّ و جلّ نزدیک­تر باشد!؟ دخترم مگر نمی­دانی که از کرامات خداوند عزّ و جلّ بر تو این است که همسر تو بهترین فرد امت من و بهترین اهل بیت من است؛ زودتر از همه اسلام آورد و بزرگ­ترین بردباری­ها را کرد و بیش­تر اط همه علم دارد. حضرت فاطمه از سخنانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند، شاد شد و مسرور گشت.

سپس پیامبر به او فرمودند: دخترم! شوهرت منقبت­های زیادی دارد: ایمانش به خدا و فرستاده­اش قبل از هر کس دیگری؛ که هیچ­یک از امت من در این زمینه بر او پیشی نگرفت، علم او به کتاب خداوند عزّ و جلّ و سنت من؛ در میان امت من کسی جز علی - علیه السلام - نیست که تمام علم مرا بداند، خداوند عزّ و جلّ مرا علمی آموخت و به کسی غیر از من آن را نیاموخته و به فرشتگان و رسولانش نیز علمی آموخت و من هر چه که به فرشتگان و رسولانش آموخته را می­دانم، و به من امر کرد تا آن­ها را به علی - علیه السلام - تعلیم دهم و من چنین کردم؛ از میان امت من جز او ­کسی همه علم و فهم و حکمت مرا نمی­داند. و تو ای دخترم! همسر او هستی و پسرانش، حسن و حسین نوه­های من و نوه های امتم و امر به معروف او و نهی از منکر او هستند. خداوند عزب و جلّ به همسرت حکمت و فصل الخطاب عنایت کرده است. ای دخترم! ما اهل بیتی هستیم که خداوند متعال هفت خصلت به ما عطا کرده است، که آن­ها را نه به کسی از گذشتگان داده و نه به کسی از آیندگان خواهد داد؛ پیامبر ما سرور رسولان است که پدر توست، وصی ما سید اوصیاء است که شوهر توست، و شهید ما سرور شهیدان است که حمزه بن عبدالمطّلب عموی پدر تو است. فاطمه - علیها السلام - عرض کرد: ای رسول خدا! آیا حمزه فقط سرور شهیدانی است که با شما شهید شده­اند؟ فرمودند: نه، حمزه سالار همه شهیدانی است که قبلاً شهید شده­اند و یا در آینده شهید خواهند شد، جز پیامبران و أوصیاء. و جعفر بن ابی­طالب صاحب دو بال که در بهشت با فرشتگان پرواز می­کند، و حسن و حسین پسران تواند که نوه­های امت من و دو سرور جوانان اهل بهشت­اند. و قسم به خدایی که جانم در دست اوست مهدی این امت، که زمین را بعد از فرا گیری ظلم و جور پر از قسط و عدل می­کند، نیز از ماست.

فاطمه - علیها السلام - عرض کردند: کدام یک ار اینان که نام بردید، برتر از دیگران هستند؟ پیامبر فرمودند: علی پس از من برترین فرد امتم است و پس از علی - علیه السلام - و تو و پسران من و نوه­هایم، یعنی حسن و حسین و بعد از اوصیای زاده این پسرم - و به حسین علیه السلام اشاره کردند - که مهدی نیز از آن­هاست، حمزه و جعفر برترین­های اهل بیت من هستند؛ ما اهل بیتی هستیم که خداوند برای ما آخرت رابر دنیا برگزیده است.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سپس به فاطمه و شوهرش و دو پسرش نگاه کردند و فرمودند: ای سلمان ! خدا را گواه می­گیرم که من با کسی که با این­ها به مدارا رفتار کند، در صلحم و با کسی که با اینان به جنگ برخیزد، در جنگم. همانا آنان در بهشت با من هستند؛ سپس روی به علی - علیه السلام - کرده و فرمودند: ای برادر! تو پس از من باقی خواهی ماند و از قریش به جهت هم­دستی­اشان علیه تو و ظلمشان بر تو سختی خواهی دید؛ پس اگر یارانی برای خودت یافتی، با کمک آنان که با تو موافقند علیه آنان که با تو مخالفت می­کنند بجنگ و اگر یارانی برای خودت نیافتی، صبر در پیش گیر و دست نگه دار و خود را به هلاکت نینداز. تو در نزد من به منزله هارون برای موسی هستی و هارون، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوه­ای نیکو برای توست. پس بر ظلم قریش بر خودت و هم­دستی آنان علیه خودت صبر کن که تو برای من به منزله هارون برای موسی و پیروانش هستی و آن­ها و پیروان­شان به منزله گوساله می­باشند.

ای علی! خداوند تبارک و تعالی مقدر نموده که این امت به تفرقه و اختلاف دچار شوند، و اگر خدا می­خواست همه افراد این امت را هدایت می­کرد، به طوری که حتی دو نفر هم با هم اختلافی نداشته باشند و بر سر چیزی با هم نزاع نکنند و هیچ مفضولی فضل و برتری صاحب فضل را انکار نکند. اگر خدا می­خواست نقمت و دگرگونی را جلو می­انداخت تا ظالم تکذیب شود و عاقبت حق آشکار گردد. ولی خداوند دنیا را سرای عمل و آخرت را سرای قرار داد تا کسانی را که کارهای زشت انجام داده­اند را مجازات و کسانی که کار نیک انجام داده­اند را پاداش دهد. علی - علیه السلام - فرمودند: الحمدلله به جهت شکر بر نعمت­هایش و صبر بر آزمون­هایش. - . کمال الدین : 262 - 264 -

**[ترجمه]

«21»

ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرْضَتِهِ الَّتِی قُبِضَ فِیهَا فَدَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَأَتْ مَا بِأَبِیهَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الضَّعْفِ بَکَتْ حَتَّی جَرَتْ دُمُوعُهَا عَلَی خَدَّیْهَا فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یُبْکِیکِ یَا فَاطِمَةُ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْشَی الضَّیْعَةَ عَلَی نَفْسِی وَ وُلْدِی بَعْدَکَ فَاغْرَوْرَقَتْ عَیْنَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْبُکَاءِ ثُمَّ قَالَ یَا فَاطِمَةُ أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ أَنَّهُ حَتَمَ الْفَنَاءَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً فَاخْتَارَنِی مِنْهُمْ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً وَ اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً ثَانِیَةً فَاخْتَارَ مِنْهَا زَوْجَکِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیَّ أَنْ أُزَوِّجَکِ إِیَّاهُ وَ أَنْ أَتَّخِذَهُ وَلِیّاً وَ وَزِیراً وَ أَنْ أَجْعَلَهُ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی فَأَبُوکِ خَیْرُ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ بَعْلُکِ خَیْرُ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَنْتِ أَوَّلُ مَنْ یَلْحَقُ بِی مِنْ أَهْلِی ثُمَّ اطَّلَعَ إِلَی الْأَرْضِ اطِّلَاعَةً ثَالِثَةً فَاخْتَارَکِ (1) وَ وُلْدَکِ وَ أَنْتِ سَیِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ ابْنَاکِ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَبْنَاءُ بَعْلِکِ أَوْصِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ کُلُّهُمْ هَادُونَ مَهْدِیُّونَ وَ الْأَوْصِیَاءُ بَعْدِی أَخِی عَلِیٌّ ثُمَّ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ فِی دَرَجَتِی وَ لَیْسَ فِی الْجَنَّةِ دَرَجَةٌ أَقْرَبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ دَرَجَتِی وَ دَرَجَةِ أَوْصِیَائِی وَ أَبِی إِبْرَاهِیمَ أَ مَا تَعْلَمِینَ یَا بُنَیَّةِ أَنَّ مِنْ کَرَامَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّاکِ زَوَّجَکِ خَیْرَ أُمَّتِی وَ خَیْرَ أَهْلِ بَیْتِی أَقْدَمَهُمْ سِلْماً وَ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً وَ أَکْثَرَهُمْ عِلْماً فَاسْتَبْشَرَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ فَرِحَتْ بِمَا قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ لَهَا یَا بُنَیَّةِ إِنَّ لِبَعْلِکِ (2) مَنَاقِبَ إِیمَانَهُ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَبْلَ کُلِ

ص: 52


1- فاختارک و أحد عشر رجلا من ولدک خ ل. و هو الموجود فی کتاب سلیم.
2- فی کتاب سلیم: ان لعلی بن أبی طالب ثمانیة أضراس ثواقب نواقد: مناقب إلخ.

أَحَدٍ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی ذَلِکَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی وَ عِلْمَهُ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّتِی وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی غَیْرُ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَّمَنِی عِلْماً لَا یَعْلَمُهُ غَیْرِی وَ عَلَّمَ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ عِلْماً وَ کُلُّ مَا عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَأَنَا أَعْلَمُ بِهِ وَ أَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُعَلِّمَهُ إِیَّاهُ فَفَعَلْتُ فَلَیْسَ أَحَدٌ مِنْ أُمَّتِی یَعْلَمُ جَمِیعَ عِلْمِی وَ فَهْمِی وَ حِکَمِی غَیْرُهُ وَ إِنَّکِ یَا بُنَیَّةِ زَوْجَتُهُ وَ ابْنَاهُ سِبْطَایَ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ وَ هُمَا سِبْطَا أُمَّتِی وَ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آتَاهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ یَا بُنَیَّةِ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَعْطَانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَبْعَ خِصَالٍ لَمْ یُعْطِهَا أَحَداً مِنَ الْأَوَّلِینَ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ لَا یُعْطِیهَا أَحَداً مِنَ الْآخِرِینَ غَیْرَنَا نَبِیُّنَا سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ هُوَ أَبُوکِ وَ وَصِیُّنَا سَیِّدُ الْأَوْصِیَاءِ وَ هُوَ بَعْلُکِ وَ شَهِیدُنَا سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ هُوَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ هُوَ عَمُّ أَبِیکِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ هُوَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ الَّذِینَ قُتِلُوا مَعَکَ قَالَ لَا بَلْ سَیِّدُ شُهَدَاءِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مَا خَلَا الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ وَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (1) ذُو الْجَنَاحَیْنِ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّةِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ ابْنَاکِ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ سِبْطَا أُمَّتِی وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنَّا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً قَالَتْ فَأَیُّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ سَمَّیْتَ أَفْضَلُ قَالَ عَلِیٌّ بَعْدِی أَفْضَلُ أُمَّتِی وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ أَفْضَلُ أَهْلِ بَیْتِی بَعْدَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ بَعْدَکِ وَ بَعْدَ ابْنَیَّ وَ سِبْطَیَّ حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ وَ بَعْدَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِ ابْنِی هَذَا وَ أَشَارَ إِلَی الْحُسَیْنِ وَ مِنْهُمُ الْمَهْدِیُّ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهَا وَ إِلَی بَعْلِهَا وَ إِلَی ابْنَیْهَا فَقَالَ یَا سَلْمَانُ أُشْهِدُ اللَّهَ أَنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَهُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَهُمْ أَمَا إِنَّهُمْ مَعِی فِی الْجَنَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَ

ص: 53


1- فی کتاب سلیم: ذو الهجرتین و ذو الجناحین أقول: و المراد أن جعفرا من الخصال التی أعطاها أهل البیت، و یحتمل سقوط عبارة هکذا: «و أخو بعلک جعفر بن أبی طالب».

عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا أَخِی إِنَّکَ سَتَبْقَی بَعْدِی وَ سَتَلْقَی مِنْ قُرَیْشٍ شِدَّةً مِنْ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ وَ ظُلْمِهِمْ لَکَ فَإِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَقَاتِلْ مَنْ خَالَفَکَ بِمَنْ وَافَقَکَ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ کُفَّ یَدَکَ وَ لَا تَلْقَ بِهَا إِلَی التَّهْلُکَةِ فَإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ قَضَی الْفُرْقَةَ وَ الِاخْتِلَافَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ شَاءَ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی حَتَّی لَا یَخْتَلِفَ اثْنَانِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَا یُنَازَعَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ لَا یَجْحَدَ الْمَفْضُولُ ذَا الْفَضْلِ فَضْلَهُ وَ لَوْ شَاءَ لَعَجَّلَ النَّقِمَةَ وَ التَّغْیِیرَ حَتَّی یُکَذَّبَ الظَّالِمُ وَ یُعْلَمَ الْحَقُّ أَیْنَ مَصِیرُهُ وَ لَکِنَّهُ جَعَلَ الدُّنْیَا دَارَ الْأَعْمَالِ وَ جَعَلَ الْآخِرَةَ دَارَ الْقَرَارِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام الْحَمْدُ لِلَّهِ شُکْراً عَلَی نَعْمَائِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ (1).

**[ترجمه]می­گویم: مانند این روایت را در اصل کتاب هلالی مانند یافتم تا آن­جا که: هارون برای تو اسوه­ای نیکوست، آن­گاه که به برادرش موسی گفت: «إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی»{این قوم مرا ضعیف و ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که قصد جانم را کنند.}. - . کتاب سلیم : 69 و 70 - سلیم نقل کرده، علی - علیه السلام - نقل کردند: روزی با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در یکی از کوچه­های مدینه قدم می­زدیم که به باغی رسیدیم؛ من گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! ایشان فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. سپس به باغی دیگر رسیدیم، من گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! ایشان فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. ما از کنار هفت باغ گذشتیم و من می­گفتم: ای رسول خدا! چه باغ زیبایی! و ایشان می­فرمودند: بله، چه زیباست، و تو در بهشت از این زیباتر داری. وقتی که راه خلوت شد، مرا در آغوش گرفتند و بغض نموده و گریه کردند و فرمودند: به پدر تنهای شهیدم سوگند می­خورم. گفتم: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ فرمود: کینه­هایی در دل عده­ای پنهان است که تا وقتی که من زنده هستم، آن­ها را برایت آشکار نمی­کنند؛ کینه­های جنگ بدر و خونخواهی­های جنگ احد. گفتم: آیا دینم سالم می­ماند؟ فرمودند: دینت سالم می­ماند، ای علی! مژده باد تو را که زندگانی و مرگت با من است و تو برادر، وصی، برگزیده، وزیر، وارث من و انجام­دهنده وصیایای من هستی، و تو هستی که قرض مرا ادا می­کنی و به وعده­هایم عمل می­نمایی و ذمه مرا از دوشم بر می­داری و امانت مرا ادا می­کنی، و طبق سنت من با ناکثان و قاسطان و مارقان امت من پیکار می­کنی. تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی و هارون، در آن هنگام که قومش او را ضعیف یافتند و نزدیک بود او را بکشند، اسوه­ای نیکو برای توست. پس در برابر ظلمی که قریش بر تو روا می­دارند و در مقابل تو می­ایستند، صبر پیشه کن؛ زیرا تو همانند هارون برای موسی و پیروانش هستی و آن­ها به منزله گوساله و پیروان آن هستند. موسی آن­گاه که هارون را جانشین خود قرار داد به وی امر کرد که اگر آنان گمراهی شدند، یارانی برای پیکار یافت، با آن­ها مبارزه کند و در غیر این صورت، دست بکشد و خونش را محفوظ بدارد و بین­شان تفرقه نیندازد.

ای علی! هر پیامبری که خداوند مبعوث کرد، عده­ای از سر رغبت و عده­ای دیگر از سر اجبار تسلیم او شدند، و بعد خداوند آن کسانی که از روی بی میلی تسلیم حق شده­ بودند را بر آنان که از سر رغبت تسلیم گشته بودند مسلط گرداند، و آن­ها را کشتند تا ایشان به پاداش بزرگ­تری دست یابند. ای علی! هیچ امتی بعد از پیامبرشان دچار اختلاف نشدند مگر آن­که اهل باطل آن­ها بر اهل حقشان غلبه یافتند. خداوند تفرقه و اختلاف را برای این امت نیز مقدر ساخته است. و روایت را ادامه داد تا این سخن که: الحمدلله به جهت صبر بر آزمون­هایش و تسلیم و رضا در برابر قضایش. - . کتاب سلیم : 72 - 74 -

**[ترجمه]

«22»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی أَصْلِ کِتَابِ الْهِلَالِیِّ، مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذْ قَالَ لِأَخِیهِ مُوسَی إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (2) قَالَ سُلَیْمٌ وَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ أَمْشِی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ فَأَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ قَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا ثُمَّ أَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ أُخْرَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ قَالَ مَا أَحْسَنَهَا وَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا حَتَّی أَتَیْنَا عَلَی سَبْعِ حَدَائِقَ أَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ یَقُولُ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا فَلَمَّا خَلَا لَهُ الطَّرِیقُ اعْتَنَقَنِی ثُمَّ أَجْهَشَ بَاکِیاً وَ قَالَ بِأَبِی الْوَحِیدُ الشَّهِیدُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ أَقْوَامٍ لَا یُبْدُونَهَا لَکَ إِلَّا مِنْ

ص: 54


1- کمال الدین ص 262- 264.
2- کتاب سلیم 69- 70. مع أدنی تفاوت.

بَعْدِی أَحْقَادُ بَدْرٍ وَ تِرَاتُ أُحُدٍ قُلْتُ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دَیْنِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ فَأَبْشِرْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّ حَیَاتَکَ وَ مَوْتَکَ مَعِی وَ أَنْتَ أَخِی وَ أَنْتَ وَصِیِّی وَ أَنْتَ صَفِیِّی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ الْمُؤَدِّی عَنِّی وَ أَنْتَ تَقْضِی دَیْنِی وَ تُنْجِزُ عِدَاتِی عَنِّی وَ أَنْتَ تُبْرِئُ ذِمَّتِی وَ تُؤَدِّی أَمَانَتِی وَ تُقَاتِلُ عَلَی سُنَّتِی النَّاکِثِینَ مِنْ أُمَّتِی وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ لَکَ بِهَارُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذِ اسْتَضْعَفَهُ قَوْمُهُ وَ کَادُوا یَقْتُلُونَهُ فَاصْبِرْ لِظُلْمِ قُرَیْشٍ إِیَّاکَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْکَ فَإِنَّکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ إِنَّ مُوسَی أَمَرَ هَارُونَ حِینَ اسْتَخْلَفَهُ عَلَیْهِمْ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ یُجَاهِدَهُمْ بِهِمْ وَ إِنْ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ یَکُفَّ یَدَهُ وَ یَحْقُنَ دَمَهُ وَ لَا یُفَرِّقَ بَیْنَهُمْ یَا عَلِیُّ مَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا وَ أَسْلَمَ مَعَهُ قَوْمُهُ طَوْعاً وَ قَوْمٌ آخَرُونَ کَرْهاً فَسَلَّطَ اللَّهُ الَّذِینَ أَسْلَمُوا کَرْهاً عَلَی الَّذِینَ أَسْلَمُوا طَوْعاً فَقَتَلُوهُمْ لِیَکُونَ أَعْظَمَ لِأُجُورِهِمْ یَا عَلِیُّ إِنَّهُ مَا اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهْرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَی أَهْلِ حَقِّهَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَضَی الْفُرْقَةَ وَ الِاخْتِلَافَ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَاقَ الْخَبَرَ إِلَی قَوْلِهِ وَ صَبْراً عَلَی بَلَائِهِ وَ تَسْلِیماً وَ رِضًا بِقَضَائِهِ (1).

**[ترجمه]جزری می­گوید: \\"الجهش\\" یعنی انسان در حالی که می­خواهد بگرید به کسی پناه ببرد، همان­طور که کودک به مادر خویش پناه می­برد. گفته می­شود: جهشت و أجهشت.

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری الجهش أن یفزع الإنسان إلی الإنسان و یلجأ إلیه و هو مع ذلک یرید البکاء کما یفزع الصبی إلی أمه یقال جهشت و أجهشت.

**[ترجمه]کامل الزیارات: قدامة بن زایده از پدرش نقل کرده، امام علی بن الحسین - علیهما السلام - فرمودند: ای زائده! شنیده­ام تو هر از چند گاهی به زیارت قبر پدرم أباعبدالله - علیه السلام - می­روی؟ عرض کردم: آری همین­طور است که شنیده­اید. ایشان به من فرمودند: چرا این کار را می­کنی در حالی که از منزلت خوبی نزد حاکم خود برخورداری؛ حاکمی که تحمل نمی­کند کسی به ما محبت داشته باشد و ما را برتر بداند و چیزی از فضائل ما و حق واجبی که ما بر این امت داریم را ذکر کند؟ عرض کردم: به خدا سوگند که این کار را فقط به خاطر خدا و رسولش انجام می­دهم و اعتنایی نمی­کنم که کسی خشمگین شود و هر چه بدی در این راه ببینم در نظرم چیزی نیست. سه بار به من فرمودند: تو را به به خدا سوگند آیا واقعا همین­طور است که می­گویی؟ و من هم در هر سه دفعه همان جواب را دادم. امام فرمودند: بشارت باد تو را! بشارت باد تو را! بشارت باد تو را! الآن به تو چیزی می­گویم که از گزیده­های ارزش­مند و پنهان نزد من است: وقتی در طفّ آن مصائب بر سر ما آمد و پدرم – علیه السلام - و همراهان و پسران و برادران و دیگر اهل بیتش به شهادت رسیدند و اهل حرم و زنانش را سوار بر شتر کرده و به سمت کوفه حرکت دادند، من شروع به نگاه کردن به آنان کردم که بر زمین افتاده بودند و دفن نشده بودند و خیلی بر من گران آمد و چنان از دیدن ایشان اندوه­گین شدم که نزدیک بود روحم از بدنم خارج شود. عمه­ام زینب، دختر بزرگ علی - علیه السلام - به حالم پی برد و گفت: ای تنها باز مانده جد و پدر و برادرانم! چرا این­قدر بی­تابی و داری خود را به کشتن می­دهی؟ گفتم: چطور بی قرار نباشم و جزع نکنم، و حال آن­که می­بینم که آقایم و برادرانم و عموهایم و پسر عموهایم و خانواده­ام در خون خود غلتیده و بر ریگ­های بیابان، غارت­شده­اند کفن نشده و دفن نشده­اند و کسی بر بالای سرشان نیست و هیچ­کس به آن­ها نزدیک نمی­شود، و گویا اینان خانواده­ای از دیلم و خزر هستند. عمه­ام گفت: آن­چه که می­بینی بی­تابت نکند که به خدا سوگند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این اتفاقات را از پیش به جد و پدر و عمویت خبر داده بود. خداوند از عده­ای از افراد این امت، که فرعون­های زمین آنان را نمی­شناسند، ولی در نزد اهل آسمان­ها شناخته­شده هستند، پیمان گرفته و آنان این اعضای پراکنده و این بدن­های خونین را جمع می­کنند و دفن می­نمایند و در این بیابان، نشانه­ای بر آرامگاه پدرت سید الشهداء - علیه السلام - نصب می­کنند که با گذشتن روزگاران اثر آن از کهنه نمی­شود و بر نشانه­اش خاک نمی­نشیند و هر چه ائمه کفر و پیروان ضلالت هر تلاش می­کنند که آن را محو و نابود کنند، اثرش واضح­تر می­شود و کارش بالاتر می­گیرد .

گفتم: آن عهد چیست و آن خبر کدام است؟ فرمود: أمّ أیمن به من گفت که روزی از روزها رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به زیارت خانه فاطمه - علیها السلام - آمد. فاطمه برای ایشان حریره­ای درست کرد و علی - علیه السلام - بشقابی از خرما برای ایشان آورد. من نیز کاسه­ای از شیر و سرشیر برای آن­ها آوردم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - از آن حریره خوردند و بعد ابتدا رسول خدا و بعد آن­ها از آن شیر نوشیدند و سپس اول ایشان و بعد آن­ها از آن خرما و سرشیر خوردند. سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دست خود را با آبی که علی - علیه السلام - می­ریختند شستند.

وقتی ایشان از شستن دست فارغ شدند، به علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - نگاهی که خوشحالی از آن معلوم بود انداختند. سپس مدتی به طرف آسمان چشم دوختند و بعد روی خود را به سمت قبله کرده و دستان­شان را گشودند و دعا نمودند. سپس هق هق کنان به سجده افتادند و مدتی طولانی در همین حال بودند و با صدای بلند ناله­ها کردند و اشکشان سرازیر شد. سپس سر از سجده بلند کرده و در حالی که اشک­هایشان همچون قطرات باران فرو می­ریخت، سرشان را پایین انداختند. فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام و من نیز به همراه ایشان، از دیدن این حالات رسول خدا صلی الله علیه و آله اندوه­گین شدیم و نتوانستیم از ایشان چیزی بپرسیم. تا این­که این حالت طولانی شد. علی و فاطمه به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! خداوند چشمانتان را گریان نکند! چرا گریه می­کنید؟ دل­هایمان از این حال شما جریحه­دار شد.

پیامبر فرمودند: ای برادرم از حضور شما چنان دلشاد شدم که تا به حال این­چنین دلشاد نشده بودم؛ داشتم به شما می­نگریستم و خدا را بر این نعمت که شما را به من داده سپاس می­نمودم که جبرئیل بر من فرود آمد و گفت: ای محمد! خداوند متعال از دل تو آگاه شد و خشنودی تو از برادر و دختر و نوه­هایت را فهمید و نعمت خود را بر تو کامل گردانید و به تو هدیه­ای عطا کرد که ایشان و ذریّه و محبان و شعییان­شان را در بهشت با تو قرار دهد و شما را از هم­دیگر جدا نکند و آن­ها را مانند تو متنعم کند و مانند تو عطا نماید تا این­که راضی ­شوی و حتی بالاتر از رضایت. در مقابل در دنیا بلاهای زیادی به آن­ها می­رسد و به دست مردمی که خود را پیرو آیین تو می­دانند و گمان می­کنند که از امت تو هستند، مصیبت­ها به آن­ها می­رسد، حال آن­که با تک­تک خطاها و قتل­هایشان از خدا و تو دور می­شوند. قتل­گاه­هایشان [اهل بیت] از هم جدا و قبرهایشان از یک­دیگر دور بوده و خداوند این سرانجام را برای آن­ها، و تو نیز در میان آن­ها اختیار نموده است. پس خداوند عزوجل را به سبب اختیارش سپاس­گزار باش و به قضای او رضایت ده. من نیز خدا را سپاس نمودم و به قضای او در مورد آن­چه که برای شما اختیار کرده راضی گشتم.

جبرئیل سپس گفت: ای محمد! برادرت پس از تو مورد جفا واقع می­شود و به دست امتت مغلوب می­گردد و از جانب دشمنانت رنج می­بیند و سپس به دست شرورترین مخلوقات و شقی­ترین فرد بشر، مانند کسی که شتر ذبح می­کند و در سرزمینی که به آن هجرت می­کند و محل رشد شیعیانش و شیعیان فرزندانش خواهد بود و آن­ها در آن­جا زیاد مورد امتحان قرار می­گیرند و مصیبت­های بزرگی می­بینند، به شهادت می­رسد.

این نوه­ات - با دستش به امام حسین - علیه السلام - اشاره کرد - به همراه گروهی از ذرّیه و اهل بیتت و عده­ای از برگزیدگان امتت در کنار رود فرات، به شهادت می رسند؛ در سرزمینی که کربلا نامیده می شود و به همین جهت بر دشمنان تو و دشمنان ذرّیه تو کرب و بلای فراوانی وارد می­شود، و در روزی که کرب و سختی­اش تمام نشود و حسرتش پایان نپذیرد. و آن سرزمین پاک­ترین مکان زمین و باحرمت­ترین آن­ها است و یکی از دشت­های بهشت است. وقتی روزی که نوه تو و خانواده­ش در آن به شهادت می­رسند فرا برسد و لشگریان کفر و لعنت آن­ها را محاصره کنند، همه گوشه و کنار زمین به لرزه درمی­آید و کوه­ها با تکان­های زیاد به حرکت در می­آیند و امواج دریاها به خروش می­آید و اهل آسمان آشفته می­شوند؛ و این نیست جز به سبب خشم از مصیبتی که بر تو ای محمد و خاندان تو رفته است و گران­آمدن هتک حرمتی که نسبت به تو شده و زشتی کاری که با خاندان و عترت تو شده است، البته وضع به همان منوال باقی نمی­ماند و خداوند عزّ و جلّ، نصرت و یاری خانواده مستضعف و مظلوم تو را اعلام می­دارد؛ همان­ کسانی که بعد از تو حجت خدا بر آفریدگان هستند. سپس خداوند به آسمان­ها و زمین و کوه­ها و دریاها و هر موجودی که در آن­ها هست، وحی می­کند که: من آن خداوند فرمان­روا و قادری هستم که هیچ گریزنده­ای از او نگریزد و هیچ مانعی بر سر راهش نباشد، و من قادرترین کس بر نصرت ایشان و انتقام از دشمنانشان هستم؛ به عزت و جلالم سوگند که کسانی که با فرستاده و برگزیده­ام عداوت کردند و حرمت او را زیر پا گذاشتند و و خاندان او را

کشتند و پیمان وی را شکستند و به اهل بیتش ظلم نمودند را چنان عذاب می کنم که هیچ یک از جهانیان را آن­گونه عذاب نکرده باشم.

در آن زمان هر چه در آسمان­ها و زمین هست به ضجّه در آمده و به کسانی که به عترت تو ظلم کرده و حرمت تو را زیر پا گذاشته­اند لعنت می­فرستند. هنگامی که آن گروه شهید می­شوند، خداوند عزّ و جلّ خودش آن­ها را قبض روح می­کند و فرشتگانی از آسمان­ هفتم بر زمین فرود می­آیند که همراهشان ظرف­هایی از یاقوت و زمرد است که پر از آب زندگانی و حله­های بهشتی و عطرهای بهشتی می­باشد و پیکرهایشان را با آن آب غسل داده و آن حله­ها را به آن­ها می­پوشانند و با آن عطرها حنوط می­کنند و فرشتگان صف به صف بر ایشان نماز می­گذارند.

سپس خداوند قومی را که نه با سخن و نه با عمل و نه با نیت در این جنایت شرکت نداشته­اند و کفار آن­ها را نمی­شناسند را از میان امتت بر می­انگیزد که پیکرهای آن­ها را دفن می­کنند و بر آرام­گاه سیدالشهداء در آن دشت نشانه­ای قرار می­دهند که علامتی برای اهل حق و سببی برای رستگاری مؤمنان باشد، و در هر شبانه روز صد هزار فرشته از هر آسمان به گرد آن جمع می­شوند و بر او درود می­فرستند و خدا را در نزد او تسبیح می­کنند و از خدا برای زائران او طلب مغفرت می­نمایند و نام کسانی از امت تو را که برای تقرب به خدا و تو به زیارت او می­آیند را به همراه نام پدران و خویشاوندان و سرزمینشان می­نویسند و در چهره­هایشان این نشانه از نور عرش الهی را قرار می­دهند که: \\"این زائر قبر بهترین شهید و فرزند بهترین پیامبر است\\". وقتی روز قیامت برسد، بر اثر آن نشانه، نوری از چهره­های آن­ها ساطع می­شود که چشم ها را خیره می­کند و آن­ها با آن نور مشخص می­شوند و از دیگران بازشناخته می­شوند.

ای محمد! گویی تو را می­بینم که بین من و میکائیل هستی و علی در مقابل ماست و فرشتگانی که تعدادشان قابل شمارش نیست، همراه ما هستند و با هم زائرانی که این نشانه در چهره آنان وجود دارد را از بین سایرین برمی­گیریم تا خداوند آن­ها را از هول و سختی­های آن روز نجات دهد. این است حکم و عطای خداوند به کسانی که قبر تو را ای محمد، یا قبر برادرت و یا قبر دو نوه­ات را فقط به نیت خداوند عزّ و جلّ زیارت کنند. به زودی برخی از مردم - که لعنت و غضب خدا بر آن­ها حتمی گشته است - پیدا می­شوند که می­خواهند نشانه آن قبر را نابود و اثرش را محو کنند، ولی خداوند تبارک و تعالی آنان راهی برای این مقصودشان قرار نمی­دهد.

سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: این سخنان بود که باعث گریه و حزن من شد. زینب - علیها السلام - فرمودند: زمانی که ابن ملجم - که لعنت خدا بر او باد - پدرم را ضربت زد و من نشانه­های مرگ را در پدرم دیدم، گفتم: پدر جان! أمّ أیمن برایم حدیثی چنین و چنان گفت؛ دوست دارم آن را از زبان شما هم بشنوم. فرمودند: دخترم! همان­طور است که أمّ أیمن گفته است. گویی من، تو و دختران خانواده­ات را می­بینم که در این سرزمین، اسیر و ذلیل و بیم­ناک شده­اید و می­ترسید که مردم شما را بربایند؛ پس صبر بورزید! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و موجودات را آفرید، خداوند در آن روز، جز شما و محبان و شعیانتان ولیّ­ای روی زمین ندارد.

وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - زمانی این حدیث را برای ما می­گفتند، فرمودند: ابلیس در آن روز از خوشحالی پرواز می­کند و در تمام زمین بر فراز شیطان­ها و عفریته­های خود عبور می­کند و می­گوید: ای گروه شیطان­ها! ما به چیزی که از فرزندان آدم می­خواستیم، رسیدیم و آنها را به غایت هلاکت کشاندیم و شر و بدی را در میان همه آن­ها، جز پناه­آورندگان به این گروه، به ارث گذاشتیم؛ پس تمام عزم خود را بکار گیرید تا مردم در مورد این­ها به تردید بیاندازید و آن­ها را به دشمنی به این گروه وادار سازید و علیه اینان و دوستانشان بشورانید، تا گمراهی و کفر خلق استحکام یابد و احدی از آن­ها نجات نیابد. «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ» {و قطعاً شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت.} - . سبأ / 20 - و او بسیار دروغ­گوست. هیچ عمل نیکی با دشمنی شما [اهل بیت] سودی نخواهد داشت و هیچ گناهی، جز گناهان کبیره، با محبت و دوستی شما ضرری به صاحبش نمی­رساند.

زائده نقل کرده، پس از اینکه علی بن الحسین - علیهما السلام - این حدیث را برای من نقل کردند، فرمودند: این حدیث را نزد خودت داشته باش که اگر در طلب آن یک سال هم بر پشت شتران بزنند، باز کم است. - . کامل الزیارات : 259 - 266 -

**[ترجمه]

«23»

مل، کامل الزیارات عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ هِلَالٍ (2) عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ

ص: 55


1- کتاب سلیم: 72- 74.
2- فی المصدر: الباب الثامن و الثمانون: فضل کربلا و زیارة الحسین علیه السلام: للحسین بن احمد بن المغیرة فیه حدیث رواه شیخه أبوالقاسم ; مصنف هذا الکتاب و نقل عنه وهو عن زائدة عن مولانا علی بن الحسین علیهما السلام ذهب علی شیخنا رحمه الله أن یضمنه کتابه هذا ، وهو مما یلیق بهذا الباب ، ویشتمل أیضا علی معان شتی حسن تام الالفاظ ، احببت ادخاله ، وجعلته أول الباب .. وقد کنت استفدت هذا الحدیث بمصر عن شیخی أبی القاسم علی بن محمد بن عبدوس الکوفی رحمه الله مما نقله عن مزاحم بن عبدالوارث البصری باسناده عن قدامة بن زائدة عن أبیه زائدة عن علی بن الحسین علیهما السلام. وهذا الحدیث داخل فیما أجاز لی شیخی رحمه الله وقد جمعت بین الروایتین بالالفاظ الزائدة والنقصان والتقدیم والتأخیر فیهما حتی صح بجمیعه عمن حدثنی به اولا ثم الان ، وذلک أنی ما قرأته علی شیخی رحمه الله ولا قرأه علی ، غیر أنی أرویه عمن حدثنی به عنه ، وهو أبوعبدالله احمد ابن محمد بن عیاش قال : حدثنی أبوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قال : حدثنی أبوعیسی عبید الله بن الفضل _ الخ ، وبعد تمام الخبر یقول : رجعنا إلی الاصل. أقول: : الحسین بن أحمد بن المغیرة هو الراوی لکتاب الزیارات هذه عن شیخه ابی _ القاسم ابن قولویه ، ومعلوم من ادراجه هذا الحدیث وغیره : ( راجع کامل الزیارات المطبوع ص ٢٢٣) أن نسخة الکتاب انما وصلت الینا من قبله وبخطه وروایته وهو الذی یقول فی صدر الکتاب ، بعد الخطبة وفهرس الابواب : أخبرنا أبوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه القمی الفقیه قال : حدثنی أبی الخ. والظاهر من تأخیر سند الکتاب عن الخطبة والفهرس أنه هو الذی أنشأ الخطبة ورتب _ الفهرس ، لا شیخه ، والا لوجب تقدیم سند الکتاب علی الخطبة کما فی غیر واحد من اسناد کتب الحدیث ، وکیف کان ، فالرجل وثقة النجاشی فی رجاله حیث قال : الحسین بن أحمد بن المغیرة ابوعبدالله البوشنجی ، کان عراقیا مضطرب المذهب وکان ثقة فیما یرویه وهکذا عنونه ابن داود فی رجاله ، ناقلا نص ذلک عن النجاشی والغضائری ، الا أنه أدرجه فی القسم الثانی المختص بذکر المجروحین ، والمجهولین ، کما فعل ذلک العلامة فی رجاله وذکره فی الضعفاء ومن یرد قوله أو یقف فیه.

بْنِ سَلَّامٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْوَاسِطِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی شَیْبَةَ الْقَاضِی عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ قُدَامَةَ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَلَغَنِی یَا زَائِدَةُ أَنَّکَ تَزُورُ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَحْیَاناً فَقُلْتُ إِنَّ ذَلِکَ لَکَمَا

ص: 56

بَلَغَکَ فَقَالَ لِی فَلِمَا ذَا تَفْعَلُ ذَلِکَ وَ لَکَ مَکَانٌ عِنْدَ سُلْطَانِکَ الَّذِی لَا یَحْتَمِلُ أَحَداً عَلَی مَحَبَّتِنَا وَ تَفْضِیلِنَا وَ ذِکْرِ فَضَائِلِنَا وَ الْوَاجِبِ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ حَقِّنَا فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أُرِیدُ بِذَلِکَ إِلَّا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا أَحْفِلُ بِسَخَطِ مَنْ سَخِطَ وَ لَا یَکْبُرُ فِی صَدْرِی مَکْرُوهٌ یَنَالُنِی بِسَبَبِهِ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ یَقُولُهَا ثَلَاثاً وَ أَقُولُهَا ثَلَاثاً فَقَالَ أَبْشِرْ ثُمَّ أَبْشِرْ ثُمَّ أَبْشِرْ فَلَأُخْبِرَنَّکَ بِخَبَرٍ کَانَ عِنْدِی فِی النُّخَبِ الْمَخْزُونَةِ إِنَّهُ لَمَّا أَصَابَنَا بِالطَّفِّ مَا أَصَابَنَا وَ قُتِلَ أَبِی علیه السلام وَ قُتِلَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنْ وُلْدِهِ وَ إِخْوَتِهِ وَ سَائِرِ أَهْلِهِ وَ حُمِلَتْ حَرَمُهُ وَ نِسَاؤُهُ عَلَی الْأَقْتَابِ یُرَادُ بِنَا الْکُوفَةَ فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ صَرْعَی وَ لَمْ یُوَارَوْا فَیَعْظُمُ ذَلِکَ فِی صَدْرِی وَ یَشْتَدُّ لِمَا أَرَی مِنْهُمْ قَلَقِی فَکَادَتْ نَفْسِی تَخْرُجُ وَ تَبَیَّنَتْ ذَلِکَ مِنِّی عَمَّتِی زَیْنَبُ بِنْتُ عَلِیٍّ الْکُبْرَی فَقَالَتْ مَا لِی أَرَاکَ تَجُودُ بِنَفْسِکَ یَا بَقِیَّةَ جَدِّی وَ أَبِی وَ إِخْوَتِی فَقُلْتُ وَ کَیْفَ لَا أَجْزَعُ وَ لَا أَهْلَعُ وَ قَدْ أَرَی سَیِّدِی وَ إِخْوَتِی وَ عُمُومَتِی وَ وُلْدَ عَمِّی وَ أَهْلِی مُصْرَعِینَ بِدِمَائِهِمْ مُرَمَّلِینَ بِالْعَرَاءِ مُسَلَّبِینَ لَا یُکَفَّنُونَ وَ لَا یُوَارَوْنَ وَ لَا یُعَرِّجُ عَلَیْهِمْ أَحَدٌ وَ لَا یَقْرَبُهُمْ بَشَرٌ کَأَنَّهُمْ أَهْلُ بَیْتٍ مِنَ الدَّیْلَمِ وَ الْخَزَرِ فَقَالَتْ لَا یُجْزِعَنَّکَ مَا تَرَی فَوَ اللَّهِ إِنَّ ذَلِکَ لَعَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی جَدِّکَ وَ أَبِیکَ وَ عَمِّکَ وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ أُنَاسٍ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ لَا تَعْرِفُهُمْ فَرَاعِنَةُ هَذِهِ الْأَرْضِ وَ هُمْ مَعْرُوفُونَ فِی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ أَنَّهُمْ یَجْمَعُونَ هَذِهِ الْأَعْضَاءَ الْمُتَفَرِّقَةَ فَیُوَارُونَهَا وَ هَذِهِ الْجُسُومَ الْمُضَرَّجَةَ وَ یَنْصِبُونَ لِهَذَا الْطَّفِّ عَلَماً لِقَبْرِ أَبِیکَ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ علیه السلام لَا یَدْرُسُ أَثَرُهُ وَ لَا یَعْفُو رَسْمُهُ عَلَی کُرُورِ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ وَ لَیَجْتَهِدَنَّ أَئِمَّةُ الْکُفْرِ وَ أَشْیَاعُ الضَّلَالَةِ فِی مَحْوِهِ وَ تَطْمِیسِهِ فَلَا یَزْدَادُ أَثَرُهُ إِلَّا ظُهُوراً وَ أَمْرُهُ إِلَّا عُلُوّاً فَقُلْتُ وَ مَا هَذَا الْعَهْدُ وَ مَا هَذَا الْخَبَرُ فَقَالَتْ حَدَّثَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَارَ مَنْزِلَ فَاطِمَةَ علیها السلام فِی یَوْمٍ مِنَ الْأَیَّامِ فَعَمِلْتُ لَهُ حَرِیرَةً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ أَتَاهُ عَلِیٌّ علیه السلام بِطَبَقٍ فِیهِ تَمْرٌ ثُمَّ قَالَتْ أُمُّ أَیْمَنَ فَأَتَیْتُهُمْ بِعُسٍّ فِیهِ لَبَنٌ

ص: 57

وَ زُبْدٌ فَأَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام مِنْ تِلْکَ الْحَرِیرَةِ وَ شَرِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ شَرِبُوا مِنْ ذَلِکَ اللَّبَنِ ثُمَّ أَکَلَ وَ أَکَلُوا مِنْ ذَلِکَ التَّمْرِ وَ الزَّبَدِ ثُمَّ غَسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَصُبُّ عَلَیْهِ الْمَاءَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ غَسْلِ یَدِهِ مَسَحَ وَجْهَهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام نَظَراً عَرَفْنَا فِیهِ السُّرُورَ فِی وَجْهِهِ ثُمَّ رَمَقَ بِطَرْفِهِ نَحْوَ السَّمَاءِ مَلِیّاً ثُمَّ وَجَّهَ وَجْهَهُ نَحْوَ الْقِبْلَةِ وَ بَسَطَ یَدَیْهِ وَ دَعَا ثُمَّ خَرَّ سَاجِداً وَ هُوَ یَنْشِجُ فَأَطَالَ النُّشُوجَ وَ عَلَا نَحِیبُهُ وَ جَرَتْ دُمُوعُهُ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَطْرَقَ إِلَی الْأَرْضِ وَ دُمُوعُهُ تَقْطُرُ کَأَنَّهَا صَوْبُ الْمَطَرِ فَحَزِنَتْ فَاطِمَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ حَزِنْتُ مَعَهُمْ لِمَا رَأَیْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِبْنَاهُ أَنْ نَسْأَلَهُ حَتَّی إِذَا طَالَ ذَلِکَ قَالَ لَهُ عَلَیٌّ وَ قَالَتْ لَهُ فَاطِمَةُ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا أَبْکَی اللَّهُ عَیْنَیْکَ فَقَدْ أَقْرَحَ قُلُوبَنَا مَا نَرَی مِنْ حَالِکَ فَقَالَ یَا أَخِی سُرِرْتُ بِکُمْ سُرُوراً مَا سُرِرْتُ مِثْلَهُ قَطُّ (1) وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَیْکُمْ وَ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی نِعْمَتِهِ عَلَیَّ فِیکُمْ إِذْ هَبَطَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اطَّلَعَ عَلَی مَا فِی نَفْسِکَ وَ عَرَفَ سُرُورَکَ بِأَخِیکَ وَ ابْنَتِکَ وَ سِبْطَیْکَ فَأَکْمَلَ لَکَ النِّعْمَةَ وَ هَنَّأَکَ الْعَطِیَّةَ بِأَنْ جَعَلَهُمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ شِیعَتَهُمْ مَعَکَ فِی الْجَنَّةِ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ یُحْبَوْنَ کَمَا تُحْبَی وَ یُعْطَوْنَ کَمَا تُعْطَی حَتَّی تَرْضَی وَ فَوْقَ الرِّضَا عَلَی بَلْوَی کَثِیرَةٍ تَنَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ مَکَارِهَ تُصِیبُهُمْ بِأَیْدِی أُنَاسٍ یَنْتَحِلُونَ مِلَّتَکَ وَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِکَ بِرَاءً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْکَ خَبَطاً خَبَطاً وَ قَتْلًا قَتْلًا شَتَّی مَصَارِعُهُمْ نَائِیَةً قُبُورُهُمْ خِیَرَةٌ مِنَ اللَّهِ لَهُمْ وَ لَکَ فِیهِمْ فَاحْمَدِ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَی خِیَرَتِهِ وَ ارْضَ بِقَضَائِهِ فَحَمِدْتُ اللَّهَ وَ رَضِیتُ بِقَضَائِهِ بِمَا اخْتَارَهُ لَکُمْ ثُمَّ قَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ أَخَاکَ مُضْطَهَدٌ بَعْدَکَ مَغْلُوبٌ عَلَی أُمَّتِکَ مَتْعُوبٌ مِنْ أَعْدَائِکَ ثُمَّ مَقْتُولٌ بَعْدَکَ یَقْتُلُهُ أَشَرُّ الْخَلْقِ وَ الْخَلِیقَةِ وَ أَشْقَی الْبَرِیَّةِ نَظِیرُ

ص: 58


1- راجع ج 45 ص 180- 181 من طبعتا هذه.

عَاقِرِ النَّاقَةِ بِبَلَدٍ تَکُونُ إِلَیْهِ هِجْرَتُهُ وَ هُوَ مَغْرِسُ شِیعَتِهِ وَ شِیعَةِ وُلْدِهِ وَ فِیهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ یَکْثُرُ بَلْوَاهُمْ وَ یَعْظُمُ مُصَابُهُمْ وَ إِنَّ سِبْطَکَ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام مَقْتُولٌ فِی عِصَابَةٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ وَ أَهْلِ بَیْتِکَ وَ أَخْیَارٍ مِنْ أُمَّتِکَ بِضَفَّةِ الْفُرَاتِ بِأَرْضٍ تُدْعَی کَرْبَلَاءَ مِنْ أَجْلِهَا یَکْثُرُ الْکَرْبُ وَ الْبَلَاءُ عَلَی أَعْدَائِکَ وَ أَعْدَاءِ ذُرِّیَّتِکَ فِی الْیَوْمِ الَّذِی لَا یَنْقَضِی کَرْبُهُ وَ لَا تَفْنَی حَسْرَتُهُ وَ هِیَ أَطْهَرُ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ أَعْظَمُهَا حُرْمَةً وَ إِنَّهَا لَمِنْ بَطْحَاءِ الْجَنَّةِ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی یُقْتَلُ فِیهِ سِبْطُکَ وَ أَهْلُهُ وَ أَحَاطَتْ بِهِمْ کَتَائِبُ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ اللَّعْنَةِ تَزَعْزَعَتِ الْأَرْضُ مِنْ أَقْطَارِهَا وَ مَادَتِ الْجِبَالُ وَ کَثُرَ اضْطِرَابُهَا وَ اصْطَفَقَتِ الْبِحَارُ بِأَمْوَاجِهَا وَ مَاجَتِ السَّمَاوَاتُ بِأَهْلِهَا غَضَباً لَکَ یَا مُحَمَّدُ وَ لِذُرِّیَّتِکَ وَ اسْتِعْظَاماً لِمَا یُنْتَهَکُ مِنْ حُرْمَتِکَ وَ لِشَرِّ مَا تُکَافَی بِهِ فِی ذُرِّیَّتِکَ وَ عِتْرَتِکَ وَ لَا یَبْقَی شَیْ ءٌ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا اسْتَأْذَنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی نُصْرَةِ أَهْلِکَ الْمُسْتَضْعَفِینَ الْمَظْلُومِینَ الَّذِینَ هُمْ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ بَعْدَکَ فَیُوحِی اللَّهُ إِلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ وَ الْبِحَارِ وَ مَنْ فِیهِنَّ أَنِّی أَنَا اللَّهُ الْمَلِکُ الْقَادِرُ الَّذِی لَا یَفُوتُهُ هَارِبٌ وَ لَا یُعْجِزُهُ مُمْتَنِعٌ وَ أَنَا أَقْدَرُ فِیهِ عَلَی الِانْتِصَارِ وَ الِانْتِقَامِ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُعَذِّبَنَّ مَنْ وَتَرَ رَسُولِی وَ صَفِیِّی وَ انْتَهَکَ حُرْمَتَهُ وَ قَتَلَ عِتْرَتَهُ وَ نَبَذَ عَهْدَهُ وَ ظَلَمَ أَهْلَهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَضِجُّ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِلَعْنِ مَنْ ظَلَمَ عِتْرَتَکَ وَ اسْتَحَلَّ حُرْمَتَکَ فَإِذَا بَرَزَتْ تِلْکَ الْعِصَابَةُ إِلَی مَضَاجِعِهَا تَوَلَّی اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ قَبْضَ أَرْوَاحِهَا بِیَدِهِ وَ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ مَلَائِکَةٌ مِنَ السَّمَاءِ السَّابِعَةِ مَعَهُمْ آنِیَةٌ مِنَ الْیَاقُوتِ وَ الزُّمُرُّدِ مَمْلُوءَةٌ مِنْ مَاءِ الْحَیَاةِ وَ حُلَلٌ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّةِ وَ طِیبٌ مِنْ طِیبِ الْجَنَّةِ فَغَسَّلُوا جُثَثَهُمْ بِذَلِکَ الْمَاءِ وَ أَلْبَسُوهَا الْحُلَلَ وَ حَنَّطُوهَا بِذَلِکَ الطِّیبِ وَ صَلَّی الْمَلَائِکَةُ صَفّاً صَفّاً عَلَیْهِمْ ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ أُمَّتِکَ لَا یَعْرِفُهُمُ الْکُفَّارُ لَمْ یَشْرَکُوا فِی تِلْکَ الدِّمَاءِ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ وَ لَا نِیَّةٍ فَیُوَارُونَ أَجْسَامَهُمْ وَ یُقِیمُونَ رَسْماً لِقَبْرِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ بِتِلْکَ

ص: 59

الْبَطْحَاءِ یَکُونُ عَلَماً لِأَهْلِ الْحَقِّ وَ سَبَباً لِلْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْفَوْزِ وَ تَحُفُّهُ مَلَائِکَةٌ مِنْ کُلِّ سَمَاءٍ مِائَةُ أَلْفِ مَلَکٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ وَ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ وَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عِنْدَهُ وَ یَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لِزُوَّارِهِ وَ یَکْتُبُونَ أَسْمَاءَ مَنْ یَأْتِیهِ زَائِراً مِنْ أُمَّتِکَ مُتَقَرِّباً إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکَ بِذَلِکَ وَ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ وَ بُلْدَانِهِمْ وَ یُسَمُّونَ فِی وُجُوهِهِمْ بِمِیسَمِ نُورِ عَرْشِ اللَّهِ هَذَا زَائِرُ قَبْرِ خَیْرِ الشُّهَدَاءِ وَ ابْنِ خَیْرِ الْأَنْبِیَاءِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ سَطَعَ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ ذَلِکَ الْمِیسَمِ نُورٌ تُغْشَی مِنْهُ الْأَبْصَارُ یَدُلُّ عَلَیْهِمْ وَ یُعْرَفُونَ بِهِ وَ کَأَنِّی بِکَ یَا مُحَمَّدُ بَیْنِی وَ بَیْنَ مِیکَائِیلَ وَ عَلِیٌّ أَمَامَنَا وَ مَعَنَا مِنْ مَلَائِکَةِ اللَّهِ مَا لَا یُحْصَی عَدَدُهُ وَ نَحْنُ نَلْتَقِطُ مَنْ ذَلِکَ الْمِیسَمُ فِی وَجْهِهِ مِنْ بَیْنِ الْخَلَائِقِ حَتَّی یُنْجِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ هَوْلِ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ شَدَائِدِهِ وَ ذَلِکَ حُکْمُ اللَّهِ وَ عَطَاؤُهُ لِمَنْ زَارَ قَبْرَکَ یَا مُحَمَّدُ أَوْ قَبْرَ أَخِیکَ أَوْ قَبْرَ سِبْطَیْکَ لَا یُرِیدُ بِهِ غَیْرَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ سَیَجِدُّ أُنَاسٌ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ مِنَ اللَّهِ اللَّعْنَةُ وَ السُّخْطُ أَنْ یَعْفُوا رَسْمَ ذَلِکَ الْقَبْرِ وَ یَمْحُوا أَثَرَهُ فَلَا یَجْعَلُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَهُمْ إِلَی ذَلِکَ سَبِیلًا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا أَبْکَانِی وَ أَحْزَنَنِی قَالَتْ زَیْنَبُ فَلَمَّا ضَرَبَ ابْنُ مُلْجَمٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَبِی علیه السلام وَ رَأَیْتُ أَثَرَ الْمَوْتِ مِنْهُ قُلْتُ لَهُ یَا أَبَهْ حَدَّثَتْنِی أُمُّ أَیْمَنَ بِکَذَا وَ کَذَا وَ قَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْکَ فَقَالَ یَا بُنَیَّةِ الْحَدِیثُ کَمَا حَدَّثَتْکَ أُمُّ أَیْمَنَ وَ کَأَنِّی بِکِ وَ بِبَنَاتِ أَهْلِکِ سَبَایَا بِهَذَا الْبَلَدِ أَذِلَّاءَ خَاشِعِینَ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَصَبْراً فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ مَا لِلَّهِ عَلَی الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ وَلِیٌّ غَیْرُکُمْ وَ غَیْرُ مُحِبِّیکُمْ وَ شِیعَتِکُمْ وَ لَقَدْ قَالَ لَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَخْبَرَنَا بِهَذَا الْخَبَرِ أَنَّ إِبْلِیسَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ یَطِیرُ فَرَحاً فَیَجُولُ الْأَرْضَ کُلَّهَا فِی شَیَاطِینِهِ وَ عَفَارِیتِهِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ الشَّیَاطِینِ قَدْ أَدْرَکْنَا مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ الطَّلِبَةَ وَ بَلَغْنَا فِی هَلَاکِهِمُ الْغَایَةَ وَ أَوْرَثْنَاهُمُ السُّوءَ إِلَّا مَنِ اعْتَصَمَ بِهَذِهِ الْعِصَابَةِ فَاجْعَلُوا شُغُلَکُمْ بِتَشْکِیکِ النَّاسِ فِیهِمْ وَ حَمْلِهِمْ عَلَی عَدَاوَتِهِمْ وَ إِغْرَائِهِمْ بِهِمْ وَ بِأَوْلِیَائِهِمْ حَتَّی تَسْتَحْکِمَ ضَلَالَةُ الْخَلْقِ وَ کُفْرُهُمْ وَ لَا

ص: 60

یَنْجُوَ مِنْهُمْ نَاجٍ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ وَ هُوَ کَذُوبٌ إِنَّهُ لَا یَنْفَعُ مَعَ عَدَاوَتِکُمْ عَمَلٌ صَالِحٌ وَ لَا یَضُرُّ مَعَ مَحَبَّتِکُمْ وَ مُوَالاتِکُمْ ذَنْبٌ غَیْرُ الْکَبَائِرِ قَالَ زَائِدَةُ ثُمَّ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام بَعْدَ أَنْ حَدَّثَنِی بِهَذَا الْحَدِیثِ خُذْهُ إِلَیْکَ أَمَا لَوْ ضَرَبْتَ فِی طَلَبِهِ آبَاطَ الْإِبِلِ حَوْلًا لَکَانَ قَلِیلًا (1).

**[ترجمه]الطّفّ: اسمی است برای کربلا. فیروزآبادی گفته است: طف، مکانی است در نزدیکی کوفه. الصّرع، به زمین افتادن، و تصریع، به شدت بر روی زمین افتادن را گویند. رمل الثوب، یعنی آن را به خون آغشته کرد، و أرمل السّهم یعنی تیر به خون آغشته شد. عراء به فضای باز و آزادی که نمی­توان چیزی در آن پنهان کرد می­گویند. تعریج علی الشیء، یعنی برپا داشتن آن و تضرّج بالدم یعنی با خون آغشته شد. ضرّج أنفه بدم، یعنی آن را خونین کرد. درس الرسم دروساً، یعنی از بین رفت. دَرَسَتهُ الریح، به صورت لازم و متعدی به کار می­رود. حریرة آردی است که با شیر پخته می­شود. العُس، کاسه بزرگ را گویند. رمق بطرفه: نگاه کرد. نشَجَ الباکی نشیجاً، وقتی بغض انسان بدون این­که گریه کند در حلقش گیر کند. نشج بصوته نشیجا: صدایش را در سینه محبوس ساخت. صوب، یعنی ریختن و باریدن باران از آسمان. خبطه، یعنی او را شدیدا زد. خبط القوم بسیفه، یعنی آنان را زد. مضطهَد به معنای مقهور و مضطر و ضِفة النهر، کنار رودخانه را گویند. کتیبة یعنی سپاه و تزعزع به معنای تحرک است. مید نیز به همین معناست. اصطفاق یعنی اضطراب و موتور کسی است که فردی از خاندانش کشته شده باشد و انتقام او را نگرفته باشد. ضرب آباط الإبل، کنایه از دویدن و شتاب است .

بدان که روایت کردن این حدیث توسط امام سجاد - علیه السلام - به نقل از عمه­اشان و استماع آن از ایشان، منافاتی با این که امام بدان خبر آگاهی داشته است، ندارد؛ زیرا گاهی از کس دیگری در روایت شدن مصلحتی دارد، و گاهی گوش سپردن به سخنی که انسان آن را می­داند تاثیر تازه­ای بر حزن آدمی می­گذارد. علاوه بر این محتمل است که ایشان برای آرامش خاطر عمه خود - رضی الله عنها - چنین حدیث را استماع کرده باشند.

**[ترجمه]

بیان

الطف اسم لکربلاء قال الفیروزآبادی الطف موضع قرب الکوفة و الصرع الطرح علی الأرض و التصریع الصرع بشدة و رمل الثوب لطخه بالدم و أَرْمَلَ السَّهْمُ تلطخ بالدم و العراء الفضاء لا یستر فیه بشی ء و التعریج علی الشی ء الإقامة علیه و تضرج بالدم أی تلطخ و ضرج أنفه بدم بالتشدید أی أدماه و درس الرسم دروسا عفا و درسته الریح لازم و متعد و الحریرة دقیق یطبخ بلبن و العس بالضم القدح العظیم و رمق بطرفه أی نظر و نشج الباکی کضرب نشیجا إذا غص بالبکاء فی حلقه من غیر انتحاب و نشج بصوته نشیجا ردده فی صدره و الصوب الانصباب و مجی ء السماء بالمطر و خبطه ضربه شدیدا و القوم بسیفه جلدهم و المضطهد بالفتح المقهور المضطر و ضفّة النهر بالکسر جانبه و الکتیبة الجیش و التزعزع التحرک و کذلک المید و الاصطفاق الاضطراب و الموتور من قتل له قتیل فلم یدرک بدمه و ضرب آباط الإبل کنایة عن الرکض و الاستعجال.

ثم اعلم أن روایة سید الساجدین علیه السلام هذا الخبر عن عمته و استماعه لها لا ینافی کونه علیه السلام عالما بذلک قبله إذ قد تکون فی الروایة عن الغیر مصلحة و قد یکون للاستماع إلی حدیث یعرفه الإنسان تأثیر جدید فی أحوال الحزن مع أنه یحتمل أن یکون الاستماع لتطییب قلب عمته رضی الله عنها.

**[ترجمه]کامل الزیارات: حماد بن عثمان نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - به معراج برده شد، به او گفتند: خداوند تو را در سه چیز می­آزماید تا میزان صبر تو را بسنجد. ایشان فرمودند: ای پروردگار! در برابر امر تو تسلیم­ام و جز با یاری تو توان صبر ندارم؛ آن سه چیز چیستند؟ گفتند: اولی گرسنگی و ترجیح دادن نیازمندان بر خود و اهل بیتت. ایشان فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و راضی و تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.

اما دومی، مورد تکذیب قرار گرفتن و ترس شدید و بذل جانت در راه من و با مال و جان با اهل کفر مبارزه کردن و صبر پیشه کردن بر آزاری که که از آن­ها و اهل نفاق بر تو می­رسد و درد و جراحت یافتن در جنگ است؛ ایشان فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و راضی و تسلیم هستم و توفیق و صبر از توست.

و اما سومی، کشتاری است که اهل بیتت پس از تو به آن دچار می­شوند: اما برادرت، از طرف امتت مورد فحش و بی­مهری و توبیخ و حرمان و درماندگی و ظلم و در نهایت قتل قرار می­گیرد؛ پیامبر فرمودند: پروردگارا! تسلیم شدم و پذیرفتم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.

اما دخترت مورد ظلم و حرمان واقع می­گیرد و حقی که تو برایش قرار داده­ای غصب می­شود و در حالی که بار­دار است کتک می­خورد و بدون اجازه بر حریم و منزلش تجاوز می­شود و سپس مبتلا به خواری و ذلت شده و هیچ دفاعی برای خود نمی­یابد و به سبب آن کتکی که خورده سقط جنین کرده و بر اثر همان کتک از دنیا می­رود؛ پیامبر فرمودند: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون،َ پروردگارا! پذیرفتم و تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از جانب توست.

فاطمه از برادرت دو فرزند خواهد داشت که یکی از آن­ها با نیرنگ کشته می­شود و غارت می­شود و به طرفش تیر می­اندازند، و این کارها را امت تو با او می­کنند؛ پیامبر فرمودند: پروردگارا! پذیرفتم و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجعون، تسلیم هستم و توفیق و صبر تنها از توست.

اما آن فرزند دیگرش؛ امتت او را برای جهاد دعوت می­کنند و او را به زور می­کشند و فرزندان و نیز تمام اهل بیت همراهش را می­کشند و سپس حرمش را غارت می­کنند؛ او از من یاری می­طلبد، ولی قضا و تقدیرم چنین است که او و همراهانش به شهادت برسند و قتل او حجتی برای همه کسانی که در هر گوشه و کنار زمین هستند باشد. پس اهل آسمان­ها و زمین­ها از بی­تابی، بر او می­گریند و فرشتگانی که به فیض یاری او نرسیده­اند نیز می­گریند. سپس از صلب او فرزندی به دنیا می­آورم که تو را با او یاری می­کنم؛ همانا سایه او در زیر عرش نزد من است. در نسخه دیگری چنین آمده: سپس از صلب او فرزندی به دنیا می­آورم و او را به یاری­اش می­فرستم؛ همانا سایه او در زیر عرش نزد من است. او زمین را پر از عدل کرده و با قسط می­پوشاند، رعب به همراهش حرکت می­کند و آن­قدر می­کشد تا از او بخواهند. گفتم: إنّا لله. به من گفتند: سرت را بلند کن! وقتی بلند کردم، مردی دیدم که در میان مردمان نیکوترین صورت و خوشبوترین است و از بالا و پایین او نور ساطع می­شود. او را فرا خواندم و او با لباسی از نور سیمایی از همه خوبی­ها به جانب من آمد و پیشانی مرا بوسید. به فرشتگانی که اطراف او را گرفته بودند و غیر از خداوند عزّ و جلّ کسی نمی­توانست آن­ها را بشمرد نگاه کردم. گفتم: پروردگارا! این مرد بر چه کسانی غضب می­کند و این فرشتگان را برای چه کسانی مهیا ساخته­ای که وعده پیروزی آن­ها را به من داده­ای و من منتظر آن پیروزی از تو هستم؟ اینان خانواده و اهل بیت من هستند و تو مرا از آن­چه که بعد از من بر سر این­ها می­آید، آگاه ساختی که اگر بخواهی، پیروزی آن­ها را بر کسانی که در حقشان ظلم می­کنند را بر من عطا می­نمایی و من تسلیم شده­ام و پذیرفته­ام و راضی گشته­ام، و توفیق و رضایت و کمک بر صبر تنها از جانب توست.

به من گفته شد: اما برادرت، پاداش او در نزد من، جنة المأوی است که به سبب صبرش در آن­جا منزل می­یابد؛ در روز قیامت حجت او را بر خلایق غلبه می­دهم و او را بر حوض­ تو می­گمارم که دوست­داران شما را از آن سیراب کند و دشمنانتان را آن باز دارد. جهنم را برای او سرد و سلامت قرار می­دهم تا وارد آن شود و هر کسی را که ذره­ای از مودت در دلش باشد، از آن خارج ­کند و منزلت شما را در بهشت یکسان قرار می­دهم.

اما فرزندت که خوار می­شود و کشته می­شود و آن دیگری که با خیانت و به زور کشته می­شود؛ آن­ها کسانی­ هستند که عرشم را با آن دو مزین می­کنم و جدای از آن، آن­دو کرامتی دارند که در دل هیچ بشری خطور ­نکند، و این به خاطر مصیبت­هایی است که کشیده­اند. این پاداش برای هر کسی که قبر او را زیارت کند نیز خواهد بود؛ زیرا زائران او، زائران تو هستند و زائران تو، زائران منند و بر من است که زائرم را تکریم کنم و هر چه بخواهد، به او بدهم و طوری او را پاداش می­دهم که هر کسی تعظیم من نسبت به او و کرامتی که برایش فراهم کرده­ام را ببیند، غبطه بخورد.

اما دخترت، او را در عرشم ایستاده می­دارم و در آن­جا به او گفته می­شود: خدا تو را در میان خلقش قاضی نموده است؛ هر کسی که به تو و فرزندانت ستم روا داشته است، هر حکمی که دوست داری در موردش بنمای که من حکم تو را در موردشان عملی می­سازم. او در عرصه قیامت حاضر می­شود و فردی که به او ستم کرده ­ایستانده می­شود و او امر می­کند که او را به جهنم ببرند. آن شخص می­گوید: دریغا بر آن­چه که در حضور خدا کوتاهی ورزیدم. و آرزوی بازگشت به دنیا را می­کند. «وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً»{و ستم­کار دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم * ای وای کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم } - . فرقان / 27 و 28 - و می­گوید: «حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ * وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ»{تا آن­گاه که او [با دمسازش] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان] گوید: ای کاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود، که چه بد دمسازی هستی! * و امروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت شما در عذاب مشترک خواهید بود.} - . زخرف / 38 و 39 - و ظالم می­گوید: «أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»{تو خود در میان بندگانت بر سر آن­چه اختلاف می کردند، داوری می کنی} - . زمر / 46 - یا کسی دیگر حکم می­کند؟ آن وقت به آن دو گفته می­شود: «أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ»{هان! لعنت خدا بر ستمگران باد! * همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود، آخرت را باور ندارند}. - . هود / 17 و 18 -

و اولین کسی که درباره­اش حکم می­کند، قاتل محسّن بن علی - علیه السلام - است و بعد درباره قنفذ؛ او و همراهش را می­آورند و آن­ دو را با شلاق­هایی از آتش می­زنند، شلاق­هایی که اگر یک ضربه آن بر دریاها بخورد، از شرق تا غرب به جوش می­آیند و اگر بر کوه­های دنیا بخورد، ذوب شده و تبدیل به خاکستر می­گردند، پس آن دو را با آن شلاق­ها می­زنند.

سپس امیرالمؤمنین صلوات الله علیه برای محکوم نمودن با نفر چهارم در پیش­گاه خدا به زانو می­نشیند و آن سه تن داخل در گودالی می­شوند و بر روی آن سرپوشی می­گذارند که هیچ­کس آنان را نمی­بیند و آن سه نیز کسی را نمی­بینند. در این هنگام آنانی که در ولایت آن­ها بوده­اند، می­گویند: «رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ»{پروردگارا! آن دو [گمراه گری] از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند}. - . فصلت / 29 - خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: «وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ»{وامروز هرگز [پشیمانی] برای شما سود نمی بخشد، چون ستم کردید در حقیقت، شما در عذاب، مشترک خواهید بود}. - . زخرف/39 - در آن هنگام ندای نابودی و هلاکت بر آن­ها سر داده می­شود؛ آن دو، در حالی که نگهبانانی همراهشان است، پیش حوض می­آیند و از امیرالمؤمنین - علیه السلام - تقاضا می­کنند و می­گویند: از ما در گذر و ما را سیراب گردان و نجاتمان بده! به آن­ها گفته می­شود: «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ»{وآن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را ادعا می­نمودید} - . ملک/27 - که امیر مؤمنان هستید؛ با تشنگی و عطشتان به سوی آتش بازگردید که نوشیدنی شما جز آبی داغ و چرکین نیست و شفاعتِ شفاعت­کنندگان برای شما سودی ندارد. - . کامل الزیارات : 332 - 335 -

**[ترجمه]

«24»

مل، کامل الزیارات مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قِیلَ لَهُ إِنَّ اللَّهَ مُخْتَبِرُکَ فِی ثَلَاثٍ لِیَنْظُرَ

ص: 61


1- کامل الزیارات: 259- 266.

کَیْفَ صَبْرُکَ قَالَ أُسْلِمُ لِأَمْرِکَ یَا رَبِّ وَ لَا قُوَّةَ لِی عَلَی الصَّبْرِ إِلَّا بِکَ فَمَا هُنَّ قِیلَ أَوَّلُهُنَّ الْجُوعُ وَ الْأَثَرَةُ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَی أَهْلِکَ لِأَهْلِ الْحَاجَةِ قَالَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَالتَّکْذِیبُ وَ الْخَوْفُ الشَّدِیدُ وَ بَذْلُکَ مُهْجَتَکَ فِیَّ وَ مُحَارَبَةُ أَهْلِ الْکُفْرِ بِمَالِکَ وَ نَفْسِکَ وَ الصَّبْرُ عَلَی مَا یُصِیبُکَ مِنْهُمْ مِنَ الْأَذَی وَ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ وَ الْأَلَمِ فِی الْحَرْبِ وَ الْجِرَاحِ قَالَ یَا رَبِّ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَمَا یَلْقَی أَهْلُ بَیْتِکَ مِنْ بَعْدِکَ مِنَ الْقَتْلِ أَمَّا أَخُوکَ فَیَلْقَی مِنْ أُمَّتِکَ الشَّتْمَ وَ التَّعْنِیفَ وَ التَّوْبِیخَ وَ الْحِرْمَانَ وَ الْجَهْدَ وَ الظُّلْمَ وَ آخِرُ ذَلِکَ الْقَتْلُ فَقَالَ یَا رَبِّ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَتُظْلَمُ وَ تُحْرَمُ وَ یُؤْخَذُ حَقُّهَا غَصْباً الَّذِی تَجْعَلُهُ لَهَا وَ تُضْرَبُ وَ هِیَ حَامِلٌ وَ یُدْخَلُ عَلَی حَرِیمِهَا وَ مَنْزِلِهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ ثُمَّ یَمَسُّهَا هَوَانٌ وَ ذُلٌّ ثُمَّ لَا تَجِدُ مَانِعاً وَ تَطْرَحُ مَا فِی بَطْنِهَا مِنَ الضَّرْبِ وَ تَمُوتُ مِنْ ذَلِکَ الضَّرْبِ قَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ یَکُونُ لَهَا مِنْ أَخِیکَ ابْنَانِ یُقْتَلُ أَحَدُهُمَا غَدْراً وَ یُسْلَبُ وَ یُطْعَنُ یَفْعَلُ بِهِ ذَلِکَ أُمَّتُکَ قَالَ قَبِلْتُ یَا رَبِّ وَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ سَلَّمْتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الصَّبْرُ وَ أَمَّا ابْنُهَا الْآخَرُ فَتَدْعُوهُ أُمَّتُکَ إِلَی الْجِهَادِ ثُمَّ یَقْتُلُونَهُ صَبْراً وَ یَقْتُلُونَ وُلْدَهُ وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ یَسْلُبُونَ حَرَمَهُ فَیَسْتَعِینُ بِی وَ قَدْ مَضَی الْقَضَاءُ مِنِّی فِیهِ بِالشَّهَادَةِ لَهُ وَ لِمَنْ مَعَهُ وَ یَکُونُ قَتْلُهُ حُجَّةً عَلَی مَنْ بَیْنَ قُطْرَیْهَا فَتَبْکِیهِ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ جَزَعاً عَلَیْهِ وَ تَبْکِیهِ مَلَائِکَةٌ لَمْ یُدْرِکُوا نُصْرَتَهُ ثُمَّ أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً بِهِ أَنْصُرُکَ وَ إِنَّ شَبَحَهُ عِنْدِی تَحْتَ الْعَرْشِ وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَی ثُمَّ أُخْرِجُ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً أَنْتَصِرُ لَهُ بِهِ وَ إِنَّ شَبَحَهُ عِنْدِی تَحْتَ الْعَرْشِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ بِالْعَدْلِ وَ یُطْفِئُهَا (1) بِالْقِسْطِ یَسِیرُ مَعَهُ الرُّعْبُ یَقْتُلُ حَتَّی یُسْأَلَ فِیهِ قُلْتُ إِنَّا لِلَّهِ

ص: 62


1- و یطبقها خ ل. و هو ثبت المصدر.

فَقِیلَ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَنَظَرْتُ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صُورَةً وَ أَطْیَبِهِ رِیحاً وَ النُّورُ یَسْطَعُ مِنْ فَوْقِهِ وَ مِنْ تَحْتِهِ فَدَعَوْتُهُ فَأَقْبَلَ إِلَیَّ وَ عَلَیْهِ ثِیَابُ النُّورِ وَ سِیمَاءُ کُلِّ خَیْرٍ حَتَّی قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیَّ وَ نَظَرْتُ إِلَی مَلَائِکَةٍ قَدْ حَفُّوا بِهِ لَا یُحْصِیهِمْ إِلَّا اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ فَقُلْتُ یَا رَبِّ لِمَنْ یَغْضَبُ هَذَا وَ لِمَنْ أَعْدَدْتَ هَؤُلَاءِ وَ قَدْ وَعَدْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ فَأَنَا أَنْتَظِرُهُ مِنْکَ فَهَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ أَهْلُ بَیْتِی وَ قَدْ أَخْبَرْتَنِی بِمَا یَلْقَوْنَ مِنْ بَعْدِی وَ لَوْ شِئْتَ لَأَعْطَیْتَنِی النَّصْرَ فِیهِمْ عَلَی مَنْ بَغَی عَلَیْهِمْ وَ قَدْ سَلَّمْتُ وَ قَبِلْتُ وَ رَضِیتُ وَ مِنْکَ التَّوْفِیقُ وَ الرِّضَا وَ الْعَوْنُ عَلَی الصَّبْرِ فَقِیلَ لِی أَمَّا أَخُوکَ فَجَزَاؤُهُ عِنْدِی جَنَّةُ الْمَأْوَی نُزُلًا بِصَبْرِهِ أُفْلِجُ حُجَّتَهُ عَلَی الْخَلَائِقِ یَوْمَ الْبَعْثِ وَ أُوَلِّیهِ حَوْضَکَ یَسْقِی مِنْهُ أَوْلِیَاءَکُمْ وَ یَمْنَعُ مِنْهُ أَعْدَاءَکُمْ وَ أَجْعَلُ جَهَنَّمَ عَلَیْهِ بَرْداً وَ سَلَاماً یَدْخُلُهَا فَیُخْرِجُ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنَ الْمَوَدَّةِ وَ أَجْعَلُ مَنْزِلَتَکُمْ فِی دَرَجَةٍ وَاحِدَةٍ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَمَّا ابْنُکَ الْمَقْتُولُ الْمَخْذُولُ وَ ابْنُکَ الْمَغْدُورُ الْمَقْتُولُ صَبْراً فَإِنَّهُمَا مِمَّا أُزَیِّنُ بِهِمَا عَرْشِی وَ لَهُمَا مِنَ الْکَرَامَةِ سِوَی ذَلِکَ مَا لَا یَخْطُرُ عَلَی قَلْبِ بَشَرٍ لِمَا أَصَابَهُمَا مِنَ الْبَلَاءِ (1) وَ لِکُلِّ مَنْ أَتَی قَبْرَهُ مِنَ الْخَلْقِ (2) لِأَنَّ زُوَّارَهُ زُوَّارُکَ وَ زُوَّارُکَ زُوَّارِی وَ عَلَیَّ کَرَامَةُ زَائِرِی وَ أَنَا أُعْطِیهِ مَا سَأَلَ وَ أَجْزِیهِ جَزَاءً یَغْبِطُهُ مَنْ نَظَرَ إِلَی تَعْظِیمِی لَهُ وَ مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنْ کَرَامَتِی وَ أَمَّا ابْنَتُکَ فَإِنِّی أُوْقِفُهَا عِنْدَ عَرْشِی فَیُقَالُ لَهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَّمَکِ فِی خَلْقِهِ فَمَنْ ظَلَمَکِ وَ ظَلَمَ وُلْدَکِ فَاحْکُمِی فِیهِ بِمَا أَحْبَبْتِ فَإِنِّی أُجِیزُ حُکُومَتَکِ فِیهِمْ فَتَشْهَدُ الْعَرْصَةَ فَإِذَا أُوقِفَ مَنْ ظَلَمَهَا أَمَرَتْ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ الظَّالِمُ وَا حَسْرَتَاهْ عَلی ما

ص: 63


1- فعلی فتوکل خ، و هو ثبت فی المصدر.
2- قوله «و لکل من أتی قبره من الخلق» عطف علی قوله «و لهما من الکرامة سوی ذلک» الخ، أی لهما و لکل من أتی قبره من الخلق من الکرامة سوی ذلک ما لا یخطر علی قلب بشر. فما فی المصدر و هکذا هامش نسخة الکمبانیّ: «و لکل من أتی قبره من الخلق من الکرامة» سهو زائد.

فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ وَ یَتَمَنَّی الْکَرَّةَ وَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلًا وَ قَالَ حَتَّی إِذا جاءَنا قالَ یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَیَقُولُ الظَّالِمُ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ أَوِ الْحُکْمُ لِغَیْرِکَ فَیُقَالُ لَهُمَا أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ وَ أَوَّلُ مَنْ یُحْکَمُ فِیهِ مُحَسِّنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فِی قَاتِلِهِ ثُمَّ فِی قُنْفُذٍ فَیُؤْتَیَانِ هُوَ وَ صَاحِبُهُ فَیُضْرَبَانِ بِسِیَاطٍ مِنْ نَارٍ لَوْ وَقَعَ سَوْطٌ مِنْهَا عَلَی الْبِحَارِ لَغَلَتْ مِنْ مَشْرِقِهَا إِلَی مَغْرِبِهَا وَ لَوْ وُضِعَتْ عَلَی جِبَالِ الدُّنْیَا لَذَابَتْ حَتَّی تَصِیرَ رَمَاداً فَیُضْرَبَانِ بِهَا ثُمَّ یَجْثُو أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ لِلْخُصُومَةِ مَعَ الرَّابِعِ وَ تُدْخَلُ الثَّلَاثَةُ فِی جُبٍّ فَیُطْبَقُ عَلَیْهِمْ لَا یَرَاهُمْ أَحَدٌ وَ لَا یَرَوْنَ أَحَداً فَیَقُولُ الَّذِینَ کَانُوا فِی وَلَایَتِهِمْ رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُنَادُونَ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ وَ یَأْتِیَانِ الْحَوْضَ یَسْأَلَانِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَعَهُمْ حَفَظَةٌ فَیَقُولَانِ اعْفُ عَنَّا وَ اسْقِنَا وَ خَلِّصْنَا فَیُقَالُ لَهُمْ فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ قِیلَ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ ارْجِعُوا ظِمَاءً مُظْمَئِینَ إِلَی النَّارِ فَمَا شَرَابُکُمْ إِلَّا الْحَمِیمُ وَ الْغِسْلِینُ وَ مَا تَنْفَعُکُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ (1).

**[ترجمه]شاید مرجع ضمیر \\"یطفیها\\"، زمین و اسناد آن مجازی باشد؛ یعنی آتش­های فتنه و ظلم آن را خاموش می­کند یا این­که ضمیر به قرینه مقام، به فتنه­ها باز­گردد. در بعضی از نسخه­ها \\"و یطبّقها\\" آمده که یعنی آن را در برگرفت، که این ظهور بیشتری دارد. \\"آن­قدر می­کشد تا از او بخواهند\\" یعنی عده زیادی را به قتل می­رساند، تا این­که مردم سبب این کشتار فراوان را از او می­پرسند. پس ضمیر به قتل برمی­گردد. و ضمیر در جمله \\"لِکلّ مَن أتی قبره\\" به امام حسین -علیه السلام - برمی­گردد. و شاید مقداری از روایت افتاده باشد.

**[ترجمه]

بیان

قوله یطفیها لعل الضمیر راجع إلی الأرض و فی الإسناد تجوز أی یطفئ نیران فتنتها و ظلمها أو إلی الفتن بقرینة المقام و فی بعض النسخ و یطبقها أی یعمها و هو أظهر قوله و حتی یسأل فیه (2) أی یقتل الناس کثیرا

ص: 64


1- کامل الزیارات: 332- 335.
2- فی المصدر: یشک فیه.

حتی یسأله الناس عن سبب کثرة القتل فالضمیر راجع إلی القتل و الضمیر فی قوله و لکل من أتی قبره إلی الحسین علیه السلام و لعله سقط من الخبر شی ء.

**[ترجمه]الإرشاد: ابو إدریس أودی نقل کرده، از امام علی - علیه السلام - شنیدم که می­فرمودند: یکی از چیزهایی که پیامبر امی خبرش را به من داد، این بود که پس از او امتش با من نیرنگ خواهند نمود. - . إرشاد المفید : 136 -

**[ترجمه]

«25»

شا، الإرشاد رَوَی إِسْمَاعِیلُ بْنُ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی إِدْرِیسَ الْأَوْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ إِنَّ فِیمَا عَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ مِنْ بَعْدِی (1).

ص: 65


1- إرشاد المفید: 136 و رواه الفضل بن شاذان فی الإیضاح قال: روی إسحاق بن إسماعیل عن هیثم بن بشیر عن إسماعیل بن سالم عن ابی إدریس عن علیّ بن أبی طالب أنه قال: فیما عهد الی النبیّ أن الأمة ستغدر بک، راجع ص 452 من کتابه الإیضاح. وروی المفید فی الارشاد قبل هذا الحدیث عن عبدالله بن بکیر الغنوی عن حکیم بن جبیر قال : حدثنا من شهد علیا بالرحبة یخطب فقال فیما قال : « أیها الناس انکم قد أبیتم الا أن اقول : اما ورب السماوات والارض لقد عهد إلی خلیلی ان الامة ستغدربک » ، أقول : انما قال علیه السلام « قد أبیتم الا أن أقول » فان شر ذمة من منافقی أصحابه علیه السلام قد أنکروا علیه قتال المسلمین فسألوه : هل کان ذلک بعهد من رسول الله الیک أو رأی رأیته؟ و سیجئ الکلام فی ذلک مستوفی فی باب الجمل انشاء الله تعالی. وروی ابن ابی الحدید هذین الحدیثین فی شرح النهج ج ١ ص ٣٧٢ ثم قال : وقد روی أکثر أهل الحدیث هذا الخبر بهذا اللفظ أو بقریب منه ، وروی عن سدیر الصیرفی عن ابی جعفر علیه السلام قال : اشتکی علی علیه السلام شکاة فعاده ابوبکر وعصر وخرجا من عنده فأتیا النبی ص فسألهما من أین جئتما؟ قالا عدنا علیا ، قال صلی الله علیه و آله : کیف رأیتماه؟ قالا : رأیناه یخاف علیه مما به ، فقال : کلا انه لن یموت حتی یوسع غدرا وبغیا ولیکونن فی هذه الامة عبرة یعتبر به الناس من بعده. وروی البخاری فی تاریخه الکبیر ج ١ ق ٢ ص ١٧٤ عن ثعلبة بن یزید الحمانی قال : قال النبی صلی الله علیه و آله لعلی : ان الامة ستغدر بک ، ولا یتابع علیه. وقد أخرج العلامة المرعشی مثله فی ذیل الاحقاق ج ٧ ص ٣٢٥ _ ٣٣٠ عن جمع کثیر کالحاکم فی المستدرک ج ٣ ص ١٤٠ ، الخطیب فی تاریخ بغداد ج ١١ ص ٢١٦ ، الذهبی فی میزان الاعتدال ج ١ ص ١٧١ ، وغیرهم من أراد الاستقصاء فلیراجع.

**[ترجمه]تفسیر الإمام العسکری: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ»{و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد، سپس آن گوساله را در غیاب وی [به خدایی] گرفتید، و ستمکار شدید.}؛ - . بقره / 92 - امام فرمودند: خداوند متعال به قوم یهود که پیشتر سخن درباره آنان بوده است، فرمود: ««وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ»{و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد} که نشان­گر نبوت او بودند و بر فضل و شرافت محمد - صلی الله علیه و آله - بر جهانیان دلالت داشتند و خلافت امام علی علیه السلام و وصی­بودن ایشان و جانشینان ایشان را برای موسی روشن ساخته بودند. «ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ»{سپس گوساله را} «مِن بَعدِهِ»{پس از او} یعنی پس این­که به کوه رفت، خدای خود گرفتید و با جانشینی که او مشخص کرده بود و بر شما گمارده بود، یعنی هارون مخالفت کردید، «وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ» یعنی شما به خاطر آن­چه انجام دادید، ظالم و کافر شدید.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با علی - علیه السلام - قدم زنان از مقابل باغ زیبایی می­گذشتند. علی - علیه السلام - فرمودند: عجب باغ زیبایی! پیامبر فرمودند: ای علی! تو در بهشت باغی داری که زیباتر از این است. همین­طور از هفت باغ عبور کردند و بر هر کدام که می­رسیدند، علی - علیه السلام - می­فرمودند: عجب باغ زیبایی! و رسول خدا- صلی الله علیه و آله - می­فرمودند: ای علی! تو در بهشت باغی داری که زیباتر از این است. سپس رسول خدا - صلی الله علیه و آله- به شدت گریستند و علی - علیه السلام - نیز به خاطر گریه پیامبر گریه کردند و بعد فرمودند: ای رسول خدا! برای چه گریه می­کنید؟ پیامبر فرمودند: ای برادرم! ای اباالحسن! در سینه عده­ای کینه­هایی نسبت به تو هست که پس از مرگ من آن را آشکار می­سازند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! آیا دینم سالم می­ماند؟ پیامبر فرمودند: آری، دینت سالم می­ماند. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر دینم برایم سالم بماند، مرا باکی نیست.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به همین خاطر خداوند تو را شخص بعد از محمد، و دعوت­گر به رضوان و غفران خود، و خبر دهنده هدایت یا گمراهی انسان­ها به سبب حبشان به تو و بغضشان از تو، و حامل پرچم محمد - صلی الله علیه و آله - در روز قیامت، و پیشرو پیامبران و رسولانی که در زیر پرچم من به سوی بهشت­های پر نعمت حرکت می­کنند، قرار داده است.

ای علی! اصحاب موسی پس از او گوساله­پرستی را در پیش گرفته و با جانشین او مخالفت ورزیدند. امت من نیز پس از من، گوساله­ای و گوساله­ای و گوساله­ای را اتخاذ می­کنند و با تو مخالفت می­کنند، و حال آن­که تو جانشین من بر اینان هستی و آن­ها مانند گوساله­پرستان قوم موسی هستند. هان که هر که با تو موافقت کند و از تو اطاعت کند، در رفیق اعلی با ما خواهد بود و هر که پس از من گوساله را اتخاذ کند و با تو مخالفت کند و توبه ننماید، به همراه کسانی که در زمان موسی گوساله­پرست شدند و توبه نکردند، برای همیشه در آتش جهنم جاویدان خواهند بود. - . تفسیر الإمام : 185 و 186 -

**[ترجمه]

«26»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (1) قَالَ الْإِمَامُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلْیَهُودِ الَّذِینَ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ الدَّالَّاتِ عَلَی نُبُوَّتِهِ وَ عَلَی مَا وَصَفَهُ مِنْ فَضْلِ مُحَمَّدٍ وَ شَرَفِهِ عَلَی الْخَلَائِقِ وَ أَبَانَ عَنْهُ مِنْ خِلَافَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ وَصِیَّتِهِ وَ أَمْرِ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ إِلَهاً مِنْ بَعْدِهِ بَعْدَ انْطِلَاقِهِ إِلَی الْجَبَلِ وَ خَالَفْتُمْ خَلِیفَتَهُ الَّذِی نَصَّ عَلَیْهِ وَ تَرَکَهُ عَلَیْکُمْ وَ هُوَ هَارُونُ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ کَافِرُونَ بِمَا فَعَلْتُمْ مِنْ ذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ مَرَّ مَعَهُ بِحَدِیقَةٍ حَسَنَةٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا إِلَی أَنْ مَرَّ بِسَبْعِ حَدَائِقَ کُلَّ ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ مَا أَحْسَنَهَا وَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا ثُمَّ بَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بُکَاءً شَدِیداً فَبَکَی عَلِیٌّ علیه السلام لِبُکَائِهِ ثُمَّ قَالَ مَا یُبْکِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا أَخِی یَا أَبَا الْحَسَنِ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ قَوْمٍ یُبْدُونَهَا لَکَ بَعْدِی قَالَ عَلِیٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دَیْنِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِذَا سَلِمَ لِی دِینِی فَمَا یَسُوؤُنِی ذَلِکَ (2)

ص: 66


1- البقرة: 92.
2- حدیث الحدائق السبعة مستفیض بل متواتر عنه صلی الله علیه و آله و سیجی ء تحت الرقم 33 أیضا و قد أخرجه العلامة المرعشیّ دام ظله فی ج 6 ص 181 من شرحه علی الاحقاق من حدیث ابی عثمان النهدی عن 16 کتابا منها مستدرک الحاکم ج 3 ص 139، تاریخ بغداد ج 12 ص 398 و من حدیث ابن عبّاس عن 3 کتب منها مجمع الزوائد ج 9/ 118 قال رواه الطبرانی، و عن حدیث انس عن 3 کتب اخری منها منتخب کنز العمّال ج 5 ص 53 أضف الی ذلک شرح النهج الحدیدی ج 1 ص 372، رواه عن یونس بن حباب عن انس و لفظه فی ذیل الحدیث: «... فقال یا رسول اللّه أ فلا أضع سیفی علی عاتقی فأبید خضراءهم؟ قال بل تصبر قال: فان صبرت قال: تلاقی جهدا، قال: أ فی سلامة من دینی؟ قال: نعم، قال:فاذا لا ابالی. وروی بعد ذلک عن جابر الجعفی عن الباقر علیه السلام قال : قال علی علیه السلام : ما رأیت منذ بعث الله محمدا رخاء لقد أخافتنی قریش صغیرا وأنصبتنی کبیرا حتی قبض الله رسوله فکانت الطامة الکبری ، والله المستعان علی ما تصفون. وأخرج ابن شهر آشوب فی مناقبه ج ١ ص ٣٢٣ حدیث الحدائق السبعة عن مسند أبی یعلی واعتقاد الاشنهی ومجموع أبی العلاء الهمدانی وقد رووه عن أنس وأبی برزة وأبی رافع وأخرجه عن ابانة ابن بطة وقد رواه عن ثلاثة طرق ولفظه فی ذیل الحدیث : قال یا رسول الله کیف أصنع؟ قال : تصبر فان لم تصبر تلق جهدا وشدة ، وقال : یا رسول الله أتخاف فیها هلاک دینی؟ قال : بل فیها حیاة دینک. ثم روی بعد ذلک مرسلا مثل ما مر عن شرح النهج ولفظه : قال أمیر المؤمنین علیه السلام : ما رأیت منذ بعث الله محمدا رخاء _ فالحمد لله _ ولقد خفت صغیرا وجاهدت کبیرا اقاتل المشرکین و أعادی المنافقین حتی قبض الله نبیه ، فکانت الطامة الکبری ، فلم ازل محاذرا وجلا أخاف أن یکون مالا یسعنی فیه المقام ، فلم أر بحمد الله الاخیرا ، حتی مات أبوبکر فکانت أشیاء ففعل الله ماشاء ثم أصیب فلان ، فما زلت بعد فیما ترون دائبا أضرب بسیفی صبیا حتی کنت شیخا.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِذَلِکَ جَعَلَکَ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ تَالِیاً وَ إِلَی رِضْوَانِهِ وَ غُفْرَانِهِ دَاعِیاً وَ عَنْ أَوْلَادِ الرِّشْدَةِ وَ الْبَغْیِ بِحُبِّهِمْ لَکَ وَ بُغْضِهِمْ مُنْبِئاً وَ لِلِوَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَامِلًا وَ لِلْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ الصَّائِرِینَ تَحْتَ لِوَائِی إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ قَائِداً یَا عَلِیُّ إِنَّ أَصْحَابَ مُوسَی اتَّخَذُوا بَعْدَهُ عِجْلًا فَخَالَفُوا خَلِیفَتَهُ وَ سَتَتَّخِذُ أُمَّتِی بَعْدِی عِجْلًا ثُمَّ عِجْلًا ثُمَّ عِجْلًا وَ یُخَالِفُونَک وَ أَنْتَ خَلِیفَتِی عَلَی هَؤُلَاءِ یُضَاهِئُونَ أُولَئِکَ فِی اتِّخَاذِهِمُ الْعِجْلَ أَلَا فَمَنْ وَافَقَکَ وَ أَطَاعَکَ فَهُوَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ مَنِ اتَّخَذَ بَعْدِیَ الْعِجْلَ وَ خَالَفَکَ وَ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ زَمَانَ

ص: 67

مُوسَی وَ لَمْ یَتُوبُوا فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ مُخَلَّدِینَ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: أبوطالب هروی از علقمه و أبو أیوب نقل کرده، زمانی که آیات: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ ...»{الف، لام، میم. * آیا مردم پنداشتند ...} - . عنکبوت / 1 و 2 - نازل شد، پیامبر - صلی الله علیه و آله - به عمّار فرمودند: پس از من اتفاقات بدی می­افتد؛ بر هم­دیگر شمشیر می­کشند و بعضی از آن­ها بعضی دیگر را می­کشند و عده­ای از یک­دیگر تبری می­جویند، وقتی دیدی چنین شده است، بر تو باد به این مرد که موهای جلوی سرش ریخته و در طرف راست من نشسته است، یعنی علی بن أبی­طالب - علیه السلام - . اگر همه مردم به یک سمت رفتند [و علی به سمت دیگری]، تو به آن سمتی برو که علی می­رود و مردم را رها کن. ای عمار! علی تو را از هدایت باز نمی­دارد و تو را به تباهی نمی­کشاند. ای عمار! اطاعت از علی، اطاعت از من و اطاعت از من، اطاعت از خداست. - . المناقب 3 : 203 -

در روایت ناصر از جابر انصاری و ظریف عبدی و أبی­عبدالرحمن آمده است که: امام علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند این آیات درباره من و شیعیانم، و دشمنان من و پیروانشان نازل شده است. - . همان -

**[ترجمه]

«27»

قب، المناقب لابن شهرآشوب أَبُو طَالِبٍ الْهَرَوِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلْقَمَةَ وَ أَبِی أَیُّوبَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَاتِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَمَّارٍ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی هَنَاتٌ حَتَّی یَخْتَلِفَ السَّیْفَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ حَتَّی یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یَتَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَعَلَیْکَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یَمِینِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنْ سَلَکَ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَکَ عَلِیٌّ وَادِیاً فَاسْلُکْ وَادِیَ عَلِیٍّ وَ خَلِّ عَنِ النَّاسِ یَا عَمَّارُ إِنَّ عَلِیّاً لَا یَرُدُّکَ عَنْ هُدًی وَ لَا یَرُدُّکَ إِلَی رَدًی یَا عَمَّارُ طَاعَةُ عَلِیٍّ طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَةُ اللَّهِ (2).

وَ فِی رِوَایَةِ النَّاصِرِ (3) بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ وَ ظَرِیفٍ الْعَبْدِیِّ وَ أَبِی عَبْدِ

ص: 68


1- تفسیر الإمام: 185- 186.
2- المناقب (مناقب آل أبی طالب لابن شهرآشوب السروی) ج 3 ص 203، و فی مطبوعة الکمبانیّ شی رمز العیّاشیّ و هو سهو. أقول: : وتری نص الحدیث فی فرائد السمطین علی ما أخرجه العلامة المرعشی فی ج ٨ ص ٤٦٩ من ذیل الاحقاق ، ینا بیع المودة : ١٢٨ منتخب کنز العمال ج ١١ ص ١٧٤ ط حیدر آباد.
3- یعنی الناصر لدین اللّه العباسیّ و کان عالما مؤلّفا شجاعا شاعرا راویا للحدیث و یعد فی المحدثین، و أجاز لجماعة من الأعیان فحدثوا عنه، له کتاب فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام رواه السیّدین طاوس فی کتابه الیقین عن السیّد فخار بن معد الموسوی عن المؤلّف- علی ما فی الکنی و الألقاب. کتب الیه الملک الافضل علی بن صلاح الدین ( ٥٦٥ _ ٦٢٢ ) یشکو الیه عمه أبابکر وأخاه عثمان لما أخذا منه دمشق ( من البسیط ) : مولای ان ابابکر وصاحبه***عثمان قد غصبا بالسیف حق علی وهو الذی کان قد ولاه والده***علیهما فاستقام الامر حین ولی فخالفاء وحلا عقد بیعته***والامر بینهما والنص فیه جلی فانظر إلی حظ هذا الاسم کیف لقی***من الاواخر لاقی من الاول فأجابه الناصر وفی أوله ( من الکامل ) : وافی کتابک یا ابن یوسف معلنا***بالود یخبر أن أصلک طاهر غصبا علیا حقه اذ لم یکن***بعد النبی له بیثرب ناصر فابشر فان غدا علیه حسابهم***واصبر فناصرک الامام الناصر راجع وفیات الاعیان الرقم ٤٠٩ ج ٣ ص ٩٦ تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید ومن شعره أیضا : قسما بمکة والحطیم وزمزم***والراقصات ومشیهن إلی منی بغض الوصی علامة مکتوبة***تبدو علی جبهات أولا دالزنی من لم یوال فی البریة حیدرا***سیان عند الله صلی أم زنی

الرَّحْمَنِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ فِیَّ وَ فِی شِیعَتِی وَ فِی عَدُوِّی وَ فِی أَشْیَاعِهِمْ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: امام حسین بن علی از پدرش - علیهما السلام - نقل کردند که وقتی آیات «الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ...» نازل شد، عرض کردم: ای رسول خدا! این آزمایش که در این آیه آمده، چیست؟ فرمودند: ای علی! تو آزمایش می­شوی و امت اسلام در مورد تو در آزمون قرار می­گیرند، و تو باید محاکمه کنی؛ خودت را برای محاکمه آماده کن. - . همان -

**[ترجمه]

«28»

قب، المناقب لابن شهرآشوب الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَاتِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّکَ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِکَ وَ إِنَّکَ مُخَاصَمٌ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَةِ (2).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: جابر از امام باقر و ایشان از پدرشان علیهما السلام روایت کرده­اند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به علی - علیه السلام - فرمودند: ای علی! اگر بعد از من فلانی خلافت را در دست بگیرد، چه کار می­کنی؟ علی - علیه السلام - فرمودند: شمشیرم را بین ایشان و خلافت می­گردانم. پیامبر فرمودند: اگر صبور باشی و چشم­پوشی کنی، برایت بهتر خواهد بود. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار برایم بهتر است، پس صبر می­کنم و چشم­پوشی می­نمایم. سپس پیامبر در مورد فلانی و فلانی نیز همین­ها را گفتند و بعد فرمودند: اگر با تو بعیت کنند و بعد تو را از مقامت خلع کنند، چه کار می­کنی؟ علی - علیه السلام -چیزی نفرمودند؛ پیامبر فرمودند: ای علی! بین شمشیر و آتش یکی را انتخاب کن. علی - علیه السلام -فرمودند: هر چه وضعیتم را زیر و رو می­کنم، جز جنگ با این قوم و مبارزه با آنان انتخابی ندارم. - . همان -

**[ترجمه]

«29»

قب، المناقب لابن شهرآشوب جَابِرٌ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام کَیْفَ بِکَ یَا عَلِیُّ إِذَا وَلَّوْهَا مِنْ بَعْدِی فُلَاناً قَالَ هَذَا سَیْفِی أَحُولُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا قَالَ النَّبِیُّ أَوْ تَکُونُ صَابِراً مُحْتَسِباً فَهُوَ خَیْرٌ لَکَ مِنْهَا قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِذَا کَانَ خَیْراً لِی فَأَصْبِرُ وَ أَحْتَسِبُ ثُمَّ ذَکَرَ فُلَاناً وَ فُلَاناً کَذَلِکَ ثُمَّ قَالَ کَیْفَ بِکَ إِذَا بُویِعْتَ ثُمَّ خُلِعْتَ فَأَمْسَکَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ اخْتَرْ یَا عَلِیُّ السَّیْفَ أَوِ النَّارَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا زِلْتُ أَضْرِبُ أَمْرِی ظَهْراً لِبَطْنٍ فَمَا یَسَعُنِی إِلَّا جِهَادُ الْقَوْمِ وَ قِتَالُهُمْ (3).

ص: 69


1- المناقب لابن شهرآشوب ج 3 ص 203، و فی ط الکمبانیّ رمز العیّاشیّ.
2- المناقب لابن شهرآشوب ج 3 ص 203، و فی ط الکمبانیّ رمز العیّاشیّ.
3- المناقب ج 3 ص 203. أقول: وفی النهج تحت الرقم ٥٤ من قسم الخطب یقول علیه السلام فی کلام له : « وقد قلبت هذا الامر بطنه وظهره ، حتی منعنی النوم ، فما وجدتنی یسعنی الا قتالهم أو الجحود بما جاء به محمد صلی الله علیه و آله ، فکان معالجة القتال أهون علی من معالجة العقاب ، وموتات الدنیا أهون علی من موتات الاخرة » وتری نصوصا فی ذلک أخرجه العلامة المرعشی مد ظله فی ذیل الاحقاق ج ٨ ص ٤٢٠ عن شرح النهج ج ١ ص ١٨٣ ، الریاض النضرة ج ٢ ص ٢٤٣ نظم درر السمطین : ١١٧.

**[ترجمه]مجالس المفید: زید بن علی بن الحسین از پدرش علیهما السلام نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله – در آن بیماری که منجر به وفات ایشان شد، سرشان را بر دامن أمّ الفضل گذاشته و ازهوش رفتند؛ قطره­ای از اشک أمّ الفضل بر گونه­ ایشان چکید و ایشان چشمان خود را گشودند و به او فرمودند: ای أم الفضل! تو را چه شده است؟ ام الفضل گفت: مرگتان را به ما گفتید و خبر وفات خود را به ما دادید، حال اگر اوضاع به نفع ما پیش خواهد رفت، بشارتمان دهید و اگر به نفع دیگران خواهد بود، وصیتی به ما نمایید. پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: شما بعد از من مستضعف و مقهور می­شوید. - . أمالی المفید : 24 - 31 -

**[ترجمه]

«30»

جا، المجالس للمفید مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُقْرِی عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ زَیْدِ بْنِ الْمُعَدِّلِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ رَأْسَهُ فِی حَجْرِ أُمِّ الْفَضْلِ وَ أُغْمِیَ عَلَیْهِ فَقَطَرَتْ قَطْرَةٌ مِنْ دُمُوعِهَا عَلَی خَدَّیْهِ فَفَتَحَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ لَهَا مَا لَکِ یَا أُمَّ الْفَضْلِ قَالَتْ نَعَیْتَ إِلَیْنَا نَفْسَکَ وَ أَخْبَرْتَنَا أَنَّکَ مَیِّتٌ فَإِنْ یَکُنِ الْأَمْرُ لَنَا فَبَشِّرْنَا وَ إِنْ یَکُنْ فِی غَیْرِنَا فَأَوْصِ بِنَا قَالَ فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتُمُ الْمَقْهُورُونَ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]النعی، یعنی دادن خبر مرگ.

**[ترجمه]

بیان

النعی خبر الموت.

**[ترجمه]غیبة النعمانی: عمرو بن سعید نقل کرده، روزی امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب - علیه السلام - به حذیفه بن یمان فرمودند: ای حذیفه! برای مردم درباره چیزهایی که نمی­دانند حدیث مگو؛ زیرا طغیان کرده و کافر می­شوند. تحمل [و پذیرش] بعضی از علوم به قدری سخت است که اگر بر روی کوه­ها هم گذاشته شوند، از حمل آن ناتوانند. علم ما اهل بیت مورد انکار قرار می­گیرد و باطل دانسته می­شود و روایت­گران آن کشته می­شوند و در حق کسی که آن را بخواند بدی می­شود و این­ها نیست جز به جهت ظلم و حسادت به فضیلتی که خداوند عترت وصی پیامبر - صلی الله علیه و آله - را با آن برتری داده است.

ای ابن یمان! پیامبر - صلی الله علیه و آله - بزاقش را در دهان من گذاشت و دستش را بر سینه من کشید و فرمود: خدایا به جانشین من، وصی من، ادا کننده قرض­ من، به جا آورنده وعده­ و امانت من، ولیّ من، ولیّ حوض من، یاری کننده من علیه دشمن تو و دشمن من و از بین­برنده غم و اندوه از چهره­ من، علم که به آدم عطا کردی و حلمی که به نوح عطا کردی، عترت پاک و بخشنده­ای که به ابراهیم عطا کردی، صبری که به ایوب هنگام بلا عطا کردی، صلابتی که به داود در رویارویی با دشمنان عطا کردی، و فهمی که به سلیمان عطا کردی، عطا بفرما! چیزی از این دنیا را بر علی پوشیده مگذار و چنان کن که تمام دنیا در میان دو چشم او مانند سفره­ کوچکی در مقابلش باشد! خدایا به او پایداری موسی عطا کن و در نسل او همانند مانند عیسی قرار بده! خدایا تو جانشین من بر او و بر عترت و ذریّه پاک و مطهرش که رجس و پلیدی را از آن­ها دور ساخته­ای و آن­ها را از آسیب شیطان در امان نگه داشته­ای، هستی؛ خدایا اگر قریش در حق او ظلم کرد و دیگری را بر او مقدم داشت، او را به منزله هارون، زمانی که موسی از پیش او رفت قرار بده!

سپس فرمودند: ای علی! چه بسیار از فرزندان فاضل تو را که خواهند کشت و مردم ایستاده و تماشا می­کنند و هیچ کاری نمی­کنند. شرم باد بر امتی که ببینند فرزندان پیامبرشان را می­کشند و هیچ کاری نکنند! بی­شک، هم قاتل و هم کسی که دستور قتل داده و هم آن کسی که کاری نمی­کند، همگی در گناه و لعنت شریکند.

ای ابن یمان! قریش جز با کراهت و کوری و طغیان، بر بیعت و دوستی علی - علیه السلام - تن نمی­دهند و دل­هایشان راضی نمی­شود و زبان­شان بر بیعت تکلم نمی­کند. ای ابن یمان! قریش با علی - علیه السلام - بعیت خواهند کرد و سپس بیعت خود را شکسته و با او به جنگ بر­می­خیزند و بر او تیراندازی می­کنند و تهمت­های بزرگ بر او می­زنند. پس از علی- علیه السلام -، حسن - علیه السلام - جانشینش می­شود و با او نیز بیعت شکنی می­کنند، و سپس نوبت حسین - علیه السلام - می­رسد، که کشته می­شود. لعنت بر امتی که پسر دختر پیامبرشان را می­کشند! و هیچ امتی با وجود لعنت رهبر سامان­دهنده سپاهیانش، عزیز نخواهد شد.

سوگند به کسی که جان علی در دست اوست، این امت پس از قتل پسرم حسین همواره در گمراهی و ظلمت و کژی و ستم و اختلاف در دین و تغییر و تبدیل آن­چه که خدا در کتابش نازل کرده و بدعت­گذاری روی آورده و زیر پا گذاشتن سنت و اختلاف و قیاس متشابهات و ترک محکمات خواهند بود و تا این­که در نهایت از اسلام بیرون می­شوند و در کوری و سرگردانی و تحیر داخل می­شوند.

تو را چه شده است ای بنی­امیه! هدایت نیابید ای بنی امیه! تو را چه شده است ای بنی فلان! هلاک شوید! در میان بنی­فلان کسی نیست مگر این­که ظالم و متجاوز و اهل تمرد بر خدا با معاصی و بسیارکشنده فرزندان من و هتک کننده پرده حرمت من است. این امت همواره زورگو بوده و برای حرام دنیا همدیگر را می­دَرند و در دریاهای هلاکت و در وادی های خون فرو می­روند، تا زمانی که آن فرزند غایبم امام غایب از دیدگان مردم پنهان ­شود و مردم با فقدان او، یا کشته شدن و یا مرگ او به جنب و جوش بیفتند و فتنه سر برسد و بلا نازل شود و عصبیت فرود آید و مردم در دینشان غلو کنند و با هم متفق شوند که حجت رفته و امامت باطل گشته است و در آن سال گروهی از شیعیان علی و نیز عده­ای از ناصبی­ها به حج می­روند تا از جانشین جانشین جستجو کنند؛ ولی اثری از او نمی­بینند و جانشینی برای او نمی­یابند.

در آن هنگام شیعیان علی را به جهت دشنام بر دشمنانشان مورد دشنام قرار می­گیرند و اشرار و فاسقین با برهان­هایشان بر آن­ها غلبه پیدا می­کنند؛ تا این­که امت خسته و سرگردان می­شود و عده­ای زیادی از آن­ها می­گویند که حجت هلاک شده و امامت باطل گشته است. به پروردگار علی که حجتشان بر آن­ها برپای بوده و در راه­های آن­ها قدم می­زند و به خانه­ها و قصرهای آنان داخل می­شود و شرق و غرب زمین را را دور می­زند و سخنان را می­شنود و بر آن­ها سلام می­کند؛ او می­بیند، ولی تا وقتی که آن روز معلوم و وعده داده شده که در آن منادی بانگ برمی­زند، نرسیده است دیده نمی­شود؛ آن روز، روز خوشحالی فرزندان و شیعیان علی - علیه السلام - است. - . غیبة النعمانی : 70 - 72 -

**[ترجمه]

«31»

نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الدِّینَوَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ عَمِیرَةَ بِنْتِ أَوْسٍ قَالَتْ حَدَّثَنِی جَدِّی الْخَضِرُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ یَوْماً لِحُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ یَا حُذَیْفَةُ لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِمَا لَا یَعْلَمُونَ فَیَطْغَوْا وَ یَکْفُرُوا إِنَّ مِنَ الْعِلْمِ صَعْباً شَدِیداً مَحْمَلُهُ (2) لَوْ حُمِّلَتْهُ الْجِبَالُ عَجَزَتْ عَنْ حَمْلِهِ إِنَّ عِلْمَنَا

ص: 70


1- أمالی المفید: 31 م 24.
2- أی حمله و تقبله و العمل به و الاعتقاد له، کما روی: ان حدیثنا صعب مستصعب لا یحتمله الا ملک مقرب إلخ.

أَهْلَ الْبَیْتِ یُسْتَنْکَرُ وَ یُبْطَلُ وَ یُقْتَلُ رُوَاتُهُ وَ یُسَاءُ إِلَی مَنْ یَتْلُوهُ بَغْیاً وَ حَسَداً لِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ عِتْرَةَ الْوَصِیِّ وَصِیِّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ الْیَمَانِ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَفَلَ فِی فَمِی وَ أَمَرَّ یَدَهُ عَلَی صَدْرِی وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَعْطِ خَلِیفَتِی وَ وَصِیِّی وَ قَاضِیَ دَیْنِی وَ مُنْجِزَ وَعْدِی وَ أَمَانَتِی وَ وَلِیِّی وَ وَلِیَّ حَوْضِی وَ نَاصِرِی عَلَی عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّی وَ مُفَرِّجَ الْکَرْبِ عَنْ وَجْهِی مَا أَعْطَیْتَ آدَمَ مِنَ الْعِلْمِ وَ مَا أَعْطَیْتَ نُوحاً مِنَ الْحِلْمِ وَ مَا أَعْطَیْتَ إِبْرَاهِیمَ مِنَ الْعِتْرَةِ الطَّیِّبَةِ وَ السَّمَاحَةِ وَ مَا أَعْطَیْتَ أَیُّوبَ مِنَ الصَّبْرِ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ مَا أَعْطَیْتَ دَاوُدَ مِنَ الشِّدَّةِ عِنْدَ مُنَازَلَةِ الْأَقْرَانِ وَ مَا أَعْطَیْتَ سُلَیْمَانَ مِنَ الْفَهْمِ لَا تُخْفِ عَنْ عَلِیٍّ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی تَجْعَلَهَا کُلَّهَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ مِثْلَ الْمَائِدَةِ الصَّغِیرَةِ بَیْنَ یَدَیْهِ اللَّهُمَّ أَعْطِهِ جَلَادَةَ مُوسَی وَ اجْعَلْ فِی نَسْلِهِ شَبِیهَ عِیسَی اللَّهُمَّ إِنَّکَ خَلِیفَتِی عَلَیْهِ وَ عَلَی عِتْرَتِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ الطَّیِّبَةِ الْمُطَهَّرَةِ الَّتِی أَذْهَبْتَ عَنْهَا الرِّجْسَ وَ النِّجْسَ وَ صَرَفْتَ عَنْهَا مُلَامَسَةَ الشَّیْطَانِ اللَّهُمَّ إِنْ بَغَتْ قُرَیْشٌ عَلَیْهِ وَ قَدَّمَتْ غَیْرَهُ عَلَیْهِ فَاجْعَلْهُ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ إِذْ غَابَ عَنْهُ مُوسَی ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ کَمْ من (فِی) وُلْدِکَ مِنْ وَلَدٍ فَاضِلٍ یُقْتَلُ وَ النَّاسُ قِیَامٌ یَنْظُرُونَ لَا یَغِیرُونَ فَقَبُحَتْ أُمَّةٌ تَرَی أَوْلَادَ نَبِیِّهَا یُقْتَلُونَ ظُلْماً وَ لَا یَغِیرُونَ إِنَّ الْقَاتِلَ وَ الْآمِرَ وَ الْمُسَاعِدَ الَّذِی لَا یَغِیرُ کُلُّهُمْ فِی الْإِثْمِ وَ اللِّعَانِ مُشْتَرِکُونَ یَا ابْنَ الْیَمَانِ إِنَّ قُرَیْشاً لَا تَنْشَرِحُ صُدُورُهَا وَ لَا تَرْضَی قُلُوبُهَا وَ لَا تَجْرِی أَلْسِنَتُهَا بِبَیْعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مُوَالاتِهِ إِلَّا عَلَی الْکُرْهِ وَ الْعَمَی وَ الطُّغْیَانِ یَا ابْنَ الْیَمَانِ سَتُبَایِعُ قُرَیْشٌ عَلِیّاً ثُمَّ تَنْکُثُ عَلَیْهِ وَ تُحَارِبُهُ وَ تُنَاضِلُهُ وَ تَرْمِیهِ بِالْعَظَائِمِ وَ بَعْدَ عَلِیٍّ یَلِی الْحَسَنُ وَ سَیُنْکَثُ عَلَیْهِ ثُمَّ یَلِی الْحُسَیْنُ علیه السلام فَیُقْتَلُ فَلُعِنَتْ أُمَّةٌ تَقْتُلُ ابْنَ بِنْتِ نَبِیِّهَا وَ لَا تَعِزُّ مِنْ أُمَّةٍ وَ لُعِنَ الْقَائِدُ لَهَا وَ الْمُرَتِّبُ لِجَیْشِهَا فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ ابْنِی فِی ضَلَالٍ وَ ظُلْمَةٍ وَ عسفة (عَسْفٍ) وَ جَوْرٍ وَ اخْتِلَافٍ فِی الدِّینِ وَ تَغْیِیرٍ وَ تَبْدِیلٍ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ إِظْهَارِ الْبِدَعِ وَ إِبْطَالِ السُّنَنِ وَ اخْتِلَافٍ وَ قِیَاسِ مُشْتَبِهَاتٍ وَ تَرْکِ مُحْکَمَاتٍ حَتَّی

ص: 71

تَنْسَلِخَ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ تَدْخُلَ فِی الْعَمَی وَ التَّلَدُّدِ وَ التَّسَکُّعِ (1) مَا لَکَ یَا بَنِی أُمَیَّةَ لَا هُدِیتَ یَا بَنِی أُمَیَّةَ وَ مَا لَکَ یَا بَنِی فُلَانٍ لَکَ الْإِتْعَاسُ فَمَا فِی بَنِی فُلَانٍ إِلَّا ظَالِمٌ مُعْتَدٍ مُتَمَرِّدٌ عَلَی اللَّهِ بِالْمَعَاصِی قَتَّالٌ لِوُلْدِی هَتَّاکٌ لِسَتْرِ حُرْمَتِی فَلَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ جَبَّارِینَ یَتَکَالَبُونَ عَلَی حَرَامِ الدُّنْیَا مُنْغَمِسِینَ فِی بِحَارِ الْهَلَکَاتِ فِی أَوْدِیَةِ الدِّمَاءِ حَتَّی إِذَا غَابَ الْمُتَغَیِّبُ مِنْ وُلْدِی عَنْ عُیُونِ النَّاسِ وَ مَاجَ النَّاسُ بِفَقْدِهِ أَوْ بِقَتْلِهِ أَوْ بِمَوْتِهِ أَطْلَعَتِ الْفِتْنَةُ وَ نَزَلَتِ الْبَلِیَّةُ وَ أُتِیحَتِ الْعَصَبِیَّةُ وَ غَلَا النَّاسُ فِی دِینِهِمْ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنَّ الْحُجَّةَ ذَاهِبَةٌ وَ الْإِمَامَةَ بَاطِلَةٌ وَ یَحُجُّ حَجِیجُ النَّاسِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ وَ نَوَاصِبِهِمْ لِلتَّمَکُّنِ وَ التَّجَسُّسِ عَنْ خَلَفِ الْخَلَفِ فَلَا یُرَی لَهُ أَثَرٌ وَ لَا یُعْرَفُ لَهُ خَلَفٌ فَعِنْدَ ذَلِکَ سُبَّتْ شِیعَةُ عَلِیٍّ سَبَّهَا أَعْدَاؤُهَا وَ غَلَبَتْ عَلَیْهَا الْأَشْرَارُ وَ الْفُسَّاقُ بِاحْتِجَاجِهَا حَتَّی إِذَا تَعِبَتِ الْأُمَّةُ وَ تَدَلَّهَتْ أَکْثَرَتْ فِی قَوْلِهَا إِنَّ الْحُجَّةَ هَالِکَةٌ وَ الْإِمَامَةَ بَاطِلَةٌ فَوَ رَبِّ عَلِیٍّ إِنَّ حُجَّتَهَا عَلَیْهَا قَائِمَةٌ مَاشِیَةٌ فِی طُرُقَاتِهَا دَاخِلَةٌ فِی دُورِهَا وَ قُصُورِهَا جَوَّالَةٌ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ یُسَلِّمُ عَلَی الْجَمَاعَةِ یَرَی وَ لَا یُرَی إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ وَ الْوَعْدِ وَ نِدَاءِ الْمُنَادِی مِنَ السَّمَاءِ ذَلِکَ یَوْمُ سُرُورِ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (2).

**[ترجمه]محملة، مجهول و از باب افعال یا تفعیل است. یعنی امکان حمل آن وجود ندارد مگر با کمک خداوند متعال وگرنه با مشقت است. در قاموس آمده است: تحامل فی الأمر و به، آن را با مشقت به عهده گرفت و تحامل علیه، یعنی او را به کاری که توان آن را نداشت مکلّف کرد. أحمله الحمل، یعنی به او در سوار شدن بر شتر کمک کرد و حمله، یعنی او را سوار نمود. در این­جا نقل از قاموس تمام می­شود. معنایش این است که به چند وجه می­توان آن را تأویل نمود. این سخن ایشان

که: \\"ببیعة علی\\" این قسمت و ما بعدش یا از سخنان امیرالمؤمنین - علیه السلام - است که به گونه التفات مطرح شده، و یا از سخن رسول - صلی الله علیه و آله - است که در زمانی دیگر به حذیفه فرموده­اند و او آن­ را به این روایت الحاق کرده است. و جوهری گفته است: فلان یتلدّد، یعنی به سمت چپ و راست توجه کرد و رجلٌ ألدّ بیم اللدد، یعنی مردی که خصومت و دشمنی شدیدی دارد. و گفته است: التّکسع، فرو رفتن در باطل است و التّعس، یعنی هلاکت. در این­جا نقل از جوهری تمام می­شود .

منظور از بنی­فلان، بنی­عباس هستند. یتکالبون علی کذا برای آن بر سر یک­دیگر می­پرند.

این سخن ایشان که: \\"یحجّ حجیج النّاس\\" یعنی شیعیان و ناصبی­ها در آن سال برای تفحص از حجت، به حج می­روند. بنابراین تمکن و تجسس، لف و نشر مشوش است. این سخن ایشان که: سُبّها أعداؤها، یا مصدر است که مخالفان شیعه را، به همان­ صورت که شیعه آن­ها را دشنام می­دهد، دشنام می­دهند و یا فعل بوده و أعداؤها فاعل آن است. غلبة الأشرار علیهم بالإحتجاج، مراد غلبه در مناظره در نزد عوام است؛ زیرا آن­ها بر شما احتجاج می­کنند که شما ادعا می­کنید هیچ زمانی خالی از حجت نیست، ولی حجت خود در این زمان را نمی­شناسید، و برای همین آنها را به بطلان و دروغ و افتراء نسبت می­دهند. التدلّه، زائل شدن عقل در اثر خواسته­ها را گویند، مثلاً گفته می­شود: دلّهَه الحبّ، یعنی عشق او را حیران و مدهوش ساخت و او حیران شد.

**[ترجمه]

بیان

محمله علی بناء المجهول من باب الإفعال أو التفعیل أی لا یمکن حمله إلا بإعانة من الله تعالی و إلا بمشقة قال فی القاموس تحامل فی الأمر و به تکلفه علی مشقة و علیه کلفه ما لا یطیقه و أحمله الحمل أعانه علیه و حمله فعل ذلک به انتهی و المعنی أنه یحتمل وجوها من التأویل قوله علیه السلام ببیعة علی هذا الفصل و ما بعده إما من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام أیضا جری علی وجه الالتفات أو من کلام الرسول صلی الله علیه و آله قال لحذیفة فی وقت آخر فألحقه بهذا الخبر

ص: 72


1- فی المصدر: و التکسع، و کلاهما بمعنی، یقال: تکسع فی ضلاله: ذهب کتسکع، قاله الشرتونی.
2- غیبة النعمانیّ: 70- 72.

و قال الجوهری فلان یتلدد أی یلتفت یمینا و شمالا و رجل ألد بین اللدد و هو الشدید الخصومة و قال التسکع التمادی فی الباطل و قال التعس الهلاک انتهی و المراد ببنی فلان بنو العباس و یقال یتکالبون علی کذا أی یتواثبون علیه.

قوله علیه السلام و یحج حجیج الناس أی تذهب الشیعة و النواصب فی تلک السنة إلی الحج لتفحص الحجة و التمکن منه فالتمکن و التجسس نشر علی خلاف اللف و قوله سبها أعداؤها إما مصدر أی یسب المخالفون الشیعة کما کانت الشیعة یسبونهم أو فعل و أعداؤها مرفوع و غلبة الأشرار علیهم بالاحتجاج أرید بها الغلبة عند العوام لأنهم یحتجون علیهم بأنکم تدّعون عدم خلو الزمان من الحجة و فی هذا الزمان لا تعرفون حجتکم و لذا ینسبونهم بالبطلان و الکذب و الافتراء و التدله ذهاب العقل من الهوی یقال دلهه الحب أی حیره و أدهشه فتدله.

**[ترجمه]الروضة، الفضائل: سلیم بن قیس نقل کرده، زمانی که حسین بن علی بن أبی­طالب - علیهما السلام - کشته شد، ابن عباس به شدت گریه کرد و گفت: این امت پس از پیامبر خود چه چیزهایی دید؛ خدایا تو را گواه می­گیرم که من نسبت به علی بن أبی­طالب و فرزندانش دوست­دار و نسبت به دشمنانش دشمنم و از دشمنان فرزنداش برائت می­جویم و نسبت به امر ایشان تسلیم هستم.

روزی در ذی قار به حضور پسر عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رفتم؛ ایشان به من فرمودند: ای ابن­عباس! این کتابی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن را بر من املا کرد و من با آن را دست خود نوشتم؛ گفتم: ای امیرالمؤمنین! آن را برایم بخوانید. ایشان آن را خواند و دیدم هر چیزی که از زمان وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اتفاق افتاده در آن هست و نیز این­که حسین چگونه کشته می­شود و چه کسانی او را می­کشند و چه کسانی او را یاری می­کنند و چه کسانی با او به شهادت می­رسند، در آن آمده است. ایشان به شدت گریستند و و مرا نیز گریاندند؛ در آن نوشته، اینکه با خود ایشان چه می­کنند و فاطمه - علیها السلام - چگونه به شهادت می­رسند و حسن علیه السلام چگونه شهید می­شوند و این امت چگونه با او نیرنگ می­کنند نیز آمده بود. وقتی جریان کشته شدن حسین - علیه السلام - و این­که چه کسانی او را می­کشند را می­خواندند، گریه­­اشان بیشتر شد. سپس کتاب را بستند؛ کتابی که اخبار گذشتگان و آیندگان تا روز قیامت، همگی در آن آمده بود.

از جمله چیزهایی که خواندند، ماجرای ابوبکر و عمر و عثمان بود و این­که هر یک از آنان چقدر خلافت می­کنند و چگونه بعد از آن خلافت به علی بن أبی­طالب - علیه السلام - می­رسد و واقعه جمل و ماجرای حرکت عائشه و طلحه و زبیر و واقعه صفین و این­که چه کسانی در آن کشته می­شوند و واقعه نهروان و ماجرای حکمین و به حکومت رسیدن معاویه و شیعیانی که او به قتل می­رساند و این­که مردم با حسن چه می­کنند و ماجرای یزید بن معاویه، تا آن­جا که کار به کشته­شدن حسین - علیه السلام - می­انجامد. من آن­ها را شنیدم و دقیقاً و بدون هیچ کم و کاستی همان­طور شد که ایشان خواندند و دست­خط امام را در آن نامه دیدم که تغییری نیافته بود و غبار آلود نشده بود.

وقتی کتاب را بستند، گفتم: ای امیرالمؤمنین! آیا می­شود بقیه آن را هم برایم بخوانید؟ فرمودند: نه، ولی آن قسمتی که درباره و تو و فرزندانت است و چیز بسیار بدی می­باشد را برایت می­گویم؛ آن­ها خاندان ما را می­کشند و با ما دشمنی کرده و به حکومتی بد و قدرتی شوم می­رسند. از این روی دوست ندارم خواندن نامه را ادامه بدهم و مایه اندوه تو شوم، ولی این را برایت می­گویم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در هنگام مرگشان، دست مرا گرفتند و هزار باب علم را بر من گشودند که از هر باب آن هزار باب دیگر بر من گشوده شد، ابوبکر و عمر در حال نگاه­کردن به من بودند؛ پیامبر به من اشاره نمود که آن­ها دارند نگاه می­کنند. وقتی بیرون آمدم، آن دو گفتند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به تو چه گفت؟ من هم به آن دو گفتم که ایشان به من چه گفت؛ دست­های خود را تکان دادند و سخن مرا تکرار کردند و رفتند.

ای ابن عباس! زمانی که حکومت بنی­امیه زوال پذیرد، اولین کسانی که از بنی­هاشم به پادشاهی می­رسند، فرزندان تو هستند و آن کارها را انجام می­دهند. ابن عباس گفت: اگر آن کتاب را برایم نسخه­برداری کرده بود، برایم از هر آن­چه که خورشید بر آن طلوع کرده بود محبوب­تر بود.

**[ترجمه]

«32»

فض، کتاب الروضة یل، الفضائل لابن شاذان بِالْإِسْنَادِ یَرْفَعُهُ إِلَی سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام بَکَی ابْنُ عَبَّاسٍ بُکَاءً شَدِیداً ثُمَّ قَالَ مَا لَقِیَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ لِوُلْدِهِ وَلِیٌّ وَ لِعَدُوِّهِ عَدُوٌّ وَ مِنْ عَدُوِّ وُلْدِهِ بَرِی ءٌ وَ أَنِّی سِلْمٌ لِأَمْرِهِمْ وَ لَقَدْ دَخَلْتُ عَلَی ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذِی قَارٍ فَأَخْرَجَ لِی صَحِیفَةً وَ قَالَ لِی یَا ابْنَ عَبَّاسٍ هَذِهِ صَحِیفَةٌ أَمْلَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَطِّی بِیَدِی قَالَ فَأَخْرَجَ لِیَ الصَّحِیفَةَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اقْرَأْهَا عَلَیَّ فَقَرَأَهَا وَ إِذَا فِیهَا کُلُّ شَیْ ءٍ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ یُقْتَلُ الْحُسَیْنُ وَ مَنْ یَقْتُلُهُ وَ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ مَنْ یُسْتَشْهَدُ مَعَهُ وَ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً وَ أَبْکَانِی وَ کَانَ فِیمَا قَرَأَهُ کَیْفَ یُصْنَعُ بِهِ وَ کَیْفَ تُسْتَشْهَدُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ کَیْفَ یُسْتَشْهَدُ الْحَسَنُ علیه السلام وَ کَیْفَ تَغْدِرُ بِهِ الْأُمَّةُ فَلَمَّا قَرَأَ مَقْتَلَ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ مَنْ یَقْتُلُهُ أَکْثَرَ الْبُکَاءَ ثُمَّ أَدْرَجَ الصَّحِیفَةَ وَ فِیهَا مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ کَانَ فِیمَا قَرَأَ أَمْرُ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ وَ کَمْ یَمْلِکُ کُلُ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ وَ

ص: 73

کَیْفَ یَقَعُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ وَقْعَةُ الْجَمَلِ وَ مَسِیرُ عَائِشَةَ وَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَیْرِ وَ وَقْعَةُ صِفِّینَ وَ مَنْ یُقْتَلُ بِهَا وَ وَقْعَةُ النَّهْرَوَانِ وَ أَمْرُ الْحَکَمَیْنِ وَ مُلْکُ مُعَاوِیَةَ وَ مَنْ یَقْتُلُ مِنَ الشِّیعَةِ وَ مَا تَصْنَعُ النَّاسُ بِالْحَسَنِ وَ أَمْرُ یَزِیدَ بْنِ مُعَاوِیَةَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَسَمِعْتُ ذَلِکَ فَکَانَ کَمَا قَرَأَ لَمْ یَزِدْ وَ لَمْ یَنْقُصْ وَ رَأَیْتُ خَطَّهُ فِی الصَّحِیفَةِ لَمْ یَتَغَیَّرْ وَ لَمْ یَعْفَرْ فَلَمَّا أَدْرَجَ الصَّحِیفَةَ قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ کُنْتَ قَرَأْتَ عَلَیَّ بَقِیَّةَ الصَّحِیفَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی أُحَدِّثُکَ بِمَا فِیهَا مِنْ أَمْرِ بَیْتِکَ وَ وُلْدِکَ وَ هُوَ أَمْرٌ فَضِیحٌ مِنْ قَتْلِهِمْ لَنَا وَ عَدَاوَتِهِمْ لَنَا وَ سُوءِ مُلْکِهِمْ وَ شُومِ قُدْرَتِهِمْ فَأَکْرَهُ أَنْ تَسْمَعَهُ فَتَغْتَمَّ وَ لَکِنِّی أُحَدِّثُکَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِنْدَ مَوْتِهِ بِیَدِی فَفَتَحَ لِی أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْعِلْمِ فَفَتَحَ لِی مِنْ کُلِّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یَنْظُرَانِ إِلَیَّ وَ هُوَ یُشِیرُ إِلَیَّ بِذَلِکَ فَلَمَّا خَرَجْتُ قَالا لِی مَا قَالَ لَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَدَّثْتُهُمَا بِمَا قَالَ لِی فَحَرَّکَا أَیْدِیَهُمَا ثُمَّ حَکَیَا قَوْلِی ثُمَّ وَلَّیَا یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مُلْکَ بَنِی أُمَیَّةَ إِذَا زَالَ أَوَّلُ مَنْ یَمْلِکُ وُلْدُکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَیَفْعَلُونَ الْأَفَاعِیلَ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَئِنْ نَسَخَنِی ذَلِکَ الْکِتَابَ کَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ (1).

ص: 74


1- حدیث الصحیفة التی عهد بما فیها رسول اللّه صلی الله علیه و آله الی علیّ علیه السلام مستفیض مشهور و سیجی ء تمام الکلام فیها فی أبواب الجمل و صفّین و النهروان و من ذلک ما أخرجه الفضل ابن شاذان فی کتابه الإیضاح ص 452 عن إسحاق بن إسماعیل عن عمرو بن أبی قیس عن میسرة النهدی عن المنهال بن عمرو الأسدی قال: أخبرنی رجل من بنی تمیم قال: نزلنا مع علی ذاقار و نحن نری أنا سنختطف من یومنا، فقال: و اللّه لتظهرن علی هذه القریة و لنقتلن هذین الرجلین یعنی طلحة و الزبیر و لنستبیحن عسکرهما، فقال التمیمی: فأتیت ابن عباس فقلت: أ ما تری ابن عمک ما یقول؟ و اللّه ما نری أن نبرح حتّی نختطف من یومنا (أقول: کانه کان یستعظم قتال المسلمین) فقال ابن عبّاس: لا تعجل حتّی ننظر ما یکون، فلما کان من أمر البصرة ما کان، أتیته فقلت: لا أری ابن عمک الا قد صدق، فقال: ویحک انا کنا نتحدث أصحاب محمّد أن النبیّ عهد إلیه ثمانین عهدا، و لعلّ هذا ممّا عهد إلیه. ورواه أبونعیم فی الحلیة ج ١ ص ٦٨ ولفظه « کنا نتحدث أن النبی صلی الله علیه و آله عهد إلی علی سبعین عهدا لم یعهد إلی غیره » وأخرجه الخطیب البغدادی فی موضع الاوهام ج ٢ ص ١٣٩ والحمویی فی فرائد السمطین ، والهیتمی فی المجمع ج ٩ ص ١١٣ عن الطبرانی ، والمناوی فی شرح الجامع الصغیر : ٢٤٨ ، والقندوزی فی الینابیع : ٧٨ وغیرهم ، راجع فی ذلک هامش احقاق الحق للعلامة المرعشی دامت برکاته ، ج ٦ ص ٤٧ _ ٤٩.

**[ترجمه]و لم یعفر، یعنی در آن گرد و غبار دیده نمی­شد. گفته می­شود: عَفَرَه و عَفَّرَه فی التراب، یعنی به خاک مالید. در بعضی از نسخه­ها \\"لم یصفر\\" آمده است.

**[ترجمه]

بیان

و لم یعفر أی لم یظهر فیه أثر التراب و الغبار یقال عفره کضربه و بالتشدید فی التراب أی مرغه و فی بعض النسخ و لم یصفر.

**[ترجمه]کشف الغمة: مؤلف کشف الغمة از مناقب خوارزمی نقل کرده، علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمودند: روزی با پیامبر - صلی الله علیه و آله - در یکی از راههای مدینه قدم می­زدیم که به باغی رسیدیم که درختانی داشت؛ من گفتم: ای رسول خدا! این باغ چه زیباست! ایشان فرمودند: چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. سپس به باغ دیگری رسیدیم و من گفتم: ای رسول خدا! این باغ چه زیباست! ایشان فرمودند: ایشان فرمودند: چه زیباست، و تو در بهشت زیباتر از این داری. تا این­که از کنار هفت باغ گذشتیم و من در هر یک از آن­ها می­گفتم: ای رسول خدا! چه زیباست! و ایشان می­فرمودند: تو در بهشت زیباتر از این داری. وقتی مسیر خلوت شد، ایشان مرا به آغوش گرفته و هق هق کنان گریه کردند؛ گفتم: ای رسول خدا! چرا گریه می­کنید؟ فرمودند: کینه­هایی که در دل­های عده­ای هست که تا زمانی که من زنده هستم، آن را آشکار نمی­سازند. گفتم: آیا دینم سالم می­ماند؟ فرمودند: دینت سالم می­ماند. - . کشف الغمة 1 : 130 -

الطرائف نیز این روایت را به دو طریق از مناقب ابن مردویه از ابن عباس نقل کرده است. - . الطرائف : 129 ، علامه کرکی نیز این حدیث را با همین سند در نفحات اللاهوت نقل کرده است. -

الطرائف با سند خود از ابن مغازلی نقل کرده که: پیامبر - صلی الله علیه و آله - به علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمودند: این امت پس از من با تو نیرنگ خواهند کرد. - . الطرائف : 129 -

**[ترجمه]

«33»

کشف، کشف الغمة مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوارِزْمِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: کُنْتُ أَمْشِی مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ طُرُقِ الْمَدِینَةِ فَأَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ وَ هِیَ الرَّوْضَةُ ذَاتُ الشَّجَرِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ هَذِهِ الْحَدِیقَةَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَحْسَنَهَا وَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا ثُمَّ أَتَیْنَا عَلَی حَدِیقَةٍ أُخْرَی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا مِنْ حَدِیقَةٍ فَقَالَ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا حَتَّی أَتَیْنَا عَلَی سَبْعِ حَدَائِقَ أَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَهَا فَیَقُولُ لَکَ فِی الْجَنَّةِ أَحْسَنُ مِنْهَا فَلَمَّا خَلَا لَهُ الطَّرِیقُ اعْتَنَقَنِی وَ أَجْهَشَ بَاکِیاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ قَالَ ضَغَائِنُ فِی صُدُورِ أَقْوَامٍ لَا یُبْدُونَهَا إِلَّا بَعْدِی فَقُلْتُ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی قَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِکَ (1).

یف، الطرائف من مناقب ابن مردویه عن ابن عباس مثله بطریقین (2).

یف، الطرائف عَنِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام

ص: 75


1- کشف الغمّة ج 1 ص 130، راجع مناقب الخوارزمی ص 37 مقتل الحسین له ص 36، و أخرجه الگنجی فی کفایة الطالب: 72، و الحموینی فی فرائد السمطین و الذهبی فی میزان الاعتدال ج 2 ص 331.
2- الطرائف: 129، و رواه بهذا الطریق العلامة الکرکی فی نفحات اللاهوت:٨٥ علی ما فی احقاق الحق ج ٦ ص ١٨٥.

إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، فاطمه - علیها السلام - در واپسین لحظه­های زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به نزد ایشان آمدند و گریه­کنان بر روی ایشان افتادند؛ ایشان چشمان خود را باز کرده و به هوش آمد و سپس فرمودند: ای دخترم! تو پس از من مظلوم واقع می­شوی و بعد از من مستضعف می­گردی؛ هر کس به تو آزار برساند، بر من آزار رسانده و هرکس بر تو غیظ کند، بر من غیظ کرده و هر کس تو را خوشحال کند، مرا خوشحال نموده و هر کس که به تو خوبی کند، بر من خوبی کرده و هر کس بر تو جفا کند، بر من جفا نموده و هر کس به تو بپیوندد، بر من پیوسته و هر کس از تو ببرد، از من بریده و هر کس با تو انصاف ورزد، بر من انصاف ورزیده و هر کس به تو ظلم کند، بر من ظلم کرده است؛ زیرا تو از من و من از تو هستم و تو پاره تن من و روحم که در میان دو پهلویم قرار دارد هستی. سپس فرمودند: از کسانی از این امت که بر تو ظلم می­کنند به خدا شکایت می­برم. سپس حسن و حسین - علیهما السلام - وارد شدند و گریه کنان بر روی رسول خدا صلی الله علیه و آله افتادند، در حالی که می­گفتند: جان­هایمان فدای تو باد ای رسول خدا! علی - علیه السلام - رفت تا آن دو را از روی ایشان بردارد؛ حضرت سرشان را بلند کرده و فرمودند: ای برادرم! رهایشان کن تا بوی مرا استشمام کنند و من نیز بوی ایشان را استشمام کنم و از من توشه برگیرند و من نیز از آن­ها توشه برگیرم؛ این دو پس از من، از روی ظلم و خصومت کشته می­شوند، خداوند قاتلین این دو را لعنت کند! سپس فرمودند: ای علی! تو پس از من مظلوم واقع می­شوی و من در قیامت با کسی که تو با او دشمن باشی، دشمن هستم. - . کشف الغمة 2 : 58 -

**[ترجمه]

«34»

کشف، کشف الغمة رَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ: دَخَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی سَکَرَاتِ الْمَوْتِ فَانْکَبَّتْ عَلَیْهِ تَبْکِی فَفَتَحَ عَیْنَهُ وَ أَفَاقَ ثُمَّ قَالَ یَا بُنَیَّةُ أَنْتِ الْمَظْلُومَةُ بَعْدِی وَ أَنْتِ الْمُسْتَضْعَفَةُ بَعْدِی فَمَنْ آذَاکِ فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ غَاظَکِ فَقَدْ غَاظَنِی وَ مَنْ سَرَّکِ فَقَدْ سَرَّنِی وَ مَنْ بَرَّکِ فَقَدْ بَرَّنِی وَ مَنْ جَفَاکِ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ وَصَلَکِ فَقَدْ وَصَلَنِی وَ مَنْ قَطَعَکِ فَقَدْ قَطَعَنِی وَ مَنْ أَنْصَفَکِ فَقَدْ أَنْصَفَنِی وَ مَنْ ظَلَمَکِ فَقَدْ ظَلَمَنِی لِأَنَّکِ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکِ وَ أَنْتِ بَضْعَةٌ مِنِّی وَ رُوحِیَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیَّ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِلَی اللَّهِ أَشْکُو ظَالِمِیکِ مِنْ أُمَّتِی ثُمَّ دَخَلَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام فَانْکَبَّا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمَا یَبْکِیَانِ وَ یَقُولَانِ أَنْفُسُنَا لِنَفْسِکَ الْفِدَاءُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَذَهَبَ عَلِیٌّ علیه السلام لِیُنَحِّیَهُمَا عَنْهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ دَعْهُمَا یَا أَخِی یَشَمَّانِّی وَ أَشَمُّهُمَا وَ یَتَزَوَّدَانِ مِنِّی وَ أَتَزَوَّدُ مِنْهُمَا فَإِنَّهُمَا مَقْتُولَانِ بَعْدِی ظُلْماً وَ عُدْوَاناً فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی مَنْ یَقْتُلُهُمَا ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْمَظْلُومُ بَعْدِی وَ أَنَا خَصْمٌ لِمَنْ أَنْتَ خَصْمُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (2).

**[ترجمه]تفسیر فرات: جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده، روزی نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نشسته بودیم که علی - علیه السلام – آمدند؛ وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - ایشان را دیدند، فرمودند: سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد. گفتیم: درست است ای رسول خدا! سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد؛ ولی گویا شما از یک چیزی به شگفت آمدید که چنین فرمودید. ایشان فرمودند: آری، وقتی دیدم علی می­آید، به یاد سخن جبرئیل - علیه السلام - افتادم که به من گفت: از خدا خواستم تا همه امت بر فرمانبرداری از علی - علیه السلام - متحد شوند، ولی خداوند اراده کرده بود که در مورد او بعضی از امت به وسیله برخی دیگر به محک آزمایش گذاشته شوند تا بدسرشتان و از پاک­طینتان شناخته شوند. و این آیه را بر من نازل کرد: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»{ الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغ­گویان را [نیز] معلوم دارد.} - . عنکبوت / 1 و 3 - و گفت: بدان که خداوند در عوض این، هفت خصلت در او قرار داده است: متولی کارهای باقی­مانده تو می­شود و قرض­ها و وعده های تو را ادا می­کند، در وسط حوضت به همراه توست، در روز قیامت تکیه گاه تو خواهد بود، هرگز پس از ایمان آوردن کافر نمی شود و با وجود برخورداری از همسر حلال، هیچ­گاه زنا نمی­کند. چه بسیار که در مسائل دین با ضرس قاطع عمل می­کند و حال آن­که در اسلام پیشکسوت است­ و عالم به کلام خدا و فقیه در دین خدا است و مضاف بر این، داماد و خویشاوند نزدیک است و شاهرگ جنگ­ها بوده و پیوسته انفاق می­کند و امر به معروف و نهی از منکر می­نماید و با دوست من دوست و با دشمن من دشمن است. ای محمد! او را به این صفات بشارت بده. - . تفسیر فرات : 117 -

سدی گفته است: منظور از «الَّذِینَ صَدَقُوا» در آیه مذکور، علی و یارانش هستند. - . همان : 118 -

**[ترجمه]

«35»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَحْمَدُ بْنُ عِیسَی بْنِ هَارُونَ مُعَنْعَناً عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَالَ قُلْنَا صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَدْ ظَنَنَّا أَنَّکَ لَمْ تَقُلْهَا إِلَّا لِعَجَبٍ مِنْ شَیْ ءٍ رَأَیْتَهُ قَالَ نَعَمْ لَمَّا رَأَیْتُ عَلِیّاً مُقْبِلًا ذُکِّرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ قَالَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَیْهِ فَأَبَی عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَبْلُوَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ* وَ أَنْزَلَ عَلَیَّ بِذَلِکَ کِتَاباً الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ عَوَّضَهُ مَکَانَهُ بِسَبْعِ خِصَالٍ یَلِی

ص: 76


1- الطرائف: 129، و قد مر تحت الرقم 25 أیضا.
2- کشف الغمّة ج 2 ص 58.

سَتْرَ عَوْرَتِکَ وَ یَقْضِی دَیْنَکَ وَ عِدَاتِکَ وَ هُوَ مَعَکَ عَلَی عُقْرِ حَوْضِکَ وَ هُوَ مُتَّکَأٌ لَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ یَرْجِعَ کَافِراً بَعْدَ إِیمَانٍ وَ لَا زَانِیاً بَعْدَ إِحْصَانٍ فَکَمْ مِنْ ضِرْسٍ قَاطِعٍ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ مَعَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْعِلْمِ بِکَلَامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِی دِینِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَ الْقَرَابَةِ وَ النَّجْدَةِ فِی الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْوَلَایَةِ لِوَلِیِّی وَ الْعَدَاوَةِ لِعَدُوِّی وَ بَشِّرْهُ یَا مُحَمَّدُ بِذَلِکَ (1):.

وَ قَالَ السُّدِّیُّ الَّذِینَ صَدَقُوا عَلِیٌّ وَ أَصْحَابُهُ (2).

**[ترجمه]الکافی: علی بن عیسی قماط از طریق عمویش از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده که، رسول خدا صلی الله علیه در خواب دیدند که بنی امیه پس از ایشان از منبرشان بالا می روند و مردم را از صراط گمراه نموده و به عقب برمی­گردانند. دل­شکسته و محزون شدند؛ جبرئیل - علیه السلام - فرود آمد و فرمود: ای رسول خدا! چرا دل­شکسته و محزون هستید؟ ایشان فرمودند: ای جبرئیل! امشب در خواب دیدم که بنی امیه بعد از من از منبرم بالا می روند و مردم را از راه راست به عقب باز می­گردانند. جبرئیل فرمود: سوگند به آن کسی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرد، من چیزی از این قضیه نمی­دانم. به آسمان صعود کرده و پس از مدت کوتاهی با آیاتی از قرآن بازگشت تا پیامبر را دلداری دهد: «أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ * ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ * ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ»{مگر نمی دانی که اگر سالها آنان را برخوردار کنیم * و آن­گاه آن­چه که [بدان] بیم داده می شوند بدیشان برسد * آن­چه از آن برخوردار می شدند، به کارشان نمی آید [و عذاب را از آنان دفع نمی کند]؟} - .[1]

الشعراء / 205 - 207 - و همچنین این آیات را نازل کرد: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ * وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ * لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»{ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم * و از شب قدر، چه آگاهت کرد * شبِ قدر از هزار ماه ارجمندتر است} - . قدر / 1 - 3 - خداوند عزّ و جلّ شب قدر را برای پیامبرش - صلی الله علیه و آله - بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه قرار داده است. - . الکافی 4 : 159 -

**[ترجمه]

«36»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی الْقَمَّاطِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أُرِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ بَنِی أُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ یُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی فَأَصْبَحَ کَئِیباً حَزِیناً قَالَ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِی أَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً قَالَ یَا جَبْرَئِیلُ إِنِّی رَأَیْتُ بَنِی أُمَیَّةَ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ یَصْعَدُونَ مِنْبَرِی مِنْ بَعْدِی یُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی فَقَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً إِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ مَا اطَّلَعْتُ عَلَیْهِ فَعَرَجَ إِلَی السَّمَاءِ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ نَزَلَ عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ یُؤْنِسُهُ بِهَا قَالَ أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله خَیْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرِ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ (3).

ص: 77


1- تفسیر فرات: 117.
2- تفسیر فرات: 118 و السند: حدّثنی الحسن بن الیاس معنعنا عن السدی.
3- الکافی ج 4 ص 159، و الآیة فی سورة الشعراء: 206- 208، و روی مثله فی ج 8 ص 345 عن زرارة عن أحدهما علیهما السلام قال: أصبح رسول اللّه یوما کئیبا حزینا، فقال له علیّ علیه السلام: ما لی اراک یا رسول اللّه کئیبا حزینا؟ فقال: و کیف لا أکون کذلک و قد رأیت فی لیلتی هذه أن بنی تمیم و بنی عدی و بنی أمیّة یصعدون منبری هذا یردون الناس عن الإسلام القهقری، فقلت: یا ربّ فی حیاتی أو بعد موتی؟ فقال: بعد موتک. أقول: : روی فی منتخب کنز العمال ج ٥ ص ٣٩٩ فی حدیث أخرجه عن مستدرک الصحیحین أنه صلی الله علیه و آله قال : عرضت علی النار فیما بینکم وبینی حتی رأیت ظلی وظلکم فیها فأو مأت الیکم أن استأخروا ، فأوحی إلی أن أقرهم ... فأولت ذلک ما یلقی امتی بعدی من الفتن. ( عن ابن مسعود ). وروی أیضا أنه صلی الله علیه و آله قال : أتانی جبریل آنفا فقال : انا لله وانا الیه راجعون قلت ... فمم ذلک؟ قال : ان امتک مفتنة بعدک بقلیل من الدهر غیر کثیر ، قلت فتنة کفر أو فتنة ضلال؟ قال : کل ذلک سیکون. الحدیث.

**[ترجمه]الکافی: یونس روایتی را همانند آن نقل کرده است. - . همان -

**[ترجمه]

«37»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ یُونُسَ مِثْلَهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر فرات: أنس بن مالک نقل کرده، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در حالی که دستشان در دست امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب - علیه السلام - بود،­ آمدند که در راه با مردی برخورد کردند و به او فرمودند: ای فلانی! به علی دشنام ندهید، که هر کس او را دشنام دهد، مرا دشنام داده و هر کس مرا دشنام دهد، خدا به او دشنام می دهد. ای فلانی! به خدا سوگند در آخرالزمان کسی به آن­چه که از علی و فرزندان او برجای مانده است ایمان نمی آورد، مگر فرشته مقرب یا بنده ای که خداوند قلبش را برای ایمان امتحان کرده است. ای فلانی! فرزندان عبدالمطلب به بلای شدید و ناگواری و کشتار و آوارگی دچار می شوند؛ پس ای فلانی! خدا را خدا را درباره اصحاب و ذریه و ذمه من، خداوند روزی دارد که در آن داد مظلوم را از ظالم می ستاند. - . تفسیر فرات : 164 -

**[ترجمه]

«38»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ حُمْدُونٍ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ فَرَجٍ عَنْ مَسْعَدَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ وَ یَدُهُ فِی یَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ لَقِیَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ لَا تَسُبُّوا عَلِیّاً فَإِنَّ مَنْ سَبَّهُ فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی سَبَّهُ اللَّهُ وَ اللَّهِ یَا فُلَانُ إِنَّهُ لَا یُؤْمِنُ بِمَا یَکُونُ مِنْ عَلِیٍّ وَ وُلْدِ عَلِیٍّ فِی آخِرِ الزَّمَانِ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ یَا فُلَانُ إِنَّهُ سَیُصِیبُ وُلْدَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بَلَاءٌ شَدِیدٌ وَ أُثْرَةٌ وَ قَتْلٌ وَ تَشْرِیدٌ فَاللَّهَ اللَّهَ یَا فُلَانُ فِی أَصْحَابِی وَ ذُرِّیَّتِی وَ ذِمَّتِی فَإِنَّ لِلَّهِ یَوْماً یَنْتَصِفُ فِیهِ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ (2).

ص: 78


1- الکافی ج 4 ص 159، و مثله فی سنن الترمذی الرقم 3408، بوجه أبسط.
2- تفسیر فرات: 164، و تری مثله فی سنن ابن ماجه کتاب الفتن الباب 34 و لفظه: بینما نحن عند رسول اللّه اذ أقبل فتیة من بنی هاشم، فلما رآهم النبیّ صلی الله علیه و آله اغرورقت عیناه و تغیر لونه، قال: فقلت: ما نزال نری فی وجهک شیئا نکرهه فقال: انا أهل بیت اختار اللّه لنا الآخرة علی الدنیا، و ان أهل بیتی سیلقون بعدی بلاء و تشریدا و تطریدا، الحدیث و روی ابن أبی الحدید فی ج 1 ص 372 من شرحه علی النهج عن شیخه ابی جعفر الاسکافی أن النبیّ صلی الله علیه و آله دخل علی فاطمة فوجد علیا نائما فذهبت تنبهه، فقال: دعیه! فرب سهر له بعدی طویل، و ربّ جفوة لاهل بیتی من أجله شدیدة، فبکت، فقال: لا تبکی فانکما معی و فی موقف الکرامة عندی.

**[ترجمه]تفسیر فرات: زید مردی که شش یا هفت تن از صحابه پیامبر - صلی الله علیه و آله - را درک کرده بود نقل کرده، زمانی که آیه: «إذا جاءَ نَصرُ الله و الفتح»{چون یاری خدا و پیروزی فرا رسد} - . [2]

نصر / 1 - نازل شد، پیامبر -صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای علی! ای فاطمه! یاری خدا و پیروزی فرا رسید و می ببینم که مردم دسته دسته در دین خدا در می آیند، پس به ستایش پروردگارم نیایش می­کنم و از او آمرزش می خواهم، که وی همواره توبه پذیر است، ای علی! همانا خداوند در فتنه ای که پس از من رخ می دهد، جهاد را بر مومنان مقدر نموده است. علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! چگونه با مومنانی که در آزمایش خود می گویند ما ایمان داریم، جهاد کنیم؟ پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: وقتی آن­ها در مورد دین به نظر خود عمل کنند، باید با بدعت هایی که در دین رخ می دهد جهاد کرد؛ زیرا در دین تفسیر به رأی در دین جایی ندارد و امر و نهی دین از جانب خداست.

امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب - علیه السلام - فرمود: ای رسول خدا! شما زمانی که در جنگ احد شهادت از من سلب شد و عده­ای از مومنان به شهادت رسیدند، به من فرمودید: شهادت به دنبال توست. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: صبرت چطور است هنگامی که این [دستشان را بر ریش ایشان گذاشتند] از [خون] این [دستشان را بر سر ایشان گذاشتند] خضاب شود؟ سپس امیرالمؤمنین فرمودند: ای رسول خدا! آن زمان نوبه صبر نیست، نوبه بشارت روز قیامت است. پیامبر فرمودند: ای علی! خود را برای دادخواهی آماده کن که تو در روز قیامت در مقابل قومت دادخواهی می کنی. - . تفسیر فرات :232 و مانند این روایت در کنز الفوائد کراجی220 موجود است. -

**[ترجمه]

«39»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْخَزَّازِ الْهَمْدَانِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ زَیْدٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ قَدْ أَدْرَکَ سِتَّةً أَوْ سَبْعَةً مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالُوا لَمَّا نَزَلَتْ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ یَا فَاطِمَةُ قَدْ جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ رَأَیْتُ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً فَأُسَبِّحُ رَبِّی بِحَمْدِهِ وَ أَسْتَغْفِرُ رَبِّی إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ قَضَی الْجِهَادَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی الْفِتْنَةِ مِنْ بَعْدِی فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ نُجَاهِدُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَقُولُونَ فِی فِتْنَتِهِمْ آمَنَّا قَالَ یُجَاهِدُونَ عَلَی الْإِحْدَاثِ فِی الدِّینِ (1) إِذَا عَمِلُوا بِالرَّأْیِ فِی الدِّینِ وَ لَا رَأْیَ فِی الدِّینِ

ص: 79


1- روی جعفر بن سلیمان الضبعی عن أبی هارون العبدی عن أبی سعید الخدریّ قال: ذکر رسول الله صلی الله علیه و آله یوما لعلی ما یلقی بعده من العنت فأطال ، فقال له علی : أنشدک الله والرحم یا رسول الله لما دعوت الله أن یقبضنی الیه قبلک ، قال صلی الله علیه و آله : کیف أسأله فی أجل مؤجل؟ قال : یا رسول الله فعلی م أقاتل من أمرتنی بقتاله ، قال : علی الحدث فی الدین. راجع شرح النهج ج ١ ص ٣٧٣ ، مناقب الخوارزمی : ١٠٦ ، ینابیع المودة ١٣٤. وقد ذکر الفتنة نفسه علیه السلام علی ما فی نهج البلاغة تحت الرقم ١٥٤ من قسم الخطب ، وهی مشهورة من أرادها فلیراجعها ، ولنذکر ما رواه شارح النهج ( ج ٢ ص ٤٤٢ ) بمناسبة المقام ، قال : وهذا الخبر یعنی خبر الفتنة مروی عن رسول الله صلی الله علیه و آله قد رواه کثیر من المحدثین عن علی علیه السلام ان رسول الله صلی الله علیه و آله قال له : ان الله قد کتب علیک جهاد المفتونین کما کتب علی جهاد المشرکین قال : فقلت : یا رسول الله ما هذه الفتنة التی کتب علی فیها الجهاد؟ قال : قوم یشهدون أن لا اله الا الله وانی رسول الله وهم مخالفون للسنة ، فقلت : یا رسول الله فعلام أقاتلهم وهم یشهدون کما أشهد؟ قال علی الاحداث فی الدین ومخالفة الامر. فقلت : یا رسول الله انک کنت وعدتنی الشهادة فاسأل الله أن یعجلها لی بین یدیک قال : فمن یقاتل الناکثین والقاسطین والمارقین ، أما انی وعدتک الشهادة وستستشهد تضرب علی هذه فتخضب هذه ، فکیف صبرک اذا؟ قلت : یا رسول الله لیس ذا بموطن صبر ، هذا موطن شکر ، قال : أجل أصبت! فأعد للخصومة فانک مخاصم. فقلت : یارسول الله لو بینت لی قلیلا فقال : ان امتی ستفتن من بعدی فتناول القرآن وتعمل بالرأی وتستحل الخمر بالنبیذ والسحت بالهدیة والربا بالبیع وتحرف الکتاب عن مواضعه. وتغلب کلمة الضلال ، فکن جلیس بیتک حتی تقلدها ، فاذا قلدتها ، جاشت علیک الصدور وقلبت لک الامور فقاتل حینئذ علی تأویل القرآن کما قاتلت علی تنزیله ، فلیست حالهم الثانیة بدون حالهم الاولی. فقلت : یا رسول الله فبأی المنازل أنزل هؤلاء المفتونین ، من بعدک : أبمنزلة فتنة أم بمنزله ردة؟ فقال صلی الله علیه و آله : بمنزلة فتنة یعمهون فیها إلی أن یدرکهم العدل ، فقلت : یا رسول الله أیدرکهم العدل منا أم من غیرنا قال صلی الله علیه و آله : بل منا : بنا فتح الله وبنایختم ، وبنا ألف الله بین القلوب بعد الشرک ، وبنا یؤلف بین القلوب بعد الفتنة ، فقلت : الحمد لله علی ما وهب لنا من فضله.

إِنَّمَا الدِّینُ مِنَ الرَّبِّ أَمْرُهُ وَ نَهْیُهُ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ قَدْ قُلْتَ لِی حِینَ خُزِلَتْ عَنِّی الشَّهَادَةُ وَ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ أُحُدٍ الشَّهَادَةُ مِنْ وَرَائِکَ قَالَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذَا خُضِبَتْ هَذِهِ مِنْ هَذَا وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ حِینَئِذٍ هُوَ مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَعِدَّ خُصُومَتَکَ فَإِنَّکَ مُخَاصِمٌ قَوْمَکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (1).

**[ترجمه]خُزلت، به صورت مجهول بوده و یعنی قطع شد .

**[ترجمه]

بیان

خزلت علی المجهول أی قطعت.

**[ترجمه]أمالی طوسی: جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده، امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: یک روز که أمّ أیمن شیر و خامه و خرما برایمان آورده بود، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به دیدن ما آمد و ما آن­ها را جلوی ایشان آوردیم و ایشان از آن میل کردند. سپس برخاستند و به گوشه اتاق رفتند و چند رکعت نماز به جا آوردند و در سجده پایانی­اشان به شدت گریست. هیچ­کدام از ما به رسم ادب چیزی از ایشان نپرسیدیم. حسین - علیه السلام - برخاست و در دامن ایشان نشست و عرض کرد: ای پدر جان! وقتی وارد خانه ما شدید، آن­قدر خوشحال شدیم که تاکنون چنان خوشحال نشده بودیم، ولی بعد که گریه کردید ما غمگین شدیم؛ چرا گریه کردید؟ ایشان فرمودند: ای پسرم! همین چند لحظه پیش جبرئیل پیش من آمد و به من خبر داد که شما کشته می­شوید و هر یک در جایی متفاوت از دیگری بر زمین می­افتید. حسین - علیه السلام - عرض کرد: ای پدر جان! با وجود این­که قبرهای ما در جاهای مختلفی خواهد بود، اگر کسی که به زیارت ما بیاید، چه چیزی نصیبش می­شود؟ پیامبر فرمودند: ای پسرم! گروهی از امتم هستند که شما را زیارت می­کنند و از زیارت شما برکت می جویند، و بر من است که در روز قیامت پیش آن­ها بروم و آن­ها را از هراس­های روز قیامت، که به سبب گناهانشان مبتلای به آن شده­اند، خلاص کنم و خداوند آن­ها را در بهشت ساکن می­کند. - . أمالی الطوسی 2 : 280 -

**[ترجمه]

«40»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْقَزْوِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَبَشِیٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ

ص: 80


1- تفسیر فرات: 232، و مثله فی کنز الفوائد للکراجکیّ: 220، و حدیث الشهادة قد مر فی باب تاریخه علیه السلام و ان شئت راجع أسد الغابة ج 4 ص 34.

الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام زَارَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَهْدَتْ لَنَا أُمُّ أَیْمَنَ لَبَناً وَ زَبَداً وَ تَمْراً فَقَدَّمْنَاهُ فَأَکَلَ مِنْهُ ثُمَّ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله زَاوِیَةَ الْبَیْتِ وَ صَلَّی رَکَعَاتٍ فَلَمَّا أَنْ کَانَ فِی آخِرِ سُجُودِهِ بَکَی بُکَاءً شَدِیداً فَلَمْ یَسْأَلْهُ أَحَدٌ مِنَّا إِجْلَالًا لَهُ فَقَامَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَقَعَدَ فِی حَجْرِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا أَبَهْ لَقَدْ دَخَلْتَ بَیْتَنَا فَمَا سُرِرْنَا بِشَیْ ءٍ کَسُرُورِنَا بِذَلِکَ ثُمَّ بَکَیْتَ بُکَاءً غَمَّنَا فَلِمَ بَکَیْتَ فَقَالَ بُنَیَّ أَتَانِی جَبْرَئِیلُ آنِفاً فَأَخْبَرَنِی أَنَّکُمْ قَتْلَی وَ أَنَّ مَصَارِعَکُمْ شَتَّی فَقَالَ یَا أَبَهْ فَمَا لِمَنْ یَزُورُ قُبُورَنَا عَلَی تَشَتُّتِهَا فَقَالَ یَا بُنَیَّ أُولَئِکَ طَوَائِفُ مِنْ أُمَّتِی یَزُورُونَکُمْ یَلْتَمِسُونَ بِذَلِکَ الْبَرَکَةَ وَ حَقِیقٌ عَلَیَّ أَنْ آتِیَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی أُخَلِّصَهُمْ مِنْ أَهْوَالِ السَّاعَةِ مِنْ ذُنُوبِهِمْ وَ یُسْکِنَهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ (1).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عیسی بن داود نجار از امام موسی بن جعفر و ایشان از پدرشان - علیهما السلام - نقل کرده­اند که: رسول خدا - صلی الله علیه و آله – امیرالمؤمنین علی بن أبی­طالب علیه السلام و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - را در اتاقی جمع کردند و در را بستند و فرمودند: ای اهل بیت من و ای اهل خدا! همانا خداوند عزّ و جلّ بر شما درود می فرستد و این جبرئیل است به همراه شما در این اتاق حضور دارد و می گوید: خداوند عزّ و جلّ می­فرماید: من دشمنان شما را به عنوان آزمایشی برای شما قرار دادم؛ چه می گویید؟ فرمودند: ای رسول خدا! ما در برابر امر خدا و تقدیرش بر ما صبر می­کنیم تا این که به پیش­گاه خداوند عزّ و جلّ برسیم و پاداش فراوانش را به صورت کامل بگیریم؛ ما از خداوند شنیده ایم که او همه خوبی­ها را به صابران وعده داده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - گریستند، طوری که صدای ناله ایشان از بیرون اتاق شنیده شد، در این هنگام این آیه نازل شد: «وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً»{و برخی از شما را برای برخی دیگر [وسیله] آزمایش قرار دادیم. آیا شکیبایی می کنید؟ و پروردگار تو همواره بیناست} - . فرقان / 20 - که آنان صبر خواهند ورزید، یعنی آن­ها همان­طور که خودشان صلوات الله علیهم گفتند، صبر خواهند ورزید. - . کنز الفوائد ، این حدیث را می­توانید در تفسیر عیاشی 1 : 197 نیز ببینید. -

**[ترجمه]

«41»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ دَاوُدَ النَّجَّارِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ: جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام وَ أَغْلَقَ عَلَیْهِمُ الْبَابَ وَ قَالَ یَا أَهْلِی وَ یَا أَهْلَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ وَ هَذَا جَبْرَئِیلُ مَعَکُمْ فِی الْبَیْتِ وَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ إِنِّی قَدْ جَعَلْتُ عَدُوَّکُمْ لَکُمْ فِتْنَةً فَمَا تَقُولُونَ قَالُوا نَصْبِرُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنْ قَضَائِهِ حَتَّی نَقْدَمَ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَسْتَکْمِلَ جَزِیلَ ثَوَابِهِ فَقَدْ سَمِعْنَاهُ یَعِدُ الصَّابِرِینَ الْخَیْرَ کُلَّهُ فَبَکَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی سُمِعَ نَحِیبُهُ مِنْ خَارِجِ الْبَیْتِ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً أَنَّهُمْ سَیَصْبِرُونَ أَیْ سَیَصْبِرُونَ کَمَا قَالُوا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (2).

**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عمرو ثابت نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم: این سخن خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش که: «لیس لکَ مِنَ الأمرِ شیءٌ»{هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست} - . آل عمران / 128 - را برایم تفسیر نمایید؛ ایشان فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت مشتاق بودند که پس از ایشان علی بن أبی­طالب - علیه السلام - پیشوای مردم باشد، ولی نزد خداوند چیزی غیر از این بود، که این آیه خواست خداوند عزّ و جلّ را بیان کرد: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»{الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغ­گویان را [نیز] معلوم دارد}. - . عنکبوت / 1 - 3 - و رسول خدا نیز - صلی الله علیه و آله - به امر خداوند عزّ و جلّ رضایت داد. - . کنز الفوائد و تفسیر العیاشی 1: 197 -

**[ترجمه]

«42»

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ

ص: 81


1- أمالی الطوسیّ ج 2 ص 280 و تری مثله فی الخرائج 220 و فی کتاب المزار أحادیث کثیرة بذلک.
2- کنز الفوائد:، و الآیة فی الفرقان: 20.

فَسِّرْ لِی قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (1) فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ ذَلِکَ فَقَالَ وَ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ قَالَ فَرَضِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2).43- کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الدُّرِّ الْمُنْتَقَی فِی مَنَاقِبِ أَهْلِ التُّقَی یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً إِذْ أَقْبَلَ الْحَسَنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُمْنَی ثُمَّ أَقْبَلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّ فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ عَلَی فَخِذِهِ الْیُسْرَی ثُمَّ أَقْبَلَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا بُنَیَّةِ فَمَا زَالَ یُدْنِیهَا حَتَّی أَجْلَسَهَا بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ أَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا رَآهُ بَکَی ثُمَّ قَالَ إِلَیَّ یَا أَخِی فَمَا زَالَ یُدْنِیهِ حَتَّی أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ الْأَیْمَنِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تَرَی وَاحِداً مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا بَکَیْتَ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ لَوْ أَنَّ الْمَلَائِکَةَ الْمُقَرَّبِینَ وَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْمُرْسَلِینَ اجْتَمَعُوا عَلَی بُغْضِهِ وَ لَنْ یَفْعَلُوا لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالنَّارِ (3) قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ یُبْغِضُهُ أَحَدٌ فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ نَعَمْ قَوْمٌ یَذْکُرُونَ أَنَّهُمْ مِنْ أُمَّتِی لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ بُغْضِهِمْ لَهُ تَفْضِیلَ مَنْ هُوَ دُونَهُ عَلَیْهِ وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا خَلَقَ اللَّهُ

ص: 82


1- آل عمران: 128.
2- کنز الفوائد: و تراه فی تفسیر العیّاشیّ ج 1 ص 197.
3- و فی الحدیث: «لو أن عبدا عبد اللّه ألف عام بعد ألف عام بین الرکن و المقام ثمّ لقی اللّه مبغضا لعلی و عترتی لاکبه اللّه یوم القیامة علی منخریه فی نار جهنم، رواه الحموینی فی الفرائد و الخوارزمی فی المناقب: 52 و السیوطی فی ذیل اللئالی: 65.

نَبِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی وَ مَا خَلَقَ وَصِیّاً أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَصِیِّی عَلِیٍّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمْ أَزَلْ لَهُ کَمَا أَمَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصَّانِی بِمَوَدَّتِهِ وَ أَنَّهُ لَأَکْبَرُ عَمَلٍ عِنْدَهُ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ قَضَی مِنَ الزَّمَانِ وَ حَضَرَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْوَفَاةُ فَحَضَرْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ دَنَا أَجَلُکَ فَمَا تَأْمُرُنِی فَقَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ خَالِفْ مَنْ خَالَفَ عَلِیّاً وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِ ظَهِیراً وَ لَا وَلِیّاً قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلِمَ لَا تَأْمُرُ النَّاسَ بِتَرْکِ مُخَالَفَتِهِ قَالَ فَبَکَی صلی الله علیه و آله حَتَّی أُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ سَبَقَ الْکِتَابُ فِیهِمْ وَ عِلْمُ رَبِّی وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَا یَخْرُجُ أَحَدٌ مِمَّنْ خَالَفَهُ وَ أَنْکَرَ حَقَّهُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُغَیِّرَ اللَّهُ مَا بِهِ مِنْ نِعْمَةٍ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ إِنْ أَرَدْتَ وَجْهَ اللَّهِ وَ لِقَاءَهُ وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ فَاسْلُکْ طَرِیقَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ مِلْ مَعَهُ حَیْثُ مَا مَالَ وَ ارْضَ بِهِ إِمَاماً وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ وَالِ مَنْ وَالاهُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ احْذَرْ أَنْ یَدْخُلَکَ شَکٌّ فِیهِ فَإِنَّ الشَّکَّ فِی عَلِیٍّ کُفْرٌ (1).

أَقُولُ وَجَدْتُ مَنْقُولًا مِنْ خَطِّ شَیْخِنَا الشَّهِیدِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ رَوَی الدَّارَقُطْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ الْقَاضِی الرَّازِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی حَرْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِ

ص: 83


1- و فی الحدیث: «من أراد منکم النجاة بعدی و السلامة من الفتن فلیستمسک بولایة علی فانه الصدیق الأکبر و الفاروق الأعظم من اقتدی به فی الدنیا ورد علی حوضی و من خالفه لم یرنی فاختلج دونی و أخذ ذات الشمال، أخرجه أبو بکر بن مؤمن الشیرازی فی رسالة الاعتقاد. وفی روایة اخری عنه صلی الله علیه و آله « ستکون بعدی فتنة فاذا کان ذلک فالزموا علی بن أبی طالب فانه اول من یرانی » رواه الحافظ ابن منده فی أسماء الرجال ، وتراه فی الاستیعاب ج ٤ ص ١٦٩ ، اسد الغابة ج ٥ ص ٢٨٧ مناقب الخوارزمی : ٦٢. وفی روایة اخری : من نازع علیا فی الخلافة بعدی فهو کافر قد حارب الله ورسوله ومن شک فی علی فهو کافر ، وفی لفظ آخر : من قاتل علیا علی الخلافة فاقتلوه کائنا من کان ، راجع فی ذلک هامش الاحقاق ج ٧ ص ٣٣١ ، ٣٧١ ، ٣٨٦.

بْنِ أُسَامَةَ مِنْ وُلْدِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ هِنْدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَعْطَانِی فِی عَلِیٍّ خِصَالًا تِسْعاً ثَلَاثاً فِی الدُّنْیَا وَ ثَلَاثاً فِی الْآخِرَةِ وَ ثَلَاثاً اثْنَتَانِ أَنَا مِنْهُمَا آمِنٌ وَ وَاحِدَةٌ أَنَا مِنْهَا وَجِلٌ قَالَتْ خَدِیجَةُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَخْبِرْنِی بِهَذِهِ التِّسْعَةِ مَا هِیَ قَالَ لَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فِی الدُّنْیَا یَقْضِی دَیْنِی وَ یُنْجِزُ مَوْعِدِی وَ یَسْتُرُ عَوْرَتِی وَ أَمَّا الثَّلَاثُ الَّتِی فِی الْآخِرَةِ فَمُتَّکَئِی یَوْمَ تَحِلُّ شَفَاعَتِی وَ الْقَائِمُ عَلَی حَوْضِی وَ قَائِدُ أُمَّتِی إِلَی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الِاثْنَتَانِ الَّتِی أَنَا مِنْهُمَا آمِنٌ فَلَا یَرْجِعُ ضَالًّا بَعْدَ هُدًی وَ لَا یَمُوتُ حَتَّی یُعْطِیَنِی رَبِّی فِیهِ الَّذِی وَعَدَنِی وَ أَمَّا الْوَاحِدَةُ الَّتِی أَنَا مِنْهَا وَجِلٌ فَمَا یَصْنَعُ بِهِ قُرَیْشٌ بَعْدِی (1).

ص: 84


1- تری مثله فی الخصال ص 415 بإسناده عن زید ابن أرقم و لفظه فی آخر الحدیث: «و أمّا التی أخافها علیک فغدرة قریش بک بعدی یا علی». وفی نظم درر السمطین : ١١٩ منتخب کنز العمال ج ٥ ص ٣٥ : عن علی علیه السلام أنه قال : قال لی رسول الله سألت فیک خمسا فمنعنی واحدة وأعطانی فیک أربعة سألته أن تجمع علیک امتی فأبی علی ، الحدیث.

**[ترجمه]کتاب المحتضر: در کتاب الدّر المنتقی فی مناقب أهل التقی به نقل از ابن عباس آمده که، روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بودند که امام حسن - علیه السلام - آمد؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای پسرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و روی پای راستشان نشاندند .

سپس حسین - علیه السلام – آمد؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای پسرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و روی پای چپشان نشاندند. سپس فاطمه علیها السلام آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای دخترم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و رو به روی خود نشاندند. بعد امیرالمؤمنین علی بن آبی­طالب - علیه السلام - آمدند؛ پیامبر وقتی ایشان را دیدند، گریستند و سپس فرمودند: بیا نزدیک ای برادرم! ایشان را به خود نزدیک نمودند و در جانب راست خود نشاندند.

اصحاب به ایشان گفتند: ای رسول خدا! چرا هر کدام از ایشان را دیدید، گریه کردید؟ پیامبر فرمودند: ای ابن عباس! اگر فرشتگان مقرب و پیامبران و رسولان خدا بر دشمنی او متفق شوند، حتی اگر هرگز با او دشمنی هم نورزند، خداوند با آتش جهنم آن­ها را عذاب می کند. عرض کردم: ای رسول خدا! آیا کسی هم با او دشمنی می ورزد؟ فرمودند: آری ای ابن عباس؛ قومی که در ظاهر از امت من هستند، ولی خداون برایشان بهره ای از اسلام قرار نداده است. ای ابن عباس از نشانه های بغض آن­ها بر او این است که شخص پایین­تر از او را بر وی ترجیح می دهند، سوگند به خدایی که مرا به پیامبری مبعوث کرد، خداوند هیچ پیامبری را گرامی­تر از من نزد خودش خلق نکرده است و هیچ جانشینی را گرامی­تر از وصی من علی نزد خودش خلق نکرده است. ابن عباس می گوید: همواره با علی علیه السلام چنان بودم که پیامبر - صلی الله علیه و آله - مرا به آن امر کرده بود و مرا به مودت او، که نزد ایشان برترین عمل به شمار می رفت، سفارش کرده بود.

ابن عباس نقل کرده، روزگاری گذشت و وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سر رسید؛ نزد ایشان رفتم و عرض کردم: پدر و مادرم فدایتان شوند، اکنون که اجل شما نزدیک شده، چه دستوری به من فرمایید؟ فرمودند: ای ابن عباس! با مخالفان علی مخالفت بورز و پشتیبان آن­ها نباش و آن­ها را دوست خود مگیر. عرض کردم: ای رسول خدا! چرا مردم را به ترک مخالفان علی علیه السلام امر نمی کنید؟ ایشان - صلی الله علیه و آله - گریستند و از هوش رفتند. سپس فرمودند: ای ابن عباس! تقدیر و علم پروردگارم در مورد آن­ها پیشی جسته است. سوگند به کسی که مرا به حق به پیامبری مبعوث کرد، هر یک از مخالفان او و آن­ها که حق او را انکار کرده­اند از دنیا بروند، خداوند هر نعمتی که دارند را دگرگون می­سازد. ای ابن عباس! اگر وجه خدا و لقای او را می خواهی و به دنبال رضایت خدا هستی، در راه علی بن أبی­طالب گام بگذار و به جانبی که روی آورد، روی آر و به امامت او راضی باش و با دشمنان او دشمنی بورز و با دوستان او دوستی کن. ای ابن عباس! مراقب باش که در مورد او شکی بر دلت نیفتد؛ زیرا شک در باره علی کفر است.

می­گویم: نقل به خط استاد شهیدمان - قدس الله روحه - یافتم که ابن عباس از زبان خدیجه - رضی الله عنها - نقل کرده، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می ­فرمودند: خداوند در مورد علی، نُه خصلت بر من بخشیده است که سه تای آن در این دنیا و سه تای آن در آخرت است و از آن سه تای دیگر، من از دو تای آن ایمن هستم و از یکی در هراس و ترس. خدیجه گفت: پدر و مادرم فدایتان شوند، به من بگویید آن نُه خصلت چه چیزهایی هستند؛ پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او فرمودند: اما آن سه خصلتی که در دنیا به من داده شده است: او قرض مرا پرداخت می­کند، وعده مرا انجام می­دهد و کارهای مرا تمام می­کند. و اما آن سه خصلتی که در آخرت است: او در روزی که شفاعت من شامل بعضی می­شود، تکیه­گاه من است، بر حوض من می­ایستد و پیش­رو امتم به سوی بهشت است. و دو تایی که از آن ایمن هستم: این­که پس از هدایت، به گمراهی برنمی­گردد و این­که پیش از آن­که پروردگارم چیزی را که در مورد او به من وعده داده را بر من عطا کند، نمی­میرد. اما آن یکی که از آن در هراسم: کارهایی است که قریش پس از من با او می­کنند .

**[ترجمه]

باب 3 تمهید غصب الخلافة و قصة الصحیفة الملعونة

الأخبار

«1»

کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَرِیرِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِیرَةَ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ دَخَلْتُ مَعَ أَبِی الْکَعْبَةَ فَصَلَّی عَلَی الرُّخَامَةِ الْحَمْرَاءِ بَیْنَ الْعَمُودَیْنِ فَقَالَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ تَعَاقَدَ الْقَوْمُ إِنْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِی أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَبَداً قَالَ قُلْتُ وَ مَنْ کَانَ قَالَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِی وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمُ بْنُ الْحَبِیبَةِ (1).

**[ترجمه]کافی: حارث بن حصیره اسدی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: با پدرم به کعبه رفته بودم؛ ایشان بر سنگ مرمر سرخی که بین دو ستون نماز گزارد و بعد فرمود: در این­جا بود که قوم عهد بستند که اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هرگز امر حکومت را به یکی از اهل بیت وی برنگردانند. گفتم: آنان چه کسانی بودند؟ فرمود: اولی و دومی و ابوعبیده بن جراح و سالم بن حبیبه. - . کافی 4 : 545 -

**[ترجمه]

«2»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ وَ بَکْرِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ قَالا حَدَّثَنَا سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ قَالَ الثَّانِی قَوْلُهُ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ قَالَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ أَبُو فُلَانٍ أَمِینُهُمْ حِینَ اجْتَمَعُوا وَ دَخَلُوا الْکَعْبَةَ فَکَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً إِنْ مَاتَ مُحَمَّدٌ أَنْ لَا یَرْجِعَ الْأَمْرُ فِیهِمْ أَبَداً (2).

ص: 85


1- الکافی ج 4 ص 545 و مثله فی ج 8 ص 334، و ابن الحبیبة أظنه تصحیفا من «مولی أبی حذیفة» کان اصله من العجم من اصطخر فارس کان عبدا لمولاته ثبیتة الأنصاریة بنت یعار، فأعتقته، فتولی أبا حذیفة زوج مولاته بالحلف، ثمّ تبناه أبو حذیفة- و هو أبو حذیفة بن عتبة بن ربیعة بن عبد شمس- فصار سالم بن أبی حذیفة، و بعد ما نزل «ادعوهم لآبائهم» خرج عن التبنی و اشتهر سالم مولی أبی حذیفة.
2- تفسیر القمّیّ: 669، و الآیة فی سورة المجادلة: 10 و 7، و حدیث الصحیفة هذه تتسلم لنا بعد التعمق فی ما جری فی السقیفة، حیث قام الشیخان یعرض کل منهما البیعة لصاحبه من دون تشاور مع الصحابة و من دون حضور العترة الطاهرة من بنی هاشم، و أبو عبیدة بن الجراح یدعو الناس الیهما، و هکذا نتفاهم ذلک من قول عمر حیث یقول: «لو أن سالما مولی أبی حذیفة و ابا عبیدة کانا حیین، لما تخالجنی فیهما شک أن أولی أحدهما» فلما لم یکن أحد من أصحاب الصحیفة هذه حیا جعله شوری علی شریطة لا یشک أحد معها فی أن الخلافة انما تثبت لعثمان دون غیره. و سیجی ء الکلام فی ذلک مستوفی فی شرح السقیفة فی محله إنشاء اللّه تعالی.

**[ترجمه]تفسیر علی بن إبراهیم: سلیمان بن خالد نقل کرده، از امام باقر علیه – السلام - در مورد آیه: «إنما النجوی من الشیطان» {چنان نجوایی صرفاً از [القائات] شیطان است} - . مجادله / 10 - پرسیدم؛

ایشان فرمودند: منظور دومی است و در آیه «مَا یَکُونُ مِن نَّجْوَی ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ»{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست}، - . مجادله / 7 -

منظور فلانی و فلانی و امین آنان ابوفلان است؛ آن زمانی که جمع شدند و وارد کعبه شدند و نوشته­ای بین خود نگاشتند که اگر محمد فوت کرد، هرگز حکومت به خاندان او بازنگردد - . تفسیر القمی : 669 - .

**[ترجمه]

بیان

أبو فلان أبو عبیدة.

**[ترجمه]منظور از فلان و فلان، ابوبکر و عمر و مقصود از ابوفلان، ابوعبیده است .

**[ترجمه]

«3»

إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، بِحَذْفِ الْأَسْنَادِ (1) قَالَ: لَمَّا اسْتُخْلِفَ عُثْمَانُ بْنُ

ص: 86


1- هذا الحدیث رواه العلّامة الحلّیّ قدس اللّه أسراره فی کتابه کشف الیقین (: 137) نقلا من الکتاب المسمی حجة التفضیل تألیف ابن الأثیر عن محمّد بن الحسین الواسطی عن إبراهیم بن سعید عن الحسن بن زیاد الانماطی عن محمّد بن عبید الأنصاریّ، عن أبی هارون العبدی، عن ربیعة السعدی، قال: کان حذیفة والیا لعثمان علی المدائن، فلما صار علی أمیر المؤمنین علیه السلام کتب لحذیفة عهدا یخبره بما کان من أمره و بیعة الناس ایاه .... والحدیث ملخص نحو خمسة وعشرین أبیاتا ثم قال : قال السید ( یعنی ابن طاوس فی کتابه الیقین ) : ورأیت هذا _ حدیث حذیفة _ أبسط وأکثر من هذا فی تسمیة علی بأمیر المؤمنین علیه السلام ، وهو باسناد هذا لفظه : حدثنی عمی السعید الموفق أبوطالب حمزة بن محمد بن أحمد بن شهریار الخازن بمشهد مولانا أمیر _ المؤمنین قال : حدثنی خالی السعید أبوعلی الطوسی عن والده المصنف عن الحسین بن عبیدالله وأحمد بن عبدون وأبی طالب بن عزور وأبی الحسن الصقال عن أبی المفضل قال : حدثنا المحاربی عن الحضرمی عن ابن أسباط عن ابراهیم بن أبی البلاد عن فرات ابن أحنف عن الجملی عن عبیدالله ابن سلمة. قال : ومقدار هذه الروایة أکثر من خمس وثلاثین قائمة بقالب الثمن. وفیه أن حذیفة بن الیمان اعتذر إلی الشاب فی سکونهم عن الانکار للتقدم علی مولانا علی علیه السلام بما هذا لفظه ، فقال له : « أیها الفتی انه أخذو الله بأسماعنا وأبصارنا ، و کرهنا الموت وزینت عندنا الحیاة الدنیا وسبق علم الله (بامرة الظالمین) ونحن نسأل الله التغمد لذنوبنا والعصمة فیما بقی من آجالنا فانه مالک ذلک » وسیأتی نصه فی ص ٩٤ بلفظه. وهکذا رواه السید بن طاوس فی کتاب الاقبال ٤٥٤ _ ٤٥٩ ، نقلا عن کتاب النشر والطی بتقدیم وتأخیر فی سرد القصص. وکیف کان ، فالغرض من نقل هذا الحدیث بطوله الاشارة إلی تلک الصحیفة الملعونة التی کتبوها وتعاقدوا بها فیما بینهم « ان أمات الله محمدا _ أو قتل _ لا نرد هذا الامر إلی أهل بیته » وأما سایر الواقعات التی تقدمها أو تأخرها ، فانما نقلها المؤلف العلامة لیتبین أنه کیف تآمروا بذلک وکیف عملوا علی منهاج صحیفتهم ، ولذلک أضربنا عن تخریج هذه الواقعات المشهورة کحجة الوداع وحدیث الثقلین وغدیر خم وأمثالها مما ذکر فی الحدیث تبعا و سردا ، فانها مما تبین فی محالها من هذا الکتاب الجامع بحار الانوار بما لا مزید علیه ، وبعضها الاخر کتخلفهم عن جیش أسامة وصلاة أبی بکر بالناس ووقعة الجمل ، سیأتی أبحاثها فی محالها انشاء الله تعالی.

عَفَّانَ آوَی إِلَیْهِ عَمَّهُ الْحَکَمَ بْنَ الْعَاصِ وَ وَلَدَهُ مَرْوَانَ وَ الْحَارِثَ بْنَ الْحَکَمِ وَ وَجَّهَ عُمَّالَهُ فِی الْأَمْصَارِ وَ کَانَ فِیمَنْ وَجَّهَ عُمَرُ بْنُ سُفْیَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ أَبِی الْعَاصِ بْنِ أُمَیَّةَ إِلَی مُشْکَانَ وَ الْحَارِثُ بْنُ الْحَکَمِ إِلَی الْمَدَائِنِ فَأَقَامَ فِیهَا مُدَّةً یَتَعَسَّفُ أَهْلَهَا وَ یُسِی ءُ مُعَامَلَتَهُمْ فَوَفَدَ مِنْهُمْ إِلَی عُثْمَانَ وَفْدٌ شَکَوْا إِلَیْهِ وَ أَعْلَمُوهُ بِسُوءِ مَا یُعَامِلُهُمْ بِهِ وَ أَغْلَظُوا عَلَیْهِ فِی الْقَوْلِ فَوَلَّی حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ فِی آخِرِ أَیَّامِهِ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ مِنَ الْمَدَائِنِ إِلَی أَنْ قُتِلَ عُثْمَانُ وَ اسْتُخْلِفَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَقَامَ حُذَیْفَةَ عَلَیْهَا وَ کَتَبَ إِلَیْهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی حُذَیْفَةَ بْنِ الْیَمَانِ سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنِّی وَلَّیْتُکَ مَا کُنْتَ تَلِیهِ لِمَنْ کَانَ قَبْلُ مِنْ حَرْفِ الْمَدَائِنِ وَ قَدْ جَعَلْتُ إِلَیْکَ أَعْمَالَ الْخَرَاجِ وَ الرُّسْتَاقِ وَ جِبَایَةَ أَهْلِ الذِّمَّةِ فَاجْمَعْ إِلَیْکَ ثِقَاتِکَ وَ مَنْ أَحْبَبْتَ مِمَّنْ تَرْضَی دِینَهُ وَ أَمَانَتَهُ وَ

ص: 87

اسْتَعِنْ بِهِمْ عَلَی أَعْمَالِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَعَزُّ لَکَ وَ لِوَلِیِّکَ وَ أَکْبَتُ لِعَدُوِّکَ وَ إِنِّی آمُرُکَ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَاحْذَرْ عِقَابَهُ فِی الْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ أَتَقَدَّمُ إِلَیْکَ بِالْإِحْسَانِ إِلَی الْمُحْسِنِ وَ الشِّدَّةِ عَلَی الْمُعَانِدِ وَ آمُرُکَ بِالرِّفْقِ فِی أُمُورِکَ وَ اللِّینِ وَ الْعَدْلِ فِی رَعِیَّتِکَ فَإِنَّکَ مَسْئُولٌ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنْصَافِ الْمَظْلُومِ وَ الْعَفْوِ عَنِ النَّاسِ وَ حُسْنِ السِّیرَةِ مَا اسْتَطَعْتَ فَاللَّهُ یَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَ آمُرُکَ أَنْ تَجْبِیَ خَرَاجَ الْأَرَضِینَ عَلَی الْحَقِّ وَ النَّصَفَةِ وَ لَا تَتَجَاوَزْ مَا تَقَدَّمْتُ بِهِ إِلَیْکَ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُ شَیْئاً وَ لَا تَبْتَدِعْ فِیهِ أَمْراً ثُمَّ اقْسِمْهُ بَیْنَ أَهْلِهِ بِالسَّوِیَّةِ وَ الْعَدْلِ وَ اخْفِضْ لِرَعِیَّتِکَ جَنَاحَکَ وَ وَاسِ بَیْنَهُمْ فِی مَجْلِسِکَ وَ لْیَکُنِ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ عِنْدَکَ فِی الْحَقِّ سَوَاءً وَ احْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ أَقِمْ فِیهِمْ بِالْقِسْطِ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی وَ لَا تَخَفْ فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ وَ قَدْ وَجَّهْتُ إِلَیْکَ کِتَاباً لِتَقْرَأَهُ عَلَی أَهْلِ مَمْلَکَتِکَ لِیَعْلَمُوا رَأْیَنَا فِیهِمْ وَ فِی جَمِیعِ الْمُسْلِمِینَ فَأَحْضِرْهُمْ وَ اقْرَأْ عَلَیْهِمْ وَ خُذِ الْبَیْعَةَ لَنَا عَلَی الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ مِنْهُمْ إِنِ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا وَصَلَ عَهْدُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی حُذَیْفَةَ جَمَعَ النَّاسَ فَصَلَّی بِهِمْ ثُمَّ أَمَرَ بِالْکِتَابِ فَقُرِئَ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی هَذَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُمُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَأَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ الْإِسْلَامَ دِیناً لِنَفْسِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِحْکَاماً لِصُنْعِهِ وَ حُسْنِ تَدْبِیرِهِ وَ نَظَراً مِنْهُ لِعِبَادِهِ وَ خَصَّ مِنْهُ مَنْ أَحَبَّ مِنْ خَلْقِهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَعَلَّمَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ إِکْرَاماً وَ تَفَضُّلًا لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ أَدَّبَهُمْ لِکَیْ یَهْتَدُوا وَ جَمَعَهُمْ لِئَلَّا یَتَفَرَّقُوا وَ فَقَّهَهُمْ لِئَلَّا یَجُورُوا فَلَمَّا قَضَی مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ مَضَی إِلَی رَحْمَةِ رَبِّهِ حَمِیداً مَحْمُوداً ثُمَّ إِنَّ بَعْضَ الْمُسْلِمِینَ أَقَامُوا بَعْدَهُ رَجُلَیْنِ رَضُوا بِهَدْیِهِمَا وَ سِیرَتِهِمَا قَامَا

ص: 88

مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ تَوَفَّاهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ وَلَّوْا بَعْدَهُمَا الثَّالِثَ فَأَحْدَثَ أَحْدَاثاً وَ وَجَدَتِ الْأُمَّةُ عَلَیْهِ فِعَالًا فَاتَّفَقُوا عَلَیْهِ ثُمَّ نَقَمُوا مِنْهُ فَغَیَّرُوا ثُمَّ جَاءُونِی کَتَتَابُعِ الْخَیْلِ فَبَایَعُونِی فَأَنَا أَسْتَهْدِی اللَّهَ بِهُدَاهُ وَ أَسْتَعِینُهُ عَلَی التَّقْوَی أَلَا وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَیْنَا الْعَمَلَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ وَ الْقِیَامَ بِحَقِّهِ وَ إِحْیَاءَ سُنَّتِهِ وَ النُّصْحَ لَکُمْ بِالْمَغِیبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ بِاللَّهِ نَسْتَعِینُ عَلَی ذَلِکَ وَ هُوَ حَسْبُنَا وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ قَدْ وَلَّیْتُ أُمُورَکُمْ حُذَیْفَةَ بْنَ الْیَمَانِ وَ هُوَ مِمَّنْ أَرْتَضِی بهداه (بِهَدْیِهِ) وَ أَرْجُو صَلَاحَهُ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ بِالْإِحْسَانِ إِلَی مُحْسِنِکُمْ وَ الشِّدَّةِ عَلَی مُرِیبِکُمْ وَ الرِّفْقِ بِجَمِیعِکُمْ أَسْأَلُ اللَّهَ لَنَا وَ لَکُمْ حُسْنَ الْخِیَرَةِ وَ الْإِحْسَانَ وَ رَحْمَتَهُ الْوَاسِعَةَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ ثُمَّ إِنِ حُذَیْفَةَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَحْیَا الْحَقَّ وَ أَمَاتَ الْبَاطِلَ وَ جَاءَ بِالْعَدْلِ وَ أَدْحَضَ الْجَوْرَ وَ کَبَتَ الظَّالِمِینَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً وَ خَیْرُ مَنْ نَعْلَمُهُ بَعْدَ نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالنَّاسِ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْأَمْرِ وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَی الصِّدْقِ وَ أَرْشَدُهُمْ إِلَی الْعَدْلِ وَ أَهْدَاهُمْ سَبِیلًا وَ أَدْنَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَسِیلَةً وَ أَمَسَّهُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِماً أَنِیبُوا إِلَی طَاعَةِ أَوَّلِ النَّاسِ سِلْماً وَ أَکْثَرِهِمْ عِلْماً وَ أَقْصَدِهِمْ طَرِیقاً وَ أَسْبَقِهِمْ إِیمَاناً وَ أَحْسَنِهِمْ یَقِیناً وَ أَکْثَرِهِمْ مَعْرُوفاً وَ أَقْدَمِهِمْ جِهَاداً وَ أَعَزِّهِمْ مَقَاماً أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ وَ أَبِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ زَوْجِ الزَّهْرَاءِ الْبَتُولِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَقُومُوا أَیُّهَا النَّاسُ فَبَایِعُوا عَلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ لِلَّهِ فِی ذَلِکَ رِضًی وَ لَکُمْ مَقْنَعٌ وَ صَلَاحٌ وَ السَّلَامُ فَقَامَ النَّاسُ بِأَجْمَعِهِمْ فَبَایَعُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَحْسَنَ بَیْعَةٍ وَ أَجْمَعَهَا فَلَمَّا اسْتَتَمَّتِ الْبَیْعَةُ قَامَ إِلَیْهِ فَتًی مِنْ أَبْنَاءِ الْعَجَمِ وَ وُلَاةِ الْأَنْصَارِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ بْنِ التَّیِّهَانِ أخو أبو (أَخِی) أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ یُقَالُ لَهُ مُسْلِمٌ مُتَقَلِّداً سَیْفاً فَنَادَاهُ مِنْ أَقْصَی النَّاسِ أَیُّهَا الْأَمِیرُ إِنَّا سَمِعْنَاکَ تَقُولُ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِیرُ

ص: 89

الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً تَعْرِیضاً بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ أَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا أُمَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً فَعَرِّفْنَا ذَلِکَ أَیُّهَا الْأَمِیرُ رَحِمَکَ اللَّهُ وَ لَا تَکْتُمْنَا فَإِنَّکَ مِمَّنْ شَهِدَ وَ عَایَنَ وَ نَحْنُ مُقَلِّدُون ذَلِکَ أَعْنَاقَهُمْ وَ اللَّهُ شَاهِدٌ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَأْتُونَ بِهِ مِنَ النَّصِیحَةِ لِأُمَّتِکُمْ وَ صِدْقِ الْخَبَرِ عَنْ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَیُّهَا الرَّجُلُ أَمَّا إِذَا سَأَلْتَ وَ فَحَصْتَ هَکَذَا فَاسْمَعْ وَ افْهَمْ مَا أُخْبِرُکَ بِهِ أَمَّا مَنْ تَقَدَّمَ مِنَ الْخُلَفَاءِ قَبْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِمَّنْ تَسَمَّی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُمْ تَسَمَّوْا بِذَلِکَ فَسَمَّاهُمُ النَّاسُ بِذَلِکَ وَ أَمَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام سَمَّاهُ بِهَذَا الِاسْمِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ شَهِدَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ سَلَامِ جَبْرَئِیلَ علیه السلام لَهُ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدْعُونَهُ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ الْفَتَی خَبِّرْنَا کَیْفَ کَانَ ذَلِکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ قَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ النَّاسَ کَانُوا یَدْخُلُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْحِجَابِ إِذَا شَاءُوا فَنَهَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ أَحَدٌ إِلَیْهِ وَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ بْنُ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیُّ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرَاسِلُ قیصرا (قَیْصَرَ) مَلِکَ الرُّومِ وَ بَنِی حَنِیفَةَ وَ مُلُوکَ بَنِی غَسَّانَ عَلَی یَدِهِ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یَهْبِطُ عَلَی صُورَتِهِ وَ لِذَلِکَ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْخُلَ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ إِذَا کَانَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ قَالَ حُذَیْفَةُ وَ إِنِّی أَقْبَلْتُ یَوْماً لِبَعْضِ أُمُورِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُهَجِّراً رَجَاءَ أَنْ أَلْقَاهُ خَالِیاً فَلَمَّا صِرْتُ بِالْبَابِ فَإِذَا أَنَا بِالشَّمْلَةِ قَدْ سُدِلَتْ عَلَی الْبَابِ فَرَفَعْتُهَا وَ هَمَمْتُ بِالدُّخُولِ وَ کَذَلِکَ کُنَّا نَصْنَعُ فَإِذَا أَنَا بِدِحْیَةَ قَاعِدٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ النَّبِیُّ نَائِمٌ وَ رَأْسُهُ فِی حَجْرِ دِحْیَةَ فَلَمَّا رَأَیْتُهُ انْصَرَفْتُ فَلَقِیَنِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ فَقَالَ یَا ابْنَ الْیَمَانِ مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتَ قُلْتُ مِنْ عِنْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ مَا ذَا صَنَعْتَ عِنْدَهُ قُلْتُ أَرَدْتُ الدُّخُولَ عَلَیْهِ فِی کَذَا وَ کَذَا فَذَکَرْتُ الْأَمْرَ الَّذِی جِئْتُ لَهُ فَلَمْ یَتَهَیَّأْ لِی ذَلِکَ قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ کَانَ عِنْدَهُ دِحْیَةُ الْکَلْبِیُّ وَ سَأَلْتُ عَلِیّاً علیه السلام مَعُونَتِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ قَالَ فَارْجِعْ مَعِی فَرَجَعْتُ مَعَهُ

ص: 90

فَلَمَّا صِرْنَا إِلَی بَابِ بالدار (الدَّارِ) جَلَسْتُ بِالْبَابِ وَ رَفَعَ عَلِیٌّ الشَّمْلَةَ وَ دَخَلَهُ وَ سَلَّمَ فَسَمِعْتُ دِحْیَةَ یَقُولُ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ قَالَ اجْلِسْ فَخُذْ رَأْسَ أَخِیکَ وَ ابْنِ عَمِّکِ مِنْ حَجْرِی فَأَنْتَ أَوْلَی النَّاسِ بِهِ فَجَلَسَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَخَذَ رَأْسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَهُ فِی حَجْرِهِ وَ خَرَجَ دِحْیَةُ مِنَ الْبَیْتِ فَقَالَ عَلِیٌّ ادْخُلْ یَا حُذَیْفَةُ فَدَخَلْتُ وَ جَلَسْتُ فَمَا کَانَ بِأَسْرَعَ أَنِ انْتَبَهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَحِکَ فِی وَجْهِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مِنْ حَجْرِ مَنْ أَخَذْتَ رَأْسِی فَقَالَ مِنْ حَجْرِ دِحْیَةَ الْکَلْبِیِّ فَقَالَ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَمَا قُلْتَ لَهُ حِینَ دَخَلْتَ وَ مَا قَالَ لَکَ قَالَ دَخَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَقَالَ لِی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ سَلَّمَتْ عَلَیْکَ مَلَائِکَةُ اللَّهِ وَ سُکَّانُ سَمَاوَاتِهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَیْکَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَا عَلِیُّ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَعَلَ ذَلِکَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ قَدْ أُوحِیَ إِلَیَّ عَنْ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَبْلِ دُخُولِکَ أَنْ أَفْرِضَ ذَلِکَ عَلَی النَّاسِ وَ أَنَا فَاعِلٌ ذَلِکَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی نَاحِیَةِ فَدَکَ فِی حَاجَةٍ فَلَبِثْتُ أَیَّاماً فَقَدِمْتُ فَوَجَدْتُ النَّاسَ یَتَحَدَّثُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُسَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَاهُ بِذَلِکَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقُلْتُ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَا قَدْ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ علیه السلام یُسَلِّمُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ حَدَّثْتُهُمُ الْحَدِیثَ فَسَمِعَنِی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَنَا أُحَدِّثُ النَّاسَ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ لِی أَنْتَ رَأَیْتَ جَبْرَئِیلَ وَ سَمِعْتَهُ اتَّقِ الْقَوْلَ فَقَدْ قُلْتَ قَوْلًا عَظِیماً أَوْ قَدْ خُولِطَ بِکَ فَقُلْتُ نَعَمْ أَنَا سَمِعْتُ ذَلِکَ وَ رَأَیْتُهُ فَأَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَ مَنْ رَغِمَ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتَ وَ سَمِعْتَ عَجَباً قَالَ حُذَیْفَةُ وَ سَمِعَنِی بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ (1) وَ أَنَا أُحَدِّثُ بِبَعْضِ

ص: 91


1- حدیث التسلیم علی علی بامرة المؤمنین قد مر باسناد کثیرة فی تاریخ مولانا أمیر المؤمنین ج 37- الباب 54، و ینص علی ذلک ما أخرجه عن کتاب کشف الیقین 75- 76 نقلا من کتاب المعرفة تألیف عباد بن یعقوب الرواجنیّ بإسناده عن بریدة بن الحصیب الاسلمی راجعه ان شئت و سیأتی نصه فی باب احتجاج سلمان و أبی بن کعب و غیرهما علی القوم إن شاء اللّه.

مَا رَأَیْتُ وَ سَمِعْتُ فَقَالَ لِی وَ اللَّهِ یَا ابْنَ الْیَمَانِ لَقَدْ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قُلْتُ یَا بُرَیْدَةُ أَ کُنْتَ شَاهِداً ذَلِکَ الْیَوْمَ فَقَالَ نَعَمْ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَی آخِرِهِ فَقُلْتُ لَهُ حَدِّثْنِی بِهِ یَرْحَمُکَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِنِّی کُنْتُ عَنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ غَائِباً فَقَالَ بُرَیْدَةُ کُنْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ أَخِی مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی نَخِیلِ بَنِی النَّجَّارِ فَدَخَلَ عَلَیْنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ردنا (رَدَدْنَا) ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اجْلِسْ هُنَاکَ فَجَلَسَ وَ دَخَلَ رِجَالٌ فَأَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمُوا وَ مَا کَادُوا ثُمَّ دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا إِنَّ الْأَمْرَ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ طَلْحَةُ وَ سَعْدُ بْنُ مَالِکٍ فَسَلَّمَا فَقَالَ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ قَالا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا ثُمَّ دَخَلَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ التَّیِّهَانُ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَسَلَّمَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ وَ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَفَعَلَا وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً ثُمَّ دَخَلَ عُثْمَانُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَسَلَّمَا فَرَدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ سَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ قَالا عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ دَخَلَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ عَدَّ جَمَاعَةً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَبَعْضٌ یُسَلِّمُ وَ لَا یَقُولُ شَیْئاً وَ بَعْضٌ یَقُولُ لِلنَّبِیِّ أَ عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَیَقُولُ نَعَمْ حَتَّی غَصَّ الْمَجْلِسُ بِأَهْلِهِ وَ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ وَ جَلَسَ بَعْضٌ عَلَی الْبَابِ وَ فِی الطَّرِیقِ وَ کَانُوا یَدْخُلُونَ فَیُسَلِّمُونَ وَ یَخْرُجُونَ ثُمَّ قَالَ لِی وَ لِأَخِی قُمْ یَا بُرَیْدَةُ أَنْتَ وَ أَخُوکَ فَسَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 92

فَقُمْنَا وَ سَلَّمْنَا ثُمَّ عُدْنَا إِلَی مَوَاضِعِنَا قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْهِمْ جَمِیعاً فَقَالَ اسْمَعُوا وَ عُوا إِنِّی أَمَرْتُکُمْ أَنْ تُسَلِّمُوا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِنَّ رِجَالًا سَأَلُونِی أَ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ مَا کَانَ لِمُحَمَّدٍ أَنْ یَأْتِیَ أَمْراً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ بَلْ بِوَحْیِ رَبِّهِ وَ أَمْرِهِ أَ فَرَأَیْتُمْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَئِنْ أَبَیْتُمْ وَ نَقَضْتُمُوهُ لَتَکْفُرُنَّ وَ لَتُفَارِقُنَّ مَا بَعَثَنِی بِهِ رَبِّی فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ قَالَ بُرَیْدَةُ فَلَمَّا خَرَجْنَا سَمِعْتُ بَعْضَ أُولَئِکَ الَّذِینَ أُمِرُوا بِالسَّلَامِ عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ وَ قَدِ الْتَفَتَ بِهِمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْجُفَاةِ الْبِطَاءِ عَنِ الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیْشٍ أَ مَا رَأَیْتَ مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بِابْنِ عَمِّهِ مِنْ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ وَ الْمَکَانِ وَ لَوْ یَسْتَطِیعُ وَ اللَّهِ لَجَعَلَهُ نَبِیّاً مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ أَمْسِکْ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ هَذَا الْأَمْرُ فَلَوْ أَنَّا فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ فِعْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ وَ مَضَی بُرَیْدَةُ إِلَی بَعْضِ طُرُقِ الشَّامِ وَ رَجَعَ وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ بُرَیْدَةُ وَ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ عُمَرُ دُونَهُ بِمِرْقَاةٍ فَنَادَاهُمَا مِنْ نَاحِیَةِ الْمَسْجِدِ یَا أَبَا بَکْرٍ وَ یَا عُمَرُ قَالا وَ مَا لَکَ یَا بُرَیْدَةُ أَ جُنِنْتَ فَقَالَ لَهُمَا وَ اللَّهِ مَا جُنِنْتُ وَ لَکِنْ أَیْنَ سَلَامُکُمَا بِالْأَمْسِ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ یَا بُرَیْدَةُ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ وَ إِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الشَّاهِدُ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ فَقَالَ لَهُمَا رَأَیْتُمَا مَا لَمْ یَرَهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ وَفَی لَکَ صَاحِبُکَ بِقَوْلِهِ لَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ قَوْلُهُ هَذَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا أَلَا إِنَّ الْمَدِینَةَ حَرَامٌ عَلَیَّ أَنْ أَسْکُنَهَا أَبَداً حَتَّی أَمُوتَ فَخَرَجَ بُرَیْدَةُ بِأَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ فَنَزَلَ بَیْنَ قَوْمِهِ بَنِی أَسْلَمَ فَکَانَ یَطْلُعُ فِی الْوَقْتِ دُونَ الْوَقْتِ فَلَمَّا أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَارَ إِلَیْهِ وَ کَانَ مَعَهُ حَتَّی قَدِمَ الْعِرَاقَ فَلَمَّا أُصِیبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَارَ إِلَی خُرَاسَانَ فَنَزَلَهَا وَ لَبِثَ هُنَاکَ إِلَی أَنْ مَاتَ بِرَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ حُذَیْفَةُ فَهَذَا نَبَأُ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ فَقَالَ الْفَتَی لَا جَزَی اللَّهُ الَّذِینَ شَهِدُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَمِعُوهُ یَقُولُ هَذَا القَوْلَ فِی عَلِیٍّ خَیْراً فَقَدْ خَانُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ

ص: 93

وَ أَزَالُوا الْأَمْرَ (1) عَنْ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقَرُّوهُ فِیمَنْ لَمْ یَرَهُ اللَّهُ وَ لَا رَسُولُهُ لِذَلِکَ أَهْلًا لَا جَرَمَ وَ اللَّهِ لَنْ یُفْلِحُوا بَعْدَهَا أَبَداً فَنَزَلَ حُذَیْفَةُ مِنْ مِنْبَرِهِ فَقَالَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ إِنَّ الْأَمْرَ کَانَ أَعْظَمَ مِمَّا تَظُنُّ أَنَّهُ عَزَبَ وَ اللَّهِ الْبَصَرُ وَ ذَهَبَ الْیَقِینُ وَ کَثُرَ الْمُخَالِفُ وَ قَلَّ النَّاصِرُ لِأَهْلِ الْحَقِّ فَقَالَ لَهُ الْفَتَی فَهَلَّا انْتَضَیْتُمْ أَسْیَافَکُمْ وَ وَضَعْتُمُوهَا عَلَی رِقَابِکُمْ وَ ضَرَبْتُمْ بِهَا الزَّائِلِینَ عَنِ الْحَقِّ قُدُماً قُدُماً حَتَّی تَمُوتُوا أَوْ تُدْرِکُوا الْأَمْرَ الَّذِی تُحِبُّونَهُ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُ أَیُّهَا الْفَتَی إِنَّهُ أُخِذَ وَ اللَّهِ بِأَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ کَرِهْنَا الْمَوْتَ وَ زُیِّنَتْ عِنْدَنَا الدُّنْیَا وَ سَبَقَ عِلْمُ اللَّهِ بِإِمْرَةِ الظَّالِمِینَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُ اللَّهَ التَّغَمُّدَ لِذُنُوبِنَا وَ الْعِصْمَةَ فِیمَا بَقِیَ مِنْ آجِلِنَا فَإِنَّهُ مَالِکٌ رَحِیمٌ ثُمَّ انْصَرَفَ حُذَیْفَةُ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَفَرَّقَ النَّاسُ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ (2) فَبَیْنَا أَنَا ذَاتَ یَوْمٍ عِنْدَ حُذَیْفَةَ أَعُودُهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ وَ قَدْ کَانَ یَوْمَ قَدِمَتْ فِیهِ مِنَ الْکُوفَةِ مِنْ قَبْلِ قُدُومِ عَلِیٍّ علیه السلام إِلَی الْعِرَاقِ فَبَیْنَمَا أَنَا عِنْدَهُ إِذْ جَاءَ الْفَتَی الْأَنْصَارِیُّ فَدَخَلَ عَلَی حُذَیْفَةَ فَرَحَّبَ بِهِ وَ أَدْنَاهُ وَ قَرَّبَهُ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ خَرَجَ مَنْ کَانَ عِنْدَ حُذَیْفَةَ مِنْ عُوَّادِهِ وَ أَقْبَلَ عَلَیْهِ الْفَتَی فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ سَمِعْتُکَ یَوْماً تُحَدِّثُ عَنْ بُرَیْدَةَ بْنِ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ بَعْضَ الْقَوْمِ الَّذِینَ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُسَلِّمَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ أَ مَا رَأَیْتَ القوم (الْیَوْمَ) مَا صَنَعَ مُحَمَّدٌ بِابْنِ عَمِّهِ مِنَ التَّشْرِیفِ وَ عُلُوِّ الْمَنْزِلَةِ حَتَّی لَوْ قَدَرَ أَنْ یَجْعَلَهُ نَبِیّاً لَفَعَلَ فَأَجَابَهُ صَاحِبُهُ فَقَالَ لَا یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ فَلَوْ فَقَدْنَا مُحَمَّداً لَکَانَ قَوْلُهُ تَحْتَ أَقْدَامِنَا وَ قَدْ ظَنَنْتُ نِدَاءَ بُرَیْدَةَ لَهُمَا وَ هُمَا عَلَی الْمِنْبَرِ أَنَّهُمَا صَاحِبَا الْقَوْلِ قَالَ حُذَیْفَةُ أَجَلْ الْقَائِلُ عُمَرُ وَ الْمُجِیبُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ الْفَتَی إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ هَلَکَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ وَ بَطَلَتْ أَعْمَالُهُمْ قَالَ حُذَیْفَةُ وَ لَمْ یَزَلِ الْقَوْمُ عَلَی ذَلِکَ الِارْتِدَادِ وَ مَا یَعْلَمُ اللَّهُ مِنْهُمْ أَکْثَرُ

ص: 94


1- و أزالوا الامر عمن رضی به اللّه و رسوله خ ل.
2- قد مر عن کشف الیقین أن اسم الراوی هو عبید اللّه بن سلمة.

قَالَ الْفَتَی قَدْ کُنْتُ أُحِبُّ أَنْ أَتَعَرَّفَ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ فِعْلِهِمْ وَ لَکِنِّی أَجِدُکَ مَرِیضاً وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَمَلَّکَ بِحَدِیثِی وَ مَسْأَلَتِی وَ قَامَ لِیَنْصَرِفَ فَقَالَ حُذَیْفَةُ لَا بَلِ اجْلِسْ یَا ابْنَ أَخِی وَ تَلَقَّ مِنِّی حَدِیثَهُمْ وَ إِنْ کَرَبَنِی ذَلِکَ فَلَا أَحْسَبُنِی إِلَّا مُفَارِقَکُمْ إِنِّی لَا أُحِبُّ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَنْزِلَتِهِمَا فِی النَّاسِ فَهَذَا مَا أَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنَ النَّصِیحَةِ لَکَ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ وَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذِکْرِ مَنْزِلَتِهِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ حَدِّثْنِی بِمَا عِنْدَکَ مِنْ أُمُورِهِمْ لِأَکُونَ عَلَی بَصِیرَةٍ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِذاً وَ اللَّهِ لَأُخْبِرَنَّکَ بِخَبَرٍ سَمِعْتُهُ وَ رَأَیْتُهُ وَ لَقَدْ وَ اللَّهِ دَلَّنَا عَلَی ذَلِکَ مِنْ فِعْلِهِمْ عَلَی أَنَّهُمْ وَ اللَّهِ مَا آمَنُوا بِاللَّهِ وَ لَا بِرَسُولِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ أُخْبِرُکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ رَسُولَهُ فِی سَنَةِ عَشْرٍ مِنْ مُهَاجَرَتِهِ مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ أَنْ یَحُجَّ هُوَ وَ یَحُجَّ النَّاسُ مَعَهُ فَأَوْحَی إِلَیْهِ بِذَلِکَ وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ (1) فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُؤَذِّنِینَ فَأَذَّنُوا فِی أَهْلِ السَّافِلِ وَ الْعَالِیَةِ أَلَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَزَمَ عَلَی الْحَجِّ فِی عَامِهِ هَذَا لِیُفَهِّمَ النَّاسَ حَجَّهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمْ مَنَاسِکَهُمْ فَیَکُونَ سُنَّةً لَهُمْ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ قَالَ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِمَّنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ إِلَّا حَجَّ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَنَةِ عَشْرٍ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یُعَلِّمَهُمْ حَجَّهُمْ وَ یُعَرِّفَهُمْ مَنَاسِکَهُمْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ وَ خَرَجَ بِنِسَائِهِ مَعَهُ وَ هِیَ حَجَّةُ الْوَدَاعِ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ حَجُّهُمْ وَ قَضَوْا مَنَاسِکَهُمْ وَ عَرَّفَ النَّاسَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ أَقَامَ لَهُمْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ قَدْ أَزَالَ عَنْهُمْ جَمِیعَ مَا أَحْدَثَهُ الْمُشْرِکُونَ بَعْدَهُ وَ رَدَّ الْحَجَرَ (الْحَجَ) إِلَی حَالَتِهِ الْأُولَی وَ دَخَلَ مَکَّةَ فَأَقَامَ بِهَا یَوْماً وَاحِداً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِأَوَّلِ سُورَةِ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ فَقَالَ

ص: 95


1- الحجّ: 27.

رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی مَا أَرْسَلْتُ نَبِیّاً قَبْلَکَ إِلَّا أَمَرْتُهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ أَجَلِهِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُحْیِی لَهُمْ سُنَّتَهُ وَ أَحْکَامَهُ فَالْمُطِیعُونَ لِلَّهِ فِیمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ هُمُ الصَّادِقُونَ وَ الْمُخَالِفُونَ عَلَی أَمْرِهِ الْکَاذِبُونَ وَ قَدْ دَنَا یَا مُحَمَّدُ مَصِیرُکَ إِلَی رَبِّکَ وَ جَنَّتِهِ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَنْصِبَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ تَعْهَدَ إِلَیْهِ فَهُوَ الْخَلِیفَةُ الْقَائِمُ بِرَعِیَّتِکَ وَ أُمَّتِکَ إِنْ أَطَاعُوهُ وَ إِنْ عَصَوْهُ وَ سَیَفْعَلُونَ ذَلِکَ وَ هِیَ الْفِتْنَةُ الَّتِی تَلَوْتُ الْآیَ فِیهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُعَلِّمَهُ جَمِیعَ مَا عَلَّمَکَ وَ تَسْتَحْفِظَهُ جَمِیعَ مَا حَفَّظَکَ وَ اسْتَوْدَعَکَ فَإِنَّهُ الْأَمِینُ الْمُؤْتَمَنُ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی اخْتَرْتُکَ مِنْ عِبَادِی نَبِیّاً وَ اخْتَرْتُهُ لَکَ وَصِیّاً قَالَ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام یَوْماً فَخَلَا بِهِ یَوْمَ ذَلِکَ وَ لَیْلَتَهُ وَ اسْتَوْدَعَهُ الْعِلْمَ وَ الْحِکْمَةَ الَّتِی آتَاهُ إِیَّاهَا وَ عَرَّفَهُ مَا قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ کَانَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ عَائِشَةَ بِنْتِ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ طَالَتِ اسْتِخْلَاؤُکَ بِعَلِیٍّ علیه السلام مُنْذُ الْیَوْمِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ لِمَ تُعْرِضُ عَنِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَمْرٍ لَعَلَّهُ یَکُونُ لِی صَلَاحاً فَقَالَ صَدَقْتِ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَأَمْرٌ صَلَاحٌ لِمَنْ أَسْعَدَهُ اللَّهُ بِقَبُولِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُ بِدُعَاءِ النَّاسِ جَمِیعاً إِلَیْهِ وَ سَتَعْلَمِینَ ذَلِکَ إِذَا أَنَا قُمْتُ بِهِ فِی النَّاسِ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ لَا تُخْبِرُنِی بِهِ الْآنَ لِأَتَقَدَّمَ بِالْعَمَلِ بِهِ وَ الْأَخْذِ بِمَا فِیهِ الصَّلَاحُ قَالَ سَأُخْبِرُکِ بِهِ فَاحْفَظِیهِ إِلَی أَنْ أُومَرَ بِالْقِیَامِ بِهِ فِی النَّاسِ جَمِیعاً فَإِنَّکِ إِنْ حَفِظْتِیهِ حَفِظَکِ اللَّهُ فِی الْعَاجِلَةِ وَ الْآجِلَةِ جَمِیعاً وَ کَانَتْ لَکِ الْفَضِیلَةُ بِالسَّبْقَةِ وَ الْمُسَارَعَةِ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ أَضَعْتِهِ وَ تَرَکْتِ رِعَایَةَ مَا أُلْقِی إِلَیْکِ مِنْهُ کَفَرْتِ بِرَبِّکِ وَ حَبِطَ أَجْرُکِ وَ بَرِئَتْ مِنْکِ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ وَ کُنْتِ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ لَنْ یَضُرَّ اللَّهَ ذَلِکِ وَ لَا رَسُولَهُ فَضَمِنَتْ لَهُ حِفْظَهُ وَ الْإِیمَانَ بِهِ وَ رِعَایَتَهُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَنِی أَنَّ عُمُرِی قَدِ انْقَضَی وَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْصِبَ عَلِیّاً لِلنَّاسِ عَلَماً وَ أَجْعَلَهُ فِیهِمْ إِمَاماً وَ أَسْتَخْلِفَهُ

ص: 96

کَمَا اسْتَخْلَفَ الْأَنْبِیَاءُ مِنْ قَبْلِی أَوْصِیَاءَهُمْ وَ إِنِّی صَائِرٌ إِلَی أَمْرِ رَبِّی وَ آخِذٌ فِیهِ بِأَمْرِهِ فَلْیَکُنِ الْأَمْرُ مِنْکِ تَحْتَ سُوَیْدَاءِ قَلْبِکِ إِلَی أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِالْقِیَامِ بِهِ فَضَمِنَتْ لَهُ ذَلِکَ وَ قَدِ اطَّلَعَ اللَّهُ نَبِیَّهُ عَلَی مَا یَکُونُ مِنْهَا فِیهِ وَ مِنْ صَاحِبَتِهَا حَفْصَةَ وَ أَبَوَیْهِمَا فَلَمْ تَلْبَثْ أَنْ أَخْبَرَتْ حَفْصَةَ وَ أَخْبَرَتْ کُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا أَبَاهَا فَاجْتَمَعَا وَ أَرْسَلَا إِلَی جَمَاعَةِ الطُّلَقَاءِ وَ الْمُنَافِقِینَ فَخَبَّرَاهُمْ بِالْأَمْرِ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً یُرِیدُ أَنْ یَجْعَلَ هَذَا الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ کَسُنَّةِ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا لَکُمْ فِی الْحَیَاةِ مِنْ حَظٍّ إِنْ أَفْضَی هَذَا الْأَمْرُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ إِنَّ مُحَمَّداً عَامَلَکُمْ عَلَی ظَاهِرِکُمْ وَ إِنَّ عَلِیّاً یُعَامِلُکُمْ عَلَی مَا یَجِدُ فِی نَفْسِهِ مِنْکُمْ فَأَحْسِنُوا النَّظَرَ لِأَنْفُسِکُمْ فِی ذَلِکَ وَ قَدِّمُوا رَأْیَکُمْ فِیهِ وَ دَارَ الْکَلَامُ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ أَعَادُوا الْخِطَابَ وَ أَجَالُوا الرَّأْیَ فَاتَّفَقُوا عَلَی أَنْ یَنْفِرُوا بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ عَلَی عَقَبَةِ هَرْشَی (1) وَ قَدْ کَانُوا عَمِلُوا مِثْلَ ذَلِکَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ (2) فَصَرَفَ اللَّهُ الشَّرَّ عَنْ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَاجْتَمَعُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْقَتْلِ وَ الِاغْتِیَالِ وَ إِسْقَاءِ السَّمِّ عَلَی غَیْرِ وَجْهٍ وَ قَدْ کَانَ اجْتَمَعَ أَعْدَاءُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 97


1- هرشی بالفتح ثمّ السکون و القصر ثنیة فی طریق مکّة قریبة من الجحفة تری من البحر، و لها طریقان، فکل من سلک واحدا منها أفضی به الی موضع واحد.
2- حدیث قصة العقبة فی غزوة تبوک، رواه المؤلّف العلامة فی ج 21 ص 185 252، و تری نص أسمائهم ص 222 نقلا من کتاب الخصال، و روی القصة عن کتاب دلائل النبوّة للبیهقیّ ص 247، و أخرجها الهیثمی فی مجمع الزوائد ج 1 ص 110، قال رواه الطبرانی فی الکبیر و ج 6 ص 195 عن أحمد و قال رجاله رجال الصحیح (راجع مسند احمد ج 5 ص 390 و 453). وأقول : طرف من هذه القصة مذکور فی صحیح مسلم کتاب المنافقین الرقم ١١ و أخرجه ابن الاثیر فی الجامع ج ١٢ ص ١٩٩ وقال بعد ذلک : هؤلاء قوم عرضوا لرسول الله فی عقبة صعدها لما قفل من غزوة تبوک ، وقد کان أمر منادیا ، فنادی لا یطلع العقبة أحد فلما أخذها النبی عرضوا له وهم ملثمون لئلا یعرفوا أرادوا به سوءا ، فلم یقدرهم الله تعالی.

مِنَ الطُّلَقَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْمُنَافِقِینَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ الِارْتِدَادُ مِنَ الْعَرَبِ فِی الْمَدِینَةِ وَ مَا حَوْلَهَا فَتَعَاقَدُوا وَ تَحَالَفُوا عَلَی أَنْ یَنْفِرُوا بِهِ نَاقَتَهُ وَ کَانُوا أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ کَانَ مِنْ عَزْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُقِیمَ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَنْصِبَهُ لِلنَّاسِ بِالْمَدِینَةِ إِذَا قَدِمَ فَسَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَیْنِ وَ لَیْلَتَیْنِ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِآخِرِ سُورَةِ الْحِجْرِ فَقَالَ اقْرَأْ فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ (1) قَالَ وَ رَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَغَذَّ السَّیْرَ مُسْرِعاً عَلَی دُخُولِهِ الْمَدِینَةَ لِیَنْصِبَ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً لِلنَّاسِ فَلَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الرَّابِعَةُ هَبَطَ جَبْرَئِیلُ فِی آخِرِ اللَّیْلِ فَقَرَأَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ (2) وَ هُمُ الَّذِینَ هَمُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرَانِی یَا جَبْرَئِیلُ أُغِذُّ السَّیْرَ مُجِدّاً فِیهِ لِأَدْخُلَ الْمَدِینَةَ فَأَفْرِضَ وَلَایَتَهُ عَلَی الشَّاهِدِ وَ الْغَائِبِ فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَفْرِضَ وَلَایَتَهُ غَداً إِذَا نَزَلْتَ مَنْزِلَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ یَا جَبْرَئِیلُ غَداً أَفْعَلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالرَّحِیلِ مِنْ وَقْتِهِ وَ سَارَ النَّاسُ مَعَهُ حَتَّی نَزَلَ بِغَدِیرِ خُمٍّ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا إِلَیْهِ وَ دَعَا عَلِیّاً علیه السلام وَ رَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَ عَلِیٍّ الْیُسْرَی بِیَدِهِ الْیُمْنَی وَ رَفَعَ صَوْتَهُ بِالْوَلَاءِ لِعَلِیٍّ علیه السلام عَلَی النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ فَرَضَ طَاعَتَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَتَخَلَّفُوا عَلَیْهِ بَعْدَهُ وَ خَبَّرَهُمْ أَنَّ ذَلِکَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ لَهُمْ أَ لَسْتُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ ثُمَّ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ یُبَایِعُوهُ فَبَایَعَهُ النَّاسُ

ص: 98


1- الحجر: 92- 95.
2- المائدة: 67.

جَمِیعاً وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ قَدْ کَانَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ تَقَدَّمَا إِلَی الْجُحْفَةِ فَبَعَثَ وَ رَدَّهُمَا ثُمَّ قَالَ لَهُمَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُتَهَجِّماً یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ یَا عُمَرُ بَایِعَا عَلِیّاً بِالْوَلَایَةِ مِنْ بَعْدِی فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ هَلْ یَکُونُ مِثْلُ هَذَا عَنْ غَیْرِ أَمْرِ اللَّهِ نَعَمْ أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ فَقَالَ وَ بَایَعَا ثُمَّ انْصَرَفَا وَ سَارَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاقِیَ یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ حَتَّی إِذَا دَنَوْا مِنْ عَقَبَةِ هَرْشَی تَقَدَّمَهُ الْقَوْمُ فَتَوَارَوْا فِی ثَنِیَّةِ الْعَقَبَةِ وَ قَدْ حَمَلُوا مَعَهُمْ دِبَاباً وَ طَرَحُوا فِیهَا الْحَصَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَا عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَسُوقَهَا وَ أَنَا أَقُودُهَا حَتَّی إِذَا صِرْنَا رَأْسَ الْعَقَبَةِ ثَارَ الْقَوْمُ مِنْ وَرَائِنَا وَ دَحْرَجُوا الدِّبَابَ بَیْنَ قَوَائِمِ النَّاقَةِ فَذُعِرَتْ وَ کَادَتْ أَنْ تَنْفِرَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَاحَ بِهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنِ اسْکُنِی وَ لَیْسَ عَلَیْکِ بَأْسٌ فَأَنْطَقَهَا اللَّهُ تَعَالَی بِقَوْلٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فَصِیحٍ فَقَالَتْ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا أَزَلْتُ یَداً عَنْ مُسْتَقَرِّ یَدٍ وَ لَا رِجْلًا عَنْ مَوْضِعِ رِجْلٍ وَ أَنْتَ عَلَی ظَهْرِی فَتَقَدَّمَ الْقَوْمُ إِلَی النَّاقَةِ لِیَدْفَعُوهَا فَأَقْبَلْتُ أَنَا وَ عَمَّارٌ نَضْرِبُ وُجُوهَهُمْ بِأَسْیَافِنَا وَ کَانَتْ لَیْلَةً مُظْلِمَةً فَزَالُوا عَنَّا وَ أَیِسُوا مِمَّا ظَنُّوا وَ قَدَّرُوا وَ دَبَّرُوا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الَّذِینَ یُرِیدُونَ مَا تَرَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ هَؤُلَاءِ الْمُنَافِقُونَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقُلْتُ أَ لَا تَبْعَثُ إِلَیْهِمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَهْطاً فَیَأْتُوا بِرُءُوسِهِمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أُعْرِضَ عَنْهُمْ فَأَکْرَهُ أَنْ تَقُولَ النَّاسُ إِنَّهُ دَعَا أُنَاساً مِنْ قَوْمِهِ وَ أَصْحَابِهِ إِلَی دِینِهِ فَاسْتَجَابُوا فَقَاتَلَ بِهِمْ حَتَّی إِذَا ظَهْرَ عَلَی عَدُوِّهِ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَتَلَهُمْ وَ لَکِنْ دَعْهُمْ یَا حُذَیْفَةُ فَإِنَّ اللَّهَ لَهُمْ بِالْمِرْصَادِ وَ سَیُمْهِلُهُمْ قَلِیلًا ثُمَّ یَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ فَقُلْتُ وَ مَنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ الْمُنَافِقُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَمْ مِنَ الْأَنْصَارِ فَسَمَّاهُمْ لِی رَجُلًا رَجُلًا حَتَّی فَرَغَ مِنْهُمْ وَ قَدْ کَانَ فِیهِمْ أُنَاسٌ أَنَا کَارِهٌ

ص: 99

أَنْ یَکُونُوا فِیهِمْ فَأَمْسَکْتُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا حُذَیْفَةُ کَأَنَّکَ شَاکٌّ فِی بَعْضِ مَنْ سَمَّیْتُ لَکَ ارْفَعْ رَأْسَکَ إِلَیْهِمْ فَرَفَعْتُ طَرْفِی إِلَی الْقَوْمِ وَ هُمْ وُقُوفٌ عَلَی الثَّنِیَّةِ فَبَرَقَتْ بَرْقَةٌ فَأَضَاءَتْ جَمِیعَ مَا حَوْلَنَا وَ ثَبَتَتِ الْبَرْقَةُ حَتَّی خِلْتُهَا شَمْساً طَالِعَةً فَنَظَرْتُ وَ اللَّهِ إِلَی الْقَوْمِ فَعَرَفْتُهُمْ رَجُلًا رَجُلًا فَإِذَا هُمْ کَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَدَدُ الْقَوْمِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا تِسْعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ خَمْسَةٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ لَهُ الْفَتَی سَمِّهِمْ لَنَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ تَعَالَی قَالَ حُذَیْفَةُ هُمْ وَ اللَّهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاوِیَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ هَؤُلَاءِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ الْأُخَرُ فَأَبُو مُوسَی الْأَشْعَرِیُّ (1) وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ الثَّقَفِیُّ وَ أَوْسُ بْنُ الْحَدَثَانِ الْبَصْرِیُ

ص: 100


1- و هو ممن شهد العقبة بتبوک علی ما شهد بذلک حذیفة بن الیمان روی جریر بن عبد الحمید الضبی عن الأعمش عن شقیق أبی وائل قال: قال حذیفة: و اللّه ما فی أصحاب رسول اللّه أحد أعرف بالمنافقین منی و أنا أشهد أن أبا موسی الأشعریّ منافق، أخرجه ابن جریر من أصحابنا فی المسترشد: 13، و فضل بن شاذان فی الإیضاح 61. وهو الذین کنی عنه أصحاب الحدیث حیث رووا عن أبی الطفیل أنه کان بین رجل من أهل العقبة وبین حذیفة بعض ما یکون بین الناس فقال : أنشدک الله کم کان أصحاب العقبة؟ قال : فقال له القوم أخبره اذ سألک ، فقال : کنا نخبر أنهم أربعة عشر ، قال : فان کنت منهم ( فیهم ) فقد کان القوم خمسة عشر وأشهد بالله أن اثنی عشر منهم حرب لله ولرسوله فی الحیاة الدنیا ویوم یقوم الاشهاد ، وعذر ثلاثة قالوا ما سمعنا منادی رسول الله ولا علمنا بما أراد القوم ، راجع صحیح مسلم ج ٨ ص ١٢٣ ، ومسند أحمد ج ٥ ص ٣٩٠ _ ٣٩١. فقوله « فان کنت منهم » الخ یعنی أن القوم لم یکونوا أربعة عشر بل کنت فیهم وکانوا خمسة عشر ، الا ان ثلاثة منهم کانوا معذورین حیث لم یسمعوا منادی رسول الله « لا یطلع العقبة أحد ، لا یطلع العقبة أحد » ولا علموا بما أراد القوم من تنفیر ناقته صلی الله علیه و آله ، فاذلم تکن أنت أحد الثلاثة المعذورین ، فلابد وأن کنت من الاثنی عشر الذین کانوا حربا لله ولرسوله. وهکذا شهد بنفاقه وکونه من أصحاب العقبة عمار بن یاسر حیث قال أبوموسی فی کلام له لعمار « لا تفعل و دع عتابک لی فانما أنا أخوک ، فقال له عمار : ما أنا لک بأخ ، سمعت رسول الله یلعنک لیلة العقبة وقد هممت مع القوم بما هممت » وسیجئ تمام الکلام فی باب بدو قصة التحکیم تحت الرقم ٣.

وَ أَبُو هُرَیْرَةَ وَ أَبُو طَلْحَةَ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ حُذَیْفَةُ ثُمَّ انْحَدَرْنَا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ قَدْ طَلَعَ الْفَجْرُ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَوَضَّأَ وَ انْتَظَرَ أَصْحَابَهُ حَتَّی انْحَدَرُوا مِنَ الْعَقَبَةِ وَ اجْتَمَعُوا فَرَأَیْتُ الْقَوْمَ بِأَجْمَعِهِمْ وَ قَدْ دَخَلُوا مَعَ النَّاسِ وَ صَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ الْتَفَتَ فَنَظَرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ یَتَنَاجَوْنَ فَأَمَرَ مُنَادِیاً فَنَادَی فِی النَّاسِ لَا تَجْتَمِعْ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ یَتَنَاجَوْنَ فِیمَا بَیْنَهُمْ بِسِرٍّ وَ ارْتَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ مِنْ مَنْزِلِ الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَزَلَ الْمَنْزِلَ الْآخَرَ رَأَی سَالِمٌ مَوْلَی حُذَیْفَةَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبَا عُبَیْدَةَ یُسَارُّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَوَقَفَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ أَ لَیْسَ قَدْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا تَجْتَمِعَ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ عَلَی سِرٍّ وَاحِدٍ وَ اللَّهِ لَتُخْبِرُونِّی فِیمَا أَنْتُمْ وَ إِلَّا أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أُخْبِرَهُ بِذَلِکَ مِنْکُمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا سَالِمُ عَلَیْکَ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ لَئِنْ خَبَّرْنَاکَ بِالَّذِی نَحْنُ فِیهِ وَ بِمَا اجْتَمَعْنَا لَهُ إِنْ أَحْبَبْتَ أَنْ تَدْخُلَ مَعَنَا فِیهِ دَخَلْتَ وَ کُنْتَ رَجُلًا مِنَّا وَ إِنْ کَرِهْتَ ذَلِکَ کَتَمْتَهُ عَلَیْنَا فَقَالَ سَالِمٌ لَکُمْ ذَلِکَ وَ أَعْطَاهُمْ بِذَلِکَ عَهْدَهُ وَ مِیثَاقَهُ وَ کَانَ سَالِمٌ شَدِیدَ الْبُغْضِ وَ الْعَدَاوَةِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ قَدْ عَرَفُوا ذَلِکَ مِنْهُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّا قَدِ اجْتَمَعْنَا عَلَی أَنْ نَتَحَالَفَ وَ نَتَعَاقَدَ عَلَی أَنْ لَا نُطِیعَ مُحَمَّداً فِیمَا فَرَضَ عَلَیْنَا مِنْ وَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ بَعْدَهُ فَقَالَ لَهُمْ سَالِمٌ عَلَیْکُمْ عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ إِنَّ فِی هَذَا الْأَمْرِ کُنْتُمْ تَخُوضُونَ وَ تَتَنَاجَوْنَ قَالُوا أَجَلْ عَلَیْنَا عَهْدُ اللَّهِ وَ مِیثَاقُهُ إِنَّا إِنَّمَا کُنَّا فِی هَذَا الْأَمْرِ بِعَیْنِهِ لَا فِی شَیْ ءٍ سِوَاهُ قَالَ سَالِمٌ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَوَّلُ مَنْ یُعَاقِدُکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ وَ لَا یُخَالِفُکُمْ عَلَیْهِ إِنَّهُ وَ اللَّهِ مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا فِی بَنِی هَاشِمٍ أَبْغَضَ إِلَیَّ وَ لَا أَمْقَتَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَاصْنَعُوا فِی

ص: 101

هَذَا الْأَمْرِ مَا بَدَا لَکُمْ فَإِنِّی وَاحِدٌ مِنْکُمْ فَتَعَاقَدُوا مِنْ وَقْتِهِمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَسِیرَ أَتَوْهُ فَقَالَ لَهُمْ فِیمَا کُنْتُمْ تَتَنَاجَوْنَ فِی یَوْمِکُمْ هَذَا وَ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنِ النَّجْوَی فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْتَقَیْنَا غَیْرَ وَقْتِنَا هَذَا فَنَظَرَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَلِیّاً قَالَ لَهُمْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (1) ثُمَّ سَارَ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ جَمِیعاً وَ کَتَبُوا صَحِیفَةً بَیْنَهُمْ عَلَی ذِکْرِ مَا تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ فِی هَذَا الْأَمْرِ وَ کَانَ أَوَّلُ مَا فِی الصَّحِیفَةِ النَّکْثَ لِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَنَّ الْأَمْرَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ مَعَهُمْ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهُمْ وَ شَهِدَ بِذَلِکَ أَرْبَعَةٌ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْعَقَبَةِ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا آخَرَ وَ اسْتَوْدَعُوا الصَّحِیفَةَ أَبَا عُبَیْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ وَ جَعَلُوهُ أَمِینَهُمْ عَلَیْهَا قَالَ فَقَالَ الْفَتَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَرْحَمُکَ اللَّهُ هَبْنَا نَقُولُ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ رَضُوا بِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ لِأَنَّهُمْ مِنْ مَشِیخَةِ قُرَیْشٍ فَمَا بِالُهُمْ رَضُوا بِسَالِمٍ وَ هُوَ لَیْسَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ لَا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ وَ إِنَّمَا هُوَ عَبْدٌ لِامْرَأَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ قَالَ حُذَیْفَةُ یَا فَتَی إِنَّ الْقَوْمَ أَجْمَعَ تَعَاقَدُوا عَلَی إِزَالَةِ هَذَا الْأَمْرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حَسَداً مِنْهُمْ لَهُ وَ کَرَاهَةً لِأَمْرِهِ وَ اجْتَمَعَ لَهُمْ مَعَ ذَلِکَ مَا کَانَ فِی قُلُوبِ قُرَیْشٍ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ کَانَ خَاصَّةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانُوا یَطْلُبُونَ الثَّأْرَ الَّذِی أَوْقَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِهِمْ مِنْ عَلِیٍّ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَإِنَّمَا کَانَ الْعَقْدُ عَلَی إِزَالَةِ الْأَمْرِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ کَانُوا یَرَوْنَ أَنَّ سَالِماً رَجُلٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْفَتَی فَخَبِّرْنِی یَرْحَمُکَ اللَّهُ عَمَّا کَتَبَ جَمِیعُهُمْ فِی الصَّحِیفَةِ لِأَعْرِفَهُ فَقَالَ حُذَیْفَةُ حَدَّثَتْنِی بِذَلِکَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ الْخَثْعَمِیَّةُ امْرَأَةُ أَبِی بَکْرٍ أَنَّ الْقَوْمَ اجْتَمَعُوا فِی مَنْزِلِ أَبِی بَکْرٍ فَتَآمَرُوا فِی ذَلِکَ وَ أَسْمَاءُ تَسْمَعُهُمْ وَ تَسْمَعُ جَمِیعَ مَا یُدَبِّرُونَهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی اجْتَمَعَ رَأْیُهُمْ عَلَی ذَلِکَ فَأَمَرُوا سَعِیدَ بْنَ الْعَاصِ الْأُمَوِیَ

ص: 102


1- البقرة: 140.

فَکَتَبَ هُوَ الصَّحِیفَةَ بِاتِّفَاقٍ مِنْهُمْ وَ کَانَتْ نُسْخَةُ الصَّحِیفَةِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا اتَّفَقَ عَلَیْهِ الْمَلَأُ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ مَدَحَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله اتَّفَقُوا جَمِیعاً بَعْدَ أَنْ أَجْهَدُوا فِی رَأْیِهِمْ وَ تَشَاوَرُوا فِی أَمْرِهِمْ وَ کَتَبُوا هَذِهِ الصَّحِیفَةَ نَظَراً مِنْهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ عَلَی غَابِرِ الْأَیَّامِ وَ بَاقِی الدُّهُورِ لِیَقْتَدِیَ بِهِمْ مَنْ یَأْتِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ بِمَنِّهِ وَ کَرَمِهِ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولًا إِلَی النَّاسِ کَافَّةً بِدِینِهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ فَأَدَّی مِنْ ذَلِکَ وَ بَلَّغَ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ وَ أَوْجَبَ عَلَیْنَا الْقِیَامَ بِجَمِیعِهِ حَتَّی إِذَا أَکْمَلَ الدِّینَ وَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ وَ أَحْکَمَ السُّنَنَ اخْتَارَ اللَّهُ لَهُ مَا عِنْدَهُ فَقَبَضَهُ إِلَیْهِ مُکْرَماً مَحْبُوراً مِنْ غَیْرِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ أَحَداً مِنْ بَعْدِهِ وَ جَعَلَ الِاخْتِیَارَ إِلَی الْمُسْلِمِینَ یَخْتَارُونَ لِأَنْفُسِهِمْ مَنْ وَثِقُوا بِرَأْیِهِ وَ نُصْحِهِ لَهُمْ وَ إِنَّ لِلْمُسْلِمِینَ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةً حَسَنَةً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ (1) وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ أَحَداً لِئَلَّا یَجْرِیَ ذَلِکَ فِی أَهْلِ بَیْتٍ وَاحِدٍ فَیَکُونَ إِرْثاً دُونَ سَائِرِ الْمُسْلِمِینَ وَ لِئَلَّا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْهُمْ وَ لِئَلَّا یَقُولَ الْمُسْتَخْلَفُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ بَاقٍ فِی عَقِبِهِ مِنْ وَالِدٍ إِلَی وَلَدٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الَّذِی یَجِبُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ عِنْدَ مُضِیِّ خَلِیفَةٍ مِنَ الْخُلَفَاءِ أَنْ یَجْتَمِعَ ذَوُو الرَّأْیِ وَ الصَّلَاحِ فَیَتَشَاوَرُوا فِی أُمُورِهِمْ فَمَنْ رَأَوْهُ مُسْتَحِقّاً لَهَا وَلَّوْهُ أُمُورَهُمْ وَ جَعَلُوهُ الْقَیِّمَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُ لَا یَخْفَی عَلَی أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ مَنْ یَصْلُحُ مِنْهُمْ لِلْخِلَافَةِ فَإِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ مِنَ النَّاسِ جَمِیعاً أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اسْتَخْلَفَ رَجُلًا بِعَیْنِهِ نَصَبَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَّ عَلَیْهِ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِهِ فَقَدْ أَبْطَلَ فِی قَوْلِهِ وَ أَتَی بِخِلَافِ مَا یَعْرِفُهُ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَالَفَ عَلَی جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّ خِلَافَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِرْثٌ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 103


1- الأحزاب: 21.

یُورَثُ فَقَدْ أَحَالَ فِی قَوْلِهِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّ الْخِلَافَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِرَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْ بَیْنِ النَّاسِ وَ أَنَّهَا مَقْصُورَةٌ فِیهِ وَ لَا تَنْبَغِی لِغَیْرِهِ لِأَنَّهَا تَتْلُو النُّبُوَّةَ فَقَدْ کَذَبَ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَصْحَابِی کَالنُّجُومِ بِأَیِّهِمُ اقْتَدَیْتُمُ اهْتَدَیْتُمْ وَ إِنِ ادَّعَی مُدَّعٍ أَنَّهُ مُسْتَحِقٌّ لِلْخِلَافَةِ وَ الْإِمَامَةِ بِقُرْبِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ هِیَ مَقْصُورَةٌ عَلَیْهِ وَ عَلَی عَقِبِهِ یَرِثُهَا الْوَلَدُ مِنْهُمْ عَنْ وَالِدِهِ ثُمَّ هِیَ کَذَلِکَ فِی کُلِّ عَصْرٍ وَ زَمَانٍ لَا تَصْلُحُ لِغَیْرِهِمْ وَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ لِأَحَدٍ سِوَاهُمْ إِلَی أَنْ یَرِثَ اللَّهُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْها فَلَیْسَ لَهُ وَ لَا لِوُلْدِهِ وَ إِنْ دَنَا مِنَ النَّبِیِّ نَسَبُهُ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ قَوْلُهُ الْقَاضِی عَلَی کُلِّ أَحَدٍ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ ذِمَّةَ الْمُسْلِمِینَ وَاحِدَةٌ یَسْعَی بِهَا أَدْنَاهُمْ وَ کُلُّهُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ فَمَنْ آمَنَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَقَرَّ بِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدِ اسْتَقَامَ وَ أَنَابَ وَ أَخَذَ بِالصَّوَابِ وَ مَنْ کَرِهَ ذَلِکَ مِنْ فِعَالِهِمْ فَقَدْ خَالَفَ الْحَقَّ وَ الْکِتَابَ وَ فَارَقَ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِینَ فَاقْتُلُوهُ فَإِنَّ فِی قَتْلِهِ صَلَاحاً لِلْأُمَّةِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ جَاءَ إِلَی أُمَّتِی وَ هُمْ جَمِیعٌ فَفَرَّقَهُمْ فَاقْتُلُوهُ وَ اقْتُلُوا الْفَرْدَ کَائِناً مَنْ کَانَ مِنَ النَّاسِ فَإِنَّ الِاجْتِمَاعَ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةَ عَذَابٌ وَ لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِی عَلَی الضَّلَالِ أَبَداً وَ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ یَدٌ وَاحِدَةٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ وَ إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ مِنْ جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مُفَارِقٌ وَ مُعَانِدٌ لَهُمْ وَ مُظَاهِرٌ عَلَیْهِمْ أَعْدَاءَهُمْ فَقَدْ أَبَاحَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ دَمَهُ وَ أَحَلَّ قَتْلَهُ وَ کَتَبَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ بِاتِّفَاقٍ مِمَّنْ أَثْبَتَ اسْمَهُ وَ شَهَادَتَهُ آخِرَ هَذِهِ الصَّحِیفَةِ فِی الْمُحَرَّمِ سَنَةَ عَشَرَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ دُفِعَتِ الصَّحِیفَةُ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَوَجَّهَ بِهَا إِلَی مَکَّةَ فَلَمْ تَزَلِ الصَّحِیفَةُ

ص: 104

فِی الْکَعْبَةِ مَدْفُونَةً إِلَی أَوَانِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَاسْتَخْرَجَهَا مِنْ مَوْضِعِهَا وَ هِیَ الصَّحِیفَةُ الَّتِی تَمَنَّی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا تُوُفِّیَ عُمَرُ فَوَقَفَ بِهِ وَ هُوَ مُسَجًّی بِثَوْبِهِ قَالَ مَا أَحَبَّ إِلَیَّ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِصَحِیفَةِ هَذَا الْمُسَجَّی (1) ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ جَلَسَ فِی مَجْلِسِهِ یَذْکُرُ اللَّهَ تَعَالَی حَتَّی طَلَعَتِ الشَّمْسُ فَالْتَفَتَ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ فَقَالَ لَهُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ أَصْبَحْتَ أَمِینَ هَذِهِ الْأُمَّةِ ثُمَّ تَلَا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (2) لَقَدْ أَشْبَهَ هَؤُلَاءِ رِجَالٌ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (3)

ص: 105


1- هذا الحدیث رواه احمد فی المسند ج 1 ص 109 و لفظه «رحمة اللّه علیک أبا حفص! فو اللّه ما بقی بعد رسول اللّه أحد أحبّ الی أن ألقی اللّه تعالی بصحیفته منک» و معلوم أن لفظ الروایة حرفت عن وجهه، فان أحدا من المسلمین لا یجسر أن یتمنی علی اللّه أن یلقاه بصحیفة النبیّ الأعظم و لا بمثل صحیفته صلی الله علیه و آله، و إذا کان فی المسلمین أحد یناسبه باخلاصه و طهارته و عدم سجوده لصنم قط و جهاده و فضله و علمه و مؤازرته للنبی صلی الله علیه و آله و مؤاخاته و وصایته و ... وبالاخرة کونه کنفس النبی صلی الله علیه و آله أن یتمنی ذلک ، فلا یکون یتمنی بعد ذلک أن یلقی الله بصحیفة اعمال عمر وهو هو ، وقد کان مشرکا فی شطر من عمره ، وهو الذی کان یقول لابی موسی الاشعری « لوددت أن ذلک برد لنا وأن کل شئ عملناه بعد رسول الله نجونا منه کفافا رأسا برأس » کما عرفت نصه ص ٣٣ فیما سبق ) إلی غیر ذلک من المثالب التی رویت له فاما أن یکون لفظ الحدیث محرفا کما قلنا ، أو یکون علیه السلام قد تعرض بذلک لیعرفه أهل المعرفة.
2- البقرة: 79.
3- النساء: 180، و فی هذه الآیة روی الکلینی فی الکافی ج 8 ص 334 عن سلیمان الجعفری قال: سمعت أبا الحسن علیه السلام یقول فی قول اللّه تعالی: «إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ یعنی فلانا و فلانا و ابا عبیدة بن الجراح.

ثُمَّ قَالَ لَقَدْ أَصْبَحَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ فِی یَوْمِی هَذَا قَوْمٌ ضَاهُوهُمْ فِی صَحِیفَتِهِمُ الَّتِی کَتَبُوهَا عَلَیْنَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ وَ عَلَّقُوهَا فِی الْکَعْبَةِ (1) وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُمَتِّعُهُمْ لِیَبْتَلِیَهُمْ وَ یَبْتَلِیَ مَنْ یَأْتِی بَعْدَهُمْ تَفْرِقَةً بَیْنَ الْخَبِیثِ وَ الطَّیِّبِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ سُبْحَانَهُ أَمَرَنِی بِالْإِعْرَاضِ عَنْهُمْ لِلْأَمْرِ الَّذِی هُوَ بَالِغُهُ لَقَدَّمْتُهُمْ فَضَرَبْتُ أَعْنَاقَهُمْ قَالَ حُذَیْفَةُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَا هَؤُلَاءِ النَّفَرَ عِنْدَ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْمَقَالَةَ وَ قَدْ أَخَذَتْهُمُ الرِّعْدَةُ فَمَا یَمْلِکُ أَحَدٌ مِنْهُمْ مِنْ نَفْسِهِ شَیْئاً وَ لَمْ یَخْفَ عَلَی أَحَدٍ مِمَّنْ حَضَرَ مَجْلِسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ الْیَوْمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّاهُمْ عَنَی بِقَوْلِهِ وَ لَهُمْ ضَرَبَ تِلْکَ الْأَمْثَالَ بِمَا تَلَا مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ وَ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ سَفَرِهِ ذَلِکَ نَزَلَ مَنْزِلَ أُمِّ سَلَمَةَ زَوْجَتِهِ فَأَقَامَ بِهَا شَهْراً لَا یَنْزِلُ مَنْزِلًا سِوَاهُ مِنْ مَنَازِلِ أَزْوَاجِهِ کَمَا کَانَ یَفْعَلُ قَبْلَ ذَلِکَ قَالَ فَشَکَتْ عَائِشَةُ وَ حَفْصَةُ ذَلِکَ إِلَی أَبَوَیْهِمَا فَقَالا لَهُمَا إِنَّا لَنَعْلَمُ لِمَ صَنَعَ ذَلِکَ وَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ هُوَ امْضِیَا إِلَیْهِ فَلَاطِفَاهُ فِی الْکَلَامِ وَ خَادِعَاهُ عَنْ نَفْسِهِ فَإِنَّکُمَا تَجِدَانِهِ حَیِیّاً

ص: 106


1- و فی کتاب النشر و الطی أن تعاهدهم ذلک کان بعد ما قام رسول اللّه صلی الله علیه و آله بمسجد الخیف و وصی المسلمین بالتمسک بالثقلین: کتاب اللّه و عترته. و لفظه: فاجتمع قوم و قالوا: یرید محمد أن یجعل الامامة فی أهل بیته ، فخرج منهم أربعة ودخلوا إلی مکة ودخلوا الکعبة وکتبوا فیما بینهم « ان أمات الله محمدا أو قتل ، لا نرد هذا الامر فی اهل بیته » فأنزل الله : « أم أبرموا أمرا فانا مبرمون ، أم یحسبون أنا لا نسمع سرهم ونجواهم بلی ورسلنا لدیهم یکتبون » ثم ذکر بعد ذلک مشهد الغدیر ثم قعودهم علی العقبة لیقتلوا رسول الله صلی الله علیه و آله وسرد أسماءهم ، ثم ذکر أنه بعد نا نزل رسول الله من هبوط العقبة قال : ما بال أقوام تحالفوا فی الکعبة ان أمات الله محمدا أو قتل لا نرد هذا الامر إلی أهل بیته ، ثم هموا بما هموابه؟ فجاؤا إلی رسول الله یحلفون أنهم لم یهموا بشئ ... الحدیث.

کَرِیماً فَلَعَلَّکُمَا تَسُلَّانِ مَا فِی قَلْبِهِ وَ تَسْتَخْرِجَانِ سَخِیمَتَهُ قَالَ فَمَضَتْ عَائِشَةُ وَحْدَهَا إِلَیْهِ فَأَصَابَتْهُ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهَا النَّبِیُّ مَا جَاءَ بِکِ یَا حُمَیْرَاءُ قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنْکَرْتُ تَخَلُّفَکَ عَنْ مَنْزِلِکَ هَذِهِ الْمَرَّةَ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَوْ کَانَ الْأَمْرُ کَمَا تَقُولِینَ لَمَا أَظْهَرْتِ سِرّاً أَوْصَیْتُکِ بِکِتْمَانِهِ لَقَدْ هَلَکْتِ وَ أَهْلَکْتِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ قَالَ ثُمَّ أَمَرَ خَادِمَةً لِأُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ اجْمَعِی هَؤُلَاءِ یَعْنِی نِسَاءَهُ فَجَمَعَتْهُنَّ فِی مَنْزِلِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ لَهُنَّ اسْمَعْنَ مَا أَقُولُ لَکُنَّ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُنَّ هَذَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَارِثِی وَ الْقَائِمُ فِیکُنَّ وَ فِی الْأُمَّةِ مِنْ بَعْدِی فَأَطِعْنَهُ فِیمَا یَأْمُرُکُنَّ بِهِ وَ لَا تَعْصِینَهُ فَتَهْلُکْنَ بِمَعْصِیَتِهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ بِهِنَّ فَأَمْسِکْهُنَّ مَا أَطْعَنَ اللَّهَ وَ أَطَعْنَکَ وَ أَنْفِقْ عَلَیْهِنَّ مِنْ مَالِکَ وَ مُرْهُنَّ بِأَمْرِکَ وَ انْهَهُنَّ عَمَّا یَرِیبُکَ وَ خَلِّ سَبِیلَهُنَّ إِنْ عَصَیْنَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهُ إِنَّهُنَّ نِسَاءٌ وَ فِیهِنَّ الْوَهْنُ وَ ضَعْفُ الرَّأْیِ فَقَالَ ارْفُقْ بِهِنَّ مَا کَانَ الرِّفْقُ أَمْثَلَ بِهِنَّ فَمَنْ عَصَاکَ مِنْهُنَّ فَطَلِّقْهَا طَلَاقاً یَبْرَأُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهَا قَالَ وَ کُلُّ نِسَاءِ النَّبِیِّ قَدْ صَمَتْنَ فَلَمْ یَقُلْنَ شَیْئاً فَتَکَلَّمَتْ عَائِشَةُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا کُنَّا لِتَأْمُرَنَا بِشَیْ ءٍ فَنُخَالِفَهُ بِمَا سِوَاهُ فَقَالَ لَهَا بَلَی یَا حُمَیْرَاءُ قَدْ خَالَفْتِ أَمْرِی أَشَدَّ خِلَافٍ وَ ایْمُ اللَّهِ لَتُخَالِفِنَّ قَوْلِی هَذَا وَ لَتَعْصِنَّهُ بَعْدِی وَ لَتَخْرُجِنَّ مِنَ الْبَیْتِ الَّذِی أُخَلِّفُکِ فِیهِ مُتَبَرِّجَةً قَدْ حَفَّ بِکِ فِئَامٌ مِنَ النَّاسِ فَتُخَالِفِینَهُ ظَالِمَةً لَهُ عَاصِیَةً لِرَبِّکِ وَ لَتَنْبِحَنَّکِ فِی طَرِیقِکِ کِلَابُ الْحَوْأَبِ أَلَا إِنَّ ذَلِکِ کَائِنٌ ثُمَّ قَالَ قُمْنَ فَانْصَرِفْنَ إِلَی مَنَازِلِکُنَّ قَالَ فَقُمْنَ فَانْصَرَفْنَ قَالَ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ أُولَئِکَ النَّفَرَ وَ مَنْ مَالَأَهُمْ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ طَابَقَهُمْ عَلَی عَدَاوَتِهِ وَ مَنْ کَانَ مِنَ الطُّلَقَاءِ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ کَانُوا زُهَاءَ أَرْبَعَةِ آلَافِ رَجُلٍ فَجَعَلَهُمْ تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ مَوْلَاهُ وَ أَمَّرَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی نَاحِیَةٍ مِنَ الشَّامِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا قَدِمْنَا مِنْ سَفَرِنَا الَّذِی کُنَّا فِیهِ مَعَکَ

ص: 107

وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَنْ تَأْذَنَ لَنَا فِی الْمَقَامِ لِنُصْلِحَ مِنْ شَأْنِنَا مَا یُصْلِحُنَا فِی سَفَرِنَا قَالَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَکُونُوا فِی الْمَدِینَةِ رَیْثَمَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَمَرَ أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَعَسْکَرَ بِهِمْ عَلَی أَمْیَالٍ مِنَ الْمَدِینَةِ فَأَقَامَ بِمَکَانِهِ الَّذِی حَدَّ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُنْتَظِراً لِلْقَوْمِ أَنْ یُوَافُوهُ إِذَا فَرَغُوا مِنْ أُمُورِهِمْ وَ قَضَاءِ حَوَائِجِهِمْ وَ إِنَّمَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا صَنَعَ مِنْ ذَلِکَ أَنْ تَخْلُوَ الْمَدِینَةُ مِنْهُمْ وَ لَا یَبْقَی بِهَا أَحَدٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ قَالَ فَهُمْ عَلَی ذَلِکَ مِنْ شَأْنِهِمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَائِبٌ یَحُثُّهُمْ وَ یَأْمُرُهُمْ بِالْخُرُوجِ وَ التَّعْجِیلِ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی نَدَبَهُمْ إِلَیْهِ إِذْ مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضَهُ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ فَلَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ تَبَاطَئُوا عَمَّا أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْخُرُوجِ فَأَمَرَ قَیْسَ بْنَ عُبَادَةَ وَ کَانَ سباق (1) (سَیَّافَ) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْحُبَابَ بْنَ الْمُنْذِرِ فِی جَمَاعَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ یَرْحَلُوا بِهِمْ إِلَی عَسْکَرِهِمْ فَأَخْرَجَهُمْ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ وَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ حَتَّی أَلْحَقَاهُمْ بِعَسْکَرِهِمْ وَ قَالا لِأُسَامَةَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یُرَخِّصْ لَکَ فِی التَّخَلُّفِ فَسِرْ مِنْ وَقْتِکَ هَذَا لِیَعْلَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ فَارْتَحَلَ بِهِمْ أُسَامَةُ وَ انْصَرَفَ قَیْسٌ وَ الْحُبَابُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْلَمَاهُ بِرِحْلَةِ الْقَوْمِ فَقَالَ لَهُمَا إِنَّ الْقَوْمَ غَیْرُ سَائِرِینَ قَالَ فَخَلَا أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بِأُسَامَةَ وَ جَمَاعَةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا إِلَی أَیْنَ نَنْطَلِقُ وَ نُخَلِّی الْمَدِینَةَ وَ نَحْنُ أَحْوَجُ مَا کُنَّا إِلَیْهَا وَ إِلَی الْمُقَامِ بِهَا فَقَالَ لَهُمْ وَ مَا ذَلِکَ قَالُوا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَدْ نَزَلَ بِهِ الْمَوْتُ وَ وَ اللَّهِ لَئِنْ خَلَّیْنَا الْمَدِینَةَ لَتَحْدُثَنَّ بِهَا أُمُورٌ لَا یُمْکِنُ إِصْلَاحُهَا نَنْظُرُ مَا یَکُونُ مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ الْمَسِیرُ بَیْنَ أَیْدِینَا قَالَ فَرَجَعَ الْقَوْمُ إِلَی الْمُعَسْکَرِ الْأَوَّلِ وَ أَقَامُوا بِهِ وَ بَعَثُوا رَسُولًا یَتَعَرَّفُ لَهُمْ أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی الرَّسُولُ إِلَی عَائِشَةَ فَسَأَلَهَا عَنْ ذَلِکَ سِرّاً فَقَالَتْ امْضِ إِلَی أَبِی وَ عُمَرَ وَ مَنْ مَعَهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فَلَا یَبْرَحَنَّ أَحَدٌ مِنْکُمْ وَ أَنَا أُعْلِمُکُمْ بِالْخَبَرِ وَقْتاً بَعْدَ وَقْتٍ وَ اشْتَدَّتْ عِلَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَعَتْ عَائِشَةُ صُهَیْباً فَقَالَتْ امْضِ إِلَی أَبِی

ص: 108


1- سیاف خ ل.

بَکْرٍ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّ مُحَمَّداً فِی حَالٍ لَا یُرْجَی فَهَلُمَّ إِلَیْنَا أَنْتَ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ مَنْ رَأَیْتُمْ أَنْ یَدْخُلَ مَعَکُمْ وَ لْیَکُنْ دُخُولُکُمْ فِی اللَّیْلِ سِرّاً قَالَ فَأَتَاهُمُ الْخَبَرُ فَأَخَذُوا بِیَدِ صُهَیْبٍ فَأَدْخَلُوهُ إِلَی أُسَامَةَ فَأَخْبَرُوهُ الْخَبَرَ وَ قَالُوا لَهُ کَیْفَ یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَتَخَلَّفَ عَنْ مُشَاهَدَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَأْذَنُوهُ فِی الدُّخُولِ فَأَذِنَ لَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یَعْلَمَ بِدُخُولِهِمْ أَحَدٌ وَ إِنْ عُوفِیَ رَسُولُ اللَّهُ رَجَعْتُمْ إِلَی عَسْکَرِکُمْ وَ إِنْ حَدَثَ حَادِثُ الْمَوْتِ عَرِّفُونَا ذَلِکَ لِنَکُونَ فِی جَمَاعَةِ النَّاسِ فَدَخَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ لَیْلًا الْمَدِینَةَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فَأَفَاقَ بَعْضَ الْإِفَاقَةِ فَقَالَ لَقَدْ طَرَقَ لَیْلَتَنَا هَذِهِ الْمَدِینَةَ شَرٌّ عَظِیمٌ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ کَانُوا فِی جَیْشِ أُسَامَةَ قَدْ رَجَعَ مِنْهُمْ نَفَرٌ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِی أَلَا إِنِّی إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ بَرِی ءٌ وَیْحَکُمْ نَفِّذُوا جَیْشَ أُسَامَةَ فَلَمْ یَزَلْ یَقُولُ ذَلِکَ حَتَّی قَالَهَا مَرَّاتٍ کَثِیرَةً قَالَ وَ کَانَ بِلَالٌ مُؤَذِّنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُؤَذِّنُ بِالصَّلَاةِ فِی کُلِّ وَقْتِ صَلَاةٍ فَإِنْ قَدَرَ عَلَی الْخُرُوجِ تَحَامَلَ وَ خَرَجَ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ وَ إِنْ هُوَ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی الْخُرُوجِ أَمَرَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَصَلَّی بِالنَّاسِ وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ لَا یُزَایِلَانِهِ فِی مَرَضِهِ ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ لَیْلَتِهِ تِلْکَ الَّتِی قَدِمَ فِیهَا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَانُوا تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ أَذَّنَ بِلَالٌ ثُمَّ أَتَاهُ یُخْبِرُهُ کَعَادَتِهِ فَوَجَدَهُ قَدْ ثَقُلَ فَمُنِعَ مِنَ الدُّخُولِ إِلَیْهِ فَأَمَرَتْ عَائِشَةُ صُهَیْباً أَنْ یَمْضِیَ إِلَی أَبِیهَا فَیُعْلِمَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ فِی مَرَضِهِ وَ لَیْسَ یُطِیقُ النُّهُوضَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ شَغَلَ بِهِ وَ بِمُشَاهَدَتِهِ عَنِ الصَّلَاةِ بِالنَّاسِ فَاخْرُجْ أَنْتَ إِلَی الْمَسْجِدِ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَإِنَّهَا حَالَةٌ تَهْنِئُکَ وَ حُجَّةٌ لَکَ بَعْدَ الْیَوْمِ قَالَ فَلَمْ یَشْعُرِ النَّاسُ وَ هُمْ فِی الْمَسْجِدِ یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ عَلِیّاً علیه السلام یُصَلِّی بِهِمْ کَعَادَتِهِ الَّتِی عَرَفُوهَا فِی مَرَضِهِ إِذْ دَخَلَ أَبُو بَکْرٍ الْمَسْجِدَ وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ ثَقُلَ وَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَنَّی لَکَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ فِی جَیْشِ أُسَامَةَ وَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَعْلَمُ أَحَداً بَعَثَ إِلَیْکَ وَ لَا أَمَرَکَ بِالصَّلَاةِ

ص: 109

ثُمَّ نَادَی النَّاسَ بِلَالٌ فَقَالَ عَلَی رِسْلِکُمْ رَحِمَکُمُ اللَّهُ لِأَسْتَأْذِنَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ ثُمَّ أَسْرَعَ حَتَّی أَتَی الْبَابَ فَدَقَّهُ دَقّاً شَدِیداً فَسَمِعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا هَذَا الدَّقُّ الْعَنِیفُ فَانْظُرُوا مَا هُوَ قَالَ فَخَرَجَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ فَفَتَحَ الْبَابَ فَإِذَا بِلَالٌ فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ یَا بِلَالُ فَقَالَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ قَدْ تَقَدَّمَ حَتَّی وَقَفَ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ زَعَمَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ بِذَلِکَ قَالَ أَ وَ لَیْسَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ جَیْشِ أُسَامَةَ هَذَا هُوَ وَ اللَّهِ الشَّرُّ الْعَظِیمُ الَّذِی طَرَقَ الْبَارِحَةَ الْمَدِینَةَ لَقَدْ أَخْبَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ وَ دَخَلَ الْفَضْلُ وَ أَدْخَلَ بِلَالًا مَعَهُ فَقَالَ مَا وَرَاءَکَ یَا بِلَالُ فَأَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ الْخَبَرَ فَقَالَ أَقِیمُونِی أَقِیمُونِی أَخْرِجُوا بِی إِلَی الْمَسْجِدِ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ قَدْ نَزَلَتْ بِالْإِسْلَامِ نَازِلَةٌ وَ فِتْنَةٌ عَظِیمَةٌ مِنَ الْفِتَنِ ثُمَّ خَرَجَ مَعْصُوبَ الرَّأْسَ یَتَهَادَی بَیْنَ عَلِیٍّ وَ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ رِجْلَاهُ تُجَرَّانِ فِی الْأَرْضِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ أَبُو بَکْرٍ قَائِمٌ فِی مَقَامِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَطَافَ بِهِ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ صُهَیْبٌ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ دَخَلُوا وَ أَکْثَرُ النَّاسِ قَدْ وَقَفُوا عَنِ الصَّلَاةِ یَنْتَظِرُونَ مَا یَأْتِی بِلَالٌ فَلَمَّا رَأَی النَّاسُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ هُوَ بِتِلْکَ الْحَالَةِ الْعَظِیمَةِ مِنَ الْمَرَضِ أَعْظَمُوا ذَلِکَ وَ تَقَدَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَذَبَ أَبَا بَکْرٍ مِنْ وَرَائِهِ فَنَحَّاهُ عَنِ الْمِحْرَابِ وَ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ النَّفَرُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُ فَتَوَارَوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقْبَلَ النَّاسُ فَصَلَّوْا خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ وَ بِلَالٌ یُسْمِعُ النَّاسَ التَّکْبِیرَ حَتَّی قَضَی صَلَاتَهُ ثُمَّ الْتَفَتَ فَلَمْ یَرَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنِ ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ وَ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ أَنْفَذْتُهُمْ وَ جَعَلْتُهُمْ تَحْتَ یَدَیْ أُسَامَةَ وَ أَمَرْتُهُمْ بِالْمَسِیرِ إِلَی الْوَجْهِ الَّذِی وُجِّهُوا إِلَیْهِ فَخَالَفُوا ذَلِکَ وَ رَجَعُوا إِلَی الْمَدِینَةِ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَرْکَسَهُمْ فِیهَا اعْرُجُوا بِی إِلَی الْمِنْبَرِ فَقَامَ وَ هُوَ مَرْبُوطٌ حَتَّی قَعَدَ عَلَی أَدْنَی مِرْقَاةٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ

ص: 110

أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ جَاءَنِی مِنْ أَمْرِ رَبِّی مَا النَّاسُ إِلَیْهِ صَائِرُونَ وَ إِنِّی قَدْ تَرَکْتُکُمْ عَلَی الْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ لَیْلُهَا کَنَهَارِهَا فَلَا تَخْتَلِفُوا مِنْ بَعْدِی کَمَا اخْتَلَفَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا أُحِلُّ لَکُمْ إِلَّا مَا أَحَلَّهُ الْقُرْآنُ وَ لَا أُحَرِّمُ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَا حَرَّمَهُ الْقُرْآنُ وَ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا وَ لَنْ تَزِلُّوا کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی هُمَا الْخَلِیفَتَانِ فِیکُمْ وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأُسَائِلُکُمْ بِمَا ذَا خَلَفْتُمُونِی فِیهِمَا وَ لَیُذَادَنَّ یَوْمَئِذٍ رِجَالٌ عَنْ حَوْضِی کَمَا تُذَادُ الْغَرِیبَةُ مِنَ الْإِبِلَ فَتَقُولُ رِجَالٌ أَنَا فُلَانٌ وَ أَنَا فُلَانٌ فَأَقُولُ أَمَّا الْأَسْمَاءَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمُ ارْتَدَدْتُمْ مِنْ بَعْدِی فَسُحْقاً لَکُمْ سُحْقاً ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَ عَادَ إِلَی حُجْرَتِهِ وَ لَمْ یَظْهَرْ أَبُو بَکْرٍ وَ لَا أَصْحَابُهُ حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ سَعْدٍ مِنَ السَّقِیفَةِ مَا کَانَ فَمَنَعُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّهِمْ حُقُوقَهُمُ الَّتِی جَعَلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ وَ أَمَّا کِتَابُ اللَّهِ فَمَزَّقُوهُ کُلَّ مُمَزَّقٍ وَ فِیمَا أَخْبَرْتُکَ یَا أَخَا الْأَنْصَارِ مِنْ خَطْبٍ مُعْتَبَرٍ لِمَنْ أَحَبَّ اللَّهُ هِدَایَتَهُ فَقَالَ الْفَتَی سَمِّ لِیَ الْقَوْمَ الْآخَرِینَ الَّذِینَ حَضَرُوا الصَّحِیفَةَ وَ شَهِدُوا فِیهَا فَقَالَ حُذَیْفَةُ أَبُو سُفْیَانَ وَ عِکْرِمَةُ بْنُ أَبِی جَهْلٍ وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ وَ سَعِیدُ بْنُ الْعَاصِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ عَیَّاشُ بْنُ أَبِی رَبِیعَةَ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ حَکِیمُ بْنُ حِزَامٍ وَ صُهَیْبُ بْنُ سِنَانٍ وَ أَبُو الْأَعْوَرِ السُّلَمِیُّ وَ مُطِیعُ بْنُ الْأَسْوَدِ الْمَدَرِیُّ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ هَؤُلَاءِ مِمَّنْ سَقَطَ عَنِّی إِحْصَاءُ عَدَدِهِمْ فَقَالَ الْفَتَی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا هَؤُلَاءِ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَدِ انْقَلَبَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ بِسَبَبِهِمْ فَقَالَ حُذَیْفَةُ إِنَّ هَؤُلَاءِ رُءُوسُ الْقَبَائِلِ وَ أَشْرَافُهَا وَ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ هَؤُلَاءِ إِلَّا وَ مَعَهُ مِنَ النَّاسِ خَلْقٌ عَظِیمٌ یَسْمَعُونَ لَهُ وَ یُطِیعُونَ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمْ مِنْ حُبِّ أَبِی بَکْرٍ کَمَا أُشْرِبَ قُلُوبُ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ حُبِّ الْعِجْلِ وَ السَّامِرِیِّ حَتَّی تَرَکُوا هَارُونَ وَ اسْتَضْعَفُوهُ

ص: 111

قَالَ الْفَتَی فَإِنِّی أُقْسِمُ بِاللَّهِ حَقّاً حَقّاً أَنِّی لَا أَزَالُ لَهُمْ مُبْغِضاً وَ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ وَ مِنْ أَفْعَالِهِمْ مُتَبَرِّئاً وَ لَا زِلْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُتَوَالِیاً وَ لِأَعَادِیهِ مُعَادِیاً وَ لَأَلْحَقَنَّ بِهِ وَ إِنِّی لَأُؤَمِّلُ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ مَعَهُ وَشِیکاً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی ثُمَّ وَدَّعَ حُذَیْفَةَ وَ قَالَ هَذَا وَجْهِی إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَخَرَجَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ اسْتَقْبَلَهُ وَ قَدْ شَخَصَ مِنَ الْمَدِینَةِ یُرِیدُ الْعِرَاقَ فَسَارَ مَعَهُ إِلَی الْبَصْرَةِ فَلَمَّا الْتَقَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَعَ أَصْحَابِ الْجَمَلِ کَانَ ذَلِکَ الْفَتَی أَوَّلَ مَنْ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا صَافَّ الْقَوْمُ وَ اجْتَمَعُوا عَلَی الْحَرْبِ أَحَبَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنْ یَسْتَظْهِرَ عَلَیْهِمْ بِدُعَائِهِمْ إِلَی الْقُرْآنِ وَ حُکْمِهِ فَدَعَا بِمُصْحَفٍ وَ قَالَ مَنْ یَأْخُذُ هَذَا الْمُصْحَفَ یَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ یَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَیُحْیِیَ مَا أَحْیَاهُ وَ یُمِیتَ مَا أَمَاتَهُ قَالَ وَ قَدْ شَرَعَتِ الرِّمَاحُ بَیْنَ الْعَسْکَرَیْنِ حَتَّی لَوْ أَرَادَ امْرُؤٌ أَنْ یَمْشِیَ عَلَیْهَا لَمَشَی قَالَ فَقَامَ الْفَتَی فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ نَادَی الثَّانِیَةَ مَنْ یَأْخُذُ هَذَا الْمُصْحَفَ فَیَعْرِضَهُ عَلَیْهِمْ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَقَامَ الْفَتَی وَ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ قَالَ فَأَعْرَضَ عَنْهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ثُمَّ نَادَی الثَّالِثَةَ فَلَمْ یَقُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا الْفَتَی وَ قَالَ أَنَا آخُذُهُ وَ أَعْرِضُهُ عَلَیْهِمْ وَ أَدْعُوهُمْ إِلَی مَا فِیهِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّکَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَإِنَّکَ لَمَقْتُولٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أُرْزَقَ الشَّهَادَةَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ أَنْ أُقْتَلَ فِی طَاعَتِکَ فَأَعْطَاهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْمُصْحَفَ فَتَوَجَّهَ بِهِ نَحْوَ عَسْکَرِهِمْ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَالَ إِنَّ الْفَتَی مِمَّنْ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ نُوراً وَ إِیمَاناً وَ هُوَ مَقْتُولٌ وَ لَقَدْ أَشْفَقْتُ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ وَ لَنْ یُفْلِحَ الْقَوْمُ بَعْدَ قَتَلِهِمْ إِیَّاهُ فَمَضَی الْفَتَی بِالْمُصْحَفِ حَتَّی وَقَفَ بِإِزَاءِ عَسْکَرِ عَائِشَةَ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ حِینَئِذٍ عَنْ یَمِینِ الْهَوْدَجِ وَ شِمَالِهِ وَ کَانَ لَهُ صَوْتٌ فَنَادَی بِأَعْلَا صَوْتِهِ مَعَاشِرَ النَّاسِ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُوکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْحُکْمِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ فَأَنِیبُوا

ص: 112

إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ الْعَمَلِ بِکِتَابِهِ قَالَ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ یَسْمَعُونَ قَوْلَهُ فَأَمْسَکُوا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ أَهْلُ عَسْکَرِهِمْ بَادَرُوا إِلَی الْفَتَی وَ الْمُصْحَفُ فِی یَمِینِهِ فَقَطَعُوا یَدَهُ الْیُمْنَی فَتَنَاوَلَ الْمُصْحَفَ بِیَدِهِ الْیُسْرَی وَ نَادَاهُمْ بِأَعْلَا صَوْتِهِ مِثْلَ نِدَائِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَبَادَرُوا إِلَیْهِ وَ قَطَعُوا یَدَهُ الْیُسْرَی فَتَنَاوَلَ الْمُصْحَفَ وَ احْتَضَنَهُ وَ دِمَاؤُهُ تَجْرِی عَلَیْهِ وَ نَادَاهُمْ مِثْلَ ذَلِکَ فَشَدُّوا عَلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ وَقَعَ مَیِّتاً فَقَطَعُوهُ إِرْباً إِرْباً وَ لَقَدْ رَأَیْنَا شَحْمَ بَطْنِهِ أَصْفَرَ قَالَ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَاقِفٌ یَرَاهُمْ فَأَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا کُنْتُ فِی شَکٍّ وَ لَا لَبْسٍ مِنْ ضَلَالَةِ الْقَوْمِ وَ بَاطِلِهِمْ وَ لَکِنْ أَحْبَبْتُ أَنْ یَتَبَیَّنَ لَکُمْ جَمِیعاً ذَلِکَ مِنْ بَعْدِ قَتْلِهِمُ الرَّجُلَ الصَّالِحَ حَکِیمَ بْنَ جَبَلَةَ الْعَبْدِیَّ فِی رِجَالٍ صَالِحِینَ مَعَهُ وَ تَضَاعُفُ ذُنُوبِهِمْ بِهَذَا الْفَتَی وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ الْحُکْمِ بِهِ وَ الْعَمَلِ بِمُوجَبِهِ فَثَارُوا إِلَیْهِ فَقَتَلُوهُ وَ لَا یَرْتَابُ بِقَتْلِهِمْ مُسْلِمٌ وَ وَقَدَتِ الْحَرْبُ وَ اشْتَدَّتْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام احْمِلُوا بِأَجْمَعِکُمْ عَلَیْهِمْ بِسْمِ اللَّهُ حم لَا یُنْصَرُونَ وَ حَمَلَ هُوَ بِنَفْسِهِ وَ الْحَسَنَانِ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَهُ فَغَاصَ فِی الْقَوْمِ بِنَفْسِهِ فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ إِلَّا سَاعَةٌ مِنْ نَهَارٍ حَتَّی رَأَیْنَا الْقَوْمَ کُلَّهُ شَلَایَا یَمِیناً وَ شِمَالًا صَرْعَی تَحْتَ سَنَابِکِ الْخَیْلِ وَ رَجَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُؤَیَّداً مَنْصُوراً وَ فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ مَنَحَهُ أَکْتَافَهُمْ وَ أَمَرَ بِذَلِکَ الْفَتَی وَ جَمِیعِ مَنْ قُتِلَ مَعَهُ فَلُفُّوا فِی ثِیَابِهِمْ بِدِمَائِهِمْ لَمْ تُنْزَعْ عَنْهُمْ ثِیَابُهُمْ وَ صَلَّی عَلَیْهِمْ وَ دَفَنَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یُجْهِزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا یَتَّبِعُوا لَهُمْ مُدْبِراً وَ أَمَرَ بِمَا حَوَی الْعَسْکَرُ فَجُمِعَ لَهُ فَقَسَمَهُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ وَ أَمَرَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ أَنْ یُدْخِلَ أُخْتَهُ الْبَصْرَةَ فَیُقِیمَ بِهَا أَیَّاماً ثُمَّ یُرَحِّلَهَا إِلَی مَنْزِلِهَا بِالْمَدِینَةِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَمَةَ کُنْتُ مِمَّنْ شَهِدَ حَرْبَ أَهْلِ الْجَمَلِ فَلَمَّا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا رَأَیْتُ أُمَّ ذَلِکَ الْفَتَی وَاقِفَةً عَلَیْهِ فَجَعَلَتْ تَبْکِی عَلَیْهِ وَ تُقَبِّلُهُ وَ أَنْشَأَتْ تَقُولُ:

ص: 113

یَا رَبِّ إِنَّ مُسْلِماً أَتَاهُمْ***یَتْلُو کِتَابَ اللَّهِ لَا یَخْشَاهُمْ

یَأْمُرُهُمْ بِالْأَمْرِ مِنْ مَوْلَاهُمْ*** فَخَضَبُوا مِنْ دَمِهِ قَنَاهُمْ

وَ أُمُّهُمْ قَائِمَةٌ تَرَاهُمْ*** تَأْمُرُهُمْ بِالْغَیِّ لَا تَنْهَاهُمْ

(1).

**[ترجمه]إرشاد القلوب: زمانی که عثمان بن عفان به خلافت رسید، عمویش حکم بن عاص و پسرش مروان و حارث بن حکم به وی پناه آوردند. عثمان والیان خود را به نقاط مختلف گسیل داشت که در میان آن­ها عمر بن سفیان بن مغیرة بن ابی­العاص بن امیه به مُشکان فرستاده شد، حارث بن حکم نیز به مدائن رفت و مدتی در آن­جا ماند و بر اهالی آن ظلم نمود و به شیوه بدی با آن­ها رفتار کرد. گروهی از اهالی آن­جا برای شکایت از وی نزد عثمان رفتند و وی را از رفتار ناپسند او آگاه ساختند و با او به تندی سخن گفتند؛ عثمان نیز که روزهای پایانی عمر خود به سر می­برد، حذیفة بن یمان را والی مدائن نمود و او تا زمانی که عثمان کشته شد، در آن منصب باقی بود؛ وقتی علی بن ابی­طالب - علیه السلام - به خلافت رسیدند، حذیفه را بر حکومت مدائن ابقاء نمودند و به وی نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی امیرالمؤمنین - علیه السلام - به حذیفة بن یمان. سلام بر تو. من اموری را که پیش از این در مدائن عهده­دار بودی به تو می­سپرم و کارهای مالیات و دسته­بندی و جمع­آوری مالیات اهل ذمه را به تو واگذار می­کنم؛ پس معتمَدان و دوستانی را که به دین­داری و امانت­داریشان اطمینان داری را گرد خود جمع کن و در امورت از آن­ها کمک بگیر، که این عمل برای تو و ولی تو عزت­مدارتر و برای دشمنانت ذلت­آمیزتر خواهد بود.

من تو را به تقوای الهی و اطاعت از او در سرّ و نهان امر می­کنم؛ از عقاب خداوند در پنهان و پیدا بر حذر باش. تو را سفارش می­کنم تا با نیکوکاران احسان نموده و با دشمنان شدیدا برخورد نمائی. در امورت مدارا داشته باش و با مردم با ملایمت و عدالت برخورد کن؛ چراکه بازخواست خواهی شد. تا می­توانی با مظلوم منصفانه رفتار کن و مردم را عفو کن و رفتاری نیکو در پیش بگیر؛ چرا که خداوند نیکوکاران را پاداش می­دهد. تو را امر می­کنم تا مالیات زمین ها را به حق و انصاف جمع­آوری کنی و از چیزهایی که به تو سفارش کردم تجاوز نکنی و چیزی از آن را ترک نکنی و از خودت چیزی به آن اضافه نکنی، و سپس آن را یکسان و عادلانه میان مستحقانش تقسیم نما. با مردم متواضعانه برخورد کن و در مجالس خود با آن­ها مواسات در پیش گیر. باید چنان باشد که در نزد تو افراد نزدیک و دور، در مورد حق مساوی باشند. در میان مردم به حق حکم کن و عدالت را در میانشان بر پای دار. از هوای نفس پیروی نکن و در راه خدا از ملامت ملامتگران نهراس؛ چرا که خداوند با کسانی است که تقوا دارند و نیکوکار هستند.

این نوشته را برایت فرستادم تا برای اهل مملکت خویش بخوانی و آنان از نگرش ما در مورد خودشان و تمامی مسلمانان آگاه شوند؛ پس آن­ها را نزد خود فراخوان و نامه را برایشان بخوان و از کوچک و بزرگشان برای ما بیعت بگیر إن شاء الله تعالی.

هنگامی که حکم امیرالمؤمنین علیه السلام به حذیفه رسید، مردم را جمع کرد و نماز جماعت را اقامه کرد و بعد دستور خواند نامه را داد و نامه را برای مردم خواندند که متن آن به این شرح بود:

بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به مسلمانانی که این نوشته من به سمعشان می­رسد: سلام علیکم. در مقابل شما خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست را سپاس می­گزارم و از او می­خواهم بر محمد و آلش درود فرستد. اما بعد، خداوند متعال اسلام را به عنوان دین خود و ملائکه و رسولان خود برگزید و آن را مایه استحکام خلقت و حسن تدبیرش نمود و کرامتی از طرف خود بر بندگانش قرار داد و آن را به بندگان محبوب خود اختصاص داد؛ محمد - صلی الله علیه و آله - را به سوی آنان برانگیخت و به او آن­ها کتاب و حکمت آموخت تا بدین وسیله آنان را اکرام و تفضل کرده باشد، و مؤدب به آداب نمود تا هدایت یابند، و متحدشان نمود تا پراکنده نگردند، و به آن­ها فقه بخشید تا ستم نکنند. و وقتی که رسالت خود را به انجام رساند، ستوده و ستوده شده به رحمت الهی پیوست.

سپس برخی از مسلمانان پس از ایشان، دو مردی که به هدایت و رفتار آن دو راضی شدند را به حکومت رساندند و آن دو به مقداری که خدا خواست حکومت کردند و سپس خداوند عزّ و جلّ جان آن دو را ستاند و مردم بعد از آن دو، نفر سومی را متولی امر نمودند که کارهایی کرد و مردم نیز به اعمال او پی بردند و علیه او با هم متحد شدند و از او انتقام گرفتند و وضع را تغییر دادند.آن­گاه چون دسته اسب­ها پیش من آمدند و با من بیعت نمودند. من از هدایت خداوند، هدایت می­طلبم و پیشه­کردن تقوا از او برای یاری می­خواهم. آگاه باشید که حق شما بر ما آنست که ما به کتاب خدا و سنت پیامبرش عمل کنیم، حق او را به پا داشته، سنت او را زنده نموده و در پنهان و آشکار خیرخواه شما باشیم. از خداوند برای انجام این کار کمک می طلبیم و خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است.

امور شما را به حذیفه بن یمان، که به هدایتش راضی هستم و به شایستگی­اش امیدوارم واگذار نمودم و به او امر نموده­ام تا با نیکوکاران شما به نیکی و با شبهه انگیزانتان به شدت برخورد نماید و با همگی شما به ملایمت رفتار کند. از خداوند برای شما و خود بهترین انتخاب­ها و احسان و رحمت واسع دنیوی و اخروی­اش را طلب می نمایم. و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

سپس حذیفه بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبر و خاندانش دورد فرستاد و بعد گفت: سپاس خدایی را که حق را زنده نمود و باطل را میراند، عدالت را آورد و ستم را نابود ساخت و ستمکاران را به خاک ذلت نشاند. ای مردم همانا که ولیّ حقیقی شما، تنها خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین است، و برترین کسی که پس از پیامبرمان محمد رسول الله می شناسیم و کسی که نسبت به مردم سزاوارتر از خودشان است و شایسته­تر از همه به ولایت است و نزدیکتر از همگان به صدق و راهنمایی­کننده­تر به عدالت و هدایت­شده­تر به راه است و دستاویزش به خدا از همه کوتاه­تر است و نزدیک­ترین فرد به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود. به اطاعت کسی رو آورید که قبل از همه اسلام آورد و علمش بیش از همگان است و میانه­رو­ترین فرد است و در ایمان از سایرین پیشی گرفته و یقینش نیکوترین است و بیش از همه به معروف دست یافته و پیش از همه به جهاد پرداخته و مقامش از همه عزیزتر است. برادر رسول خدا و پسرعمویش و پدر حسن و حسین و همسر زهرا بتول سرور زنان عالم است. ای مردم برخیزید و بر کتاب خدا و سنت پیامبرش- صلی الله علیه و آله - بیعت نمایید؛ چرا که رضای خداوند در این است و برای شما در این امر کفایت و صلاح است. والسلام.

مردم همگی برخاستند و به بهترین و کاملترین شکل با امیرالمؤمنین - علیه السلام - بیعت نمودند .

هنگامی که بیعت­گیری پایان یافت، جوانی غیر عرب و مسلم نام، که از مولّیان انصار و تحت ولایت محمد بن عماره بن تیهان، برادر ابوهیثم بن تیهان بود، از میان مردم برخاست و در حالی که شمشیری بر کمر داشت، از دور او را صدا زد که: ای امیر شنیدیم که می­گویی: همانا ولیّ حقیقی شما، تنها خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین است و با این سخن خود به خلفای پیشین کنایه می­زنی که آنان در حقیقت امیراء مؤمنین نبوده­اند؛ ای امیر! خدا تو را بیامرزد! این سخن را برایمان تشریح کن و آن را از ما پوشیده مدار؛ چرا که تو از آنانی هستی که خود شاهد بوده­ای و به چشم خود دیده­ای، و ما درستی امیرالمؤمنین بودن آن­ها را به گردن خودشان انداخته­ایم، و خداوند شاهد بر خیرخواهی شما برای امّتتان و صحت روایاتی که از پیامبرتان صلی الله علیه و آله و سلم نقل می­کنید، است.

حذیفه گفت: ای مرد! حال که این­گونه پرسیدی و جویا شدی، به سخنانم گوش فرا ده و دریاب چه می­گویم؛ این­که به خلفای پیش از علی بن ابی­طالب علیه السلام امیرالمؤمنین گفته می­شد، بدان جهت بود که مردم آن­ها را این­طور صدا می­کردند. اما علی بن ابی­طالب - علیه السلام - را جبرئیل - علیه السلام - از سوی خداوند متعال به این اسم نامید و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز شاهد بود که جبرئیل - علیه السلام - ایشان را با نام امیرالمؤمنین درود فرستاد و اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز در طول حیات رسول، علی علیه السلام را امیرالمؤمنین می­خواندند.

جوان گفت: خدا تو را بیامرزد! به ما بگو چگونگی این قضیه آگاه ساز.

حذیفه گفت: پیش از آن­که آیه حجاب نازل شود، مردم هر وقت می­خواستند، پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­رفتند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن­ها را نهی کرد که زمانی که دحیه بن خلیفه کلبی در نزد ایشان است، کسی پیش ایشان نرود. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه دحیه مشغول نامه­نگاری با قیصر پادشاه روم، و بنی­حنیفه و پادشاهان بنی­غسان بود و جبرئیل با هیأتی انسانی نازل می­شد، از این رو رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مسلمانان را نهی نمود که وقتی دحیه نزد ایشان است، پیش ایشان نروند .

حذیفه گفت: روزی، اواسط روز برای انجام کاری نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله – رفتم، به امید آن­که کسی پیش ایشان نباشد. وقتی به در خانه رسیدم، دیدم که پرده بر در آویزان است، پرده را بالا زده و تصمیم به ورود گرفتم؛ معمولاً همین­طور داخل می­رفتیم. ناگهان دیدم دحیه نزد رسول خدا نشسته و پیامبر در حالی که سرشان در آغوش دحیه بود، به خواب رفته­اند. وقتی دیدم دحیه آن­جاست، برگشتم و در راه بازگشت به علی بن ابی­طالب - علیه السلام - برخوردم. ایشان فرمودند: از کجا می­آیی ابن یمان؟ گفتم: از نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله- . فرمودند: نزد ایشان چه می­کردی؟ گفتم: می­خواستم در مورد فلان مسأله با ایشان صحبت کنم، و علت رفتنم پیش ایشان و این­که موقعیت برایم فراهم نشده بود را برایشان بازگو نمودم. فرمودند: برای چه؟ گفتم: دحیه کلبی نزد ایشان بود. از علی - علیه السلام - خواستم تا کاری کنند که من به حضور رسول خدا برسم. فرمودند: با من بازگرد به آن­جا برویم. با ایشان بازگشتم و وقتی به در خانه رسیدیم، من بر در خانه نشستم و علی پرده را بالا زد و وارد خانه شدند و سلام کرد. صدای دحیه را شنیدم که گفت: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته، و بعد گفت: بنشین و سر برادر و پسر عمویت را از دامن من بگیر که تو به او اولی هستی. علی - علیه السلام - نشست و سر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در دامن خود گرفت و دحیه از خانه بیرون آمد. علی فرمود: ای حذیفه! بیا داخل! داخل رفتم و نشستم، چیزی نگذشت که رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بیدار شدند رو به چهره علی - علیه السلام - لبخندی زدند و فرمودند: ای علی! سر مرا از دامن چه کسی برگرفتی؟ ایشان گفت: از دامن دحیه کلبی. پیامبر فرمود: او جبرئیل بود؛ هنگامی که وارد شدی چه به او گفتی؟ و او به تو چه گفت؟ علی علیه السلام فرمود: وارد شدم و سلام کردم و او گفت: و علیک السلام یا امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: ای علی! پیش از آن­که اهل زمین بر تو سلام بفرستند، ملائکه خداوند و ساکنان آسمان­ها با نام امیرالمؤمنین بر تو سلام فرستادند. ای علی! جبرئیل این کار را به امر خداوند متعال نمود و پیش از این­که تو به این­جا بیایی، از طرف پروردگارم عزّ و جلّ به من وحی کرد که این کار را بر مردم واجب سازم و إن شاء الله این کار را خواهم نمود.

فردای آن روز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا برای کاری به نواحی فدک فرستادند و چند روزی در آنجا ماندم. وقتی برگشتم، ­دیدم مردم پیرامون این موضوع سخن می­گویند که رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردم امر کرده­اند علی علیه السلام را با نام امیرالمؤمنین سلام دهند و این­که جبرئیل - علیه السلام - این امر را از سوی خداوند عزّ و جلّ آورده است. من گفتم: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درست فرموده­اند و من خودم شنیده­ام که جبرئیل - علیه السلام - علی - علیه السلام - را با نام امیرالمؤمنین سلام دادند و قضیه را برایشان گفتم. وقتی داشتم این جریان را در مسجد برای مردم می­گفتم، عمر بن خطاب شنید و به من گفت: یعنی تو جبرئیل را دیده­ای و صدایش را شنیده­ای!؟ مراقب سخنت باش که ادعای بزرگی می­کنی، و یا حالت آشفته شده است؟ گفتم: آری صدایش را شنیدم و او را دیدم، خداوند بینی دروغ­گو را به خاک بمالد.او گفت: ای ابوعبدالله! چیز عجیبی را دیده و شنیده­ای.

حذیفه گفت: وقتی داشتم از دیده­ها و شنیده­هایم سخن می­گفتم، بُریده بن حصیب اسلمی شنید و به من گفت: ای ابن یمان! به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به آنان امر کرد که تا با نام امیرالمؤمنین بر علی سلام بگویند. گفتم: ای بریده! تو خودت آن روز شاهد بودی؟ گفت: آری، از اول تا آخرش بودم. به او گفتم: خدا تو را بیامرزد! جریان را برایم بگو؛ من آن روز حضور نداشتم. بریده گفت: من و برادرم عمار با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در نخلستان بنی­نجار بودیم که علی بن ابی طالب - علیه السلام - آمد و سلام کرد و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و ما سلامش را پاسخ دادیم. آن­گاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او فرمود: ای علی! آن­جا بنشین. ایشان نشست و مردانی وارد شدند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن­ها امر فرمود که بر علی علیه السلام با نام امیرالمؤمنین سلام دهند. آن­ها با این­که نمی­خواستند، این کار را کردند .

سپس ابوبکر و عمر وارد شدند و سلام کردند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن دو فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری. سپس طلحه و سعد بن مالک آمدند و سلام کردند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن دو فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری. گفتند: به گوشیم و اطاعت می­نماییم. سپس سلمان فارسی و ابوذر غفاری - رضی الله عنهما - آمدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام کنید. آن دو این­گونه سلام کردند و چیزی نگفتند. سپس خزیمه بن ثابت و ابوالهیثم تیهان آمدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو این­گونه سلام کردند و چیزی نگفتند. سپس عمار و مقداد وارد شدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. آن دو این­ کار را کردند و چیزی نگفتند. آنگاه عثمان و ابوعبیده وارد شدند و سلام کردند و رسول خدا جواب سلامشان را دادند و فرمودند: به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید. گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ فرمودند: آری.

سپس فلان و فلان آمدند و جماعتی از مهاجران و انصار را برشمرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به هر کدام از آن­ها می­فرمود تا به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویند؛ برخی سلام می­کردند و چیزی نمی­گفتند و برخی به پیامبر می­گفتند: آیا این دستور خدا و رسولش است؟ و پیامبر می­فرمود: آری. تا این­که مجلس سرشار از جمعیت شد و اتاق پر شد و برخی بر در ورودی و برخی بر سر راه نشستند و مردم همین­طور داخل می­آمدند و سلام می­کردند و خارج می­شدند. آن­گاه رسول خدا به من و برادرم فرمودند: ای بریده! با برادرت برخیزید و بر علی با نام امیرالمؤمنین سلام کنید؛ برخاستیم و سلام نمودیم و به جای خود بازگشتیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به جمعیت حاضر نمودند و فرمودند: بشنوید و گوش فرا دهید؛ من شما را امر نمودم تا به علی با نام امیرالمؤمنین سلام گویید و برخی از من پرسیدند که آیا آن فرمان خدا و رسولش است؟ محمد حق ندارد که امری از جانب خود بیاورد، بلکه هر چه می­کند به وحی و امر پروردگارش عمل می نماید. سوگند به خدائی که جانم در دست اوست، اگر این امر را نپذیرید و آن را نقض کنید، کافر می­شوید و از آن­چه که من به آن مبعوث شده­ام، فاصله می­گیرید. «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر»{پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند} - . کهف / 29 -

وقتی از مجلس خارج شدیم، شنیدم که یکی از آن­هایی که به او امر شده بود تا به علی - علیه السلام - با نام امیرالمؤمنین سلام کنند، - در حالی که جمعی از تندخویان قریش و آنانی که دیر به اسلام گرویده بودند، نیز می­شنیدند - به دوستش می­گفت: دیدی محمد - صلی الله علیه و آله - چه منزلت و جایگاه رفیعی را به پسر عموی خود بخشید!؟ به خدا سوگند اگر می­توانست او را پس از خود پیامبر می­کرد. و آن دوستش گفت: دست نگاه دار! برایت دشوار نیاید. اگر محمد از میان ما برود، این کارش را زیر پایمان می­گذاریم.

حذیفه ادامه داد: بریده به یکی از سرزمین­های شام رفت، وقتی برگشت، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفته بودند و مردم با ابوبکر بیعت نموده بودند. بریده آمد و داخل مسجد شد و دید که ابوبکر بر بالای منبر است و عمر یک پله پایین­تر از او نشسته است. آن دو را از گوشه مسجد صدا زد که: ای ابوبکر و ای عمر! آن دو گفتند: ای بریده! تو را چه شده است؟ دیوانه شده­ای؟ بریده به آن دو گفت: به خدا سوگند دیوانه نشده­ام، اما سلامی که دیروز به نام امیرالمؤمنینی بر علی - علیه السلام - دادید کجا رفت؟ ابوبکر گفت: ای بریده! اتفاقاتی افتاد، تو نبودی و ما شاهد بودیم و شاهد چیزهایی را صلاح می­بیند که غائب نمی­بیند. بریده به آن دو گفت: شما چیزی را صلاح دیده­اید که خدا و رسولش صلاح ندیدند، دوستت به تو در سخنش وفادار بود که گفت: \\"اگر محمد از میان ما برود، این را زیر پایمان می­گذاریم\\" هان که دیگر تا زمانی­ که بمیرم، بر من من حرام است که در مدینه بمانم. بریده به زن و فرزندانش از مدینه خارج شد و در میان قوم خود، بنی اسلم منزل کرد و فقط هر از چند گاهی به مدینه می­رفت. هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به خلافت رسید، پیش ایشان رفت و با ایشان بود تا این­که همراه ایشان به عراق آمد و زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - ضربت خوردند، به خراسان رفت و تا وقتی که به رحمت خدای متعال رفت، در همان جا ماند.

حذیفه گفت: این است ماجرای چیزی که از من پرسیدی. جوان گفت: خداوند خیر ندهد به آنانی که شاهد بودند و شنیدند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد علی چنین می­گفت و با این حال به خدا و رسولش خیانت کردند و حکومت را از وصی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بازستاندند و به کسی سپردند که خدا و رسولش او را شایسته آن امر نمی­دانستند. به خدا سوگند که بعد از آن کارشان، هرگز رستگار نخواهند شد.

حذیفه از منبر پایین آمد و گفت: ای برادر انصاری! قضیه، بزرگتر از آنی بود که تو فکر می­کنی؛ چشم­ها ندید و یقین­ها رفت و مخالفان فراوان و یاوران اهل حق اندک شدند. جوان به او گفت: چرا شمشیرهایتان را نکشیدید و بر گردنتان ننهادید و قدم به قدم با آن منحرفان از حق نجنگیدید که یا بمیرید و یا به آن­چه از اطاعت خداوند عزّ و جلّ و رسولش که دوست داشتید، برسید؟ حذیفه گفت: ای جوان! به خدا سوگند گوش­ها و چشم­هایمان از کار افتاد بودند، از مرگ می­هراسیدیم و دنیا برایمان زیبا شده بود و تقدیر خدا بر حکومت ظالمان رقم خورده بود؛ ما از خداوند می­خواهیم که گناهان ما را ببخشد و در بقیه عمرمان ما را از گناه حفظ کند که اوست که مالک مهربان است. آنگاه حذیفه به منزل خود رفت و مردم نیز پراکنده شدند.

عبدالله بن سلمه نقل کرده، روزی، قبل از این­که علی - علیه السلام - به عراق تشریف بیاورند، به عیادت حذیفه رفتم؛ او در مرضی به سر می­برد که منتهی به فوت او شد، من همان روز از کوفه رسیده بودم. پیش حذیفه بودم که جوانی انصاری پیش حذیفه آمد و حذیفه به او خوش­آمد گفت و او را نزدیک آورد و نزد خود نشاند. پس از این­که عیادت کنندگان همگی رفتند، جوان رو به حذیفه نمود و گفت: ای اباعبدالله! روزی از تو شنیدم که از بریده بن حصیب اسلمی حدیث کردی که او از یکی از آن­هایی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن­ها امر نموده بود که با نام امیرالمؤمنین به علی - علیه السلام - سلام دهند، شنیده بود که به دوستش می­ گفته: ندیدی محمد چه منزلت و جایگاه رفیعی را به پسر عموی خود بخشید!؟ اگر می­توانست او را پس از خود پیامبر بکند، این کار را می­کرد و دوستش به او او پاسخ داده: برایت دشوار نیاید، اگر محمد از میان ما برود، این سخنش را زیر پاهایمان می­گذاریم. به گمانم بریده آن دو را در حالی که بر منبر نشسته بودند صدا زده بود که شما دو نفر بودید که این حرف را گفتید. حذیفه گفت: آری، گوینده عمر بود و پاسخ دهنده ابوبکر بود. جوان گفت: إنّا لله و إنّا إلیه راجعون، به خدا سوگند این قوم هلاک شدند و اعمالشان باطل گشت. حذیفه گفت: آن­ها هنوز هم در آن ارتداد هستند، و خدا خود درباره ایشان بیشتر می­داند.

جوان گفت: دوست می­داشتم، کارهایی که در رابطه با این قضیه انجام دادند را بدانم، اما می­بینم تو بیمار هستی و خوش ندارم که با حرف­ها و پرسش ­هایم تو را خسته کنم. جوان برخاست تا برود که حذیفه گفت: نه، ای پسر برادرم بنشین و ماجرای آن­ها را از من بشنو، هر چند سخن از آنان مرا رنجور می­سازد، ولی گمان می­کنم به زمان مرگم چیزی نمانده است و دوست ندارم که فریب موقیعیت آن دو در میان مردم را بخوری. به این مقدار توانایی دارم که خیرخواه تو باشم و در مورد و اطاعت از امیرالمؤمنین - علیه السلام - و جایگاه و منزلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حرف بزنم. جوان گفت: ای اباعبدالله! آنچه در مورد کارهای آنان می­دانی برایم بازگو تا بصیرت داشته باشم. حذیفه گفت: بنابراین به خدا قسم چیزی به تو می­گویم که خودم آن را شنیده و دیده­ام. به خدا سوگند آن­ها کارهایی کردند که ما فهمیدیم به خدا سوگند حتی یک لحظه نیز به خدا و رسولش ایمان نیاوردند.

برایت بگویم که خداوند متعال ده سال پس از مهاجرت رسولش از مکه به مدینه به او امر کرد که حج گزارد و مردم نیز با او حج گزارند. پس بر ایشان وحی کرد: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیق»{و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآور تا [زائران] پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغری- که از هر راه دوری می آیند- به سوی تو روی آورند}. - . حج / 27 - رسول

خدا - صلی الله علیه و آله - به مؤذنان امر فرمود که در میان اهالی پایین و بالای مدینه ندا سر دهند: بدانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - امسال قصد گزاردن حج کرده­اند تا حج را به مردم بفهمانند و مناسک آن را آموزش دهند و این حج تا پایان روزگار برای آنان سنت باشد. همع کسانی که اسلام آورده بودند، در سال دهم به همراه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حج گزاردند تا شاهد منافعی برای خویش باشند و ایشان حج را به آنان آموزش دهند و مناسکش را به آن­ها بشناسانند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه مردم از مدینه خارج شدند و همسران خودشان را نیز با خود بردند، که این همان حجة الوداع بود؛ هنگامی که حج آنان پایان یافت و مناسکشان را به جای آوردند و مردم هر آن­چه که به آن نیاز داشتند را فراگرفتند و پیامبر آنان را آگاه ساخت که آیین ابراهیم - علیه السلام - را برایشان به پا داشته است. ایشان هر آن­چه را که پس از ابراهیم، مشرکان در حج بدعت نهاده بودند را از آنان زائل کردند و حجر [ یا حج ] را به صورت ابتدائی خود بازگرداندند.

حضرت وارد مکه شدند و یک روز در آنجا اقامت نمودند. جبرئیل ابتدای سوره عنکبوت را نازل نمود و گفت: ای محمد! بخوان: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ * أَمْ حَسِبَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُون {به نام خداوند رحمتگر مهربان * الف، لام، میم. * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند!؟ * و به یقین، کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد. * آیا کسانی که کارهای بد می کنند، می پندارند که بر ما پیشی خواهند جست؟ چه بد داوری می کنند}. - . عنکبوت / 1 - 4 - رسول

خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: ای جبرئیل این آزمایشی چیست؟ جبرئیل گفت: ای محمد! خداوند بر تو درود می­فرستد و می­فرماید: من هر پیامبری که پیش از تو مبعوث کردم، در هنگام پایان یافتن مهلتش به او امر نمودم که کسی را تعیین کند که پس از خود جانشین او در میان امتش باشد و سنت و احکام او را برای آن­ها زنده گرداند. پس آنان خدا را در مورد اوامر رسولش اطاعت کنند، راست­گویانند و آنان که با فرمان وی مخالفت می ورزند دروغ­گویانند. ای محمد بازگشت تو به سوی پروردگار و بهشتش نزدیک شده است و او تو را امر می­کند تا برای امتت، علی بن ابی­طالب - علیه السلام - را بعد از خود منصوب کنی و برای او از امت پیمان بگیری. پس او خلیفه و برپای­دارنده امور رعیت و امت توست؛ چه از وی اطاعت و کنند و چه از وی سرپیچی نمایند که این کار را خواهند کرد و این همان آزمایشی است که این آیات را در مورد آن تلاوت کردم. خداوند عزّ و جلّ تو را فرمان می­دهد تا هر آن­چه را که به تو آموخته، به علی بیاموزی و هر آن­چه را که پیش تو نگه داشته و به امانت سپرده، به او واگذاری، که او امانت داری مورد اعتماد است. ای محمد! من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و او را وصی تو انتخاب کردم.

روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام - را نزد خود خواند و تمام آن روز و شبش را با وی خلوت نمود و علم و حکمتی را که به وی ارزانی شده بود را در اختیار علی نهاد و او را از سخن جبرئیل - علیه السلام - آگاه ساخت. آن روز، روزی بود که حضرت در خانه عائشه دختر ابوبکر حضور داشتند. عائشه عرض کرد: ای رسول خدا! خلوت شما با علی امروز به درازا کشید؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از عائشه روی برگرداندند. عائشه گفت: ای رسول خدا! چرا در مورد چیزی که شاید صلاحی برای من داشته باشد، از من روی برمی­گردانید؟ ایشان فرمودند: درست می­گویی؛ به خدا سوگند این امر، صلاح هر کسی است که خدا او را به پذیرش و ایمان به آن سعادتمند کرده باشد و به من امر شده که همه مردم را به آن فراخوانم و تو نیز هرگاه آن را در میان مردم انجام دادم، آن را خواهی دانست.

عائشه گفت: ای رسول خدا! چرا همین حالا به من نمی­گویید تا در عمل به آن و رسیدن به مصلحت آن پیشی بگیرم؟ فرمودند: خواهم گفت، ولی این را تا زمانی که به من امر شود که آن را در میان مردم نیز انجام دهم، چون یک راز پیش خود حفظ کن؛ که اگر آن را حفظ بنمایی خداوند تو را هم در دنیا و هم در آخرت حفظ خواهد نمود و برای تو به سبب سبقت و شتاب در ایمان به خدا و رسولش فضیلت خواهد بود، و اگر آن را فاش کنی و آن­گونه که باید آن را حفظ نکنی، به پروردگارت کفر ورزیدی و اجرت تباه می­شود و خاطر خدا و رسولش از تو بیزار می­شود و از زیان­کاران خواهی بود که البته به خدا و رسولش هیچ ضرری نمی­زند.

عائشه ضمانت نمود که آن را حفظ کند و به آن ایمان آورد و از آن نگه­داری نماید. حضرت فرمودند: خداوند متعال به من خبر داد که عمر من رو به پایان است و به من امر فرمود که علی را پیشوای مردم بنمایم و او را امام آن­ها قرار دهم و همان­گونه که پیامبران پیش از من وصیشان را جانشین خودشان قرار می­دادند، من نیز او را جانشین خود کنم. من در صدد عمل به امر پروردگارم هستم و فرمان او را در این زمینه اجرا خواهم نمود. این امر باید تا زمانی که خداوند اذن به افشای آن دهد، در وسط قلبت پنهان بماند. عائشه تضمین نمود که چنین شود. خداوند پیامبر خود را از کاری که عائشه و همیارش حفصه و پدران آن دو در این باره انجام دادند، آگاه نمود. دیری نپایید که عایشه جریان را به حفصه گفت و بعد آن دو پدران خود را آگاه ساختند و آن دو نیز جلسه­ای تشکیل دادند و به دنبال طلقاء و منافقان فرستادند و جریان را به آن­ها گفتند. آن­ها نیز رو به یک­دیگر کرده و گفتند که محمد می­خواهد به شیوه کسری و قیصر، خلافت را تا پایان روزگار در خاندان خود نگه دارد. نه به خدا سوگند، اگر این امر به علی بن ابی طالب - علیه السلام - برسد، شما هیچ بهره­ای در زندگانی نخواهید داشت؛ چرا که محمد بر اساس ظاهر شما با شما تعامل می­کند، ولی علی بر اساس آن­چه که از شما می­داند با شما تعامل می­کند. خوب در این­باره به خود بیندیشید و نظرتان را بگویید.

سخنانی میان خود رد و بدل کردند و چند بار آن را مطرح نموده و نظرشان را تغییر ­دادند و ابتدا با هم توافق کردند که شتر پیامبر - صلی الله علیه و آله - را در گردنه­ هَرشَی رَم دهند. البته در جنگ تبوک نیز چنین کاری را کرده بودند و خداوند شر را از سر پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - دفع نموده بود. در نهایت توافق نمودند تا رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم را به قتل برسانند و ترور کنند و به طور غیر مستقیم به ایشان سم بخورانند. همه دشمنان رسول خدا صلی الله علیه و آله اعم از آزادشدگان قریش و منافقان انصار و همه اعراب مدینه و اطراف آن که در دل ارتداد داشتند هم­رأی و با یک­دیگر پیمان بستند و هم­قسم شدند که شتر پیامبر را رم دهند، که تعداد­شان چهارده نفر بود.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - تصمیم داشتند که به محض این­که مدینه برسند، علی - علیه السلام - را جانشین خود گردانند و بر مردم بگمارند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دو شبانه روز از راه [مکه تا مدینه] را طی کردند، روز سوم که رسید، جبرئیل - علیه السلام - آیات پایانی سوره حجر را بر ایشان نازل کرد: «فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ * فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ * وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ * إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ»{پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، * از آنچه انجام می دادند. * پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب * که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد}. - . حجر/ 92 - 95 -

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برخاستند و به سرعت رو به مدینه حرکت کردند تا علی - علیه السلام - را به عنوان پیشوای مردم منصوب کنند. شب چهارم که فرا رسید، جبرئیل در آخر شب نازل شد و این آیات را بر ایشان خواند: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»{ای پیامبر، آن­چه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای. و خدا تو را از [گزندِ] مردم نگاه می دارد. آری، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند}، - . مائده / 67 - و کافران همان­هایی بودند که قصد جان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را نموده بودند. پس رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: ای جبرئیل! آیا نمی­بینی که چگونه با شتاب و بی وقفه به سوی مدینه می­روم تا ولایت علی را بر شاهدان و غائبان واجب گردانم؟ جبرئیل به ایشان عرض کرد: خداوند تو را فرمان می­دهد تا فردا، تا در اولین منزل فرود آمدی، ولایت او را واجب گردانی. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: چشم ای جبرئیل! همین فردا این کار را می­کنم إن شاءالله.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - امر کردند که همه، همان لحظه راه بیفتند و مردم نیز به همراه ایشان راه افتادند و تا غدیر خم رفتند و در آن­جا فرود آمدند. پیامبر در پیشاپیش مردم نماز خواندند و به آن­ها امر نمودند که همگی نزد ایشان جمع شوند و علی - علیه السلام - را فراخواندند و دست چپ علی را با دست راست خودشان بالا بردند و با صدایی بلند ولایت علی علیه السلام را بر همه مردم اعلام نمودند و اطاعت از وی را بر آن­ها واجب ساختند و به آن­ها امر کردند تا پس از ایشان شخص دیگری را بر جای او ننشانند. و به آن­ها اطلاع دادند که این امر، امر خداوند عزّ و جلّ است و به آنان فرمودند: که آیا من به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟ گفتند: بله، هستید ای رسول خدا! فرمودند: هر که من مولا و سرپرست اویم، اینک علی مولا و سرپرست اوست؛ خدایا هرکه او را دوست می­دارد، دوست بدار و هر که با او دشمنی می­کند، دشمن بدار و هرکه یاری­گر اوست، یاریش نما و هر که او را تنها گذارد، تنها گذار. سپس به مردم امر کردند تا با علی - علیه السلام - بیعت کنند و مردم همگی با حضرت بیعت کردند و کسی چیزی نگفت.

ابوبکر و عمر پیش­تر رفته بودند و به جحفه رسیده بودند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در پی آنان فرستادند و آنان را بازگرداندند و به آن دو فرمودند: ای فرزند أبی­قحافه و ای عمر! با علی به عنوان ولی پس از من بیعت کنید. گفتند: آیا این امر خدا و رسولش اوست؟ فرمودند: آیا امری این چنین جز به فرمان الهی می­تواند باشد!؟ آری، امری از سوی خدا و رسول اوست. آن دو بیعت کردند و بازگشتند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ادامه آن روز و آن شب را به سیر خود ادامه دادند تا این­که به گردنه هَرشَی [همان جایی که آن افراد پیش­تر به آن­جا رفته بودند] نزدیک شدند. آن­ها در پیچ گردنه پنهان شده بودند و با خود ظرف­هایی به همراه داشتند و آن ها را پر از سنگریزه کرده بودند.

حذیفه می­گوید: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - من و عمار بن یاسر را فراخواندند و به عمار فرمودند که از پشت شتر را هدایت کند و به من نیز امر کردند که از جلو آن را برانم. تا اینکه به سر گردنه رسیدیم. آن عده از پشت به ما حمله نمودند و ظرف­هایشان را میان پاهای شتر غلتاندند، شتر ترسید و نزدیک بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به زمین پرت کند. پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بر سر شتر فریاد زدند که آرام باش، چیزی نشده است. خداوند متعال شتر را به سخن آورد و شتر به عربی فصیح گفت: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، به خدا سوگند تا هنگامی که شما بر من سوار باشید، هرگز دست و پایم را در غیر از جایی که باید بگذارم، نمی­گذارم. آن عده به سمت شتر رفتند تا آن را رم دهند. من و عمار جلو رفتیم تا با شمشیرهایمان آن­ها را بزنیم، شب تاریکی بود و آن­ها از چشم ما ناپدید شدند و از عملی کردن چیزی که می­پنداشتند و نقشه کشیده بودند و تدبیر کرده بودند، نا امید شدند.

گفتم: ای رسول خدا! این­ها که بودند که قصد جان شما را داشتند؟ ایشان صلی الله علیه و آله فرمودند: ای حذیفه! آنان کسانی بودند که در دنیا و آخرت منافقند. گفتم: آیا نمی­خواهید عده­ای را به سوی آنان بفرستید که سرهایشان را بیاورند؟ فرمودند: خداوند به من امر کرده که از آنان روی­گردان باشم، خوش ندارم مردم بگویند که او عده­ای از قوم و اصحابش را به دینش دعوت نمود و آنان دعوت او را اجابت کردند و وقتی به کمک آنان بر دشمنان خود غلبه یافت، رو به آنان کرد و آن­ها را کشت. اما ای حذیفه! آن­ها را به حال خود واگذار که خداوند در کمین آنان است و مدت کوتاهی به آنان مهلت خواهد داد و سپس به عذابی سخت گرفتارشان خواهد نمود.

عرض کردم: ای رسول خدا! این قوم منافق چه کسانی هستند؟ آیا از مهاجران هستند یا از انصار؟ حضرت نام یک­یک آنان را تا انتها به من فرمودند و در میان آن­ها کسانی بودند که برایم سخت بود که بپذیرم که آن­ها هم از منافقان باشند، ولی در هنگامی که ایشان نام آن­ها را می­بردند، چیزی نگفتم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای حذیفه! گویا تو در مورد برخی از آن­هایی که نام می­برم شک داری، سرت را بلند کن و آنان را ببین. چشمم را به سمت آن­ها، که در پیچ [گردنه] ایستاده بودند دوختم و ناگهان برقی جهید و تمام اطراف ما را روشن کرد و این برق آن­قدر ادامه داشت که پنداشتم خورشید طلوع کرده است. به خدا سوگند آنان را خوب دیدیم و تک­تک­شان را شناختم. همان­طور بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده بودند. تعدادشان چهارده نفر بود: نُه نفر از قریش و پنج نفر از غیر قریش. جوان به حذیفه گفت: خدا تو را بیامرزد! نام آن­ها را برایمان بگو. حذیفه گفت: به خدا سوگند آن­ها ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن أبی­وقاص و ابوعبیده بن جراح و معاویه بن أبی­سفیان و عمرو بن العاص، که این­ها از قریش بودند، و اما پنج نفر دیگر، ابوموسی اشعری و مغیره بن شعبه ثقفی و اوس بن حدثان بصری و ابوهریره و ابوطلحه انصاری بودند.

حذیفه ادامه داد: سپس از گردنه پایین آمدیم، سپیده دم طلوع کرده بود. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از شتر پایین آمدند و وضو گرفتند و منتظر اصحاب ماندند، اصحاب از گردنه پایین آمدند و جمع شدند. دیدم که همگی آن افراد در میان مردم داخل شدند و پشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز گزاردند. وقتی پیامبر از نماز فارغ شدند، برگشتند و نگاهی به ابوبکر و عمر و ابوعبیده که مشغول نجوا با یکدیگر بودند، کردند و به یک منادی امر کردند تا در میان مردم ندا دهد که سه نفری در مورد اسرار خود نجوا نکنند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به همراه مردم از گردنه عبور کردند. وقتی به آخرین منزل رسیدند، سالم مولی حذیفه، دید که ابوبکر و عمر و ابوعبیده در حال نجوای محرمانه هستند؛ پیش آن­ها رفت و گفت: مگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - امر نفرمودند که سه نفری نجوای پنهانی نکنید، به خدا سوگند باید به من هم بگویید که با هم چه می­گفتید، وگرنه پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­روم و او را از کاری که کردید آگاه می­سازم. ابوبکر گفت: ای سالم! عهد و پیمان خدایی بر تو، که اگر تو را از آن­چه با هم می­گوییم و برایش جمع شده­ایم آگاه ساختیم، اگر دوست داشتی، در جمع ما داخل شو و عضوی از ما باش و اگر بدت آمد، این راز را بر ما پنهان دار. سالم گفت: شرط شما را قبول می­کنم و با آن­ها عهد و پیمان خدایی بست، سالم دشمنی و بغض شدیدی به علی بن أبی­طالب در دل داشت و آن­ها نیز این را می­دانستند .

آن سه نفر به سالم گفتند: ما توافق نموده­ایم که هم­قسم و هم­پیمان شویم تا از محمد در مورد ولایت علی بن ابی­طالب که پس از خود بر ما واجب نمود، اطاعت نکنیم. سالم به آن­ها گفت: عهد و پیمان خدا بر شما که آیا واقعاً داشتید در همین مورد جر و بحث و نجوا می­گردید؟ گفتند: آری. سالم گفت: به خدا سوگند من نخستین کسی هستم که در این امر با شما پیمان می­بندم و در مورد آن با شما مخالفت ندارم؛ به خدا سوگند خورشید بر خاندانی نتابیده که من بیش از بنی­هاشم از آن­ها بدم بیاید و در میان بنی­هاشم نیز هم از هیچ­کس به اندازه علی بن أبی­طالب کینه به دل دارم؛ هر کاری می­توانید در این باره بکنید که من نیز یکی از شما هستم. آن­ها از همان وقت با هم بر این کار پیمان بستند و بعد متفرق شدند. هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­خواستند حرکت کنند، آن چند نفر پیش ایشان رفتند و حضرت به آن­ها فرمودند: امروز در مورد چه چیزی با هم نجوا می­کردید، با این­که من شما را از نجوا نهی کرده بودم؟ گفتند: ای رسول خدا! ما امروز همین حالا یک­دیگر را دیده­ایم. حضرت مدتی به آن­ها نگاه کردند و سپس فرمودند: «أ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»{آیا شما بهتر می دانید یا خدا؟ و کیست ستم­کارتر از آن­ کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟}. - . بقره / 140 - سپس پیامبر به راه افتادند و رفتند تا وارد مدینه شدند. آن چند نفر همگی جمع شدند و توماری مبتنی بر آن چیزهایی که در مورد این قضیه با هم پیمان بسته بودند، میان خود نوشتند. و اولین چیزی که در تومار آمده بود شکستن پیمان ولایت علی بن ابی­طالب - علیه السلام - بود و این­که حکومت به ابوبکر و عمر و ابوعبیده واگذار شود و این­که سالم نیز با آنان است و از جمع آنان خارج نیست و سی و چهار مرد، که چهارده نفرشان همان افراد حاضر در گردنه بودند به اضافه بیست نفر دیگر، بر آن شهادت دادند و تومار را نزد ابوعبیده جراح به امانت گذاردند و او را امین بر آن قرار دادند.

جوان گفت: ای اباعبدالله! خدا تو را بیامرزد! فرض کنیم که این عده از آن رو به ابوبکر و عمر و ابوعبیده رضایت دادند که آنان از ریش­سفیدان قریش بودند، اما چرا به سالم رأی مثبت دادند، و حال آن­که سالم نه از قریش و نه از مهاجران و نه از انصار نبود و فقط غلام زنی از انصار بود؟ حذیفه گفت: ای جوان! آن­ها به جهت حسادت و کراهتی که از جانشینی علی بن ابی­طالب - علیه السلام - داشتند، همگی عهد کردند که مانع از رسیدن ایشان آن جای­گاه شوند. علاوه بر این، کینه­هایی که از ریختن خون­های قریش توسط علی در دل آن­ها جمع شده بود و نیز این­که او نزدیک­ترین شخص به رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بود، آن­ها به دنبال انتقام آن کارهای بنی­هاشم بودند که رسول خدا، به وسیله علی - علیه السلام - با آن­ها انجام داده بود. پیمان سلب خلافت از علی - علیه السلام - فقط بین آن چهارده نفر بود و آن­ها صلاح دیدند سالم نیز یکی از آنان باشد.

جوان گفت: خدا تو را بیامرزد! مرا از آن­چه آن­ها در صحیفه نگاشتند باخبر ساز تا بدانم. حذیفه گفت: أسماء بنت عمیس خثعمیه، همسر ابوبکر برایم نقل کرد که آن­ها در منزل ابوبکر جمع شدند و درباره آن توطئه با هم مشورت کردند، و اسماء به سخنانشان گوش می­داده و تمامی تصمیماتشان را می­شنیده است، تا آن­که به اتفاق نظر رسیدند؛ به سعید بن عاص اموی دستور دادند تا صحیفه را بنویسد، او نیز صحیفه را با تأیید همگان نوشت و متن صحیفه بدین شرح بود:

\\"بسم الله الرحمن الرحیم. این چیزی است که جمع بزرگان مهاجران و انصار اصحاب محمد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که خداوند ایشان را در کتابش بر زبان پیامبرش مدح نموده، بر آن توافق کرده­اند؛ آن­ها پس از این­که نظرات بسیاری طرح کردند و با هم در مورد این امر مشورت نمودند با یک­دیگر توافق کردند و این صحیفه را بر اساس نظری که به اسلام و مسلمانان در گذر ایام و روزگاران آینده داشتند، نگاشتند تا مسلمانان آینده به آنها اقتدا کنند

اما بعد، خداوند به لطف و کرم خود محمد - صلی الله علیه و آله - را به عنوان رسولی بر تمامی انسان­ها مبعوث ساخت و به همراه او دینی را فرستاد که برای بندگانش برگزیده بود. او نیز رسالت خویش را انجام داد و چیزهایی که خداوند به او امر کرده بود ابلاغ کرد و عمل به همه آن­ها را بر ما واجب گردانید، وقتی که او دین را کامل نمود و واجبات را واجب و سنت­ها را استوار ساخت، خداوند آن­چه که در نزد خودش بود را برایش پسندید و او را با احترام و در نعمت، بدون آن­که کسی را پس از او به جانشینی­اش برگزیند، به نزد خود برد و اختیار را به مسلمانان داد که برای خود کسی را انتخاب کنند که به نظر و نصیحتش اعتماد داشته باشند. و همان رسول خدا برای مسلمانان الگویی نیکو بود؛ خداوند متعال فرمود: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ»{قطعاً برای شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقی نیکوست: برای آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد}. - . احزاب/21 - و همانا رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کسی را به جانشینی خود برنگزیدند، تا امر حکومت تنها در یک خاندان جریان نیابد که مانند ارث فقط برای آنان باشد و نه سایر مسلمانان، و نیز آن­گونه نشود که خلافت تنها در میان ثروتمندان جابجا شود و آن کسی که جانشین می­شود، ادعا نکند که این امر از پدری به فرزندی و تا روز قیامت فقط در نسل پیامبر باقی خواهد ماند.

وقتی خلیفه­ای می­میرد، چیزی که بر مسلمانان واجب است این است که صاحب­نظران و خیرخواهان آن­ها جمع شوند و در امور مسلمانان مشورت کنند و هرکه را که مستحق خلافت می­بینند، امورشان را به او بسپارند و او را سرپرست خود قرار دهند. زیرا بر مردم هیچ زمانه­ای پوشیده نیست که کدام یک از آن­ها شایستگی خلافت را دارد.

اگر کسی از میان مردم ادعا کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شخصی را به طور مشخص جانشین خود قرار داده و او را بر مردم نصب نموده و صراحتا اسم و نسب وی را بیان داشته است، سخنی باطل گفته است و چیزی برخلاف آن­چه اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­دانند آورده است و با جماعت مسلمانان مخالفت ورزیده است.

و اگر شخصی ادعا کند که جانشینی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - امری موروثی است و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خلافت را به ارث گذاشته است، چیزمحالی گفته است؛ چرا که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ما پیامبران خیراتی که از خود بر جای می­گذاریم، به ارث نمی­دهیم .

و اگر کسی ادعا کند که از آن­جایی که خلافت مقام بعد از نبوت است، فقط یک نفر از میان مردم شایستگی آن را دارد و خلافت مختص به اوست و دیگران شایستگی آن را ندارند، سخنی کذب گفته است؛ چرا که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اصحاب من همچون ستارگان آسمانند که به هر یک از آنان اقتدا کنید، هدایت می­شوید.

اگر کسی ادعا کند که به دلیل نزدیکی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خودش مستحق خلافت و امامت است و این امر به نسل او اختصاص دارد و از پدری به فرزندی به ارث می­رسد و در هر عصر و زمانه­ای همین­طور خواهد بود و تا زمانی که خداوند زمین و هر آن­چه بر آن است را به ارث ببرد، هیچ­کس جز آن­ها شایسته خلافت نیست، این­ گونه نیست و خلافت و برای او فرزندانش نخواهد بود، حتی اگر نسبش به پیامبر نزدیک باشد؛ چرا که خداوند - که سخنش حاکم بر همگان است - می­فرماید: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»{گرامی ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست}. - . حجرات / 13 - و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ذمه مسلمانان یکسان است و پایین­ترینشان نیز برای رسیدن به آن می­کوشد و همه آن­ها در برابر غیر مسلمانان با هم متحدند.

پس هر کس که به کتاب خدا ایمان بیاورد و به سنت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اذعان داشته باشد، به راه راست رفته و طاعت خدا نموده و راه درست را در پیش گرفته است و هر کس از کارهای آنان بدش بیاید، با حق و قرآن مخالفت ورزیده و از جمع مسلمانان جدا شده است؛ او را بکشید که کشتن او به صلاح امت است و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: هرکه وارد امت من شود و در اتحاد آن­ها تفرقه بیاندازد، او را بکشید. و آن فرد را، هر کسی که باشد، بکشید؛ چرا که اتحاد سبب رحمت است و تفرقه مایه عذاب است، و امت من هرگز بر امری ناصحیح با یکدیگر متفق نمی­شوند و مسلمانان در برابر غیر خودشان متحد هستند و فقط انسانی که تک­رو و معاند است و دشمنان مسلمانان را بر ضد آن­ها یاری می­ رساند، از جماعت مسلمانان بیرون می­رود، که خدا و رسولش خون چنین کسی را مباح نموده و قتل وی را حلال دانسته­اند.\\"

سعید بن عاص با موافقت کسانی که اسم و شهادت آنان آمده بود در پایان صحیفه نوشت: محرم سال دهم هجری، والحمد لله ربّ العالمین و صلّی الله علی سیّدنا محمد و آله و سلّم.

سپس صحیفه به ابوعبیده بن جراح سپرده شد و او نیز آن را به مکه برد. آن صحیفه تا زمان خلافت عمر در خانه کعبه مدفون باقی ­ماند و عمر آن را از جایش بیرون آورد. این همان صحیفه­ای بود و امیرالمؤمنین - علیه السلام - پس از مرگ عمر، بر بالای جنازه او که پارچه­ای بر آن کشیده بودند، ایستادند و آرزو کردند و فرمودند: چقدر دوست دارم که خدا را به همراه صحیفه­ این جنازه ملاقات کنم. - . حدیث مزبور در مسند أحمد 1 : 109 ذکر شده است. -

آن­ها متفرق شدند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز صبح را پیشاپیش مردم خواندند و بعد در جای خود نشستند و تا طلوع آفتاب ذکر خداوند گفتند و سپس رو به ابوعبیده بن جراح نموده و فرمودند: آفرین! آفرین! مثل تویی امین این امت شده­ است!؟ بعد این آیه را تلاوت نمودند: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُون»{پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند، سپس می گویند: «این از جانب خداست»، تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند. پس وای بر ایشان از آن­چه دست­هایشان نوشته، و وای بر ایشان از آن­چه [از این راه] به دست می آورند}. - . بقره / 79 - عده­ای از این امت به آن­هایی شباهت پیدا کرده­اند که: «یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطا»{[کارهای ناروای خود را] از مردم پنهان می دارند، و [لی نمی توانند] از خدا پنهان دارند، و چون شبانگاه به چاره اندیشی می پردازند و سخنانی می گویند که وی [بدان] خشنود نیست، او با آنان است. و خدا به آن­چه انجام می دهند همواره احاطه دارد.}. - . نساء / 108 -

و آن­گاه فرمودند: امروز در این امت، عده­ای صبح می­کنند که در صحیفه خود به آن­هایی شباهت دارند که در زمان جاهلیت علیه ما صحیفه نگاشتند و در کعبه آویختند، و خداوند متعال آنان را موفق می­دارد تا ایشان را بیازماید و آن­هایی که پس از ایشان می­آیند را نیز مورد آزمایش قرار دهد، تا بدسرشتان از پاک­طینتان بازشناخته شوند. و اگر خداوند سبحان به من امر نمی­فرمود که به جهت امری که او می­خواهد به انجام برساند، از آن­ها روی برگردانم، آنان را جلو می­آوردم و سرهایشان را از تنشان جدا می­ساختم.

حذیفه گفت: به خدا سوگند، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این سخن را می­فرمودند، ما آن چند نفر را دیدیم که لرزه بر اندامشان افتاده بود و هیچ­کدامشان نمی­توانستند کاری کنند، و بر هیچ­یک از آن­هایی که در آن روز در مجلس رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حضور داشتند پوشیده نماند که منظور رسول خدا همان­ها بودند و آن آیات قرآن را که تلاوت کردند، بر آن­ها مثال نمودند.

هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از آن سفر خود بازگشتند، به منزل همسر خود أم سلمه رفتند و یک ماه در آن­جا ماندند و بر خلاف رویه همیشگی در این مدت به منزل هیچ یک از همسران خود نرفتند. عائشه و حفصه این کار ایشان را نزد پدران خود شکایت نمودند؛ آن دو گفتند که ما می­دانیم چرا این­گونه کرده است و دلیل این کار چه بوده است. پیش او بروید و با ملاطفت با او سخن بگویید و او را بفریبید که او انسانی با حیا و بزرگوار است. شاید بتوانید قلبش را آرام بسازید و غضبش را از قلبش بیرون بیاورید.

عائشه به تنهایی نزد پیامبر رفت و در منزل ام سلمه و در حالی که علی بن ابی­طالب - علیه السلام - نیز پیش ایشان بود با ایشان برخورد نمود؛ حضرت به او فرمودند: ای حمیرا! چه چیز تو را به این­جا کشانده است؟ او گفت: ای رسول خدا! به منزل نیامدن شما بر من دشوار آمد و من ای رسول خدا! از خشم شما به خدا پناه می­برم. پیامبر فرمودند: اگر این­طور که می­گویی بود، رازی را که سفارش نموده بودم پنهانش داری، آشکار نمی­کردی. همانا که خودت و امتی از مردم را هلاک کرده­ای.

سپس پیامبر به کنیز ام سلمه فرمودند: همسرانم را به این­جا بیاور. او نیز آن­ها را به منزل ام سلمه آورد. حضرت آن­ها فرمودند: به آن­چه می­گویم گوش فرا دهید؛ و در حالی که با دستشان به علی بن ابی­طالب - علیه السلام - اشاره نمودند، به آن­ها فرمودند: این شخص، برادر و وصی و وارث من است و پس از من در میان شما و در میان امت، دین خدا را بر پای خواهد داشت؛ پس هر امری به شما کرد، اطاعت کنید و از او سرپیچی نکنید که در صورت سرپیچی هلاک خواهید شد. سپس فرمودند: ای علی! این زنان را به تو می­سپارم؛ تا زمانی که از خدا و از تو اطاعت نمودند، آنان را نزد خود نگاه دار و از اموال خود نفقه آنان را پرداخت کن و آن­ها را با اوامر خود فرمان ده و از آن­چه که شک داری نهی کن. و اگر از تو سرپیچی کردند، آنان را رها کن. علی - علیه السلام - فرمودند: ای رسول خدا! آن­ها زن هستند و سستی و ضعف عقیده دارند. حضرت فرمود: اگر مدارا بیشتر در آنان اثر می­کرد، با آن­ها مدارا کن و هر یک از آن­ها که از تو سرپیچی کرد، او را طلاق بده که خدا و رسولش از او بیزارند. زنان پیامبر همگی سکوت کرده بودند و کسی چیزی نمی­گفت، تا این که عائشه زبان باز کرد و گفت: ای رسول خدا! ما چنین نبودیم که اگر شما فرمانی بدهید، مخالفت ­کنیم و طور دیگری عمل کنیم. پیامبر به او فرمود: بله چنین بوده­اید ای حمیراء! تو به بدترین شکل با امر من مخالفت نمودی و به خدا سوگند که با این امر من نیز مخالفت خواهی نمود و پس از من از علی سرپیچی خواهی کرد و در حالی که به زیور آراسته­ای و دسته­ای از مردم پیرامونت گرد آمده­اند، از خانه­ای که تو را در آن بر جای می­گذارم خارج می­شوی و با او مخالفت نموده و و به او ظلم می­کنی و بر پروردگارت عصیان می­نمایی و سگ­های قبیله حوأب در راه بر تو پارس می­کنند. هان که این­ها اتفاق خواهد افتاد. سپس فرمودند: برخیزید و به منزل های خود بروید! آن­ها نیز برخاستند و رفتند.

پس از آن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن چند نفر را که بر ضد علی - علیه السلام - متحد شده بودند را به همراه یاران و موافقین آن­ها و آزادشدگان و منافقین را، که حدود چهار هزار نفر بودند جمع نمودند و آن­ها را تحت فرماندهی اسامة بن زید قرار دادند و او را امیر آنان نمود و به اسامه دستور فرمود تا به منطقه­ای در شام بروند. این عده گفتند: ای رسول خدا! ما تازه از سفری که همراه شما بودیم، بازگشته­ایم؛ از شما می­خواهیم تا اجازه دهید که مدتی در این­جا بمانیم و خود را برای این سفر آماده کنیم. حضرت امر فرمودند تا به قدری که نیاز دارند در مدینه بمانند و به اسامة بن زید امر نمودند که در فاصله چند میلی مدینه اردو بزند و در مکانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برایش مشخص نموده بماند و منتظر بماند تا آن عده از امور خود فارغ شوند و حوائج­شان را انجام دهند و به او ملحق شوند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با این عمل خود قصد داشتند که مدینه از این افراد خالی شود و هیچ یک از منافقان در آن نماند.

آن­ها مشغول امور خود بودند و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شدت آن­ها را وا می­داشتند و امر می­نمودند که از شهر خارج شوند و در انجام امری که به آن­ها امر نموده بودند عجله کنند، که در همین بین رسول خدا - صلی الله علیه و آله – مبتلا به همان بیماری که بر اثر آن وفات یافتند شدند و آنان نیز وقتی آن وضع را دیدند در امتثال امری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آن­ها کرده بودند، تأخیر نمودند. پیامبر به قیس بن عباده که پیش­قراول رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود و حباب بن منذر و عده­ای از انصار امر نمودند تا آن افراد را به لشکر اسامه ببرند؛ قیس بن سعد و حباب بن منذر آن­ها را از مدینه خارج نمودند و به لشکر اسامه رساندند و به اسامه گفتند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیگر بیش از این اجازه توقف نمی­دهند؛ پس همین حالا حرکت کن تا خبر حرکت را به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برسانیم. اسامه لشکر خود را حرکت داد و قیس و حباب پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بازگشتند و ایشان را از حرکت آن­ها آگاه ساختند. حضرت به آن دو فرمودند: آن عده نمی­روند.

ابوبکر و عمر و ابوعبیده با اسامه و جمعی از یارانش خلوت کرده و گفتند: به کجا برویم و مدینه را ترک کنیم و حال آن­که اکنون بیشتر از همیشه نیاز است که در آن­جا باشیم!؟ اسامه به آن­ها گفت: چه نیازی؟ گفتند: رسول خدا در آستانه وفات قرار گرفته است؛ به خدا سوگند اگر مدینه را خالی کنیم، اتفاقاتی می­افتد که دیگر نمی­توان آن­ها را درست کرد. منتظر می­مانیم تا ببینیم سرنوشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چه می­شود، رفتن، هر وقت که بخواهیم در پیش رویمان است. آن­ها به اردوگاه سابق بازگشتند و در همان­جا ماندند و پیکی را فرستادند تا آن­ها را از حال رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آگاه سازد. پیک پیش عائشه رفت و پنهانی حال حضرت را از او پرسید، عائشه گفت: نزد پدرم و عمر و همراهان آن­ها برو و به آن­ها بگو: وضع رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نامساعد است؛ کسی از شما جایی نرود، من لحظه به لحظه شما را از اخبار آگاه می­کنم.

بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدت یافت و عائشه صهیب را فراخواند و گفت: نزد ابوبکر برو و به او بگو که محمد در حالی قرار گرفته که امیدی به او نیست. شما به همراه عمر و ابوعبیده و هر کسی که صلاح می­دانید با شما بیاید، به این­جا بیایید، ولی ورودتان به شهر باید پنهانی و شبانه باشد. صهیب خبر را به آن­ها رساند و آن­ها نیز دست صهیب را گرفتند و پیش اسامه بردند و او را از خبر آگاه ساختند و به اسامه گفتند که چگونه سزاوار است از دیدار رسول خدا - صلی الله علیه و آله - محروم شویم؟ و از او اجازه خواستند که به مدینه بروند، اسامه نیز به آن­ها اجازه داد و به آن­ها امر کرد که کسی از ورود آن­ها به شهر آگاه نشود و اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بهبود یافتند، به لشگر خود بازگردید و اگر اتفاقی برای ایشان افتاد و وفات نمودند، ما را نیز از این آگاه سازید تا به جماعت مردم بپیوندیم.

ابوبکر، عمر و ابوعبیده شبانه وارد مدینه شدند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیهوش بودند. ایشان لحظاتی به هوش ­آمدند و فرمودند: امشب شر بزرگی درب این شهر را زده است. پرسیدند: ای رسول خدا! چه شری؟ فرمودند: عده­ای از آن­هایی که در سپاه اسامه بودند، بر خلاف فرمان من بازگشتند. هان که من نزد پروردگارم از آنان بیزاری می­جویم. وای بر شما! به سپاه اسامه بپیوندید. حضرت چندین بار این سخن را تکرار نمودند. بلال که مؤذن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود، به هنگام هر نماز اذان می­گفت و پیامبر اگر توان داشتند، با هر زحمتی شده از منزل خارج می­شدند و بر مردم نماز می­گزاردند و اگر نمی­توانستند، به علی بن ابی­طالب - علیه السلام - امر می­فرمودند که بروند نماز جماعت را بر پای دارند. علی بن ابی­طالب - علیه السلام - و فضل بن عباس به هنگام بیماری حضرت، همواره همراه ایشان بودند.

آن شب که در آن گروهی که تحت فرمان اسامه بودند، به شهر آمدند سپری شد و صبح فرا رسید. بلال اذان سر داد و نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آمد تا طبق عادت همیشگی ایشان را باخبر سازد. ولی حال ایشان خیلی بد بود و به او اجازه داخل شدن داده نشد. عائشه به صهیب دستور داد تا نزد پدرش برود و به او بگوید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت بیمار است و توان برخاستن و رفتن به مسجد را ندارد و علی بن ابی­طالب - علیه السلام - نیز مشغول و مراقب ایشان است و نمی­تواند نماز را برگزار کند، تو به مسجد برو و نماز جماعت را بخوان؛ که این حالتی است که برای تو مبارک است و از این پس حجتی برای تو خواهد بود. مردم در مسجد منتظر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یا علی - علیه السلام - بودند تا مطابق عادت در ایام بیماری پیامبر بیایند و پیشاپیش ایشان نماز گزارد. نفهمیدند چه شد که ناگهان ابوبکر وارد مسجد شد و گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخت بیمار هستند و به من امر فرمودند که نماز جماعت را بخوانم. یکی از اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به او گفت: چگونه این امر ممکن است، تو که باید الان در لشگر اسامه باشی؟ نه به خدا سوگند، بعید می­دانم ایشان کسی را به دنبال تو فرستاده باشند و به تو امر کرده باشند که نماز بخوانی.

بلال به مردم گفت: خدا شما را بیامرزد! من خودم پیک شما می­شوم تا از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد این قضیه اجازه بگیرم. سپس شتابان رفت و به در خانه پیامبر رسید و به شدت در را کوبید، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای در را شنیدند و فرمودند: چه شده است که با این شدت در می­زنند؟ ببینید چه کسی است؟ فضل بن عباس رفت و در را گشود و دید بلال است؛ گفت: ای بلال! چه شده است؟ بلال گفت: ابوبکر وارد مسجد شده و جلو رفته و در جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایستاده و مدعی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به وی چنین امر فرموده است. فضل گفت: مگر ابوبکر در لشگر اسامه نیست؟ به خدا سوگند این همان شر بزرگی است که دیشب وارد مدینه شده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خبرش را به ما داده بود.. فضل داخل شد و بلال را نیز به همراه خود داخل برد. پیامبر فرمودند: ای بلال! چه شده است؟ بلال خبر را به ایشان رساند. پیامبر فرمودند: مرا بلند کنید، مرا بلند کنید و به مسجد ببرید. سوگند به آن­که جانم در دست اوست، مصیبت و فتنه­ای بس بزرگ بر اسلام نازل شده است.

حضرت با سری پوشیده و در حالی که علی و فضل بن عباس دو طرف ایشان را گرفته بودند و پاهایشان بر زمین کشیده می­شدند، از خانه خارج شدند و وارد مسجد شدند ودیدند که ابوبکر در جایگاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایستاده و عمر و ابوعبیده و سالم و صهیب و آن چند نفری که شبانه به همراه آن­ها وارد شهر شده بودند، بر گرد او می­چرخیدند. و بیشتر مردم نماز نخوانده بودند و منتظر خبر بلال بودند. هنگامی که مردم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دیدند که با آن حال بدشان به مسجد آمده­اند، شگفت­زده شند.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش رفتند و ابوبکر را از پشت گرفته و وی را از محراب کنار زدند. ابوبکر و همراهانش رویشان را برگرداندند و از جایگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله عقب آمدند و پنهان شدند. مردم آمدند و پشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که نشسته نماز می­خواندند و بلال تکبیرهای نماز را می­گفت، جماعت گزاردند. وقتی حضرت نماز را به پایان رساندند، سر خود را به عقب برگرداندند، ولی ابوبکر را ندیدند. فرمودند: ای مردم! آیا از إبن ابی­قحافه و یارانش تعجب نمی­کنید که آن­ها را گسیل داشته بودم و تحت فرماندهی اسامه قرار داده بودم و به آن­ها فرمان داده بودم تا به آن­جایی که باید می­رفتند بروند، ولی سرپیچی نموده و برای ایجاد فتنه به مدینه بازگشته­اند؟ هان که خداوند آن­ها را در این فتنه تباه ساخته است. مرا بالای منبر ببرید.

حضرت با سری بسته برخاستند و بر روی نزدیکترین پلکه منبر نشستند و خداوند را سپاس و ثنا گفته و سپس فرمودند: ای مردم! آن­ امر پروردگارم که همه انسان­ها در نهایت روزی به آن می­رسند، به سراغ من آمده است و من شما را در حالی ترک می­گویم که حجتی برای شما بر جای گذاشته­ام که شبش همچون روزش واضح و روشن است؛ بنابراین بعد از من دچار اختلاف نشوید، چنان­چه قوم بنی إسرائیل پیش از شما دچار اختلاف شدند. ای مردم! من چیزی جز آن­چه قرآن حلال نموده را بر شما حلال نمی­کنم و چیزی جز را آن­چه قرآن حرام کرده را بر شما حرام نمی­نمایم. من دو چیز گران­بها را در میان شما باقی می­گذارم که تا زمانی که به آن دو تمسک جویید، هرگز دچار گمراهی و لغزش نخواهید شد: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم. این دو در میان شما جانشینان من هستند و هرگز از یک­دیگر جدا نمی­شوند تا زمانی که درحوض بر من وارد شوند و در آن­جا از شما در مورد این که با این دو چیز گران­بها چکار کردید سؤال می­کنم. آن روز، عده­ای همان گونه که شتر غریبه رانده می­شود، از حوض من رانده می­شوند و برخی از آن­ها می­گویند ما فلانی و فلانی هستیم و من به آن­ها می­گویم که نام­هایتان را می­دانم، اما شما پس از من از دین خارج شدید. پس رحمت خدا از شما دور باد و دور باد!

حضرت سپس از منبر پایین آمدند و به اتاق خویش بازگشتند. و ابوبکر و همراهانش، تا زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، در مقابل دیدگان مردم ظاهر نشدند و سپس آن حوادث سقیفه از انصار و سعد سر زد و آن­ها اهل بیت پیامبرشان را از حقوقی که خداوند عزّ و جلّ برایشان قرار داده بود، منع نمودند و کتاب خدا را تار و مار کردند. ای برادر انصاری! همین مقدار که به تو گفتم برای کسی که خداوند دوست دارد هدایتش کند، کافی و معتبر بود. جوان گفت: نام افراد دیگری را که در ماجرای آن صحیفه حاضر بودند و شاهد آن بودند را برایم بگو. حذیفه گفت: ابوسفیان، عکرمة بن ابی­جهل، صفوان بن امیة بن خلف، سعید بن عاص، خالد بن ولید، عیّاش بن أبی­ربیعه، بشیر بن سعد، سهیل بن عمرو، حکیم بن حزام، صهیب بن سنان، ابوالأعور السلمی، مطیع بن الأسود مدری، و جمعی دیگر از اینان که نام آن­ها را فراموش کرده­ام.

جوان گفت: ای اباعبدالله! همه این­ها که از اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نبودند، پس چرا همه مردم به سبب آنان تغییر کردند؟ حذیفه گفت: این عده سران و اشراف قبایل بودند و هر کدام از این­ها در تعداد زیادی از مردم نفوذ داشتند که به حرف آن­ها گوش می­دادند و از آن­ها اطاعت می­کردند. این عده محبت ابوبکر را در دل داشتند، همان­طور که بنی­إسرائیل حبّ گوساله و سامری در دلشان بود و هارون را ترک گفته و او را ضعیف و ناتوان یافتند. جوان گفت: سوگند به خدا که حقیقتاً همواره کینه این عده را به دل داشته باشم و از آن­ها و اعمالشان نزد خداوند برائت ­جویم و همواره دوست­دار امیرالمؤمنین علیه السلام و دشمن دشمنانش باشم و به ایشان بپیوندم و امید آن دارم که إن شاء الله به زودی در کنار ایشان به شهادت نائل شوم.

جوان سپس با حذیفه وداع نمود و گفت: به سوی امیرالمؤمنین - علیه السلام - می­روم و به سوی مدینه رفت و در راه با ایشان، که از مدینه به سوی عراق در حرکت بودند برخورد نمود و همراه حضرت به بصره رفت. هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - در مقابل اصحاب جمل صف­آرایی نمودند، این جوان اولین شخص از اصحاب امیرالمؤمنین - علیه السلام - بود که به شهادت رسید. ماجرا از این قرار بود که وقتی اصحاب جمل به صف شدند و تصمیم به جنگ گرفتند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - ابتدا ترجیح دادند که از طریق دعوت آن­ها به قرآن و حکم آن غائله را خاتمه دهند. از این رو قرآنی طلبیدند و فرمودند: چه کسی حاضر است این قرآن را بر آن­ها عرضه ­دارد و آن­ها را به آن­چه در آن است فرا ­خواند و آن­چه قرآن زنده نموده را زنده بدارد و هر آن­چه میرانده را ­بمیراند؟ جنگ نیزه­ها میان دو سپاه شروع شده بود و تعداد نیزه­ها به قدری بود که می­شد بر روی آن­ها راه رفت. جوان برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! من حاضرم این قرآن را ­بگیرم و بروم و بر آنان عرضه کنم و آن­ها را به آن­چه در آن است فرا خوانم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - ­اعتنایی نکردند و برای بار دوم ندا دادند که چه کسی حاضر است این قرآن را بگیرد و برود و بر آن­ها عرضه ­دارد و آن­ها را به آن­چه در آن است فرا ­خواند؟ باز کسی برنخاست. جوان برخاست و گفت: ای امیرالمؤمنین! من حاضرم این قرآن را ­بگیرم و بروم و بر آنان عرضه کنم و آن­ها را به آن­چه در آن است فرا خوانم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - باز هم ­اعتنایی نکردند و برای بار سوم ندا دادند. باز جز آن جوان کسی برخاست، جوان برخاست و گفت: من حاضرم این قرآن را ­بگیرم و بروم و بر آنان عرضه کنم و آن­ها را به آن­چه در آن است فرا خوانم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار را بکنی، کشته خواهی شد. جوان گفت: ای امیرالمؤمنین! به خدا سوگند هیچ چیزی برایم محبوبتر از آن نیست که در جلوی شما شهات روزی من گردد و تحت اطاعت شما کشته شوم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - قرآن را به دست او دادند. جوان به سوی سپاه آن­ها راه افتاد. امیرالمؤمنین علیه السلام

نگاهی به او کردند و فرمودند: این جوان از کسانی است که خداوند قلب او را از نور و ایمان سرشار نموده است، او کشته می­شود و دلم برای او سوخت، و این جماعت پس از کشتن او به هیچ وجه رستگار نخواهند شد.

جوان مصحف را با خود برد و در مقابل سپاه عائشه ایستاد، طلحه و زبیر نیز در طرف راست و چپ کجاوه ایستاده بودند. او که صدای رسایی داشت، با صدایی بلند ندا داد: ای مردم! این کتاب خدا است؛ امیرالمؤمنین شما را به کتاب خدا و حکم بر اساس آن­چه خداوند در آن نازل کرده دعوت می­کند، به اطاعت خداوند و عمل به کتاب او بازگردید. عائشه و طلحه و زبیر نیز سخنان او را شنیدند و چیزی نگفتند. وقتی لشکریان آن­ها این صحنه را دیدند، به سوی آن جوان حمله­ور شدند و دست راستش را که قرآن را با آن نگه داشته بود، قطع کردند. جوان قرآن را به دست چپ خود گرفت با صدایی بلند همان سخنان دفعه اول را فریاد زد. بار دیگر به او حمله کردند و دست چپش را قطع کردند. جوان در همان حال که خون از او می­رفت، مصحف را به آغوش گرفت و دوباره همان سخنان را ندا داد. به شدت به او حمله کردند و او را به قتل رساندند و جوان بی­جان بر زمین افتاد، او را طوری قطعه قطعه نمودند که رنگ زرد چربی شکم او دیده شد.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - ایستاده بودند و آن­ها را می­دیدند. حضرت رو به اصحاب خود نموده و فرمودند: به خدا سوگند من در مورد گمراهی این قوم و بر باطل بودن این گروه شکی نداشتم، ولی دوست داشتم این امر با شهادت آن مرد صالح، حکیم بن جلبه عبدی و مردان صالحی که با او بودند بر همه شما روشن شود. گناه اینان با کشتن این جوان که داشت آن­ها را به کتاب خدا و حکم به آن و عمل به واجبات آن دعوت می­کرد، و آن­ها بر وی یورش بردند، مضاعف شد. دیگر هیچ مسلمانی نباید در کشتن آنان شک کند و اکنون آتش جنگ روشن شده و بالا گرفته است.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: به نام خداوند «حم» همگی برآن­ها حمله برید که آن­ها یاری نخواهند شد. خود حضرت نیز در حالی که حسن و حسین علیهما السلام و اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایشان را همراهی می­کردند حمله­ور شدند و به قلب سپاه آن­ها زدند. به خدا سوگند ساعتی نگذشت که دیدیم همه افراد دشمن مانند تلو تلو خوران به چپ و راست افتادند و در زیر سم اسبان ماندند. امیرالمؤمنین - علیه السلام - پیروز و سرفراز بازگشت و خداوند ایشان را فاتح نمود و دشمنان را به اسارت ایشان در آورد. حضرت دستور داد تا پیکر آن جوان و همه آن­هایی که در رکاب ایشان کشته شده بودند را جمع کردند و در همان لباس­های خون آلودشان پیچیدند بدون این­که لباس­ها را از تنشان بیرون بیاورند، بر آن­ها نماز گزاردند و آن­ها را دفن نمودند. و دستور دادند تا به مجروحان سپاه دشمن کاری نداشته باشند و فراریان را تعقیب نکنند و دستور دادند تا تمامی غنایم را جمع کنند و آن­گاه آن­ها را میان اصحاب خود تقسیم نمودند و به محمد بن أبی بکر فرمان دادند تا خواهر خود را به بصره ببرد و چند روزی در آن­جا نگه دارد، و بعد او را به منزل خود در مدینه بازگرداند.

عبدالله بن سلمه نقل کرده، من از جمله کسانی بودم که در جنگ جمل حضور داشتند، زمانی که آتش جنگ فروکش کرد، مادر آن جوان را دیدم که بالای سر فرزندش ایستاده بود. شروع به گریستن کرد و فرزندش را می­بوسید و این اشعار را سرود:

- ای پروردگارم! مسلمانی به سراغ آنان رفت و در حالی که هیچ ترسی از آنان نداشت، کتاب خدا را برای آن­ها تلاوت می­کرد.

- و آنان را به فرمان مولایشان امر می­کرد، ولی آن­ها نیزه هایشان را با خون او رنگین کردند .

- و حال آن که مادرشان ایستاده بود و آنان را نگاه می­کرد و آنان را به طغیان امر می­کرد و از آن بر حذر نمی­داشت. - . ارشاد­­القلوب 2 : 112 - 135 -

**[ترجمه]

توضیح

قوله علیه السلام من حرف المدائن فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی من کسب المدائن من قولهم حرف لعیاله أی کسب أو هو بمعنی الطرف و الذروة لکونه فی جانب من بلاد العراق أو من أعالی البلاد و فی بعضها بالجیم قال فی القاموس الجرف المال من الناطق و الصامت و الخصب و الکلاء الملتف و بالکسر و قد یضم المکان الذی لا یأخذه السیل و بالضم ما تجرفته السیول و أکلته من الأرض و لا یخفی مناسبة أکثرها للمقام و یقال کبت الله العدو أی صرفه و أذله قوله علیه السلام أحمد إلیکم الله و لعله ضمن معنی الإنهاء أی أحمد الله منهیا إلیکم نعمه قال فی النهایة فی کتابه صلی الله علیه و آله أما بعد فإنی أحمد إلیک الله أی أحمده معک فأقام إلی مقام مع و قیل معناه أحمد إلیک نعمة الله بتحدیثک إیاها انتهی و الإدحاض الإبطال و التهجیر و التهجر السیر فی الهاجرة و هی نصف النهار عند اشتداد الحر و الشملة کساء یشتمل به.

قوله: و ما کادوا أی ما کادوا یفعلون ذلک لعسره علیهم کما قال تعالی فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ و یحتمل أن یکون من الکید أی لم یسألوا شیئا کما سأل المنافقون بعد ذلک کیدا و مکرا و بطؤ ککرم ضد أسرع کأبطأ فالبطاء جمع الباطی و یقال مللته و منه أی سئمته و أملنی و أمل علی أبرمنی و کربه الغم

ص: 114


1- إرشاد القلوب 2/ 112- 135، و قولها «و أمهم قائمة تراهم» تعنی عائشة أم المؤمنین روی ذلک الشیخ المفید فی کتابه الجمل: 181 و لفظه «فأقبل الغلام حتّی وقف بازاء الصفوف و نشر المصحف، و قال: هذا کتاب اللّه، و أمیر المؤمنین یدعوکم الی ما فیه، فقالت عائشة: « اشجروه بالرماح فقبحه الله » فتبادروا الیه بالرماح فطعنوه من کل جانب وروی القصة الطبری فی ج ٤ ص ٥١١ ، وسیأتی فی باب الجمل.

أحزنه و قال الجزری فیه ذکر العالیة و العوالی فی غیر موضع و هی أماکن بأعلا أراضی المدینة علی أربعة أمیال و أبعدها من جهة نجد ثمانیة.

قوله تعالی فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ أی علما حالیا متعلقا بالموجود و به یکون الثواب و العقاب.

قوله تعالی أَنْ یَسْبِقُونا أی یفوتونا فلا نقدر أن نجازیهم علی مساویهم و قال الجوهری حفظته الکتاب حملته علی حفظه و استحفظته سألته أن یحفظه قوله و أغذ بالمعجمتین أی أسرع قال القاموس و أغذ السیر و فیه أسرع و قال جهمه استقبله بوجه کریه کتجهمه و قال هرشی کسکری ثنیة قرب الجحفة و الحبرة النعمة الحسنة و الدولة بالضم ما تتداوله الأغنیاء و تدور بینهم و أبطل أتی بالباطل و تکلم به کأحال أی أتی بالمحال.

قوله یسعی بها أدناهم أی یجب علی المسلمین إمضاء أمان أدناهم لآحاد المشرکین قوله و کلهم ید أی هم مجتمعون علی دفع أعدائهم لا یسع التخاذل بینهم بل یعاون بعضهم بعضا علی جمیع الأدیان و الملل کأنه جعل أیدیهم یدا واحدة و فعلهم فعلا واحدا.

قوله أحب أن ألقی الله أی أحب أن أخاصمه عند الله بسبب صحیفته التی کتبها و فی بعض النسخ ما أحب إلی أن ألقی الله بصیغة التعجب و المسجی بالتشدید علی بناء المفعول المغطی بثوب و الرعدة بالکسر و الفتح الاضطراب و فی النهایة و الرأب الجمع و الشد یقال رأب الصدع إذا شعبه و رأب الشی ء إذا جمعه و شده برفق و الرسل بالکسر الهنیئة و التأنی یقال افعل کذا علی رسلک أی اتَّئد فیه و

قال فی الحدیث إنه خرج فی مرضه یتهادی بین رجلین.

أی یمشی بینهما معتمدا علیهما من ضعفه و تمایله من تهادت المرأة فی مشیتها إذا تمایلت و کل من فعل ذلک بأحد فهو یهادیه قوله و هو مربوط أی مشدود الرأس معصوب و التمزیق التخریق و المزق أیضا مصدر و الحضن بالکسر ما دون الإبط إلی

ص: 115

الکشح أو الصدر و العضدان و ما بینهما و حضن الشی ء و احتضنه جعله فی حضنه قوله فشدوا أی حملوا علیه و الإرب بالکسر العضو و اللبس بالضم الشبهة.

قوله و وقدت الحرب کوعد أی التهبت نار الحرب و قال الجزری فی حدیث الجهاد إذ أبیتم فقولوا حم لا ینصرون قیل معناه اللهم لا ینصرون و یرید به الخبر لا الدعاء لأنه لو کان دعاء لقال لا ینصروا مجزوما فکأنه قال و الله لا ینصرون و قیل إن السور التی أولها حم سور لها شأن فنبه أن ذکرها لشرف منزلتها مما یستظهر به علی استنزال النصر من الله و قوله لا ینصرون کلام مستأنف کأنه حین قال قولوا حم قیل ما ذا یکون إذا قلناها فقال لا ینصرون.

و فی القاموس الشلو بالکسر العضو و الجسد من کل شی ء کالشلا و کل مسلوخ أکل منه شی ء و بقیت منه بقیة و الجمع أشلاء و الشلیة الفدرة (1) و بقیة المال انتهی قوله و منحه أکتافهم لعله کنایة عن تسلطه علیه السلام کأنه رکب أکتافهم أو عن انهزامهم و تعاقب عسکره علیه السلام لهم کما مر فی حدیث بدر و إلا فارکبوا أکتافهم أی اتبعوهم أو عن الظفر علیهم مکتوفین قولها قناهم هی جمع القناة و هی الرمح.

**[ترجمه]سخن حضرت علیه السلام: \\"من حرف المدائن\\" در برخی از نسخه­ها حاء آمده است و به معنای پیشه­های مدائن است. که برگرفته از جمله \\"حرف لعیاله\\"، به معنی کسب روزی کرد و یا به معنی جانب و جای بلند است. زیرا مدائن در کنار عراق واقع شده و یا از جاهای مرتفع عراق است. و در برخی از نسخه­ها با جیم آمده است. در قاموس آمده است: \\"جرف\\" یعنی از مال، اعم از ناطق و صامت و حاصلخیز و علفزار، و با کسره و گاهی هم مضموم، یعنی مکانی که سیل­ به آن­جا راه ندارد. با ضمه، آن زمینی است که سیل آن را فرسایش داده و خورده است. پیداست که اکثر این معانی با مقتضای کلام در این­جا مناسبت دارد. گفته­ می­شود: \\"کبت الله العدوّ\\" یعنی خداوند دشمن را برکنار و ذلیل نمود. سخن امام علیه السلام: \\"أحمد إلیکم الله\\" شاید مفهوم پایان دادن را در بر داشته باشد و یعنی خدا را سپاس ­می­گویم که نعمت های خود را بر شما تمام کرد. در نهایة چنین می­گوید: در نوشته پیامبر - صلی الله علیه و آله - آمده است: \\"فإنی أحمد إلیک الله\\" یعنی من به همراه تو خدا را سپاس می­گویم، یعنی حرف \\"إلی\\" در جای \\"مع\\" استفاده شده است. و گفته شده است که معنای این سخن آن است که من از آن رو که تو سخن از نعمت خدا گفتی نعمت خداوند را سپاس می­گویم. در این­جا نقل کلام از نهایة تمام می­شود. إدحاض به معنی ابطال است و تهجیر و تهجّر نیز به معنای سیرنمودن در هاجره است و هاجره یعنی نیمه روز و زمانی که گرما شدت می­یابد. شمله نیز ردایی است که آن را روی خود می­اندازند.

سخن او: \\"و ما کادوا\\" یعنی به دلیل سختی آن عمل قادر به انجام آن نبودند، همان­طور که خداوند متعال فرمود: «فذبحوها و ما کادوا یفعلون». و نیز ممکن است از ریشه کید باشد، بدین معنا که آنان مانند منافقان که پس از آن از روی حیله و فریب سؤال نمودند، نبودند و سؤالی نکردند. \\"بطؤ\\" بر وزن کَرُمَ، ضد أسرع است که بر وزن أبطأ می­باشد و بطاء جمع باطی است. گفته می شود \\"مللته\\" و \\"مللت منه\\" یعنی از آن به ستوه آمدم و آن امر مرا به تنگ آورد و \\"املّ علیّ\\" یعنی مرا تأیید نمود و \\"کربه الغم\\" یعنی او را محزون ساخت. جزری می­گوید: در این متن واژه­هایی چون عالیه و عوالی در چند جا استعمال شده است که جاهایی هستند که در فاصله چهار میلی بالای مدینه قرار دارند و دورترین آن­ها از جهت نجد است و هشت میلی با شهر فاصله دارد.

این سخن خداوند متعال که «فلیعلمنّ الله»، یعنی علمی که فعلیت دارد و متعلق به موجود است و به واسطه آن ثواب و عقاب داده می­شود.

این سخن خداوند متعال که «أن یسبقونا»، یعنی از چنگ ما بگریزند که در نتیجه ما نتوانیم آن­ها را به سبب گناهانشان مجازات کنیم. جوهری در مورد \\"حفّظته الکتاب\\" گفته است: یعنی او را مجبور به حفظ آن کردم و \\"استحفظته\\" یعنی از او خواستم تا آن را حفظ نماید. \\"و أغذّ\\" یعنی شتافت. در قاموس آمده است: \\" و أغذّ السیر و فیه\\" یعنی در رفتن و یا در آن امر شتاب نمود. و گفته است: \\"جهمه\\" به مانند \\"تهجّمه\\" یعنی با چهره ای ناخوشایند به استقبالش رفت. و گفته­ است که \\"هَرشی\\" هم وزن سکری، نام گردنه­ای است در نزدیکی جحفه. \\"حبره\\" یعنی نعمت نیکو و \\"الدولة\\" به ضم [دال] چیزی است که ثروتمندان آن را دست به دست می­کنند و در میانشان در گردش است. \\"أبطل\\" یعنی امری باطل آورد و سخنی باطل گفت، چنان­چه \\"أحال\\" یعنی چیزی محال مطرح کرد.

این سخن که \\"یسعی بها أدناهم\\" یعنی بر مسلمانان واجب است که امان نامه­ای که آن­ها را به مشرکان نزدیک می­گرداند امضا نمایند. \\"و کّلهم ید\\" یعنی آن­ها در راندن دشمنان خود متحدند و سستی در آن­ها راه ندارد، بلکه همگی آن­ها در مقابل ادیان و ملت­های دیگر، همدیگر را یاری می­نمایند و گویا دستان همه آنان یک دست است و کارشان نیز یک کار است.

\\"احبّ أن ألقی الله\\"، یعنی دوست دارم به سبب صحیفه­ای که نگاشته است در نزد خداوند با او مخاصمه نمایم. در برخی از نسخه­ها \\"ما أحبّ إلیّ أن ألقی الله\\" آمده است که به صیغه تعجب است. المسجیّ با تشدید [یاء] و بر صیغه مفعول، به معنی کسی است که با پارچه یا لباسی پوشانده شده است. \\"الرعدة\\" با کسره و فتحه یعنی اضطراب. در نهایة آمده است: الرأب به معنای جمع کردن و بستن است. گفته می­شود \\"رأب الصدع\\" که یعنی شکاف را پر می­کند و \\"رأب الشیء\\" که یعنی چیزی را جمع نموده و به آرامی می بندد. الرّسل به کسر [راء]، یعنی خوشایندی و درنگ، گفته می شود \\"افعل کذا علی رسلک\\" یعنی آن کار با درنگ و تأمل انجام بده. در حدیث آمده است \\" إنّه خرج فی مرضه یتهادی بین رجلین\\" یعنی به دلیل ضعف و عدم تعادل، بین دو نفر و با تکیه بر آن دو راه می­رود. و \\"تهادت المرأة فی مشیتها\\" یعنی زن در راه رفتن خود تعادل ندارد. و هر که با کسی این­ کار را کند در موردش جمله و \\"هو یهادیه\\" را به کار می­برند. \\"و هو مربوط\\"، یعنی با سر و پیشانی بسته شده، و التمزیق یعنی پاره نمودن، و الممزق نیز مصدر است. و الحضن به کسر [حاء] پایین­تر از زیر بغل تا پهلو را گویند، یا سینه و دو بازو و بین آن دو را گویند. \\"حضن الشیء و احتضنه\\"، یعنی آن را در آغوش گرفت. \\"فشدّوا\\" یعنی بر آن حمل نمودند، الإرب به کسر [الف]، یعنی عضو، و اللبس به ضم [لام]، به معنای شبهه است.

\\"و قددت الحرب\\" بر وزن وَعَدَ، یعنی آتش جنگ شعله­ور شد. جزری گفته است: در حدیث جهاد آمده است: \\"إذ أبیتم فقولوا حم لاینصرون\\"؛ گفته شده معنای حدیث آن است که خدایا! آن­ها یاری نمی­شوند و اراده خبر دادن دارد نه دعا کردن، چراکه اگر دعا می­بود، می­گفت: لاینصروا - یاری نشوند - (به صورت مجزوم). گویا گفته است: به خدا سوگند که آن­ها یاری نمی­شوند. گفته شده که سوره­هایی که با \\"حم\\" آغاز می­شوند، دارای شأن و منزلتی هستند و بدان جهت گفته شده که ذکر آن­ها به سبب منزلت رفیعی که دارند، باعث فرود آوردن پیروزی از جانب خداوند می­شود. \\"لا ینصرون\\" کلامی آغازین است؛ گویا هنگامی که می­گوید: بگویید حم، گفته می­شود که اگر آن را بگوییم چه اتفاقی می­افتد؟ جواب می­دهد: آن­ها یاری نمی­شوند.

در قاموس آمده است: شلو به کسر [شین]، به معنای عضو و جسم هر چیزی است، و \\"شلا\\" هم به همین معناست و آن را به هر چیز پوست کنده­ای می­گویند که بخشی از آن خورده شده و باقی آن برجای مانده است و جمع آن \\"اشلاء\\" است. و \\"شلیة\\" به تکه­ای از گوشت و نیز باقی مانده مال می­گویند. در این­جا نقل از کتاب قاموس تمام می­شود. \\"و منحه أکتافهم\\" شاید کنایه از سیطره حضرت علیه السلام باشد که گویا حضرت بر شانه­های آنان سوار شده­اند، و یا کنایه از شکست آنان و تعقیب آنان توسط لشکر حضرت است. همان گونه که در حدیث بدر آمده بود که \\"و إلا فارکبوا أکتافهم\\" یعنی آن­ها را تعقیب نمایید، و یا کنایه از پیروزی بر آنان بستن دست­هایشان است. \\"قناهم\\" جمع قناة و به معنای نیزه است.

**[ترجمه]

«4»

قب، المناقب لابن شهرآشوب عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ (2) إِذَا عَایَنُوا عِنْدَ الْمَوْتِ مَا أُعِدَّ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ هُمْ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ الَّتِی کَتَبُوا عَلَی مُخَالَفَةِ عَلِیٍّ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ

وَ عَنْهُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً (3) أَعْلَمَهُمْ

ص: 116


1- و هی القطعة من اللحم.
2- البقرة: 167.
3- آل عمران: 118.

بِمَا فِی قُلُوبِهِمْ وَ هُمْ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ (1).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: روایت شده که امام باقر - علیه السلام - درباره این سخن خداوند متعال: «کذلک یریهم أعمالهم حسرات علیهم»{این گونه خداوند، کارهایشان را- که بر آنان مایه حسرت­هاست- به ایشان می نمایاند}، - . بقره / 167 -

فرمودند: یعنی هنگامی که آن­ها در وقت مرگ عذاب­ دردناکی که برایشان آماده شده است را می­بینند، منظور از آن­ها، همان اصحاب صحیفه­ای هستند که آن را در مخالفت با علی نگاشتند، «و ما هم بخارجین من النار»{و از آتش بیرون آمدنی نیستند} - . همان - .

و باز از ایشان - علیه السلام - روایت شده که درباره این سخن خداوند متعال: «یا أیها الذین آمنوا لا تتخذوا بطانة»{ای کسانی که ایمان آورده اید، از غیر خودتان، [دوست و] همراز مگیرید}، - . آل عمران / 118 -

فرمودند: آن­ها را از آن­چه در قلب­هایشان می­گذشت آگاه ساخت، و منظور از آن­ها، همان اصحاب صحیفه هستند. - . مناقب السروی 3 : 312 - 213 -

**[ترجمه]

«5»

مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَعْنَی قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا نَظَرَ إِلَی الثَّانِی وَ هُوَ مُسَجًّی بِثَوْبِهِ مَا أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیَّ أَنْ أَلْقَی اللَّهَ بِصَحِیفَتِهِ مِنْ هَذَا الْمُسَجَّی فَقَالَ عَنَی بِهَا صَحِیفَتَهُ الَّتِی کُتِبَتْ فِی الْکَعْبَةِ (2).

ص: 117


1- مناقب السروی 3/ 212- 213.
2- معانی الأخبار: 412 و قد روی سلیم عن علیّ علیه السلام نص ذلک فی مفاخرة جرت بینه و بین طلحة بن عبید اللّه و لفظه: فقال طلحة : فکیف نصنع بما ادعی أبوبکر وعمر أصحابه الذین صدقوه وشهدوا علی مقالته ... أنه سمع النبی یقول : ان الله أخبرنی أن لا یجمع لنا أهل البیت النبوة والخلافة ، فصدقه بذلک عمر وابوعبیدة وسالم ومعاذ بن جبل ... فقال عند لک علی _ وقد غضب من مقالة طلحة _ فأخرج شیئا کان یکتمه وفسر شیئا قد کان قاله یوم مات عمر ، لم ید رما عنی به ، وأقبل عی طلحة الناس یسمعون فقال : یا طلحة! أما والله ما صحیفة القی الله بها یوم القیامة أحب إلی من صحیفة هؤلاء الخمسة الذین تعاهدوا وتعاقدوا علی الوفاء بها فی الکعبة فی حجة الوداع « ان قتل الله محمدا أو مات أن یتوازروا ویتظاهروا علی فلا أصل إلی الخلافة » راجع ص ١١٧ _ ١١٨. وهکذا ورد ذکر الصحیفة الملعونة فی احتجاجات هشام بن الحکم علی ما نقله فی الفصول المختارة : ٥٨ وفیه أن أعمروا طأ أبابکر والمغیرة وسالم مولی أبن حذیفة وأبا عبیدة علی کتب صحیفة بینهم یتعاقدون فیها علی أنه اذا مات رسول الله صلی الله علیه و آله لم یورثوا أحدا من اهل بیته ولم یولوهم مقامه من بعده ، فکانت الصحیفة لعمر ، اذ کان عماد القوم ، والصحیفة التی ود أمیر المؤمنین ورجا أن یلقی الله بها ، هی هذه الصحیفة فیخاصمه بها ویحتج علیه بمتضمنها. قال : والدلیل علی ذلک ما روته العامة عن ابی بن کعب أنه کان یقول فی المسجد : ألا هلک أهل العقدة والله ما آسی علیهم انما آسی علی من یضلون من الناس ، فقیل له : من هؤلاء أهل العقدة؟ وما عقدتهم؟ فقال : قوم تعاقدوا بینهم « ان مات رسول الله لم یورثوا أحدا من اهل بیته ولا ولوهم مقامه ، أما والله لئن عشت إلی یوم الجمعة لا قومن فیهم مقاما أبین به للناس أمرهم ، قال : فما أتت علیه الجمعة ». أقول: : قد مر منا الاشارة فی ص ٣٤ من هذا المجلد إلی مقالة أبی بن کعب هذا والیک الان تفصلیها : روی الفضل بن شاذان فی الایضاح ص ٣٧٣ قال : حدثنا اسحاق عن سلمة عن ابن اسحاق ، عن عمرو بن عبید عن الحسن بن عمرالعوفی (وأظنه عن جندب کما سیأتی) قال : دخلت مسجد النبی صلی الله علیه و آله فاذا أنا برجل قد سجی وحوله قوم فسألته عن شئ فجبهونی فقلت یا أصحاب محمد تضنون بالعلم قال : فکشف الرجل المسجی الثوب عن وجهه فاذا شیخ أبیض الرأس واللحیة فقال : عن أی هذه الامة تسأل؟ فو الله ما زالت هذه الامة مکبوبة علی وجهها منذ یوم قبض رسول الله وأیم الله لئن بقیت إلی یوم الجمعة لا قومن مقاما أقتل فیه. قال : وسمعته قبل ذلک وهو خارج دار الفضل وهو یقول : ألا هلک أهل العقدة أبعدهم الله ، والله ما آسی علیهم انما آسی علی الذین یهلکون من أمة محمد ، فلما کان یوم الاربعاء رأیت الناس یموجون فقلت : ما الخبر؟ فقالوا : مات سید المسلمین أبی بن کعب فقلت ستر الله علی المسلمین حیث لم یقم الشیخ ذلک المقام. وروی مثله ابن جریر الطبری من أصحابنا فی المسترشد ٢٨ _ ٢٩. ونقل ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج ٤ ص ٤٥٤ عن أبی جعفر الاسکافی کلاما لبعض الزیدیة استحسنه وفیه « وکلمة أبی بن کعب مشهورة منقولة ما زالت هذه الامة مکبوبة علی وجهها منذ فقدوا نبیهم ». وقوله : « ألا هلک العقدة والله ما آسی علیهم انما آسی علی من یضلون من الناس » وهذا النص فی ص ٤٥٩ ص ٧. وروی الامام ابن حنبل عن قیس بن عباد قال : أتیت المدینة للقی أصحاب محمد صلی الله علیه و آله ولم یکن فیهم رجل ألقاه أحب إلی من أبی فأقیمت الصلاة وخرج عمر مع اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فقمت فی الصف الاول فجاء رجل فنظر فی وجوه القوم فعرفهم غیری فنحانی وقام فی مکانی فما عقلت صلاتی فلما صلی قال : یا بنی لا یسوؤک الله فانی لم آتک الذی أتیتک بجهالة ولکن رسول الله قال لنا : کونوا فی الصف الذی یلینی وانی نظرت فی وجوه القوم فعرفتهم غیرک. ثم حدث فما رأیت الرجال متحت أعناقها إلی شئ متوجها الیه قال : فسمعته یقول : هلک أهل العقدة ورب الکعبة ، ألا لا علیهم آسی ولکن آسی علی من یهلکون من المسلمین واذا هو أبی. أقول: وتری مثله فی حلیة الاولیاء ج ١ ص ٢٥٢ بطریقین عن قیس بن عباد بتلخیص یسیر وفی لفظ « أما والله ما علیهم آسی ولکن آسی علی من أضلوا » وأظن أن فی السند سقطا والراوی کان هو جندب بن عبدالله البجلی الشیعی : روی ابن سعد فی الطبقات ج ٣ ق ٢ ص ٦١ س ٢٠ عن جندب بن عبدالله البجلی قال : أتیت المدینة ابتغاء العلم فدخلت مسجد رسول الله فاذا الناس فیه حلق یتحدثون فجعلت أمضی الحلق حتی أتیت حلقة فیها رجل شاحب علیه ثوبان کانما قدم من سفر قال فسمعته یقول : « هلک أصحاب العقدة ورب الکعبة ولا آسی علیهم » أحسبه قال مرارا. قال : فجلست الیه فتحدث بما قضی له ثم قام : قال : فسألت عنه بعد ما قام ، قلت من هذا؟ قالوا : هذا سید المسلمین أبی بن کعب قال : فتبعته حتی أتی منزله فاذا هورث المنزل رث الهیئة فاذا رجل زاهد منقطع یشبه أمره بعضه بعضا ، فسلمت علیه فرد علی السلام ثم سألنی ممن أنت؟ قلت من أهل العراق ، قال : أکثر منی سؤالا؟! قال : لما قال ذلک غضبت ، قال : فجثوت علی رکبتی ورفعت یدی هکذا وصف حیال وجهه فاستقبلت القبلة ، قال : قلت : اللهم نشکوهم الیک انا ننفق نفقاتنا وننصب ابداننا ونرحل مطایانا ابتغاء العلم فاذا لقیناهم تجهموا لنا وقالوا لنا. قال : فبکی أبی وجعل یترضانی ویقول : ویحک لم أذهب هناک ، لم أذهب هناک ، قال : ثم قال : اللهم انی اعاهدک لئن أبقیتنی إلی یوم الجمعة لا تکلمن بما سمعت من رسول الله لا أخاف فیه لومة لائم. وفی لفظ آخر « لا قولن قولا لا أبالی استحییتمونی علیه أو قتلتمونی » راجع الطبقات ج ٣ ق ٢ ص ٦١ س ١١ ]. قال : لما قال ذلک انصرفت عنه وجعلت أنتظر الجمعة فلما کان یوم الخمیس خرجت لبعض حاجتی فاذا السکک غاصة من اناس لا أجد سکة الایلقانی فیها الناس ، قال : قلت ما شأن الناس؟ قالوا : انا نحسبک غریبا ، قال : قلت : أجل ، قالوا : مات سید المسلمین ابی بن کعب ، قال جندب فلقیت أبا موسی بالعراق فحدثته حدیث أبی قال : والهفاه لو بقی حتی تبلغنا مقالته. قلت : وروی مثله فی مستدرک الصحیحین ج ٢ ص ٢٢٦ _ ٢٢٧ وقال : هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم ولم یخرجاه وأخرجه فی ج ٣ ص ٣٠٤ بلفظ آخر ملخصا. وروی النسائی فی کتاب الامامة تحت الرقم ٢٣ ( ج ٢ ص ٨٨ ) وأخرجه فی مشکاة المصابیح ص ٩٩ باسناده عن قیس بن عباد ولفظه « ثم استقبل القبلة فقال : هلک أهل العقد [ ة ] ورب الکعبة ثلاثا _ ثم قال : والله ما علیهم آسی ولکن آسی علی من أضلوا ». قلت : یا أبا یعقوب ما یعنی بأهل العقد؟ قال : الامراء. قلت : فکما تری الظاهر من ألفاظ الحدیث أنه أراد بالعقد أو العقدة فی کلامه ، و خصوصا فی هذا الموقف الصعب ، عقد التحالف والتعاهد علی أمر کان فیه ضلال أمة محمد وهلاکهم ، ولیس یری ذلک الا عقدهم بالصحیفة التی رویت فی آثار أهل البیت من طرق الشیعة. واما تفسیر أبی یعقوب _ وهو یوسف بن یعقوب السلعی البصری الراوی عن سلیمان التیمی عن أبی مجلز عن قیس _ بان المراد من أهل العقد الامراء ، فلیس بشئ لان الامراء لم یضلوا أمة محمد ولا أهلکوهم وانما ظلموهم فی فیئهم وتشریدهم ومنع حقوقهم ولان أبیا لم یکن یخاف من الامراء وهو فی المدینة لا أمیر علیه الا الخلیفة عمر أو عثمان علی ما ستقف علیه من الاختلاف فی ذلک. علی أن النکیر والنقمة علی الامراء مما قد کان شاع قبل ذلک فی ألسنة الصحابة وفی رأسهم الفاروق حیث کان یشاطر أموالهم تارة ویصادر أموالهم اخری ، وخصوصا اذا کانت مقالته هذه فی زمن عثمان حیث کان جل المهاجرین والانصار ینقمون علی أمرائه بل وعلی نفسه ، وفلا معنی لقوله « لا قولن مقالا اقتل فیه » وامثال ذلک ، الا أن یکون أراد فی کلامه المعنی المعروف بین العرب من کلمة العقد ، وهو التعاقد والحلف علی اجتماعهم فی أمر من الامور. واما تفسیر ابن الاثیر فی نهایته حیث قال : ( ومنه حیث أبی « هلک أهل العقد و رب الکعبة » یعنی بیعة الولاة ( فلا یکشف هذه السوءة ، وذلک لان الولاة لا بیعة لهم ، و انما البیعة للخلفاء ، ولم یکن سبق فی زمن أبی الا بیعة أبی بکر وعمر ، وعلی قول بیعة عثمان ، اما بیعة عثمان فقد کان علی شریطة شرطها الفاروق ، وأما بیعة عمر فقد کان بأمر من أبی بکر استخلفه ، وأما بیعة أبی بکر فقد قال عمر نفسه : انها کانت فلنة وقی الله شرها ومن عاد إلی مثلها فاقتلوه ، ومعلوم أن حکم الامثال فیما یجوز ومالا یجوز واحد. فعلی هذا کلام ابن الاثیر حیث أورد لفظ البیعة اعتراف منه ضمنا بأن العقد فی کلام أبی لم یکن عقد اللواء للامراء کما قیل ، بل کان مراده عقد البیعة ، وهو مساوق لما قالت الشیعة من أن مراده بالعقد : العهد الذی کان بین جماعة أن لا یورثوا أهل بیت محمد صلی الله علیه و آله کما وفوا بعهدهم هذا والا لماضر أبابکر ولا عمر أن یکون فدک فی ید فاطمة وبنیها أولا. وفی الختام نفثة مصدورة وهی أنه کیف عاهد أبی ان یقوم یوم الجمعة مقامه الذی کان یریده ، ومات یوم الخمیس؟ أراه خنقه الجن! فما تری انت ایها القاری؟

**[ترجمه]معانی الأخبار: مفضل بن عمر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - در مورد معنای این سخن امیرالمؤمنین - علیه السلام - که در زمانی که به جنازه دومی که در لباسش پوشیده بود ­نگریستند و فرمودند: \\"در هنگام ملاقات با خدا، برای من هیچ کسی و صحیفه­اش محبوب­تر از این جنازه در لباس پیچیده شده نیست\\"، سؤال کردم؛ ایشان فرمودند: منظور ایشان صحیفه­ای بود که در کعبه نوشته شد. - . معانی الأخبار : 412 -

**[ترجمه]

بیان

هذا مما عد الجمهور من مناقب عمر زعما منهم أنه علیه السلام أراد بالصحیفة کتاب أعماله و بملاقاة الله بها أن یکون أعماله مثل أعماله المکتوبة

ص: 118

فیه فبین علیه السلام أنه صلی الله علیه و آله أراد بالصحیفة العهد الذی کتبوا ردا علی الله و علی رسوله فی خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام أن لا یمکنوه منها و بالملاقاة بها مخاصمة أصحابها عند الله تعالی فیها.

ص: 119

ص: 120

ص: 121

و

قال فی الصراط المستقیم و یعضده (1) ما أسنده سلیم إلی معاذ بن جبل أنه عند وفاته دعا علی نفسه بالویل و الثبور فقیل له لم ذاک قال لموالاتی عتیقا و عمر (رمع) علی أن أزوی خلافة رسول الله صلی الله علیه و آله عن علی علیه السلام و روی مثل ذلک عن ابن عمر أن أباه قاله عند وفاته و کذا أبوبکر (عتیق) و قال هذا رسول الله صلی الله علیه و آله و معه علی بیده الصحیفة التی تعاهدنا علیها فی الکعبة و هو یقول و قد وفیت بها و تظاهرت علی ولی الله أنت و أصحابک فأبشر بالنار فی أسفل السافلین ثم لعن ابن صُهاک و قال هو الذی صدنی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی

قال العباس بن الحارث لما تعاقدوا علیها نزلت إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ (2) و قد ذکرها أبو إسحاق فی کتابه و ابن حنبل فی مسنده و الحافظ فی حلیته و الزمخشری فی فائقه و نزل وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً (3) الآیتان.

و عن الصادق علیه السلام نزلت أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (4) الآیتان و لقد وبخهما النبی صلی الله علیه و آله لما نزلت فأنکرا فنزلت یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِ الآیة.

و رووا أن عمر (رمع) أودعها أبا عبیدة فقال له النبی صلی الله علیه و آله أصبحت أمین هذه الأمة

ص: 122


1- قال: علی أن عمل إنسان لا یصحّ أن یکون لاخر، فلا بد لهم من اضمار «مثلها» و حینئذ لنا أن نضمر «خلافها» بل هو المعهود من تظلماته من عمر، و یعضده إلخ.
2- القتال: 25.
3- النمل: 50.
4- سیأتی سنده.

و روته العامة أیضا.

و قال عمر (رمع) عند موته لیتنی خرجت من الدنیا کفافا لا علی و لا لی (1) فقال ابنه تقول هذا فقال دعنی نحن أعلم بما صنعنا أنا و صاحبی و أبو عبیدة و معاذ.

و کان أُبَیٌّ یصیح فی المسجد ألا هلک أهل العقدة فیسأل عنهم فیقول ما ذکرناه ثم قال لئن عشت إلی الجمعة لأبینن للناس أمرهم فمات قبلها (2)

**[ترجمه]اهل تسنن این جمله حضرت را از فضائل عمر می­شمردند؛ زیرا می­پنداشتند که منظور حضرت - علیه السلام - از صحیفه، نامه اعمال اوست و منظور ایشان از ملاقات خدا با آن صحیفه، آن است که اعمال حضرت، مانند اعمال عمر می­باشد که در آن نامه نوشته شده است، لذا حضرت صادق - علیه السلام - تبیین نمودند که مقصود حضرت از صحیفه، عهدنامه­ای است که آن­ها در رد فرمان خداوند و رسولش مبنی بر جانشینی امیرالمؤمنین - علیه السلام - آن را نگاشتند تا مانع از به خلافت رسیدن ایشان شوند و منظور از ملاقات خدا همراه آن صحیفه، محاکمه اصحاب آن صحیفه در پیشگاه خداوند متعال، به جهت چیزهایی که در آن نوشته بودند، است.

در کتاب الصراط المستقیم آمده است: مؤید این مطلب جریانی که سلیم از معاذ بن جبل نقل کرده است: معاذ در زمان مرگش بر خودش ناله و نفرین نمود؛ به او گفتند: چرا این گونه می­گویی؟ گفت: زیرا برای خلافت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از علی - علیه السلام - دور نگه دارم، ابوبکر و عمر را برگزیدم. و از إبن عمر نیز روایتی مانند این نقل شده که پدرش و هم­چنین ابوبکر در وقت مرگشان چنین گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله را به همراه علی می­بینم که آن صحیفه که در مکه بر آن پیمان بستیم در دستشان است و می­فرمایند: \\"به صحیفه وفادار بودی و به همراه اصحابت علیه ولی خدا همدست شدید، پس بشارت باد تو را به آتش در اسفل السافلین!\\" و آن­گاه ابن صهاک را لعن کرد و گفت: او بود که با این­که هدایت به طرفم آمده بود، مرا از آن باز داشت.

عباس بن حارث نقل کرده، زمانی که آن­ها با هم بر آن صحیفه هم­پیمان شدند، آیه «إنّ الذین ارتدّوا علی أدبارهم»{بی گمان، کسانی که پس از آن­که [راهِ] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند}، - . محمد / 25 -

نازل شد. این مطلب را ابو اسحاق در کتاب خود و ابن حنبل در مسندش و حافط در حلیه­اش و زمخشری در فائقش نیز ذکر کرده­اند و آیه «و مَکروا مَکراً و مَکَرنا مَکراً»{و دست به نیرنگ زدند و [ما نیز] دست به نیرنگ زدیم و خبر نداشتند} - . نمل / 50 - و آیه بعدش نیز در همان زمان نازل شد .

از امام صادق - علیه السلام - روایت شده است که وقتی آیه: «أم أبرموا أمراً فأنّا مُبرمون»{یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم}، - . [1]

زخرف / 79 -

و آیه بعد از آن نازل شد، پیامبر - صلی الله علیه و آله - آن دو را توبیخ نمودند، اما آن دو انکار کردند. سپس آیه: «یَحلفون بالله ما قالوا و لَقَد قالوا کلمةَ الکفر»{به خدا سوگند می خورند که [سخن ناروا] نگفته اند، در حالی که قطعاً سخن کفر گفته} - . توبه / 74 -

تا آخر آیه، نازل شد.

روایت کرده­اند که عمر آن صحیفه را نزد ابوعبیده به امانت سپرد و پیامبر - صلی الله علیه و آله - به (ابوعبیده) فرمود: تو امین این امت شده­ای! عامه نیز این روایت را نقل کرده­اند.

عمر به هنگام مرگش گفت: کاش با پرونده­ای خالی که نه چیزی بر ضررم باشد و نه چیزی به نفعم باشد، از دنیا می­رفتم. پسرش گفت: چرا چنین می­گویی؟ گفت: رهایم کن! ما خودمان، من و رفیقم و ابوعبیده و معاذ، خوب می­دانیم چه کردیم.

أبیّ در مسجد فریاد می­کشید: هان که هلاکت باد بر اهل آن پیمان! از او پرسیدند منظورش چه کسانی است و او گفت: ما هیچ چیزی در مورد آن به شما نگفتیم، بعد گفت: اگر تا جمعه زنده بمانم، جریان آنان را بر مردم روشن خواهم ساخت. او قبل از جمعه جان سپرد. - . الصراط المستقیم 3 : 151 - 152 -

**[ترجمه]

«6»

کا، الکافی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (3) قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی فُلَانٍ وَ فُلَانٍ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ وَ سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ حَیْثُ کَتَبُوا الْکِتَابَ بَیْنَهُمْ وَ تَعَاهَدُوا وَ تَوَافَقُوا لَئِنْ مَضَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَا تَکُونُ الْخِلَافَةُ فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا النُّبُوَّةُ أَبَداً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةَ قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (4) قَالَ وَ هَاتَانِ الْآیَتَانِ نَزَلَتَا فِیهِمْ ذَلِکَ الْیَوْمَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَعَلَّکَ تَرَی أَنَّهُ کَانَ یَوْمٌ یُشْبِهُ یَوْمَ کُتِبَ الْکِتَابُ إِلَّا یَوْمَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ هَکَذَا کَانَ فِی سَابِقِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی أَعْلَمَهُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ إِذَا کُتِبَ الْکِتَابُ قُتِلَ الْحُسَیْنُ علیه السلام وَ خَرَجَ الْمُلْکُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ

ص: 123


1- صحیح البخاریّ ج 9 ص 100.
2- الصراط المستقیم ج 3 ص 151- 152 بتلخیص و قد مر مقال أبی بن کعب ذلک فیما سبق ص 34 و 118.
3- المجادلة: 7.
4- الزخرف: 79- 80.

فَقَدْ کَانَ ذَلِکَ کُلُّهُ الْحَدِیثَ (1).

**[ترجمه]الکافی: ابابصیر نقل کرده که امام صادق علیه السلام در مورد آیه: «وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیم»{هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر این­که او چهارمین آن­هاست، و نه میان پنج تن مگر این­که او ششمین آن­هاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر این­که هر کجا باشند او با آن­هاست. آن­گاه روز قیامت آنان را به آن­چه کرده اند آگاه خواهد گردانید، زیرا خدا به هر چیزی داناست.} - . مجادله / 7 - فرمودند: این آیه در مورد فلان و فلان و ابوعبیدة بن جراح و عبدالرحمن بن عوف و سالم مولی أبی­حذیفه و مغیره بن شعبه نازل شده است؛ آن­گاه که آن نوشته را میان خود نگاشتند و با یکدیگر عهد بسته و توافق نمودند که هر گاه محمد - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفت، نه خلافت و نه نبوت هرگز در بنی هاشم باقی نماند، در آن زمان بود که خداوند عزّ و جلّ این آیه را درباره آنان نازل نمود.

گفتم: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ * أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُون»{یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم. * آیا می پندارند که ما راز آن­ها و نجوایشان را نمی شنویم!؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت می کنند} - . زخرف / 79 - 80 - چطور؟ آیا این دو آیه نیز در همان روز و در مورد آن­ها نازل شده است؟ امام صادق - علیه السلام - فرمودند: شاید فکر می­کنی که جز روزی که حسین علیه السلام به شهادت رسید، هیچ روزی شبیه آن روزی که آن نوشته در آن نگاشته شد نیست؛ در علم سابق خداوند عزّ و جلّ نیز این­گونه بوده است که به رسول خدا - صلی الله علیه و آله – خبر داد که حالا که آن نوشته نگاشته شد، حسین علیه السلام به قتل می­رسد و مُلک از خاندان بنی هاشم خارج می­شود و همان­طور هم شد... حدیث ادامه دارد. - . الکافی 8 : 179 -

**[ترجمه]

«7»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا ذَرٍّ مَرِضَ مَرَضاً عَلَی عَهْدِ عُمَرَ فِی إِمَارَتِهِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ عُمَرُ یَعُودُهُ وَ عِنْدَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ قَدْ أَوْصَی أَبُو ذَرٍّ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ کَتَبَ وَ أَشْهَدَ فَلَمَّا خَرَجَ عُمَرُ قَالَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ أَبِی ذَرٍّ مِنْ بَنِی عَمِّهِ بَنِی غِفَارٍ مَا مَنَعَکَ أَنْ تُوصِیَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عُمَرَ قَالَ قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً أَمَرَنَا بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ ثَمَانُونَ رَجُلًا أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْعَرَبِ وَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْعَجَمِ فَسَلَّمْنَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِینَا هَذَا الْقَائِمُ الَّذِی سَمَّیْتَهُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ وَ لَا مِنَ الْمَوَالِی الْعَجَمِ رَاجَعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا هَذَا وَ صُوَیْحَبُهُ الَّذِی اسْتَخْلَفَهُ فَإِنَّهُمَا قَالا أَ حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ قَالَ اللَّهُمَّ نَعَمْ حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِذَلِکَ فَآمُرُکُمْ بِهِ قَالَ سُلَیْمٌ فَقُلْتُ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ أَنْتَ یَا سَلْمَانُ وَ أَنْتَ یَا مِقْدَادُ تَقُولُونَ کَمَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ قَالُوا نَعَمْ صَدَقَ قُلْتُ أَرْبَعَةُ عُدُولٍ وَ لَوْ لَمْ یُحَدِّثْنِی غَیْرُ وَاحِدٍ مَا شَکَکْتُ فِی صِدْقِهِ وَ لَکِنَّ أَرْبَعَتَکُمْ أَشَدُّ لِنَفْسِی وَ بَصِیرَتِی قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَ تُسَمُّونَ الثَّمَانِینَ مِنَ الْعَرَبِ وَ الْمَوَالِی فَسَمَّاهُمْ سَلْمَانُ رَجُلًا رَجُلًا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ صَدَقَ سَلْمَانُ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ مَغْفِرَتُهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ فَکَانَ مِمَّنْ سَمَّی أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ الْخَمْسَةُ مِنَ الشُّورَی وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی وَ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ الْبَاقِی مِنْ صَحَابَةِ الْعَقَبَةِ وَ فِی رِوَایَةٍ وَ النُّقَبَاءُ مِنْ أَصْحَابِ الْعَقَبَةِ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ جُلُّهُمْ وَ عُظْمُهُمْ مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ وَ عُظْمُهُمْ مِنَ الْأَنْصَارِ فِیهِمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ خَالِدُ بْنُ زَیْدٍ أَبُو أَیُّوبَ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ قَالَ سُلَیْمٌ فَأَظُنُّنِی قَدْ لَقِیتُ عِلْیَتَهُمْ فَسَأَلْتُهُمْ وَ خَلَوْتُ بِهِمْ رَجُلًا رَجُلًا فَمِنْهُمْ مَنْ سَکَتَ عَنِّی فَلَمْ یُجِبْنِی

ص: 124


1- الکافی ج 8 ص 179.

بِشَیْ ءٍ وَ کَتَمَنِی وَ مِنْهُمْ مَنْ حَدَّثَنِی ثُمَّ قَالَ أَصَابَتْنَا فِتْنَةٌ أَخَذَتْ بِقُلُوبِنَا وَ أَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ ذَلِکَ لَمَّا ادَّعَی أَبُو بَکْرٍ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ بَعْدَ ذَلِکَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَکْرَمَنَا اللَّهُ وَ اخْتَارَ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ أَبَی أَنْ یَجْمَعَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ (1) فَاحْتَجَّ بِذَلِکَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ جِی ءَ بِهِ لِلْبَیْعَةِ

ص: 125


1- هذه مزعمة من یقدر الخلافة رئاسة دنیویة و سلطة تجبریة، و لما کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: «انا أهل بیت اختار اللّه لنا الآخرة علی الدنیا» تقدر من ذلک أن الخلافة تقابل الصبر و أنّها لا تصل الی أهل بیته بأمر من اللّه و لکن اللّه یقول عزّ من قائل «فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» بل لعمری هذه مزعمة من لم یعرف حقیقة النبوّة، و لا الخلافة عنها، فان النبوّة الإسلامیة هی الجامعة لأمور الدنیا و الدین، و قد کان الرسول الأعظم علی کمال زهده و اعراضه عن الدنیا رئیسا للمسلمین یأمرهم و ینهاهم بأمر اللّه لا تعظما و تجبرا علیهم، و هکذا الخلافة الإسلامیة، فان الخلیفة هو الذی یقوم مقامه النبیّ فی أمره و نهیه یتبع بذلک حکم اللّه و سنة نبیه لیس یرید بذلک حرث الدنیا و التجبر فیها. فالخلافة لا تفترق بشئونها عن النبوة الا بالوحی فان النبی یلتقط الوحی من الله ، والخلیفة یلتقط ذلک عن النبی ویصدر عن أمره ونهیه ، وأما من حیث الرئاسة الدینیة الالهیة فهما سیان لا یراد بهما الا احقاق الحق واقامة العدل ، لا الدنیا وزخرفها. فهذا علی بن ابیطالب علیهما السلام حامل لواء الخلافة یقول فی کلام له یتشکی أصحابه من سوء تربیتهم ونفورهم عن الحق وانسهم بالباطل فی الفترة بین قیامه بالحق ورحلة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله : أیتها النفوس المختلفة والقلوب المتشتتة ، الشاهدة أبدانهم والغائبة عنهم عقولهم ، أظأرکم علی الحق وأنتم تنفرون عنه نفور المعزی عن وعوعة الاسد ، هیهات أن أطلع بکم سرار العدل أو اقیم اعوجاج الحق ، اللهم انک تعلم أنه لم یکن الذی کان منا منافسة فی سلطان ولا التماس شئ من فضول الحطام ولکن لنرد المعالم من دینک ونظهر الاصلاح فی بلادک ،فیأمن المظلومون من عبادک وتقام المعطلة من حدودک ( النهج خ ١٢٩ ) إلی غیر ذلک من کلماته المعتضدة بسیرته الکریمة الانسانیة. وأما ابوبکر فهو الذی یقول حین ولی الامة : ایها الناس قد ولیتکم ولست بخیرکم فاذا رأیتمونی قد استقمت فاتبعونی واذا رأیتمونی قد ملت فقومونی ، الا وان لی شیطانا یعترینی فاذا رأیتمونی مغضبا فتجنبونی لا أؤثر فی اشعارکم وأبشارکم ( الامامة والسیاسة : ١٩ ، الطبری ٣ / ٢٢٤ البدایة والنهایة ٦ / ٢٠٣ تاریخ الخلفاء : ٢٧ ). فالرجل کان یقدر الخلافة ریاسة دنیاویة تراه یتکلم بما یتکلم أحدالرؤساء الجمهوریة ویراوغ کرو غانهم : تارة یصانعهم ویقول : « قه ولیتکم ولست بخیرکم » وتارة یهددهم و یقول « فاذا رأیتمونی مغضبا فتجنبونی لا أو ثر فی أشعارکم وأبشارکم » ومع هذا الغضب الذی یخرجه عن الحق ( والمؤمن هو الذی لا یخرجه غضبه عن الحق ) کیف ینتفع الناس بشریطته التی یأمر الناس بها : « فاذا رأیتمونی » الخ ، وهل تمکن أحد أن یقومه حین مال عن الحق فی کثیر من سیره؟ لا والله ما انتفع المسلمون بشریطته تلک ، حتی شقیقه عمر حیث نقم علیه ما فعله خالد بن الولید بمالک بن نویرة عشیرته ثم عرسه بزجته قبل استبرائها من دون ریث ، وطلب منه أن یقتله قودا فأبی وقال : لا أشیم سیفا سله الله ، إلی غیر ذلک من سیره التی تأتی فی أبوابها.

وَ صَدَّقَهُ وَ شَهِدَ لَهُ أَرْبَعَةٌ کَانُوا عِنْدَنَا خِیَاراً غَیْرَ مُتَّهَمِینَ مِنْهُمْ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ وَ عُمَرُ وَ مُعَاذٌ وَ ظَنَنَّا أَنَّهُمْ قَدْ صَدَقُوا فَلَمَّا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام خَبَّرَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا قَالَهُ وَ أَخْبَرَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةَ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً تَعَاهَدُوا عَلَیْهِ وَ تَعَاقَدُوا فِی ظِلِّ الْکَعْبَةِ إِنْ مَاتَ مُحَمَّدٌ أَوْ قُتِلَ أَنْ یَتَظَاهَرُوا عَلَیَّ فَیَزْوُوا هَذَا الْأَمْرَ وَ اسْتَشْهَدَ أَرْبَعَةً سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ وَ الزُّبَیْرَ وَ شَهِدُوا لَهُ بَعْدَ مَا وَجَبَتْ فِی أَعْنَاقِنَا لِأَبِی بَکْرٍ بَیْعَتُهُ الْمَلْعُونَةُ الضَّالَّةُ فَعَلِمْنَا أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَکُنْ لِیَرْوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَاطِلًا وَ شَهِدَ لَهُ الْأَخْیَارُ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ فَقَالَ جُلُّ مَنْ قَالَ هَذِهِ الْمَقَالَةَ إِنَّا تَدَبَّرْنَا الْأَمْرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَذَکَرْنَا قَوْلَ نَبِیِّ اللَّهِ علیه السلام وَ نَحْنُ نَسْمَعُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَرْبَعَةً مِنْ

ص: 126

أَصْحَابِی وَ أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ وَ إِنَّ الْجَنَّةَ تَشْتَاقُ إِلَیْهِمْ فَقُلْنَا مَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ ثُمَّ سَکَتَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ ثُمَّ سَکَتَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً مِنْهُمْ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ (1) وَ إِنَّا نَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ نَتُوبُ إِلَیْهِ مِمَّا رَکِبْنَاهُ وَ مِمَّا أَتَیْنَاهُ قَدْ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ قَوْلًا لَمْ نَعْلَمْ تَأْوِیلَهُ وَ مَعْنَاهُ إِلَّا خَیْراً قَالَ لَیَرِدَنَّ عَلَیَّ الْحَوْضَ أَقْوَامٌ مِمَّنْ صَحِبَنِی وَ مِنْ أَهْلِ الْمَکَانَةِ مِنِّی وَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدِی حَتَّی إِذَا وَقَفُوا عَلَی مَرَاتِبِهِمُ اخْتُلِسُوا دُونِی وَ فِی رِوَایَةٍ اخْتُلِجُوا دُونِی وَ أُخِذَ بِهِمْ ذَاتَ الشِّمَالِ فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ إِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ وَ إِنَّهُمْ لَمْ یَزَالُوا مُرْتَدِّینَ عَلَی أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَی مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ (2) وَ لَعَمْرُنَا لَوْ أَنَّا حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلَّمْنَا الْأَمْرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَطَعْنَاهُ وَ تَابَعْنَاهُ وَ بَایَعْنَاهُ لَرَشَدْنَا وَ اهْتَدَیْنَا وَ وُفِّقْنَا وَ لَکِنَّ اللَّهَ قَضَی الِاخْتِلَافَ وَ الْفُرْقَةَ وَ الْبَلَاءَ (3) فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ مَا عَلِمَ اللَّهُ وَ قَضَی وَ قَدَّرَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ قَالَ فَشَهِدْتُ أَبَا ذَرٍّ بِالرَّبَذَةِ حِینَ سَیَّرَهُ عُثْمَانُ وَ أَوْصَی إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی أَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ لَوْ کُنْتَ أَوْصَیْتَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عُثْمَانَ فَقَالَ قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ سَلَّمْنَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ صلی الله علیه و آله لَنَا سَلِّمُوا عَلَی أَخِی وَ وَزِیرِی وَ وَارِثِی وَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ وَلِیِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِی بِإِمْرَةِ

ص: 127


1- راجع شرح ذلک و تواتر الحدیث به ج 22 ص 354- 315 من بحار الأنوار إحقاق الحقّ ج 6 ص 189- 208.
2- راجع فی ذلک ص 26 ممّا سبق.
3- یرید القضاء الذی نزل فی قوله عزّ و جلّ: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» الآیة.

الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ زِرُّ الْأَرْضِ الَّذِی تَسْکُنُ إِلَیْهِ وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُوهُ أَنْکَرْتُمُ الْأَرْضَ وَ أَهْلَهَا فَرَأَیْتُ عِجْلَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ سَامِرِیَهَا رَاجَعَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالا حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَغَضِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ حَقٌّ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَمَرَنِی بِذَلِکَ فَلَمَّا سَلَّمَا عَلَیْهِ أَقْبَلَا عَلَی أَصْحَابِهِمَا سَالِمٍ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ حِینَ خَرَجَا مِنْ بَیْتِ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ بَعْدِ مَا سَلَّمَا عَلَیْهِ فَقَالا لَهُمْ مَا بَالُ هَذَا الرَّجُلِ مَا زَالَ رَفَعَ خَسِیسَةَ ابْنِ عَمِّهِ وَ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنَّهُ أَمَّرَ ابْنَ عَمِّهِ وَ قَالَ الْجَمِیعُ مَا لَنَا عِنْدَهُ خَیْرٌ مَا بَقِیَ عَلِیٌّ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَبَا ذَرٍّ هَذَا التَّسْلِیمُ بَعْدَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ أَوْ قَبْلَهَا قَالَ أَمَّا التَّسْلِیمَةُ الْأُولَی قَبْلَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَمَّا التَّسْلِیمَةُ الْأُخْرَی فَبَعْدَ حَجَّةِ الْوَدَاعِ قُلْتُ فَمُعَاقَدَةُ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةِ مَتَی کَانَ قَالَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ قُلْتُ أَخْبِرْنِی أَصْلَحَکَ اللَّهُ عَنِ الِاثْنَیْ عَشَرَ أَصْحَابِ الْعَقَبَةِ الْمُتَلَثِّمِینَ الَّذِینَ أَرَادُوا أَنْ یَنْفِرُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّاقَةَ مَتَی کَانَ ذَلِکَ قَالَ بِغَدِیرِ خُمٍّ مَقْفَلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ تَعْرِفُهُمْ قَالَ إِی وَ اللَّهِ کُلَّهُمْ قُلْتُ مِنْ أَیْنَ تَعْرِفُهُمْ وَ قَدْ أَسَرَّهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی حُذَیْفَةَ قَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ کَانَ قَائِداً وَ حُذَیْفَةُ سَائِقاً فَأَمَرَ حُذَیْفَةَ بِالْکِتْمَانِ (1) وَ لَمْ یَأْمُرْ بِذَلِکَ عَمَّاراً قُلْتُ تُسَمِّیهِمْ لِی قَالَ خَمْسَةٌ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ وَ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الشُّورَی وَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ وَ مُعَاوِیَةُ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ کَیْفَ تَرَدَّدَ عَمَّارٌ وَ حُذَیْفَةُ فِی أَمْرِهِمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ رَأَیَاهُمْ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَکَیْفَ نَزَلَ عَمَّارٌ وَ حُذَیْفَةُ فِی أَمْرِهِمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّهُمْ أَظْهَرُوا التَّوْبَةَ وَ النَّدَامَةَ بَعْدَ ذَلِکَ

ص: 128


1- أمره صلی الله علیه و آله هذا کان ارشادیا لا مولویا و انما أراد أن یستر علیهم ذلک، لیتم بلاء المسلمین و یجری قضاء اللّه بافتتان أمنه «فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ» و لذلک نری حذیفة اکتتم ذلک طول حیاته صلی الله علیه و آله و دورا آخر بعد وفاته و لکنه فی أواخر عمره حین تم الافتتان کان یعرض أحیانا و یصرح اخری بأسماء بعضهم کأبی موسی الأشعریّ کما عرفت من صحاحهم.

وَ ادَّعَی عِجْلُهُمْ مَنْزِلَةً وَ شَهِدَ لَهُ سَامِرِیهِمْ وَ الثَّلَاثَةُ مَعَهُ بِأَنَّهُمْ سَمِعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام هَذَا أَمْرٌ حَدَثَ بَعْدَ الْأَوَّلِ فَشَکَّ مَنْ شَکَّ مِنْهُمْ إِلَّا أَنَّهُمَا تَابَا وَ عَرَفَا وَ سَلَّمَا قَالَ سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ فَلَقِیتُ عَمَّاراً فِی خِلَافَةِ عُثْمَانَ بَعْدَ مَا مَاتَ أَبُو ذَرٍّ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ صَدَقَ أَخِی إِنَّهُ لَأَبَرُّ وَ أَصْدَقُ مِنْ أَنْ یُحَدِّثَ عَنْ عَمَّارٍ بِمَا لَا یَسْمَعُ مِنْهُ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ بِمَا تُصَدِّقُ أَبَا ذَرٍّ قَالَ أَشْهَدُ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ مِنْ ذِی لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِی ذَرٍّ وَ لَا أَبَرَّ قُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ لَا أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّمَا أَعْنِی غَیْرَهُمْ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ لَقِیتُ حُذَیْفَةَ بِالْمَدَائِنِ رَحَلْتُ إِلَیْهِ مِنَ الْکُوفَةِ فَذَکَرْتُ لَهُ مَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَبُو ذَرٍّ أَصْدَقُ وَ أَبَرُّ مِنْ أَنْ یُحَدِّثَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَیْرِ مَا قَالَ (1).

**[ترجمه]مولف: در کتاب سلیم بن قیس دیدم که ابان بن ابی عیاش از سلیم نقل کرده، شاهد بودم که در دوره خلافت عمر ابوذر به مرضی دچار شد و عمر به عیادت او آمد، امیرالمؤمنین - علیه السلام - و سلمان و مقداد نیز حضور داشتند. ابوذر علی - علیه السلام - را وصی خود قرار داده بود و وصیت خود را نوشت و بر آن شاهد هم گرفت. وقتی عمر خارج شد، یکی از عموزادگان ابوذر که از بنی­غفار بود گفت: چرا امیرالمؤمنین عمر را وصی خود ننمودی؟ ابوذر گفت: به امیرالمؤمنین حقیقی وصیت کردم؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ما هشتاد نفر، که چهل نفر از عرب و چهل نفر از عجم بودیم امر نمود و ما به علی - علیه السلام - با لقب امیرالمؤمنین سلام کردیم، و این کسی که این­جا ایستاده و تو او را امیرالمؤمنین خواندی نیز آن­جا در میان ما بود و هیچ یک از عرب و موالی عجم در مورد این امر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درنگ نکردند، جز همین شخص و آن رفیقش که او را جانشین خود نمود؛ این دو نفر گفتند: آیا حقیقتاً این از جانب خدا و رسولش است؟و رسول خدا فرمودند: حقییقتاً از سوی خدا و رسولش است، خداوند آن را به من امر نمود و من نیز شما را به آن امر می­کنم.

سلیم نقل کرده، گفتم ای اباالحسن! و تو ای سلمان! و تو ای مقداد! شما نیز آن­چه ابوذر گفت را تصدیق می­کنید؟ گفتند: آری، درست است، گفتم چهار شاهد عادل که حتی اگر فقط یکی از شما برایم نقل می­کرد، در درستی آن شک نمی­کردم، اما تصدیق هر چهار نفر شما برای اطمینان و بصیرت من دلیل محکم­تر است. گفتم: خدا شما را خیر دهد! آیا نام آن هشتاد تن از عرب و عجم را برایمان می­گویید؟ سلمان نام یک­یک آن­ها را شمرد و علی - علیه السلام - و ابوذر و مقداد گفتند: سلمان درست می­گوید. رحمت و مغفرت خداوند بر او و آن سه نفر دیگر باد! از کسانی که سلمان نام آن­ها را برد، ابوبکر و عمر و ابوعبیده و سالم و آن پنج نفر شوری - و در روایت دیگر چنین آمده است: آن پنج نفر که اصحاب صحیفه بودند - و عمار بن یاسر و سعد بن عباده و معاذ بن جبل و بقیه اصحاب عقبه [گردنه] - در روایت دیگر چنین آمده است: بزرگان اصحاب عقبه - و ابی بن کعب و ابوذر و مقداد که بیشتر و بزرگترین­های اصحاب جنگ بدر و بزرگان انصار از جمله ابو هیثم بن تیهان و خالد بن زید ابو ایوب و اسید بن حضیر و بشیر بن سعد بودند. سلیم نقل کرده، به یاد می­آورم که به سراغ بزرگان آن­ها رفتم و با تک تک آنها خلوت نمودم و از آن­ها در مورد آن جریان سؤال کردم؛ برخی از آن­ها سکوت کردند و جوابی ندادند و حقیقت را از من پنهان کردند و برخی از آن­ها جریان را برایم نقل ­کردند. سپس گفت: فتنه­ای دامن ما را گرفت که دل­ها و گوش­ها و چشمان ما را از کار انداخت .

این فتنه از آن­جا شروع شد که ابوبکر ادعا کرد پس از آن جریان از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده است که می­فرمودند: ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را اکرام نموده و آخرتمان را بر دنیایمان ترجیح داده است. خداوند هم نبوت و هم خلافت، هر دو را برای ما اهل بیت قرار نمی­دهد. زمانی که علی - علیه السلام - را برای بیعت دادن آوردند، در مقابل ایشان به این سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله - احتجاج نمود و و چهار نفر - ابوعبیده و سالم و عمر و معاذ - که نزد ما از برگزیدگان اصحاب بودند، و هیچ اتهامی متوجه آنان نبود، او را تصدیق نمودند و به درستی سخن او شهادت دادند، و ما نیز پنداشتیم که آنان راست می­گویند. زمانی که علی - علیه السلام - بیعت نمود، به ما فرمود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چیزهایی به ما فرمودند و خبر دادند که این پنج نفر نوشته­ای را بین خود نگاشته­اند و بر آن عهد بسته­اند و در زیر کعبه هم­پیمان شده­اند که اگر محمد از دنیا رفت یا کشته شد، علیه من [علی] هم­دست شوند و خلافت را به دست گیرند. آنگاه از چهار نفر که سلمان و ابوذر و مقداد و زبیر بودند، شهادت طلبیدند و آن­ها نیز بر راستی این سخن ایشان شهادت دادند، ولی این­ها پس از آن بود که آن بیعت ملعون و گمراه کننده ابوبکر بر گردن ما آمده بود.

فهمیدیم که علی - علیه السلام - هیچ­گاه سخن باطلی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخن روایت نمی­کند که اصحاب برگزیده محمد - علیه و آله السلام - نیز بر درستی سخنش شهادت دهند. اغلب کسانی که این جریان را تصدیق کردند، اذعان داشتند که بعدها که ما در مورد این قضیه تأمل نمودیم، سخن پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله - که از ایشان شنیده بودیم را به یاد آوردیم که: خداوند چهار تن از اصحاب مرا دوست می­دارد و به من نیز فرمان داده تا آن­ها را دوست بدارم و بهشت مشتاق این افراد است؛ گفتیم: ای رسول خدا! این چهار نفر چه کسانی هستند؟ فرمودند: برادرم و وزیر و ووارث و جانشین من در امتم و ولی همه مؤمنان پس از من، علی بن ابی­طالب و سلمان فارسی و ابوذر و مقداد. در روایت دیگری آمده است که ایشان فرمودند: هان که علی نیز جزو آنان است، سپس سکوت کردند و باز فرمودند: علی نیز جزو آنان است، سپس سکوت کردند و باز فرمودند: علی نیز جزو آنان است، به همراه ابوذر و سلمان و مقداد. ما به سبب آن­چه مرتکب شده­ایم و انجام داده­ایم از خداوند طلب مغفرت می­کنیم.

از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سخنی شنیدیم که تأویل و معنای آن را چیزی جز خیر نمی­دانستیم. ایشان فرمودند: عده­ای از اصحابم و کسانی که نزد من جایگاه و منزلتی داشتند، در حوض پیش من می­آیند و هنگامی که در مرتبه خود ایستاندند، از من ربوده می­شوند - و در روایت دیگر آمده است: از من دور می­شوند - به سمت چپ ­برده می­شوند، من می­گویم ای پروردگارم! آن­ها یاران من هستند، یاران من هستند، گفته می­شود تو نمی­دانی آن­ها پس از تو چه کارهایی کردند، از زمانی که تو آنان را ترک کردی، آن­ها همین­طور به گذشته خود عقب­گرد نمودند.

به جانم سوگند، اگر ما آن هنگام که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، حکومت را به علی - علیه السلام - می­سپردیم و از او اطاعت و پیروی می­کردیم و با او بیعت می­نمودیم، به رشد و هدایت یافته و توفیق می­رسیدیم؛ اما خداوند اختلاف و تفرقه و آزمایش را برایمان مقدر نمود و آن­چه خداوند تدبیر و تقدیر نموده، باید همان شود.

سلیم بن قیس نقل کرده، وقتی عثمان ابوذر را به ربذه تبعید کرد، شاهد بودم که ابوذر خانواده و اموالش را به علی علیه السلام وصیت نمود. شخصی به او گفت: کاش به امیرالمؤمنین عثمان وصیت کرده بودی! ابوذر گفت: به امیرالمؤمنین علی بن ابی­طالب - علیه السلام - وصیت کرده­ام، ما در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به دستور رسول خدا به ایشان با لقب امیرالمؤمنین سلام کردیم؛ رسول خدا به ما فرمودند: بر برادر و وزیر و وارث و جانشینم در میان امتم و کسی که پس از من ولی همه مؤمنان است، با لقب امیرالمؤمنین سلام کنید. همانا او مایه قوام زمین است و زمین به سبب او آرام می­گیرد، اگر او را از دست دهید، زمین و اهل آن را انکار کرده­اید. دیدم که گوساله این امت و سامری آن درنگ کردند و به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گفتند: آیا این امر حقی از سوی خدا و رسولش است؟ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خشمگین شده و سپس فرمودند: آری، حقی از سوی خداوند و رسولش است، و خدا مرا به آن امر نموده است .

زمانی که آن دو نفر چنان که رسول خدا امر فرموده بودند، به حضرت سلام کردند و از خانه علی - علیه السلام - بیرون رفتند و پیش یاران خود از قبیل سالم و ابوعبیده رفتند به آن­ها گفتند: این مرد را چه شده است که مدام مقام پسرعموی خود را بالا ­می­برد. و یکی از آن دو گفت: او جای خود را به پسرعمویش داده است و همگی گفتند: تا زمانی که علی علیه السلام زنده است، ما پیش او خیری نداریم.

گفتم: ای اباذر! جریان این سلام کردن بعد از حجة الوداع بود یا قبل آن؟ گفت: سلام دادن اول، قبل از حجة الوداع بود و سلام کردن دوم بعد از حجة الوداع بود. گفتم: جریان هم­پیمان شدن آن پنج نفر کی بوده است؟ گفت: در حجة الوداع. گفتم: خدا خیرت دهد! نام آن دوازده نفر از اصحاب عقبه را که صورت خود را پوشانده بودند و می­خواستند شتر رسول خدا صلی الله علیه و آله را رم دهند را برایم بگو و بگو که این جریان در چه وقتی بود؟ گفت: هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - غدیر خم بازمی­گشتند. گفتم: خدا خیرت دهد! آن­ها را می­شناسی؟ گفت: آری به خدا سوگند، همه آن­ها را می­شناسم. گفتم: تو چگونه آن­ها را می­شناسی، در حالی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن­ها را فقط به حذیفه نشان داد و به صورت رازی با او در میان نهاد؟ گفت: عمار بن یاسر از جلو و حذیفه از پشت شتر ایشان را هدایت می­کرد. رسول خدا به حذیفه امر کردند که آن جریان را پنهان نگاه دارد، اما به عمار چنین امری نکردند. گفتم: آن­ها را برایم نام می­بری؟ گفت: پنج نفر اصحاب صحیفه و پنج نفر اصحاب شوری و عمرو بن عاص و معاویه. گفتم: خدا خیرت دهد! چگونه عمار و حذیفه که آنان را دیده بودند، بعد از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در کار آنان تردید کردند؟ - در روایت دیگر آمده است: چگونه عمار و حذیفه پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله به حکومت آنان تسلیم شدند؟ - گفت: آنان پس از آن اظهار به توبه و پشیمانی نمودند. گوساله آنان برای خود منزلتی ادعا نمود و سامری آنان و سه نفر همراه آن دو، به نفعش شهادت دادند که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدند که آن جمله را می­فرمودند، سپس به علی - علیه السلام - گفتند: این امری است که پس از اولین خلیفه حادث شد و برخی از آنان شک کردند تا اینکه توبه کرده و اعتراف کردند و - با لفظ امیرالمؤمنین - سلام کردند.

سلیم بن قیس نقل کرده، ابوذر در زمان خلافت عثمان درگذشت و بعدها عمار را دیدم و آن­چه ابوذر نقل کرده بود را به او گفتم. عمار گفت: برادرم [ابوذر] راست گفته است؛ او نیکوتر و صادقتر از آن بود که چیزی نقل کند که آن را از عمار نشنیده باشد. گفتم: خدا تو را خیر دهد! چه مقدار ابوذر را تصدیق می­کنی؟ گفت: گواهی می­دهم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: آسمان بر گوینده­ای راست­گوتر و نیکوکارتر از ابوذر سایه نینداخته و زمین کسی چون او را بر خود حمل نکرده است. گفتم: ای پیامبر خدا! حتی اهل بیت شما؟ فرمودند: منظورم مردمان دیگر، غیر از اهل بیتم است.

سپس از کوفه به مدائن سفر کردم و حذیفه را در آن­جا ملاقات کردم و جریانی که ابوذر گفته بود را برایش باز گفتم. گفت: سبحان الله! ابوذر راست­گوتر و نیکوکارتر از آن است که سخنی غیر از آن­چه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده باشند را به ایشان نسبت دهد. - . کتاب سلیم : 64 - 169 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی النهایة

فی حدیث أبی ذر قال یصف علیا علیه السلام و إنه لعالم الأرض و زرها الذی تسکن إلیه.

أی قوامها و أصله من زر القلب و هو عظم صغیر یکون قوام القلب به و أخرج الهروی هذا الحدیث عن سلمان و قال یقال رفعت خسیسته و من خسیسته إذا فعلت به فعلا یکون فیه رفعته.

ص: 129


1- کتاب سلیم: 164- 169، و الغرض من نقل الحدیث بطوله ذکر الصحیفة الملعونة و فی المصدر نفسه کتاب سلیم موارد أخر یذکر أمر هذه الصحیفة منها فی ص 119 یحدث عن علیّ علیه السلام أنّه قال حین تذکر لعبد اللّه بن عمر ما جری بینه و بین أبیه: «فانه قال لک حین قلت له «فما یمنعک أن تستخلفه؟ قال الصحیفة التی کتبناها بیننا، و العهد فی الکعبة فی حجة الوداع، فسکت ابن عمر، و قال: أسألک بحق رسول اللّه لما أمسکت عنی».

**[ترجمه]در نهایة آمده است: سخن ابوذر که در آن علی - علیه السلام - را وصف می­کند: \\"و إنه لعالم الأرض و زرها الذی تسکن إلیه\\" یعنی مایه قوام زمین. اصل این کلمه از \\"زر القلب\\" است که استخوان کوچکی است که ثبات قلب به آن است. هروی این حدیث را از قول سلمان نقل کرده و گفته است: \\"رفعتُ خسیسته و من خسیسته\\"، زمانی گفته می­شود که عملی را که در آن رفعت و بزرگی اوست انجام شود.

**[ترجمه]

تبیین و تتمیم

اشاره

تبیین: و تتمیم (1)

اعلم أنه لما کان أمر الصلاة عمدة ما یصول به المخالفون فی خلافة أبی بکر و ظهر من تلک الأخبار أنه حجة علیهم لا لهم أردت أن أوضح ذلک بنقل أخبارهم و الإشارة إلی بطلان حججهم.

فمن جملة الأخبار التی رووه فی هذا ما أسندوه فی صحاحهم إلی عائشة.

ص: 130


1- أقول: ستمر علیک فی المقام أحادیث مستخرجة من أصول القوم و صحاحهم تصرح بأن رسول اللّه صلی الله علیه و آله أمر أبا بکر أن یصلی بالناس فی مسجده، و ان اختلفت من حیث الوقت و المقام و عدد الایام، و لکن بعد التأمل فی مضامینها و عرضها علی التاریخ الصحیح المتسالم بین الفریقین ، یظهر أنها غیر صالحة للاحتجاج علی ما ستقف علیه. فأول ما یحب التنبه له ، أن رسول الله صلی الله علیه و آله قد کان سیر أبابکر وهکذا عمر وجمیع المهاجرین الاولین ووجوه الانصار فی جیش أسامة ( وهو ابن سبع عشرة سنة ) قبل شکواه بیومین وأمرهم بالخروج إلی أرض أبنی لیغیر علیهم ویوطئهم الخیل واذا کان صلی الله علیه و آله قد أمره بالخورج عن المدینة فی عسکر أسامة ، فکیف یصح أن یأمره ثانیا بالصلاة بالمسلیمن؟ بل وکیف تقبل صلاته فی مسجد الرسول صلی الله علیه و آله أو صلاة عمر بن الخطاب علی ما فی بعض الروایات وقد کانوا متخلفین عن أمر رسول الله فی دخولهم إلی المدینة وخصوصا بعد ما أصر رسول الله بتنفیذ جیشه ولعن المتخلف عنها : ففی طبقات ابن سعد ( ج ٢ ق ١ ص ١٣٦ ) قالوا : لما کان یوم الاثنین لا ربع لیال بقین من صفر سنة ١١ من مهاجر رسول الله أمر رسول الله الناس بالتهیؤ لغزو الروم ، فلما کان من الغد دعا أسامة بن زید فقال : سر إلی موضع مقتل أبیک فأوطئهم الخیل فقد ولیتک هذا الجیش فأغر صباحا علی أهل أبنی وحرق علیهم وأسرع السیر تسبق الاخبار .. فلما کان یوم الاربعاء ، بدئ برسول الله فحم وصدع ، فلما أصبح یوم الخمیس عقد لاسامة لواء بیده ثم قال : أغز بسم الله فی سبیل الله فقاتل من کفر بالله ، فخرج بلوائه معقودا فدفعه إلی بریدة بن الحصیب الاسلمی وعسکر بالجرف ، فلم یبق أحمد من وجوه المهاجرین الاولین و الانصار الا انتدب فی تلک الغزوة فیهم أبوبکر الصدیق وعمر بن الخطاب وابوعبیدة بن الجراح وسعد بن ابی وقاص وسعید بن زید وقتادة بن النعمان وسلمة بن أسلم فتکلم قوم وقالوا یستعمل هذا الغلام علی المهاجرین الاولین فغضب رسول الله غضبا شدیدا فخرج وقد عصب علی رأسه عصابة وعلیه قطیفة فصعد المنبر فحمد الله وأثنی علیه ثم قال : أما بعد ایها الناس! فما مقالة بلغتنی عن بعضکم فی تأمیری أسامة ، ولئن طعنتم فی امارتی أسامة لقد طعنتم فی امارتی أباه من قبله وأیم الله ان کان للامارة لخلیقا وان ابنه من بعده لخلیق للامارة .. ثم نزل فدخل بیته وذلک یوم السبت لعشر خلون من ربیع الاول وجاء المسلمون الذین یخرجون مع أسامة یودعون رسول الله ویمضون إلی العسکر بالجرف ، وثقل رسول الله فجعل یقول : أنفذوا جیش أسامة ( وزاد فی روایة أخرجها ج ٢ ق ٢ ص ٤١ : ثلاث مرات ) فلما کان یوم الاحد اشتد برسول الله وجعه یرفع إلی السماء ثم یضعها علی أسامة ( بل یصبها علی أسامة کما فی روایة اخری سیجئ نصها ) قال : فعرفت أنه یدعولی ( وأقول : بل قد کان یأمره بالرحیل وتنقیذ الجیش اللهم الا أن یزعم أحد أن النبی صلی الله علیه و آله کان یشیر إلی الله لیفتهم عنه ویجیب دعاءه ، نعوذ بالله من الکفر ) ورجع أسامة إلی معسکره ثم دخل یوم الاثنین وأصبح رسول الله مفیقا فقال له : اغد علی برکة الله ، فودعه أسامة وخرج إلی معسکره فأمر الناس بالرحیل ، فبینا هو یرید الرکوب ، اذا رسول أمه أم أیمن ( وفی روایة أخری ج ٤ ق ١ ص ٤٧ فاطمة بنت قیس امرءته ) قد جاءه یقول : ان رسول الله یموت ... وروی ابوبکر احمد بن عبدالعزیز الجوهری علی ما فی شرح النهج ج ٢ ص ٢٠ ان رسول الله فی مرض موته امر اسامة بن زید بن حارثة علی جیش فیه جلة المهاجرین والانصار منهم ابوبکر وعمر وابوعبیدة بن الجراح وعبدالرحمن بن عوف وطلحة والزبیر و امره أن یغیر علی مؤتة حیث قتل ابوه زید _ إلی ان قال _ فلما افاق رسول الله سأل عن اسامة والبعث فأخبر انهم یتجهزون فجعل یقول : « انفذوا بعث اسامة لعن الله من تخلف عنه » وکرر ذلک فخرج اسامة واللواء علی راسه والصحابة بین یدیه حتی اذا کان بالجرف نزل ومعه ابوبکر وعمر واکثر المهاجرین .. قال : فما کان ابوبکر وعمر یخاطبان اسامة إلی ان ماتا الا بالامیر. وفی شرح النهج لابن أبی الحدید ج ١ ص ٥٣ ( شرح الخطبة الشقشقیة ) مثل ذلک مستوعبا وفیه « فلم یبق أحد من وجوه المهاجرین والانصار الا کان فی ذلک الجیش منهم أبوبکر وعمر » وفیه فدخل أسامة من معسکره والنبی مغمور .. فتطأطأ أسامة علیه فقبله ورسول الله قد أسکت فهو لا یتکلم فجعل یرفع یدیه إلی السماء ثم یضعهما علی أسامة کالداعی له ثم أشار الیه بالرجوع إلی عسکره والتوجه لما بعثه فیه فرجع أسامة إلی عسکره .. إلی أن قال : فدخل اسامة من معسکره یوم الاثنین الثنی عشر من شهر ربیع الاول فوجد رسول الله مفیقا فأمره بالخروج وتعجیل النفوذ وقال : اغد علی برکة الله وجعل یقول أنفذوا بعث أسامة ویکرر ذلک ، فودع رسول الله وخرج معه أبوبکر وعمر ، فلما رکب جاءه رسول أم أیمن فقال : ان رسول الله یموت فأقبل ومعه أبوبکر وعمر وابوعبیدة فانتهوا إلی رسول الله حین زالت الشمس من هذا الیوم وهو یوم الاثنین وقدمات ، الخبر ، وسیجئ شطر آخر من کلامه نقلا عن شیخه اللمعانی فی ص وفی کنز العمال ج ٥ ص ٣١٢ ومنتخبه ج ٤ ص ١٨٠ نقلا عن مسند ابن أبی شیبة باسناده عن عروة أن النبی کان قد قطع بعثا قبل موته وأمر علیهم أسامة بن زید ، وفی ذلک البعث أبوبکر وعمر فکان أناس من الناس یطعنون فی ذلک الحدیث بطوله. وفی ص ١٨١ من المنتخب نفسه عن الواقدی باسناده عن عروة مثل ذلک وفیه : « فعسکر اسامة بالحرف وضرب عسکره فی موضع سقایة سلیمان الیوم وجعل الناس یأخذون بالخروج فیخرج من فرغ من حاجته إلی معسکره ومن لم یقض حاجته فهو علی فراغ ولم یبق أحد من المهاجرین الاولین الا انتدب فی تلک الغزوة عمر بن الخطاب وأبوعبیدة و .. و .. » الحدیث بطوله فتراه قد أسقط أبابکر من المنتدبین بعد ماکان مذکورا فی حدیث عروة علی ما عرفت من مسند ابن أبی شیبة ، وکأنه سها حیث ذکر فی ذیل الحدیث أنه لما کان یوم _ الاثنین یوم الوفات « غدا أسامة من معسکره وأصبح رسول الله مفیقا فجاءه أسامة فقال اغد علی برکة الله فودعه اسامة ورسول الله مفیق مریح وجعل نساؤه یتماشطن سرورا براحته ، و دخل أبوبکرالصدیق فقال : یا رسول الله أصبحت مفیقا بحمد الله والیوم یوم ابنة خارجة فائذن لی فأذن له فذهب إلی السنح ورکب أسامة إلی معسکرة وصاح فی أصحابه باللحوق إلی العسکر فانتهی إلی معسکره ونزل وأمر الناس بالرحیل ... » فلو لا أنه کان فی المنتدبین من جیش أسامة لما کان لا ستیذانه معنی أبدا ، وحدیث استیذانه هذا قد رواه ابن سعد فی الطبقات ج ٢ ق ٢ ص ١٧ وسیجئ لفظه عن قریب انشاء الله وهکذا رواه ابن هشام فی السیرة ج ٢ ص ٦٥٤. وهکذا فی الطبقات ( ج ٤ ق ١ ص ٤٦ ) باسناده عن هشام بن عروة عن أبیه قال : أمر رسول الله أسامة بن زید وأمره أن یغیر علی أبنی من ساحل البحر ... فخرج معه سروات الناس وخیارهم ومعه عمر الحدیث ولم یذکر أبابکر. ثم ذکر أن یزید بن هارون روی فی حدیثه هذا عن هشام نفسه عن أبیه بنحو هذا الحدیث وزاد فی الجیش الذی استعمله علیهم ابوبکر وعمر وابوعبیدة بن الجراح ، قال : وکتبت الیه فاطمة بنت قیس ان رسول الله قد ثقل وانی لا أدری ما یحدث فان رأیت أن تقیم فأقم ، فدوم أسامة بالجرف حتی مات رسول الله صلی الله علیه و آله. وهکذا ذکر ابن عساکر علی ما فی منتخب کنز العمال ج ٤ ص ١٨٤ وهکذا الطبری فی تاریخه ج ٣ ص ٢٢٦ بالاسناد عن الحسن بن ابی الحسن البصری قال : ضرب رسول الله بعثا قبل وفاته علی أهل المدینة ومن حولهم وفیهم عمر بن الخطاب ، وأسقطوا ذکر أبی بکر وغیره من المنتدبین المسمین بأعیانهم. وهکذا ذکر ابن هشام فی السیرة ج ٢ ص ٦٤٢ والطبری فی تاریخه ج ٣ ص ١٨٤ بعث أسامة هذا ولم یسم أحدا من المنتدبین لکنه قال : « وأوعب مع أسامة المهاجرون الاولون » ومعلوم أن ابابکر وعمر عندهم من المهاجرین الاولین. وذکر ابن سعد فی الطبقات أیضا ( ج ٤ ق ١ ص ٤٦ وج ٢ ق ٢ ص ٤١ ) عن ابن عمر أن النبی بعث سریة فیهم ابوبکر وعمر واستعمل علیهم أسامة بن زید ، فکانوا الناس طعنوا فیه أی فی صغره الحدیث. وفی الطبقات ( ج ٢ ق ٢ ص ٤١ ) عن ابن أسامة ، عن أبیه قال : بلغ النبی قول الناس : استعمل أسامة بن زید علی المهاجرین والانصار فخرج رسول الله حتی جلس علی المنبر فحمد الله وأثنی علیه ثم قال : أیها الناس أنفذوا بعث أسامة ... قال : فخرج جیش أسامة حتی عسکروا بالجرف وتتام الناس الیه فخرجوا وثقل رسول الله صلی الله علیه و آله فأقام اسامة والناس ینتظرون ما الله قاض فی رسول الله ، قال أسامة : فلما ثقل هبطت من معسکری وهبط الناس معی وقد أغمی علی رسول الله فلا یتکلم فجعل یرفع یده إلی السماء ثم یصبها علی فأعرف أنه یدعولی. قلت : تری ذیل الحدیث من قوله « لما ثقل » فی الترمذی ج ٥ ص ٣٤١ تحت الرقم ٣٩٠٦مسند الامام ابن حنبل ج ٥ ص ٢٠١ باسنادهما عن ابن أسامة نفسه ، ولا یریب ذولب فی سقوط صدر الحدیث ، کما أن سائر اصحاب الصحاح قد أخرجوا فی کتبهم حدیث الطعن علی أسامة من حدیث ابن عمر وکلام النبی الاعظم فی ردهم « ان تطعنوا فی امرته فقد کنتم تطعنون فی امرة أبیه » وأسقطوا سائر الفقرات صونا علی مذهبهم ، راجع صحیح البخاری کتاب الایمان الباب ٢ ، فضائل الصحابة ب ١٧ ، المغازی : ٤٢ و ٨٧ صحیح مسلم فضائل الصحابة ٦٣ و ٦٤ ( ج ٧ ص ١٣١ ) صحیح الترمذی کتاب المناقب الباب ٣٩ ( ج ) ٥ ص ٣٤١ مسند ابن حنبل ج ٢ ص ٢٠. وعلی ای فقد أجمع أصحاب السیر والاخبار علی أن أبابکر وعمر وجمیع المهاجرین الاولین ووجوه الانصار کانوا فی جیش أسامة مأمورین بانفاذ الجیش والخروج إلی معسکرهم وفیما ذکرناه بلاغ وکفایة ، وسیأتی بسط ذلک فی أبواب المطاعن عن سایر المصادر مستوعبا ، واذا کان الامر کذلک فلا یریب منصف فی أن رسول الله صلی الله علیه و آله لم یکن لیأمر أبابکر بالصلاة ولا عمرو لا غیره من هؤلاء المهاجرین والانصار ، بعد ما أمرهم بالخروج عن المدینة ولا کان ابوبکر وعمر وغیرهما من أهل الصحیفة المعهودة أن یجبهوا رسول الله بالمخالفة العلنیة فیحضروا عنده أو یشخصوا الیه بأبصارهم ویرفعوا الیه رؤسهم ، اللهم الا متسللین لواذا یتجسسون الاخبار من وراء الحجاب فکیف بما روی أن ابابکر کان یصلی بهم أیام شکوی رسول الله ثلاثة ایام أو أکثر. فالظاهر من الحال بضمیمة سائر ما روی فی الباب أنه قد کان دخل ابوبکر إلی المدینة وقد ثقل رسول الله ، فأمر الناس أن یصلی بهم أحدهم ، فأخبرت عائشة من کان علی الباب خلف الحجاب _ وهو بلال علی ما ستقف علیه _ أنه صلی الله علیه و آله یأمر أبابکر بالصلاة بهم ، فتقدم ابوبکر من دون ریث وصلی بهم رکعة فنذر بذلک رسول الله فخرج علی ما به یتهادی بین علی والفضل بن عباس ورجلاه تخطان علی الارض من شدة الوجع حتی عزله عن ذلک غضبا علیه من مخالفة أمره حیث لم ینفذ جیش أسامة ودخل المدینة بغیر اذنه وسیتلو علیک تمام الکلام فی کل فرد فرد من الاحادیث اتی سردها المؤلف العلامة فی المتن انشاء الله تعالی.

ص: 131

ص: 132

ص: 133

ص: 134

**[ترجمه]بدان از آن­جا که جریان نماز، دلیل عمده مخالفان شیعه در اثبات خلافت ابوبکر می­باشد و از این روایات چنین بر می­آید که این جریان به ضرر آنان است و نه به نفع آنان، می­خواهم این جریان را با نقل احادیث آن­ها و اشاره به بطلان استدلالاتشان توضیح دهم: از جمله احادیثی که آن­ها در این زمینه روایت کرده­اند، چیزهایی است که در کتب صحاح خود به عائشه نسبت داده­اند:

**[ترجمه]

«1»

رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ عَنْهَا، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فِی مَرَضِهِ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَتْ عَائِشَةُ قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ إِذَا قَامَ فِی مَقَامِکَ لَمْ یُسْمِعِ النَّاسَ مِنَ الْبُکَاءِ فَمُرْ عُمَرَ فَلْیُصَلِّ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَقَالَتْ عَائِشَةُ فَقُلْتُ لِحَفْصَةَ قُولِی لَهُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ إِذَا قَامَ فِی مَقَامِکَ لَمْ یُسْمِعِ النَّاسَ مِنَ الْبُکَاءِ فَمُرْ عُمَرَ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَفَعَلَتْ حَفْصَةُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکُنَّ لَأَنْتُنَّ صَوَاحِبُ

ص: 135

یُوسُفَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَقَالَتْ حَفْصَةُ لِعَائِشَةَ مَا کُنْتُ لِأُصِیبَ مِنْکِ خَیْراً (1).

lt;meta info=". جامع الاصول از عائشه روایت کرده، رسول خدا در بیماری آخرشان فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. عایشه نقل کرده، من گفتم: اگر ابوبکر در جای شما به نماز بایستد، مردم صدای او را به جهت گریه­اش نمی­شنوند، به عمر امر کنید تا بر مردم نماز بخواند. فرمودند: به ابوبکر بگویید تا بر مردم نماز بخواند. عایشه نقل کرده، به حفصه گفتم که به ایشان بگو: اگر ابوبکر در جای شما به نماز بایستد، مردم صدای او را به جهت گریه­اش نمی­شنوند، به عمر امر کنید تا بر مردم نماز بخواند. حفصه نیز چنین گفت؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: شما زنان [در تظاهر کردن و اصرار ورزیدن] مانند زنانی که در اطراف یوسف بودند هستید، به ابوبکر بگویید تا بر مردم نماز بخواند. حفصه به عائشه گفت: از تو هیچ­گاه خیری به من نمی­رسد. - . جامع الأصول 9 : 436 -

**[ترجمه]

«2»

وَ رَوَی فِی الْبَابِ الْمَذْکُورِ أَیْضاً عَنْهَا أَنَّهَا قَالَتْ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فِی مَرَضِهِ وَ کَانَ یُصَلِّی بِهِمْ قَالَ عُرْوَةُ فَوَجَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ فَإِذَا أَبُو بَکْرٍ یَؤُمُّ النَّاسَ فَلَمَّا رَآهُ أَبُو بَکْرٍ اسْتَأْخَرَ فَأَشَارَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ کَمَا أَنْتَ فَجَلَسَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِذَاءَ أَبِی بَکْرٍ إِلَی جَنْبِهِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِصَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ (2).

ص: 136


1- جامع الأصول ج 9 ص 436 الترمذی 5/ 275 و أهون ما فیه- مضافا الی ما مر أن البکاء لو کان بانسجام الدموع و انهماله فلیس به بأس لکنه لا یمنع من الاسماع اللازم فی امام الجماعة و ان کان بالنشیج و الانتحاب بصوت فهو ماح لصورة الصلاة، و العجب مع ذلک أنّها تقول ان النبیّ صلی الله علیه و آله کان یعرج علی إمامته و لم یر ببکائه کذلک بأسا و شی ء آخر، و هو أن الظاهر من حدیث الاسماع و عدمه لاجل البکاء أن الصلاة کانت من الصلوات التی یجهر بها، کما فی بعض الروایات عن عائشة أنّها کانت صلاة العشاء الآخرة لکن سیجی ء تحت الرقم 14 و 15 أنّها کانت صلاة الظهر حیث یقول انس فی حدیثه «فنظر رسول اللّه الینا و هو قائم فی باب الحجرة کأنّ وجهه ورقة مصحف» الی آخر ما سیأتی إنشاء اللّه. وأما قوله: « انکن صواحب یوسف » ، فسیجئ البحث عنه فی المتن والذیل.
2- جامع الأصول ج 9/ 436 و فیه: «و الناس بصلاة رسول اللّه» و هو سهو من الطابع، راجع صحیح مسلم ج 2/ 24، و انما قالت عائشة: «فلما رآه أبو بکر» لان حجرات رسول اللّه و مسکنه کان فی قبلة المسجد، فرآه أبو بکر من دون التفات، و قولها «الی جنبه» لا بد و أن یکون فی یساره، لان أدب الجماعة و السنة فیها أن یقوم المأموم الواحد من یمین الامام اذا کان رجلا و فی عقبه إذا کان امرأة (راجع جامع الأصول 6/ 388) و سیجی ء التصریح بالیسار فی روایاتهم أیضا لکن یبقی تحویل نیة أبی بکر و قد کان اماما الی الایتمام برسول اللّه صلی الله علیه و آله فی الرکعة الثانیة، و لم یرد فی ذلک حدیث و لا سنة و لا أمر من رسول اللّه صلی الله علیه و آله قبل ذلک حتّی یعمل به حینذاک.

**[ترجمه]باز در همان باب از عائشه نقل کرده، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند تا در زمان بیماری ایشان، او بر مردم نماز گزارد و او نیز بر مردم نماز می­گزارد. عروه گفت: رسول خدا کمی احساس بهبود کردند و از منزل خارج شدند و دیدند ابوبکر در حال اقامه نماز جماعت بر مردم است؛ وقتی ابوبکر ایشان را دید، درنگ کرد، اما رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به وی اشاره کرد که به کار خود ادامه دهد. رسول خدا به موازات ابوبکر و در کنارش نشست، ابوبکر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اقتدا می­کرد و مردم به ابوبکر اقتدا می­کردند. - . همان -

**[ترجمه]

«3»

قَالَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ وَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ الْأَسْوَدُ بْنُ یَزِیدَ کُنَّا عِنْدَ عَائِشَةَ فَذَکَرْنَا الْمُوَاظَبَةَ عَلَی الصَّلَاةِ وَ التَّعْظِیمَ لَهَا قَالَتْ لَمَّا مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرَضَهُ الَّذِی مَاتَ فِیهِ فَحَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَذَّنَ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِذَا قَامَ مَقَامَکَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَأَعَادَهَا فَأَعَادُوا فَأَعَادَ الثَّالِثَةَ فَقَالَ إِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَخَرَجَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی فَوَجَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ یُهَادِی بَیْنَ رَجُلَیْنِ کَأَنِّی أَنْظُرُ رِجْلَیْهِ تَخُطَّانِ مِنَ الْوَجَعِ فَأَرَادَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَتَأَخَّرَ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ مَکَانَکَ ثُمَّ أَتَیَا بِهِ حَتَّی جَلَسَ إِلَی جَنْبِهِ فَقِیلَ لِلْأَعْمَشِ فَکَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِصَلَاتِهِ وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ بِرَأْسِهِ نَعَمْ قَالَ الْبُخَارِیُّ وَ زَادَ أَبُو مُعَاوِیَةَ جَلَسَ عَنْ یَسَارِ أَبِی بَکْرٍ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ قَائِماً (1).

ص: 137


1- جامع الأصول 9/ 437، و أعمش هذا کان محبا لاهل بیت رسول اللّه صلی الله علیه و آله معروفا بذلک یری رأیهم، و لذلک جمع فی حدیثه بین ما اشتهر عن عائشة «مروا أبا بکر فلیصل بالناس» و بین حدیث غیره «فخرج یهادی بین رجلین کأنی انظر رجلیه تخطان من الوجع» لیظهر سقوط الروایة الأولی، فان خروجه صلی الله علیه و آله بوجعه یتهادی بین رجلین ثمّ صلاته جلوسا عن یسار أبی بکر، لا یکون الا صریحا فی عزله عن الإمامة. ولاجل هذا التعریض نفسه کان یصرح بأن أبابکر کان قائما یاتم بالنبی والناس یأتمون بأبی بکر ؛ فان هذا صریح فی أن أبابکر قد خالف السنة فی قیامه بعد جلوس النبی الاعظم صلی الله علیه و آله وقد قال رسول الله صلی الله علیه و آله فی غیر مورد « انما جعل الامام لیؤتم به ... فاذا صلی امامکم قائما فصلوا قیاما واذا صلی قاعدا فصلوا قعودا أجمعون » روی ذلک فی صحاحهم من دون أن یرد نسخ ذلک عن الرسول ، راجع جامع الاصول ج ٦ ص ٤٠٠ أخرجه وماهو بمضمونه عن الصحاح الست جمیعا ، ولایجدی فی ذلک ما ذکره البخاری تمحلا عن ذلک وصونا علی رئیس مذهبة بأن « أمره هذا کان فی مرضه القدیم ، وصلاته صلی الله علیه و آله فی مرض موته جالسا والناس خلفه قیام لم یأمرهم بالقعود ناسخ له ، وانما نأخذ بالاخر فالاخر من أمر النبی ». وذلک لانهم کانوا یقتدون بصلاة أبی بکر زاعمین أنه مأمور بالصلاة من قبله صلی الله علیه و آله ووظیفتهم القیام واما أبوبکر فهو الذی أخطأ حیث نوی الایتمام به صلی الله علیه و آله من الرکعة الثانیة من دون أن یمتثل أمره السابق النافذ علیه فیجلس خلفه حتی یجلس المؤتمون به جمیعا. وانما لم یؤنبهم رسول الله بأنه لم لم تجلسوا خلفی ، لانهم کانوا معذورین ، وانما لم یؤنب أبابکر لم قمت خلفی ولم تجلس بجلوسی ، لان الخطب قد کان أعظم من ذلک علی أن کلام الرسول صلی الله علیه و آله « انما جعل الامام لیؤتم به فاذا کبر فکبروا ... واذا صلی جالسا فصلوا جلوسا أجمعون » یأبی النسخ کمالا یخفی علی العارف بالموازین. وأما مارواه فی الجامع ج ٦ ص ٤٠٢ نقلا عن مسلم ( ج ٢ / ١٩ ) وابی داود والنسائی بالاسناد عن جابر بن عبدالله قال : « اشتکی رسول الله صلی الله علیه و آله فصلینا وراء ، وهو قاعد وابوبکر یسمع الناس تکبیره فالتفت الینافر آنا قیاما فأشار الینا فقعدنا ، فصلینا بصلاته قعودا » الحدیث فان کان هذه صلاته صلی الله علیه و آله فی مرض الموت علی ما یظهر من قوله « وأبوبکر یسمع الناس تکبیره » کان مناقضا لحدیث غیره المجمع علیه أنه کان ابوبکر والمؤتمون به جمیعا قائمین إلی آخر الصلاة وان کان فی غیر مرض الموت ، لزمت الحجة علی أبی بکر حیث کان بلغه السنة فی هذه الشکاة قبل مرض الموت ولم یعمل بها فی صلاته آخرا. علی أن الحدیث معلول من جهة أخری ، وهو أنه کیف التفت رسول الله فی الصلاة و قد نهی نفسه الکریمة عن الالتفات فی الصلاة وأعد علیه ( راجع جامع الاصول ج ٦ / ٣٢٥ _ ٣٢٧ ) بل وکیف احتاج إلی الالتفات وقد کان یقول صلی الله علیه و آله « انی لا راکم من خلفی کما اراکم من بین یدی » ویقول « اتموا الصفوف فانی اراکم من وراء ظهری » فی حدیث متفق علیه.

**[ترجمه]مولف کتاب جامع الاصول نقل کرده، در روایتی دیگر آمده است که اسود بن یزید نقل کرده، ما نزد عائشه بودیم در مورد مواظبت بر نماز و بزرگ­داشت مقام نماز سخن می گفتیم. عائشه گفت: زمانی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - به بیماری آخر عمرشان مبتلا شدند، وقت نماز فرا رسید و اذان گفته شد؛ حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. به ایشان گفته شد که ابوبکر مردی دل­نازک است و اگر در جای شما بایستد، نمی­تواند بر مردم نماز بخواند. دوباره همان سخن خودشان را فرمودند و باز هم همان جواب قبلی به ایشان گفته شد. برای سومین بار سخن خود را تکرار کردند و فرمودند: شما زنان مانند زنانی که در اطراف یوسف بودند هستید. به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. ابوبکر رفت تا به جای ایشان نماز بخواند؛ پیامبر در خودشان کمی احساس بهبودی نمودند و با کمک دو نفر که از دو طرف ایشان را گرفته بودند و گویی هم­اکنون در جلو چشمان من هستند که پاهای خود را از شدت درد بر زمین می­کشند، از منزل خارج شدند و به مسجد رفتند، ابوبکر خواست عقب برود که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به او اشاره کرد که در همان­جا بماند. آن دو نفر پیامبر را بردند و ایشان در کنار ابوبکر نشست. به اعمش گفتند: آیا پیامبر نماز می گزارد و ابوبکر به رسول خدا اقتدا می­کرد و مردم به ابوبکر اقتدا می­کردند؟ وی با اشاره سر گفت: آری.

بخاری نقل کرده، ابو معاویه اضافه کرده که پیامبر در جانب چپ ابوبکر نشست و ابوبکر ایستاده بود. - . جامع الأصول 9 : 437 -

**[ترجمه]

«4»

وَ فِی رِوَایَةٍ لِلْبُخَارِیِّ وَ فِیهِ جَاءَ بِلَالٌ یُؤْذِنُهُ لِلصَّلَاةِ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِنَّهُ مَتَی یَقُومُ مَقَامَکَ لَا

ص: 138

یُسْمِعُ النَّاسَ فَلَوْ أَمَرْتَ عُمَرَ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ ثُمَّ ذَکَرَ قَوْلَهَا لِحَفْصَةَ وَ قَوْلَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِنَّکُنَّ لَأَنْتُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ وَ أَنَّهُ وَجَدَ مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ ثُمَّ ذَکَرَ إِلَی قَوْلِهِ حَتَّی جَلَسَ عَنْ یَسَارِ أَبِی بَکْرٍ فَکَانَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی قَائِماً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی قَاعِداً یَقْتَدِی أَبُو بَکْرٍ بِصَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یَقْتَدُونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ (1) وَ فِی أُخْرَی نَحْوَهُ وَ فِیهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِنْ یَقُمْ مَقَامَکَ یَبْکِ فَلَا یَقْدِرُ عَلَی الْقِرَاءَةِ وَ لَمْ یَذْکُرْ قَوْلَهَا لِحَفْصَةَ وَ فِی آخِرِهِ فَتَأَخَّرَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَعَدَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی جَنْبِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُسْمِعُ النَّاسَ التَّکْبِیرَ (2).

**[ترجمه]در روایت دیگر که از بخاری است، این­چنین آمده است: بلال آمد تا فرارسیدن وقت نماز را به ایشان اعلام کند. حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. عائشه نقل کرده، گفتم: ای رسول خدا! ابوبکر مردی دل­نازک است؛ اگر در جای شما بایستد، صدایش به مردم نمی­رسد. ای کاش به عمر امر کنید. حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بخواند. سپس سخن عائشه به حفصه و این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را که: \\"شما زنان چون زنان اطراف یوسف هستید\\" را ذکر کرده، و این­که حضرت احساس اندکی بهبودی در خود نمودند و از خانه خارج شدند و نقل خود را تا آن­جا ادامه می­دهد که حضرت در سمت چپ ابوبکر نشستند و ابوبکر ایستاده نماز می­خواند و رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته نماز می خواندند و ابوبکر به نماز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اقتدا می کرد و مردم نیز به نماز ابوبکر [اقتدا می­نمودند]. - . همان -

و در روایت دیگری مانند این جریان را نقل کرده که در آن این­چنین آمده است: ابوبکر مردی دل­نازک است و اگر در جای شما بایستد، گریه­اش می­گیرد و نمی تواند قرائت کند، و سخن عائشه به حفصه را ذکر نشده است، و در پایان روایت آمده است که ابوبکر عقب رفت و پیامبر صلی الله علیه و آله کنار او نشست و ابوبکر تکبیرهای نماز را به گوش مردم می­رساند. - . همان : 438 -

**[ترجمه]

«5»

وَ فِی أُخْرَی لَهُمَا أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لَقَدْ رَاجَعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ذَلِکَ وَ مَا حَمَلَنِی عَلَی کَثْرَةِ مُرَاجَعَتِهِ إِلَّا أَنَّهُ لَمْ یَقَعْ فِی قَلْبِی أَنْ یُحِبَّ النَّاسُ بَعْدَهُ رَجُلًا قَامَ مَقَامَهُ أَبَداً وَ إِنِّی کُنْتُ أَرَی أَنَّهُ لَنْ یَقُومَ مَقَامَهُ أَحَدٌ إِلَّا تَشَاءَمَ النَّاسُ بِهِ فَأَرَدْتُ أَنْ یَعْدِلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ أَبِی بَکْرٍ (3).

lt;meta info=". و در روایتی دیگری از آن دو [مؤلف جامع الاصول و بخاری] آمده است که عائشه نقل کرده، من چند بار با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درباره آن موضوع صحبت کردم و تنها چیزی که مرا وادار به مراجعه زیاد می­کرد این بود که دلم قبول نمی­کرد که پس از پیامبر، مردم جانشین او را هرگز دوست بدارند و فکر می­کردم که هر کسی جای ایشان را ­بگیرد، مردم نسبت به او بدبین خواهند بود. از این روی می­خواستم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد این امر، از ابوبکر صرف نظر کنند. - . همان -

**[ترجمه]

«6»

وَ فِی أُخْرَی لَهُمَا قَالَتْ لَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْتِی قَالَ مُرُوا

ص: 139


1- جامع الأصول ج 9/ 437 و فیه: «و کان رسول اللّه یصلی قاعدا یقتدی به أبو بکر» و ما فی الصلب لفظ مسلم فی صحیحه ج 2 ص 23، و یرد علی الحدیث کل ما أوردناه قبل ذلک.
2- جامع الأصول 9/ 438، و فیه ان قول عائشة: «فتأخر أبو بکر» لا بد و أن یکون التأخر الی داخل الصف الأول، فیناقض قولها «و قعد النبیّ الی جنبه» کما فی سائر الروایات، اضف الی ذلک قولها «ان یقم مقامک یبک فلا یقدر علی القراءة» فشهدت علی ابیها صریحا انه لا یصلح للإمامة.
3- جامع الأصول: 9/ 438، صحیح مسلم 2/ 22 و یرد علی الحدیث ما ورد سابقا علی غیره مضافا الی اعترافها مصرحة بانها کانت تخادع رسول اللّه رحمة لابیها، یخادعون اللّه و الذین آمنوا و ما یخدعون الا انفسهم و ما یشعرون فی قلوبهم مرض فزادهم اللّه مرضا و لهم عذاب الیم بما کانوا یکذبون.

أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ رَقِیقٌ إِذَا قَرَأَ الْقُرْآنَ لَا یَمْلِکُ دَمْعَهُ فَلَوْ أَمَرْتَ غَیْرَ أَبِی بَکْرٍ قَالَتْ وَ اللَّهِ مَا بِی إِلَّا کَرَاهَةُ أَنْ یَتَشَاءَمَ النَّاسُ بِأَوَّلِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ فَرَاجَعْتُهُ مَرَّتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَقَالَ لِیُصَلِّ بِالنَّاسِ أَبُو بَکْرٍ فَإِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ (1).

قَالَ صَاحِبُ جَامِعِ الْأُصُولِ فِی بَابِ فَضْلِ أَبِی بَکْرٍ بَعْدَ ذِکْرِ تِلْکَ الرِّوَایَاتِ هَذِهِ رِوَایَاتُ الْبُخَارِیِّ وَ مُسْلِمٍ وَ سَیَجِی ءُ لَهُمَا رِوَایَاتٌ فِی مَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَوْتِهِ فِی کِتَابِ الْمَوْتِ مِنْ حَرْفِ الْمِیمِ قَالَ وَ أَخْرَجَ الْمُوَطَّأُ الرِّوَایَةَ الْأُولَی وَ أَخْرَجَ الرِّوَایَةَ الثَّانِیَةَ عَنْ عُرْوَةَ مُرْسَلًا وَ أَخْرَجَ التِّرْمِذِیُّ الرِّوَایَةَ الْأُولَی وَ أَخْرَجَ النَّسَائِیُّ الْأَوْلَی وَ الثَّانِیَةَ.

lt;meta info=". و در روایتی دیگر از آن دو آمده است که عائشه نقل کرده، وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به خانه من آمدند، فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز بگزارد. عائشه نقل کرده، من گفتم: ای رسول خدا! ابوبکر مردی رقیق­القلب است و زمانی که قرآن می خواند نمی تواند جلوی اشک خود را بگیرد. ای کاش به شخصی غیر از ابوبکر امر بفرمایید. عائشه گفت: به خدا سوگند فقط از این بیم دارم که مردم نسبت به اولین کسی که در جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می ایستد بدبین باشند؛ دو یا سه بار این موضوع را به ایشان گفتم، اما حضرت فرمودند: ابوبکر باید بر مردم نماز گزارد، شما زنان چون زنان اطراف یوسف هستید. - . همان -

صاحب کتاب جامع الاصول در باب فضائل ابوبکر بعد از آوردن این روایات می­نویسد: این­ها روایت های بخاری و مسلم هستند و روایت هایی که آنان پیرامون بیماری پیامبر - صلی الله علیه و آله - و وفات ایشان نقل نموده­اند، در کتاب الموت، ذیل حرف میم خواهد آمد، وی هم­چنین می­نویسد: در کتاب الموطأ، روایت اولی را آورده و روایت دومی را به نقل از عروه و به صورت مرسل نقل کرده است. ترمذی روایت اولی را آورده و نسائی روایت اول و دوم را نقل کرده است.

**[ترجمه]

«7»

وَ لَهُ فِی أُخْرَی قَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَ أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ قَالَتْ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ یَدَیْ أَبِی بَکْرٍ یُصَلِّی قَاعِداً وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ النَّاسُ خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ (2).

**[ترجمه]او [مؤلف جامع الأصول] در روایتی دیگر از قول عائشه نقل کرد، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند تا بر مردم نماز گزارد [و عائشه گفت: رسول خدا در جلوی ابوبکر نشسته نماز می گزاردند و ابوبکر نیز بر مردم نماز می­خواند] و مردم پشت ابوبکر نماز می­خواندند. - همان.[1] -

**[ترجمه]

«8»

وَ فِی أُخْرَی لَهُ قَالَتْ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ صَلَّی لِلنَّاسِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الصَّفِّ (3).

lt;meta info=". و در روایتی دیگر عائشه گفت: ابوبکر بر مردم نماز می گزارد و حال آن­که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در میان صف [نمازگزاران] بودند. - . همان[2] -

**[ترجمه]

«9»

وَ أَخْرَجَ أَیْضاً هَاتَیْنِ الرِّوَایَتَیْنِ حَدِیثاً وَاحِداً وَ قَالَ فِیهِ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ أَسِیفٌ إِذَا قَامَ مَقَامَکَ لَمْ یُسْمِعْ وَ قَالَ فِی آخِرِهِ فَقَامَ فَکَانَ عَنْ یَسَارِ أَبِی بَکْرٍ جَالِساً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بِالنَّاسِ جَالِساً وَ النَّاسُ یَقْتَدُونَ بِصَلَاةِ

ص: 140


1- المصدر نفسه ج 9 ص 438، صحیح مسلم 2/ 22.
2- المصدر نفسه ج 9 ص 438 و ما بین العلامتین ساقط منه.
3- المصدر نفسه و قولها «و رسول اللّه فی الصف» یناقض ما مر من «انه کان خلف النبیّ و رسول اللّه بین یدی أبی بکر» و کلاهما مناقض لما مر قبل ذلک انه صلی الله علیه و آله جلس الی جنبه او یساره و المنصف یری انها خرقة اتسع علی راقعها کلما حیصت من جانب تهتکت من آخر، ان الذین یفترون علی اللّه الکذب لا یفلحون.

أَبِی بَکْرٍ (1).

هَذَا مَا ذَکَرَهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ مِنْ رِوَایَاتِ عَائِشَةَ فِی بَابِ فَضْلِ أَبِی بَکْرٍ.

**[ترجمه]و هم­چنین این دو روایت [روایت اول و دوم] را در قالب یک روایت نقل کرده و در آن این­چنین آورده است: ابوبکر مردی اندوهگین است و اگر در جای شما بایستد، صدایش به مردم نمی­رسد. و در پایان روایت آمده است: ایشان در سمت چپ ابوبکر نشسته بودند. ابوبکر ایستاد، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بر مردم نماز می­خواندند و مردم به نماز ابوبکر اقتدا می­کردند. - . همان[3] -

این­ها روایت هایی بود در باب فضائل ابوبکر جامع الاصول از عائشه نقل شده بود.

**[ترجمه]

«10»

وَ رَوَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَائِشَةَ فِی بَابِ مَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مَوْتِهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَائِشَةَ فَقُلْتُ لَهَا أَ لَا تُحَدِّثِینِی عَنْ مَرَضِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ بَلَی ثَقُلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ صَلَّی النَّاسُ قُلْنَا لَا هُمْ یَنْتَظِرُونَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ضَعُوا لِی مَاءً فِی الْمِخْضَبِ قَالَ فَفَعَلْنَا فَاغْتَسَلَ ثُمَّ ذَهَبَ لِیَنُوءَ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ أَ صَلَّی النَّاسُ فَقُلْنَا لَا هُمْ یَنْتَظِرُونَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ضَعُوا لِی مَاءً فِی الْمِخْضَبِ فَاغْتَسَلَ ثُمَّ ذَهَبَ لِیَنُوءَ فَأُغْمِیَ عَلَیْهِ ثُمَّ أَفَاقَ فَقَالَ أَ صَلَّی النَّاسُ فَقُلْنَا لَا وَ هُمْ یَنْتَظِرُونَکَ قَالَتْ وَ النَّاسُ عُکُوفٌ فِی الْمَسْجِدِ یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِصَلَاةِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ قَالَتْ فَأَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ یَأْمُرُکَ أَنْ تُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ کَانَ رَجُلًا رَقِیقاً یَا عُمَرُ صَلِّ بِالنَّاسِ فَقَالَ عُمَرُ أَنْتَ أَحَقُّ بِذَلِکَ قَالَتْ فَصَلَّی بِهِمْ أَبُو بَکْرٍ تِلْکَ الْأَیَّامَ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَدَ فِی نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ أَحَدُهُمَا الْعَبَّاسُ لِصَلَاةِ الظُّهْرِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَلَمَّا رَآهُ أَبُو بَکْرٍ ذَهَبَ لِیَتَأَخَّرَ فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَتَأَخَّرَ فَقَالَ لَهُمَا أَجْلِسَانِی إِلَی جَنْبِهِ فَأَجْلَسَاهُ إِلَی جَنْبِ أَبِی بَکْرٍ فَکَانَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی وَ هُوَ یَأْتَمُّ بِصَلَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بَکْرٍ وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَاعِدٌ قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ دَخَلْتُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فَقُلْتُ أَ لَا أَعْرِضُ عَلَیْکَ مَا حَدَّثَتْنِی

ص: 141


1- المصدر نفسه، و التناقض بین قولها «و کان رسول اللّه یصلی بالناس جالسا» و بین قولها بعده بلا فصل: «و الناس یقتدون بصلاة أبی بکر» ظاهر، مضافا الی ما مر من ان جلوسه صلی الله علیه و آله فی یسار أبی بکر یلازم عزله عن الإمامة فکیف کان الناس یقتدون بصلاة أبی بکر، و هل هذا الا حیص بیص وقعت فیها لا تدری کیف المناص و المخرج عنها؟ و قد خاب من افتری.

عَائِشَةُ عَنْ مَرَضِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ هَاتِ فَعَرَضْتُ حَدِیثَهَا عَلَیْهِ فَمَا أَنْکَرَ مِنْهُ شَیْئاً غَیْرَ أَنَّهُ قَالَ أَ سَمَّتْ لَکَ الرَّجُلَ الَّذِی کَانَ مَعَ الْعَبَّاسِ قُلْتُ لَا قَالَ هُوَ عَلِیٌّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ (1).

وَ هَذَا الْخَبَرُ رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ وَ رَوَاهُ فِی الْمِشْکَاةِ فِی الْفَصْلِ الثَّالِثِ مِنْ بَابِ مَا عَلَی الْمَأْمُومِ مِنَ الْمُتَابَعَةِ وَ عَدَّهُ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَیْهِ (2).

**[ترجمه]و در باب بیماری پیامبر - صلی الله علیه و آله - و وفات ایشان، از عبیدالله بن عبدالله روایت کرده، پیش عائشه رفتم و به او گفتم: حدیثی از دوران بیماری رسول خدا- صلی الله علیه و آله - برایم نقل می­کنی؟ گفت: بلی، زمانی که بیماری پیامبر- صلی الله علیه و آله - سخت شده بود، ایشان فرمودند: مردم نماز خوانده اند؟ گفتیم: نه، آن­ها منتظر شما هستند ای رسول خدا! فرمودند: قدری آب برایم در تشت بریزید، این کار را کردیم و ایشان غسل کردند و خواستند به هر زحمت که هست بلند شوند که ناگهان از هوش رفتند. سپس به هوش آمدند و فرمودند: مردم نماز خوانده­اند؟ گفتیم: نه، آن­ها منتظر شما هستند ای رسول خدا! مردم در مسجد نشسته بودند و منتظر بودند تا رسول خدا- صلی الله علیه و آله - تا نماز عشاء را اقامه کند.

گفت: رسول خدا- صلی الله علیه و آله - پیکی را پیش ابوبکر فرستاد که او بر مردم نماز گزارد. پیک نزد او رفت و گفت: رسول خدا به تو امر می­کند تا بر مردم نماز گزاری. ابوبکر که مردی رقیق القلب بود، گفت: ای عمر! تو بر مردم نماز گزار، عمر به او گفت: تو در این کار استحقاق بیشتری داری. بالأخره ابوبکر در آن چند روز بر مردم نماز گزارد. روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در خود احساس بهبودی کردند و در حالی که دو مرد - که یکی از آنان عباس بود - ایشان را از دو طرف نگه داشته بودند، برای خواندن نماز ظهر از منزل خارج شدند. هنگامی که ابوبکر، که در پیشاپیش مردم آماده خواندن نماز بود ایشان را دید، خواست عقب برود، ولی پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به او اشاره نمودند که عقب نرود. حضرت به آن دو نفر [که ایشان را از منزل آورده بودند] فرمودند که مرا در کنار او بنشانید. آن دو ایشان را کنار ابوبکر نشاندند، ابوبکر نماز می­خواند و در نمازش به نماز پیامبر - صلی الله علیه و آله - که نشسته بودند، اقتدا می کرد و مردم در نمازشان به نماز ابوبکر اقتدا می­کردند.

عبید الله نقل کرده، نزد عبدالله بن عباس رفتم و به او گفتم: آیا چیزی را که عائشه، از دوران بیماری پیامبر برایم نقل کرده است بر تو عرضه کنم؟ گفت: بگو. حدیث عائشه را برایش بازگفتم و هیچ کجای آن را رد نکرد و فقط گفت: آیا عائشه نام آن شخص دیگری را که به همراه عباس بود برایت گفت؟ گفتم: نه. گفت: او علی - صلوات الله علیه - بود. - . جامع الأصول 11 : 382 - 383 -

این خبر را بخاری و مسلم نیز نقل نموده اند .

مؤلف المشکوة نیز در فصل سوم از باب \\"متابعت­هایی که در نماز بر مأموم واجب است\\" این حدیث را روایت کرده و آن را از احادیثی شمرده است که در مورد آن اتفاق نظر وجود دارد. - . مشکاة المصابیح : 102 -

**[ترجمه]

«11»

وَ رَوَی فِی جَامِعِ الْأُصُولِ، فِی فُرُوعِ الِاقْتِدَاءِ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ فِی مَرَضِهِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ قَاعِداً.

قَالَ أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ (3).

**[ترجمه]در جامع الأصول در بخش فروع اقتداء، از عائشه نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان ابتلای به آن بیماری که بر اثر آن وفات نمودند، پشت ابوبکر و در حالت نشسته نماز خواندند. و گفته است این حدیث را ترمذی نیز نقل نموده است. - 1. جامع الأصول 6 : 403 ، سنن ترمذی 1 : 226 -

**[ترجمه]

«12»

قَالَ وَ قَالَ وَ قَدْ رُوِیَ عَنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی مَرَضِهِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَصَلَّی إِلَی جَنْبِ أَبِی بَکْرٍ النَّاسُ یَأْتَمُّونَ بِأَبِی بَکْرٍ وَ أَبُو بَکْرٍ یَأْتَمُّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4).

فَهَذِهِ رِوَایَاتٌ یَنْتَهِی سَنَدُهَا إِلَی عَائِشَةَ وَ مِنْ جُمْلَةِ مَا رُوِیَ فِی أَمْرِ الصَّلَاةِ مَا أَسْنَدُوهُ إِلَی أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ.

**[ترجمه]و نیز گفته است: از عائشه روایت شده که پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماری­اشان از منزل خارج شدند و دیدند که ابوبکر بر مردم نماز می­گزارد؛ حضرت رفتند و کنار ابوبکر نماز گزاردند: مردم به ابوبکر اقتدا می کردند و ابوبکر به پیامبر اقتدا می­کرد. - . همان -

این­ها روایاتی است که سندشان به عائشه منتهی می­شود.

از جمله روایاتی که در مورد نماز روایت شده است، آن­هایی است که به انس بن مالک اسناد داده­اند:

**[ترجمه]

«13»

فَمِنْهَا مَا رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ فِی فُرُوعِ الِاقْتِدَاءِ عَنْهُ قَالَ: صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَرَضِهِ خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ قَاعِداً فِی ثَوْبٍ مُتَوَشِّحاً بِهِ.

قَالَ أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِیُّ وَ أَخْرَجَهُ النَّسَائِیُّ وَ لَمْ یَذْکُرْ قَاعِداً وَ قَالَ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ إِنَّهَا آخِرُ صَلَاةٍ

ص: 142


1- جامع الأصول ج 11 ص 382- 383 و یرد علی الحدیث جمیع ما أوردناه سابقا علی غیره.
2- راجع مشکاة المصابیح 102 و المتفق علیه عندهم ما أخرجه الشیخان أخرجه غیرهما او لم یخرجه.
3- جامع الأصول 6/ 403، سنن الترمذی 1/ 226، و التناقض بین الحدیثین بین.
4- جامع الأصول 6/ 403، سنن الترمذی 1/ 226، و التناقض بین الحدیثین بین.

صَلَّاهَا(1).

**[ترجمه]یکی از آن­ها روایتی است که مؤلف جامع الأصول، در بخش فروع اقتدا از أنس بن مالک روایت کرده است: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماری­اشان به حالت نشسته و در حالی که پیراهنشان را به صورت متوشح پوشیده بودند [از زیر بغل راست رد کرده و بر شانه چپ انداخته بودند]، پشت ابوبکر نماز خواندند. گفته است: ترمذی نیز این حدیث را آورده­اند، و نسائی هم این روایت را آورده، ولی چیزی از نشسته نماز خواندن ایشان نگفته است و گفته است: ایشان فقط یک پیراهن بر تنشان بود و آن آخرین نمازی بود که ایشان به جا آوردند. - . همان -

**[ترجمه]

«14»

وَ رَوَی عَنْ أَنَسٍ فِی بَابِ فَضْلِ أَبِی بَکْرٍ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ کَانَ یُصَلِّی بِهِمْ فِی وَجَعِ النَّبِیِّ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ حَتَّی إِذَا کَانَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ وَ هُمْ صُفُوفٌ فِی الصَّلَاةِ کَشَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سِتْرَ الْحُجْرَةِ فَنَظَرَ إِلَیْنَا وَ هُوَ قَائِمٌ کَأَنَّ وَجْهَهُ وَرَقَةُ مُصْحَفٍ ثُمَّ تَبَسَّمَ فَضَحِکَ فَهَمَمْنَا أَنْ نَفْتَتِنَ مِنَ الْفَرَحِ بِرُؤْیَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَنَکَصَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَقِبِهِ لَیَصِلَ الصَّفَّ وَ ظَنَّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَارِجٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَأَشَارَ إِلَیْنَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْ أَتِمُّوا صَلَاتَکُمْ وَ أَرْخَی السِّتْرَ فَتُوُفِّیَ مِنْ یَوْمِهِ (2).

**[ترجمه]و در باب فضائل ابوبکر از انس نقل کرده، ابوبکر در زمان آن بیماری آخر پیامبر که با همان بیماری وفات نمودند، بر مردم نماز می گزارد. تا این­که روز دوشنبه رسید و در حالی که مردم در صف نماز ایستاده بودند، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پرده حجره را کنار زدند و به حال ایستاده به ما نگاه کردند، گویی صورت حضرت صفحه­ای از قرآن بود. سپس تبسمی کردند و خندیدند، ما می­خواستیم از شادی دیدار پیامبر - صلی الله علیه و آله – نماز خود را بشکنیم، ابوبکر خود را به عقب کشید تا به صف ملحق شود و گمان کرد که پیامبر - صلی الله علیه و آله - می­خواهند برای اقامه نماز بیایند. پیامبر به ما اشاره نمودند تا نمازمان را بخوانیم و پرده را انداختند و در همان روز از دنیا رفتند. - . جامع الأصول 9 : 439 -

**[ترجمه]

«15»

قَالَ وَ فِی أُخْرَی لَمْ یَخْرُجْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثاً وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَأُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَذَهَبَ أَبُو بَکْرٍ یَتَقَدَّمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْحِجَابِ فَرَفَعَهُ فَلَمَّا وَضَحَ وَجْهُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا نَظَرْنَا مَنْظَراً کَانَ أَعْجَبَ إِلَیْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ وَضَحَ لَنَا فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنْ یَتَقَدَّمَ وَ أَرْخَی الْحِجَابَ فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَیْهِ حَتَّی مَاتَ (3).

ص: 143


1- جامع الاصول ٦ / ٤٠٤ ، سنن الترمذی ١ / ٢٢٦ ، والحدیث یناقض کل مامر.
2- جامع الأصول ج 9 ص 439 و قال أخرجه البخاری و مسلم (ج 2 ص 24 و 25) و هذان الحدیثان ممّا یدلّ علی أن أبا بکر کان یصلّی بهم أیّام شکوی رسول اللّه، و قد عرفت أنّه کان فی جیش أسامة مأمورا بالخروج الی الجرف معسکره فاستأذن رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی غد یومه هذا فخرج الی السنح فلم یکن حین صلاة الظهر و لا العصر بالمدینة حتی یصلی بهم و رسول اللّه صلی الله علیه و آله یشیر الیهم أن أتموا صلاتکم. بل ومن المقطوع فی حدیث السقیفة علی ما سیجئ شرحه أنه لم یرجع من السنح الا بعد ما مات رسول الله صلی الله علیه و آله وبعد ماکثرت القالة من عمر أن رسول الله صلی الله علیه و آله لم یمت ولکنه ذهب إلی ربه الخبر. وانما قلنا بأن الصلاة کانت صلاة ظهر أو عصر ، دون العشاء والفجر ، لترائی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله واضحا کأنه ورقة مصحف ، وقد مر أن ذلک یناقض ما روی سابقا أن الصلاة کانت عشاء ویناقض ما یأتی بعد ذلک آنفا أن الصلاة کانت صلاة فجر.
3- جامع الأصول ج 9 ص 439 و قال أخرجه البخاری و مسلم (ج 2 ص 24 و 25) و هذان الحدیثان ممّا یدلّ علی أن أبا بکر کان یصلّی بهم أیّام شکوی رسول اللّه، و قد عرفت أنّه کان فی جیش أسامة مأمورا بالخروج الی الجرف معسکره فاستأذن رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی غد یومه هذا فخرج الی السنح فلم یکن حین صلاة الظهر و لا العصر بالمدینة حتی یصلی بهم و رسول اللّه صلی الله علیه و آله یشیر الیهم أن أتموا صلاتکم. بل ومن المقطوع فی حدیث السقیفة علی ما سیجئ شرحه أنه لم یرجع من السنح الا بعد ما مات رسول الله صلی الله علیه و آله وبعد ماکثرت القالة من عمر أن رسول الله صلی الله علیه و آله لم یمت ولکنه ذهب إلی ربه الخبر. وانما قلنا بأن الصلاة کانت صلاة ظهر أو عصر ، دون العشاء والفجر ، لترائی وجه رسول الله صلی الله علیه و آله واضحا کأنه ورقة مصحف ، وقد مر أن ذلک یناقض ما روی سابقا أن الصلاة کانت عشاء ویناقض ما یأتی بعد ذلک آنفا أن الصلاة کانت صلاة فجر.

**[ترجمه]و در روایت دیگری آمده است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سه نوبت [یا سه روز] از خانه خارج نشدند و در این مدت ابوبکر بر مردم نماز می­گزارد. نوبت بعد [یا روز بعد] که ندای نماز داده شد، وقتی ابوبکر رفت در جلو بایستد، گفت: رسول الله - صلی الله علیه و آله - در پشت پرده هستند، پرده را کنار زد و وقتی چهره رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نمایان شد، تا آن زمان هیچ­گاه به آن اندازه از دیدن ایشان خوشحال نشده بودیم، وقتی چهره رسول خدا بر ما پدیدار شد. ایشان با دست اشاره­ای به ابوبکر کردند تا جلو برود و بعد پرده را انداختند و دیگر ایشان را ندیدیم تا این که وفات کردند. - . همان : 440 -

**[ترجمه]

«16»

قَالَ وَ فِی أُخْرَی بَیْنَا هُمْ فِی صَلَاةِ الْفَجْرِ مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ وَ أَبُو بَکْرٍ یُصَلِّی بِهِمْ لَمْ یَفْجَأْهُمْ إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَشَفَ سِتْرَ حُجْرَةِ عَائِشَةَ فَنَظَرَ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ فِی صُفُوفٍ ثُمَّ تَبَسَّمَ یَضْحَکُ فَنَکَصَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی عَقِبَیْهِ لِیَصِلَ الصَّفَّ وَ ظَنَّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الصَّلَاةِ قَالَ أَنَسٌ وَ هَمَّ الْمُسْلِمُونَ أَنْ یَفْتَتِنُوا فِی صَلَاتِهِمْ فَرَحاً بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ بِیَدِهِ أَنْ أَتِمُّوا صَلَاتَکُمْ ثُمَّ دَخَلَ الْحُجْرَةَ وَ أَرْخَی السِّتْرَ (1).

**[ترجمه]و نقل کرده، در روایت دیگری آمده است: مردم روز دوشنبه مشغول نماز صبح بودند و ابوبکر در جلو آن­­ها نماز می­خواند که ناگهان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پرده حجره عائشه را کنار زدند و در حالی که جماعت به نماز ایستاده بودند به آن­ها نگریستند و آنگاه لبخندی زده و خندید. ابوبکر خود را عقب کشید تا به صف ملحق شود و گمان کرد که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­خواهند برای اقامه نماز بیایند. مسلمانان خواستند از شادی دیدار رسول خدا- صلی الله علیه و آله - نماز خود را بشکنند که حضرت با دست به آنان اشاره نمود که نمازتان را به اتمام برسانید آنگاه داخل اتاق شدند و پرده را انداختند. - . همان -

**[ترجمه]

«17»

قَالَ وَ فِی أُخْرَی قَالَ: آخِرُ نَظْرَةٍ نَظَرْتُهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَشَفَ السِّتَارَةَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ وَ الَّذِی قَبْلَهُ أَتَمُّ (2).

**[ترجمه]در روایت دیگری نقل کرده، آخرین باری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دیدم زمانی بود که روز دوشنبه پرده را کنار زدند و از ای­جا به بعد مانند روایت قبلی را نقل کرده است. و روایت قبلی کامل­تر است. - . همان -

**[ترجمه]

«18»

وَ أَخْرَجَ النَّسَائِیُّ هَذِهِ الْأَخِیرَةَ وَ هَذَا لَفْظُهُ قَالَ: آخِرُ نَظْرَةٍ نَظَرْتُهَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَشَفَ السِّتَارَةَ وَ النَّاسُ صُفُوفٌ خَلْفَ أَبِی بَکْرٍ فَأَرَادَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَرْتَدَّ فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ أَنِ امْکُثُوا وَ أَلْقَی السَّجْفَ وَ تُوُفِّیَ مِنْ آخِرِ ذَلِکَ الْیَوْمِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ (3).

هَذِهِ رِوَایَاتُهُ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ.

**[ترجمه]نسائی این روایت اخیر را با این الفاظ آورده است: آخرین باری که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم، زمانی بود که پرده را کنار زدند و مردم پشت ابوبکر در صفوف نماز بودند. ابوبکر خواست عقب بیاید، که ایشان به آن­ها اشاره نمودند که به همان حال باقی بمانند و پرده را انداختند و در پایان همان روز که دوشنبه بود، وفات یافتند. - . همان، و سنن نسائی، کتاب الجنائز، باب 7 -

این­ها روایات جامع الأصول از انس بن مالک بود.

**[ترجمه]

«19»

وَ مِنْ جُمْلَةِ رِوَایَاتِهِمْ فِی أَمْرِ الصَّلَاةِ مَا رَوَاهُ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ فِی الْبَابِ

ص: 144


1- جامع الأصول 9/ 440 و قد أشرنا إلی تناقض الحدیث مضافا الی تناقض فی نفسه حیث ان صلاة الفجر کانت تقام فی اول وقتها قطعا و القمر فی تلک اللیالی یغرب قبل الفجر بقلیل، و خصوصا علی مذهبنا من أن رحلته صلی الله علیه و آله کانت فی أواخر صفر، فلا معنی لترائی وجه رسول اللّه من بعید متبسما یضحک.
2- جامع الأصول 9/ 440 و قد أشرنا إلی تناقض الحدیث مضافا الی تناقض فی نفسه حیث ان صلاة الفجر کانت تقام فی اول وقتها قطعا و القمر فی تلک اللیالی یغرب قبل الفجر بقلیل، و خصوصا علی مذهبنا من أن رحلته صلی الله علیه و آله کانت فی أواخر صفر، فلا معنی لترائی وجه رسول اللّه من بعید متبسما یضحک.
3- جامع الأصول 9/ 440، سنن النسائی کتاب الجنائز الباب 7، و رواه ابن ماجة فی کتاب الجنائز الباب 64 تحت الرقم 1624، و لفظ الحدیث ینطبق علی احدی صلاتی الظهرین.

الْمَذْکُورِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَمْعَةَ قَالَ: لَمَّا اسْتَعَزَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَعُهُ وَ أَنَا عِنْدَهُ فِی نَفَرٍ مِنَ النَّاسِ دَعَاهُ بِلَالٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَ فَخَرَجْنَا فَإِذَا عُمَرُ فِی النَّاسِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ غَائِباً فَقُلْتُ یَا عُمَرُ فَقُمْ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَتَقَدَّمَ وَ کَبَّرَ فَلَمَّا سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْتَهُ وَ کَانَ عُمَرُ رَجُلًا مِجْهَراً قَالَ فَأَیْنَ أَبُو بَکْرٍ یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ (یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ) فَبَعَثَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَجَاءَ بَعْدَ أَنْ صَلَّی عُمَرُ تِلْکَ الصَّلَاةَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ (1).

**[ترجمه]و از جمله روایات آنان در مورد نماز، روایتی است که در همان باب جامع الاصول از عبدالله بن زمعه نقل شده است: زمانی که بیماری رسول خدا صلی الله علیه و آله شدت یافته بود، من و عده­ای دیگر نزد ایشان بودیم که بلال ایشان را به نماز فراخواند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز گزارد. ما از محضر ایشان بیرون آمدیم و دیدیم که عمر در میان مردم است و ابوبکر غایب است. گفتم: ای عمر! برخیز و بر مردن نماز گزار! عمر جلو رفت و تکبیر گفت؛ وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله صدای عمر را، که صدایش رسا بود شنیدند، فرمودند: ابوبکر کجاست؟ خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمی­شوند. [خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمی­شوند، خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمی­شوند]. و شخصی را از پی ابوبکر فرستادند و ابوبکر آمد و بعد از آن­که عمر آن نماز را بر مردم خوانده بود، بار دیگر بر مردم نماز گزارد. - . جامع الاصول 9 : 434 -

**[ترجمه]

«20»

وَ زَادَ فِی رِوَایَةٍ قَالَ: لَمَّا أَنْ سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَوْتَ عُمَرَ خَرَجَ النَّبِیُّ حَتَّی أَطْلَعَ رَأْسَهُ مِنْ حُجْرَتِهِ ثُمَّ قَالَ لَا لَا لَا لِیُصَلِّ بِالنَّاسِ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ یَقُولُ ذَلِکَ مُغْضَباً قَالَ أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ (2).

**[ترجمه]و در روایت دیگری این قسمت را هم اضافه کرده که، زمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - صدای عمر را شنیدند، سرشان را از اتاقشان بیرون آوردند و با حالتی غضبناک فرمودند: نه، نه، نه، ابن ابی­قحافه باید نماز را بخواند. ابوداود نیز این روایت را آورده است. - . همان -

**[ترجمه]

«21»

وَ مِنْ جُمْلَتِهَا مَا رَوَاهُ فِی الْبَابِ الْمَذْکُورِ عَنْ أَبِی مُوسَی قَالَ: مَرِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاشْتَدَّ مَرَضُهُ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَتْ عَائِشَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ رَجُلٌ رَقِیقٌ إِذَا قَامَ مَقَامَکَ لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُصَلِّیَ بِالنَّاسِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَعَاوَدَتْهُ فَقَالَ مُرُوهُ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ فَإِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَصَلَّی بِالنَّاسِ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

ص: 145


1- الجامع 9/ 434. أقول: : وهذا الذی نقله ابن الاثیر من لفظ أبی داود مخالف لما جدناه فی صلب کتابه ، ففی سنن ابی داود ج ٤ ص ٣٤٨ من عون المعبود ط هند « فقال رسول الله مروا من یصلی بالناس فخرجت فاذا عمر فی الناس » وهکذا فهرسه فی المعجم ج ٣ ص ٧٠س ٥٦ کما أنه لفظ سائر مصادر الحدیث نقلا عن ابن زمعة کالسیرة لابن هشام ج ٢ ص ٦٥٢ منسد الامام ابن حنبل ج ٤ ص ٣٢٢ وهکذا فی طبقات ابن سعد ج ٢ ق ٢ ص ١٩ ولفظه « فقال لی رسول الله مر الناس فلیصلوا قال عبدالله فخرجت فلقیت ناسا لا أکلمهم فلما لقیت عمر بن الخطاب لم أبغ من وراءه » وهکذا لفظ الحدیث فی الاستیعاب کما سیأتی نقله ص ١٥٦ عند ما یتکلم المؤلف العلامة علی لفظ الحدیث.
2- الجامع 9/ 434. أقول: : وهذا الذی نقله ابن الاثیر من لفظ أبی داود مخالف لما جدناه فی صلب کتابه ، ففی سنن ابی داود ج ٤ ص ٣٤٨ من عون المعبود ط هند « فقال رسول الله مروا من یصلی بالناس فخرجت فاذا عمر فی الناس » وهکذا فهرسه فی المعجم ج ٣ ص ٧٠س ٥٦ کما أنه لفظ سائر مصادر الحدیث نقلا عن ابن زمعة کالسیرة لابن هشام ج ٢ ص ٦٥٢ منسد الامام ابن حنبل ج ٤ ص ٣٢٢ وهکذا فی طبقات ابن سعد ج ٢ ق ٢ ص ١٩ ولفظه « فقال لی رسول الله مر الناس فلیصلوا قال عبدالله فخرجت فلقیت ناسا لا أکلمهم فلما لقیت عمر بن الخطاب لم أبغ من وراءه » وهکذا لفظ الحدیث فی الاستیعاب کما سیأتی نقله ص ١٥٦ عند ما یتکلم المؤلف العلامة علی لفظ الحدیث.

قَالَ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ (1).

**[ترجمه]یکی دیگر از این روایات، روایتی است که در همان باب از ابوموسی نقل کرده است: پیامبر - صلی الله علیه و آله - بیمار شدند و بیماری ایشان شدید شد؛ حضرت فرمودند: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد. عائشه گفت: ای رسول خدا! ابوبکر مردی رقیق القلب است و اگر در جای شما بایستد، نمی­تواند بر مردم نماز گزارد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد. عائشه دوباره آن جمله را تکرار کرد و ایشان باز هم فرمود: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد، شما زنان مانند زنان اطراف یوسف هستید. فرستاده پیامبر پیش ابوبکر رفت و ابوبکر در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر مردم نماز گزارد.

مؤلف جامع الأصول گفته است: بخاری و مسلم نیز این حدیث را نقل کرده اند. - . همان : 435 -

**[ترجمه]

«22»

وَ مِنْ جُمْلَتِهَا مَا رَوَاهُ فِی الْبَابِ الْمَذْکُورِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: لَمَّا اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَعُهُ قِیلَ لَهُ فِی الصَّلَاةِ فَقَالَ مُرُوا أَبَا بَکْرٍ فَلْیُصَلِّ بِالنَّاسِ قَالَتْ عَائِشَةُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ رَجُلٌ رَقِیقٌ إِذَا قَرَأَ غَلَبَهُ الْبُکَاءُ قَالَ مُرُوهُ فَلْیُصَلِّ إِنَّکُنَّ صَوَاحِبُ یُوسُفَ.

قَالَ أَخْرَجَهُ الْبُخَارِیُّ (2).

**[ترجمه]یکی دیگر از این روایات، روایتی است که در همان باب از إبن عمر نقل کرده است: زمانی که بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدت یافت، به ایشان برای خواندن نماز ندا دادند؛ ایشان فرمودند: به ابوبکر بگویید که او باید بر مردم نماز بگزارد. عائشه گفت که ابوبکر مردی رقیق القلب است و در حین قرائت نماز، گریه بر وی غالب می شود. فرمودند: به او بگویید که باید بر مردم نماز بگزارد. شما زنان اطراف یوسف هستید. مؤلف جامع الأصول گفته است: بخاری نیز این حدیث را نقل کرده است. - . همان -

**[ترجمه]

«23»

وَ مِنْ جُمْلَتِهَا مَا رَوَاهُ ابْنُ عَبْدِ الْبِرِّ فِی الْإِسْتِیعَابِ قَالَ رَوَی الْحَسَنُ الْبَصْرِیُّ عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَرِضَ لَیَالِیَ وَ أَیَّاماً یُنَادَی بِالصَّلَاةِ فنقول (فَیَقُولُ) مُرُوا أَبَا بَکْرٍ یُصَلِّی بِالنَّاسِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَظَرْتُ فَإِذَا الصَّلَاةُ عَلَمُ الْإِسْلَامِ وَ قِوَامُ الدِّینِ فَرَضِینَا لِدُنْیَانَا مَنْ رَضِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِدِینِنَا فَبَایَعْنَا أَبَا بَکْرٍ (3).

فهذه ما وقفت علیه من أخبارهم فی هذا الباب بعد التصفح (4) و لنوضح بعض

ص: 146


1- جامع الأصول 9/ 435.
2- جامع الأصول 9/ 435.
3- الاستیعاب بترجمة أبی بکر و روی ذیله ابن سعد فی الطبقات ج 3 ق 1 ص 130 بإسناده عن الحسن البصری، و هکذا نقله ابن الجوزی فی صفة الصفوة 1/ 97، و أنت تری أن واضع الحدیث کان یری أن الخلافة رئاسة دنیاویة فقط، فنسب الی علی علیه السلام ما یلیق بغیره، و معلوم من التاریخ الصحیح و الأحادیث المتواترة أن علیا علیه السلام کان علی خلافهم رأیا و مسلکا، و قد مر ما یناسب توضیح ذلک فی ص 125 من هذا المجلد.
4- أقول: و لتمام الکلام فی هذا البحث یلزمنا أن ننقل بعض أحادیثهم التی یختلف ألفاظها مع ما أورده المؤلّف العلامة رضوان اللّه علیه فی الباب و نبحث عنها فنقول:روی ابن ماجة فی حدیث له ( ١٢٣٥ ) عن ابن عباس ثم جاء بلال یؤذنه بالصلاة فقال : مروا أبابکر فلیصل بالناس فقالت عائشة : یا رسول الله ابن أبابکر رجل رقیق حصر ومتی لا یراک یبکی والناس یبکون ، فلو أمرت عمر یصلی بالناس ، فخرج أبوبکر فصلی بالناس فوجد رسول الله صلی الله علیه و آله من نفسه خفة فخرج یهادی بین رجلین ورجلاه تخطان فی الارض ، فلما رآه رسول الله صلی الله علیه و آله سبحوا بأبی بکر فذهب لیستأخر فأومأء الیه النبی صلی الله علیه و آله أی مکانک ، فجاء رسول الله صلی الله علیه و آله فجلس عن یمینه وقام أبوبکر وکان أبوبکر یأتم بالنبی والناس یأتمون بأبی بکر ، قال ابن عباس : وأخذ رسول الله صلی الله علیه و آله من القراءة من حیث کان بلغ أبوبکر ، قال وکیع : وکذا السنة ، قال : فمات رسول الله صلی الله علیه و آله فی مرضه ذلک. والحدیث هذا مع أنه مطعون فی سنده کما عن مجمع الزوائد ، متهافت متناقض فی ذیله ، لما عرفت من أنه ان کان رسول الله صلی الله علیه و آله جلس عن یمین أبی بکر ، فلا بد وأن کان النبی مؤتما به ، وقد صرح نفس الحدیث بخلافه. وأما ما ذکر من أن رسول الله صلی الله علیه و آله أخذ من القراءة من حیث کان بلغ أبوبکر ، وقول وکیع فی تدعیم ذلک : وکذا السنة ، کذب محض ، فانه لم یرد سنة فی ذلک بل السنة بخلافه حیث قال صلی الله علیه و آله کل صلاة لا یقرء لیها بفاتحة الکتاب فهی خداج. بل ولو صح فرض القضیة من جواز ابتناء أحد قراءته علی قراءة غیره وصلاته علی صلاة غیره أو أن یجئ آخر فینصب نفسه اماما لامام آخر قد دخل فی الصلاة ، لکان ذلک قضیة لاول مرة لا أن تکون سنة متبعة قد أمر بها رسول الله صلی الله علیه و آله قبل ذلک ، وهذا واضح. وأما قوله « ومتی لا یراک یبکی والناس یبکون » کأنه أراد أن یوجه قصة البکاء حتی لا یرد علیها ما اوردت ، لکنه قد ذهب علیهم جمیعا أن أبابکر تقدم فی الصلاة وقام فی مقام النبی فصلی بالناس صلاة واحدة او فی أیام عدیدة فی شکوی رسول الله صلی الله علیه و آله علی ما زعموا ، وهکذا بعد ما نصب نفسه للخلافة ثلاث سنین فلم یبک فی صلاته رغما لانف عائشة حیث نسب أباها إلی الضعف. وروی ابن سعد فی الطبقات ج ٢ ق ٢ ص ١٧ ومثله فی السیرة ج ٢ ص ٦٥٣ أن رسول الله (صلی الله علیه و آله) فی مرضه الذی توفی فیه أمر أبابکر أن یصلی بالناس فلما افتتح أبوبکر بالصلاة وجد رسول الله خفة فخرج فجعلة یفرج الصفوف ، فلما سمع أبوبکر الحس علم أنه لا یتقدم ذلک التقدم الا رسول الله ، وکان أبوبکر لا یلتفت فی صلاته فخنس إلی الصف وراءه فرده رسول الله إلی مکانه فجلس رسول الله إلی جنب أبی بکر وأبوبکر قائم. فلما فرغا من الصلاة قال ابوبکر أی رسول الله أراک أصبحت بحمد الله صالحا وهذا یوم ابنة خارجة _ امرءة لابی بکر من الانصار فی بلحارث بن الخزرج _ فأذن له وخرج أبوبکر إلی أهله بالسنخ ، الحدیث. ففیه مضافا إلی ماورد علی مثله أن راوی الحدیث لم یدر أن حجرات رسول الله کان فی قبلة المسجد ، واذا جاء للصلاة لم یحتج إلی أن یأتی من ورائهم ویفرج الصفوف نعم فی حدیث رواه مسلم ج ٢ ص ٢٥ وهکذا غیره أن رسول الله ذهب إلی بنی عمرو بن عوف لیصلح بینهم فحانت الصلاة فجاء المؤذن إلی أبی بکر فقال : أتصلی بالناس فأقیم؟ قال نعم قال : فصلی أبوبکر فجاء رسول الله والناس فی الصلاة فتخلص حتی وقف فی الصف فصفق الناس وکان ابوبکر لا یلتفت فی الصلاة فلما اکثر الناس التصفیق التفت فرأی رسول الله فأشار الیه أن امکث مکانک فرفع ابوبکر یدیه فحمد الله علی ما أمره به رسول الله من ذلک ثم استأخر ابوبکر حتی استوی فی الصف وتقدم النبی فصلی ثم انصرف فقال : یا أبابکر ما منعک أن تثبت اذ أمرتک؟ قال أبوبکر ما کان لابن أبی قحافة أن یصلی بین یدی رسول الله الحدیث. فهذا الحدیث یشبه الروایة السابقة ولا یرد علیه ما أوردناه ، الا أنه فی قضیة أخری من دون أن یأمره النبی بالصلاة ، مع أنه قد أبطل صلاته بهم بالالتفات بعد ما أمره النبی بالمضی ، ثم صرح بأنه لم یکن لابن ابی قحافة أن یصلی بین یدی رسول الله خلافا لمن زعم أنه صلی فی مرض الموت بین یدی رسول الله صلی الله علیه و آله ، وکیف کان فقد تناقص هذه الاحادیث بعضها مع بعض وتهافت صدر بعضها بذیله ، فلا یریب ذو نصفة أنها رویت تأییدا لامر الخلافة والا فصلاة ابی بکر فی شکوی رسول الله ثم خروجه صلی الله علیه و آله فی أثناء صلاته ، لم یکن لیخفی علی أصحابه صلی الله علیه و آله والظرف ذاک الظرف حتی تختلف الروایات هذا الاختلاف ، وعندی أنها موضوعة علی لسان الصحابة من قبل التابعین خصوصا المتکلمین منهم ولنا فی ذلک بحث لا یسعه المقام.

ألفاظها قال فی النهایة رجل أسیف أی سریع البکاء و الحزن و قیل هو الرقیق و قال المخضب بالکسر شبه المرکن و هی إجانة یغسل فیها الثیاب و قال ناء ینوء

ص: 147

نوءا نهض قوله أن نفتتن أی نقطع الصلاة مفتونین برؤیته و السجف بالفتح و الکسر الستر و فی النهایة فی حدیث مرض النبی فاستعز برسول الله أی اشتد به

ص: 148

المرض و أشرف علی الموت یقال عز یعز بالفتح إذا اشتد به المرض و غیره و استعز علیه إذا اشتد علیه و غلبه ثم یبنی الفعل للمفعول به الذی هو الجار و المجرور و قال فی حدیث عمر إنه کان مجهرا أی صاحب جهر و رفع لصوته یقال جهر بالقول إذا رفع به صوته فهو جهر و أجهر فهو مجهر إذا عرف بشدة الصوت و قال الجوهری رجل مجهر بکسر المیم إذا کان من عادته أن یجهر بکلامه أقول فإذ قد تبینت لک تلک الأخبار فلنشرع فی الکلام علیها و إبطال التمسک بها فنقول.

أما الجواب عنها علی وجه الإجمال فهو أنها أخبار آحاد لم تبلغ حد التواتر و قد وردت من جانب الخصوم و تعارضها روایاتنا الواردة عن أهل البیت علیهم السلام و قد تقدم بعضها فلا تعویل علیها.

و أما علی التفصیل فإن أکثر الروایات المذکورة تنتهی إلی عائشة و هی امرأة لم تثبت لها العصمة بالاتفاق و توثیقها محل الخلاف بیننا و بین المخالفین و سیأتی فی أخبارنا من ذمها و القدح فیها و أنها کانت ممن یکذب علی رسول الله صلی الله علیه و آله ما فیه کفایة للمستبصر و مع ذلک یقدح فی روایاتها تلک بخصوصها أن فیها التهمة من وجهین.

أحدهما بغضها لأمیر المؤمنین علیه السلام کما ستطلع علیه من الأخبار الواردة فی ذلک من طرق أصحابنا و المخالفین.

و ذکر السید الأجل رضی الله عنه فی الشافی أن محمد بن إسحاق روی أن

ص: 149

عائشة لما وصلت إلی المدینة راجعة من البصرة لم تزل تحرض الناس علی أمیر المؤمنین علیه السلام و کتبت إلی معاویة و أهل الشام مع الأسود بن أبی البختری تحرضهم علیه (1).

قال و روی عن مسروق أنه قال دخلت علی عائشة فجلست إلیها فحدثتنی و استدعت غلاما لها أسود یقال له عبد الرحمن فجاء حتی وقف فقالت یا مسروق أ تدری لم سمیته عبد الرحمن فقلت لا قالت حبا منی لعبد الرحمن بن ملجم (2).

و فی روایة عبید الله بن عبد الله التی ذکرناها فی هذا المقام دلالة واضحة لأولی البصائر علی بغضها حیث سمت أحد الرجلین اللذین خرج رسول الله صلی الله علیه و آله معتمدا علیهما و ترکت تسمیة الآخر و لیس ذلک إلا إخفاء لقربه هذا من الرسول صلی الله علیه و آله و فضله و قد أشعر سؤال ابن عباس بذلک فلا تغفل. (3) و بالجملة بغضها لأمیر المؤمنین علیه السلام أولا و آخرا (4) هو أشهر من کفر إبلیس فلا یؤمن علیها التدلیس و کفی حجة قاطعة علیه قتالها و خروجها علیه

ص: 150


1- الشافی: 466 تلخیص الشافی ج 4 ص 158، و روی المفید فی کتاب الجمل ص 84 مثل الأخیر و سیأتی شرح ذلک فی أبواب الجمل إنشاء اللّه تعالی.
2- الشافی: 466 تلخیص الشافی ج 4 ص 158، و روی المفید فی کتاب الجمل ص 84 مثل الأخیر و سیأتی شرح ذلک فی أبواب الجمل إنشاء اللّه تعالی.
3- راجع الحدیث بالرقم 10 و فی لفظ البخاری (ج 1 ص 170) «فقال لی ابن عباس: هل تدری من الرجل الذی لم تسم عائشة؟ قال: قلت لا، قال ابن عبّاس: هو علی بن أبی طالب» و یظهر من سائر مصادر الحدیث أنّه قد زاد ابن عبّاس بعد کلامه هذا: «ان عائشة لا تطیب له نفسا بخیر» راجع مسند ابن حنبل ج 6 ص 228، طبقات ابن سعد 2 ق 2 ص 29 س 13، و زاد الطبریّ: «و لکنها کانت لا تقدر علی أن تذکره بخیر و هی تستطیع» راجع ج 3 ص 189.
4- و فی شرح النهج لابن أبی الحدید ج 2 ص 437- 440 کلام نقله عن شیخه اللمعانی یبین کیفیة نشوء تباغضها مع علیّ علیه السلام و سیجی ء شطر من کلامه فی ص 159 و تمام الکلام فی الأبواب الآتیة إنشاء اللّه تعالی.

کما أنه کاف فی الدلالة علی کفرها و نفاقها المانعین من قبول روایتها مطلقا و سیأتی فی أبواب فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام من الأخبار العامیة و غیرها الدالة علی کفر مبغضه علیه السلام (1) ما فیه کفایة و لو قبلنا من المخالفین دعواهم الباطل فی توبتها و رجوعها (2) فمن أین لهم إثبات ورود تلک الأخبار بعدها فبطل التمسک بها.

ص: 151


1- راجع بحار الأنوار ج 39 ص 246- 310، و ناهیک قوله علیه السلام «و اللّه انه ممّا عهد الی رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنّه لا یبغضنی الا منافق و لا یحبنی الا مؤمن» و قد أخرجه مسلم فی 1/ 60، ابن حنبل فی ج 1/ 84 و 95 و 128 ج 6 ص 292، ابن ماجة فی المقدّمة تحت الرمق 114 و النسائی فی کتاب الایمان الباب 19، الترمذی کتاب المناقب الرقم، 389 و البیهقیّ فی سننه ج 2 ص 271.
2- و لعمری لقد کان رسول اللّه یشفق من سوء صنیعها و ما تحدث فی الناس من الفتن المضلة الهالکة للامة، من دون توبة منها، حیث تمنی موتها فی ابتداء هذه الشکوی: فقد روی ابن سعد فی الطبقات ج ٢ ق ٢ ص ١٠ عن عائشة قالت بدء برسول الله شکواه الذی توفی فیه وهو فی بیت میمونة ، فخرج فی یومه ذلک حتی دخل علی فقلت : وارأساه ، فقال : وددت أن ذلک یکون وأناخی فأصلی علیک وادفنک ، فقلت غیری : أوکانک تحب ذلک؟ لکانی أراک فی ذلک الیوم معرسا ببعض نساء! فقال رسول الله : بل أنا وارأساه ثم رجع إلی بیت میمونة فاشتد وجعه. وروی ابن ماجة ج ١ ص ٤٧٠ تحت الرقم ١٤٦٥ الباب ٩ من کتاب الجنائز أنها قالت : رجع رسول الله من البقیع فوجدنی وأنا أجد صداعا فی رأسی وأنا أقول : وارأساه! فقال : « بل أنا وارأساه » ثم قال : ما ضرک لومت قبلی فقمت علیک فغسلتک وکفنتک وصلیت علیک ودفنتک .. وقال فی ذیل الحدیث نقلا عن الزوائد : اسناد رجاله ثقات ، رواه البخاری من وجه آخر مختصرا. أقول: تری الحدیث بلفظ ابن ماجة فی سنن الدارمی المقدمة تحت الرقم ١٤ ( وأخرجه فی مشکاة المصابیح : ٥٤٩ ) مسند ابن حنبل ج ٦ ص ٢٢٨ ، واعترف المولی علی القاری فی محکی المرقاة بأن فی قوله صلی الله علیه و آله « ودفنتک » ایماء إلی أن موتها فی حیاته خیر من حیاتها بعد مماته. وأما روایة البخاری ، فقد روی فی کتاب المرضی تحت الرقم : ١٦ ( ج ٧ ص ١٥٥ ) وفی کتاب الاحکام الرقم ٥١ ( ج ٩ ص ١٩٠ ) باسناده عن القاسم بن محمد قال : قالت عائشة وارأساه فقال رسول الله : ذاک لو کان وأنا حی فأستغفرلک وأدعولک ، فقالت : واثکلیاه! والله انی لاظنک تحب موتی ، ولو کان ذلک لظللت آخر یومک معرسا ببعض أزواجک ، الحدی فتراها کیف یستوحش عن الموت بعد ما تمناه لها رسول الله ووعدها بالاستغفار والدعاء فرغبت عن استغفار الرسول ودعائه والدخول فی الجنة ، فحییت واشتغلت بالفتن والاحداث حتی صدق فیه قوله عزوجل « ضرب الله مثلا للذین کفروا امرأت نوح وامرأت لوط کانتا تحت عبدین من عبادنا صالحین فخانتاهما فلم یغنیا عنهما من الله شیئا وقیل ادخلا النار مع الداخلین » ( البخاری ٦ / ١٩٥ ).

و ثانیهما جر النفع فی الروایات المذکورة للفخر بخلافة أبیها إذ أمر الصلاة کما ستطلع علیه إن شاء الله تعالی کان عمدة أسباب انعقاد الخلافة لأبیها کما رووه فی أخبارهم و أیضا فی أسانید تلک الروایات جماعة من النواصب المبغضین المنحرفین عن أمیر المؤمنین علیه السلام و فی بعضها مکحول و

قد روی فی کتاب الإختصاص عن سعید بن عبد العزیز قال کان الغالب علی مکحول عداوة علی بن أبی طالب صلوات الله علیه و کان إذا ذکر علیا علیه السلام لا یسمیه و یقول أبو زینب (1).

ص: 152


1- الاختصاص: 128، و عنونه ابن حجر فی التهذیب و نقل عن ابن حبان أنّه ربما کان یدلس و عن البزار انه کان یروی عن جماعة من الصحابة و لم یسمع منهم، و عده ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج 1/ 371 من المبغضین لعلی علیه السلام قال: روی زهیر بن معاویة عن الحسن بن الحرّ قال: لقیت مکحولا فإذا هو مطبوع- یعنی مملوء- بغضا لعلی علیه السلام فلم أزل به حتّی لان و سکن، و روی المحدّثون عن حماد بن زید أنّه قال: أری أن أصحاب علی أشدّ حبا له من أصحاب العجل لعجلهم، و هذا کلام شنیع.

و بعد التنزل عن هذا المقام نقول روایاتها تشتمل علی أنواع من الاختلاف فکثیر منها تدل علی أنه لما جاء رسول الله صلی الله علیه و آله جلس إلی جنب أبی بکر و بعضها یدل علی أنه کان بین یدی أبی بکر یصلی قاعدا و أبو بکر یصلی بالناس و الناس خلف أبی بکر و بعضها یدل علی أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان فی الصف و لعل عائشة فی بعض المواطن استحیت فی حضور طائفة من العارفین بصورة الواقعة فقربت کلامها إلی ما رواه أصحابنا من أنه صلی الله علیه و آله تقدمه فی الصلاة و عزله عن الإمامة و فی الجهلة البالغین غایته قالت کان فی صف هذا هو الصحیح فی وجه الجمع بین تلک الأخبار.

و من جملة وجوه اختلافها أن کثیرا منها یدل علی أن الناس کانوا یصلون بصلاة أبی بکر و فی بعض تصریح بأنهم کانوا یأتمون بأبی بکر و فی بعضها أنه یسمعهم التکبیر و تفطن لذلک شارح المواقف ففسر بعد ما ذکر روایة البخاری عن عروة عن أبیه (1) عن عائشة المشتملة علی أن الناس کانوا یصلون بصلاة أبی بکر قال أی بتکبیره و الصحیح فی وجه الجمع هو ما ذکرنا.

و من جملتها أن فی بعض الأخبار أن أبا بکر أراد أن یتأخر فأشار إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله أن لا یتأخر و یبعد من دیانة أبی بکر أن یخالف أمره و فی بعضها تصریح بأنه تأخر و قعد رسول الله صلی الله علیه و آله إلی جنبه.

ص: 153


1- راجع الحدیث الثانی، و أمّا عروة فقد کان من المنحرفین عن علیّ علیه السلام مشهورا بذلک، روی ابن أبی الحدید فی شرحه ج 1 ص 371 روایات فی ذلک منها عن یحیی بن عروة قال: کان أبی إذا ذکر علیا نال منه، و قال لی مرة: یا بنی و اللّه ما أحجم الناس عنه الا طلبا للدنیا لقد بعث إلیه أسامة بن زید أن ابعث الی بعطائی فو اللّه انک لو کنت فی فم أسد لدخلت معک فیه و لکن هذا أمر لم أره فکتب إلیه «ان هذا المال لمن جاهد علیه و لکن لی مالا بالمدینة فأصب منه ما شئت، قال یحیی: فکنت أعجب من وصفه ایاه بما وصفه به و من عیبه له و انحرافه عنه.

و من جملتها أن أکثرها صریحة فی اقتداء أبی بکر بالنبی صلی الله علیه و آله و فی روایة الترمذی التی ذکرها فی جامع الأصول فی فروع الاقتداء تصریح بأنه صلی الله علیه و آله فی مرضه الذی مات فیه صلی قاعدا خلف أبی بکر و هذا غیر ما ذکرنا من اختلافها فی جلوسه صلی الله علیه و آله و فی اقتداء الناس به فلا تغفل.

و من جملتها أن بعضها یدل علی أن قول الرسول صلی الله علیه و آله إنکن صواحب یوسف کان لمعاودتها القول بأن أبا بکر رجل أسیف لا یقدر علی القراءة و لا یملک نفسه من البکاء و فی بعضها أن ذلک کان لبعث حفصة إلی عمر أن یصلی بالناس و أنها قالت لعائشة ما کنت لأصیب منک خیرا و لیت شعری إذا کان أبو بکر لا یملک نفسه من البکاء و لا یستطیع القراءة لقیامه مقام رسول الله صلی الله علیه و آله فی حیاته و لا ریب أن حزنه و بکاءه کان لاحتمال أن یکون ذلک مرض موته علیه السلام فکیف ملک نفسه فی السعی إلی السقیفة لعقدة البیعة و لم یمنعه الحزن و الأسف عن الحیل و التدابیر فی جلب الخلافة إلی نفسه و عن القیام مقامه صلی الله علیه و آله فی الرئاسة العامة مع أن جسده الطاهر المطهر کان بین أظهرهم لم ینقل إلی مضجعه.

فهذه وجوه التخالف فی أخبار عائشة مع قطع النظر عن مخالفتها لما رواه غیرها.

و أما روایات أنس فأول ما فیها أن أنسا من الثلاثة الکذابین کما سبق (1) فی کتاب أحوال النبی صلی الله علیه و آله و سیأتی و هو الذی دعا علیه أمیر المؤمنین علیه السلام لما أنکر حدیث الغدیر فابتلاه الله بالبرص (2) و بعد قطع النظر عن حاله و حال من روی عنه.

ص: 154


1- بل سیجی ء فی باب ذکر أصحاب النبیّ و أمیر المؤمنین أواخر الجزء 34.
2- راجع ج 37 ص 199 و ما بعده، ج 41 ص 204 و 206 و قد عده ابن أبی الحدید فی المنحرفین عن علیّ علیه السلام فیما نقله عن جماعة من شیوخه البغدادیین قال فمنهم أنس بن مالک ناشد علی الناس فی الرحبة أیکم سمع رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» فقام اثنی عشر رجلا فشهدوا بها و أنس بن مالک فی القوم لم یقم فقال له یا أنس ما یمنعک أن تقوم فتشهد و لقد حضرتها؟ فقال یا أمیر المؤمنین کبرت و نسیت، فقال: اللهم ان کان کاذبا فارمه بها بیضاء لا تواریها العمامة ، قال طلحة بن عمیر : فوالله لقد رأیت الوضح به بعد ذلک ابیض بین عینیه. راجع شرح النهج ج ١ ص ٣٦٢ وان شئت راجع الغدیر ج ١ ص ١٦٦ احادیث المناشدة فی الرحبة خصوصا ص ١٩٢. هامش احقاق الحق ج ٦ ص ٣٠٥.

فمن روایاته ما صرحت بأن رسول الله لم یخرج إلی الصلاة فی مرض موته لأنه قال لم یخرج رسول الله ثلاثا و أبو بکر یصلی بالناس و أقیمت الصلاة فذهب أبو بکر یتقدم فرفع رسول الله الحجاب فأومأ إلی أبی بکر أن یتقدم و أرخی الحجاب فلم نقدر علیه حتی مات و سوق الکلام فی بعض روایاته الأخر أیضا یدل علی ذلک و هی مخالفة لروایات عائشة و هو ظاهر و لروایته المذکورة أولا الدالة علی أنه صلی الله علیه و آله صلی خلف أبی بکر فی مرضه و أنها کانت آخِر صلاة صلاها و لعل السر فی وضع أنس تلک الأخبار الدالة علی أنه علیه السلام لم یخرج إلی الصلاة أنه أراد إبطال ما کانت الشیعة یتمسکون به من أنه صلی الله علیه و آله لما سمع صوته خرج إلی الصلاة و أخره عن المحراب فتفطن.

و من وجوه تخالفها أنه قوله فذهب أبو بکر یتقدم و قوله فأومأ بیده إلی أبی بکر أن یتقدم صریح فی أن رفع الحجاب و الإیماء کان قبل الصلاة و قبل أن یتقدم أبو بکر و قوله فی الروایة الأخری بینما هم فی صلاة الفجر و أبو بکر یصلی بهم و قوله فی الروایة الأخری و هَمَّ المسلمون أن یفتتنوا فی صلاتهم و قوله أن أتموا صلاتکم یدل علی أنه کان بعد اشتغالهم بالصلاة و التأویلات البعیدة ظاهرة البطلان.

و أما روایة عبد الله بن زمعة فکونه من رجال أهل الخلاف واضح و ذکره ابن الأثیر (1) و غیره فی کتبهم و لم یذکروا له توثیقا و لا مدحا قالوا عبد الله بن

ص: 155


1- أسد الغابة ج 3 ص 164.

زمعة بن الأسود بن المطلب بن أسد بن عبد العزی بن قصی القرشی الأسدی عداده فی المدنیین روی عنه عروة بن الزبیر و أبو بکر بن عبد الرحمن و روایته تخالف روایة عبید الله بن عبد الله لدلالتها علی أنه لما قال رسول الله صلی الله علیه و آله مروا أبا بکر یصلی بالناس و جاء الرسول کان أبو بکر غائبا فقام عمر فصلی بالناس تلک الصلاة و لما سمع الرسول صلی الله علیه و آله صوت عمر قال یأبی الله ذلک و المسلمون و کرر ذلک القول و بعث إلی أبی بکر فجاء بعد ما صلی عمر و دلالة روایة عبید الله علی أنه لما أمر رسول الله صلی الله علیه و آله أبا بکر بالصلاة فجاء الرسول خاطب أبا بکر فقال أبو بکر یا عمر صل بالناس فقال عمر أنت أحق بذلک فدلت علی أن أبا بکر کان حاضرا حینئذ.

و من القرائن علی وضع هذه الروایة هذا التکریر المذکور و تکریر لفظة لا ثلاثا و لقد تنبه لذلک صاحب الإستیعاب فحذف هذه التکریرات لئلا یظن الکذب بهذا الراوی تعصبا و ترویجا للباطل بقدر الإمکان و الروایة علی ما ذکره فی الإستیعاب فی ترجمة أبی بکر توافق ما رواه أصحابنا من أنه لم یأمر رسول الله صلی الله علیه و آله أبا بکر علی الخصوص بالصلاة بل قال مروا من یصلی بالناس و أنا أذکرها بلفظها لیتضح هذا المعنی.

قَالَ رَوَی الزُّهْرِیُّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ أَبِی بَکْرِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَمْعَةَ بْنِ الْأَسْوَدِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَلِیلٌ فَدَعَاهُ بِلَالٌ إِلَی الصَّلَاةِ فَقَالَ لَنَا مُرُوا مَنْ یُصَلِّی بِالنَّاسِ قَالَ فَخَرَجْتُ فَإِذَا عُمَرُ فِی النَّاسِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ غَائِباً فَقُلْتُ قُمْ یَا عُمَرُ فَصَلِّ بِالنَّاسِ فَقَامَ عُمَرُ فَلَمَّا کَبَّرَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَوْتَهُ وَ کَانَ مِجْهَراً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَیْنَ أَبُو بَکْرٍ یَأْبَی اللَّهُ ذَلِکَ وَ الْمُسْلِمُونَ فَبَعَثَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَجَاءَ بَعْدَ أَنْ صَلَّی عُمَرُ تِلْکَ الصَّلَاةَ فَصَلَّی بِالنَّاسِ طُولَ عِلَّتِهِ حَتَّی مَاتَ صلی الله علیه و آله (1).

ص: 156


1- الاستیعاب بترجمة أبی بکر و تراه فی السیرة ج 2 ص 652 و قد تکرر فیه اللفظ مرتین، و هکذا فی طبقات ابن سعد ج 2 ق 2 ص 21 و فیه تکریر لا ثلاثا، و قد مر لفظ ابی داود موافقا للاستیعاب ص 145.

ثم إن هاهنا نکتة لا ینبغی الغفلة عنها و هی أنه إذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله أمر أولا علی وجه العموم الشامل لکل بر و فاجر أن یصلی بالناس أحد ثم سمع صوت عمر و قال یأبی الله ذلک و المسلمون مرة واحدة علی ما فی هذه الروایة أو کرر هذا القول أو قال لا لا لا ثلاثا و قال لیصل بالناس ابن أبی قحافة مغضبا و قد کان رضی بصلاة عبد الرحمن بن عوف بالناس بل صلی بنفسه خلفه علی ما أطبقت علیه روایاتهم (1) و کان إمامة الصلاة دلیلا علی استحقاق الخلافة کما سیجی ء فی روایاتهم إن شاء الله تعالی من أنه باحتجاج عمر بأمر الصلاة تمت بیعة أبی بکر لکان ذلک دلیلا علی عدم استحقاق عمر للخلافة.

و لو تنزلنا عن ذلک فهل یبقی لأحد ریب بعد ذلک فی أن عبد الرحمن بن عوف الذی صلی رسول الله صلی الله علیه و آله خلفه و لو رکعة واحدة کما ذکره بعضهم کان أولی بالخلافة من عمر بن الخطاب فیکف نص أبو بکر علی عمر فی الخلافة و ترک عبد الرحمن بن عوف.

و کیف کان یقول لطلحة لما خوفه من سؤال الله یوم القیامة أ بالله تخوفنی إذا لقیت ربی فساءلنی قلت استخلفت علیهم خیر أهلک فقال طلحة أ عمر خیر الناس یا خلیفة رسول الله فاشتد غضبه و قال إی و الله هو خیرهم و أنت شرهم.

و کیف قال لعثمان لو ترکت عمر لما عدوتک یا عثمان و قد کان عبد الرحمن بن عوف حاضرا عنده و هو ممن شاوره أبو بکر فی تعیین الخلیفة فعاب عمر بالغلظة ثم لما حکم أبو بکر صریحا بأن طلحة شر الناس و جعل عثمان خیر الناس و أولی بالخلافة بعد عمر کیف جعل عمر طلحة و عثمان عدلین فی الخلافة و الشوری و هل کان ما فعلوه إلا خبطا فی خبط و لا ینفع ابتناء الکلام علی جواز تفضیل

ص: 157


1- صحیح مسلم ج 2 ص 26 سنن ابی داود کتاب الطهارة بالرقم 60 سنن النسائی الطهارة بالرقم 87 مسند الامام ابن حنبل ج 4 ص 244 و 249 و 251.

المفضول إذ کلام أبی بکر صریح فی أن خروجه عن عهدة السؤال یوم القیامة یکون باستخلافه الأفضل. (1) فظهر أنه لا یخلو الحال عن أحد الأمرین إما أن لا یدل التقدیم فی الصلاة علی فضل فانهدم أساس خلافتهم أو کان تصریحا أو تلویحا یجری مجری التصریح باستحقاق الخلافة کما صرح به صاحب الإستیعاب فکان أبو بکر یری رأی رسول الله صلی الله علیه و آله باطلا و لذا لم یعد عبد الرحمن فی أمر الخلافة شیئا و کان یجوز مخالفة الرسول صلی الله علیه و آله فی اجتهاده کما زعموه و مع ذلک کان یثب علی عمر بن الخطاب و یجر لحیته لما أشار بعزل أسامة للمصلحة کما سیجی ء إن شاء الله تعالی و کان یقول له ثکلتک أمک یا ابن الخطاب لو اختطفتنی الطیر کان أحب إلی من أن أرد قضاء قضی به رسول الله صلی الله علیه و آله (2) فانظر بعین البصیرة حتی یتضح لک أن القوم لم یسلکوا فی غیهم مسلکا واحدا بل تاهوا فی حیرتهم شمالا و یمینا و خسروا خسرانا مبینا.

و أما أبو موسی و ابن عمر فحالهما فی عداوة أمیر المؤمنین علیه السلام ظاهر لا یحتاج إلی البیان و الظاهر أن روایتهما علی وجه الإرسال عن عائشة و علی تقدیر ادعائهما الحضور لا ینتهض قولهما حجة لکونهما من أهل الخلاف و من المجروحین.

و أما روایة صاحب الإستیعاب عن الحسن البصری ففیها أن الحسن ممن ورد فی ذمه من طرق العامة و الخاصة کقول أمیر المؤمنین علیه السلام فیه هذا سامری هذه الأمة و کدعائه علیه لا زلت مسوءا لما طعن علی أمیر المؤمنین بإراقة دماء المسلمین و غیر ذلک مما سیأتی فی أبواب أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام و قد عده ابن أبی

ص: 158


1- راجع شرح النهج لابن أبی الحدید ج 1 ص 55 و سیأتی الکلام فی ذلک فی محله إنشاء اللّه تعالی.
2- راجع تاریخ الطبریّ ج 3 ص 226، منتخب کنز العمّال ج 4 ص 185، و کلامه هذا مذکور ذیل بعث أسامة و قد مر مصادره فی ص 130- 146.

الحدید (1) من المنحرفین عن علی علیه السلام و حکی أبو المعالی الجوینی علی ما ذکره بعض الأصحاب عن الشافعی أنه قال بعد ذکر الحسن و فیه کلام.

و بعد التنزل عن کونه خصما مجروحا و تسلیم أن الطریق إلیه حسن نقول إذا کان ذلک من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام فلما ذا ترک بیعة أبی بکر ستة أشهر أو أقل حتی یقاد بأعنف العنف و یهدد بالقتل بعد ظهور أماراته و کیف کان یتظلم و یبث الشکوی منهم فی کل مشهد و مقام کما سیأتی فی باب الشکوی و إسناد الکذب إلی الحسن أحسن من إسناد التناقض إلی کلامه علیه السلام و غرضه من الوضع علی لسانه علیه السلام إلزام الشیعة و إتمام الحجة علیهم و إلا فإنکاره علیه السلام لصدور الأمر بالصلاة من الرسول صلی الله علیه و آله و تعیینه أبا بکر من المشهورات

و قد روی ابن أبی الحدید عن شیخه أبی یعقوب یوسف بن إسماعیل اللمعانی أن علیا علیه السلام کان ینسب عائشة إلی أنها أمرت بلالا أن یأمر أبا بکر بأن یصلی بالناس و أن رسول الله صلی الله علیه و آله قال لیصل بهم رجل و لم یعین أحدا فقالت مر أبا بکر یصلی بالناس و کان علیه السلام یذکر ذلک لأصحابه فی خلواته کثیرا و یقول إنه لم یقل صلی الله علیه و آله إنّکن کصویحبات یوسف إلا إنکارا لهذه الحال و غضبا منه لأنها و حفصة تبادرتا إلی تعیین أبیهما و أنه استدرکها رسول الله صلی الله علیه و آله بخروجه و صرفه عن المحراب انتهی (2).

ص: 159


1- راجع شرح النهج ج 1 ص 368، قال: «روی عنه حماد بن سلمة أنّه قال: لو کان علی یاکل الحشف بالمدینة لکان خیرا له ممّا دخل فیه ثمّ ذکر حدیث الوضوء و دعاء علیّ علیه السلام علیه.
2- قال ابن أبی الحدید فی شرح النهج عند کلامه علیه السلام «و اما فلانة فأدرکها رأی النساء و ضغن غلا فی صدره کمرجل القین و لو دعیت لتنال من غیری ما أتت الی لم تفعل»: اعلم أن هذا الکلام یحتاج إلی شرح وقد کنت قرأته علی الشیخ ابی یعقوب یوسف بن اسماعیل اللمعانی _ رحمه الله _ ایام اشتغالی علیه بعلم الکلام وسألته عما عنده فأجابنی بجواب طویل أنا أذکر محصوله ، ثم ذکر بعض ما کان سبب معاداتها وبغضها إلی أن قال : وما کان من حدیث الصلاة بالناس ما عرف فنسب علی (علیه السلام) عائشة انها أمرت بلالا مولا أبیها أن یأمره فلیصل بالناس ، لا ن رسول الله صلی الله علیه و آله کما روی قال : لیصل بهم أحدهم ولم یعین ، وکانت صلاة الصبح ، فخرج رسول الله وهو فی آخر رمق یتهادی بین علی والفضل بن العباس حتی قام فی المحراب کما ورد فی الخبر ، ثم دخل فمات ارتفاع الضحی ، فجعل یوم صلاته حجة فی صرف الامر الیه ، وقال : أیکم یطیب نفسا أن یتقدم قدمین قدمهما رسول الله فی الصلاة ولم یحملوا خروج رسول الله إلی الصلاة لصرفه عنها بل لمحافظته علی الصلاة مهما أمکن فبویع علی هذه النکتة التی اتهمها علی (علیه السلام) علی أنها ابتدأت منها. وکان علی یذکر هذا لاصحابه فی خلواته کثیرا ویقول : انه لم یقل صلی الله علیه و آله « انکن لصویحبات یوسف » الا انکارا لهذه الحال وغضبا منها ، لانها وحفصة تبادرتا إلی تعیین أبویهما وأنه صلی الله علیه و آله استدرکها بخروجه وصرفه عن المحراب فلم یجد ذلک ولا أثر .. ثم قال ابن ابی الحدید : فقلت له _ رحمه الله أفنقول أنت أن عائشة عینت أباها للصلاة و رسول الله لم یعینه؟ فقال : أما أنا فلا أقول ذلک ، ولکن علیا کان یقوله وتکلیفی غیر تکلیفه ، کان حاضرا ولم أکن حاضرا ، فأنا محجوج بالاخبار التی اتصلت بی وهی تتضمن تعیین النبی صلی الله علیه و آله لابی بکر فی الصلاة ، وهو محجوج بما کان قد علمه او یغلب علی ظنه من الحال التی کان حضرها ، الخ راجع ج ٢ ص ٤٣٩. وقال الشارح فی ج ٣ ص ١٩١ : وروی الارقم بن شرحبیل قال : سألت ابن عباس هل أوصی رسول الله؟ فقال : لا ، قلت فکیف کان؟ فقال ان رسول الله صلی الله علیه و آله قال فی مرضه : ابعثوا إلی علی فادعوه ، فقالت عائشة : لو بعثت إلی ابی بکر ، وقالت حفصة لو بعثت إلی عمر فاجتمعوا عنده جمیعا. قال الشارح : هکذا لفظ الخبر علی ما أورده الطبری فی التاریخ ( ج ٣ ص ١٩٦ ) ولم یقل فبعث رسول الله الیهما. قال ابن عباس : فقال رسول الله : انصرفوا فان تکن لی حاجة أبعث الیکم فانصرفوا و قیل لرسول الله : الصلاة ، فقال : مروا أبابکر أن یصلی بالناس فقالت عائشة ان أبابکر رجل رقیق فمر عمر ، فقال : مروا عمر ، فقال عمر ما کنت لا تقدم وأبوبکر شاهد ، فتقدم أبوبکر فوجد رسول الله خفة فخرج فلما سمع ابوبکر حرکتة تأخر فجذب رسول الله ثوبه فأقامه مکانه وقعد رسول الله فقرأ من حیث انتهی ابوبکر. قال الشارح : قلت : عندی فی هذه الواقعة کلام ویعترضنی فیها شکوک واشتباه ، اذا کان قد أراد أن یبعث إلی علی لیوصی الیه (لان مخرج کلام ابن عباس هذا المخرج وسؤال شرحبیل کان عن الوصیة) فنفست عائشة علیه ، فسألت أن یحضر أبوها ونفست حفصة علیه ، فسألت ان یحضر أبوها ، ثم حضرا ولم یطلبا فلا شبهة أن ابنتیهما طلبتاهما ، هذا هو الظاهر. وقول رسول الله صلی الله علیه و آله وقد اجتمعوا کلهم عنده « انصرفوا فان تکن لی حاجة بعثت الیکم » قول من عنده ضجر وغضب باطن لحضورهما وتهمة للنساء فی استدعائهما ، فکیف یطابق هذا الفعل وهذا القول ما روی من أن عائشة قالت لما عین علی أبیها فی الصلاة « ان أبی رجل رقیق فمر عمر » وأین ذلک الحرص من هذا الاستعفاء والاستقالة؟ وهذا یوهم صحة ما تقوله الشیعة من أن صلاة ابی بکر کانت عن امر عائشة ، وان کنت لا اقول بذلک ولا أذهب الیه ، الا أن تأمل هذا الخبر ولمح مضمونة یوهم ذلک ، فلعل هذا الخبر غیر صحیح. إلی آخر ما قال ، وفیه الاعتراض بلزوم النسخ قبل تقضی وقت فعله حیث قال صلی الله علیه و آله مروا أبابکر أن یصلی بالناس ، ثم قال : مروا عمر.

فاتضح لک ضعف التمسک بهذه الأخبار سیما فی أرکان الدین.

و قال السید الأجل رضی الله عنه فی موضع من الشافی ذکر فیه تمسک

ص: 160

قاضی القضاة بحکایة الصلاة إن خبر الصلاة خبر واحد و الإذن فیها ورد من جهة عائشة و لیس بمنکر أن یکون الإذن صدر من جهتها لا من جهة الرسول صلی الله علیه و آله و قد استدل أصحابنا علی ذلک بشیئین أحدهما

بقول النبی صلی الله علیه و آله علی ما أتت به الروایة لما عرف تقدم أبی بکر فی الصلاة و سمع قراءته فی المحراب إنّکن کصویحبات یوسف و بخروجه متحاملا من الضعف معتمدا علی أمیر المؤمنین و الفضل بن العباس إلی المسجد و عزله لأبی بکر عن المقام و إقامة الصلاة بنفسه.

و هذا یدل دلالة واضحة علی أن الإذن فی الصلاة لم یکن منه صلی الله علیه و آله.

ص: 161

و قال بعض المخالفین أن السبب فی قوله إن کن صویحبات یوسف إنه صلی الله علیه و آله لما أوذن بالصلاة و قال مروا أبا بکر لیصلی بالناس فقالت له عائشة إن أبا بکر رجل أسیف لا یحتمل قلبه أن یقوم مقامک فی الصلاة و لکن تأمر عمر أن یصلی بالناس فقال عند ذلک إنّکن صویحبات یوسف (1) و هذا لیس بشی ء لأن النبی لا یجوز أن یکون أمثاله إلا وفقا لأغراضه و قد علمنا أن صویحبات یوسف لم یکن منهن خلاف علی یوسف و لا مراجعة له فی شی ء أمرهن به و إنما افتتن بأسرهن بحسنه و أرادت کل واحدة منهن مثل ما أرادته صاحبتها فأشبهت حالهن حال عائشة فی تقدیمها أباها للصلاة للتجمل و الشرف بمقام رسول الله صلی الله علیه و آله و لما یعود بذلک علیها و علی أبیها من الفخر و جمیل الذکر.

و لا عبرة بمن حمل نفسه من المخالفین علی أن یدعی أن الرسول صلی الله علیه و آله لما خرج إلی المسجد لم یعزل أبا بکر عن الصلاة و أقره فی مقامه لأن هذا من قائله غلط فظیع من حیث یستحیل أن یکون النبی صلی الله علیه و آله و هو الإمام المتبع فی سائر الدین متبعا مأموما فی حال من الأحوال (2) و کیف یجوز أن یتقدم علی

ص: 162


1- و قال الشیخ المفید قدّس سرّه علی ما فی مختار العیون و المحاسن ص 90: لا خلاف أن النبیّ صلی الله علیه و آله کان من أحکم الحکماء و أفصح الفصحاء و لم یکن یشبه الشی ء بخلافه و یمثله بضده و انما کان یضع المثل فی موضعه فلا یخرم ممّا مثله به فی معناه شیئا، و نحن نعلم أن صویحبات یوسف انما عصین اللّه تعالی و خالفنه بأن أرادت کل واحدة منهن من یوسف ما أرادته الأخری و فتنت به کما فتنت به صاحبتها، فلو کانت عائشة دفعت الامر عن أبیها و لم ترد شرف ذلک المقام له و لم تفتتن بمحبة الرئاسة و علو المنزلة، لکان النبیّ فی تشبیهها بصویحبات یوسف قد وضع المثل فی غیر موضعه و شبه الشی ء بضده و خلافه، و رسول اللّه یجل عن هذه الصفة.
2- بل و قد مر ص 148 فی حدیث أخرجه مسلم ج 2 ص 25 أن أبا بکر نفسه صلی صلاة أمها بالمسلمین حیث أحس بأن النبیّ صلی الله علیه و آله قد جاء الی الصلاة أبطل صلاته و تأخر الی داخل الصفوف، علما منه بأن صلاته و دعاءه لا یقبل إذا کان رسول اللّه حاضرا فی الصف معهم، و لذلک صرّح بذلک و قال: «ما کان لابن أبی قحافة أن یصلی بین یدی رسول اللّه» فلم ینکر علیه رسول اللّه ذلک، بل و فی لفظ البخاری ج 9 ص 92 سنن النسائی الإمامة 15 مسند ابن حنبل ج 5 ص 332 و 333 و 336 و 338 أنّه قال عند ذلک: «لم یکن لابن أبی قحافة أن یؤم النبیّ». ویدل علی ذلک أیضا مارواه ابن سعد فی الطبقات ج ٢ ق ٢ ص ٦٩ أنه « لما وضع رسول الله صلی الله علیه و آله علی السریر قال علی علیه السلام ألا یقوم علیه أحد لعله یؤم : هو امامکم حیا ومیتا فکان یدخل الناس رسلا رسلا فیصلون علیه صفا صفا لیس لهم امام » ولاجل أن رسول الله امام حیا ومیتا تری المسلمین لم یصلوا علیه صلی الله علیه و آله بامامة وهذا اتفاقی.

النبی صلی الله علیه و آله غیره فی الصلاة و قد دلت الأخبار علی أنه لا یتقدم فیها إلا الأفضل علی الترتیب و التنزیل المعروف. (1) و أقول ذلک من مذهب أصحابنا معلوم لا یحتاج إلی بیان و قد ورد من صحاح الأخبار عند المخالفین ما یدل علیه

رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَؤُمُّ الْقَوْمَ أَقْرَؤُهُمْ لِکِتَابِ اللَّهِ فَإِنْ کَانُوا فِی الْقِرَاءَةِ سَوَاءً فَأَعْلَمُهُمْ بِالسُّنَّةِ فَإِنْ کَانُوا فِی السُّنَّةِ سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ هِجْرَةً فَإِنْ کَانُوا فِی الْهِجْرَةِ سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ سِنّاً وَ لَا یَؤُمَّنَّ الرَّجُلُ الرَّجُلَ فِی سُلْطَانِهِ وَ لَا یَقْعُدُ فِی بَیْتِهِ عَلَی تَکْرِمَتِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ:

وَ فِی رِوَایَةٍ لَهُ: وَ لَا یَؤُمَّنَّ الرَّجُلُ الرَّجُلَ فِی أَهْلِهِ (2).

و روی فی جامع الأصول ما یدل علی هذا المعنی بتغییر فی اللفظ عن مسلم

ص: 163


1- الشافی: 388، تلخیص الشافی ج 3 ص 30.
2- راجع صحیح مسلم ج 2 ص 33: کتاب المساجد الرقم 290 و 291 سنن الترمذی کتاب الصلاة الباب 60 کتاب الأدب 24، سنن النسائی کتاب الإمامة الرقم 3 و 6 سنن ابن ماجة کتاب اقامة الصلاة 46.

و الترمذی و النسائی و أبی داود و قال قال شعبة قلت لإسماعیل ما تکرمته قال فراشه. (1)

وَ رَوَی مُسْلِمٌ فِی صَحِیحِهِ أَیْضاً عَنْ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ قَالَ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانُوا ثَلَاثَةً فَلْیَؤُمَّهُمْ أَحَدُهُمْ وَ أَحَقُّهُمْ بِالْإِمَامَةِ أَقْرَؤُهُمْ: (2).

وَ رَوَی أَبُو دَاوُدَ فِی صَحِیحِهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص: لِیُؤَذِّنْ لَکُمْ خِیَارُکُمْ وَ لْیَؤُمَّکُمْ قَرَّاؤُکُمْ (3).

و قد ذکر فی المشکاة هذه الروایات علی الوجه الذی ذکرناها. (4) و قد قال بالترتیب فی الإمامة جمهور العامة و إنما اختلفوا فی تقدم الفقه أو القراءة فذهب أصحاب أبی حنیفة إلی تقدم القراءة لظاهر الخبر و الشافعی و مالک إلی تقدم الفقه علی القراءة فلو دل التقدم علی الأفضلیة فتقدم أحد علی الرسول صلی الله علیه و آله مما لا نزاع فی بطلانه و لو لم یدل علیها و جاز تقدیم المفضول و کان من قبیل ترک الأولی فسقط الاحتجاج بتقدم أبی بکر و أضرابه إذ یجوز حینئذ أن یکون مفضولا بالنسبة إلی کل واحد من مؤتمیه و هو واضح.

و أنت بعد اطلاعک علی أخبارهم السالفة لا ترتاب فی بطلان القول بأنه صلی الله علیه و آله صلی خلف أبی بکر إذ بعض روایات عائشة صریحة فی أنه جلس بین یدی أبی بکر و بعضها صریحة فی أنه اقتدی أبو بکر بصلاته صلی الله علیه و آله و إن کان جلس إلی جنب أبی بکر و بعض روایات أنس دلت علی عدم خروجه فی مرضه إلی الصلاة کما سبق فکان منافیا لما دل علی اقتدائه بأبی بکر و تلک

ص: 164


1- جامع الأصول ج 6 ص 373.
2- صحیح مسلم ج 2 ص 133.
3- سنن ابی داود کتاب الصلاة الباب 60 و أخرجه فی جامع الأصول ج 6 ص 377.
4- مشکاة المصابیح: 100 ط کراچی.

الروایات أکثر فلا یصلح ما دلت علی أنه صلی الله علیه و آله صلی خلف أبی بکر معارضة لها و لو سلمنا کونها صالحة للمعارضة لها فإذا تعارضتا تساقطتا فبقی ما رواه أصحابنا سلیما عن معارض و قد صرح الثقات عندهم من أرباب السیر کصاحب الکامل و غیره بأنه کان یصلی بصلاة رسول الله صلی الله علیه و آله و کفاک شاهدا علی بطلانه اعتراف قاضی القضاة الذی یتشبث بکل رطب و یابس فلو لا أنه رأی القول بذلک فظیعا ظاهر البطلان لما فاته التمسک به.

فظهر أن ما ذکره المتعصبون من متأخریهم کصاحب المواقف و شارحه و الشارح الجدید للتجرید من أنه صلی الله علیه و آله صلی خلفه و أن الروایات الصحیحة متعاضدة علی ذلک إنما نشأ من فرط الجهل و الطغیان فی العصبیة و لقد أحال السید (1) حیث أورد فی بیان تعاضد الروایات الصحیحة روایتین مجهولتین غیر مسندتین إلی أصل أو کتاب

قال روی عن ابن عباس أنه قال لم یصل النبی صلی الله علیه و آله خلف أحد من أمته إلا خلف أبی بکر و صلی خلف عبد الرحمن بن عوف فی سفر رکعة واحدة.

قال و روی عن رافع بن عمرو بن عبید عن أبیه أنه قال لما ثقل النبی صلی الله علیه و آله عن الخروج أمر أبا بکر أن یقوم مقامه فکان یصلی بالناس و ربما خرج النبی صلی الله علیه و آله بعد ما دخل أبو بکر فی الصلاة فصلی خلفه و لم یصل خلف أحد غیره إلا أنه صلی خلف عبد الرحمن بن عوف رکعة واحدة فی سفر.

ثم ذکر روایة أنس الدالة علی أنه رفع الستر فنظر إلی صلاتهم و تبسم کما سبق ثم قال و أما ما

روی البخاری عن عروة عن أبیه عن عائشة و ذکر الروایة السابقة (2) إلی قولها فکان أبو بکر یصلی بصلاة رسول الله صلی الله علیه و آله و الناس یصلون بصلاة أبی بکر.

ثم فسره فقال أی بتکبیره و جمع بینها و بین الخبرین السابقین

ص: 165


1- یعنی السیّد الشریف الجرجانی شارح المواقف المتوفی 816.
2- راجع الروایة تحت الرقم 14 و 15 ص 143.

بأن هذا إنما کان فی وقت آخر. (1) و لیت شعری إذا کانت الروایتان صحیحتین فلم لم یسندهما إلی کتاب أو أصل معروف کما أسند روایة عروة عن عائشة و لو کان رسول الله صلی الله علیه و آله صلی خلفه فی مرضه فلم کانت عائشة مع حرصها علی إثبات فضل لأبیها تارة تروی اقتداء الناس بأبی بکر و اقتداء أبی بکر بصلاته صلی الله علیه و آله و تارة جلوسه بین یدی أبی بکر و لم لم یقل عُمَرُ یوم السقیفة أیکم تطیب نفسه أن یتقدم علی من فضله رسول الله صلی الله علیه و آله علی نفسه و صلی خلفه.

و العجب من السید الشریف أنه ترک التمسک بروایة الترمذی عن عائشة (2) و روایته و روایة النسائی عن أنس (3) و تمسک بهاتین لها فعجز عن إسنادهما إلی أصل.

و أما ما ذکره فی وجه الجمع فظاهر البطلان إذ لو کان المراد بوقت آخر غیر مرض موته صلی الله علیه و آله فکثیر من الروایات السابقة مع اتفاق کلمة أرباب السیر یشهد بخلافه و لو کان المراد وقوع الأمرین کلیهما فی مرض الموت کل فی وقت فسوق روایة عبید الله بن عبد الله عن عائشة التی رواها البخاری و مسلم و عدوها من المتفق علیه و سوق کلام أرباب السیر أیضا ینادی بفساده و لو کان المراد أن ما تضمنه خبر رافع بن عمرو بن عبید عن أبیه کان فی غیر مرض موته صلی الله علیه و آله فواضح البطلان إذ لم یذکر أحد من أرباب السیر و الرواة أنه أمر صلی الله علیه و آله أبا بکر أن یصلی بالناس إلا فی تلک الحال و لم یکن أحد یفهم من قولهم لما ثقل النبی صلی الله علیه و آله عن الخروج و من حکایتهم الصلاة فی مرضه و أمره أبا بکر بالصلاة إلا مرض الموت مع أن روایة الترمذی و النسائی صریحة فی وقوعه حینئذ.

ص: 166


1- راجع شرح المواقف ص 609.
2- الروایة تحت الرقم 11 ص 142.
3- الروایة تحت الرقم 13 ص 142.

علی أن التمسک بصلاته صلی الله علیه و آله خلف أبی بکر فی إثبات الفضل لأبی بکر حماقة عجیبة إذ هو من قبیل الاستدلال بمقدمة مع الاعتراف بنقیضها فإن التقدم فی الصلاة لو دل علی فضل الإمام لکان أبو بکر أفضل من الرسول صلی الله علیه و آله و إلا فانقلع الأساس من أصله و قد نبهناک علیه فلا تغفل.

ثم قال السید رضی الله عنه و مما یدل علی بطلان هذه الدعوی أنه صلی الله علیه و آله لو لم یعزله عند خروجه عن الصلاة لما کان فیما وردت به الروایة من الاختلاف فی أنه صلی الله علیه و آله لما صلی بالناس ابتدأ من القرآن من حیث ابتدأ أبو بکر أو من حیث انتهی معنی علی أنا لا نعلم لو تجاوزنا عن جمیع ما ذکرناه وجها یکون منه خبر الصلاة شبهة فی النص مع تسلیم أن النبی صلی الله علیه و آله أمر بها أیضا لأن الصلاة ولایة مخصوصة فی حالة مخصوصة لا تعلق لها بالإمامة لأن الإمامة تشتمل علی ولایات کثیرة من جملتها الصلاة ثم هی مستمرة فی الأوقات کلها فأی نسبة مع ما ذکرناه بین الأمرین.

علی أنه لو کانت الصلاة دالة علی النص لم یخل من أن یکون دالة من حیث کانت تقدیما فی الصلاة أو من حیث اختصت مع أنها تقدیم فیها بحال المرض فإن دلت من الوجه الأول وجب أن یکون جمیع من قدمه الرسول فی طول حیاته للصلاة إماما للمسلمین و قد علمنا أنه صلی الله علیه و آله قد ولّی الصلاة جماعة لا یجب شی ء من هذا فیهم و إن دلت من الوجه الثانی فالمرض لا تأثیر له فی إیجاب الإمامة فلو دل تقدیمه فی الصلاة فی حال المرض علی الإمامة لدل علی مثله التقدیم فی حال الصحة و لو کان للمرض تأثیر لوجب أن یکون تأمیره أسامة بن زید و تأکیده أمره فی حال المرض مع أن ولایته تشتمل علی الصلاة و غیرها موجبا للإمامة لأنه لا خلاف فی أن النبی صلی الله علیه و آله کان یقول إلی أن فاضت نفسه الکریمة صلوات الله علیه و آله نَفِّذُوا جیش أسامة و یکرر ذلک و یردده.

فإن قیل لم تدل الصلاة علی الإمامة من الوجهین اللذین أفسدتموهما لکن

ص: 167

من حیث کان النبی صلی الله علیه و آله مُؤْتَمّاً بأبی بکر فی الصلاة و مصلیا خلفه قلنا قد مضی ما یبطل هذا الظن فکیف یجعل ما هو مستحیل فی نفسه حجة علی أن الرسول صلی الله علیه و آله عند مخالفینا قد صلی خلف عبد الرحمن بن عوف و لم یکن ذلک مُوجِباً له الإمامةَ و خبر صلاة عبد الرحمن بن عوف أثبت عندهم و أظهر فیهم من صلاته خلف أبی بکر لأن الأکثر منهم یعترف بعزله عن الصلاة عند خروجه صلی الله علیه و آله و قد بینا أن المرض لا تأثیر له فلیس لهم أن یفرقوا بین صلاته خلف عبد الرحمن و بینها خلف أبی بکر للمرض انتهی (1)

أقول: ما ذکره السید رضی الله تعالی عنه من عزله عن الصلاة فقد عرفت اشتمال روایاتهم علیه إذ فی بعض روایات عائشة أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان بین یدی أبی بکر یصلی قاعدا و ظهر من روایاتها الأخری التی رواها مسلم و البخاری أن أبا بکر کان یُسْمِعُ الناسَ التکبیرَ و قد عرفت اعتراف شارح المواقف بذلک و تأویله ما فی الروایات الأخر من أن الناس کانوا یصلّون بصلاة أبی بکر بأن المراد یصلّون بتکبیره و لا بد لهم من هذا الجمع و إلا لتناقضت روایاتهم الصحیحة و قد صرح بهذا التأویل بعض فقهائهم بناء علی عدم جواز إمامة المأموم و لعله لم یقل أحد بصحة الصلاة علی هذا الوجه و ظاهر المقام أیضا ذلک إذ ما بال أبی بکر یقتدی برسول الله صلی الله علیه و آله و الناس یقتدون بأبی بکر مع حضوره صلی الله علیه و آله و لم یدل دلیل علی عدم جواز العدول فی نیة الاقتداء بإمام إلی الایتمام بإمام آخر سیما الرسول صلی الله علیه و آله و جواز العدول من الإمامة إلی الایتمام حتی یجوز اقتداء أبی بکر بصلاته صلی الله علیه و آله و لا یجوز اقتداء الناس.

علی أن علم عائشة بأن الناس کانوا یأتمون بأبی بکر لا یخلو عن غرابة إذ یبعد أن تکون عائشة سألت الناس واحدا واحدا فأجابوا بأنا اقتدینا بأبی بکر و مجرد تأخر أفعالهم عن أفعاله علی تقدیر وقوعه لا یدل علی ایتمامهم به و إلا لکان الناس خلف کل إمام مؤتمین بمن یرفع صوته بالتکبیر مع أن أکثر الناس

ص: 168


1- الشافی 389 تلخیص الشافی ج 3 ص 31.

کانوا لا یرون رسول الله صلی الله علیه و آله لکونه جالسا فکانوا ینتظرون سماع صوت بالتکبیر و نحوه و لا یخفی أن العزل عن الصلاة لیس إلا هذا فعلی تقدیر مساعدتهم علی أنه أمر أبا بکر بالصلاة نقول إنه صلی الله علیه و آله أمر أبا بکر أولا أن یصلی بالناس فلما وجد من نفسه خفة خرج فعزله عنها فظهر أنه قد جرت قصة الصلاة مجری قصة البراءة و الحمد لله وحده.

و أما ما ذکره السید رضوان الله علیه من أنه صلی الله علیه و آله ولّی الصلاةَ جماعةً فمنهم سالم مولی أبی حذیفة (1) علی ما رواه البخاری و أبو داود فی صحیحیهما و حکاه عنهما فی جامع الأصول فی صفة الإمام و ذکره فی المشکاة فی الفصل الثالث من باب الإمامة عن ابن عمر قال لما قدم المهاجرون الأولون المدینة کان یؤمهم سالم مولی أبی حذیفة و فیهم عمر و أبو سلمة بن عبد الأسد.

قال فی جامع الأصول و فی روایة أخری نحوه و فیها و فیهم عمر و أبو سلمة و زید و عامر بن ربیعة أخرجه البخاری و أبو داود و الظاهر أنه کان علی وجه الاستمرار کما یدل علیه لفظة کان و أنه کان بأمره صلی الله علیه و آله عموما أو خصوصا و إلا لعزله و لم یصلّ الأصحاب خلفه.

و منهم ابن أم مکتوم (2) علی ما

رواه أبو داود فی صحیحه و ذکره فی جامع الأصول فی صفة الإمام و أورده فی المشکاة فی الفصل الثانی من الباب المذکور عن أنس قال استخلف رسول الله صلی الله علیه و آله ابن أم مکتوم یؤم الناس و هو أعمی.

و استدلوا بهذا الخبر علی إمامة الأعمی.

و قال فی مصباح الأنوار أمر رسول الله صلی الله علیه و آله ابن عبد المنذر فی غزاة بدر أن یصلی بالناس فلم یزل یصلی بهم حتی انصرف النبی صلی الله علیه و آله و استخلف عام الفتح ابن أم مکتوم الأعمی فلم یزل یصلی بالناس فی المدینة و استخلف فی غزاة حنین کلثوم بن حصین أحد بنی غِفار و استخلف عام خیبر أبا ذر الغفاریَّ و فی غزاة الحدیبیة ابنَ عُرْفُطَةَ و استخلف عَتَّابَ بن أَسِید علی مکة و رسول الله صلی الله علیه و آله

ص: 169


1- جامع الأصول ج 6 ص 378 مشکاة المصابیح: 100.
2- جامع الأصول ج 6 ص 378 مشکاة المصابیح: 100.

مقیم بالأبطح و أمره أن یصلی بمکة الظهر و العصر و العشاء الآخرة و کان النبی صلی الله علیه و آله یصلی بهم الفجر و المغرب و استخلف فی غزاة ذات السلاسل سعد بن عبادة و استخلف فی طلب کرز بن جابر الفهری زید بن حارثة و استخلف فی غزاة سعد العشیرة أبا سلم بن عبد الأسد المخزومی و استخلف فی غزاة الأُکَیْدَر ابن أم مکتوم و استخلف فی غزاة بدر الموعد عبد الله بن رواحة.

فما ادعی أحد منهم الخلافة و لا طمع فی الإمرة و الولایة انتهی.

و قد ذکر ابن عبد البر فی الإستیعاب استخلاف کلثوم بن حصین الغفاری علی المدینة مرتین مرة فی عمرة القضاء و مرة عام الفتح فی خروجه إلی مکة و حنین و الطائف و استعمال عَتَّابِ بن أَسِید علی مکة عام الفتح حین خرج إلی حنین و أنه أقام للناس الحج تلک السنة و هی سنة ثمان قال فلم یزل عتّاب أمیرا علی مکة حتی قبض صلی الله علیه و آله و أقره أبو بکر علیها إلی أن مات و استعمال زید بن حارثة و عبد الله بن رواحة. (1).

و أما ما ذکره السید رضوان الله علیه من أنهم زعموا أنه صلی الله علیه و آله صلی خلف عبد الرحمن فیدل علیه روایاتهم و کلام علمائهم و قد روی فی جامع الأصول فی باب إمامة الصلاة و فی کتاب الطهارة (2) روایات عدیدة حکاها عن البخاری و مسلم و أبی داود و النسائی و عن الموطإ لا فائدة فی ذکرها بلفظها و قد اعترف بها من المخالفین من ادعی صلاته علیه السلام خلف أبی بکر کشارح المواقف و من اعترف منهم بأنه صلی الله علیه و آله لم یصل خلف أبی بکر کقاضی القضاة.

و قد ذکر ابن عبد البر صلاته صلی الله علیه و آله خلف عبد الرحمن بن عوف و لم یذکر

ص: 170


1- راجع تراجم هؤلاء فی الاستیعاب و أسد الغابة و هکذا ذکروهم فی السیر عند خروج رسول اللّه الی المغازی.
2- جامع الأصول ج 8 ص 130 و ج 6 ص 406 أسد الغابة 3/ 316 تهذیب التهذیب 6/ 245.

ما ذکره فی المغنی من ضیق الوقت و کذا لیس ذلک فی روایاتهم التی أشرنا إلیها و لا یذهب علیک أنه اعتذار سخیف إذ علی تقدیر ضیق الوقت کان یجوز له صلی الله علیه و آله أن یصلی منفردا أو یقوم إلی جانب عبد الرحمن و یصلی حتی یصلی عبد الرحمن بصلاته صلی الله علیه و آله و الناس بصلاة عبد الرحمن کما دلت علیه کثیر من روایاتهم التی اعتمدوا علیها فی صلاة أبی بکر أو یصلوا جمیعا بصلاة رسول الله صلی الله علیه و آله فصلاة عبد الرحمن أبلغ و أقوی فی الدلالة علی الخلافة علی ما زعموه مع أنه لم یقل أحد بخلافة عبد الرحمن و لا ادعاها هو و حینئذ فنقول إذا صلی رسول الله صلی الله علیه و آله خلف عبد الرحمن علی ما زعموه و لم یصل خلف أبی بکر فلیس ذلک إلا إزالة لهذه الشبهة الضعیفة و إن کان لو صلی لم یدل علی استحقاقه للإمامة کما لم یدل فی حق عبد الرحمن.

و أما الفرق بین التقدم فی الصلاة و الإمامة فغیر منحصر فیما ذکره السید رضی الله عنه أما علی مذهب الأصحاب من اشتراط العصمة و التنصیص فواضح و أما علی زعم المخالفین فلإطباقهم بل لاتفاق المسلمین علی أن الإمامة لا تکون إلا فی قریش قال صاحب المغنی قد استدل شیوخنا علی ذلک بما

روی عنه صلی الله علیه و آله أن الأئمة من قریش.

و

روی عنه صلی الله علیه و آله أنه قال هذا الأمر لا یصلح إلا فی هذا الحی من قریش.

و قووا ذلک بما کان یوم السقیفة من کون ذلک سببا لصرف الأنصار عما کانوا عزموا علیه لأنهم عند هذه الروایة انصرفوا عن ذلک و ترکوا الخوض فیه و قووا ذلک بأن أحدا لم ینکره فی تلک الحال فإن أبا بکر استشهد فی ذلک بالحاضرین فشهدوا حتی صار خارجا عن باب خبر الواحد إلی الاستفاضة و قووا ذلک بأن ما جری هذا المجری إذا ذکر فی ملإ من الناس و ادعی علیه المعرفة فترکهم النکیر یدل علی صحة الخبر المذکور.

ثم حکی فی فصل آخر عن أبی علی أنه قال إذا لم یوجد فی قریش من یصلح للإمامة یجوز أن ینصب من غیرهم و أما علی تقدیر وجوده فی قریش فلا

ص: 171

خلاف فی عدم جواز العدول عنهم إلی غیرهم و لا خلاف بین الأمة فی أن إمام الصلاة لا یشترط فیه أن یکون قرشیا فالاستدلال بصلوح الرجل لإمامة الصلاة علی کونه صالحا للخلافة باطل باتفاق الکل.

و أیضا اتفق الکل علی اشتراط العدالة فی الإمام و جوزت العامة أن یتقدم فی الصلاة کل بر و فاجر

وَ مِمَّا رَوَوْهُ فِی ذَلِکَ مِنَ الْأَخْبَارِ مَا رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ فِی صَحِیحِهِ وَ رَوَاهُ فِی الْمِشْکَاةِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْجِهَادُ وَاجِبٌ عَلَیْکُمْ مَعَ کُلَّ أَمِیرٍ بَرّاً کَانَ أَوْ فَاجِراً وَ إِنْ عَمِلَ الْکَبَائِرَ وَ الصَّلَاةُ وَاجِبَةٌ عَلَیْکُمْ خَلْفَ کُلِّ مُسْلِمٍ بَرّاً کَانَ أَوْ فَاجِراً وَ إِنْ عَمِلَ الْکَبَائِرَ (1).

و أیضا یشترط فی الإمام الحریة بالاتفاق بخلاف المتقدم فی الصلاة فقد اختلف الأصحاب فی اشتراطها و ذهب أکثر العامة إلی جواز الاقتداء بالعبد من غیر کراهة و استدل علیه فی شرح الوجیز بأن عائشة کان یؤمها عبد لها یکنی أبا عمر (2) و ذهب أبو حنیفة إلی أنه یکره إمامة العبد و أیضا یشترط فی الإمام أن یکون بالغا بالاتفاق و جوز الشافعی الاقتداء بالصبی الممیز و استدلوا علیه بأن عمرو بن سلمة کان یؤم قومه علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و هو ابن سبع (3) و منع أبو حنیفة و مالک و أحمد من الاقتداء به فی الفریضة و فی النافلة اختلف الروایة عنهم.

ص: 172


1- مشکاة المصابیح: 100.
2- أخرجه فی جامع الأصول ج 6 ص 378 عن البخاری، راجع البخاری کتاب الاذان الباب 54 ج 1 ص 177 قال: باب امامة العبد و المولی و کانت عائشة یؤمها عبدها ذکوان من المصحف و ولد البغی و الاعرابی و الغلام الذی لم یحتلم لقول النبیّ یؤمهم أقرأهم لکتاب اللّه ثمّ روی فی ص 178 بإسناده عن أبی هریرة أن رسول اللّه قال:یصلون لکم فان أصابوا فلکم وان أخطأوا فلکم وعلیهم.
3- رواه البخاری و أبو داود و النسائی علی ما فی جامع الأصول ج 6/ 375.

و أیضا یشترط فی الإمام بالاتفاق نوع من العلم فیما یتعلق بحقوق الناس و السیاسات و لم یشترط ذلک فی المتقدم فی الصلاة بالاتفاق فظهر أن الإمامة بمراحل عن تولی الصلاة و مع ذلک فقد تم بما تمسک به عمر بن الخطاب یوم السقیفة من إمامة أبی بکر فی الصلاة أمر بیعته و انصرف الأنصار بذلک عن دعواهم

روی ابن عبد البر فی الإستیعاب بإسناده عن عبد الله بن مسعود قال کان رجوع الأنصار یوم سقیفة بنی ساعدة بکلام قاله عمر بن الخطاب نشدتکم الله هل تعلمون أن رسول الله صلی الله علیه و آله أمر أبا بکر أن یصلی بالناس قالوا اللهم نعم قال فأیکم تطیب نفسه أن یزیله عن مقام أقامه فیه رسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا کلنا لا تطیب نفسه و نستغفر الله.

و قد روی هذا المعنی کثیر من الثقات عندهم و نقلة آثارهم. (1) فانظر أیها العاقل بعین الإنصاف کیف استزلهم الشیطان و قادهم إلی النار بکلام عمر بن الخطاب کما استهوی قوم موسی بخوار العجل و أنساهم ما نطق به الرسول الأمین صلی الله علیه و آله من النصوص الصریحة فی أمیر المؤمنین علیه السلام کما أغفل بنی

ص: 173


1- رواه من أصحاب الصحاح النسائی عن ابن مسعود علی ما فی الجامع ج 9 ص 435 و لفظه: لما قبض رسول اللّه قالت الأنصار منا أمیر و منکم امیر، فأتاهم عمر فقال أنسیتم أن رسول اللّه قد أمر أبا بکر أن یصلی بالناس؟ فأیکم تطیب نفسه أن یتقدم أبا بکر؟ فقالوا : نعوذ بالله أن نتقدم أبابکر. ولکن قد عرفت بما لا مزید علیه أن رسول الله لم یأمر أبابکر بالصلاة وصحابة الرسول الذین کانوا یراجعون رسول الله ویعودونه فی شکواه ، اعرف بذلک ، حیث کان الرسول صلی الله علیه وآله بمشهد منهم یوصیهم بأن ینفذوا جیش أسامة وفیهم أبوبکر وعمر و وجوه الانصار والمهاجرین ، فهذا الکلام الذی نقلوه عن ابن مسعود من استدلال عمر علی الانصار بصلاة أبی بکر موضوع مزور علیه فیما بعد من الزمن علی عهد التابعین والمتکلمین الذین أسسوا قاعدة مذاهبهم علی الادلة الصناعیة ، ومن أیدیهم تخرجت هذه الاحادیث وما شابهها فی غصون اعتقاداتهم تقلیدا لسلفهم الصالح!

إسرائیل عن آیات رب العالمین فنبذوا الحق وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ و قد أورد السید بن طاوس رضی الله تعالی عنه فی کتاب الطرائف (1) فصلا طویلا فی ذلک ترکناه حذرا من التکرار و الإطناب و فیما أوردناه غنیة لأولی الألباب.

ص: 174


1- راجع الطرائف: 60- 63.

**[ترجمه]و دیگری روایتی است که ابن عبدالبر در استیعاب نقل کرده است: حسن بصری از قیس بن عباد روایت کرده، علی بن ابی­طالب - صلوات الله علیه - فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چند شب و چند روز بیمار بودند و در آن ایام هر گاه برای نماز ندا داده می­شد، ما می­گفتیم [ایشان می گفتند] به ابوبکر بگویید که باید بر مردم نماز گزارد. وقتی رسول خدا- صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، دیدم که نماز نشانه اسلام و قوام دین است و ما در امور دنیایمان به کسی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - برای دین ما به او راضی شدند، راضی شدیم و با ابوبکر بیعت کردیم. - . الإستیعاب و الطبقات 3 : 130 -

این­ها مجموعه احادیث آن­ها در این باب بود که بعد از تأمل در کتب آن­ها بدان دست یافتم. اکنون باید برخی از الفاظ این احادیث را توضیح ­بدهم. در نهایه آمده است: \\"رجل اسیف\\" یعنی کسی که زود گریه کرده و زود محزون می شود. و نیز گفته شده به معنای دل­نازک است. \\"المخضب\\" به کسر میم و بر وزن مرکن، ظرفی است که در آن لباس می شویند. و گفته می­شود: \\"ناء، ینوء، نوءاً\\" یعنی برخاست. \\"أن نفتتن\\" یعنی از شوق دیدار ایشان نماز را قطع کردیم و \\"السجف\\" به فتحه و کسره به معنای پرده است. در نهایه، در ذیل حدیث بیماری پیامبر آمده \\"فاستعزّ برسول الله\\" یعنی بیماری ایشان شدت گرفت و در آستانه وفات قرار گرفتند. و\\"عزَّ یعزُّ\\" به فتح عین وقتی گفته می­شود که بیماری یا چیزی غیر از بیماری شدت بگیرد، و \\"استعزّ علیه\\" یعنی بر او شدت گرفت و غلبه کرد، سپس فعل به ساختار مجهولی درآمده و نائب فاعل آن جار و مجرور قرار می گیرد. در حدیث عمر آمده است: \\"إنّه کان مجهراً\\" یعنی دارای صدای رسا و بلند. گفته می­شود \\"جَهَرَ بالقول و أجهر\\" یعنی صدایش را بلند نمود، \\"فهو مجهر\\" وقتی به بلندی صدا معروف باشد. جوهری می گوید: \\"رجل مجهر\\" به کسر میم، به کسی می­گویند که عادت دارد که بلند صحبت کند.

می گویم: حالا که این احادیث برای شما روشن شد، کلام خود علیه آن­ها و ابطال تمسک کردن به آن­ها را آغاز می­کنیم و می­گوییم: اما پاسخ اجمالی از این احادیث این است که: این­ احادیث خبر واحد هستند و به حد تواتر نرسیده اند و فقط از طرف مخالفان نقل شده­اند و روایت های ما که از اهل بیت علیهم السلام نقل شده است و برخی از آن­ها قبلاً ذکر شد، با این­ها تعارض دارد؛ بنابراین نمی­توان این احادیث را صحیح شمرد.

و اما به صورت مفصل باید گفت که: سند بیشتر روایت هایی که ذکر شد، به عائشه ختم می شود و او زنی است که همگان بر معصوم نبودنش اتفاق نظر دارند و در مورد این­که آیا او قابل اعتماد هست یا نه، بین ما و مخالفان اختلاف نظر وجود دارد و مطالبی حاکی از مذمت او و عدم اعتماد به او در احادیث ما وجود دارد که به زودی خواهد آمد و این که او از جمله افرادی بود که به قدری بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دروغ بسته که همان مقدار برای کسی که به دنبال کسب حقیقت است کافیست. و علاوه بر این روایت های او، در خصوص این مورد قابل اعتماد نیست و او در این روایات از دو جهت مورد اتهام است:

یکی کینه ای است که به امیرالمؤمنین علیه السلام داشته است و شما به زودی با دیدن احادیثی که در این زمینه از طریق اصحاب ما و مخالفان ما نقل شده است، از آن مطلع خواهید شد.

سید بزرگوار - رضی الله عنه - در الشافی نوشته است: محمد بن اسحاق روایت کرده، وقتی عائشه از بصره بازگشت و به مدینه رسید، پیوسته مردم را علیه امیرالمؤمنین - علیه السلام - تحریک می­کرد و نامه­ای به معاویه و اهل شام نوشت و آن را به وسیله اسود بن ابی­البختری فرستاد و در آن نامه، آن­ها را علیه امیرالمؤمنین - علیه السلام - تحریک کرد. - . الشافی: 466 و تلخیص الشافی 4 : 158 و کتاب الجمل شیخ مفید : 84[1] -

و نوشته است: از مسروق روایت شده است: پیش عائشه رفتم و مقابلش نشستم و او برایم حدیث روایت کرد. غلام سیاهی داشت که به او عبدالرحمن می گفتند، او را صدا زد؛ غلام آمد و ایستاد، عائشه گفت: ای مسروق! می دانی چرا او را عبدالرحمن نامیدم؟ گفتم: نه. گفت: به سبب محبتی که به عبدالرحمن بن ملجم دارم. - . همان -

و در روایتی که از عبیدالله بن عبدالله در این باره آوردیم، برای انسان­های با بصیرت، دلالت واضحی بر بغض عائشه وجود دارد؛ زیرا او یکی از دو نفری که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در هنگام خروج از منزل بر آن دو تکیه نموده بودند را نام برده، ولی اسمی از دیگری به میان نیاورده است، واین فقط از آن جهت است که او می­خواسته نزدیکی امیرالمؤمنین علیه السلام به حضرت رسول- صلی الله علیه و آله و - و فضیلت ایشان را پنهان دارد، توجه داشته باشید که پرسش ابن عباس مشعر به همین مطلب است.

به طور کلی این­که عائشه از همان ابتدا تا انتها، نسبت به امیرالمؤمنین علیه کینه داشته است، از کفر ابلیس هم مشهورتر است؛ بنابراین در مورد این روایات نمی­توان از دروغ او ایمن بود. و برای اثبات بغض او همین دلیل قاطع کافی است که او با حضرت جنگید و بر ایشان شورید؛ چنان که همین امر برای نشان دادن کفر و نفاق او که مطلقا مانع از قبول روایت­های می­شود، کفایت می­کند. در ابواب فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام به اندازه کافی، روایاتی از عامه و غیره خواهد آمد که نشان می­دهد کسی که نسبت به علی - علیه السلام - بغض بورزد، کافر است. اگر هم ادعای باطل مخالفان مبنی بر این­که عائشه توبه نموده و بازگشته است را بپذیریم، آن­ها چگونه می توانند اثبات کنند که عائشه این احادیث را بعد از توبه خود روایت کرده باشد!؟ بنابراین تمسک به این احادیث باطل است.

دومین اتهام عائشه این است که، روایاتی که از او آورده شد، همگی به نفع او است؛ زیرا با نقل آن­ها می­تواند به خلافت پدرش فخر بفروشد، چرا که عمده دلیل به خلافت رسیدن پدرش - چنان­چه إن شاء الله تعالی به اطلاعتان خواهید رسید - همان­طور که در احادیث خود نقل کرده اند، جریان نماز بود. هم­چنین در اسناد این احادیث افرادی دیده می­شود که از ناصبیان کینه­توز و منحرف از امیرالمؤمنین - علیه السلام - به شمار می­روند. در برخی از این اسناد روایات، مکحول وجود دارد که در کتاب اختصاص روایت شده که سعید بن عبدالعزیز در موردش گفته است: ویژگی غالب مکحول دشمنی با علی بن أبی­طالب - صلوات الله علیه - بود و او وقتی در مورد علی - علیه السلام - سخن می­گفت، نام ایشان را نمی آورد و به جایش ابو زینب می گفت. - . الإختصاص : 128 -

از این­ها هم که بگذریم، باید بگوییم: این روایت های عائشه، در بردارنده انواع اختلافات است؛ در بسیاری از این روایات آمده است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند، کنار ابوبکر نشستند و در برخی دیگر از آن­ها آمده که ایشان در جلوی ابوبکر و به حالت نشسته نماز می­خواندند و ابوبکر نیز بر مردم نماز می گزارد و مردم پشت ابوبکر قرار داشتند و برخی دیگر حاکی از آن است که رسول خدا در میان صف [نمازگزاران] بودند. شاید عائشه در بعضی از موارد حدیثش را در حضور عده ای از آنانی که واقعیت را می دانسته­اند نقل می­کرده و شرم نموده و سخنش را به آن­چه که اصحاب ما روایت کرده اند که «ایشان - صلی الله علیه و آله - به هنگام نماز جلوی او رفتند و او را از امامت عزل کردند» نزدیک نموده باشد، و در میان کسانی که به هیچ وجه اطلاعی از واقعه نداشتند گفته است: حضرت در میان صف [نمازگزاران] بودند. راه درست برای جمع اختلاف میان آن احادیث همین است.

از دیگر وجوه اختلاف احادیث او این است که بسیاری از این احادیث حاکی از آن است که مردم به نماز ابوبکر نماز می­گزاردند، که در تعدادی از آن­ها تصریح شده است که مردم به ابوبکر اقتدا می کردند، و در برخی دیگر آمده که ابوبکر تکبیرهای نماز را به گوش مردم می­رساند. شارح المواقف متوجه این نکته شده است و بعد از این­که روایت بخاری، مشتمل بر این که مردم به نماز ابوبکر نماز می گزاردند، از عروة از پدرش از عائشه نقل کرده گفته است: یعنی با تکبیر او نماز می خواندند. ولی راه درست برای جمع کردن بین این روایات، همان است که ما گفتیم.

از دیگر وجوه اختلاف این است که در برخی از ایناحادیث آمده است که ابوبکر قصد داشت عقب برود، اما رسول خدا - صلی الله علیه و آله وسلم - به او اشاره نمودند که عقب نرود، و از تقید ابوبکر بعید است که با امر رسول خدا مخالفت نماید و در برخی دیگر صراحتا آمده است که ابوبکر عقب رفت و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در کنار او نشستند.

و مورد دیگر این که بیشتر این احادیث تصریح دارند که ابوبکر به پیامبر اقتدا کرد و در روایت ترمذی که مؤلف جامع الاصول آن را در باب فروع اقتدا آورده، تصریح شده است که پیامبر در زمان بیماری خود - همان بیماری که در اثر آن درگذشتند - در حالت نشسته به ابوبکر اقتدا نمودند. این­­ها غیر از آن اختلافاتی است که این احادیث در مورد نشستن حضرت - صلی الله علیه و آله - و نیز در مورد اقتدای مردم به ایشان دارند. غفلت نکنید.

و از دیگر وجوه اختلاف این است که بعضی از این احادیث حاکی از آن است که این سخن حضرت که فرمودند: شما مانند زنان اطراف یوسف هستید، به جهت آن بود که عائشه این سخن خود را که: ابوبکر مردی دل­نازک است و نمی تواند قرائت را بخواند و نمی تواند جلوی گریه خود را بگیرد، تکرار کرد. و در برخی دیگر از آن­ها آمده که این سخن حضرت از آن رو بوده که حفصه را در پی عمر فرستادند تا بر مردم نماز گزارد و حفصه به عائشه گفته: هیچ­گاه از جانب تو خیری به من نمی­رسد. ای کاش می­فهمیدم که وقتی ابوبکر نمی­توانسته جلوی گریه خود را بگیرد و نمی­توانسته در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در جای ایشان نماز بگزارد، - و شکی نیست که حزن و گریه وی از آن رو بوده که احتمال می­داده حضرت بر اثر این بیماری وفات یابند - چگونه توانسته با آن حالش تا سقیفه بدود و از مردم بیعت بگیرد و آن حرن و تأسفش مانع از آن نشده که برای تصاحب خلافت و ایستادن در جای­گاه رسول خدا در ریاست بر مردم، آن حیله­ها و تدابیر را ترتیب دهد!؟ و حال آن که پیکر پاک و ایشان در میان مردم بود و هنوز به آرام­گاهشان منتقل نشده بود.

این ها وجوه اختلاف در احادیث عائشه بود، با صرف نظر از مخالفت این احادیث با آن­چه دیگران روایت کرده­اند .

اما روایات انس؛ اولین اشکالی که در آن­ها وجود دارد این است که انس، چنان­چه در کتاب احوال نبی گذشت و در کتاب­های بعدی نیز خواهد آمد، یکی از سه نفر اشخاص بسیار دروغ­گو به شمار می رود. او همان کسی است که امیرالمؤمنین به سبب انکار حدیث غدیر، او را نفرین نمود و خداوند وی را به بیماری پیسی مبتلا کرد. با صرف نظر از وضع او و وضع کسانی که از او روایت نموده­اند، در میان روایت های انس، روایتی است که تصریح می­کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در آن بیماری آخرشان که به وفات ایشان منجر شد، برای نماز از منزلشان خارج نشدند. زیرا انس نقل کرده، رسول خدا سه روز [یا سه نوبت] برای نماز از منزل بیرون نیامدند و در این مدت ابوبکر بر مردم نماز را می­خواند. ندای نماز داده شد، ابوبکر خواست جلو برود که رسول خدا پرده را بالا زدند و به ابوبکر اشاره نمودند که جلو بایستد و بعد پرده را انداختند و ما دیگر ایشان را تا وقتی که وفات یافتند ندیدیم. و طرز بیان در برخی از روایت­های دیگر انس نیز همین مطلب را نشان می­دهد و این روایت ها با روایات عائشه – به طور واضح – و با روایت اول خودش که در آن آمده که حضرت - صلی الله علیه و آله و سلم - در زمان بیماری­اشان پشت ابوبکر نماز خواندند و آن نماز آخرین نماز ایشان بود. در تنافی است. شاید سِر آن­که انس این احادیث دالّ بر عدم خروج حضرت جهت اقامه نماز را وضع نموده، آن باشد که وی قصد داشته آن­چه را که شیعیان بدان تمسک می جویند که «وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای ابوبکر را شنیدند، برای نماز از منزل خارج شدند و او را از محراب عقب کشیدند» را باطل کند. بیشتر دقت کنید.

یکی از وجوه اختلاف روایات انس این است که این سخن او که \\"ابوبکر خواست جلو رود\\" و این که «ایشان با دست به ابوبکر اشاره نمودند تا جلو برود\\" تصریح دارند که بالا بردن پرده و اشاره حضرت، قبل از نماز و قبل از آن بوده که ابوبکر جلو برود. و این سخن او در روایت دیگرش که \\"وقتی مردم مشغول خواندن نماز صبح بودند و ابوبکر بر آنان نماز می خواند\\" و این سخن روایت دیگرش که \\"نزدیک بود مسلمانان نمازشان را بشکنند\\" و این سخنش که نمازتان را به اتمام برسانید\\" نشان می­دهد که اشاره حضرت، پس از آن بوده که آن­ها مشغول نمازشان شدند. مشخص است که تأویل­های دور از ذهن نیز باطل می­باشند.

اما درباره روایت عبدالله بن زمعه، این که او از مخالفین است امری واضح است و ابن اثیر و سایرین در کتب خود نام او را آورده اند و هیچ­گونه توثیق و یا مدحی برایش ذکر نکرده اند. - . أسد الغابة 3 : 164 -

درباره او گفته اند: \\"نام کاملش عبدالله بن زمعة بن اسود بن المطلب بن أسد بن عبد العزی بن قصی القرشی الأسدی است و از اهالی مدینه به شمار می رود. عروة بن زبیر و ابوبکر بن عبدالرحمن از او حدیث نقل کرده اند.\\" روایت او با روایت عبیدالله بن عبدالله در تنافی است؛ زیرا روایت او دلالت می­کند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به ابوبکر بگویید بر مردم نماز گزارد، و فرستاده پیامبر آمد و ابوبکر غایب بود، پس عمر برخاست و بر مردم خواند و وقتی حضرت رسول - صلی الله علیه و آله - صدای عمر را شنیدند، فرمودند: خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمی­شوند، و این سخن را تکرار کردند و از پی ابوبکر فرستادند و ابوبکر آمد پس از آن­که عمر نماز را خواند آمد. و روایت عبیدالله که دلالت می­کند رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند تا نماز را بخواند و فرستاده ایشان نزد ابوبکر رفت و پیغام را به او رساند و ابوبکر گفت: ای عمر! تو بر مردم نماز گزار و عمر گفت: تو استحقاق بیشتری در انجام این کار داری، حاکی از آن است که ابوبکر در آن هنگام حاضر بوده است.

از قرائنی که بر جعلی بودن این حدیث دلالت دارد، تکراری است که در آن آمده است و هم­چنین تکرار سه مرتبه­ای لفظ \\"نه\\" است. صاحب کتاب الإستیعاب به این امر توجه داشته و این تکرارها را به سبب تعصب و رواج باطل به بیشترین مقدار، حذف نموده تا به راوی این حدیث گمان کذب نرود. آن­چه که در مورد شرح حال ابوبکر در کتاب استیعاب روایت شده، با چیزی که اصحاب ما روایت کرده اند همخوانی دارد که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برای اقامه نماز به طور مشخص به ابوبکر امر نفرمودند، بلکه فرمودند: بگویید یک نفر بر مردم نماز گزارد. و من عین لفظ عبارت را می آورم تا این معنا روشن شود .

می گوید: زهری با دو واسطه [عبدالملک بن ابی­بکر بن عبدالرحمن از پدرش] از عبدالله بن زمعة نقل کرده، در زمان بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در محضر ایشان بودم. بلال ایشان را برای اقامه نماز فرا خواندند؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ما فرمود: به یکی بگویید بر مردم نماز گزارد. بیرون آمدم و دیدم که عمر در میان مردم است و ابوبکر غایب است. گفتم: ای عمر! برخیز و بر مردم نماز گزار. هنگامی که عمر تکبیر گفت رسول خدا- صلی الله علیه و آله - صدای او را که رسا و بلند بود شنیدند و فرمودند: ابوبکر کجاست؟ خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمی­شوند. آنگاه در پی ابوبکر فرستادند و ابوبکر پس آن­که عمر آن نماز را خوانده بود آمد و از آن به بعد در ایام بیماری حضرت، ابوبکر بر مردم نماز می خواند، تا این­که حضرت - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند. - . الإستیعاب بترجمة أبی­بکر، السیرة 2 : 652 و طبقات ابن سعد : 2 - 21 -

در این­جا نکته­ای هست که نباید از آن غفلت شود و آن این­که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله به طور عموم - که شامل هر نیکوکار و گناه­کاری می­شود - امر کرده­اند تا یکی بر مردم نماز گزارد و بعد صدای عمر را شنیده­اند و بنابر متن این روایت فرموده­اند: خداوند و مسلمانان حاضر به پذیرش این نمی­شوند و یا بنا بر متن روایت دیگر این جمله را تکرار کرده­اند و یا فرموده­اند: نه، نه، نه، و این­که با حالتی غضب­گونه فرموده­اند: ابن ابی­قحافه باید بر مردم نماز گزارد، و مطابق روایاتی که خودشان [مخالفین] نقل کرده­اند، به نماز گزاردن عبدالرحمن بن عوف نیز بر مردم راضی بوده­اند و بلکه خود حضرت پشت او نماز خوانده­اند، - . صحیح مسلم 2 : 26 ، سنن أبی­داود، کتاب الطهارة، حدیث شماره 60 ، سنن نسائی، کتاب الطهارة، حدیث شماره 87 ، مسند احمد بن حنبل 4 : 244 ، 249 و 251 -

و همان­گونه که إن شاء الله در روایاتشان خواهد آمد، امامت جماعت را دلیلی بر استحقاق خلافت دانسته­اند و گفته­اند سبب بیعت مردم با ابوبکر استدلال عمر به مسأله نماز بود، این­ها همه می توانند دلیلی بر این باشند که عمر مستحق خلافت نبوده است.

اگر از آن هم بگذریم، آیا بعد از این، شکی برای کسی باقی می ماند که عبدالرحمن بن عوف که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پشت او - اگرچه به اندازه یک رکعت چنان­چه بعضی از آن­ها چنین گفته­اند - نماز خوانده­اند، بیش از عمر سزاوار خلافت بوده است!؟ پس چگونه ابوبکر عبدالرحمن بن عوف را رها کرد و خلافت را به عمر سپرد؟

و چگونه ابوبکر، وقتی طلحه را از سؤال و جواب روز قیامت بیم داده ، ابوبکر به او می­گوید: مرا از خدا می ترسانی؟ وقتی که پروردگارم را دیدار کنم و او مرا سؤال و جواب کند، به او می گویم: بهترین بنده ات را جانشین خود بر این امت نمودم، و طلحه گفته است: ای خلیفه رسول خدا! آیا عمر بهترین انسان هاست؟ و ابوبکر به شدت خشمگین شده و گفته: آری به خدا سوگند، او بهترین آن­هاست و تو بدترین آن­ها هستی.

و چگونه ابوبکر به عثمان گفته است: ای عثمان! اگر عمر را رها می­کردی، با تو دشمنی نمی­کردم!؟ در حالی که عبدالرحمن بن عوف نیز حضور داشته و و او از جمله کسانی بوده که ابوبکر در امر تعیین خلیفه با او مشورت نموده است و او عمر را مردی خشن دانسته است. و بعد از این­که ابوبکر صریحا گفته که طلحه بدترین مردم است و عثمان را بهترین انسان ها و پس از عمر شایسته­ترین فرد برای خلافت دانسته است، عمر چگونه طلحه و عثمان را در خلافت و مسأله شوری هم­طراز هم قرار داده است!؟ و آیا کارهایی که این­ها کرده اند اشتباه در اشتباه نبوده است؟ و این که بحث را عوض کنند و بگویند ممکن است کسی که شایستگی کمتری دارد بر آن­که شایستگی بیشتری دارد مقدم شود نیز سودی ندارد؛ زیرا سخن ابوبکر صراحت در این دارد که در روز قیامت با این استدلال که برترین فرد را جانشین خود کرده است، از عهده سؤال و جواب بر می­آید. - . مراجعه کنید به: شرح نهج البلاغه إبن أبی­الحدید 1 : 55[1] -

پس مشخص می­شود که این جریان از دو حال خارج نیست: یا مقدم شدن در امر نماز نشان­دهنده هیچ­گونه برتری نیست که در این صورت اساس خلافت آنان متلاشی خواهد شد، و یا این­که مقدم شدن در امر نماز، یا به صورت صریح و یا به صورت تلویحی که نزدیک به تصریح است و مؤلف الإستیعاب قائل به آن است، نشان­دهنده استحقاق خلافت است و ابوبکر نظر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را باطل می دانسته و هیچ حقی برای عبدالرحمن در امر خلافت قائل نبوده است و چنان­چه ادعا کرده­اند او مخالفت با رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در اجتهاد را بی­اشکال می­دانسته است و در عین حال وقتی عمر بن خطاب به او در مورد عزل مصلحتی اسامه اشاره کرده، - چنان­چه إن شاء الله جریانش خواهد آمد - بر او عتاب می­کند و ریش او را می­کشد و به او می­گوید: مادرت به عزایت بنشیند ای فرزند خطاب! اگر پرندگان مرا بربایند برایم محبوبتر از آن است که حکمی را که رسول خدا بدان امر فرموده را رد نمایم. - . مراجعه کنید به: تاریخ طبری 3 : 226 و منتخب کنزالعمال 4 : 185 [1] -

با چشم بصیرت بنگرید تا برایتان روشن شود که این­ها در گمراهی خود فقط از یک راه نرفته­اند، بلکه در آن حیرتشان به چپ و راست منحرف شده­اند و زیان آشکاری کرده­اند.

اما ابوموسی و إبن­عمر؛ دشمنی این دو با امیرالمؤمنین - علیه السلام - امری آشکار است و نیازی به بیان ندارد. ظاهراً روایت این دو از عائشه، روایتی مرسل است و بر فرض که ادعا نمایند که خودشان آن را از عائشه شنیده­اند، سخنشان اعتباری ندارد؛ زیرا آن دو از مخالفین هستند و توثیق آن­ها خدشه­دار شده است.

اما روایت مؤلف استیعاب از حسن بصری؛ این اشکال را دارد که حسن از کسانی است از طریق شیعه و سنی در موردش مذمت رسیده است؛ مانند این سخن امیرالمؤمنین - علیه السلام - درباره او که فرمودند: او سامری این امت است. و مانند این نفرین ایشان در زمانی که او به امیرالمؤمنین علیه السلام طعنه زد که ایشان خون مسلمانان را ریخته است: همیشه بد ببینی! و چیزهایی از این قبیل که در باب­های اصحاب امیرالمؤمنین - علیه السلام - خواهد آمد. ابن ابی الحدید نیز او را از کسانی شمرده است که از راه علی - علیه السلام - منحرف شدند. - . مراجعه کنید به: شرح نهج البلاغه إبن أبی الحدید 1 : 368 [2] - و طبق نقل بعضی از اصحاب، ابوالمعالی جوینی از شافعی نقل کرده که او پس از آوردن نام حسن گفته است: در وثاقت او حرف است. اگر از این­که او از مخالفین است و شخصیتش خدشه­دار است بگذریم و بپذیریم ­که سند روایتی که از او نقل می­شود حسن است، باید بگوییم: اگر امیرالمؤمنین - علیه السلام - چنین سخنی گفته­اند، پس چرا ایشان به مدت شش ماه یا کمتر، با ابوبکر بیعت نکردند و در نهایت ایشان را با بدترین وضع کشیدند و به طور جدی تهدید به قتل تهدید کردند!؟ و چگونه ایشان در هر مکان و مناسبتی که فرصت می­یافتند دادخواهی می­نمودند و - چنان­چه در باب شکوه خواهد آمد - شکوه سر می دادند!؟ و این­که بگوییم حسن [بصری] دروغ بسته است، خیلی بهتر از آن است که سخنان علی - علیه السلام - را منسوب به تناقض کنیم. هدف او [حسن بصری] از بستن این دروغ بر زبان علی - علیه السلام - ساکت نمودن شیعیان و اتمام حجت بر آنان است، و اگر نه، این­که علی علیه السلام منکر این شدند که رسول خدا صلی الله علیه و آله امر به نماز نموده­اند و ابوبکر را برای این کار تعیین کرده­اند، از مشهورات است.

ابن ابی الحدید از استادش ابویعقوب یوسف بن اسماعیل لمعانی روایت کرده، علی - علیه السلام - به عائشه نسبت می­دادند که او به بلال فرمان داده تا به ابوبکر بگوید که بر مردم نماز گزارد، در حالی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فقط فرموده بودند: یک نفر باید بر آنان نماز گزارد، ولی کسی را معین نکرده بودند. ولی عائشه [به بلال] گفته است: به ابوبکر بگو که بر مردم نماز گزارد. علی - علیه السلام - در خلوت با اصحاب خود این مطلب را زیاد یادآور می شدند و می فرمودند که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - به جهت انکار این سخن و از روی خشم به آنان فرمودند که شما زنان مانند زنان اطراف یوسف هستید؛ چرا که عائشه و حفصه در رقابت بودند که پدر خودشان برای نماز معین شود و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با رفتن به مسجد و کنار کشیدن ابوبکر از محراب، این کار عائشه را خنثی کرد. در این­جا نقل کلام إبن أبی­الحدید پایان می­یابد.

با این توضیحات روشن شد که تمسک به این احادیث، آن هم در ارکان دین کار درستی نیست.

سید بزرگوار - رضی الله عنه - در قسمتی از کتاب شافی که در آن تمسّک قاضی القضاة به ماجرای نماز را آورده، گفته است: روایت نماز خبر واحد است، و جریان اذن در نماز از طریق عائشه وارد شده است، و بعید نیست که اذن نیز از طرف خود او صادر شده باشد نه از طرف حضرت رسول - صلی الله علیه و آله - .

اصحاب ما در مورد این جریان به دو چیز استدلال می کنند: یکی به سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - که همان­طور که در روایت آمده است، وقتی ایشان فهمیدند که ابوبکر پیش­نماز شده است و صدای قرائت او را در محراب شنیدند فرمودند: شما مانند زنان اطراف یوسف هستید. و دیگری جریان رفتن با مشقت ایشان به مسجد که از ضعف بر امیرالمؤمنین - علیه السلام - و فضل بن عباس تکیه کرده بودند و این­که ایشان ابوبکر را از آن جایگاه عقب کشیدند و خودشان نماز را اقامه نمودند. و این دلیل واضح و آشکاری است که اذن از جانب ایشان - صلی الله علیه و آله - صادر نشده بود.

یکی از مخالفان گفته است: سبب این که پیامبر فرموده­اند «شما مانند زنان اطراف یوسف هستید» آن بود که ایشان زمانی که اذان نماز گفته شد و فرمودند که به ابوبکر بگویید باید بر مردم نماز بخواند، عائشه به ایشان گفت: ابوبکر مردی دل­نازک است و قلب وی تاب آن را ندارد که در جای شما نماز بخواند، به عمر امر کنید تا بر مردم نماز گزارد، و در آن وقت حضرت فرمودند: «شما مانند زنان اطراف یوسف هستید». این سخن ایشان چیز بدی نیست؛ زیرا تردیدی نیست افرادی مثل پیامبر همواره در خدمت اهداف خود هستند، و می­دانیم که زنان اطراف یوسف مخالفتب با یوسف نکردند و در اوامری که یوسف به آنان کرده بود تعلل ننمودند، جز این­که آن­ها همگی شیفته زیبایی او شده بودند و هر کدامشان همان چیزی را می خواستند که دیگری می خواست. بنابراین حال آنان چون عائشه بود در این­که عائشه نیز می­خواست پدرش را برای نماز مقدم بدارد تا افتخار و شرافت جای­گزینی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به پدرش برسد و فخر و خوش­نامی کسب جای­گاه رسول خدا نصیب او و پدرش شود.

و سخن آن دسته از مخالفین که خود را به تکلف انداخته­اند تا ادعا ­کنند که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه بیرون آمدند و به مسجد رفتند، ابوبکر را از جای نمازشان کنار نزدند و او را در همان جا باقی گذاشتند نیز اعتباری ندارد؛ زیرا گوینده این سخن دچار اشتباهی بس بزرگ شده است، چون محال است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که در همه امور دین امام و متبَّع است، در یکی از حالات تابع و مأموم شود. چگونه ممکن است که شخصی غیر از پیامبر در نماز در جلوی ایشان بایستد!؟ احادیث دلالت دارند که کسی که فضیلت بیشتری دارد - به همان ترتیب و تنزیلی که معروف است - باید در نماز جماعت مقدم شود. - . الشافی : 388 و تلخیص الشافی 3 : 30 -

می گویم: این مطلب از مذهب اصحاب ما معلوم است و نیازی به بیان ندارد و احادیث صحیحی دال بر آن نیز از مخالفان نقل شده است: مسلم در صحیحش از ابن مسعود نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: که کسی که بهتر کتاب خدا را قرائت می کند، امام جماعت شود و اگر در قرائت یکسان بودند، کسی که سنت را بهتر می داند و اگر در سنت هم یکی باشند، کسی که در هجرت پیش­قدم بوده است و اگر در هجرت نیز یکسان بودند، کسی که سنّش بیشتر است امام جماعت شود. و هیچ کس نباید شخص دیگر را در زمان [یا به دلیل] سلطنتش امام جماعت قرار دهد و نیز هیچ ­کس نباید در خانه کسی بدون اجازه­اش در محل نشیمن او بنشیند.

در روایتی دیگر از او آمده است: هیچ کس نباید شخصی از میان خانواده­اش را امام جماعت قرار دهد. - . صحیح مسلم 2 : 33 -

مؤلف جامع الأصول حدیثی که بر همین معنی دلالت دارد ولی الفاظش متفاوت است را از مسلم و ترمذی و نسائی و ابوداود نقل کرده و گفته است: شعبه نقل کرده، به اسماعیل گفتم: \\"تکرمته\\" به چه معناست؟ او گفت: یعنی بستر او. - . جامع الأصول 6 : 373 -

مسلم همچنین در صحیح خود از ابو سعید روایت کرده که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اگر سه نفر باشند، کسی امام جماعت شود که استحقاق بیشتری برای امامت دارد و قرائتش بهتر است. - . صحیح مسلم 2 : 133 -

ابو داود در صحیح خود از ابن عباس روایت کرده، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: کسی باید اذان بگوید که در میان شما برگزیده باشد، و کسی باید بر شما امام جماعت شود که قرائتش بهتر از دیگران باشد. - . سنن ابی داود، کتاب الصلاة : 60 و جامع الدصول 6 : 377 -

و مؤلف مشکوة نیز این روایت ها را به همین صورتی که ما ذکر کردیم آورده است. - . مشکاة المصابیح : 100 -

همه اهل تسنن در امام جماعت قائل به ترتیب [در صفات] هستند و فقط در این اختلاف دارند که آیا فقه مقدم است یا قرائت؛ پیروان ابوحنیفه قائلند که بنا بر ظاهر روایت، قرائت مقدم است و شافعی و مالک قائلند که فقه بر قرائت مقدم است. بنا بر این که تقدم نشان­گر برتری و فضیلت باشد، در بطلان تقدم هر کسی بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هیچ نزاعی نیست. اما اگر تقدم دلالتی بر افضلیت نداشته باشد و مقدم نمودن کسی که فضیلت کمتری دارد، جایز باشد و این کار فقط ترک اولی باشد، دیگر استدلال به این­که ابوبکر و امثال او مقدم بودند، استدلال درستی نخواهد بود؛ زیرا در این صورت ممکن است ابوبکر در مقایسه با هر یک از اقتداکنندگان به وی فضیلت کمتری داشته باشد و این امر واضحی است.

حال که شما به احادیث آنان اطلاع یافتید، هیچ شکی در باطل بودن این سخن که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز خوانده­اند، نخواهید داشت؛ زیرا برخی از روایات عائشه تصریح دارد که حضرت در جلوی ابوبکر نشستند و برخی دیگر از آن­ها تصریح دارند که اگر چه حضرت در کنار ابوبکر نشستند، ولی این ابوبکر بود که به حضرت اقتدا کرد. و برخی از روایات انس، همان­گونه که گفته شد دال بر آن است که حضرت در زمان بیماری­اشان هیچ­گاه برای نماز از منزل خارج نشدند که این با اقتدای ایشان به ابوبکر منافات دارد. و این روایات تعدادشان بیشتر است، بنابراین روایاتی که دلالت می­کنند که رسول خدا پشت ابوبکر نماز خواندند یارای معارضه با این روایات را ندارند. و حتی چنان­چه بپذیریم که می­توانند با این روایات معارضه کنند، بعد از تعارض، هر دو از اعتبار ساقط می­شوند و در این صورت آن­چه که اصحاب ما روایت کرده اند، بدون معارض باقی می ماند. راویان مورد اعتماد آنان و از جمله مؤلفان سیره­ها مثل مؤلف کتاب الکامل و دیگران تصریح کرده­اند که ابوبکر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - اقتدا می­کرد و به عنوان شاهدی بر بطلان همین کافیست که قاضی القضاة که خود به هر رطب و یابسی متوسل می شود، به بطلان این احادیث اذعان نموده است؛ و اگر چنین سخنی در نظر او شنیع و آشکارا باطل نبود، حتما بدان تمسک می جست.

معلوم می­شود که آن­چه متأخرین متعصب اهل سنت، مانند مؤلف المواقف و شارح آن و شارح جدید کتاب التجرید گفته­اند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز گزاردند و روایات صحیح در این مطلب یک­دیگر را تأیید می­کنند، همگی ناشی از جهل و تعصب بیش از اندازه است. سید - . منظور از سید شریف جرجانی شارح کتاب مواقف است. - نیز در هنگام بیان تأیید متقابل روایات صحیحه، دو روایت مجهول که مستند بر هیچ اصل یا کتابی نیست، حواله کرده و گفته است: از ابن عباس روایت شده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت سر هیچ یک از امت خود جز ابوبکر نماز نخواندند و در یکی از سفرهایشان یک رکعت پشت عبدالرحمن بن عوف نیز نماز خواندند.

و گفته: رافع بن عمرو بن عبید از پدرش روایت کرده: زمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به دلیل شدت بیماری نتوانستند به مسجد بروند، به ابوبکر امر فرمودند تا در جای ایشان بایستد، او بر مردم نماز می خواند و گاهی اوقات پس از آن­که ابوبکر نماز را شروع کرده بود، پیامبر می­آمدند و پشت او نماز می­خواندند، و ایشان پشت هیچ کس دیگری غیر او نماز نخواندند و تنها در یکی از سفرهایشان یک رکعت پشت عبدالرحمن بن عوف نماز خواندند.

سپس روایت انس را که - همان­طور که گذشت - در آن آمده است پیامبر - صلی الله علیه و آله - پرده را بالا زدند و به نماز آن­ها نگاه کردند و لبخند زدند، را آورده و گفته است: اما روایتی که بخاری از عروه از پدرش از عائشه نقل کرده، و روایت را - تا آن­جا که عائشه گفته است: \\" ابوبکر به رسول خدا صلی الله علیه و آله اقتدا می­کرد و مردم نیز به ابوبکر اقتدا می کردند\\" - نقل کرده و بعد آن را تفسیر نموده و گفته است: یعنی مردم با صدای تکبیر ابوبکر نماز می­خواندند، و بین این روایت و دو روایت پیشین این گونه جمع شده که این روایت در وقت دیگری اتفاق افتاده است. - . مراجعه کنید به شرح المواقف : 609 -

کاش می­دانستم که اگر آن دو روایت صحیح هستند، پس چرا آن دو را مانند روایت عروه از عائشه، به کتاب یا مصدر شناخته شده ای نسبت نداده است!؟ و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام بیماری­اشان پشت ابوبکر نماز خوانده­اند، پس چرا عائشه با وجود آن حرصی که در اثبات فضل پدرش داشته، گاهی روایت می­کند که مردم به ابوبکر اقتدا کردند و ابوبکر به پیامبر - صلی الله علیه و آله - اقتدا کرد، و گاهی روایت می­کند که پیامبر در جلوی ابوبکر نشستند!؟ و چرا عمر در روز سقیفه نگفته است که کدام یک از شما دلش می­آید که خود را بر کسی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - او را بر خود مقدم داشته و پشت او نماز گزارده، مقدم دارد!؟

از سید شریف تعجب است که روایت ترمذی از عائشه و نیز روایت ترمذی و نسائی از انس را واگذارده و به این دو روایت از عائشه تکیه نموده است که نتوانسته آن­ها را به اصلی اسناد دهد.

اما آن­چه را که او در رابطه با وجه جمع بین روایات گفته، بطلان آن آشکار است؛ زیرا اگر منظورش از \\"وقت دیگر\\" زمانی غیر از ایام بیماری منتهی به وفات حضرت صلی الله علیه و آله بوده باشد، بسیاری از روایت های پیشین و نظر همه سیره­نویسان بر خلاف آن شهادت می دهند، و اگر منظورش این باشد که هر دو اتفاق در ایام بیماری منتهی به وفات ایشان و در دو زمان متفاوت رخ داده­اند، سیاق روایت عبیدالله بن عبدالله از عائشه - که عداوتش مورد اتفاق همگان است - که بخاری و مسلم آن را روایت کرده­اند و نیز سیاق سخنان سیره­نویسان، فساد آن را فریاد می­زنند، و اگر منظورش این باشد که روایت رافع بن عمرو بن عبید از پدرش، مربوط به زمانی غیر از بیماری منتهی به وفات ایشان - صلی الله علیه و آله - می­باشد، که بطلان این امر واضح است؛ زیرا هیچ یک از سیره­نویسان و راویان ذکر نکرده­اند که پیامبر -صلی الله علیه و آله - در غیر از بیماری منتهی به وفاتشان به ابوبکر امر کرده باشند که بر مردم نماز گزارد، و هیچ کسی از عبارت: «هنگامی که پیامبر از شدت بیماری نتوانستند به مسجد برود» و از جریان نماز در زمان بیماری ایشان و امر کردن حضرت به ابوبکر برای خواندن نماز، منظوری جز بیماری منتهی به وفات ایشان را نمی­فهمد، مضاف بر این، روایت ترمذی و نسائی صراحت دارند که جریان نماز مربوط به همان ایام بوده است.

گذشته از این، تمسک به نماز خواندن پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر برای اثبات فضیلت ابوبکر، یک حماقت عجیب است؛ زیرا این از قبیل استدلال به مقدمه و پذیرفتن نقیض آن است؛ اگر پیش­نماز بودن نشانه فضیلت امام جماعت باشد، پس ابوبکر بافضیلت­تر از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بوده است و اگر نباشد، اساس این امر از ریشه کنده می­شود. ما شما را به این امر توجه داده ایم، از آن غافل نباشید.

با صرف نظر از این­ سخنان، سید - رضی الله عنه - گفته است: از چیزهایی که بطلان این ادعا را نشان می­دهد، آن است که اگر رسول خدا - صلی الله علیه و آله – زمانی که به مسجد رفته­اند ابوبکر را از جای خودشان کنار نزده باشند، دیگر این روایاتی که وارد شده در این امر اختلاف معنا نداشتند که آیا زمانی که رسول خدا به نماز ایستادند، قرائتشان را از جایی که ابوبکر شروع کرده بود شروع نمودند و یا جایی که که او تمام کرده بود. علاوه بر این، اگر ما از همه آن­چه گفته ایم بگذریم و نیز قبول کنیم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به نماز امر نموده­اند، وجهی نمی­بینیم که حدیث نماز، در نص [پیامبر بر خلافت علی - علیه السلام -] شبهه­ای بوجود آورد. البته با قبول این امر که پیامبر نیز به به نماز امر فرمود، زیرا نماز ولایتی خاص و حالتی مخصوص است که به امامت مرتبط نمی باشد؛ زیرا امامت شامل ولایت های بسیاری می شود که نماز تنها یکی از آن­هاست. در ضمن امامت در همه زمان­ها ادامه دارد، بنابراین با وجود چیزهایی که در مقایسه بین این دو گفتیم، چه نسبتی بین این دو وجود دارد؟

علاوه بر این، اگر جریان نماز نشان­دهنده نص [بر خلافت] باشد، ناگزیر باید یا از جهت این ­که او پیش­نماز شده، چنین دلالتی داشته باشد، و یا از این جهت ­که پیش­نماز شدن به او اختصاص یافته است، و حال آن­که این مقدم­نمودن او در حالت بیماری حضرت بوده است؛ اگر جریان نماز از راه اول نشان­دهنده نص باشد، بایستی همه کسانی که حضرت رسول در طول حیاتشان آن­ها را پیش­نماز کرده­اند، امام مسلمانان باشند، و می­دانیم که پیامبر صلی الله علیه و آله افرادی را متولی نماز جماعت کرده­ بود و هیچ­کدامشان چنین مقامی [امامت] را نداشته­اند. و اگر از راه دوم نشان­دهنده نص باشد، باید بگوییم که بیماری حضرت تأثیری در واجب ساختن امامت نداشته است و اگر پیش­نماز نمودن در زمان بیماری دلیل بر امامت باشد، پس پیش­نماز نمودن در زمان سلامتی نیز باید این­چنین باشد، و اگر بیماری حضرت در این جریان تأثیر داشته است، باید گفت این­که حضرت در زمان بیماری­اشان اسامة بن زید را امیر سپاه نمودند و تأکید کردند که اوامر او - که علاوه بر نماز شامل چیزهای دیگری هم می­شد - انجام شود، باید موجب امامت او شود؛ زیرا هیچ اختلافی نیست که پیامبر - صلی الله علیه و آله - تا زمانی که به دیدار حق شتافتند، پیوسته می فرمودند: «به سپاه اسامه بپیوندید» و مدام این را تکرار می نمودند.

اگر گفته شود دلالت نماز بر امامت [و خلافت] از آن دو جهتی که شما آن را باطل نمودید نیست، بلکه از آن جهت است که پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز به ابوبکر اقتدا نمود و پشت وی نماز گزاردند؛ می گوییم: چیزهایی که این گمان را باطل می کند، قبلا گفته شد. پس چگونه چیزی که فی نفسه محال است دلیل قرار داده می­شود!؟ علاوه بر این از نظر مخالفان ما، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پشت عبدالرحمن بن عوف نماز خوانده­اند، ولی این امر سبب امامت او نشده است، چه این­که نزد آن­ها روایت نماز عبدالرحمن بن عوف، ثبوت و ظهور بیشتری نسبت به روایات نماز خواندن حضرت پشت ابوبکر دارد؛ چرا که بیشتر آنان اعتراف کرده­اند که رسول خدا هنگامی که به مسجد رفتند، او را از نماز کنار زدند. و توضیح دادیم که بیماری حضرت تأثیری نداشته است؛ پس آن­ها نمی توانند به خاطر بیماری، بین نماز پیامبر پشت عبدالرحمن و نماز ایشان پشت ابوبکر تفاوتی قائل شوند. - . الشافی : 389 و تلخیص الشافی 3 : 31 - در این­جا نقل کلام سید مرتضی تمام می­شود.

می گویم: قبلاً ملاحظه کردید که روایت های آن­ها، مطلبی که سید رضی الله تعالی عنه در مورد به کنار کشاندن ابوبکر از نماز گفته است را آورده­اند؛ زیرا در برخی از روایات عائشه آمده است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به حالت نشسته در جلوی ابوبکر نماز می خواندند، و از روایت های دیگر آن­ها، که مسلم و بخاری نقل نموده اند بر می آید که ابوبکر تکبیرهای نماز را به گوش مردم می­رساند. و نیز ملاحظه کردید که شارح المواقف به این مطلب اعتراف کرده است. و تأویل آن چیزی است که در روایات دیگر آمده است که مراد از این­که مردم به نماز ابوبکر نماز می­خواندند این است که با تکبیر وی نماز می­خواندند. و آن­ها جز این جمع چاره­ای ندارند، در غیر این صورت روایات صحیح آن­ها، با هم متناقض خواهند بود. و برخی از فقیهان آن­ها نیز بنا بر این­که امامت شخصی که خود مأموم دیگری است جایز نیست، همین تأویل را آورده اند. و شاید هیچ کس به صحت نماز با این صورت قائل نباشد و ظاهر مقام نیز همین­طور است؛ زیرا چرا باید ابوبکر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - اقتدا کند و مردم با وجود حضور رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوبکر اقتدا نمایند!؟ و دلیلی نداریم که عدول در نیت اقتدا از یک امام به امامی دیگر صحیح نباشد، مخصوصاً که آن امام دوم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بوده است، و نیز دلیلی نداریم که عدول از امامت به مأمومیت درست باشد، که اقتدای ابوبکر به نماز رسول خدا- صلی الله علیه و آله - تصحیح شود اقتدای مردم به رسول خدا درست نباشد.

به علاوه این­که عائشه می­دانسته که مردم به ابوبکر اقتدا کرده­اند، عجیب به نظر می­رسد؛ زیرا بعید است که عائشه از تک­تک مردم سؤال کرده باشد و آنان پاسخ داده باشند که ما به ابوبکر اقتدا نمودیم. و صرف این­که افعال نماز مردم از نماز ابوبکز تأخیر داشته باشد، دلیل بر اقتدا نمودن آن­ها نیست؛ زیرا در این صورت باید گفت که همه آن­هایی که پشت سر امامی قرار می­گیرند، به کسی که بلند تکبیر می گوید اقتدا نموده اند، به اضافه این­که بیشتر مردم رسول خدا نمی­دیده­اند؛ زیرا ایشان نشسته نماز می­خوانده­اند، و از این رو مردم منتظر شنیدن صدای تکبیر و چیزی مثل آن بوده­اند، و واضح است که معنای عزل کردن از نماز چیزی جز این نیست. پس بر فرض موافقت با آنان در این­که حضرت به ابوبکر امر کردند که نماز بخواند، می­گوییم: حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم ابتدا به ابوبکر امر نمودند تا بر مردم نماز گزارد و بعد که کمی احساس بهبودی کردند، به مسجد آمدند و وی را از نماز عزل کردند. پس چنین می نماید که داستان نماز نیز همانند داستان برائت است. و سپاس محصوص خدای یکتاست.

اما این سخن سید رضوان الله علیه که رسول خدا صلی الله علیه و آله عده­ای را متولی امر نماز نمودند؛ یکی از آن­ها بر اساس آن­چه بخاری و ابوداود در صحیح خود آورده اند و جامع الاصول در بخش صفات امام از آن دو روایت کرده است، سالم مولی ابوحذیفه - . جامع الأصول 6 : 378 و مشکاة المصابیح : 100 -

است. مؤلف المشکوة نیز در فصل سوم باب امامت از ابن عمر نقل کرده، زمانی که گروه اول مهاجران وارد مدینه شدند، سالم مولی ابوحذیفه امامت نماز جماعت را بر عهده داشت. در میان آن­ها عمر و ابوسلمه بن عبدالاسد نیز حضور داشتند.

مؤلف جامع الاصول گفته است: و در روایتی دیگر مشابه این آمده است: \\"و در میان آن­ها عمر و ابوسلمه و زید و عامر بن ربیعه نیز حضور داشتند.\\" که این حدیث را بخاری و ابو داود در کتاب­های خود آورده­اند و چنان­چه از لفظ \\"کان\\" بر می­آید، ظاهراً این امر استمرار داشته و به امر عام یا خاص رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بوده است، و اگر نه حضرت او را عزل می­نمودند و صحابه پشت او نماز نمی خواندند.

یکی دیگر از آن­ها، بنابر آن­چه ابوداود در صحیحش و مؤلف جامع الأصول در بخش صفات امام و مؤلف مشکوة در فصل دوم باب مذکور از أنس نقل کرده­اند إبن أم مکتوم - . همان -

است، انس گفته است: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - إبن أم مکتوم را که مردی نابینا بود، جای­گزین خود نمودند. و این­ها با این روایت به صحت امامت نابینا استدلال کرده­اند.

مؤلف مصباح الانوار نوشته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله به إبن عبدالمنذر در جنگ بدر امر فرمودند تا بر مردم نماز گزارد و او تا زمانی که پیامبر [از بدر] به مدینه بازگشتند بر مردم نماز می­گزارد. ایشان در سال فتح مکه ابن ام مکتوم نابینا را جای­گزین خود نمودند و او در آن مدت در مدینه بر مردم نماز می خواند. حضرت در جنگ حنین، کلثوم بن حصین یکی از افراد قبیله بنی غفار را جای­گزین خود نمودند و در سال جنگ خیبر، ابوذر غفاری و در جنگ حدیبیه، ابن عرفطه را جای­گزین خود نمودند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در زمانی که در ابطح اقامت داشتند، عتاب بن اسید را در مکه به جای خود گماردند و به او امر نمودند که نماز ظهر و عصر و عشاء را در مکه بگزارد، و نماز نماز صبح و مغرب را خود پیامبر بر مردم می گزاردند. در جنگ ذات السلاسل، سعد ابن عباده و در تعقیب کرز بن جابر فهری، زید بن حارثه و در جنگ سعد العشیرة، اباسلم بن عبد الاسد مخزومی و در جنگ أکیدر، ابن ام مکتوم را و در جنگ بدر الموعد، عبدالله بن رواحه را به این کار گماردند. ولی هیچ­یک از این­ها مدعی خلافت نشدند و طمعی به فرمانروایی و ولایت نداشتند. در این­جا نقل از کتاب مصباح الأنوار تمام می­شود.

ابن عبد البر در إستیعاب گفته است که کلثوم بن حصین غفاری دو بار در مدینه جای­گزین شد: یک بار در عمرة القضا، و بار دیگر در سال فتح و زمان حرکت حضرت به سمت مکه و حنین و طائف، وی همچنین جریان گماشته شدن عتاب بن اسید بر مکه در سال فتح، در زمانی که حضرت برای جنگ حنین خارج شدند و حج گزاردن عتاب در آن سال، یعنی سال هشتم هجری بر مردم را ذکر کرده و گفته است: عتاب تا زمانی­که پیامبر - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، امیر مکه بود و ابوبکر نیز او را در مکه ابقا کرد، تا این­که مرگش فرا رسید. ابن عبد البر همچنین جریان جای­گزین شدن زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را نیز گفته است. - . مراجعه کنید به شرح حال این افراد در استیعاب و أسدالغابة، و در مؤلفین سیره نیز در بخش­های رفتن رسول خدا به جنگ­ها همین­طور گفته­اند. -

اما این سخن سید - رضوان الله علیه - که آن­ها بر این باورند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - پشت عبدالرحمن نماز خوانده­اند، روایات آن­ها و سخنان علمایشان نشان­دهنده همین است: مؤلف جامع الاصول در بخش امامت نماز و در کتاب الطهارة - . جامع الأصول 130 -

روایت های بسیاری از بخاری، مسلم، ابوداود، نسائی و موطّأ نقل کرده که ذکر متن روایات فایده خاصی ندارد. و از مخالفان نیز، چه آن­هایی مانند شارح مواقف که ادعا کرده­اند که پیامبر - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز خوانده­اند، و چه آن­هایی مانند قاضی القضاة که اعتراف کرده­اند حضرت - صلی الله علیه و آله - پشت ابوبکر نماز نخوانده­اند، بدین امر [نماز خواندن رسول خدا پشت عبدالرحمن] اذعان داشته اند.

ابن عبد البر نیز جریان نماز خواندن حضرت- صلی الله علیه و آله - پشت عبدالرحمن بن عوف را آورده است، ولی سخنی از ضیق وقت، که مؤلف مغنی آن را گفته، نیاورده است. همچنین این مطلب [سخن از ضیق وقت] در روایات آنان که بدان­ها اشاره نمودیم نیز وجود ندارد و غفلت نکنید که این عذری بسیار ضعیف است؛ زیرا بنا بر فرض ضیق وقت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­توانسته­اند فرادی نماز بخوانند، و یا کنار عبدالرحمن به نماز بایستند و عبدالرحمن به نماز حضرت- صلی الله علیه و آله - اقتدا کند و مردمنیز به عبدالرحمن اقتدا کنند، چنان­چه بسیاری از روایات آنان که در مورد نماز ابوبکر به آن­ها استناد کرده­اند حاوی چنین چیزی است، و یا این­که همگی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله وسلم - اقتدا کنند؛ پس نماز عبدالرحمن - بنابر آن­چه اینان پنداشته اند - دلالتی بلیغ­تر و قوی­تر بر امر خلافت دارد، حال آن­که کسی قائل به خلافت عبدالرحمن نشده است و خود او نیز چنین ادعایی ننموده است. در نتیجه می گوییم: اگر - چنان­چه آن­ها پنداشته­اند - رسول خدا - صلی الله علیه و آله وسلم - پشت عبدالرحمن نماز خوانده باشند و پشت ابوبکر نماز نخوانده باشند، همین به تنهایی برای رفع این شبهه ضعیف کافیست، و اگر پشت ابوبکر نیز نماز خوانده باشند، دلالتی بر استحقاق او برای امامت نخواهد داشت، همان­طور که در باره عبدالرحمن چنین دلالتی نکرد.

اما تفاوت میان تقدم در نماز و امامت، تنها به آن­چه سید - رضی الله عنه - گفته منحصر نیست؛ اما بنابر مذهب اصحاب ما که عصمت و نص پیامبر را در امامت لازم می­دانند که واضح است، اما طبق ادعای مخالفین، به جهت این­که همه آن­ها و بلکه همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که امامت تنها در میان قریشیان می­باشد؛ مؤلف المغنی گفته است: بزرگان ما به این روایت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - که امامان همگی از قریش هستند، استدلال کرده­اند .

و از ایشان - صلی الله علیه و آله - روایت شده است که، این امر جز در میان این قبیله از قریش سزاوار نیست. و آن­ها این روایت را این­گونه تقویت کرده­اند که در روز سقیفه، طرح این روایت بود که سبب شد که انصار از آن­چه در سر داشتند منصرف شوند، زیرا در زمان طرح این روایت بود که انصار از امر خلافت منصرف شدند و از دخالت در آن دست کشیدند. و نیز آن را این­گونه تقویت کرده­اند که در آن زمان هیچ­کسی این روایت را انکار نکرد و ابوبکر از حاضران در این زمینه شهادت خواست و حاضران نیز شهادت دادند بدین ترتیب این روایت از رتبه خبر واحد به استفاضه رسید. و نیز آن را تقویت کردند به این که احادیثی که مانند این روایت است، اگر در میان جمع مردم ذکر شود و همه آن را بدانند و کسی آن را انکار نکند، نشان­دهنده صحت آن روایت است.

سپس در فصلی دیگر از ابوعلی نقل کرده که، اگر در میان قریش کسی شایسته امامت یافت نشود، دیگران نیز می توانند عهده دار آن شوند. اما اگر در میان قریش شخصی که شایسته امامت است وجود داشته باشد، جایز نیست به کسی غیر از قریش داده شود. و هیچ اختلافی در میان امت نیست که امام جماعت لازم نیست حتما از قریش باشد، بنابراین این­که استدلال شود شایستگی کسی برای امامت جماعت نشان می­دهد که او شایسته خلافت نیز می­باشد، از نظر همگان باطل خواهد بود.

هم­چنین از نظر همگان یکی از شرایط امام عدالت است، و اهل سنت تجویز کرده­اند که هر انسان نیکوکار و بدکاری می­تواند پیش­نماز شود [بنابراین از نظر خود آن­ها نیز هر کسی که شایستگی پیش­نماز شدن را داشته باشد نمی­تواند به امامت برسد]. از جمله روایت هایی که در این زمینه نقل شده، روایت ابوداود در صحیحش است که مؤلف مشکوة آن را از ابوهریره روایت کرده است: پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: جهاد بر شما واجب است؛ چه فرمانده­اتان نیکوکار باشد و چه بدکار، حتی اگر گناهاهان کبیره مرتکب شده باشد. نماز نیز پشت هر مسلمانی بر شما واجب است؛ چه نیکوکار باشد و چه بدکار، حتی اگر گناهاهان کبیره مرتکب شده باشد. - . مشکاة المصابیح : 100 -

هم­چنین از نظر همگان، شرط است که امام حرّ باشد، بر خلاف پیش نماز که پیرامون اشترط حریت در مورد او اصحاب با هم اختلاف دارند و اکثر اهل تسنن اقتدا به برده را، بدون کراهت جایز دانسته اند و در شرح الوجیز این گونه بر آن استدلال شده که عائشه به یکی از بردگانش که به او ابوعمر می­گفتند اقتدا می نمود. - . این روایت در کتاب جامع الأصول 6 : 375 به استناد صحاح بخاری، ابو داود و نسائی آورده شده است. -

ابوحنیفه معتقد است که پیش­نماز شدن برده کراهت دارد. هم­چنین از نظر همگان شرط است که امام بالغ باشد، شافعی اقتدا به پسر بچه ممیز را جایز دانسته است؛ و بر آن این­گونه استدلال کرده­اند که در زمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله -، عمرو ابن سلمه در سن هفت سالگی پیش­نماز قوم خود بود. و ابوحنیفه و مالک و احمد اقتدا به پسربچه ممیز را در نمازهای واجب، ممنوع کرده­اند و در مورد نماز مستحبی روایت های آنان با هم اختلاف دارند.

هم­چنین از نظر همگان نوعی از علم که اعم از حقوق مردم و سیاست است، در امام شرط می­باشد ولی به اتفاق همگان چنین شرطی در مورد پیش­نماز وجود ندارد. پس معلوم می­شود که امامت، چندین مرحله بالاتر از پیش­نماز شدن است. ولی به هر حال با همان تمسک عمر بن خطاب به پیش­نماز شدن ابوبکر بود که در روز سقیفه همه با او بیعت کردند و انصار از ادعای خود منصرف شدند؛ ابن عبدالبر در إستیعاب با سند خود از عبدالله بن مسعود روایت کرده که او گفت: سبب بازگشت انصار در روز سقیفه بنی­ساعده، سخن عمر بن خطاب بود که گفت: \\"شما را به خداوند سوگند می دهم، آیا می دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به ابوبکر امر فرمودند که بر مردم نماز گزارد؟ گفتند: آری به خدا. عمر گفت: پس کدام یک از شما خوشش می­آید که او را از مقام و جایگاهی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - در آن قرارش داده برکنار نماید؟ گفتند: هیچ­یک از ما خوشمان نمی­آید و ما از خداوند طلب غفران می­کنیم. بسیاری از راویان مورد اعتماد آن­ها و ناقلان آثارشان، چنین مضمونی را روایت نموده اند.

پس ای انسان عاقل! به چشم انصاف بنگر که چگونه شیطان این عده را - مانند قوم موسی که فریب صدای گوساله را خوردند - به لغزش انداخت و با سخن عمر بن خطاب به آتش کشاند و چگونه - همان­طور که بنی­اسرائیل را از نشانه های پروردگار جهانیان غافل کرد - سخنان صریح رسول امین - صلی الله علیه و آله - در مورد جانشینی امیرالمؤمنین - علیه السلام - را از یاد آن­ها برد و آنان حق را به پشت انداختند و به بهای اندکی آن را فروختند و چه بد معامله ای نمودند. و آنان که ظلم کرده اند خواهند دانست که چگونه زیر و رو می­شوند.

سید ابن طاووس - رضی الله تعالی عنه - نیز در کتاب الطرائف - . الطرائف : 60 - 63 -

فصلی طولانی را در این موضوع آورده است که ما به سبب دوری از تکرار و اطناب آن را ذکر نمی­کنیم. و همین مقدار که بیان نمودیم برای صاحبان خرد و اندیشه کافیست .

**[ترجمه]

باب 4 (شرح انعقاد السقیفة و کیفیة السقیفة)

الأخبار

اشاره

باب 4 (شرح انعقاد السقیفة و کیفیة السقیفة) (1)

**[ترجمه]باب 4 (شرح انعقاد السقیفة و کیفیة السقیفة)

**[ترجمه]

«1»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ الصَّحِیحِ عَنْ رِجَالِهِ

ص: 175


1- تری فی هذا الباب شرح انعقاد السقیفة و کیفیة الصفقة علی ید أبی بکر بالبیعة و خلاصة الکلام فی ذلک أن الخزرج اجتمعوا فی سقیفتهم سقیفة بنی ساعدة بن کعب بن الخزرج و علیهم رئیسهم الأعظم سعد بن عبادة بن دلیم و قد جعل نقیبا علیهم فی العقبة الثانیة من قبل الرسول صلی الله علیه و آله ، وهکذا حضرت الاوس تبعا وفیهم نقیبهم أسید بن حضیر ولا رئیس علیهم یومئذ ، اذ کان سعد بن معاذ وهو رئیسهم الاول قد استشهد فی غزاة بنی قریظة. وانما اجتمعوا فیها لیرتأوا أمرهم فی مستقبل الامر ویخطوا لانفسهم خطة جامعة یجمع شملهم ، حیث کان یترشح من کلام النبی الاعظم صلی الله علیه و آله أن أمته مفتونون بعده وأن أهل بیته یستضعفون ویضامون ویلقون بعده بلاء وتشریدا وتطریدا ، وان قریشا ستغدر بعلی المنصوص خلافته وسترجع الامة کفارا یضرب بعضهم رقاب بعض ولعلهم قد کانوا علموا بالصحیفة التی کتبها أهل العقدة علی أن یمنعوا أهل بیت النبی صلی الله علیه و آله من حقوقهم ویصرفوهم عن مستقرهم. إلی غیر ذلک مما یقرع أسماعهم أن النبی قد أسر إلی بعض أزواجه حدیث الملحمة فی الخلافة وأن ابابکر و هکذا عمر کان یحدث احیانا أنه رآه بعض الکهنة یبشره بالزعامة والرئاسة بعد نبی یبعث بالحرم وخصوصا ما قال لهم الرسول علی الخصوص « انکم سترون بعدی أثرة فاصبروا حتی تلقونی ». وبینما تخلص کلامهم فی هذا الجمع إلی أن من مصلحة شؤنهم أن یختاروا لانفسهم أمیرا یصدرون عن أمره ونهیه لئلا یختلف علیهم الکلمة فیتغلب علیهم المهاجرون الموتورون اذ ورد علیهم أبوبکر وعمر وأبوعبیدة بن الجراح فأکثروا القالة وخالفوا الانصار قائلین أنا أسرة النبی وقومه وقد قال النبی صلی الله علیه و آله الائمة من قریش ، فقام حباب المنذر وقال : فمنا أمیر ومنکم أمیر فانا لا ننفس هذا الامر علیکم ولکنا نخاف أن یلیها أقوام قتلنا آباءهم واخوتهم ، فقال أبوبکر نحن الامراء وأنتم الوزراء وهذا الامر بیننا وبینکم نصفین کقد الابلمة یعنی الخوصة. وعند ذلک ارتفعت الاصوات وکثر اللغط ، وتناول أبوبکر ید عمر وأبی عبیدة قائلا : بایعوا أیهما شئتم ، وقال عمر لابی بکر ابسط یدک أبایعک فبسط یده فبایعه ثم بایعه أبوعبیدة وسالم مولی أبی حذیفة ؛ وثار بشیر بن سعد الانصاری رغما و حسدا علی ابن عمه سعد بن عبادة ألا یتفق علیه کلمة الانصار فبایع أبابکر بمن معه من عشیرته ثم بایعه أسید بن حضیر نقیب الاوس خوفا من أن یلیها الخزرج وهم علی ما هم علیه من الضغائن الکامنة فی نفوسهم من عهود الجاهلیة ، فتمت صفقة أبی بکر وخزیت دعایة الخزرج فی رئیسهم باختلاف الکملة بینهم. فتری الانصار اجتمعوا فی السقیفة سعیا فی اتحاد کلمتهم ونصب أمیر یجمع شملهم فعاد اجتماعهم هذا بلاء وأثرة علیهم ، وتشریدا وتطریدا لاهل بیت نبیهم ، ولله أمر هو بالغه ، وسیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون.

ثِقَةً عَنْ ثِقَةٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ إِلَی الصَّلَاةِ مُتَوَکِّیاً عَلَی الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ غُلَامٍ لَهُ یُقَالُ لَهُ ثَوْبَانُ وَ هِیَ الصَّلَاةُ الَّتِی أَرَادَ التَّخَلُّفَ عَنْهَا لِثِقَلِهِ ثُمَّ حَمَلَ عَلَی نَفْسِهِ صلی الله علیه و آله وَ خَرَجَ فَلَمَّا صَلَّی عَادَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَقَالَ لِغُلَامِهِ اجْلِسْ عَلَی الْبَابِ وَ لَا تَحْجُبْ أَحَداً مِنَ الْأَنْصَارِ وَ تَجَلَّاهُ الْغَشْیُ وَ جَاءَتِ الْأَنْصَارُ

ص: 176

فَأَحْدَقُوا بِالْبَابِ وَ قَالُوا ائْذَنْ لَنَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ هُوَ مَغْشِیٌّ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ نِسَاؤُهُ فَجَعَلُوا یَبْکُونَ فَسَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْبُکَاءَ فَقَالَ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالُوا الْأَنْصَارُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ هَاهُنَا مِنْ أَهْلِ بَیْتِی قَالُوا عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ فَدَعَاهُمَا وَ خَرَجَ مُتَوَکِّئاً عَلَیْهِمَا فَاسْتَنَدَ إِلَی جَذَعٍ مِنْ أَسَاطِینِ مَسْجِدِهِ وَ کَانَ الْجَذَعُ جَرِیدُ نَخْلَةٍ فَاجْتَمَعَ النَّاسُ وَ خَطَبَ وَ قَالَ فِی کَلَامِهِ إِنَّهُ لَمْ یَمُتْ نَبِیٌّ قَطُّ إِلَّا خَلَّفَ تَرِکَةً وَ قَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَیْتِی فَمَنْ ضَیَّعَهُمْ ضَیَّعَهُ اللَّهُ (1) أَلَا وَ إِنَّ الْأَنْصَارَ کَرِشِیَ الَّتِی آوِی إِلَیْهَا وَ إِنِّی أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْإِحْسَانِ إِلَیْهِمْ فَاقْبَلُوا مِنْ مُحْسِنِهِمْ وَ تَجَاوَزُوا عَنْ مُسِیئِهِمْ (2)

ص: 177


1- هذه الروایة ممّا تواترت عن النبیّ الأعظم و قد اعترف به علماء المسلمین إجماعا و قد کان یقول ذلک مرارا، و ممّا حفظ عنه أنه ( صلی الله علیه و آله ) قال ذلک فی أربعة مواطن: یوم عرفة علی ناقته القصوی، و فی مسجد الخیف، و فی خطبة یوم الغدیر، و یوم قبض علی منبره راجع فی ذلک هامش الاحقاق ج 9 ص 309- 375، و ناهیک من ذلک اخراج أصحاب الصحاح مسلم ج 7 ص 122 و 123، الترمذی ج 5 ص 328 و فی ط ج 13 ص 200 الحاکم ج 3 ص 138 من مستدرکه ابن حنبل فی مسنده ج 3 ص 14 و 17 و 26 و 59 ج 4 ص 367 و 371 ج 5 ص 182 و 190، و الدارمیّ فی سننه ج 2 ص 431، الی غیر ذلک من المعاجم الکثیرة.
2- و روی الترمذی فی صحیحه ج 5 ص 273 عن أبی سعید عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال:« ألا ان عیبتی التی آوی الیها أهل بیتی وان کرشی الانصار ، فاعفوا عن مسیئهم واقبلوا من محسنهم » وروی ابن سعد فی الطبقات ج ٢ ق ٢ ص ٤٢ عن ابی سعید قال : خرج رسول الله والناس مستکفون یتخبرون عنه ( یعنی فی شکواه التی قبض فیها ) فخرج مشتملا قد طرح طرفی ثوبه علی عاتقیه عاصبا رأسه بعصابة بیضاء فقام علی المنبر وثاب الناس الیه حتی امتلا المسجد قال فتشهد رسول الله حتی اذا فرغ قال : یا أیها الناس ان الانصار عیبتی ونعلی وکرشی التی آکل فیها فاحفظونی فیهم اقبلوا من محسنهم وتجاوزوا عن مسیئهم وفی الباب روایات کثیرة راجع صحیح البخاری باب مناقب الانصار الرقم ١١ ، صحیح مسلم فضائل الصحابة ١٧٦ ( ج ٧ ص ٧٤ ) مسند ابن حنبل ج ٣ ص ١٥٦ ، ١٧٦ ، ١٧٦ ، ١٨٨ ٢٠١ وغیر ذلک.

ثُمَّ دَعَا أُسَامَةَ بْنَ زَیْدٍ فَقَالَ سِرْ عَلَی بَرَکَةِ اللَّهِ وَ النَّصْرِ وَ الْعَافِیَةِ حَیْثُ أَمَرْتُکَ بِمَنْ أَمَّرْتُکَ عَلَیْهِ وَ کَانَ صلی الله علیه و آله قَدْ أَمَّرَهُ عَلَی جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فِیهِمْ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُغِیرُوا عَلَی مُؤْتَةَ وَادٍ فِی فِلَسْطِینَ فَقَالَ لَهُ أُسَامَةُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَأْذَنُ لِی فِی الْمُقَامِ أَیَّاماً حَتَّی یَشْفِیَکَ اللَّهُ فَإِنِّی مَتَی خَرَجْتُ وَ أَنْتَ عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ خَرَجْتُ وَ فِی قَلْبِی مِنْکَ قَرْحَةٌ فَقَالَ أَنْفِذْ یَا أُسَامَةُ فَإِنَّ الْقُعُودَ عَنِ الْجِهَادِ لَا یَجِبُ فِی حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ فَبَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ النَّاسَ طَعَنُوا فِی عَمَلِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَغَنِی أَنَّکُمْ طَعَنْتُمْ فِی عَمَلِ أُسَامَةَ وَ فِی عَمَلِ أَبِیهِ مِنْ قَبْلُ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُ لَخَلِیقٌ بِالْإِمَارَةِ وَ إِنَّ أَبَاهُ کَانَ خَلِیقاً بِهَا وَ إِنَّهُ مِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیَّ فَأُوصِیکُمْ بِهِ خَیْراً فَلَئِنْ قُلْتُمْ فِی إِمَارَتِهِ فَقَدْ قَالَ قَائِلُکُمْ فِی إِمَارَةِ أَبِیهِ ثُمَّ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَیْتِهِ وَ خَرَجَ أُسَامَةُ مِنْ یَوْمِهِ حَتَّی عَسْکَرَ عَلَی رَأْسِ فَرْسَخٍ مِنَ الْمَدِینَةِ (1) وَ نَادَی مُنَادِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَا یَتَخَلَّفْ عَنْ أُسَامَةَ أَحَدٌ مِمَّنْ أَمَّرْتُهُ عَلَیْهِ فَلَحِقَ النَّاسُ بِهِ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ سَارَعَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فَنَزَلُوا فِی زُقَاقٍ وَاحِدٍ مَعَ جُمْلَةِ أَهْلِ الْعَسْکَرِ قَالَ وَ ثَقُلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ النَّاسُ مِمَّنْ لَمْ یَکُنْ فِی بَعْثِ أُسَامَةَ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ أَرْسَالًا وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ شَاکٍ (2) فَکَانَ لَا یَدْخُلُ أَحَدٌ مِنَ الْأَنْصَارِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا انْصَرَفَ إِلَی سَعْدٍ یَعُودُهُ قَالَ وَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَقْتَ الضُّحَی مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ بَعْدَ خُرُوجِ أُسَامَةَ إِلَی مُعَسْکَرِهِ بِیَوْمَیْنِ فَرَجَعَ أَهْلُ الْعَسْکَرِ وَ الْمَدِینَةُ قَدْ رَجَفَتْ بِأَهْلِهَا فَأَقْبَلَ

ص: 178


1- یعنی الجرف و قد مر فی ص 130- 135 مصادر هذا الحدیث من کتب الجماعة.
2- من الشکوی، أی کان مریضا دنفا.

أَبُو بَکْرٍ عَلَی نَاقَةٍ لَهُ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَا لَکُمْ تَمُوجُونَ إِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ قَدْ مَاتَ فَرَبُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَمُتْ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً (1) ثُمَّ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ إِلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ جَاءُوا بِهِ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ

ص: 179


1- آل عمران: 144، و انما قال ذلک بعد ما کان ینکر عمر موته صلی الله علیه و آله، و هذا أیضا متفق علیه قال الطبریّ فی تاریخه ج 3 ص 200: توفی رسول اللّه و أبو بکر بالسنح و عمر حاضر، فحدّثنا ابن حمید- بالاسناد- عن أبی هریرة قال: لما توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قام عمر بن الخطّاب فقال: ان رجالا من المنافقین یزعمون أن رسول اللّه توفی و ان رسول اللّه ما مات و لکنه ذهب الی ربّه کما ذهب موسی بن عمران فغاب عن قومه أربعین لیلة، ثمّ رجع بعد أن قیل قد مات، و و اللّه لیرجعن رسول اللّه فلیقطعن أیدی رجال و أرجلهم یزعمون أن رسول اللّه مات. أقول: : انما کان عمر ینکر وفات النبی صلی الله علیه و آله بهذا التشدد والتهدید ، لیکون موته صلی الله علیه و آله معلقا حتی یجتمع أهل العقدة ، ولما جاء أبوبکر من السنح وقال هذا المقال قبل منه وسکت : روی ابن سعد فی الطبقات ج ٢ ق ٢ ص ٥ ، باسناده عن عروه بن عائشة أن النبی صلی الله علیه و آله مات وأبوبکر بالسنح فقام عمر فجعل یقول : والله ما مات رسول الله صلی الله علیه و آله قالت : قال عمر : والله ماکان یقع فی نفسی الا ذاک (أقول : لقد کان یشک فی تصدیق الناس له فی هذه المزعمة حتی أقسم بالله) ولیبعثنه الله فلیقطعن أیدی رجال وأرجلهم ، فجاء أبوبکر فکشف عن وجه النبی فقبله وقال : بأبی أنت وامی ، طبت حیا ومیتا و الذی نفسی بیده لا یذیقک الله الموت مرتین أبدا. ثم خرج فقال : ایها الحالف علی رسلک فلم یکلم أبابکر وجلس عمر فحمد الله أبوبکر وأثنی علیه ثم قال : الا من کان یعبد محمدا الحدیث. أفتری أنه قد کان یشک فی موته صلی الله علیه وآله ولئن شک فی یوم وفاته فمعلوم أنه لم یشک فی یوم أحد قبل سنوات حین نادی المنادی : « ألا ان محمدا قد قتل » ففر مع من فرمن أصدقائه ، حتی عیرهم الله عزوجل بقوله هذا « وما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل » الایة ، أو لعلک تری أن الایة نزلت وصرخت فی صماخ الفارین عن زحف أحد وهو منهم ، لکنه لم یلتفت بذلک حتی تلاه أبوبکر علیه یوم وفات الرسول صلی الله علیه و آله؟ ولقد اعترف بذلک ابن أبی الحدید فی شرحه ج ١ ص ١٢٩ حیث قال : ان عمر کان أجل قدرا من أن یعتقد ما ظهر منه فی هذه الواقعة [ یعنی نکیره موت الرسول حتی أنه کان یقول ( ج ١ ص ١٣٠ نفس المصدر ) وهکذا مرآت الجنان للیافعی ١ / ٥٩ نقلا عن الترمذی فی کتاب الشمائل لا أسمع رجلا یقول مات رسول الله الا ضربته بسیفی ] ولکنه لما علم أن رسول الله قد مات ، خاف من وقع فتنة فی الامامة وتغلب أقوام علیها اما من الانصار او غیرهم إلی آخر ما سیجئ من کلامه فی محله ، لکن یبقی علیه أنه کیف سکت بعد مجیئ أبی بکر؟ أهو الذی کان منصوصا علیه بالولایة من بعد الرسول حتی یکون حضوره مانعا للفتنة فی الامامة؟ نعم قد کانوا تعاقدوا فیما بینهم عقدا وکان ینتظر مجیئ شیخهم وقدوتهم ، وبعد ما جاء أبوبکر وحضر أبوعبیدة بن الجراح ، انطلقوا إلی سقیفة بنی ساعدة.

فَلَمَّا سَمِعَ بِذَلِکَ عُمَرُ أَخْبَرَ بِهِ أَبَا بَکْرٍ وَ مَضَیَا مُسْرِعَیْنِ إِلَی السَّقِیفَةِ وَ مَعَهُمَا أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ فِی السَّقِیفَةِ خَلْقٌ کَثِیرٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ بَیْنَهُمْ مَرِیضٌ فَتَنَازَعُوا الْأَمْرَ بَیْنَهُمْ فَآلُ الْأَمْرُ إِلَی أَنْ قَالَ أَبُو بَکْرٍ فِی آخِرِ کَلَامِهِ لِلْأَنْصَارِ إِنَّمَا أَدْعُوکُمْ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ أَوْ إِلَی عُمَرَ وَ کِلَاهُمَا قَدْ رَضِیتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَ کِلَاهُمَا أَرَاهُ لَهُ أَهْلًا فَقَالَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ مَا یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَتَقَدَّمَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَنْتَ أَقْدَمُنَا إِسْلَاماً وَ أَنْتَ صَاحِبُ الْغَارِ وَ ثانِیَ اثْنَیْنِ فَأَنْتَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ أَوْلَانَا بِهِ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ نَحْذَرُ أَنْ یَغْلِبَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْکُمْ فَنَجْعَلُ مِنَّا أَمِیراً وَ مِنْکُمْ أَمِیراً وَ نَرْضَی بِهِ عَلَی أَنَّهُ إِنْ هَلَکَ اخْتَرْنَا آخَرَ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ بَعْدَ أَنْ مَدَحَ الْمُهَاجِرِینَ وَ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ مِمَّنْ لَا یُنْکَرُ فَضْلُهُمْ وَ لَا نِعْمَتُهُمْ الْعَظِیمَةُ فِی الْإِسْلَامِ رَضِیَکُمْ اللَّهُ أَنْصَاراً لِدِینِهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ

ص: 180

جَعَلَ إِلَیْکُمْ مُهَاجَرَتَهُ وَ فِیکُمْ مَحَلَّ أَزْوَاجِهِ فَلَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ بَعْدَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ بِمَنْزِلَتِکُمْ فَهُمُ الْأُمَرَاءُ وَ أَنْتُمُ الْوُزَرَاءُ فَقَامَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ أَمْلِکُوا عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ إِنَّمَا النَّاسُ فِی فَیْئِکُمْ وَ ظِلَالِکُمْ وَ لَنْ یَجْتَرِئَ مُجْتَرِئٌ عَلَی خِلَافِکُمْ وَ لَنْ یَصْدُرَ النَّاسُ إِلَّا عَنْ رَأْیِکُمْ وَ أَثْنَی عَلَی الْأَنْصَارِ ثُمَّ قَالَ فَإِنْ أَبَی هَؤُلَاءِ تَأْمِیرَکُمْ عَلَیْهِمْ فَلَسْنَا نَرْضَی تَأْمِیرَهُمْ عَلَیْنَا وَ لَا نَقْنَعُ بِدُونِ أَنْ یَکُونَ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ هَیْهَاتَ لَا یَجْتَمِعُ سَیْفَانِ فِی غِمْدٍ وَاحِدٍ إِنَّهُ لَا تَرْضَی الْعَرَبُ أَنْ تُؤَمِّرَکُمْ وَ نَبِیُّهَا مِنْ غَیْرِکُمْ وَ لَکِنَّ الْعَرَبَ لَا تَمْتَنِعُ أَنْ تُوَلِّیَ أَمْرَهَا مَنْ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فِیهِمْ وَ لَنَا بِذَلِکَ عَلَی مَنْ خَالَفَنَا الْحُجَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ السُّلْطَانُ الْبَیِّنُ فَمَا یُنَازِعُنَا فِی سُلْطَانِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ إِلَّا مُدْلٍ بِبَاطِلٍ أَوْ مُتَجَانِفٌ لِإِثْمٍ أَوْ مُتَوَرِّطٌ فِی الْهَلَاکَةِ مُحِبٌّ لِلْفِتْنَةِ فَقَامَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ ثَانِیَةً فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ أَمْسِکُوا عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ لَا تَسْمَعُوا مَقَالَةَ هَذَا الْجَاهِلِ وَ أَصْحَابِهِ فَیَذْهَبُوا بِنَصِیبِکُمْ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ وَ إِنْ أَبَوْا أَنْ یَکُونَ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ فَأَجْلُوهُمْ عَنْ بِلَادِکُمْ وَ تَوَلَّوْا هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْهِمْ فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَحَقُّ بِهِ مِنْهُمْ فَقَدْ دَانَ بِأَسْیَافِکُمْ قَبْلَ هَذَا الْوَقْتِ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَدِینُ بِغَیْرِهَا وَ أَنَا جُذَیْلُهَا الْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ وَ اللَّهِ لَئِنْ رَدَّ أَحَدٌ قَوْلِی لَأَحْطِمَنَّ أَنْفَهُ بِالسَّیْفِ قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَلَمَّا کَانَ الْحُبَابُ هُوَ الَّذِی یُجِیبُنِی لَمْ یَکُنْ لِی مَعَهُ کَلَامٌ فَإِنَّهُ جَرَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ مُنَازَعَةٌ فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَهَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ مُهَاتَرَتِهِ فَحَلَفْتُ أَنْ لَا أُکَلِّمَهُ أَبَداً ثُمَّ قَالَ عُمَرُ لِأَبِی عُبَیْدَةَ یَا أَبَا عُبَیْدَةَ تَکَلَّمْ فَقَامَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ کَثِیرٍ ذَکَرَ فِیهِ فَضَائِلَ الْأَنْصَارِ فَکَانَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ (1) سَیِّدَاً مِنْ سَادَاتِ الْأَنْصَارِ لَمَّا رَأَی اجْتِمَاعَ الْأَنْصَارِ عَلَی سَعْدِ

ص: 181


1- قد مر فی ص 111 أن بشیرا هذا کان من أصحاب الصحیفة المعهودة.

بْنِ عُبَادَةَ لِتَأْمِیرِهِ حَسَدَهُ وَ سَعَی فِی إِفْسَادِ الْأَمْرِ عَلَیْهِ وَ تَکَلَّمَ فِی ذَلِکَ وَ رَضِیَ بِتَأْمِیرِ قُرَیْشٍ وَ حَثَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ لَا سِیَّمَا الْأَنْصَارِ عَلَی الرِّضَا بِمَا یَفْعَلُهُ الْمُهَاجِرُونَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ هَذَا عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ شَیْخَا قُرَیْشٍ فَبَایِعُوا أَیَّهُمَا شِئْتُمْ فَقَالَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ مَا نَتَوَلَّی هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْکَ امْدُدْ یَدَکَ نُبَایِعْکَ فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ أَنَا ثَالِثُکُمَا وَ کَانَ سَیِّدَ الْأَوْسِ (1) وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ سَیِّدَ الْخَزْرَجِ فَلَمَّا رَأَتِ الْأَوْسُ صَنِیعَ بَشِیرٍ وَ مَا دَعَتْ إِلَیْهِ الْخَزْرَجُ مِنْ تَأْمِیرِ سَعْدٍ أَکَبُّوا عَلَی أَبِی بَکْرٍ بِالْبَیْعَةِ وَ تَکَاثَرُوا عَلَی ذَلِکَ وَ تَزَاحَمُوا فَجَعَلُوا یَطَئُونَ سَعْداً مِنْ شِدَّةَ الزَّحْمَةِ وَ هُوَ بَیْنَهُمْ عَلَی فِرَاشِهِ مَرِیضٌ فَقَالَ قَتَلْتُمُونِی قَالَ عُمَرُ اقْتُلُوا سَعْداً قَتَلَهُ اللَّهُ فَوَثَبَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ فَأَخَذَ بِلِحْیَةِ عُمَرَ وَ قَالَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ صُهَاکَ الْجَبَانَ الْفَرَّارَ فِی الْحُرُوبِ اللَّیْثَ فِی الْمَلَإِ وَ الْأَمْنِ لَوْ حَرَّکْتَ مِنْهُ شَعْرَةً مَا رَجَعْتَ وَ فِی وَجْهِکَ وَاضِحَةٌ (2) فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَهْلًا یَا عُمَرُ فَإِنَّ الرِّفْقَ أَبْلَغُ وَ أَفْضَلُ فَقَالَ سَعْدٌ یَا ابْنَ صُهَاکَ وَ کَانَتْ جَدَّةَ عُمَرَ حَبَشِیَّةً أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِی قُوَّةً عَلَی النُّهُوضِ لَسَمِعْتُمَا مِنِّی فِی سِکَکِهَا زَئِیراً یُزْعِجُکَ وَ أَصْحَابَکَ مِنْهَا وَ لَأَلْحَقْتُکُمَا بِقَوْمٍ کُنْتُمْ فِیهِمْ أَذْنَاباً أَذِلَّاءَ تَابِعَیْنِ غَیْرَ مَتْبُوعَیْنِ لَقَدِ اجْتَرَأْتُمَا یَا آلَ الْخَزْرَجِ احْمِلُونِی مِنْ مَکَانِ الْفِتْنَةِ فَحَمَلُوهُ فَأَدْخَلُوهُ مَنْزِلَهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ بَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ أَنْ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ فَبَایِعْ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَرْمِیَکُمْ بِکُلِّ سَهْمٍ فِی کِنَانَتِی وَ أَخْضِبَ مِنْکُمْ سِنَانَ رُمْحِی وَ أَضْرِبَکُمْ بِسَیْفِی مَا أَقَلَّتْ یَدِی فَأُقَاتِلُکُمْ بِمَنْ تَبِعَنِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی وَ عَشِیرَتِی ثُمَّ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوِ اجْتَمَعَ

ص: 182


1- بل کان من الخزرج، و هذا وهم من الراوی.
2- و فی الطبریّ ج 3 ص 222 «فقال عمر: اقتلوه- یعنی سعدا- قتله اللّه ثمّ قام علی رأسه فقال: لقد هممت أن أطأک حتّی تندر عضدک فأخذ سعد بلحیة عمر، فقال: والله لو حصحصت منه شعرة ما رجعت وفی فیک واضحة ، فقال أبوبکر : مهلایا عمر! الرفق ههنا أبلغ ، ثم ذکر مثل ما فی المتن.

الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ عَلَیَّ مَا بَایَعْتُکُمَا أَیُّهَا الْغَاصِبَانِ حَتَّی أُعْرَضَ عَلَی رَبِّی وَ أَعْلَمَ مَا حِسَابِی فَلَمَّا جَاءَهُمْ کَلَامُهُ قَالَ عُمَرُ لَا بُدَّ مِنْ بَیْعَتِهِ فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ إِنَّهُ قَدْ أَبَی وَ لَجَّ وَ لَیْسَ بِمُبَایِعٍ أَوْ یُقْتَلَ وَ لَیْسَ بِمَقْتُولٍ حَتَّی تُقْتَلَ مَعَهُ الْخَزْرَجُ وَ الْأَوْسُ فَاتْرُکُوهُ وَ لَیْسَ تَرْکُهُ بِضَائِرٍ فَقَبِلُوا قَوْلَهُ وَ تَرَکُوا سَعْداً وَ کَانَ سَعْدٌ لَا یُصَلِّی بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یَقْضِی بِقَضَائِهِمْ (1) وَ لَوْ وَجَدَ أَعْوَاناً لَصَالَ بِهِمْ وَ لَقَاتَلَهُمْ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ فِی وِلَایَةِ أَبِی بَکْرٍ حَتَّی هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ وُلِّیَ عُمَرُ فَکَانَ کَذَلِکَ فَخَشِیَ سَعْدٌ غَائِلَةَ عُمَرَ فَخَرَجَ إِلَی الشَّامِ فَمَاتَ بِحَوْرَانَ فِی وِلَایَةِ عُمَرَ وَ لَمْ یُبَایِعْ أَحَداً وَ کَانَ سَبَبُ مَوْتِهِ أَنْ رُمِیَ بِسَهْمٍ فِی اللَّیْلِ فَقَتَلَهُ وَ زُعِمَ أَنَّ الْجِنَّ رَمَوْهُ وَ قِیلَ أَیْضاً إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْلَمَةَ الْأَنْصَارِیَّ تَوَلَّی قَتْلَهُ بِجُعْلٍ جُعِلَتْ لَهُ عَلَیْهِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ تَوَلَّی ذَلِکَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ (2) قَالَ وَ بَایَعَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ حَضَرَ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ عَلِیُ

ص: 183


1- و فی الطبریّ 3/ 223: فکان سعد لا یصلی بصلاتهم و لا یجمع معهم و یحج و لا یفیض معهم بافاضتهم، فلم یزل کذلک حتّی هلک أبو بکر، و زاد فی الإمامة و السیاسة: ١٧ : ولو یجد علیهم أعوانا لصال بهم ، ولو بایعه أحد علی قتالهم لقاتلهم.
2- و ممن ذکر ذلک البلاذری فی أنساب الأشراف 1/ 250 قال: و یقال انه امتنع من البیعة لابی بکر ثمّ من بعده لعمر فوجه إلیه رجلا لیأخذ علیه البیعة و هو بحوران من أرض الشام فأباها فرماه فقتله، و فیه یروی هذا الشعر الذی ینتحله الجن: قتلنا سید الخزرج***سعد بن عباده رمیناه بسهمین***فلم نخط فؤاده وقال الشهید المرعشی فی الاحقاق ج ٢ ص ٣٤٥ قال البلاذری فی تاریخه : ان عمر ابن الخطاب أشار إلی خالد بن الولید ومحمد بن مسلمة الانصاری بقتل سعد فرماه کل واحد بسهم فقتل ، ثم أوقعوا علی أوهام الناس أن الجن قتلوه ، لاجل خاطر عمر ، ووضعوا هذا الشعر علی لسانهم : قد قتلنا سید الخزرج سعد بن عباده***فرمیناه بسهمین فلم نهط فؤاده

بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مَشْغُولٌ بِجَهَازِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ مَنْ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ مَنْ لَمْ یُبَایِعْ جَلَسَ فِی الْمَسْجِدِ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَنُو هَاشِمٍ وَ مَعَهُ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو أُمَیَّةَ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ بَنُو زُهْرَةَ إِلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ فَکَانُوا فِی الْمَسْجِدِ مُجْتَمِعِینَ إِذْ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فَقَالُوا مَا لَنَا نَرَاکُمْ حَلَقاً شَتَّی قُومُوا فَبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَهُ الْأَنْصَارُ وَ النَّاسُ فَقَامَ عُثْمَانُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ مَنْ مَعَهُمَا فَبَایَعُوا وَ انْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَنُو هَاشِمٍ إِلَی مَنْزِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَعَهُمُ الزُّبَیْرُ قَالَ فَذَهَبَ إِلَیْهِمْ عُمَرُ فِی جَمَاعَةٍ مِمَّنْ بَایَعَ فِیهِمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ سَلَامَةَ (1) فَأَلْفَوْهُمْ مُجْتَمِعِینَ فَقَالُوا لَهُمْ بَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَهُ النَّاسُ فَوَثَبَ الزُّبَیْرُ إِلَی سَیْفِهِ فَقَالَ عُمَرُ عَلَیْکُمْ بِالْکَلْبِ فَاکْفُونَا شَرَّهُ فَبَادَرَ سَلَمَةُ بْنُ سَلَامَةَ فَانْتَزَعَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ فَأَخَذَهُ عُمَرُ فَضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ فَکَسَرَهُ (2) وَ أَحْدَقُوا بِمَنْ کَانَ

ص: 184


1- فی الإمامة و السیاسة: و سلمة بن أسلم و تری نص هذه الوقائع فی ص 19 عند ذکره إباءة علی عن بیعة أبی بکر.
2- و فی الطبریّ ج 3 ص 203: و تخلف علی و الزبیر و اخترط الزبیر سیفه و قال: لا أغمده حتّی یبایع علی، فبلغ ذلک أبا بکر و عمر فقال عمر: خذوا سیف الزبیر فاضربوا به الحجر» و فی النهج الحدیدی ج 1 ص 132 «قال: غضب رجال من المهاجرین فی بیعة أبی بکر بغیر مشورة و غضب علی و الزبیر، فدخلا بیت فاطمة معهما السلاح فجاء عمر فی عصابة منهم أسید بن حضیر و سلمة بن سلامة بن وقش و هما من بنی عبد الاشهل فصاحت فاطمة علیها السلام و ناشدتهم اللّه فأخذوا سیفی علی و الزبیر فضربوا بهما الجدار حتّی کسروهما». وقال فی ج ٢ ص ٥ فی حدیث یذکره وذهب عمر ومعه عصابة إلی بیت فاطمة منهم أسید بن حضیر وسلمة بن أسلم فقال لهم : انطلقوا فبایعوا ، فأبوا علیه وخرج الیهم الزبیر بسیفه فقال عمر : علیکم الکلب ، فوثب علیه سلمة بن أسلم فأخذ السیف من یده فضرب به الجدار ... ثم ساق احتجاج علی بمثل ما فی الصلب وسیجئ متنه بطوله عن قریب انشاء الله.

هُنَاکَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَضَوْا بِجَمَاعَتِهِمْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَلَمَّا حَضَرُوا قَالُوا بَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَهُ النَّاسُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ أَبَیْتُمْ ذَلِکَ لَنُحَاکِمَنَّکُمْ بِالسَّیْفِ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ بَنُو هَاشِمٍ أَقْبَلَ رَجُلٌ رَجُلٌ فَجَعَلَ یُبَایِعُ حَتَّی لَمْ یَبْقَ مِمَّنْ حَضَرَ إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ بَایِعْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ عَلِیٌّ أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْهُ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ بِالْقَرَابَةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ تَأْخُذُونَهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ غَصْباً أَ لَسْتُمْ زَعَمْتُمْ لِلْأَنْصَارِ أَنَّکُمْ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْهُمْ لِمَکَانِکُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَوْکُمُ الْمَقَادَةَ وَ سَلَّمُوا لَکُمُ الْإِمَارَةَ وَ أَنَا أَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ مَا احْتَجَجْتُمْ عَلَی الْأَنْصَارِ أَنَا أَوْلَی بِرَسُولِ اللَّهِ حَیّاً وَ مَیِّتاً وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ وَزِیرُهُ وَ مُسْتَوْدَعُ سِرِّهِ وَ عِلْمِهِ وَ أَنَا الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ أَحْسَنُکُمْ بَلَاءً فِی جِهَادِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَعْرَفُکُمْ بِالْکِتَابِ وَ السُّنَّةِ وَ أَفْقَهُکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَعْلَمُکُمْ بِعَوَاقِبِ الْأُمُورِ وَ أَذْرَبُکُمْ لِسَاناً وَ أَثْبَتُکُمْ جِنَاناً فَعَلَامَ تُنَازِعُونَّا هَذَا الْأَمْرَ أَنْصِفُونَا إِنْ کُنْتُمْ تَخَافُونَ اللَّهَ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ اعْرِفُوا لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِثْلَ مَا عَرَفَتْهُ الْأَنْصَارُ لَکُمْ وَ إِلَّا فَبُوءُوا بِالظُّلْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَقَالَ عُمَرُ أَ مَا لَکَ بِأَهْلِ بَیْتِکِ أُسْوَةٌ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سَلُوهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَابْتَدَرَ الْقَوْمُ الَّذِینَ بَایَعُوا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالُوا مَا بَیْعَتُنَا بِحُجَّةٍ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَقُولَ إِنَّا نُوَازِیهِ فِی الْهِجْرَةِ وَ حُسْنِ الْجِهَادِ وَ الْمَحَلِّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُمَرُ إِنَّکَ لَسْتَ مَتْرُوکاً حَتَّی تُبَایِعَ طَوْعاً أَوْ کَرْهاً فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام احْلُبْ حَلْباً لَکَ شَطْرُهُ اشْدُدْ لَهُ الْیَوْمَ لِیَرُدَّ عَلَیْکَ غَداً إِذاً وَ اللَّهِ لَا أَقْبَلَ قَوْلَکَ وَ لَا أَحْفِلَ بِمَقَامِکَ وَ لَا أُبَایِعَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَهْلًا یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا نُشَدِّدُ عَلَیْکَ وَ لَا نُکْرِهُکَ فَقَامَ أَبُو عُبَیْدَةَ إِلَی عَلِیٍّ فَقَالَ یَا ابْنَ عَمِّ لَسْنَا نَدْفَعُ قَرَابَتَکَ وَ لَا سَابِقَتَکَ وَ لَا عِلْمَکَ وَ لَا نُصْرَتَکَ وَ لَکِنَّکَ حَدَثُ السِّنِّ وَ کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَئِذٍ ثَلَاثٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ أَبُو بَکْرٍ شَیْخٌ مِنْ مَشَایِخِ قَوْمِکَ وَ هُوَ أَحْمَلُ لِثِقَلِ هَذَا الْأَمْرِ وَ قَدْ مَضَی الْأَمْرُ بِمَا فِیهِ فَسَلِّمْ

ص: 185

لَهُ فَإِنْ عَمَّرَکَ اللَّهُ لَسَلَّمُوا هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْکَ وَ لَا یَخْتَلِفُ عَلَیْکَ اثْنَانِ بَعْدَ هَذَا إِلَّا وَ أَنْتَ بِهِ خَلِیقٌ وَ لَهُ حَقِیقٌ وَ لَا تَبْعَثِ الْفِتْنَةَ قَبْلَ أَوَانِ الْفِتْنَةِ قَدْ عَرَفْتَ مَا فِی قُلُوبِ الْعَرَبِ وَ غَیْرِهِمْ عَلَیْکَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ اللَّهَ اللَّهَ لَا تَنْسَوْا عَهْدَ نَبِیِّکُمْ إِلَیْکُمْ فِی أَمْرِی وَ لَا تُخْرِجُوا سُلْطَانَ مُحَمَّدٍ مِنْ دَارِهِ وَ قَعْرِ بَیْتِهِ إِلَی دُورِکُمْ وَ قَعْرِ بُیُوتِکُمْ وَ تَدْفَعُوا أَهْلَهُ عَنْ حَقِّهِ وَ مَقَامِهِ فِی النَّاسِ یَا مَعَاشِرَ الْجَمْعِ إِنَّ اللَّهَ قَضَی وَ حَکَمَ وَ نَبِیَّهُ أَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ أَ مَا کَانَ مِنَّا الْقَارِئُ لِکِتَابِ اللَّهِ الْفَقِیهُ فِی دِینِ اللَّهِ الْمُضْطَلِعُ بِأَمْرِ الرَّعِیَّةِ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا لَا فِیکُمْ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَی فَتَزْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً وَ تُفْسِدُوا قَدِیمَکُمْ بِشَرٍّ مِنْ حَدِیثِکُمْ فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ الْأَنْصَارِیُّ الَّذِی وَطَّأَ الْأَمْرَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ قَالَتْ جَمَاعَةُ الْأَنْصَارِ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَوْ کَانَ هَذَا الْکَلَامَ سَمِعَتْهُ الْأَنْصَارُ مِنْکَ قَبْلَ الِانْضِمَامِ لِأَبِی بَکْرٍ مَا اخْتَلَفَ فِیکَ اثْنَانِ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا هَؤُلَاءِ أَ کُنْتُ أَدَعُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُسَجًّی لَا أُوَارِیهِ وَ أَخْرُجُ أُنَازِعُ فِی سُلْطَانِهِ وَ اللَّهِ مَا خِفْتُ أَحَداً یَسْمُو لَهُ وَ یُنَازِعُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِیهِ وَ یَسْتَحِلُّ مَا اسْتَحْلَلْتُمُوهُ (2) وَ لَا عَلِمْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَرَکَ

ص: 186


1- إلی هنا یتفق الروایة مع ما ذکره ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة و ابن أبی الحدید نقلا عن الجوهریّ مؤلف السقیفة.
2- رواه فی الإمامة و السیاسة 19 و زاد بعده: و خرج علی کرم اللّه وجهه یحمل فاطمة بنت رسول اللّه علی دابة لیلا فی مجالس الأنصار تسألهم النصرة فکانوا یقولون: یا بنت رسول اللّه قد مضت بیعتنا لهذا الرجل و لو أن زوجک و ابن عمک سبق الینا قبل أبی بکر ما عدلنا به، فیقول علی: أ فکنت أدع رسول اللّه فی بیته لم أدفنه و أخرج أنازع الناس سلطانه؟ فقالت فاطمة: ما صنع أبو الحسن الا ما کان ینبغی له و لقد صنعوا ما اللّه حسیبهم و طالبهم. وروی ابن ابی الحدید ج ٢ ص ٥ عن احمد بن عبدالعزیز الجوهری باسناده عن ابی جعفر محمد الباقر علیهما السلام مثله بلفظه. أقول: : ومن ذلک قوله علیه السلام فی النهج ( الرقم ٦٢ من قسم الرسائل والکتب شرح ابن أبی الحدید ج ٤ ص ١٦٤ ) أما بعد فان الله سبحانه بعث محمدا صلی الله علیه و آله نذیرا للعالمین ومهیمنا علی المرسلین فلما مضی صلی الله علیه و آله تنازع المسلمون الامر من بعده فوالله ما کان یلقی فی روعی ولا یخطر ببالی أن العرب تزعج هذا الامر من بعده عن أهل بیته ولا أنهم منحوه عنی من بعده ، فما راعنی الا انثیال الناس علی فلان یبایعونه بأمسکت بیدی حتی رأیت راجعة الناس قد رجعت یدعون إلی محق دین محمد صلی الله علیه و آله فخشیت ان لم أنصر الاسلام وأهله أن أری فیه ثلما أو هدما ، إلی آخر کلامه الشریف. وروی المدائنی عن عبدالله بن جعفر عن أبی عون قال : لما ارتدت العرب مشی عثمان إلی علی علیه السلام فقال : یا ابن عم لا یخرج واحد إلی قتال هذا العدو وأنت لم تبایع ولم یزل به حتی مشی إلی أبی بکر فسر المسلمون بذلک وجد الناس فی القتال ( راجع البلاذری ٢ / ٥٨٧ ، الشافی ص ٣٩٧ ).

یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لِأَحَدٍ حُجَّةً وَ لَا لِقَائِلٍ مَقَالًا فَأَنْشُدُ اللَّهَ رَجُلًا سَمِعَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ یَقُولُ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ أَنْ یَشْهَدَ بِمَا سَمِعَ قَالَ زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ فَشَهِدَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا بَدْرِیّاً بِذَلِکَ وَ کُنْتُ مِمَّنْ سَمِعَ الْقَوْلَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَتَمْتُ الشَّهَادَةَ یَوْمَئِذٍ فَذَهَبَ بَصَرِی (1) قَالَ وَ کَثُرَ الْکَلَامُ فِی هَذَا الْمَعْنَی وَ ارْتَفَعَ الصَّوْتُ وَ خَشِیَ عُمَرُ أَنْ

ص: 187


1- حدیث المناشدة بروایة زید بن أرقم تراه فی ذیل الاحقاق ج 6 ص 320 للعلامة المرعشیّ دامت برکاته أخرجه عن الفقیه ابن المغازلی بإسناده عن زید بن أرقم قال: نشد علی الناس فی المسجد فقال: أنشد اللّه رجلا سمع النبیّ یقول: من کنت مولاه فعلیّ مولاه اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، فکنت أنا فیمن کتم فذهب بصری، و الظاهر من قوله «فی المسجد» مسجد الرسول صلی الله علیه و آله، فینطبق علی ما فی المتن، و سیجی ء فی حدیث سلیم مثل ذلک. وأما قوله : « فشهد اثنا عشر رجلا بدریا » الخ أظنه خلطا من الراوی بین المناشدة فی مسجد الرسول صلی الله علیه و آله والمناشدة فی الرحبة ، فان شهادة اثنی عشر وکتمان بعض آخرین کانس وزید بن أرقم هذا کان فی مناشدة الرحبة. وکیف کان فقد وقعت المناشدة بحدیث الغدیر مرات ، یوم الشوری ، أیام عثمان ، یوم الرحبة ، یوم الجمل وغیر ذلک ، تری تفضیلها فی کتاب الغدیر للعلامة الامینی قدس الله سره ج ١ ص ١٥٩ _ ١٩٦ ، احقاق الحق بذیل العلامة المرعشی دام ظله ج ٦ ص ٣١٨ _ ٣٤٠.

یُصْغَی إِلَی قَوْلِ عَلِیٍّ علیه السلام فَفَسَخَ الْمَجْلِسَ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُقَلِّبُ الْقُلُوبَ وَ الْأَبْصَارَ وَ لَا یَزَالُ یَا أَبَا الْحَسَنِ تَرْغَبُ عَنْ قَوْلِ الْجَمَاعَةِ فَانْصَرَفُوا یَوْمَهُمْ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]الاحتجاج: أبی­المفضل محمد بن عبدالله شیبانی با سندی صحیح نقل کرده، پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماری منتهی به وفاتشان از خانه خارج شدند و در حالی که بر فضل بن عباس و غلام خودشان که ثوبان نام داشت، تکیه کرده بودند جهت گذاردن نماز به مسجد رفتند. این همان نمازی بود که قصد داشتند به جهت شدت بیماری­اشان در آن شرکت نکنند، اما با هر زحمتی که شده از خانه بیرون آمدند و نماز را برگزار کردند؛ ایشان پس از اقامه نماز به منزلشان بازگشتند و به غلامشان گفتند: جلوی در بایست و مانع ورود هیچ­یک از انصار مشو. ایشان از هوش رفتند. انصار آمدند و جلوی درب منزل ایشان تجمع کردند و [به غلام] گفتند: از رسول خدا برایمان اجازه ورود بگیر. غلام گفت: ایشان از هوش رفته­اند و زنان ایشان نزد ایشان هستند. انصار شروع به گریستن کردند.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صدای گریه آن­ها را شنیدند و فرمودند: این­ها که هستند؟ گفتند: انصارند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: از اهل بیت من کسی اینجا هست؟ گفتند: علی و عباس این­جا هستند. ایشان آن دو را فرا خواندند و با تکیه بر آن­ها بیرون رفتند و به یک درخت خرما که از ستون­های مسجد بود تکیه دادند و مردم جمع شدند و ایشان خطبه­ای ایراد کردند و در سخنان خود فرمودند: هر پیامبری که از دنیا رفت است، از خود میراثی بر جای گذاشته است. من نیز ثقلین، یعنی کتاب خدا و اهل بیتم را در بین شما بر جای می­گذارم؛ هر کس آن­ها را ضایع کند، خداوند او را ضایع خواهد کرد. همانا انصار مردمانی هستند که من به آن­ها پناه می­آورم، من شما را به تقوای الهی و نیکی با آنان سفارش می کنم، از نیکوکارشان بپیذیرید و از گناهکارشان درگذرید.

سپس اسامه بن زید را فرا خواندند و فرمودند: به برکت خداوند و [به امید] پیروزی و سلامتی به همراه کسانی که تو را امیر آن­ها نمودم راه بیفت و به همان جایی که به تو امر کردم برو. حضرت اسامه را به فرماندهی گروهی از مهاجرین و انصار، که ابوبکر و عمر و عده­ای از مهاجرین اولیه در بین آن­ها بودند، منصوب کرده بودند و به او امر نموده بودند که روانه موته - جایی در فلسطین - شود. اسامه به ایشان عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان شوند ای رسول خدا! اجازه می­دهید که چند روزی در کنار شما بمانم تا این­که خداوند شما را شفا دهد؟ زیرا اگر من شما را با این حالتان ترک کنم، دلم نگران شما خواهد بود. حضرت فرمودند: ای اسامه! حرکت کن؛ چرا که ترک جهاد در هیچ حالی لازم نیست. به رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - خبر رسید که مردم به سِمَت جدید اسامه نیش و کنایه زده­اند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: به من خبر رسیده که شما کار اسامه را به طعن و مسخره گرفته­اید، چنان­چه پیش از این با پدرش نیز چنین کرده بودید؛ به خدا سوگند که او لیاقت فرمان­روایی را دارد و پدرش نیز لیاقت آن را داشت، او نزد من از محبوب­ترین مردمان است، شما را به نیکی در حق او سفارش می­کنم. اگر در مورد فرمانروایی­اش چیزی بگویید، [عجیب نیست، چرا که] آن گوینده شما در مورد فرمانروایی پدرش نیز سخن گفته بود.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سپس به خانه­اشان رفتند و اسامه در همان روز خارج شد و در فاصله یک فرسخی مدینه اردو زد و یک نفر از طرف

رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در شهر ندا داد که هیچ­یک از آن­هایی که من اسامة را امیر آنان نموده­ام، نباید از لشگر اسامه جا بمانند. مردم به او ملحق شدند و اولین کسانی که به سوی اسامه شتافتند، ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جراح بودند که به همراه بقیه لشگر در مکان باریکی گرد آمدند. بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شدیدتر شد و مردمی که در لشگر اسامه نبودند، گروه گروه پیش ایشان می­ رفتند. سعد بن عباده نیز مریض بود و هر یک از انصار که نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­رفت، پس از آن­جا به عیادت سعد نیز می­رفت.

رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در چاشت­گاه روز دوشنبه، دو روز بعد از رفتن اسامه به اردوگاهش رحلت کردند. لشگریان بازگشتند و دیدند همه اهالی مدینه در اضطراب هستند. ابوبکر سوار بر شترش آمد و جلوی در مسجد ایستاد و گفت: ای مردم! چرا به اضطراب افتاده­اید، اگر محمد - صلی الله علیه و آله-

رحلت کرده است، پروردگار محمد که رحلت نکرده­ است؛ «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَیَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا» - . آل عمران /144 - {و

محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید!؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند}. سپس انصار دور سعد بن عباده جمع شدند و او را به سقیفه بنی­ساعده آوردند. هنگامی که عمر این را شنید، به ابوبکر اطلاع داد و هر دوی آن­ها با شتاب به سوی سقیفه رفتند و ابوعبیدة بن جراح نیز همراه آنان بود. جمع زیادی از انصار در سقیفه حضور یافته بودند و سعد بن عباده - که مریض بود - نیز در بین آنان بود. بین آن­ها در مورد مسأله خلافت نزاع درگرفت.

کار به جایی رسید که ابوبکر در آخرین سخنانش به انصار گفت: من شما را به طرفداری از ابوعبیدة بن جراح یا عمر دعوت می­کنم و به خلافت هر دوی آن­ها رضایت دارم و هر دوی آن­ها را شایسته این کار می­دانم. سپس عمر و ابوعبیدة گفتند: ای ابوبکر! شایسته نیست که ما بر تو پیشی بگیریم؛ تو زودتر از ما اسلام آورده­ای و تو یار غار و دومین آن دو نفر هستی، بنابراین تو به این امر سزاوارتر و برتر از ما هستی. انصار گفتند: ما نمی­گذاریم کسی غیر از ما و شما به خلافت برسد، ما از خودمان امیری و از شما نیز امیری برمی­گزینیم و همه به او رضایت می­دهیم که اگر او بمیرد یکی دیگر از انصار را جایگزین او کنیم .

ابوبکر پس از این­که مهاجرین را مدح نمود، گفت: و ای گروه انصار، شما کسانی هستید که فضیلت و نعمت بزرگ شما در اسلام قابل انکار نیست، خداوند پسندیده است که شما به عنوان یاران او و رسولش باشید و مهاجرت رسولش را به سوی شما و خانه همسران پیامبر را در میان شما قرار داده است، و پس از مهاجرین اولیه، هیچ­یک از مردم در منزلت در مرتبه شما نیستند، آنان امیران و شما وزیران هستید.

سپس حباب بن منذر انصاری برخاست و گفت: ای گروه انصار، بر مملکت خود حکومت کنید، همانا مردم تحت فرمان شما هستند، و هیچ کس جرأت مخالفت با شما را ندارد و مردم تنها از نظر شما پیروی می کنند. و انصار را ستود و سپس گفت: اگر اینان امارت شما بر خودشان را نپذیرفتند، ما نیز به این­که آن­ها بر ما امیر شوند تن نمی­دهیم و به کمتر از این که از ما امیری و از آنان نیز امیری در میان باشد قانع نمی­شویم.

عمر بن خطاب برخاست و گفت: هرگز، دو شمشیر در یک غلاف نمی­گنجند. عرب، وقتی پیامبرشان از میان شما نیست به خلافت شما راضی نخواهند شد، اما عرب ابایی ندارد از این­که امورش را کسانی به دست گیرند که نبوت در میان آنان بوده است. و ما در این مورد با هر کسی که با ما مخالفت کند، دلیل واضح و قدرت آشکاری داریم، پس جز کسی که به باطل گراییده و متمایل به گناه است و در هلاکت غوطه­ور و دوست­دار فتنه است، در مورد قدرت محمد - صلی الله علیه و آله - ، با ما که دوستان و خاندان او هستیم نزاع نمی­کند.

حباب بن منذر برای بار دوم برخاست و گفت: ای گروه انصار! حق خود را حفظ کنید و به سخنرانی این مرد نادان و یارانش که می­خواهند سهم شما از این امر (خلافت) را برای خود ببرند، گوش ندهید. اگر قبول نکردند که یک امیر از ما و یک امیر از آنان بر کار باشد، آن­ها را از سرزمین خود بیرون برانید و خود متولی این امر بر آنان شوید. به خدا سوگند شما نسبت به این امر از آنان سزاوارترید، شما پیش از این با شمشیرهای خود سرسختان را به این دین درآوردید. منم آن صاحب­نظر درست­اندیش و آن درخت نخل پربار [و با تجربه]، به خدا سوگند اگر کسی سخن مرا نپذیرد بینی او را با شمشیر خواهم شکست.

عمر بن خطاب گفت: تا زمانی که حباب پاسخ مرا می­دهد، من با او حرفی ندارم؛ زیرا در زمان زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز بین من و او مشاجره­ای درگرفت و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - من را از مشاجره با او نهی نمودند و قسم خوردم که هرگز با او سخن نگویم. سپس عمر به ابوعبیدة گفت: ای اباعبیده! چیزی بگو! ابوعبیدة برخاست و صحبت­های زیادی کرد و در میان سخنان خود از برتری های انصار نیز سخن گفت. بشیر بن سعد که یکی از بزرگان انصار بود، وقتی دید که انصار همگی بر سعد بن عباده برای امارت اتفاق کرده­اند، به او رشک ورزید و سعی کرد تا او را از رسیدن به امارت باز دارد؛ سخنانی گفت و به امارت قریش رضایت داد و همه مردم و مخصوصاً انصار را تشویق کرد که آن­چه مهاجران انجام می­دهند، راضی شوند.

ابوبکر گفت: عمر و ابو عبیده دو بزرگ قریش هستند؛ با هر کدام از آن­ها که مایلید بیعت کنید. عمر و ابو عبیده گفتند: تا وقتی که تو باشی ما این امر را به عهده نمی گیریم، دستت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنیم. بشیر بن سعد گفت: من سومین شما دو نفر هستم. بشیر بن سعد بزرگ قوم اوس بود و سعد بن عباده بزرگ قوم خزرج، وقتی که اوسیان این عمل بشیر را دیدند و دیدند این­که خزرجیان خواهان به خلافت رساندن سعد هستند، خود را ملزم به بیعت با ابوبکر دیدند و هجوم آوردند و ازدحام کردند و از شدت ازدحام سعد - که بر بستر بیماری­اش در میان آن­ها حاضر بود - را لگدمال کردند. گفت: مرا کشتید. عمر گفت: سعد را بکشید، خدا او را بکشد. قیس بن سعد برآشفت و ریش عمر را گرفت و گفت: ای فرزند صهاک - مادربزرگ عمر حبشی بود - ترسوی از جنگ­ها فرار کن! به خدا سوگند شیر در بین مردم است و در آرامش، اگر یک تار موی او را بکنی، یک دندان سالم برایت باقی نمی­گذارد. ابوبکر گفت: آرام باش ای عمر! مهربانی بهتر است و نیکوتر. سعد گفت: ای فرزند صهاک! به خدا سوگند اگر توانایی برخاستن داشتم، چنان بر تنگ­نای گوش شما دو نفر می­غریدم که در اثر آن تو و یارانت از این شهر بیرون بروید و شما دو نفر را به قومی ملحق می­کردم که در میان آن­ها خوار و ذلیل بودید و فقط دنباله­رو بودید و کسی از شما پیروی نمی­کرد. حالا دیگر جسور شده­اید! ای خزرجیان! مرا از این فتنه­کده بیرون ببرید. او را بردند و وارد خانه­اش کردند.

مدتی بعد ابوبکر در پی او فرستاد که مردم بیعت کرده­اند، تو هم بیعت کن. سعد گفت: نه، به خدا سوگند مگر این­که همه تیرهایم را به سمت شما پرتاب کنم و پیکان نیزه­هایم را از خون شما رنگین ­کنم و تا جایی که دستم توان دارد بر شما شمشیر بزنم و به همراه پیروان و خانواده و قبیله­ام با شما جنگ کنم. ای غاصبان! به خدا سوگند اگر همه جن و انس نیز علیه من متحد شوند؛ با شما بیعت نخواهم کرد تا زمانی که در پیش­گاه پروردگارم حاضر شوم و از حساب [اعمال] خود آگاه شوم. هنگامی که سخنان سعد به گوش آن­ها رسید، عمر گفت: باید از او بیعت بگیریم. بشیر بن سعد گفت: او این کار را نمی­کند و لج کرده است، او بیعت نمی­کند تا کشته شود، و وقتی کشته می­­شود که اوسیان و خزرجیان در رکابش کشته شده باشند؛ او را به حال خودش رها کنید، رها کردن او زیانی ندارد، سخن او را پذیرفتند و سعد را به حال خودش رها کردند. سعد به نماز آنان اقتدا نمی­کرد و به دستورات آن­ها ترتیب اثر نمی­داد و اگر یارانی داشت حتما بر آنان می­شورید و با آنان به جنگ می پرداخت. سعد تا پایان خلافت ابوبکر و هلاکت او به این رویه خود ادامه داد. اما وقتی عمر کار را به دست گرفت، از خشم عمر ترسید و به شام رفت و در زمان خلافت او در حوران درگذشت و با هیچ­کس بیعت نکرد. علت مرگ او تیری بود که شبانه به طرف او پرتاب شد و او را کشت. گفته شده که جنیان او را با تیر زده­اند، و نیز گفته شده که محمد بن مسلمه انصاری در ازای پولی که برای کشته شدن او به وی داده­ بودند سعد را کشت، و روایت شده که مغیره بن شعبه این کار را انجام داد.

گروهی از انصار و عده دیگری که حضور داشتند، بیعت کردند. این در حالی بود که علی بن ابی­طالب - علیه السلام - مشغول کفن و دفن رسول - خدا صلی الله علیه و آله – بودند. وقتی ایشان از این کار فارغ شدند و بر بدن پیامبر - صلی الله علیه و آله - نماز خواندند و مردم نیز - چه آن­هایی که با ابوبکر بیعت کرده بودند و چه آنهایی که بیعت نکرده بودند - آمدند و بر بدن حضرت نماز خواندند، حضرت [امیرالمؤمنین - علیه السلام -] به همراه زبیر بن عوام آمدند و در مسجد نشستند و بنی­هاشم گرد ایشان جمع شدند، و بنی­امیه نیز گرد عثمان بن عفان و بنی­زهره دور عبد الرحمن بن عوف را گرفتند. همگی در مسجد بودند که ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جراح آمدند و گفتند: چه شده که هر یک از شما یک دسته شده­اید، برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید که انصار و سایر مردم با او بیعت کرده­اند. عثمان و عبدالرحمنن بن عوف و همراهان آن­ها برخاستند و بیعت کردند، ولی علی - علیه السلام - و بنی­هاشم به همراه زبیر به منزل علی - علیه السلام - رفتند.

سپس عمر همراه عده­ای از کسانی که با ابوبکر بیعت کرده بودند، که در میان آن­ها أُسید بن حضیر و سلمه بن سلامة نیز بودند، نزد بنی­هاشم رفتند و همگی با هم داخل شدند و به آن­ها گفتند: با ابوبکر بیعت کنید که مردم با او بیعت کرده­اند. زبیر دست به شمشیر خود برد؛ عمر گفت: این سگ را بگیرید و ما را از شر او رها کنید. سلمه بن سلامة به سرعت جلو رفت و شمشیر را از دستش گرفت، عمر شمشیر را گرفت و آن را به زمین زد و شکست. اهالی بنی­هاشم که در آن­جا بودند را محاصره کردند و همگی آنان را نزد ابوبکر بردند. وقتی پیش ابوبکر رسیدند، به آن­ها گفتند با ابوبکر بیعت کنید که مردم با او بیعت کرده­اند. به خدا سوگند اگر بیعت نکنید، با شمشیر بر شما حکم می­کنیم.

وقتی بنی­هاشم آن وضع را دیدند، یکی یکی جلو آمدند و شروع به بیعت کردن کردند. تا این­که فقط علی بن أبی­طالب - علیه السلام - باقی ماند؛ عمر به او گفت: با ابوبکر بیعت کن. علی - علیه السلام - گفت: من نسبت به این امر از او سزاوارترم و شما نیز باید با من بیعت کنید. خلافت را از انصار گرفته­اید و نزدیکی به رسول خدا را بهانه خود در برابر آن­ها قرار داده­اید و آن را به زور از ما اهل بیت می­گیرید، مگر شما خودتان به انصار نگفتید که شما به جهت قرابتتان به رسول خدا صلی الله علیه و آله سزاوارتر از آن­ها بر خلافت هستید و آن­ها نیز رهبری را به شما بخشیدند و امارت را به شما تسلیم کردند!؟ من نیز همان دلیلی که شما برای انصار آوردید را برای شما می­آورم، من به زنده و مرده رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نزدیک­ترم و من وصی و وزیر و محل اسرار علم او هستم، و من بزرگترین دوست و نخستین کسی هستم که به ایشان ایمان آوردم و تصدیقشان کردم، و من بهترین شما در زمان آزمایش در میدان جهاد با مشرکین، آگاه­ترین شما نسبت به کتاب خدا و سنت و فقیه­ترین شما نسبت به امور دین و داناترین شما نسبت به عاقبت امور هستم، زبانم از همه شما برنده­تر و دلم از شما استوارتر است؛ پس چرا بر سر این امر با ما جنگ دارید، اگر از خداوند بر خویشتن می­ترسید با ما به انصاف برخورد کنید و همان طور که انصار خلافت را برای شما دانستند، شما نیز آن را برای ما بدانید، وگرنه آگاهانه ظلم خود را آغاز کنید.

عمر گفت: مگر تو سرمشق اهل بیتت نیستی؟ علی - علیه السلام - فرمودند: از خودشان بپرس. عده­ای از بنی­هاشم که بیعت کرده بودند، به سرعت پیش آمدند و گفتند: بیعت ما به منزله مخالفت با خلافت علی - علیه السلام - نبود، پناه بر خدا اگر ما بگوییم که ما در مهاجرت و درجه جهاد و نزدیکی به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در رتبه او هستیم. عمر گفت: تو را رها نمی­کنیم، مگر این­که با میل خود یا از روی اجبار بیعت کنی. علی علیه السلام فرمودند: خوب شیرش را بدوش که قسمتی از آن برای تو خواهد بود و امروز خوب از او [ابوبکر] حمایت کن که فردا به تو باز خواهد گرداند؛ به خدا سوگند سخن تو را نخواهم پذیرفت و گرد تو را نخواهم گرفت و بیعت نمی­کنم. ابوبکر گفت: ای ابالحسن! ما بر تو سخت نمی­گیریم و تو را اجبار نمی­کنیم. ابوعبیدة برخاست و به علی - علیه السلام - گفت: ای عموزاده! ما قرابت و سابقه و دانش و کمک­های تو را انکار نمی­کنیم، اما سن تو کم است، - علی - علیه السلام - در آن زمان سی و سه ساله بودند - ابوبکر یکی از بزرگان قوم توست و او بهتر می­تواند سنگینی این امر را به دوش بکشد. اینک که دیگر این امر به او سپرده شده است، خلافت را تسلیم او کن و اگر خدا تو را عمر دهد، خلافت به تو بازگردانده خواهد شد و دیگر بعد از آن هیچ کس درباره تو اختلافی نخواهد داشت. آری، تو قطعاً شایسته خلافت هستی و این امر حق توست. تو نیز فتنه بر پا نکن که اکنون زمان فتنه نیست. تو خودت می­دانی عرب و غیر عرب نسبت به تو چه کینه­هایی در دل دارند .

امیرالمومنین - علیه السلام - فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار، شما را به خدا، شما را به خدا پیمانی که پیامبرتان بر خلافت من از شما گرفت را فراموش نکنید و حکومت محمد را از خانه و کاشانه او خارج نکنید و به خانه و کاشانه خود نبرید و خانواده او را از حقشان و جای­گاه­شان در میان مردم کنار نزنید. ای کسانی که این­جا جمع هستید! خداوند قضاوت و حکم نمود و و پیامبرش داناتر است و شما نیز می­دانید که ما اهل بیت بیش از شما بر این امر سزاواریم، اگر در یک نفر باشد که قاری کتاب خدا و فقیه در دین خدا و مسلط به کار رعیت باشد، به خدا سوگند آن یک نفر در میان ماست نه در میان شما؛ بنابراین از هوی و هوس خود پیروی نکنید که از حق دورتر می­شوید، و گذشته خود را با شری که اکنون بر پا کرده­اید تباه نسازید.

بشیر بن سعد انصاری - که کار را برای خلافت ابوبکر هموار کرده بود - و جماعت انصار گفتند: ای ابالحسن! اگر انصار این سخنان تو را قبل از بیعت با ابوبکر می­شنیدند، هرگز در مورد خلافت تو اختلافی پیدا نمی­کردند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای مردم! شما می­خواستید که من بدن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را واگذارم و هنوز ایشان را به خاک نسپرده، بیایم و بر سر جانشینی ایشان نزاع کنم!؟ به خدا قسم فکر نمی­کردم که کسی قصد خلافت بکند و در مورد آن با ما اهل بیت به مقابله برخیزد و آن­چه را که شما روا دانستید، حلال بداند. و فکر نمی­کردم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در روز غدیر خم برای کسی حجت و جای سخنی باقی گذارده باشد. شما را به خدا قسم می­دهم، آیا در میان شما ­کسی نیست که در روز غدیر خم از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده باشد که می­فرمایند: \\"هر کس که من مولای او هستم، این علی مولای اوست. خداوندا! کسی که علی را دوست می­دارد دوست بدار و کسی که او را دشمن می­دارد دشمن بدار. خداوندا! یاری­دهندگان او را یاری کن و خوارکنندگان او را خوار گردان\\" که بیاید و به آن­چه شنیده است شهادت بدهد؟ زید بن ارقم نقل کرده، دوازده مرد از جنگجویان بدر به این سخنان شهادت دادند. من نیز از جمله کسانی بودم که این سخنان را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده بودم، ولی آن روز شهادت ندادم و به همین جهت بینایی خود را از دست دادم. صحبت­های زیادی در مورد این سخنان علی -علیه السلام - شد و صداها بالا گرفت. عمر از ترس این­که مبادا کسی به سخنان علی - علیه السلام - گوش دهد، مجلس را به هم زد و گفت: خداوند متعال دل­ها و دیدگان را دگرگون می­کند و تو ای ابالحسن، همیشه از سخن جمع روی می­گردانی. آن روز را همه بازگشتند. - . الاحتجاج از ابی طالب طبرسی : 43 – 47 -

**[ترجمه]

بیان

قال فی القاموس الکرش بالکسر ککتف لکل مجتر بمنزلة المعدة للإنسان مؤنثة و عیال الرجل و صغار ولده و الجماعة و فی النهایة فیه الأنصار کرشی و عیبتی أراد أنهم بطانته و موضع سره و أمانته و الذین یعتمد علیهم فی أمره و استعار الکرش و العیبة لذلک لأن المجتر یجمع علفه فی کرشه و الرجل یضع ثیابه فی عیبته و قیل أراد بالکرش الجماعة أی جماعتی و صحابتی یقال علیه کرش من الناس أی جماعة انتهی و فی القاموس الرسل محرکة القطیع من کل شی ء و الجمع أرسال و قال أدلی بحجته أظهرها و تجانف تمایل و فی النهایة ما تجانفنا لإثم أی لم نمل فیه لارتکاب الإثم انتهی و التورط الدخول فی المهالک و ما تعسر النجاة منه.

و قال فی النهایة فی حدیث السقیفة أنا جذیلها المحکک هو تصغیر جذل و هو العود الذی ینصب للإبل لتحتک به و هو تصغیر تعظیم أی أنا ممن یستشفی برأیه کما تستشفی الإبل الجربی بالاحتکاک بهذا العود و قال فی المحکک بعد ذکر هذا المعنی و العود المحکک هو الذی کثر الاحتکاک به و قیل أراد أنه شدید البأس صلب الکسر کالجذل المحکک و قیل معناه أنا دون الأنصار جذل حکاک فبی تقرن الصعبة و قال الرجبة هو أن تعمد النخلة الکریمة ببناء من حجارة أو خشب

ص: 188


1- الاحتجاج لابی طالب الطبرسیّ: 43- 47.

إذا خیف علیها لطولها أو کثرة حملها أن تقع و رجبتها فهی مرجبة و العذیق تصغیر العذق بالفتح و هو تصغیر تعظیم و قد یکون ترجیبها بأن یجعل حولها شوک لئلا یرقی إلیها و من الترجیب أن تعمد بخشبة ذات شعبتین و قیل أراد بالترجیب التعظیم یقال رجب فلان مولاه أی عظمه انتهی.

أقول: فعلی الأول التشبیه بالعُذَیْق المخصوص إما لرفعته و کثرة حمله لما ینفع الناس من الآراء المتینة بزعمه أو لأنه یحتاج إلی من یعینه لینتفع به و یقال حطمه أی ضرب أنفه و هاتره سابه بالباطل و الواضحة الأسنان تبدو عند الضحک و یقال زأر الأسد زئیرا إذا صاح و غضب و حوران بالفتح موضع بالشام و فی القاموس أعطاه مقادته انقاد له و الذرابة حدة اللسان و باء إلیه رجع و بذنبه بوءا احتمله و اعترف به و فلان مضطلع علی الأمر أی قوی علیه.

**[ترجمه]در قاموس آمده است: کِرش با کسره و بر وزن کِتف، در هر نشخوار­کننده­ای وجود دارد و کار معده در انسان را می­کند، لفظ آن مونث بوده و به معنای عیال و فرزندان کوچک است، و به معنای جماعت نیز می­باشد. در النهایه در مورد آن آمده است: \\"الانصارُ کرشی و عیبتی\\" که منظور این است که انصار، خواص و رازداران و امانت­داران ایشان هستند و کسانی هستند که ایشان در کارهای خود به آن­ها اعتماد می­کنند. که کرش [به معنای شکم] و عیبة [به معنای جامه­دان] استعاره از این معنا می­باشد؛ چرا که علف در شکم نشخوار­کننده جمع می شود و مرد لباس­های خود را در جامه­دان می­گذارد. و گفته شده کرش به معنای جماعت است و \\"کرش من الناس\\" یعنی گروهی از مردم. در این­جا نقل از نهایة تمام می­شود. در قاموس آمده است: رِسل به صورت متحرک به معنای دسته­ای از هر چیز است و جمع آن أرسال می­باشد. و گفته است: \\"أدلی بحجّته\\" یعنی دلیلش را آشکار کرد و \\"تَجانف\\" یعنی تمایل پیدا کرد. و در نهایة آمده است که \\"ما تجانفنا لإثم\\" به گناه متمایل نشدیم تا آن را مرتکب شویم. در این­جا نقل از نهایة تمام می­شود. و \\"التورّط\\" یعنی داخل شدن در مهلکه­ها و جاهایی که نجات یافتن از آن­ها سخت است.

در نهایه آمده است: در حدیث سقیفه آمده است \\"أنا جذیلها المحکک\\"، جذیل اسم تصغیر جَذل است، و جذل چوبی است که برای شترِ گَر نصب می­شود تا خود را با آن بخاراند. جذیل تصغیری است به منظور تعظیم، و یعنی من از کسانی هستم که مردم با نظر او شفا می­یابند، همان­طور که شترِ گَر با مالیدن خود به آن چوب شفا پیدا می­کند. و گفته شده که منظورش این بوده که او همچون چوبی که آن را قرار می­دهند تا شتر خود را با آن بخاراند، قدرتمند و سفت و استوار است. و گفته شده معنایش این است که من در میان انصار مانند چوب خارش شتر می­مانم که مسائل سخت با من آسان می­شود. و \\"رجبه\\" درخت خرمای بسیار بزرگی است که آن را به بنایی سنگی یا چوبی تکیه دهند؛ زیرا به خاطر بلندی و سنگینی محصولش احتمال افتادنش وجود دارد، و \\"رجَّبتها فهی مرجبة\\". \\"العُذیق\\" تصغیر عَذق با فتحه است و این نیز تصغیری است به منظور تعظیم، و گاهی ترجیب نخل به این است که در اطراف آن خار و خاشاک بگذارند تا کسی بالای آن نرود. و این­که نخل را به چوبی دو شعبه تکیه دهند نیز ترجیب گفته می­شود. و گفته شده که منظور او از ترجیب، تعظیم است و وقتی گفته می­شود: \\"رجّب فلانٌ مولاه\\" یعنی فلانی مولایش را بزرگ داشت. در این­جا نقل از نهایة تمام می­شود.

مولف: بنابر معنای اول، این که خود را به عذیق تشبیه کرده، شاید به جهت بلندی و پرباری آن باشد، زیرا به گمان خودش، او از طریق نظرات متین خود به مردم سود می­رساند، و یا این که او به کس دیگری نیاز دارد تا به او کمک کند و از او سود ببرد. گفته می­شود: \\"حطّمه\\" یعنی به بینی او ضربه زد. و \\"هاتره\\" یعنی دشنامی به ناحق داد. \\"الواضحه\\" به دندان­هایی گفته می­شود که به هنگام خندیدن آشکار می­شوند. و گفته می­شود: \\"زأر الاسد زئیراً\\" که یعنی شیر نعره کشید و خشمگین شد. حوران به فتح حاء نام مکانی در شام است. در قاموس آمده است که \\"اعطاه مقادته له\\" یعنی مطیع او شد، \\"الذرابة\\" یعنی تیزی زبان و \\"باء إلیه\\" یعنی در حالی برگشت که گناه را به گردن گرفته بود و به آن اقرار کرده بود. و \\"فلانٌ مضطلع علی الامر\\" یعنی توانایی انجام آن را دارد.

**[ترجمه]

«2»

ج، الإحتجاج عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ علیهما السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ هَلْ کَانَ أَحَدٌ فِی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْکَرَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فِعْلَهُ وَ جُلُوسَهُ مَجْلِسَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَعَمْ کَانَ الَّذِی أَنْکَرَ عَلَی أَبِی بَکْرٍ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ کَانَ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ سَهْلٌ وَ عُثْمَانُ ابْنَا حُنَیْفٍ وَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ فَلَمَّا صَعِدَ أَبُو بَکْرٍ الْمِنْبَرَ تَشَاوَرُوا بَیْنَهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ اللَّهِ لَنَأْتِیَنَّهُ وَ لَنُنْزِلَنَّهُ عَنْ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ الْآخَرُونَ مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ إِذاً لَأَعَنْتُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ قَدْ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ (1) فَانْطَلَقُوا بِنَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِنَسْتَشِیرَهُ وَ نَسْتَطْلِعَ رَأْیَهُ فَانْطَلَقَ

ص: 189


1- البقرة: 195 و تمام الآیة. «وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» و ظاهر الآیة فی الانفاق صدرا و ذیلا فیجب أن یکون وسطها أیضا کذلک، و الا لاختل السیاق، و المعنی أنّه یجب علیکم أن تنفقوا فی سبیل اللّه بکل معانیه من الانفاق فی أمر الجهاد و تجهیز الجیوش و اعداد القوّة و الرباط و الانفاق علی فقراء المسلمین لیتقووا و یرتفعوا عن حضیض المذلة و أن تنفقوا علیهم حتی یحجوا و یجاهدوا فی اللّه حقّ جهاده الی غیر ذلک من مصادیق الانفاق فی سبیل اللّه. ولکن لا تلقوا أیدیکم وقدرتکم من الاموال والبنین إلی الهلکة والخسارة بأن تنفقوا کل ما فی مقدرتکم فتبقون بلا مال ولا مقدرة فتصیرون هلکی أذلاء فقراء لا تقدرون بعد ذلک علی شئ من الخیر ، بل اللازم علیکم فی ذلک ، الاحسان فی الانفاق بأن تتقدروا مقدرتکم وأموالکم فتنفقوا ما یناسبها ولیس هو الا الامر الوسط بین المنزلتین کما قال عزوجل فی سورة الفرقان : ٦٧ مادحا لهذه الطریقة الحسنی : « والذین اذا أنفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما ». فوزان الایة من حیث التقدیر فی الانفاق وزان قوله عزمن قائل : « ولا تجعل یدک مغلولة إلی عنقک ولا تبسطها کل البسط فتقعد ملوما محسورا » أسری : ٢٩ وأما من حیث اللفظ فکقوله عزوجل؟ « یا أیها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوی وعدوکم أولیاء : تلقون الیهم بالمودة » الایة الاولی من الممتحنة ، فتکون الباء زائدة والتقدیر لا تلقوأ أیدیکم إلی الهلکة ، فالمراد بالایدی بقرینة الانفاق المقدم فی صدر الایة والاحسان المؤخر فی ذیلها المقدرة المالیة. وان أبیت الا أن تجعل الباء سببیة ومفعول « تلقوا » محذوف ( لا تلقوا أنفسکم بأیدیکم إلی التهلکة ) لم تخرج الایة عن مورد الانفاق قطعا الا أنه ینطق علی الذی ذکرناه بوجه آخر ویکون تقدیر الکلام هکذا : أنفقوا فی سبیل الله بین الاسراف والتقتیر ولا تلقوا أنفسکم متعمدا وبأیدی أنفسکم إلی الهلکة والخسارة التی لا یتدارک فان ذلک خلاف الاحسان فأحسنوا فی الانفاق فی سیبل الله باتخاذ منزلة بین المنزلتین : الاسراف والتقتیر والبسط والقبض. فان الله یحب المحسنین ولا یحب الهالکین لانفسهم المخاطرین بها. وکیف کان ، لیس المراد بالتهلکة الانتحار أو القاء بنفسه فی صفوف الاعداء عازما علی القتل ، بل التهلکة والهلاکة انما یصدق فی مورد یکون الانسان حیا لکنه صار کلاحی کالتاجر یفلس فیصیر هالکا والانسان یرتکب أمرا عظیما یؤل أمره إلی الهلاک شرعا فی الاخرة أو حکما عرفیا فی الدنیا کما نص معاجم اللغة أن التهلکة هی کل ما عاقبته الهلاک.

الْقَوْمُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَجْمَعِهِمْ فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ تَرَکْتَ حَقّاً أَنْتَ أَحَقُّ بِهِ وَ أَوْلَی مِنْهُ لِأَنَّا سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَمِیلُ

ص: 190

مَعَ الْحَقِّ کَیْفَ مَالَ وَ لَقَدْ هَمَمْنَا أَنْ نَصِیرَ إِلَیْهِ فَنُنْزِلَهُ عَنْ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجِئنَاکَ نَسْتَشِیرُکَ وَ نَسْتَطْلِعُ رَأْیَکَ فِیمَا تَأْمُرُنَا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَمَا کُنْتُمْ لَهُمْ إِلَّا حَرْباً وَ لَکِنَّکُمْ کَالْمِلْحِ فِی الزَّادِ وَ کَالْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَأَتَیْتُمُونِی شَاهِرِینَ أَسْیَافَکُمْ مُسْتَعِدِّینَ لِلْحَرْبِ وَ الْقِتَالِ إِذَا لأتونی (أَتَوْنِی) فَقَالُوا لِی بَایِعْ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَلَا بُدَّ مِنْ أَنْ أَدْفَعَ الْقَوْمَ عَنْ نَفْسِی وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْعَزَ إِلَیَّ قَبْلَ وَفَاتِهِ قَالَ لِی یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی وَ تَنْقُضُ فِیکَ عَهْدِی وَ إِنَّکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ إِنَّ الْأُمَّةَ مِنْ بَعْدِی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ وَ السَّامِرِیِّ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا تَعْهَدُ إِلَیَّ إِذَا کَانَ ذَلِکَ فَقَالَ إِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً فَبَادِرْ إِلَیْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً کُفَّ یَدَکَ وَ احْقِنْ دَمَکَ حَتَّی تَلْحَقَ بِی مَظْلُوماً وَ لَمَّا تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اشْتَغَلْتُ بِغُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ الْفَرَاغِ مِنْ شَأْنِهِ ثُمَّ آلَیْتُ یَمِیناً أَنْ لَا أَرْتَدِیَ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ فَفَعَلْتُ ثُمَّ أَخَذْتُ بِیَدِ فَاطِمَةَ وَ ابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَدُرْتُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ وَ أَهْلِ السَّابِقَةِ فَنَاشَدْتُهُمْ حَقِّی وَ دَعَوْتُهُمْ إِلَی نُصْرَتِی فَمَا أَجَابَنِی مِنْهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةُ رَهْطٍ مِنْهُمْ سَلْمَانُ وَ عَمَّارٌ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ (1) وَ لَقَدْ رَاوَدْتُ فِی ذَلِکَ تَقْیِیدَ بَیِّنَتِی فَاتَّقُوا اللَّهَ عَلَی السُّکُوتِ لِمَا عَلِمْتُمْ

ص: 191


1- قال ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج 1 ص 131: و من کتاب معاویة المشهور الی علیّ علیه السلام: و أعهدک أمس تحمل قعیدة بیتک لیلا علی حمار و یداک فی یدی ابنیک الحسن و الحسین یوم بویع أبو بکر الصدیق فلم تدع أحدا من أهل بدر و السوابق الا دعوتهم الی نفسک و مشیت الیهم بامرأتک و أدلیت الیهم بابنیک و استنصرتهم علی صاحب رسول اللّه فلم یجبک منهم الا أربعة أو خمسة إلی آخر ما سیأتی فی محله.

مِنْ وَغْرِ صُدُورِ الْقَوْمِ وَ بُغْضِهِمْ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَانْطَلِقُوا بِأَجْمَعِکُمْ إِلَی الرَّجُلِ فَعَرِّفُوهُ مَا سَمِعْتُمْ مِنْ قَوْلِ رَسُولِکُمْ صلی الله علیه و آله لِیَکُونَ ذَلِکَ أَوْکَدَ لِلْحُجَّةِ وَ أَبْلَغَ لِلْعُذْرِ وَ أَبْعَدَ لَهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا وَرَدُوا عَلَیْهِ فَسَارَ الْقَوْمُ حَتَّی أَحْدَقُوا بِمِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَلَمَّا صَعِدَ أَبُو بَکْرٍ الْمِنْبَرَ قَالَ الْمُهَاجِرُونَ لِلْأَنْصَارِ تَقَدَّمُوا فَتَکَلَّمُوا وَ قَالَ الْأَنْصَارُ لِلْمُهَاجِرِینَ بَلْ تَکَلَّمُوا أَنْتُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْنَاکُمْ فِی کِتَابِهِ إِذْ قَالَ اللَّهُ لَقَدْ تَابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ قَالَ أَبَانٌ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ الْعَامَّةَ لَا تَقْرَأُ کَمَا عِنْدَکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ تَقْرَأُ یَا أَبَانُ قَالَ قُلْتُ إِنَّهَا تَقْرَأُ لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ (1) فَقَالَ وَیْلَهُمْ وَ أَیُّ ذَنْبٍ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْهُ إِنَّمَا تَابَ اللَّهُ بِهِ عَلَی أُمَّتِهِ فَأَوَّلُ مَنْ تَکَلَّمَ بِهِ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ ثُمَّ بَاقِی الْمُهَاجِرِینَ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِمُ الْأَنْصَارُ وَ رُوِیَ أَنَّهُمْ کَانُوا غُیَّباً عَنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَدِمُوا وَ قَدْ تَوَلَّی أَبُو بَکْرٍ وَ هُمْ یَوْمَئِذٍ أَعْلَامُ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ (2) وَ قَالَ

ص: 192


1- براءة: 117.
2- قال ابن الأثیر فی أسد الغابة: خالد بن سعید بن العاص بن أمیّة بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصی القرشیّ الاموی یکنی أبا سعید، کان من السابقین الی السلام ثالثا أو رابعا بعثه رسول اللّه عاملا علی صدقات الیمن و قیل علی صدقات مذحج و علی صنعاء فتوفی النبیّ و هو علیها و لم یزل خالد و أخواه عمرو و أبان علی أعمالهم التی استعملهم علیها رسول اللّه حتی توفی رسول اللّه فرجعوا عن أعمالهم فقال لهم أبو بکر: ما لکم رجعتم؟ ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول اللّه ارجعوا الی أعمالکم، فقالوا: نحن بنو أبی أحیحة لا نعمل لاحد بعد رسول اللّه أبدا. کان خالد علی الیمن و أبان علی البحرین و عمر و علی تیماء و خیبر قری عربیة و تأخر خالد و أخوه أبان عن بیعة أبی بکر فقال لبنی هاشم: انکم لطوال الشجر طیبوا الثمر و نحن لکم تبع، فلما بایع بنو هاشم أبا بکر بایعه خالد و أبان و سیجی ء تمام الکلام فیه.

اتَّقِ اللَّهَ یَا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ نَحْنُ مُحْتَوِشُوهُ یَوْمَ قُرَیْظَةَ حِینَ فَتَحَ اللَّهُ لَهُ وَ قَدْ قَتَلَ عَلِیٌّ یَوْمَئِذٍ عِدَّةً مِنْ صَنَادِیدِ رِجَالِهِمْ وَ أُولِی الْبَأْسِ وَ النَّجْدَةِ مِنْهُمْ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِنِّی مُوصِیکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظُوهَا وَ مُودِعُکُمْ أَمْراً فَاحْفَظُوهُ أَلَا إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَمِیرُکُمْ بَعْدِی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ بِذَلِکَ أَوْصَانِی رَبِّی أَلَا وَ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَحْفَظُوا فِیهِ وَصِیَّتِی وَ تُوَازِرُوهُ وَ تَنْصُرُوهُ اخْتَلَفْتُمْ فِی أَحْکَامِکُمْ وَ اضْطَرَبَ عَلَیْکُمْ أَمْرُ دِینِکُمْ وَ وَلِیَکُمْ شِرَارُکُمْ أَلَا إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی هُمُ الْوَارِثُونَ لِأَمْرِی وَ الْعَالِمُونَ بِأَمْرِ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی اللَّهُمَّ مَنْ أَطَاعَهُمْ مِنْ أُمَّتِی وَ حَفِظَ فِیهِمْ وَصِیَّتِی فَاحْشُرْهُمْ فِی زُمْرَتِی وَ اجْعَلْ لَهُمْ نَصِیباً مِنْ مُرَافَقَتِی یُدْرِکُونَ بِهِ نُورَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَسَاءَ خِلَافَتِی فِی أَهْلِ بَیْتِی فَاحْرِمْهُ الْجَنَّةَ الَّتِی عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ اسْکُتْ یَا خَالِدُ فَلَسْتَ مِنْ أَهْلِ الْمَشُورَةِ وَ لَا مِمَّنْ یُقْتَدَی بِرَأْیِهِ فَقَالَ خَالِدٌ اسْکُتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَإِنَّکَ تَنْطِقُ عَنْ لِسَانِ غَیْرِکَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَتْ قُرَیْشٌ أَنَّکَ مِنْ أَلْأَمِهَا حَسَباً وَ أَدْنَاهَا مَنْصَباً وَ أَخَسِّهَا قَدْراً وَ أَخْمَلِهَا ذِکْراً وَ أَقَلِّهِمْ غَنَاءً عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنَّکَ لَجَبَانٌ فِی الْحُرُوبِ بَخِیلٌ بِالْمَالِ لَئِیمُ الْعُنْصُرِ مَا لَکَ فِی قُرَیْشٍ مِنْ فَخَرٍ وَ لَا فِی الْحُرُوبِ مِنْ ذِکْرٍ وَ إِنَّکَ فِی هَذَا الْأَمْرِ بِمَنْزِلَةِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَکانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النَّارِ خالِدَیْنِ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ فَأَبْلَسَ عُمَرُ وَ جَلَسَ خَالِدُ بْنُ سَعِیدٍ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ (1) وَ قَالَ کردید و نکردید و ندانید چه

ص: 193


1- روی ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج 2 ص 17 عن أبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ بإسناده عن المغیرة أن سلمان و الزبیر و بعض الأنصار کان هواهم أن یبایعوا علیا بعد النبیّ صلی الله علیه و آله فلما بویع أبو بکر قال سلمان للصحابة: أصبتم الخیر و لکن أخطأتم المعدن قال: و فی روایة أخری: أصبتم ذا السن منکم و لکنکم أخطأتم أهل بیت نبیّکم، أما لو جعلتموها فیهم ما اختلف منکم اثنان و لاکلتموها رغدا. قال ابن ابی الحدید : قلت : هذا الخبر هو الذی روته المتکلمون فی باب الامامة عن سلمان أنه قال : « کردید ونکردید » تفسره الشیعة فتقول : أراد أسلمتم وما اسلمتم ، ویفسره أصحابنا فیقولون : معناه أخطأتم وأصبتم. وقال السید المرتضی فی الشافی : ٤٠١ : فان قیل : المروی عن سلمان أنه قال کردید ونکردید ولیس بمقطوع به قلنا : ان کان خبر السقیفة وشرح ماجری فیها من الاقوال مقطوعا به ، فقول سلمان مقطوع به ، لان کل من روی السقیفة رواه ولیس هذا مما یختص الشیعة بنقله فیتهم فیه ... ولیس لهم أن یقولوا کیف خاطبهم بالفارسیة وهم عرب ، وذلک أن سلمان وان تکلم بالفارسیة فقد فسره بقوله أصبتم وأخطأتم : أصبتم سنة الاولین وأخطأتم اهل بیت نبیکم إلی آخر ما سیجئ فی آخر هذا الباب ( تتمیم ) نقلا عن تلخیص الشافی. أقول: : ولفظ سلمان علی ما فی أنساب الاشراف ١ / ٥٩١ العثمانیة ص ١٧٢ و ١٧٩ و ١٨٧ و ٢٣٧ « کرداذ وناکرداذ » فالظاهر من قوله « کرداذ وناکرداذ » ان صنیعهم هذا صنیع و لیس بصنیع ( قال فی البرهان : کرداد _ وزان بغداد بالفتح : البناء والاساس وقال : کردار بکر الاول القاعدة والسیرة : آئین _ روش ) فنفی الفعل ثانیا بعد اثباته الا یفید أن ما صنعوه لم یکن علی وفق الحق ومقتضاه حیث ان الناس وان کان لابد لهم من أمیر یطاوعون له : یصدرون عن نهیه ویردون بأمره ، لکن الذی یجب أن یطاوع ویبایع لیس هو أبوبکرالذی لا یمکنه أن یتخطا خطا النبی ص ویحذو حذوه ، ولا له عصمة کعصمة النبی فلا یؤثر فی اشعارهم وأبشارهم ولا ... والف ولا. واما الاعتراض بأنه کیف خاطبهم بالفارسیة أولا ثم خاطبهم بالعربیة _ وقد أکثر فی ذلک الجاحظ فی العثمانیة ص ١٨٦ فعندی أن ذلک معهود من طبیعة الانسان اذا کان فی نفسه نفثة لا یمکنه أن یصدرها کما هی ، أخرجها مهمهما کخواطر النفوس واذا کان عارفا بلسانین کسلمان الفارسی أصدر النفثة بلسان غیر لسان المخاطبین ثم مضی فی کلامه بلسانهم ، فروی تلک الکلمة من سمعها من سلمان وترجمها من کان یعرف اللغة الفارسیة بعد ذلک.

کردید أَیْ فَعَلْتُمْ وَ لَمْ تَفْعَلُوا وَ مَا عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ وَ امْتَنَعَ مِنَ الْبَیْعَةِ قَبْلَ ذَلِکَ حَتَّی وُجِئَ عُنُقُهُ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِلَی مَنْ تُسْنِدُ أَمْرَکَ إِذَا نَزَلَ بِکَ مَا لَا تَعْرِفُهُ

ص: 194

وَ إِلَی مَنْ تَفْزَعُ إِذَا سُئِلْتَ عَمَّا لَا تَعْلَمُهُ وَ مَا عُذْرُکَ فِی تَقَدُّمِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ وَ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَعْلَمُ بِتَأْوِیلِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ وَ مَنْ قَدَّمَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ أَوْصَاکُمْ بِهِ عِنْدَ وَفَاتِهِ فَنَبَذْتُمْ قَوْلَهُ وَ تَنَاسَیْتُمْ وَصِیَّتَهُ وَ أَخْلَفْتُمُ الْوَعْدَ وَ نَقَضْتُمُ الْعَهْدَ وَ حَلَلْتُمُ الْعَقْدَ الَّذِی کَانَ عَقَدَهُ عَلَیْکُمْ مِنَ النُّفُوذِ تَحْتَ رَایَةِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ حَذَراً مِنْ مِثْلِ مَا أَتَیْتُمُوهُ وَ تَنْبِیهاً لِلْأُمَّةِ عَلَی عَظِیمِ مَا اجْتَرَحْتُمُوهُ مِنْ مُخَالَفَةِ أَمْرِهِ فَعَنْ قَلِیلٍ یَصْفُو لَکَ الْأَمْرُ وَ قَدْ أَثْقَلَکَ الْوِزْرُ وَ نُقِلْتَ إِلَی قَبْرِکَ وَ حَمَلْتَ مَعَکَ مَا اکْتَسَبَتْ یَدَاکَ فَلَوْ رَاجَعْتَ الْحَقَّ مِنْ قُرْبٍ وَ تَلَافَیْتَ نَفْسَکَ وَ تُبْتَ إِلَی اللَّهِ مِنْ عَظِیمِ مَا اجْتَرَمْتَ کَانَ ذَلِکَ أَقْرَبَ إِلَی نَجَاتِکَ یَوْمَ تَفَرَّدُ فِی حُفْرَتِکَ وَ یُسَلِّمُکَ ذَوُو نُصْرَتِکَ فَقَدْ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا فَلَمْ یَرْدَعْکَ ذَلِکَ عَمَّا أَنْتَ مُتَشَبِّثٌ بِهِ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ الَّذِی لَا عُذْرَ لَکَ فِی تَقَلُّدِهِ وَ لَا حَظَّ لِلدِّینِ وَ الْمُسْلِمِینَ فِی قِیَامِکَ بِهِ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ وَ لَا تَکُنْ کَمَنْ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ أَصَبْتُمْ قَبَاحَةً وَ تَرَکْتُمْ قَرَابَةً وَ اللَّهِ لَتَرْتَدَّنَّ جَمَاعَةٌ مِنَ الْعَرَبِ (1) وَ لَتَشُکَّنَّ فِی هَذَا الدِّینِ وَ لَوْ جَعَلْتُمُ الْأَمْرَ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ مَا اخْتَلَفَ عَلَیْکُمْ سَیْفَانِ وَ اللَّهِ لَقَدْ صَارَتْ لِمَنْ غَلَبَ وَ لَتَطْمَحَنَ

ص: 195


1- و قد صدق التاریخ کلام أبی ذر هذا حیث ارتدت العرب بعد ما سمعت من أن أصحاب النبیّ صلی الله علیه و آله ابتزوا سلطانه من مقره، فطمعوا أن یکون لهم أیضا فی ذلک نصیب، فطغوا علی الخلیفة أبی بکر و اشتهرت طغیانهم هذا بعنوان الردة، نعم کانت ردة و لکن علی من؟ علی اللّه و رسوله؟ أو علی الخلیفة من بعده؟ سیجی ء تمام الکلام فی أبواب المطاعن عند خلاف بنی تمیم و قتل مالک بن نویرة إنشاء اللّه تعالی.

إِلَیْهَا عَیْنُ مَنْ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهَا وَ لَیُسْفَکَنَّ فِی طَلَبِهَا دِمَاءٌ کَثِیرَةٌ فَکَانَ کَمَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ ثُمَّ قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ خِیَارُکُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الْأَمْرُ بَعْدِی لِعَلِیٍّ ثُمَّ لِابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ لِلطَّاهِرِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَاطَّرَحْتُمْ قَوْلَ نَبِیِّکُمْ وَ تَنَاسَیْتُمْ مَا عَهِدَ بِهِ إِلَیْکُمْ فَأَطَعْتُمُ الدُّنْیَا الْفَانِیَةَ وَ بِعْتُمُ الْآخِرَةَ الْبَاقِیَةَ الَّتِی لَا یَهْرَمُ شَبَابُهَا وَ لَا یَزُولُ نَعِیمُهَا وَ لَا یَحْزَنُ أَهْلُهَا وَ لَا تَمُوتُ سُکَّانُهَا بِالْحَقِیرِ التَّافِهِ الْفَانِی الزَّائِلِ وَ کَذَلِکَ الْأُمَمُ مِنْ قَبْلِکُمْ کَفَرَتْ بَعْدَ أَنْبِیَائِهَا وَ نَکَصَتْ عَلَی أَعْقَابِهَا وَ غَیَّرَتْ وَ بَدَّلَتْ وَ اخْتَلَفَتْ فَسَاوَیْتُمُوهُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ عَمَّا قَلِیلٍ تَذُوقُونَ وَبَالَ أَمْرِکُمْ وَ تُجْزَوْنَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ قَالَ ارْجِعْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ ظُلْمِکَ وَ تُبْ إِلَی رَبِّکَ وَ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ وَ سَلِّمِ الْأَمْرَ لِصَاحِبِهِ الَّذِی هُوَ أَوْلَی بِهِ مِنْکَ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا عَقَدَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عُنُقِکَ مِنْ بَیْعَتِهِ وَ أَلْزَمَکَ مِنَ النُّفُوذِ تَحْتَ رَایَةِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ هُوَ مَوْلَاهُ وَ نَبَّهَ عَلَی بُطْلَانِ وُجُوبِ هَذَا الْأَمْرِ لَکَ وَ لِمَنْ عَضَدَکَ عَلَیْهِ بِضَمِّهِ لَکُمَا إِلَی عَلَمِ النِّفَاقِ وَ مَعْدِنِ الشَّنَآنِ وَ الشِّقَاقِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ الَّذِی أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ فَلَا اخْتِلَافَ بَیْنَ أَهْلِ الْعِلْمِ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَمْرٍو وَ هُوَ کَانَ أَمِیراً عَلَیْکُمَا وَ عَلَی سَائِرِ الْمُنَافِقِینَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی أَنْفَذَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزَاةِ ذَاتِ السَّلَاسِلِ (1) وَ أَنَّ عَمْراً قَلَّدَکُمَا حَرْسَ عَسْکَرِهِ فَمِنَ الْحَرْسِ إِلَی الْخِلَافَةِ اتَّقِ اللَّهَ وَ بَادِرِ الِاسْتِقَالَةَ قَبْلَ فَوْتِهَا فَإِنَ

ص: 196


1- البلاذری 1/ 380 و فی السیر أن رسول اللّه بعث عمرو بن العاصی أولا ثمّ بعث ابا عبیدة مددا له و فیهم أبو بکر و عمر فاجتمعوا تحت قیادة عمرو، راجع سیرة ابن هشام ج 2 ص 632 أسد الغابة ج 4 ص 116 بترجمة ابن العاصی منتخب کنز العمّال ج 4 ص 178، تاریخ الطبریّ ج 3 ص 32، و لعمرو بن العاصی ترجمة ضافیة من شتّی نواحی البحث تراها فی کتاب الغدیر ج 2 ص 120- 176.

ذَلِکَ أَسْلَمُ لَکَ فِی حَیَاتِکَ وَ بَعْدَ وَفَاتِکَ وَ لَا تَرْکَنْ إِلَی دُنْیَاکَ وَ لَا تَغْرُرْکَ قُرَیْشٌ وَ غَیْرُهَا فَعَنْ قَلِیلٍ تَضْمَحِلُّ عَنْکَ دُنْیَاکَ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی رَبِّکَ فَیَجْزِیکَ بِعَمَلِکَ وَ قَدْ عَلِمْتَ وَ تَیَقَّنْتَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمَهُ إِلَیْهِ بِمَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ فَإِنَّهُ أَتَمُّ لِسَتْرِکَ وَ أَخَفُّ لِوِزْرِکَ فَقَدْ وَ اللَّهِ نَصَحْتُ لَکَ إِنْ قَبِلْتَ نُصْحِی وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ثُمَّ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ (1) فَقَالَ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مَا ذَا لَقِیَ

ص: 197


1- بریدة بن الحصیب الاسلمی أبو ساسان و أبو عبد اللّه کان ذا بیت کبیر فی قومه مر به رسول اللّه مهاجرا فأسلم هو و من معه و کانوا ثمانین بیتا فصلوا خلف رسول اللّه صلی الله علیه و آله العشاء الآخرة ثمّ قدم علیه صلی الله علیه و آله بعد غزوة أحد و شهد معه المشاهد کلها و ولاه رسول اللّه صدقات قومه، روی أنّه لما سمع بفوت النبیّ صلی الله علیه و آله و کان فی قبیلته، أخذ رایته فنصبها علی باب بیت أمیر المؤمنین فقال له عمر: الناس اتفقوا علی بیعة أبی بکر، ما لک تخالفهم؟ فقال: لا أبایع غیر صاحب هذا البیت. واما حدیث التسلیم علی علی بامرة المؤمنین فقد أخرجه العلامة المرعشی دام ظله فی ذیل الاحقاق عن معاجم کثیرة من کتب أهل السنة راجع ج ٤ ص ٢٧٥ وما بعده. وأما حدیث خلافه فقد روی علم الهدی فی الشافی ٣٩٨ عن الثقفی باسناده عن سفیان بن فروة عن أبیه قال : جاء بریدة حتی رکز رایته فی وسط أسلم ثم قال : لا أبایع حتی یباع علی بن أبیطالب ، فقال علی : یا بریدة ادخل فیما دخل فیه الناس ، فان اجتماعهم أحب إلی من اختلافهم الیوم. وباسناده عن موسی بن عبدالله بن الحسن قال : أبت أسلم أن تبایع ، فقالوا : ماکنا نبایع حتی یبایع بریدة لقول النبی صلی الله علیه و آله لبریدة « علی ولیکم من بعدی » قال : فقال علی : ان هؤلاء خیرونی أن یظلمونی حقی وأبایعهم ، وارتد الناس حتی بلغت الردة أحدا فاخترت أن أظلم حقی وان فعلوا ما فعلوا. أقول: : وحدیث بریدة « یا بریدة لا تبغض علیا (لا تقع فی علی) ان علیا منی وانا منه و هو ولی کل مؤمن بعدی » من المتواترات وقد أخرجه أصحاب الصحاح راجع مسند الامام ابن حنبل ج ٥ ص ٣٥٦ ، خصائس النسائی : ٣٣ شرح النهج الحدیدی ج ٢ ص ٤٣٠ ،مجمع الزوائد ج ٩ ص ١٢٧ وهکذا حدیث عمران بن الحصین ویقال انه اخا بریدة لامه أخرجه ابوداود الطیالسی فی مسنده : ١١١ تحت الرقم ٨٢٩ ، الترمذی فی صحیحه ج ٥ ص ٢٩٦ تحت الرقم ٣٧٩٦ و ٣٨٠٩ وأخرجه عنه فی مشکاة المصابیح ٥٦٤ جامع الاصول ٩ / ٤٧٠ ، ورواه النسائی فی الخصائص : ٣٣ و ٢٦ مستدرک الصحیحین ج ٣ ص ١١٠ ، إلی غیر ذلک من المعاجم الحدیثیة راجع بسط ذلک فی ذیل الاحقاق ج ٥ ص ٢٧٤ _ ٣١٧.

الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ نَسِیتَ أَمْ تَنَاسَیْتَ أَمْ خَدَعَتْکَ نَفْسُکَ سَوَّلَتْ لَکَ الْأَبَاطِیلَ أَ وَ لَمْ تَذْکُرْ مَا أَمَرَنَا بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ تَسْمِیَةِ عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ النَّبِیُّ بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ قَوْلَهُ فِی عِدَّةِ أَوْقَاتٍ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَاتِلُ الْقَاسِطِینَ فَاتَّقِ اللَّهَ وَ تَدَارَکْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ لَا تُدْرِکَهَا وَ أَنْقِذْهَا مِمَّا یُهْلِکُهُا وَ ارْدُدِ الْأَمْرَ إِلَی مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ وَ لَا تَتَمَادَ فِی اغْتِصَابِهِ وَ رَاجِعْ وَ أَنْتَ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَرَاجَعَ فَقَدْ مَحَضْتُکَ النُّصْحَ وَ دَلَلْتُکَ عَلَی طَرِیقِ النَّجَاةِ فَلَا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ ثُمَّ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ یَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ إِنْ کُنْتُمْ عَلِمْتُمْ وَ إِلَّا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَوْلَی بِهِ وَ أَحَقُّ بِإِرْثِهِ وَ أَقْوَمُ بِأُمُورِ الدِّینِ وَ آمَنُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَحْفَظُ لِمِلَّتِهِ وَ أَنْصَحُ لِأُمَّتِهِ فَمُرُوا صَاحِبَکُمْ فَلْیَرُدَّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَضْطَرِبَ حَبْلُکُمْ وَ یَضْعُفَ أَمْرُکُمْ وَ یَظْفَرَ عَدُوُّکُمْ وَ یَظْهَرَ شَتَاتُکُمْ وَ تُعْظُمَ الْفِتْنَةُ بِکُمْ وَ تَخْتَلِفُونَ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ یَطْمَعَ فِیکُمْ عَدُوُّکُمْ فَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ وَ عَلِیٌّ مِنْ بَیْنِهِمْ وَلِیُّکُمْ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ فَرْقٌ ظَاهِرٌ قَدْ عَرَفْتُمُوهُ فِی حَالٍ بَعْدَ حَالٍ عِنْدَ سَدِّ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَبْوَابَکُمُ الَّتِی کَانَتْ إِلَی الْمَسْجِدِ فَسَدَّهَا کُلَّهَا غَیْرَ بَابِهِ (1) وَ إِیثَارِهِ إِیَّاهُ بِکَرِیمَتِهِ فَاطِمَةَ دُونَ

ص: 198


1- حدیث سد الأبواب الا باب علیّ علیه السلام قد مر فی ج 39 ص 19- 34 من بحار الانوار تاریخ مولانا أمیر المؤمنین علیه السلام و أخرج المؤلّف العلامة من روایات الفریقین فی ذلک ما فیه غناء و کفایة، و ان شئت راجع ذیل الاحقاق ج 5 ص 540- 586، فقد أخرجه عن الترمذی ج 13 ص 173 ط الصاوی بمصر، و هو فی ط الاعتماد ج 5 ص 305 تحت الرقم 3815، و عن النسائی فی الخصائص: 13 و 14، الحافظ أبی نعیم فی الحلیة 4/ 153، ابن کثیر الدمشقی فی البدایة و النهایة 7/ 338، ابن حنبل فی مسنده ج 4 ص 369، الحاکم فی مستدرکه 3/ 125 و للعلامة الامینی قدّس سرّه فی کتابه الغدیر بحث ضاف و نظرة ثاقبة فی حدیث سد الأبواب من شاءها فلیراجع ج 3 ص 202 و ما بعده. ومما یناسب ذکره هنا أن الترمذی ج ٥ ص ٢٧٨ روی باسناده عن عروة عن عائشة « أن النبی صلی الله علیه و آله أمر بسد الابواب الاباب أبی بکر » ولفظ البخاری ٥ / ٥ « لایبقین فی المسجد باب الاسد ، الاباب ابی بکر » ولم یتفطنوا أن النبی لم یأمر بسد الابواب الابابه للخلة ولا للقرابة ، وانما أمیر بسد الابواب لحکم شرعی اقتضی ذلک ، وهو أنه لا یحل لاحد أن یستطرق جنبا مسجد الرسول صلی الله علیه و آله ، الا من کان طاهرا طیبا بنص آیة التطهیر ، ولذلک قال صلی الله علیه و آله : « یا علی لا یحل لاحد أن یجنب فی هذا المسجد غیری وغیرک » رواه الترمذی فی ج ٥ / ٣٠٣ تحت الرقم ٣٨١١ البیهقی فی سننه ٧ / ٦٥ ، الخطیب التبریزی فی مشکاة المصابیح : ٥٦٤ ، العسقلانی فی تهذیبه ٩ / ٣٨٧ إلی غیر ذلک مما تجده فی ذیل الاحقاق. وأما حدیث « أنا مدینة العلم وعلی بابها » فقد مضی البحث عنه فی ج ٤ ص ٢٠٠ _ ٢٠٧ من تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام وان شئت راجع ذیل الاحقاق ج ٥ ص ٤٦٩ _ ٥١٥ أخرج الحدیث بألفاظه عن معاجم کثیرة منها المستدرک ٣ / ١٢٦ و ١٢٧ تاریخ بغداد ٢/٣٧٧أنساب السمعانی ١١٨٢ تاریخ الخلفاء : ٦٦.

سَائِرِ مَنْ خَطَبَهَا إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ قَوْلِهِ صلی الله علیه و آله أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْحِکْمَةَ فَلْیَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا وَ أَنْتُمْ جَمِیعاً مُصْطَرِخُونَ فِیمَا أَشْکَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ أُمُورِ دِینِکُمْ إِلَیْهِ وَ هُوَ مُسْتَغْنٍ عَنْ کُلِّ أَحَدٍ مِنْکُمْ إِلَی مَا لَهُ مِنَ السَّوَابِقِ الَّتِی لَیْسَتْ لِأَفْضَلِکُمْ عِنْدَ نَفْسِهِ فَمَا بَالُکُمْ تَحِیدُونَ عَنْهُ وَ تُغِیرُونَ عَلَی حَقِّهِ وَ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا أَعْطُوهُ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ لَا تَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ وَ لَا تَرْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ ثُمَّ قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ (1) فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ لَا تَجْحَدْ حَقّاً جَعَلَهُ اللَّهُ لِغَیْرِکَ

ص: 199


1- استعرض أبو الفداء فی کتابه المختصر فی أخبار البشر حدیث السقیفة قائلا: و بادروا سقیفة بنی ساعدة فبایع عمر أبا بکر و انثال الناس یبایعونه خلا جماعة من بنی هاشم و الزبیر و عتبة بن أبی لهب و خالد بن سعید بن العاصی و المقداد بن عمرو و سلمان الفارسیّ و أبی ذر و عمّار بن یاسر و براء بن عازب، و أبی بن کعب، و أبی سفیان من بنی أمیّة و مالوا مع علی رضی اللّه عنهم. وقال الیعقوبی فی تاریخه ٢ / ١١٤ أنه تخلف عن بیعة أبی بکر قوم من المهاجرین الانصار ومالوا مع علی. ثم ذکر هؤلاء الجماعة المنکرین لبیعته.

وَ لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ عَصَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی وَصِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ صَدَفَ عَنْ أَمْرِهِ ارْدُدِ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ تَسْلَمْ وَ لَا تَتَمَادَ فِی غَیِّکَ فَتَنْدَمَ وَ بَادِرِ الْإِنَابَةَ یَخِفَّ وِزْرُکَ وَ لَا تُخَصِّصْ بِهَذَا الْأَمْرِ الَّذِی لَمْ یَجْعَلْهُ اللَّهُ لَکَ نَفْسَکَ فَتَلْقَی وَبَالَ عَمَلِکَ فَعَنْ قَلِیلٍ تُفَارِقُ مَا أَنْتَ فِیهِ وَ تَصِیرُ إِلَی رَبِّکَ فَیَسْأَلُکَ عَمَّا جَنَیْتَ وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَبِلَ شَهَادَتِی وَحْدِی وَ لَمْ یُرِدْ مَعِی غَیْرِی قَالُوا بَلَی قَالَ فَأَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی یَفْرُقُونَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ یُقْتَدَی بِهِمْ وَ قَدْ قُلْتُ مَا عَلِمْتُ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ ثُمَّ قَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی نَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَقَامَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَعْنِی فِی یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِلْخِلَافَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِیَعْلَمَ النَّاسُ أَنَّهُ مَوْلَی مَنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَاهُ وَ أَکْثَرُوا الْخَوْضَ فِی ذَلِکَ فَبَعَثْنَا رِجَالًا مِنَّا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلُوهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ قُولُوا لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدِی وَ أَنْصَحُ النَّاسِ لِأُمَّتِی وَ قَدْ شَهِدْتُ بِمَا حَضَرَنِی فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً ثُمَّ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ قَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ اشْهَدُوا عَلَیَّ أَنِّی أَشْهَدُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَأَیْتُهُ فِی هَذَا الْمَکَانِ یَعْنِی الرَّوْضَةَ وَ هُوَ آخِذٌ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ یَقُولُ أَیُّهَا

ص: 200

النَّاسُ هَذَا عَلِیٌّ إِمَامُکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ وَصِیِّی فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ وَفَاتِی وَ قَاضِی دَینِی وَ مُنْجِزُ وَعْدِی وَ أَوَّلُ مَنْ یُصَافِحُنِی عَلَی حَوْضِی فَطُوبَی لِمَنْ تَبِعَهُ وَ نَصَرَهُ وَ الْوَیْلُ لِمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ وَ خَذَلَهُ وَ قَامَ مَعَهُ أَخُوهُ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ فَقَالَ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی نُجُومُ الْأَرْضِ فَلَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ قَدِّمُوهُمْ فَهُمُ الْوُلَاةُ بَعْدِی فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ أَیُّ أَهْلِ بَیْتِکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله عَلَیٌّ وَ الطَّاهِرُونَ مِنْ وُلْدِهِ وَ قَدْ بَیَّنَ علیه السلام فَلَا تَکُنْ یَا أَبَا بَکْرٍ أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ثُمَّ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ وَ رُدُّوا إِلَیْهِمْ حَقَّهُمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ فَقَدْ سَمِعْتُمْ مِثْلَ مَا سَمِعَ إِخْوَانُنَا فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ لِنَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ مَجْلِسٍ بَعْدَ مَجْلِسٍ یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی أَئِمَّتُکُمْ بَعْدِی وَ یُومِئُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ یَقُولُ هَذَا أَمِیرُ الْبَرَرَةِ وَ قَاتِلُ الْکَفَرَةِ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ فَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ظُلْمِکُمْ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ وَ لَا تَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ وَ لَا تَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُعْرِضِینَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَأُفْحِمَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ حَتَّی لَمْ یُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ وَلِیتُکُمْ وَ لَسْتُ بِخَیْرِکُمْ أَقِیلُونِی أَقِیلُونِی (1) فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ انْزِلْ عَنْهَا یَا لُکَعُ

ص: 201


1- روی حدیث اقالته هذا فی الصواعق المحرقة: 30 و لفظة «أقیلونی أقیلونی لست بخیرکم» الإمامة و السیاسة، 2 و لفظه بعد ما قالت السیّدة فاطمة فی محاجة لها معه: « والله لا دعون الله علیک فی کل صلاة أصلیها » : « فخرج أبوبکر باکیا فاجتمع الیه الناس فقال لهم : یبیت کل رجل منکم معانقا حلیلته مسرورا بأهله وترکتمونی وما أنا فیه ، لا حاجة لی فی بیعتکم أقیلونی بیعتی ». ورواه فی مجمع الزوائد ج ٥ ص ١٨٣ نقلا عن الطبرانی فی الاوسط ولفظه « قام أبوبکر الصدیق الغد حین بویع فخطب الناس فقال : ایها الناس انی قد أقلتکم رأیی انی لست بخیرکم فبایعوا خیرکم » ونقله فی شرح النهج ج ١ ص ٥٦ وقال : اختلف الرواة فی هذه اللفظة فکثیر من الناس رواها « أقیلونی فلست بخیرکم » ومن الناس من أنکر هذه اللفظة و انما روی « ولیتکم ولست بخیرکم » وسیجئ تمام الکلام فی ذلک فی ابواب المطاعن.

إِذَا کُنْتَ لَا تَقُومُ بِحُجَجِ قُرَیْشٍ لِمَ أَقَمْتَ نَفْسَکَ هَذَا الْمَقَامَ وَ اللَّهِ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَخْلَعَکَ وَ أَجْعَلَهَا فِی سَالِمٍ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ قَالَ فَنَزَلَ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِهِ وَ انْطَلَقَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ بَقُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ لَا یَدْخُلُونَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الرَّابِعِ جَاءَهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ مَعَهُ أَلْفُ رَجُلٍ وَ قَالَ لَهُمْ مَا جُلُوسُکُمْ فَقَدْ طَمَعَ فِیهَا وَ اللَّهِ بَنُو هَاشِمٍ وَ جَاءَهُمْ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مَعَهُ أَلْفُ رَجُلٍ وَ جَاءَهُمْ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ مَعَهُ أَلْفُ رَجُلٍ فَمَا زَالَ یَجْتَمِعُ رَجُلٌ رَجُلٌ حَتَّی اجْتَمَعَ أَرْبَعَةُ آلَافِ رَجُلٍ فَخَرَجُوا شَاهِرِینَ أَسْیَافَهُمْ یَقْدُمُهُمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ حَتَّی وَقَفُوا بِمَسْجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُمَرُ وَ اللَّهِ یَا صَحَابَةَ عَلِیٍّ لَئِنْ ذَهَبَ الرَّجُلُ مِنْکُمْ یَتَکَلَّمُ بِالَّذِی تَکَلَّمَ بِهِ بِالْأَمْسِ لَنَأْخُذَنَّ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاهُ فَقَامَ إِلَیْهِ خَالِدُ بْنُ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ قَالَ یَا ابْنَ صُهَاکَ الْحَبَشِیَّةِ أَ بِأَسْیَافِکُمْ تُهَدِّدُونَّا أَمْ بِجَمْعِکُمْ تُفْزِعُونَّا وَ اللَّهِ إِنَّ أَسْیَافَنَا أَحَدُّ مِنْ أَسْیَافِکُمْ وَ إِنَّا لَأَکْثَرُ مِنْکُمْ وَ إِنْ کُنَّا قَلِیلِینَ لِأَنَّ حُجَّةَ اللَّهِ فِینَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنِّی أَعْلَمُ أَنَّ طَاعَةَ إِمَامِی أَوْلَی بِی لَشَهَرْتُ سَیَفِی وَ لَجَاهَدْتُکُمْ فِی اللَّهِ إِلَی أَنْ أُبْلِیَ عُذْرِی فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ اجْلِسْ یَا خَالِدُ فَقَدْ عَرَفَ اللَّهُ مَقَامَکَ وَ شَکَرَ لَکَ سَعْیَکَ فَجَلَسَ وَ قَامَ إِلَیْهِ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِلَّا صَمَّتَا یَقُولُ بَیْنَا أَخِی وَ ابْنُ عَمِّی جَالِسٌ فِی مَسْجِدِی مَعَ نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذْ یَکْبِسُهُ جَمَاعَةٌ مِنْ کِلَابِ أَهْلِ النَّارِ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ وَ قَتْلَ مَنْ مَعَهُ وَ لَسْتُ أَشُکُّ إِلَّا وَ إِنَّکُمْ هُمْ فَهَمَّ بِهِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَوَثَبَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَخَذَ بِمَجَامِعِ ثَوْبِهِ ثُمَّ جَلَدَ بِهِ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ صُهَاکَ الْحَبَشِیَّةِ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَدَّمَ لَأَرَیْتُکَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ انْصَرِفُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَوَ اللَّهِ لَا دَخَلْتُ الْمَسْجِدَ إِلَّا کَمَا دَخَلَ أَخَوَایَ مُوسَی وَ هَارُونَ إِذْ قَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ وَ اللَّهِ

ص: 202

لَا أَدْخُلُ إِلَّا لِزِیَارَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ لِقَضِیَّةٍ أَقْضِیهَا فَإِنَّهُ لَا یَجُوزُ لِحُجَّةٍ أَقَامَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُتْرَکَ النَّاسُ فِی حَیْرَةٍ (1).

**[ترجمه]الاحتجاج: أبان بن تغلب نقل کرده، به امام جعفر صادق - علیه السلام - عرض کردم: فدایتان شوم! آیا در میان اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کسی بود که ابوبکر را در مورد آن کارش و نشستنش بر جای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رد و انکار کند؟ ایشان فرمودند: آن­هایی که ابوبکر را بر آن کارش انکار کردند، دوازده نفر بودند که از مهاجرین: خالد بن سعید بن عاص که از بنی امیه بود، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، عمار بن یاسر و بریدة اسلمی و از انصار: ابوالهیثم بن تیهان، سهل و عثمان فرزندان حنیف، خزیمه بن ثابت ذو شهادتین، أبیّ بن کعب، و ابوایوب انصاری بودند.

هنگامی که ابوبکر از منبر بالا رفت، [این افراد] با یک­دیگر به مشورت پرداختند و برخی از آنان به برخی دیگر ­گفتند: به خدا سوگند او را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پایین می­آوریم، و آن عده دیگر گفتند: به خدا سوگند اگر این کار را انجام دهید، به مرگ خود کمک کرده­اید و خداوند متعال فرموده است: «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ» - . بقره / 195 - {و

خود را با دست خود به هلاکت میفکنید}، پس همراه با ما بیایید تا نزد امیرالمومنین - علیه السلام - برویم و از ایشان مشورت بگیریم و از نظرشان آگاه شویم. این عده نزد امیرالمومنین - علیه السلام - رفتند و گفتند: ای امیرالمومنین! حقی را رها کرده­ای که تو نسبت به آن شایسته­تر و سزاوارتری؛ زیرا ما از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدیم که می­فرمودند: «علی با حق است و حق با علی است، و هر جا که برود علی نیز همراه او می­رود»، ما قصد داشتیم که به ابوبکر حمله بریم و او را از منبر رسول خدا 0 صلی الله علیه و آله و سلم - پایین بکشیم، به همین جهت نزد شما آمدیم تا با شما مشورت کنیم و از نظر شما آگاه شویم و ببینیم شما چه امری می­فرمایید. امیر المومنین - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند اگر این کار را می­کردید، برای آن­ها چیزی جز جنگ نمی­شدید، شما [از جهت تعداد] مانند نمک در غذا و سرمه چشم هستید، به خدا سوگند اگر این کار را می­کردید، باید با شمشیرهای آخته و آماده جنگ و کشتار پیش من می­آمدید. و آن وقت آن­ها پیش من می­آمدند و می­گفتند: بیعت کن و اگرنه تو را می­کشیم و من ناچار می­شدم در برابر آن­ها از خود دفاع کنم. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش از رحلتشان نزدیک من شدند و فرمودند: ای ابالحسن! این امت پس از من با تو نیرنگ می­کنند و پیمانی که با من در مورد بسته­اند را می­شکنند؛ تو در نزد من به چون هارون برای موسی هستی، و این امت بعد از من چون هارون و پیروان او و سامری و پیروان آن خواهند شد. به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - عرض کردم: در آن زمان که این­طور می­شود، چه باید بکنم؟ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: اگر یاورانی برای خود یافتی، به سوی آن­ها برو و با آنان بجنگ و اگر یاورانی برای خود نیافتی، دست نگه دار و خون خود را حفظ کن تا روزی ­که مظلومانه به من بپیوندی.

هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - رحلت کردند، من مشغول غسل و تکفین و انجام کارهای ایشان شدم و سوگند خوردم که زمانی که قرآن را گردآوری نکرده­ام جز برای نماز بیرون نیایم و این کار را انجام دادم. سپس دست فاطمه و دو پسرم حسن و حسین را گرفتم و در میان اهالی جنگ بدر و مسلمانان اولیه چرخیدم و برای گرفتن حقم از آنان کمک خواستم و آن­ها را به یاری خود فرا خواندم؛ اما تنها چهار نفر، سلمان و عمار و مقداد و ابوذر دعوت مرا پذیرفتند. اکنون تصمیم گرفته­ام که شاهدانم محفوظ بمانند. از خدا به خاطر این سکوتتان بترسید، چرا که شما از کینه­ نهفته در دل این قوم و از بغض آن­ها نسبت به خداوند و رسولتان و اهل بیت ایشان آگاه هستید. همگی پیش این مرد بروید و او را از آن­چه که از پیامبرتان شنیده­اید باخبر سازید تا با این کار حجت تمام شود و جای عذری باقی نماند و آنان وقتی که به حضور رسول خدا - صلی الله علیه و آله – درآیند، از ایشان دورتر شوند.

آن عده رفتند و اطراف منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گرد آمدند. روز جمعه بود، وقتی ابوبکر بالای منبر رفت، مهاجرین به انصار گفتند که جلو بروید و سخن را شروع کنید. انصار به مهاجرین گفتند: نه، شما سخن را شروع کنید؛ زیرا خداوند متعال شما را در کتاب خود مقدم داشته است و فرموده: «لَقَد تَّابَ الله بالنَّبِیِّ علی َالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ»{به یقین خدا به سبب پیامبر مهاجران و انصار را بخشید}. أبان نقل کرده، به ایشان [امام صادق - علیه السلام -] عرض کردم: ای پسر رسول خدا! اکثر مردم این آیه مانند شما قرائت نمی­کنند، ایشان فرمودند: ای أبان! پس چگونه قرائت می­کنند؟ عرض کردم: این­طور قرائت می­کنند: «لَقَد تَّابَ الله عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ» - . توبه / 117 - {به

یقین خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار ببخشود}. ایشان فرمودند: وای بر آن­ها! رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چه گناهی کرده است که خداوند آن گناه او را ببخشد!؟ خداوند به واسطه پیامبر گناهان امتش را بخشید.

نخستین کسی که با با ابوبکر صحبت کرد، خالد بن سعید بن عاص بود، و سپس بقیه مهاجرین، و بعد از آن­ها انصار صحبت کردند، روایت شده که آن­ها [همان دوازده نفری که شهادت دادند] در هنگام وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حضور نداشتند و وقتی آمده بودند که ابوبکر خلافت را بر عهده گرفته بود. آن­ها در آن زمان افراد سرشناس مسجد رسول خدا - صلی الله علیه و آله – بودند. خالد بن سعید بن عاص برخاست و گفت: ای ابوبکر! از خدا بترس! تو می­دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در جنگ بنی­قریظه، در همان روزی که خداوند ایشان را پیروز گردانید و علی - علیه السلام - شماری از پهلوانان و زورمندان و دلاوران آنان را در آن روز کشته بود و ما دور ایشان گرد آمده بودیم، فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار! من به شما وصیتی می­کنم که از آن نگه­داری کنید و امری را در میان شما به امانت می­گذارم که از آن محافظت کنید، بدانید که پس از من علی بن ابی­طالب - علیه السلام - امیر شما و جانشین من در بین شماست، این را پروردگارم به من سفارش کرده است. بدانید که اگر وصیت من در مورد او را حفظ نکنید و او را کمک ندهید و یاری نکنید، در احکامتان با اختلاف روبه رو می­شوید و امر دینتان بر شما سخت می­شود و بَدان شما بر شما مستولی می­شوند. بدانید که اهل بیت من وارثان امر من هستند و پس از من دانایان به امور امتم هستند. خداوندا! کسانی از امتم که از آن­ها پیروی می­کنند و به وصیت من در مورد آن­ها عمل می­کنند را با من محشور نما و بهره­ای از همراهی من برایشان قرار بده تا با آن نور آخرت را درک کنند. خداوندا! هر کس به جانشینی من در بین اهل بیتم بدی می­کند را از بهشت، همان بهشتی که پهنای آن به اندازه پهنای آسمان و زمین است، محروم کن.

عمر بن خطاب به او گفت: ساکت باش ای خالد! تو نه از اهل شور و مشورت هستی و نه از کسانی هستی که به نظرشان اقتدا می­شود. خالد گفت: ساکت باش ای ابن خطاب! تو از زبان شخص دیگری سخن می­گویی، به خدا سوگند قریشیان می­دانند که تو از جهت نسب، پست­ترین و از جهت منزلت، پایین­ترین و از جهت مقدار، فرومایه­ترین و از جهت آوازه، گمنام­ترین و از جهت بی­نیازی از خداوند و رسولش، ناتوان­ترین شخص قریش هستی. تو انسانی هستی که در جنگ­ها ترسو و در اموال بخیل و در ذات پست هستی. تو در میان قریش هیچ افتخاری نداری و در جنگ­ها هیچ حرفی از تو نبوده است. تو در این قضیه [خلافت] به مانند شیطان هستی که به انسان گفت: کافر شو، و هنگامی که انسان کفر ورزید، به او گفت: من از تو بیزارم و از خداوند پروردگار جهانیان می ترسم، و عاقبت آن دو این شد که در آتش جهنم جاودان شدند و آن سزای ستمکاران است. عمر ساکت شد و خالد بن سعید نشست.

سپس سلمان فارسی برخاست و گفت: کردید و نکردید [و ندانید چه کردید]. سلمان که پیش از این از بیعت امتناع کرده بود و در نهایت شمشیر بر گردنش گذاشته بودند، گفت: ای ابابکر! زمانی که چیزی برایت پیش آید که حکم آن را ندانی، به چه کسی مراجعه می­کنی؟ و وقتی سؤالی از تو پرسیده شود که جوابش را ندانی، به که پناه می­بری؟ و چه عذری داری ­که بر کسی که از تو داناتر و به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزدیک­تر و به تفسیر کتاب خداوند عزّ و جلّ و سنت پیامبرش آگاه­ترست، پیشی گرفته­ای؟ همان کسی که پیامبر- صلی الله علیه و آله - در زمان حیاتشان او را مقدم نمودند و در هنگام رحلتشان سفارش او را به شما کردند و شما سخن پیامبرتان را وانهادید و وصیت ایشان را فراموش کردید و خلف وعده نمودید و نقض پیمان کردید و شکستید پیمانی که مبنی بر رفتنتان زیر پرچم اسامه از شما گرفته بودند، تا مبادا این کارهایی که کردید را انجام دهید و امت به هوش باشند با مخالفت امر ایشان چه جنایت بزرگی نمودید. به زودی همه چیز برایت صاف و شفاف می­شود و وبال این کارت بر تو سنگینی می­کند و به قبرت منتقل می­شوی و آن­چه که با دستان خود کسب کرده­ای همراه خود می­بری. اگر زودتر به سوی حق بازگردی و در صدد جبران برآیی و به خاطر گناه بزرگی که کرده­ای به سوی خدا توبه کنی، برای نجات تو، در آن روز که به تنهایی در قبرت می­روی و یارانت با تو وداع می­کنند بهتر خواهد بود. تو نیز همان­چه ما شنیده­ایم، شنیده­ای و همان­چه ما دیده­ایم، دیده­ای. ولی گویا آن­ها [شنیده­ها و دیده­هایت] از چنگ­اندازی به این کار [خلافت] باز نداشته است؛ خلافتی که تو در مورد تصدی آن عذری نخواهی داشت، و دین و مسلمانان بهره­ای از خلافت تو نخواهند برد. خدا را، خدا را درباره خودت [که بر حذر باش]. هر آن­که هشدار می­دهد، معذور است. و مانند کسی نباش که پشت می­کند و کبر می­ورزد.

سپس ابوذر برخاست و گفت: ای قریشیان! کار زشتی کردید و خویشاوندی را رها کردید. به خدا سوگند گروهی از اعراب از دین باز خواهند گشت و در این دین شک خواهند کرد. اگر این امر [خلافت] را در بین اهل بیت پیامبرتان قرار می­دادید، دو شمشیر نیز با شما اختلاف پیدا نمی­کرد. به خدا سوگند خلافت به کسی رسیده که به زور آن را گرفته است و قطعاً چشم کسانی که شایسته خلافت نیستند به آن دوخته خواهد شد و در طلب آن خون­های بسیاری ریخته خواهد شد. و همان­ شد که ابوذر گفت.

[ابوذر] سپس گفت: شما و بزرگانتان می­دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: پس از من خلافت متعلق به علی و سپس متعلق به دو پسرم، حسن و حسین و بعد از آنان متعلق به ذریه پاک من است. ولی شما سخن پیامبر خود را وانهادید و پیمانی را که با شما بستند را فراموش کردید و پیرو دنیای فانی شدید و آخرت جاودانی که در آن جوانی از بین نمی­رود و نعمت­هایش تمام نمی­شود و اهل آن اندوهگین نمی­شوند و و ساکنان آن نمی­میرند را به دنیایی حقیر و اندک و فانی و نابودشدنی فروختید. و البته امت­های پیش از شما نیز پس از پیامبرانشان کفر ورزیدند و به گذشته خودشان برگشتند و تغییر دادند و جابجا کردند و با هم اختلاف پیدا کردند. شما نیز قدم به قدم و گام به گام مانند آن­ها شدید و به زودی کیفر کار خود را خواهید دید و به جزای اعمالی که از پیش فرستادید، می­رسید و همانا خداوند به بندگان خود ستم نمی­کند.

سپس مقداد بن أسود برخاست و گفت: ای ابابکر! از ستم خود بازگرد و به درگاه پروردگارت توبه کن و به خانه­ات بازگرد و بر اشتباهت گریه کن. و خلافت را به صاحب آن واگذار که او نسبت به آن امر از تو سزاوارتر است. تو خود می­دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیعت او را بر گردنت نهاده بود و تو را به قرار گرفتن در زیر پرچم اسامة بن زید - که علی مولای اوست - ملزم نموده بود. و در مورد بطلان استحقاق این امر، برای تو و آن کسی که تو را در رسیدن به آن یاری نمود هشدار داد و آن علم نفاق و معدن تفرقه و چنددستگی، یعنی عمرو بن عاص را که خداوند متعال در مورد او بر پیامبرش - صلی الله علیه و آله - این آیه را نازل کرد: «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ» - . کوثر / 3 - {دشمنت خود بی تبار خواهد بود} - اختلافی در بین اهل اهل نیست که این آیه در مورد او نازل شده است - را نیز به شما دو نفر ضمیمه کرد. و همو بود که زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را روانه جنگ ذات السلاسل کردند، امیر شما دو نفر و سایر منافقین بود و مسؤولیت حفظ سپاهش را به شما دو نفر سپرد. اکنون از از مسؤلیت سپاه به خلافت رسیده­اید!؟ از خدا تقوا پیشه کن و به سرعت و قبل از این­که دیر شود، از خلافت کناره­گیری کن، که این کار در زندگانی و بعد از وفات برایت ایمن­تر خواهد بود. و به دنیای خود دل مبند، و قریش و غیر آن تو را مغرور نسازند که به زودی دنیای تو از بین خواهد رفت و بعد به به پیش­گاه پروردگارت می­روی و او تو را به خاطر کردارت مجازات می­کند. تو خود می­دانی و یقین داری که بعد از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی بن ابی­طالب - علیه السلام - صاحب این امر است؛ پس آن را به او واگذار کن که خداوند خلافت را برای او قرار داده است؛ با این کار بیشتر در امان می­مانی و بارت سبک­تر می­شود. به خدا سوگند اگر نصیحتم را بپذیری، من خیر تو را خواسته­ام. همانا بازگشت تمامی امور به سوی خداوند است.

سپس بریده بن اسلمی برخاست و گفت: «إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ » - . بقره / 156 - {

ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم}، ای ابوبکر! حق از باطل چه دیده است!؟ آیا فراموش کرده­ای، یا خود را به فراموشی زده­ای و یا نفست تو را فریفته و سخنان بیهوده تو را وسوسه کرده است!؟ و یا دستور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که علی - علیه السلام - را با نام امیرالمومنین بخوانیم را از یاد برده­ای!؟ و حال آن­که پیامبر تازه از دنیا رفته­اند. و یا آن سخن ایشان که چندین بار فرمودند: این شخص امیرالمومنین و کشنده قاسطین است!؟ از خدا تقوا پیشه کن و جانت را پیش از آن­که مرگ آن را بگیرد برهان و آن را از هلاکت نجات بده و این کار را به کسی که شایستگی­اش بیش از تو است واگذار کن و این غصب خود را ادامه نده و برگرد، که تو می­توانی برگردی. من فقط خیر تو را خواستم و راه رهایی را به تو نشان دادم؛ بنابراین پشتیبان مجرمان نباش.

سپس عمار بن یاسر برخاست و گفت: ای قریشیان! و ای مسلمانانان! اگر می­دانید [که هیچ]، اما اگر نمی­دانید، پس بدانید که اهل بیت پیامبر شما نسبت به ایشان و میراث ایشان شایسته­تر و سزاوارتر از شمایند و در امور دین پابرجاتر و بر مؤمنان امانت­دار­تر و بر آیینشان حافظ­تر و بر امتشان خیرخواه­تر هستند؛ پس به این دوستتان بگویید که پیش از آن­که وحدتان متزلزل شود و کارتان رو به سستی نهد و دشمنتان به پیروزی برسد و پراکندگی­اتان آشکار شود و فتنه کار را بر شما سخت کند و بر میان خود دچار اختلاف شوید و دشمنتان در شما طمع کند، حق به اهلش بازگرداند. خودتان می­دانید که بنی هاشم نسبت در این امر از شما سزاوارترند و از میان آن ها علی - علیه السلام - با پیمان خدا و رسولش ولی شماست. و تفاوت­های آشکاری که چندین بار شاهد آن بوده­اید؛ مانند وقتی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - درب خانه­های همه شما را که به مسجد باز می­شد را بستند جز درب خانه علی - علیه السلام - را، و وقتی دخترشان فاطمه را فقط به ازدواج علی - علیه السلام - درآوردند و به آن­هایی از شما که خواستار ایشان بودند تزویج ننمودند، و آن سخن ایشان که فرمودند: من شهر علم و علی درب آن است؛ پس هر کسی حکمت بخواهد، باید از در آن وارد شود. و همه شما در مشکلات دینی خود به او پناه می­برید، و او از تمامی شما بی­نیاز است، و همچنین سایر سوابقی که بهترین­های شما هم آن­ها را ندارند. پس شما را چه شده است که او را کنار گذاشته­­اید و حق او را غارت کرده­اید و زندگانی دنیا را به آخرت ترجیح داده­اید، «بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا»{چه بد جانشینی برای ستمکاران است.}. چیزی که خداوند برای او قرار داده را به او بدهید «و لا تتولّوا عنه مدبرین و لا ترتدّوا علی اعقابکم فتنقلبوا خاسرین»{از او روی گردانی نکنید و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد} .

سپس أبی بن کعب برخاست و گفت: ای ابوبکر! حقی را که خداوند برای غیر تو قرار داده است را انکار نکن و نخستین کسی نباش که در مورد وصی و منتخب رسول خدا صلی الله علیه و آله از ایشان نافرمانی کرده و از دستوراتش روی­ گردان شده است. حق را به اهل آن باز گردان تا نجات یابی. و به گمراهی­ات ادامه نده که پشیمان ­شوی. به سرعت توبه کن تا وبالت سبک­ شود و این امری که خداوند برای تو قرار نداده را از آن خود مدان که سزای کارت را می­بینی و به زودی از این جایی که اکنون در آن هستی مفارقت می­کنی و به نزد پروردگارت می­روی و او درباره جنایتی که کرده­ای از تو بازخواست می­کند «وَ مَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»{و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست}.

سپس خزیمه بن ثابت برخاست و گفت: ای مردم! آیا نمی­دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شهادت مرا به تنهایی می پذیرفتند و با وجود من شاهد دیگری نمی خواستند؟ گفتند: بلی، همین­طور است. گفت: من شهادت می­دهم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: اهل بیت من حق را از باطل جدا می­کنند و آنان پیشوایانی هستند که مردم به آنان اقتدا می­کنند. من چیزی را که می­دانستم گفتم، «وَ مَا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ»{و بر پیغام رسان جز ابلاغ آشکار [ماموریتی] نیست}.

سپس ابوهیثم بن تیهان برخاست و گفت: و من نیز شهادت می­دهم که پیامبرمان - صلی الله علیه و آله و سلم - علی - علیه السلام - را در روز غدیر خم منصوب نمودند؛ و انصار گفتند که پیامبر او را بر خلافت منصوب نمود، و برخی از آن­ها گفتند که پیامبر او برای این منصوب کرد که مردم بدانند که او مولای همه آن­هایی است که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مولای آن­هاست. و در این مورد سخنان زیادی گفتند. ما عده­ای از خودمان را به نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرستادیم که در این باره از ایشان سوال کنند؛ ایشان فرمودند: به آن­ها بگویید که علی - علیه السلام - پس از من ولی مومنان و خیرخواه­ترین مردم بر امت من است. و من به آن­چه که در حضورم اتفاق افتاد گواهی دادم؛ «فَمَن شَاء فَلْیُؤْمِن وَ مَن شَاء فَلْیَکْفُرْ»{پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند}، «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کَانَ مِیقَاتًا»{قطعا وعدگاه [ما با شما] روز داوری است}.

سپس سهل بن حنیف برخاست و حمد و ثنای خداوند نمود و بر پیامبر

و خاندان ایشان درود فرستاد و سپس گفت: ای قریشیان! گواه باشید که من شهادت می­دهم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در همین مکان، یعنی روضه دیدم که دست علی بن ابی­طالب - علیه السلام - را گرفته بودند و می­فرمودند: ای مردم! این علی پس از من امام شماست و همو در دوران زندگانی و بعد از مرگم وصی من است. او ادا کننده قرض من و وفا کننده به وعده من است. او نخستین کسی است که در کنار حوضم با من دست می­دهد؛ خوشا به حال کسی که از او پیروی کند و او را یاری نماید، و وای بر کسی که از او روی­گردان شود و او را خوار سازد.

و برادرش عثمان بن حنیف نیز با او برخاست و گفت: ما شنیدیم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­فرمودند: اهل بیت من ستارگان زمین هستند؛ از آن­ها پیشی نگیرید و آن­ها را پیش بیاندازید، آنانند رهبران پس از من هستند. مردی برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا! کدام اهل بیتتان را می­فرمایید؟ پیامبر- صلی الله علیه و آله - فرمودند: علی و اولاد پاک او. ای ابابکر! پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - این مسئله [خلافت] را روشن کرده­اند؛ پس تو نخستین کسی نباش که به آن کفر می­ورزی و «لاَ تَخُونُواْ اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِکُمْ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ» به خدا و پیامبر او خیانت مکنید و [نیز] در امانت­های خود خیانت نورزید و خود می دانید [که نباید خیانت کرد]}.

سپس ابو ایوب انصاری برخاست و گفت: ای بندگان خدا! در مورد اهل بیت پیامبرتان از خدا پروا کنید و حق آن­ها را، که خداوند برایشان قرار داده است به آنان بازگردانید. شما هم آن­چه برادران ما در موقعیت­ها و مجالس مختلف از پیامبرمان شنیده­اند را شنیده­اید که می­فرمودند: اهل بیت من، پس از من پیشوایان شما هستند و و به علی علیه السلام اشاره می­کردند و می­فرمودند: این امیری نیکان و کشنده کافران است، هر که او را خوار کند، خوار شود و هر که او را یاری کند، یاری شود؛ پس به جهت این ستمی که کرده­اید به درگاه خداوند توبه کنید که همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است، و پشت به او نکنید و از او روی گردان نشوید.

امام صادق - علیه السلام - فرمودند: ابوبکر بر روی منبر مبهوت شد و جوابی نداشت که بدهد، سپس گفت: من بهترین شما نیستم و بر شما حاکم شدم، مرا برکنار کنید، مرا برکنار کنید. عمر بن خطاب گفت: از منبر پایین بیا ای نادان، تو که به حجت­های قریش پایبند نیستی، پس چرا خود را به این مقام گمارده­ای؟ به خدا سوگند تصمیم گرفته­ام که تو را برکنار کنم و خلافت را به سالم مولی أبی­حذیفه واگذار کنم. ابوبکر پایین آمد، سپس دست عمر را گرفت و به خانه­اش رفت و سه روز در خانه ماندند و وارد مسجد رسول الله - صلی الله علیه و آله - نشدند. در روز چهارم، خالد بن ولید همراه با هزار مرد نزد آنان آمد و به آن­ها گفت: چرا نشسته­اید؟ به خدا سوگند بنی­هاشم به خلافت طمع کرده­اند، سالم مولی بنی­حذیفه و معاذ بن جبل نیز هر کدام به همراه هزار مرد نزد آن­ها آمدند و همین­طور به شمار آن­ها افزوده شد تا این­که چهار هزار نفر شدند و با شمشیرهای آخته و در حالی که عمر بن خطاب پیشاپیش ها بود، راه افتادند و در مسجد پیامبر - صلی الله علیه و آله - ایستادند؛ عمر گفت: ای یاران علی، به خدا سوگند اگر یکی از شما بخواهد سخنان دیروزش را بگوید، سرش را از تنش جدا می­کنیم.

خالد بن سعید بن عاص برخاست و گفت: ای فرزند صهاک حبشی! با شمشیرهایتان ما را تهدید می کنید یا با جمعتان ما را می­ترسانید؟ به خدا سوگند شمشیرهای ما از شمشیرهای شما برنده­تر است و با این­که کم هستیم، ولی از شما بیشتریم؛ چرا که حجت خداوند در بین ماست، به خدا سوگند اگر نمی­دانستم که پیروی از امامم بر من واجب است، شمشیر خود را بر می کشیدم و در راه خدا با شما می­جنگیدم تا این­که عذری بر من باقی نماند. امیرالمومنین به او فرمودند: ای خالد! بنشین، خداوند از موضع تو آگاه است و از تلاشت تشکر می­کند. خالد نشست.

سلمان فارسی برخاست و گفت: الله اکبر، الله اکبر، شنیدم که - اگر نشنیده باشم، دو گوشم کر شوند - رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - می­فرمودند: روزی می­رسد که برادرم و پسر عمویم با تعدادی از یارانش در مسجدم نشسته­اند که ناگهان گروهی از سگان اهل جهنم به او حمله می­کنند و می­خواهند او و همراهانش را بکشند، و من تردیدی ندارم که آن گروه شما هستید. عمر خواست که بر سلمان یورش برد، اما امیرالمومنین - علیه السلام - برخاستند و کمربند لباس او را گرفتند و او را به زمین چسباندند و سپس فرمود: ای فرزند صهاک حبشی! اگر تقدیر الهی نبود و با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - عهد نبسته بودم، نشانت می­دادم که یاران کدام­یک از ما ضعیف­تر و کم­تعدادترند.. سپس رو به یارانشان کردند و فرمودند: رحمت خدا بر شما باد! بازگردید، به خدا سوگند من نیز مانند دو برادرم موسی و هارون وارد مسجد شدم؛ آن زمان که یارانش به او [موسی] گفتند: «فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ»{تو و پروردگارت برو[ید] و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم}. به خدا سوگند من تنها برای زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله و انجام قضاوت به مسجد آمده بودم؛ زیرا جایز برای حجتی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - آن را تعیین کرده است، جایز نیست که مردم را در سرگردانی رها کند. - . الاحتجاج: 47 – 50 -

**[ترجمه]

بیان

أوعز إلیه فی کذا تقدم قوله علیه السلام و لقد راودت فی ذلک تقیید بیّنتی کذا فی أکثر النسخ و لعل فیه تصحیفا و علی تقدیره لعل المعنی أنی کنت أعلم أن ذلک لا ینفع و لکن أردت بذلک أن لا تضیع و تضمحل حجتی علیهم و تکون مقیدة محفوظة مر الدهور لیعلموا بذلک أنی ما بایعت طوعا أو لضبط حجتی عند الله تعالی و فی بعض النسخ و لقد راودت فی ذلک نفسی فیکون کنایة عن التدبر و التأمل.

قوله علیه السلام لقد تاب الله بالنبی.

أقول: قد مر الکلام فی هذه الآیة و روی الطبرسی تلک القراءة عن الرضا علیه السلام (2) و الصندید بالکسر السید الشجاع و النجدة الشجاعة و یقال ما یغنی عنک هذا أی ما یجدی عنک و لا ینفعک و الإبلاس الانکسار و الحزن یقال أبلس فلان إذا سکت غما و یقال وجأت عنقه وجاء أی ضربته و یقال تناساه إذا أری من نفسه أنه نسیه قوله حذرا تعلیل للعقد قوله یصفو لک الأمر لعل المعنی یظهر لک الحق صریحا من غیر شبهة قوله فالله أی اتق الله و القسم بعید قوله فقد أعذر أی صار ذا عذر و بین عذره و قوله فکان کما قال کلام الصادق علیه السلام و التافه الحقیر الیسیر قوله فمن الحرس إلی الخلافة هو استفهام إنکار إلی أ تنتهی أو تترقی من حراسة الجند التی هی أخس الأمور إلی الخلافة الکبری قوله و فرق بالجر عطفا علی العهد أو بالرفع بتقدیر أی له فرق ظاهر و الاستصراخ الاستغاثة و صدف عنه أعرض و أفحم علی بناء المفعول سکت فلم یطق جوابا و یقال ما أحار جوابا أی ما رد و اللکع کصرد اللئیم و

ص: 203


1- الاحتجاج لابی منصور الطبرسیّ 47- 50.
2- مجمع البیان ج 5 ص 80، و الآیة فی براءة: 117.

الأحمق و من لا یتجه لمنطق و لا غیره و یقال أبلاه عذرا أی أداه إلیه فقبله.

lt;meta info="\\"أوعز علیه فی کذا\\" یعنی برای فلان کار نزدیک شد و جلو رفت. این سخن حضرت که فرمودند: \\"و لقد راودت فی ذلک تقیید بیّنتی\\" در بیشتر نسخه­ها همین­طور آمده است، شاید اشتباه استنساخ شده باشد، بر فرض صحیح بودن، شاید معنایش این باشد که من می­دانستم که این کار فایده­ای ندارد، ولی با این کار می­خواستم حجتم علیه آن­ها تضییع نشود و از بین نرود و با گذر زمان پایدار و محفوظ بماند، تا آیندگان بدانند که من از روی رغبت بیعت نکرده­ام، یا تا حجتم را در نزد خداوند محفوظ بدارم. و در بعضی از نسخه­ها این­چنین آمده است: \\"و لقد راودت فی ذلک نفسی\\" که کنایه از تدبر و اندیشیدن است.

سخن حضرت که فرمودند: «لقد تاب الله بالنبیّ»

مولف: کلام درباره این آیه قبلاً گذشت. طبرسی نیز این قرائت را از امام رضا علیه السلام - . مجمع البیان 5 :80 و آیه 117 از سوره توبه -

روایت کرده است. و صندید به کسر صاد، به معنای مرد شجاع است و النجدة یعنی شجاعت. و گفته می­شود: \\"ما یغنی عنک هذا\\" یعنی به درد تو نمی­خورد و برایت سودی ندارد. الإبلاس یعنی شکست و ناراحتی، هنگامی گفته می شود: \\"أبلس فلان\\" که از روی ناراحتی ساکت شود. گفته می­شود: \\"وجأت عنقه وجاء\\" یعنی گردنش را زدم. \\"تناساه\\" هنگامی گفته می­شود که خود را به فراموشی بزند. \\"حذاراً\\" تعلیلی برای عقد است. این سخن: \\"یصفو لک الامر\\" شاید به این معنا باشد که حق به طور آشکار و بدون شبهه برای تو نمایان می شود، و \\"فالله\\" یعنی از خدا بترس، و بعید است که برای قسم آمده باشد، \\" فقد أعذر\\" معذور شد و عذر خود را بیان کرد. و جمله \\"فکان کما قال\\" از سخنان امام صادق - علیه السلام است. \\"التافه\\" به چیز حقیر و اندک گویند، و \\"فمن الحرس إلی الخلافة!؟\\" یک استفهام انکاری است و یعنی آیا از مسؤلیت سربازان که پست­ترین امور است، به خلافت که بزرگ­ترین چیز است رسیده­ای!؟ و این سخن : \\"و فرق\\" مجرور و عطف به کلمه عهد است، یا مرفوع است و همراه با تقدیر می­باشد؛ یعنی در اصل \\"له فرق ظاهر\\". \\"الاستصراخ\\" یعنی طلب کمک، و \\"صدف عنه\\" یعنی از او روی برگرداند. أ\\"ُفحم\\" به صورت مجهول است و یعنی ساکت شد و نتوانست جوابی بدهد. \\"ما أحارَ جواباً\\" یعنی پاسخی نداد، و اللَّکع بر وزن صُرَد، یعنی فرومایه و احمق، و همچنین به کسی می­گویند که به هیچ منطق یا چیز دیگری گرایش ندارد. \\"أبلاه عذراً\\" یعنی عذرش را بیان کرد و او آن را پذیرفت.

**[ترجمه]

«3»

ج، الإحتجاج عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ احْتَزَمَ بِإِزَارِهِ وَ جَعَلَ یَطُوفُ بِالْمَدِینَةِ وَ یُنَادِی أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدْ بُویِعَ لَهُ فَهَلُمُّوا إِلَی الْبَیْعَةِ (1) فَیَنْثَالُ النَّاسُ فَیُبَایِعُونَ فَعَرَفَ أَنَّ جَمَاعَةً فِی بُیُوتٍ مُسْتَتِرُونَ فَکَانَ یَقْصِدُهُمْ فِی جَمْعٍ فَیَکْبِسُهُمْ وَ یُحْضِرُهُمْ فِی الْمَسْجِدِ فَیُبَایِعُونَ حَتَّی إِذَا مَضَتْ أَیَّامٌ أَقْبَلَ فِی جَمْعٍ کَثِیرٍ إِلَی مَنْزِلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَطَالَبَهُ بِالْخُرُوجِ فَأَبَی فَدَعَا عُمَرُ بِحَطَبٍ وَ نَارٍ وَ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ عُمَرَ بِیَدِهِ لَیَخْرُجَنَّ أَوْ لَأُحْرِقَنَّهُ عَلَی مَا فِیهِ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ فِیهِ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وُلْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ آثَارَ رَسُولِ اللَّهِ فَأَنْکَرَ النَّاسُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ فَلَمَّا عَرَفَ إِنْکَارَهُمْ قَالَ مَا بَالُکُمْ أَ تَرَوْنِی فَعَلْتُ ذَلِکَ إِنَّمَا أَرَدْتُ التَّهْوِیلَ (2) فَرَاسَلَهُمْ عَلِیٌّ أَنْ لَیْسَ إِلَی خُرُوجِی حِیلَةٌ لِأَنِّی فِی جَمْعِ کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی قَدْ نَبَذْتُمُوهُ وَ أَلْهَتْکُمُ الدُّنْیَا عَنْهُ وَ قَدْ حَلَفْتُ أَنْ لَا أَخْرُجَ مِنْ بَیْتِی وَ لَا أَضَعَ رِدَائِی عَلَی عَاتِقِی حَتَّی

ص: 204


1- و روی فی شرح النهج ج 1 ص 74 فی حدیث عن البراء بن عازب: «و إذا أنا بأبی بکر قد أقبل و معه عمر و أبو عبیدة و جماعة من أصحاب السقیفة و هم محتجزون بالازر الصنعانیة لا یمرون بأحد الا خبطوه و قدموه و مدوا یده فمسحوها علی ید أبی بکر یبایعه شاء أو أبی» و سیأتی تمام الحدیث بطوله.
2- حدیث إحراق البیت علی فاطمة و بنیها و من فیها من أباة البیعة رواه عامة المورخین و سیجی ء نصوصها فی أبواب المطاعن و ان شئت راجع فی ذلک تاریخ الطبریّ 3/ 202 الإمامة و السیاسة 19، شرح النهج الحدیدی 1/ 134، تاریخ ابی الفداء ج 1 ص 156، عقد الفرید: 3/ 63، مروج الذهب ج 3 ص 77، و فی الملل و النحل للشهرستانی: 83 ط مصر نقلا عن النظام أنّه قال: «ان عمر ضرب بطن فاطمة یوم البیعة حتّی ألقت الجنین (المحسن) من بطنها و کان یصیح: احرقوا دارها بمن فیها، و ما کان فی الدار غیر علی و فاطمة و الحسن و الحسین».

أَجْمَعَ الْقُرْآنَ (1) قَالَ وَ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ فَوَقَفَتْ عَلَی الْبَابِ ثُمَّ قَالَتْ لَا عَهْدَ لِی بِقَوْمٍ أَسْوَأَ مَحْضَراً مِنْکُمْ تَرَکْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ جِنَازَةً بَیْنَ أَیْدِینَا وَ قَطَعْتُمْ أَمْرَکُمْ فِیمَا بَیْنَکُمْ فَلَمْ تُؤَمِّرُونَا وَ لَمْ تَرَوْا لَنَا حَقَّنَا کَأَنَّکُمْ لَمْ تَعْلَمُوا مَا قَالَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَقَدَ لَهُ یَوْمَئِذٍ الْوَلَاءَ لِیَقْطَعَ مِنْکُمْ بِذَلِکَ مِنْهَا الرَّجَاءَ وَ لَکِنَّکُمْ قَطَعْتُمُ الْأَسْبَابَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ نَبِیِّکُمْ وَ اللَّهُ حَسِیبٌ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (2).

**[ترجمه]إحتجاج: از عبدالله بن عبدالرحمن نقل شده، سپس عمر بند لباس خود محکم کرد و شروع به چرخ­زدن در مدینه کرد و بانگ می­زد که با ابوبکر بیعت شده است، همه بیایند بیعت کنند. مردم پشت سر هم می­آمدند و بیعت می­کردند. عمر فهمید که گروهی از مردم در تعدادی از خانه­ها پنهان شده اند؛ با جمعی به سمت آنان می­رفت و آنان را بیرون می­کشید و به مسجد می­آورد و آن­ها نیز بیعت می کردند. چند روزی که گذشت، به همراه جمع زیادی به خانه علی بن ابی­طالب - علیه السلام - رفت و از ایشان خواست که بیرون بیایند؛ ایشان چنین نکردند. عمر هیزم و آتش طلبید و گفت: سوگند به کسی که جان عمر در دست اوست، یا خارج می­شوی یا این­که خانه را با آن­چه در آن وجود دارد، به آتش می­کشم. به او گفتند که فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان رسول خدا و آثار رسول خدا در این خانه است. مردم عمر را به خاطر این حرفش سرزنش کردند. وقتی انکار آنان را دید، گفت: شما را چه شده است؟ آیا فکر می­کنید من این کار را انجام می­دهم!؟ قصد من ترساندن آن­ها بود. علی به آنان پیغام داد که من به هیچ وجه نمی­توانم خارج ­شوم؛ زیرا من در حال جمع کردن کتاب خدا هستم که آن را کنار نهاده­اید و دنیا شما را از آن مشغول کرده است، و سوگند خورده­ام تا زمانی که قرآن را گردآوری نکرده­ام، از خانه­ام بیرون نیایم و ردایم را بر دوش نیاندازم.

فاطمه دختر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بیرون آمدند و جلوی در ایستادند و سپس فرمودند: جمعی به بدی جمع­ شما سراغ ندارم؛ جنازه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در بین ما ترک کردید و خلافت را میان خود چرخاندید و ما را امیر ننمودید و حقی برای ما قائل نشدید. گویی نمی­دانید که ایشان در روز غدیر خم چه فرمودند!؟ به خدا سوگند ایشان در آن روز تکلیف ولایت را روشن کردند تا با آن کار شما را از رسیدن به آن ناامید کنند. اما شما رشته­های اتصال بین خود و پیامبرتان را قطع کردید. و خداوند در دنیا و آخرت، میان ما و شما کافیست. - . احتجاج : 51 -

**[ترجمه]

«4»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی بِإِسْنَادٍ سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ إِبْلِیسَ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّهُ قَالَ: تَمَثَّلَ إِبْلِیسُ فِی أَرْبَعِ صُوَرٍ تَصَوَّرَ یَوْمَ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی صُورَةِ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَجْعَلُوهَا کِسْرَوَانِیَّةً وَ لَا قَیْصَرَانِیَّةً وَسِّعُوهَا تَتَّسِعْ فَلَا تَرُدُّوهَا فِی بَنِی هَاشِمٍ فَیُنْتَظَرَ بِهَا الْحَبَالَی (3).

**[ترجمه]امالی طوسی: نقل شده که جابر بن عبدالله انصاری گفت: ابلیس به چهار صورت ظاهر شد؛ در روز وفات پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت مغیرة بن شعبة ظاهر شد و گفت: ای مردم! خلافت را مانند پادشاهان ایران و روم قرار ندهید، آن را گسترش دهید تا گسترش یابد، و آن را به خانواده بنی­هاشم ندهید که برای خلافت، منتظر نوزادان در شکم مادران باشند. - . امالی الطوسی : 111 -

**[ترجمه]

بیان

أی حتی لا یخرجوها منهم بحیث إذا کان منهم حمل فی بطن أمه انتظروا

ص: 205


1- روی فی منتخب کنز العمّال ج 2 ص 162 عن محمّد بن سیرین قال: لما توفی النبیّ صلی الله علیه و آله أقسم علی أن لا یرتدی برداء الا للجمعة حتّی یجمع القرآن فی مصحف ففعل قال: أخرجه ابن أبی داود فی المصاحف ، وروی مثله الجوهری فی سقیفته علی ما أخرجه ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج ٢ ص ١٦.
2- الاحتجاج: 51 و مثله فی الإمامة و السیاسة: 19 قال: و ان أبا بکر تفقد قوما تخلفوا عن بیعته عند علی فبعث الیهم عمر فجاء فناداهم و هم فی دار علی، فأبوا أن یخرجوا فدعا بالحطب، و قال: و الذی نفس عمر بیده: لتخرجن أو لاحرقنها علی من فیها فقیل له: یا أبا حفص! ان فیها فاطمة؟ فقال: و ان، فخرجوا فبایعوا الا علیا فانه زعم أنّه قال:حلفت أن لا أخرج ولا أضع ثوبی علی عاتقی حتی أجمع القرآن ، فوقفت فاطمة علی بابها فقالت : لا عهد لی بقوم حضروا أسوء محضر منکم : ترکتم رسول الله جنازة بین ایدینا ، إلی آخر الحدیث
3- أمالی الطوسیّ 111 ط قدیم ج 1 ص 180 ط نجف.

خروجه و لم یجوزوا لغیره (1).

**[ترجمه]یعنی که خلافت را از میان خودشان خارج نکنند، به طوری که اگر بچه­ای از آن­ها در شکم مادر باشد، منتظر بیرون آمدن او باشند و آن را به دیگران ندهند.

**[ترجمه]

«5»

ج، الإحتجاج رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا اسْتُخْرِجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ مَنْزِلِهِ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَمَا بَقِیَتْ هَاشِمِیَّةٌ إِلَّا خَرَجَتْ مَعَهَا حَتَّی انْتَهَتْ قَرِیباً مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَتْ خَلُّوا عَنِ ابْنِ عَمِّی فَوَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ لَئِنْ لَمْ تُخَلُّوا عَنْهُ لَأَنْشُرَنَّ شَعْرِی وَ لَأَضَعَنَّ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَأْسِی وَ لَأَصْرُخَنَّ إِلَی اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَا نَاقَةُ صَالِحٍ بِأَکْرَمَ عَلَی اللَّهِ مِنِّی وَ لَا الْفَصِیلُ بِأَکْرَمَ عَلَی اللَّهِ مِنْ وُلْدِی قَالَ سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ کُنْتُ قَرِیباً مِنْهَا فَرَأَیْتُ وَ اللَّهِ أَسَاسَ حِیطَانِ الْمَسْجِدِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَقَلَّعَتْ مِنْ أَسْفَلِهَا حَتَّی لَوْ أَرَادَ رَجُلٌ أَنْ یَنْفُذَ مِنْ تَحْتِهَا نَفَذَ فَدَنَوْتُ مِنْهَا فَقُلْتُ یَا سَیِّدَتِی وَ مَوْلَاتِی إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ أَبَاکِ رَحْمَةً فَلَا تَکُونِی نَقِمَةً فَرَجَعَتْ وَ رَجَعْتِ الْحِیطَانُ حَتَّی سَطَعَتِ الْغَبَرَةُ مِنْ أَسْفَلِهَا فَدَخَلَتْ فِی خَیَاشِیمِنَا (2).

**[ترجمه]إحتجاج: از امام صادق - علیه السلام - روایت شده که فرمودند: هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - از منزلشان بیرون آورده شدند، فاطمه - علیها السلام - از خانه بیرون آمدند و تمام زنان بنی­هاشم نیز با او بیرون آمدند و رفتند تا به نزدیک قبر [پیامبر] رسیدند و فرمودند: پسر عمویم را رها کنید، قسم به آن خدایی که محمد - صلی الله علیه و آله - را به حق برانگیخت اگر او را رها نکنید، گیسوان خود را پریشان کرده و پیراهن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را بر سر افکنده و به خداوند تبارک و تعالی فریاد خواهم زد. یقین بدانید که ناقه صالح، در نزد خدا از من گرامی تر نبود و بچه ی آن ناقه نیز در نزد خدا از فرزندان من گرامی­تر نبود. سلمان - رضی الله عنه - نقل کرده: من نزدیک ایشان [فاطمه - سلام الله علیها -] بودم، به خدا سوگند دیدم که پایه دیوارهای مسجد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از پایین کنده شد، طوری که اگر کسی می­خواست، می­توانست از زیر آن بگذرد. نزدیک ایشان شدم و عرض کردم: ای سرور و ای مولای من! خداوند تبارک و تعالی پدرتان را مایه رحمت مبعوث کرد، پس شما مایه مصیبت نباشید. ایشان به خانه بازگشتند و دیوارها نیز به سر جای خود بازگشتند و غباری از پایین آن­ها بیرون آمد و در بینی­های ما فرو رفت. - . الاحتجاج : 56 و یعقوبی 2 : 116 -

**[ترجمه]

«6»

ل، الخصال فِیمَا ذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی جَوَابِ الَّذِی سَأَلَ عَمَّا فِیهِ مِنْ خِصَالِ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ علیه السلام وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّرَنِی فِی حَیَاتِهِ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ أَخَذَ عَلَی جَمِیعِ مَنْ حَضَرَهُ مِنْهُمُ الْبَیْعَةَ وَ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَمْرِی وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ ذَلِکَ فَکُنْتُ الْمُؤَدِّیَ إِلَیْهِمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَهُ إِذَا حَضَرْتُهُ وَ الْأَمِیرَ عَلَی مَنْ حَضَرَنِی مِنْهُمْ إِذَا فَارَقْتُهُ لَا تَخْتَلِجُ فِی نَفْسِی مُنَازَعَةُ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ لِی فِی شَیْ ءٍ مِنَ الْأَمْرِ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَا بَعْدَ وَفَاتِهِ ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِتَوْجِیهِ الْجَیْشِ الَّذِی وَجَّهَهُ مَعَ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ عِنْدَ الَّذِی أَحْدَثَ اللَّهُ بِهِ مِنَ الْمَرَضِ الَّذِی تَوَفَّاهُ فِیهِ فَلَمْ یَدَعِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَحَداً مِنْ أَفْنَاءِ الْعَرَبِ

ص: 206


1- ذکر المؤلّف العلامة هذا الحدیث فی ج 63/ 233 من طبعتنا هذه و قال فی بیانه «أی إذا کانت الخلافة مخصوصة ببنی هاشم صار الامر بحیث ینتظر الناس أن تلد الحبالی أحدا منهم فیصیر خلیفة و لم یعطوها غیرهم».
2- الاحتجاج: 56 و مثله فی الیعقوبی 2/ 116.

وَ لَا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ مِمَّنْ یَخَافُ عَلَی نَقْضِهِ وَ مُنَازَعَتِهِ وَ لَا أَحَداً مِمَّنْ یَرَانِی بِعَیْنِ الْبَغْضَاءِ مِمَّنْ قَدْ وَتَرْتُهُ بِقَتْلِ أَبِیهِ أَوْ أَخِیهِ أَوْ حَمِیمِهِ إِلَّا وَجَّهَهُ فِی ذَلِکَ الْجَیْشِ وَ لَا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ الْمُنَافِقِینَ لِتَصْفُوَ قُلُوبُ مَنْ یَبْقَی مَعِی بِحَضْرَتِهِ وَ لِئَلَّا یَقُولَ قَائِلٌ شَیْئاً مِمَّا أَکْرَهُهُ وَ لَا یَدْفَعَنِی دَافِعٌ عَنِ الْوِلَایَةِ وَ الْقِیَامِ بِأَمْرِ رَعِیَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ کَانَ آخِرَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِهِ أَنْ یَمْضِیَ جَیْشُ أُسَامَةَ وَ لَا یَتَخَلَّفَ عَنْهُ أَحَدٌ مِمَّنْ أَنْهَضَ مَعَهُ وَ تَقَدَّمَ فِی ذَلِکَ أَشَدَّ التَّقَدُّمِ وَ أَوْعَزَ فِیهِ أَبْلَغَ الْإِیعَازِ وَ أَکَّدَ فِیهِ أَکْثَرَ التَّأْکِیدِ فَلَمْ أَشْعُرْ بَعْدَ أَنْ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَّا بِرِجَالٍ مِنْ بَعْثِ أُسَامَةَ بْنِ زَیْدٍ وَ أَهْلِ عَسْکَرِهِ قَدْ تَرَکُوا مَرَاکِزَهُمْ وَ أَخْلَوْا بِمَوَاضِعِهِمْ وَ خَالَفُوا أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا أَنْهَضَهُمْ لَهُ وَ أَمَرَهُمْ بِهِ وَ تَقَدَّمَ إِلَیْهِمْ مِنْ مُلَازَمَةِ أَمِیرِهِمْ وَ السَّیْرِ مَعَهُ تَحْتَ لِوَائِهِ حَتَّی یُنْفَذَ لِوَجْهِهِ الَّذِی أَنْفَذَهُ إِلَیْهِ فَخَلَّفُوا أَمِیرَهُمْ مُقِیماً فِی عَسْکَرِهِ وَ أَقْبَلُوا یَتَبَادَرُونَ عَلَی الْخَیْلِ رَکْضاً إِلَی حَلِّ عُقْدَةٍ عَقَدَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُهُ لِی فِی أَعْنَاقِهِمْ فَحَلُّوهَا وَ عَهْدٍ عَاهَدُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَنَکَثُوهُ وَ عَقَدُوا لِأَنْفُسِهِمْ عَقْداً ضَجَّتْ بِهِ أَصْوَاتُهُمْ وَ اخْتَصَّتْ بِهِ آرَاؤُهُمْ مِنْ غَیْرِ مُنَاظَرَةٍ لِأَحَدٍ مِنَّا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَوْ مُشَارَکَةٍ فِی رَأْیٍ أَوِ اسْتِقَالَةٍ لِمَا فِی أَعْنَاقِهِمْ مِنْ بَیْعَتِی فَعَلُوا ذَلِکَ وَ أَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ مَشْغُولٌ وَ بِتَجْهِیزِهِ عَنْ سَائِرِ الْأَشْیَاءِ مَصْدُودٌ فَإِنَّهُ کَانَ أَهَمَّهَا وَ أَحَقَّ مَا بُدِئَ بِهِ مِنْهَا فَکَانَ هَذَا یَا أَخَا الْیَهُودِ أَقْرَحَ مَا وَرَدَ عَلَی قَلْبِی مَعَ الَّذِی أَنَا فِیهِ مِنْ عَظِیمِ الرَّزِیَّةِ وَ فَاجِعِ الْمُصِیبَةِ وَ فَقْدِ مَنْ لَا خَلَفَ مِنْهُ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَصَبَرْتُ عَلَیْهَا إِذْ أَتَتْ بَعْدَ أُخْتِهَا عَلَی تَقَارُبِهَا وَ سُرْعَةِ اتِّصَالِهَا ثُمَّ الْتَفَتَ علیه السلام إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1).

ص: 207


1- الخصال: 371- 372، و تراه فی الاختصاص 170.

**[ترجمه]خصال: قسمتی از جوابی که امیرالمومنین - علیه السلام - به کسی که پرسیده بود کدام­یک از خصلت­های اوصیا در شما وجود دارد: اما دومی ای برادر یهودی؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در زمان حیات خود مرا بر همه امتش امیر نمود و از تمامی کسانی که نزد ایشان حضور داشتند بیعت و پیمان حرف­شنوی و اطاعت از اوامر من را گرفتند و به آنان امر نمودند که حاضران آن جریان را به گوش غایبان برسانند. در هنگامی که من پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - حضور داشتم، اوامر ایشان را به اطلاع آن­ها می­رساندم و هنگامی که نزد ایشان حضور نداشتم، امیر بر حاضران بودم. چه در زمان زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله و چه پس از رحلت ایشان، هرگز به ذهنم نمی­رسید که احدی از خلایق در این امر با من سر نزاع داشته باشد.

هنگامی که خداوند رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به آن بیماری که به سبب آن وفات کردند مبتلا نمود، ایشان دستور حرکت سپاهی که اسامه را بر آن گمارده بودند را صادر کردند و همه آن­هایی از اعراب و اوسیان و خزرجیان و سایرین که بیم آن می رفت که نقض پیمان کرده و نزاع به پا کنند، و نیز همه آن­هایی که به دیده دشمنی در من می نگریستند؛ مانند آن­هایی که پدر یا برادر یا نزدیکانشان را کشته بودم و حتی عده­ای از مهاجران و انصار و سایر مسلمانان و غیر مسلمانان و مؤلفة قلوبهم و منافقان را به سپاه اسامه فرستادند تا فقط آن­هایی که دلشان نسبت به من صاف بود، با من در مدینه بمانند و کسی چیزی که خوشایند من نیست نگوید و کسی مرا از ولایت و به دست گرفتن امور امت کنار نزند. و آخرین دستوری که ایشان به امت خویش دادند این بود که همه به سپاه اسامه بپیوندند و هیچ­یک از آن­هایی که باید بروند در شهر نمانند و تا می­توانستند فرمان خویش را به همه رساندند و آن را علنی کردند و بر آن تأکید نمودند.

نفهمیدم چه شد که پس از وفات پیامبر - صلی الله علیه و آله – عده­ای از گسیل­شدگان به طرف اسامه و سپاه او مرکز خود را رها کردند و جای خود را خالی نمودند و با فرمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که آن­ها را گسیل داشته بودند و مأمور کرده بود و فرموده بودند که ملازم رکاب فرمانده خود باشند و زیر پرچم او باشند تا او آن­ها را به جایی که ایشان دستور داده بودند ببرد مخالفت کردند و امیر خود را در اردوگاهش رها کرده و سواره و به تاخت آمدند تا پیمانی که خداوند عزّ و جلّ و رسولش در مورد من بر عهده آنان نهاده بودند را نقض کنند، و نقض کردند. و عهدی که با خدا و رسولش بسته بودند را بشکنند، و شکستند. و برای خود پیمانی بستند که صدایشان را به آن بلند کنند و فقط نظر خود را در آن اعمال کنند، بدون آنکه با کسی از ما فرزندان عبدالمطلب سخنی بگویند و یا از ما نظرخواهی کنند و یا بیایند و بیعتی که از من بر گردن خود داشتند را کنار نهند.

این­ کار را وقتی کردند که من مشغول رسول خدا و غسل و کفن ایشان بودم و از آن­چه پیرامونم می­گذشت غافل بودم؛ چرا که آن کار مهمترین کار و سزاوارترین کار برای شروع بود. ای برادر یهودی! در آن هنگام که من در آن داغ بزرگ و آن مصیبت فاجعه­بار به سر می­بردم و کسی را از دست داده بودم که جز خداوند تبارک و تعالی هیچ­چیز جای ایشان را برایم پر نمی­کرد، این رفتار آنان بزرگ­ترین زخمی بود که بر قلب من وارد شد. و من بر آن مصیبت نیز که بسیار زود و در پی مصیبت فقدان رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد، صبر کردم.

حضرت علیه السلام سپس رو به اصحابشان کردند و فرمودند: آیا این­چنین نیست؟ گفتند: بلی ای امیرالمؤمنین - علیه اسلام -. - . الخصال : 371 – 372 . در الإختصاص : 170 نیز می­توانید آن را ببینید. -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری یقال هو من أفناء الناس إذا لم یعلم ممن هو.

**[ترجمه]جوهری گفته است: وقتی گفته می­شود: \\"هو من أفناء الناس\\" که معلوم نباشد او از کدام قوم و قبیله است.

**[ترجمه]

«7»

ل، الخصال ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (1) عَنِ النَّهِیکِیِّ عَنْ خَلَفِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ زَیْدِ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: کَانَ الَّذِینَ أَنْکَرُوا عَلَی أَبِی بَکْرٍ جُلُوسَهُ فِی الْخِلَافَةِ وَ تَقَدُّمَهُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ کَانَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ خَالِدُ بْنِ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ وَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ وَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ کَانَ مِنَ الْأَنْصَارِ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ وَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ وَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ غَیْرُهُمْ (2) فَلَمَّا صَعِدَ الْمِنْبَرَ تَشَاوَرُوا بَیْنَهُمْ فِی أَمْرِهِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ هَلَّا نَأْتِیهِ فَنُنْزِلَهُ عَنْ

ص: 208


1- و فی آخر رجال البرقی نفسه (63- 66) فصل ذکر فیه أسماء المنکرین علی أبی بکر و هم اثنا عشر أسماؤهم علی ترتیب قیامهم أمام القوم: خالد بن سعید بن العاص، أبو ذر الغفاری، سلمان الفارسیّ، المقداد بن الأسود، بریدة الاسلمی، عمار بن یاسر، قیس بن سعد بن عبادة، خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین، أبو الهیثم بن التیهان، سهل بن حنیف، ابو ایوب الأنصاریّ، و مقالتهم یشبه ما ذکره الصدوق فی هذه الروایة باختلاف یسیر، الا أن فی الرجال ذکر قیس بن سعد و لفظه: «ثم قام قیس بن سعد بن عبادة فقال: یا معشر قریش! قد علم خیارکم أن أهل بیت رسول اللّه صلی الله علیه و آله أحق بمکانه فی سبق سابقة و حسن عناء، و قد جعل اللّه هذا الامر لعلی بمحضر منک و سماع أذنیک، فلا ترجعوا ضلالا فتنقلبوا خاسرین».
2- استعرض ابن أبی الحدید ذکر هؤلاء المخالفین علی أبا بکر الا بین عن بیعته فی حدیث نقله عن کتاب السقیفة لابی بکر الجوهریّ رواه بإسناده عن ابی سعید الخدریّ و فیه رفع قال: سمعت البراء بن عازب یقول: لم أزل لبنی هاشم محبا فلما قبض رسول اللّه صلی الله علیه و آله تخوفت أن یتمالا قریش علی اخراج هذا الامر عن بنی هاشم فأخذنی ما یأخذ الوالهة العجول فکنت أتردد الی بنی هاشم و هم عند النبیّ فی الحجرة و أتفقد وجوه قریش فانی فانی کذلک اذ فقدت أبا بکر و عمر و إذا قائل یقول القوم فی السقیفة و إذا قائل آخر یقول قد بویع أبو بکر. فلم ألبث واذا أنا بأبی بکر قد أقبل ومعه عمر وابوعبیدة وجماعة من أصحاب السقیفة وهم محتجزون بالازر الصنعانیة لا یمرون بأحد الا خبطوه وقدموه فمدوا یده فمسحوها علی ید أبی بکر یبایعه ، شاء ذلک أو أبی ، فانکرت عقلی وخرجت أشتد حتی انتهیت إلی بنی هاشم والباب مغلق فضربت علیهم الباب ضربا عنیفا وقلت : قد بایع الناس لابی بکر ، فقال العباس : تربت أیدیکم إلی آخر الدهر ، أما انی قد أمرتکم فعصیتمونی. فمکثت أکابد ما فی نفسی فلما کان بلیل خرجت إلی المسجد .. ثم خرجت إلی الفضاء فضاء بنی بیاضة وأجد نفرا یتناجون فلما دنوت منهم سکتوا فانصرفت عنهم فعرفونی وما أعرفهم فدعونی الیهم فأتیتهم فأجد المقداد بن الاسود وعبادة بن الصامت وسلمان الفارسی وأباذر وحذیفة وأبا الهیثم بن التیمان وعمارا واذا حذیفة یقول لهم والله لیکونن ما أخبرتکم به والله ما کذبت ولا کذبت ، واذا القوم یریدون أن یعیدوا الامر شوری بین المهاجرین ثم قال : ائتو أبی بن کعب فقد علم کما علمت. إلی أن قال : وبلغ ذلک أبابکر وعمر فأرسلا إلی أبی عبیدة والی المغیرة بن شعبة فسألاهما عن الرأی فقال المغیرة : الرأی أن تلقوا العباس فتجعلوا له ولولده فی هذه الامرة نصیبا لیقطعوا بذلک ناحیة علی بن ابیطالب الحدیث راجع ج ١ ص ٧٤ و ١٣٢.

مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ آخَرُونَ إِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ أَعَنْتُمْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ لَکِنِ امْضُوا بِنَا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَسْتَشِیرُهُ وَ نَسْتَطْلِعُ أَمْرَهُ فَأَتَوْا عَلِیّاً علیه السلام فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ضَیَّعْتَ نَفْسَکَ وَ تَرَکْتَ حَقّاً أَنْتَ أَوْلَی بِهِ وَ قَدْ أَرَدْنَا أَنْ نَأْتِیَ الرَّجُلَ فَنُنْزِلَهُ عَنْ مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّ الْحَقَّ حَقُّکَ وَ أَنْتَ أَوْلَی بِالْأَمْرِ مِنْهُ فَکَرِهْنَا أَنْ نُنْزِلَهُ مِنْ دُونِ مُشَاوَرَتِکَ فَقَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ مَا کُنْتُمْ إِلَّا حَرْباً لَهُمْ وَ لَا کُنْتُمْ إِلَّا کَالْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ أَوْ کَالْمِلْحِ فِی الزَّادِ وَ قَدِ اتَّفَقَتْ عَلَیْهِ الْأُمَّةُ التَّارِکَةُ لِقَوْلِ نَبِیِّهَا وَ الْکَاذِبَةُ

ص: 209

عَلَی رَبِّهَا وَ لَقَدْ شَاوَرْتُ فِی ذَلِکَ أَهْلَ بَیْتِی فَأَبَوْا إِلَّا السُّکُوتَ لِمَا یَعْلَمُونَ مِنْ وَغْرِ صُدُورِ الْقَوْمِ وَ بُغْضِهِمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ وَ أَنَّهُمْ یُطَالِبُونَ بِثَأْرَاتِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ اللَّهِ لَوْ فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَشَهَرُوا سُیُوفَهُمْ مُسْتَعِدِّینَ لِلْحَرْبِ وَ الْقِتَالِ کَمَا فَعَلُوا ذَلِکَ حَتَّی قَهَرُونِی وَ غَلَبُونِی عَلَی نَفْسِی وَ لَبَّبُونِی وَ قَالُوا لِی بَایِعْ وَ إِلَّا قَتَلْنَاکَ فَلَمْ أَجِدْ حِیلَةً إِلَّا أَنْ أَدْفَعَ الْقَوْمَ عَنْ نَفْسِی وَ ذَاکَ أَنِّی ذَکَرْتُ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ إِنَّ الْقَوْمَ نَقَضُوا أَمْرَکَ وَ اسْتَبَدُّوا بِهَا دُونَکَ وَ عَصَوْنِی فِیکَ فَعَلَیْکَ بِالصَّبْرِ حَتَّی یُنْزِلَ اللَّهُ الْأَمْرَ وَ إِنَّهُمْ سَیَغْدِرُونَ بِکَ لَا مَحَالَةَ فَلَا تَجْعَلْ لَهُمْ سَبِیلًا إِلَی إِذْلَالِکَ وَ سَفْکِ دَمِکَ فَإِنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ بَعْدِی کَذَلِکَ أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنْ رَبِّی تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لَکِنِ ائْتُوا الرَّجُلَ فَأَخْبِرُوهُ بِمَا سَمِعْتُمْ مِنْ نَبِیِّکُمْ وَ لَا تَدَعُوهُ فِی الشُّبْهَةِ مِنْ أَمْرِهِ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِلْحُجَّةِ عَلَیْهِ وَ أَبْلَغَ فِی عُقُوبَتِهِ إِذَا أَتَی رَبَّهُ وَ قَدْ عَصَی نَبِیَّهُ وَ خَالَفَ أَمْرَهُ قَالَ فَانْطَلَقُوا حَتَّی حَفُّوا بِمِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ جُمُعَةٍ فَقَالُوا لِلْمُهَاجِرِینَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَدَأَ بِکُمْ فِی الْقُرْآنِ فَقَالَ لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ فَبِکُمْ بَدَأَ فَکَانَ أَوَّلُ مَنْ بَدَأَ وَ قَامَ خَالِدَ بْنَ سَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ بِإِدْلَالِهِ بِبَنِی أُمَیَّةَ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ اتَّقِ اللَّهَ فَقَدْ عَلِمْتَ مَا تَقَدَّمَ لِعَلِیٍّ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لَنَا وَ نَحْنُ مُحْتَوِشُوهُ فِی یَوْمِ بَنِی قُرَیْظَةَ وَ قَدْ أَقْبَلَ عَلَی رِجَالٍ مِنَّا ذَوِی قَدْرٍ فَقَالَ مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ أُوصِیکُمْ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظُوهَا وَ إِنِّی مُؤَدٍّ إِلَیْکُمْ أَمْراً فَاقْبَلُوهُ أَلَا إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَمِیرُکُمْ مِنْ بَعْدِی وَ خَلِیفَتِی فِیکُمْ أَوْصَانِی بِذَلِکَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ وَ إِنَّکُمْ إِنْ لَمْ تَحْفَظُوا وَصِیَّتِی فِیهِ وَ تُؤْوُوهُ وَ تَنْصُرُوهُ اخْتَلَفْتُمْ فِی أَحْکَامِکُمْ وَ اضْطَرَبَ عَلَیْکُمْ أَمْرُ دِینِکُمْ وَ وَلِیَ عَلَیْکُمُ الْأَمْرَ شِرَارُکُمْ أَلَا وَ إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی هُمُ الْوَارِثُونَ أَمْرِی الْقَائِمُونَ بِأَمْرِ أُمَّتِی اللَّهُمَّ فَمَنْ حَفِظَ فِیهِمْ وَصِیَّتِی فَاحْشُرْهُ فِی زُمْرَتِی وَ اجْعَلْ لَهُ مِنْ مُرَافَقَتِی نَصِیباً یُدْرِکُ بِهِ فَوْزَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ وَ مَنْ أَسَاءَ خِلَافَتِی فِی أَهْلِ بَیْتِی فَاحْرِمْهُ الْجَنَّةَ الَّتِی عَرْضُهَا السَّماواتُ

ص: 210

وَ الْأَرْضُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ اسْکُتْ یَا خَالِدُ فَلَسْتَ مِنْ أَهْلِ الشُّورَی وَ لَا مِمَّنْ یُرْضَی بِقَوْلِهِ فَقَالَ خَالِدٌ بَلْ اسْکُتْ أَنْتَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّکَ لَتَنْطِقُ بِغَیْرِ لِسَانِکَ وَ تَعْتَصِمُ بِغَیْرِ أَرْکَانِکَ وَ اللَّهِ إِنَّ قُرَیْشاً لَتَعْلَمُ أَنَّکَ أَلْأَمُهَا حَسَباً وَ أَقَلُّهَا أَدَباً وَ أَخْمَلُهَا ذِکْراً وَ أَقَلُّهَا غَنَاءً عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ إِنَّکَ لَجَبَانٌ عِنْدَ الْحَرْبِ بَخِیلٌ فِی الْجَدْبِ لَئِیمُ الْعُنْصُرِ مَا لَکَ فِی قُرَیْشٍ مَفْخَرٌ قَالَ فَأَسْکَتَهُ خَالِدٌ فَجَلَسَ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ أَمَّا بَعْدُ یَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ خِیَارُکُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ الْأَمْرُ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَعْدِی ثُمَّ لِلْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ ثُمَّ فِی أَهْلِ بَیْتِی مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَاطَّرَحْتُمْ قَوْلَ نَبِیِّکُمْ وَ تَنَاسَیْتُمْ مَا أَوْعَزَ إِلَیْکُمْ وَ اتَّبَعْتُمُ الدُّنْیَا وَ تَرَکْتُمْ نَعِیمَ الْآخِرَةِ الْبَاقِیَةِ الَّتِی لَا یُهْدَمُ بُنْیَانُهَا وَ لَا یَزُولُ نَعِیمُهَا وَ لَا یَحْزَنُ أَهْلُهَا وَ لَا یَمُوتُ سُکَّانُهَا وَ کَذَلِکَ الْأُمَمُ الَّتِی کَفَرَتْ بَعْدَ أَنْبِیَائِهَا فَبَدَّلَتْ وَ غَیَّرَتْ فَحَاذَیْتُمُوهَا حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ فَعَمَّا قَلِیلٍ تَذُوقُونَ وَبَالَ أَمْرِکُمْ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ (1) فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِلَی مَنْ تُسْنِدُ أَمْرَکَ إِذَا نَزَلَ بِکَ الْقَضَاءُ وَ إِلَی مَنْ تَفْزَعُ إِذَا سُئِلْتَ عَمَّا لَا تَعْلَمُ وَ فِی الْقَوْمِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ وَ أَکْثَرُ فِی الْخَیْرِ أَعْلَاماً وَ مَنَاقِبَ مِنْکَ وَ أَقْرَبُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَرَابَةً

ص: 211


1- قال ابن شاذان فی الإیضاح 457 أن ابن عمر قال لما بایع الناس أبا بکر: سمعت سلمان الفارسی یقول کردید ونکردید ، اما والله لقد فعلتم فعلة أطمعتم فیها الطلقاء ولعناء رسول الله ، قال ابن عمر : فلما سمعت سلمان یقول ذلک أبغضته وقلت : لم یقل هذا الا بغضنا منه لابی بکر ، قال : فأبقانی الله حتی رأیت مروان بن الحکم یخطب علی منبر رسول الله ، فقلت : رحم الله أبا عبدالله ، لقد قال ما قال بعلم کان عنده. وروی السید المرتضی فی الشافی ٤٠٢ مثل ذلک بتغییر یسیر.

وَ قِدْمَةً فِی حَیَاتِهِ وَ قَدْ أَوْعَزَ إِلَیْکُمْ فَتَرَکْتُمْ قَوْلَهُ وَ تَنَاسَیْتُمْ وَصِیَّتَهُ فَعَمَّا قَلِیلٍ یَصْفُو لَکَ الْأَمْرُ حِینَ تَزُورُ الْقُبُورَ وَ قَدْ أَثْقَلْتَ ظَهْرَکَ مِنَ الْأَوْزَارِ لَوْ حُمِلْتَ إِلَی قَبْرِکَ لَقَدِمْتَ عَلَی مَا قَدَّمْتَ فَلَوْ رَاجَعْتَ الْحَقَّ وَ أَنْصَفْتَ أَهْلَهُ لَکَانَ ذَلِکَ نَجَاةً لَکَ یَوْمَ تَحْتَاجُ إِلَی عَمَلِکَ وَ تَفَرَّدُ فِی حُفْرَتِکَ بِذُنُوبِکَ وَ قَدْ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا فَلَمْ یَرْدَعْکَ ذَلِکَ عَمَّا أَنْتَ لَهُ فَاعِلٌ فَاللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَقَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ ثُمَّ قَامَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ رحمه الله فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ ارْبَعْ عَلَی نَفْسِکَ وَ قِسْ شِبْرَکَ بِفِتْرِکَ وَ الْزَمْ بَیْتَکَ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ أَسْلَمُ لَکَ فِی حَیَاتِکَ وَ مَمَاتِکَ وَ رُدَّ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی حَیْثُ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُهُ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَرْکَنْ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَا یَغُرَّنَّکَ مَنْ قَدْ تَرَی مِنْ أَوْغَادِهَا فَعَمَّا قَلِیلٍ تَضْمَحِلُّ دُنْیَاکَ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی رَبِّکَ فَیَجْزِیکَ بِعَمَلِکَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ هَذَا الْأَمْرَ لِعَلِیٍّ وَ هُوَ صَاحِبُهُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ نَصَحْتُکَ إِنْ قَبِلْتَ نُصْحِی ثُمَّ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ نَسِیتَ أَمْ تَنَاسَیْتَ أَمْ خَادَعَتْکَ نَفْسُکَ أَ مَا تَذْکُرُ إِذْ أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمْنَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ نَبِیُّنَا بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَاتَّقِ اللَّهَ رَبَّکَ وَ أَدْرِکْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ لَا تُدْرِکَهَا وَ أَنْقِذْهَا مِنْ هَلَکَتِهَا وَ دَعْ هَذَا الْأَمْرَ وَ کِلْهُ إِلَی مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ وَ لَا تَمَادَ فِی غَیِّکَ وَ ارْجِعْ وَ أَنْتَ تَسْتَطِیعُ الرُّجُوعَ وَ قَدْ مَنَحْتُکَ نُصْحِی وَ بَذَلْتُ لَکَ مَا عِنْدِی وَ إِنْ قَبِلْتَ وُفِّقْتَ وَ رَشَدْتَ ثُمَّ قَامَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ قَدْ عَلِمْتُمْ وَ عَلِمَ خِیَارُکُمْ أَنَّ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ إِنَّمَا تَدَّعُونَ هَذَا الْأَمْرَ بِقَرَابَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَقُولُونَ إِنَّ السَّابِقَةَ لَنَا فَأَهْلُ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْکُمْ وَ أَقْدَمُ سَابِقَةً مِنْکُمْ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ فَأَعْطُوهُ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ لَا تَرْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ

ص: 212

ثُمَّ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ رحمه الله فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ لَا تَجْعَلْ لِنَفْسِکَ حَقّاً جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِغَیْرِکَ وَ لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ عَصَی رَسُولَ اللَّهِ وَ خَالَفَهُ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ ارْدُدِ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ یَخِفُّ ظَهْرُکَ وَ یَقِلُّ وِزْرُکَ وَ تَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَنْکَ رَاضٍ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی الرَّحْمَنِ فَیُحَاسِبُکَ بِعَمَلِکَ وَ یَسْأَلُکَ عَمَّا فَعَلْتَ ثُمَّ قَامَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبِلَ شَهَادَتِی وَحْدِی وَ لَمْ یُرِدْ مَعِی غَیْرِی قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی یَفْرُقُونَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ یُقْتَدَی بِهِمْ ثُمَّ قَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی النَّبِیِّ أَنَّهُ أَقَامَ عَلِیّاً فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِلْخِلَافَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِیُعْلِمَ النَّاسَ أَنَّهُ وَلِیُّ مَنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَاهُ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ أَهْلَ بَیْتِی نُجُومُ أَهْلِ الْأَرْضِ فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَقَدَّمُوهُمْ ثُمَّ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلَی الْمِنْبَرِ إِمَامُکُمْ مِنْ بَعْدِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ هُوَ أَنْصَحُ النَّاسِ لِأُمَّتِی ثُمَّ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ وَ رُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِمْ فَقَدْ سَمِعْتُمْ کَمَا سَمِعْنَا فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ مِنْ نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُمْ أَوْلَی بِهِ مِنْکُمْ ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ قَامَ زَیْدُ بْنُ وَهْبٍ (1) فَتَکَلَّمَ وَ قَامَ جَمَاعَةٌ بَعْدَهُ فَتَکَلَّمُوا بِنَحْوِ هَذَا فَأَخْبَرَ الثِّقَةُ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ أَبَا بَکْرٍ جَلَسَ فِی بَیْتِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ أَتَاهُ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَشَرَةُ رِجَالٍ مِنْ عَشَائِرِهِمْ شَاهِرِینَ لِلسُّیُوفِ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ وَ عَلَا الْمِنْبَرَ فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ عَادَ مِنْکُمْ أَحَدٌ فَتَکَلَّمَ بِمِثْلِ الَّذِی تَکَلَّمَ بِهِ لَنَمْلَأَنَّ أَسْیَافَنَا مِنْهُ

ص: 213


1- زید بن وهب هذا کان هو الراوی و سیتکلم مؤلّفنا العلامة حول ذلک.

فَجَلَسُوا فِی مَنَازِلِهِمْ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ أَحَدٌ بَعْدَ ذَلِکَ (1).

**[ترجمه]خصال: از زید بن وهب نقل شده، آن­هایی که ابوبکر را به خاطر نشستن بر تخت خلافت و پیشی­گرفتن بر علی بن ابی­طالب - علیه السلام - انکار نمودند، دوازده نفر از مهاجرین و انصار بودند که از مهاجرین: خالد بن سعید بن عاص، مقداد بن اسود، أُبیّ بن کعب، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبدالله بن مسعود و بریدة اسلمی و از انصار: خزیمه بن ثابت ذو الشهادتین، سهل بن حنف، ابو ایوب انصاری و ابو الهیثم بن تیهان بودند

هنگامی که ابوبکر بالای منبر رفت، این افراد درباره او با یکدیگر مشورت کردند و برخی از آن­ها می­گفتند: برویم و او را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پایین بیاوریم، و برخی دیگر گفتند: اگر این کار را بکنید خود را به کشتن می­دهید و خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ» - . بقره / 195 - {و

خود را با دست خود به هلاکت میفکنید}. بیایید نزد علی بن ابی طالب - علیه السلام - برویم و از او مشورت بگیریم و از نظراتش مطلع شویم. نزد علی - علیه السلام - آمدند و گفتند: ای امیر المومنین! خود را تضییع کرده­ای و حقی که سزاوار تو بود را رها کردی؛ ما می­خواستیم برویم و این مرد [ابوبکر] را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پایین بیاوریم، چرا که این حق، حق به شماست و شما نسبت به او برای این کار سزاوارترید. اما اکراه داشتیم که او را بدون مشورت با شما [از منبر رسول خدا] به پایین بکشیم .

علی - علیه السلام - به آن­ها فرمودند: اگر چنین می­کردید، سبب جنگ می­شدید، حال آن­که شما از نظر تعداد مانند سرمه در چشم و نمک در غذا هستید. این امت سخن پیامرشان را کنار گذاشته­اند و بر پروردگار خویش دروغ بسته­اند و بر خلافت او توافق کرده­اند. من در این مورد با اهل بیتم مشورت کردم، اما آن­ها سکوت کردند؛ زیرا از کینه­های موجود در سینه این مردمان و دشمنی­اشان با خداوند عزّ و جلّ و اهل بیت پیامبرش آگاهی دارند. آن­ها به دنبال انتقام عصر جاهلیت هستند. به خدا سوگند اگر شما آن کار را انجام می­دادید، قطعا شمشیرهایشان را می­کشیدند و برای جنگ و کشتار آماده می­شدند، همان­طور که این کار را با من کردند و مرا مقهور کردند و بر من چیره شدند و مرا کشیدند و به من گفتند یا بیعت کن، وگرنه تو را می کشیم، من چاره­ای نیافتم جز این­که این قوم را از خود دور کنم؛ این بدان جهت بود که سخن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به یاد آوردم که ­فرمودند: «ای علی! این قوم با تو نقض پیمان می­کنند و سر خود و بدون تو در مورد آن [خلافت] تصمیم می­گیرند و در مورد وصیتی که در مورد تو کردم از من سرپیچی می­کنند؛ تو باید صبر کنی تا خداوند تقدیر خود را انجام دهد. آن­ها قطعا به تو خیانت خواهند کرد، پس نباید برای آن­ها راهی قرار دهی که تو را خوار سازند و خونت را بریزند. این امت پس از من به تو خیانت خواهد کرد، این خبر را جبرئیل - علیه السلام - از جانب پروردگار تبارک و تعالی به من داد». ولی نزد این مرد بروید و آن­چه از پیامبرتان شنیده­اید را به اطلاع او برسانید، او را از شبهه و اشتباه خارج کنید تا هنگامی که به پیشگاه پروردگارش می­رود، از آن رو که پیامبرش را سرپیچی نموده و با امر او مخالفت نموده است حجت علیه او بزرگ­تر و علت عذاب رساتر باشد.

آن­ها از محضر ایشان خارج شدند و در روز جمعه، دور منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گرد آمدند، و [انصار] به مهاجرین گفتند: خداوند عزّ و جلّ در قرآن ابتدا نام شما را آورده است و فرموده: «لَقَد تَّابَ الله عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ» - . توبه / 117 - {به

یقین خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار که در آن ساعت دشوار از او پیروی کردند ببخشود}، بنابراین شما نخست شروع کنید؛

نخستین کسی که برخاست، خالد بن سعید بن عاص بود که به بنی­امیه اطمینان داشت؛ او گفت: ای ابوبکر! از خدا تقوا کن، تو خود می­دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله- علی - علیه السلام - را مقدم نمود. مگر نمی­دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در روز بنی­قریظه، آن زمان که گرد ایشان جمع شده بودیم و ایشان رو به مردان صاحب­منزلت ما کرده و فرمودند: ای گروه مهاجرین و انصار! من به شما سفارشی می­کنم، شما نیز آن را حفظ کنید و امانتی را بر شما ادا می­کنم، شما هم آن را بپذیرید؛ بدانید که علی - علیه السلام - پس از من امیر شما و جانشین من در میان شما خواهد بود، پروردگار من و پروردگار شما این را به من سفارش کرده است. اگر شما سفارش من در خصوص او را حفظ نکنید و از او حمایت نکنید و یاری­اش نکنید، در احکام خود اختلاف پیدا می­کنید و امور دینتان بر شما مشوش می­شود، و بدترین­های شما متولی امور شما می­شوند. بدانید که اهل بیت من وارثان امر من، و برپای­دارندگان امور امت من هستند، بارخدایا! هر کس وصیت من در خصوص آن­ها را حفظ ­کند، او را در زمره من محشور کن و از همراهی من برایش سهمی قرار ده که با آن به رستگاری آخرت برسد، بارخدایا! هر کس که نسبت به جانشینی من در میان اهل بیتم بدی کند را از بهشتی که گستره آن به اندازه آسمان­ها و زمین است محروم نما.

عمر بن خطاب به او گفت: ساکت شو ای خالد! تو نه از اهل شوری هستی و نه از آن­هایی هستی که سخنش مورد رضایت کسی باشد. خالد گفت: خودت سکت باش ای ابن­خطاب! به خدا سوگند خودت هم می­دانی که از زبان شخص دیگری حرف می­زنی و به پایه­های کس دیگری تکیه کرده­ای. به خدا سوگند قریش می­داند که تو بی­اصل و نسب­ترین و بی­ادب­ترین و بی­نام و نشان­ترین شخص قریش هستی نیازمندترین به خداوند عزّ و جلّ و رسولش می­باشی. تو در هنگام جنگ بسیار ترسو، در هنگام قطحی بخیل و شخصی بدذات هستی و در میان قریش هیچ فخری نداری. خالد با این سخنان او را خاموش کرد و نشست.

سپس ابوذر که - رحمة الله علیه - برخاست و بعد از حمد و ستایش خداوند گفت: ای گروه مهاجرین و انصار! شما و منتخبانتان می­دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: پس از من خلافت متعلق به علی - علیه السلام - و سپس متعلق به حسن و حسین و سپس برای اهل بیت من - علیهم السلام - که از اولاد حسین هستند، می­باشد. اما شما سخن پیامبر خود را رها کردید، و آن­چه که ایشان آن را بر شما سفارش کرده بود را به فراموشی سپردید و تابع دنیا شدید و نعمت­های آخرت جاودان که بنیان آن از بین نمی­رود و نعمت­هایش تمامی نمی­شود و ساکنانش غمگین نمی­شوند و اهل آن نمی­میرند را رها کردید. امت هایی که بعد از پیامبرانشان کافر شدند نیز چنین بودند آن­ها نیز جابجا نمودند و تغییر دادند. و شما نیز قدم به قدم و گام به گام مانند آن­ها شدید. به زودی وبال کار خود را خواهید چشید «و ما اللَّهَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»{حقا که خدا به بندگان خود بیدادگر نیست}.

سپس سلمان فارسی - رضی الله عنه - برخاست و گفت: ای ابابکر! زمانی که قضای الهی [مرگ] بر تو نازل شود، این کارت را به عهده چه کسی می­خواهی بگذاری!؟ و و از تو سؤالی شود که جوابش را نمی­دانی، به که می­خواهی پناه ببری!؟ و حال آن­که در میان قوم کسی هست که داناتر از تو است و کارهای بزرگ و منقبت­های خیرش بیشتر از تو است و و در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - قرابت و قدمتش نسبت به ایشان بیشتر از تو بود. پیامبر سفارش او را به شما کرد، ولی اما شما سخن ایشان را وانهادید و چنین وانمود کردید که وصیت ایشان فراموش کرده­اید. به زودی، هنگامی که به قبر می­روی و در حالی که پشتت از وزر و وبال سنگین شده است، این امر برایت شفاف ­می­شود. اگر به قبرت برده شوی، نزد اعمالی می­روی که آن­ها را از پیش فرستاده­ای؛ پس اگر به سوی حق بازگردی و درباره اهل حق انصاف به خرج دهی، در روزی که به کردارت نیازمند می­شوی و همراه گناهانت در قبرت تنها خواهی شد، این کار نجاتت می­دهد. تو نیز آن­چه که ما شنیده­ایم را شنیده­ای و آن­چه که ما دیده­ایم را دیده­ای. ولی آن­ها [شنیده­ها و دیده­ هایت] تو را از کاری که کردی باز نداشته است. از خدا بترس، از خدا بترس در مورد خودت. هر که بیم داد، معذور است.

سپس مقداد بن اسود - رحمه الله - برخاست و گفت: ای ابوبکر! بر خودت رحم کن و شِبر - وجب بزرگ - خود را با فِترت - وجب کوچکت - اندازه بگیر و به خانه­ات برو و بر خطایت گریه کن؛ چرا که این کار زندگانی دنیوی و اخروی­ات را بیشتر در امان می­دارد. این امر را به جایی که خداوند عزّ و جلّ و رسولش صلی الله علیه و آله آن را در آن­جا قرار دادند، برگردان و به دنیا اعتماد نکن و این نابخردان و بی­مایگان که دیدی فریبت ندهند. به همین زودی است که دنیایت متلاشی شود و نزد پروردگارت بروی و او تو را بر عملت مجازات کند. تو خودت فهمیده­ای که این امر برای علی است و اوست که بعد از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - صاحب این امر است، من خیر تو را خواستم، اگر بپذیری.

سپس بریده اسلمی برخاست و گفت: ای ابوبکر! فراموش کرده­ای یا خود را به فراموشی زده­ای؟ و یا این­که نفست تو را فریفته است؟ به خاطر نداری آن زمان را که رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما امر کردند که در حضورشان به علی با لقب امیرالمؤمنین سلام کنیم؟ ای ابوبکر! از پروردگارت الله بترس و قبل از این­که دیگر نتوانی نفست را دریابی، آن را دریاب و از هلاکت نجاتش بده و این امر را رها کن و آن را برای کسی وزن کن که نسبت به تو بر آن سزاوارتر است. و به گمراهی­ات ادامه نده و برگرد؛ تو [اکنون] توانایی بازگشتن داری. من نصیحت خود را به تو کردم و آن­چه را که داشتم به تو عرضه نمودم؛ اگر بپذیری توفیق می­یابی و هدایت می­شوی.

سپس عبدالله بن مسعود برخاست و گفت: ای قریشیان! شما و بزرگانتان می­دانید که اهل بیت پیامبرتان نزدیک­تر از شما به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستند، و اگر چه شما نیز به سبب قرابت با رسول خدا- صلی الله علیه و آله - مدعی این امر [خلافت] شده­اید و می­گویید که سابقه ما بیشتر است. ولی اهل بیت پیامبرتان بیشتر از شما به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزدیکترند و سابقه­اشان از شما بیشتر است. و علی بن ابی­طالب است که پس از پیامبرتان صاحب این امر است؛ پس آن­چه که خداوند برای او قرار داده است را به او واگذار کنید و به پیشینیان خود عقب­گرد نکنید که زیانکار خواهید شد.

سپس عمار بن یاسر - رحمه الله - برخاست و گفت: ای ابوبکر! حقی که خداوند عزّ و جلّ برای کسی غیر از تو قرار داده است را از آن خود مدان و نخستین کسی نباش که از رسول خدا سرپیچی می­کند و در مورد اهل بیتش با او مخالفت می­نماید و این حق را به اهل آن بازگردان تا پشتت سبک­تر و وزر و وبالت کمتر شود، تا رسول خدا صلی الله علیه و آله را در حالی ملاقات کنی که از تو خشنود باشند و سپس به سوی [خداوند] رحمن ­بروی و حساب اعمالت را پس دهی و از آن­چه انجام داده­ای از تو ­بپرسد.

سپس خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین برخاست و گفت: ای ابوبکر! آیا نمی دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم شهادت مرا به تنهایی می پذیرفت و با وجود شهادت من شاهد دیگری نمی طلبید؟ ابوبکر گفت: آری. خزیمه گفت: خدا را گواه می­گیرم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: اهل بیت من حق را از باطل تشخیص می­دهند و پیشوایانی هستند که به آن­ها اقتدا می­شود

سپس ابوالهیثم بن تیهان برخاست و گفت: من شهادت می­دهم که پیامبر علی را منصوب نمود و انصار گفتند که پیامبر ایشان را بر خلافت منصوب کرد، و برخی [دیگر] از آنان گفتند: پیامبر او را برای این منصوب کرد که به مردم اعلام کند که مولای همه کسانی است که رسول خدا- صلی الله علیه و آله - مولای آن­ها بوده است. رسول خدا فرمودند: اهل بیت من ستارگان اهل زمین­اند؛ آنان را بر خودتان مقدم دارید و بر آنان پیشی نگیرید.

سپس سهل بن حنیف برخاست و گفت: من شهادت می­دهم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که بر روی منبر می­فرمودند: پس از من علی بن أبی­طالب - علیه السلام - امام شماست و او خیرخواه­ترین شخص نسبت به امت من است .

سپس ابو ایوب انصاری برخاست و گفت: درباره اهل بیت پیامبرتان از خدا تقوا کنید و این امر را به آنان بازگردانید؛ شما نیز مانند ما در در چندین موقعیت از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیده­اید که آن­ها [اهل بیت] بیش از شما سزاوار این امرند. و سپس نشست.

سپس زید بن وهب برخاست و صحبت کرد و و عده­ای دیگری هم بعد از او در مورد همین موضوع صحبت کردند. یکی از اصحاب مورد اعتماد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نقل کرده که ابوبکر سه روز در خانه خود نشست. روز سوم که شد، عمر بن خطاب و طلحه و زبیر و عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص و ابوعبیدة جراح در حالی که هر کدام به همراه خود ده نفر از افراد قبیله خودشان را آورده بودند و شمشیرهای خود را برکشیده بودند، پیش ابوبکر رفتند او را از خانه­اش بیرون آوردند و او [ابوبکر] بالای منبر رفت. یکی از آنان گفت: به خدا سوگند اگر یکی از شما برگردد و سخنانی مانند آن روز را بگوید، بدنش را پر از شمشیرهای خود می­کنیم. آن­ها نیز در خانه های خود ماندند و دیگر هیچ­­یک سخنی ­نگفتند. - . خصال : 461 - 465 -

**[ترجمه]

«8»

شف، کشف الیقین فیما نذکره عن أحمد بن محمد الطبری المعروف بالخلیلی من رواتهم و رجالهم فیما رواه من إنکار اثنی عشر نفسا علی أبی بکر بصریح مقالهم عقیب ولایته علی المسلمین و ما ذکره بعضهم بما عرف من رسول الله صلی الله علیه و آله أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ و رواه أیضا محمد بن جریر الطبری صاحب التاریخ فی کتاب مناقب أهل البیت علیهم السلام و یزید بعضهم علی بعض فی روایته (2)

اعلم أن هذا الحدیث روته الشیعة متواترین و لو کانت هذه الروایة برجال الشیعة ما نقلناه لأنهم عند مخالفیهم متهمون و لکن نذکره حیث هو من طریقهم الذی یعتمدون علیه و درک ذلک علی من رواه و صنفه فی کتاب المشار إلیه فقال أحمد بن محمد الطبری ما هذا لفظه خبر الاثنی عشر الذین أنکروا علی أبی بکر جلوسه فی مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله حدثنا أبو علی الحسن بن علی بن النحاس الکوفی العدل الأسدی قال حدثنا أحمد بن أبی الحسین العامری قال حدثنی عمی أبو معمر شعبة بن خیثم

ص: 214


1- الخصال: 461- 465.
2- أقول: عقد العلامة البیاضی فی کتابه الصراط المستقیم 2/ 79- 84 فصلا فی ذکر الشهادة ثمّ قال: و لا خفاء و لا تناکر بین الشیعة أن اثنی عشر رجلا من المهاجرین و الأنصار أنکروا علی أبی بکر مجلسه، و قد أسنده الحسین بن جبر فی کتابه الاعتبار فی ابطال الاختیار الی أبان بی عثمان قال: قلت لابی عبد اللّه: هل کان فی أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم من أنکر علی أبی بکر جلوسه مجلس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ قال : نعم وعد منهم : خالد بن سعید بن العاص ، وسلمان ، وأباذر ، والمقداد ، و عمارا ، وبریدة الاسلمی ، وقیس بن سعد بن عبادة ، وأبا الهیثم بن التیهان : وسهل ابن حنیف وخزیمة بن ثابت وأبی بن کعب وأبا أیوب الانصاری .. ثم ساق الحدیث بمثل ما ذکره الطبرسی فی الاحتجاج ملخصا.

الأسدی قال حدثنی عثمان الأعشی (1) عن زید بن وهب و ذکر مثله إلی آخر الخبر مع تغییر یسیر (2)

**[ترجمه]کشف الیقین: در میان مطالبی که از احمد بن محمد طبری معروف به خلیلی می­آوریم، روایاتی است که از راویان و رجال آن­ها [اهل تسنن] روایت کرده که دوازده نفر، بلافاصله بعد از این­که ابوبکر ولایت مسلمانان را به دست گرفت با گفته­های صریح خود، [خلافت] او را انکار کردند. و همچنین این مطلب که برخی از آنان از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده بودند که همانا علی امیرالمؤمنین است. که این روایت را محمد بن جریر طبری مؤلف التاریخ نیز در کتاب مناقب اهل بیت علیهم السلام روایت کرده است. و برخی از آنان روایات دیگری هم بر روایت او افزوده­اند.

بدان که این حدیث را شیعیان به صورت متواتر نقل کرده­اند. و اگر این روایت فقط از طریق رجال شیعه رسیده بود، ما آن را نقل نمی­کردیم؛ زیرا آن­ها نزد مخالفانشان مورد اتهام [و ذی­نفع] هستند، اما از این جهت آن را می­آوریم که از طریق خودشان نقل شده و به آن اعتماد می­کنند. و درک این مطلب بر عهده کسی است که آن را روایت کرده و در کتاب خود آورده است. احمد بن محمد طبری با این الفاظ گفته است:

داستان آن دوازده نفری که نشستن ابوبکر در جای­گاه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را انکار کردند:

ابو علی حسن بن علی بن نحاس کوفی عدل اسدی ما را حدیث نمود و گفت: احمد بن ابی­الحسین عامری ما را حدیث نمود و گفت: عمویم ابومعمر شعبة بن خیثم اسدی مرا حدیث کرد و گفت: عثمان اعشی از زید بن وهب برایم حدیث کرد که ... و مانند این حدیث را با اندکی تغییر تا پایان نقل آورده است. - . الیقین فی إمرة امیرالمؤمنین : 108 – 113 -

**[ترجمه]

بیان

فی شف کشف الیقین عمرو بن سعید مکان خالد بن سعید و هما أخوان من بنی أمیة أسلما بمکة و هاجرا إلی الحبشة و لعل ما فی شف کشف الیقین أظهر لأن ابن الأثیر و غیره ذکروا أنه کان عند وفاة النبی بالیمن عاملا علی صدقاته و إن أمکن أن یکون جاء فی هذا الوقت.

و أیضا فی شف کشف الیقین لم یذکر عبد الله بن مسعود و عدَّ أبی بن کعب من الأنصار و ذکر فی الأنصار عثمان بن حنیف أیضا فعدّ من کل من المهاجرین و الأنصار ستة و فیه و قال آخرون إنکم إن أتیتموه لتنزلوه عن منبر رسول الله صلی الله علیه و آله أعنتم علی أنفسکم و قد قال رسول الله صلی الله علیه و آله لا ینبغی للمؤمن أن یذل نفسه و لکن امضوا بنا.

و فیه و نعلمه أن الحق حقک و أنک أولی بالأمر منه و کرهنا أن نرکب أمرا من دون مشاورتک و فیه أهل بیتی و صالح المؤمنین فأبوا و فیه و ایم

ص: 215


1- عنونه ابن حجر فی تهذیب التهذیب قال: عثمان بن المغیرة الثقفی مولاهم أبو المغیرة الکوفیّ، و هو عثمان الاعشی و هو عثمان بن أبی زرعة. روی عن زید بن وهب و ابی صادق الأزدیّ و ایاس بن أبی رملة و سالم بن أبی الجعد ... و عنه شعبة و إسرائیل و الثوری و شریک و مسعر و قیس بن الربیع .... قال صالح بن أحمد عن أبیه: عثمان ابن المغیرة، هو عثمان بن أبی زرعة و هو عثمان الاعشی و هو عثمان الثقفی، کوفیّ ثقة لیس أحد أروی عنه من شریک، و قال ابن أبی خیثمه عن ابن معین: عثمان ابن المغیرة ثقة، و قال أبو حاتم و النسائی و عبد الغنی بن سعید ثقة، و ذکره ابن حبان فی الثقات، قلت: و وثقه العجلیّ و ابن نمیر. راجع تهذیب التهیب ٧ / ١٥٥ _ ١٥٦.
2- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین: 108- 113.

الله لو فعلتم لکنتم کأنا إذ أتونی و قد شهروا سیوفهم مستعدین للحرب و القتال حتی قهرونی.

و قال الجوهری لبّبت الرجل تلبیبا إذا جمعت ثیابه عند صدره و نحره فی الخصومة ثم جررته و قال هو یدل بفلان أی یثق به و فی شف کشف الیقین فقالوا یا معاشر المهاجرین إن الله قد قدمکم فقال لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ و قال وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ فکان أول من تکلم عمرو بن سعید بن العاص إلی قوله و نحن محتوشوه یوم بنی قریظة إذ فتح الله علی رسول الله صلی الله علیه و آله و قد قتل علی علیه السلام عشرة من رجالهم و أولی النجدة منهم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله یا معشر المهاجرین و یقال احتوش القوم علی فلان أی جَعَلُوهُ وَسْطَهُمْ.

و فی شف کشف الیقین ولیکم شرارکم و فیه هم الوارثون لأمری القائمون بأمر أمتی من بعدی اللهم فمن أطاعنی من أمتی و حفظ و فیه و من أساء خلافتی فیهم و فیه اسکت یا عمرو و فیه فقال له عمرو.

قوله تنطق بغیر لسانک أی تنطق بما لیس من شأنک التکلم به أو لأجل غیرک و الأول أظهر و کذا الثانیة و فی شف کشف الیقین ألأمها حسبا و أدناها منصبا قوله فأسکته فی شف کشف الیقین قال فسکت عمر و جعل یقرع سنه بأنامله قوله لا یهدم بنیانها فی شف کشف الیقین لا یهرم شبابها إلی قوله و لا یموت ساکنها بقلیل من الدنیا فَانٍ و کذلک الأمم من قبلکم کفرت قوله قرابة و قدمه فی شف کشف الیقین قرابة منک قد قدمه فی حیاته و أوعز إلیکم عند وفاته فنبذتم قوله إلی قوله و حملت معک إلی قبرک ما قدمت یداک فإن راجعت قوله اربع علی نفسک فی شف کشف الیقین علی ظلعک إلی قوله و قد علمت أن علیا علیه السلام صاحب هذا الأمر من بعد رسول الله صلی الله علیه و آله فاجعله له فإن ذلک أسلم لک و أحسن لذکرک و أعظم لأجرک و قد نصحت لک إن قبلت نصحی و إلی الله ترجع بخیر کان أو بشر و قال الجوهری ربع الرجل یربع إذا

ص: 216

وقف و تحبس و منه قولهم اربع علی نفسک و اربع علی ظلعک أی ارفق بنفسک و کف و لا تحمل علیها أکثر مما تطیق و قال الجزری فی الحدیث فإنه لا یربع علی ظلعک من لیس یحزنه أمرک الظلع بالکسر العرج و قد ظلع یظلع ظلعا فهو ظالع و المعنی لا یقیم علیک فی حال ضعفک و عرجک إلا من یهتم لأمرک و شأنک و یحزنه أمرک انتهی.

و الفتر بالکسر ما بین طرف الإبهام و طرف المسبحة أی کما أن فترک لا یمکن أن یکون بقدر شبرک فکذا مراتب الرجال تختلف بحسب القابلیة و لا یمکن للأدنی الترقی إلی درجة الأعلی و الأوغاد جمع وغد و هو الرجل الدنی الذی یخدم بطعام بطنه قوله و أدرک نفسک فی شف کشف الیقین و تدارک نفسک قبل أن لا تدارکها و ادفع هذا الأمر إلی من هو أحق به منک و لیس فیه قول عبد الله بن مسعود و عدم کون ابن مسعود بین هؤلاء أظهر و أوفق بسائر ما نقل فی أحواله (1)

ص: 217


1- روی الکشّیّ فی ص 38 أنّه سئل الفضل بن شاذان عن ابن مسعود و حذیفة، فقال: لم یکن حذیفة مثل ابن مسعود، لان حذیفة کان رکنا و ابن مسعود خلط و والی القوم و مال معهم و قال بهم. أقول: : کان فی ابتداء أمره عثمانیا روی ابن سعد فی الطبقات ج ٣ ق ١ ص ٤٣ قال اخبرنا عفان بن مسلم باسناده عن أبی وائل أن ابن مسعود سار من المدینة إلی الکوفة ثمانیا حین استخلف عثمان فحمد الله وأثنی علیه ، ثم قال : أما بعد فان أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب مات فلم نریوما اکثر نشیجا من یومئذ وانا اجتمعنا أصحاب محمد فلم نسأل عن خبرنا ذی فوق فبایعنا أمیر المؤمنین عثمان فبایعوه وتری مثله فی مستدرک الصحیحین ٣ / ٩٧ ، مجمع الزوائد ٩ / ٨٨ ، تاریخ الخلفاء : ٦٠ وکلامه هذا متواتر عنه. لکنه رجع عنه ولعنه بعد ما أحدت الاحداث ، روی الفضل بن شاذان فی الایضاح ٥٧بروایته عن العامة أن ابن مسعود قال عند وفاته : یا أصحاب رسول الله أنشدکم الله هل سمعتم النبی صلی الله علیه و آله یقول : رضیت لامتی بما رضی لها ابن ام عبد؟ قالوا : اللهم نعم ، قال : اللهم انی لا ارتضی عثمان لهذه الامة ، وروی ابوهلال العسکری فی جمهرة الامثال ٤٧ ط بمبئی قیل لعبد الله بن مسعود وهو ینال من عثمان : یایعتم رجلا ثم أنشأتم تشتمونه؟ فقال : والله ما ألونا ان بایعنا أعلانا ذا فوق غیر أنه أهلکه شح النفس وبطانة السوء ، قال : أفلا تغیرون؟ قال : فما أبالی أجبلا راسیا زاولت أم ملکا مؤجلا حاولت ، لوددت أنی وعثمان برمل عالج یحثی کل واحد علی صاحبه حتی یموت الاعجل. قلت : الحدیث ذو شجون وسیأتی تمام الکلام فی الابواب الاتیة.

و لنذکر بعد ذلک تتمة روایة السید للاختلاف الکثیر بین الروایتین و هو هکذا.

ثُمَّ قَامَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَمُرُوا صَاحِبَکُمْ فَلْیَرُدَّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَضْطَرِبَ حَبْلُکُمْ وَ یَضْعُفَ مَسْلَکُکُمْ وَ تَخْتَلِفُوا فِیمَا بَیْنَکُمْ فَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ بَنِی هَاشِمٍ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ وَ أَقْرَبُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّ السَّابِقَةَ لَنَا فَأَهْلُ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ أَقْدَمُ مِنْکُمْ سَابِقَةً وَ أَعْظَمُ غَنَاءً مِنْ صَاحِبِهِمْ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ نَبِیِّکُمْ فَأَعْطُوهُ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ ثُمَّ قَامَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ لَا تَجْحَدْ حَقّاً مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَکَ وَ لَا تَکُنْ أَوَّلَ مَنْ عَصَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَدِّ الْحَقَّ إِلَی أَهْلِهِ یَخَفَّ ظَهْرُکَ وَ یَقِلَّ وِزْرُکَ وَ تَلْقَی رَسُولَ اللَّهِ رَاضِیاً وَ لَا تَخْتَصَّ بِهِ نَفْسَکَ فَعَمَّا قَلِیلٍ یَنْقَضِی عَنْکَ مَا أَنْتَ فِیهِ ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی الْمَلِکِ الرَّحْمَنِ فَیُحَاسِبُکَ بِعَمَلِکَ وَ یَسْأَلُکَ عَمَّا جِئْتَ لَهُ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ ثُمَّ قَامَ خُزَیْمَةُ بْنُ ثَابِتٍ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبِلَ شَهَادَتِی وَحْدِی وَ لَمْ یُرِدْ مَعِی غَیْرِی قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلِیٌّ إِمَامُکُمْ بَعْدِی.

قَالَ وَ قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ

ص: 218

صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَهْلُ بَیْتِی یَفْرُقُونَ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ یُقْتَدَی بِهِمْ:

وَ قَامَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ فَقَالَ: وَ أَنَا أَشْهَدُ عَلَی نَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ أَقَامَ عَلِیّاً لِنُسَلِّمَ لَهُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِلْخِلَافَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مَا أَقَامَهُ إِلَّا لِیُعْلِمَ النَّاسَ أَنَّهُ مَوْلَی مَنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَوْلَاهُ فَتَشَاجَرُوا فِی ذَلِکَ فَبَعَثُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلًا یَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ أَنْصَحُ النَّاسِ لَکُمْ بَعْدَ وَفَاتِی:

وَ قَامَ عُثْمَانُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: أَهْلُ بَیْتِی نُجُومُ الْأَرْضِ وَ نُورُ الْأَرْضِ فَلَا تَقَدَّمُوهُمْ وَ قَدِّمُوهُمْ فَهُمُ الْوُلَاةُ بَعْدِی فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَیُّ أَهْلِ بَیْتِکَ أَوْلَی بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ وَ وُلْدُهُ وَ قَامَ أَبُو أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ اتَّقُوا اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ وَ رُدُّوا إِلَیْهِمْ حَقَّهُمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَهُمْ فَقَدْ سَمِعْنَا مِثْلَ مَا سَمِعَ إِخْوَانُنَا فِی مَقَامٍ بَعْدَ مَقَامٍ لِنَبِیِّنَا صلی الله علیه و آله وَ مَجْلِسٍ بَعْدَ مَجْلِسٍ یَقُولُ أَهْلُ بَیْتِی أَئِمَّتُکُمْ بَعْدِی.

قَالَ فَجَلَسَ أَبُو بَکْرٍ فِی بَیْتِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَأَتَاهُ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ طَلْحَةُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَعِیدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ فَأَتَاهُ کُلٌّ مِنْهُمْ مُتَسَلِّحاً فِی قَوْمِهِ حَتَّی أَخْرَجُوهُ مِنْ بَیْتِهِ ثُمَّ أَصْعَدُوهُ الْمِنْبَرَ وَ قَدْ سَلُّوا سُیُوفَهُمْ فَقَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهِ لَئِنْ عَادَ أَحَدٌ مِنْکُمْ بِمِثْلِ مَا تَکَلَّمَ بِهِ رَعَاعٌ مِنْکُمْ بِالْأَمْسِ لَنَمْلَأَنَّ سُیُوفَنَا مِنْهُ فَأَحْجَمَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ وَ کَرِهُوا الْمَوْتَ.

أقول: الرعاع الأحداث الأراذل.

و اعلم أن الظاهر من سائر الأخبار عدم دخول الزبیر فی هؤلاء کما لم یدخل فی روایة السید فإنه کان فی أول الأمر مع أمیر المؤمنین صلوات الله علیه.

ثم اعلم أن فی روایة الصدوق اشتباها بینا حیث ذکر فی الإجمال أبی بن کعب و لم یذکره فی التفصیل و أورد فی التفصیل زید بن وهب و لم یورده فی الإجمال مع أنه هو الراوی للخبر و ذکره بهذا الوجه بعید و لعله وقع اشتباه من النساخ

ص: 219

أو من الرواة و إن کان قوله عند الإجمال و غیرهم مما یومی إلی وجه بعید لتصحیحه فلا تغفل.

**[ترجمه]در کشف­الیقین به جای خالد بن سعید، عمرو بن سعید آمده است که این دو با هم برادر و از بنی­امیه بودند، در مکه اسلام آوردند و به حبشه مهاجرت کردند. و شاید آن­چه که در کتاب کشف الیقین آمده ظهور بیشتری داشته باشد؛ زیرا ابن اثیر و دیگران گفته­اند که خالد بن سعید در زمان وفات پیامبر، عامل جمع آوری صدقات در یمن بوده است. اگرچه امکان دارد که در آن زمان [به مدینه] آمده باشد.

هم­چنین در کتاب کشف الیقین، عبدالله بن مسعود را نیاورده است، و أُبیّ بن کعب از انصار شمرده شده است، و عثمان بن حنیف نیز در زمره انصار ذکر شده است و بنابراین شش نفر از مهاجرین و شش نفر از انصار نام برده شده است. و همچنین در کشف الیقین آمده که «و برخی دیگر از آنان گفتند: اگر شما نزدیک او بروید و او را از منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پایین بیاورید، به هلاکت خود کمک کرده­اید، و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده­اند: سزاوار نیست که مؤمن خودش را ذلیل کند، بیایید نزد علی بن أبی­طالب - علیه السلام - برویم ...».

و هم­چنین آمده است: «ما می­دانیم که این حق متعلق به شماست و شما در این از او سزاوارترید؛ اما اکراه داشتیم که بدون مشورت با شما کاری انجام دهیم» و نیز آمده است: «اهل بیت من و مؤمنان صالح [از بیعت] سرباز زدند» و آمده است: «به خدا سوگند اگر این کار را انجام می­دادید، به عاقبت من دچار می­شدید، که با شمشیرهایشان را کشیدند و آماده جنگ و کشتار نزد من آمدند و بر من چیره شدند».

جوهری گفته است: \\"لببتُ الرجل تلبیباً\\" یعنی به هنگام دعوا پیراهن او را بر روی سینه و گردنش جمع کردم و سپس آن را کشیدم. و گفته است : \\"هو یدلّ بفلان\\" یعنی به او اطمینان دارد. در کتاب کشف الیقین آمده است: « گفتند: ای گروه مهاجران! خداوند شما را مقدم کرده و فرموده است: «لَقَد تَّابَ الله عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ»{به یقین خدا بر پیامبر و مهاجران و انصار ببخشود}، و فرموده است: «وَ السَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الأَنصَارِ»{و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار}. اولین کسی که صحبت کرد، عمرو بن سعید بن عاص بود ... تا آن­جا که می­گوید: «و ما دور پیامبر گرد آمده بودیم و خداوند به رسولش- صلی الله علیه و آله - پیروزی عنایت کرده بود و علی - علیه السلام - ده نفر از مردان و بزرگان آن­ها را کشته بود و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: «ای گروه مهاجرین». زمانی گفته می­شود: \\"إحتوش القومُ علی فلان\\" که او را در میان وسط قرار دهند.

در کتاب کشف الیقین آمده است: «بدان شما امور شما را به دست می­گیرند» و هم­چنین: « آن­ها بعد از من وارثان و برپادارندگان امور امتم هستند، بارخدایا هر کس از امتم که از من پیروی ­کند و [وصیت مرا] حفظ کند» و آمده است: «هر کس به خلافت من در میان آنان بدی کند» و نیز آمده است: «ساکت باش ای عمرو» و: « عمرو به او گفت».

\\"از زبان غیر خودت سخن می­گویی\\" یعنی چیزی می­گویی که سخن گفتن در مورد آن به تو مربوط نیست، و یا برای دیگری است. معنای اولی ظهور بیشتری دارد، البته دومی هم ظهور دارد. در کشف الیقین آمده است: «بی­اصل و نسب­ترین آن­ها و کم­­ارزش­ترین آن­ها». در کشف الیقین به جای «او را خاموش کرد» جمله « عمر ساکت شد و شروع کرد با انگشتان خود به دندان­هایش زدن» و به جای « که بنیان آن از بین نمی­رود» جمله «جوانی­اش پایان نمی­پذیرد» آمده است تا می­رسد به جایی که: «ساکنانش نمی­میرند را با متاع اندک دنیای زودگذر عوض کردید، و امت­ ها پیش از شما نیز همین­گونه کافر شدند». در کشف الیقین جمله «قرابت و قدمتش نسبت به ایشان بیشتر از تو بود» به این شکل آمده است: «قرابتش نسبت به ایشان بیشتر از تو بود و او را در زمان حیاتشان مقدم نمود و در زمان وفاتشان سفارش او را به شما کرد، ولی شما سخن ایشان را کنار نهادید»، تا می­رسد به آن­جا که: «آن­چه را که با دستان خود از پیش فرستاده­ای، به قبر خواهی برد. اما اگر برگردی، ...». بر در کشف الیقین به جای «بر خودت رحم کن» جمله «از کارت دست بکش» آمده است، تا می­رسد به آن­جا که: «تو خودت فهمیده­ای که پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - علی صاحب این امر [خلافت] است؛ پس آن را به او واگذار که اگر این­چنین کنی، بیشتر در امان هستی و به نیکی از تو یاد می­شود و اجرت بیشتر می شود. من خیر تو را خواستم، اگر بپذیری. و تمامی امور چه خیر و چه شر به سوی خداوند باز می­گردد». جوهری گفته است: \\"ربع الرجل، یربع\\" یعنی ایستاد و دست نگه داشت. و \\"اربع علی نفسک و واربع علی ظلعک\\" بر خودت رحم کن و دست نگه دار و بر خودت نفست باری نگذار که توانش را نداشته باشد. جزری در مورد این حدیث گفته است: کسی که نگران تو نباشد، در کنار تو نمی­نشیند. \\"ظِلع\\" با کسره یعنی لَنگ­بودن و \\"قد ظلع یظلع ظلعا فهو و ظالع\\" که معنای آن این است که تنها کسی در حالت ضعف و لنگی به کارهای تو می­رسد که به تو و حال اهمیت بدهد و حال تو او را غمگین سازد. در این­جا نقل کلام جزری تمام می­شود.

\\"الفِتر\\" به کسر، یعنی فاصله میان انگشت سبابه و انگشت شست است؛ یعنی همان طور که امکان ندارد که فتر تو به اندازه شبر تو باشد، همین­طور مرتبه هر شخصی بر حسب قابلیتش با دیگری متفاوت است و امکان ندارد که انسان پست به درجه­ای بالا برسد. \\"اوغاد\\" جمع وغد و به معنای مرد پستی است که در خدمت شکم خود است. در کشف الیقین به جای «خودت را دریاب»، جمله «نفس خود را پیش از آن­که دیگر نتوانی، دریاب و این امر را به کسی واگذار که در به دست­گرفتن آن سزاوارتر از تو است». درکشف الیقین سخن عبدالله بن مسعود نیامده است. و نبودن ابن مسعود در میان این افراد ظهور بیشتری دارد با سایر چیزهایی که در مورد احوالات او نقل شده است هم­خوانی بیشتری دارد. اکنون به جهت اختلاف زیادی که بین دو روایت وجود دارد، ادامه روایت سید را عیناً ذکر می­کنیم:

سپس عمار بن یاسر برخاست و گفت: ای قریشیان! آیا می­دانید که اهل بیت پیامبرتان نسبت به این امر از شما محق­ترند؟ پس به صاخب خود بگویید که پیش از آن­که ریسمان [پیوندتان] مضطرب شود و رویه­اتان سست شود و در میانتان اختلاف بیفتد، حق را به اهلش بازگرداند. شما می­دانید که بنی هاشم نسبت به این امر از شما سزاوارترند و به رسول خدا- صلی الله علیه و آله – نزدیکترند. شما اگر می­گویید که ما سابقه بیشتری داریم، اهل بیت پیامبرتان که سابقه بیشتری از شما دارند و از صاحب خود بی نیازترند، علی بن ابی­طالب - علیه السلام - است که پس از پیامبرتان صاحب این امر است؛ پس آنچه را که خداوند برای او قرار داده است را به او بدهید و به گذشته خود بازنگردید که زیانکار خواهید شد.

سپس سهل بن حنیف انصاری برخاست و گفت: ای ابوبکر! حقی که خداوند برای تو قرار نداده را انکار نکن و نخستین کسی نباش که از رسول خدا صلی الله علیه و آله در خصوص اهل بیتش سرپیچی می کنی. این حق را به اهل آن بازگردان تا پشتت سبک­تر، و وبالت کمتر شود و وقتی به ملاقات رسول خدا می­روی، از تو راضی باشد. این امر را به متعلق به خودت مدان؛ چرا که به زودی مهلتت به سر می­رسد و به سوی [خداوند] مالک رحمن می­روی و تو را به سبب کردارت حساب و کتاب می­کند و در مورد اعمالی که با خود آورده­ای از تو سؤال می­کند «و ما اللَّهَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ»{و حقا که خدا به بندگان خود بیدادگر نیست}.

سپس خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین برخاست و گفت: ای ابوبکر آیا نمی دانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شهادت مرا به تنهائی می پذیرفت و با وجود من شاهد دیگری نمی خواست؟ ابوبکر گفت: بلی. خزیمه گفت: خدا را گواه می­گیرم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که می­فرمودند: پس از من علی امام شماست .

ابی بن کعب انصاری برخاست و گفت: من نیز شهادت می­دهم که از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: اهل بیت من حق را از باطل تشخیص می­دهند و پیشوایانی هستند که مردم به آن­ها اقتدا می­شود.

و ابوالهیثم بن تیهان برخاست و گفت: من شهادت می­دهم که پیامبر علی را منصوب کردند تا ما به ایشان سلام کنیم؛ برخی از آنان گفتند: پیامبر او را تنها برای این منصوب کردند تا به مردم بگویند که هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست. و در این مورد به مشاجره پرداختند و بالأخره مردی را نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرستادند تا در این خصوص از ایشان سوال بپرسد؛ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: او پس از من ولی شماست و بعد از وفات من خیرخواه­ترین شخص برای شماست.

عثمان بن حنیف انصاری برخاست و گفت: من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: اهل بیت من ستارگان زمین و نور زمین هستند؛ از آنان پیشی نگیرید و آنان را بر خود مقدم دارید. آنان والیان پس از من هستند. مردی برخاست و از ایشان پرسید: ای رسول خدا! - صلی الله علیه و آله -، کدام یک از اهل بیت شما برای این امر سزاوارتر است؟ ایشان فرمودند: علی و فرزندانش.

و ابوایوب انصاری برخاست و گفت: در مورد اهل بیت پیامبرتان از خدا تقوا کنید و حقی که خداوند برایشان قرار داده را به آنان بازگردانید. ما هم مثل برادرانمان شنیده­ایم در موقعیت­ها و مجالس مختلف از پیامبرمان- صلی الله علیه و آله - شنیده­ایم که می­فرمودند: پس از من اهل بیتم پیشوایان شما هستند.

ابوبکر سه روز در خانه خود نشست. عمر و عثمان و طلحة و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن ابی­وقاص و ابوعبیدة بن جراح و سعید بن عمرو بن نفیل هر کدام به همراه افرادی مسلح از اقوام خود که شمشیرهای خود را کشیده بودند، نزد ابوبکر آمدند و او را از خانه­اش بیرون آوردند و بر بالای منبر بردند. یکی از آنان گفت: به خدا سوگند اگر یکی از شما سخنان بخواهد دوباره سخنان آن جوانان ارازل و اوباش که دیروز می­گفتند را تکرار کند، بدنش را پر از شمشیرهای خود می­کنیم. پس به خدا سوگند آن­ها دیگر عقب کشیدند و از مرگ ترسیدند .

می­گویم: \\"الرعاع\\" یعنی جوانان ارازل و اوباش.

باید گفت که بنابر ظاهر سایر روایات، زبیر داخل در این عده نبوده است، چنان­چه در روایت سید نیز نامی از او وجود ندارد. زیرا او در آن اوایل، با امیرالمومنین - صلوات الله علیه - بود.

و نیز باید توجه داشت که در روایت صدوق اشتباهی واضح وجود دارد؛ زیرا نام ابی بن کعب را در إجمال آورده است؛ ولی در تفصیل نامی از او نبرده است و به جایش نام زید بن وهب را که در اجمال نیاورده، آورده است. این در حالی است که او خود راوی این حدیث است و این­گونه حدیث آوردن از او بعید است. شاید اشتباه از نسخه­نویسان یا از راویان بوده است، اگر چه این که در اجمال گفته است: \\"و غیرهم\\" می­تواند اشاره به وجه بعیدی در تصحیح این حدیث باشد. غافل نباشید.

**[ترجمه]

«9»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ قَالَ ذَلِکَ وَ اللَّهِ یَوْمَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: میسر نقل کرده، در حضور امام باقر علیه السلام این آیه را خواندم: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» - . روم / 41 - { به سبب آنچه دستهای مردم فراهم آورده فساد در خشکی و دریا نمودار شده است}؛ ایشان فرمودند: به خدا سوگند این همان روزی است که انصار گفتند: از ما امیری و از شما نیز امیری باشد. - . تفسیر القمی : 504 -

**[ترجمه]

«10»

ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُسْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ بِعَلِیٍّ علیه السلام مُلَبَّباً وَقَفَ عِنْدَ قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی قَالَ فَخَرَجَتْ یَدٌ مِنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْرِفُونَ أَنَّهَا یَدُهُ وَ صَوْتٌ یَعْرِفُونَ أَنَّهُ صَوْتُهُ نَحْوَ أَبِی بَکْرٍ یَا هَذَا أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا (2).

قب، المناقب لابن شهرآشوب عن عبد الله: مثله.

**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: عبدالله بن سلیمان نقل کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: زمانی که علی - علیه السلام - را [برای گرفتن بیعت] از منزل بیرون آوردند و کشان­کشان [به مسجد] بردند، ایشان بالای قبر پیامبر صلی الله علیه و آله ایستادند و فرمودند: یا«ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی» - . اعراف / 150 - {ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند}. در همان زمان دستی از قبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خارج شد که همه فهمیدند که دست خود ایشان است، و صدایی [شنیده شد] که همه فهمیدند که صدای ایشان است؛ و رو به ابوبکر گفته شد: ای تو! «أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا» - . کهف / 37 - {آیا

به آن کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفرید آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد کافر شدی؟} - . الاختصاص : 274 – 275 ، بصائر الدرجات : 275 -

مناقب ابن شهر آشوب نیز مانند همین روایت را از عبدالله [بن سلیمان] نقل کرده است.

**[ترجمه]

«11»

یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ (بْنُ) مُحَمَّدٍ یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادٍ لَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا اسْتُخْلِفَ أَبُو بَکْرٍ أَقْبَلَ عُمَرُ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَدِ اسْتُخْلِفَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَنْ جَعَلَهُ کَذَلِکَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ رَضُوا بِذَلِکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ لَأَسْرَعَ مَا خَالَفُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَقَضُوا عَهْدَهُ وَ لَقَدْ سَمَّوْهُ بِغَیْرِ اسْمِهِ وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) فَقَالَ عُمَرُ کَذَبْتَ فَعَلَ اللَّهُ بِکَ وَ فَعَلَ فَقَالَ

ص: 220


1- تفسیر القمّیّ: 504، و الآیة فی سورة الروم: 41.
2- الاختصاص: 274- 275، بصائر الدرجات: 275.1.
3- و فی الإمامة و السیاسة: 19 فی حدیث له: فأتی عمر أبا بکر فقال له: ألا تأخذ هذا المتخلف عنک بالبیعة؟ فقال أبو بکر لقنفذ و هو مولی له: اذهب فادع لی علیا، قال فذهب الی علی فقال له: ما حاجتک؟ فقال: یدعوک خلیفة رسول اللّه، فقال علی: لسریع ما کذبتم علی رسول اللّه فرجع فأبلغ الرسالة ... فقال أبو بکر: عد الیه فقل له: خلیفة رسول اللّه یدعوک لتبایع، فجاءه قنفذ فأدی ما أمر به فرفع علی صوته فقال: سبحان اللّه لقد ادعی ما لیس له ... الی أن قال: فلحق علی بقبر رسول اللّه یصیح و یبکی و ینادی: یا ابن أم ان القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی. الی آخر ما سیأتی عن قریب.

عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ شِئْتَ أَنْ أُرِیَکَ بُرْهَاناً عَلَی ذَلِکَ فَعَلْتُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ مَا تَزَالُ تَکْذِبُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام انْطَلِقْ بِنَا لِنَعْلَمَ أَیُّنَا الْکَذَّابُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَانْطَلَقَ مَعَهُ حَتَّی أَتَی إِلَی الْقَبْرِ فَإِذَا کَفٌّ فِیهَا مَکْتُوبٌ أَ کَفَرْتَ یَا عُمَرُ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ رَضِیتَ وَ اللَّهِ لَقَدْ جَحَدْتَ اللَّهَ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ (1).

ختص، الإختصاص ابن عیسی عن علی بن الحکم عن خالد القلانسی و محمد بن حماد عن الطیالسی عن أبیه عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالله بن محمد با سندی مرفوع نقل کرده که امام صادق - علیه السلام - فرمودند: زمانی که ابوبکر به خلافت رسید، عمر نزد علی - علیه السلام - رفت و گفت: آیا نمی­دانی که ابوبکر خلیفه شده است؟ علی - علیه السلام - فرمودند: چه کسی او را خلیفه کرده است؟ گفت: مسلمانان به این امر رضایت داده­اند. علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا قسم، چه سریع با رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - مخالفت کردند و پیمان او را شکستند، مقامی به او داده­اند که برای او نیست، به خدا سوگند که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - او را جانشین خود نکرده بودند. عمر گفت: دروغ گفتی، خدا چنین و چنانت کند! علی - علیه السلام - فرمودند: اگر بخواهی در این مورد دلیلی به تو نشان دهم، این کار را می­کنم. عمر به ایشان گفت: تو همیشه، هم در زمان زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - و هم بعد از رحلت ایشان، به ایشان دروغ می­بندی. علی - علیه السلام - فرمودند: بیا برویم تا معلوم شود کدام یک از ما در زمان زندگانی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و بعد از رحلت ایشان به ایشان دروغ می بندد. عمر راه افتاد و همراه ایشان رفت تا به قبر رسول خدا رسید و ناگهان دستی دید که بر کف آن نوشته شده بود: ای عمر! «أَکَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا» - . کهف / 37 - {آیا

به آن کسی که تو را از خاک سپس از نطفه آفرید آنگاه تو را [به صورت] مردی درآورد کافر شدی؟}. علی - علیه السلام - به او فرمودند: حالا راضی شدی؟ به خدا سوگند تو چه در زمان زندگانی و چه بعد از رحلت ایشان، خداوند را انکار کردی. - . بصائر الدرجات : 276 -

اختصاص نیز مانند همین را از طیالسی، و او از پدرش، از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده ­است. - . الاختصاص : 274 -

**[ترجمه]

«12»

شف، کشف الیقین مِنْ أَصْلٍ عَتِیقٍ مِنْ رِوَایَةِ الْمُخَالِفِینَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: ثُمَّ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ أَ تَنَاسَیْتَ أَمْ تَعَاشَیْتَ أَمْ خَادَعَتْکَ نَفْسُکَ أَ مَا تَذْکُرُ إِذْ أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ فَسَلَّمْنَا عَلَی عَلِیٍّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَ هُوَ بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَاتَّقِ اللَّهَ وَ تَدَارَکْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ لَا تُدْرِکَهَا وَ أَنْقِذْهَا مِنْ هَلَکَتِهَا وَ ادْفَعْ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکَ مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا تَمَادَ فِی اغْتِصَابِهِ وَ ارْجِعْ وَ أَنْتَ تَسْتَطِیعُ أَنْ تَرْجِعَ فَقَدْ مَحَضْتُ نَصِیحَتَکَ وَ بَذَلْتُ لَکَ مَا عِنْدِی مَا إِنْ فَعَلْتَهُ وُفِّقْتَ وَ رَشَدْتَ (3).

**[ترجمه]کشف الیقین: دریک کتاب قدیمی متعلق به اهل تسنن، با اسناد خود مؤلف آمده است: سپس بریده اسلمی برخاست و گفت: ای ابوبکر! آیا خود را به فراموشی زده­ای، یا به غفلت وانمود می­کنی؟ یا نفست تو را فریب داده است؟ یادت نمی­آید آن­هنگام که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - زنده بودند، به ما امر کردند که با عنوان امیرالمؤمنین به علی سلام کنیم!؟ از خدا تقوا کن و قبل از این­که دیر شود، نفست را دریاب و آن را از هلاکت نجات بده. و این امر [خلافت] را به کسی که در آن از تو محق­تر است واگذار کن و به غصب آن [خلافت] ادامه نده و تا زمانی که می­توانی برگردی، برگرد. من فقط خیر تو را خواستم و آن­چه را که داشتم به تو گفتم؛ اگر آن را انجام دهی، موفق می­شوی و هدایت می­یابی. - .[3]

کشف الیقین : 171 -

**[ترجمه]

«13»

شف، کشف الیقین مِنْ أَصْلٍ عَتِیقٍ مِنْ رِوَایَةِ الْمُخَالِفِینَ بِإِسْنَادِهِ (4) عَنْ یَحْیَی بْنِ

ص: 221


1- بصائر الدرجات: 276.
2- الاختصاص: 274.
3- الیقین: 171.
4- و الاسناد هکذا: حدّثنا الحسن بن محمّد بن الفرزدق الفزاری قال: حدّثنا محمّد بن أبی هارون المقری العلّاف قال: حدّثنا مخول بن إبراهیم قال: حدّثنا یحیی بن عبد اللّه بن الحسن إلخ.

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَطَبَ أَبُو بَکْرٍ قَامَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ یَوْمَ جُمُعَةٍ وَ کَانَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ اتَّبَعُوا مَرْضَاةَ الرَّحْمَنِ وَ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ وَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ وَ أَثْنَی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الْقُرْآنِ تَنَاسَیْتُمْ أَمْ نَسِیتُمْ أَمْ بَدَّلْتُمْ أَمْ غَیَّرْتُمْ أَمْ خَذَلْتُمْ أَمْ عَجَّزْتُمْ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَامَ فِینَا مَقَاماً أَقَامَ صلی الله علیه و آله لَنَا عَلِیّاً فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ مَنْ کُنْتُ نَبِیَّهُ فَهَذَا أَمِیرُهُ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی طَاعَتُکَ وَاجِبَةٌ عَلَی مَنْ بَعْدِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أُوصِیکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی خَیْراً فَقَدِّمُوهُمْ وَ لَا تَتَقَدَّمُوهُمْ وَ أَمِّرُوهُمْ وَ لَا تَأَمَّرُوا عَلَیْهِمْ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَهْلُ بَیْتِی مَنَارُ الْهُدَی وَ الْمُدِلُّونَ عَلَی اللَّهِ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ یَا عَلِیُّ أَنْتَ الْهَادِی لِمَنْ ضَلَّ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ عَلِیٌّ الْمُحْیِی لِسُنَّتِی وَ مُعَلِّمُ أُمَّتِی وَ الْقَائِمُ بِحُجَّتِی وَ خَیْرُ مَنْ أُخَلِّفُ بَعْدِی وَ سَیِّدُ أَهْلِ بَیْتِی وَ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَیَّ طَاعَتُهُ مِنْ بَعْدِی کَطَاعَتِی عَلَی أُمَّتِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَمْ یُوَلِّ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام أَحَداً مِنْکُمْ وَ وَلَّاهُ فِی کُلِّ غَیْبَةٍ عَلَیْکُمْ أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُمَا کَانَا مَنْزِلَتُهُمَا وَاحِداً وَ أَمْرُهُمَا وَاحِداً أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَالَ إِذَا غِبْتُ عَنْکُمْ وَ خَلَّفْتُ فِیکُمْ عَلِیّاً فَقَدْ خَلَّفْتُ فِیکُمْ رَجُلًا کَنَفْسِی أَ وَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهُ جَمَعَنَا قَبْلَ مَوْتِهِ فِی بَیْتِ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ لَنَا إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنِ اتَّخِذْ أَخاً مِنْ أَهْلِکَ أَجْعَلْهُ نَبِیّاً وَ أَجْعَلْ أَهْلَهُ لَکَ وُلْداً وَ أُطَهِّرْهُمْ مِنَ الْآفَاتِ وَ أَخْلَعْهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ فَاتَّخَذَ مُوسَی هَارُونَ وَ وُلْدَهُ وَ کَانُوا أَئِمَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ الَّذِینَ یَحِلُّ لَهُمْ فِی مَسَاجِدِهُمْ مَا یَحِلُّ لِمُوسَی

ص: 222

أَلَا وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیَّ أَنِ اتَّخِذْ عَلِیّاً أَخاً کَمُوسَی اتَّخَذَ هَارُونَ أَخاً وَ اتَّخِذْهُ وُلْداً فَقَدْ طَهَّرْتُهُمْ کَمَا طَهَّرْتُ وُلْدَ هَارُونَ أَلَا وَ إِنِّی خَتَمْتُ بِکَ النَّبِیِّینَ فَلَا نَبِیَّ بَعْدَکَ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ (1) أَ فَمَا تَفْقَهُونَ أَ مَا تُبْصِرُونَ أَ مَا تَسْمَعُونَ ضُرِبَتْ عَلَیْکُمُ الشُّبُهَاتُ فَکَانَ مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ رَجُلٍ فِی سَفَرٍ أَصَابَهُ عَطَشٌ شَدِیدٌ حَتَّی خَشِیَ أَنْ یَهْلِکَ فَلَقِیَ رَجُلًا هَادِیاً بِالطَّرِیقِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْمَاءِ فَقَالَ أَمَامَکَ عَیْنَانِ إِحْدَاهُمَا مَالِحَةٌ وَ الْأُخْرَی عَذْبَةٌ فَإِنْ أَصَبْتَ مِنَ الْمَالِحَةِ ضَلَلْتَ وَ هَلَکْتَ وَ إِنْ أَصَبْتَ مِنَ الْعَذْبَةِ هُدِیتَ وَ رَوِیتَ فَهَذَا مَثَلُکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُهْمَلَةُ کَمَا زَعَمْتُمْ وَ ایْمُ اللَّهِ مَا أُهْمِلْتُمْ لَقَدْ نُصِبَ لَکُمْ عَلَمٌ یُحِلُّ لَکُمُ الْحَلَالَ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْکُمُ الْحَرَامَ وَ لَوْ أَطَعْتُمُوهُ مَا اخْتَلَفْتُمْ وَ لَا تَدَابَرْتُمْ وَ لَا تَعَلَّلْتُمْ وَ لَا بَرِئَ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَوَ اللَّهِ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَمُخْتَلِفُونَ فِی أَحْکَامِکُمْ وَ إِنَّکُمْ بَعْدَهُ لَنَاقِضُونَ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّکُمْ عَلَی عِتْرَتِهِ لَمُخْتَلِفُونَ وَ مُتَبَاغِضُونَ إِنْ سُئِلَ هَذَا عَنْ غَیْرِ مَا عَلِمَ أَفْتَی بِرَأْیِهِ وَ إِنْ سُئِلَ هَذَا عَمَّا یَعْلَمُ أَفْتَی بِرَأْیِهِ فَقَدْ تَحَارَیْتُمْ وَ زَعَمْتُمْ أَنَّ الِاخْتِلَافَ رَحْمَةٌ هَیْهَاتَ أَبَی کِتَابُ اللَّهِ ذَلِکَ عَلَیْکُمْ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (2) وَ أَخْبَرَنَا بِاخْتِلَافِهِمْ فَقَالَ وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ (3) أَیْ لِلرَّحْمَةِ وَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ وَ شِیعَتُهُمْ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ

ص: 223


1- ما بین العلامتین ساقط من طبع الکمپانی أضفناه بقرینة المصدر و کتاب الاحتجاج 69، و هکذا فیما یأتی من ذیل الحدیث، و الظاهر أن نسخة المؤلّف العلامة کانت غیر منقحة فی هذا المقام.
2- آل عمران 105.
3- هود: 118، و ضمیر خلقهم راجع الی «من» فی «إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ» و «ذلک» اشارة الی الرحمة و العنایة الربانیة و المعنی أن الناس لا یزالون مختلفین، الا من رحمهم اللّه عزّ و جلّ و عصمهم عن الاختلاف بعلم من لدنه و ورع ذاتی یحجزهم عن الخلاف، و هم الذین خلقهم للرحمة لا للعذاب فلا یزال ینظر الیهم بعین الرحمة و العنایة و یعصمهم عن الخلاف و الاختلاف فی الدین بالالهام أو النقر فی الاسماع و النکت فی الاذان و یؤیدهم بالروح القدسی لیکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول شهیدا علیهم. وأما الحاق الشیعة بهم کما فی هذا الخبر ، فهو الحاق بآل محمد تبعا ، اذا کانوا یصدرون عن أمر آل محمد ونهیهم ویتبعونهم حق الاتباع فانهم ذلک.

ص یَقُولُ یَا عَلِیُّ أَنْتَ وَ شِیعَتُکَ عَلَی الْفِطْرَةِ وَ النَّاسُ مِنْهَا بِرَاءٌ فَهَلَّا قَبِلْتُمْ مِنْ نَبِیِّکُمْ کَیْفَ وَ هُوَ یُخْبِرُکُمْ بِانْتِکَاصِکُمْ وَ یَنْهَاکُمْ عَنْ خِلَافِ وَصِیِّهِ وَ أَمِینِهِ وَ وَزِیرِهِ وَ أَخِیهِ وَ وَلِیِّهِ أَطْهَرِکُمْ قَلْباً وَ أَعْلَمِکُمْ عِلْماً وَ أَقْدَمِکُمْ إِسْلَاماً وَ أَعْظَمِکُمْ غَنَاءً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعْطَاهُ تُرَاثَهُ (1) وَ أَوْصَاهُ بِعِدَاتِهِ وَ اسْتَخْلَفَهُ

ص: 224


1- لما قرب وفاته صلی الله علیه و آله دعا علیّا علیه السلام فضمه إلیه ثمّ نزع خاتمه من إصبعه و سلمها الی علی و قال: تختم بهذا فی حیاتی ثمّ سلم إلیه مغفره و درعه و رایته و البرد و القضیب و بغلته دلدل و ناقته الصهباء و غیر ذلک ممّا کان من خصائصه و قال: یا علی اقبضها فی حیاتی حتی لا ینازعک فیها أحد بعد وفاتی. روی ذلک الکلینی فی الکافی ج ١ ص ٢٣٦ ، والصدوق فی علل الشرایع ١ / ١٦٠ ١٦٢ ط قم والمفید فی الارشاد : ٨٧ _ ٨٨ ، وشیخ الطائفة فی أمالیه ٢ ، ١٨٥ و ٢١٤ و اعترف بذلک من أهل الجماعة ابن کثیر فی البدایة والنهایه ٦ / ٩ ومحب الدین الطبری فی الریاض النضرة ٢ / ١٧. ناهیک من جمیع ذلک ما رواه الطبری فی تاریخه ج ٢ ص ٣٢١ وأخرجه الصدوق فی علله ١ / ١٦٣ وابن شهر آشوب فی مناقبه ٢ / ٢٥ عن ربیعة بن ناجد _ واللفظ للطبری _ أن رجلا قال لعلی علیه السلام یا أمیر المؤمنین بم ورثت ابن عمک دون عمک؟ فقال علی هاؤم! ثلاث مرات ، حتی أشرأب الناس ونشروا آذانهم ثم قال : وذکر علیه السلام حدیث الدار فی اول البعثة وفیه : ثم قال رسول الله : یا بنی عبدالمطلب انی بعثت الیکم بخاصة و إلی الناس بعامة ، وقد رأیتم من هذا الامر ما قد رأیتم ، فأیکم یبایعنی علی أن یکون أخی وصاحبی ووارثی؟ فلم یقم الیه أحد ، قال علی علیه السلام : فقمت الیه ، فقال : اجلس ، ثم قال ثلاث مرات ، کل ذلک أقوم الیه فیقول لی : اجلس! حتی کان فی الثالثة فضرب بیده علی یدی ، قال علیه السلام : فبذلک ورثت ابن عمی دون عمی. وروی البلاذری فی أنساب الاشراف ١ / ٥٢٥ قال : خاصم العباس علیا إلی أبی بکر فقال : العم أولی أو ابن العم فقال ابوبکر : العم ، فقال : ما بال دروع النبی وبغلته ودلدل وسیفه عند علی؟ فقال أبوبکر : هذه سیف ( سیب ظ ) وجدته فی یده فأنا أکره نزعه منه فترکه العباس. وروی ابومنصور الطبرسی فی الاحتجاج ٥٧ عن محمد بن عمر بن علی عن أبیه عن أبی رافع قال : انی لعند أبی بکر اذ طلع علی والعباس یتدافعان ویختصمان فی میراث رسول الله صلی الله علیه و آله فقال أبوبکر : یکفیکم القصیر الطویل ، یعنی بالقصیر علیا وبالطویل العباس ، فقال العباس : أنا عم النبی صلی الله علیه و آله ووراثه وقد حال بینی وبین ترکته!. فقال أبوبکر : فأین کنت یا عباس حین جمع النبی صلی الله علیه و آله بنی عبدالمطلب وأنت أحدهم فقال : أیکم یوازرنی ویکون وصیی وخلیفتی فی اهلی ینجز عداتی ویقضی دینی فأحجمتم عنها الا علی فقال النبی صلی الله علیه و آله : أنت کذلک؟ فقال العباس : فما أقعدک فی مجلسک هذا تقدمته وتأمرت علیه؟ قال أبوبکر : أغدرا یا نبی عبدالمطلب؟!. قلت : وسیجئ الکلام فی ذلک مستوفی فی محله انشاء الله.

عَلَی أُمَّتِهِ وَ وَضَعَ عِنْدَهُ رَأْسَهُ فَهُوَ وَلِیُّهُ دُونَکُمْ أَجْمَعِینَ وَ أَحَقُّ بِهِ مِنْکُمْ أَکْتَعِینَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَفْضَلُ الْمُتَّقِینَ وَ أَطْوَعُ الْأُمَّةِ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سُلِّمَ عَلَیْهِ بِخِلَافَةِ الْمُؤْمِنِینَ فِی حَیَاةِ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ خَاتَمِ الْمُرْسَلِینَ قَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ وَ أَدَّی النَّصِیحَةَ مَنْ وَعَظَ وَ بَصَّرَ مَنْ عَمِیَ وَ تَعَاشَی وَ

ص: 225

رَدِیَ فَقَدْ سَمِعْتُمْ کَمَا سَمِعْنَا وَ رَأَیْتُمْ کَمَا رَأَیْنَا وَ شَهِدْتُمْ کَمَا شَهِدْنَا فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ فَقَالُوا اقْعُدْ یَا أُبَیُّ أَصَابَکَ خَبَلٌ أَمْ أَصَابَتْکَ جُنَّةٌ فَقَالَ بَلِ الْخَبَلُ فِیکُمْ کُنْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَلْفَیْتُهُ یُکَلِّمُ رَجُلًا وَ أَسْمَعُ کَلَامَهُ وَ لَا أَرَی وَجْهَهُ فَقَالَ فِیمَا یُخَاطِبُهُ مَا أَنْصَحَهُ لَکَ وَ لِأُمَّتِکَ وَ أَعْلَمَهُ بِسُنَّتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَ فَتَرَی أُمَّتِی تَنْقَادُ لَهُ مِنْ بَعْدِی قَالَ یَا مُحَمَّدُ یَتْبَعُهُ مِنْ أُمَّتِکَ أَبْرَارُهَا وَ یُخَالِفُ عَلَیْهِ مِنْ أُمَّتِکَ فُجَّارُهَا وَ کَذَلِکَ أَوْصِیَاءُ النَّبِیِّینَ مِنْ قَبْلِکَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَوْصَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ کَانَ أَعْلَمَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَخْوَفَهُمْ لِلَّهِ وَ أَطْوَعَهُمْ لَهُ وَ أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَتَّخِذَهُ وَصِیّاً کَمَا اتَّخَذْتَ عَلِیّاً وَصِیّاً وَ کَمَا أُمِرْتَ بِذَلِکَ فَحَسَدَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ سِبْطُ مُوسَی خَاصَّةً فَلَعَنُوهُ وَ شَتَمُوهُ وَ عَنَّفُوهُ وَ وَضَعُوا مِنْهُ فَإِنْ أَخَذَتْ أُمَّتُکَ سُنَنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَذَّبُوا وَصِیَّکَ وَ جَحَدُوا أَمْرَهُ وَ ابْتَزُّوا خِلَافَتَهُ وَ غَالَطُوهُ فِی عِلْمِهِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ هَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مَلَکٌ مِنْ مَلَائِکَةِ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یُنَبِّئُنِی أَنَّ أُمَّتِی تَخْتَلِفُ عَلَی وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنِّی أُوصِیکَ یَا أُبَیُّ بِوَصِیَّةٍ إِنْ حَفِظْتَهَا لَمْ تَزَلْ بِخَیْرٍ یَا أُبَیُّ عَلَیْکَ بِعَلِیٍّ فَإِنَّهُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ النَّاصِحُ لِأُمَّتِی الْمُحْیِی لِسُنَّتِی وَ هُوَ إِمَامُکُمْ بَعْدِی فَمَنْ رَضِیَ بِذَلِکَ لَقِیَنِی عَلَی مَا فَارَقْتُهُ عَلَیْهِ یَا أُبَیُّ وَ مَنْ غَیَّرَ أَوْ بَدَّلَ لَقِیَنِی نَاکِثاً لِبَیْعَتِی عَاصِیاً أَمْرِی جَاحِداً لِنُبُوَّتِی لَا أَشْفَعُ لَهُ عِنْدَ رَبِّی وَ لَا أَسْقِیهِ مِنْ حَوْضِی فَقَامَتْ إِلَیْهِ رِجَالٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَقَالُوا اقْعُدْ رَحِمَکَ اللَّهُ یَا أُبَیُّ فَقَدْ أَدَّیْتَ مَا سَمِعْتَ وَ وَفَیْتَ بِعَهْدِکَ (1).

**[ترجمه]یک کتاب قدیمی متعلق به اهل تسنن با اسناد خود از یحیی بن عبدالله بن حسن، از پدرش، از جدش روایت کرده است که حضرت علی - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که ابوبکر در روز جمعه که اولین روز ماه رمضان بود، خطبه خود را خواند، ابی بن کعب برخاست و گفت: ای گروه مهاجرین که مهاجرت کردند و خشنودی خداوند رحمان را دنبال کردند و خداوند در قرآن بر آنان ثنا گفت! و ای گروه انصار که در خانه [مدینه] و ایمان جای گرفتند و خداوند در قرآن بر آنان ثنا گفت! خود را به فراموشی زده­اید یا فراموش کرده­اید!؟ یا جابجا کرده­اید، یا تغییر داده­اید، یا خوار شده­اید، یا ناتوان گشته­اید!؟ مگر نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله موقعی در میان ما برخاستند و علی - علیه السلام - را برای ما منصوب کردند و فرمودند: هر کس من مولای او بودم، علی مولای اوست و هر کس من پیامبرش بودم این [علی] امیر اوست!؟

مگر نمی­دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: ای علی! تو برای من مانند هارون برای موسی هستی و پیروی از تو بر کسانی که پس از من می­باشند، واجب است!؟ یا مگر نمی­دانید که رسول خدا فرمودند: شما را در مورد اهل بیت خودم به خوبی­کردن سفارش می­کنم؛ آنان را پیش اندازید و بر آنان پیشی نگیرید، آنان را حاکم خود کنید و بر آنان حکومت نکنید؟ یا مگر نمی­دانید که رسول خدا فرمودند: اهل بیتم پیشوایان پس از من هستند!؟ یا مگر نمی­دانید که رسول خدا فرمودند: اهل بیت من چراغ هدایت و راهنمایان به سوی خداوند هستند!؟ یا مگر نمی­دانید که رسول خدا فرمودند: ای علی! تو راهنمای کسانی هستی که گمراه شده­اند؟ یا مگر نمی­دانید که رسول خدا فرمودند: علی احیاگر سنت امت و معلم امت من و برپای­دارنده حجت من و بهترین جانشین پس از من و سرور اهل بیت من و محبوب­ترین مردم نزد من است، پیروی از او پس از من، مانند پیروی از من است!؟

یا مگر نمی­دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ­یک از شما را بر علی - علیه السلام - نگماردند، و هر بار که غایب بودند او را بر شما می­گماردند!؟ یا مگر نمی­دانید که منزلت و امر آن دو [یعنی پیامبر و علی] یکسان بود!؟ یا مگر نمی­دانید که پیامبر فرمودند: اگر در میان شما نبودم و علی را جانشین خود در میان شما نمودم، مردی همچون خودم را در میان شما به جانشینی برگزیده­ام!؟

آیا مگر نمی­دانید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش از رحلتشان ما را در خانه دخترشان فاطمه - علیها السلام - جمع کردند و به ما فرمودند: خداوند به موسی وحی کرد که از میان خانواده­ات برادری برگزین تا او را پیامبر قرار دهم و خانواده او را فرزندان تو قرار دهم و آنان را از آفات پاک گردانم و از گناهان دور سازم؛ موسی نیز هارون و فرزندانش را برگزید و آنان پس از او پیشوایان بنی­اسرائیل شدند و هر آن­چه که در مساجد آنان برای موسی حلال بود، برای ایشان نیز حلال شد؛ آگاه باشید که خداوند متعال به من وحی کرد که علی را به برادری بگیر، همانند موسی که هارون را به برادری گرفت، و [فرزندان] او را فرزندان خود قرار ده که من آنان را پاک گردانیدم، همان­طور که فرزندان هارون را پاک گرداندم. آگاه باش که من پیامبران را به تو ختم کردم و بعد از تو پیامبری نخواهد بود و آن­ها هستند که پیشوایانند.

آیا نمی­فهمید!؟ آیا نمی­بینید!؟ آیا نمی­شنوید!؟ شبهه­ها چنان شما را فرا گرفته که مانند مردی شده­اید که در سفر است و بسیار تشنه شده است، تا جایی که می­ترسد از تشنگی هلاک شود. در راه مردی راهنما را می­بیند و از او سراغ آب را می­گیرد و آن مرد به او می­گوید که در مقابلت دو چشمه هست؛ یکی از آن­ها شور و آن دیگری گوارا است؛ اگر به طرف چشمه شور بروی، گمراه می­شوی و به هلاکت می­رسی و اگر به طرف چشمه گوارا بروی، هدایت می­یابی و سیراب می­شوی. و چنین است مثَل شما ای امت که خود را رها شده انگاشته اید.

به خدا سوگند که شما به حال خود رها نشدید؛ شخصی برجسته بر شما گمارده شده که حلال را برایتان حلال و حرام را بر شما حرام می­دارد، اگر از او پیروی می­کردید، دچار اختلاف نمی­شدید و به هم­دیگر پشت نمی­کردید و تعلل نمی­نمودید و برخی از شما از برخی دیگر بیزار نمی­شدند. به خدا سوگند شما پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در احکام خود دچار اختلاف شده­اید و پیمان ایشان را شکسته­اید و بر سر خاندان ایشان دچار اختلاف گشته­اید و با آن­ها دشمنی ورزیده­اید. و اگر از این شخص [ابوبکر] چیزی پرسیده شود که جوابش را نداند، به رأی خود فتوا می­دهد و نیز اگر از او چیزی پرسیده شود که جوابش را می­داند، باز هم به رأی خود فتوا می­دهد. شما به ظن خود عمل کردید و پنداشتید که اختلاف مایه رحمت است؛ هرگز! کتاب خدا اختلاف را بر شما ممنوع کرده است؛ خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: «وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ» - . آل عمران : 105 - {و چون کسانی مباشید که پس از آنکه دلایل آشکار برایشان آمد پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند و برای آنان عذابی سهمگین است}. و خداوند ما را از اختلاف آنان باخبر ساخت و فرمود: «وَلاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ» - . هود / 118 - {در حالی که پیوسته در اختلافند، مگر کسانی که پروردگار تو به آنان رحم کرده و برای همین آنان را آفریده است}. یعنی آنان را برای رحمت خلق کرده است، که آنان همان خاندان محمد و شیعیان آن­ها هستند. و از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که می­فرمودند: ای علی! تو و شیعیانت بر فطرت هستید و مردم از این مسئله بی­بهره­اند.

چرا و چطور از پیامبر خود نپذیرفتید!؟ در حالی که ایشان خبر از پیمان­شکنی شما دادند و شما را از مخالفت با وصی و امین و وزیر و برادر و ولیّ خود بازداشتند، همان کسی که پاک­دل­ترین عالم­ترین شماست و زودتر از همه شما اسلام آورده و از همه شما بی­نیازتر به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است. پیامبر میراث خود را به او عطا کردند و او را به وصی وعده­های خویش نمودند و او را جانشین خودشان بر امت گرداندند، و در رأس امتشان قرار دادند. او ولی همه شماهاست و از همه شما بر این امر سزاوارتر است. او سرور جانشینان، و بهترین باتقوایان و مطیع­ترین شخص امت از پروردگار جهانیان است، او کسی است که در زمان زندگانی سرور پیامبران و آخرین رسولان به او به عنوان خلیفه سلام شده است.

هر کس بیم دهد، معذور است و هر کس پند دهد، رسم خیرخواهی را به جا آورده است و نابینایان و شب کوران و هلاک­شدگان را بصیرت داده است. شما هم آن­چه ما شنیدیم را شنیده­اید و آن­چه ما دیده­ایم را دیده­اید و مانند ما شاهد بوده­اید.

سپس عبدالرحمن بن عوف و ابو عبیدة بن جراح و معاذ بن جبل برخاستند و گفتند: بنشین ای أبَیّ! عقلت را از دست داده­ای، یا دیوانه شده­ای؟ أبی گفت: روزی در محضر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودم و دیدم که ایشان با مردی صحبت می­کنند و من صدای آن مرد را می­شنیدم اما او را نمی­دیدم.

او در میان عرایض خود گفت: او خیرخواه­ترین فرد برای تو و امت توست و عالم­ترین شخص به سنت توست. رسول خدا فرمودند: آیا فکر می­کنی که امتم پس از من تابع او می­شوند؟ او گفت: نیکان امتت از او پیروی می­کنند و بدکاران امتت با او مخالفت می­کنند، با اوصیای پیامبران پیش از تو نیز چنین کردند .

ای محمد! موسی بن عمران به یوشع بن نون که داناترین و خداترس­ترین شخص بنی­اسرائیل بود و راغب­ترین آنان به خداوند بود وصیت کرد؛ خداوند عزّ و جلّ به موسی دستور داد تا او را وصی خود گرداند، همان­گونه که تو علی را وصی خود نمودی و آن دستور به تو هم داده شد. ولی بنی­اسرائیل و مخصوصا نواده موسی به او حسادت ورزیدند و او را لعنت کردند و ناسزا گفتند و او را اذیت کردند و او را از مقامش پایین کشیدند. اگر امتت شیوه بنی­اسرائیل را در پیش بگیرند، وصی تو را تکذیب می­کنند و امر [خلافت] او را انکار می­کنند و خلافت را از او می­گیرند و در علم او مغالطه می­کنند.

من گفتم: ای رسول خدا! این کیست [که شما با او صحبت می­کنید]؟ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرمودند: این یکی از فرشتگان پروردگارم عزّ و جلّ است که به من می­گوید امتم پس از من در مورد جانشینم علی بن ابی­طالب دچار اختلاف می­شوند. ای أبَیّ! من به تو نصیحتی می­کنم که اگر به آن عمل کنی، همیشه در خیر باقی می­مانی؛ ای أبَیّ! تو را سفارش به علی - علیه السلام - می­کنم؛ او هدایت­گر و هدایت­شده و خیرخواه امت من است و سنت من زنده می­کند، اوست که پس از من امام شماست. هر کس به این رضایت دهد، با همان حالی که از او جدا شده­ام، مرا [در آخرت] ملاقات خواهد کرد. ای أبَیّ! و هر کس که تغییر دهد یا جابجا کند، در حالی مرا ملاقات خواهد کرد که بیعت مرا شکسته و از فرمانم سرپیچی کرده و نبوتم را انکار کرده است. و من نزد پروردگارم برای او شفاعت نمی­طلبم و از حوضم او را سیراب نمی­کنم. عده­ای از انصار برخاستند و نزدیک أبی رفتند و گفتند: ای أبَیّ! خدا تو را مورد رحمتش قرار دهد، بنشین که هر آن­چه شنیده بودی را ابراز کردی و به پیمانت وفا کردی. - . کشف الیقین فی إمرة امیرالمؤمنین : 170 – 172 ، و مانند همین حدیث در احتجاج : 69 هم آمده است که إن شاء الله در بخش احتجاج سلمان و ابی بن کعب خواهد آمد. -

**[ترجمه]

بیان

الأعشی هو الذی لا یبصر باللیل یقال تعاشی إذا أری من نفسه أنه

ص: 226


1- الیقین فی إمرة أمیر المؤمنین 170- 172: و مثله فی الاحتجاج 69 و سیأتی فی باب احتجاج سلمان و أبی بن کعب إنشاء اللّه تعالی.

أعشی و النکوص الإحجام و أکتعون و أبتعون و أبصعون أتباع لأجمعین لا یأتی مفردا علی المشهور بین أهل اللغة.

أقول: وجدت الخبر هکذا ناقصا فأوردته کما وجدته.

lt;meta info="\\"أعشی\\" کسی است که در شب نمی­بیند و \\"تعاشی\\" یعنی خود را به شب کوری زد. \\"النکوص\\" به معنای روی­گردانی و خودداری است. أکتعون و أبتعون و أبصعون: تابع اجمعون هستند که بنابر آن­چه که نزد اهل لغت مشهور است به صورت مفرد نمی­آیند.

می­گویم: این خبر را من به همین شکل و به صورت ناقص یافتم و آن را به همان شکلی که یافتم، آوردم.

**[ترجمه]

«13»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها قَالَ إِنَّ الْأَرْضَ کَانَتْ فَاسِدَةً فَأَصْلَحَهُ اللَّهُ بِنَبِیِّهِ فَقَالَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: میسّر نقل کرده، امام باقر علیه السلام در مورد آیه «لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا» - .[1]

اعراف / 56 - {در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید}، فرمودند: زمین فاسد بود، خداوند به وسیله پیامبرش آن را اصلاح کرد و سپس فرمود: «لاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا». - . تفسیر عیاشی 2 : 19 -

- . در متن عربی این روایت با شماره 13 آمده است در حالی که باید 14 باشد. (مترجم) -

**[ترجمه]

«14»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: مَا أَتَی عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمٌ قَطُّ أَعْظَمُ مِنْ یَوْمَیْنِ أَتَیَاهُ فَأَمَّا أَوَّلُ یَوْمٍ فَیَوْمَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا الْیَوْمُ الثَّانِی فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَجَالِسٌ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ عَنْ یَمِینِ أَبِی بَکْرٍ وَ النَّاسُ یُبَایِعُونَهُ إِذْ قَالَ لَهُ عُمَرُ یَا هَذَا لَیْسَ فِی یَدَیْکَ شَیْ ءٌ مِنْهُ مَا لَمْ یُبَایِعْکَ عَلِیٌّ فَابْعَثْ إِلَیْهِ حَتَّی یَأْتِیَکَ فَیُبَایِعَکَ فَإِنَّمَا هَؤُلَاءِ رَعَاعٌ فَبَعَثَ إِلَیْهِ قُنْفُذاً فَقَالَ لَهُ اذْهَبْ فَقُلْ لِعَلِیٍّ أَجِبْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَذَهَبَ قُنْفُذٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ رَجَعَ فَقَالَ لِأَبِی بَکْرٍ قَالَ لَکَ مَا خَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً غَیْرِی قَالَ ارْجِعْ إِلَیْهِ فَقُلْ أَجِبْ فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَی بَیْعَتِهِمْ إِیَّاهُ وَ هَؤُلَاءِ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ یُبَایِعُونَهُ وَ قُرَیْشٌ وَ إِنَّمَا أَنْتَ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَکَ مَا لَهُمْ وَ عَلَیْکَ مَا عَلَیْهِمْ وَ ذَهَبَ إِلَیْهِ قُنْفُذٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ رَجَعَ فَقَالَ قَالَ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی وَ أَوْصَانِی إِذَا وَارَیْتُهُ فِی حُفْرَتِهِ أَنْ لَا أَخْرُجَ مِنْ بَیْتِی حَتَّی أُؤَلِّفَ کِتَابَ اللَّهِ فَإِنَّهُ فِی جَرَائِدِ النَّخْلِ وَ فِی أَکْتَافِ الْإِبِلِ قَالَ قَالَ عُمَرُ قُومُوا بِنَا إِلَیْهِ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ خَالِدُ بْنِ الْوَلِیدِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ قُنْفُذٌ وَ قُمْتُ مَعَهُمْ فَلَمَّا انْتَهَیْنَا إِلَی الْبَابِ فَرَأَتْهُمْ فَاطِمَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا أَغْلَقَتِ الْبَابَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ هِیَ لَا تَشُکُّ أَنْ لَا یُدْخَلَ عَلَیْهَا إِلَّا بِإِذْنِهَا فَضَرَبَ عُمَرُ الْبَابَ بِرِجْلِهِ فَکَسَرَهُ وَ کَانَ مِنْ سَعَفٍ ثُمَّ دَخَلُوا فَأَخْرَجُوا عَلِیّاً علیه السلام مُلَبَّباً فَخَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ

ص: 227


1- تفسیر العیّاشیّ 2 ر 19 و الآیة فی الأعراف 56.

أَ تُرِیدُ أَنْ تُرْمِلَنِی مِنْ زَوْجِی وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَکُفَّ عَنْهُ لَأَنْشُرَنَّ شَعْرِی وَ لَأَشُقَّنَ جَیْبِی وَ لَآَتِیَنَّ قَبْرَ أَبِی وَ لَأَصِیحَنَّ إِلَی رَبِّی فَأَخَذَتْ بِیَدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ خَرَجَتْ تُرِیدُ قَبْرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِسَلْمَانَ أَدْرِکْ ابْنَةَ مُحَمَّدٍ فَإِنِّی أَرَی جَنْبَتَیِ الْمَدِینَةِ تُکْفَئَانِ وَ اللَّهِ إِنْ نَشَرَتْ شَعْرَهَا وَ شَقَّتْ جَیْبَهَا وَ أَتَتْ قَبْرَ أَبِیهَا وَ صَاحَتْ إِلَی رَبِّهَا لَا یُنَاظَرُ بِالْمَدِینَةِ أَنْ یُخْسَفَ بِهَا وَ بِمَنْ فِیهَا فَأَدْرَکَهَا سَلْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَالَ یَا بِنْتَ مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ أَبَاکِ رَحْمَةً فَارْجِعِی فَقَالَتْ یَا سَلْمَانُ یُرِیدُونَ قَتْلَ عَلِیٍّ مَا عَلَیَّ صَبْرٌ فَدَعْنِی حَتَّی آتِیَ قَبْرَ أَبِی فَأَنْشُرَ شَعْرِی وَ أَشُقَّ جَیْبِی وَ أَصِیحَ إِلَی رَبِّی فَقَالَ سَلْمَانُ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُخْسَفَ بِالْمَدِینَةِ وَ عَلِیٌّ بَعَثَنِی إِلَیْکِ یَأْمُرُکِ أَنْ تَرْجِعِی لَهُ إِلَی بَیْتِکِ وَ تَنْصَرِفِی فَقَالَتْ إِذاً أَرْجِعُ وَ أَصْبِرُ وَ أَسْمَعُ لَهُ وَ أُطِیعُ قَالَ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ مُلَبَّباً وَ مَرُّوا بِهِ عَلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (1) وَ جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ وَ قَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ عُمَرُ بَایِعْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ إِذاً أَضْرِبَ وَ اللَّهِ عُنُقَکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ إِذاً وَ اللَّهِ

ص: 228


1- اقتباس من کلامه تعالی فی قصة هارون فی سورة الأعراف: 149: «وَ لَمَّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قالَ: ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» و ذلک لانه علیه السلام کان من الرسول الأعظم صلی الله علیه و آله بمنزلة هارون من موسی و قد جری له بعد رحلة الرسول مثل ما جری علی هارون بعد غیبة موسی علیه السلام فی الطور، من تغلب السامری بعجله و فساد قومه و رجوعهم القهقری الی الشرک، فکلامه علیه السلام هذا مقتبسا من کلام اللّه العزیز نفثة مصدورة یحقق لنا مقال الرسول الکریم: «لتسلکن سنن من کان قبلکم حذو النعل بالنعل و القذة بالقذة حتی لو دخلوا جحر ضب لدخلتموه.

أَکُونَ عَبْدَ اللَّهِ الْمَقْتُولَ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَا حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً فَبَلَغَ ذَلِکَ الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَقْبَلَ مُسْرِعاً یُهَرْوِلُ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ ارْفُقُوا بِابْنِ أَخِی وَ لَکُمْ عَلَیَّ أَنْ یُبَایِعَکُمْ فَأَقْبَلَ الْعَبَّاسُ وَ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَسَحَهَا عَلَی یَدِ أَبِی بَکْرٍ ثُمَّ خَلَّوْهُ مُغْضَباً فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ اللَّهُمَّ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ قَالَ لِی إِنْ تَمُّوا عِشْرِینَ فَجَاهِدْهُمْ وَ هُوَ قَوْلُکَ فِی کِتَابِکَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ اللَّهُمَّ وَ إِنَّهُمْ لَمْ یَتِمُّوا عِشْرِینَ حَتَّی قَالَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ انْصَرَفَ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عمرو بن ابی المقدام از طریق پدرش از پدربزرگش نقل کرده، دو روز بود که هرگز مانند آن دو روز بر علی - علیه السلام - سخت نگذشت؛ اولی روزی بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند، و به خدا سوگند دومی روزی بود که من در سقیفه بنی­ساعده در طرف راست ابوبکر نشسته بودم و مردم داشتند با او بیعت می­کردند که عمر به او گفت: ای ابوبکر! تا زمانی که از علی بیعت نگیری هیچ­ چیز به دست نیاورده­ای، پس به دنبال او بفرست تا بیاید و با تو بیعت کند، این­ها که ارازل و اوباش هستند [و بیعتشان ارزشی ندارد]. ابوبکر نیز قنفذ را در پی ایشان فرستاد و به او گفت: برو و به علی بگو که خلیفهِ رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را دریاب. قنفذ رفت و طولی نکشید که برگشت و به ابوبکر گفت که [علی - علیه السلام -] گفت به تو بگویم: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - خلیفه­ای جز من ندارد. ابوبکر گفت: پیش او برگرد و بگو اجابت کن که مردم همه با او بیعت کرده­اند و مهاجرین و انصار و قریش نیز در حال بیعت با او هستند و تو فقط یکی از مسلمانان هستی و هر چه به نفع آنانست به نفع تو هم هست و هر چه به ضرر آن­هاست، به ضرر تو نیز هست. قنفذ نزد ایشان رفت و باز دیری نپایید که برگشت و گفت: گفت به تو بگویم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به من فرمودند و وصیت کردند که هنگامی که ایشان را در قبر نهادم، تا زمانی که کتاب خدا را گردآوری نکرده­ام، از خانه­ام خارج نشوم؛ کتاب خدا در حال حاضر فقط بر روی برگ­های نخل و روی شانه­های شتران است.

عمر گفت: برخیزیم با هم پیش او برویم. ابوبکر و عمر و عثمان و خالد بن ولید و مغیرة بن شعبه و ابوعبیدة بن جراح و سالم مولی أبی­حذیفه و قنفذ و من با هم برخاستیم؛ وقتی به در خانه رسیدیم و فاطمه - صلوات الله علیها - آنان را دید، در را به روی آنان بست و قفل کرد و شکی نداشت که هیچ کس بدون اجازه او وارد خانه نخواهد شد. سپس عمر در را، که از شاخه خرما ساخته شده بود با پایش کوبید و آن را شکست، سپس داخل شدند و پیراهن علی - علیه السلام - را گرفتند و او را از خانه بیرون آوردند. فاطمه - علیها السلام - بیرون آمد و فرمود: ای ابوبکر! آیا می­خواهی مرا بیوه کنی؟ به خدا سوگند اگر او را رها نکنی، موهایم را بیرون می­ریزم و پیراهن خود را پاره می­کنم و بر سر قبر پدرم می­آیم و به سوی پروردگارم ناله بر می­آورم. فاطمه - سلام الله علیها - دست حسن و حسین - علیهما السلام - را گرفت و به سمت قبر پیامبر - صلی الله علیه و آله - راه افتاد.

علی - علیه السلام - به سلمان گفت: دختر محمد را دریاب؛ به خدا سوگند اگر موهایش را بیرون بریزد و پیراهن خود را پاره کند و بر سر قبر پدرش برود و به سوی پروردگارش ناله برآورد، می­بینم که دو طرف مدینه بر هم قرار می­گیرند [مدینه زیر و رو می­شود] و در اندک زمانی زمین، مدینه را [به همراه کسانی که در آن هستند] خواهد بلعید. سلمان - رضی الله عنه - خود را به ایشان رساند و عرض کرد: ای دختر محمد! خداوند پدرت را برای رحمت مبعوث نموده است، برگردید. فاطمه گفت: می­خواهند علی را بکشند، من نمی­توانم صبر کنم، پس بگذار بر سر قبر پدرم بروم و موهایم را بیرون بریزم و پیراهنم را پاره کنم و به سوی پروردگارم ناله برآورم. سلمان گفت: من می­ترسم که زمین مدینه را در خود فرو برد، علی مرا پیش شما فرستاده و به شما امر می­کند که به خاطر او به خانه­اتان برگردید و از این کار منصرف شوید. فاطمه گفت: پس بر می­گردم و صبر می کنم و به امر ایشان گوش می کنم و از ایشان اطاعت می­کنم .

پیراهن علی - علیه السلام - را گرفتند و ایشان را از منزلشان بیرون آوردند و بر سر قبر پیامبر - صلی الله علیه و آله – بردند. راوی نقل کرده، شنیدم که ایشان می­فرمودند: یا«ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی»{ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند}. ابوبکر در سقیفه بنی­ساعده نشست و علی - علیه السلام – آمد؛ عمر به او گفت: بیعت کن. علی - علیه السلام - به او فرمودند: اگر بیعت نکنم، چه می­شود؟ عمر به ایشان گفت: به خدا سوگند آن وقت گردنت را خواهم زد. علی - علیه السلام - به او فرمودند: به خدا سوگند در آن صورت، بنده کشته شده خدا و برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خواهم بود. عمر گفت: بنده کشته شده خدا آری، ولی برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله – نه. و این جمله را سه بار تکرار کرد. خبر به عباس بن عبد المطلب رسید و به سرعت و دوان دوان آمد. شنیدم که می­گفت: شما با پسرعمویم خوب رفتار کنید و در عوض، من ضمانت می­دهم که او با شما بیعت کند. عباس جلو آمد و دست علی - علیه السلام - را گرفت و آن را به دست ابوبکر مالید، ایشان را با حالی خشمگین رها کردند؛ شنیدم - در حالی که سر خود را به طرف آسمان بلند کرده بودند - می­فرمودند: خدایا تو خود می­دانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - به من فرمودند: اگر تعدادتان به بیست نفر رسید، با آنان بجنگید، و این همان سخن تو در کتابت است که: «إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ» - . انفال / 65 - {اگر

از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند}. و شنیدم که می­فرمودند: خدایا آنان به بیست نفر نرسیدند. این جمله را سه بار تکرار کردند و سپس بازگشت. - . تفسیر عیاشی 2 : 67 -

**[ترجمه]

«15»

ختص، الإختصاص أَخْبَرَنِی عُبَیْدُ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَزْدَقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَمْرَوَیْهِ الْوَرَّاقِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ مِثْلَهُ وَ زَادَ بَعْدَ قَوْلِهِ فَأَخْرَجُوهُ مِنْ مَنْزِلِهِ مُلَبَّباً قَالَ وَ أَقْبَلَ الزُّبَیْرُ مُخْتَرِطاً سَیْفَهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَ یُفْعَلُ هَذَا بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ أَنْتُمْ أَحْیَاءٌ وَ شَدَّ عَلَی عُمَرَ لِیَضْرِبَهُ بِالسَّیْفِ فَرَمَاهُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بِصَخْرَةٍ فَأَصَابَتْ قَفَاهُ وَ سَقَطَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَأَخَذَهُ عُمَرُ وَ ضَرَبَهُ عَلَی صَخْرَةٍ فَانْکَسَرَ وَ مَرَّ عَلِیٌّ عَلَی قَبْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا ابْنَ أُمَّ إِلَی آخِرِ الْخَبَر(2).

**[ترجمه]إختصاص نیز مانند همین را از طریق أبی­محمد حسن بن موسی از عمرو بن أبی­المقدام نقل کرده و پس از جمله \\"پیراهن علی - علیه السلام - را گرفتند ...\\" این جملات را نیز آورده است: زبیر در حالی که شمشیر از نیام کشیده بود، آمد و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب! شما زنده­اید و با علی علیه السلام چنین می­کنند!؟ و عمر را محکم گرفت و خواست که با شمشیر او را بزند، اما خالد بن ولید سنگی بزرگ به طرف او پرتاب کرد و سنگ به پشت او اصابت کرد و شمشیر از دستش افتاد،. عمر شمشیر را برداشت و بر آن سنگ کوبید و شکست و علی - علیه السلام - از کنار قبر پیامبر - صلی الله علیه و آله - گذشتند و فرمودند: یا«ابْنَ أُمَّ ... تا آخر حدیث. - . الاختصاص : 185 -

**[ترجمه]

بیان

قولها علیها السلام أن ترملنی لیس فیما عندنا من کتب اللغة أرمل أو رمل متعدیا بل قالوا الأرملة المرأة التی لیس لها زوج یقال أرملت و رملت قوله تکفئان بصیغة المجهول من باب الإفعال أو کمنع أو المعلوم من باب التفعل بحذف إحدی التاءین أی تتحرکان و تنقلبان و تضطربان یقال کفأت الإناء و أکفأته أی قلبته قوله علیه السلام یا ابن أمّ إنما قال علیه السلام ذلک للمواخاة الروحانیة التی جددت یوم المؤاخاة فکأنه ابن أمّه مع أنه لا یبعد استعارة الأم للطینة المقدسة التی أخذا

ص: 229


1- تفسیر العیّاشیّ 2/ 67، و الآیة فی الأنفال 69.
2- الاختصاص: 185 و صدر السند فی ص 160 و 144.

منها أو لأن فاطمة بنت أسد ربته صلی الله علیه و آله فکانت أما مربیة و لذا

قال صلی الله علیه و آله حین أخبره أمیر المؤمنین بموتها و قال ماتت أمی بل أمی (1).

أو أنه علیه السلام قرأ الآیة إشارة إلی مشابهة الواقعتین و الأوسط أظهر.

**[ترجمه]این سخن فاطمه - علیها السلام - \\"أن ترملنی\\"، در کتاب لغت­های موجود در دست ما \\"أرمل\\" یا \\"رمل\\" به صورت متعدی نیامده است، بلکه گفته­اند: \\"الأرملة\\" یعنی زنی که شوهر ندارد، گفته می­شود: أرملت و رملت. \\"تکفئان\\" به صیغه مجهول و از باب افعال است، و یا مانند \\"منع\\" و یا به صیغه معلوم و از باب تفعّل است که یکی از دو \\"تا\\"ی آن حذف شده است و یعنی حرکت می­کنند و دگرگون و مضطرب می­شوند، گفته می­شود: \\"کفأت الاناء و أکفأته\\" یعنی آن را وارونه کردم،. و این سخن علی - علیه السلام - \\"یا ابنَ أُمِّ\\"، به جهت برادری روحانی بین ایشان و پیامبر بود که در روز بستن پیمان برادری تجدید شد و گویی پیامبر پسر مادر ایشان است. البته بعید نیست که \\"مادر\\" استعاره از آن گِل پاکی باشد که خلقت آن دو [پیامبر و علی] از آن بوده است. یا به این­ جهت باشد که فاطمه بنت أسد پیامبر - صلی الله علیه و آله - را بزرگ کرده و دایه ایشان بوده است. و به همین جهت بوده که وقتی امیرالمومنین خبر مرگ مادرشان را به پیامبر دادند و فرمودند که مادرم مرد، پیامبر فرمودند: «مادر من نیز بود». - . و همچنین این سخن پیامبر که فرمودند «اللهم اغفر لامی فاطمه بنت اسد» در این مورد به الاحتجاج 35/179 و 180 مراجعه کنید. - و یا این­که حضرت - علیه السلام - این آیه را به جهت شباهت این دو اتفاق با هم قرائت کرده­اند. وسطی ظهور بیشتری دارد.

**[ترجمه]

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا قَالَ: إِنَّ اللَّهَ قَضَی الِاخْتِلَافَ عَلَی خَلْقِهِ وَ کَانَ أَمْراً قَدْ قَضَاهُ فِی عِلْمِهِ کَمَا قَضَی عَلَی الْأُمَمِ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ هِیَ السُّنَنُ وَ الْأَمْثَالُ یَجْرِی عَلَی النَّاسِ فَجَرَتْ عَلَیْنَا کَمَا جَرَتْ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا وَ قَوْلُ اللَّهِ حَقٌّ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِیلًا (2) وَ قَالَ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا (3) وَ قَالَ فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (4) وَ قَالَ علیه السلام لَا تَبْدِیلَ لِقَوْلِ اللَّهِ (5) وَ قَدْ قَضَی اللَّهُ عَلَی مُوسَی علیه السلام وَ هُوَ مَعَ قَوْمِهِ یُرِیهِمُ الْآیَاتِ وَ النُّذُرَ ثُمَّ مَرُّوا عَلَی قَوْمٍ یَعْبُدُونَ أَصْنَاماً قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (6) فَاسْتَخْلَفَ مُوسَی هَارُونَ فَنَصَبُوا عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقالُوا هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی وَ تَرَکُوا هَارُونَ فَقَالَ یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی (7)

ص: 230


1- و هکذا قوله (صلی الله علیه و آله) «اللّهمّ اغفر لامی فاطمة بنت اسد» راجع ج 35/ 179 180.
2- أسری: 77.
3- فاطر: 43.
4- یونس: 102.
5- الروم: 30.
6- راجع ص 30 فیما سبق.
7- راجع الآیات 91- 88 من سورة طه.

فَضَرَبَ لَکُمْ أَمْثَالَهُمْ وَ بَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ صَنَعَ بِهِمْ وَ قَالَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُقْبَضْ حَتَّی أَعْلَمَ النَّاسَ أَمْرَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ قَالَ إِنَّهُ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ کَانَ صَاحِبَ رَایَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَوَاطِنِ کُلِّهَا وَ کَانَ مَعَهُ فِی الْمَسْجِدِ یَدْخُلُهُ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ کَانَ أَوَّلَ النَّاسِ إِیمَاناً بِهِ فَلَمَّا قُبِضَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ الَّذِی کَانَ لِمَا قَدْ قُضِیَ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ عَمَدَ عُمَرُ فَبَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ لَمْ یُدْفَنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدُ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ رَأَی النَّاسَ قَدْ بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ خَشِیَ أَنْ یَفْتَتِنَ النَّاسُ فَفَرَغَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَخَذَ یَجْمَعُهُ فِی مُصْحَفٍ فَأَرْسَلَ أَبُو بَکْرٍ إِلَیْهِ أَنْ تَعَالَ فَبَایِعْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا أَخْرُجُ حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ مَرَّةً أُخْرَی فَقَالَ لَا أَخْرُجُ حَتَّی أَفْرُغَ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ الثَّالِثَةَ عُمَرُ رَجُلًا یُقَالُ لَهُ قُنْفُذٌ فَقَامَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا تَحُولُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عَلِیٍّ علیه السلام فَضَرَبَهَا فَانْطَلَقَ قُنْفُذٌ وَ لَیْسَ مَعَهُ عَلِیٌّ فَخَشِیَ أَنْ یَجْمَعَ عَلِیٌّ النَّاسَ فَأَمَرَ بِحَطَبٍ فَجَعَلَ حَوَالَیْ بَیْتِهِ ثُمَّ انْطَلَقَ عُمَرُ بِنَارٍ فَأَرَادَ أَنْ یُحْرِقَ عَلَی عَلِیٍّ بَیْتَهُ وَ عَلَی فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا رَأَی علیه السلام ذَلِکَ خَرَجَ فَبَایَعَ کَارِهاً غَیْرَ طَائِعٍ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: یکی از اصحاب ما از یکی از آن­ دو نفر نقل کرده: همانا خداوند اختلاف را بر مخلوقاتش مقدر نمود و این چیزی بود که در علم او مقدر شده بود. همچنان که با امت­های پیش از شما نیز چنین کرد، و این سنت­ها و امثالی است که بر مردم جاری می­کند و بر ما نیز مانند گذشتگانمان جاری شد. و سخن خداوند حق است؛ خداوند تبارک و تعالی به محمد - صلی الله علیه و آله - فرمود: «سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِیلًا» - . اسری / 77 - {سنتی که همواره در میان [امتهای] فرستادگانی که پیش از تو گسیل داشته ایم [جاری] بوده است و برای سنت [و قانون] ما تغییری نخواهی یافت} و فرمود: «هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا» - . فاطر /43 - {پس آیا جز سنت [و سرنوشت شوم] پیشینیان را انتظار می برند و هرگز برای سنت خدا دگرگونی نخواهی یافت} و فرمود: «فَهَلْ یَنتَظِرُونَ إِلاَّ مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِهِمْ قُلْ فَانتَظِرُواْ إِنِّی مَعَکُم مِّنَ الْمُنتَظِرِینَ» - . یونس /102 - {پس

آیا جز مانند روزهای کسانی را که پیش از آنان درگذشتند انتظار می برند؟ بگو انتظار برید که من [نیز] با شما از منتظرانم}. پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: «لَا تَبْدِیلَ لِقولِ اللَّهِ» - . روم / 30 - {سخن

خدای تغییرپذیر نیست}، و خداوند بر موسی - علیه السلام - مقدر نمود، در حالی که او همراه قومش بود و آیات و هشدارها را به آنان نشان می­داد. سپس آنان از کنار قومی گذشتند که بت­ها را می­پرستیدند؛ گفتند: «اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ» - . اعراف / 138 - {ای

موسی همان گونه که برای آنان خدایانی است برای ما [نیز] خدایی قرار ده گفت راستی شما نادانی می کنید}. موسی، هارون را جانشین خود نمود، [عده­ای از] آن­ها مجسمه گوساله ای که صدایی داشت را برافراشتند و گفتند: این معبود شما و معبود موسی است و هارون را رها کردند. هارون گفت: «یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنتُم بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی * قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَی»{ای قوم من شما به وسیله این [گوساله] مورد آزمایش قرار گرفته اید و پروردگار شما [خدای] رحمان است پس مرا پیروی کنید و فرمان مرا پذیرا باشید. * گفتند ما هرگز از پرستش آن دست بر نخواهیم داشت تا موسی به سوی ما بازگردد}. - . طه / 90 و 91 -

خداوند مثال­های آن­ها را برای شما آورد و به شما گفت که با آنان چه کرده است. پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله قبل از رحلتشان، امر [خلافت] علی - علیه السلام - به مردم اعلام کردند و گفتند: هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست، و گفتند: او برای من همچون هارون نسبت به موسی است، جز این­که پس از من پیامبری نخواهد بود. او در همه جنگ­ها پرچم­دار رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود و در مسجد پیش ایشان بود و پیامبر همیشه به او اجازه ورود می­دادند. او نخستین کسی بود که به پیامبر ایمان آورد. وقتی پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، آن اتفاقات افتاد؛ زیرا مقدر شده بود که اختلاف به وجود بیاید و در حالی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هنوز دفن نشده بودند، عمر به عمد با ابوبکر بیعت کرد. وقتی علی علیه السلام آن [وضعیت] را دید و دید که مردم با ابوبکر بیعت کرده­اند، ترسید که مردم دچار فتنه شوند و برای همین مشغول کتاب خدا شد و شروع به جمع­آوری آن در یک مصحف کرد. سپس ابوبکر در پی ایشان فرستاد که بیاید و بیعت کند، اما علی - علیه السلام - فرمود: تا قرآن را گردآوری نکنم، بیرون نمی­آیم. بار دیگر در پی او فرستاد و ایشان باز هم فرمود: تا قرآن را گردآوری نکنم، بیرون نمی­آیم. عمر در مرتبه سوم مردی به نام قنفذ را در پی ایشان فرستاد. فاطمه - صلوات الله علیها - دختر رسول خدا، بین او و علی علیه السلام ایستاد و قنفذ ایشان را زد. قنفذ بدون علی بازگشت و ترسید که علی مردم را جمع کند؛ دستور داد هیزم جمع کنند و هیزم­ها را در اطراف خانه ایشان گذاشت و سپس عمر آتش آورد و خواست که خانه را بر علی و فاطمه و حسن و حسین - صلوات الله علیهم – آتش بزند. وقتی علی - علیه السلام - این را دید، بیرون آمد و با اکراه و بدون میل خود بیعت کرد. - . تفسیر عیاشی 2 : 307 – 308 -

**[ترجمه]

«17»

جا، المجالس للمفید الْجِعَابِیُّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عُفَیْرٍ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی هِلَالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ وَ الْمِقْدَادُ بَیْتَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ أَبَوْا أَنْ یَخْرُجُوا فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَضْرِمُوا عَلَیْهِمُ الْبَیْتَ نَاراً فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ وَ مَعَهُ سَیْفُهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ عَلَیْکُمْ بِالْکَلْبِ فَقَصَدُوا نَحْوَهُ فَزَلَّتْ قَدَمُهُ وَ سَقَطَ عَلَی الْأَرْضِ وَ وَقَعَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ اضْرِبُوا بِهِ الْحَجَرَ فَضُرِبَ بِهِ الْحَجَرُ حَتَّی انْکَسَرَ وَ خَرَجَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام نَحْوَ الْعَالِیَةِ فَلَقِیَهُ ثَابِتُ بْنُ قَیْسِ بْنِ شَمَّاسٍ (2) فَقَالَ

ص: 231


1- تفسیر العیّاشیّ 2/ 307- 308.
2- کان خطیب الأنصار، و ذکر الیعقوبی عند مقتل عثمان و بیعة الناس لأمیر المؤمنین أنه کان أول من تکلم من الأنصار فقال: و اللّه یا أمیر المؤمنین لئن کانوا تقدموک فی الولایة. فما تقدموک فی الدین ولئن کانوا سبقوک أمس لقد لحقتهم الیوم ، ولقد کانوا وکنت لا یخفی موضعک ولا یجهل مکانک ، یحتاجون الیک فیما لا یعلمون وما احتجت إلی أحد مع علمک راجع تاریخ الیعقوبی ج ٢ / ١٦٨.

مَا شَأْنُکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ أَرَادُوا أَنْ یُحْرِقُوا عَلَیَّ بَیْتِی وَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ یُبَایَعُ لَهُ لَا یَدْفَعُ عَنْ ذَلِکَ وَ لَا یُنْکِرُ فَقَالَ لَهُ ثَابِتٌ وَ لَا تُفَارِقُ کَفِّی یَدَکَ أَبَداً حَتَّی أُقْتَلَ دُونَکَ فَانْطَلَقَا جَمِیعاً حَتَّی عاد (عَادَا) إِلَی الْمَدِینَةِ وَ فَاطِمَةُ علیها السلام وَاقِفَةٌ عَلَی بَابِهَا وَ قَدْ خَلَتْ دَارُهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْقَوْمِ وَ هِیَ تَقُولُ لَا عَهْدَ لِی بِقَوْمٍ أَسْوَأَ مَحْضَراً مِنْکُمْ تَرَکْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جِنَازَةً بَیْنَ أَیْدِینَا وَ قَطَعْتُمْ أَمْرَکُمْ بَیْنَکُمْ لَمْ تَسْتَأْمِرُونَا وَ صَنَعْتُمْ بِنَا مَا صَنَعْتُمْ وَ لَمْ تَرَوْا لَنَا حَقّاً (1).

**[ترجمه]مجالس مفید: مروان بن عثمان نقل کرده، وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، علی - علیه السلام - و زبیر و مقداد به خانه فاطمه علیها السلام رفتند و حاضر به خروج نشدند. عمر بن خطاب گفت: خانه را بر آنان به آتش بکشید. زبیر با شمشیرش بیرون آمد؛ ابوبکر گفت که آن سگ را بگیرند. به طرف او رفتند و پایش سر خورد و به زمین خورد و شمشیر از دستش افتاد. ابوبکر گفت: شمشیر را بر سنگ بکوبید. آن­قدر شمشیر را به سنگ زدند که شکست و علی بن أبی­طالب - علیه السلام - بیرون آمدند و به طرف عالیه [جایی در نزدیکی مدینه] رفتند. در راه، ثابت بن قیس شماس ایشان را دید و عرض کرد: ای ابالحسن! چه شده است؟ ایشان فرمودند: می­خواستند خانه­ام را بر سرم به آتش بکشند، ابوبکر بر منبر نشسته و مردم با او بیعت می­کنند و جلوی این کار را نمی­گیرد و آن را هیچ انکار نمی­کند. ثابت به ایشان عرض کرد: هرگز دستم از شما جدا نمی­شود، مگر این­که زودتر از شما کشته شوم. راه افتادند و به مدینه بازگشتند و دیدند فاطمه - علیها السلام - جلوی در خانه ایستاده­اند و هیچ­یک از اقوامشان در خانه­اشان نیستند و ایشان می­­فرمایند: جمعی بدتر از جمع شما سراغ ندارم؛ جنازه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در بین ما رها کردید و خلافت را برای خودتان بریدید و با ما مشورت نکردید و آن کارها را با ما کردید و حقی برای ما قائل نشدید. - . امالی المفید : 38 -

**[ترجمه]

«18»

جا، المجالس للمفید الْکَاتِبُ عَنِ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنِ الثَّقَفِیِّ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ لَهِیعَةَ عَنْ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَوَقَفَتْ عَلَی بَابِهَا وَ قَالَتْ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ حَضَرُوا أَسْوَأَ مَحْضَرٍ وَ تَرَکُوا نَبِیَّهُمْ صلی الله علیه و آله جِنَازَةً بَیْنَ أَظْهُرِنَا وَ اسْتَبَدُّوا بِالْأَمْرِ دُونَنَا (2).

**[ترجمه]مجالس امفید: عروة بن زبیر نقل کرده، هنگامی که مردم با ابوبکر بیعت کردند، فاطمه دختر محمد - صلی الله علیه و آله - بیرون آمد و جلوی درخانه خود ایستاد و فرمود: هرگز مانند این روز را ندیده­ام؛ در بدترین جا حاضر شدند و جنازه پیامبر - صلی الله علیه و آله - را در بین ما رها کردند و خلافت را فقط برای خود قرار دادند. - . أمالی المفید : 64 ، مثل همین روایت در کتاب الإمامة و السیاسة : 19 نیز آمده است. -

**[ترجمه]

«19»

قب، المناقب لابن شهرآشوب فَضَائِلُ السَّمْعَانِیِّ وَ أَبِی السَّعَادَاتِ وَ تَارِیخُ الْخَطِیبِ وَ اللَّفْظُ لِلسَّمْعَانِیِّ قَالَ أُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ جَاءَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ انْزِلْ عَنْ مَجْلِسِ أَبِی قَالَ صَدَقْتَ إِنَّهُ مَجْلِسُ أَبِیکَ ثُمَّ أَجْلَسَهُ فِی حَجْرِهِ وَ بَکَی فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا کَانَ هَذَا عَنْ أَمْرِی فَقَالَ صَدَّقْتُکَ وَ اللَّهِ مَا اتَّهَمْتُکَ (3).

وَ فِی رِوَایَةِ الْخَطِیبِ أَنَّهُ قَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام قُلْتُ لِعُمَرَ انْزِلْ عَنْ مِنْبَرِ أَبِی وَ اذْهَبْ إِلَی مِنْبَرِ أَبِیکَ فَقَالَ عُمَرُ لَمْ یَکُنْ لِأَبِی مِنْبَرٌ وَ أَخَذَنِی وَ أَجْلَسَنِی مَعَهُ ثُمَّ سَأَلَنِی مَنْ عَلَّمَکَ هَذَا فَقُلْتُ وَ اللَّهِ مَا عَلَّمَنِی أَحَدٌ (4).

ص: 232


1- أمالی المفید: 38.
2- أمالی المفید: 64 و تری مثله فی الإمامة و السیاسة: 19.
3- مناقب آل أبی طالب 4/ 40، و أخرجه عن الخطیب فی منتخب کنز العمّال. ٥ / ١٠٥ من حدیث ابن سعد وابن راهویه عن الحسین بن علی علیهما السلام قال : صعدت إلی عمر بن الخطاب المنبر فقلت له : انزل عن منبر أبی واصعد منبر أبیک! فقال : ان ابی لم یکن له منبر ، فأقعدنی معه ، فلما ذهب إلی منزله قال : ای بنی! من علمک هذا؟ قلت : ما علمنیه أحد ، قال : أی بنی لو جعلت تأتینا وتغشانا ، فجئت یوما وهو خال بمعاویة وابن عمر بالباب لم یؤذن له ، فرجعت فلقینی بعد فقال : یا بنی لم أرک أتیتنا ، قلت : جئت وأنت خال بمعاویة ، فرأیت ابن عمر ، فرجعت ، فقال : أنت أحق بالاذن من عبدالله بن عمر ، انما أنبت الله فی رؤسنا ما تری الله ثم أنتم! ووضع یده علی رأسه.
4- مناقب آل أبی طالب 4/ 40، و أخرجه عن الخطیب فی منتخب کنز العمّال. ٥ / ١٠٥ من حدیث ابن سعد وابن راهویه عن الحسین بن علی علیهما السلام قال : صعدت إلی عمر بن الخطاب المنبر فقلت له : انزل عن منبر أبی واصعد منبر أبیک! فقال : ان ابی لم یکن له منبر ، فأقعدنی معه ، فلما ذهب إلی منزله قال : ای بنی! من علمک هذا؟ قلت : ما علمنیه أحد ، قال : أی بنی لو جعلت تأتینا وتغشانا ، فجئت یوما وهو خال بمعاویة وابن عمر بالباب لم یؤذن له ، فرجعت فلقینی بعد فقال : یا بنی لم أرک أتیتنا ، قلت : جئت وأنت خال بمعاویة ، فرأیت ابن عمر ، فرجعت ، فقال : أنت أحق بالاذن من عبدالله بن عمر ، انما أنبت الله فی رؤسنا ما تری الله ثم أنتم! ووضع یده علی رأسه.

**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: اسامة بن زید نقل کرده، ابوبکر بر منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشسته بود که حسن بن علی - علیهما السلام - نزد او آمد و فرمود: از جایگاه پدرم پایین بیا! ابوبکر گفت: درست می­گویی، این جایگاه برای پدر توست، و سپس ایشان را بر روی دامنش نشاند و گریه کرد؛ علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند این کار او به امر من نبود. ابوبکر گفت: به خدا سوگند تو راست می­گویی، من تو را متهم نکردم. - . مناقب آل أبی­طالب 4 : 40 -

در روایت خطیب آمده است که امام حسین - علیه السلام - فرمودند: به عمر گفتم: از منبر پدرم پایین بیا و بر روی منبر پدر خودت برو. عمر گفت: پدر من منبری نداشت و من را گرفت و پیش خود نشاند. سپس از من پرسید که که چه کسی این را به تو آموخته است؟ گفتم: به خدا سوگند کسی به من نیاموخته است. - . همان -

**[ترجمه]

«20»

مَأْخُوذٌ مِنْ مَنَاقِبِ ابْنِ الْجَوْزِیِّ، خُطْبَةٌ خَطَبَ بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَوَی مُجَاهِدٌ (1) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا دُفِنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ الْعَبَّاسُ وَ أَبُو سُفْیَانَ بْنُ حَرْبٍ وَ نَفَرٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالُوا مُدَّ یَدَکَ نُبَایِعْکَ وَ هَذَا الْیَوْمُ الَّذِی قَالَ فِیهِ أَبُو سُفْیَانَ إِنْ شِئْتَ مَلَأْتُهَا خَیْلًا وَ رَجِلًا وَ حَرَّضُوهُ فَامْتَنَعَ وَ قَالَ لَهُ الْعَبَّاسُ أَنْتَ وَ اللَّهِ بَعْدَ أَیَّامٍ عَبْدُ الْعَصَا (2) فَخَطَبَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ

ص: 233


1- فی المطبوع من المصدر: قال مجالد: حدّثنی عکرمة عن ابن عبّاس.
2- قال ابن أبی الحدید فی ج 1/ 73 من شرحه علی النهج: لما قبض رسول اللّه و اشتغل علیّ علیه السلام بغسله و دفنه و بویع أبو بکر، خلا الزبیر و أبو سفیان و جماعة من المهاجرین- بعباس و علیّ علیه السلام لاجالة الرأی و تکلموا بکلام یقتضی الاستنهاض و التهییج فقال العباس: قد سمعنا قولکم فلا لقلة نستعین بکم و لا لظنة نترک آراءکم، فأمهلونا نراجع الفکر، فان یکن لنا من الاثم مخرج یصرّ بنا و بهم الحق صریر الجدجد و نبسط الی المجد أکفا لا نقبضها أو نبلغ المدی، و ان تکن الأخری فلا لقلة فی العدد، و لا لوهن فی الاید، و اللّه لو لا أن الإسلام قید الفتک، لتدکدکت جنادل صخر یسمع اصطکاکها من المحل العلی. فحل علی علیه السلام حبوته وقال : الصبر حلم والتقوی دین ، والحجة محمد والطریق الصراط أیها الناس شقوا أمواج الفتن الخطبة

الْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِیجَانَ الْمُفَاخَرَةِ فَقَدْ فَازَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَارْتَاحَ مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا أَجْدَرُ بِالْعَاقِلِ مِنْ لُقْمَةٍ تخشی (تُحْشَی) بِزُنْبُورٍ وَ مِنْ شَرْبَةٍ تَلَذُّ بِهَا شَارِبُهَا مَعَ تَرْکِ النَّظَرِ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ فَإِنْ أَقُلْ یَقُولُوا حَرَصَ عَلَی الْمُلْکِ وَ إِنْ أَسْکُتْ یَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ بَعْدَ اللَّتَیَّا وَ الَّتِی وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّهِ وَ مِنَ الرَّجُلِ بِأَخِیهِ وَ عَمِّهِ وَ لَقَدِ انْدَمَجْتُ عَلَی عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمُ اضْطِرَابَ الْأَرْشِیَةِ فِی الطَّوِیِّ الْبَعِیدَةِ وَ ذَکَرَ کَلَاماً کَثِیراً (1).

**[ترجمه]یکی از چیزهایی که از کتاب مناقب ابن جوزی اخذ شده است، خطبه­ای است که امیرالمؤمنین - علیه السلام - پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ایراد نمودند ، مجاهد از ابن عباس نقل کرده: هنگامی که بدن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به خاک سپرده شد، عباس و ابوسفیان بن حرب و تعدادی از بنی­هاشم نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمدند و گفتند: دستانت را دراز کن تا با تو بیعت کنیم؛ این همان روزی بود که ابوسفیان درباره آن گفت: اگر می­خواستم مدینه را پر از اسب و مرد [جنگی] می­کردم. [ و به حضرت در این مورد اصرار کردند، ولی ایشان امتناع کرد. و عباس به ایشان گفت: به خدا سوگند تا چند روز دیگر چوب خواهی خورد].

سپس خطبه­ای خواندند و فرمودند: ای مردم! موج­های فتنه را با کشتی نجات بشکافید و راه نازیدن به تبار را نروید و تاج­های فخرفروشی را به زمین نهید. هر آن کس که با یاران به پا خاست، یا رستگار شد و یا تسلیم شد و آسوده گشت. این گونه زمام­داری مانند آبی بدمزه و لقمه­ای گلوگیر است که برای عاقل از لقمه­ای که می­ترسد در آن زنبور باشد بهتر است و نیز بهتر از آن نوشیدنی است که نوشنده آن لذت می­برد و به عاقبت کارش نظر نمی­کند. اگر بگویم، می­گویند حریص بر حکومت است و اگر سکوت کنم، می­گویند از مرگ ترسید. هرگز، هرگز پس از آن همه جنگ­ و ستیز، به خدا سوگند مؤانست فرزند ابی­طالب به مرگ از أنسی که طفل به پستان مادرش دارد بیشتر است و نیز از أنسی که مرد نسبت به برادر و عموی خود دارد. من چیزهایی می­دانم که از شما پوشیده است، که اگر فاش کنم، مانند لرزش ریسمان در چاه­های عمیق به لرزه می­افتید. و سخنان زیادی فرمودند. - . مناقب ابن جوزی (تذکرة خواص الامه) : 75 -

**[ترجمه]

بیان

هذا الکلام أورده السید رضی الله عنه فی نهج البلاغة بأدنی تغییر (2) و قال ابن میثم رحمه الله (3) سبب هذا الکلام ما روی أنه لما تم فی السقیفة أمر البیعة لأبی بکر أراد أبو سفیان أن یوقع الحرب بین المسلمین فمضی إلی العباس فقال له إن هؤلاء ذهبوا بهذا الأمر من بنی هاشم و إنه لیحکم فینا غدا هذا اللفظ الغلیظ من بنی عدی فقم بنا إلی علی علیه السلام حتی نبایعه بالخلافة و أنت عم رسول الله صلی الله علیه و آله و أنا رجل مقبول القول فی قریش فإن دافعونا قاتلناهم و قتلناهم فأتیا أمیر المؤمنین علیه السلام فأجابهم صلوات الله علیه بهذا الکلام.

قوله علیه السلام شقّوا أی اخرجوا من بین أمواج الفتن بما یوجب النجاة منها من المصالح الواقعیة لا بما یورث تکثیر الفتنة فشبه الفتن بالأمواج و السفن بما یوجب النجاة منها و قیل أرید بالسفن هنا أهل البیت علیهم السلام و متابعتهم کما

قال صلی الله علیه و آله مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح.

قوله و عرجوا التعریج علی الشی ء الإقامة علیه و عن الشی ء ترکه و المراد بوضع تیجان المفاخرة ترک لبسها کنایة عن ترک التعظم و التکبر و التوجه إلی ما هو صلاح الدین و المسلمین قوله فقد فاز فی النهج أفلح من نهض بجناح أو استسلم فأراح و قال ابن أبی

ص: 234


1- مناقب ابن الجوزی (تذکرة خواص الأمة) 75.
2- نهج البلاغة الرقم 5 من قسم الخطب.
3- شرح النهج للبحرانیّ 104 ط حجر.

الحدید استعار النهوض بالجناح للاعتزال أی نفض یدیه کطائر ینهض بجناحیه و اعتزل عن الناس و ساح فی الأرض أو فارق الدنیا و مات و لو بقی فیهم ترک المنازعة و لا یخفی بعدهما بل الأظهر فی الروایتین أن المعنی فاز من قام بطلب الحق إذا تهیأت أسبابه أو انقاد لما یجری علیه مع فقدها.

و بعد ذلک فی النهج ماء آجن و لقمة یغص بها آکلها و مجتنی الثمرة لغیر وقت إیناعها کالزارع بغیر أرضه فعلی روایة ابن الجوزی الغرض ظاهر أی الصبر علی الشدة و المذلة أولا مع حسن العاقبة أحسن من ارتکاب أمر یوجب اشتداد البلیة و سوء العاقبة و علی الروایة الأخری الأظهر أنه یعود إلی هذا المعنی أی ما تدعونی إلیه و تحملونی علیه ماء آجن أی متغیر الطعم و الرائحة و لقمة یغص بفتح الغین أی ینشب فی حلق آکلها و لا یمکنه إساغتها.

و ذهب شارحوا النهج إلی أن المعنی أن الخلافة و الإمارة مطلقا کالماء و اللقمة تستتبع المتاعب و المشاق فی الدنیا أو عاجلا لو کان حقا و عاجلا و آجلا مع بطلانها و قیل إشارة إلی ما انعقد فی السقیفة و اجتنی الثمرة قطفها أی من اجتنی ثمرة فی غیر وقته لا ینتفع بها کزارع أرض لا یقدر علی الإقامة فیها أو یخرجه عنها مالکها و لعله علیه السلام شبه طلبه فی هذا الوقت بمن یجتنی ثمرته مع عدم إیناعها و شبه اختیار الملعون الخلافة بمن زرع فی غیر أرضه فیفید ما تقدم مع کمال التشبیه فی الفقرتین.

و اللتیا بفتح اللام و تشدید الیاء تصغیر التی و جوز الضم أیضا و اللتیا و التی من أسماء الداهیة فاللتیا للصغیرة و التی للکبیر قیل تزوج رجل امرأة قصیرة سیئة الخلق فقاسی منها شدائد ثم طلقها و تزوج طویلة فقاسی منها أضعاف القصیرة فطلقها و قال بعد اللتیا و التی لا أتزوج أبدا فصار مثلا (1) فالمعنی ما أبعد ظن جزع الموت فی حقی بعد ما ارتکبته من الشدائد و لیس قوله و من الرجل بأخیه و عمه فی النهج و الاندماج الانطواء و باح بالشی ء أعلنه و أظهره

ص: 235


1- راجع مجمع الامثال 1/ 92 تحت الرقم 440.

و الأرشیة جمع الرشاء بالکسر و المد و هو الحبل و الطوی بفتح الطاء و کسر الواو و تشدید الیاء البئر المطویة.

**[ترجمه]این سخنان را سید - رضی الله عنه - نیز با اندک در نهج البلاغة - . نهج البلاغة، خطبه 5 -

آورده است. ابن میثم - رحمه الله - گفته است: - . شرح نهج البلاغة بحرانی : 104 - روایت شده علت این سخنرانی آن بود که هنگامی که در سقیفه خلافت به ابوبکر سپرده شد، ابوسفیان بر آن شد که بین مسلمانان جنگ به راه بیاندازد. به همین منظور نزد عباس رفت و به او گفت: اینان خلافت را از دست بنی­هاشم درآورده­اند، و از فردا این تندخوی سنگ­دل [ابوبکر] در بین ما حکم خواهد کرد؛ برخیز تا نزد علی - علیه السلام - برویم و به عنوان خلیفه با او بیعت کنیم، تو عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستی و من نیز در بین قریش سخنم مقبول است. و اگر در برابر ما مقاوت کردند، با آنان می­جنگیم و آن­ها را می­کشیم. آن دو نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمدند و ایشان صلوات الله علیه - با این سخنان [خطبه فوق] به آنان جواب دادند.

این سخن حضرت - علیه السلام - : \\"شقوا\\" یعنی به وسیله اسباب نجات، که مصلحت­های واقعی باشند، از میان امواج فتنه­ها بیرون بیایید، نه به وسیله چیزی که باعث افزایش فتنه می­شود. ایشان فتنه­ها را به امواج و کشتی­ها را به چیزهایی که باعث نجات می­شوند تشبیه کرده­اند. و گفته می­شود که منظور از کشتی­ها در این­جا، اهل بیت - علیهم السلام - و پیروی از آن­ها است، چنان­چه پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: «مثَل اهل بیت من، مانند مثَل کشتی نوح است». \\"عرّجوا\\"، \\"التعریج علی الشیء\\" یعنی ماندن بر سر چیزی و \\"التعریج عن الشیء\\" یعنی ترک کردن آن چیز. منظور از \\"تاج­های فخرفروشی را به زمین نهید\\" این است که تاج­های فخرفروشی را بر سر نگذارید، که کنایه از این است که بزرگ­بینی و کبر را کنار بگذارید و به آن­چه که صلاح دین و مسلمانان است روی بیاورید. در نهج البلاغة به جای \\"فقد فاز\\" این­ جمله آمده است: \\"أفلح من نهض بجناح أو استسلم و فأراح\\" که یعنی: هر کس که با یاورانی به پا خیزد، یا رستگار می­شود و یا تسلیم می­شود و به آرامش می­رسد. ابن ابی­الحدید می­گوید: \\"النهوض بالجناح\\" به معنای برخاستن با کمک بال، استعاره از اعتزال و کناره­گیری و گوشه­نشینی آمده است. یعنی دو دستش را مانند پرنده­ای که بال­های خود را باز می­کند باز کرد و از مردم کناره گرفت و به سیاحت در زمین مشغول شد، یا دنیا را ترک کرد و مرد. و اگر در بین آن­ها باقی بماند، جنگ و درگیری را رها کند. پوشیده نیست که هر دو وجه بعید است، بلکه معنایی که ظهور بیشتری دارد این است: هر کس برای حق قیام کند و اسباب قیام فراهم باشد، و یا اگر فراهم نیست، بر آن­چه برایش رخ می­دهد تن دهد، رستگار می­شود.

در نهج البلاغة پس از این جمله چنین آمده است: «ماء آجن و لقمه یغصّ بها آکلها، و مجتنی الثمره لغیر وقت ایناعها کالزارع بغیر أرضه». بر اساس روایت ابن جوزی، مقصود واضح است و یعنی: صبر در برابر سختی­ها و خوارشدن اولیه که عاقبتش نیکو باشد بهتر از انجام دادن کاری است که موجب سخت­تر شدن بلاها و عاقبت بد می­شود. و بنا بر روایت دیگر اظهر آن است که به این معنا باز ­گردد: یعنی آن­چه که من را به آن فرا می­خوانید و مرا وادار به آن می­کنید، مانند \\"ماء آجن\\" یعنی آبی بدمزه و بدبو \\"و لقمة یغصّ\\" با فتح غین، یعنی لقمه­ای در گلوی خورنده آن گیر می­کند و نمی­تواند آن را ببلعد.

شارحان نهج البلاغه معتقدند که این جمله بدین معناست که همه خلافت­ها و امارت­ها شبیه به آب و لقمه است که اگر به حق باشد، سختی­ها و زحمت­های دنیا را به دنبال دارد و اگر باطل باشد، سختی­ دنیا و آخرت را در پی خواهد داشت. و گفته شده که این جمله به آن­چه که در سقیفه منعقد شد اشاره دارد. \\"اجتنی الثمره\\" یعنی میوه را چید و معنای جمله این است که هر کس میوه­ای را در حالی که هنوز زمان چیدنش نرسیده بچیند، سودی از آن نمی­برد، مانند زارع زمینی که نمی­تواند در آن­جا بماند و یا صاحب آن زمین او را از آن­جا بیرون می­کند. شاید امام - علیه السلام - به دنبال حکومت رفتن در آن زمان را به کسی تشبیه کرده است که میوه خود نرسیده می­چیند، و در اختیار گرفتن خلافت توسط این ملعون را به کسی تشبیه کرده است که در زمین دیگران کشت کرده است. پس باز هم همان تفسیر قبلی را می­رساند و تشبیه در هر دو بند کامل و تمام است.

\\"اللّتیّا\\" به فتح لام و تشدید یاء، تصغیر \\"التی\\" است و با ضمه آوردن آن نیز جایز است، \\"اللّتیّا\\" و \\"الّتی\\" از اسماء مصیبت هستند و\\"اللّتیّا\\" برای مصیبت کوچک، و \\"الّتی\\" برای مصیبت بزرگ به کار می­رود. نقل شده که مردی با زنی کوتاه قد و بد اخلاق ازدواج کرد و سختی­های زیادی از دست آن زن کشید، سپس او را طلاق داد و با زنی بلندقد ازدواج کرد و چند برابر آن زن کوتاه قد از او سختی کشید و او را هم طلاق داد و گفت: بعد از \\"اللّتیّا\\" و \\"الّتی\\" تا ابد ازدواج نخواهم کرد و این جمله او ضرب المثل شد. - . به مجمع الامثال 1 : 92 در ذیل شماره 440 مراجعه کنید. -

معنای جمله حضرت چنین می­شود: چقدر گمان ترس از مرگ، بعد از آن همه سختی­ها که من کشیده­ام در مورد من بعید است. و این سخن ایشان که: در نهج البلاغة جمله «و نیز از أنسی که مرد نسبت به برادر و عموی خود دارد» نیامده است. \\"اندماج\\" یعنی در هم آمیختگی و \\"باح بالشیء\\" یعنی آن را علنی و آشکار کرد و \\"أرشیه\\" جمع رِشاء به کسر راء و مد، یعنی ریسمان و \\"طوی\\" به فتح طاء و کسر واو و تشدید یاء، به معنای چاه عمیق است.

**[ترجمه]

«21»

کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ وَهْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ غَیْرُهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالُوا لَهُ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَحَقُّ النَّاسِ وَ أَوْلَاهُمْ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ یَدَکَ نُبَایِعْکَ فَوَ اللَّهِ لَنَمُوتَنَّ قُدَّامَکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَاغْدُوا عَلَیَّ غَداً مُحَلِّقِینَ فَحَلَقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ حَلَقَ سَلْمَانُ وَ حَلَقَ مِقْدَادٌ وَ حَلَقَ أَبُو ذَرٍّ وَ لَمْ یَحْلِقْ غَیْرُهُمْ ثُمَّ انْصَرَفُوا فَجَاءُوا مَرَّةً أُخْرَی بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالُوا لَهُ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ وَ أَوْلَاهُمْ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هَلُمَّ یَدَکَ نُبَایِعْکَ وَ حَلَفُوا فَقَالَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَاغْدُوا عَلَیَّ مُحَلِّقِینَ فَمَا حَلَّقَ إِلَّا هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ قُلْتُ فَمَا کَانَ فِیهِمْ عَمَّارٌ فَقَالَ لَا قُلْتُ فَعَمَّارٌ مِنْ أَهْلِ الرِّدَّةِ فَقَالَ إِنَّ عَمَّاراً قَدْ قَاتَلَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدُ (1).

قب، المناقب لابن شهرآشوب أبو بصیر عنه علیه السلام مثله (2).

**[ترجمه]رجال کشی: ابا­بصیر نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: مهاجرین و انصار و دیگران پس از آن جریان­ها نزد علی - علیه السلام - آمدند و گفتند: به خدا سوگند تو امیرالمؤمنین هستی و به خدا سوگند تو شایسته­ترین مردم و سزاوارترین آن­ها نسبت به پیامبر - صلی الله علیه و آله – هستی؛ دستانت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنیم، به خدا سوگند پیشاپیش تو می­میریم. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر راست می­گویید فردا با سرهای تراشیده نزد من بیایید؛ امیرالمومنین - علیه السلام - سر خود را تراشیدند و سلمان و ابوذر و مقداد نیز سرشان را تراشیدند، اما بقیه سر خود را نتراشیدند. آن­ها برگشتند و بار دیگر نزد علی - علیه السلام - آمدند و به ایشان گفتند: به خدا سوگند تو امیرالمؤمنین هستی و تو شایسته­ترین مردم و سزاوارترین آن­ها نسبت به پیامبر - صلی الله علیه و آله – هستی؛ دستانت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنیم و سوگند یاد کردند. علی - علیه السلام - به آنان فرمودند: اگر راست می­گویید، فردا با سرهای تراشیده پیش من بیایید. اما باز هم جز آن سه نفر کسی سر خود را نتراشید. به ایشان [امام باقر - علیه السلام -] عرض کردم: عمار همراه این سه نفر نبود؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: پس آیا عمار از مرتدشدگان بود؟ فرمودند: عمار بعدها در رکاب علی - علیه السلام - به جنگ پرداخت. - . رجال الکشی : 8 – 9 -

در مناقب ابن شهر آشوب نیز مانند همین روایت از ابابصیر، از امام باقر - علیه السلام - نقل شده است. - . مناقب آل أبی­طالب -

**[ترجمه]

«22»

کش، رجال الکشی أَبُو الْحَسَنِ وَ أَبُو إِسْحَاقَ حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ ابْنَا نُصَیْرٍ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ النَّاسُ أَهْلَ رِدَّةٍ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا ثَلَاثَةً فَقُلْتُ وَ مَنِ الثَّلَاثَةُ فَقَالَ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ وَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ ثُمَّ عَرَفَ النَّاسُ بَعْدَ یَسِیرٍ وَ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ دَارَتْ عَلَیْهِمُ الرَّحَی وَ أَبَوْا أَنْ یُبَایِعُوا حَتَّی جَاءُوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُکْرَهاً فَبَایَعَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ

ص: 236


1- رجال الکشّیّ ص 8- 9 تحت الرقم 18 و ممن ذکر التحلیق الیعقوبی فی تاریخه 2/ 116 قال: و اجتمع جماعة الی علیّ بن أبی طالب یدعونه الی البیعة له، فقال اغدوا علی هنا محلقین الرءوس، فلم یغد علیه الا ثلاثة نفر.
2- مناقب آل أبی طالب/.

أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ الْآیَةَ (1).

کا، الکافی علی عن أبیه عن حنان: مثله (2)

**[ترجمه]رجال الکشی: حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مردم پس از پیامبر همه مرتد شدند، جز سه نفر آن­ها. عرض کردم: آن سه نفر چه کسانی بودند؟ فرمود: مقداد بن اسود و ابوذر غفاری و سلمان فارسی، سپس مردم بعد از مدت کمی حق را بازشناختند. و فرمودند: این­ها کسانی بودند که سنگ [آسیاب اسلام] بر محور آنان می­چرخید و از بیعت سرباز زدند. تا زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - را به زور آوردند و ایشان نیز بیعت کردند. و این همان سخن خداوند عزّ و جلّ بود که فرمود: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ» - . آل عمران / 144 - {و

محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید}. - . رجال الکشی : 16 -

کافی نیز مانند همین را از حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده است. - . الکافی 8 : 245 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام بعد یسیر یمکن أن یقرأ بعد بالفتح و الضم و یسیر بالرفع و الجر فلا تغفل و دوران الرحی کنایة عن قرار الإیمان و الإسلام و فائدة نصب الإمام أو بقاء النظام و عدم نزول العذاب علیهم.

**[ترجمه]غافل نباشید که این سخن حضرت - علیه اسلام - که: \\"بعد یسیر\\"، امکان دارد که \\"بعد\\" به فتح و ضم باء و \\"یسیر\\" با رفع و جر خوانده شود. گردش سنگ آسیاب، کنایه از برقراری ایمان و اسلام و فایده نصب امام، و یا کنایه از بقای نظام و عدم نزول عذاب بر آن­ها باشد.

**[ترجمه]

«23»

کش، رجال الکشی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقُتَیْبِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّازِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ لَمَّا مَرُّوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ فِی رَقَبَتِهِ حَبْلٌ إِلَی زُرَیْقٍ ضَرَبَ أَبُو ذَرٍّ بِیَدِهِ عَلَی الْأُخْرَی فَقَالَ لَیْتَ السُّیُوفَ قَدْ عَادَتْ بِأَیْدِینَا ثَانِیَةً وَ قَالَ مِقْدَادٌ لَوْ شَاءَ لَدَعَا عَلَیْهِ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ سَلْمَانُ مَوْلَایَ أَعْلَمُ بِمَا هُوَ فِیهِ (3).

**[ترجمه]اباحمزه نقل کرده، از امام باقر علیه السلام شنیدم که می­فرمودند: هنگامی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - را در حالی که به گردن ایشان طنابی بسته بودند پیش زریق می­بردند، ابوذر یک دست خود را بر دست دیگرش زد و گفت: ای کاش دوباره شمشیرها به دست ما برگردد، و مقداد گفت: اگر ایشان می­خواستند چنین شود، دعا می کردند که پرورگارشان عزّ و جلّ چنان کند، و سلمان گفت: مولایم خودش بهتر می­داند که در چه شرایطی قرار دارد. - . رجال الکشی: 7 -

**[ترجمه]

بیان

لعله عبر عن أبی بکر (الأول) بزریق تشبیها له بطائر یسمی بذلک فی بعض أخلاقه الردیة أو لأن الزرقة مما یتشاءم به العرب أو من الزرق بمعنی العمی و فی القرآن یَوْمَئِذٍ زُرْقاً (4) و فی بعض النسخ آل زریق بإضافة الحبل إلیه و بنو زریق خلق من الأنصار (5) و هذا و إن کان هنا أوفق لکن التعبیر عن أحد الملعونین بهذه الکنایة کثیر فی الأخبار کما مر و سیأتی.

ص: 237


1- رجال الکشّیّ ص 6، الرقم 12، و الآیة فی آل عمران: 144.
2- الکافی 8/ 245.
3- رجال الکشّیّ ص 7- الرقم 16.
4- «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً» طه: 102، و من المعانی المناسبة الخداع قال فی اللسان: یقال: فلان زراق- کشداد- أی خداع.
5- بطن من الخزرج من الازد من القحطانیة، و هم بنو زریق بن عامر بن زریق ابن عبد حارثة بن مالک بن عضب بن جشم بن الخزرج، ینسب الیهم سکة «ابن زریق» بالمدینة.

**[ترجمه]شاید سبب این­که ابوبکر را با عنوان زریق تعبیر نموده این باشد که او را به خاطر برخی از اخلاق های بدش به پرنده­ای به نام زریق تشبیه کند. یا شاید بدین جهت بوده که عرب­ها به زرقة [یعنی رنگ آبی] بدبین هستند. یا شاید این کلمه از زرق [به معنای کوری] گرفته شده باشد که در قرآن نیز آمده است: «یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقًا»{در آن روز (مجرمین) را با چشمهای کبود (کور) محشور می­کنیم}.

در برخی از نسخه­ها به جای \\"زریق\\"، \\"آل زریق\\" آمده و حبل به آن اضافه شده است، و بنی­زریق قومی از انصار هستند. اگر چه این تعبیر در این­جا مناسب­تر به نظر می­رسد، اما همچنان که گذشت و در آینده نیز خواهد آمد در بسیاری از احادیث، از یکی از آن دو ملعون با این کنایه [یعنی لفظ زریق] تعبیر شده است.

**[ترجمه]

«24»

کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ وَ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: سَمِعْتُ عَبْدَ الْمَلِکِ بْنَ أَعْیَنَ یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمْ یَزَلْ یَسْأَلُهُ حَتَّی قَالَ لَهُ فَهَلَکَ النَّاسُ إِذاً قَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا ابْنَ أَعْیَنَ هَلَکَ النَّاسُ أَجْمَعُونَ قُلْتُ مَنْ فِی الشَّرْقِ وَ مَنْ فِی الْغَرْبِ قَالَ فَقَالَ إِنَّهَا فُتِحَتْ عَلَی الضَّلَالِ إِی وَ اللَّهِ هَلَکُوا إِلَّا ثَلَاثَةً ثُمَّ لَحِقَ أَبُو سَاسَانَ وَ عَمَّارٌ وَ شُتَیْرَةُ وَ أَبُو عَمْرَةَ فَصَارُوا سَبْعَةً (1).

**[ترجمه]رجال کشی: حارث بن مغیره نقل کرده، شنیدم که عبدالملک بن اعین از امام صادق - علیه السلام - سؤالاتی می­پرسید، تا این­که در نهایت به ایشان عرض کرد: یعنی مردم هلاک شدند؟ حضرت فرمودند: آری به خدا ای ابن اعین! همه مردم هلاک شدند. من عرض کردم: همه چه در مشرق و چه در مغرب؟ حضرت فرمودند: گمراهی همه آن­ها را در برگرفت. آری به خدا، همگی هلاک شدند مگر سه نفر که بعدها ابوساسان و عمار و شتیرة و ابوعمرة نیز به آن سه نفر پیوستند و تعداد آن­ها به هفت نفر رسید. - . رجال کشی: 7 ، شماره 14 -

**[ترجمه]

«25»

کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ارْتَدَّ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةٌ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَیْنَ أَبُو سَاسَانَ وَ أَبُو عَمْرَةَ الْأَنْصَارِیُّ (2).

**[ترجمه]رجال کشی: ابابصیر نقل کرده، به امام صادق - علیه السلام - عرض کردم: آیا همه مردم به جز این سه نفر، ابوذر و مقداد و سلمان، مرتد شدند؟ امام صادق - علیه السلام - فرمودند: پس چرا ابوساسان و ابوعمرة انصاری را نام نبردی؟ - . رجال کشی: 8 ، شماره 17 -

**[ترجمه]

بیان

أی هذان لم یستمرا علی الردة أو لم یصدر منهما غیر الشک.

ص: 238


1- رجال الکشّیّ ص 7- الرقم 14، و أبو ساسان هو بریدة بن الحصیب الاسلمی کما مرّ ص 197، و ممن نقل أنّه کان یکنی أبا ساسان: ابن الأثیر فی أسد الغابة 1/ 175 و اما الحضین بن المنذر الرقاشی الذی کان یکنی أبا ساسان فهو من التابعین البصریین، عنونه فی تهذیب التهذیب 2/ 395 و قال کان صاحب رایة أمیر المؤمنین علی یوم صفّین ثمّ ولاه الاصطخر و کان من سادات ربیعة و ذکره البخاری فی تاریخه الصغیر و الاوسط فی فصل من مات بعد المائة. وقال فی قاموس الرجال ٣ / ٣٥٠ : توهم أن المراد بابی ساسان فی الخبرین _ یعنی خبری الکشی _ الحضین هذا لکونه مکنی بأبی ساسان وهذا وهم فاحش ، فان أبا ساسان فی الخبرین صحابی وهذا تابعی کان فی ایام صفین حدث السن أحدث أصحابه کما ذکره ابن قتیبة حیث قال فی عنوان تکلم من تکلم من أصحاب امیر المؤمنین بعد رفع المصاحف : ثم قام الحضین بن المنذر وکان أحدث القوم سنا فقال : أیها الناس انما بنی هذا الدین علی التسلیم إلی آخر ما ذکره ، وأما شتیرة فلم نتحققه فتحرر.
2- رجال الکشّیّ ص 8 الرقم 17.

**[ترجمه]یعنی این دو نفر به ارتداد خود ادامه ندادند، یا این­که آن­ها فقط شک کردند، نه این­که به حد ارتداد رسیده باشند.

**[ترجمه]

«26»

کش، رجال الکشی عَلِیُّ بْنُ الْحَکَمِ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام ارْتَدَّ النَّاسُ إِلَّا ثَلَاثَةُ نَفَرٍ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ قَالَ قُلْتُ فَعَمَّارٌ قَالَ قَدْ کَانَ حَاصَ حَیْصَةً ثُمَّ رَجَعَ قَالَ إِنْ أَرَدْتَ الَّذِی لَمْ یَشُکَّ وَ لَمْ یَدْخُلْهُ شَیْ ءٌ فَالْمِقْدَادُ فَأَمَّا سَلْمَانُ فَإِنَّهُ عَرَضَ فِی قَلْبِهِ عَارِضٌ أَنَّ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ وَ لَوْ تَکَلَّمَ بِهِ لَأَخَذَتْهُمُ الْأَرْضُ وَ هُوَ هَکَذَا فَلُبِّبَ وَ وُجِئَتْ عُنُقُهُ حَتَّی تُرِکَتْ کَالسِّلْعَةِ فَمَرَّ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ هَذَا مِنْ ذَلِکَ بَایِعْ فَبَایَعَ وَ أَمَّا أَبُو ذَرٍّ فَأَمَرَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِالسُّکُوتِ وَ لَمْ یَکُنْ یَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَتَکَلَّمَ فَمَرَّ بِهِ عُثْمَانُ فَأَمَرَ بِهِ ثُمَّ أَنَابَ النَّاسُ بَعْدُ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ أَنَابَ أَبُو سَاسَانَ الْأَنْصَارِیُّ وَ أَبُو عَمْرَةَ وَ شُتَیْرَةُ وَ کَانُوا سَبْعَةً فَلَمْ یَکُنْ یَعْرِفُ حَقَّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَّا هَؤُلَاءِ السَّبْعَةُ (1).

**[ترجمه]رجال کشی: ابوبکر خضرمی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مردم مرتد شدند، جز این سه نفر: سلمان و ابوذر و مقداد. عرض کردم: پس عمار چه؟ فرمود: او مقداری کج رفت و سپس برگشت. سپس فرمودند: اگر می­خواهی بدانی چه کسی یک لحظه هم شک نکرد، او مقداد بود. سلمان نیز به دلش چیزی خطور کرد که اگر امیرالمؤمنین علیه السلام که اسم اعظم خدا را می­داند و اگر آن را بگویند، زمین آنان را در خود فرو می­برد، چرا به این حال درآمده و ایشان را می­کشند و آن­قدر به گردنشان ضربه زده­اند که تاول زده است. امیرالمؤمنین - علیه السلام - از کنار او گذشتند و به او فرمودند: ای اباعبدالله! این از همان­هاست، بیعت کن. او نیز بیعت کرد.

اما ابوذر، امیرالمؤمنین - علیه السلام - به او امر نمودند که سکوت کند، او کسی نبود که در راه خدا تحت تأثیر سرزنش سرزنش­کنندگان قرار گیرد، بنابراین از سخن گفتن خودداری کرد. عثمان از کنار او گذشت و به او دستور داد. پس از آن بود که مردم برگشتند و نخستین کسانی که برگشتند، ابوساسان انصاری و ابوعمرة و شتیره بودند و تعداد آن­ها هفت نفر شد. تنها این هفت نفر حق امیرالمؤمنین علیه السلام را شناختند. - . رجال کشی: 11، شماره 24 -

**[ترجمه]

بیان

قوله حاص فی أکثر النسخ بالمهملتین یقال حاص عنه یحیص حیصا و حیصة أی عدل و حاد و فی بعض النسخ بالجیم و الصاد المهملة بهذا المعنی و فی بعضها بالمعجمتین بهذا المعنی أیضا و قال الفیروزآبادی السلعة بالکسر کالغدة فی الجسد و یفتح و یحرک و کعنبة أو خراج فی العنق أو غدة فیها قوله فمر به عثمان فأمر به أی فتکلم أو هو یتکلم فی شأنه فأمر به فأخرج من المدینة.

ثم اعلم أنه رواه فی الإختصاص عن علی بن الحسین بن یوسف عن ابن الولید عن الصفار عن محمد بن إسماعیل عن علی بن الحکم مثله و فیه أن عند ذا یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام و فیه فمر به من عثمان ما مر به و فیه و أبو عمرة و فلان حتی عقد سبعة (2).

lt;meta info="\\"حاص\\" در اکثر نسخه­ها به همین­ صورت، با حاء و صاد آمده است و \\"حاص عنه یحیص حیصا و حیصة\\" یعنی کنار گذاشت و کج رفت. و در برخی دیگر از نسخه­ها با جیم و صاد آمده که به همین معناست و در برخی دیگر از نسخه­ها با جیم و ضاد آمده که آن هم به همین معناست. فیروز آبادی گفته است: \\"السلعة\\" به کسر سین، که مانند \\"عِنَبَة\\"، به صورت مفتوح و متحرک هم می­آید و به معنای چیزی همچون غده در بدن است، یا به معنای ورمی در گردن و یا به معنای غده­ای در گردن می­باشد؛ \\"عثمان از کنار او گذشت و به او دستور داد\\" یعنی صحبت کرد، یا ابوذر در مورد عثمان صحبت می­کرد و عثمان دستور داد و او را از مدینه اخراج کرد.

بدان که مؤلف اختصاص مانند این روایت را علی بن حکم نقل کرده و در نقل خود این جملات را به این صورت آورده است: «أن عند ذا یعنی امیرالمؤمنین - علیه اسلام -» و « فمرّ به من عثمان ما مرّ به» و «و ابوعمرة و فلان حتی عقد سبعه». - . إختصاص : 10 -

**[ترجمه]

«27»

کا، الکافی فِی الرَّوْضَةِ، مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ

ص: 239


1- رجال الکشّیّ ص 11، الرقم 24.
2- الاختصاص: 10.

عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَیُّوبَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الْأَوْزَاعِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ أَبِی الْهَیْثَمِ بْنِ التَّیِّهَانِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَطَبَ النَّاسَ بِالْمَدِینَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ کَانَ حَیّاً بِلَا کَیْفٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کَانَ وَ لَا کَانَ لِکَانَهُ کَیْفٌ وَ لَا کَانَ لَهُ أَیْنٌ وَ لَا کَانَ فِی شَیْ ءٍ وَ لَا کَانَ عَلَی شَیْ ءٍ وَ لَا ابْتَدَعَ لِکَانَهُ مَکَاناً وَ لَا قَوِیَ بَعْدَ مَا کَوَّنَ شَیْئاً وَ لَا کَانَ ضَعِیفاً قَبْلَ أَنْ یُکَوِّنَ شَیْئاً وَ لَا کَانَ مُسْتَوْحِشاً قَبْلَ أَنْ یَبْتَدِعَ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا کَانَ خِلْواً مِنْ الْمُلْکِ قَبْلَ إِنْشَائِهِ وَ لَا یَکُونُ خِلْواً مِنْهُ بَعْدَ ذَهَابِهِ کَانَ إِلَهاً حَیّاً بِلَا حَیَاةٍ وَ مَالِکاً قَبْلَ أَنْ یُنْشِئَ شَیْئاً وَ مَالِکاً بَعْدَ إِنْشَائِهِ لِلْکَوْنِ وَ لَیْسَ یَکُونُ لِلَّهِ کَیْفٌ وَ لَا أَیْنٌ وَ لَا حَدٌّ یُعْرَفُ وَ لَا شَیْ ءٌ یُشْبِهُهُ وَ لَا یَهْرَمُ لِطُولِ بَقَائِهِ وَ لَا یَضْعُفُ لِذُعْرِهِ وَ لَا یَخَافُ کَمَا یَخَافُ خَلِیقَتُهُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لَکِنْ سَمِیعٌ بِغَیْرِ سَمْعٍ وَ بَصِیرٌ بِغَیْرِ بَصَرٍ وَ قَوِیٌّ بِغَیْرِ قُوَّةٍ مِنْ خَلْقِهِ لَا تُدْرِکُهُ حَدَقُ النَّاظِرِینَ وَ لَا یُحِیطُ بِسَمْعِهِ سَمْعُ السَّامِعِینَ إِذَا أَرَادَ شَیْئاً کَانَ بِلَا مَشُورَةٍ وَ لَا مُظَاهَرَةٍ وَ لَا مُخَابَرَةٍ وَ لَا یَسْأَلُ أَحَداً عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ خَلْقِهِ أَرَادَهُ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ فَبَلَّغَ الرِّسَالَةَ وَ أَنْهَجَ الدَّلَالَةَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَیُّهَا الْأُمَّةُ الَّتِی خُدِعَتْ فَانْخَدَعَتْ وَ عَرَفَتْ خَدِیعَةَ مَنْ خَدَعَهَا فَأَصَرَّتْ عَلَی مَا عَرَفَتْ وَ اتَّبَعَتْ أَهْوَاءَهَا وَ ضَرَبَتْ فِی عَشْوَاءِ غوائها (غَوَایَتِهَا) وَ قَدِ اسْتَبَانَ لَهَا الْحَقُ فَصَدَعَتْ عَنْهُ وَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ فَتَنَکَّبَتْهُ أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوِ اقْتَبَسْتُمُ الْعِلْمَ مِنْ مَعْدِنِهِ وَ شَرِبْتُمُ الْمَاءَ بِعُذُوبَتِهِ وَ ادَّخَرْتُمُ الْخَیْرَ مِنْ مَوْضِعِهِ وَ أَخَذْتُمْ مِنَ الطَّرِیقِ وَاضِحَهُ وَ سَلَکْتُمْ مِنَ الْحَقِّ نَهْجَهُ لَنَهَجَتْ بِکُمُ السُّبُلُ وَ بَدَتْ لَکُمُ الْأَعْلَامُ وَ أَضَاءَ لَکُمُ الْإِسْلَامُ فَأَکَلْتُمْ رَغَداً وَ مَا عَالَ فِیکُمْ عَائِلٌ وَ لَا ظُلِمَ مِنْکُمْ مُسْلِمٌ وَ لَا

ص: 240

مُعَاهَدٌ وَ لَکِنْ سَلَکْتُمْ سَبِیلَ الظَّلَامِ فَأَظْلَمَتْ عَلَیْکُمْ دُنْیَاکُمْ بِرُحْبِهَا وَ سُدَّتْ عَلَیْکُمْ أَبْوَابُ الْعِلْمِ فَقُلْتُمْ بِأَهْوَائِکُمْ وَ اخْتَلَفْتُمْ فِی دِینِکُمْ فَأَفْتَیْتُمْ فِی دِینِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ اتَّبَعْتُمُ الْغُوَاةَ فَأَغْوَتْکُمْ وَ تَرَکْتُمُ الْأَئِمَّةَ فَتَرَکُوکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ تَحْکُمُونَ بِأَهْوَائِکُمْ إِذَا ذُکِرَ الْأَمْرُ سَأَلْتُمْ أَهْلَ الذِّکْرِ فَإِذَا أَفْتَوْکُمْ قُلْتُمْ هُوَ الْعِلْمُ بِعَیْنِهِ فَکَیْفَ وَ قَدْ تَرَکْتُمُوهُ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَ خَالَفْتُمُوهُ رُوَیْداً عَمَّا قَلِیلٍ تَحْصُدُونَ جَمِیعَ مَا زَرَعْتُمْ وَ تَجِدُونَ وَخِیمَ مَا اجْتَرَمْتُمْ وَ مَا اجْتَلَبْتُمْ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی صَاحِبُکُمْ وَ الَّذِی بِهِ أُمِرْتُمْ وَ إِنِّی عَالِمُکُمْ وَ الَّذِی بِعِلْمِهِ نَجَاتُکُمْ وَ وَصِیُّ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله وَ خِیَرَةُ رَبِّکُمْ وَ لِسَانُ نُورِکُمْ وَ الْعَالِمُ بِمَا یُصْلِحُکُمْ فَعَنْ قَلِیلٍ رُوَیْداً یَنْزِلُ بِکُمْ مَا وُعِدْتُمْ وَ مَا نَزَلَ بِالْأُمَمِ قَبْلَکُمْ وَ سَیَسْأَلُکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ أَئِمَّتِکُمْ مَعَهُمْ تُحْشَرُونَ وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَداً تَصِیرُونَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ لِی عِدَّةُ أَصْحَابِ طَالُوتَ أَوْ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُمْ أَعْدَاؤُکُمْ لَضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ حَتَّی تَئُولُوا إِلَی الْحَقِّ وَ تُنِیبُوا لِلصِّدْقِ فَکَانَ أَرْتَقَ لِلْفَتْقِ وَ آخَذَ بِالرِّفْقِ اللَّهُمَّ فَاحْکُمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ قَالَ ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَمَرَّ بِصِیرَةٍ فِیهَا نَحْوٌ مِنْ ثَلَاثِینَ شَاةً فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ لِی رِجَالًا یَنْصَحُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِعَدَدِ هَذِهِ الشِّیَاهِ لَأَزَلْتُ ابْنَ آکِلَةِ الذِّبَّانِ عَنْ مُلْکِهِ قَالَ فَلَمَّا أَمْسَی بَایَعَهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ رَجُلًا عَلَی الْمَوْتِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اغْدُوا بِنَا إِلَی أَحْجَارِ الزَّیْتِ مُحَلِّقِینَ وَ حَلَّقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَمَا وَافَی مِنَ الْقَوْمِ مُحَلِّقاً إِلَّا أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ جَاءَ سَلْمَانُ فِی آخِرِ الْقَوْمِ فَرَفَعَ یَدَیْهِ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی کَمَا اسْتَضْعَفَ بَنُو إِسْرَائِیلَ هَارُونَ اللَّهُمَّ فَ إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَ ما نُعْلِنُ وَ مَا یَخْفَی عَلَیْکَ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ* تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ

ص: 241

أَمَا وَ الْبَیْتِ وَ الْمُفْضِی إِلَی الْبَیْتِ (1) وَ فِی النُّسْخَةِ وَ الْمُزْدَلِفَةِ وَ الْخِفَافِ إِلَی التَّجْمِیرِ لَوْ لَا عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَأَوْرَدْتُ الْمُخَالِفِینَ خَلِیجَ الْمَنِیَّةِ وَ لَأَرْسَلْتُ عَلَیْهِمْ شَآبِیبَ صَوَاعِقِ الْمَوْتِ وَ عَنْ قَلِیلٍ سَیَعْلَمُونَ (2).

**[ترجمه]کافی: ابوالهیثم بن تیهان نقل کرده، امیرالمؤمنین - علیه السلام - در مدینه برای مردم خطبه­ای خواندند و فرمودند:

سپاس خدایی راست که معبودی جز او نیست. زنده­ بود، بدون این­که کیفیت خاصی داشته باشد و برای او مرحله موجودشدنی بوده باشد و یا موجود بودنش نیز کیفت خاصی داشته باشد. یا برای او مکانی بوده باشد و یا در چیزی موجود شده باشد و یا بر روی چیزی موجود شده باشد و یا برای موجود شدنش مکانی ایجاد کرده باشد. و یا این­که بعد از موجود شدن قوی شده باشد و قبل از موجود شدن ضعیف بوده باشد. و یا قبل از این­که چیزی را خلق کند وحشت کرده باشد و یا شبیه به چیزی باشد. این­گونه نبوده که پیش از ایجاد خلقت فرمان­روای آن نبوده باشد و پس از نابود شدن آن فرمان­رواییش تمام شود.

معبودی بود که بدون حیات، زنده بود و پیش از آن که چیزی را ایجاد کند مالک آن بود و پس از ایجاد خلقت نیز مالک آن بود. برای خداوند کیفیت و مکان در کار نیست و حدی شناخته شده ندارد و چیزی مشابه او نیست. از طول بقای خود پیر نمی­شود و از ترسش ضعیف نمی­شود. مانند مخلوقاتش نیست که از چیزی بترسد. نمی­ترسد همان طور که مخلوقش از چیزی می­ترسد، شنواست اما بدون گوش، و بیناست اما بدون چشم و قوی است بدون کمک­گرفتن از قوت مخلوقاتش. حدقه­های [چشم] ناظران او را درک نمی­کنند و گوش شنوندگان، نمی­توانند صدای او را بشنوند. وقتی چیزی را اراده کند، همان می­شود؛ بدون مشورت و بدون پشتیبانی و بدون این­که خبری از آن داده شود. در مورد چیزی که اراده کرده، از هیچ یک از مخلوقاتش سؤالی نمی­پرسد. چشم­ها او را در نمی­یابند، اما او دیدگان را در می­یابد و او لطیف و خبیر است.

شهادت می­دهم که خدایی جز الله نیست او تنها است و شریکی ندارد و شهادت می­دهم که محمد بنده و فرستاده اوست که او را با هدایت و دین حق فرستاده است، تا او را بر تمام دین­ها غالب کند، اگر مشرکان بدشان بیاید و ایشان - صلی الله علیه و آله - نیز رسالتشان را ابلاغ کردند و راه هدایت را آشکار ساختند.

ای امتی که فریب داده شدید و فریب خورید، و وقتی قسمتی از فریب­هایی که خورده بودید را شناختید، باز هم بر آن اصرار ورزیدید و پیرو هواهای خود شدید و در تاریکی­های گمراهی­اش فرو رفتید، و با این­که حق برایتان آشکار شده بود از پذیرفتن آن خودداری کردید و با این­که راه روشن را دیدید، از آن روی گرداندید! سوگند به کسی که دانه را شکافت و جان­ها را خلق کرد، اگر علم را از معدنش فرا می­گرفتید و آب با آن گوارایی را می­نوشیدید و خیر را از جایگاه آن ذخیره می­کردید و راه روشن را می­رفتید و به شیوه حق را پیش می­گرفتید، راه­ها در مقابلتان واضح می­شدند و نشانه­ها بر شما آشکار می­شدند و اسلام برایتان نور می­افروخت و فراوان می­خوردید و کسی از شما فقیر نمی­شد و به هیچ مسلمان و یا اهل ذمه­ای ظلمی نمی­شد. اما شما راه تاریکی را در پیش گرفتید و از همین رو دنیای شما با همه وسعتش بر شما تاریک شد و درهای علم بر شما بسته شد. بر اساس هواهای خود سخن گفتید و در دینتان با هم اختلاف پیدا کردید و بدون علم در دین خدا فتوا دادید و از گمراهان پیروی کردید و آنان شما را گمراه کردند و امامان را رها کردید و آن­ها هم شما را رها کردند. چنان شدیدید که بر اساس هواهای خویش حکم می­ کردید. وقتی حرف از امر می­شد، از اهل ذکر سوال ­کردید و وقتی آن­ها شما را فتوا دادند، ­گفتید که او خود علم است؛ پس چطور شد او را رها کردید و وانهادید و با آن مخالفت نمودید!؟ صبر کنید که به زودی همه آن­چه کاشته­اید را درو خواهید کرد و پیامد جرم­ها و کارهایی را که انجام داده­اید را می­بینید.

قسم به کسی که دانه را شکافت و جان­ها را خلق کرد، همانا شما می­دانستید که من ولی شما و آن کسی هستم که به شما را به او امر کرده­اند، و من عالم شما و کسی هستم که نجات شما در گرو علم اوست. من وصی پیامبر شما و برگزیده پروردگارتان هستم، و من زبان نور شما و دانای به مصلحت شما هستم. صبر کنید که به زودی زود آن­چه که به شما وعده داده شده و بر سر امت­های پیش از شما نیز رفته است، بر سرتان خواهد آمد، و خداوند عزّ و جلّ در مورد امامانتان از شما سؤال خواهد کرد. شما همراه آنان محشور می شوید و فردا به محضر خداوند عزّ و جلّ خواهید رفت.

به خدا سوگند اگر عده­ای از یاران طالوت، یا اهل بدر را، که دشمنان شما بودند را داشتم آن­قدر شما را با شمشیر می­زدم که به سوی حق بازگردید و روی به راستی بیاورید، و این­ بهترین کار برای بازکردن گره­ها و دلسوزانه­ترین برخورد بود. خداوندا! در بین ما به حق داوری کن که تو بهترین داور هستی.

حضرت بعد [از ایراد این سخنان] از مسجد بیرون آمدند و از کنار آغلی که نزدیک به سی رأس گوسفند در آن بود، گذشتند و فرمودند: به خدا سوگند اگر مردمی به تعداد این گوسفندان داشتم که خالصانه در خدمت خداوند عزّ و جلّ و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودند، فرزند آکلة الذبان را از حکومت پایین می­کشیدم.

شب­ که رسید، سیصد و شصت مرد تا کشته شدن با ایشان بیعت کردند؛ امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: فردا با سرهای تراشیده به أحجارالزیت بیایید. امیرالمومنین - علیه السلام - سر خود را تراشیدند، و از آن همه، تنها ابوذر و مقداد و حذیفه بن یمان و عمار بن یاسر سر خود را تراشیدند و بعد از آن­ها سلمان نیز آمد. حضرت دستانشان را به آسمان بلند کرده و فرمودند: خداوندا! این قوم مرا ضعیف یافتند، چنان­چه بنی­اسرائیل هارون را ضعیف یافتند؛ خداوندا تو از پنهان و آشکار ما آگاهی، و چیزی در روی زمین و در آسمان از دید تو پنهان نیست، مرا در حالی که مسلمان هستم بمیران و به نیکوکاران ملحق گردان.

سوگند به این خانه و کسانی که به زیارت این خانه می­آیند - و در نسخه­ای آمده است - و مزدلفه و شتاب برای رمی جمرات، اگر پیمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - با من بستند نبود، مخالفان را به خلیج مرگ وارد می­کردم و لبه تیز شمشیر را همچون صاعقه­های مرگ به سوی آن­ها روانه می­کردم، و به زودی خواهند دانست. - . الکافی 8: 31 – 32 -

**[ترجمه]

تبیین

کان حیا بلا کیف أی بلا حیاة زائدة یتکیف بها و لا کیفیة من الکیفیات التی تتبع الحیاة فی المخلوقین بل حیاته علمه و قدرته و هما غیر زائدتین علی ذاته و لم یکن له کان الظاهر أن کان اسم لم یکن فنفی علیه السلام ما یوهمه لفظ کان من الزمانیة أو الحدوث و لا کان لکانه کیف یحتمل أن یکون المراد لکونه و یکون القلب علی لغة بنی الحارث بن کعب حیث جوز قلب الواو و الیاء الساکنین أیضا مع انفتاح ما قبلهما ألفا أی لیس له وجود زائد یتکیف به الذات أو لیس وجوده کوجود الممکنات مقرونا بالکیفیات و قد مر فی روایة أخری (3) لمکانه مکانا و یحتمل أن یکون من الأفعال الناقصة أی لیس بزمانی أو لیس وجوده مقرونا بالکیفیات المتغیرة الزائدة و إدخال اللام و الإضافة بتأویل الجملة مفردا أی هذا اللفظ کقولک لزید قائم معنی و لا کان له أین أی مکان و لا کان فی شی ء أی لا کون الجزئی فی الکلی و لا کون الجزء فی الکل و لا کون الحال فی المحل و لا کون المتمکن فی المکان و لا کان علی شی ء هو نفی المکان العرفی کالسریر مثلا و لا ابتدع لکانه فی الروایة المتقدمة لمکانه و لا کان خلوا من الملک قبل إنشائه الملک بالضم و الکسر یکون بمعنی

ص: 242


1- یقال: أفضی فلان الی فلان: وصل إلیه و حقیقته أنّه صار فی فضائه، و المراد زائر البیت الذی یصل الی البیت.
2- الکافی 8/ 31- 32.
3- نقل هذا الشرح من کتاب مرآة العقول بلفظه، و المراد بالروایة الأخری ما مر فی کتاب التوحید، و لفظ هذه الروایة تراه فی الکافی ج 1/ 88.

السلطنة و المالکیة و العظمة و بمعنی ما یملک و الضم فی الأول أشهر فیحتمل أن یکون المراد عند ذکره و عند إرجاع الضمیر إلیه معا هو الأول و یمکن إرادة الأول عند الذکر و الثانی عند الإرجاع علی الاستخدام و یمکن إرجاع الضمیر إلیه تعالی لتکون الإضافة إلی الفاعل لکنه لا یلائم ما بعدها و الحاصل علی التقادیر أن سلطنته تعالی لیس بخلق الأشیاء لغناه عنها بل بقدرته علی خلقها و خلق أضعافها و هی لا تنفک عنه تعالی و فیه رد علی القائلین بالقدم و دلالة هذه الفقرات علی الحدوث ظاهرة بلا حیاة أی زائدة بل بذاته و لا حد أی من الحدود الجسمیة یوصف و یعرف بها أو من الحدود العقلیة المرکبة من الجنس و الفصل لیعرف به إذ کنه الأشیاء یعرف بحدودها کما هو المشهور ففیه استدلال علی عدم إمکان معرفة کنهه تعالی و الأول أظهر.

و لا یضعف و فی بعض النسخ و لا یصعق قال الجوهری صعق الرجل أی غشی علیه و الذعر بالضم الخوف و بالتحریک الدهش بغیر قوة من خلقه أی بأن یتقوی بمخلوقاته کما یتقوی الملوک بجیوشهم و خزائنهم و بغیر قوة زائدة قائمة به و هذه القوة تکون مخلوقة له فیکون محتاجا إلی مخلوق ممکن و هو ینافی وجوب الوجود حدق الناظرین قال الجوهری حدقة العین سوادها الأعظم و الجمع حدق و حداق و لا یحیط بسمعه کأنه مصدر مضاف إلی المفعول و المعنی أنه تعالی لیس من المسموعات کما أن الفقرة السابقة دلت علی أنه لیس من المبصرات و یمکن أن یراد أنه لا یحیط سمع جمیع السامعین بمسموعاته و لا مظاهرة أی معاونة و لا مخابرة المخابرة فی اللغة المزارعة علی النصف و لعل المراد نفی المشارکة أی لم یشارکه أحد فی الخلق و یحتمل أن یکون مشتقا من الخبر بمعنی العلم أو الاختبار.

أرسله بِالْهُدی أی بالحجج و البینات و الدلائل و البراهین وَ دِینِ الْحَقِّ و هو الإسلام و ما تضمنه من الشرائع لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ الضمیر فی لیظهره للدین الحق أی لیعلی دین الإسلام علی جمیع الأدیان بالحجة و الغلبة و القهر

ص: 243

لها و للرسول أی یجعله غالبا علی جمیع أهل الأدیان و قد مر فی الأخبار الکثیرة أنه یکون تمام هذا الوعد عند قیام القائم علیه السلام و أنهج الدلالة أی أوضحها و ضربت فی عشواء غوائها و فی بعض النسخ غوایتها و هو أصوب و الضرب فی الأرض السیر فیها و العشواء بالفتح ممدود الظلمة و الناقة التی لا تبصر أمامها فهی تخبط بیدیها کل شی ء و رکب فلان العشواء إذا خبط فی أمره و یقال أیضا خبط خبط عشواء و ظاهر أن المراد هنا الظلمة أی صارت الأمة فی ظلمة غوایتها و ضلالتها و إن کان بالمعنی الثانی فیحتمل أن یکون فی بمعنی علی أی سارت راکبة علی عشواء غوایتها فصدعت فی بعض النسخ فصدت و الصد المنع و یقال صدع عنه أی صرفه فلق الحبة أی شقها و أخرج منها أنواع النبات و برأ النسمة أی خلق ذوات الأرواح و التخصیص بهذین لأنهما عمدة المخلوقات المحسوسة المشاهدة و یظهر آثار الصنع فیهما أکثر منها فی غیرهما.

لو اقتبستم العلم من معدنه یقال اقتبست النار و العلم أی استفدته و شربتم الماء بعذوبته شبه العلم و الإیمان بالماء لکونهما سببین للحیاة المعنویة و عذوبته کنایة عن خلوصه عن التحریفات و البدع و الجهالات و سلکتم من الحق نهجه قال الفیروزآبادی النَّهْجُ الطریقُ الواضحُ کالمَنْهَج و المِنهاج و أنْهَجَ وضَحَ و أوضح و نَهَجَ کمنع وضَحَ و أَوْضَحَ و الطریقَ سَلَکَهُ و اسْتَنْهَجَ الطریقُ صار نَهْجاً کأنهج و فی بعض النسخ لنهجت بکم السبل أی وضحت بکم أو بسببکم أی کنتم هداة للخلق و فی بعضها لتنهجت و هو قریب مما سبق أی اتضحت و فی بعضها لابتهجت و الابتهاج السرور أی کانت سبل الحق راضیة عنکم مسرورة بکم حیث سلکتموها حق سلوکها و أضاء یتعدی و لا یتعدی و کلاهما مناسب.

فأکلتم رغدا قال الجوهری عیشة رغد أی واسعة طیبة و ما عال یقال عال یعیل عیلة و عیولا إذا افتقر و لا معاهد بفتح الهاء أی من هو فی عهد و أمان کأهل الذمة دنیاکم برحبها دنیاکم فاعل أظلمت و الرحب بالضم السعة أی مع سعتها فکیف و قد ترکتموه أی کیف ینفعکم هذا الإقرار و الإذعان و قد ترکتم متابعة قائله أو کیف

ص: 244

تقولون هذا مع أنه مخالف لأفعالکم و الضمائر إما راجعة إلی الإمام أو إلی علمه رویدا أی مهلا عما قلیل أی بعد زمان قلیل و ما زائدة لتوکید معنی القلة أو نکرة موصوفة وخیم ما اجترمتم قال فی النهایة یقال هذا الأمر وخیم العاقبة أی ثقیل ردئ و الاجترام اکتساب الجرم و الذنب و الاجتلاب جلب الشی ء إلی النفس و فی بعض النسخ اجتنیتم من اجتناء الثمرة أو بمعنی کسب الجرم و الجنایة و الأخیر أنسب لکنه لم یرد فی اللغة صاحبکم أی إمامکم و الذی به أمرتم أی بمتابعته و خیرة ربکم بکسر الخاء و فتح الیاء و سکونها أی مختاره من بین سائر الخلق بعد النبی صلی الله علیه و آله و لسان نورکم المراد بالنور إما الرسول أو الهدایة و العلم أو نور الأنوار تعالی شأنه.

عدة أصحاب طالوت أی الذین لم یشربوا الماء و حضروا لجهاد جالوت و

قد مر مرویا (1) عن الصادق علیه السلام أنهم کانوا ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا عدة أهل بدر.

فکلمة أو بمعنی الواو أو للتفسیر و هم أعداؤکم أی لم یکونوا مثلکم منافقین بل کانوا ناصرین للحق محبین له معاندین لکم لکفرکم و فی بعض النسخ و هم أعدادکم و لم أعرف له معنی و لعله کان أعدادهم أی أصحاب بدر کانوا بعدد أصحاب طالوت و إنما کررت للتوضیح فصحف حتی تئولوا أی ترجعوا و لتنیبوا من الإنابة و هی الرجوع و فی بعض النسخ و تنبئوا علی البناء للمفعول أی تخبروا بالصدق و تذعنوا به فکان أرتق للفتق الفتق الشق و الرتق ضده أی کان یسد الخلال و الفرج التی حدثت فی الدین و کان الأخذ بالرفق و اللطف للناس أکثر فمر بصیرة الصیرة بالکسر حظیرة الغنم لأزلت ابن آکلة الذباب و فی بعض النسخ الذبان بکسر الذال و تشدید الباء جمع الذباب و المراد به أبو بکر و لعله إشارة إلی واقعة کان اشتهر بها و یحتمل أن یکون کنایة عن دناءة أصله و رداءة نسبه و حسبه علی الموت أی علی أن یلتزموا الموت و یقتلوا فی نصره و قال الفیروزآبادی أحجار الزیت موضع بالمدینة.

ص: 245


1- راجع ج 13 ص 438 و الحدیث فی الکافی 8/ 316.

أما و البیت و المفضی إلی البیت قال الجوهری الفضاء الساحة و ما اتسع من الأرض یقال أفضیت إذا خرجت إلی الفضاء و أفضیت إلی فلان سری و أفضی الرجل إلی امرأته باشرها و أفضی بیده إلی الأرض إذا مسها بباطن راحته فی سجوده انتهی.

فیحتمل أن یکون المراد القسم بمن یدخل فی الفضاء أی الصحراء متوجها إلی البیت أی الحاج و المعتمر أو من یفضی أسراره إلی البیت أی إلی ربه و یدعو الله عند البیت أو من یفضی الناس إلی البیت و یوصلهم إلی الله و هو الله تعالی أو علی صیغة المفعول أی الحاج الواصلین إلی البیت أو من الإفضاء علی بناء الفاعل بمعنی مس الأرض بالراحة أی المستلمین بأحجار البیت أو من یفضی إلی الأرض بالسجود فی أطراف الأرض متوجها إلی البیت و قال فی النهایة فی حدیث دعائه للنابغة لا یفضی الله فاک و معناه أن لا یجعله فضاء لا سن فیه و الفضاء الخالی الفارغ الواسع من الأرض انتهی.

فیحتمل أن یکون المراد من جعل من أربعة جوانب فضاء غیر معمور إلی البیت لیشق علی الناس قطعها فیکثر ثوابهم و هو الله تعالی و الخفاف إلی التجمیر التجمیر رمی الجمار و الخفاف إما جمع الخف أی خف الإنسان إذ خف البعیر لا یجمع علی الخفاف بل علی أخفاف و المراد أثر الخفاف و أثر أقدام الماشین إلی التجمیر أو جمع الخفیف أی السائرین بخفة و شوق إلی التجمیر و فیه دلالة علی جواز الحلف بشعائر الله و حرماته و سیأتی الکلام فیه فی کتاب الإیمان إن شاء الله تعالی.

لو لا عهد عهده هو ما ورد فی الأخبار المتواترة أن النبی صلی الله علیه و آله أوصی إلیه علیه السلام أنک إن لم تجد ناصرا (1) فوادعهم و صالحهم حتی تجد أعوانا و أیضا

ص: 246


1- و من ذلک قوله علیه السلام فی الشقشقیة: «أما و الذی فلق الحبة و برأ النسمة، لو لا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر، و ما أخذ اللّه علی العلماء أن لا یقاروا علی کظة ظالم، و لا سغب مظلوم. لا لقیت حبلها علی غاربها، و لسقیت آخرها بکأس أولها».

نزل کتاب من السماء مختوم بخواتیم بعدة الأئمة کان یعمل کل منهم بما یخصه خلیج المنیة الخلیج شعبة من البحر و النهر و المنیة الموت و الشآبیب جمع شؤبوب بالضم مهموزا و هو الدفعة من المطر و غیره.

lt;meta info="\\"کان حیا بلا کیف\\" یعنی بدون حیات زائدی که به او کیفیت بخشد و بدون کیفیتی از کیفیت­ها که بعد از دمیده شدن حیات در مخلوقات بوجود می­آید، بلکه حیات او عین علم و قدرت اوست و این دو چیزی زائد بر ذات او نیستند. \\"و لم یکن له کان\\" ظاهراً \\"کان\\" در این جمله اسم \\"لم یکن\\" است، بنابراین حضرت - علیه السلام – زمانی­بودن و مخلوق­بودن که از لفظ کان تصور می­شود را از ذات خداوند نفی کرده­اند. \\"و لا کان لکانه کیف\\" احتمال دارد که مراد از \\"لِکانِه\\"، \\"لِکونِه\\" باشد، و تبدیل واو به ال، بنابر گویش قبیله حارث بن کعب است که آن­ها تبدیل واو و یاء ساکن را نیز، در صورت فتح ماقبل آن­ها، به الف جایز می­دانند، یعنی او دارای وجود زائدی نیست تا ذات او به وسیله آن وجود دارای کیفیتی شود، یا این­که وجود او مانند وجود ممکنات نیست تا مقرون به کیفیت باشد. در روایت دیگری آمده است: \\"لمکانه مکاناً\\" که احتمال دارد از افعال ناقصه باشد و یعنی او از زمانیات نیست، یا وجود او متصف به کیفیت­های متغیر و زائد بر ذات نیست. و آوردن لام بر سر آن و مضاف واقع شدنش، به جهت تأویل این جمله به مفرد است؛ یعنی این لفظ، و از جهت معنایی مانند وقتی است که به زید گفته شود: \\"قائم\\". \\"و لا کان له أین\\" یعنی هیچ مکانی برای او وجود نداشت. \\"و لا کان فی شیء\\" یعنی نه مانند جزئی در کلی است و نه مانند جزء در کل و نه مانند حالّ در محل و نه مانند متمکن در مکان. \\"و لا کان علی شیء\\" حضرت در این جمله این­که خداوند، مکان عرفی مانند تخت داشته باشد را نفی کرده­اند. \\"و لا ابتدع لکانه\\"، در روایتی که سخن از آن گذشت، به جای \\"لکانه\\"، \\"لمکانه\\" آمده است.

\\"و لا کان خلواً من الملک قبل انشائه\\"، مُلک با ضم و کسر میم، به معنای سلطنت و مالکیت و عظمت است، و به معنای مملوک نیز می­باشد، در موارد استعمال در معنای اول، آمدن \\"ملک\\" با ضمه مشهورتر است؛ بنابراین در این­جا، هم در جایی که به صورت صریح آمده و هم در جایی که به صورت ضمیر آمده معنای اول محتمل است. و ممکن است در حالت صریح معنای اول، و در حالت ضمیر، بنابر صنعت استخدام معنای دوم مراد باشد. و ممکن است ضمیر را به خداوند متعال ارجاع داد و ترکیب اضافی \\"انشائه\\" از قبیل اضافه به فاعل باشد، اما در این صورت با جملات بعدش مطابقت ندارد. حاصل این­ که بنا بر همه فروض، سلطنت خداوند متعال به جهت آفرینش اشیاء نیست؛ زیرا خداوند از آن­ها بی نیاز است، بلکه سلطنت خداوند به جهت قدرت او بر آفرینش آن­ها و آفرینش چندین برابر آن­هاست که هیچ­گاه از خداوند متعال جدا نمی­شود. این جمله ردّ سخن کسانی است که قائل به قدیم بودن اشیاء هستند، این بندها به روشنی دلالت بر حدوث اشیاء دارند. \\"بلا حیاة\\" یعنی بدون حیات [عرضی و] زائد، بلکه با حیاتی ذات. \\"و لا حدّ\\" یعنی خداوند دارای حدود جسمانی که وصف می­شوند و مخلوقات به وسیله آن شناخته می­شوند نیست، یا دارای حدود عقلی که مرکب جنس و فصل­اند و برای تعریف و شناسایی به کار می­روند نیست؛ زیرا بنا بر نظر مشهور کنه اشیاء به وسیله حدودشان شناخته می­شوند، و این جمله استدلالی است بر عدم امکان شناخت کنه خداوند تعالی. احتمال اول ظهور بیشتری دارد.

در برخی از نسخه­ها به جای \\"و لایضعف\\"، \\"و لایصعق\\" آمده است، جوهری گفته است: \\"صعق الرجل\\" یعنی از هوش رفت. \\"الذعر\\" به ضم ذال، یعنی ترس و با تحریک عین به معنای دهشت است. \\"بغیر قوة من خلقه\\" یعنی خداوند این­گونه نیست که­ مانند پادشاهان که به وسیله سربازان و خزانه­هایشان قوی می­شوند، به وسیله مخلوقاتش نیرومند شود، و این­گونه نیست که دارای نیرویی زائد بر ذات و متکی بر آن باشد که خود آن نیرو را خلق کرده باشد و بدین ترتیب محتاج مخلوقی ممکن الوجود گردد؛ زیرا این منافی با واجب­الوجود بودن خداوند است. \\"حدق الناظرین\\" جوهری گفته است: \\"حدقة العین\\" یعنی سیاهی بزرگ چشم، و جمع آن \\"حدق\\" و \\"حداق\\" می­باشد. «و لایحیط بسمعه» گوی مصدری مضاف به مفعول باشد و معنای آن این­چنین می­شود: خداوند متعال از شنیدنی­ها نیست، همچنان که بند پیش از این می­گفت خداوند از دیدنی­ها نیست. و شاید منظور این باشد که گوش همه شنوندگان هم نمی­توانند شنیدنی­های او را بشنوند. \\"و لا مظاهره\\" یعنی یاری دادن، \\"و لا مخابره\\" مخابره در لغت به معنای قرارداد مزارعه بر اساس سود و زیان پنجاه درصد است و شاید منظور از آن نفی مشارکت باشد، یعنی هیچ کس در خلقت با او مشارکت ندارد. و شاید مشتق از کلمه خبر و به معنای علم یا آزمون باشد.

\\"أرسله بالهدی\\" یعنی او را با حجت­ها و بینات و دلایل و براهین فرستاده است. \\"و دین الحق\\" یعنی دین اسلام و شرعیاتی که اسلام در بر دارد. \\"لیظهره علی الدین کلّه\\" ضمیر در \\"لیظهره\\" به \\"دین الحق\\" باز می­گردد؛ یعنی تا دین اسلام با حجت و غلبه و چیرگی بر همه دین­های دیگر، و رسول خدا نیز بر همه پیروان دین­های دیگر برتری یابند، قبلاً روایات زیادی آورده شد که این وعده به صورت کاملش در زمان قیام قائم - علیه السلام - عملی می­شود. \\"و أنهج الدلاله\\" یعنی دلالت را آشکار کرد، \\"و ضربت فی عشواءِ غوائها\\" و در برخی از نسخه­ها به جای \\"غوائها\\"، \\"غوایتها\\" آمده، که درست­تر است، \\"الضرب فی الارض\\" یعنی سیر بر روی آن، و العشواء با فتحه و به صورت ممدود، یعنی تاریکی، و نیز به شتری گویند که جلوی چشم خود را نمی­بیند و همه چیز را با دستان خود لگدمال می­کند، و \\"رکب فلان العشواء\\" یعنی فلانی به بیراهه رفت، و هم­چنین گفته می­شود: \\"خبط خبط عشواء\\" و ظاهراً در این­جا تاریکی مراد است؛ یعنی امت به تاریکی بیراهه و گمراهی­اشان فرو رفتند. اگر به معنای دوم [یعنی شتری که جلوی چشم خود را نمی­بیند] باشد، ممکن است که \\"فی\\" به معنای \\"علی\\" باشد که معنای جمله چنین باشد: بر شتر شب­کور گمراهی­اش سوار شده است. \\"فصدعت\\" در برخی از نسخه­ها به صورت \\"فصدت\\" آمده است، \\"الصد\\" یعنی جلوگیری کردن و \\"صدع عنه\\" یعنی او را بازداشت. \\"فلق الحبه\\" یعنی دانه را شکافت و انواع گیاهان را از آن بیرون آورد .

\\"و برأ النسمه\\" یعنی موجودات دارای روح را آفرید. و علت این­که در بین مخلوقات فقط این دو دسته گفته شده، این است که عمده مخلوقات محسوس و قابل مشاهده این دو دسته هستند و آثار آفریدگار در این دو بیشتر از سایر مخلوقات دیده می­شود.

\\"لو اقتبستم العلم من معدنه\\"، \\"اقتبست النار و العلم\\" یعنی از آن­ها استفاده کردم. \\"شربتم الماء بعذوبته\\" دانش و ایمان را به آب تشبیه شده است؛ زیرا این دو سبب حیات معنوی می­باشند، و گوارا بودن آب، کنایه از خالص­بودن آن از تحریف­ها و بدعت­ها و نادانی­هاست. \\"و سلکتم من الحق نهجه\\"، فیروز آبادی گفته است: \\"النهج\\" یعنی راه آشکار، مانند \\"النهج و منهاج\\" و \\"أنهج\\"یعنی نمایان شد و آشکار نمود، و \\"نهج\\" بر وزن \\"منع\\" یعنی نمایان شد و آشکار نمود. و \\"و الطریق سلکه\\" یعنی راه را پیمود، و \\"استنهج الطریق\\": مانند \\"أنهج الطریق\\" یعنی به راهی آشکار تبدیل شد. در برخی از نسخه­ها \\"لنهجت بکم السبل\\" آمده، که یعنی به وسیله یا به سبب شما راه­ها آشکار می­شوند، یعنی شما هدایت­کنندگان مخلوقات هستید. و در بعضی دیگر از نسخه­ها \\"لتنهجت\\" آمده که معنایش نزدیک به معنای پیشین است و یعنی واضح می­شوند. و در برخی دیگر از نسخه­ها \\"لابتهجت\\" آمده که \\"الابتهاج\\" به معنای شادی است و معنا چنین می­شود: یعنی راه­های حق هنگامی که حق آن­ها را به جای آورید و آن­ها را طی کنید، از شما راضی و خشنود می­شوند. \\"و أضاء\\" هم به صورت لازم و هم به صورت متعدی به کار می­رود که هر دو از لحاظ معنایی با عبارت همخوانی دارند.

\\"فأکلتم رغداً\\" جوهری گفته است: زندگی رغد، یعنی زندگی گسترده و پاک، \\"و ما عال\\"، \\"عال یعیل عیلة و عیولاً\\" یعنی فقیر شد. \\"و لا معاهد\\" به فتح هاء، یعنی کسی که در عهد و امان است، مانند اهل ذمه. \\"دنیاکم برحبها\\"، \\"دنیاکم\\" فاعل \\"أظلمت\\" است، و \\"الرّحب\\" به ضم راء، یعنی گستردگی و \\"برحبها\\" یعنی با وجود گستردگی­اش. \\"فکیف و قد ترکتموه\\" یعنی چگونه این اقرار و اعتراف سودی به شما برساند و حال آن که پیروی از گوینده آن را ترک کرده­اید؟ یا چگونه این سخن را می­گویید، در حالی که او با کارهای شما مخالف است؟ این ضمیرها یا به امام باز می­گردند و یا به علم ایشان. \\"رویداً\\" یعنی مهلت دهید. \\"عما قلیل\\" یعنی اندکی بعد، و \\"ما\\"ی آن زائده است و برای تأکید اندک بودن آمده است، و یا\\"ما\\"ی آن نکره موصوفه است. \\"وخیم ما اجترمتم\\"، مؤلف نهایة گفته است: \\"هذا الامر وخیم العاقبة\\" یعنی عاقبتی سنگین و بد در پی دارد، و \\"الاجترام\\" یعنی ارتکاب جرم و گناه. \\"الاجتلاب\\" یعنی چیزی را به سوی خود کشاندن. و در برخی از نسخه­ها به جای \\"اجترمتم\\"، \\"اجتنیتم\\" آمده که از \\"اجتناء الثمرة\\" به معنای چیدن میوه، گرفته شده و یا به معنای انجام جرم و جنایت است، این معنای اخیر اگرچه مناسب­تر به نظر می­رسد، اما در لغت نیامده است. \\"صاحبکم\\" یعنی امام شما. \\"و الّذی به اُمرتم\\" یعنی چیزی که مأمور به اطاعت از آن شدید. \\"و خیرة ربکم\\" به کسر خاء و فتح یاء و سکون آن، یعنی برگزیده از میان مخلوقات، پس از پیامبر - صلی الله و آله و سلم -. \\"و لسان نورکم\\" منظور از نور در این­جا یا پیامبر است، یا هدایت و علم و یا خداوند نور الانوار - تعالی شأنه -.

\\"عدة اصحاب طالوت\\" یعنی آن عده­ای که آب ننوشیدند و در مقابل جالوت به نبرد ایستادند. قبلاً روایتی از امام صادق - علیه السلام - نقل کردیم که بر اساس آن تعداد آن­ها مانند اهل بدر سیصد و سیزده نفر بوده است. بنابراین \\"أو\\" یا به معنای واو است یا برای تفسیر است. \\"و هم أعدائکم\\" یعنی مثل شما منافق نبودند، بلکه یاری­کنندگان حق و دوست­داران آن بودند و با شما به جهت کفرتان دشمن بودند. در برخی از نسخه­ها \\"و هم أعدادکم\\" آمده است که من معنای آن را نمی­فهمم. و شاید تعداد یاران بدر به اندازه یاران طالوت بوده است، و این امر را برای توضیح تکرار شده باشد و بعد مورد تصحیف نسخه­برداران قرار گرفته است. \\"حتی تؤلوا\\" یعنی تا این­که بازگردید. \\"لتنیبوا\\" از \\"إنابه\\" و به معنای رجوع است. در برخی از نسخه­­ها \\"و تنبّئوا\\" به صورت مجهول آمده که یعنی خبری راست بشنوید و به آن اعتراف کنید. \\"فکان أرتق للفتق\\"، \\"فتق\\" یعنی شکاف و \\"رتق\\" متضاد آن است و معنای جمله این است که شکاف و رخنه­ای که در دین به وجود آمده است را پر می­کرد و مهربانی و لطف با مردم بیشتر می­شد. \\"فمرّ بِصیرة\\"، \\"صیرة\\" به کسر صاد، یعنی آغل گوسفندان. \\"لأزلت ابن آکلة الذباب\\" و در برخی از نسخه­ها \\"الذبان\\" به کسر ذال و تشدید باء آمده است که جمع ذباب است و منظور ابوبکر است و شاید اشاره به جریانی دارد که ابوبکر بدان مشهور است، و شاید هم کنایه از پستی اصل و حسب و نسب او باشد. \\"علی الموت\\" یعنی تا حد مرگ پای­بند شدند و ملتزم شدند که برای یاری ایشان کشته شوند. فیروزآبادی گفته است: \\"أحجار الزیت\\" جایی در مدینه است.

\\"اما و البیت و المفضی إلی البیت\\" جوهری گفته است: \\"الفضاء\\" به معنای میدان و زمین وسیع است و \\"أفضیتُ\\" یعنی به فضای باز رفتم و \\"أفضیت إلی فلان سرّی\\" یعنی رازم را به فلانی گفتم، و \\"أفضی الرجل إلی إمرأته\\" یعنی مرد با زنش همبستر شد، و \\"أفضی إلی الارض\\" یعنی در هنگام سجده با کف دستش را به زمین زد. در این­جا نقل کلام جوهری تمام می­شود.

شاید مقصود از این جمله، قسم خوردن به کسی باشد که وارد فضا، یعنی صحرا می­شود و قصد زیارت خانه خدا را دارد، یعنی حاجی و عمره گذار و یا مقصود کسی است که رازهای خود را با خانه خداوند یعنی با پروردگارش در میان می گذارد و خداوند را در کنار خانه­اش می­خواند. یا منظور کسی است که مردم را به خانه خدا می­برد و به خدا می­رساند و او خدای متعال است، و یا به صورت صیغه مفعول است و یعنی حاجیانی که به خانه خدا رسیده­اند، یا از \\"إفضاء\\" و بر وزن اسم فاعل باشد و به معنای لمس­کردن سنگ­های زمین با کف دست، و یا به معنای کسی است که در اطراف و اکناف زمین به سمت خانه خدا به سجده می­افتد. مؤلف نهایة در ذیل سخن از دعایی که پیامبر برای نابغه کرده­اند که \\"لا یفضی الله فاک\\" می­گوید این جمله یعنی دهان تو را به مکانی خالی از دندان تبدیل نکند. \\"فضاء\\" به معنای زمین خالی و گسترده است. در این­جا نقل از کتاب نهایة تمام می­شود.

محتمل است که منظور این باشد که خداوند متعال چهار طرف خانه خدا را به صورت فضایی غیر آباد قرار داده تا پیمودن این مسیر برای مردم دشوار باشد و به این طریق ثواب آن بیشتر شود. \\"و الخفاف إلی التجمیر\\"، \\"التجمیر\\" یعنی پرتاب سنگ و \\"الخفاف\\" یا جمع \\"الخفّ\\" به معنای پای انسان است، زیرا سم شتر با \\"خفاف\\" جمع بسته نمی­شود و بر \\"أخفاف\\" جمع بسته می­شود و مقصود از آن جای پا و اثر گام­های عابرین پیاده­ای است که برای رمی جمرات می­روند، یا این­که جمع­ \\"خفیف\\" است و یعنی آن­هایی که به راحتی و مشتاقانه به سمت رمی جمرات می­روند. این کلام حضرت دلالت می­کند که سوگند خوردن به شعائر و چیزهای با حرمت خداوند جایز است، که إن شاء الله در \\"کتاب الایمان\\" در مورد این موضوع خواهیم گفت.

\\"لو لا عهد عهده\\" منظور از این عهد همان است که در روایات متواتر آمده که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به امام علی - علیه السلام - وصیت کردند که اگر یاری پیدا نکردی، تا زمانی که یارانی بیابی با آنان آشتی و صلح کن. و هم­چنین کتابی از آسمان نازل شد که به تعداد امامان مهر و موم­هایی داشت و هر یک از ائمه به وظایفی که مخصوص خودشان بود عمل کردند. \\"خلیج المنیة\\"، خلیج یعنی شعبه­ای از دریا و رودخانه و \\"المنیة\\" یعنی مرگ. الشآبیب: جمع شؤبوب به ضم و همزه، و به معنای یک بار ریزش باران و غیره است.

**[ترجمه]

«28»

فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی رَجَاءٍ الْعُطَارِدِیِّ قَالَ: لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ لِأَبِی بِکْرٍ دَخَلَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ الْمَسْجِدَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ فَأَهْلُ بَیْتَ نَبِیِّکُمْ هُمُ الْآلُ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ الصَّفْوَةُ وَ السُّلَالَةُ مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ الْعِتْرَةُ الْهَادِیَةُ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَبِمُحَمَّدٍ شُرِّفَ شَرِیفُهُمْ فَاسْتَوْجَبُوا حَقَّهُمْ وَ نَالُوا الْفَضِیلَةَ مِنَ رَبِّهِمْ کَالسَّمَاءِ الْمَبْنِیَّةِ وَ الْأَرْضِ الْمَدْحِیَّةِ وَ الْجِبَالِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْکَعْبَةِ الْمَسْتُورَةِ وَ الشَّمْسِ الضَّاحِیَةِ وَ النُّجُومِ الْهَادِیَةِ وَ الشَّجَرَةِ النَّبَوِیَّةِ أَضَاءَ زَیْتُهَا وَ بُورِکَ مَا حَوْلَهَا فَمُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَصِیُّ آدَمَ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ تَأْوِیلُ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ أَخُوهُ فَمَا بَالُکُمْ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُتَحَیِّرَةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا لَوْ قَدَّمْتُمْ مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ خَلَّفْتُمُ الْوِلَایَةَ لِمَنْ خَلَّفَهَا لَهُ النَّبِیُّ وَ اللَّهِ لَمَا عَالَ وَلِیُّ اللَّهِ وَ لَا اخْتَلَفَ اثْنَانِ فِی حُکْمِ اللَّهِ وَ لَا سَقَطَ سَهْمٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ وَ لَا تَنَازَعَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ دِینِهَا إِلَّا وَجَدْتُمْ عِلْمَ ذَلِکَ عِنْدَ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ فَذُوقُوا وَبَالَ مَا فَرَّطْتُمْ وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (1).

**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: ابورجاء عطاردی نقل کرده، وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، ابوذر غفاری - رضی الله عنه - وارد مسجد شد و گفت: ای مردم! «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - . آل عمران / 33 - {به

یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است * فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}، اهل بیت پیامبرتان همان خاندان ابراهیم و برگزیدگان و پاکان نسل اسماعیل و خانواده هدایت­گر محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - هستند که شریفانشان به واسطه محمد شرافت یافتند و مستوجب حقشان شدند و از پروردگارشان به فضیلت دست یافتند، آنان همچون آسمان برافراشته شده و زمین گسترده شده و کوه­های نصب شده و کعبه پوشیده شده و آفتاب تابنده و ستارگان هدایت­گر هستند، آنان درخت نبوی هستند که روغنش مایه روشنایی است و اطرافشان خجسته گشته است. محمد - صلی الله علیه و آله - وصی آدم و وارث علم او و امام متقیان و پیشوای بندگان نیک­سرشت و تفسیر قرآن عظیم است، و علی بن ابی­طالب ­- علیه السلام – راست­کردار بزرگ و آن بزرگ­مرد تشخیص حق از باطل و وصی محمد - صلی الله علیه و آله - و وارث علم و برادر اوست.

ای امت سرگردان! پس از پیامبر چه بلایی بر سر شما آمده است؟ اگر شما نیز آن کسی که خداوند او را مقدم نمود را مقدم می­نمودید و ولایت را به کسی واگذار می­کردید که پیامبر آن را برای او قرار داده بود، به خدا سوگند ولی خدا رها نمی­شد و هیچ دو نفری در حکم خدا با هم اختلاف پیدا نمی­کردند و بخشی از فرائض خداوند از بین نمی­رفت و این امت بر سر هیچ­یک از امور دینشان با هم کشمکش نمی­کردند. آیا علم این امر [خلافت] را در نزد اهل بیت پیامبرتان نیافتید؟ زیرا خداوند متعال در کتاب عزیز خود می­فرماید: «الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ» - . بقره / 121 - {کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده ایم [و] آن را چنان­که باید می خوانند}، سزای سهل انگاری خود را بچشید که « وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ» - . شعراء / 227 - {و

کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت}. - . تفسیر فرات : 26 -

**[ترجمه]

«29»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی جا، المجالس للمفید عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَهْدِیٍّ إِمْلَاءً مِنْ

ص: 247


1- تفسیر فرات: 26 و الآیة فی سورة البقرة: 121.

کِتَابِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: لَمَّا أَتَی أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ إِلَی مَنْزِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ خَاطَبَاهُ فِی أَمْرِ الْبَیْعَةِ وَ خَرَجَا مِنْ عِنْدِهِ خَرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی الْمَسْجِدِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا اصْطَنَعَ عِنْدَهُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ وَ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً ثُمَّ قَالَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً أَتَیَانِی وَ طَالَبَانِی بِالْبَیْعَةِ لِمَنْ سَبِیلُهُ أَنْ یُبَایِعَنِی أَنَا ابْنُ عَمِّ النَّبِیِّ وَ أَبُو بَنِیهِ وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَقُولُهَا أَحَدٌ غَیْرِی إِلَّا کَاذِبٌ وَ أَسْلَمْتُ وَ صَلَّیْتُ قَبْلَ کُلِّ أَحَدٍ وَ أَنَا وَصِیُّهُ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ وَ أَبُو حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ سِبْطَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَهْلُ بَیْتِ الرَّحْمَةِ بِنَا هَدَاکُمُ اللَّهُ وَ بِنَا اسْتَنْقَذَکُمْ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أَنَا صَاحِبُ یَوْمِ الدَّوْحِ (1) وَ فِیَّ نَزَلَتْ سُورَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ (2) وَ أَنَا الْوَصِیُّ عَلَی الْأَمْوَاتِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ صلی الله علیه و آله وَ

ص: 248


1- یرید علیه السلام یوم الغدیر، حیث أمر رسول اللّه صلی الله علیه و آله بدوحات فقممن، و منه قول کمیت: ویوم الدوح دوح غدیر خم***أبان له الولایة لو أطیعا راجع غدیریة کمیت فی الکتاب الممتع الغدیر ٢ / ١٨٠ وما بعده.
2- یرید علیه السلام سورة الدهر النازلة فیه و فی أهل بیته: فاطمة زوجته و ابنیه الحسن و الحسین علیهم السلام و تری البحث عن ذلک مستوفی فی ج 35/ 237- 257 من بحار الأنوار تاریخ مولانا أمیر المؤمنین الباب السابع، و ان شئت راجع إحقاق الحقّ بذیل العلامة المرعشیّ دام ظله ج 3 ص 157- 170 الغدیر للامینی 3/ 107- 112. وأما الاعتراض علی ذلک بأبن السورة مکیة وزواج علی علیه السلام بفاطمة الصدیقة الطاهرة کان بالمدینة ، فعندی أن السورة وان کانت نازلة بمکة علی ما یشهد به سیاق آیاتها صدرا وذیلا الا أنها تذکر فی أوصاف المؤمنین مالا یمکن تطبیقها وتحقیقها والاذعان بتحققها الا فی العترة الطاهرة أهل بیت النبی الاقدس وهم : علی وفاطمة وابناهما الحسن والحسین والذریة الطاهرة منهم علیهم السلام. وذلک أنه لم یوجد فی الامة الاسلامیة _ منذ نزلت السورة الکریمة _ جماعة من الابرار یکون اخلاص طویتهم وشدة ایمانهم وکمال محبتهم لله والخوف من جلاله _ جل جلاله _ بهذه المثابة التی تصفها الایات الکریمة « ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا ویتیما و أسیرا. » الا بعد برهة تشکل أهل بیت الوحی العترة الطاهرة بالمدینة ، وظهر مصداق الاوصاف حین وفائهم بالنذر الذی نذروها فی شفاء الحسنین علیهم الصلوات والسلام. فالمراد بنزول السورة فهم أن الله عزوجل حیث أطلق فهذه الاوصاف الکاملة للابرار ، لم یکن لیرید غیر هؤلاء العترة الطاهرة ، لعلمه بعدم تحقق الاوصاف فی غیرهم ، ولذلک باهی بوجودهم وبحسن اخلاصهم وطویتهم کانه عزوجل یقول : انی اعلم مالا تعلمون ، أنا الذی خلقت البشر وجعلته سمیعا بصیرا لیصح ابتلاؤه ، وهدیناه السبیل لیتحقق ویتمیز فیهم الشاکر من الکافر ، ولا أبالی بکثرة الکافرین غیر الشاکین ، بعد ما سیخرج فیهم أبرار من أوصافهم کذا وکذا. فوزان آیات السورة من حیث تعلیل اصل الخلقة _ خلقة البشر ، ثم تشریع الشرع وانزال القرآن ، وزان آیات البقرة ٢٨ _ ٣٣ حیث قال عزوجل : انی جاعل فی الارض خلیفة ، قالوا : أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفک الدماء ونحن نسبح بحمدک ونقدس لک؟ قال : انی أعلم مالا تعلمون ، وعلم آدم الاسماء کلها ( یعنی أسماء کل ما کان تشاهده الملائکه ومنهم الاشباح التی کانت تسبح الله عزوجل وتهلله وتمجده فی السموات العلی ) ثم عرضهم علی الملائکة فقال : انبئونی بأسماء هؤلاء ان کنتم صادقین. قالوا سبحانک لا علم لنا الا بما علمتنا انک أنت العزیز الحکیم ، قال یا آدم أنبئهم بأسمائهم ، فلما أنبأهم بأسمائهم ( وعلمت الملائکة أن هؤلاء الاشباح النورانیة المنلالئة ستنزل علی صفحة الارض وتخرج من صلب آدم ، صاروا محجوجین ساکتین ، حیث علموا أن خلقة تنتهی بوجود هؤلاء الابرار ، لخلیق بالاعتبار ، والسعی فی خدمتهم ثم السجدة لله عزوجل شکرا وتفاخرا علی هذه الخلقة التی بدئت بصنیع آدم أبیهم ، ولذلک ) قال عزوجل ألم أقل لکم انی اعلم غیب السموات والارض وأعلم ما تبدون وما کنتم تکتمون. فلو لا أنه کان السؤال عن اسماء هؤلاء الابرار علی الوجه الذی قصصناه ، لما کانت الملائکة محجوجین ، بل کانت حجتهم تامة کاملة بعد ما أجابوا : « سبحانک لا علم لنا الا بما علمتنا » وذلک لان آدم علیه السلام أیضا لم یکن لیعلم الاسماء کلها _ کما أنه لم یعلمها _ الا بتعلیم الله عزوجل.

أَنَا بَقِیَّتُهُ عَلَی الْأَحْیَاءِ مِنْ أُمَّتِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ

ص: 249

ثُمَّ رَجَعَ إِلَی بَیْتِهِ (1).

**[ترجمه]أمالی طوسی، مجالس مفید: احمد بن علی بن مهدی از پدرش از امام رضا - علیه السلام - و ایشان از اجدادشان علیهم السلام نقل کرده­اند: هنگامی که ابوبکر و عمر به خانه امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمدند و با ایشان در مورد بیعت صحبت کردند و از نزد ایشان خارج شدند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - به مسجد رفتند و پس از ستایش و ثنای خداوند بر نعماتی که به اهل بیت داده است و سولی از میان آنان به سویشان فرستاده و پلیدی را از آنان دور ساخته و آنان را پاک پاکیزه گردانیده، فرمودند:

فلانی و فلانی نزد من آمدند و خواستار بیعت من با کسی شدند که او باید با من بیعت کند؛ من پسرعموی پیامبر و پدر فرزندان ایشان و صِدّیق اکبر هستم، و اگر غیر از من کسی بگوید که برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - است، دروغ گفته است، من پیش از همه شما اسلام آوردم و نماز خواندم، من وصیایشان و همسر دختر ایشان، سرور زنان عالم فاطمه دختر محمد و و پدر حسن و حسین نوه­های رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستم. ما اهل بیت رحمت هستیم؛ خداوند به وسیله ما شما را هدایت کرد، و به وسیله ما شما را از گمراهی نجات داد، من صاحب روز دوح [همان روز غدیر] هستم و یکی از سور­ه­های قرآن در مورد من نازل شده است، من وصی اموات اهل بیت پیامبر- صلی الله علیه و آله – هستم و من جانشین رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بر زندگان امت او هستم. از خداوند تقوا کنید تا گام­های شما را استوار کند و نعمتش را بر شما تمام کند. حضرت سپس به خانه بازگشتند. - . امالی الطوسی 2 :181 -

**[ترجمه]

«30»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالا إِنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِهِمْ مَا کَانَ أَخَذَتْ بِتَلَابِیبِ عُمَرَ فَجَذَبَتْهُ إِلَیْهَا ثُمَّ قَالَتْ أَمَا وَ اللَّهِ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ لَوْ لَا أَنِّی أَکْرَهُ أَنْ یُصِیبَ الْبَلَاءُ مَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ لَعَلِمْتَ سَأُقْسِمُ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ أَجِدُهُ سَرِیعَ الْإِجَابَةِ (2).

**[ترجمه]کافی: عبدالله بن محمد جعفی نقل کرده، امام باقر و امام صادق - علیهما السلام - فرمودند: هنگامی که آن اتفاقات برای اهل بیت افتاد، فاطمه - علیها السلام - یقه پیراهن عمر را گرفتند و به سوی خود کشاندند و سپس فرمودند: ای ابن خطاب! به خدا سوگند اگر اکراهی از این نداشتم که مصیبت دامان بی­گناهان را بگیرد، می­دیدی که بر خدا سوگند می­خوردم و او نیز سریع اجابتم می­نمود. - . کافی 1 : 460 -

**[ترجمه]

بیان

اللبب المنحر و التلبیب ما فی موضع اللبب من الثیاب.

lt;meta info="\\"اللبب\\"یعنی گلو و \\"التلبیب\\" یعنی یقه پیراهن.

**[ترجمه]

«31»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ قَالَ ذَاکَ وَ اللَّهِ حِینَ قَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ (3).

**[ترجمه]کافی: محمد بن مسلم نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ که: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» - . روم / 41 -

{به سبب آنچه دست­های مردم فراهم آورده فساد در خشکی و دریا نمودار شده است}، فرمودند: به خدا سوگند تحقق این آیه زمانی بود که انصار گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما. - . کافی 8 : 58 -

**[ترجمه]

«32»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مُیَسِّرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها قَالَ فَقَالَ یَا مُیَسِّرُ إِنَّ الْأَرْضَ کَانَتْ فَاسِدَةً فَأَصْلَحَهَا اللَّهُ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها (4).

ص: 250


1- أمالی الطوسیّ 2/ 181.
2- الکافی ج 1/ 460.
3- الکافی 8/ 58 و الآیة فی سورة الروم: 41.
4- الکافی 8/ 58 و الآیة فی الأعراف 55 و 84.

**[ترجمه]کافی: میسر نقل کرده، از امام باقر - علیه السلام - خواستم در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ را که: «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا» - . اعراف / 56 و 85 - {و

در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید}توضیح دهند؛ ایشان فرمودند: ای میسر! زمین فاسد بود و خداوند به وسیله پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - آن را اصلاح کرد و فرمود: «وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا». - . کافی 8 : 58 -

**[ترجمه]

«33»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَذَکَرْنَا مَا أَحْدَثَ النَّاسُ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ صلی الله علیه و آله وَ اسْتِذْلَالَهُمْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَأَیْنَ کَانَ عِزُّ بَنِی هَاشِمٍ وَ مَا کَانُوا فِیهِ مِنَ الْعَدَدِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَنْ کَانَ بَقِیَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ إِنَّمَا کَانَ جَعْفَرٌ وَ حَمْزَةُ فَمَضَیَا وَ بَقِیَ مَعَهُ رَجُلَانِ ضَعِیفَانِ ذَلِیلَانِ حَدِیثَا عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ عَبَّاسٌ وَ عَقِیلٌ وَ کَانَا مِنَ الطُّلَقَاءِ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ حَمْزَةَ وَ جَعْفَراً کَانَا بِحَضْرَتِهِمَا مَا وَصَلَا إِلَیْهِ وَ لَوْ کَانَا شَاهِدَیْهِمَا لَأَتْلَفَا نَفْسَیْهِمَا (1).

**[ترجمه]کافی: سدیر نقل کرده، در محضر امام باقر - علیه السلام - بودیم که صحبت کارهایی که مردم پس از پیامبر - صلی الله علیه و آله - کردند و امیرالمؤمنین - علیه السلام - را خوار کردند شد؛ یکی از ما به ایشان عرض کرد: خداوند خیرتان دهد! پس آن عزت بنی­هاشم و تعداد زیاد آن­ها چه شده بود؟ امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر از بنی­هاشم چه کسانی باقی مانده بودند؟ جعفر و حمزه بودند که درگذشته بودند و دو نفر ضعیف تازه اسلام آورده، یعنی عباس و عقیل با ایشان باقی مانده بودند که هر دو از طلقاء [آزاد شدگان] بودند. به خدا سوگند اگر حمزه و جعفر در حضور آن دو [ابوبکر و عمر] بودند، آن دو هرگز به آن­چه که به آن دست یافتند نمی­رسیدند، حتی اگر می­دیدند که این دو نفر [حمزه و جعفر] در مقابلشان جان خویش را تلف می­کردند. - . همان : 190 -

**[ترجمه]

بیان

الضمیر فی نفسیهما راجع إلی حمزة و جعفر و إرجاعه إلی أبی بکر و عمر بعید.

**[ترجمه]ضمیر در \\"نفسیهما\\" به حمزه و جعفر برمی­گردد، و ارجاع آن به ابوبکر و عمر بعید به نظر می­رسد.

**[ترجمه]

«34»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ الْقُمِّیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ قَالَ حَیْثُ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَعَمُوا وَ صَمُّوا حَیْثُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ حَیْثُ قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا إِلَی السَّاعَةِ (2).

ص: 251


1- الکافی 8/ 190.
2- الکافی 8/ 199 و الآیة فی سورة المائدة: 71، و قال المؤلّف قدّس سرّه فی شرحه علی الکافی (مرآة العقول) المشهور بین المفسرین أنّها لبیان حال بنی إسرائیل، ای حسبت بنو إسرائیل أن لا یصیبهم بلاء و عذاب بقتل الأنبیاء و تکذیبهم و علی تفسیره علیه السلام المراد الفتنة التی حدثت بعد النبیّ صلی الله علیه و آله من غصب الخلافة و عماهم عن دین الحق و صممهم عن استماعه و قبوله. أقول: : مبنی التأویل علی قول رسول الله « لترکبن سنن من کان قبلکم حذو النعل بالنعل والقذة بالقذة ... »

**[ترجمه]کافی: خالد بن یزید قمی از طریق یکی از دوستانش نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَحَسِبُواْ أَلاَّ تَکُونَ فِتْنَةٌ» - . مائده / 71 - {پنداشتند

کیفری در کار نیست}، فرمودند: این وقتی بود که پیامبر - صلی الله علیه و آله - هنوز در بین آن­ها بودند، «فَعَمُواْ وَصَمُّواْ»{پس کور و کر شدند}، این زمانی بود که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، «ثُمَّ تَابَ اللّهُ عَلَیْهِمْ»{سپس خدا توبه آنان را پذیرفت}، این زمانی بود که امیرالمؤمنین - علیه السلام - به خلافت رسیدند بعد فرمودند: «ثُمَّ عَمُواْ وَصَمُّواْ»{ باز آن­ها کور و کر شدند} تا روز قیامت. - . کافی 8 : 199 -

**[ترجمه]

«35»

کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ: لَمَّا أُخْرِجَ بِعَلِیٍّ علیه السلام خَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَاضِعَةً قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی رَأْسِهَا آخِذَةً بِیَدَیِ ابْنَیْهَا فَقَالَتْ مَا لِی وَ لَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ تُرِیدُ أَنْ تؤتم (تُوتِمَ) ابْنَیَّ وَ تُرْمِلَنِی مِنْ زَوْجِی وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنْ یَکُونَ سَیِّئَةٌ لَنَشَرْتُ شَعْرِی وَ لَصَرَخْتُ إِلَی رَبِّی فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ مَا تُرِیدُ إِلَی هَذَا ثُمَّ أَخَذَتْ بِیَدِهِ فَانْطَلَقَتْ بِهِ (1).

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ لَوْ نَشَرَتْ شَعْرَهَا مَاتُوا طُرّاً (2).

**[ترجمه]کافی: ابان از اباهاشم نقل کرده، هنگامی که علی - علیه السلام - را از خانه بیرون آوردند، فاطمه - علیها السلام - در حالی که پیراهن رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - را بر سر خود انداخته بودند و دست دو پسر خود را گرفته بودند از خانه بیرون آمدند و فرمودند: ای ابوبکر! من چه بدی به تو کرده­ام که می­خواهی دو فرزندم را یتیم و من را بیوه کنی!؟ به خدا سوگند اگر گناه نداشت، موهایم را بیرون می­ریختم و به سوی پروردگارم فریاد بر می­آوردم. مردی از آن قوم گفت: چه می­خواهی؟ تا این حد؟ سپس دستشان را گرفت و ایشان را برد. - . همان : 237 -

و با همین سند از أبان از عبدالعزیز از عبدالحمید طایی نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند اگر موهایش را پریشان می­کرد، همگی می مردند. - . همان : 238 -

**[ترجمه]

بیان

المشهور فی کتب اللغة أن الإیتام ینسب إلی المرأة یقال أیتمت المرأة أی صار أولادها یتامی و التیتیم جعله یتیما و الأرملة المرأة التی لا زوج لها و قولها علیها السلام أن تکون سیئة أی مکافاة السیئة بالسیئة و لیست من عادة الکرام فیکون إطلاق السیئة علیها مجازا أو أرید بها مطلق الإضرار و یمکن أن یراد بها المعصیة أی نهیت عن ذلک و لا یجوز لی فعله قوله ما ترید إلی هذا لعل فیه تضمین معنی القصد أی قال مخاطبا لأبی بکر أو عمر ما ترید بقصدک إلی هذا الفعل أ ترید أن تنزل العذاب علی هذه الأمة و یحتمل أن یکون إلی هذا استفهاما آخر أی أ تنتهی إلی هذا الحد من الشدة و الفضیحة قوله علیه السلام طرا أی

ص: 252


1- الکافی 8 ر 237، و قال الیعقوبی فی تاریخه 2 ر 116: و بلغ أبا بکر و عمر أن جماعة من المهاجرین و الأنصار قد اجتمعوا مع علیّ بن أبی طالب فی منزل فاطمة بنت رسول اللّه، فأتوا فی جماعة حتّی هجموا علی الدار و خرج علی (و خرج الزبیر) و معه السیف فلقیه عمر فصارعه فصرعه و کسر سیفه! و دخلوا الدار فخرجت فاطمة فقالت: و اللّه لتخرجن أولا کشفن شعری و لا عجن إلی اللّه، فخرجوا و خرج من کان فی الدار، و أقام القوم أیاما ثمّ جعل الواحد بعد الواحد یبایع و لم یبایع علیّ علیه السلام الا بعد ستة أشهر، و قیل: أربعین یوما.
2- الکافی 8 ر 238.

جمیعا و هو منصوب علی المصدر أو الحال.

**[ترجمه]در کتب لغت مشهور است که ایتام به زن نسبت داده می­شود و گفته می­شود: \\"أیتمت المرأة\\" که یعنی فرزندانش یتیم شدند، و \\"التیتیم\\" یعنی او را یتیم کرد. و \\"الأرملة\\" زنی است که شوهر ندارد. و این سخن ایشان علیها السلام که: \\"أن تکون سیئة\\" یعنی اگر این کار بدی را با بدی جواب دادن، که از عادت بزرگان نیست، نبود. بنابراین گفتن \\"سیئة\\" به آن مجازی است، یا اینکه مقصود از \\"سیئة\\"هر گونه ضرررساندن است، و شاید منظور از آن معصیت باشد و یعنی اگر از این کار منع نشده بودم و انجام آن برایم جایز بود. \\"ما ترید إلی هذا؟\\" شاید متضمن معنای قصد باشد، یعنی آن مرد خطاب به ابوبکر و عمر گفت: از این کار چه قصدی داری؟ آیا می­خواهی بر سر این امت عذاب نازل کنی؟ و شاید \\"الی هذا\\" خودش استفهامی مستقل باشد و یعنی آیا به این حد از رسوایی و فضاحت رسیده­ای؟ این سخن امام باقر - علیه السلام - : \\"طراً\\" یعنی همگی که نصب آن بنا بر مصدر بودن یا حال بودن است.

**[ترجمه]

«36»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ الْعَامَّةَ یَزْعُمُونَ أَنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ حَیْثُ اجْتَمَعَ النَّاسُ کَانَتْ رِضًا لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتِنَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ وَ مَا یَقْرَءُونَ کِتَابَ اللَّهِ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یُفَسِّرُونَ عَلَی وَجْهٍ آخَرَ فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْأُمَمِ أَنَّهُمْ قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ حَیْثُ قَالَ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ وَ فِی هَذَا مَا یُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَی أَنَّ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَدِ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ (1).

**[ترجمه]کافی: عمرو بن أبی­المقدام از پدرش نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم: عامه مردم [اهل تسنن] معتقدند از آن­جا که مردم همگی با ابوبکر بیعت کردند، این کار به رضایت خداوند عزّ و جلّ بوده است و این­گونه نبوده که خداوند عزّ و جلّ امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - را پس از ایشان بیازماید. امام باقر - علیه السلام - فرمودند: مگر کتاب خدا را نمی­خوانند؟ مگر خداوند نمی­فرماید: «وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَیَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا وَسَیَجْزِی اللّهُ الشَّاکِرِینَ» - . آل عمران / 144 - {و

محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود برمی گردید؟ و هر کس از عقیده خود بازگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند، و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد}. به ایشان عرض کردم: آن­ها این آیه را به شکل دیگری تفسیر می­کنند. ایشان فرمودند: آیا خداوند عزّ و جلّ از امت­های قبل از آنان خبر نداده است که آن­ها پس از این­که دلایل روشن برایشان آمد، با هم اختلاف پیدا کردند آن­جا که فرمود: «وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَ أَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَ مِنْهُم مَّن کَفَرَ وَ لَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَ لَکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ» - . بقره / 253 - {و

به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم، و اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد به کشتار یک­دیگر نمی پرداختند. ولی با هم اختلاف کردند؛ پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند، و اگر خدا می خواست با یک­دیگر جنگ نمی کردند، ولی خداوند آن­چه را می خواهد انجام می دهد}، و این آیه نشان می­دهد که اصحاب محمد - صلی الله علیه و آله - نیز پس از ایشان با هم اختلاف پیدا کرده­اند، و برخی از آنان ایمان آوردند و برخی دیگر کفر ورزیدند. - . کافی 8 : 270 -

**[ترجمه]

بیان

قوله لیفتن أی یمتحن و یضل قوله إنهم یفسرون علی وجه آخر أی یقولون إن هذا کلام علی وجه الاستفهام و لا یدل علی وقوع ذلک و کان غرضه علیه السلام أنه تعالی عرض للقوم بما صدر عنهم بعده صلی الله علیه و آله بهذا الکلام و هذا لا ینافی الاستفهام بل التهدید بالعقوبة و بیان أن ارتدادهم لا یضره تعالی ظاهر فی أنه تعالی إنما وبخهم بما علم صدوره منهم (2) و لما غفل السائل عن هذه الوجوه و لم یکن نصا فی الاحتجاج علی الخصم أعرض علیه السلام عن ذلک و استدل علیه بآیة أخری و هی قوله تعالی تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا الآیة.

ص: 253


1- الکافی 8 ر 270، و قد مر مثله عن تفسیر العیّاشیّ ص 20.
2- راجع شرح ذلک ص 21 من هذا الجزء.

و یمکن الاستدلال بها من وجوه الأول أن ضمیر الجمع فی قوله تعالی مِنْ بَعْدِهِمْ راجع إلی الرسل فیدل بعمومه علی أن جمیع الرسل یقع الاختلاف بعدهم فیکون فیهم کافر و مؤمن و نبینا صلی الله علیه و آله منهم فیلزم صدور ذلک من أمته.

الثانی أن الآیة تدل علی وقوع الاختلاف و الارتداد بعد عیسی و کثیر من الأنبیاء علیهم السلام فی أممهم و قد قال تعالی وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا و قال النبی صلی الله علیه و آله فی ذلک ما قال کما مر فیلزم صدور مثل ذلک عن هذه الأمة أیضا.

الثالث أن یکون الغرض رفع الاستبعاد الذی بنی القائل کلامه علیه بأنه إذا جاز وقوع ذلک بعد کثیر من الأنبیاء علیهم السلام فلم لم یجز وقوعه بعد نبینا صلی الله علیه و آله فیکون سندا لمنع المقدمة التی أوردها بقوله و ما کان الله لیفتن أمة محمد و لعل هذا بعد الثانی أظهر.

lt;meta info="\\"لیفتن\\" یعنی امتحان کند و گمراه کند. \\"إنهم یفسرون علی وجه آخر\\" یعنی می­گویند که این آیه به صورت استفهامی است و دلالتی بر واقع شدن این اتفاق ندارد و مقصود امام - علیه السلام - این است که خداوند متعال با این آیه به کارهایی که این قوم پس از پیامبر - صلی الله علیه و آله - انجام دادند گوشه زده است و این مطلب با استفهامی بودن آیه منافاتی ندارد، بلکه تهدید به کیفر است. و بیان این که ارتداد آن­ها هیچ زیانی به خداوند متعال نمی­رساند آشکار است؛ زیرا خداوند فقط به این جهت آن­ها را توبیخ کرده که می­دانسته چه کارهایی از آنان سر خواهد ­زد و از آن­جایی که شخص سؤال­کننده از این امور غافل بوده و این وجوه در هنگام محکوم­کردن مخالفین در آیه صراحت نداشته، امام علیه السلام از این آیه صرف نظر کرده­اند و آیه دیگری را برای استدلال آورده­اند و آن آیه سخن خداوند است که می­فرماید: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَکِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن کَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ» - . بقره / 253 - {برخی

از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روح القدس تایید کردیم و اگر خدا می خواست کسانی که پس از آنان بودند بعد از آن [همه] دلایل روشن که برایشان آمد به کشتار یکدیگر نمی پرداختند ولی با هم اختلاف کردند پس بعضی از آنان کسانی بودند که ایمان آوردند و بعضی از آنان کسانی بودند که کفر ورزیدند و اگر خدا می خواست با یکدیگر جنگ نمی کردند ولی خداوند آنچه را می خواهد انجام می دهد} .

از چند جهت می­توان به این آیه استدلال نمود؛ نخست این­که: ضمیر جمع در \\"من بعدهم\\" به رسل باز گردد و با عمومیت خود دلالت کند که پس از رحلت همه رسولان اختلاف به وجود می­آید و برخی کافر و برخی مومن می­شوند، و پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - نیز یکی از همین پیامبران است و باید چنین کاری از امت ایشان نیز سر بزند.

دوم این­که: این آیه دلالت می­کند که بعد از عیسی اختلاف و ارتداد رخ داد، و در میان امت­های بسیاری از پیامبران علیهم السلام نیز چنین شد. و خداوند متعال [در جای دیگری از قرآن] فرموده است: «وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا» - . احزاب / 62 ، فاطر / 43 ، فتح / 23 - {و در سنت الهی هرگز تغییری نخواهی یافت}، و پیامبر - صلی الله علیه و آله - نیز، چنان­چه قبلاً گذشت در این مورد سخن گفته­اند، پس باید آن کارها از این امت­ نیز سر بزند.

سوم این­که: غرض این آیه، رفع استبعادی است که گوینده کلام خود را بر اساس آن قرار داده است؛ به این صورت که وقتی این وضعیت پس از بسیاری از پیامبران - علیهم السلام - رخ داده باشد، پس چرا باید پس از پیامبر ما - صلی الله علیه و آله - رخ ندهد!؟ بنابراین این خود سندی است برای رد کردن مقدمه­ای که قائل با این سخن خود آورده است که: این­گونه نبوده که خداوند عزّ و جلّ امت محمد را پس از ایشان بیازماید. شاید این استدلال بعد از استدلال دوم از ظهور بیشتری برخوردار باشد.

**[ترجمه]

«37»

کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ وَ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ زَکَرِیَّا النَّقَّاضِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ النَّاسُ صَارُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَنْزِلَةِ مَنِ اتَّبَعَ هَارُونَ علیه السلام وَ مَنِ اتَّبَعَ الْعِجْلَ وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ دَعَا فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّ عُمَرَ دَعَا فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّ عُثْمَانَ دَعَا فَأَبَی عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ یَدْعُو إِلَی أَنْ یَخْرُجَ الدَّجَّالُ إِلَّا سَیَجِدُ مَنْ یُبَایِعُهُ وَ مَنْ رَفَعَ رَایَةَ ضَلَالٍ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ (1).

**[ترجمه]کافی: زکریای نقاض نقل کرده، از امام باقر - علیه السلام - شنیدم که می­فرمودند: مردم پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مانند پیروان هارون - علیه السلام - و پیروان گوساله شدند و ابوبکر به بیعت فرا خواند، اما علی - علیه السلام - امتناع کردند و حاضر به عمل بر خلاف قرآن نشدند. عمر نیز ایشان را برای بیعت فرا خواند، ولی ایشان باز هم امتناع کردند و حاضر به عمل بر خلاف قرآن نشدند. عثمان نیز ایشان را برای بیعت فرا خواند، ولی ایشان باز هم امتناع کردند و حاضر به عمل بر خلاف قرآن نشدند. و همین­طور تا زمان خروج دجال، هر کسی که دیگران را به بیعت فراخواند، کسانی پیدا می­شوند که با او بیعت کنند و هر که پرچم ضلالتی را بالا ببرد، طاغوت با او همراه خواهد شد. - . کافی : 8 : 296 -

**[ترجمه]

بیان

قوله و إن أبا بکر دعا أی علیا علیه السلام إلی موافقته أو جمیع الناس إلی بیعته و موافقته فلم یعمل أمیر المؤمنین علیه السلام فی زمانه إلا بالقرآن و لم یوافقه فی بدعه.

lt;meta info="\\"و أنّ ابابکر دعا\\" یعنی ابوبکر علی - علیه السلام - را به موافقت با خود فرا خواند، یا همه مردم را برای بیعت و موافقت با خود فرا خواند، ولی امیرالمومنین - علیه السلام - در زمان او تنها به قرآن عمل کرد و در این بدعت با او موافقت نکرد.

**[ترجمه]

«38»

کا، الکافی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ

ص: 254


1- الکافی 8 ر 296.

علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّاسَ لَمَّا صَنَعُوا مَا صَنَعُوا إِذْ بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ لَمْ یُمْنَعْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ أَنْ یَدْعُوَ إِلَی نَفْسِهِ إِلَّا نَظَراً لِلنَّاسِ وَ تَخَوُّفاً عَلَیْهِمْ أَنْ یَرْتَدُّوا عَنِ الْإِسْلَامِ فَیَعْبُدُوا الْأَوْثَانَ وَ لَا یَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ کَانَ الْأَحَبَّ إِلَیْهِ أَنْ یُقِرَّهُمْ عَلَی مَا صَنَعُوا مِنْ أَنْ یَرْتَدُّوا عَنِ الْإِسْلَامِ وَ إِنَّمَا هَلَکَ الَّذِینَ رَکِبُوا مَا رَکِبُوا فَأَمَّا مَنْ لَمْ یَصْنَعْ ذَلِکَ وَ دَخَلَ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ عَلَی غَیْرِ عِلْمٍ وَ لَا عَدَاوَةٍ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یُکْفِرُهُ وَ لَا یُخْرِجُهُ مِنَ الْإِسْلَامِ فَلِذَلِکَ کَتَمَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمْرَهُ وَ بَایَعَ مُکْرَهاً حَیْثُ لَمْ یَجِدْ أَعْوَاناً (1).

**[ترجمه]کافی: زراره نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که مردم آن کارها را کردند و با ابوبکر بیعت کردند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - تنها به این دلیل مردم را به بیعت با خود دعوت نکردند که ملاحظه حال مردم را کردند و بیم آن داشتند که آن­ها از اسلام مرتد شوند و بت­پرست شوند و دیگر شهادت به لا إله إلا الله و محمد رسول الله ندهند. ایشان دوست داشتند که آنان اقرار کنند که چه کاری کردند و اقرار کنند که آن عده از اسلام مرتد شده­اند. و فقط آن­هایی که آن کار را [پایه­ریزی] کردند، به هلاکت رسیده­اند، ولی آن­هایی که در آن [توطئه] دخیل نبوده­اند و بدون آگاهی و بدون دشمنی با امیرالمؤمنین - علیه السلام - وارد آن شده­اند، پس کارشان موجب کافرشدنشان نمی­شود و آن­ها را از اسلام خارج نمی­کند. به این جهت بود که علی - علیه اسلام - امر [خلافت] خود را کتمان کردند و با اکراه بیعت نمودند زیرا یارانی پیدا نکردند. - .[2]

همان : 295 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام من أن یرتدوا عن الإسلام أی عن ظاهره و التکلم بالشهادتین فإبقاؤهم علی ظاهر الإسلام کان صلاحا للأمة لیکون لهم و لأولادهم طریق إلی قبول الحق و إلی الدخول فی الإیمان فی کرور الأزمان و هذا لا ینافی ما مر و سیأتی أن الناس ارتدوا إلا ثلاثة لأن المراد فیها ارتدادهم عن الدین واقعا و هذا محمول علی بقائهم علی صورة الإسلام و ظاهره و إن کانوا فی أکثر الأحکام الواقعیة فی حکم الکفار و خص علیه السلام هذا بمن لم یسمع النص علی أمیر المؤمنین علیه السلام و لم یبغضه و لم یعاده فإن من فعل شیئا من ذلک فقد أنکر قول النبی صلی الله علیه و آله و کفر ظاهرا أیضا و لم یبق له شی ء من أحکام الإسلام و وجب قتله.

lt;meta info="\\"من أن یرتدّوا عن الإسلام\\" یعنی از اسلام ظاهری و گفتن شهادتین بازگردند؛ باقی ماندن آن­ها بر اسلام ظاهری به صلاح امت بود؛ زیرا فقط در این صورت بود که در گذر ایام برای آن­ها و فرزندانشان راهی برای پذیرش حق و داخل شدن در ایمان باقی می­ماند. این سخن با آن­چه که قبلاً گذشت و بعداً نیز خواهد آمد که مردم همه مرتد شدند جز سه نفر از آنان، منافات ندارد؛ زیرا منظور این است که آنان از دین واقعی مرتد شدند، و این یعنی هنوز ظاهر اسلامشان را حفظ کرده بودند اگر چه در بیشتر احکام واقعی در حکم کفار شدند. و امام باقر - علیه السلام - این را به کسانی اختصاص دادند که جریان تعیین شدن امیرالمؤمنین - علیه السلام - را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نشنیده بودند و کینه­ای نسبت به ایشان نداشتند و با ایشان دشمنی نکرده بودند؛ زیرا کسی که هر یک از این کارها را کرده باشد، منکر سخن پیامبر - صلی الله علیه و آله - شده و در ظاهر نیز کفر ورزیده است و چیزی از احکام مسلمانی برای او باقی نمی­ماند و باید او را کشت.

**[ترجمه]

«39»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ النَّاسَ یَفْزَعُونَ إِذَا قُلْنَا إِنَّ النَّاسَ ارْتَدُّوا فَقَالَ یَا عَبْدَ الرَّحِیمِ إِنَّ النَّاسَ عَادُوا بَعْدَ مَا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلَ جَاهِلِیَّةٍ (2) إِنَّ الْأَنْصَارَ

ص: 255


1- الکافی ج 8 ر 295.
2- یعنی کما قال عزّ و جلّ و حکم به «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» و الانقلاب علی الاعقاب لیس الا احیاء أمر الجاهلیة و لعله علیه السلام أشار الی قوله صلی الله علیه و آله فی الصحیح «من لم یعرف امامه مات میتة جاهلیة» راجع شرح ذلک فی کتاب الإمامة من بحار الأنوار ج 23 ص 76- 95، و روی مسلم فی صحیحه 6 ر 22 بإسناده عن عبد اللّه بن عمر أنّه قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله من مات و لیس فی عنقه بیعة مات میتة الجاهلیة و روی ابن حنبل فی المسند 4 ر 96 بإسناده عن معاویة قال قال رسول اللّه من مات بغیر امام مات میتة جاهلیة، و أخرجه فی مجمع الزوائد 5 ر 225 و 5 ر 218 عن الطبرانی، قال: و فی روایة من مات و لیس فی عنقه بیعة مات میتة جاهلیة، الی غیر ذلک ممّا روی بغیر هذا اللفظ و ان حرف فیها لفظ الامام بالجماعة أو السلطان تشییدا لمرامهم، راجع صحیح البخاریّ کتاب الفتن الباب 2 ج 9 ص 59 کتاب الاحکام الباب 4 (9 ر 78)، صحیح مسلم کتاب الامارة الحدیث 53 و 54 و 55 (6 ر 21) سنن النسائی کتاب التحریم الباب 28 سنن الدارمیّ کتاب السیر الباب 76، مجمع الزوائد ج 5 ص 218 و 223 و 224 و 225، منتخب کنز العمّال 2 ر 147 مسند الامام ابن حنبل ج 1 ر 275 و 184 و 297 و 310 ج 2 ر 70 و 83 و 93 و 111 و 296 و 306 و 488 ج 3 ص 445 و 446 ج 4 ر 96 ج 5 ر 180 و 387.

اعْتَزَلَتْ فَلَمْ تَعْتَزِلْ بِخَیْرٍ جَعَلُوا یُبَایِعُونَ سَعْداً وَ هُمْ یَرْتَجِزُونَ ارْتِجَازَ الْجَاهِلِیَّةِ

یَا سَعْدُ أَنْتَ الْمُرَجَّی وَ شَعْرُکَ الْمُرَجَّلُ

وَ فَحْلُکَ الْمُرَجَّمُ

(1).

**[ترجمه]کافی: عبدالرحیم قصیر نقل کرده، به امام باقر - علیه السلام - عرض کردم: ما وقتی می­گوییم مردم [بعد از پیامبر] مرتد شدند، مردم می­ترسند. ایشان فرمودند: ای عبدالرحیم! پس از رحلت پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - مردم به دوران جاهلیت بازگشتند، انصار گوشه­نشینی اختیار کردند، اما خیر آن­ها در این گوشه­نشینی نبود. سپس در حالی که رَجَزهای جاهلیت را می­خواندند، شروع به بیعت با سعد کردند، آن­ها می­خواندند:

ای سعد! تو مایه امیدی، موهای تو رها، و دشمنت سنگ­سار شده است.

**[ترجمه]

بیان

قوله فلم تعتزل بخیر أی لم یکن اعتزالهم لاختیار الحق أو لترک الباطل بل اختاروا باطلا مکان باطل آخر للحمیة و العصبیة فقال الفیروزآبادی الرجز بالتحریک ضرب من الشعر وزنه مستفعل ست مرات سمی به لتقارب أجزائه و قلة حروفه و زعم الخلیل أنه لیس بشعر و إنما هو أنصاف أبیات و أثلاث قوله

و فحلک المرجم

أی خصمک مرجوم مطرود و قد مر بوجه آخر.

lt;meta info="\\"و لم تعتزل بخیر\\" یعنی گوشه­گیری آنان به منظور انتخاب حق و یا ترک باطل نبود، بلکه آن­ها از روی قوم­پرستی و تعصب، باطلی را به جای باطل دیگر انتخاب کردند. فیروزآبادی گفته است: رَجَز نوعی شعر است که وزن آن شش بار مستفعلن است، و به خاطر نزدیک بودن بخش­های آن به هم­دیگر و اندک­بودن حروفش رجز نامیده شده است. خلیل معتقد است که رجز شعر نیست و فقط چند نیم­بیت و یا چند ثلث­بیت است. \\"و فحلک مرجَّم\\" یعنی دشمن تو سنگ­سار شده و رانده شده است. این رجز قبلاً نیز به شکل دیگری آورده شده بود.

**[ترجمه]

«40»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ صَبَّاحٍ الْحَذَّاءِ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِیِّ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَمَّا أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْمَ الْغَدِیرِ صَرَخَ إِبْلِیسُ فِی جُنُودِهِ صَرْخَةً فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ إِلَّا أَتَاهُ فَقَالُوا

ص: 256


1- الکافی 8 ر 296، و قد مر کلام فی علة اجتماع الأنصار فی السقیفة، راجع ص 159- 160 من هذا الجزء.

یَا سَیِّدَهُمْ وَ مَوْلَاهُمْ مَا ذَا دَهَاکَ فَمَا سَمِعْنَا لَکَ صَرْخَةً أَوْحَشَ مِنْ صَرْخَتِکَ هَذِهِ فَقَالَ لَهُمْ فَعَلَ هَذَا النَّبِیُّ فِعْلًا إِنْ تَمَّ لَمْ یُعْصَ اللَّهُ أَبَداً فَقَالُوا یَا سَیِّدَهُمْ أَنْتَ کُنْتَ لِآدَمَ فَلَمَّا قَالَ الْمُنَافِقُونَ إِنَّهُ یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی وَ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ أَ مَا تَرَی عَیْنَیْهِ تَدُورَانِ فِی رَأْسِهِ کَأَنَّهُ مَجْنُونٌ یَعْنُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَرَخَ إِبْلِیسُ صَرْخَةً یَطْرَبُ فَجَمَعَ أَوْلِیَاءَهُ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنِّی کُنْتُ لآِدَمَ مِنْ قَبْلُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ آدَمُ نَقَضَ الْعَهْدَ وَ لَمْ یَکْفُرْ بِالرَّبِّ وَ هَؤُلَاءِ نَقَضُوا الْعَهْدَ وَ کَفَرُوا بِالرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقَامَ النَّاسُ غَیْرَ عَلِیٍّ لَبِسَ إِبْلِیسُ تَاجَ الْمُلْکِ وَ نَصَبَ مِنْبَراً وَ قَعَدَ فِی الزِّینَةِ وَ جَمَعَ خَیْلَهُ وَ رَجِلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ اطْرَبُوا لَا یُطَاعُ اللَّهُ حَتَّی یَقُومَ إِمَامٌ وَ تَلَا أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام کَانَ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الظَّنُّ مِنْ إِبْلِیسَ حِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی فَظَنَّ بِهِمْ إِبْلِیسُ ظَنّاً فَصَدَّقُوا ظَنَّهُ (1).

**[ترجمه]کافی: جابر نقل کرده، امام باقر - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - در روز غدیر دست علی - علیه السلام - را گرفتند، ابلیس بر سر سربازان خود فریادی زد و تمامی آن­ها از خشکی و دریا به سوی او آمدند و گفتند: ای سرور و ای مولای ما! چه اتفاقی برایت افتاده است؟ ما تاکنون فریادی به این وحشتناکی از شما نشنیده بودیم، شیطان به آنان گفت: این پیامبر کاری انجام داد که اگر به سرانجام برسد، دیگر هیچ­کس خداوند را معصیت نمی­کند. آن­ها گفتند: ای سرور ما، شما کسی هستید که با آدم آن­چنان کردید .

هنگامی که منافقان گفتند: او از روی هوس سخن می­گوید، و یکی از آن دو [ابوبکر و عمر] به دوست خود گفت: آیا نمی­بینی که چشمان او چطور مانند دیوانگان در سرش می­چرخد و منظورش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بود، شیطان فریاد بلندی از خوشحالی برآورد و دوستان خود را جمع کرد و گفت: آیا از آن کاری که من پیش از این با آدم کردم خبر دارید؟ گفتند: آری. گفت: آدم عهد خدا را شکست، اما به خداوند کافر نشد، اما این­ها هم عهد را شکستند و هم به رسول - صلی الله علیه و آله - کافر شدند.

هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند و مردم فردی غیر از علی - علیه السلام - را برای خلافت برگزیدند، شیطان تاج پادشاهی بر سر نهاد و منبری برای خود فراهم نمود و با زیورآلاتش بر آن نشست، و سواره­نظام و پیاده­نظام خود را جمع کرد و سپس به آنان گفت: جشن بگیرید که تا زمانی که امامی [در رأس کار] نباشد، خداوند اطاعت نمی­شود. و امام باقر - علیه السلام - این آیه را تلاوت کردند: «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ» - . سبأ / 20 - {

و قطعا شیطان گمان خود را در مورد آن­ها راست یافت و جز گروهی از مؤمنان [بقیه] از او پیروی کردند} و فرمودند: تفسیر این آیه چنین است که هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، گمان از ابلیس زمانی بود که در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند: او از روی هوس سخن می­گوید، ابلیس گمانی درباره آن­ها کرد و آنان نیز گمان او را به تحقق رساندند. - . کافی 8 : 344 -

**[ترجمه]

توضیح

قوله یا سیدهم أی قالوا یا سیدنا و مولانا و إنما غیره لئلا یوهم انصرافه إلیه و هذا شائع فی کلام البلغاء فی نقل أمر لا یرضی القائل لنفسه کقوله تعالی أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ قوله ما ذا دهاک یقال دهاه إذا أصابته داهیة قوله أحدهما لصاحبه یعنی أبا بکر و عمر قوله فی الزینة فی بعض النسخ الوثبة أی الوسادة.

lt;meta info="\\"یا سیدهم\\" یعنی گفتند که ای سرور و ای مولای ما! امام علیه السلام ضمیر متکلم را به ضمیر غایب تبدیل کرده­اند تا گمان نشود که منظور از ضمیر خود ایشان است. این صنعت در سخن بلیغان زیاد استفاده می­شود و مخصوص به جایی است که گوینده چیزی را نقل می­کند که آن را برای خودش نمی­پسندد، مانند آیه «أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِن کَانَ مِنَ الْکَاذِبِینَ» - . نور / 7 - {که

[شوهر بگوید] لعنت خدا بر او باد اگر از دروغ­گویان باشد}. \\"ماذا دهاک\\"، \\"دهاه\\" یعنی مصیبتی به او رسید. و این جمله \\"أحدهما لصاحبه\\" یعنی ابوبکر و عمر. \\"فی الزینة\\" در برخی از نسخه­ها به جای \\"الزینة\\"، \\"الوثبة\\" آمده که به معنای بالش است.

**[ترجمه]

«41»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً کَئِیباً حَزِیناً فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مَا لِی أَرَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَئِیباً حَزِیناً فَقَالَ وَ کَیْفَ لَا أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ رَأَیْتُ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ أَنَّ بَنِی تَیْمٍ وَ بَنِی عَدِیٍّ وَ بَنِی أُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ

ص: 257


1- الکافی 8/ 344، و الآیة فی سورة سبأ: 20.

مِنْبَرِی هَذَا یَرُدُّونَ النَّاسَ عَنِ الْإِسْلَامِ الْقَهْقَرَی فَقُلْتُ یَا رَبِّ فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی فَقَالَ بَعْدَ مَوْتِکَ (1).

ص: 258


1- الکافی 8/ 345 و روی الترمذی فی تفسیر سورة القدر ج 4/ 115 بإسناده عن یوسف بن سعد قال: «قام رجل الی الحسن بن علیّ بعد ما بایع معاویة فقال: سودت وجوه المؤمنین- أو- یا مسود وجوه المؤمنین فقال: لا تؤنبنی- رحمک اللّه- فان النبیّ صلی الله علیه و آله أری بنی أمیّة علی منبره فساءه ذلک فنزلت «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» یا محمد- یعنی نهرا فی الجنة، و نزلت «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» یملکها بعدک بنو أمیّة یا محمد، قال القاسم: فعددناها فإذا هی ألف شهر لا تزید یوما و لا تنقص. وروی فی الدر المنثور ٦ / ٣٧١ عن ابن عباس قال : رأی رسول الله بنی أمیة علی منبره فساءه ذلک فأوحی الله الیه : انما هو ملک یصیبونه ونزلت « انا انزلناه فی لیلة القدر » و قال أخرجه الخطیب فی تاریخه وروی مثل ذلک باسناده عن ابن المسیب وقال أخرجه الخطیب أیضا ، وروی حدیث الترمذی باسناده عن یوسف بن مازن الرؤاسی باختصار وقال أخرجه الترمذی وابن جریر والطبرانی وابن مردویه والبیهقی فی الدلائل ، وروی حدیث ابن المسیب فی منتخب کنز العمال ٥ / ٣٠٤ وقال أخرجه البیهقی فی الدلائل. وروی السیوطی فی دره ٤ / ١٩١ فی قوله تعالی : « وما جعلنا الرؤیا التی أریناک الا فتنة للناس والشجرة الملعونة فی القرآن » أسری : ٦٠. باسناده عن سهل بن سعد قال رأی رسول الله صلی الله علیه و آله بنی فلان ینزون منبره نزو القردة فساءه ذلک فما استجمع ضاحکا حتی مات ، وأنزل الله وما جعلنا الرؤیا التی أریناک الا فتنة للناس ، قال أخرجه ابن جریر ، وروی مثل ذلک عن ابن عمر ویعلی بن مرة وقال أخرجه ابن ابی حاتم وعن الحسین بن علی علیهما السلام مثله وقال أخرجه ابن مردویه وروی عن عائشة أنها قالت لمروان بن الحکم : سمعت رسول الله یقول لابیک وجدک انکم الشجرة الملعونة فی القرآن ، وقال : أخرجه ابن مردویه. أقول: : راجع فی تفصیل مدة ملکهم مروج الذهب ٣ / ٢٣٤.

**[ترجمه]کافی: زراره از یکی از دو امام [امام باقر و امام صادق] - علیهما السلام - نقل کرده که فرمودند: روزی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ناراحت و غمگین بودند، علی - علیه السلام - به ایشان عرض کردند: ای رسول خدا! چه شده که شما را ناراحت و غمگین می بینم؟ فرمودند: چگونه ناراحت نباشم؟ دیشب در خواب دیدم که بنی­تمیم و بنی­عدی و بنی­امیه از این منبرم بالا می­روند و مردم را از اسلامِ به قهقرا باز می­گردانند. گفتم: پروردگارا! [این حادثه] در زمان زندگانی­ام اتفاق می­افتد یا بعد از مرگم؟ پروردگار فرمود: بعد از مرگت. - . کافی 8 : 345 -

**[ترجمه]

«42»

ختص، الإختصاص عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ ارْتَدَّ النَّاسُ عَلَی أَعْقَابِهِمُ کُفَّاراً إِلَّا ثَلَاثَةٌ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ إِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالُوا لَا وَ اللَّهِ لَا نُعْطِی أَحَداً طَاعَةً بَعْدَکَ أَبَداً قَالَ وَ لِمَ قَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیکَ یَوْمَ غَدِیرٍ قَالَ وَ تَفْعَلُونَ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَأْتُونِی غَداً مُحَلِّقِینَ قَالَ فَمَا أَتَاهُ إِلَّا هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ قَالَ وَ جَاءَهُ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ بَعْدَ الظُّهْرِ فَضَرَبَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ مَا آنَ لَکَ أَنْ تَسْتَیْقِظَ مِنْ نَوْمَةِ الْغَفْلَةِ ارْجِعُوا فَلَا حَاجَةَ لِی فِیکُمْ أَنْتُمْ لَمْ تُطِیعُونِی فِی حَلْقِ الرَّأْسِ فَکَیْفَ تُطِیعُونِی فِی قِتَالِ جِبَالِ الْحَدِیدِ ارْجِعُوا فَلَا حَاجَةَ لِی فِیکُمْ (1).

**[ترجمه]إختصاص: عمر بن ثابت نقل کرده، از امام صادق - علیه السلام - شنیدیم که می­­فرمودند: هنگامی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، مردم به [شیوه] پیشینیان خود بازگشتند و کافر شدند جز سه نفر از آنان: سلمان و مقداد و ابوذر غفاری. وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند، چهل نفر پیش علی بن أبی­طالب - علیه السلام - آمدند و گفتند: نه، به خدا سوگند جز شما با هیچ کس بیعت نخواهیم کرد علی - علیه السلام - فرمود: چرا؟ گفتند: ما در روز غدیر وصیت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در مورد شما را شنیدیم. حضرت فرمودند: و به آن عمل می­کنید؟ گفتند: بله. فرمودند: فردا با سرهای تراشیده نزد من بیایید. ولی تنها همین سه نفر آمدند، و عمار بن یاسر نیز بعد از ظهر پیش ایشان آمد و حضرت دست خود را بر سینه­ او زدند و سپس به او فرمودند: آیا هنوز وقتش نرسیده که از خواب غفلت بیدار شوی؟ برگردید، من نیازی به شما ندارم، شما در تراشیدن سرهای­تان هم از من اطاعت نکردید، چگونه می­خواهید در جنگ با مردان آهنین از من پیروی کنید؟ بازگردید، من نیازی به شما ندارم. - . اختصاص : 6 -

**[ترجمه]

«43»

ختص، الإختصاص جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمُؤْمِنُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی یَرْفَعُهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ سَلْمَانَ کَانَ مِنْهُ إِلَی ارْتِفَاعِ النَّهَارِ (2)

ص: 259


1- الاختصاص: 6.
2- أی کان منه حیرة فی تکلیفه کیف یعمل فتلکأ فی انکار المنکر الی ارتفاع النهار ثمّ جاء و أنکر علیهم قائلا کرداذ و ناکرداذ إلی آخر ما عرفت نصه قبل ذلک، و لما کان التأخیر منه و هو من المؤمنین المتیقنین دون شأنه، أصیب بأن وجئ عنقه تکفیرا، و هکذا ابتلاء أبی ذر رحمه اللّه بالمصائب التی ابتلی بها، کان تکفیرا لتلکوئه فی انکار المنکر. وأما المقداد بن عمر ، فهو الذی أنکر علیهم فی بادی بدء الامر فی السقیفة علی ما ذکره ابن أبی الحدید فی ج ١ ص ٥٨ من شرحه ( للخطبة الشقشقیة ) قال فی کلام له : وعمر هو الذی شید بیعة أبی بکر ورغم المخالفین فیها : فکسر سیف الزبیر لما جرده ودفع فی صدر مقداد ووطئ فی السقیفة سعد بن عبادة وقال : اقتلوا سعدا قتل الله سعدا وحطم أنف الحباب المنذر الذی قال یوم السقیفة : أنا جذیلها المحک وعذیقها المرجب ، إلی آخر ما سیأتی من نصوص کلامه.

فَعَاقَبَهُ اللَّهُ أَنْ وُجِئَ فِی عُنُقِهِ حَتَّی صُیِّرَتْ کَهَیْئَةِ السِّلْعَةِ حَمْرَاءَ وَ أَبُو ذَرٍّ کَانَ مِنْهُ إِلَی وَقْتِ الظُّهْرِ فَعَاقَبَهُ اللَّهُ إِلَی أَنْ سَلَّطَ عَلَیْهِ عُثْمَانَ حَتَّی حَمَلَهُ عَلَی قَتَبٍ وَ أُکِلَ لَحْمُ أَلْیَتَیْهِ وَ طَرَدَهُ عَنْ جِوَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَمَّا الَّذِی لَمْ یَتَغَیَّرْ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَارَقَ الدُّنْیَا طَرْفَةَ عَیْنٍ فَالْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ (1) لَمْ یَزَلْ

ص: 260


1- و قد کان متصلبا شجاعا ذا بأس وصولة فی یقین و هو صاحب المقالة المعروفة فی بدر علی ما نقله أصحاب السیر: روی ابن هشام فی السیرة ١ / ٦١٤ أن رسول الله ص لما أتاه الخبر عن قریش بمسیرهم لیمنعوا عیرهم ، استشار الناس وأخبرهم عن قریش فقام أبوبکر الصدیق فقال و أحسن ، ثم قام عمر بن الخطاب فقال وأحسن ثم قام المقداد بن عمرو فقال : یا رسول الله امض لما أراک الله فنحن معک ، والله لا نقول لک کما قالت بنو اسرائیل لموسی : « اذهب أنت وربک فقاتلا انا ههنا قاعدون » ولن اذهب أنت وربک فقاتلا أنا معکما مقاتلون ، فو _ الذی بعثک بالحق ، لو سرت بنا إلی برک الغماد ( موضع بالیمن ، او هو اقصی هجر ، او مدینة بالحبشة ) لجالدنا معک من دونه حتی تبلغه ، فقال له رسول الله خیرا ودعا له به ، راجع فی ذلک اسد الغابة ج ٤ / ٤١٠ ، تاریخ الطبری ٢ / ٤٣٤ ، تاریخ البلاذری ١ / ٢٩٣ الاغانی لابی الفرج ٤ / ١٧٦ و ١٧٧ ط دار الکتب ولفظه : قال عبدالله بن مسعود : شهدت من المقداد مشهدا لان اکون صاحبه أحب إلی مما فی الارض م کل شئ کان رجلا فارسا وکان رسول الله اذا غضب احمارت وجنتاه فأتاه المقداد علی تلک الحال فقال : أبشر یا رسول الله فو الله لا نقول لک کما قالت بنو اسرائیل لموسی اذهب أنت وربک فقاتلا أنا ههنا قاعدون ولکن والذی بعثک بالحق لنکونن بین یدیک ومن خلفک وعن یمینک وشمالک أو یفتح الله تبارک وتعالی. ومثل ذلک فی طبقات ابن سعد ج ٣ ق ١ / ١١٥ باختصار ، وروی الهیثمی مثل الاول فی مجمع الزوائد ٨ / ٣٠٧ باسناده عن انس وظاهر لفظه أن مقالته تلک کانت فی غزوة الحدیبیة عند بیعة الشجرة.

قَائِماً قَابِضاً عَلَی قَائِمِ السَّیْفِ عَیْنَاهُ فِی عَیْنَیْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَنْتَظِرُ مَتَی یَأْمُرُهُ فَیَمْضِیَ (1).

**[ترجمه]إختصاص: صفار از ابن عیسی، و او در سندی مرفوع از امام صادق - علیه السلام - نقل کرده، سلمان تا هنگام بالا آمدن آفتاب گرفتار آن - حیرت در تکلیف - بود و خداوند او را با دردی در گردنش که به صورت تاولی قرمز درآمد، مجازات کرد. ابوذر نیز تا وقت ظهر گرفتار آن بود و خداوند او را این­گونه مجازات کرد که عثمان را بر او مسلط نمود که او را آن­قدر به پشت نشاند که گوشت کپل های او خورده شد، و او را از شهر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تبعید کرد، تنها کسی که پس از رحلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تا زمانی مرگش تغییری نکرد، مقداد بن اسود بود که همواره آماده و دستش به قبضه شمشیر و چشمانش در چشمان امیرالمؤمنین - علیه السلام - بود و منتظر بود که ایشان چه زمانی به او دستور می­دهد تا اطاعت کند. - . همان : 9 -

**[ترجمه]

«44»

ختص، الإختصاص جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ کَرَّامٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَمَّا بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ أُتِیَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُلَبَّباً لِیُبَایِعَ قَالَ سَلْمَانُ أَ یُصْنَعُ ذَا بِهَذَا وَ اللَّهِ لَوْ أَقْسَمَ عَلَی اللَّهِ لَانْطَبَقَتْ ذِهْ عَلَی ذِهْ قَالَ وَ قَالَ أَبُو ذَرٍّ وَ قَالَ الْمِقْدَادُ وَ اللَّهِ هَکَذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَانَ الْمِقْدَادُ أَعْظَمَ النَّاسِ إِیمَاناً تِلْکَ السَّاعَةَ (2).

**[ترجمه]اختصاص: مفضل بن عمر نقل کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: هنگامی که مردم با ابوبکر بیعت کردند، یقه امیرالمؤمنین - علیه السلام - را گرفتند و ایشان را آوردند تا بیعت کنند، سلمان گفت: آیا آن کار [یعنی بیعت گرفتن] به این صورت درست است؟ به خدا سوگند، اگر ایشان بر خدا قسم بخورند، این روی آن قرار می­گیرد [یعنی زمین زیر و رو می­شود]. ابوذر نیز همین را گفت. مقداد گفت: به خدا سوگند که خداوند اراده کرده که چنین شود. امام صادق - علیه السلام - فرمودند: در آن زمان مقداد با ایمان­ترین مردم بود. - . الاختصاص: 11 -

**[ترجمه]

«45»

أَقُولُ وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، بِرِوَایَةِ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ مُوَافِقاً لِمَا رَوَاهُ الطَّبْرِسِیُّ رحمه الله عَنْهُ فِی الْإِحْتِجَاجِ (3) سُلَیْمُ بْنُ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ رحمه الله قَالَ: لَمَّا أَنْ قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ صَنَعَ النَّاسُ مَا صَنَعُوا جَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ فَخَاصَمُوا الْأَنْصَارَ فَخَصَمُوهُمْ بِحُجَّةِ عَلِیٍّ فَقَالُوا یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ قُرَیْشٌ أَحَقُّ بِالْأَمْرِ مِنْکُمْ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قُرَیْشٍ وَ الْمُهَاجِرُونَ خَیْرٌ مِنْکُمْ لِأَنَّ اللَّهَ بَدَأَ بِهِمْ فِی کِتَابِهِ وَ فَضَّلَهُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ (4)

ص: 261


1- الاختصاص: 9.
2- الاختصاص 11.
3- راجع الاحتجاج: 52 و ما بعده.
4- سیجی ء کلام فی حدیثهم هذا عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی آخر هذا الفصل و ناهیک من ذلک قوله علیه السلام علی ما روی فی النهج (خ 152): «بنا یستعطی الهدی و یستجلی العمی ان الأئمّة من قریش غرسوا فی هذا البطن من هاشم: لا تصلح علی سواهم: و لا تصلح الولاة من غیرهم. والظاهر من کلامه هذا أن رسول الله صلی الله علیه و آله قد قال هذا الکلام فی تأمیر الولاة دون أمر الخلاة ، کیف وهو الذی قام بغدیر خم وعقد الخلافة من بعده علنا بین الامة لعلی وزیره وحلیفه وناصره ، وهو الذی قال فی حدیث متواتر عند الفریقین « انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی اهل بیتی فلا تقدموهم فتهلکوا ولا تعلموهم فانهم اعلم منکم ». ویؤید ذلک أن رسول الله کان یقدم قریشا فی التأمیر وخصوصا بنی عبدالمطلب علی غیرهم ومثل ذلک فعل علی بن أبیطالب حین ظهر علی الخلافة ، والی ذلک یؤول کلام عمر لابن عباس حیث قال له « أما والله ان صاحبک هذا لاولی الناس بالامر بعد رسول الله صلی الله علیه و آله الا انا خفناه علی اثنین ، قال ابن عباس : فقلت : ما هما یا أمیر المؤمنین؟ قال : خفناه علی حداثة سنه وحبه بنی عبدالمطلب » راجع شرح النهج الحمیدی ٢ / ٢٠ و ١ / ١٣٤ وسیجئ تتمة کلامه فی هذا المعنی ان شاء الله تعالی.

وَ قَالَ سَلْمَانُ فَأَتَیْتُ عَلِیّاً وَ هُوَ یُغَسِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی عَلِیّاً علیه السلام أَنْ لَا یَلِیَ غُسْلَهُ غَیْرُهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یُعِینُنِی عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام لَا یُرِیدُ عُضْواً إِلَّا قُلِّبَ لَهُ فَلَمَّا غَسَّلَهُ وَ حَنَّطَهُ وَ کَفَّنَهُ أَدْخَلَنِی وَ أَدْخَلَ أَبَا ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام فَتَقَدَّمَ وَ صَفَفْنَا خَلْفَهُ وَ صَلَّی عَلَیْهِ وَ الْعَائِشَةُ فِی الْحُجْرَةِ لَا تَعْلَمُ قَدْ أَخَذَ اللَّهُ بِبَصَرِهَا ثُمَّ أَدْخَلَ عَشَرَةً مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ عَشَرَةً مِنَ الْأَنْصَارِ فَکَانُوا یَدْخُلُونَ وَ یَدْعُونَ وَ یَخْرُجُونَ حَتَّی لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ شَهِدَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ إِلَّا صَلَّی عَلَیْهِ قَالَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ فَأَخْبَرْتُ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُوَ یُغَسِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا صَنَعَ الْقَوْمُ وَ قُلْتُ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ السَّاعَةَ لَعَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا یَرْضَوْنَ أَنْ یُبَایِعُوا لَهُ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ وَ إِنَّهُمْ لَیُبَایِعُونَهُ بِیَدَیْهِ جَمِیعاً بِیَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا سَلْمَانُ وَ هَلْ تَدْرِی مَنْ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ عَلَی مِنْبَرِ رَسُولِ اللَّهِ قُلْتُ لَا إِلَّا أَنِّی رَأَیْتُهُ فِی ظُلَّةِ بَنِی سَاعِدَةَ حِینَ خَصَمَتِ الْأَنْصَارَ وَ کَانَ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ ثُمَّ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ ثُمَّ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ ثُمَّ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ ثُمَّ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ قَالَ لَسْتُ أَسْأَلُکَ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ لَکِنْ تَدْرِی مَنْ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ حِینَ صَعِدَ

ص: 262

الْمِنْبَرَ قُلْتُ لَا وَ لَکِنْ رَأَیْتُ شَیْخاً کَبِیراً یَتَوَکَّأُ عَلَی عَصَاهُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ سَجَّادَةٌ شَدِیدُ التَّشْمِیرِ صَعِدَ الْمِنْبَرَ أَوَّلَ مَنْ صَعِدَ وَ خَرَّ وَ هُوَ یَبْکِی وَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی رَأَیْتُکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ ابْسُطْ یَدَکَ فَبَسَطَ یَدَهُ فَبَایَعَهُ ثُمَّ قَالَ یَوْمٌ کَیَوْمِ آدَمَ ثُمَّ نَزَلَ فَخَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا سَلْمَانُ أَ تَدْرِی مَنْ هُوَ قُلْتُ لَا وَ لَقَدْ سَاءَتْنِی مَقَالَتُهُ کَأَنَّهُ شَامِتٌ بِمَوْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنَّ ذَلِکَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ إِبْلِیسَ وَ رُؤَسَاءَ أَصْحَابِهِ شَهِدُوا نَصْبَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِیَّایَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ فَأَخْبَرَهُمْ بِأَنِّی أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ فَأَقْبَلَ إِلَی إِبْلِیسَ أَبَالِسَتُهُ وَ مَرَدَةُ أَصْحَابِهِ فَقَالُوا إِنَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ أُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ مَعْصُومَةٌ فَمَا لَکَ وَ لَا لَنَا عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ وَ قَدْ أُعْلِمُوا مَفْزَعَهُمْ وَ إِمَامَهُمْ بَعْدَ نَبِیِّهِمْ فَانْطَلَقَ إِبْلِیسُ کَئِیباً حَزِیناً وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ لَوْ قُبِضَ أَنَّ النَّاسَ سَیُبَایِعُونَ أَبَا بَکْرٍ فِی ظُلَّةِ بَنِی سَاعِدَةَ بَعْدَ تَخَاصُمِهِمْ بِحَقِّنَا وَ حُجَّتِنَا ثُمَّ یَأْتُونَ الْمَسْجِدَ فَیَکُونُ أَوَّلُ مَنْ یُبَایِعُهُ عَلَی مِنْبَرِی إِبْلِیسَ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ مُشَمِّرٍ یَقُولُ کَذَا وَ کَذَا ثُمَّ یَخْرُجُ فَیَجْمَعُ شَیَاطِینَهُ وَ أَبَالِسَتَهُ فَیَخِرُّونَ سُجَّداً وَ یَقُولُونَ یَا سَیِّدَهُمْ وَ یَا کَبِیرَهُمْ أَنْتَ الَّذِی أَخْرَجْتَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ أَیُّ أُمَّةٍ لَمْ تَضِلَّ بَعْدَ نَبِیِّهَا کَلَّا زَعَمْتُمْ أَنْ لَیْسَ لِی عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ فَکَیْفَ رَأَیْتُمُونِی صَنَعْتُ بِهِمْ حِینَ تَرَکُوا مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ مِنْ طَاعَتِهِ وَ أَمَرَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2) وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (3)

ص: 263


1- کأن سلمان رحمه اللّه رأی ذلک بعین الکشف، و قد کان خلیقا بذلک.
2- تری الحدیث من اوله إلی هنا فی الکافی 8/ 343- 344 بإسناده عن علیّ بن إبراهیم عن أبیه عن حماد بن عیسی عن إبراهیم بن عمر الیمانیّ عن سلیم بن قیس الهلالی.
3- سبأ: 20.

قَالَ سَلْمَانُ فَلَمَّا أَنْ کَانَ اللَّیْلُ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَاطِمَةَ علیها السلام عَلَی حِمَارٍ وَ أَخَذَ بِیَدِ ابْنَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمْ یَدَعْ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ لَا مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَّا أَتَاهُ فِی مَنْزِلِهِ فَذَکَّرَهُمْ حَقَّهُ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نُصْرَتِهِ فَمَا اسْتَجَابَ لَهُ مِنْهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةٌ وَ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فَأَمَرَهُمْ أَنْ یُصْبِحُوا بُکْرَةً مُحَلِّقِینَ رُءُوسَهُمْ مَعَهُمْ سِلَاحُهُمْ لِیُبَایِعُوهُ عَلَی الْمَوْتِ فَأَصْبَحُوا فَلَمْ یُوَافِ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا أَرْبَعَةٌ فَقُلْتُ لِسَلْمَانَ مَنِ الْأَرْبَعَةُ فَقَالَ أَنَا وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ الْعَوَّامِ ثُمَّ أَتَاهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام مِنَ اللَّیْلَةِ الْمُقْبِلَةِ فَنَاشَدَهُمْ فَقَالُوا نُصْبِحُکَ بُکْرَةً فَمَا مِنْهُمْ أَحَدٌ أَتَاهُ غَیْرُنَا ثُمَّ أَتَاهُمُ اللَّیْلَةَ الثَّالِثَةَ فَمَا أَتَاهُ غَیْرُنَا (1) فَلَمَّا رَأَی عَلِیٌّ علیه السلام غَدْرَهُمْ وَ قِلَّةَ وَفَائِهِمْ لَهُ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی الْقُرْآنِ یُؤَلِّفُهُ وَ یَجْمَعُهُ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ حَتَّی جَمَعَهُ وَ کَانَ فِی الصُّحُفِ وَ الشِّظَاظِ وَ الْأَکْتَافِ وَ الرِّقَاعِ فَلَمَّا جَمَعَهُ کُلَّهُ وَ کَتَبَهُ بِیَدِهِ تَنْزِیلَهُ وَ تَأْوِیلَهُ وَ النَّاسِخَ مِنْهُ وَ الْمَنْسُوخَ بَعَثَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ اخْرُجْ فَبَایِعْ فَبَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام أَنِّی مَشْغُولٌ وَ قَدْ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی یَمِیناً أَنْ لَا أَرْتَدِیَ بِرِدَاءٍ إِلَّا لِلصَّلَاةِ حَتَّی أُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ وَ أَجْمَعَهُ (2)

ص: 264


1- راجع شرح ذلک فی ص 186 من هذا الجزء.
2- راجع نصوص ذلک ص 205 من هذا الجزء نقلا عن منتخب کنز العمّال 2 ر 162 شرح النهج الحدیدی 2 ر 16. وأخرج ابن شهر آشوب السروی فی مناقبه ٢ / ٤١ عن أبی نعیم فی حلیته والخطیب فی اربعینه بالاسناد عن السدی عن عبد خیر عن علی علیه السلام قال : لما قبض رسول الله صلی الله علیه و آله أقسمت _ او حلفت _ أن لا أضع ردای علی ظهری حتی أجمع ما بین اللوحین ، فما وضعت ردای حتی جمعت القرآن. قال : وفی أخبار أهل البیت علیهم السلام : « أنه آلی أن لا یضع رداءه علی عاتقه الا للصلاة حتی یؤلف القرآن ویجمعه » فانقطع عنهم مدة إلی ان جمعه ثم خرج الیهم به فی ازار یحمله وهم مجتمعون فی المسجد ، فأنکروا مصیره بعد انقطاع مع البستة فقالوا : لامر ماجاء به أبوالحسن ، فلما توسطهم وضع الکتاب بینهم ثم قال : ان رسول الله صلی الله علیه و آله قال : انی مخلف فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا : کتاب الله وعترتی ، اهل بیتی ، وهذا الکتاب وأنا العترة ، فقام الیه الثانی فقال له : ان یکن عندک قرآن فعندنا مثله ، فلا حاجة لنا فیکما ، فحمل علیه السلام الکتاب وعاذبه ، بعد أن ألزمهم الحجة. وقال السیوطی فی الاتقان : قال ابن حجر : « وقد ورد عن علی أنه جمع القرآن علی ترتیب النزول عقیب موت النبی صلی الله علیه و آله ، أخرجه ابن ابی داود فی المصاحف قال محمد بن سیرین : لو أصبت ذلک الکتاب کان فیه العلم » ثم أخرج السیوطی حدیث عبد خیر باللفظ الذی مر عن المناقب من کتاب الحلیة والاربعین وحدیث ابن سیرین باللفظ الذی مر عن المنتخب ص ١٨٦ من هذا الجزء عن کتاب المصاحف لابن ابی داود. وروی ابن الندیم فی فهرسته ص ٤٧ عند الکلام فی ترتیب سورة القرآن فی مصحف أمیر المؤمنین علی بن أبیطالب علیهما السلام: قال ابن المنادی باسناده عن عبد خیر عن علی علیه السلام أنه رأی من الناس طیرة عند وفاة النبی صلی الله علیه و آله فأقسم أنه لا یضع علی ظهره رداه حتی یجمع القرآن فجلس فی بیته ثلاثة أیام حتی جمع القرآن ، فهو اول مصحف جمع فیه القرآن من قلبه ...

فَسَکَتُوا عَنْهُ أَیَّاماً فَجَمَعَهُ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ وَ خَتَمَهُ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ مَعَ أَبِی بَکْرٍ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَادَی عَلِیٌّ علیه السلام بِأَعْلَا صَوْتِهِ أَیُّهَا النَّاسُ أَنِّی لَمْ أَزَلْ مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَشْغُولًا بِغُسْلِهِ ثُمَّ بِالْقُرْآنِ حَتَّی جَمَعْتُهُ کُلَّهُ فِی هَذَا الثَّوْبِ الْوَاحِدِ فَلَمْ یُنْزِلِ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ آیَةً مِنْهُ إِلَّا وَ قَدْ جَمَعْتُهَا وَ لَیْسَتْ مِنْهُ آیَةٌ إِلَّا وَ قَدْ أَقْرَأَنِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِئَلَّا تَقُولُوا غَداً إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ عَلِیٌّ علیه السلام لَا تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنِّی لَمْ أَدْعُکُمْ إِلَی نُصْرَتِی وَ لَمْ أُذَکِّرْکُمْ حَقِّی وَ لَمْ أَدْعُکُمْ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَی خَاتِمَتِهِ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ

ص: 265

مَا أَغْنَانَا بِمَا مَعَنَا مِنَ الْقُرْآنِ عَمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ ثُمَّ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام بَیْتَهُ وَ قَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ أَرْسِلْ إِلَی عَلِیٍّ فَلْیُبَایِعْ فَإِنَّا لَسْنَا فِی شَیْ ءٍ حَتَّی یُبَایِعَ وَ لَوْ قَدْ بَایَعَ أَمِنَّاهُ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَبُو بَکْرٍ أَجِبْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَاهُ الرَّسُولُ فَقَالَ لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ مَا أَسْرَعَ مَا کَذَبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیَعْلَمُ وَ یَعْلَمُ الَّذِینَ حَوْلَهُ أَنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَمْ یَسْتَخْلِفَا غَیْرِی وَ ذَهَبَ الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ لَهُ فَقَالَ اذْهَبْ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا بَکْرٍ فَأَتَاهُ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ مَا وَ اللَّهِ طَالَ الْعَهْدُ فَیَنْسَی وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الِاسْمَ لَا یَصْلُحُ إِلَّا لِی وَ لَقَدْ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ سَابِعُ سَبْعَةٍ فَسَلَّمُوا عَلَیَّ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ (1) فَاسْتَفْهَمَ هُوَ وَ صَاحِبُهُ مِنْ بَیْنِ السَّبْعَةِ فَقَالا أَمْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ حَقّاً مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِنَّهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَاحِبُ لِوَاءِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ (2) یُقْعِدُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ

ص: 266


1- روی العلامة المحدث الشهیر بابن حسنویه الحنفیّ فی کتابه: در بحر المناقب 78 (علی ما فی الاحقاق 4 ر 277) بالاسناد الی أبی ذر قال: أمرنا رسول اللّه أن نسلم علی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب و قال: سلموا علی أخی و وارثی و خلیفتی فی قومی و ولی کل مؤمن من بعدی، سلموا علیه بامرة المؤمنین و أنّه ولی کل من تسکن الأرض الی یوم العرض و لو قدمتموه لاخرجت لکم برکاتها فانه أکرم من علیها من أهلها، قال أبو ذر: فرأیته و قد تغیر لونه و قال: أحق من اللّه یا رسول اللّه؟ قال صلی الله علیه و آله: حق من اللّه أمرنی به، و لذلک أمرتکم، فقال و سلم علیه بامرة المؤمنین، ثمّ أقبل علی أصحابه و قال ما قاله أقول: و تری حدیث التسلیم فی کتاب المواقف للقاضی عضد الدین الایجی 2 ر 613 بشرح الجرجانی رواه عن نهایة العقول لفخر الدین الرازیّ قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : سلموا علی علی بامرة المؤمنین.
2- أخرج أبو نعیم فی حلیته 1 ر 63 بإسناده عن أنس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله یا أنس اسکب لی وضوءا، ثمّ قام فصلی رکعتین، ثمّ قال: یا أنس أول من یدخل علیک من هذا الباب أمیر المؤمنین و سید المسلمین و قائد الغر المحجلین و خاتم الوصیین، قال انس: قلت:اللهم اجعله رجلا من الانصار ، وکتمته ، اذ جاء علی ، فقال : من هذا یا أنس؟ فقلت : علی فقام مستبشرا فاعتنقه ثم جعل یمسح عرق وجهه بوجهه قال علی علیه السلام : یا رسول الله لقد رأیتک صنعت شیئا ما صنعت بی من قبل! قال : وما یمنعنی وأنت تؤدی عنی وتسمعهم صوتی ، وتبین لهم ما اختلفوا فیه من بعدی.

عَلَی الصِّرَاطِ فَیُدْخِلُ أَوْلِیَاءَهُ الْجَنَّةَ وَ أَعْدَاءَهُ النَّارَ (1) فَانْطَلَقَ الرَّسُولُ فَأَخْبَرَهُ بِمَا قَالَ فَسَکَتُوا عَنْهُ یَوْمَهُمْ ذَلِکَ قَالَ فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ حَمَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَاطِمَةَ علیها السلام عَلَی حِمَارٍ وَ أَخَذَ بِیَدِ ابْنَیْهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَلَمْ یَدَعْ أَحَداً مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَتَاهُ فِی مَنْزِلِهِ فَنَاشَدَهُمُ اللَّهَ حَقَّهُ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نُصْرَتِهِ فَمَا اسْتَجَابَ مِنْهُمْ رَجُلٌ غَیْرُنَا أَرْبَعَةٌ (2) فَإِنَّا

ص: 267


1- روی الحافظ ابن مردویه فی المناقب علی ما أخرجه العلامة المرعشیّ فی الاحقاق 4 ر 18 بإسناده عن عبد اللّه بن عبّاس قال: دخل علی علیه السلام علی النبیّ صلی الله علیه و آله و عنده عائشة فجلس بین النبیّ و بین عائشة، فقالت: ما کان لک مجلس غیر فخذی؟ فضرب النبیّ صلی الله علیه و آله علی ظهرها و قال: مه لا تؤذینی فی أخی، فانه أمیر المؤمنین و سید المسلمین و قائد الغر المحجلین یوم القیامة: یقعد علی الصراط فیدخل أولیاءه الجنة و یدخل أعداءه النار.
2- روی ذلک جمع من رواة الاخبار کابن أبی الحدید فی شرح النهج 1 ر 131، و ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 19، و الیعقوبی فی تاریخه 2 ر 116، و قد مر نصوصهم فیما سبق. وقال ابن ابی الحدید فی شرحه علی النهج ج ٣ ص ٥ فی کلام له : وأما الزبیر فلم یکن الا علوی الرأی شدید الولاء ، جاریا من الرجل مجری نفسه ، ویقال انه علیه السلام لما استنجد بالمسلمین عقیب یوم السقیفة وماجری فیه ، وکان یحمل فاطمة علیها السلام لیلا علی حمار وابناها بین یدی الحمار ، وهو علیه السلام یسوقه فیطوف بیوت الانصار وغیرهم ویألهم النصرة والمعونة أجابه أربعون رجلا فبایعهم علی الموت وأمرهم أن یصبحوا بکرة محلقی رؤسهم ومعهم سلاحهم ، فأصبح لم یوافه منهم الا أربعة : الزبیر و المقداد وأبوذر وسلمان ، ثم أتاهم من اللیل فناشدهم فقالوا نصبحک غدوة فما جاء منهم الا الاربعة وکذلک فی اللیلة الثالثة. وکان الزبیر أشدهم له نصرة وأنفذهم فی طاعته بصیرة ، حلق رأسه وجاء مرارا و فی عنقه سیفه وکذلک الثلاثة الباقون ، الا أن الزبیر ، هو کان الرأس فیهم الحدیث.

حَلَّقْنَا رُءُوسَنَا وَ بَذَلْنَا لَهُ نُصْرَتَنَا وَ کَانَ الزُّبَیْرُ أَشَدَّنَا بَصِیرَةً فِی نُصْرَتِهِ فَلَمَّا أَنْ رَأَی عَلِیٌّ علیه السلام خِذْلَانَ النَّاسِ إِیَّاهُ وَ تَرْکَهُمْ نُصْرَتَهُ وَ اجْتِمَاعَ کَلِمَتِهِمْ مَعَ أَبِی بَکْرٍ وَ تَعْظِیمَهُمْ إِیَّاهُ لَزِمَ بَیْتَهُ فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَبْعَثَ إِلَیْهِ فَیُبَایِعَ فَإِنَّهُ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ إِلَّا وَ قَدْ بَایَعَ غَیْرَهُ وَ غَیْرَ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ أَرَقَّ الرَّجُلَیْنِ وَ أَرْفَقَهُمَا وَ أَدْهَاهُمَا وَ أَبْعَدَهُمَا غَوْراً وَ الْآخَرُ أَفَظَّهُمَا وَ أَغْلَظَهُمَا وَ أَجْفَاهُمَا فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ مَنْ نُرْسِلُ إِلَیْهِ فَقَالَ عُمَرُ نُرْسِلُ إِلَیْهِ قُنْفُذاً فَهُوَ رَجُلٌ فَظٌّ غَلِیظٌ جَافٍ مِنَ الطُّلَقَاءِ أَحَدُ بَنِی عَدِیِّ بْنِ کَعْبٍ فَأَرْسَلَهُ وَ أَرْسَلَ مَعَهُ أَعْوَاناً وَ انْطَلَقَ فَاسْتَأْذَنَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَبَی أَنْ یَأْذَنَ لَهُمْ فَرَجَعَ أَصْحَابُ قُنْفُذٍ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ هُمَا جَالِسَانِ فِی الْمَسْجِدِ وَ النَّاسُ حَوْلَهُمَا فَقَالُوا لَمْ یُؤْذَنْ لَنَا فَقَالَ عُمَرُ اذْهَبُوا فَإِنْ أَذِنَ لَکُمْ وَ إِلَّا فَادْخُلُوا بِغَیْرِ إِذْنٍ فَانْطَلَقُوا فَاسْتَأْذَنُوا فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام أُحَرِّجُ عَلَیْکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا عَلَی بَیْتِی بِغَیْرِ إِذْنٍ فَرَجَعُوا وَ ثَبَتَ قُنْفُذٌ الْمَلْعُونُ فَقَالُوا إِنَّ فَاطِمَةَ قَالَتْ کَذَا وَ کَذَا فَتَحَرَّجْنَا أَنْ نَدْخُلَ بَیْتَهَا بِغَیْرِ إِذْنٍ فَغَضِبَ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لَنَا وَ لِلنِّسَاءِ ثُمَّ أَمَرَ أُنَاساً حَوْلَهُ بِتَحْصِیلِ الْحَطَبِ (1) وَ حَمَلُوا

ص: 268


1- روی البلاذری فی تاریخه أنساب الأشراف 1 ر 586 عن المدائنی عن مسلمة بن محارب عن سلیمان التیمی و عن ابن عون أن أبا بکر أرسل الی علی یرید البیعة فلم یبایع فجاء عمر، و معه فتیلة فتلقته فاطمة علی الباب فقالت فاطمة: یا ابن الخطّاب! أتراک محرقا علی بابی؟ قال: نعم، و ذلک أقوی فیما جاء أبوک؟ وروی ابن قتیبة فی کتابه الامامة والسیاسة ١٩ : أن أبابکر بعث الیهم عمر فجاء فناداهم وهم فی دار علی فأبوا أن یخرجوا ، فدعا بالحطب وقال : والذی نفس عمر بیده لتخرجن أو لا حرقنها علی من فیها ، فقیل له : یا ابا حفص ان فیها فاطمة؟! فقال : وان. وروی الطبری فی تاریخه ٣ / ٢٠٢ قال : حدثنا ابن حمید قال : حدثنا جریر عن المغیرة عن زیاد بن کلیب قال : أتی عمر بن الخطاب منزل علی وفیه طلحة والزبیر ورجال من المهاجرین فقال : والله لا حرقن علیکم أو لتخرجن إلی البیعة ، فخرج علیه الزبیر مصلنا بالسیف فعثر فسقط السیف من یده ، فوثبوا علیه فأخذوه.

الْحَطَبَ وَ حَمَلَ مَعَهُمْ عُمَرُ فَجَعَلُوهُ حَوْلَ مَنْزِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ فِیهِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ ابْنَاهُمَا علیهم السلام ثُمَّ نَادَی عُمَرُ حَتَّی أَسْمَعَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ اللَّهِ لَتَخْرُجَنَّ یَا عَلِیُّ وَ لَتُبَایِعَنَّ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ إِلَّا أَضْرَمْتُ عَلَیْکَ النَّارَ فَقَامَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ یَا عُمَرُ مَا لَنَا وَ لَکَ فَقَالَ افْتَحِی الْبَابَ وَ إِلَّا أَحْرَقْنَا عَلَیْکُمْ بَیْتَکُمْ فَقَالَتْ یَا عُمَرُ أَ مَا تَتَّقِی اللَّهَ تَدْخُلُ عَلَی بَیْتِی فَأَبَی أَنْ یَنْصَرِفَ وَ دَعَا عُمَرُ بِالنَّارِ فَأَضْرَمَهَا فِی الْبَابِ ثُمَّ دَفَعَهُ فَدَخَلَ فَاسْتَقْبَلَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ صَاحَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَرَفَعَ عُمَرُ السَّیْفَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَوَجَأَ بِهِ جَنْبَهَا فَصَرَخَتْ یَا أَبَتَاهْ فَرَفَعَ السَّوْطَ فَضَرَبَ بِهِ ذِرَاعَهَا فَنَادَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَبِئْسَ مَا خَلَفَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ فَوَثَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَخَذَ بِتَلَابِیهِ فَصَرَعَهُ وَ وَجَأَ أَنْفَهُ وَ رَقَبَتَهُ وَ هَمَّ بِقَتْلِهِ فَذَکَرَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَاهُ بِهِ فَقَالَ وَ الَّذِی کَرَّمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ عَهِدَ إِلَیَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَعَلِمْتَ أَنَّکَ لَا تَدْخُلُ بَیْتِی فَأَرْسَلَ عُمَرُ یَسْتَغِیثُ فَأَقْبَلَ النَّاسُ حَتَّی دَخَلُوا الدَّارَ وَ ثَارَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی سَیْفِهِ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ یَتَخَوَّفُ أَنْ یَخْرُجَ عَلِیٌّ علیه السلام بِسَیْفِهِ لِمَا قَدْ عَرَفَ مِنْ بَأْسِهِ وَ شِدَّتِهِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِقُنْفُذٍ ارْجِعْ فَإِنْ خَرَجَ فَاقْتَحِمْ عَلَیْهِ بَیْتَهُ فَإِنِ امْتَنَعَ فَأَضْرِمْ عَلَیْهِمْ بَیْتَهُمُ النَّارَ (1) فَانْطَلَقَ قُنْفُذٌ الْمَلْعُونُ فَاقْتَحَمَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ بِغَیْرِ إِذْنٍ

ص: 269


1- و روی إبراهیم بن محمّد الثقفی علی ما رواه السیّد علم الهدی فی الشافی 397 قال: حدّثنی أحمد بن عمرو البجلیّ قال: حدّثنا أحمد بن حبیب العامری عن حمران بن أعین عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیهما السلام قال: و اللّه ما بایع علیّ علیه السلام حتّی رأی الدخان قد دخل بیته.

وَ ثَارَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی سَیْفِهِ فَسَبَقُوهُ إِلَیْهِ وَ کَاثَرُوهُ فَتَنَاوَلَ بَعْضَ سُیُوفِهِمْ فَکَاثَرُوهُ فَأَلْقَوْا فِی عُنُقِهِ حَبْلًا وَ حَالَتْ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ فَاطِمَةُ علیها السلام عِنْدَ بَابِ الْبَیْتِ فَضَرَبَهَا قُنْفُذٌ الْمَلْعُونُ بِالسَّوْطِ فَمَاتَتْ حِینَ مَاتَتْ وَ إِنَّ فِی عَضُدِهَا مِثْلَ الدُّمْلُجِ مِنْ ضَرْبَتِهِ لَعَنَهُ اللَّهُ ثُمَّ انْطَلَقُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام یُتَلُّ (1) حَتَّی انْتُهِیَ بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرُ قَائِمٌ بِالسَّیْفِ عَلَی رَأْسِهِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ وَ سَائِرُ النَّاسِ حَوْلَ أَبِی بَکْرٍ عَلَیْهِمُ السِّلَاحُ قَالَ قُلْتُ لِسَلْمَانَ أَ دَخَلُوا عَلَی فَاطِمَةَ بِغَیْرِ إِذْنٍ قَالَ إِی وَ اللَّهِ وَ مَا عَلَیْهَا خِمَارٌ فَنَادَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَلَبِئْسَ مَا خَلَفَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ عَیْنَاکَ لَمْ تَتَفَقَّأْ فِی قَبْرِکَ تُنَادِی بِأَعْلَی صَوْتِهَا فَلَقَدْ رَأَیْتُ أَبَا بَکْرٍ وَ مَنْ حَوْلَهُ یَبْکُونَ مَا فِیهِمْ إِلَّا بَاکٍ غَیْرَ عُمَرَ وَ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ وَ عُمَرُ یَقُولُ إِنَّا لَسْنَا مِنَ النِّسَاءِ وَ رَأْیِهِنَّ فِی شَیْ ءٍ قَالَ فَانْتَهَوْا بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ وَقَعَ سَیْفِی فِی یَدِی لَعَلِمْتُمْ أَنَّکُمْ لَمْ تَصِلُوا إِلَی هَذَا أَبَداً أَمَا وَ اللَّهِ مَا أَلُومُ نَفْسِی فِی جِهَادِکُمْ وَ لَوْ کُنْتُ أَسْتَمْسِکُ مِنْ أَرْبَعِینَ رَجُلًا لَفَرَّقْتُ جَمَاعَتَکُمْ وَ لَکِنْ لَعَنَ اللَّهُ أَقْوَاماً بَایَعُونِی ثُمَّ خَذَلُونِی وَ لَمَّا أَنْ بَصُرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مَنْزِلَةٍ دَعَوْتَ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَ لَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ قَدْ کَانَ قُنْفُذٌ لَعَنَهُ اللَّهُ ضَرَبَ فَاطِمَةَ علیها السلام بِالسَّوْطِ حِینَ حَالَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجِهَا وَ أَرْسَلَ إِلَیْهِ عُمَرُ إِنْ حَالَتْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَاطِمَةُ فَاضْرِبْهَا فَأَلْجَأَهَا قُنْفُذٌ إِلَی عِضَادَةِ بَیْتِهَا وَ دَفَعَهَا فَکَسَرَ ضِلْعاً مِنْ جَنْبِهَا فَأَلْقَتْ جَنِیناً

ص: 270


1- فی المصدر یعتل عتلا.

مِنْ بَطْنِهَا (1) فَلَمْ تَزَلْ صَاحِبَةَ فِرَاشٍ حَتَّی مَاتَتْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهَا مِنْ ذَلِکَ شَهِیدَةً قَالَ وَ لَمَّا انْتُهِیَ بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ انْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ لَهُ بَایِعْ وَ دَعْ عَنْکَ هَذِهِ الْأَبَاطِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ فَمَا أَنْتُمْ صَانِعُونَ قَالُوا نَقْتُلُکَ ذُلًّا وَ صَغَاراً فَقَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو بَکْرٍ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَا نُقِرُّ لَکَ بِهَذَا قَالَ أَ تَجْحَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آخَی بَیْنِی وَ بَیْنَهُ قَالَ نَعَمْ فَأَعَادَ ذَلِکَ عَلَیْهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (2)

ص: 271


1- صرح بذلک النظام علی ما فی کتاب الملل و النحل للشهرستانی 83 قال: ان عمر ضرب بطن فاطمة یوم البیعة حتّی ألقت الجنین (المحسن) من بطنها و کان یصیح: احرقوا دارها بمن فیها، و ما کان فی الدار غیر علی و فاطمة و الحسن و الحسین» أقول: و المحسن کان سماه رسول اللّه بذلک الاسم حینما سما حسنا فقال: و من بعد حسن حسین و من بعده محسن کاسماء أولاد هارون، صرّح بذلک الفیروزآبادی فی القاموس (شبر) قال: و شبر کبقم و شبیر کقمیر و مشبر کمحدث أبناء هارون علیه السلام قیل و بأسمائهم سمی النبیّ صلی الله علیه و آله الحسن و الحسین و المحسن، و لفظ ابی نعیم فی الحلیة و ابن منده علی ما أخرجه فی منتخب کنز العمّال 5 ر 104 «فقال ما سمیته یا علی؟ قال: سمیته جعفرا یا رسول اللّه قال:لا ، ولکنه حسن وبعده حسین. وتری مثل ذلک فی أنساب الاشراف للبلاذری ١ / ٤٠٤.
2- قال ابن إسحاق (سیرة ابن هشام 1 ر 504:) آخی رسول اللّه صلی الله علیه و آله بین أصحابه من المهاجرین و الأنصار فقال فیما بلغنا: تآخوا فی اللّه أخوین، ثمّ أخذ بید علی بن أبی طالب فقال: هذا أخی، فکان رسول اللّه صلی الله علیه و آله سید المسلمین و امام المتقین و رسول ربّ العالمین الذی لیس له خطیر و لا نظیر من العباد، و علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه أخوین، الحدیث. وروی الترمذی فی سننه ٥ / ٣٠٠ تحت الرقم ٣٨٠٤ باسناده عن ابن عمر قال : آخی رسول الله بین أصحابه فجاء علی تدمع عیناه فقال : یا رسول الله آخیت بین أصحابک ولم تؤاخ بینی وبین أحد! فقال له رسول الله صلی الله علیه و آله : أنت أخی فی الدنیا والاخرة. وروی ابن سعد فی الطبقات ٣ ق ١ / ١٤ باسناده عن محمد بن عمر بن علی عن أبیه أن النبی صلی الله علیه و آله حین آخی بین أصحابه وضع یده علی منکب علی ثم قال : أنت أخی ترثنی و أرثک. فحدیث المؤاخاة هذه رواه البلاذری فی انساب الاشراف ١ / ٢٧٠ ، وابن حنبل فی مسنده ١ / ٢٣٠ ، والحافظ البغدادی فی تاریخ بغداد ١٢ / ٢٦٨ والخوارزمی فی المناقب ٩٠ والمحب الطبری فی ریاضه ٢ / ٢٠٩ وفی الذخائر ٨٩ والهیتمی فی مجمع الزوائد ٩ / ١٧٣ وابن حجر فی الاصابة ٢ / ٢٣٤ ، لسان المیزان ٣ / ٩ والحاکم فی مستدرکه ٣ / ١٤ و ٢١٧ ، وحسام الدین الهندی فی منتخب کنز العمال ٥ / ٤٥ و ٤٦ ، إلی غیر ذلک مما تجده فی ذیل الاحقاق للعلامة المرعشی دامت برکاته ج ٤ / ١٧١ _ ٢٠٩. وناهیک من ذلک مؤاخاته مع رسول الله صلی الله علیه و آله بأمر من الله عزوجل فی بدء الاسم حین نزل قوله تعالی : « وأنذر عشیرتک الاقربین » فجمع رسول الله صلی الله علیه و آله قومه خاصة ثم تکلم فقال : یا بنی عبدالمطلب! انی والله ما أعلم شابا فی العرب جاء قومه بأفضل مما جئتکم به ، انی قد جئتکم بخیر الدنیا والاخرة وقد أمرنی الله أن أدعوکم الیه ، فأیکم یوازرنی علی هذا الامر علی أن یکون أخی ووصیی وخلیفتی فیکم؟ قال علی : فأحجم القوم جمیعا وقلت _ وانی لا حدثهم سنا وأرمصهم عینا وأعظمهم بطنا وأحمشم ساقا _ : أنا یا نبی الله! أکون وزیرک علیه ، فأخذ برقبتی ثم قال : ان هذا أخی ووصیی وخلیفتی فیکم فاسمعوا له و أطیعوا. راجع تاریخ الطبری ٢ / ٣٢١ ; کامل ابن الاثیر ٢ / ٢٤ ، تاریخ ابی الفداء ١ / ١١٦ والنهج الحدیدی ٣ / ٢٥٤ ، مسند الامام ابن حنبل ١ / ١٥٩ جمع الجوامع ترتیبه ٦ / ٤٠٨ ، کنز العمال ٦ / ٤٠١. وهذه المؤاخاة مع أنه کانت بأمر الله عزوجل انما تحققت بصورة البیعة والمعاهدة (الحلف ) ولم یکن للنبی صلی الله علیه و آله أن یأخذ أخا ووزیرا وصاحبا وخلیفة غیر ولا لعلی أن یقصر فی مؤازرته ونصرته والنصح له ولدینه کمؤازرة هرون لموسی علی ما حکاه الله عزوجل فی القرآن الکریم. ولذلک تری رسول الله صلی الله علیه و آله حین یؤاخی بعد ذلک المجلس بین المهاجرین بمکة فیؤاخی بین کل رجل وشقیقه وشکله : یؤاخی بین عمر وابی بکر وبین عثمان وعبدالرحمن ابن عوف وبین الزبیر وعبدالله بن مسعود ، وبین عبیدة بن الحارث وبلال وبین مصعب بن عمیر وسعد بن ابی وقاص ، وبین ابی عبیدة بن الجراح وسالم مولی ابی حذیفة وبین حمزة ابن عبدالمطلب وزید بن حارثة الکلبی ( راجع سیرة ابن هشام ١ / ٥٠٤ ، المحبر ٧١ _ ٧٠ البلاذری١/٢٧٠) یقول لعلی علیه السلام : والذی بعثنی بالحق نبیا ما أخرتک الا لنفسی ، فانت منی بمزلة هرون من موسی الا أنه لا نبی بعدی ، وأنت أخی ووارثی ، وأنت معی فی قصری فی الجنة. ثم قال له : واذا ذاکرک أحد فقل : أنا عبدالله وأخو رسوله ولا یدعیها بعدی الا کاذب مفتر ( الریاض النضرة ٢ / ١٦٨ منتخب کنز العمال ٥ / ٤٥ و ٤٦). ولذلک نفسه تراه صلی الله علیه و آله حینما عرض نفسه علی القبائل فلم ترفعوا الیه رؤسهم ثم عرض نفسه علی بنی عامر بن صعصعة قال رجل منهم یقال له بیحرة بن قراس بن عبدالله بن سلمة الخیرین قشیر بن کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة : والله لو أنی أخذت هذا الفتی من قریش لاکلت به العرب ، ثم قال لرسول الله : أرأیت ان بایعناک علی أمرک ثم أظهرک الله علی من خالفک ، أیکون لنا الامر من بعدک؟ قال : الامر إلی الله یضعه خیث یشاء ، قال : فقال له : أفتهدف نخورنا للعرب دونک فاذا أظهرک الله کان الامر لغیرنا؟ لا حاجة لنا بأمرک فأبوا علیه ( راجع سیرة ابن هشام ١ / ٤٢٤ ، الروض الانف ١ / ٢٦٤ ، بهجة المخاقل ١ / ١٢٨ ، سیرة زینی دحلان ١ / ٣٠٢ ، السیرة الحلبیة ٢ / ٣). فلو لا أنه صلی الله علیه و آله کان تعاهد مع علی علیه السلام بالخلافة والوصایة بأمر من الله عزوجل قبل ذلک لما ردهم بهذا الکلام المؤیس ، وهو بحاجة ماسة من نصرة أمثالهم. وأما حیازة میراث رسول الله صلی الله علیه و آله ، فقد عرفت شرحه فی ص ٢٢٤ من هذا الجزء راجعه ان شئت.

ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ

ص: 272

أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ کَذَا وَ کَذَا وَ فِی غَزْوَةِ تَبُوکَ کَذَا وَ کَذَا فَلَمْ یَدَعْ عَلِیٌّ علیه السلام شَیْئاً قَالَهُ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَانِیَةً لِلْعَامَّةِ إِلَّا

ص: 273

ذَکَّرَهُمْ إِیَّاهُ فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ فَلَمَّا تَخَوَّفَ أَبُو بَکْرٍ أَنْ یَنْصُرَهُ النَّاسُ وَ أَنْ یَمْنَعُوهُ بَادَرَهُمْ فَقَالَ کُلُّ مَا قُلْتَ حَقٌّ قَدْ سَمِعْنَاهُ بِآذَانِنَا وَ وَعَتْهُ قُلُوبُنَا وَ لَکِنْ قَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ بَعْدَ هَذَا إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ اصْطَفَانَا اللَّهُ وَ أَکْرَمَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا الْآخِرَةَ عَلَی الدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُنْ لِیَجْمَعَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ (1) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام هَلْ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَهِدَ هَذَا مَعَکَ فَقَالَ عُمَرُ صَدَقَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ سَمِعْنَا هَذَا مِنْهُ کَمَا قَالَ (2) وَ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ قَدْ سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَقَدْ وَفَیْتُمْ بِصَحِیفَتِکُمْ الْمَلْعُونَةِ الَّتِی قَدْ تَعَاقَدْتُمْ عَلَیْهَا فِی الْکَعْبَةِ إِنْ قَتَلَ اللَّهُ مُحَمَّداً أَوْ مَاتَ لَتَزْوُنَّ هَذَا الْأَمْرَ عَنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ فَمَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ مَا أَطْلَعْنَاکَ عَلَیْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْتَ یَا زُبَیْرُ وَ أَنْتَ یَا سَلْمَانُ وَ أَنْتَ یَا أَبَا ذَرٍّ وَ أَنْتَ یَا مِقْدَادُ أَسْأَلُکُمْ بِاللَّهِ وَ بِالْإِسْلَامِ أَ مَا سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ إِنَّ فُلَاناً وَ فُلَاناً حَتَّی عَدَّ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةَ قَدْ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً وَ تَعَاهَدُوا فِیهِ وَ تَعَاقَدُوا عَلَی مَا صَنَعُوا فَقَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَدْ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ ذَلِکَ لَکَ إِنَّهُمْ قَدْ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی مَا صَنَعُوا وَ کَتَبُوا بَیْنَهُمْ کِتَاباً إِنْ قُتِلْتُ أَوْ مِتُّ أَنْ یَزْوُوا عَنْکَ هَذَا یَا عَلِیُّ فَقُلْتُ بِأَبِی أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا تَأْمُرُنِی إِذَا کَانَ ذَلِکَ أَنْ أَفْعَلَ فَقَالَ لَکَ إِنْ وَجَدْتَ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً فَجَاهِدْهُمْ وَ نَابِذْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَبَایِعْهُمْ وَ احْقُنْ دَمَکَ فَقَالَ

ص: 274


1- قد مر فی ذلک کلام منا ص 125، راجعه.
2- لکنه نفسه کذب هذا الحدیث حیث جعل الامر شوری بین ستة و جعل علیا واحدا منهم، و مع أنّه أسس الشوری بشریطة لا یرجی الخلافة لعلی علیه السلام، لم یثق بذلک و وصاه فقال له علیه السلام: ان ولیت من أمر الناس شیئا فلا تحملن بنی عبد المطلب علی رقاب الناس. وللکلام بقیة سیوافیک انشاء الله تعالی.

عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ أُولَئِکَ الْأَرْبَعِینَ رَجُلًا الَّذِینَ بَایَعُونِی وَفَوْا لِی لَجَاهَدْتُکُمْ فِی اللَّهِ وَ لَکِنْ أَمَا وَ اللَّهِ لَا یَنَالُهَا أَحَدٌ مِنْ عَقِبِکُمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ فِیمَا یُکَذِّبُ قَوْلَکُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلُ اللَّهِ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (1) فَالْکِتَابُ النُّبُوَّةُ وَ الْحِکْمَةُ السُّنَّةُ وَ الْمُلْکُ الْخِلَافَةُ وَ نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِیمَ فَقَامَ الْمِقْدَادُ فَقَالَ یَا عَلِیُّ بِمَا تَأْمُرُ وَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنِی لَأَضْرِبَنَّ بِسَیْفِی وَ إِنْ أَمَرْتَنِی کَفَفْتُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُفَّ یَا مِقْدَادُ وَ اذْکُرْ عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَاکَ بِهِ ثُمَّ قُمْتُ وَ قُلْتُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ أَنِّی أَعْلَمُ أَنِّی أَدْفَعُ ضَیْماً وَ أُعِزُّ لِلَّهِ دِیناً لَوَضَعْتُ سَیْفِی عَلَی عُنُقِی ثُمَّ ضَرَبْتُ بِهِ قُدُماً أَ تَثِبُونَ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیِّهِ وَ خَلِیفَتِهِ فِی أُمَّتِهِ وَ أَبِی وُلْدِهِ فَأَبْشِرُوا بِالْبَلَاءِ وَ اقْنَطُوا مِنَ الرَّخَاءِ وَ قَامَ أَبُو ذَرٍّ فَقَالَ أَیَّتُهَا الْأُمَّةُ الْمُتَحَیِّرَةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا الْمَخْذُولَةُ بِعِصْیَانِهَا إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2) وَ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْأَخْلَافُ مِنْ نُوحٍ وَ آلُ إِبْرَاهِیمَ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ الصَّفْوَةُ وَ السُّلَالَةُ مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ عِتْرَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مُحَمَّدٍ أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ هُمْ کَالسَّمَاءِ الْمَرْفُوعَةِ وَ الْجِبَالِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْکَعْبَةِ الْمَسْتُورَةِ وَ الْعَیْنِ الصَّافِیَةِ وَ النُّجُومِ الْهَادِیَةِ وَ الشَّجَرَةِ الْمُبَارَکَةِ أَضَاءَ نُورُهَا وَ بُورِکَ زَیْتُهَا مُحَمَّدٌ خَاتَمُ الْأَنْبِیَاءِ وَ سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ عَلِیٌّ وَصِیُّ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَ هُوَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ وَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ

ص: 275


1- النساء: 54.
2- آل عمران: 34.

بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (1) فَقَدِّمُوا مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ وَ أَخِّرُوا مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ وَ اجْعَلُوا الْوِلَایَةَ وَ الْوِزَارَةَ لِمَنْ جَعَلَ اللَّهُ فَقَامَ عُمَرُ فَقَالَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ جَالِسٌ فَوْقَ الْمِنْبَرِ مَا یُجْلِسُکَ فَوْقَ الْمِنْبَرِ وَ هَذَا جَالِسٌ مُحَارِبٌ لَا یَقُومُ فَیُبَایِعَکَ أَ وَ تَأْمُرُ بِهِ فَنَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام قَائِمَانِ فَلَمَّا سَمِعَا مَقَالَةَ عُمَرَ بَکَیَا فَضَمَّهُمَا إِلَی صَدْرِهِ فَقَالَ لَا تَبْکِیَا فَوَ اللَّهِ مَا یَقْدِرَانِ عَلَی قَتْلِ أَبِیکُمَا وَ أَقْبَلَتْ أُمُّ أَیْمَنَ حَاضِنَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فقال (فَقَالَتْ) یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا أَبْدَیْتُمْ حَسَدَکُمْ وَ نِفَاقَکُمْ فَأَمَرَ بِهَا عُمَرُ فَأُخْرِجَتْ مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَالَ مَا لَنَا وَ لِلنِّسَاءِ وَ قَامَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ وَ قَالَ یَا عُمَرُ أَ تَثِبُ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَبِی وُلْدِهِ وَ أَنْتَ الَّذِی نَعْرِفُکَ فِی قُرَیْشٍ بِمَا نَعْرِفُکَ أَ لَسْتُمَا اللَّذَیْنِ قَالَ لَکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْطَلِقَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ فَقُلْتُمَا أَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کَانَ ذَلِکَ وَ لَکِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ لَا یَجْتَمِعُ لِأَهْلِ بَیْتِی الْخِلَافَةُ وَ النُّبُوَّةُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا قَالَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَا سَکَنْتُ فِی بَلْدَةٍ أَنْتَ فِیهَا أَمِیرٌ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ فَضُرِبَ وَ طُرِدَ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ فَبَایِعْ فَقَالَ علیه السلام فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ نَضْرِبَ عُنُقَکَ فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَفْتَحَ کَفَّهُ فَضَرَبَ عَلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ وَ رَضِیَ بِذَلِکَ مِنْهُ فَنَادَی عَلِیٌّ علیه السلام قَبْلَ أَنْ یُبَایِعَ وَ الْحَبْلُ فِی عُنُقِهِ یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی وَ قِیلَ لِلزُّبَیْرِ بَایِعْ فَأَبَی فَوَثَبَ عُمَرُ وَ خَالِدٌ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فِی أُنَاسٍ فَانْتَزَعُوا سَیْفَهُ فَضَرَبُوا بِهِ الْأَرْضَ حَتَّی کَسَرُوهُ ثُمَّ لَبَّبُوهُ فَقَالَ الزُّبَیْرُ وَ عُمَرُ عَلَی صَدْرِهِ یَا ابْنَ صُهَاکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ سَیْفِی فِی یَدِی لَحِدْتَ عَنِّی فَبَایَعَ قَالَ سَلْمَانُ ثُمَّ أَخَذُونِی فَوَجَئُوا عُنُقِی حَتَّی تَرَکُوهَا کَالسِّلْعَةِ ثُمَّ أَخَذُوا یَدِی وَ فَتَلُوهَا فَبَایَعْتُ مُکْرَهاً ثُمَّ بَایَعَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ مُکْرَهَیْنِ وَ مَا بَایَعَ أَحَدٌ مِنَ الْأُمَّةِ

ص: 276


1- الأحزاب: 6.

مُکْرَهاً غَیْرُ عَلِیٍّ وَ أَرْبَعَتِنَا وَ لَمْ یَکُنْ مِنَّا أَحَدٌ أَشَدَّ قَوْلًا مِنَ الزُّبَیْرِ فَإِنَّهُ لَمَّا بَایَعَ قَالَ یَا ابْنَ صُهَاکَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا هَؤُلَاءِ الطُّغَاةُ الَّذِینَ أَعَانُوکَ لَمَا کُنْتَ تُقْدِمُ عَلَیَّ وَ مَعِی سَیْفِی لِمَا أَعْرِفُ مِنْ جُبْنِکَ وَ لُؤْمِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتَ طُغَاةً تَقْوَی بِهِمْ وَ تَصُولُ فَغَضِبَ عُمَرُ وَ قَالَ أَ تَذْکُرُ صهاکا (صُهَاکَ) فَقَالَ وَ مَنْ صُهَاکُ وَ مَا یَمْنَعُنِی مِنْ ذِکْرِهَا وَ قَدْ کَانَتْ صُهَاکُ زَانِیَةً أَ وَ تُنْکِرُ ذَلِکَ أَ وَ لَیْسَ قَدْ کَانَتْ أَمَةً حَبَشِیَّةً لِجَدِّی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَزَنَی بِهَا جَدُّکَ نُفَیْلٌ فَوَلَدَتْ أَبَاکَ الْخَطَّابَ فَوَهَبَهَا عَبْدُ الْمُطَّلِبِ لَهُ بَعْدَ مَا زَنَی بِهَا فَوَلَدَتْهُ وَ إِنَّهُ لَعَبْدُ جَدِّی وَلَدُ زِنًا (1) فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمَا أَبُو بَکْرٍ وَ کَفَّ کُلَّ وَاحِدٍ

ص: 277


1- روی العلامة قدّس سرّه فی کتابه کشف الحق عن الکلبی- و هو من رجال أهل السنة- فی کتاب المثالب قال: کانت صهاک أمة حبشیة لهاشم بن عبد مناف، فوقع علیها نفیل ابن هاشم، ثمّ وقع علیها عبد العزی بن رباح، فجاءت بنفیل جد عمر بن الخطّاب. وسیجیئ فی باب نسب عمر نقلا عن ابن شهر آشوب أن صهاکا کانت أمة حبشیة لعبد المطلب ، وکانت ترعی له الابل ، فوقع علیها نفیل فجاءت بالخطاب ، ثم ان الخطاب لما بلغ الحلم ، رغب فی صهاک فوقع علیها ، فجاءت بابنة فلفتها فی خرقة من صوف ورمتها خوفا من مولاها فی الطریق ، فرآها هاشم بن المغیرة مرمیة فأخذها ورباها وسماها حنتمة ، فلما بلغت رآها خطاب یوما فرغب فیها وخطبها من هاشم ، فأنکحها ایاه ، فجاءت بعمر بن الخطاب ، فکان الخطاب أبا وجدا وخالا لعمر ، وکانت حنتمة أما وأختا وعمة له. وروی ابن أبی الحدید فی ج ٣ ص ٢٤ : أنه قال ابوعثمان : « وبلغ عمر بن الخطاب أن أناسا من رواة الاشعار وحملة الاثار یعیبون الناس ویسلبونهم فی اسلافهم فقام علی المنبر وقال : ایاکم وذکر العیوب والبحث عن الاصول ، فلو قلت لا یخرج الیوم من هذه الابواب الا من لا وصمة فیه لم یخرج منکم أحد فقام رجل من قریش ( وهو المهاجر بن خالد بن الولید بن المغیرة ) فقال : اذا کنت أنا وأنت یا أمیر المؤمنین نخرج. ( أقول : وکانه عرض به ) فقال : کذبت بل کان یقال لک یاقین بن قین اقعد ». ثم قال بعد توضیح له لحدیث ابی عثمان : وروی أبوالحسن المدائنی هذا الخبر فی کتاب امهات الخلفاء ، وقال : انه روی عند جعفر بن محمد علیهما السلام بالمدینة ، فقال : لا تلمه یا ابن أخی ، انه أشفق أن یخدج بقضیة نفیل بن عبدالعزی وصهاک أمة الزبیر بن عبد _ المطلب ، ثم قال علیه السلام : رحم الله عمر ، فانه لم یعد السنة ، وتلا « ان الذین یحبون أن تشیع الفاحشة فی الذین آمنوا لهم عذاب ألیم ». أقول: : وسیجئ تمام الکلام فی الابواب الاتیة.

مِنْهُمَا عَنْ صَاحِبِهِ قَالَ سُلَیْمٌ فَقُلْتُ لِسَلْمَانَ فَبَایَعْتَ أَبَا بَکْرٍ یَا سَلْمَانُ وَ لَمْ تَقُلْ شَیْئاً قَالَ قَدْ قُلْتُ بَعْدَ مَا بَایَعْتُ تَبّاً لَکُمْ سَائِرَ الدَّهْرِ أَ وَ تَدْرُونَ مَا صَنَعْتُمْ بِأَنْفُسِکُمْ أَصَبْتُمْ وَ أَخْطَأْتُمْ أَصَبْتُمْ سُنَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ مِنَ الْفُرْقَةِ وَ الِاخْتِلَافِ وَ أَخْطَأْتُمْ سُنَّةَ نَبِیِّکُمْ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَخْرَجْتُمُوهَا مِنْ مَعْدِنِهَا وَ أَهْلِهَا (1) فَقَالَ عُمَرُ یَا سَلْمَانُ أَمَّا إِذْ بَایَعَ صَاحِبُکَ وَ بَایَعْتَ فَقُلْ مَا شِئْتَ وَ افْعَلْ مَا بَدَا لَکَ وَ لْیَقُلْ صَاحِبُکَ مَا بَدَا لَهُ قَالَ سَلْمَانُ فَقُلْتُ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ عَلَیْکَ وَ عَلَی صَاحِبِکَ الَّذِی بَایَعْتَهُ مِثْلَ ذُنُوبِ أُمَّتِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ مِثْلَ عَذَابِهِمْ جَمِیعاً فَقَالَ قُلْ مَا شِئْتَ أَ لَیْسَ قَدْ بَایَعْتَ وَ لَمْ یُقِرَّ اللَّهُ عَیْنَکَ بِأَنْ یَلِیَهَا صَاحِبُکَ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنِّی قَدْ قَرَأْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ اللَّهِ الْمُنْزَلَةِ أَنَّهُ بِاسْمِکَ وَ نَسَبِکَ وَ صِفَتِکَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ جَهَنَّمَ فَقَالَ لِی قُلْ مَا شِئْتَ أَ لَیْسَ قَدْ أَزَالَهَا اللَّهُ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ الَّذِینَ اتَّخَذْتُمُوهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ أَشْهَدُ أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ (2) فَأَخْبَرَنِی أَنَّکَ

ص: 278


1- روی نص ذلک شارح النهج الحمیدی ج 2/ 17، و قد مر نقله ص 193 مما سبق و روی البلاذری فی أنساب الأشراف 1/ 591 عن المدائنی عن جعفر بن سلیمان الضبعی عن أبی عمرو الجونی قال: قال سلمان الفارسیّ حین بویع أبو بکر: کرداذ و ناکرداذ- أی عملتم و ما عملتم، لو بایعوا علیا لا کلوا من فوقهم و من تحت أرجلهم، و قد مر شرح قوله کرداذ و ناکرداذ فیما سبق ص 193 راجعه ان شئت.
2- الفجر: 25.

أَنْتَ هُوَ فَقَالَ لِی عُمَرُ اسْکُتْ أَسْکَتَ اللَّهُ نَأمَتَکَ أَیُّهَا الْعَبْدُ ابْنَ اللَّخْنَاءِ فَقَالَ لِی عَلِیٌّ علیه السلام أَقْسَمْتُ عَلَیْکَ یَا سَلْمَانُ لَمَّا سَکَتَّ فَقَالَ سَلْمَانُ وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ یَأْمُرْنِی عَلِیٌّ علیه السلام بِالسُّکُوتِ لَخَبَّرْتُهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ نَزَلَ فِیهِ وَ کُلِّ شَیْ ءٍ سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فِیهِ وَ فِی صَاحِبِهِ فَلَمَّا رَآنِی عُمَرُ قَدْ سَکَتُّ قَالَ إِنَّکَ لَهُ لَمُطِیعٌ مُسَلِّمٌ فَلَمَّا أَنْ بَایَعَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ لَمْ یَقُولَا شَیْئاً قَالَ عُمَرُ یَا سَلْمَانُ أَ لَا تَکُفُّ کَمَا کَفَّ صَاحِبَاکَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتَ بِأَشَدَّ حُبّاً لِأَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ مِنْهُمَا وَ لَا أَشَدَّ تَعْظِیماً لِحَقِّهِمْ مِنْهُمَا وَ قَدْ کَفَّا کَمَا تَرَی وَ بَایَعَا قَالَ أَبُو ذَرٍّ أَ فَتُعَیِّرُنَا یَا عُمَرُ بِحُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ تَعْظِیمِهِمْ لَعَنَ اللَّهُ وَ قَدْ فَعَلَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ وَ افْتَرَی عَلَیْهِمْ وَ ظَلَمَهُمْ حَقَّهُمْ وَ حَمَلَ النَّاسَ عَلَی رِقَابِهِمْ وَ رَدَّ هَذِهِ الْأُمَّةَ الْقَهْقَرَی عَلَی أَدْبَارِهَا فَقَالَ عُمَرُ آمِینَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَهُمْ حُقُوقَهُمْ لَا وَ اللَّهِ مَا لَهُمْ فِیهَا حَقٌّ وَ مَا هُمْ فِیهَا وَ عُرْضُ النَّاسِ إِلَّا سَوَاءً قَالَ أَبُو ذَرٍّ فَلِمَ خَاصَمْتُمُ الْأَنْصَارَ بِحَقِّهِمْ وَ حُجَّتِهِمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لِعُمَرَ یَا ابْنُ صُهَاکَ فَلَیْسَ لَنَا فِیهَا حَقٌّ وَ هِیَ لَکَ وَ لِابْنِ آکِلَةِ الذِّبَّانِ قَالَ عُمَرُ کُفَّ الْآنَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِذْ بَایَعْتَ فَإِنَّ الْعَامَّةَ رَضُوا بِصَاحِبِی وَ لَمْ یَرْضَوْا بِکَ فَمَا ذَنْبِی قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَکِنَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَمْ یَرْضَیَا إِلَّا بِی فَأَبْشِرْ أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا وَ وَازَرَکُمَا بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ عَذَابِهِ وَ خِزْیِهِ وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ لَوْ تَدْرِی مِمَّا خَرَجْتَ وَ فِیمَا دَخَلْتَ وَ مَا ذَا جَنَیْتَ عَلَی نَفْسِکَ وَ عَلَی صَاحِبِکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا عُمَرُ أَمَّا إِذْ قَدْ بَایَعَنَا وَ أَمِنَّا شَرَّهُ وَ فَتْکَهُ وَ غَائِلَتَهُ فَدَعْهُ یَقُولُ مَا شَاءَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَسْتُ بِقَائِلٍ غَیْرَ شَیْ ءٍ وَاحِدٍ أُذَکِّرُکُمْ اللَّهَ أَیُّهَا الْأَرْبَعَةُ قَالَ لِسَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الزُّبَیْرِ وَ الْمِقْدَادِ أَ سَمِعْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ فِی النَّارِ لَتَابُوتاً مِنْ نَارٍ أَرَی فِیهِ اثْنَیْ عَشَرَ رَجُلًا سِتَّةً مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّةً مِنَ الْآخِرِینَ فِی جُبٍّ فِی قَعْرِ جَهَنَّمَ فِی تَابُوتٍ مُقَفَّلٍ عَلَی ذَلِکَ الْجُبِّ صَخْرَةٌ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُسَعِّرَ جَهَنَّمَ کَشَفَ تِلْکَ الصَّخْرَةَ عَنْ ذَلِکَ الْجُبِّ فَاسْتَعَرَتْ جَهَنَّمُ مِنْ وَهْجِ ذَلِکَ الْجُبِّ وَ مِنْ حَرِّهِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَسَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْهُمْ وَ أَنْتُمْ شُهُودٌ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا

ص: 279

الْأَوَّلُونَ فَابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَةِ وَ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ وَ رَجُلَانِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَدَّلَا کِتَابَهُمْ وَ غَیَّرَا سُنَّتَهُمْ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَهَوَّدَ الْیَهُودَ وَ الْآخَرُ نَصَّرَ النَّصَارَی وَ إِبْلِیسُ سَادِسُهُمْ وَ الدَّجَّالُ فِی الْآخِرِینَ وَ هَؤُلَاءِ الْخَمْسَةُ أَصْحَابُ الصَّحِیفَةِ الَّذِینَ تَعَاهَدُوا وَ تَعَاقَدُوا عَلَی عَدَاوَتِکَ یَا أَخِی وَ تَظَاهَرُوا عَلَیْکَ بَعْدِی هَذَا وَ هَذَا حَتَّی سَمَّاهُمْ وَ عَدَّهُمْ لَنَا قَالَ سَلْمَانُ فَقُلْنَا صَدَقْتَ نَشْهَدُ أَنَّا سَمِعْنَا ذَلِکَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُثْمَانُ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَ مَا عِنْدَ أَصْحَابِکَ هَؤُلَاءِ حَدِیثٌ فِیَّ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام بَلَی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْعَنُکَ ثُمَّ لَمْ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ لَکَ بَعْدَ مَا لَعَنَکَ (1) فَغَضِبَ عُثْمَانُ

ص: 280


1- لعله علیه الصلاة و السلام أراد لعنه و طرده یوم مات أم کلثوم ابنة الرسول صلی الله علیه و آله، روی البخاری فی کتاب الجنائز من صحیحه ج 2 ر 100 و 114 بإسناده عن فلیح بن سلیمان عن هلال بن علی عن أنس قال: شهدنا بنت رسول اللّه (یعنی أم کلثوم علی ما صرّح به فی الطبقات 8 ر 26 ط لیدن و الروض الانف 2 ر 107، فتح الباری 3 ر 122، عمدة القاری 4 ر 85) و رسول اللّه جالس علی القبر فرأیت عینیه تدمعان، فقال: هل فیکم من أحد لم یقارف اللیلة؟ فقال أبو طلحة: أنا، قال: فانزل فی قبرها، قال: فنزل فی قبرها فقبرها، قال ابن المبارک: قال فلیح: أراه یعنی الذنب. قال أبوعبدالله ( البخاری ) : « لیقترفوا : لیکتسبوا » فقد کان زوحها عثمان أحق بها وبأن ینزل فی قبرها ویلحدها فی حفرتها و یکشف عن وجهها لیضعه علی التراب ، لکن رسول الله ، لعنه أعنی أنه طرده وحرمه عن ذلک و لم یستغفر لذنبه الذی قارفه لیلة وفاتها ولعله علیه السلام أراد نزول قوله تعالی فیه وفی طلحة بن عبید الله علی ما رواه السدی وابوحمزة الثمالی قال : لما توفی أبوسلمة وعبدالله بن حذافة وتزوج النبی صلی الله علیه و آله امرءتیهما أم سلمة وحفصة ، قال طلحة وعثمان : أینکح محمد نساءنا اذا متنا ، ولا ننکح نساءه اذا مات؟ والله لو قد مات لقد أجلینا علی نسائه بالسهام ، وکان طلحة یرید عائشة وعثمان یرید أم سلمة ، فأنزل الله « وماکان لکم أن تؤذوا رسول الله _ إلی قوله _ ان الذین یؤذون الله ورسوله لعنهم الله فی الدنیا والاخرة وأعد لهم عذابا مهینا» الاحزاب ٥٣ ، راجع فی ذلک کشف الحق للعلامة الحلی 1 باب مطاعن عثمان ، مجمع البیان للطبرسی ٨ / ٣٦٦. ولعله علیه الصلاة والسلام أراد قول رسول الله صلی الله علیه و آله فیه علی ما رواه الثقفی فی تاریخه باسناده عن ابن عباس قال : استأذن ابوذر علی عثمان فأبی أن یأذن له ، فقال لی : استأذن لی علیه قال ابن عباس : فرجعت إلی عثمان فاستأذنت له علیه ، قال : انه یؤذینی ، قلت : عسی أن لا یفعل ، فأذن له من أجلی فلما دخل علیه قال له : اتق الله یا عثمان ، فجعل یقول : اتق الله و عثمان یتوعده فقال أبوذر : انه قد حدثنی نبی الله صلی الله علیه و آله أنه یجاء بک وبأصحابک یوم القیامة فتبطحون علی وجوهکم فتمر علیکم البهائم فتطأکم کلما مرت أخراها ردت اولاها ، حتی یفصل بین الناس. قال یحیی بن سلمة : فحدثنی العرزمی أن فی هذا الحدیث : ترفعون حتی اذا کنتم مع الثریا ضرب بکم علی وجوهکم فتطأکم البهائم.

ثُمَّ قَالَ مَا لِی وَ مَا لَکَ لَا تَدَعُنِی عَلَی حَالِی عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لَا بَعْدَهُ (1)

ص: 281


1- من ذلک ارتجازه علیه الصلاة و السلام عند بناء مسجد الرسول صلی الله علیه و آله فی بدو الهجرة، قال ابن إسحاق فی السیرة 1/ 497: و ارتجز علیّ بن أبی طالب علیه الصلاة و السلام یومئذ: لا یسوی من یعمر المساجدا***یدأب فیه قائما وقاعدا ومن یری عن الغبار حائدا فأخذها عمار بن یاسر فجعل یرتجز بها ، قال ابن هشام : فلما أکثر ، ظن رجل من أصحاب رسول الله أنه انما یعرض به وقد سمی ابن اسحاق الرجل ، ( وهو عثمان بن عفان علی ما صرح به أبوذر الخشنی فی شرح السیرة ) فقال : قد سمعت ما تقول منذ الیوم یا ابن سمیة فو الله انی لارانی سأعرض هذه العصا لانفک فغضب رسول الله صلی الله علیه و آله ثم قال : مالهم ولعمار یدعوهم إلی الجنة ویدعونه إلی النار ، ان عمارا جلدة ما بین عینی وأنفی ، فاذا بلغ ذلک من الرجل فلم یستبق فاجتنبوه. أقول: : معلوم أنه کان یری أصلی الارتجاز لعلی علیه السلام لکنه لم یمکنه المعارضة معه ، ولما أصر عمار علی الارتجاز به ، عارضه بما قال ، فعارضه النبی صلی الله علیه و آله بما أبکنه و أسکته.

فَقَالَ الزُّبَیْرُ نَعَمْ فَأَرْغَمَ اللَّهُ أَنْفَکَ فَقَالَ عُثْمَانُ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ الزُّبَیْرَ یُقْتَلُ مُرْتَدّاً عَنِ الْإِسْلَامِ قَالَ سَلْمَانُ فَقَالَ لِی عَلِیٌّ علیه السلام فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَهُ صَدَقَ عُثْمَانُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الزُّبَیْرَ یُبَایِعُنِی بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ فَیَنْکُثُ بَیْعَتِی فَیُقْتَلُ مُرْتَدّاً قَالَ سُلَیْمٌ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ سَلْمَانُ فَقَالَ إِنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ ارْتَدُّوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرَ أَرْبَعَةٍ إِنَّ النَّاسَ صَارُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ وَ مَنْ تَبِعَهُ وَ مَنْزِلَةِ الْعِجْلِ وَ مَنْ تَبِعَهُ فَعَلِیٌّ فِی سُنَّةِ هَارُونَ وَ عَتِیقٌ فِی سُنَّةِ الْعِجْلِ وَ عُمَرُ فِی سُنَّةِ السَّامِرِیِّ وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَتَجِی ءُ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِی مِنْ أَهْلِ الْعِلْیَةِ وَ الْمَکَانَةِ مِنِّی لِیَمُرُّوا عَلَی الصِّرَاطِ فَإِذَا رَأَیْتُهُمْ وَ رَأَوْنِی وَ عَرَفْتُهُمْ وَ عَرَفُونِی اخْتُلِجُوا دُونِی فَأَقُولُ یَا رَبِّ أَصْحَابِی أَصْحَابِی فَیُقَالُ لَا تَدْرِی مَا أَحْدَثُوا بَعْدَکَ إِنَّهُمْ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ حَیْثُ فَارَقْتَهُمْ فَأَقُولُ بُعْداً وَ سُحْقاً (1) وَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَتَرْکَبَنَّ أُمَّتِی سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ حَذْوَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ شِبْراً بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعاً بِذِرَاعٍ وَ بَاعاً بِبَاعٍ إِذِ التَّوْرَاةُ وَ الْقُرْآنُ کَتَبَهُ یَدٌ وَاحِدَةٌ فِی رَقٍّ بِقَلَمٍ وَاحِدٍ وَ جَرَتِ الْأَمْثَالُ وَ السُّنَنُ سَوَاءً (2).

**[ترجمه]می­گویم: در کتاب سلیم بن قیس هلالی روایتی از ابان بن ابی­عیاش از سلیم دیدم که طبرسی نیز مانند آن را در احتجاج روایت کرده بود. - . مراجعه کنید به إختصاص: 52 به بعد -

سلیم بن قیس نقل کرده، از سلمان فارسی - رحمة الله علیه - شنیدم که می­گفت: زمانی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - رحلت کردند و مردم آن کارها را کردند، ابوبکر و عمر و ابو عبیده جراح آمدند و با انصار به نزاع پرداختند و با دلیلی که در واقع علی علیه السلام باید بدان استدلال می­کرد، آنان را ساکت کردند و گفتند: ای گروه انصار! قریش برای این امر [خلافت] بیشتر از شما حق دارد؛ چرا که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از قریش است و مهاجرین بهتر از شما هستند؛ زیرا خداوند در کتاب خود اول اسم آنان را آورده و آنان را برتری داده است. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمودند: امامان از قریش هستند.

سلمان می­گفت: من نزد علی - علیه السلام - آمدم و دیدم ایشان مشغول غسل دادن رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - هستند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به علی - علیه السلام - وصیت کرده بودند که کسی غیر از او ایشان را غسل ندهد و علی- علیه السلام - به ایشان عرض کرده بود: ای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! چه کسی مرا در این کار کمک می­کند؟ و ایشان فرموده بودند: جبرئیل. علی - علیه السلام - هر عضوی از بدن ایشان را که می­خواستند غسل دهند، بدن به همان سمت برگردانده می­شد. هنگامی که ایشان را غسل دادند و حنوط نمودند و کفن کردند، من ابوذر و مقداد و فاطمه و حسن و حسین را داخل [محل غسل] نمودند و خودشان جلو رفتند و ما پشت سر ایشان صف بستیم و ایشان بر بدن پیامبر نماز گزاردند. این در حالی بود که عائشه در اتاق بود و از این جریان بی­خبر بود، خداوند جلوی دیدگان او را گرفته بود. سپس ده نفر از مهاجرین و ده نفر از انصار را داخل نمودند و آنان داخل می­شدند و نماز می­خواندن و خارج می­شدند. تا هنگامی که همه مهاجرین و انصاری که در آن­جا حاضر بودند آمدند و بر بدن پیامبر نماز گزاردند.

سلمان فارسی می­گفت: هنگامی که علی - علیه السلام - مشغول غسل دادن پیامبر - صلی الله علیه و آله - بودند، ایشان را از کاری که این قوم کرده بودند، باخبر ساختم و گفتم: هم­اکنون ابوبکر بر بالای منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - است و مردم حتی به یک دست بیعت کردن هم راضی نمی­شوند و با هر دو دست او، دست راست و چپش بیعت می­کنند. علی - علیه السلام - فرمودند: ای سلمان! آیا می­دانی اولین نفری که بر بالای منبر رسول خدا با او بیعت کرد، چه کسی بود؟ عرض کردم: نه، تا جایی که من دیدم، ابوبکر در سقیفه بنی­ساعده نشسته بود و انصار در حال نزاع بودند که اولین کسی که با او بیعت کرد مغیرة بن شعبه بود، و سپس بشیر بن سعد و سپس ابوعبیدة بن جراح و بعد از آن­ها عمر بن خطاب و سپس سالم مولی ابی­حذیفه و معاذ بن جبل بیعت کردند.

حضرت فرمودند: سؤال من درباره این­ها نبود، آیا می­دانی اولین کسی که وقتی او [ابوبکر] بالای منبر رفت، با او بیعت کرد، چه کسی بود؟ عرض کردم: نه، ولی پیرمردی را دیدم که بر عصای خود تکیه داده بود و آثار مهر بر پیشانی او آشکار بود و بسیار با استکبار راه می­رفت، اولین نفر او بود که بالای منبر رفت و بر دامن ابوبکر افتاد و گریه می­کرد و می­گفت: سپاس خدایی را که مرا زنده نگه داشت تا تو را در این مکان ببینم، دستانت را باز کن [تا بیعت کنم]. ابوبکر نیز دستانش را باز کرد و او با ابوبکر بیعت کرد و سپس گفت: روزی مانند آن روز آدم، سپس پایین آمد و از مسجد بیرون رفت.

علی - علیه السلام - فرمودند: ای سلمان! آیا می­دانی او که بود؟ عرض کردم: نه، اما از حرف زدنش بدم آمد، انگار از رحلت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خوشحال بود. علی - علیه السلام - فرمودند: او ابلیس - لعنه الله - بود، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به من فرمودند که شیطان و بزرگان لشگرش دیدند که رسول خدا در روز غدیر خم مرا به آن چه که خداوند به او دستور داده بود منصوب نمودند و به مردم فرمودند که من از خودشان به خودشان سزاوارترم، و به آنان دستور دادند که این را حاضران به گوش غایبان برسانند. آن­گاه دیگر شیاطین و یاران مرتد ابلیس آمدند و به او گفتند که این امت، امتی مورد رحمت و معصوم است و تو و ما نمی­توانیم راهی بر آنان پیدا کنیم، آن­ها پناه­گاه و امام خود پس از پیامبرشان شناخته­اند. ابلیس با اندوه و ناراحتی به راه افتاد.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به من فرمودند که وقتی ایشان رحلت کنند، مردم در سقیفه بنی­ساعده، پس از نزاعی که بر سر حق ما و حجت ما با هم می­کنند، با ابوبکر بیعت خواهند کرد و بعد به مسجد می­آیند و اولین کسی که بر روی منبر من با او بیعت می­کند ابلیس است که خود را به صورت پیرمردی پر نخوت در ­آورده است و چنین و چنان می گوید. سپس [از مسجد] بیرون می­آید و شیاطین و ابلیس­هایش جمع می شوند و برایش به سجده می­افتند و می گویند ای سرور و ای بزرگ آنان! تو کسی هستی که آدم را از بهشت بیرون کردی، و او می­گوید کدام امت است که پس از پیامبرش گمراه نشود؟ هرگز، فکر می کردید که من نمی­توانم راهی بر [فریفتن] آن­ها بیابم؟ دیدید که کاری با آنان کردم که فرمان خداوند مبنی بر اطاعت از او و فرمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را رها کردند، و این تحقق همان سخن خداوند متعال است که فرمود: «وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقًا مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ» - . سبأ / 20 - {و

قطعا شیطان گمان خود را در مورد آن­ها راست یافت و جز گروهی از مؤمنان [بقیه] از او پیروی کردند}.

سلمان گفت: هنگامی که شب فرا رسید، علی - علیه السلام - فاطمه - علیها السلام - را سوار بر الاغی کردند و دست دو پسر خود حسن و حسین را گرفتند و به در خانه همه اهالی جنگ بدر و مهاجرین و انصار رفتند و حق خود را به آنان یادآوری کردند و آنان را به یاری خود فرا خواندند. اما تنها چهل و چهار نفر از آنان دعوت ایشان را پذیرفتند. حضرت به آنان امر فرمودند که فردا صبح زود با سرهای تراشیده و همراه با سلاح­های خود نزد ایشان بروند و تا سرحد مرگ با ایشان بیعت کنند. صبح که شد تنها چهار نفر از آنان آمدند. من [سلیم بن قیس] به سلمان گفتم: آن چهار نفر چه کسانی بودند؟ گفت: من و ابوذر و مقداد و زبیر بن عوام. علی - علیه السلام - شب بعد نیز به در خانه آنان رفتند و باز هم آنان را طلبیدند و آنان گفتند صبح زود نزد تو خواهیم آمد. اما باز هم جز ما [چهار نفر] کسی نزد ایشان نیامد. حضرت در شب سوم نیز پیش آنان رفت، اما باز هم فقط ما پیش ایشان رفتیم.

هنگامی که علی - علیه السلام - نیرنگ و بی­وفایی آنان را دیدند، در خانه خود نشستند و شروع به تألیف و جمع­آوری قرآن نمودند که در آن زمان هنوز بر روی ورق­ها و تکه­ چوب­ها و استخوان­های حیوانات و تکه­ کاغذها پراکنده بود، و تا زمانی که قرآن را به طور کامل جمع آوری نکردند، از خانه خود بیرون نیامدند. هنگامی که همه قرآن را گردآوری کردند و با دستان خود تنزیل و تأویل و ناسخ و منسوخ آن را نوشتند، ابوبکر در پی ایشان فرستاد که بیایند و بیعت کنند، پس علی - علیه السلام - به او پیغام دادند که من مشغول هستم و سوگند خورده­ام تا زمانی که قرآن را ننویسم و گردآوری نکنم تنها برای خواندن نماز عبا بر تن کنم.

چند روزی ایشان را به حال خود گذاشتند تا این­که قرآن را در یک­ جلد جمع­آوری کردند. سپس حضرت بیرون آمدند و به میان مردم، که در مسجد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گرد ابوبکر جمع شده بودند، رفتند و صدای بلند فرمودند: ای مردم! من از زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دنیا رفتند مشغول به غسل و کفن ایشان شدم و بعد از آن مشغول گرد­آوری قرآن بودم تا این­که تمام آن را در یک جلد گردآوری کردم و تمام آیاتی که خداوند بر رسول خود نازل کرده بود را جمع نمودم و خود رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تک­تک آیات را بر من قرائت کرده­اند و تفسیر آن­ها را به من آموخته­اند. علی - علیه السلام- سپس فرمودند: [این کار را کردم] تا فردا روز نگویید که ما از این امر غافل بوده­ایم.

سپس علی - علیه السلام - به آنان فرمودند: روز قیامت نگویید که من شما را برای یاری خود فرا نخوانده­ام و حق خود را به شما یادآوری نکرده­ام و شما را به کتاب خدا، از اول تا آخرش فرا نخوانده­ام. عمر به ایشان گفت: این قرآنی که در نزد ماست، ما را از آن­چه که به آن فرا می­خوانی بی نیاز می­کند. علی - علیه السلام - سپس به خانه­اشان رفتند. عمر به ابوبکر گفت: کسی را دنبال علی بفرست که بیاید، او باید بیعت کند؛ زیرا تا زمانی که او بیعت نکند، ما به هیچ چیز نرسیده­ایم. و اگر بیعت کند به او امان می­دهیم. ابوبکر پیکی را فرستادند که به ایشان بگوید که پیش خلیفه رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بیاید. پیک نزد ایشان آمد و پیغام را به ایشان رساند؛ علی - علیه السلام - به پیک فرمودند: سبحان الله! چقدر زود بر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - دروغ بستید! او [ابوبکر] و اطرافیانش می­دانند که خداوند و رسولش غیر از من را کسی را خلیفه نکردند. پیک رفت و جواب ایشان را به ابوبکر رساند. ابوبکر گفت: برو و به او بگو پیش امیرالمؤمنین ابوبکر بیاید. پیک نزد ایشان آمد و پیغام را به ایشان رساند؛ علی - علیه السلام - فرمودند: سبحان الله! به خدا سوگند این عهد هنوز آن­قدر طولانی نشده که فراموش شود، به خدا سوگند او [ابوبکر] می­داند که این نام [امیرالمؤمنین] تنها شایسته من است، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خودشان به او امر کرده­اند - و او هفتمین آن هفت نفر بود - که به نام امیرالمؤمنین بر من سلام کنند، و فقط او و دوستش از میان آن هفت نفر پرسیدند و گفتند که آیا این امری از جانب خدا و رسول اوست؟ و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به آنان فرمودند: بله، این حقی از طرف خدا و رسول اوست. او امیر مؤمنان و سرور مسلمانان و صاحب پرچم مؤمنان سفیدروی است، در زوز قیامت خداوند عزّ و جلّ او را بر صراط می­نشاند و او دوستان خود را وارد بهشت و دشمنان خود را وارد جهنم می­کند. پیک پیش او رفت و سخنان ایشان را به او گفت. آن روز ایشان را رها کردند.

هنگامی که شب فرا رسید، علی - علیه السلام - ، فاطمه - علیها السلام - را سوار بر الاغی کردند و دست دو فرزند خود حسن و حسین - علیهما السلام - را گرفتند و به در خانه تک­تک اصحاب رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - رفتند و آنان را درباره حق خودشان، به خدا قسم دادند و به یاری خویش فرا خواندند. اما فقط ما چهار نفر دعوت ایشان را اجابت کردیم و سرهایمان را تراشیدیم و خود را آماده یاری ­ایشان کردیم، و زبیر در مورد یاری ایشان بیشتر از ما بصیرت داشت. علی - علیه السلام - که دیدند مردم ایشان را رها کرده­اند و از یاری­اشان دست کشیده­اند و همگی به سراغ ابوبکر رفته­اند و او را احترام می­کنند، از آن پس خانه­نشین شدند.

عمر به ابوبکر گفت: چرا کسی را در پی او نمی­فرستی که بیاید و بیعت کند، زیرا کسی جز علی و این چهار نفر کسی باقی نمانده است که بیعت نکرده باشد. میان آن دو نفر، ابوبکر دل­نازک­تر و مهربان­تر و زیرک­تر و عمیق­تر، و عمر خشن­تر و سخت­گیرتر و ستم­کارتر بود. ابوبکر به او گفت: چه کسی را به دنبال او بفرستیم؟ عمر گفت: قنفذ را به دنبالش می­فرستیم؛ زیرا او مردی خشن و سنگ­دل و ستم­گر و یکی از آزادشدگان و یکی از افراد قبیله بنی­عدی بن کعب است. او را بفرست و چند نفر را نیز همراه او بفرست. قنفذ رفت و از علی - علیه السلام - اجازه ورود خواست؛ اما ایشان به آن­ها اجازه ورود ندادند. یاران قنفذ پیش ابوبکر و عمر، که در مسجد نشسته بودند و مردم در اطرافشان بودند، بازگشتند و به آن­ها گفتند: به ما اجازه ورود نداد.

عمر گفت: بروید، اگر به شما اجازه داد که هیچ، اما اگر اجازه نداد، بدون اجازه وارد شوید. آن­ها رفتند و اجازه خواستند؛ فاطمه علیها السلام فرمودند: من نمی­گذارم که بدون اجازه وارد خانه­ام شوید. آنان بازگشتند و قنفذ ملعون همان­جا ماند. گفتند: فاطمه چنین و چنان گفت و نگذاشت که بدون اجازه وارد خانه­اش شویم.

عمر خشمگین شد و گفت: ما را با زن­ها چه کار؟ سپس به عده­ای از آن­هایی که در اطرافش بودند دستور داد که هیزم بیاورند. آن­ها هیزم آوردند و عمر هم همراه آنان هیزم آورد و هیزم­ها را در اطراف خانه علی - علیه السلام - ، که علی و فاطمه و دو فرزندشان در آن بودند گذاشتند. عمر طوری که علی و فاطمه صدای او را بشنوند فریاد زد: ای علی! به خدا سوگند یا بیرون میایی و با خلیفه رسول خدا بیعت می­کنی، و یا این­که خانه­ات را بر سرت به آتش می­کشم. پس فاطمه - علیها سلام - برخاستند و فرمودند: ای عمر! ما را با تو چه کار؟ عمر گفت: در را باز کن وگرنه خانه­تان را بر سرتان به آتش می­کشیم. فاطمه فرمودند: ای عمر! آیا از خدا نمی­ترسی که وارد خانه من شوی؟ عمر منصرف نشد و دستور داد که آتش بیاورند و درب خانه را به آتش کشید و سپس آن را کنار زد و داخل شد.

فاطمه - علیها السلام - خودشان را در جلوی او قرار دادند و فریاد زدند: ای پدر! ای رسول خدا! عمر شمشیرش را به همراه غلافش بالا آورد و ضربه­ای به پهلوی ایشان زد، فاطمه - علیها السلام - فریاد ای پدر جان برآوردند، عمر تازیانه­ را بالا آورد و آن را به دست ایشان زد، فاطمه فریاد زد که ای رسول خدا! چه بدجانشینانی برای تو هستند این ابوبکر و عمر. علی - علیه السلام - بر عمر حمله­ور شدند و یقه او را گرفتند و او را بر زمین زدند و بر بینی و گردن او زدند و خواستند که او را بکشند که به یاد سخن و وصیت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - که به ایشان سفارش کرده بودند افتادند و فرمودند: ای ابن صهاک! سوگند به آن کسی که محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - را به پیامبری تکریم نمود، اگر به خاطر تقدیر خدا و عهدی که با رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بسته­ام نبود، خودت می­دانستی که وارد خانه من نمی­شدی.

عمر کمک خواست و مردم آمدند و وارد خانه شدند، و علی - علیه السلام - به سمت شمشیر خود رفتند و قنفذ از ترس این­که علی - علیه السلام - شمشیر خود را بیرون آورند پیش ابوبکر بازگشت؛ زیرا او شجاعت و نیرومندی ایشان را می­دانست. ابوبکر به قنفذ گفت: برگرد؛ اگر بیرون آمد، خود را به داخل خانه­اش بیانداز و اگر بیرون نیامد، آتش بر خانه­اشان بیفکن. قنفذ ملعون به راه افتاد و به همراه یارانش خود را بدون اجازه به داخل خانه انداختند، علی - علیه السلام - به سمت شمشیرشان رفتند، اما آنان که تعدادشان زیاد بود، زودتر پیش رفتند و شمشیر را برداشتند، علی - علیه السلام - شمشیر یکی از آن­ها را گرفتند، ولی آن­ها زیاد بودند و بر ایشان غلبه کردند و طنابی دور گردنشان انداختند. فاطمه - علیها السلام - بر در خانه، خود را بین آن­ها و علی - علیه السلام - قرار دادند، اما قنفذ ملعون با تازیانه ایشان را زد. زمانی که فاطمه- علیها السلام - رحلت کردند، به سبب ضربه­ای که آن ملعون به ایشان زده بود هنوز چیزی مانند دمل بر بازویشان وجود داشت. سپس علی - علیه السلام - را کشان کشان پیش ابوبکر بردند و عمر با شمشیر بالای سر ایشان ایستاده بود و خالد بن ولید و ابوعبیدة بن جراح و سالم مولی ابی­حذیفه و معاذ بن جبل و مغیرة بن شعبة و بشیر بن سعید و سایر مردم سلاح به دست اطراف ابوبکر ایستاده بودند.

سلیم بن قیس نقل کرده، به سلمان گفتم: [آیا ابوبکر گفت] بدون اجازه وارد خانه فاطمه شوید؟ سلمان گفت: آری به خدا سوگند، و این در حالی بود که ایشان روبند هم به سر نداشتند و فریاد می­زدند: ای پدر جان! ای رسول خدا! چه بدجانشینانی برای تو هستند این ابوبکر و عمر. چشمانت در قبر نیز باز نشود که فاطمه را در حالی که با صدای بسیار بلند فریاد می­زند ببینی! من دیدم که ابوبکر و اطرافیان او همگی داشتند گریه می­کردند، جز عمر و خالد بن ولید و مغیرة بن شعبة، و عمر داشت می­گفت: ما با زنان و نظرات آن­ها کاری نداریم. علی - علیه السلام - را پیش ابوبکر بردند، در حالی که ایشان می­فرمودند: به خدا سوگند اگر شمشیرم به دستم بیفتد، می­فهمیدید که هرگز زنده پیش این شخص [ابوبکر] نمی­رسید، اما به خدا سوگند من خودم را به خاطر نجنگیدن با شما سرزنش نمی­کنم، اگر چهل مرد در اطاعت خود داشتم، جماعتتان را متفرق می­کردم، اما خدا لعنت کند آن­هایی که ابتدا با من بیعت نمودند و سپس مرا خوار کردند.

هنگامی که چشم ابوبکر به علی - علیه السلام - افتاد، فریاد زد: رهایش کنید. علی - علیه السلام - فرمودند: ای ابوبکر! چه زود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله کارشکنی کردید؛ به کدامین حق و با کدام منزلت مردم را به بیعت کردن با خود فرا خوانده­ای؟ مگر همین دیروز نبود که به امر خدا و رسول خدا با من بیعت کردی؟ قنفذ - لعنه الله - هنگامی که فاطمه - علیها السلام - خود را میان او و شوهرش قرار دادند، با تازیانه به او زده بود، و عمر به قنفذ پیغام فرستاده بود که اگر فاطمه بین تو و علی قرار گرفت، او را بزن. قنفذ فاطمه - علیها السلام - را به میان در و دیوار خانه پرت کرد و یکی از دنده­های پهلوی ایشان شکست و بچه­ای از شکمشان افتاد، ایشان تا پایان عمرشان در بستر بیماری بودند و در نهایت بر اثر همین ضربات شهید از دنیا رفتند. درود خداوند بر ایشان باد!

زمانی که علی - علیه السلام - را پیش ابوبکر بردند، عمر بعد از نیش و کنایه، به ایشان گفت: بیعت کن و این سخنان باطل را رها کن. علی - علیه السلام - به او فرمودند: اگر این کار را نکنم، چکار می کنید؟ گفتند: با خواری و حقارت تو را می­کشیم. علی گفت: در این صورت بنده خدا و برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را کشته­اید. ابوبکر گفت: بنده خدا را راست می­گویی، اما ما قبول نداریم که تو برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - باشی. حضرت فرمودند: آیا این­که رسول خدا صلی الله علیه و آله بین من و خودشان پیوند اخوّت بستند را انکار می­کنید؟ ابوبکر گفت: آری. و این را سه بار برای ایشان تکرار کرد.

سپس علی - علیه السلام - رو به مردم کردند و فرمودند: ای گروه مسلمانان و مهاجرین و انصار! شما را به خدا قسم می دهم، آیا شنیدید که رسول خدا در روز غدیر خم چنین و چنان فرمودند و در غزوه تبوک چنان و چنین فرمودند، علی علیه السلام هر چه را که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به صورت علنی در مورد ایشان برای عموم مردم گفته بودند را یادآوری کردند و آنان گفتند: خداوندا آری. ابوبکر ترسید که مردم به یاری علی - علیه السلام - بروند و او را برکنار کنند، برای همین پیش­دستی کرد و گفت: هر آن­چه که گفتی درست بود و ما این سخنان را با گوش­های خود شنیده­ایم و آن­ها را پذیرفته­ایم؛ اما از این­ها که بگذریم، من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را بر­گزید و اکرام نمود و برای ما آخرت را بر دنیا برگزید و این­گونه نبوده که خداوند خلافت و نبوت هر دو را به ما اهل بیت بدهد. علی - علیه السلام - فرمودند: آیا غیر از تو کسی از اصحاب رسول خدا- صلی الله علیه و آله - هست که شهادت ­دهد چنین چیزی از ایشان شنیده است؟ عمر گفت: خلیفه رسول خدا راست می­گوید، ما نیز این سخن را همان­طور که او نقل کرد، از ایشان شنیده­ایم. ابوعبیدة و سالم مولی ابی­حذیفه و معاذ بن جبل نیز گفتند: ما هم این سخن را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیده­ایم. علی - علیه السلام - فرمودند: همگی­اتان به آن صحیفه ملعونه­ای که در کعبه و علیه ما بر آن هم­پیمان شدید که: \\"اگر خداوند محمد را بکشد و یا بمیرد، باید این امر [خلافت] را از ما اهل بیت بیرون بیاورید\\"، وفا کردید. ابوبکر گفت: تو از کجا در مورد آن می­دانی؟ ما که چیزی در این باره به تو نگفته بودیم؟ علی - علیه السلام - فرمودند: تو ای زبیر و تو ای سلمان و تو ای ابوذر و تو ای مقداد! شما را به خدا و اسلام قسم، از شما می­پرسم که آیا نشنیدید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - این را می­ فرمود و شما می­شنیدید که فلانی و فلانی و اسم همین پنج نفر را بردند و فرمودند که این­ها در بین خوشان قراردادی نوشته­اند و بر سر آن­چه که اکنون کرده­اند با هم عهد و پیمان بسته­اند؟ آن­ها گفتند: خداوندا آری، شنیدیم که رسول خدا این را به شما می­گفتند که: آن­ها بر سر آن­چه که اکنون انجام داده­اند، عهد پیمان بسته­اند و در بین خودشان قراردادی نوشته­اند که اگر من کشته شدم و یا مُردم، خلافت را از دست تو ای علی دربیاورند، آن­گاه شما به ایشان عرض کردید: پدرم فدایتان ای رسول خدا! اگر این اتفاق رخ داد، شما امر می­فرمایید من چه کنم؟ و ایشان به شما فرمودند: اگر یاورانی برای رویارویی با آنان یافتی، با آنان بجنگ و مخالفت کن و اگر یاوری برای خود نیافتی، با آنان بیعت کن و خون خودت را حفظ کن. علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند اگر آن چهل نفری که با من بیعت کردند به من وفادار می­ماندند، قطعاً در راه خدا با شما می جنگیدم. اما به خدا سوگند دیگر هیچ کدام از افراد نسل شما دو نفر تا روز قیامت به آن [خلافت] نخواهند رسید، و چیزی که آن سخنی که شما به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بستید را تکذیب می­کند، این سخن خداوند است: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَآ آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْکًا عَظِیمًا» - . نساء : 54 - {بلکه

به مردم برای آن­چه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند، در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم}؛ کتاب همان نبوت، و حکمت همان سنت، و ملک همان خلافت است، و ما نیز آل ابراهیم هستیم.

مقداد برخاست و گفت: ای علی! چه دستوری می­فرمایید؟ به خدا سوگند اگر دستور دهید، شمشیر می­زنم و اگر دستور دهید، دست نگه می­دارم. علی - علیه السلام - فرمودند: ای مقداد! دست نگه دار و عهد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و آن­چه که ایشان به تو سفارش کرد را به یاد آور.

سپس من برخاستم و گفتم: سوگند به کسی که جانم به دست اوست، اگر بدانم که ستمی را دفع می­کنم و دینی را برای خدا عزت می­بخشم، شمشیرم را بر روی گردن خود می­گذارم و شجاعانه بر آن می­زنم؛ آیا بر برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و وصی و خلیفه ایشان در میان امتشان و پدر فرزندانش حمله می­کنید؟ پس منتظر مصیبت باشید و از آسایش ناامید باشید.

ابوذر برخاست و گفت: ای امتی که پس از پیامبرشان سرگردان شدید و با سرپیچی از او خوار گشتید! خداوند می­فرماید: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - . آل عمران / 33 و 34 - {به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است؛ * فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست}؛ خاندان محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - ، بازماندگان نوح و آل ابراهیم، بازماندگان ابراهیم و برگزیدگان و پاکان، از نسل اسماعیل هستند، و خانواده پیامبر خدا محمد - صلی الله علیه و آله - ، اهل بیت نبوت و جایگاه رسالت و محل رفت و آمد فرشتگان هستند؛ آنان مانند آسمانِ بلند، و کوه­های برافراشته و کعبه پوشیده شده و چشمه زلال وستارگان هدایت­گرند و شجره مبارکه­ای هستند که نور آن مایه روشنایی و روغن آن مایه برکت است. محمد خاتم پیامبران و سرور فرزندان آدم است و علی وصی الأوصیاء ، و پیشوای متقیان و مقتدای مؤمنان سفیدروی و صدّیق اکبر و فاروق اعظم و وصی محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - و وارث علم ایشان و بر مومنان از خودشان سزاوارتر است؛ چنان­چه خداوند متعال فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ» - . احزاب : 6 - {پیامبر

به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند}. شما نیز کسی که خداوند مقدمش داشته را مقدم بدارید و آن کسانی که خداوند عقب انداخته را مؤخر قرار دهید، و ولایت و وزارت را به کسی بدهید که خداوند آن را برای او قرار داده است.

عمر برخاست و خطاب به ابوبکر که بر بالای منبر نشسته بود گفت: از چه بالای منبر نشسته­ای و حال آن که این ستیزه جو نشسته است و برای بیعت با تو بر نمی خیزد؟ اگر دستور ­دهی، گردنش را می زنیم. حسن و حسین - علیهما السلام - نیز که آن­جا ایستاده بودند، وقتی سخن عمر را شنیدند، گریستند. علی - علیه السلام - آن دو را در آغوش گرفتند و فرمودند: گریه نکنید؛ به خدا سوگند نمی توانند پدرتان را بکشند. ام أیمن دایه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - جلو آمد و گفت: ای ابوبکر! چه زود حسد و نفاق خود را نمایان ساختید. عمر دستور داد که او را از مسجد بیرون کنند و گفت: ما را با زنان چه کار؟

بریدة اسلمی برخاست و گفت: ای عمر! آیا به برادر رسول خدا و پدر فرزندان او حمله می کنی؟ و حال آن که ما تو را در میان قریش خوب می شناسیم. آیا شما همان دو نفر نیستید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شما فرمودند که پیش علی - علیه السلام - بروید و به او با نام امیرالمؤمنین سلام کنید و شما گفتید که آیا این فرمان خدا و رسولش است و ایشان فرمودند آری؟ ابوبکر گفت: درست است، اما رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بعدها فرمودند: خلافت و نبوت هر دو در اهل بیت من جمع نمی شوند. بریده گفت: به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله - چنین چیزی نفرموده­اند، به خدا سوگند در شهری که تو امیر آن باشی زندگی نخواهم کرد. عمر دستور داد او را بزنند و بیرون اندازند.

سپس گفت: ای إبن ابی­طالب! برخیز و بیعت کن. حضرت - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار را نکنم، چه می­شود؟ عمر گفت: در آن صورت به خدا سوگند گردنت را خواهیم زد. حضرت سه بار علیه آنان احتجاج نمودند و سپس بدون آن­که کف دستشان را بگشایند، دستشان را دراز نمود و ابوبکر دست خود را بر دست ایشان زد و به همین راضی شد. علی - علیه السلام - پیش از آنکه بیعت کنند، در حالی هنوز ریسمان بر گردنشان بود، فریاد برآوردند: یا «ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کَادُواْ یَقْتُلُونَنِی»{ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند }.

به زبیر گفته شد: بیعت کن، ولی او بیعت نکرد. عمر و خالد و مغیرة بن شعبه به همراه عده ای دیگر به وی هجوم بردند و شمشیرش را گرفتند و آن را آن­قدر بر زمین زدند تا شکسته شد و سپس یقه او را گرفتند؛ زیبر در حالی که عمر بر سینه اش نشسته بود، گفت: ای فرزند صهّاک! به خدا سوگند اگر شمشیرم در دستم بود، از من منصرف می­شدی. و بیعت کرد.

سلمان نقل کرده: سپس مرا گرفته و آن­قدر بر گردنم زندند که وقتی رهایم کردند، گردنم مانند تاولی برآمده بود. آنگاه دستانم را گرفته و پیچاندند و به زور بیعت کردم. پس از من ابوذر و مقداد نیز به زور بیعت کردند و جز علی و ما چهار نفر کسی از میان مردم به اجبار بیعت نکرد و در میان ما کسی به شدت زبیر سخن نمی گفت. زبیر زمانی که بیعت می نمود گفت: ای فرزند صهاک! بدان که به خدا سوگند اگر این متجاوزانی که تو را یاری کردند نبودند، دستت به من و شمشیرم نمی­ رسید؛ زیرا من می­دانم که تو ترسو و پست هستی، تو این متجاوزان را پیدا کرده­ای که به وسیله آنان نیرومند شده­ای و حمله جرأت یافته­ای. عمر خشمناک شد و گفت: آیا صهّاک را به یاد من می آوری؟ زبیر گفت: صهاک که باشد؟ چرا نامش را نبرم؟ او که زنی زناکار بود، مگر منکر این هستی؟ مگر او کنیز حبشی جدم عبدالمطلب نبود که جد تو نفیل، با او زنا کرد و پدرت خطاب را به دنیا آورد و عبدالمطلب پس از آن جریان او [صهاک] را به نفیل بخشید و بعد پدرت متولد شد، پدرت بنده جد من و فرزند زناست. ابوبکر میان آن دو میانجی­گری کرد و هم­دیگر را رها کردند.

سلیم نقل کرده، به سلمان گفتم: ای سلمان! آیا با ابوبکر بدون آن­که سخنی بگویی بیعت نمودی؟ گفت: پس از بیعت به او گفتم: تا روزگار باقیست، هلاکت شدید. می دانید با خود چه کردید؟ درست رفتید و خطا رفتید؛ سنت پیشینیان خود را در تفرقه و اختلاف درست انجام دادید، و در سنت پیامبرتان - صلی الله علیه و آله و سلم - به خطا رفتید و سنت ایشان را از معدن و اهل آن خارج کردید. عمر گفت: ای سلمان! حالا که تو و صاحبت بیعت نموده­اید، هر چه می خواهی بگو و هر آن­چه به نظرت می­آید انجام بده و آن صاحبت نیز هر چه بخواهد می­تواند بگوید. سلمان گفت: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: تو و آن صاحبت که با او با بیعت کرده­ای به اندازه گناهان همه امت تا روز قیامت، گناه­کار هستید و به اندازه همگی آنان عذاب می­شوید. عمر گفت: هر چه می خواهی بگو، مگر نه این است که دیگر بیعت کرده ای؟ خداوند چشمت را به روزی که صاحبت آن [خلافت] را به دست بگیرد، روشن نکند! گفتم: شهادت می دهم که در یکی از کتاب های آسمانی نازل شده از طرف خداوند خواندم که دری از درهای جهنم به نام و نسب و صفت توست. عمر به من گفت: هر چه می خواهی بگو؛ مگر نه این است که خداوند آن [خلافت] را از چنگ آن اهل بیتی که شما آنان را ارباب خود گرفته اید و خدا را رها نموده اید در آورده است؟ گفتم: شهادت می دهم وقتی درباره آیه: «فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ * وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ» - . فجر/ 25 و 26 - {پس

در آن روز هیچ کس چون عذاب کردن او، عذاب نشود * و هیچ کس چون دربندکشیدن او دربند کشیده نشود} از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - سؤال کردم، شنیدم که ایشان می­فرمودند: که آن شخص تو هستی. عمر به من گفت: ساکت شو! خدا صدایت را خفه کند! ای عبد که پسر زن ختنه نشده­ای. سلمان نقل کرد: علی - علیه السلام - به من فرمودند: ای سلمان! تو را قسم می دهم که سکوت کنی. سلمان گفت: به خدا سوگند اگر علی- علیه السلام - مرا به سکوت امر نکرده بود، او را از هر آن­چه که پیرامونش نازل شده بود آگاه می ساختم و هر آن­چه که از رسول خدا در مورد او و صاحبش شنیده بودم را به زبان می­آوردم. وقتی عمر مرا دید که سکوت کرده ام، گفت: به راستی که تو فرمانبر و تسلیم او هستی.

وقتی ابوذر و مقداد بدون آن­که سخنی بگویند بیعت نمودند، عمر گفت: ای سلمان! آیا نمی­خواهی مانند این دو یار خود دست [از این امتناعت] بکشی؟ به خدا سوگند تو بیش از این دو نفر، به اهل این خانه عشق نمی­ورزی و بیشتر از این دو حق آن­ها را گرامی نمی داری، همان­طور که دیدی این دو دست برداشته اند و بیعت نموده­اند. ابوذر گفت: ای عمر! ما را به واسطه عشق به خاندان محمد و احترام به آن­ها سرزنش می­کنی؟ خدا لعنت کند - و لعنت کرده است - کسی را که با آنان دشمنی ورزد و به آنان افترا بزند و در حق آنان ظلم کند و مردم را بر گردن آنان سوار کند و این امت را به گذشته خود عقب ببرد! عمر گفت: آمین، خدا کسی را که به حقوق آنان ظلم نموده است را لعنت کند؛ نه، به خداسوگند آنان در خلافت حقی ندارند و آنان و سایر مردم در آن [خلافت] یکسان هستند. ابوذر گفت: پس چرا با استفاده از حق و دلیل آن­ها با انصار مخاصمه نمودید؟

علی - علیه السلام - به عمر فرمودند: ای فرزند صهاک! ما حقی در آن نداریم و آن [خلافت] برای تو و فرزند آکلة الذبان است؟ عمر گفت: ای ابالحسن! حالا که بیعت نموده­ای دیگر دست بردار، وقتی عموم مردم به [خلافت] صاحب من رضایت دادند و به تو رضایت ندادند، گناه من چیست؟ علی- علیه السلام - فرمودند: ولی خداوند و رسولش تنها به من رضایت دادند. خودت و صاحبت و هر آن­که از شما پیروی کند و بار شما را به دوش بکشد را بشارت باد به خشم و عذاب و خواری از جانب خداوند. وای بر تو ای فرزند خطاب! کاش می فهمیدی که از کجا خارج شده­ای و به کجا داخل شدی و چه جنایتی به خود و صاحبت نموده ای؟ ابوبکر گفت: ای عمر! حالا که بیعت نمودیم و از شر و نیرنگ و شورش او ایمن شده­ایم، رهایش کن تا هر چه می خواهد بگوید.

علی - علیه السلام - فرمودند: من فقط یک چیز می­گویم؛ حضرت رو به سلمان و ابوذر و زبیر و مقداد نمودند و فرمودند: ای شما چهار نفر! خداوند را به یادتان می آورم؛ آیا از رسول خدا شنیدید که می­فرمودند: در جهنم تابوتی از آتش است که در آن دوازده نفر را می بینم، شش نفر از آن­ها از پیشینیان و شش نفر دیگر از پسینیان هستند. در چاهی در قعر جهنم و در تابوتی قفل شده که بر روی آن چاه سنگی قرار دارد، هنگامی که خداوند بخواهد جهنم را شعله ور سازد، آن سنگ را از روی آن چاه کنار می­زند و جهنم از زبانه آتش و حرارت آن چاه شعله ور می شود. علی - علیه السلام - فرمودند: شما شاهد بودید که من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پرسیدم که آن­ها [آن دوازده نفر] چه کسانی هستند؟ ایشان فرمودند: اما پیشینیان؛ آن پسر آدم که برادرش را کشت، فرعون فراعنة، آن کسی که با ابراهیم درباره پروردگارش به احتجاج پرداخت، و دو نفر از بنی­اسرائیل که کتابشان را تحریف کردند و سنتشان را تغییر دادند که یکی ازآن­ها یهودیان را به آیین یهود کشاند و دیگری نصرانیان را به آیین نصرانی کشاند، و ششمین نفر آن­ها ابلیس است. و اما پسینیان؛ دجال و آن پنج تن از اصحاب صحیفه که هم­عهد و هم­پیمان شدند تا با تو، ای برادرم دشمنی کنند و پس از من در مقابل تو قرار بگیرند؛ این و این و ... و نام آن­ها را فرمودند و برایمان برشمردند. سلمان گفت: ما گفتیم راست گفتی، شهادت می دهیم که ما این سخن را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدیم. عثمان گفت: ای ابالحسن! آیا این اصحاب تو حدیثی درباره من هم دارند؟ علی - علیه السلام - به او فرمودند: آری، از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که تو را لعنت می کردند و پس از آن نیز هیچ­گاه از خداوند برای تو طلب مغفرت ننمودند. عثمان خشمگین شد و گفت: مرا با تو چه کار، نه در زمان پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به حال خود گذاشتی و نه بعد از ایشان به حال خودم وا­می­گذاری. زبیر گفت: آری، خدا بینی­ات را به خاک بمالد! عثمان گفت: به خدا سوگند از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که می فرمودند: زبیر در حالی که از اسلام خارج شده است کشته خواهد شد. سلمان نقل کرد: علی - علیه السلام - در خلوت به من فرمود: عثمان راست گفت؛ زبیر پس از قتل عثمان با من بیعت خواهد نمود و سپس بیعتم را می شکند و در حال ارتداد کشته خواهد شد. سلیم نقل کرده: سپس سلمان به سمت من آمد و گفت: همه مردم پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دین خارج شدند مگر چهار نفر. مردم پس از رسول خدا- صلی الله علیه و آله - مانند هارون و پیروانش و گوساله و پیروانش شدند؛ علی به منزله هارون و عتیق به منزله گوساله و عمر به منزله سامری است.

از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: عده ای از اصحابم که دارای منزلت و جایگاهی نزد من بودند پیش من می­آیند تا از صراط عبور کنند، وقتی آنان را می بینم و آن­ها نیز مرا می­بینند و آنان را می شناسم و آن­ها نیز مرا می شناسند، آن­ها را از من دور می­کنند؛ من می گویم پروردگارا! آن­ها اصحاب منند، اصحاب من، گفته می­شود: تو نمی دانی که آنان پس از تو چه کردند؛ وقتی از آن­ها جدا شدی، به پیشینیان خود بازگشتند. و من می گویم: از رحمت خدا دور شوند و هلاکت بر آنان باد.

از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: امت من گام به گام و قدم به قدم و وجب به وجب و ذراع به ذراع و مو به مو، به شیوه بنی­اسرائیل خواهند رفت؛ زیرا تورات و قرآن نوشته دستی یکسان هستند و با قلمی یکسان و در یک لوح نوشته شده اند و مثال ها و سنت­ها یکسان جریان می­یابند. - . به نقل مضمون از کتاب سلیم بن قیس:82 - 92 -

**[ترجمه]

بیان

روی الکلینی صدر الخبر عن علی بن إبراهیم عن أبیه عن حماد بن عیسی عن إبراهیم بن عمر الیمانی عن سلیم بن قیس إلی قولهم ثُمَّ یَخْرُجُ فَیَجْمَعُ شَیَاطِینَهُ وَ أَبَالِسَتَهُ فَیَنْخُرُ وَ یَکْسَعُ وَ یَقُولُ کَلَّا زَعَمْتُمْ أَنْ لَیْسَ لِی عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ فَکَیْفَ رَأَیْتُمْ مَا صَنَعْتُ بِهِمْ حَتَّی تَرَکُوا أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ طَاعَتَهُ وَ مَا أَمَرَهُمْ بِهِ رَسُولُ

ص: 282


1- راجع نصوص ذلک ص 22- 32 فیما سبق من هذا الجزء.
2- کتاب سلیم بن قیس: 82- 92، مع اختلاف یسیر.

اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

و قال الجوهری الظلة بالضم کهیئة الصفة و قال السجادة أثر السجود فی الجبهة و قال شمر إزاره تشمیرا رفعه یقال شمر عن ساقه و شمر فی أمره أی خف أقول أرید هنا أنه کان یری من ظاهر حاله الاهتمام بالعبادة قوله ثم قال یوم کیوم آدم هذه الفقرة لم یذکرها فی الإحتجاج و الکافی و المراد بها أن ما فعلت فی هذا الیوم شبیه بما فعلت بآدم و أخرجته من الجنة فی الغرابة و حسن التدبیر و النخیر صوت الأنف و کسعه کمنعه ضرب دبره بیده أو بصدر قدمه و الشظاظ بالکسر العود الذی یدخل فی عروة الجوالق.

و فی الإحتجاج (2) فلم یخرج حتی جمعه کله فکتبه علی تنزیله و الناسخ و المنسوخ فبعث إلی قوله فقد آلیت بیمین إلی قوله و أعلمنی تأویلها ثم دخل بیته فقال عمر إلی قوله فقال عمر أرسل إلیه قنفذا و کان رجلا فظا غلیظا جافیا من الطلقاء أحد بنی تیم إلی قوله ثم أمر أناسا حوله فحملوا حطبا و حمل معهم عمر و جعلوه حول منزله و فیه علی و فاطمة و ابناهما علیهم السلام ثم نادی عمر حتی أسمع علیا علیه السلام و الله لتخرجن و لتبایعن خلیفة رسول الله أو لأضرمن علیک بیتک نارا ثم رجع قنفذ إلی أبی بکر و هو یخاف أن یخرج علی علیه السلام بسیفه لما عرف من بأسه و شدته ثم قال لقنفذ إن خرج و إلا فاقتحم علیه فإن امتنع فأضرم علیهم بیتهم نارا فانطلق قنفذ فاقتحم هو و أصحابه بغیر إذن و ثار علی إلی سیفه فسبقوه إلیه فتناول بعض سیوفهم فکثروا علیه فضبطوه و ألقوا فی عنقه حبلا و حالت فاطمة علیها السلام بین زوجها و بینهم عند باب البیت فضربها قنفذ بالسوط علی عضدها و إن بعضدها مثل الدملوج من ضرب قنفذ إیاها فأرسل أبو بکر إلی قنفذ اضربها فألجأها إلی عضادة باب بیتها فدفعها فکسر ضلعا من جنبها و ألقت جنینا من بطنها فلم تزل صاحبة فراش حتی ماتت من ذلک شهیدة صلوات

ص: 283


1- راجع ص 263 فیما سبق.
2- رواه الطبرسیّ فی الاحتجاج 52- 56 عن سلیم بن قیس.

الله علیها ثم انطلقوا بعلی علیه السلام ملببا یتل.

إلی قوله و سائر الناس قعود حول أبی بکر علیهم السلاح و دخل علی علیه السلام و هو یقول أما و الله لو وقع سیفی بیدی لعلمتم أنکم لم تصلوا إلی هذا منی و بالله ما ألوم نفسی فی جهد و لو کنت فی أربعین رجلا لفرقت جماعتکم فلعن الله قوما بایعونی ثم خذلونی فانتهره عمر فقال بایع.

و قال فی القاموس کاثروهم فکثروهم غالبوهم فی الکثرة فغلبوهم قال الدملج کجندب فی لغتیه و زنبور المعضد و قال تله صرعه أو ألقاه علی عنقه و خده و التلتلة التحریک و الإقلاق و الزعزعة و الزلزلة و السیر الشدید و السوق العنیف و أتله ارتبطه و اقتاده.

قوله علیه السلام من عقبکما فی الإحتجاج من عقبکم إلی یوم القیامة ثم نادی قبل أن یبایع یا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی إلی قوله أصبتم و أخطأتم أصبتم سنة الأولین و أخطأتم سنة نبیکم.

قوله أسکت الله نأمتک قال الجوهری النأمة بالتسکین الصوت یقال أسکت الله نأمته أی نغمته و صوته و یقال أیضا نامَّته بتشدید المیم فیجعل من المضاعف و قال سعرت النار هیجتها و ألهبتها و استعرت النار و تسعرت أی توقدت.

قوله و إبلیس سادسهم أقول هکذا فی الإحتجاج و فی کتاب سلیم هکذا و عاقر الناقة و قاتل یحیی بن زکریا و فی الآخرین الدجال و هؤلاء الخمسة أصحاب الصحیفة و الکتاب و جبتهم و طاغوتهم الذی تعاهدوا علیه و تعاقدوا علی عداوتک و لا یستقیم إلا بتکلف تام.

قوله قال سلیم فی الإحتجاج هکذا ثم أَقْبَلَ عَلَیَّ سَلْمَانُ فقال إن القوم ارتدوا بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله إلا من عصمه الله بآل محمد إن الناس بعد رسول الله صلی الله علیه و آله بمنزلة هارون إلی قوله فی سُنَّةِ السامری و سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول لترکبن إلی قوله و باعا بباع

**[ترجمه]کلینی این روایت را از اول تا آن­جا که می­گوید: \\"سپس بیرون آمد و شیاطین و ابلیس­های خود را جمع کرد باد در بینی­اش می­انداخت و را دستش را بر پشت آن­ها می­زد و می­گفت هرگز، شما فکر کردید که من راهی بر آن­ها پیدا نمی­کنم، دیدید با آن­ها چه کردم و چگونه امر و اطاعت از خداوند عزّ ذکره را رها کردند و آن­چه که رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن­ها امر کرده بود را کنار نهادند.\\" از علی بن ابراهیم، از پدرش از حماد بن عیسی از ابراهیم بن عمر یمانی از سلیم بن قیس نقل کرده است.

جوهری گفته است: \\"ظلة\\" به ضم ظاء چیزی شبیه به سکو است، و گفته است: \\"سجادة\\" اثر سجده در پیشانی است. \\"شمّر إزاره تشمیراً\\" یعنی آن را بالا برد، گفته می­شود: \\"شمّر عن ساقه و شمّر فی امره\\" یعنی سبک گشت. مؤلف می­گوید: در این­جا منظور این است که از ظاهر حالت او توجه و اهتمام به عبادت دیده می­شد. \\"روزی مانند روز آدم\\" این بخش در احتجاج و کافی نیامده است و منظور از آن این است که کاری که امروز انجام دادم از جهت شگفتی و حسن تدبیر مانند کاری است که با آدم انجام دادم و او را از بهشت بیرون کردم. ،\\"نخیر\\" یعنی صدای بینی، و \\"کَسَعَه\\" بر وزن \\"مَنعَه\\" یعنی با دست یا با جلوی پایش به پشت او زد. \\"شظاظ\\" به کسر شین، چوبی تختی است که در دو طرف خورجین قرار می دهند.

و در احتجاج این­چنین آمده است: \\"تا زمانی ­که همه قرآن را جمع­آوری نمودند و آن را به ترتیب نزول و ناسخ و منسوخ نگاشتند، از خانه خارج نشدند، ابوبکر در پی ایشان فرستاد\\" تا آن­جا که \\"سوگند خورده­ام\\" تا: \\"تفسیر آن­ها را به من آموخته­اند. علی - علیه السلام - سپس به خانه­اشان رفتند\\" تا آن­جا که:\\" قنفذ را به دنبالش بفرست؛ او مردی خشن و سنگ­دل و ستم­گر و یکی از آزادشدگان و یکی از افراد قبیله بنی­تیم بود\\" تا: \\"سپس به عده­ای از آن­هایی که در اطرافش بودند دستور داد که هیزم بیاورند. آن­ها هیزم آوردند و عمر هم همراه آنان هیزم آورد و هیزم­ها را در اطراف خانه علی - علیه السلام - ، که علی و فاطمه و دو فرزندشان در آن بودند گذاشتند. عمر طوری که علی - علیه السلام - صدای او را بشنوند فریاد زد: ای علی! به خدا سوگند یا بیرون میایی و با خلیفه رسول خدا بیعت می­کنی، و یا این­که خانه­ات را بر سرت به آتش می­کشم. قنفذ در حالی که می­ترسید علی - علیه السلام - با شمشیر خود بیرون بیایند پیش ابوبکر بازگشت؛ زیرا او نیرومندی و شجاعت ایشان را می­دانست. سپس ابوبکر به قنفذ گفت: اگر بیرون آمد که هیچ، وگرنه خود را به داخل خانه­اش بیانداز و اگر بیرون نیامد، آتش بر خانه­اشان بیفکن. قنفذ به راه افتاد و به همراه یارانش، خودشان را بدون اجازه به داخل خانه انداختند، علی - علیه السلام - به سمت شمشیرشان رفتند، اما آنان زودتر پیش رفتند و شمشیر را برداشتند، علی - علیه السلام - شمشیر یکی از آن­ها را گرفتند، ولی آن­ها زیاد بودند و آن شمشیر را از چنگ ایشان درآوردند و طنابی دور گردنشان انداختند. فاطمه - علیها السلام - بر در خانه، خود را بین آن­ها و علی - علیه السلام - قرار دادند، قنفذ با تازیانه بر بازوی ایشان زد و به سبب ضربه­ای که قنفذ به ایشان زده بود چیزی مانند دمل بر بازویشان وجود داشت. ابوبکر به قنفذ پیغام فرستاد که فاطمه را بزن، قنفذ فاطمه - علیها السلام - را به میان در و دیوار خانه پرت کرد و یکی از دنده­های پهلوی ایشان شکست و جنینی از شکمشان سقط شد، ایشان تا پایان عمرشان در بستر بیماری بودند و در نهایت بر اثر همین ضربات شهید از دنیا رفتند. درود خداوند بر ایشان باد! سپس پیراهن علی - علیه السلام – را گرفتند و ایشان را کشان­کشان بردند.\\"

تا این جا که: \\"و سایر مردم مسلح اطراف ابوبکر نشسته بودند، علی - علیه السلام - داخل شدند، در حالی که می­فرمودند: به خدا سوگند اگر شمشیرم به دستم می­افتاد، می­فهمیدید که هرگز نمی­توانستید مرا پیش این شخص [ابوبکر] بیاورید، اما به خدا سوگند من خودم را به خاطر نجنگیدن با شما سرزنش نمی­کنم، اگر چهل مرد در اطاعت خود داشتم، جماعتتان را متفرق می­کردم، اما خدا لعنت کند آن­هایی که ابتدا با من بیعت نمودند و سپس مرا خوار کردند، عمر به ایشان نیش و کنایه زد و گفت: بیعت کن.\\"

مؤلف قاموس گفته است: \\"کاثروهم، فکثروهم\\" یعنی تعدادشان زیادتر بود و غالب شدند. \\"دُملج\\" مانند جندب است در این­که دو نوع تلفظ دارد [به فتح لام و ضم آن] و \\"دُملُوج\\" بر وزن زنبور، به معنای النگو و خلخال است. \\"تلّه\\" یعنی او را به زمین زد یا او را با گردن و صورتش به زمین زد، \\"التلتلة\\" یعنی به حرکت در آوردن و تکان دادن و مضطرب ساختن و زلزله و به زور راه رفتن و به شدت هل دادن، و \\"أتلّه\\" به بند کشید و آن را کشاند.

در احتجاج بعد از \\"از نسل شما دو نفر\\" این­چنین آمده است: از نسل شما دو نفر تا روز قیامت. سپس پیش از آن که بیعت کنند فریاد زد: ای پسر مادرم! این قوم مرا به ضعیف یافتند\\" تا آن­جا که \\"درست رفتید و به خطا رفتید، سنت پیشینیان را درست انجام دادید و سنت پیامبرتان را به خطا رفتید\\"

\\"أسکت الله نأمتک\\" جوهری گفته است: \\"نأمة\\" به سکون همزه یعنی صدا، و گفته می­شود: \\"أسکت الله نأمتک\\" یعنی خداوند نغمه و صوت تو را ساکت کند. و نیز گفته می­شود: \\"نامّته\\" به تشدید میم، که مضاعف قرار داده می­شود. \\"سعرت النار\\" یعنی آتش را شعله­ور و فروزان ساخت، و \\"استعرت النار و تسعّرت\\" یعنی آتش شعله­ور شد.

\\"و ابلیس سادسهم\\" می گویم: در احتجاج این گونه آمده است. ولی در کتاب سلیم این­طور است: \\"و کسی که شتر صالح را پی نمود، و قاتل یحیی بن زکریا، و از میان پسینیان دجال و این پنج تن اصحاب صحیفه و قرارداد و جبت و طاغوتشان که بر سر آن با یک­دیگر هم پیمان شدند و بر دشمنی با تو عهد بستند\\" ولی این جمله جز با تکلف بسیار درست نخواهد بود.

\\"قال سلیم\\" در احتجاج این گونه آمده است: \\"سپس سلمان رو به من کرد و گفت: مردم پس از وفات پیامبر - صلی الله علیه و آله - از دین خارج شدند مگر کسانی که خداوند به سبب آل محمد آن­ها را حفظ کرد ، مردم پس از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به منزله هارون شدند\\" تا \\"در سنت سامری و از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می فرمودند: امت من گام به گام و ... به شیوه بنی­اسرائیل رفتند.\\"

**[ترجمه]

«46»

وَ أَیْضاً وَجَدْتُ فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ، أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُ الْبَرَاءَ

ص: 284

بْنَ عَازِبٍ (1) یَقُولُ کُنْتُ أُحِبُّ بَنِی هَاشِمٍ حُبّاً شَدِیداً فِی حَیَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَی عَلِیّاً علیه السلام أَنْ لَا یَلِیَ غُسْلَهُ غَیْرُهُ وَ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ أَنْ یَرَی عَوْرَتَهُ غَیْرُهُ وَ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ یَرَی عَوْرَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا ذَهَبَ بَصَرُهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ یُعِینُنِی عَلَی غُسْلِکَ قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی جُنُودٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُغَسِّلُهُ وَ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ مَرْبُوطَ الْعَیْنَیْنِ یَصُبُّ الْمَاءَ وَ الْمَلَائِکَةُ یُقَلِّبُونَهُ لَهُ کَیْفَ شَاءَ وَ لَقَدْ أَرَادَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنْ یَنْزِعَ قَمِیصَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَاحَ بِهِ صَائِحٌ لَا تَنْزِعْ قَمِیصَ نَبِیِّکَ یَا عَلِیُّ فَأَدْخَلَ یَدَهُ تَحْتَ الْقَمِیصِ فَغَسَّلَهُ ثُمَّ حَنَّطَهُ وَ کَفَّنَهُ ثُمَّ نَزَعَ الْقَمِیصَ عِنْدَ تَکْفِینِهِ وَ تَحْنِیطِهِ (2) قَالَ الْبَرَاءُ بْنُ عَازِبٍ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَخَوَّفْتُ أَنْ یَتَظَاهَرَ قُرَیْشٌ عَلَی إِخْرَاجِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا صَنَعَ النَّاسُ مَا صَنَعُوا مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَخَذَنِی مَا یَأْخُذُ الْوَالِهَ الثَّکُولَ مَعَ مَا بِی مِنَ الْحُزْنِ لِوَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلْتُ أَتَرَدَّدُ وَ أَرْمُقُ وُجُوهَ النَّاسِ وَ قَدْ خَلَا الْهَاشِمِیُّونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِغُسْلِهِ وَ تَحْنِیطِهِ وَ قَدْ بَلَغَنِی الَّذِی کَانَ مِنْ قَوْلِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنْ جُمْلَةِ أَصْحَابِهِ فَلَمْ أَحْفِلْ بِهِمْ وَ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَا یَئُولُ إِلَی شَیْ ءٍ فَجَعَلْتُ أَتَرَدَّدُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْمَسْجِدِ وَ أَتَفَقَّدُ وُجُوهَ قُرَیْشٍ وَ کَأَنِّی لَکَذَلِکَ

ص: 285


1- روی هذا الحدیث ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج تارة ج 1/ 73- 74 مرسلا (عند قوله علیه السلام شقوا أمواج الفتن بسفن النجاة) و تارة اخری ج 1 ص 32 بإسناده عن کتاب السقیفة لعبد العزیز الجوهریّ قال: حدّثنی المغیرة بن محمّد المهلبی من حفظه و عمر بن شبه من کتابه باسناد رفعه الی أبی سعید الخدریّ قال: سمعت البراء بن عازب یقول ..... و قد مر بعض نصوصه فیما مضی ذیل هذا الجزء و سنشیر الی بعض الاختلاف بعد ذلک إنشاء اللّه تعالی.
2- لم یذکر حدیث التغسیل و التدفین فی شرح النهج بل ساق الحدیث هکذا: «قال البراء بن عازب لم أزل لبنی هاشم محبا فلما قبض ....

إِذْ فَقَدْتُ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ (1) ثُمَّ لَمْ أَلْبَثْ حَتَّی إِذَا أَنَا بِأَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ أَبِی عُبَیْدَةَ قَدْ أَقْبَلُوا فِی أَهْلِ السَّقِیفَةِ وَ هُمْ مُحْتَجِزُونَ بِالْأُزُرِ الصَّنْعَانِیَةِ لَا یَمُرُّ بِهِمْ أَحَدٌ إِلَّا خَبَطُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ مَدُّوا یَدَهُ عَلَی یَدِ أَبِی بَکْرٍ شَاءَ ذَلِکَ أَمْ أَبَی فَأَنْکَرْتُ عِنْدَ ذَلِکَ عَقْلِی جَزَعاً مِنْهُ مَعَ الْمُصِیبَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجْتُ مُسْرِعاً حَتَّی أَتَیْتُ الْمَسْجِدَ ثُمَّ أَتَیْتُ بَنِی هَاشِمٍ وَ الْبَابُ مُغْلَقٌ دُونَهُمْ فَضَرَبْتُ الْبَابَ ضَرْباً عَنِیفاً وَ قُلْتُ یَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَخَرَجَ إِلَیَّ الْفَضْلُ بْنُ الْعَبَّاسِ فَقُلْتُ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ الْعَبَّاسُ قَدْ تَرِبَتْ أَیْدِیکُمْ مِنْهَا آخِرَ الدَّهْرِ أَمَا إِنِّی قَدْ أَمَرْتُکُمْ فَعَصَیْتُمُونِی (2)

ص: 286


1- فی النهج 1/ 74: فانی کذلک اذ فقدت أبا بکر و عمر، و إذا قائل یقول: القوم فی سقیفة بنی ساعدة ، واذا قائل آخر یقول : قد بویع أبوبکر ، فلم ألبث الخ.
2- فأول ما أشار بذلک الی علیّ علیه السلام قبل رحلته صلی الله علیه و آله روی ابن هشام فی السیرة 2/ 654 و الطبریّ فی تاریخه 3/ 193، و البیهقیّ فی سننه 8/ 149 نقلا عن البخاری و ابن کثیر فی تاریخه 5/ 251 و ابن سعد فی طبقاته 2 ق 2/ 38 کلهم بالاسناد عن ابن عباس قال: خرج یومئذ علیّ بن أبی طالب علی الناس من عند رسول اللّه فقال له الناس: یا أبا حسن! کیف أصبح رسول اللّه؟ قال : أصبح بحمد الله بارئا ، قال : فأخذ العباس بیده ثم قال : یا علی! أنت والله عبد العصا بعد ثلاث ، أحلف بالله لقد عرفت الموت فی وجه رسول الله کما کنت أعرفه فی وجوه بنی عبدالمطلب ، فانطلق بنا إلی رسول الله فان کان هذا الامر فینا عرفناه ، وان کان فی غیرنا أمرناه فأوصی بنا الناس ، قال : فقال له علی : انی والله لا أفعل ، والله لئن متعناه لا یؤتیناه أحد بعده ، فتوفی رسول الله صلی الله علیه و آله حین اشتد الضحاء من ذلک الیوم. أقول: : اما علی بن أبیطالب علیه الصلاة والسلام ، فقد کان رسول الله صلی الله علیه و آله نذر الیه بأن الامة ستغدر به وأن الامر لا یصل الیه الا بعد ثالث ثلاثة ، بل وقد کان یعرف جزئیات الامر وما سیقع فی الامة المرحومة!! حذو النعل بالنعل ، بل وقد کان عرف علیه السلام حین نزل قوله تعالی « الم أحسب الناس أن یترکوا أن یقولوا آمنا وهم لا یفتنون » أن الفتنة لا تنزل و رسول الله بین أظهر هم ، وانما تنزل الفتن کقطع اللیل المظلم حین ینزل برسول الله شکواه. فقد کان علیه السلام یصدر عن أمر الرسول ویرد بعهد عهده الیه ، کانت الجبال تزول ولا یزول هو علیه السلام لا بقلق ولا باضطراب ، وحیث کان الطامعون لامر الخلافة الشامخون لا نوفهم الیها یضطربون ویقلقون : هل یتم لهم الامر؟ وکیف تکون عاقبة هذه الفلتة؟ کان هو علیه السلام علی سکینة ورباطة جأش یعلم عاقبة الامر رأی العین. حینما قام رسول الله الاعظم بمسجد الخیف وقال : یوشک أن ادعی فأجیب ، وانی تارک فیکم الثقلین کتاب الله وعترتی اهل بیتی کان یعلم مآل امر الامة أنهم یحرقون کتاب الله ویمزقونه ، ویجعلونه وراء ظهورهم ، ثم یطردون ویشردون العترة الطاهرة و یقهرونهم. حینما قام بغدیر خم ونادی : « من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه » کان یعلم ویری برأی العین أن الامة سیردون اعقابهم القهقری ویعیدون الامر جاهلیة : یتخذون لرئاستهم وتنظیم شؤنهم أحدا منهم یرضونه علی حد ما کان یتخذ کل قبیلة شیخا منهم للرئاسة والزعامة فیحالفون معه : هم یعطونه النصر والطاعة وهو یعطیهم رأیه فی تدبیر شؤنهم ونظم سیاقهم _ بصفقة خاسرة خائبة. کما أنهم ارتدوا علی أعقابهم وأحیوا سنن الجاهلیة بعد ماکان رسول الله بدل الحلف الجاهلی بالبیعة الشرعیة : هم یعطونه النصر والطاعة ، وهو یضمن لهم الجنة صفقة رایحة بأمر من الله عزوجل « ان الله اشتری من المؤمنین أموالهم وأنفسهم بأن لهم الجنة یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون ویقتلون وعدا علیه حقا ، فی التوراة والانجیل والقرآن ». نعم أحیوا سنة الجاهلیة ، تحقیقا لکلام الله العزیز « ومن ینقلب علی عقبیه فلن یضر الله شیئا » فأعادوا البیعة الاسلامیة حلفة جاهلیة ، وصراخ رسول الله صلی الله علیه و آله یصطک فی آذانهم « لا حلف ولا عقد فی الاسلام » حیث ان الله عزوجل قد أکمل دینه یوم غدیر خم للمؤمنین فلا یحتاجون لعقد بیعة ولا حلف. وحینما بعث جیش أسامة وسیر فیهم وجوه المهاجرین والانصار ، کان یعلم أنهم لا یطیعونه ، وحیث کان یصر ویکرر من قوله صلی الله علیه و آله « نفذوا جیش أسامة لعن الله من تخلف عنها » یعلم بعلم من الله عزوجل أنهم مفتونون غیر مطیعین. وحینما قال لهم یوم الخمیس _ وما یوم الخمیس لما ظهر له أن القوم غیر تارکین للمدینة ولیسوا منفذین لجیشهم الذی أو عبوا فیه _ قال لهم : « ائتونی بدواة وصحیفة اکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا » فعرف القوم أن هذا المکتوب لن یعدو ماقاله فی عترته یوم خیف عموما. بل ولن یعدو ما قاله فی علی یوم غدیر خم خصوصا قال أحدهم ان الرجل لیهجر قد غلبه الوجع ، ولما قالت نساؤه صلی الله علیه و آله « ائتوا رسول الله بحاجته » قال عمر : اسکتن! فانکن صواحبه : اذا مرض عصرتن أعینکن واذا صح أخذتن بعنقه ، فقال رسول الله : هن خیر مکنم ، قوموا عنی! فلیس ینبغی عند نبی تنازع. فرسول الله صلی الله علیه و آله کان یعلم ذلک ، وعلی علیه السلام کان یعلم بعهد عهده الیه جمیع ذلک ، الا انهما کالظل وذی الظل کانا یتبعان أمر الله وارادته فی اتمام الحجة لیهلک من هلک عن بینة ، و یحیی من حی عن بینة. وأما العباس عم رسول الله فقد کان یومئذ بمعزل عن هذه الحقائق الباطنة و الملحمة الناشئة ، فکان یری ظاهر الامر ، ویتفقد لعلی امرة المسلمین ویسعی وراء ذلک بکل جده ، لکنه قد دهش من اطباق الفتن واقبالها کقطع اللیل المظلم فتراءی لنفسه أن یذهب مع علی إلی رسول الله لیتفرس حقیقة الامر ، وهل یصل أمر الخلافة إلی علی ویتحقق فی مستحقه مع هذه الفتن الشاغبة ، لیسعی هو وراء أمنیته هذه ؛ وان لا یصل الیه ولا یستقر الامر فی مقره ویظفر هؤلاء الطغاة علی سلطان رسول الله صلی الله علیه و آله یسئله أن یوصی الناس بهم کما أوصاهم بالانصار. فاقتراح العباس عم الرسول الاعظم لعلی أن یسئل رسول الله صلی الله علیه و آله من الامر ، انما کان أراد الامر الواقع فی الخارج ، علی ما هو بعلم الله وعلم رسوله ، لا حقیقة الامر والحکم الالهی الذی صدع به الرسول فی غدیر خم بین الملا من قومه أدانیهم وأقاصیهم ، ولذلک أجابه علی أمیر المؤمنین حقا ، بأنه لا یفعل ذلک أبدا ، فان رسول الله اذا أحابه فی الملا من قومه و عشیرته وبمحضر من الانصار والمهاجرین أن الامر لا یصل إلی علی علیه الصلاة والسلام ، یعبره الغاشمون الظالمون علی غیر وجهه ، فیقولون ان الامر یحدث بعد الامر ، کان رسول الله أقام علیا بغدیر خم علما هادیا ومولا مطاعا ، ثم بدا له فی آخر ساعاته وأصی الامة بهم کما أوصاهم بالانصار. هذه الاشارة هی الاولی. وأما الاشارة الثانیة من العباس إلی علی علیه السلام وتفقده الامر له وسعیه وراء هذه البغیة ، انه لما قبض رسول الله قال العباس لعلی بن ابیطالب وهما فی الدار : امدد یدک أبایعک فیقول الناس : عم رسول الله بایع ابن عم رسول الله ویبایعک أهل بیتک فلا یختلف علیک اثنان فان هذا الامر اذا کان ، لم یقل ، فقال له علی علیه السلام : ومن یطلب هذا الامر غیری؟ او یطمع فیها طامع غیری؟ ، قال العباس : ستعلم ( شرح النهج الحدیدی ١ / ٥٣ ، الامامة و السیاسة ١ / ١٢). وأما لفظ الطبقات ج ٢ ق ٢ / ٣٩ بالاسناد عن فاطمة بنت الحسین علیهما السلام قالت : لما توفی رسول الله قال العباس یا علی قم حتی أبایعک ومن حضر ، فان هذا الامر ، اذا کان لم یرد مثله ، والامر فی ایدینا ، فقال علی وأحد _ یعنی یطمع فیه _ غیرنا؟ فقال العباس : أظن والله سیکون ، فلما بویع لابی بکر ورجعوا إلی المسجد سمع علی التکبیر فقال : ما هذا؟ فقال العباس : هذا ما دعوتک الیه فأبیت علی ، فقال علی أیکون هذا؟ فقال العباس : مارد مثل هذا قط ، فقال عمر : قد خرج أبوبکر من عند النبی صلی الله علیه و آله حین توفی وتخلف عنده علی وعباس والزبیر ، فذلک حین قال عباس هذه المقالة. وروی البلاذری فی الانساب ١ / ٥٨٣ باسناده عن جابر بن عبدالله قال : قال العباس لعلی : ما قدمتک إلی شئ الا تأخرت عنه ، وکان قال له : لما قبض رسول الله اخرج حتی ابایعک علی أعین الناس ، فلا یختلف علیک اثنان ، فأبی وقال : أو منهم من ینکر حقنا ویستبد علینا؟ فقال العباس : ستری أن ذلک یکون ، فلما بویع أبوبکر ، قال له العباس ، ألم أقل لک یا علی؟ فنری العباس یزاول الامیر بعین الظاهر ، کأصحاب السقیفة ، وعلی علیه السلام یأبی علیه الا مزاولة الباطن بعین الحقیقة وتنزیلهم منزلة الفتنة وهو علی سکینة من الله عزوجل وعلم من لدنه لایشوبه شک وریب. وهذه الاشارة هی الثانیة. وأما الاشارة الثالثة ، فقد أشار الیه بعد عمر أن لا یدخل معم فی الشوری المسدسة و ینزه نفسه عن المقارنة معهم ، وکان رأیه ذلک نصحا له من حیث الظاهر لکنه صلی الله علیه و آله أبی علیه الا المضی علی ارادة الله عزوجل من سلامة دینه وامضاء الفتنة واتمام الحجة علیهم وردا علی تأول أصحاب النبی لقوه انا اهل بیت اختار الله لنا الاخرة علی الدنیا ، وان اهل بیتی سیلقون بعدی بلاء وتشریدا وتطریدا ( ابن ماجة کتاب الفتن الباب ٤٣ ) ولقوله صلی الله علیه و آله « انکم ستبتلون فی اهل بیتی من بعدی » ( مجمع الزوائد ٩ / ١٩٤ ) بأن رسول الله قال « ان الله أبی أن یجمع لنا اهل البیت النبوة والخلافة أبدا ». فلو کان العباس یعلم عند ذاک _ علی ما نعرف الیوم نحن من اخبارهم _ أن علیا لا یصدر الاعن عهد عهده الیه رسول الله لما عاتبه بقوله : « لم أدفعک فی شئ الا رجعت إلی متأخرا بما أکره : أشرت علیک عند وفاة رسول الله فی هذا الامر فأبیت ، وأشرت علیک بعد وفات رسول الله أن تعاجل الامر فأبیت ، وأشرت علیک حین سماک عمر فی الشوری أن لا تدخل معههم فأبیت ، فاحفظ عنی واحدة : کلما عرض علیک القوم فأمسک إلی أن یولوک ، واحذر هذا الرهط فانهم لا یبرحون یدفعوننا عن هذا الامر حتی یقوم لنا فیه غیرنا » ( العقد الفرید : ٢ / ٢٥٧ ، أنساب الاشراف ٥ / ٢٣ ) والکلام طویل الذیل ، وسیجئ فی محاله انشاء الله تعالی.

فَمَکَثْتُ أُکَابِدُ مَا فِی نَفْسِی فَلَمَّا کَانَ اللَّیْلُ خَرَجْتُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَلَمَّا صِرْتُ فِیهِ تَذَکَّرْتُ أَنِّی کُنْتُ أَسْمَعُ هَمْهَمَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْقُرْآنِ فَانْبَعَثْتُ مِنْ مَکَانِی

ص: 287

فَخَرَجْتُ نَحْوَ الْفَضَاءِ فَوَجَدْتُ نَفَراً یَتَنَاجَوْنَ فَلَمَّا دَنَوْتُ مِنْهُمْ سَکَتُوا فَانْصَرَفْتُ

ص: 288

عَنْهُمْ فَعَرَفُونِی وَ مَا عَرَفْتُهُمْ فَدَعَوْنِی فَأَتَیْتُهُمْ وَ إِذَا الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ سَلْمَانُ

ص: 289

وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ حُذَیْفَةُ بْنُ الْیَمَانِ وَ الزُّبَیْرُ بْنُ

ص: 290

الْعَوَّامِ (1) وَ حُذَیْفَةُ یَقُولُ وَ اللَّهِ لَیَفْعَلُنَّ مَا أَخْبَرْتُکُمْ بِهِ فَوَ اللَّهِ مَا کَذَبْتُ وَ لَا کُذِبْتُ وَ إِذَا الْقَوْمُ یُرِیدُونَ أَنْ یُعِیدُوا الْأَمْرَ شُورَی بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَقَالَ حُذَیْفَةُ انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ فَقَدْ عَلِمَ مِثْلَ مَا عَلِمْتُ فَانْطَلَقُوا إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ ضَرَبْنَا عَلَیْهِ بَابَهُ فَأَتَی حَتَّی صَارَ خَلْفَ الْبَابِ ثُمَّ قَالَ مَنْ أَنْتُمْ فَکَلَّمَهُ الْمِقْدَادُ فَقَالَ مَا جَاءَ بِکَ فَقَالَ افْتَحْ فَإِنَّ الْأَمْرَ الَّذِی جِئْنَا فِیهِ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَجْرِیَ وَرَاءَ الْبَابِ فَقَالَ مَا أَنَا بِفَاتِحٍ بَابِی وَ قَدْ عَلِمْتُ مَا جِئْتُمْ لَهُ وَ مَا أَنَا بِفَاتِحٍ بَابِی کَأَنَّکُمْ أَرَدْتُمُ النَّظَرَ فِی هَذَا الْعَقْدِ فَقُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ أَ فِیکُمْ حُذَیْفَةُ فَقُلْنَا نَعَمْ فَقَالَ الْقَوْلُ مَا قَالَ حُذَیْفَةُ فَأَمَّا أَنَا فَلَا أَفْتَحُ بَابِی حَتَّی یَجْرِیَ عَلَیَّ مَا هُوَ جَارٍ عَلَیْهِ وَ مَا یَکُونُ بَعْدَهَا شَرٌّ مِنْهَا وَ إِلَی اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ الْمُشْتَکَی قَالَ فَرَجَعُوا ثُمَّ دَخَلَ أُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ بَیْتَهُ قَالَ وَ بَلَغَ أَبَا بَکْرٍ وَ عُمَرَ الْخَبَرُ (2) فَأَرْسَلَا إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ بْنِ الْجَرَّاحِ وَ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ فَسَأَلَاهُمَا الرَّأْیَ فَقَالَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ أَرَی أَنْ تَلْقُوا الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَتُطْمِعُوهُ فِی أَنْ یَکُونَ لَهُ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیبٌ یَکُونُ لَهُ وَ لِعَقِبِهِ مِنْ بَعْدِهِ فَتَقْطَعُوهُ بِذَلِکَ عَنِ ابْنِ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّ الْعَبَّاسَ لَوْ صَارَ مَعَکُمْ کَانَتِ الْحُجَّةُ

ص: 291


1- زاد فی النهج: أبا الهیثم ابن التیهان.
2- و فی تاریخ الیعقوبی 2/ 114 «أنه تخلف عن بیعة أبی بکر قوم من المهاجرین و الأنصار و مالوا مع علیّ بن أبی طالب منهم العباس و الفضل بن العباس و الزبیر بن العوام و خالد ابن سعید بن العاص و المقداد بن عمرو و سلمان الفارسیّ و أبو ذر الغفاری و عمّار بن یاسر و البراء ابن عازب و ابی بن کعب فأرسل أبو بکر الی عمر بن الخطّاب و ابی عبیدة بن الجراح و المغیرة ابن شعبة فقال: ما الرأی؟ قالوا: الرأی أن تلقی العباس ... ثم ساق القصة بنحو ما ساقه شارح النهج. وروی ابن قتیبة فی کتابه الامامة والسیاسة ١ _ ٢١ قصة مشاورتهم المغیرة بن شعبة و رأیه بنحو مما ساقه الیعقوبی فی تاریخه ، من شاءه فلیراجعه.

عَلَی النَّاسِ وَ هَانَ عَلَیْکُمْ أَمْرُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَحْدَهُ قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ حَتَّی دَخَلُوا عَلَی الْعَبَّاسِ فِی اللَّیْلَةِ الثَّانِیَةِ مِنْ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَتَکَلَّمَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ ابْتَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلِیّاً فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بِکَوْنِهِ بَیْنَ ظَهْرَانَیْهِمْ حَتَّی اخْتَارَ لَهُ مَا عِنْدَهُ وَ تَرَکَ لِلنَّاسِ أَمْرَهُمْ لِیَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ مَصْلَحَتَهُمْ مُتَّفِقِینَ لَا مُخْتَلِفِینَ فَاخْتَارُونِی عَلَیْهِمْ وَالِیاً وَ لِأُمُورِهِمْ رَاعِیاً فَتَوَلَّوْنِی ذَلِکَ وَ مَا أَخَافُ بِعَوْنِ اللَّهِ وَهْناً وَ لَا حَیْرَةً وَ لَا جُبْناً وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ غَیْرَ أَنِّی لَا أَنْفَکُّ مِنْ طَاعِنٍ یَبْلُغُنِی فَیَقُولُ بِخِلَافِ قَوْلِ الْعَامَّةِ فَیَتَّخِذُکُمْ لَجَأً فَتَکُونُونَ حِصْنَهُ الْمَنِیعَ وَ خَطْبَهُ الْبَدِیعَ فَإِمَّا دَخَلْتُمْ مَعَ النَّاسِ فِیمَا اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ أَوْ صَرَفْتُمُوهُمْ عَمَّا مَالُوا إِلَیْهِ فَقَدْ جِئْنَاکَ وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَجْعَلَ لَکَ فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً یَکُونُ لَکَ وَ لِعَقِبِکَ مِنْ بَعْدِکَ إِذْ کُنْتَ عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ النَّاسُ قَدْ رَأَوْا مَکَانَکَ وَ مَکَانَ صَاحِبِکَ فَعَدَلُوا بِهَذَا الْأَمْرِ عَنْکُمَا (1) فَقَالَ عُمَرُ إِی وَ اللَّهِ وَ أُخْرَی یَا بَنِی هَاشِمٍ عَلَی رِسْلِکُمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَّا وَ مِنْکُمْ وَ لَمْ نَأْتِکَ حَاجَةً مِنَّا إِلَیْکُمْ وَ لَکِنْ کَرِهْنَا أَنْ یَکُونَ الطَّعْنُ فِیمَا اجْتَمَعَ عَلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ فَیَتَفَاقَمَ الْخَطْبُ بِکُمْ وَ بِهِمْ فَانْظُرُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ لِلْعَامَّةِ فَتَکَلَّمَ الْعَبَّاسُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ ابْتَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَبِیّاً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلِیّاً (2) فَإِنْ

ص: 292


1- فی النهج 1 ر 74: «و ان کان المسلمون قد رأوا مکانک من رسول اللّه و مکان أهلک ثمّ عدلوا بهذا الامر عنکم و علی رسلکم بنی هاشم فان رسول اللّه منا و منکم، فاعترض کلامه عمر و خرج الی مذهبه فی الخشونة ... الی آخر ما سیأتی فی المتن، و هکذا فی تاریخ الیعقوبی 2/ 115 و الإمامة و السیاسة 1/ 21 جعل «و علی رسلکم» من کلام أبی بکر.
2- زاد النهج و الیعقوبی: فمن اللّه به علی أمته حتّی اختار له ما عنده، فخلی الناس علی أمرهم لیختاروا لانفسهم مصیبین للحق مائلین عن زیغ الهوی، فان کنت ....

کُنْتَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَلَبْتَ هَذَا الْأَمْرَ فَحَقَّنَا أَخَذْتَ وَ إِنْ کُنْتَ بِالْمُؤْمِنِینَ طَلَبْتَ فَنَحْنُ مِنْهُمْ مَا تَقَدَّمَ رَأْیُنَا فِی أَمْرِکَ وَ لَا شُوِّرْنَا وَ لَا نُحِبُّ لَکَ ذَلِکَ إِذْ کُنَّا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ کُنَّا لَکَ کَارِهِینَ (1) وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَنْ تَجْعَلَ لِی فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً فَإِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ لَکَ خَاصَّةً فَأَمْسِکْ عَلَیْکَ فَلَسْنَا مُحْتَاجِینَ إِلَیْکَ وَ إِنْ کَانَ حَقَّ الْمُؤْمِنِینَ فَلَیْسَ لَکَ أَنْ تَحْکُمَ فِی حَقِّهِمْ وَ إِنْ کَانَ حَقَّنَا فَإِنَّا لَا نَرْضَی بِبَعْضِهِ دُونَ بَعْضٍ (2) وَ أَمَّا قَوْلُکَ یَا عُمَرُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَّا وَ مِنْکُمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَجَرَةٌ نَحْنُ أَغْصَانُهَا وَ أَنْتُمْ جِیرَانُهَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِهِ مِنْکُمْ وَ أَمَّا قَوْلُکَ إنی (إِنَّا) نَخَافُ تَفَاقُمَ الْخَطْبِ بِکُمْ فَهَذَا الَّذِی فَعَلْتُمُوهُ أَوَائِلُ ذَلِکَ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ فَخَرَجُوا مِنْ عِنْدِهِ وَ أَنْشَأَ الْعَبَّاسُ یَقُولُ:

مَا کُنْتُ أَحْسَبُ هَذَا الْأَمْرَ مُنْحَرِفاً***عَنْ هَاشِمٍ ثُمَّ مِنْهَا عَنْ أَبِی حَسَنٍ

أَ لَیْسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی لِقِبْلَتِکُمْ***وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالْآثَارِ وَ السُّنَنِ

وَ أَقْرَبَ النَّاسِ عَهْداً بِالنَّبِیِّ وَ مَنْ***جِبْرِیلُ عَوْنٌ لَهُ بِالْغُسْلِ وَ الْکَفَنِ

مَنْ فِیهِ مَا فِی جَمِیعِ النَّاسِ کُلِّهِمْ*** وَ لَیْسَ فِی النَّاسِ مَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنِ

مَنْ ذَا الَّذِی رَدَّکُمْ عَنْهُ فَنَعْرِفَهُ*** هَا إِنَّ بَیْعَتَکُمْ مِنْ أَوَّلِ الْفِتَنِ (3)

**[ترجمه]هم­چنین در کتاب سلیم بن قیس هلالی که نقل کرده، از براء بن عازب شنیدم که می گفت: من چه در زمان حیات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و چه بعد از وفات ایشان به شدت به بنی­هاشم عشق می ورزیدم، وقتی وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزدیک شد، به علی - علیه السلام - وصیت نمودند که کسی غیر از ایشان بدنشان را غسل ندهد و غیر از ایشان هر کس دیگری بدن رسول خدا- صلی الله علیه و آله و سلم - را ببیند، بینایی­اش را از دست خواهد داد. علی - علیه السلام - عرض کردند: ای رسول خدا! پس چه کسی مرا در غسل شما یاری می­کند؟ پیامبر فرمودند: جبرئیل به همراه لشگری از فرشتگان. علی - علیه السلام - ایشان را غسل می دادند و فضل بن عباس در حالی با چشمانی بسته آب می ریخت و ملائکه نیز بدن ایشان را به هر جهتی که علی - علیه السلام - می­خواست می­گرداندند، علی - علیه السلام - خواست پیراهن رسول خدا صلی الله علیه و آله را از تن ایشان در آورد که فریادی برآمد: ای علی! پیراهن پیامبرت را در نیاور. علی دستش را به زیر پیراهن رسول خدا برد و ایشان را غسل داد و سپس حنوط کرد و کفن نمود، و در هنگام کفن و حنوط لباس حضرت را از بدنشان بیرون آورد.

براء بن عازب نقل کرده، زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات کردند، ترسیدم که قریش به کمک یک­دیگر خلافت را از بنی­هاشم بیرون آورند. وقتی مردم آن کارها را کردند و با ابوبکر بیعت نمودند، مانند انسانی حیران و داغدار شدم و با آن اندوهی که از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - داشتم، به میان مردم رفتم و به چهره­هایشان نگریستم؛ هاشمیان در میانشان نبودند؛ زیرا آن­ها مشغول غسل و حنوط رسول خدا - صلی الله علیه و آله - بودند. سخن سعد بن عباده و اصحابش که پیرو او بودند به گوشم رسیده بود، اما توجهی بدان نکردم و می دانستم که به جایی نمی­رسد.

میان مردم و مسجد پیوسته در رفت و آمد بودم، و به چهره قریشیان با دقت نگاه می­کردم. در همان حال بودم که ناگهان ابوبکر و عمر را گم کردم، ولی اندکی بعد دیدم که ابوبکر و عمر و ابوعبیدة، در حالی که بالاپوش صنعانی به تن داشتند به همراه اهل سقیفه­اند و هر کسی از کنارشان می گذشت را می گرفتند و اگر او را می شناختند دستش را دراز می­کردند و خواسته و ناخواسته دست او را در دست ابوبکر می گزاردند. از ناراحتی دیدن آن صحنه و مصیبت از دست دادن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - گمان کردم که عقلم را از دست داده­ام. به سرعت از آن­جا خارج شدم و به مسجد رفتم و سپس نزد بنی­هاشم رفتم؛ در بسته بود، به شدت در را کوبیدم و گفتم: ای اهل بیت! فضل بن عباس بیرون آمد. گفتم: مردم با ابوبکر بیعت نموده اند. عباس گفت: به جهت آن کار تا ابدالدهر دستتان زیر خاک رود! مگر به شما فرمان ندادم و شما عصیان نموده­اید. مدتی ماندم تا رنج درونم آرام شود، شب که شد به مسجد رفتم، وقتی داخل مسجد شدم، صدای تلاوت قرآن رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم تداعی شد، از جایم برخاستم و به فضای بیرون مسجد آمدم، دیدم چند نفر با یکدیگر نجوا می­کنند، وقتی نزدیک آن­ها شدم، ساکت شدند. آن­ها را نشناختم و برگشتم، ولی آن­ها مرا شناختند و صدایم زدند، نزدیکشان رفتم و دیدم مقداد و ابوذر و سلمان و عمار بن یاسر و عبادة بن صامت و حذیفة بن یمان و زبیر بن عوام بودند. حذیفه داشت می گفت: به خدا سوگند آن­چه به شما گفتم را انجام خواهند داد، به خدا سوگند نه من دروغ می گویم و نه این جریان دروغ است. معلوم شد که آن­ها می خواهند تکلیف این امر [خلافت] را به شورایی متشکل از مهاجران و انصار بسپرند. حذیفه گفت: برخیزید به نزد ابی بن کعب برویم، او نیز چیزهایی که من می دانم را می­داند.

پیش ابی بن کعب رفتیم و در خانه اش را زدیم؛ تا پشت در آمد و گفت: شما که هستید؟ مقداد پاسخش را داد، گفت: برای چه آمده­ای؟ مقداد گفت: باز کن، امری که ما به سبب آن به این­جا آمده ایم مهم­تر از آن است که از پشت در گفته شود. گفت: من در خانه ام را باز نمی کنم، می­دانم برای چه آمده اید و من در خانه­ام را باز نمی کنم. گویا می خواهید نظر من را در مورد این پیمان بدانید؟ گفتیم: آری. گفت: حذیفه هم در بین شما هست؟ گفتیم: آری. گفت: حرف همان است که حذیفه گفته است. من در خانه­ام را باز نمی کنم که آن­چه بر سر حذیفه آمده، بر سر من نیز بیاید، و اتفاقاتی که بعد از این خواهد افتاد بدتر هم خواهد بود، و باید به خداوند - جل ثناءه - شکایت بُرد. آن­ها بازگشتند و ابی بن کعب هم داخل خانه اش شد.

این خبر به ابوبکر و عمر رسید، در پی ابوعبیدة بن جراح و مغیرة بن شعبة فرستادند و نظر آن دو را خواستند. مغیرة گفت: به نظر من با عباس بن عبدالمطلب ملاقاتی داشته باشید و به او وعده دهید که سهمی از این امر خواهد برد و این امر برای خود و فرزندانش خواهد بود، بدین طریق می­توانید او را از برادرزاده­اش علی بن ابی­طالب جدا کنید. اگر عباس با شما همراه شود، حجتی بر مردم خواهد بود، و دیگر کار علی بن ابی­طالب بر شما آسان خواهد شد.

این­گونه بود که ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بن جراح و مغیرة بن شعبة در دومین شب بعد از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - پیش عباس رفتند؛ ابوبکر سخن را شروع کرد و ابتدا حمد و ثنای خداوند عزّ و جلّ کرد و سپس گفت: خداوند، محمد - صلی الله علیه و آله - را به پیامبری مبعوث کرد و ولی مؤمنان قرار داد و با قرار دادن پیامبر در میان آن­ها بر آنان منت نهاد، تا این­که هم­جواری خودش را برای پیامبرش برگزید و امر مردم را به خودشان واگذار نمود تا آن­چه را که به مصلحت شان است به اتفاق و نه با اختلاف انتخاب کنند، آن­ها نیز مرا به عنوان والی خود برگزیدند و مسؤول امورشان نمودند و متولی آن نمودند. و من به یاری خداوند از سستی و سرگشتگی و ترس نهراسیدم و توفیق من تنها از جانب خداوند است، بر او توکل نمودم و به سوی او بازخواهم گشت.

اما عده­ای طعنه­زن هستند که وقتی به من می­رسند، بر خلاف عامه مردم سخن می­گویند و شما را پناه خود قرار می­دهند و شما نیز دژی محکم و زبانی شیوا برای آن­ها هستید. یا شما نیز بیایید داخل در اجتماع و اتفاق مردم شوید و یا آن­ها را از راهی که می­روند بازدارید؛ ما پیش تو آمده­ایم و می­خواهیم برای تو نیز از این امر سهمی قرار دهیم تا هم خودت و فرزندانت از آن بهره­مند شوید، زیرا تو عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هستی، اگر مردم این موضع شما و صاحبتان را ببینند، از شما دو تن روی­گردان خواهند شد.

عمر گفت: آری به خدا سوگند، ای بنی­هاشم استوار باشید و آرامش خود را حفظ کنید، رسول خدا صلی الله علیه و آله از ما و شما بوده است، ما نیازی به تو نداریم که این­جا آمده­ایم، ولی خوش نداریم که در آن­چه مسلمانان بر اجتماع نموده اند، طعنه زده شود و رابطه بین شما و مسلمانان خراب شود. مراقب خود و عامه مردم باشید.

عباس شروع به سخن نمود و گفت: خداوند محمد - صلی الله علیه و آله - را به عنوان پیامبر و ولی مؤمنان مبعوث ساخت؛ اگر از جهت [نزدیکی به] رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - این امر [خلافت] را به دست آورده­ای، حق ما را گرفته­ای و اگر از جهت [توافق] مؤمنان آن را به دست آورده­ای، ما نیز از مؤمنان هستیم، نظر ما در کار تو وجود نداشته و مشورتی از ما خواسته نشده است و چون ما نیز از مؤمنان هستیم، خلافت را برای تو نمی­پسندیم و از تو بدمان می­آید .

اما این­که گفتی برایم در این جریان برایم سهمی قرار می­­دهی؛ اگر این امر تنها برای توست، آن را برای خودت نگه­دار که ما نیازی به تو نداریم، و اگر حق مؤمنان است، تو حق نداری که در مورد حقوق آنان حکم کنی، و اگر حق ماست، ما به این­که فقط بخشی از آن را بگیریم رضایت نمی­دهیم.

اما سخن تو ای عمر! این­که گفتی رسول خدا از ما و از شماست؛ به راستی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - درختی است که ما شاخه­های آن هستیم و شما همسایگان این درختید، پس ما نسبت به ایشان از شما سزاوارتریم. و اما این­که گفتی بیم آن داریم که رابطه میانتان خراب شود؛ این کاری که شما کرده­اید سرآغاز همین اختلاف است [که می­گویید]. و تنها خداوند است که یاری­ می­رساند. آن­ها از نزد عباس خارج شدند و وی شروع به سرودن این اشعار نمود:

- فکر نمی­کردم که امر [خلافت] از بنی­هاشم و آن هم از ابوالحسن گرفته شود.

- مگر او اولین کسی نبود که به سمت قبله شما نماز گزارد؟ و مگر او نیست که از همه مردم به احادیث و سنت­ها آگاه­تر است؟

- و مگر او در زمان حیات پیامبر نزدیک­ترین مردم به ایشان نبود؟ و مگر او نبود که جبرئیل در غسل و کفن رسول خدا یاریش نمود؟

- خوبی­هایی که در همه مردم است در او جمع است، و با این حال همه خوبی­های او در مردم یافت نمی­شود.

- چه کسی شما را از وی روی­گردان کرده است؟ بگویید تا ما هم بدانیم، آری، این بیعت شما از اولین فتنه­هاست.

**[ترجمه]

بیان

روی ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة هذا الخبر عن البراء بن عازب أنه قال لم أزل لبنی هاشم محبا فلما قبض رسول الله صلی الله علیه و آله خفت أن تتمالی قریش علی إخراج هذا الأمر من بنی هاشم فأخذنی ما یأخذ الواله العجول و ساق

ص: 293


1- زاد الیعقوبی: «ما أبعد قولک من «انهم طعنوا علیک» من قولک «انهم اختاروک و مالوا إلیک» و ما أبعد تسمیتک خلیفة رسول اللّه من قولک، خلی علی الناس أمورهم لیختاروا فاختاروک ...
2- زاد فی النهج: و ما أقول هذا أروم صرفک عما دخلت فیه و لکن للحجة نصیبها من البیان.
3- مصنف سلیم بن قیس الهلالی 74- 78.

الحدیث إلی قوله و إن کان المسلمون قد رأوا مکانک من رسول الله صلی الله علیه و آله و مکان أهلک ثم عدلوا بهذا الأمر عنکم و علی رسلکم بنی هاشم فإن رسول الله صلی الله علیه و آله منا و منکم فاعترض کلامه عمر و خرج إلی مذهبه فی الخشونة و الوعید و إتیان الأمر من أصعب جهاته فقال إی و الله و أخری أنا لم نأتکم حاجة إلیکم و لکن کرهنا أن یکون الطعن فیما اجتمع علیه المسلمون منکم و ساق الحدیث إلی قوله و إن کنت بالمؤمنین طلبت فنحن منهم ما تقدمنا فی أمرکم فرطا و لا حللنا منکم وسطا و لا برحنا شحطا فإن کان هذا الأمر یجب لک بالمؤمنین فما وجب إذ کنا کارهین و ما أبعد قولک إنهم طعنوا علیک من قولک إنهم مالوا إلیک و أما ما بذلت لنا فإن یکن حقک أعطیتناه فأمسکه علیک إلی قوله وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ (1).

قال الفیروزآبادی ترب کفرح خسر و افتقر و یداه لا أصاب خیرا و قال خبطه یخبطه ضربه شدیدا و القوم بسیفه جلدهم و الشیطان فلانا مسه و قال الجزری الرسل بالکسر التؤدة و التأنی یقال افعل کذا و کذا علی رسلک بالکسر أی اتئد فیه قوله ما تقدمنا فی أمرکم فَرَطاً أی لم نختر لکم رأیا و أمرا کالفَرَطِ الذی یتقدم القوم یرتاد لهم المکان و لا حللنا وسط مجالسکم عند المشاورة و المحاورة و لا برحنا شحطا أی ما زلنا کنا مبعدین عنکم و عن رأیکم من شحط کمنع و فرح أی بعد و فی بعض النسخ و لا نزحنا بالنون و الزای المعجمة فهو إما من نزح بمعنی بعد و الشحط بمعنی السبق أی لم نتکلم معکم حتی نسبقکم فی الرأی و نبعد عنکم فیه أو من الشحط بمعنی البعد أیضا أی لم نکن منکم فی مکان بعید یکون ذلک عذرا لکم فی ترک مشورتنا أو من نزح البئر و الشحط بمعنی الدلو المملو من قولهم شحط الإناء أی ملأه أی لم نعمل فی أمرکم رأیا مصیبا و فی بعضها بالتاء و الراء المهملة أی لم نحزن و لم نهتم لمفارقتکم عنا و تباعدکم منا

ص: 294


1- قد مر مواضعه من المصدر، و ذکرنا من موارد الاختلاف ما لم یذکره المؤلّف العلامة ره-.

و علی هذا یحتمل أن یکون سخطا بالسین المهملة و الخاء المعجمة و لعل النسخة الأولی أصوب.

**[ترجمه]ابن ابی الحدید در شرح نهج­ البلاغة این حدیث را به این صورت از براء بن عازب نقل کرده است: \\"من همواره دوست­دار بنی­هاشم بودم، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات نمودند، ترسیدم که قریش هم­داستان شوند و خلافت را از میان بنی­هاشم بیرون بیاورند، مانند انسانی متحیر و شتاب­زده شده بودم\\" و حدیث را ادامه می­دهد تا آن­جا که: \\"و اگر چه مسلمانان با این­که منزلت تو و اهل بیتت را نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیده­اند و سپس در این امر شما را بی­نصیب گذاشته­اند، اما ای بنی­هاشم شما آرامش خود را حفظ کنید که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از ما و از شماست. عمر کلام او را قطع کرد و با همان شیوه خود که خشونت و تهدید و انتخاب سخت ترین راه­ بود، گفت: آری به خدا، دیگر این­که ما نیازی به شما نداشتیم که این­جا آمده­ایم، اما خوش نداریم که شما نسبت به چیزی که مسلمانان بر آن متفق شده­اند، طعنه بزنید\\" و حدیث را ادامه می­دهد تا آن­جا که: و اگر از جهت [توافق] مؤمنان آن را به دست آورده­ای، ما نیز از آنان هستیم، ولی ما به شما رأی نداده­ایم و در میان جلسات مشورت شما نبوده­ایم و همواره از شما نظراتتان دوری جسته­ایم، اگر این امر با رضایت مؤمنان به تو سپرده شده باشد، پس چنین نشده است؛ زیرا ما این را نمی­خواهیم. چه قدر فاصله است میان این سخنت که آن­ها بر تو طعنه می­زنند و این سخنت که آن­ها به تو مایل شدند. اما آن­چه به ما بخشیدی؛ اگر از حق خودت عطا کردی، برای خودت نگه دار\\" تا آن­جا که: \\"و تنها خداوند است که یاری­ می­رساند.\\"

فیروزآبادی گفته است: \\"تَرِب\\" بر وزن \\"فرح\\" یعنی زیان کرد و فقیر شد و \\"ترب یداه\\" یعنی دستش خیر نبیند. \\"خبطه یخبطه\\" به شدت به او ضربه زد و \\"خبط القومَ بسیفه\\" یعنی آن­ها را تازیانه زد، \\"خطب الشیطان فلانا\\" یعنی شیطان بسیار به او نزدیک شد جزری گفته است: \\"الرِّسل\\" به کسر راء، یعنی آرامش و تأنّی، گفته می شود: \\"افعل کذا و کذا علی رِسلک\\" یعنی در انجام آن آرامش داشته باش. \\"ما تقدّمنا فی أمرکم فرطا\\" یعنی ما به شما رأی نداده­ایم و این امر را به شما نسپرده­ایم مانند کسی که پیشاپیش گروهی می­رود و مکان را برایشان مهیا می­کند، و میان جلسات مشورت و صحبت­ شما نبوده­ایم. \\"و لا برحنا شحطا\\" یعنی همیشه از شما و نظراتتان دوری جسته­ایم. و نیز اگر از \\"سحط\\" بر وزن \\"منع\\" و \\"فرح\\" باشد، یعنی دور شد. و در برخی از نسخه­ها به جای \\"و لا برحنا \\"و لا نزحنا\\" با نون و زاء آمده است، که در این صورت یا از \\"نزح\\" به معنای دور شد، است و \\"شحط\\" به معنای پیشی گرفتن است و معنای جمله چنین می­شود: ما اساساً با شما سخن نمی­گوییم که بر نظر شما پیش­دستی کنیم و نظرمان از شما دور باشد. و یا از \\"شحط\\" است که باز هم به معنی دوری است؛ یعنی ما نسبت به شما در جای دوری نبوده­ایم تا شما در مشورت­ نکردن با ما عذری داشته باشید. یا از \\"نزح البئر\\" گرفته شده و \\"شحط\\" نیز به معنای سطل پُر است که از \\"شحط الاناء\\" یعنی ظرف را پر نمود، گرفته شده است و معنای جمله این­چنین می­شود: ما در امر شما رأی و نظر صائبی نداده­ایم. در بعضی از نسخه­ها \\"و لا ترحنا\\"، با تاء و راء آمده است که ما از جدا شدن و دور شدن شما از خودمان، محزون نگشتیم و توجهی بدان ننمودیم. و بنا براین قول احتمال دارد کلمه بعدی \\"سخط\\" با سین و خاء باشد. شاید نسخه اول درست تر باشد.

**[ترجمه]

«47»

وَ وَجَدْتُ أَیْضاً فِی کِتَابِ سُلَیْمٍ (1)، فِی مَوْضِعٍ آخَرَ قَالَ أَبَانُ بْنُ أَبِی عَیَّاشٍ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا لَقِینَا أَهْلَ الْبَیْتِ مِنْ ظُلْمِ قُرَیْشٍ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَیْنَا وَ قَتْلِهِمْ إِیَّانَا وَ مَا لَقِیَتْ شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا مِنَ النَّاسِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُبِضَ وَ قَدْ قَامَ بِحَقِّنَا وَ أَمَرَ بِطَاعَتِنَا وَ فَرَضَ وَلَایَتَنَا وَ مَوَدَّتَنَا وَ أَخْبَرَهُمْ بِأَنَّا أَوْلَی بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَمَرَ أَنْ یُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ فَتَظَاهَرُوا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَاحْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ وَ مَا سَمِعْتِ الْعَامَّةُ فَقَالُوا صَدَقْتَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنْ قَدْ نَسَخَهُ فَقَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ أَکْرَمَنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اصْطَفَانَا وَ لَمْ یَرْضَ لَنَا بِالدُّنْیَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَا یَجْمَعُ لَنَا النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ (2) فَشَهِدَ

ص: 295


1- ذکر هذه الروایة ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج 3/ 15 عن أبی جعفر الباقر علیه السلام مرسلا، ملخصا و انما أسقط منها فی خلالها ما کان یزری علی مذهبه فان الحدیث علی ما أخرجه فی النهج نحو مائتین کلمة و هی فی أصل سلیم أکثر من أربعمائة و أربعین کلمة، راجعه ان شئت.
2- راجع شرح ذلک ص 125 و 274 ممّا سبق، أضف الی ذلک ما نقله ابن أبی الحدید فی 1/ 63 من شرحه قال: روی القطب الراوندیّ أن عمر لما قال: کونوا مع الثلاثة التی عبد الرحمن فیها، قال ابن عبّاس لعلی علیه السلام: ذهب الامر منا، الرجل یرید أن یکون الامر فی عثمان فقال علیّ علیه السلام: و أنا أعلم ذلک، و لکنی أدخل معهم فی الشوری، لان عمر قد أهلنی الآن للخلافة، و کان قبل یقول: ان رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: «ان النبوّة و الإمامة لا یجتمعان فی بیت» فأنا أدخل فی ذلک لا ظهر للناس مناقضة فعله لروایته. ثم قال : والذی رواه غیر معروف ولم ینقل عمر هذا عن رسول الله ولکنه قال لعبد الله بن العباس یوما : یا عبدالله ما تقول فی منع قومکم منکم؟ قال : لا أعلم یا أمیر المؤمنین ، قال : اللهم اغفر! ان قومکم کرهوا أن یجتمع لکم النبوة والخلافة فتذهبون فی السماء بذخا و شمخا. أقول: : کلام عمر هذا الذی نقله ابن أبی الحدید واعترف به یکشف عن حسادتهم و قد قال الله عزوجل : « أم یحسدون الناس علی ما آتاهم الله من فضله فقد آتینا آل ابراهیم الکتاب والحکمة وآتیناهم ملکا عظیما ». واما الروایة التی أشار الیها ، فقد ذکره فی ج ١ / ١٣٤ عن کتاب السقیفة لابی بکر الجوهری قال حدثنی ابوزید قال حدثنا هرون بن عمر باسناد رفعه إلی ابن عباس قال : تفرق الناس لیلة الجابیة عن عمر فسار کل واحد مع الفه ثم صادفت عمر تلک اللیلة فی المسیر فحادثته فکشی إلی تخلف علی عنه ، فقلت : ألم یعتذر الیک؟ فقال : بلی ، فقلت هو ما اعتذر به ، قال : یا ابن عباس ان اول من رائکم عن هذا الامر أبوبکر ، ان قومکم کرهوا أن یجمعوا لکم الخلافة والنبوة ، قلت : لم ذاک یا أمیر المؤمنین ألم تنلهم خیرا؟ قال : بلی و لکنهم لو فعلوا لکنتم علیهم حجفا حجفا.

لَهُ بِذَلِکَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ وَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ فَشَبَّهُوا عَلَی الْعَامَّةِ وَ صَدَّقُوهُمْ وَ رَدُّوهُمْ عَلَی أَدْبَارِهِمْ وَ أَخْرَجُوهَا مِنْ مَعْدِنِهَا حَیْثُ جَعَلَهَا اللَّهُ وَ احْتَجُّوا عَلَی الْأَنْصَارِ بِحَقِّنَا فَعَقَدُوهَا لِأَبِی بَکْرٍ ثُمَّ رَدَّهَا أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ یُکَافِیهِ بِهَا ثُمَّ جَعَلَهَا عُمَرُ شُورَی بَیْنَ سِتَّةٍ ثُمَّ جَعَلَهَا ابْنُ عَوْفٍ لِعُثْمَانَ عَلَی أَنْ یَرُدَّهَا عَلَیْهِ (1) فَغَدَرَ بِهِ عُثْمَانُ وَ أَظْهَرَ ابْنُ عَوْفٍ کُفْرَهُ وَ جَهْلَهُ وَ طُعِنَ فِی حَیَاتِهِ وَ زَعَمَ أَنَّ عُثْمَانَ سَمَّهُ فَمَاتَ ثُمَّ قَامَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ فَبَایَعَا عَلِیّاً علیه السلام طَائِعَیْنِ غَیْرَ مُکْرَهَیْنِ ثُمَّ نَکَثَا وَ غَدَرَا

ص: 296


1- لما عرض عبد الرحمن بن عوف صفقته علی علیّ علیه السلام بشرط أن یعمل بسیرة الشیخین فقال: بل اجتهد برأیی فبایع عثمان بعد أن عرض علیه فقال نعم، قال علی: لیس هذا بأول یوم تظاهرتم فیه علینا، فصبر جمیل و اللّه المستعان علی ما تصفون و اللّه ما ولیته الامر الا لیرده إلیک، و اللّه کل یوم فی شأن راجع شرح النهج 1/ 65. و قوله علیه السلام «و اللّه کل یوم فی شأن» یرید أنک لا تصل الی بغیتک، فانک تموت قبله، و للکلام ذیل طویل سیوافیک فی بابه إنشاء اللّه تعالی.

وَ ذَهَبَا بِعَائِشَةَ مَعَهُمَا إِلَی الْبَصْرَةِ ثُمَّ دَعَا مُعَاوِیَةُ طُغَاةَ أَهْلِ الشَّامِ إِلَی الطَّلَبِ بِدَمِ عُثْمَانَ وَ نَصَبَ لَنَا الْحَرْبَ ثُمَّ خَالَفَهُ أَهْلُ حَرُورَاءَ عَلَی أَنْ یَحُکِّمَ کِتَابَ اللَّهِ وَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فَلَوْ کَانَا حَکَمَا بِمَا شُرِطَ عَلَیْهِمَا لَحَکَمَا أَنَّ عَلِیّاً أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی سُنَّتِهِ فَخَالَفَهُ أَهْلُ النَّهْرَوَانِ وَ قَاتَلُوهُ (1).

أقول: سیأتی تمامه فی باب ما وقع من الظلم علی أهل البیت علیهم السلام فی کتاب الإمامة (2).

**[ترجمه]هم­چنین در کتاب سلیم بن قیس دیدم که از ابان بن أبی­عیاش نقل کرده، امام باقر- علیه السلام - به من فرمودند: قریش به ما اهل بیت ظلم­ها کردند و علیه ما هم­دست شدند و ما را به قتل رساندند، و شیعیان و محبان ما رنج­ها از مردم کشیدند. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - قبل از وفاتتشان، حق ما را ادا کردند و فرمان به اطاعت از ما دادند، و ولایت و مودت ما را واجب نمودند و آنان را از این امر آگاه ساختند که ما از خودشان بر آن­ها سزاوارتریم، و امر کردند که این سخن ایشان را حاضران به غائبان برسانند. اما آنان علیه علی - علیه السلام- هم­دست شدند، علی علیه السلام نیز در مقابل آن­ها به آن­چه که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - فرموده بودند و مردم شنیده بودند احتجاج نمود و همه گفتند: درست می گویی، رسول خدا صلی الله علیه و آله این را فرمودند، اما بعدها این سخنشان را نسخ کرده­اند و فرمودند: ما اهل بیتی هستیم که خداوند عزّ و جلّ ما را اکرام نمود و برگزید، و برای ما به دنیا راضی نشد، و خداوند پیامبری و خلافت، هر دو را برای ما جمع نمی­کند. چهار نفر از آن­ها نیز، که عمر و ابوعبیدة و معاذ بن جبل و سالم مولی أبی­حذیفه بودند به این سخن شهادت دادند، و کار را بر عامه مردم مشتبه ساختند و مردم نیز آن­ها را تأیید نمودند. آن­ها نیز مردم را به پیشینیان خود بازگرداندند و آن [خلافت] را از معدن آن، که خداوند در آن­جا قرار داده بود، خارج کردند.

با حق ما علیه انصار احتجاج کردند و خلافت را برای ابوبکر پیمان بستند و بعد ابوبکر آن را به عنوان پاداش به عمر واگذار کرد و عمر نیز را به شورای شش نفره سپرد و ابن عوف آن را به عثمان واگذارد تا بعد از خودش به او بازگرداند، اما عثمان با وی نیرنگ کرد و ابن عوف کفر و جهلش را آشکار کرد و در زمان حیاتش بدنام شد و ادعا کرد که عثمان وی را مسموم کرده است و جان سپرد.

سپس طلحه و زبیر برخاستند و با رغبت و بدون اجبار با علی - علیه السلام - بیعت کردند؛ سپس پیمان شکستند و نیرنگ نمودند و عائشه را با خود به بصره بردند. سپس معاویه متجاوزان اهل شام را به خونخواهی عثمان فراخواند و به جنگ ما آمد، سپس اهالی حروراء با ایشان مخالفت ورزیدند که باید کتاب خدا و سنت پیامبرش - صلی الله علیه و آله و سلم - را حَکَم قرار دهد. اگر آن دو [یعنی حکمین] به شروط حکمیت پایبند بودند، قطعاً به این که علی - علیه السلام - در کتاب خدا و بر زبان پیامبر- صلی الله علیه و آله - و در سنت ایشان، امیرالمؤمنین است حکم می نمودند. پس اهل نهروان با ایشان مخالفت ورزیدند و ایشان را کشتند. - . کتاب سلیم : 108 - 111 -

می گویم: ادامه این روایت در باب \\"ظلم­هایی که بر اهل بیت - علیهم السلام - وارد شده است\\" در کتاب الإمامة، خواهد آمد.

**[ترجمه]

«48»

أَقُولُ وَجَدْتُ أَیْضاً فِی کِتَابِ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ، بِرِوَایَةِ ابْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْهُ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ (3) فِی بَیْتِهِ وَ مَعَنَا جَمَاعَةٌ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَحَدَّثَنَا فَکَانَ فِیمَا حَدَّثَنَا أَنْ قَالَ یَا إِخْوَتِی تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ تُوُفِّیَ فَلَمْ یُوضَعْ فِی حُفْرَتِهِ حَتَّی نَکَثَ النَّاسُ وَ ارْتَدُّوا وَ أَجْمَعُوا عَلَی الْخِلَافِ وَ اشْتَغَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَرَغَ مِنْ غُسْلِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ تَحْنِیطِهِ وَ وَضَعَهُ فِی حُفْرَتِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی تَأْلِیفِ الْقُرْآنِ وَ شَغَلَ عَنْهُمْ بِوَصِیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَکُنْ هِمَّتُهُ الْمُلْکَ لِمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَهُ عَنِ الْقَوْمِ فَافْتَتَنَ النَّاسُ (4) بِالَّذِی افْتَتَنُوا بِهِ مِنَ الرَّجُلَیْنِ فَلَمْ یَبْقَ إِلَّا عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَنُو هَاشِمٍ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ سَلْمَانُ فِی أُنَاسٍ مَعَهُمْ یَسِیرٍ فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ یَا هَذَا إِنَّ النَّاسَ أَجْمَعِینَ قَدْ بَایَعُوکَ مَا خَلَا هَذَا الرَّجُلَ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ وَ هَؤُلَاءِ النَّفَرَ فَابْعَثْ إِلَیْهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ ابْنَ عَمٍّ لِعُمَرَ یُقَالُ لَهُ قُنْفُذٌ فَقَالَ لَهُ یَا قُنْفُذُ انْطَلِقْ إِلَی عَلِیٍّ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهُ فَانْطَلَقَ فَأَبْلَغَهُ

ص: 297


1- کتاب سلیم بن قیس: 108- 111.
2- أخرجه فی ج 27 ص 214- 211.
3- قد مر جریان السقیفة بروایة سلمان ص 261- 282 یشبه هذه الروایة بمضامینها راجعها و ذیلها.
4- راجع حدیث الافتتان فی هذا الجزء ص 78- 80.

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَا أَسْرَعَ مَا کَذَبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ارْتَدَدْتُمْ وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَیْرِی فَارْجِعْ یَا قُنْفُذُ فَإِنَّمَا أَنْتَ رَسُولٌ فَقُلْ لَهُ قَالَ لَکَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا اسْتَخْلَفَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَنْ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ فَأَقْبَلَ قُنْفُذٌ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَلَّغَهُ الرِّسَالَةَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ صَدَقَ عَلِیٌّ مَا اسْتَخْلَفَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَغَضِبَ عُمَرُ وَ وَثَبَ وَ قَامَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ اجْلِسْ ثُمَّ قَالَ لِقُنْفُذٍ اذْهَبْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ قُنْفُذٌ حَتَّی دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَبْلَغَهُ الرِّسَالَةَ فَقَالَ کَذَبَ وَ اللَّهِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَقُلْ لَهُ لَقَدْ تَسَمَّیْتَ بِاسْمٍ لَیْسَ لَکَ فَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُکَ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ فَأَخْبَرَهُمَا فَوَثَبَ عُمَرُ غَضْبَانَ فَقَالَ وَ اللَّهِ إِنِّی لَعَارِفٌ بِسَخْفِهِ وَ ضَعْفِ رَأْیِهِ وَ إِنَّهُ لَا یَسْتَقِیمُ لَنَا أَمْرٌ حَتَّی نَقْتُلَهُ فَخَلِّنِی آتِیکَ بِرَأْسِهِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ اجْلِسْ فَأَبَی فَأَقْسَمَ عَلَیْهِ فَجَلَسَ ثُمَّ قَالَ یَا قُنْفُذُ انْطَلِقْ فَقُلْ لَهُ أَجِبْ أَبَا بَکْرٍ فَأَقْبَلَ قُنْفُذٌ فَقَالَ یَا عَلِیُّ أَجِبْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَفِی شُغُلٍ عَنْهُ وَ مَا کُنْتُ بِالَّذِی أَتْرُکُ وَصِیَّةَ

ص: 298


1- راجع الإمامة و السیاسة: 1/ 19 آخر الصفحة، و قد مر ص 220. أضف إلی ذلک ما رواه ابن قتیبة فی الامامة والسیاسة ١ / ٢١ قال : کان العباس لقی أبابکر فقال : هل أوصاک رسول الله بشئ قال : لا ، ولقی العباس أیضا عمر فقال له مثل ذلک ، فقال عمر : لا ، فقال العباس لعلی : ابسط یدک أبایعک ویبایعک اهل بیتک فقال له علی : ومن یطلب هذا الامر غیرنا؟ وناهیک من ذلک قول عمر نفسه عند وفاته : ان أستخلف فقد استخلف من هو خیر منی ( یعنی أبابکر استخلف من بعده عمر ) وان أترکهم فقد ترکهم من هو خیر منی ( یعنی رسول الله صلی الله علیه و آله بزعمه ) فعرف الناس أن رسول الله لم یستخلف أحدا منهم ، راجع سیرة ابن هشام ٢ / ٦٥٣ ، طبقات ابن سعد ٣ ق ١ / ٢٤٨ ، شرح النهج الحمیدی ١ / ٦٢.

خَلِیلِی وَ أَخِی (1) وَ انْطَلِقْ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ مَا اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الْجَوْرِ فَانْطَلَقَ قُنْفُذٌ فَأَخْبَرَ أَبَا بَکْرٍ فَوَثَبَ عُمَرُ غَضْبَانَ فَنَادَی خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ قُنْفُذاً فَأَمَرَهُمَا أَنْ یَحْمِلَا حَطَباً وَ نَاراً ثُمَّ أَقْبَلَ حَتَّی انْتَهَی إِلَی بَابِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةُ علیهما السلام قَاعِدَةٌ خَلْفَ الْبَابِ قَدْ عَصَبَتْ رَأْسَهَا وَ نَحَلَ جِسْمُهَا فِی وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عُمَرُ حَتَّی ضَرَبَ الْبَابَ ثُمَّ نَادَی یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ افْتَحِ الْبَابَ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام یَا عُمَرُ مَا لَنَا وَ لَکَ لَا تَدَعُنَا وَ مَا نَحْنُ فِیهِ قَالَ افْتَحِی الْبَابَ وَ إِلَّا أَحْرَقْنَا عَلَیْکُمْ فَقَالَتْ یَا عُمَرُ أَ مَا تَتَّقِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَدْخُلُ عَلَی بَیْتِی وَ تَهْجُمُ عَلَی دَارِی فَأَبَی أَنْ یَنْصَرِفَ ثُمَّ عَادَ عُمَرُ بِالنَّارِ فَأَضْرَمَهَا فِی الْبَابِ فَأَحْرَقَ الْبَابَ (2) ثُمَّ دَفَعَهُ عُمَرُ فَاسْتَقْبَلَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ صَاحَتْ یَا أَبَتَاهْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَرَفَعَ السَّیْفَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَوَجَأَ بِهِ جَنْبَهَا فَصَرَخَتْ فَرَفَعَ السَّوْطَ فَضَرَبَ بِهِ ذِرَاعَهَا فَصَاحَت یَا أَبَتَاهْ فَوَثَبَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَأَخَذَ بَتَلَابِیبِ عُمَرَ ثُمَّ هَزَّهُ فَصَرَعَهُ وَ وَجَأَ أَنْفَهُ وَ رَقَبَتَهُ وَ هَمَّ بِقَتْلِهِ فَذُکِّرَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَی بِهِ مِنَ الصَّبْرِ وَ الطَّاعَةِ فَقَالَ وَ الَّذِی کَرَّمَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَعَلِمْتَ أَنَّکَ لَا تَدْخُلُ بَیْتِی فَأَرْسَلَ عُمَرُ یَسْتَغِیثُ فَأَقْبَلَ النَّاسُ حَتَّی دَخَلُوا الدَّارَ وَ سَلَّ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ السَّیْفَ لِیَضْرِبَ بِهِ عَلِیّاً علیه السلام فَحَمَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ بِسَیْفِهِ فَأَقْسَمَ عَلَی عَلِیٍّ فَکَفَّ وَ أَقْبَلَ الْمِقْدَادُ وَ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ عَمَّارٌ وَ بُرَیْدَةُ الْأَسْلَمِیُّ حَتَّی دَخَلُوا الدَّارَ أَعْوَاناً لِعَلِیٍّ علیه السلام حَتَّی کَادَتْ تَقَعُ فِتْنَةٌ فَأُخْرِجَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ تَبِعَهُ النَّاسُ وَ اتَّبَعَهُ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ وَ بُرَیْدَةُ وَ هُمْ یَقُولُونَ مَا أَسْرَعَ مَا خُنْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْرَجْتُمُ الضَّغَائِنَ الَّتِی فِی

ص: 299


1- کانه أراد جمع القرآن الکریم فی صحیفة واحدة، و قد مر نصوصه ص 205 و ص 264 أضف الی ذلک تاریخ البلاذری 1/ 587، نهج الحدیدی 1 ر 9 قال: نقلوا کلهم أنه تأخر عن بیعة أبی بکر تشاغلا بجمع القرآن.
2- راجع ص 204 و 268.

صُدُورِکُمْ وَ قَالَ بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ یَا عُمَرُ أَتَیْتَ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیِّهِ وَ عَلَی اِبْنَتِهِ فَتَضْرِبُهَا وَ أَنْتَ الَّذِی تَعْرِفُکَ قُرَیْشٌ بِمَا تَعْرِفُکَ بِهِ فَرَفَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ السَّیْفَ لِیَضْرِبَ بُرَیْدَةَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَتَعَلَّقَ بِهِ عُمَرُ وَ مَنَعَهُ مِنْ ذَلِکَ فَانْتَهُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ مُلَبَّباً فَلَمَّا نَظَرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مِیرَاثٍ وَ بِأَیِّ سَابِقَةٍ تَحُثُّ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَ لَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عُمَرُ دَعْ هَذَا عَنْکَ یَا عَلِیُّ فَوَ اللَّهِ إِنْ لَمْ تُبَایِعْ لَنَقْتُلَنَّکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذاً وَ اللَّهِ أَکُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ الْمَقْتُولَ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فَلاَ (1)

فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا قَضَاءٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ خَلِیلِی لَسْتُ أَجُوزُهُ لَعَلِمْتَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ فَقَامَ بُرَیْدَةُ فَقَالَ یَا عُمَرُ أَ لَسْتُمَا اللَّذَیْنِ قَالَ لَکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْطَلِقَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ (2) فَقُلْتُمَا أَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا بُرَیْدَةُ وَ لَکِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ فَقَالَ عُمَرُ مَا أَنْتَ وَ هَذَا یَا بُرَیْدَةُ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِی هَذَا قَالَ بُرَیْدَةُ وَ اللَّهِ لَا سَکَنْتُ فِی بَلْدَةٍ أَنْتُمْ فِیهَا أُمَرَاءُ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ فَضُرِبَ وَ أُخْرِجَ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ اتَّقِ اللَّهَ وَ قُمْ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ رَغَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَخْتَلِفْ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ سَیْفَانِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَبُو بَکْرٍ فَأَعَادَ سَلْمَانُ فَقَالَ مِثْلَهَا فَانْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لَکَ وَ هَذَا الْأَمْرِ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِیمَا هَاهُنَا فَقَالَ مَهْلًا یَا عُمَرُ قُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ وَ اللَّهِ خُضْراً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ لَتَحْلَبُنَّ بِهِ دَماً وَ لَیَطْمَعَنَّ فِیهَا الطُّلَقَاءُ وَ

ص: 300


1- راجع حدیث المؤاخاة ص 271-273.
2- راجع ص 91 و 197 و 266 من هذا الجزء.

الطُّرَدَاءُ وَ الْمُنَافِقُونَ (1) وَ اللَّهِ إِنِّی لَوْ أَعْلَمُ أَنِّی أَدْفَعُ ضَیْماً أَوْ أُعِزُّ لِلَّهِ دِیناً لَوَضَعْتُ سَیْفِی عَلَی عُنُقِی ثُمَّ ضَرَبْتُ بِهِ قُدُماً أَ تَثِبُونَ عَلَی وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهُ فَأَبْشِرُوا بِالْبَلَاءِ وَ اقْنَطُوا مِنَ الرَّخَاءِ ثُمَّ قَامَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ عَمَّارٌ فَقَالُوا لِعَلِیٍّ علیه السلام مَا تَأْمُرُ وَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا لَنَضْرِبَنَّ بِالسَّیْفِ حَتَّی نُقْتَلَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام کُفُّوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ اذْکُرُوا عَهْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا أَوْصَاکُمْ بِهِ فَکَفُّوا فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ جَالِسٌ فَوْقَ الْمِنْبَرِ مَا یُجْلِسُکَ فَوْقَ الْمِنْبَرِ وَ هَذَا جَالِسٌ مُحَارِبٌ لَا یَقُومُ فَیُبَایِعَکَ أَ وَ تَأْمُرُ بِهِ فَنَضْرِبَ عُنُقَهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام قَائِمَانِ عَلَی رَأْسِ عَلِیٍّ علیه السلام فَلَمَّا سَمِعَا مَقَالَةَ عُمَرَ بَکَیَا وَ رَفَعَا أَصْوَاتَهُمَا یَا جَدَّاهْ یَا رَسُولَ اللَّهُ فَضَمَّهُمَا عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ لَا تَبْکِیَا فَوَ اللَّهِ لَا یَقْدِرَانِ عَلَی قَتْلِ أَبِیکُمَا هُمَا أَذَلُّ وَ أَدْخَرُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَقْبَلَتْ أُمُّ أَیْمَنَ النُّوبِیَّةُ حَاضِنَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمُّ سَلَمَةَ فَقَالَتَا یَا عَتِیقُ مَا أَسْرَعَ مَا أَبْدَیْتُمْ حَسَدَکُمْ لِآلِ مُحَمَّدٍ فَأَمَرَ بِهِمَا عُمَرُ أَنْ تُخْرَجَا مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَالَ مَا لَنَا وَ لِلنِّسَاءِ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ قُمْ بَایِعْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ نَضْرِبَ عُنُقَکَ قَالَ کَذَبْتَ وَ اللَّهِ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَا تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ أَنْتَ أَلْأَمُ وَ أَضْعَفُ مِنْ ذَلِکَ فَوَثَبَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ اخْتَرَطَ سَیْفَهُ وَ قَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تَفْعَلْ لَأَقْتُلَنَّکَ فَقَامَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَخَذَ بِمَجَامِعِ ثَوْبِهِ ثُمَّ دَفَعَهُ حَتَّی أَلْقَاهُ عَلَی قَفَاهُ وَ وَقَعَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ عُمَرُ قُمْ یَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ فَبَایِعْ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالَ إِذَنْ وَ اللَّهِ نَقْتُلَکَ وَ احْتَجَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَفْتَحَ کَفَّهُ فَضَرَبَ عَلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ وَ رَضِیَ بِذَلِکَ ثُمَّ تَوَجَّهَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ تَبِعَهُ النَّاسُ

ص: 301


1- راجع ص 193 و 211.

قَالَ ثُمَّ إِنَّ فَاطِمَةَ علیها السلام بَلَغَهَا أَنَّ أَبَا بَکْرٍ قَبَضَ فَدَکاً (1) فَخَرَجَتْ فِی نِسَاءِ بَنِی هَاشِمٍ حَتَّی دَخَلَتْ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ تُرِیدُ أَنْ تَأْخُذَ مِنِّی أَرْضاً جَعَلَهَا لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَصَدَّقَ بِهَا عَلَیَّ مِنَ الْوَجِیفِ الَّذِی لَمْ یُوجِفِ الْمُسْلِمُونَ عَلَیْهِ بِ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ أَ مَا کَانَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَرْءُ یُحْفَظُ فِی وُلْدِهِ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله لَمْ یَتْرُکْ لِوُلْدِهِ شَیْئاً غَیْرَهَا فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو بَکْرٍ مَقَالَتَهَا وَ النِّسْوَةُ مَعَهَا دَعَا بِدَوَاةٍ لِیَکْتُبَ بِهِ لَهَا فَدَخَلَ عُمَرُ فَقَالَ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَکْتُبْ لَهَا حَتَّی تُقِیمَ الْبَیِّنَةَ بِمَا تَدَّعِی (2) فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام نَعَمْ أُقِیمُ الْبَیِّنَةَ قَالَ مَنْ قَالَتْ عَلِیٌّ وَ أُمُّ أَیْمَنَ فَقَالَ عُمَرُ وَ لَا تُقْبَلُ شَهَادَةُ امْرَأَةٍ أَعْجَمِیَّةٍ لَا تُفْصِحُ وَ أَمَّا عَلِیٌّ فَیَجُرُّ النَّارَ

ص: 302


1- عقد المؤلّف العلامة لبحث فدک بابا مستقلا و سیجی ء تمام الکلام عند ذلک، و ان شئت راجع فی منع فدک عنها صحیح البخاریّ کتاب الخمس 1، فضائل أصحاب النبیّ 12، کتاب المغازی 38 و 14 الفرائض 3 صحیح مسلم کتاب الجهاد 49 و 53 الامارة 19، سنن النسائی الجهاد 52 و 53 و 54 کتاب الفی ء 9 مسند الامام ابن حنبل 1 ر 4 و 6 و 9 و 10 و 13- 2 ر 353، سنن الترمذی کتاب السیر 44 تاریخ الطبریّ 3 ر 208 مشکل الآثار للطحاوی 1 ر 48، سنن البیهقیّ 6 ر 300 کفایة الطالب 226، تاریخ ابن کثیر 5 ر 285 الخمیس 2 ر 93.
2- و فی روایة الثقفی بإسناده عن إبراهیم بن میمون عن عیسی بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب عن أبیه عن جده عن علی أمیر المؤمنین قال: جاءت فاطمة الی أبی بکر فقالت: ان أبی أعطانی فدک، و علی یشهد لی و أم أیمن، قال: ما کنت لتقولین علی أبیک الا الحق، قد أعطیتکها، و دعا بصحیفة من أدم فکتب لها فیها، فخرجت فلقیت عمر، فقال: من أین حبئت یا فاطمة؟ قالت : جئت من عند أبی بکر ، أخبرته أن رسول الله أعطانی فدک ... فأعطانیها وکتب بها لی ، فأخذ عمر منها الکتاب ، ثم رجع إلی أبی بکر فقال : أعطیت فاطمة فدک وکتبت لها؟ قال : نعم ، قال عمر : علی یجر إلی نفسه وأم أیمن امرأة ، وبصق فی الکتاب ومحاه ، راجع الشافی ٤٠٨ تلخیص الشافی ٣ / ١٢٥ ، وتری مثله فی الاحتجاج لابی منصور الطبرسی ٥٨.

إِلَی قُرْصَتِهِ فَرَجَعَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ قَدْ دَخَلَهَا مِنَ الْغَیْظِ مَا لَا یُوصَفُ فَمَرِضَتْ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فَلَمَّا صَلَّی قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ کَیْفَ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی أَنْ ثَقُلَتْ فَسَأَلَا عَنْهَا وَ قَالا قَدْ کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهَا مَا قَدْ عَلِمْتَ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَأْذَنَ لَنَا لِنَعْتَذِرَ إِلَیْهَا مِنْ ذَنْبِنَا قَالَ ذَلِکَ إِلَیْکُمَا فَقَامَا فَجَلَسَا بِالْبَابِ (1) وَ دَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ لَهَا أَیَّتُهَا الْحُرَّةُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ بِالْبَابِ یُرِیدَانِ أَنْ یُسَلِّمَا عَلَیْکِ فَمَا تَرَیْنَ قَالَتْ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الْحُرَّةُ زَوْجَتُکَ افْعَلْ مَا تَشَاءُ فَقَالَ سُدِّی قِنَاعَکِ فَسَدَّتْ قِنَاعَهَا وَ حَوَّلَتْ وَجْهَهَا إِلَی الْحَائِطِ فَدَخَلَا وَ سَلَّمَا وَ قَالا ارْضَیْ عَنَّا رَضِیَ اللَّهُ عَنْکِ فَقَالَتْ مَا دَعَاکُمَا إِلَی هَذَا فَقَالا اعْتَرَفْنَا بِالْإِسَاءَةِ وَ رَجَوْنَا أَنْ تَعْفِی عَنَّا وَ تُخْرِجِی سَخِیمَتَکِ فَقَالَتْ إِنْ کُنْتُمَا صَادِقَیْنِ فَأَخْبِرَانِی عَمَّا أَسْأَلُکُمَا عَنْهُ فَإِنِّی لَا أَسْأَلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ إِلَّا أَنَا عَارِفَةٌ بِأَنَّکُمَا تَعْلَمَانِهِ فَإِنْ صَدَقْتُمَا عَلِمْتُ أَنَّکُمَا صَادِقَانِ فِی مَجِیئِکُمَا قَالا سَلِی عَمَّا بَدَا لَکِ قَالَتْ نَشَدْتُکُمَا بِاللَّهِ هَلْ سَمِعْتُمَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ فَاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّی فَمَنْ آذَاهَا فَقَدْ آذَانِی (2) قَالا نَعَمْ فَرَفَعَتْ یَدَهَا إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَتْ اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَدْ آذَیَانِی فَأَنَا أَشْکُوهُمَا إِلَیْکَ وَ إِلَی رَسُولِکَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَرْضَی عَنْکُمَا أَبَداً حَتَّی أَلْقَی أَبِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأُخْبِرَهُ بِمَا صَنَعْتُمَا فَیَکُونَ هُوَ الْحَاکِمَ فِیکُمَا قَالَ فَعِنْدَ ذَلِکَ دَعَا أَبُو

ص: 303


1- روی قصة استیذانهما علی فاطمة و ما جری بعدها ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1/ 20 و الجاحظ فی اعلام النساء 3/ 1214.
2- الحدیث مقطوع به راجع صحیح البخاریّ فضائل الصحابة الباب 12 و 16 و 29 کتاب النکاح 109، صحیح مسلم فضائل الصحابة الحدیث 93 و 94، سنن ابی داود کتاب النکاح 12 سنن الترمذی کتاب المناقب 60، سنن ابن ماجة کتاب النکاح الباب 56 مسند الامام ابن حنبل 4/ 5 و 328 و 326 و 323 سنن السجستانیّ 1/ 324 خصائص النسائی 35، مستدرک الحاکم 3/ 154 و 158 و 159، حلیة الأولیاء 2/ 40 سنن البیهقیّ 7/ 307، مشکاة المصابیح 560، شرح النهج الحدیدی 2/ 438، مجمع الزوائد 9 ر 203، و ان شئت راجع الغدیر ج 7 ص 232.

بَکْرٍ بِالْوَیْلِ وَ الثُّبُورِ وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً فَقَالَ عُمَرُ تَجْزَعُ یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ قَوْلِ امْرَأَةٍ قَالَ فَبَقِیَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بَعْدَ وَفَاةِ أَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَلَمَّا اشْتَدَّ بِهَا الْأَمْرُ دَعَتْ عَلِیّاً علیه السلام وَ قَالَتْ یَا ابْنَ عَمِّ مَا أَرَانِی إِلَّا لِمَا بِی وَ أَنَا أُوصِیکَ أَنْ تَتَزَوَّجَ أُمَامَةَ بِنْتَ أُخْتِی زَیْنَبَ تَکُونُ لِوُلْدِی مِثْلِی وَ اتَّخِذْ لِی نَعْشاً فَإِنِّی رَأَیْتُ الْمَلَائِکَةَ یَصِفُونَهُ لِی (1) وَ أَنْ لَا تُشْهِدَ أَحَداً مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ جِنَازَتِی وَ لَا دَفْنِی وَ لَا الصَّلَاةَ عَلَیَّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَشْیَاءُ لَمْ أَجِدْ إِلَی تَرْکِهِنَّ سَبِیلًا لِأَنَّ الْقُرْآنَ بِهَا أُنْزِلَ عَلَی قَلْبِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قِتَالُ النَّاکِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ الَّذِی أَوْصَانِی وَ عَهِدَ إِلَیَّ خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقِتَالِهِمْ وَ تَزْوِیجُ أُمَامَةَ بِنْتِ زَیْنَبَ أَوْصَتْنِی بِهَا فَاطِمَةُ علیها السلام قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَقُبِضَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام مِنْ یَوْمِهَا فَارْتَجَّتِ الْمَدِینَةُ بِالْبُکَاءِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ دَهِشَ النَّاسُ کَیَوْمٍ قُبِضَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ یُعَزِّیَانِ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَقُولَانِ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ لَا تَسْبِقْنَا بِالصَّلَاةِ عَلَی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلِ دَعَا عَلِیٌّ الْعَبَّاسَ وَ الْفَضْلَ وَ الْمِقْدَادَ وَ سَلْمَانَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً فَقَدَّمَ الْعَبَّاسَ فَصَلَّی عَلَیْهَا وَ دَفَنُوهَا فَلَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ أَقْبَلَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ النَّاسُ یُرِیدُونَ الصَّلَاةَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام فَقَالَ الْمِقْدَادُ قَدْ دَفَنَّا فَاطِمَةَ الْبَارِحَةَ

ص: 304


1- هذا سهو من الراوی، فان اول من جعل لها نعشا هی زینب بنت جحش الأسدیة و هی أول من مات من أزواجه صلی الله علیه و آله بعده، توفیت فی خلافة عمر، سنة عشرین فجعلت لها أسماء بنت عمیس نعشا و کانت بأرض الحبشة رأتهم یصنعون ذلک، ذکره الطبرسیّ فی إعلام الوری 149، ابن سعد فی الطبقات 8 ر 79، و أمّا فاطمة بضعة الرسول الأعظم فقد دفنت لیلا فی بیتها و لم تکن لتحتاج الی نعش. ولای الامور تدفن لیلا***بضعة المصطفی ویعفی ثراها

فَالْتَفَتَ عُمَرُ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّهُمْ سَیَفْعَلُونَ قَالَ الْعَبَّاسُ إِنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ لَا تُصَلِّیَا عَلَیْهَا فَقَالَ عُمَرُ لَا تَتْرُکُونَ یَا بَنِی هَاشِمٍ حَسَدَکُمُ الْقَدِیمَ لَنَا أَبَداً إِنَّ هَذِهِ الضَّغَائِنَ الَّتِی فِی صُدُورِکُمْ لَنْ تَذْهَبَ وَ اللَّهِ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَنْبُشَهَا فَأُصَلِّیَ عَلَیْهَا فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ لَوْ رُمْتَ ذَاکَ یَا ابْنَ صُهَاکَ لَا رَجَعَتْ إِلَیْکَ یَمِینُکَ لَئِنْ سَلَلْتُ سَیْفِی لَا غَمَدْتُهُ دُونَ إِزْهَاقِ نَفْسِکَ فَرُمْ ذَلِکَ فَانْکَسَرَ عُمَرُ وَ سَکَتَ وَ عَلِمَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام إِذَا حَلَفَ صَدَقَ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا عُمَرُ أَ لَسْتَ الَّذِی هَمَّ بِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَرْسَلَ إِلَیَّ فَجِئْتُ مُتَقَلِّداً بِسَیْفِی ثُمَّ أَقْبَلْتُ نَحْوَکَ لِأَقْتُلَکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا (1) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ ثُمَّ إِنَّهُمْ تَآمَرُوا وَ تَذَاکَرُوا فَقَالُوا لَا یَسْتَقِیمُ لَنَا أَمْرٌ مَا دَامَ هَذَا الرَّجُلُ حَیّاً فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَنْ لَنَا بِقَتْلِهِ فَقَالَ عُمَرُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَأَرْسَلَا إِلَیْهِ فَقَالا یَا خَالِدُ مَا رَأْیُکَ فِی أَمْرٍ نَحْمِلُکَ عَلَیْهِ قَالَ احْمِلَانِی عَلَی مَا شِئْتُمَا فَوَ اللَّهِ إِنْ حَمَلْتُمَانِی عَلَی قَتْلِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ لَفَعَلْتُ فَقَالا وَ اللَّهِ مَا نُرِیدُ غَیْرَهُ قَالَ فَإِنِّی لَهُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ إِذَا قُمْتُمَا فِی الصَّلَاةِ صَلَاةِ الْفَجْرِ فَقُمْ إِلَی جَانِبِهِ وَ مَعَکَ السَّیْفُ فَإِذَا سَلَّمْتُ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ قَالَ نَعَمْ فَافْتَرَقُوا عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ تَفَکَّرَ فِیمَا أَمَرَ بِهِ مِنْ قَتْلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ عَرَفَ إِنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَقَعَتْ حُرُوبٌ شَدِیدَةٌ وَ بَلَاءٌ طَوِیلٌ فَنَدِمَ عَلَی مَا أَمَرَ بِهِ فَلَمْ یَنَمْ لَیْلَتَهُ تِلْکَ حَتَّی أَتَی الْمَسْجِدَ وَ قَدْ أُقِیمَتِ الصَّلَاةُ فَتَقَدَّمَ وَ صَلَّی بِالنَّاسِ مُفَکِّراً لَا یَدْرِی مَا یَقُولُ وَ أَقْبَلَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ مُتَقَلِّداً بِالسَّیْفِ حَتَّی قَامَ إِلَی جَانِبِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ فَطَنَ عَلِیٌّ علیه السلام بِبَعْضِ ذَلِکَ فَلَمَّا فَرَغَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ تَشَهُّدِهِ صَاحَ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ یَا خَالِدُ لَا تَفْعَلْ مَا أَمَرْتُکَ

ص: 305


1- مریم: 84.

فَإِنْ فَعَلْتَ قَتَلْتُکَ ثُمَّ سَلَّمَ عَنْ یَمِینِهِ وَ شِمَالِهِ (1) فَوَثَبَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَخَذَ بَتَلَابِیبِ خَالِدٍ وَ انْتَزَعَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ ثُمَّ صَرَعَهُ وَ جَلَسَ عَلَی صَدْرِهِ وَ أَخَذَ سَیْفَهُ لِیَقْتُلَهُ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ أَهْلُ الْمَسْجِدِ لِیُخَلِّصُوا خَالِداً فَمَا قَدَرُوا عَلَیْهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ حَلِّفُوهُ بِحَقِّ الْقَبْرِ لَمَّا کَفَفْتَ فَحَلَّفُوهُ بِالْقَبْرِ فَتَرَکُوهُ فَتَرَکَهُ وَ قَامَ فَانْطَلَقَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ جَاءَ الزُّبَیْرُ وَ الْعَبَّاسُ وَ أَبُو ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادُ وَ بَنُو هَاشِمٍ وَ اخْتَرَطُوا السُّیُوفَ وَ قَالُوا وَ اللَّهِ لَا یَنْتَهُونَ حَتَّی یَتَکَلَّمَ وَ یَفْعَلَ وَ اخْتَلَفَ النَّاسُ وَ مَاجُوا وَ اضْطَرَبُوا وَ خَرَجَتْ نِسْوَةُ بَنِی هَاشِمٍ فَصَرَخْنَ وَ قُلْنَ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ مَا أَسْرَعَ مَا أَبْدَیْتُمُ الْعَدَاوَةَ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ لَطَالَ مَا أَرَدْتُمْ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَلَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِ فَقَتَلْتُمُ ابْنَتَهُ بِالْأَمْسِ ثُمَّ تُرِیدُونَ الْیَوْمَ أَنْ تَقْتُلُوا أَخَاهُ وَ ابْنَ عَمِّهِ وَ وَصِیَّهُ وَ أَبَا وُلْدِهِ کَذَبْتُمْ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ وَ مَا کُنْتُمْ تَصِلُونَ إِلَی قَتْلِهِ حَتَّی تَخَوَّفَ النَّاسُ أَنْ تَقَعَ فِتْنَةٌ

ص: 306


1- قال الفضل بن شاذان فی الإیضاح 155: روی سفیان بن عیینة و الحسن بن صالح ابن حی و أبو بکر بن عیّاش و شریک بن عبد اللّه و جماعة من فقهائکم أن أبا بکر أمر خالد بن الولید: إذا أنا فرغت من صلاة الفجر و سلمت، فاضرب عنق علی، فلما صلی بالناس فی آخر صلاته ندم علی ما کان منه، فجلس فی صلاته مفکرا حتّی کادت الشمس أن تطلع، ثم قال: یا خالد لا تفعل ما أمرتک به- ثلاثا- ثم سلم. وکان علی یصلی إلی جنب خالد یومئذ فالتفت علی إلی خالد فاذا هو مشتمل علی السیف تحت ثیابه ، فقال له : یا خالد أو کنت فاعلا؟ قال : ای والله اذا لوضعته فی أکثرک شعرا ، فقال علی صلوات الله علیه : کذبت ولؤمت أنت أضیق حلقة من ذاک ، أما والذی فلق الحبة و برا النسمة ، لو لا ما سبق به القضاء لعلمت أی الفریقین شر مکانا وأضعف جندا. فقیل لسفیان وابن حی ووکیع : ما تقولون فیما کان من أبی بکر فی ذلک ، فقالوا جمیعا : کانت سیئة لم تتم ، وأما من یجسر من هل المدینة فیقولون : وما بأس بقتل رجل فی صلاح الامة ، انه انما أراد قتله لان علیا أراد تفریق الامة وصدهم عن بیعة أبی بکر. أقول: : والکلام طویل الذیل سیجئ فی محله انشاء الله تعالی.

عَظِیمَةٌ (1).

**[ترجمه]می گویم: هم­چنین در کتاب سلیم بن قیس دیدم که از ابن ابی عیاش روایت کرده بود: نزد عبدالله بن عباس در خانه­اش بودم و عده­ای از شیعیان علی علیه السلام نیز با ما بودند. عبدالله برایمان حدیث ­می­گفت، در میان احادیثش گفت: ای برادرانم! روزی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، هنوز پیکرشان در قبر گذاشته نشده بود که مردم پیمان شکستند و از دین خارج شدند و همگی ساز مخالفت زدند. علی بن ابی­طالب - علیه السلام - مشغول کارهای رسول خدا - صلی الله و علیه و آله - بودند و غسل و کفن و حنوط را انجام دادند و ایشان را داخل قبرشان نهادند و سپس طبق وصیت رسول خدا - صلی الله و علیه و آله - شروع به جمع آوری قرآن نمودند و با مردم کاری نداشتند و توجهی به فرمان­روایی نکردند؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ایشان را از کارهایی که امتش [پس از ایشان] خواهند کرد، خبر داده بودند. همه مردم اسیر فتنه آن دو نفر شدند و جز علی - علیه السلام - و بنی­هاشم و ابوذر و مقداد و سلمان و عده اندک دیگری کسی باقی نماند .

عمر به ابوبکر گفت: ای تو! همه مردم با تو بیعت کرده­اند جز این مرد و اهل بیتش و این چند نفر؛ در پی او بفرست [که بیاید و بیعت کند]. ابوبکر یکی از پسرعموهای عمر که قنفذ نام داشت را در پی ایشان فرستاد و به او گفت: ای قنفذ! نزد علی برو و به او بگو که خلیفه رسول خدا تو را می­طلبد. قنفذ رفت و پیغام را رساند. علی - علیه السلام - فرمودند: چه زود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله دروغ بستید و از دین خارج شده اید؛ به خدا سوگند رسول خدا کسی جز من را خلیفه خود ننمودند. ای قنفذ! تو یک پیغام­رسانی، برگرد و به او بگو: علی - علیه السلام - در جوابت گفت: به خدا سوگند رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - تو را جانشین خود ننموده است و خودت خوب می دانی که چه کسی خلیفه رسول خدا است. قننفذ نزد ابوبکر رفت و این پیغام را به وی رساند، ابوبکر گفت: علی راست گفته است، رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا جانشین خود ننمودند. - . مراجعه کنید به الإمامة و السیاسة 1 : 19 -

عمر خشمگین شد و برجست و ایستاد. ابوبکر گفت: بنشین، سپس به قنفذ گفت: نزد او برو و به او بگو امیرالمؤمنین ابوبکر تو را طلب می­کند. قنفذ رفت و به حضور علی علیه السلام رسید و پیغام را به ایشان رساند. حضرت فرمودند: به خدا سوگند دروغ می­گوید، پیش او برو و بگو: نامی را به خود نسبت دادی که از آنِ تو نیست، خودت می­دانی که امیرالمؤمنین شخص دیگری است. قنفذ بازگشت و خبر را به آن دو رساند، عمر غضبناک از جا پرید و گفت: به خدا سوگند می­دانستم که بی­خرد و سست­رأی است؛ تا او را نکشیم هیچ­کاری از پیش نبرده­ایم، بگذار تا سر او را برایت بیاورم، ابوبکر گفت: بنشین، اما او ننشست. ابوبکر او را قسم داد تا نشست.

سپس گفت: ای قنفذ برو و به او بگو: ابوبکر تو را طلب می­کند. قنفذ رفت و گفت: ای علی، ابوبکر تو را طلب می­کند. علی - علیه السلام - فرمودند: من مشغولم و کسی هم نیستم که وصیت دوست و برادرم را ترک ­کنم. پیش ابوبکر برو و به ستمی که بر آن هم­دست شده اید بپردازید. قنفذ رفت و خبر را ابوبکر رساند.

عمر خشمگین از جای جست و خالد بن ولید و قنفذ را صدا زد و به آن دو فرمان داد که هیزم و آتش بیاورند. سپس راه افتاد و به در خانه علی رفت، فاطمه - علیها السلام - با سری دستار بسته و بدنی نحیف از غم وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، پشت در نشسته بود. عمر جلو رفت و در را کوبید و فریاد زد: ای فرزند ابی­طالب! در را باز کن. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: ای عمر! تو را با ما چه کار؟ چرا ما را به حال خود رها نمی­کنی؟ عمر خطاب به ایشان گفت: در را باز کن، وگرنه خانه را بر سرتان به آتش می­کشیم. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: ای عمر! آیا از خداوند عزّ و جل نمی­هراسی که داخل خانه ام شوی و به منزلم حمله کنی؟ اما او منصرف نشد، رفت و با آتش برگشت وآتش را بر در انداخت و آن را به آتش کشید. سپس در را هل داد، فاطمه- علیها السلام - جلو آمد و فریاد کشید: ای پدر جان! ای رسول خدا! عمر شمشیر را با غلافش بلند کرد و به پهلوی ایشان زد و ایشان فریاد برآوردند. سپس تازیانه را بالا برد و بر دست ایشان زد، فاطمه فریاد زد: ای پدر جان! علی بن ابی­طالب - علیه السلام - برجست و یقه عمر را گرفت و او را بالا برد و به زمین کوفت و بر بینی و گردنش ضربه زد و خواست که او را بکشد که سخن رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - و وصیت ایشان را به یاد آورد که او را به صبر و اطاعت سفارش کرده بودند. آن­گاه فرمودند: ای فرزند صهاک! سوگند به آن­که محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری کرامت بخشید، اگر تقدیر الهی نبود، خودت می دانستی که نمی­توانی وارد خانه­ام شوی. عمر طلب کمک کرد و مردم آمدند و وارد خانه شدند. خالد بن ولید شمشیر کشید تا علی علیه السلام را بزند که علی - علیه السلام - با شمشیرشان به او حمله کردند، او علی را قسم داد و ایشان نیز دست از او برداشتند. مقداد و سلمان و ابوذر و عمار و بریدة اسلمی برای کمک به علی - علیه السلام - وارد خانه شدند و نزدیک بود که آشوبی رخ دهد.

علی - علیه السلام - را بیرون بردند و مردم نیز به دنبال ایشان راه افتادند، سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و بریده نیز در همان حال که به دنبال حضرت می­رفتند می گفتند: چه زود به رسول خدا صلی الله علیه و آله خیانت کردید و کینه­­هایی که در دل داشتید را آشکار نمودید.

بریدة بن حصیب اسلمی گفت: ای عمر! به سراغ برادر رسول - خدا صلی الله علیه و آله - و وصی ایشان و نیز دخترشان آمده ای و او را کتک زده­ای؟ تو همانی که قریش تو را به صفتی که داری می­شناسد. خالد بن ولید شمشیرش را که در غلاف بود، بالا آورد تا بر بریده بکوبد اما عمر او را گرفت و مانع او شد.

یقه علی علیه السلام را گرفتند و به همان صورت پیش ابوبکر بردند، وقتی ابوبکر علی را [این گونه] دید، فریاد زد: رهایش کنید. علی علیه السلام فرمود: چه زود بر اهل بیت پیامبرتان حمله ور شدید! ای ابوبکر! با چه حقی و با چه میراث و با چه پیشینه ای مردم را به بیعت با خود فرا می­خوانی؟ آیا همین دیروز نبود که به امر رسول خدا با من بیعت نکرده بودی؟ عمر گفت: علی! این حرف­ها را رها کن؛ به خدا سوگند اگر بیعت نکنی تو را خواهیم کشت. علی - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند در آن صورت بنده شهید خدا و برادر شهید رسول خدا خواهم بود. عمر گفت: بنده شهید خدا آری، اما برادر رسول خدا نه. علی - علیه السلام - فرمود: به خدا سوگند اگر قضای الهی و پیمانی که خلیلم با من بسته است، آن پیمانی که آن را نمی­شکنم نبود، می­فهمیدی یاران کدام یک از ما ضعیف­تر و کمتر هستند. ابوبکر ساکت بود و چیزی نمی­گفت.

بریده برخاست و گفت: ای عمر! آیا شما همان دو نفری نیستید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما فرمودند: نزد علی - علیه السلام - بروید و با لقب امیرالمؤمنین به ایشان سلام کنید و شما گفتید که آیا این فرمان خدا و فرمان رسولش است و حضرت فرمودند آری؟ ابوبکر گفت: این گونه بوده است، اما ای بریده! تو نبودی و ما شاهد بودیم و بعد از هر امری، امری دیگر اتفاق می­افتد. عمر گفت: تو را چه به این امر؟ و چه چیزی تو را در این کار داخل کرده است؟ بریده گفت: به خدا سوگند در سرزمینی که شما امیر آن باشید نخواهم ماند. عمر دستور داد او را کتک زدند و بیرون نمودند.

سپس سلمان برخاست و گفت: ای ابوبکر! از خدا تقوا کن و از این جایگاه برخیز و آن را به کسانی که شایسته آن هستند واگذار که تا روز قیامت بی­دردسر در اختیار آن­ها باشد و دو شمشیر بر این امت حکومت نکند، ابوبکر پاسخ او را نداد. سلمان دوباره سخنش را تکرار کرد، عمر او را تهدید کرد و گفت: تو را چه به این کار؟ و چه چیزی تو را در این کار داخل کرده است؟ گفت: ای عمر! مهلت بده، ای ابوبکر! از این جایگاه برخیز و آن را به کسانی که شایسته آن هستند واگذار که به خدا سوگند تا روز قیامت از آن بهره مند شوند. اگر این کار را نکنید، از آن خون خواهید دوشید و آزادشدگان و طردشدگان و منافقان در آن طمع خواهند کرد. - -

به خدا سوگند اگر بدانم که ظلمی را دفع می­کنم و یا دینی را برای خدا عزت می­بخشم، شمشیرم را بر روی گردنم می­گذارم و سپس با شجاعت آن را می­زنم. آیا بر وصی رسول خدا حمله­ور می­شوید؟ شما را بشارت باد بر بلا و نا امید شوید از آسایش.

سپس ابوذر و مقداد و عمار برخاستند و به علی - علیه السلام - عرض کردند: چه فرمان می­دهید؟ به خدا سوگند اگر به ما امر کنید، تا زمانی که کشته شویم با شمشیر می جنگیم. علی - علیه السلام - فرمودند: خدا شما را رحمت کند! دست نگه­دارید و پیمان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و آن­چه به شما وصیت نمودند را به یاد آورید. و آن­ها دست نگه­داشتند.

عمر به ابوبکر که بالای منبر نشسته بود گفت: چگونه بر منبر نشسته ای و حال آن­که این آشوب­گر نشسته است و برنمی­خیزد با تو بیعت نمی­کند؟ یا امر می­کنی که گردنش را بزنیم؟ حسن و حسین - علیهما السلام - بر بالای سر علی - علیه السلام - ایستاده بودند، وقتی این سخن عمر را شنیدند، گریستند و با صدای بلند فریاد زدند ای پدربزرگ! ای رسول خدا!. علی - علیه السلام - آن دو را در آغوش کشیدند و فرمودند: گریه نکنید، به خدا سوگند نمی­تواننند پدرتان را به قتل برسانند، این دو ذلیل تر و پست تر از آنند. ام ایمن نوبیه که دایه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و ام سلمه پیش آمدند و گفتند: ای عتیق! چه زود حسد خود را به آل محمد آشکار نمودید! عمر به آن دو دستور داد تا از مسجد خارج شوند و گفت: ما را با زنان چه کار؟

سپس گفت: ای علی! برخیز و بیعت کن. علی - علیه السلام - فرمودند: اگر این کار را نکنم؟ گفت: در آن صورت به خدا سوگند گردنت را خواهیم زد. حضرت فرمودند: ای فرزند صهاک! به خدا سوگند دروغ می­گویی، تو نمی­توانی این کار را انجام دهی، تو پست تر و ضعیف تر از آنی که این کار را بکنی. خالد بن ولید از جا جست و شمشیرش بیرون را کشید و گفت: به خدا سوگند اگر بیعت نکنی تو را می کشم. علی - علیه السلام - به سمت او رفتند و پیراهنش را گرفتند و او را هل دادند و با پشت به زمین انداختند و شمشیر از دستش افتاد.

عمر گفت: ای علی بن ابی­طالب! برخیز و بیعت کن، حضرت فرمودند: اگر این کار را نکنم؟ گفت: به خدا سوگند در آن صورت تو را می­کشیم. علی - علیه السلام - سه بار با آن­ها محاجّه کردند و سپس بدون آنکه کف دستشان را بگشایند، آن را دراز کردند و ابوبکر بر دست حضرت زد و به همین راضی شد. سپس به سمت خانه­اشن راه افتادند و مردم نیز ایشان را همراهی کردند.

به فاطمه علیها السلام خبر رسید که ابوبکر فدک را گرفته است. ایشان با جمعی از زنان بنی هاشم از خانه بیرون آمدند و پیش ابوبکر رفتند و فرمودند: ای ابوبکر! آیا می­خواهی زمینی که رسول خدا صلی الله علیه و آله برایم قرار داده و به من بخشیده و از مفتوحاتی است که بدون لشگرکشی فتح شده را از من بگیری؟ مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرموده­اند که انسان در فرزندانش پاس داشته می­شود؟ تو خوب می­دانی که ایشان برای فرزندانش غیر از این چیزی به جا نگذاشتند. وقتی ابوبکر سخن ایشان را شنید و دید که چند زن نیز همراه ایشان هستند، قلم و کاغذ خواست، تا فدک را برای ایشان بنویسد. عمر داخل شد و گفت: ای خلیفه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ! تا زمانی که بر مدعایش شاهد نیاورده، برایش چیزی ننویس. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: آری، شاهد می­آورم، گفت: چه کسی؟ فرمودند: علی و أم ایمن. عمر گفت: شهادت بک زن غیرعرب که نمی­تواند فصیح سخن بگوید قبول نیست، و اما علی، واضح است که او آتش را به طرف نان خود می­کشد.

فاطمه - علیها السلام - با خشمی وصف­نشدنی بازگشتند و بیمار شدند. علی - علیه السلام - نمازهای یومیه­اشان را در مسجد می­خواندند. روزی پس از نماز، ابوبکر و عمر به ایشان گفتند: حال دختر رسول خدا چگونه است؟ تا این­که بیماری فاطمه - علیها السلام - شدید شد. آن دو از حال ایشان جویا شدند و گفتند: تو می دانی که میان ما چه گذشته است، اگر صلاح می­دانی به ما اجازه بده برای گناهمان از او عذرخواهی کنیم؟ حضرت فرمودند: اجازه می­دهم.

آن دو برخاستند و جلوی درب خانه نشستند و علی علیه السلام داخل شدند و نزد فاطمه- علیها السلام - رفتند و فرمودند: ای زن آزاده! فلانی و فلانی بر در خانه هستند، می­خواهند عرض سلامی به شما بکنند، چه صلاح می­دانید؟ فاطمه - علیها السلام - فرمودند: خانه، خانه تو و این زن آزاده، همسر توست؛ شما هر کار می­خواهید بکنید. علی - علیه السلام - فرمودند: روبند خود را بپوش، ایشان روبند را بستند و صورت خود را به سمت دیوار چرخاندند. آن دو داخل شدند و سلام کردند و گفتند: خدا از تو راضی باشد، از ما راضی باش! فاطمه - علیها السلام -فرمودند: چه چیز سبب شده که به اینجا بیایید؟ گفتند: ما به بدرفتاری خود معترفیم و امید داریم که شما ما را ببخشید [و خشمی که از ما دارید را از دلتان خارج کنید]. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: اگر راست می­گویید پاسخ سؤالم را بدهید؛ من سؤالی از شما می­پرسم که می­دانم از آن آگاهید، اگر راست بگویید، می­فهمم که در بیان علت آمدنتان صادق بوده اید. آن دو گفتند: هر چه می­خواهید بپرسید. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: شما را به خدا قسم می­دهم؛ آیا از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدید که می­فرمودند: فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را بیازارد، مرا آزرده است؟ گفتند: آری. حضرت دستشان را به طرف آسمان بلند کردند و فرمودند: خداوندا! این دو نفر مرا آزرده اند؛ من از آن دو به تو و به رسولت شکایت دارم. نه به خدا سوگند، هرگز از شما دو نفر راضی نمی­شوم، تا زمانی که پدرم رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - را ملاقات کنم و او را از آن­چه کرده­اید آگاه سازم، تا خود ایشان بر شما دو نفر حکم کنند. ابوبکر با شنیدن این سخن آرزوی مرگ و هلاک کرد و بسیار بی­تاب شد. عمر گفت: ای خلیفه رسول خدا! آیا از سخن یک زن بی­تاب می­شوی؟

فاطمه - علیها السلام - پس از وفات پدرشان رسول خدا، چهل شب زنده ماندند. هنگامی که بیماری­اشان شدت یافت، علی - علیه السلام - را فراخواندند و فرمودند: ای پسرعمو! فکر نمی­کنم چیزی به پایان عمرم باقی مانده باشد؛ به تو وصیت می­کنم تا با امامة، دختر خواهرم زینب، که برای فرزندانم مانند من است ازدواج کنی. برایم تابوتی بساز، ملائکه را دیدم که آن را برایم وصف می­نمودند. و اجازه مده احدی از دشمنان خدا در تشییع و دفن و نماز بر من حاضر شوند.

ابن عباس از قول امیرالمؤمنین - علیه السلام - نقل کرده: چند چیز بود که هیچ راهی برای ترک آن­ها نیافتم؛ چرا که قرآن به سبب آن­ها بر قلب محمد - صلی الله علیه و آله - نازل شده است: جنگ با ناکثان و قاسطان و مارقان، که خلیلم رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مرا به جنگ با آنان وصیت نمود و از من پیمان گرفت، و دیگری ازدواج با أمامة دختر زینب، که فاطمه - علیها السلام - به من وصیت نمود»

ابن عباس نقل کرده، روزی که فاطمه - علیها السلام - از دنیا رفتند، مدینه از گریه مردان و زنان به لرزه درآمد و مردم مانند روز وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - متحیر شده بودند. ابوبکر و عمر برای تسلیت نزد علی - علیه السلام - آمدند و گفتند: ای ابالحسن! وقت نماز بر دختر رسول خدا ما را خبر کن. شب­هنگام علی - علیه السلام - ، عباس و فضل و مقداد و سلمان و ابوذر و عمار را فراخواند و عباس جلو رفت و بر پیکر ایشان نماز گزارد و بعد ایشان را دفن کردند، صبح که شد، ابوبکر و عمر و سایر مردم آمدند تا بر فاطمه - علیها السلام - نماز بخوانند؛ مقداد به آنان گفت: دیشب فاطمه - علیها السلام - را به خاک سپردیم. عمر رو به ابوبکر کرد و گفت: نگفتم که این­چنین خواهند کرد؟ عباس گفت: ایشان وصیت کرده بودند که شما دو نفر بر وی نماز نخوانید. عمر گفت: ای بنی هاشم! شما هرگز حسد دیرین خود را نسبت به ما ترک نمی­کنید و این کینه­هایی که در سینه­هایتان است هیچ­گاه از بین نمی­رود، به خدا سوگند تصمیم گرفته­ام او را نبش قبر کنم و بر وی نماز گزارم.

علی - علیه السلام - فرمودند: ای فرزند صهاک! به خدا سوگند اگر چنین قصدی داشته باشی، دیگر نمی­توانی از قَسَمت برگردی. یقین کن که اگر شمشیرم را بیرون بکشم، تا زمانی که جانت را نگرفته­ام، آن را در غلاف نخواهم گذاشت، حال شروع کن. عمر در هم شکست و ساکت شد، او می­دانست که علی - علیه السلام - وقتی سوگند بخورد، آن را عملی خواهد نمود.

سپس علی - علیه السلام - فرمودند: ای عمر! آیا تو همانی نیستی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - قصد کشتن تو نمودند و از پی من فرستادند و من با شمشیر حمایل کرده آمدم و رو به تو کردم تا تو را بکشم و در آن لحظه خداوند عزّ و جلّ این آیه را نازل نمود: « فَلَا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا » - . مریم/84 - {پس

بر ضد آنان شتاب مکن، که ما [روزها] را برای آن­ها شماره می کنیم}؟

ابن عباس نقل کرده، پس از این ماجرا آنان به توطئه و مذاکره پرداختند و گفتند: تا زمانی که این مرد زنده است، خلافت به طور کامل در قبضه ما نیست. ابوبکر گفت: چه کسی داریم که او را بکشد؟ عمر گفت: خالد بن ولید. شخصی را در پی او فرستادند و گفتند: ای خالد! نظرت چیست که کاری را به تو واگذاریم؟ او گفت: هر چه می خواهید بر عهده­ام گذارید، به خدا سوگند حتی اگر کشتن فرزند ابی­طالب را از من بخواهید، انجام می­دهم. گفتند: به خدا سوگند چیزی غیر از آن نمی خواهیم. گفت: من برای اویم [برای کشتن او آماده­ام]. ابوبکر گفت: هنگامی که شما دو نفر [خالد و علی علیه السلام] برای نماز صبح به مسجد آمدید، در کنارش بایست و شمشیرت نیز همراهت باشد و وقتی من سلام نماز را دادم، گردنش را بزن. گفت: باشد. با این قرار از هم متفرق شدند. سپس ابوبکر در مورد دستوری که مبنی بر قتل علی - علیه السلام - داده بود فکر کرد و به این نتیجه رسید که اگر خالد این کار را بکند، جنگ های شدید و بلای طولانی مدتی روی می­دهد. از فرمانش پشیمان شد و آن شب را نخوابید. صبح به مسجد رفت و دید نماز برپا شده و جلو رفت و در حالی که در فکر بود، بر مردم نماز گزارد و نمی­فهمید [در نماز] چه می­گوید، خالد بن ولید با شمشیر حمایل کرده آمد و کنار علی - علیه السلام – ایستاد. علی - علیه السلام - به چیزهایی پی برده بودند.

وقتی ابوبکر تشهد نماز را خواند، قبل از سلام دادن فریاد زد: ای خالد! فرمانم را اجرا مکن، اگر چنین کنی تو را می کشم. سپس به سمت راست و چپش سلام داد .

علی - علیه السلام - جستند و گریبان خالد را گرفتند و شمشیر را از دستش درآوردند و سپس او را بر زمین کوفتند و بر سینه اش نشستند و شمشیر را برداشتند تا او را بکشند. نمازگزاران جمع شدند تا خالد را نجات دهند، اما نتوانستند. عباس گفت: او را به حق قبر پیامبر قسم بدهید که دست از او بکشد، ایشان را به قبر قسم دادند و رهایشان کردند و ایشان نیز خالد را رها نمودند و برخاستند و به منزلشان بازگشتند.

زبیر و عباس و ابوذر و مقداد و بنی­هاشم آمدند و شمشیرها را کشیدند و گفتند به خدا سوگند تا زمانی که [خالد] حرف نزند و کاری که ما می گوییم را انجام ندهد، دست بردار نیستیم. مردم به رفت و آمد و جنب و جوش افتادند و مضطرب شدند. زنان بنی هاشم از خانه­هایشان بیرون آمدند و فریاد کشیدند و گفتند: ای دشمنان خدا، چه زود دشمنی تان را با رسول خدا و اهل بیتش آشکار نمودید، و چه دیر زمانی است که این را از رسول خدا می­خواستید، اما بدان دست نمی یافتید، دیروز دخترش را کشتید و امروز می­خواهید برادر و پسرعمو و وصی و پدر فرزندانش را بکشید، به پروردگار کعبه سوگند که دروغ گفتید و نمی­توانید او را بکشید. طوری شد که مردم ترسیدند فتنه­ای بزرگ به پا شود. - . کتاب سلیم : 249 - 257 -

**[ترجمه]

بیان

حلب الدم کنایة عن فعل ما یورث الندم و جلب ما یضرّ جالبه و جرّ النار إلی القرصة (کنایة) عن جلب النفع أی هو یجرّ النفع بشهادته فلا تسمع.

**[ترجمه]خون دوشیدن کنایه از انجام کاری است که موجب پشیمانی شود و برای انجام­دهنده­اش زیان ببار بیاورد. و آتش را به طرف نان خود کشیدن کنایه از منتفع شدن است. او از شهادت دادنش نفع می­برد، پس شهادتش قبول نیست.

**[ترجمه]

«49»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ انْطَلِقْ نُبَایِعْ لَکَ النَّاسَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ تَرَاهُمْ فَاعِلِینَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ (2).

بَیَانُ التَّنْزِیلِ، لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ عَنِ الْعَیَّاشِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام مِثْلَهُ.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: محمد بن فضیل از امام کاظم - صلوات الله علیه - نقل کرده، عباس نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - آمد و عرض کرد: برخیز برویم تا مردم با تو بیعت کنند. امیرالمؤمنین - علیه السلام - فرمودند: تو فکر می­کنی این کار را بکنند؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمودند: پس این سخن خداوند چه می­شود که: «الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ» - . عنکبوت / 1 - 3 - {الف، لام، میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ * و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغ­گویان را [نیز] معلوم دارد.} - . تفسیر قمی: 494 -

مانند این حدیث در بیان التنزیل ابن شهر آشوب نیز به نقل از عیاشی از امام کاظم - علیه السلام - آورده شده است.

**[ترجمه]

«50»

أَقُولُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمَسْعُودِیُّ فِی کِتَابِ الْوَصِیَّةِ، قَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بِأَمْرِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَلَا وَ عُمُرُهُ خَمْسٌ وَ ثَلَاثُونَ سَنَةً وَ اتَّبَعَهُ الْمُؤْمِنُونَ وَ قَعَدَ عَنْهُ الْمُنَافِقُونَ وَ نَصَبُوا لِلْمُلْکِ وَ أَمْرِ الدُّنْیَا رَجُلًا اخْتَارُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ دُونَ مَنِ اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.

فَرَوَی أَنَّ الْعَبَّاسَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ صَارَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ امْدُدْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَقَالَ وَ مَنْ یَطْلُبُ هَذَا الْأَمْرَ وَ مَنْ یَصْلُحُ لَهُ غَیْرُنَا وَ صَارَ إِلَیْهِ نَاسٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ مِنْهُمُ الزُّبَیْرُ وَ أَبُو سُفْیَانَ صَخْرُ بْنُ حَرْبٍ فَأَبَی وَ اخْتَلَفَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ فَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ فَقَالَ قَوْمٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ الْخِلَافَةُ فِی قُرَیْشٍ فَسَلَّمَتِ الْأَنْصَارُ لِقُرَیْشٍ بَعْدَ أَنْ دَاسُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ وَطِئُوا بَطْنَهُ وَ بَایَعَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَبَا بَکْرٍ وَ صَفَقَ عَلَی یَدَیْهِ ثُمَّ بَایَعَهُ قَوْمُهُ مِمَّنْ قَدِمَ الْمَدِینَةَ ذَلِکَ الْوَقْتَ مِنَ

ص: 307


1- کتاب سلیم 249- 257، آخر الکتاب.
2- تفسیر القمّیّ: 494، راجع شرح ذلک ص 79.

الْأَعْرَابِ وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ تَابَعَهُمْ عَلَی ذَلِکَ غَیْرُهُمْ.

وَ اتَّصَلَ الْخَبَرُ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنْ غُسْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَحْنِیطِهِ وَ تَکْفِینِهِ وَ تَجْهِیزِهِ وَ دَفْنِهِ بَعْدَ الصَّلَاةِ عَلَیْهِ مَعَ مَنْ حَضَرَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ قَوْمٍ مِنْ صَحَابَتِهِ مِثْلِ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ وَ الْمِقْدَادِ وَ عَمَّارٍ وَ حُذَیْفَةَ وَ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ جَمَاعَةٍ نَحْوَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَقَامَ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنْ کَانَتِ الْإِمَامَةُ فِی قُرَیْشٍ فَأَنَا أَحَقُّ قُرَیْشٍ بِهَا وَ إِنْ لَا تَکُنْ فِی قُرَیْشٍ فَالْأَنْصَارُ عَلَی دَعْوَاهُمْ (1) ثُمَّ اعْتَزَلَهُمْ وَ دَخَلَ بَیْتَهُ فَأَقَامَ فِیهِمْ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَالَ إِنَّ لِی فِی خَمْسَةٍ مِنَ النَّبِیِّینَ أُسْوَةً نُوحٍ إِذْ قَالَ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ وَ إِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لُوطٍ إِذْ قَالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ وَ مُوسَی إِذْ قَالَ فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ وَ هَارُونَ إِذْ قَالَ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی ثُمَّ أَلَّفَ علیه السلام الْقُرْآنَ وَ خَرَجَ إِلَی النَّاسِ وَ قَدْ حَمَلَهُ فِی إِزَارٍ مَعَهُ وَ هُوَ یَئِطُّ مِنْ تَحْتِهِ فَقَالَ لَهُمْ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ قَدْ أَلَّفْتُهُ کَمَا أَمَرَنِی وَ أَوْصَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَمَا أُنْزِلَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ اتْرُکْهُ وَ امْضِ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَکُمْ إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَإِنْ قَبِلْتُمُوهُ فَاقْبَلُونِی مَعَهُ أَحْکُمْ بَیْنَکُمْ بِمَا فِیهِ مِنْ أَحْکَامِ اللَّهِ فَقَالُوا لَا حَاجَةَ لَنَا فِیهِ وَ لَا فِیکَ فَانْصَرِفْ بِهِ مَعَکَ لَا تُفَارِقْهُ فَانْصَرَفَ عَنْهُمْ. (2) فَأَقَامَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَنْ مَعَهُ مِنْ شِیعَتِهِ فِی مَنَازِلِهِمْ بِمَا عَهِدَهُ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَّهُوا إِلَی مَنْزِلِهِ فَهَجَمُوا عَلَیْهِ وَ أَحْرَقُوا بَابَهُ وَ اسْتَخْرَجُوهُ مِنْهُ کَرْهاً وَ ضَغَطُوا سَیِّدَةَ النِّسَاءِ بِالْبَابِ حَتَّی أَسْقَطَتْ مُحَسِّناً وَ أَخَذُوهُ

ص: 308


1- و من ذلک قوله علیه السلام فی النهج تحت الرقم 28 من قسم الرسائل: ... و لما احتج المهاجرون علی الأنصار یوم السقیفة برسول اللّه صلی الله علیه و آله فلجوا علیهم، فان یکن الفلج به فالحق لنا دونکم، و ان یکن بغیره فالانصار علی دعواهم.
2- راجع شرح ذلک ص 205 و 264.

بِالْبَیْعَةِ فَامْتَنَعَ وَ قَالَ لَا أَفْعَلُ فَقَالُوا نَقْتُلُکَ فَقَالَ إِنْ تَقْتُلُونِی فَإِنِّی عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ وَ بَسَطُوا یَدَهُ فَقَبَضَهَا وَ عَسُرَ عَلَیْهِمْ فَتْحُهَا فَمَسَحُوا عَلَیْهِ وَ هِیَ مَضْمُومَةٌ. (1) ثُمَّ لَقِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بَعْدَ هَذَا الْفِعْلِ بِأَیَّامٍ أَحَدَ الْقَوْمِ فَنَاشَدَهُ اللَّهَ وَ ذَکَّرَهُ بِأَیَّامِ اللَّهِ وَ قَالَ لَهُ هَلْ لَکَ أَنْ أَجْمَعَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَأْمُرَکَ وَ یَنْهَاکَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَخَرَجَا إِلَی مَسْجِدِ قُبَاءَ فَأَرَاهُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَاعِداً فِیهِ فَقَالَ لَهُ یَا فُلَانُ عَلَی هَذَا عَاهَدْتُمُونِی فِی تَسْلِیمِ الْأَمْرِ إِلَی عَلِیٍّ وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ فَرَجَعَ وَ قَدْ هَمَّ بِتَسْلِیمِ الْأَمْرِ إِلَیْهِ فَمَنَعَهُ صَاحِبُهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ مَعْرُوفٌ مِنْ سِحْرِ بَنِی هَاشِمٍ أَ وَ مَا تَذْکُرُ یَوْمَ کُنَّا مَعَ ابْنِ أَبِی کَبْشَةَ فَأَمَرَ شَجَرَتَیْنِ فَالْتَقَتَا فَقَضَی حَاجَتَهُ خَلْفَهُمَا ثُمَّ أَمَرَهُمَا فَتَفَرَّقَتَا وَ عَادَتَا إِلَی حَالِهِمَا فَقَالَ لَهُ أَمَا إِنْ ذَکَّرْتَنِی هَذَا فَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ فِی الْکَهْفِ فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی وَجْهِی ثُمَّ أَهْوَی بِرِجْلِهِ فَأَرَانِی الْبَحْرَ ثُمَّ أَرَانِی جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ فِی سَفِینَةٍ تَعُومُ فِی الْبَحْرِ. (2) فَرَجَعَ عَمَّا کَانَ عَزَمَ عَلَیْهِ وَ هَمُّوا بِقَتْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ تَوَاصَوْا وَ تَوَاعَدُوا بِذَلِکَ وَ أَنْ یَتَوَلَّی قَتْلَهُ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ فَبَعَثَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِجَارِیَةٍ لَهَا فَأَخَذَتْ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ وَ نَادَتْ إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ فَخَرَجَ علیه السلام مُشْتَمِلًا بِسَیْفِهِ وَ کَانَ الْوَعْدُ فِی قَتْلِهِ أَنْ یُسَلِّمَ إِمَامُهُمْ فَیَقُومَ خَالِدٌ إِلَیْهِ بِسَیْفِهِ فَأَحَسُّوا بَأْسَهُ فَقَالَ الْإِمَامُ قَبْلَ أَنْ یُسَلِّمَ لَا تَفْعَلَنَّ خَالِدُ مَا أَمَرْتُ بِهِ. (3) ثُمَّ کَانَ مِنْ أَقَاصِیصِهِمْ مَا رَوَاهُ النَّاسُ.

وَ فِی سَنَتَیْنِ وَ شَهْرَیْنِ وَ سَبْعَةِ أَیَّامٍ مِنْ إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَاتَ ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ هُوَ عَتِیقُ بْنُ عُثْمَانَ وَ أَوْصَی بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ إِلَی عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ لِعَهْدٍ کَانَ بَیْنَهُمَا وَ اعْتَزَلَهُ

ص: 309


1- راجع شرح ذلک ص 204 و 268.
2- راجع الاختصاص 274.
3- راجع ص 306 ممّا سبق.

أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَاعْتِزَالِهِ لِصَاحِبِهِ قَبْلَهُ إِلَّا بِمَا لَمْ یَجِدْ مِنْهُ بُدّاً وَ لَا یَنْهَی إِلَّا عَمَّا لَمْ یَجِدْ مِنَ النَّهْیِ عَنْهُ بُدّاً وَ هُمْ فِی خِلَالِ ذَلِکَ یَسْأَلُونَهُ وَ یَسْتَفْتُونَهُ فِی حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ وَ فِی تَأْوِیلِ الْکِتَابِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ. (1).

**[ترجمه]می گویم: علی بن حسین مسعودی در کتاب الوصیة نوشته است: امیرالمؤمنین - علیه السلام - در سن سی و پنج سال سالگی مأمور به امر خداوند جل و علا شدند [و به امامت رسیدند] و مؤمنان از ایشان پیروی نمودند و منافقان با ایشان مخالفت کردند و مردی را حاکم و عهده دار امور دنیایشان کردند که خودشان انتخاب کرده بودند، و نه آن کسی که خداوند عزّ و جلّ و رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وی را برگزیده بودند.

[مسعودی] سپس روایت کرده که عباس - رضی الله عنه - پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزد امیرالمؤمنین - علیه السلام - رفت و به ایشان عرض کرد: دستت را جلو بیاور تا با تو بیعت کنم. ایشان فرمودند: مگر کسی هست که این امر را بخواهد؟ و مگر جز ما کسی صلاحیت آن را دارد؟ عده ای از مسلمانان، از جمله زبیر و ابوسفیان صخر بن حرب نزد ایشان رفتند، اما ایشان امتناع ورزیدند. مهاجران و انصار اختلاف پیدا کردند؛ انصار گفتند که یک امیر از ما و یک امیر از شما. برخی از مهاجران گفتند: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدیم که می فرمودند: خلافت باید در قریش باشد، در نتیجه انصار آن را تسلیم قریش کردند و سعد بن عباده را لگدمال کردند و پا بر شکمش گذاشتند. عمر بن خطاب با ابوبکر بیعت کرد و با او دست داد. سپس آن دسته از قوم او که به مدینه آمده بودند، اعم از اعراب و مؤلفة قلوبهم با ابوبکر بیعت کردند و سایر مردم نیز به تبع آن­ها بیعت کردند.

خبرها وقتی به امیرالمؤمنین - علیه السلام - رسید که ایشان کار غسل و حنوط و تکفین و تجهیز و دفن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را به اتمام رسانده بودند و بعد از آن، حاضرین از بنی هاشم، و عده ای از اصحاب ایشان مانند سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و حذیفه و ابیّ بن کعب و عده­ای دیگر که حدود چهل نفر بودند بر حضرت نماز گزارده بودند. وقتی خبر رسید، ایشان به خطبه ایستادند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمودند: اگر امامت باید در قریش باشد، پس من در میان قریش سزاوارترین از همه به آن هستم و اگر لازم نیست در قریش باشد، پس انصار هم می­توانند مدعی آن باشند. سپس آن­ها را ترک نمودند و داخل خانه­اشان شدند. ایشان و آن عده از مسلمانانی که پیرو ایشان بودند، به همین وضع ادامه دادند و ایشان فرمودند: در زندگی پنج تن از پیامبران، الگویی برای من وجود دارد: نوح؛ زمانی که گفت: «أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ» - . قمر / 10 - {من مغلوب شدم به داد من برس}، و ابراهیم؛ آن­گاه که گفت: «وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ» - . مریم / 48 - {و

از شما و [از] آن­چه غیر از خدا می خوانید کناره می گیرم}، و لوط؛ زمانی که گفت: «لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلَی رُکْنٍ شَدِیدٍ» - . هود / 80 - { [لوط] گفت: کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه گاهی استوار پناه می جستم}، و موسی؛ زمانی که گفت: «فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ» - . الشعراء / 21 - {و چون از شما ترسیدم، از شما گریختم}، و هارون؛ هنگامی که گفت: «إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی» - . اعراف / 180 - {این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند}. حضرت علی - علیه السلام - سپس قرآن را جمع آوری نمودند و آن را درون پارچه­ای قرار دادند و به همه سنگینی­اش در دست گرفتند و میان مردم رفتند و فرمودند: این کتاب خداست که آن را به همان­ شیوه که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - به من امر کرده و وصیت نموده بودند به ترتیب نزول بازنویسی کرده­ام. عده ای از آن­ها به ایشان گفتند: آن را بگذار و برو. ایشان فرمودند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - به شما فرمودند: من در میان شما دو چیز گرانبها را به جای می گذارم: کتاب خدا و عترتم؛ که این دو هرگز از یک­دیگر جدا نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند، اگر قرآن را پذیرفته­اید، پس مرا نیز با آن بپذیرید تا با آن احکام خداوند که درون آن است، بر شما حکم کنم. گفتند ما را نه نیازی به آن است و نه به تو، آن را با خودت ببر و از او جدا مشو. و ایشان از نزد آن­ها بازگشتند.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - و عده ای از شیعیان ایشان در منازلشان مطابق پیمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله با حضرت بسته بودند، در منازلشان ماندند [و بیرون نیامدند]. مردم به طرف منزل ایشان رفتند و بر آن یورش بردند و درب خانه­اشان را آتش زدند و ایشان را به زور از آن بیرون آوردند و فاطمه - علیها السلام - سرور زنان را با در خانه فشار دادند و محسن سقط شد. علی - علیه السلام - را مجبور به بیعت کردند، اما ایشان امتناع نمودند و فرمودند: بیعت نمی کنم، گفتند: تو را می­کشیم، حضرت فرمودند: اگر مرا بکشید، من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم. دست ایشان را باز کردند، اما حضرت آن را مشت نمودند و آن­ها نتوانستند آن را بگشایند و در آخر، دستِ مشت­شده حضرت را بر دست ابوبکر کشیدند.

چند روز از این کار گذشت و روزی امیرالمؤمنین یکی از آن­ها [ابوبکر] را دیدند و او را به خدا سوگند دادند و روزهای خدا را به یادش آوردند و به او فرمودند: آیا می­خواهی تو را پیش رسول خدا ببرم تا ایشان تو را امر و نهی کنند؟ او به ایشان گفت: آری. با یک­دیگر به مسجد قبا رفتند و حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله که در آن­جا نشسته بودند را به ابوبکر نشان دادند. رسول خدا به او فرمودند: ای فلانی، این­ گونه به عهد خودتان عمل کردید و امر [خلافت] را به علی که امیرالمؤمنین است سپردید؟ او بازگشت و تصمیم گرفت امر [خلافت] را به امیرالمؤمنین واگذار نماید، اما دوستش او را از این کار منع نمود و به او گفت: این افسونی است آشکار و از افسون­های معروف بنی­هاشم است. آیا به خاطر نداری روزی را که با ابن ابی­کبشه بودیم و او [یعنی رسول خدا] به دو درخت دستور داد و آن دو به هم چسبیدند و رفت و پشت آن دو درخت قضای حاجت نمود و سپس باز به آن دو دستور داد و آن دو از یک­دیگر جدا شدند و به حالت اول خود بازگشتند؟ گفت: آری. حالا که این را به یادم انداختی، [یادم افتاد به زمانی ­که] با او در غار بودم؛ او دستش را بر صورتم کشید و پایش را پایین برد و دریا را به من نشان داد، سپس جعفر و اصحابش را نشانم داد که در کشتی و بر دریا شناور بودند. - . اختصاص : 274 -

در نتیجه از تصمیمش منصرف شد و تصمیم گرفتند که امیرالمؤمنین را به قتل برسانند و با یک­دیگر به توافق رسیدند و قرار گذاشتند که خالد بن ولید عهده­دار قتل ایشان شود. اسماء بنت عمیس یکی از کنیزانش را نزد امیرالمؤمنین فرستاد و کنیز چهارچوبه در را گرفت و فریاد زد: «إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِین» - . قصص / 20 - {سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند. پس [از شهر] خارج شو. من جدّا از خیرخواهان توام.}. علی - علیه السلام - با شمشیرشان [از خانه] خارج شدند. قرار این بود که پس از آنکه ابوبکر سلام نماز را گفت، خالد با شمشیرش به طرف ایشان برود [و حضرت را به قتل برساند]. هیبت حضرت آنان را گرفت و امام جماعت [ابوبکر] پیش از آن­که سلام نماز را بگوید، گفت: ای خالد! چیزی که به تو امر کرده­ام را انجام نده. - . اختصاص : 306 -

و سایر داستان­هایی که مردم روایت کرده­اند.

دو سال و دو ماه و هفت روز از به امامت رسیدن امیرالمؤمنین گذشته بود که ابن ابی­قحافه، که نامش عتیق بن عثمان بود جان سپرد و بر اساس پیمانی که میان او و عمر بن خطاب بود، خلافت را به او سپرد و امیرالمؤمنین - علیه السلام - مانند دوران ابوبکر باز هم خانه­نشین شدند مگر در مواردی که چاره­ای نداشتند و تنها در مواقعی که چاره­ای جز نهی [از منکر] نداشتند، نهی می نمودند. آنان در طول آن مدت از ایشان سؤال می پرسیدند و در مورد حلال و حرام و تأویل قرآن و فصل الخطاب از ایشان استفتاء می­کردند. - . إثبات الوصیة : 116 - 119 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری الأَطِیطُ صوت الرحل و الإبل من ثقل أحمالها.

**[ترجمه]جوهری گفته است \\"الأطیط\\" یعنی صدای کاروان و شتر که ناشی از سنگینی بار است.

**[ترجمه]

«51»

وَ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ عِنْدَ شَرْحِ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (2)

فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی مُعِینٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ فَأَغْضَیْتُ عَلَی الْقَذَی وَ شَرِبْتُ عَلَی الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَی أَخْذِ الْکَظَمِ وَ عَلَی أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ.

ما هذا لفظه:

اختلفت الروایات فی قصة السقیفة فالذی تقوله الشیعة و قد قال قوم من المحدثین بعضه و

رووا کثیرا منه أن علیا امتنع من البیعة حتی أخرج کرها و أن الزبیر بن العوام امتنع من البیعة و قال لا أبایع إلا علیا و کذلک أبو سفیان بن حرب و خالد بن سعید بن العاص بن أمیة بن عبد شمس و العباس بن عبد المطلب و بنوه و أبو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب و جمیع بنی هاشم و قالوا إن الزبیر شهر سیفه فلما جاء عمر و معه جماعة من الأنصار و غیرهم قال فی جملة ما قال خذوا سیف هذا فاضربوا به الحجر و یقال إنه أخذ السیف من ید الزبیر فضرب به حجرا فکسره و ساقهم کلهم بین یدیه إلی أبی بکر فحملهم علی بیعته و لم یتخلف إلا عَلِیٌّ وحده فإنه اعتصم ببیت فاطمة علیها السلام فتحاموا إخراجه منه قسرا فقامت فاطمة علیها السلام إلی باب البیت فأسمعت من جاء یطلبه فتفرقوا و علموا

ص: 310


1- اثبات الوصیة 116- 119 ط نجف الثالثة.
2- نهج البلاغة الرقم 26 من قسم الخطب، شرح النهج الحدیدی ج 1 ر 122.

أنه بمفرده لا یضر شیئا فترکوه و قیل إنهم أخرجوه فیمن أخرج و حمل إلی أبی بکر فبایعه.

و قد روی أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (1) کثیرا من هذا فأما حدیث التحریق (2) و ما جری مجراه من الأمور الفظیعة و قول من قال إنهم أخذوا علیا علیه السلام یقاد بعمامته و الناس حوله فأمر بعید و الشیعة تنفرد به علی أن جماعة من أهل الحدیث قد رووا نحوه و سنذکر ذلک.

و

قال أبو جعفر إن الأنصار لما فاتها ما طلبت من الخلافة قالت أو قال بعضها لا نبایع إلا علیا. (3).

ص: 311


1- راجع تاریخ الطبریّ 3 ر 200-.
2- کیف ینکر حدیث الاحراق و قد نص علیه الطبریّ الذی یعتمد علیه، قال الطبریّ ج 3 ر 202: حدّثنا ابن حمید قال: حدّثنا جریر، عن المغیرة عن زیاد بن کلیب قال: أتی عمر بن الخطّاب منزل علی و فیه طلحة و الزبیر و رجال من المهاجرین، فقال: و اللّه لاحرقن علیکم او لتخرجن الی البیعة، فخرج علیه الزبیر مصلتا بالسیف، فعثر فسقط السیف من یده، فوثبوا علیه فأخذوه. وشارح النهج هو نفسه قد أخرج ١ / ١٣٤ _ ٢ / ١٩ باسناده عن أبی بکر أحمد بن عبدالعزیز الجوهری قال حدثنی أبوزید عمر بن شبه قال حدثنا أحمد بن معاویة قال حدثنی النضر بن شمیل قال حدثنا محمد بن عمرو عن سلمة بن عبدالرحمن قال : لما جلس أبوبکر علی المنبر کان علی علیه السلام والزبیر وناس من بنی هاشم فی بیت فاطمة فجاء عمر الیهم فقال : والذی نفسی بیده لتخرجن إلی البیعة او لا حرقن البیت علیکم الحدیث. وأما ابوبکر الجوهری فعند شارحنا بمکان من الوثاقة حیث یقول فی غیر مورد منها ٤ / ٧٨ « وأبوبکر الجوهری هذا عالم محدث کثیر الادب ثقة ورع أثنی علیه المحدثون و رووا عنه مصفاته ». قلت : وقد روی حدیث الاحراق جمع کثیر مر تخریجه عن مصادره ص ٢٠٤ و ٢٦٨ أضف إلی ذلک تاریخ ابن شحنة فی هاشم الکامل ٧ / ١٦٤ ، منتخب کنز العمال ٢ / ١٧٤ وأما سائر ما تقوله الشیعة فراجع ص ٣١٧ وما بعده.
3- راجع تاریخ الطبریّ 3 ر 202.

و ذکر نحو هذا علی بن عبد الکریم المعروف بابن الأثیر الموصلی فی تاریخه (1) فأما قوله لم یکن لی معین إلا أهل بیتی فضننت بهم عن الموت فنقول ما زال علی علیه السلام یقوله و لقد قاله عقیب وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله قال لو وجدت أربعین ذوی عزم ذکر ذلک نصر بن مزاحم فی کتاب صفین و ذکره کثیر من أرباب السیرة و

أما الذی یقوله جمهور المحدثین و أعیانهم فإنه علیه السلام امتنع من البیعة ستة أشهر و لزم بیته فلم یبایع حتی ماتت فاطمة علیها السلام فلما ماتت بایع طوعا. (2).

وَ فِی صَحِیحَیْ مُسْلِمٍ وَ الْبُخَارِیِّ (3)

کَانَتْ وُجُوهُ النَّاسِ إِلَیْهِ وَ فَاطِمَةُ لَمْ تَمُتْ بَعْدُ فَلَمَّا مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْهُ وَ خَرَجُوا مِنْ بَیْتِهِ فَبَایَعَ أَبَا بَکْرٍ وَ کَانَتْ مُدَّةُ بَقَائِهَا بَعْدَ أَبِیهَا عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ. (4).

ص: 312


1- تاریخ الکامل 2/ 220.
2- تاریخ الطبریّ 3 ر 208، تاریخ الیعقوبی 2 ر 116.
3- صحیح مسلم کتاب الجهاد 52 (ج 5 ص 154) صحیح البخاریّ کتاب المغازی 38 و قال القرطبیّ فی شرحه: وجه: أی جاه و احترام کان الناس یحترمون علیا فی حیاتها کرامة لها لأنّها بضعة من رسول اللّه صلی الله علیه و آله و هو مباشر لها، فلما ماتت و هو لم یبایع أبا بکر، انصرف الناس عن ذلک الاحترام لیدخل فیما دخل فیه الناس، و لا یفرق جماعتهم.
4- صدر الحدیث فی مطالبة فاطمة حقها من خمس خیبر و صدقات بنی النضیر و فدک و بعد ذلک علی لفظ مسلم: فأبی أبو بکر أن یدفع الی فاطمة شیئا فوجدت (و لفظ البخاری فغضبت) فاطمة علی أبی بکر فی ذلک فهجرته فلم تکلمه حتّی توفیت و عاشت بعد رسول اللّه ستة أشهر، فلما توفیت دفنها زوجها علیّ بن أبی طالب لیلا و لم یؤذن بها أبا بکر و صلی علیها علی و کان لعلی من الناس وجهة حیاة فاطمة، فلما توفیت استنکر علی وجوه الناس فالتمس مصالحة أبی بکر و مبایعته و لم یکن بایع تلک الأشهر. راجع شرح النهج 1 ر 124.

قَالَ أَیْضاً رَوَی أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیُّ قَالَ: لَمَّا بُویِعَ لِأَبِی بَکْرٍ کَانَ الزُّبَیْرُ وَ الْمِقْدَادُ یَخْتَلِفَانِ فِی جَمَاعَةٍ مِنَ النَّاسِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ فَیَتَشَاوَرُونَ وَ یَتَرَاجَعُونَ أُمُورَهُمْ فَخَرَجَ عُمَرُ حَتَّی دَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ قَالَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ أَحَبَّ إِلَیْنَا مِنْ أَبِیکِ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَحَبَّ إِلَیْنَا مِنْکِ بَعْدَ أَبِیکِ وَ ایْمُ اللَّهِ مَا ذَاکِ بِمَانِعِی إِنِ اجْتَمَعَ هَؤُلَاءِ النَّفَرُ عِنْدَکِ أَنْ آمُرَ بِتَحْرِیقِ الْبَیْتِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا خَرَجَ عُمَرُ جَاءُوهَا فَقَالَتْ تَعْلَمُونَ أَنَّ عُمَرَ جَاءَنِی وَ حَلَفَ لِی بِاللَّهِ إِنْ عُدْتُمْ لَیُحْرِقَنَّ عَلَیْکُمُ الْبَیْتَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَیُمْضِیَنَّ لِمَا حَلَفَ لَهُ فَانْصَرِفُوا عَنَّا رَاشِدِینَ فَلَمْ یَرْجِعُوا إِلَی بَیْتِهَا وَ ذَهَبُوا فَبَایَعُوا لِأَبِی بَکْرٍ. (1).

ثم قال و من کلام معاویة المشهور إلی علی علیه السلام و أعهدک أمس تحمل قعیدة بیتک لیلا علی حمار و یداک فی یدی ابنیک حسن و حسین یوم بویع أبو بکر فلم تدع أحدا من أهل بدر و السوابق إلا دعوتهم إلی نفسک و مشیت إلیهم بامرأتک و أدلیت إلیهم بابنیک و استنصرتهم علی صاحب رسول الله صلی الله علیه و آله فلم یجبک منهم إلا أربعة أو خمسة و لعمری لو کنت محقا لأجابوک و لکنک ادعیت باطلا و قلت ما لا یعرف و رمت ما لا یدرک و مهما نسیت فلا أنسی قولک لأبی سفیان لما حرکک و هیجک لو وجدت أربعین ذوی عزم منهم لناهضت القوم فما یوم المسلمین منک بواحد. (2) و

رَوَی أَیْضاً مِنْ کِتَابِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ جَرِیرِ بْنِ الْمُغِیرَةِ أَنَّ سَلْمَانَ وَ الزُّبَیْرَ وَ الْأَنْصَارَ کَانَ هَوَاهُمْ أَنْ یُبَایِعُوا عَلِیّاً علیه السلام بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا بُویِعَ أَبُو بَکْرٍ قَالَ سَلْمَانُ أَصَبْتُمُ الْخِیَرَةَ وَ أَخْطَأْتُمُ الْمَعْدِنَ. (3).

ص: 313


1- شرح النهج 1 ر 130، و أخرجه فی منتخب کنز العمّال 2 ر 174 عن مسند ابن أبی شیبة، و لما کان أصل الاحراق مقطوعا به، صوره الراوی بهذه الصورة حتّی لا یزری بشأن الخلفاء.
2- شرح النهج 1 ر 131 و مثله فی ج 3 ر 5 و قد مر نصه ص 267.
3- راجع معنی الخیرة ص 194 ممّا سبق.

و عن حبیب بن أبی ثابت قال قال سلمان یومئذ أصبتم ذا السن منکم و أخطأتم أهل بیت نبیکم لو جعلتموها فیهم ما اختلف علیکم اثنان و لأکلتموها رغدا.

و روی أیضا عن غسان بن عبد الحمید قال لما أکثر فی تخلف علی علیه السلام عن بیعة أبی بکر و اشتد أبو بکر و عمر علیه فی ذلک خرجت أم مسطح بن أثاثة (1) فوقفت عند القبر و قالت:

کَانَتْ أُمُورٌ وَ أَنْبَاءٌ وَ هَنْبَثَةٌ***لَوْ کُنْتَ شَاهِدَهَا لَمْ تَکْثُرِ الْخُطَبُ

إلی آخر الأبیات المعروفة. (2).

و روی أیضا منه عن أبی الأسود قال غضب رجال من المهاجرین فی بیعة أبی بکر بغیر مشورة و غضب علی علیه السلام و الزبیر فدخلا بیت فاطمة علیها السلام معهما السلاح فجاء عمر فی عصابة منهم أسید بن حضیر و سلمة بن سلامة بن وقش و هما من بنی عبد الأشهل فصاحت فاطمة علیها السلام و ناشدتهم الله فأخذوا سیفی علی و الزبیر فضربوا بهما الجدار حتی کسروهما ثم أخرجهما عمر یسوقهما حتی بایعا ثم قام أبو بکر فخطب الناس و اعتذر إلیهم و قال إن بیعتی کانت فلتة وقی الله شرها و خشیت الفتنة و ایم الله ما حرصت علیها یوما قط و لقد قلدت أمرا عظیما ما لی به طاقة و لا یدان و لوددت أن أقوی الناس علیه مکانی و جعل یعتذر إلیهم فقبل المهاجرون عذره

ص: 314


1- أم مسطح هی بنت أبی رهم بن المطلب بن عبد مناف بن قصی تزوجها أثاثة بن عباد بن المطلب فولدت له مسطحا من أهل بدر و هندا و أسلمت أم مسطح فحسن اسلامها و قد نسب هذه الاشعار مع ثلاثة أبیات غیرها الی هند بنت أثاثة راجع طبقات ابن سعد 8 ر 166 2 ق 2 ر 67. و نسبه الباقر علیه السلام الی صفیة بنت عبد المطلب علی ما أخرجه الهیتمی فی مجمع الزوائد 9 ر 39 قال رواه الطبرانی و اسناده حسن.
2- و بعده علی ما فی المصدر 1 ر 132 و ج 2 ر 17: انا فقد ناک فقد الارض وابلها***واختل قومک فاشهدهم ولا تغب

إلی آخر ما رواه. (1).

و قد روی بإسناد آخر ذکره أن ثابت بن قیس بن شماس کان مع الجماعة الذین حضروا مع عمر فی بیت فاطمة علیها السلام.

قال و روی سعد بن إبراهیم أن عبد الرحمن بن عوف (2) کان مع عمر ذلک الیوم و أن محمد بن مسلمة کان معهم و أنه هو الذی کسر سیف الزبیر.

وَ رَوَی أَیْضاً مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: لَمَّا جَلَسَ أَبُو بَکْرٍ عَلَی الْمِنْبَرِ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ وَ أُنَاسٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَجَاءَ عُمَرُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَخْرُجُنَّ إِلَی الْبَیْعَةِ أَوْ لَأُحْرِقَنَّ الْبَیْتَ عَلَیْکُمْ فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ مُصْلِتاً سَیْفَهُ فَاعْتَنَقَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ زِیَادُ بْنُ لَبِیدٍ فَدَقَّ بِهِ فَنَدَرَ السَّیْفُ فَصَاحَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ اضْرِبْ بِهِ الْحَجَرَ قَالَ أَبُو عَمْرِو بْنِ حِمَاسٍ فَلَقَدْ رَأَیْتُ الْحَجَرَ فِیهِ تِلْکَ الضَّرْبَةُ وَ یُقَالُ هَذِهِ ضَرْبَةُ سَیْفِ الزُّبَیْرِ ثُمَّ قَالَ أَبُو بَکْرٍ دَعُوهُمْ فَسَیَأْتِی اللَّهُ بِهِمْ قَالَ فَخَرَجُوا إِلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَبَایَعُوهُ.

قَالَ الْجَوْهَرِیُّ وَ قَدْ رُوِیَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَّ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ کَانَ مَعَهُمْ فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ الْمِقْدَادَ بْنَ الْأَسْوَدِ أَیْضاً وَ أَنَّهُمْ اجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یُبَایِعُوا عَلِیّاً علیه السلام فَأَتَاهُمْ عُمَرُ لِیُحْرِقَ عَلَیْهِمُ الْبَیْتَ فَخَرَجَ إِلَیْهِ الزُّبَیْرُ بِالسَّیْفِ وَ خَرَجَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام تَبْکِی وَ تَصِیحُ فَنَهْنَهَتْ مِنَ النَّاسِ وَ قَالُوا لَیْسَ عِنْدَنَا مَعْصِیَةٌ وَ لَا خِلَافٌ فِی خَیْرٍ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ إِنَّمَا اجْتَمَعْنَا لِنُؤَلِّفَ الْقُرْآنَ فِی مُصْحَفٍ وَاحِدٍ فَبَایَعُوا

ص: 315


1- شرح النهج 1 ر 132 و رواه أیضا فی 2 ر 19، و قول أبی بکر «ان بیعتی کانت فلتة وقی اللّه شرها» ذکرها البلاذری فی أنسابه 1 ر 590 و لفظه «... الا و انی قد ولیتکم و لست بخیرکم ألا و قد کانت بیعتی فلتة و ذلک أنی خشیت فتنة ...»، فعلی هذا أول من اعترف بان بیعة أبی بکر کانت فلتة، هو نفسه و سیجی ء تمام الکلام فی ذلک.
2- سقط عن المصدر 1 ر 132 ذکر عبد الرحمن بن عوف، لکنه مثبت فی ج 2 ر 19 و هکذا کثیر ممّا رواه فی 1 ر 132 ذکره فی 2 ر 19.

أَبَا بَکْرٍ فَاسْتَمَرَّ الْأَمْرُ وَ اطْمَأَنَّ النَّاسُ (1).

وَ رَوَی الْجَوْهَرِیُّ أَیْضاً عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْمُبَارَکِ قَالَ: أَتَیْنَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ نَحْنُ رَاجِعُونَ مِنَ الْحَجِّ فِی جَمَاعَةٍ فَسَأَلْنَاهُ عَنْ مَسَائِلَ وَ کُنْتُ أَحَدَ مَنْ سَأَلَ فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَقَالَ أُجِیبُکَ بِمَا أَجَابَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ فَإِنَّهُ سُئِلَ عَنْهُمَا فَقَالَ کَانَتْ أُمُّنَا فَاطِمَةَ علیها السلام صِدِّیقَةً ابْنَةَ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ وَ مَاتَتْ وَ هِیَ غَضْبَی عَلَی قَوْمٍ فَنَحْنُ غِضَابٌ لِغَضَبِهَا. (2).

وَ رَوَی أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ لِی عُمَرُ أَمَا وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ صَاحِبُکَ أَوْلَی النَّاسِ بِالْأَمْرِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا أَنَّا خِفْنَاهُ عَلَی اثْنَتَیْنِ فَقُلْتُ مَا هُمَا قَالَ خَشِینَاهُ عَلَی حَدَاثَةِ سِنِّهِ وَ حُبِّهِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ. (3).

ص: 316


1- شرح النهج 1 ر 134، و رواه فی 2 ر 19.
2- تراه فی شرح النهج 2 ر 20 و زاد بعده: قلت: قد أخذ هذا المعنی بعض شعراء الطالبیین من أهل الحجاز أنشدنیه النقیب جلال الدین عبد الحمید بن محمّد بن عبد الحمید العلوی قال: أنشدنی هذا الشعر و ذهب عنی اسمه قال: یا أبا حفص الهوینا وما کنت***ملیا بذاک لو لا الحمام أتموت البتول غضبی ونرضی***ما کذا یصنع البنون الکرام یخاطب عمر ویقول له : مهلا یا عمر! ارفق واتئد ولا تعنف بنا « وما کنت ملیا » أی وما کنت أهلا لان تخاطب بهذا وتستعطف ولا کنت قادرا علی ولوج دار فاطمة علی ذلک الوجه الذی ولجتها علیه ، لو لا أن أباها الذی کان بیتها یحترم ویصان لاجله مات ، فطمع فیها من لم یکن یطمع ، ثم قال : أتموت امنا وهی غضبی ونرضی نحن؟ اذا لسنا بکرام فان الولد الکریم یرضی لرضی أبیه وأمه وغضب لغضبهما. قال ابن ابی الحدید : والصحیح عندی أنها ماتت وهی واجدة علی أبی بکر وعمر ، و أنها أوصت أن لا یصلیها علیها ... الخ
3- شرح النهج 1 ر 134 و تراه فی 2 ر 20.

ثم قال ابن أبی الحدید فأما امتناع علی علیه السلام من البیعة حتی أخرج علی الوجه الذی أخرج علیه فقد ذکره المحدثون و رواة السیر و قد ذکرنا ما قاله الجوهری فی هذا الباب من رجال الحدیث و من الثقات المأمونین و قد ذکر غیره من هذا النحو ما لا یحصی کثرة.

فأما الأمور الشنیعة المستهجنة التی یذکرها الشیعة من إرسال قنفذ إلی بیت فاطمة علیها السلام (1) و أنه ضربها بالسوط فصار فی عضدها کالدملج و بقی أثره إلی أن ماتت و أن عمر أضغطها بین الباب و الجدار فصاحت وا أبتاه یا رسول الله صلی الله علیه و آله و ألقت جنینا میتا (2) و جعل فی عنق علی علیه السلام حبلا یقاد به و هو یعتل و

ص: 317


1- حدیث ارسال قنفذ، رواه ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 19 و قد مر نصها ص 220 لکنه لم یذکر ضربها بالسوط، و معلوم أن ابن قتیبة أسقط شطرا من الحدیث، کما أن سائر المحدثین علی عمد لم یذکروا قنفذا فی حدیث السقیفة و لا البیعة أبدا.
2- مر فی ص 204 نقلا عن الملل و النحل للشهرستانی: 83 ط مصر أنّه نقل عن النظام قوله: «ان عمر ضرب بطن فاطمة یوم البیعة حتّی ألقت الجنین (المحسن) من بطنها و کان یصیح: احرقوا دارها بمن فیها و ما کان فی الدار غیر علی و فاطمة و الحسن و الحسین» و هکذا مر فی ص 271 ما یسلم لنا أن جنینا فی بطنها قد سقط فی حوادث البیعة و الهجوم علی دارها، کما سیجی ء عن شارح النهج نفسه تحت الرقم 53 نقلا عن شیخه أبی جعفر النقیب. فلو لا ذلک ، لم یکن ابوبکر نفسه یقول فی مرضه الذی مات فیه « وددت أنی لم أکن أکشف عن بیت فاطمة ، وترکته ولو أغلق علی حرب » وکلامه هذا رواه أصحاب السیر ورواه شارح النهج نفسه عن کامل المبرد فی ج ١ / ١٣٠ راجع تاریخ الطبری ٣ / ٤٣٠ ، کنز العمال ٣ / ١٣٢ منتخبه ٢ / ١٧١ بهامش المسند ، العقد الفرید ٢ / ٢٥٤ ، الاموال لابی عبید ١٣١ الامامة والسیاسة ١ / ٢٤ ، مروج الذهب ٢ / ٣٠١ ولفظه « فوددت أنی لم أکن فتشت بیت فاطمة ، وذکر فی ذلک کلاما کثیرا ». فتری ما هو الکلام الکثیر الذی أشار الیه المسعودی الناقد البصیر؟ وکیف یقول الیعقوبی علی ما مر نصه ص ٢٥٢ ودخلوا الدار فخرجت فاطمة فقالت : « والله لتخرجن أولا کشفن شعری ولا عجن إلی الله » أفتکون السیدة المطهرة ترید أن تکشف شعرها من دون مصیبة نزلت بها؟

فاطمة خلفه تصرخ و تنادی بالویل و الثبور و ابناه حسن و حسین علیهما السلام معهما یبکیان (1) و أن علیا علیه السلام لما أحضر سألوه البیعة فامتنع فهدد بالقتل فقال

ص: 318


1- هذا الذی ینکره الشارح الحمیدی ذکره ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1 ر 20، و سیأتی نصه تحت الرقم 56 و ذکره البلاذری فی أنساب الأشراف 1 ر 587 بإسناده عن ابن عباس قال: بعث أبو بکر عمر بن الخطّاب الی علی حین قعد عن بیعته و قال: ائتنی به بأعنف العنف فلما أتی به جری بینهما کلام فقال: احلب حلبا لک شطره، و اللّه ما حرصک علی امارته الیوم الا لیؤثرک غدا، و قد ذکر نحوا من ذلک نفسه نقلا عن الجوهریّ الثقة المأمون فی شرح النهج 2 ر 19 و یأتی نصه بعد أسطر فی المتن تحت الرقم 51 و فیه «أن عمر دفع علیا کما دفع الزبیر و ساقه سوقا عنیفا و اجتمع الناس ینظرون» و «أنه أخذ بتلابیبهم یساقون سوقا عنیفا» و ذکر فی 3 ر 456- 457 شرحا لکلامه علیه السلام فی کتاب کتبه جوابا لمعاویة: « وقلت انی کنت أقاد کما یقاد الجمل المخشوش حتی أبایع ، ولعمر الله لقد أردت أن تذم فمدحت وأن تفضح فافتضحت ، وما علی المسلم من غضاضة فی أن یکون مظلوما مالم یکن شاکا فی دینه ولا مر تابا بیقینه ، وهذه حجتی ، إلی غیرک قصدها ولکنی اطلقت لک منها بقدر ما سنح من ذکرها ». فنقل عن شیخه النقیب أبی جعفر یحیی بن أبی زید ، أن کتابه علیه السلام هذا جواب عن کتاب أرسله معاویة مع أبی أمامة الباهلی ، ولفظه « وما من هؤلاء _ یعنی الخلفاء الثلاث _ الا من بغیت علیه وتلکأت فی بیعته حتی حملت الیه قهرا تساق بحرائم الاقتسار کما یساق الفحل ( الجمل ) المخشوش. » وهذا الذی ذکره النقیب رواه فی العقد الفرید ٢ / ٢٨٥ ، صبح الاعشی ١ / ٢٢٨ أفلیس کلام معاویة هذا یصرح بأنهم جعلوا فی عنقه حبلا یقادبه؟ والا فما معنی الاقتسار بالحزائم؟ وأما التهدید بالقتل وانکارهم مؤاخاته مع الرسول الاکرم ، فقد مر نصوص فی ذلک وسیجئ نصوص أخر عن قریب وناهیک ما رواه الشارح نفسه فی ٢ / ١٨ عن ابی بکر الجوهری الثقة المأمون عنده باسناده عن لیث بن سعد قال : تخلف علی عن بیعة أبی بکر ، فأخرج ملببا یمضی به رکضا وهو یقول : معاشر المسلمین! علام تضرب عنق رجل من المسلمین لم یتخلف لخلاف وانما تخلف لحاجة ، فما مر بمجلس من المجالس الا یقال له : انطلق فبایع. أفتری أنهم أرادوا قتله لاجل تخلفه فی البیت _ کما یذکره الراوی تقیة _ لیجمع القرآن الکریم بوصیة من رسول الله؟ ان شئت فقل هذا ، فان القوم لا حریجة لهم فی الدین ولقد تحقق فیهم ما قال النبی الاعظم : « ان اهل بیتی سیلقون بعدی بلاء وتشریدا وتطریدا وقتلا » ( سنن ابن ماجة کتاب الفتن الباب ٣٤ تحت الرقم ٤٠٨٢ ، مجمع الزوائد ٩ / ١٩٤ مستدرک الحاکم ٤ / ٤٦٤ و ٤٨١ ) وحققوا قوله صلی الله علیه و آله « انکم ستجرصون علی الامارة ، وانها ستکون ندامته یوم القیامة ، فنعم المرضعة وبئست الفاطمة » رواه البخاری فی کتاب الاحکام الباب ٧ ( ج ٩ / ٧٩ ) النسائی فی کتاب البیعة الرقم ٣٩ کتاب القضاة ٥٦ ، وابن حنبل فی مسنده ٢ / ٤٤٨ مع تحریف ، وأخرجه المتقی فی منتخب کنز العمال ٢ / ١٣٥ عن البخاری والنسائی ، وذکره فی مبارق الازهار شرح المشارق للصغانی ونقل عن الطیبی أنه انما لم تلحق التاء بنعم والحقت ببئس اشارة إلی أن ما یناله الامیر فی الاخرة من البأساء داهیة بالنسبة إلی ما ناله فی الدنیا من النعماء.

إذا تقتلون عبد الله و أخا رسول الله فقالوا أما عبد الله فنعم و أما أخو رسول الله فلا و أنه طعن فیهم فی أوجههم بالنفاق و سطر صحیفة الغدر التی اجتمعوا علیها و بأنهم أرادوا أن ینفروا ناقة رسول الله لیلة العقبة (1) فکله لا أصل له عند أصحابنا

ص: 319


1- قد مر ص 85- 87 و 105 و 115 و 117- 122 ما یتعلق بالصحیفة التی کتبوها بینهم و أوضحنا أن الصحیفة التی ذکرت فی مسانیدهم (مسند ابن حنبل 1/ 109 طبقات ابن سعد 3 ق 1 ر 319 شرح النهج 3 ر 147) ان علیّا علیه السلام تمنی أن یلقی اللّه بها هی هذه الصحیفة الملعونة لا الصحیفة أعمال عمر، و أمّا قصة العقبة و أن اثنی عشر رجلا من صحابة الرسول صلی الله علیه و آله أرادوا أن ینفروا ناقته لیلة العقبة فی تبوک ، فقد جاء ذکرها و التصریح بها فی صحاحهم ومسانیدهم راجع ص ٩٧ مما سبق وقد عرفت ص ١٠٠ من هذا الجزء أن أبا موسی الاشعری کان أحدهم والمرء یعرف بخلیله. أضف إلی : ذلک ما أخرجه ابن أبی شیبة علی ما فی منتخب کنز العمال ٥ / ٩١ باسناده عن أبی الطفیل قال : کان بین حذیفة وبین رجل من أهل العقبة بعض مایکون بین الناس ، قال : أنشد الله کم کان أصحاب العقبة ، فقال أبوموسی الاشعری : قد کنا نخبر أنهم أربعة عشر فقال حذیفة : فان کنت فیهم فقد کانوا خمسة عشر ، أشهد بالله أن أثنی ، عشر منهم حرب لله و لرسوله فی الحیاة الدنیا ویوم یقوم الاشهاد. وما أخرجه ابن عدی فی الکامل وابن عساکر فی التاریخ علی ما فی منتخب کنز العمال ٥ / ٢٣٤ بالاسناد عن ابی نجاء حکیم قال : کت جالسا مع عمار فجاء ابوموسی فقال : مالی ولک؟ ألست أخاک؟ قال : ما أدری ولکن سمعت رسول الله یلعنک لیلة الجبل ، قال : انه استغفر لی ، قال عمار ، قد شهدت اللعن ولم أشهد الاستغفار. والاستغفار الذی ذکره ابوموسی الاشعری هو ما رووه عن رسول الله أنه قال : « اللهم انما أنا بشر ، فأیما عبد من المؤمنین دعوت علیه دعوة فاجعلها له زکاة ورحمة » وهذا مختلق قطعا ، فان رسول الله صلی الله علیه و آله لم یکن لیدع علی أحد من دون استحقاق لمکان عصمته صلی الله علیه و آله وعلمه ببواطن الامر. نعم قد أشاعوا هذه الروایة عن رسول الله لیلجموا أفواه رجال الحق عن أنفسهم ، و لذلک تری عبدالله بن عثمان بن خیثم یقول : « دخلت علی أبی الطفیل فوجدته طیب النفس ، فقلت : لاغتنمن ذلک منه ، فقلت یا أبا الطفیل! النفر الذین لعنهم رسول الله من بینهم من هم ( من هم سمهم من هم ) فهم أن یخبرنی بهم ، فقالت له امرءته سودة : مه یا أبا الطفیل! أما بلغک أن رسول الله صلی الله علیه و آله قال : اللهم انما أنا بشر فأیما عبد من المؤمنین دعوت علیه دعوة ، فاجعلها له زکاة ورحمة »؟ رواه أحمد فی مسنده ٥ / ٤٥٤ ، والهیثمی فی زوائده ١ / ١١١. بل وروی الشارح نفسه فی ابی موسی الاشعری ٣ / ٢٩٢ بعد ما نقل عن الاستیعاب أنه کان والیا لعثمان علی الکوفة « فلما قتل عثمان عزله علی علیه السلام عنها فلم یزل واجدا لذلک علی علی علیه السلام حتی جاء منه ما قال حذیفة فیه ، فقد روی حذیفة فیه کلاما کرهت ذکره والله یغفر له » قال الشارح : قلت : الکلام الذی أشار الیه أبوعمر بن عبدالبر ، ولم یذکره ، قوله فیه وقد ذکر عنده بالدین : أما أنتم فنقولون ذلک ، وأما أنا فأشهد أنه عدو لله ولرسوله وحرب لهما فی الحیاة الدنیا یوم الدنیا ویوم یقوم الاشهاد ، یوم لا ینفع الظالمین معذرتهم ولهم اللعنة ولهم سوء الدار ، وکان حذیفة عارفا بالمنافقین أسر الیه رسول الله أمرهم و أعلمه أسماءهم. قال : وروی أن عمارا سئل عن أبی موسی فقال : لقد سمعت فیه من حذیفة قولا عظیما سمعته یقول : صاحب البرنس الاسود ، ثم کلح کلوحا علمت منه أنه کان لیلة العقبة بین ذلک الرهط.

من صحابة الرسول صلی الله علیه و آله أرادوا أن ینفروا ناقته لیلة العقبة فی تبوک، فقد جاء ذکرها و التصریح بها فی صحاحهم و مسانیدهم راجع ص 97 ممّا سبق و قد عرفت ص 100 من هذا الجزء أن أبا موسی الأشعریّ کان أحدهم و المرء یعرف بخلیله.

أضف الی ذلک ما أخرجه ابن أبی شیبة علی ما فی منتخب کنز العمّال 5 ر 91 بإسناده عن أبی الطفیل قال: کان بین حذیفة و بین رجل من أهل العقبة بعض ما یکون بین الناس، قال: أنشد اللّه کم کان أصحاب العقبة، فقال أبو موسی الأشعریّ: قد کنا نخبر أنهم أربعة عشر فقال حذیفة: فان کنت فیهم فقد کانوا خمسة عشر، أشهد باللّه أن اثنی عشر منهم حرب للّه و لرسوله فی الحیاة الدنیا و یوم یقوم الاشهاد.

و ما أخرجه ابن عدی فی الکامل و ابن عساکر فی التاریخ علی ما فی منتخب کنز العمّال 5 ر 234 بالاسناد عن ابی نجاء حکیم قال: کنت جالسا مع عمّار فجاء أبو موسی فقال: ما لی و لک؟ أ لست أخاک؟ قال: ما أدری و لکن سمعت رسول اللّه یلعنک لیلة الجبل، قال: انه استغفر لی، قال عمار، قد شهدت اللعن و لم أشهد الاستغفار.

و الاستغفار الذی ذکره أبو موسی الأشعریّ هو ما رووه عن رسول اللّه أنّه قال: «اللّهمّ انما أنا بشر، فأیما عبد من المؤمنین دعوت علیه دعوة فاجعلها له زکاة و رحمة» و هذا مختلق قطعا، فان رسول اللّه صلی الله علیه و آله لم یکن لیدعو علی أحد من دون استحقاق لمکان عصمته صلی الله علیه و آله و علمه ببواطن الامر.

نعم قد أشاعوا هذه الروایة عن رسول اللّه لیلجموا أفواه رجال الحق عن أنفسهم، و لذلک تری عبد اللّه بن عثمان بن خیثم یقول: «دخلت علی أبی الطفیل فوجدته طیب النفس، فقلت: لاغتنمن ذلک منه، فقلت یا أبا الطفیل! النفر الذین لعنهم رسول اللّه من بینهم من هم (من هم ممهم من هم) فهم أن یخبرنی بهم، فقالت له امرأته سودة: مه یا أبا الطفیل! أ ما بلغک أن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: اللّهمّ انما أنا بشر فأیما عبد من المؤمنین دعوت علیه دعوة، فاجعلها له زکاة و رحمة»؟ رواه أحمد فی مسنده 5 ر 454، و الهیتمی فی زوائده 1 ر 111.

بل و روی الشارح نفسه فی أبی موسی الأشعریّ 3 ر 292 بعد ما نقل عن الاستیعاب أنه کان والیا لعثمان علی الکوفة «فلما قتل عثمان عزله علیّ علیه السلام عنها فلم یزل واجدا لذلک علی علیّ علیه السلام حتّی جاء منه ما قال حذیفة فیه، فقد روی حذیفة فیه کلاما کرهت ذکره و اللّه یغفر له» قال الشارح: قلت: الکلام الذی أشار إلیه أبو عمر بن عبد البر، و لم یذکره، قوله فیه و قد ذکر عنده بالدین: «أما أنتم فتقولون ذلک، و أمّا أنا فأشهد أنه عدو للّه و لرسوله و حرب لهما فی الحیاة الدنیا و یوم یقوم الاشهاد، یوم لا ینفع الظالمین معذرتهم و لهم اللعنة و لهم سوء الدار، و کان حذیفة عارفا بالمنافقین أسر إلیه رسول اللّه أمرهم و أعلمه أسماءهم.

قال: و روی أن عمارا سئل عن أبی موسی فقال: لقد سمعت فیه من حذیفة قولا عظیما سمعته یقول: صاحب البرنس الأسود، ثمّ کلح کلوحا علمت منه أنّه کان لیلة العقبة بین ذلک الرهط.

ص: 320

و لا یثبته أحد منهم و إنما هو شی ء تنفرد الشیعة بنقله. (1)

أقول: عدم ثبوت تلک الأخبار عند متعصبی أصحابه لا یدل علی بطلانها مع نقل محدثیهم الذین یعتمدون علی نقلهم موافقا لروایات الإمامیة کما اعترف به مع أن فیما ذکره من الأخبار التی صححها لنا کفایة و ما رواه مخالفا لروایتنا فمما تفردوا بنقله و لا یتم الاحتجاج إلا بالمتفق علیه بین الفریقین.

lt;meta info=". ابن ابی الحدید در شرح این سخن امیرالمؤمنین - علیه السلام - که: «فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی مُعِینٌ إِلَّا أَهْلُ بَیْتِی فَضَنِنتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ فَأَغْضَیْتُ عَلَی الْقَذَی وَ شَرِبْتُ عَلَی الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَی أَخْذِ الْکَظَمِ وَ عَلَی أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ» {نگریستم و دیدم غیر از خانواده­ام یاوری ندارم، دریغم آمد که به کام مرگ درآیند؛ چشمم را بر خار درونش بستم و بر استخوان در گلو نوشیدم و تا حد جان دادن صبر کردم و بر تلخی طعم آن شکیبایی نمودم}این چنین نوشته است:

روایت ها پیرامون داستان سقیفه متفاوتند؛ آنچه شیعیان گفته­اند و عده­ای از محدثان آن­ها به آن قائلند و بسیاری آن را نقل نموده اند این است که: علی - علیه السلام - از بیعت امتناع نمود و ایشان را به اجبار از خانه بیرون آوردند. زبیر بن عوام نیز از بیعت امتناع کرد و گفت: من تنها با علی بیعت می­کنم، و هم­چنین بودند ابوسفیان بن حرب و خالد بن سعید بن عاص بن امیة بن عبد شمس و عباس بن عبدالمطلب و پسران او و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب و همه بنی هاشم. نقل کرده اند: زبیر شمشیرش را بیرون کشید؛ وقتی عمر به همراه عده ای از انصار و دیگران آمدند، یکی از جمله­های او [یعنی عمر] این بود که: شمشیر این مرد را بگیرید و بر سنگ بزنید. و گفته شده او خودش شمشیر را از دست زبیر گرفت و بر سنگ زد و آن را شکست و همگی آن­ها را در جلوی خود قرار داد و تا پیش ابوبکر کشاند و به بیعت با او مجبور کرد و فقط علی - علیه السلام - از این کار سرباز زد. ایشان به منزل فاطمه - علیها السلام - پناه بردند. آن­ها با حمایت هم­دیگر از یکدیگر تصمیم گرفتند ایشان را به اجبار بیرون بیاورند؛ فاطمه - علیها السلام - بر درب خانه ایستادند و به گوش همه کسانی که در طلب حضرت آمده بودند رساندند [که من اجازه چنین کاری را نمی­دهم]. آنها متفرق شدند و پنداشتند که [بیعت نکردن] حضرت به تنهایی ضرری نمی­رساند. بنابراین ایشان را رها نمودند. قول دیگر این است که آن­ها در بین کسانی که به اجبار برده شدند، حضرت را نیز پیش ابوبکر بردند و ایشان نیز با او بیعت نمودند. ابوجعفر محمد بن جریر طبری بیشتر این­ها را روایت کرده است. - . تاریخ طبری 3 : 200 - اما قضیه به آتش کشیدن [خانه] و اتفاقات زشتی که در جریان آن اتفاق افتاده است و نیز این­که آن­ها علی علیه السلام را گرفته باشند و در حضور مردم ایشان را با عمامه­اشان کشیده باشند، بعید است و فقط شیعه آن را نقل کرده است. البته عده ای از اهل حدیث نیز مانند این جریان را نقل کرده­اند که آن را خواهیم آورد.

ابوجعفر [طبری ]نقل کرده، زمانی که انصار نتوانستند به خواسته خود یعنی خلافت برسند، همگی و یا عده ای از آنان گفتند: تنها با علی علیه السلام بیعت می کنیم. - . تاریخ طبری 3 : 202 -

علی بن عبدالکریم، معروف به ابن اثیر موصلی نیز در کتاب تاریخ خود مانند همین را نقل کرده است.

اما این سخن ایشان: «لم یکن لی معین إلّا أهل بیتی، فضننت بهم عن الموت»{نگریستم و دیدم غیر از خانواده­ام یاوری ندارم، دریغم آمد که به کام مرگ درآیند} ما می­گوییم که علی علیه السلام همواره این را می گفته­اند. نصر بن مزاحم در کتاب صفین نقل کرده که حضرت پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نیز این را فرموده­اند که: کاش چهل یاور مصمم داشتم. بسیاری از صاحبان سیره نیز این را ذکر نموده اند. اما چیزی که اغلب محدثان و محدثان سرشناس آن را می­گویند این است که حضرت - علیه السلام - به مدت شش ماه از بیعت­کردن امتناع نمودند و از خانه بیرون نیامدند و تا زمان وفات فاطمه - علیها السلام - بیعت نکردند، و بعد از وفات فاطمه - علیها السلام - به میل خود بیعت نمودند. - . تاریخ طبری 3 : 208 ، تاریخ یعقوبی 2 : 116 -

در صحیح مسلم و بخاری آمده است که تا زمانی که فاطمه - علیها السلام - زنده بودند، مردم روی به ایشان داشتند، اما پس از وفات فاطمه- علیها السلام - از ایشان روگردان شدند و دیگر به خانه ایشان نرفتند و ایشان نیز با ابوبکر بیعت نمودند. مدت زمانی که فاطمه - علیها السلام - پس از وفات پدرشان علیه الصلاة زنده بودند شش ماه بود.

احمد بن عبدالعزیز جوهری روایت کرده، وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، زبیر و مقداد و عده­ای دیگر از مردم برای مشورت و نظرخواهی نزد علی - علیه السلام - که در خانه فاطمه بودند می­رفتند. عمر نزد فاطمه - علیها السلام - رفت و گفت: ای دختر رسول خدا! پدرت محبوب ترین شخص نزد ما بود، و پس از پدرت تو محبوب ترین شخص پیش ما هستی؛ ولی به خدا سوگند اگر این عده پیش تو جمع شوند، آن محبوبیت تو مانع از این نمی­شود که دستور بدهم خانه را به سرشان آتش بکشند. پس از این­که عمر از خانه خارج شد، آن عده نزد فاطمه - علیها السلام - آمدند و ایشان به آنان فرمودند: آیا می دانید که عمر نزد من آمده و سوگند خورده است اگر بازگردید خانه را بر سر شما به آتش بکشد؟ به خدا سوگند، به آن­چه سوگند خورده عمل خواهد نمود؛ پس به سلامتی بروید و ما را ترک کنید. آنان نیز دیگر به منزل فاطمه - علیها السلام - بازنگشتند و رفتند و با ابوبکر بیعت نمودند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 130 ، این جریان در منتخب کنز العمال 2 : 174 نیز به نقل از مسند ابن أبی شیبة آورده شده است. -

یکی از سخنان مشهور معاویه به علی - علیه السلام - این است که : تو را به یاد دیروز می آورم؛ روزی که با ابوبکر بیعت شد و تو شبانه بانوی خانه ات را سوار بر مرکب می­کردی و درحالی که دستان حسن و حسین را به دست داشتی، و [به در خانه] همه اهالی بدر و مسلمانان نخستین [رفتی و یکایک آنها] را به [یاری] خود دعوت نمودی و زنت را با خود پیش آن­ها بردی و دو فرزندت را واسطه قرار دادی و از آنان برای یاور رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یاری طلبیدی، ولی فقط چهار یا پنج تن دعوتت را اجابت کردند. به جانم سوگند اگر بر حق بودی، دعوتت را اجابت می­کردند، اما ادعای باطلی نمودی و سخن به گزاف گفتی و به دنبال چیزی بودی که نتوان آن را به دست آورد. هرچه را فراموش کنم این سخنت را فراموش نمی­کنم که وقتی ابوسفیان تو را تحریک و تهییج کرد به او گفتی: \\"اگر چهل مرد با اراده از میانشان می یافتم، در مقابل این قوم می­ایستادم.\\" اما امروز مسلمانان با تو مانند آن روز نیستند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 131 و مانندش در 3 : 5 نیز آمده است -

و از کتاب جوهری به نقل از جریر بن مغیرة روایت کرده که سلمان و زبیر و انصار خواستشان این بود که پس از پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - با علی - علیه السلام - بیعت کنند. وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند، سلمان گفت: [یک نفر را] انتخاب کردید، ولی به اشتباه انتخاب کردید.

و نیز از حبیب بن ابی ثابت نقل کرده: سلمان در آن روز گفت: آن پیرمرد با سن و سال را انتخاب کردید و اهل بیت پیامبرتان را رها کردید؛ اگر آن [یعنی خلافت] را میان اهل بیت پیامبرتان قرار می­دادید، هیچ دو نفری مخالفتی نمی کردند و پیوسته از آن سود می­بردید

و از غسان بن عبدالحمید روایت کرده، هنگامی که مدتی زیادی از بیعت نکردن علی - علیه السلام - با ابوبکر گذشت و ابوبکر و عمر بر ایشان سخت گرفتند، امّ مسطح بن اثاثه بر سر قبر پیامبر رفت و این­چنین سرود:

- جریانات و اخبار و اختلافاتی رخ داده است که اگر شما میان ما بودید مصیبت ها این­قدر فراوان نمی شدند.

و ادامه ابیات که معروف است.

و نیز از طریق غسان بن عبدالحمید از ابی الاسود روایت کرده که عده ای از مهاجران، از این­که بدون مشورت با آن­ها برای ابوبکر بیعت گرفته شده بود، به خشم آمدند. علی - علیه السلام - و زبیر نیز خشمگین شدند و با سلاح به خانه فاطمه - علیها السلام - رفتند. عمر به همراه عده ای از جمله اسید بن حضیر و سلمة بن سلامة بن وقش که از قبیله بنی عبدالأشهل بودند آمد. فاطمه - علیها السلام - فریاد برآورد و آنان را به خدا سوگند داد. آنان شمشیر علی - علیه السلام - و زبیر را گرفتند و آن­قدر بر دیوار زدند که شکسته شدند. عمر سپس آن دو [یعنی - علیه السلام - و زبیر] را از خانه بیرون کشید و برای بیعت برد. ابوبکر برخاست و خطبه­ای خواند و از آنان معذرت خواست و گفت: بیعت با من یک اتفاق ناگهانی [و از پیش تعیین نشده] بود و من ترسیدم که فتنه برپا شود، ولی با این حال خداوند ما را از شر آن محفوظ داشت. به خدا سوگند هرگز به حکومت طمعی نداشتم و اکنون امری عظیم را به عهده گرفته­ام که تاب و طاقت آن را ندارم. خیلی دوست داشتم که نیرومندترین فرد ما برای این مسؤلیت در جای من باشد. و شروع کرد به عذرخواهی از مردم و مهاجران نیز عذر او را پذیرفتند. تا آخر روایت. - . همان 1 : 132 و 2 : 19 -

و نیز با سند دیگری که آن را آورده، روایت کرده که ثابت بن قیس بن شماس نیز از جمله کسانی بود که همراه عمر به خانه فاطمه - علیها السلام - رفته بودند.

و نیز گفته که سعد بن ابراهیم از عبدالرحمن بن عوف روایت کرده که او نیز در آن روز همراه عمر بوده، و محمد بن مسلمه نیز با آن­ها بوده است و هم او [یعنی محمد بن مسلمه] بود که شمشیر زبیر را شکست.

همچنین از کتاب مذکور از سلمة بن عبدالرحمن روایت کرده، وقتی ابوبکر بر منبر نشست، علی - علیه السلام - و زبیر و عده­ای از بنی­هاشم در خانه فاطمه - علیها السلام – بودند؛ عمر پیش آنان رفت و گفت: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، یا برای بیعت­کردن از خانه خارج می­شوید و یا خانه را بر سرتان به آتش می­کشم. زبیر با شمشیر آخته بیرون آمد؛ مردی از انصار و زیاد بن لبید گردنش را گرفتند و او را به زمین کوبیدند و شمشیرش افتاد. ابوبکر در همان حال که بر منبر نشسته بود فریاد زد: شمشیر را بر سنگ بکوبید. ابوعمر بن حماس نقل کرده که من آن سنگی که آثار کوبیدن شمشیر زبیر بر آن بود را دیده­ام و می­گویند که این اثرات مربوط به شمشیر زبیر است. سپس ابوبکر گفت: آن­ها را رها کنید، خداوند آن­ها را [نزد ما] خواهد آورد. آن­ها بعداً پیش ابوبکر رفتند و با او بیعت کردند.

جوهری نقل می کند: در روایت دیگری آمده است که سعد بن ابی وقاص و مقداد نیز به همراه آنان در خانه فاطمه - علیها السلام - بودند و آنان همگی می­خواستند با علی- علیه السلام - بیعت کنند، که عمر به سراغشان آمد تا خانه را بر سرشان به آتش بکشد. زبیر با شمشیر بیرون آمد و فاطمه - علیها السلام - نیز با ناله و فریاد بیرون آمدند و مردم را از این کار بازداشتند. [آن­هایی که با علی - علیه السلام - بودند] گفتند: ما گناهی نکرده­ایم و با امر خیری که همه مردم بر آن اتفاق نظر دارند مخالفتی نداریم. ما فقط در این­جا جمع شده ایم تا قرآن را در یک مصحف گرد آوریم. سپس با ابوبکر بیعت نمودند و خلافت او ادامه یافت و مردم به آرامش رسیدند. - . همان 1 : 134 ، 2 : 19 -

جوهری همچنین از داود بن مبارک نقل کرده که در راه بازگشت از حج به همراه عده ای به حضور عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن الحسن بن علی بن ابی­طالب علیه السلام رفتیم و سؤالاتی از او پرسیدیم. من هم یکی از سؤال­کنندگان بودم و از او در باره ابوبکر و عمر پرسیدم. گفت: همان جوابی که عبدالله بن حسن گفته را به تو می­­گویم؛ پاسخت را می دهم. از عبدالله بن حسن درباره آن دو نفر سؤال شد و او این­گونه جواب داد: مادر ما فاطمه - علیها السلام - صدیقه و دختر پیامبر فرستاده­شده بود. ایشان در حالی از دنیا رفتند که از عده ای غضبناک بودند؛ ما نیز به سبب خشم ایشان از آن­ها در غضبیم.

[جوهری] هم­چنین با سند خود از امام صادق و ایشان از پدرشان امام باقر - علیهما السلام - و ایشان از ابن عباس نقل نموده­اند که: عمر به من گفت: به خدا سوگند در حقیقت این دوست تو بود که پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از همگان بر خلافت سزاوارتر بود، اما ما از دو چیز او در خوف بودیم؛ پرسیدم آن دو چه بود؟ گفت: ما از سن کم او و عشق او نسبت به بنی عبدالمطلب ترسیدیم. - . همان 1 : 134 ، 2 : 20 -

ابن ابی­الحدید سپس گفته است: جریان امتناع علی - علیه السلام - از بیعت­کردن و این­که ایشان به آن صورت از منزلشان بیرون کشیده شده باشند، چیزی است که محدثان و راویان کتب سیره آن را نقل کرده اند، و ما چیزهایی که جوهری از رجال حدیث و ثقات قابل اعتماد در این باب نقل کرده بود را آوردیم و این ماجرا را به این صورت عده بی شمار دیگری نیز آورده اند .

امام جریانات شنیع و زشتی که شیعیان می گویند که قنفذ را به خانه فاطمه - علیها السلام - فرستادند و او بر ایشان تازیانه زد و ساعد ایشان ورم کرد و اثر آن تا زمان وفات ایشان باقی بود و این­که عُمَر ایشان را میان در و دیوار فشرد و ایشان فریاد زدند ای پدر جان و ای رسول الله و جنینی که در شکم داشتند سقط شد و این­که [عمر] در گردن علی - علیه السلام - طناب انداخت و ایشان را کشان کشان برد و فاطمه پشت سر ایشان فریاد می کشید و ناله و نفرین سر می داد و دو فرزندشان حسن و حسین علیهما السلام نیز با پدر و مادرشان بودند و می گریستند و این­که زمانی که علی - علیه السلام - را آوردند، از او خواستند بیعت کند، اما ایشان امتناع کردند و تهدید به قتل شد و ایشان فرمودند که در این صورت بنده خدا و برادر رسول خدا را می کشید و آن­ها گفتند: بنده خدا آری، اما برادر رسول خدا نه، و این­که ایشان آنان را در جلوی رویشان متهم به نفاق نمودند و پرده از آن صحیفه نیرنگ که بر آن پیمان بسته بودند برداشتند و این­که آنان قصد داشتند تا شتر رسول خدا را در لیلة العقبه رَم بدهند؛ از نظر اصحاب هیچ­کدام از این­ها مستند نیست و هیچ­یک از اصحاب ما این­ها را نیاورده­اند، و تنها شیعه این­ها را نقل کرده است.

می گویم: این­که این روایات نزد اصحاب متعصب او ثابت نیست، دلیل بر بطلان آن نمی شود؛ علاوه بر این­که عده­ای از محدثان قابل اعتماد آن­ها، چنان­چه خود او نیز معترف است، روایاتشان را موافق با روایت های امامیه نقل کرده­اند. وانگهی همان مقدار روایاتی که او آن­ها را صحیح دانسته برای ما کافی است. علاوه بر این­ها روایاتی که او نقل کرده و با روایات ما مخالف است، فقط خودشان آن­ها را نقل کرده­اند و وقتی احتجاج صحیح خواهد بود که روایاتی که بین هر دو طرف مقبول است به میان گذاشته شود.

**[ترجمه]

«52»

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ أَیْضاً فِی الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِلْجَوْهَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو زَیْدٍ عُمَرُ بْنُ شَبَّةَ عَنْ رِجَالِهِ قَالَ: جَاءَ عُمَرُ إِلَی بَیْتِ فَاطِمَةَ فِی رِجَالٍ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ نَفَرٍ قَلِیلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَخْرُجُنَّ إِلَی الْبَیْعَةِ أَوْ لَأُحْرِقَنَّ الْبَیْتَ عَلَیْکُمْ فَخَرَجَ الزُّبَیْرُ مُصْلِتاً بِالسَّیْفِ فَاعْتَنَقَهُ زِیَادُ بْنُ لَبِیدٍ الْأَنْصَارِیُّ وَ رَجُلٌ آخَرُ فَنَدَرَ السَّیْفُ مِنْ یَدِهِ فَضَرَبَ بِهِ عُمَرُ الْحَجَرَ

ص: 321


1- شرح النهج 1 ر 135.

فَکَسَرَهُ ثُمَّ أَخْرَجَهُمْ بِتَلَابِیبِهِمْ یُسَاقَوْنَ سَوْقاً عَنِیفاً حَتَّی بَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ (1).

قَالَ أَبُو زَیْدٍ رَوَی النَّضْرُ بْنُ شُمَیْلٍ قَالَ: حُمِلَ سَیْفُ الزُّبَیْرِ لَمَّا نَدَرَ مِنْ یَدِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ یَخْطُبُ فَقَالَ اضْرِبُوا بِهِ الْحَجَرَ وَ قَالَ أَبُو عَمْرِو بْنِ حِمَاسٍ وَ لَقَدْ رَأَیْتُ الْحَجَرَ وَ فِیهِ تِلْکَ الضَّرْبَةُ وَ النَّاسُ یَقُولُونَ هَذَا أَثَرُ ضَرْبَةِ سَیْفِ الزُّبَیْرِ (2)

وَ رَوَی أَیْضاً عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْبَاهِلِیِّ- عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُجَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِیِّ قَالَ: قَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا عُمَرُ أَیْنَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ قَالَ هُوَ هَذَا فَقَالَ انْطَلِقَا إِلَیْهِمَا یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام وَ الزُّبَیْرَ فَأْتِیَانِی بِهِمَا فَدَخَلَ عُمَرُ وَ وَقَفَ خَالِدٌ عَلَی الْبَابِ مِنْ خَارِجٍ فَقَالَ عُمَرُ لِلزُّبَیْرِ مَا هَذَا السَّیْفُ قَالَ أَعْدَدْتُهُ لِأُبَایِعَ عَلِیّاً قَالَ وَ کَانَ فِی الْبَیْتِ نَاسٌ کَثِیرٌ مِنْهُمُ الْمِقْدَادُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ جُمْهُورُ الْهَاشِمِیِّینَ فَاخْتَرَطَ عُمَرُ السَّیْفَ فَضَرَبَ بِهِ صَخْرَةً فِی الْبَیْتِ فَکَسَرَهُ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ الزُّبَیْرِ فَأَقَامَهُ ثُمَّ دَفَعَهُ فَأَخْرَجَهُ وَ قَالَ یَا خَالِدُ دُونَکَ هَذَا فَأَمْسَکَهُ خَالِدٌ وَ کَانَ فِی الْخَارِجِ مَعَ خَالِدٍ جَمْعٌ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ أَرْسَلَهُمْ أَبُو بَکْرٍ رِدْءاً لَهُمَا ثُمَّ دَخَلَ عُمَرُ فَقَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام قُمْ فَبَایِعْ فَتَلَکَّأَ وَ احْتَبَسَ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَقَالَ قُمْ فَأَبَی أَنْ یَقُومَ فَحَمَلَهُ وَ دَفَعَهُ کَمَا دَفَعَ الزُّبَیْرَ ثُمَّ أَمْسَکَهُمَا خَالِدٌ وَ سَاقَهُمَا عُمَرُ وَ مَنْ مَعَهُ سَوْقاً عَنِیفاً وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ وَ امْتَلَأَتْ شَوَارِعُ الْمَدِینَةِ بِالرِّجَالِ وَ رَأَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام مَا صَنَعَ عُمَرُ فَصَرَخَتْ وَ وَلْوَلَتْ وَ اجْتَمَعَتْ مَعَهَا نِسْوَةٌ کَثِیرَةٌ مِنَ الْهَاشِمِیَّاتِ وَ غَیْرِهِنَّ فَخَرَجَتْ إِلَی بَابِ حُجْرَتِهَا وَ نَادَتْ یَا أَبَا بَکْرٍ مَا أَسْرَعَ مَا أَغَرْتُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُ عُمَرَ حَتَّی أَلْقَی اللَّهَ قَالَ فَلَمَّا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ الزُّبَیْرُ وَ هَدَأَتْ تِلْکَ الْفَوْرَةُ مَشَی إِلَیْهَا أَبُو بَکْرٍ بَعْدَ ذَلِکَ فَشَفَعَ لِعُمَرَ وَ طَلَبَ إِلَیْهَا فَرَضِیَتْ عَنْهُ- (3).

قال ابن أبی الحدید بعد إیراد تلک الأخبار و الصحیح عندی أنها ماتت و هی واجدة علی أبی بکر و عمر و أنها أوصت أن لا یصلیا علیها و ذلک عند أصحابنا من الصغائر المغفورة لهما و کان الأولی بهما إکرامها و احترام منزلتها لکنهما خافا

ص: 322


1- شرح النهج 2 ر 19.
2- شرح النهج 2 ر 19.
3- شرح النهج 2 ر 19.

الفرقة و أشفقا الفتنة ففعلا ما هو الأصلح بحسب ظنهما و کانا من الدین و قوة الیقین بمکان مکین و مثل هذا لو ثبت کونه خطأ لم تکن کبیرة بل کان من باب الصغائر التی لا یقتضی التبری و لا یوجب التولی (1)

**[ترجمه]ابن ابی­الحدید همچنین در کتاب مذکور، از کتاب سقیفه جوهری نقل کرده، ابوزید عمر بن شبّة با سند خود برایم نقل کرد: عمر با عده ای از انصار و تعداد کمی از مهاجران به خانه فاطمه - علیها السلام - رفت و گفت: سوگند به آن­که جانم در دست اوست یا برای بیعت­کردن از خانه خارج می شوید، و یا خانه را بر سرتان به آتش می کشم. زبیر با شمشیری آخته بیرون آمد؛ زیاد بن لبید انصاری و مرد دیگری به گردنش افتادند و شمشیر از دستش افتاد، عمر شمشیر را بر سنگ کوبید و آن را شکست. سپس یقه آن­ها را گرفت و به شدت و زور آن­ها را کشید و برد و آن­ها با ابوبکر بیعت کردند. - . همان 2 : 19 -

ابوزید از نضر بن شمیل روایت کرده، وقتی شمشیر زبیر از دستش افتاد آن را برداشتند و پیش ابوبکر که بالای منبر مشغول خطبه بود بردند؛ او گفت: آن را بر سنگ بزنید. ابوعمرو بن حمّاس نقل کرده که من آن سنگ را دیده ام و اثر آن ضربه در آن وجود داشت و مردم می گویند این همان اثر ضربه شمشیر زبیر است.

جوهری هم­چنین از ابی­بکر باهلی، از اسماعیل بن مجالد، از شعبی نقل کرده، ابوبکر گفت: ای عمر! خالد بن ولید کجاست؟ گفت: او همین جاست. گفت: دو نفری نزد آن دو، یعنی علی- علیه السلام - و زبیر بروید و آن دو را نزد من بیاورید. عمر وارد خانه شد و خالد بیرون خانه جلوی در ایستاد. عمر به زبیر گفت: این شمشیر چیست؟ زبیر گفت: آن را برای بیعت با علی آماده کرده­ام. عده زیادی از جمله مقداد بن اسود و بیشتر بنی­هاشم در خانه حضور داشتند؛ عمر شمشیر را از غلاف بیرون کشید و بر سنگی که در خانه بود زد و آن را شکست. سپس دست زبیر را گرفت و او را بلند کرد و سپس او را با هل داد و بیرون انداخت و گفت: ای خالد! این را بگیر، خالد نیز او را گرفت. بیرون از خانه عده زیادی جمع بودند که ابوبکر آن­ها را برای حمایت از آن دو فرستاده بود. عمر دوباره وارد خانه شد و به علی - علیه السلام - گفت: برخیز و بیعت کن. علی - علیه السلام - امتناع نمودند و خود را محکم نگه داشتند. عمر دست ایشان را گرفت و گفت: برخیز، اما حضرت بر نخاستند. عمر ایشان را بلند کرد و مانند زبیر به بیرون هل داد و خالد ایشان را گرفت و عمر و همراهانش آن دو را با شدت و خشونت کشیدند و مردم هم جمع شده بودن و نظاره می­کردند و خیابان­های مدینه پر از جمعیت شد، فاطمه - علیها السلام - وقتی این رفتار عمر را دیدند، و فریاد زدند و ولوله سر دادند و عده زیادی از زنان بنی­هاشم و زنان دیگر جمع شدند. فاطمه - علیها السلام - به طرف در اتاق­اشان رفتند و فریاد زدند: ای ابوبکر! چه زود بر اهل بیت رسول خدا پیچیدید! به خدا سوگند تا زمانی که خدا را ملاقات کنم با عمر سخن نخواهم گفت. وقتی علی - علیه السلام - و زبیر بیعت کردند و آن هیاهو آرام شد، ابوبکر نزد فاطمه - علیها السلام - رفت و برای عمر پادرمیانی کرد و شفاعت طلبید، ایشان نیز رضایت دادند. - . همان : 19 -

ابن ابی­الحدید بعد از آوردن این روایات چنین می گوید: آن­چه از نظر من صحیح می­باشد این است که فاطمه - علیها السلام - با غضب از ابوبکر و عمر از دنیا رفتند و وصیت نمودند تا آن دو بر پیکر ایشان نماز نخوانند و این امر از نظر اصحاب ما [اهل تسنن] از گناهان صغیره و بخشیده­شده آن دو است. و بهتر آن بود که آن دو ایشان را اکرام می­نمودند و حرمت منزلت ایشان را حفظ می کردند. ولی آن دو از تفرقه و فتنه بیمناک شده بودند و آن­چه را که به گمان خودشان بهتر بود انجام دادند. ابوبکر و عمر از دین و یقینشان از جایگاهی ویژه برخوردارند... و اگر هم چنین چیزی اثبات شود، گناه کبیره نیست و بلکه از گناهان صغیره به شمار می آید و نباید به جهت آن تبرّی یا تولی نمود. - . همان : 20 -

**[ترجمه]

«53»

و قال فی موضع آخر من الکتاب المذکور بعد ذکر قصة هبار بن الأسود و أن رسول الله صلی الله علیه و آله أباح دمه یوم فتح مکة لأنه روع زینب بنت رسول الله صلی الله علیه و آله بالرمح و هی فی الهودج و کانت حاملا فرأت دما و طرحت ذا بطنها.

قال قرأت هذا الخبر علی النقیب أبی جعفر فقال إذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله أباح دم هبار لأنه روع زینب فألقت ذا بطنها فظاهر الحال أنه لو کان حیا لأباح دم من روع فاطمة علیها السلام حتی ألقت ذا بطنها فقلت أروی عنک ما

یقوله قوم إن فاطمة علیها السلام رُوِّعَتْ فألقت المحسن.

فقال لا تروه عنی و لا ترو عنی بطلانه فإنی متوقف فی هذا الموضع لتعارض الأخبار عندی فیه (2).

ص: 323


1- شرح النهج 2 ر 20 و العجب منه ثمّ العجب کیف یقول أن ایذاءها بالهجوم علی دارها صغیرة، أ لم یرو هو نفسه (ج 2 ر 438 ص 2) و هکذا صحاحهم بالتواتر علی ما مر ص 303 أن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: «فاطمة بضعة منی فمن أغضبها فقد اغضبنی، و فی لفظ «یؤذینی ما آذاها و یغضبنی ما أغضبها» أ لیس یکون أذی رسول اللّه و اغضابه کبیرة؟ أ و لیس اللّه عزّ و جلّ یقول فی کتابه «وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ... ..- وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» أو لیس اللّه عزّ و جلّ یقول «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً* وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً» أ فیری أن ایذاء رسول اللّه بالهجوم علی دار ابنته الصدیقة اهون من القول بأنه أذن، أو کان فاطمة البتول المطهرة الطاهرة بنص آیة التطهیر قد اکتسبت ما یوجب ایذاءها و الظلم علیها؟ لاها اللّه و لکن الملک عقیم.
2- شرح النهج 3 ر 359 أقول: و آثار التقیة علی کلام النقیب ظاهر.

lt;meta info=". در جای دیگری از همان کتاب پس از نقل داستان هبار بن اسود، و این که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در روز فتح مکه خون او را مباح کردند؛ زیرا او زینب دختر رسول خدا - صلّی الله علیه و آله و سلم - را در حالی که در کجاوه نشسته بود و حامله بود، با نیزه تراسنده بود و زینب خونی دیده بود و از ترس فرزندش را سقط نموده بود، نقل کرده: این روایت را بر استادم ابوجعفر قرائت کردم، او گفت: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله خون هبار را، به این دلیل که زینب را ترسانده بود و بر اثر آن فرزندش سقط شده بود، مباح نمودند، ظاهرا حال این است که اگر در قید حیات بودند، حتما خون کسی را که فاطمه - علیها السلام - را ترساند و سبب سقط فرزند ایشان شد را نیز مباح می نمودند. پرسیدم: آیا می­توانم مطلبی که عده ای روایت می کنند مبنی بر این­که فاطمه - علیها السلام - ترسیدند و محسن را سقط کردند، را از تو روایت کنم؟ گفت: نه آن روایت را از من نقل کن و نه بطلان آن را از من نقل کن؛ به دلیل تعارض روایات من هنوز خودم هم در مورد این جریان نظری ندارم. - . همان 3 : 359 -

**[ترجمه]

«54»

و روی فی موضع آخر عن محمد بن جریر الطبری (1)

أن رسول الله صلی الله علیه و آله لما قبض اجتمعت الأنصار فی سقیفة بنی ساعدة و أخرجوا سعد بن عبادة لیولوه الخلافة و کان مریضا فخطبهم و دعاهم إلی إعطائه الرئاسة و الخلافة فأجابوه ثم ترادوا الکلام فقالوا فإن أبی المهاجرون و قالوا نحن أولیاؤه و عترته فقال قوم من الأنصار نقول منا أمیر و منکم أمیر فقال سعد فهذا أول الوهن و سمع عمر الخبر فأتی منزل رسول الله صلی الله علیه و آله و فیه أبو بکر (2) فأرسل إلیه أن اخرج إلی فأرسل أنی مشغول فأرسل عمر إلیه أن اخرج فقد حدث أمر لا بد أن تحضره فخرج فأعلمه الخبر فمضیا مسرعین نحوهم و معهما أبو عبیدة

ص: 324


1- تاریخ الطبریّ 3/ 218- 222، أخرجه عزّ الدین ملخصا و سیأتی لفظ الطبریّ بطوله تحت الرقم 56 ص 330 عن تلخیص الشافی لشیخ الطائفة قدس اللّه سره.
2- هذا علی روایة رواها الطبریّ بإسناده عن هشام بن محمّد عن أبی مخنف عن عبد اللّه بن عبد الرحمن بن أبی عمرة الأنصاریّ، و لکن الذی اختاره و قال به فی 3 ر 206 و نسبه شارح النهج نفسه فی 1 ر 128 الی أصحاب السیر جمیعهم، هو أن رسول اللّه صلی الله علیه و آله توفی و أبو بکر بالسنح و عمر حاضر، ثمّ ذکر انکار عمر موت رسول اللّه صلی الله علیه و آله الی أن جاء أبو بکر فسکت عن انکاره ثمّ ذکر أن أبا بکر و عمر و ابا عبیدة بن الجراح انطلقوا الی سقیفة بنی ساعدة فقال أبو بکر: ما هذا؟ فقالوا منا امیر و منکم فقال أبو بکر: منا الامراء و منکم الوزراء. ونص الحدیث فی البخاری باب مناقب أبی بکر ٥ / ٨ بالاسناد عن عائشة أن رسول الله مات وأبوبکر بالسنح _ یعنی بالعالیة فقام عمر یقول : والله ما مات رسول الله ولیبعثنه الله فلیقطعن أیدی رجال وأرجلهم ، فجاء أبوبکر فکشف عن رسول الله فقبله وقال : بأبی أنت وامی طبت حیا ومیتا ، والذی نفسی بیده لا یذیقک الله الموتتین أبدا ، ثم خرج فقال : ایها الحالف علی رسلک ، فلما تلک أبوبکر جلس عمر ... واجتمعت الانصار إلی سعد بن عبادة فی سقیفة بنی ساعدة فقالوا : منا أمیر ومنکم أمیر ... فتکلم أبوبکر فقال فی کلامه : نحن الامراء وأنتم الوزراء الحدیث ، وقد مر فی ص ١٧٩ ما یتعلق بالمقام.

فتکلم أبو بکر فذکر قرب المهاجرین من رسول الله صلی الله علیه و آله و أنهم أولیاؤه و عترته ثم قال نحن الأمراء و أنتم الوزراء لا نفتات علیکم بمشورة و لا نقضی دونکم الأمور (1) فقام الحباب بن المنذر بن الجموح فقال یا معشر الأنصار املکوا علیکم أمرکم فإن الناس فی ظلکم و لن یجترئ مجترئ علی خلافکم و لا یصدر أحد إلا عن رأیکم أنتم أهل العزة و المنعة و أولو العدد و الکثرة و ذوو البأس و النجدة و إنما ینظر الناس ما تصنعون فلا تختلفوا فتفسد علیکم أمورکم فإن أبی هؤلاء إلا ما سمعتم فمنا أمیر و منهم أمیر فقال عمر هیهات لا یجتمع سیفان فی غمد و الله لا ترضی العرب أن تؤمرکم و نَبِیُّهَا من غیرکم و لا تمنع العرب أن تولی أمرها من کانت النبوة منهم من ینازعنا سلطان محمد و نحن أولیاؤه و عشیرته فقال الحباب بن المنذر یا معشر الأنصار املکوا أیدیکم و لا تسمعوا مقالة هذا و أصحابه فیذهبوا بنصیبکم من هذا الأمر فإن أبوا علیکم فأجلوهم من هذه البلاد فأنتم أحق بهذا الأمر منهم فإنه بأسیافکم دان الناس بهذا الدین أَنَا جُذَیْلُهَا الْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ أنا أبو شبل فی عریسة الأسد و الله إن شئتم لنعیدها جذعة فقال عمر إذن یقتلَک الله فقال بل إیاک یقتل فقال أبو عبیدة یا معشر الأنصار إنکم أول من نصر فلا تکونوا أول من بدل أو غیر فقام بشیر بن سعد والد النعمان بن بشیر فقال یا معشر الأنصار ألا إن محمدا من قریش و قومه أولی به و ایم الله لا یرانی الله أنازعهم هذا الأمر فقال أبو بکر هذا عمر و أبو عبیدة بایعوا أیهما شئتم فقالا و الله لا نتولی هذا الأمر علیک و أنت أفضل المهاجرین و خلیفة رسول الله صلی الله علیه و آله فی الصلاة و هی أفضل الدین ابسط یدک فلما بسط یده لیبایعاه سبقهما إلیه بشیر بن سعد فبایعه فناداه الحباب بن المنذر یا بشیر

ص: 325


1- و فی سائر المصادر زادوا فی کلامه: «و هذا الامر بیننا و بینکم نصفین کشق الابلمة- یعنی الخوصة-» و سیأتی بروایة الجوهریّ.

عَقَّتْکَ عِقَاقٌ أَ نَفِسْتَ علی ابن عمک الإمارةَ فقال أسید بن حضیر رئیس الأوس لأصحابه و الله لئن لم تبایعوا لیکونن للخزرج علیکم الفضیلة أبدا فقاموا فبایعوا أبا بکر فانکسر علی سعد بن عبادة و الخزرج ما اجتمعوا علیه و أقبل الناس یبایعون أبا بکر من کل جانب (1) ثم حمل سعد بن عبادة إلی داره فبقی أیاما فأرسل إلیه أبو بکر لیبایع فقال لا و الله حتی أرمیکم بما فی کنانتی و أخضب سنان رمحی و أضرب بسیفی ما أطاعنی و أقاتلکم بأهل بیتی و من تبعنی و لو اجتمع معکم الجن و الإنس ما بایعتکم حتی أُعْرَضَ علی ربی فقال عمر لا تدعه حتی یبایع فقال بشیر بن سعد إنه قد لج و لیس بمبایع لکم حتی یقتل و لیس بمقتول حتی یقتل معه أهله و طائفة من عشیرته و لا یضرکم ترکه إنما هو رجل واحد فترکوه و جاءت أسلم فبایعت فقویت بهم جانب أبی بکر و بایعه الناس (2).

ثم قال

و روی أبو بکر أحمد بن عبد العزیز- عن أحمد بن إسحاق بن صالح عن عبد الله بن عمر- عن حماد بن زید عن یحیی بن سعید- عن القاسم بن محمد قال لما توفی النبی صلی الله علیه و آله اجتمعت الأنصار إلی سعد بن عبادة فأتاهم أبو بکر و عمر و أبو عبیدة فقال الحباب بن المنذر منا أمیر و منکم أمیر إنا و الله لا نَنْفَسُ هذا الأمرَ علیکم أیها الرهط و لکنا نخاف أن یلیه بعدکم من قتلنا أبناءهم و آباءهم و إخوانهم فقال عمر بن الخطاب إذا کان ذلک فمت إن استطعت فتکلم أبو بکر فقال نحن الأمراء و أنتم الوزراء و الأمر بیننا نصفان کَقَدِّ الْأُبْلُمَةِ فبویع و کان أول من بایعه بشیر بن سعد والد النعمان بن بشیر فلما اجتمع الناس علی أبی بکر قسم قسما بین نساء المهاجرین و الأنصار فبعث إلی امرأة من بنی عدی بن النجار قسمها مع زید بن ثابت فقالت ما هذا

ص: 326


1- أسقط الشارح من هنا شطرا من حدیث الطبریّ ممّا کان یزری بمذهبه، راجع نصه تحت الرقم 56 ص 336.
2- شرح النهج 1/ 127- 128.

قال قسم قسمه أبو بکر للنساء قالت أ تراشونی عن دینی و الله لا أقبل منه شیئا فردته علیه (1).

ثم قال ابن أبی الحدید قرأت هذا الخبر علی أبی جعفر یحیی بن محمد العلوی قال لقد صدقت فراسة الحباب بن المنذر فإن الذی خافه وقع یوم الْحَرَّةِ و أخذ من الأنصار ثأر المشرکین یوم بدر ثم قال لی رحمه الله و من هذا خاف أیضا رسول الله صلی الله علیه و آله علی ذریته و أهله فإنه کان علیه السلام قد وتر الناس و علم أنه إن مات و ترک ابنته و ولدها سُوقَةً و رَعِیَّةً تحت أیدی الولاة کانوا بعرض خطر عظیم فما زال یقرر لابن عمه قاعدة الأمر بعده حفظا لدمه و دماء أهل بیته فإنهم إذا کانوا ولاة الأمر کانت دماؤهم أقرب إلی الصیانة و العصمة مما إذا کانوا سُوقَةً تحت ید وال من غیرهم فلم یساعده القضاء و القدر و کان من الأمر ما کان ثم أفضی أمر ذریته فیما بعد إلی ما قد علمت (2).

قَالَ وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ- عَنْ عُمَرَ بْنِ شَبَّةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَالِکِ بْنِ دِینَارٍ قَالَ- کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله قَدْ بَعَثَ أَبَا سُفْیَانَ سَاعِیاً فَرَجَعَ مِنْ سِعَایَتِهِ وَ قَدْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَقِیَهُ قَوْمٌ فَسَأَلَهُمْ فَقَالُوا مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَنْ وُلِّیَ بَعْدَهُ قِیلَ أَبُو بَکْرٍ قَالَ أَبُو الْفَصِیلِ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَمَا فَعَلَ الْمُسْتَضْعَفَانِ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ أَمَا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَرْفَعَنَّ لَهُمَا مِنْ أَعْضَادِهِمَا قَالَ أَبُو بَکْرٍ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ وَ ذَکَرُ جَعْفَرُ بْنُ سُلَیْمَانَ أَنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَالَ شَیْئاً آخَرَ لَمْ تَحْفَظْهُ الرُّوَاةُ فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ قَالَ إِنِّی لَأَرَی عَجَاجَةً لَا یُطْفِیهَا إِلَّا الدَّمُ قَالَ فَکَلَّمَ عُمَرُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ قَدْ قَدِمَ وَ إِنَّا لَا نَأْمَنُ مِنْ شَرِّهِ فَدَعْ

ص: 327


1- شرح النهج 1/ 133، و تراه فی طبقات ابن سعد 3 ق 1/ 129، أنساب الاشراف للبلاذری 1/ 580 منتخب الکنز 2/ 168، عن ابن جریر.
2- شرح النهج 1/ 133.

لَهُ مَا فِی یَدِهِ فَتَرَکَهُ فَرَضِیَ (1).

lt;meta info=". در جایی دیگر از محمد بن جریر طبری نقل کرده - . تاریخ طبری 3 : 218 - 222 -

که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفتند، انصار در سقیفه بنی­ساعده جمع شدند و سعد بن عباده را که بیمار بود به آن­جا آوردند تا او را متولی خلافت کنند. سعد سخنانی گفت و از آنان خواست تا ریاست و خلافت را به وی بدهند، آنان نیز پذیرفتند و بعد از پذیرش باز گفتند: اگر مهاجران بیعت نکردند و گفتند ما دوستان و خانواده پیامبریم، آن­گاه چه؟ عده ای از انصار گفتند: می گوییم یک امیر از شما و یک امیر از ما. سعد گفت: این سخن سرآغاز سستی شماست.

خبر به گوش عمر رسید و به در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله که ابوبکر نیز در آن­جا بود رفت و به وی پیغام داد که بیرون بیاید، ابوبکر پیغام داد که مشغول هستم، عمر دوباره پیغام داد که بیرون بیا که اتفاقی رخ داده است که باید تو هم حضور داشته باشی. ابوبکر بیرون آمد و عمر او را باخبر ساخت. آن دو به همراه ابوعبیدة و با سرعت به سمت آنان [در سقیفه] رفتند؛ ابوبکر شروع به صحبت کرد و قرابت و نزدیکی مهاجران به رسول خدا - صلی الله علیه و آله - یادآور شد و گفت که آن­ها [یعنی مهاجرین] یاوران و خانواده ایشان هستند، سپس گفت: ما امیر و شما وزیر باشید، ما خود را از مشورت با شما محروم نمی­کنیم و بدون شما کاری از پیش نمی­بریم.

حباب بن منذر بن جموح برخاست و گفت: ای گروه انصار! زمام امور خود را به دست گیرید؛ مردم در سایه شما هستند، هیچ کس جرأت مخالفت با شما را ندارد و هیچ­کس جز با نظر شما کاری نمی­کند. شما صاحب عزت و مناعت هستید و تعدادتان فراوان است و از شجاعت و شهامت برخوردارید. مردم به عمل شما نگاه می­کنند، پس دچار اختلاف نشوید تا امورتان علیه شما خراب نشود. اگر اینان [یعنی مهاجران] چیزی که گفتم را نمی­پذیرند، پس یک امیر از ما و یک امیر از آن­ها .

عمر گفت: هرگز، دو شمشیر هرگز در یک نیام نمی­گنجند، به خدا سوگند اعراب به حاکمیت شما تن نمی دهد، زیراپیامبرشان از میان شما نیست. اعراب کسانی را متولی امر خود می­کنند که نبوت از میان آنان باشد. چه کسی با ما که دوستان و قبیله محمد هستیم در مورد قدرت محمد نزاعی دارد؟ حباب ابن منذر گفت: ای گروه انصار! زمام امور خود را به دست گیرید و به سخن این مرد و یارانش گوش ندهید که سهم شما را از این امر پایمال کنند. اگر قبول نکردند، آن­ها را از این سرزمین بیرون کنید، شما سزاوارتر از آن­ها برای این امر هستید، مردم به واسطه شمشیرهای شما به این دین گرویدند. منم آن صاحب­نظر درست­اندیش و آن درخت نخل پربار [و با تجربه]، من پدر شیربچه در شکارگاه شیر هستم، به خدا سوگند اگر بخواهید همه چیز را به حال اولش برمی­گردانیم [و با هم می­جنگیم]. عمر گفت: پس در این صورت، خدا تو را بکشد! حباب گفت: خدا خودت را بکشد! ابوعبیدة گفت: ای گروه انصار! شما اولین کسانی بودید که [دین را] یاری کردید، اولین کسانی نباشید که از جابه­جا می­کنند و تغییر می­دهند. بشیر بن سعد، پدر نعمان بن بشیر برخاست و گفت: ای گروه انصار! بدانید که محمد از قریش است و قوم او بر [جانشینی] او شایسته­ترند، به خدا سوگند هرگز با آنان نزاع نخواهم نمود. ابوبکر گفت: این عمر و این هم ابوعبیدة؛ با هر کدام که می خواهید بیعت نمایید. آن دو گفتند: به خدا سوگند با وجود تو ما این امر را به عهده نمی­گیریم؛ تو برترین مهاجران و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله در اقامه نماز، که بافضیلت ترین عمل دین است؛ دستت را بگشا. وقتی ابوبکر دستش را گشود تا عمر و ابو عبیده با او بیعت کنند، بشیر بن سعد از آن دو پیشی گرفت و با او بیعت کرد. حباب بن منذر او را صدا کرد: ای بشیر! عاق­کنندگان تو را عاق کنند! آیا امارت را از عموزاده­ات دریغ می­کنی؟ اسید بن حضیر رئیس قبیله اوس به یارانش گفت: به خدا سوگند اگر بیعت نکنید خزرجیان تا ابد برتر از شما خواهند بود. آن­ها نیز برخاستند و با ابوبکر بیعت کردند، و چیزی که خزرجیان بر آن متحد شده بودند با شکست مواجه شد و مردم از هر طرف می­آمدند و با ابوبکر بیعت می­کردند .

سپس سعد بن عباده را به خانه اش بردند، پس از چند روز ابوبکر در پی­اش فرستاد که بیاید و بیعت کند؛ سعد گفت: به خدا سوگند تا وقتی که تا تیر آخرم را به سمتتان پرتاب نکنم و و سر نیزه ام را با خونتان رنگین نکنم و تا آخرین رمق با شمشیرم بر شما نزنم و به همراه تمام افراد خانواده و پیروانم با شما نجنگم با شما بیعت نخواهم کرد، و اگر تمام جن وانس به کمک شما بیایند من با شما بیعت نخواهم کرد تا به پیش­گاه پروردگارم درآیم. عمر گفت: رهایش نکنید، تا وقتی که بیعت کند. بشیر بن سعد گفت: او لج کرده است و تا زمانی که کشته شود با شما بیعت نخواهد کرد، و کشته نخواهد شد مگر آن­که همه خاندان و گروهی از قبیله اش نیز به همراه او کشته شوند. رها کردن او ضرری برای شما نخواهد داشت، او فقط یک نفر است. بنابراین رهایش نمودند. قبیله اسلم آمدند و با ابوبکر بیعت گردند و با بیعت آنان جانب ابوبکر قوت یافت و مردم نیز با وی بیعت کردند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 127 و 128 -

سپس از قاسم بن محمد روایت کرده، زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند، انصار نزد سعد بن عباده جمع شدند و ابوبکر و عمر و ابوعبیده نیز پیش آن­ها رفتند. حباب بن منذر گفت: یک امیر از شما و یک امیر از ما، به خدا سوگند ما ما این امر را از قبیله شما دریغ نمی­کنیم، اما می­ترسیم که پس از شما کسانی آن را به دست گیرند که ما فرزندان و پدران و برادرانشان را کشته ایم. عمر بن خطاب گفت: اگر این­طور است، پس اگر می­توانی بمیر. ابوبکر صحبت کرد و گفت: ما امیران و شما وزیران باشید و امر بین ما و شما مانند دو نیمه برگ درخت خرما به طور مساوی تقسیم شود. پس با ابوبکر بیعت کردند و اولین کسی که با او بیعت کرد، بشیر بن سعد پدر نعمان بن بشیر بوده است.

وقتی مردم بر خلافت ابوبکر متفق شدند، او مالی را میان زنان مهاجر و انصار تقسیم نمود و سهم زنی از قبیله بنی عدی بن نجار را به وسیله زید بن ثابت فرستاد. زن گفت: این چیست؟ زید گفت: سهمی است که ابوبکر برای زنان قرار داده است .

زن گفت: آیا در مقابل دینم به من رشوه می دهید؟ به خدا سوگند هیچ چیزی از وی قبول نمی­کنم و مال را به زید برگرداند. - . همان : 133 ، این جریان در طبقات ابن سعد 3 : 129 ، أنساب الأشراف بلاذری1 : 580 و منتخب الکنز 2 : 168 نیز آمده است -

سپس ابن ابی الحدید می­گوید: این روایت را بر ابی­جعفر یحیی بن محمد علوی قرائت کردم، او گفت: فراست حباب بن منذر درست گفته بود؛ چیزی که او از آن می­ترسید، در جنگ حَرّة اتفاق افتاد و انتقام خون مشرکان در جنگ بدر، از انصار گرفته شد. سپس او - رحمه الله - به من گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نیز از وقوع چنین اتفاقی برای فرزندان و خانواده­اش بیم داشتند، ایشان - علیه السلام - مردم را داغدار کرده بودند و می دانستند که اگر وفات کنند و دختر و فرزندانشان را تابع و رعیت زیر دست والیان بگذارند، اهل بیت در معرض خطری بزرگ قرار خواهند گرفت؛ از همین رو پیوسته این امر را پس از خود مختص پسرعموی خود می­شمردند، تا جان ایشان و اهل بیتشان در امان بمانند؛ زیرا اگر اهل بیت پیامبر والی امر حکومت می­شدند، جانشان بیشتر حفظ می­شد و بیشتر در امان می­ماند، تا وقتی که رعیت و زیر دست والی دیگری می­گشتند. اما قضا و قدر با ایشان مساعدت نکرد و آن حوادث اتفاق افتاد، و بعد از آن نیز چیزهایی که می دانی بر اهل بیت پیامبر رفت. - . شرح نهج البلاغة 1 : 133 -

و گفته است: از مالک بن دینار روایت شده که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - ابوسفیان را برای جمع­آوری صدقات به جایی فرستادند، وقتی از مأموریت خود بازگشت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافته بودند. به عده­ای برخورد و از آنان پرسید چه شده است، گفتند: رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - رحلت فرمودند. گفت: چه کسی پس از او به خلافت رسید؟ گفتند: ابوبکر، گفت: همان صاحب بچه شتر؟ گفتند: آری. گفت: پس علی و عباس مستضعف چه کردند؟ سوگند به کسی که جانم به دست اوست، بازوی آن دو را بلند خواهم کرد [و از آن­ها حمایت و پشتیبانی می­کنم] .

ابوبکر احمد بن عبدالعزیز گفته است: جعفر بن سلیمان نقل کرده که ابوسفیان سخن دیگری را هم گفته است که راویان آن را ضبط نکرده اند؛ وقتی ابوسفیان وارد مدینه شد گفت: غوغایی می بینم که تنها خون آن را خاموش می کند. عمر به ابوبکر گفت که ابوسفیان آمده است و ما از شر او در امان نیستیم، آن­ مقداری [از صدقات] که با خود آورده است را برای خودش بگذار. ابوبکر نیز چنین نمود و او راضی شد. - . همان 130 ، العقد الفرید 2 : 249 و أنساب الأشراف 1 : 589 -

**[ترجمه]

«55»

و قال ابن أبی الحدید فی موضع آخر: لما قبض رسول الله صلی الله علیه و آله و اشتغل علی علیه السلام بغسله و دفنه و بویع أبو بکر خلا الزبیر و أبو سفیان و جماعة من المهاجرین بعلی علیه السلام و العباس لإجالة الرأی و تکلموا بکلام یقتضی الاستنهاض و التهییج فقال العباس رضی الله عنه قد سمعنا قولکم فلا لِقِلَّةٍ نستعین بکم و لا لِظِنَّةٍ نترک آراءکم فأمهلونا نراجع الفکر فَإِنْ یَکُنْ لَنَا مِنَ الْإِثْمِ مُخْرَجٌ یَصِرَّ بِنَا وَ بِهِمُ الْحَقُّ صَرِیرَ الْجُدْجُدِ وَ نَبْسُطْ إِلَی الْمَجْدِ أَکُفّاً لَا نَقْبِضُهَا أَوْ نَبْلُغَ الْمَدَی وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَی فَلَا لِقِلَّةٍ فِی الْعَدَدِ وَ لَا لِوَهْنٍ فِی الْأَیْدِ و الله لو لا أن الإسلام قید الفتک لتدکدکت جنادل صخر یسمع اصطکاکها من المحل العلی فحل عَلِیٌّ علیه السلام حبوته و قال الصبر حلم و التقوی دین و الحجة محجة و الطریق الصراط أیها الناس شقوا أمواج الفتن إلی آخر ما نقلنا سابقا ثم نهض فدخل إلی منزله و افترق القوم (2)

وَ قَالَ أَیْضاً فِی شَرْحِ هَذَا الْکَلَامِ مِنْهُ علیه السلام لَمَّا اجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ عَلَی بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَقْبَلَ أَبُو سُفْیَانَ وَ هُوَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَرَی عَجَاجَةً لَا یُطْفِیهَا إِلَّا الدَّمُ یَا لِعَبْدِ مَنَافٍ فِیمَ أَبُو بَکْرٍ مِنْ أَمْرِکُمْ أَیْنَ الْمُسْتَضْعَفَانِ أَیْنَ الْأَذَلَّانِ یَعْنِی عَلِیّاً علیه السلام وَ الْعَبَّاسَ مَا بَالُ هَذَا الْأَمْرِ فِی أَقَلِّ حَیٍّ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام ابْسُطْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَوَ اللَّهِ إِنْ شِئْتَ لَأَمْلَأَنَّهَا عَلَی أَبِی فَصِیلٍ ... خَیْلًا وَ رَجِلًا فَامْتَنَعَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَلَمَّا یَئِسَ مِنْهُ قَامَ عَنْهُ وَ هُوَ یُنْشِدُ شِعْرَ الْمُتَلَمِّسِ:

وَ لَا یُقِیمُ عَلَی ضَیْمٍ یُرَادُ بِهِ***إِلَّا الْأَذَلَّانِ عَیْرُ الْحَیِّ وَ الْوَتَدُ

هَذَا عَلَی الْخَسْفِ مَرْبُوطٌ بِرُمَّتِهِ***وَ ذَا یُشَجُّ فَلَا یَرْثِی لَهُ أَحَدٌ

(3).

ص: 328


1- شرح النهج 1/ 130، و تراه فی العقد الفرید 2/ 249، أنساب الأشراف 1/ 589: و ترک ذیله.
2- شرح النهج 1/ 73 و قد مر فی ص 233.
3- شرح النهج 1/ 74 الکامل لابن الأثیر 2/ 220 تاریخ الطبریّ 3/ 209 و زادا فزجره علی و قال: و اللّه ما أردت بهذا الا الفتنة، و انک و اللّه طالما بغیت للإسلام شرا، لا حاجة لنا فی نصحک، و روی الطبریّ أیضا ج 3/ 210 عن هشام بن محمّد قال: أخبرنی أبو محمّد القرشیّ قال: لما بویع أبو بکر قال أبو سفیان لعلی و العباس: أنتما الاذلان ثمّ أنشد یتمثل: ان الهوان حمار الاهل یعرفه***والحر ینکره والرسلة الاجد ولا یقیم علی ضیم یراد به***الا الاذلان عیر الحی والوتد هذا علی الخسف معکوس برمته***وذا یشج فلا یبکی له أحد

وَ قِیلَ لِأَبِی قُحَافَةَ یَوْمَ وُلِّیَ الْأَمْرَ ابْنُهُ قَدْ وُلِّیَ ابْنُکَ الْخِلَافَةَ فَقَرَأَ قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ ثُمَّ قَالَ لِمَ وَلَّوْهُ قَالُوا لِسِنِّهِ قَالَ فَأَنَا أَسَنُّ مِنْهُ (1).

وَ قَالَ أَیْضاً عِنْدَ مَا ذَکَرَ تَنْفِیذَ جَیْشِ أُسَامَةَ کَمَا سَنَذْکُرُهُ حَیْثُ قَالَ فَلَمَّا رَکِبَ یَعْنِی أُسَامَةَ جَاءَهُ رَسُولُ أُمِّ أَیْمَنَ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمُوتُ فَأَقْبَلَ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَانْتَهَوْا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ زَالَتِ الشَّمْسُ مِنْ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ وَ قَدْ مَاتَ وَ اللِّوَاءُ مَعَ بُرَیْدَةَ بْنِ الْخَصِیبِ فَدَخَلَ بِاللِّوَاءِ فَرَکَزَهُ عِنْدَ بَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُغْلَقٌ وَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَعْضُ بَنِی هَاشِمٍ مُشْتَغِلُونَ بِإِعْدَادِ جَهَازِهِ وَ غُسْلِهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ هُمَا فِی الدَّارِ امْدُدْ یَدَکَ أُبَایِعْکَ فَیَقُولَ النَّاسُ عَمُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَایَعَ ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ فَلَا یَخْتَلِفَ عَلَیْکَ اثْنَانِ فَقَالَ لَهُ أَ وَ یَطْمَعُ یَا عَمِّ فِیهَا طَامِعٌ غَیْرِی قَالَ سَتَعْلَمُ فَلَمْ یَلْبَثَا أَنْ جَاءَتْهُمَا الْأَخْبَارُ بِأَنَّ الْأَنْصَارَ أَقْعَدَتْ سَعْداً لِتُبَایِعَهُ وَ أَنَّ عُمَرَ جَاءَ بِأَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ وَ سَبَقَ الْأَنْصَارُ بِالْبَیْعَةِ فَنَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی تَفْرِیطِهِ فِی أَمْرِ الْبَیْعَةِ وَ تَقَاعُدِهِ عَنْهَا وَ أَنْشَدَهُ الْعَبَّاسُ قَوْلَ دُرَیْدٍ

أَمَرْتُهُمْ أَمْرِی بِمُنْعَرَجِ اللِّوَی- فَلَمْ یَسْتَبِینُوا النُّصْحَ إِلَّا ضُحَی الْغَدِ

(2).

ص: 329


1- شرح النهج 1/ 74.
2- شرح النهج 1/ 54- 53 و حدیث بعث أسامة و فیهم أبو بکر و عمر و وجوه المهاجرین والانصار قد مر اخراجه ص ١٣٠ _ ١٣٥ نقلا من طبقات ابن سعد ٢ ق ١ / ١٣٦ ، ٢ ق ٢ / ٤١ ، ٤ ق ١ / ٤٧ و ٤٦ شرح النهج ٢ / ٢٠ أیضا کنز العمال ٥ / ٣١٢ ، منتخب الکنز ٤ / ١٨٠ و ١٨٤ ، أصنف إلی ذلک تاریخ الیعقوبی ٣ / ١٠٣ ط نجف أنساب الاشراف ١ / ٤٧٤ و ٣٨٤ مغازی الواقدی ١١١٧ _ ١١١٩. وأما عرض البیعة من العباس لا میر المؤمنین علی علیه السلام فقد مر مصادره ص ٢٨٦ فراجع.

(.........) (1)

lt;meta info=". ابن ابی­الحدید در جایی دیگر گفته است: وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند و علی - علیه السلام - مشغول غسل و دفن ایشان شدند و مردم با ابوبکر بیعت کردند، جز زبیر و ابوسفیان و عده ای از مهاجران که نزد علی - علیه السلام - و عباس رفتند تا نظرات خود را مطرح کنند و سخنانی قیام­طلبانه و پرهیجان گفتند. عباس - رضی الله عنه - به آن­ها گفت: سخنان شما را شنیدیم؛ ما فعلاً به جهت کمی نفرات از شما کمک نمی خواهیم، و از سوی دیگر این­طور نیست که به جهت بدگمانی به شما نظراتتان را رها کنیم، به ما مهلت دهید تا فکر کنیم، اگر راهی برای ترک گناه یافتیم، حق همانند صدای جیرجیرک پیوسته ما و ایشان را صدا می­کند و دستمان را برای مجد [و کرامت] می­گشاییم و تا وقتی که به خواسته­امان نرسیم، آن را نخواهیم بست. و اگر راهی نیافتیم، این به دلیل تعداد کم و ضعف نیروی ما نیست؛ به خدا سوگند اگر اسلام کشتار را مقید نکرده بود، صخره­های سخت بر یک­دیگر کوفته می­شدند که صدای برخوردشان از آسمان­ها هم شنیده شود. علی - علیه السلام - دستار از خویش گشودند و فرمودند: صبر همان بردباری، و تقوی همان دین،­ و جاده همان حجت، و راه همان صراط است. ای مردم! امواج فتنه ها را درهم شکنید تا انتها... که ما پیشتر آن را نقل کردیم. حضرت سپس برخاستند و به منزلشان رفتند و آن عده متفرق شدند.

ابن ابی­الحدید هم­چنین در شرح این سخن حضرت - علیه السلام - آورده است: وقتی مهاجران با ابوبکر بیعت کردند، ابوسفیان آمد، در حالی که می­گفت: به خدا سوگند غوغایی می بینم که جز با خون خاموش نمی شود. وای از ظلمی که بر عبد مناف رفته است! ابوبکر کجا و امر شما کجا؟ آن دو مستضعف چه شدند؟ آن دو نفری که خوار و ذلیل شدند کجایند؟ - منظورش علی - علیه السلام - و عباس بود - کوچکترین قوم قبیله قریش را به این امر را چه کار. سپس رو به علی - علیه السلام - کرد و گفت: دستت را بگشا تا با تو بیعت کنم، به خدا سوگند اگر بخواهی سواره و پیاده را بر صاحب بچه شتر - یعنی ابوبکر - می تازانم. علی - علیه السلام - امتناع نمودند و زمانی که ابوسفیان از ایشان ناامید شد، از نزد ایشان برخاست و و با خود این شعر متلمس را می­خواند:

- ظلم و ستم را کسی تاب نمی­آورد مگر دو ذلیل؛ یکی الاغ قبیله و دیگری میخ آن.

- این به طنابش بسته و حبس شده است، و آن یکی بر آن کوبیده می­شود و هیج کس برایش سوگواری نمی­کند. - . شرح نهج البلاغة 1 : 74 ، الکامل 2 : 220 و تاریخ طبری 3 : 209 -

روزی که ابوبکر به خلافت رسید، به پدرش ابوقحافه گفته شد: پسرت به خلافت رسیده است؛ او قرائت نمود: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاء» - . آل عمران / 26 - {بگو: بار خدایا! تویی که فرمان­فرمایی؛ هر آن کس را که خواهی، فرمان­روایی بخشی و از هر که خواهی، فرمان­روایی را باز ستانی}، سپس گفت: چرا او را خلیفه کردند؟ گفتند: به دلیل سنش، گفت: من که از او مسن­ترم! - . شرح نهج البلاغة 1 : 74 -

هم­چنین در جایی که ماجرای گسیل سپاه اسامه را نقل کرده، چنین می گوید: وقتی اسامه سوار [بر اسب] شد [که از اردوگاهش راه بیفتد]، پیکی از طرف ام ایمن آمد و گفت: رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در حال وفات هستند. اسامه به همراه ابوبکر و عمر و ابوعبیدة بازگشتند و به هنگام غروب آفتاب روز دوشنبه به پیش رسول خدا - صلی الله علیه و آله - رسیدند. ایشان فوت کرده بودند. پرچم سپاه در دستان بریده بن خصیب بود، او با پرچم وارد شهر شد و آن را بر در خانه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - که بسته بود، نصب کرد. علی - علیه السلام - و عده­ای از بنی­هاشم مشغول آماده نمودن پیکر پیامبر و غسل ایشان بودند. عباس هم در خانه بود و به علی - علیه السلام - عرض کرد: دستت را بیاور تا با تو بیعت کنم که مردم بگویند: عموی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - با پسرعموی رسول خدا بیعت کرد، و دیگر هیچ دو نفری بر سر تو اختلاف نکنند. علی - علیه السلام - به او فرمودند: ای عمو! مگر جز من کسی به خلافت طمع دارد؟ گفت: به زودی خواهی دانست. طولی نکشید که اخبار به آن دو رسید که انصار سعد را [در سقیفه] نشاندند تا با او بیعت کنند، ولی عمر ابوبکر را آورد و با او بیعت کرد و از انصار پیشی گرفت. علی - علیه السلام - از کوتاهی و تعلل خود در بیعت نمودن پشیمان شدند و عباس این شعر درید را برای ایشان خواند:

- من در پیچ شنزار به آن­ها امر کردم؛ ولی تا ظهر فردا نصیحت من برای آن­ها روشن نشد. - . شرح نهج البلاغة 1 : 53 - 54 -

**[ترجمه]

«56»

وَ رَوَی الشَّیْخُ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی تَلْخِیصِ الشَّافِی (2)، عَنْ هِشَامِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی

ص: 330


1- توجد فی مکتبة دانشگاه بتهران تحت الرقم 542 من قسم المخطوطات نسخة من المجلد الثامن و فیها زیادة هاهنا و نصها: ( وقال ابن أبی الحدید أیضا فی موضع آخر من شرحه : لما قبض رسول الله صلی الله علیه و آله واشتغل علی (علیه السلام) بغسله ودفنه وبویع أبوبکر خلا الزبیر وأبوسفیان وجماعة من المهاجرین بعلی والعباس علیهما السلام لإ جالة الرأی _ وذکر نحوا مما مر آنفا إلی قوله فدخل إلی منزله وافترق القوم ). ولما کانت تکرار لما سبق آنفا ص ٣٢٨ تحت الرقم ٥٤ ، أسقطناها ، وهکذا توجد فی النسخة التی طبع علیها الکمبانی ص ٦٣ _ ٦٤ عین هذه الزیادة وبعدها مکررات أخر مر اخراجها فی المتن عن نفس المصدر ( شرح النهج الحمیدی ) بعضها آنفا تحت الرقم ٥٤ بعین اللفظ وبعضها سابقا : متنه تحت الرقم ٤٦ عن کتاب سلیم والاشارة بکونه موجودا فی شرح النهج ص ٢٩٣. وهذه الزیادة مع کونها تکرارا سیق باضطراب وقلق وخلط یشهد أنها کانت مسودة للمؤلف ، واشتبه علی مصححی الطبعة الکمبانی فأدرجوها فی المتن ، ولذلک أضربنا عنها صفحا.
2- ذکره علم الهدی فی الشافی 396، و وجدنا نصه فی الطبریّ 3/ 218 -222.

مِخْنَفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عُمْرَةَ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ فَقَالُوا نُوَلِّی هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ أَخْرَجُوا سَعْداً إِلَیْهِمْ وَ هُوَ مَرِیضٌ قَالَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لِابْنِهِ أَوْ لِبَعْضِ بَنِی عَمِّهِ إِنِّی لَا أَقْدِرُ لِشَکْوَایَ أَنْ أُسْمِعَ الْقَوْمَ کُلَّهُمْ کَلَامِی وَ لَکِنْ تَلَقَّ مِنِّی قَوْلِی فَأَسْمِعْهُمْ فَکَانَ یَتَکَلَّمُ وَ یَحْفَظُ الرَّجُلُ قَوْلَهُ فَیَرْفَعُ بِهِ صَوْتَهُ وَ یُسْمِعُ بِهِ أَصْحَابَهُ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ إِنَّ لَکُمْ سَابِقَةً فِی الدِّینِ وَ فَضِیلَةً فِی الْإِسْلَامِ لَیْسَتْ لِقَبِیلَةٍ مِنَ الْعَرَبِ إِنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله لَبِثَ بِضْعَ عَشْرَةَ سَنَةً فِی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ الرَّحْمَنِ وَ خَلْعِ الْأَوْثَانِ فَمَا آمَنَ بِهِ مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا رِجَالٌ قَلِیلٌ وَ اللَّهِ مَا کَانُوا یَقْدِرُونَ عَلَی أَنْ یَمْنَعُوا رَسُولَهُ وَ لَا أَنْ یُعِزُّوا دِینَهُ وَ لَا أَنْ یَدْفَعُوا عَنْ أَنْفُسِهِمْ ضَیْماً عُمُّوا بِهِ حَتَّی إِذَا أَرَادَ بِکُمْ رَبُّکُمُ الْفَضِیلَةَ وَ سَاقَ إِلَیْکُمُ الْکَرَامَةَ وَ خَصَّکُمْ بِالنِّعْمَةِ وَ رَزَقَکُمُ الْإِیمَانَ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ الْمَنْعَ لَهُ وَ لِأَصْحَابِهِ وَ الْإِعْزَازَ لَهُ وَ لِدِینِهِ وَ الْجِهَادَ لِأَعْدَائِهِ وَ کُنْتُمْ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَی عَدُوِّهِ مِنْهُمْ وَ أَثْقَلَهُ عَلَی عَدُوِّهِ مِنْ غَیْرِکُمْ حَتَّی اسْتَقَامَتِ الْعَرَبُ لِأَمْرِ اللَّهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ أَعْطَی الْبَعِیدُ الْمَقَادَةَ صَاغِراً دَاخِراً وَ حَتَّی أَثْخَنَ اللَّهُ لِرَسُولِهِ بِکُمُ الْأَرْضَ وَ دَانَتْ بِأَسْیَافِکُمْ لَهُ الْعَرَبُ وَ تَوَفَّاهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ هُوَ عَنْکُمْ رَاضٍ وَ بِکُمْ قَرِیرُ عَیْنٍ اسْتَبِدُّوا بِهَذَا الْأَمْرِ دُونَ النَّاسِ فَإِنَّهُ لَکُمْ دُونَ النَّاسِ فَأَجَابُوهُ بِأَجْمَعِهِمْ بِأَنْ قَدْ وُفِّقْتَ فِی الرَّأْیِ وَ أَصَبْتَ فِی الْقَوْلِ وَ لَنْ نَعْدُوَ مَا رَأَیْتَ نُوَلِّیکَ هَذَا الْأَمْرَ فَإِنَّکَ فِینَا مُتَّبَعٌ وَ لِصَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ رِضًا ثُمَّ إِنَّهُمْ تَرَادُّوا الْکَلَامَ فَقَالُوا فَإِنْ أَبَتْ مُهَاجِرَةُ قُرَیْشٍ فَقَالُوا نَحْنُ الْمُهَاجِرُونَ وَ صَحَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ عَشِیرَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ فَعَلَامَ تُنَازِعُونَنَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ فَإِنَّا نَقُولُ إِذاً مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ وَ لَنْ نَرْضَی بِدُونِ هَذَا أَبَداً فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ حِینَ سَمِعَهَا هَذَا أَوَّلُ الْوَهْنِ وَ أَتَی عُمَرَ الْخَبَرُ فَأَقْبَلَ إِلَی مَنْزِلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ أَبُو بَکْرٍ

ص: 331

فِی الدَّارِ (1) وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام دَائِبٌ فِی جَهَازِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنِ اخْرُجْ إِلَیَّ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَنِّی مُشْتَغِلٌ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَنَّهُ قَدْ حَدَثَ أَمْرٌ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ حُضُورِهِ فَخَرَجَ إِلَیْهِ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْأَنْصَارَ قَدِ اجْتَمَعَتْ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ یُرِیدُونَ أَنْ یُوَلُّوا هَذَا الْأَمْرَ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ أَحْسَنُهُمْ مَقَالَةً مَنْ یَقُولُ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْ قُرَیْشٍ أَمِیرٌ فَمَضَیَا مُسْرِعَیْنِ نَحْوَهُمْ فَلَقِیَا أَبَا عُبَیْدَةَ فَتَمَاشَوْا إِلَیْهِمْ فَلَقِیَهُمْ عَاصِمُ بْنُ عَدِیٍّ وَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ (2) فَقَالا لَهُمْ ارْجِعُوا فَإِنَّهُ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا تُحِبُّونَ فَقَالُوا

ص: 332


1- قد عرفت آنفا ص 324 موضع النظر فی هذه الروایة.
2- بل الثابت المسلم فی التاریخ أنهما هما اللذان کانا أخبرا أبا بکر و عمر باجتماع الخزرج فی السقیفة و قد کانا من الاوس ولاء، فالاول و هکذا أخوه معن بن عدی علی ما ورد ذکره فی روایات السقیفة حلیف بنی عبید بن زید من بنی عمرو بن عوف و الثانی حلیف بنی أمیّة بن زید، و معلوم من آدابهم الجاهلی أن مولی القوم لا یدخل فی شئونهم الخاصّة بهم الا بأمرهم، فالظاهر أنهما خرجا من السقیفة بإشارة رئیسهم أسید بن حضیر الاوسی لینذرا قریشا بذلک، حسدا منهم أن یجتمع الامر لسعد بن عبادة: قال البلاذری فی أنساب الاشراف ١ / ٥٨١ بالاسناد عن یزید بن رومان مولی آل الزبیر عن ابن شهاب قال : بینا المهاجرون فی حجرة رسول الله وقد قبضه الله الیه ، وعلی بن أبی طالب والعباس متشاغلان به ، اذ جاء معن بن عدی وعویم بن ساعدة ، فقالا لأ بی بکر : « باب فتنة! ان لم یغلقه الله بک فلن یغلق أبدا ، هذا سعد بن عبادة الانصاری فی سقیفة بنی ساعدة یریدون أن یبایعوه » فمضی أبوبکر وعمر وأبوعبیدة بن الجراح حتی جاؤا السقیفة .. إلی أن قال : فقال أبوبکر : ان تطیعوا أمری تبایعوا أحد هذین الرجلین : أبا عبیدة _ وکان عن یمینه _ أو عمر بن الخطاب _ وکان عن یساره _ فقال عمر : وأنت حی؟ ماکان لا حد أن یؤخرک عن مقامک الذی أقامک فیه رسول الله فابسط یدک فبسط یده فبایعه عمر وبایعه أسید بن حضیر وبایع الناس وازدحموا علی أبی بکر ، فقالت الانصار قتلتم سعدا وقد کادوا یطأونه فقال عمر : اقتلوه فانه صاحب فتنة. قال : قال ابن رومان : وقد یقال : ان أول من بایع من الانصار ، بشیر بن سعد ، وأتی بأبی بکر المسجد فبایعوه وسمع العباس وعلی التکبیر فی المسجد ، ولم یفرغوا من غسل رسول الله صلی الله علیه و آله فقال علی : ما هذا؟ فقال العباس ما رد مثل هذا قط ، لهذا ما قلت لک الذی قلت. وتری ما یشبه ذلک فی سیرة ابن هشام ٢ / ٦٥٦ ، تاریخ الطبری ٣ / ٢٠٣ ، و أوضح من ذلک نص عمر علی ما ورد فی الصحاح والمسانید : فقلت لابی بکر : انطلق بنا إلی اخواننا هؤلاء من الانصار ، فانطلقنا نؤمهم فلقینا رجلان صالحان قد شهدا بدرا فذکرا ما تمالئا علیه القوم ، وقالا : أین تریدون یا معشر المهاجرین؟ فقلنا : نرید اخواننا هؤلاء من الانصار ، فقالا : لا علیکم أن لا تقربوهم یا معشر المهاجرین! اقضوا أمرکم بینکم فقلنا : والله لنأتینهم .. راجع سیرة ابن هشام ٢ / ٦٥٨ ، تاریخ الطبری ٣ / ٢٠٥ ، منتخب کنز العمال ٢ / ١٥٧ قال رواه ابن حنبل والبخاری ( ج ٨ / ٢١٠ ) وأبوعبید فی الغریب. وزاد الطبری فی ٣ / ٢٠٦ بعد تمام الحدیث باسناده عن عروة بن الزبیر قال : ان أحد الرجلین اللذین لقوا من الانصار حین ذهبوا إلی السقیفة : عویم بن ساعدة والاخر معن ابن عدی أخو بنی العجلان .. الحدیث. فهذان الرجلان الصالحان بزعم عمر! انما صلحا لاجل أنهما أخبرا قریشا قبل أن یتفاقم الامر ، ولذلک تری عم یشکر صنیعه هذا ویقول وهو واقف علی قبر عویم بن ساعدة « لا یستطیع أحد من أهل الارض أن یقول انه خیر من صاحب هذا القبر. » الخبر. وصرح باسمهما ابن ابی الحدید فی شرح النهج ١ / ١٢٣ نقلا عن تاریخ الطبری و نصه : « فلقینا رجلان صالحان من الانصار أحدهما عویم بن ساعدة والثانی معن بن عدی فقالا لنا : ارجعوا فاقضوا أمرکم بینکم. » الحدیث. وهکذا نص شارح النهج ج ٢ / ٣ وسیجئ بلفظه تحت الرقم ٦٠ انشاء الله تعالی ، وأصرح من ذلک کله ما رواه الزبیر فی الموفقیات علی ما ذکره ابن أبی الحدید فی شرحه علی النهج ٢ / ٧ قال : قال الزبیر فی الموفقیات : وقد کان مالا أبابکر وعمر علی نقض سعد وافساد حاله رجلان من الانصارممن شهدابدراوهماعویم بن ساعدةومعن بن عدی ، قلت کان هذان الرجلان ذوی حب لابی بکر فی حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله واتفق مع ذلک بغض وشحناء کانت بینهما وبین سعد بن عبادة ولها سبب مذکور فی کتاب القبائل لابی عبیدة معمر بن المثنی فلیطلب من هناک ، و عویم بن ساعدة هو القائل لما نصب الانصار سعدا : یا معشر الخزرج! ان کان هذا الامر فیکم دون قریش فعرفونا ذلک وبرهنوا حتی نبایعکم علیه ، وان کان لهم دونکم فسلموا الیهم ، فو الله ما هلک رسول الله صلی الله علیه و آله حتی عرفنا أن أبابکر خلیفة حین أمره أن یصلی بالناس ، فشتمه الانصار وأخرجوه ، فانطلق مسرعا حتی التحق بأبی بکر فشحذ عزمه علی طلب الخلافة ، ذکر هذا بعینه الزبیر بن بکار فی الموفقیات. وذکر المدائنی والواقدی : أن معن بن عدی اتفق هو وعویم بن ساعدة علی تحریض أبی بکر وعمر علی طلب الامر وصرفه عن الانصار ، قالا : وکان معن بن عدی یشخصهما اشخاصا ویسوقهما سوقا عنیفا إلی السقیفة مبادرة إلی الامر قبل فواته. أقول: : فاعتبروا یا أولی الابصار!

لَا تَفْعَلْ فَجَاءَهُمْ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ أَتَیْنَاهُمْ وَ قَدْ کُنْتُ زَوَّرْتُ کَلَاماً

ص: 333

أَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ بِهِ فِیهِمْ فَلَمَّا انْدَفَعْتُ إِلَیْهِمْ ذَهَبْتُ لِأَبْتَدِئَ الْمَنْطِقَ فَقَالَ لِی أَبُو بَکْرٍ رُوَیْداً حَتَّی أَتَکَلَّمَ ثُمَّ انْطِقْ بَعْدُ مَا أَحْبَبْتَ فَنَطَقَ فَقَالَ عُمَرُ فَمَا شَیْ ءٌ کُنْتُ أُرِیدُ أَنْ أَقُولَ بِهِ إِلَّا وَ قَدْ أَتَی بِهِ أَوْ زَادَ عَلَیْهِ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَبَدَأَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَسُولًا إِلَی خَلْقِهِ وَ شَهِیداً عَلَی أُمَّتِهِ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ وَ یُوَحِّدُوهُ وَ هُمْ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً شَتَّی یَزْعُمُونَ أَنَّهَا لِمَنْ عَبَدَهَا شَافِعَةٌ وَ لَهُمْ نَافِعَةٌ وَ إِنَّمَا هِیَ مِنْ حَجَرٍ مَنْحُوتٍ وَ خَشَبٍ مَنْجُورٍ ثُمَّ قَرَأَ وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ (1) وَ قَالُوا ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا

ص: 334


1- یونس: 18.

لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی (1) فَعَظُمَ عَلَی الْعَرَبِ أَنْ یَتْرُکُوا دِیْنَ آبَائِهِمْ فَخَصَّ اللَّهُ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ مِنْ قَوْمِهِ بِتَصْدِیقِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ الْمُوَاسَاةِ لَهُ وَ الصَّبْرِ مَعَهُ عَلَی شِدَّةِ أَذَی قَوْمِهِمْ لَهُمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّاهُ وَ کُلُّ النَّاسِ لَهُمْ مُخَالِفٌ وَ عَلَیْهِمْ زَارٍ فَلَمْ یَسْتَوْحِشُوا لِقِلَّةِ عَدَدِهِمْ وَ تَشَذُّبِ النَّاسِ عَنْهُمْ وَ إِجْمَاعِ قَوْمِهِمْ عَلَیْهِمْ فَهُمْ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ آمَنَ بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ هُمْ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ وَ لَا یُنَازِعُهُمْ فِی ذَلِکَ إِلَّا ظَالِمٌ وَ أَنْتُمْ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ مَنْ لَا یُنْکَرُ فَضْلُهُمْ فِی الدِّینِ وَ لَا سَابِقَتُهُمُ الْعَظِیمَةُ فِی الْإِسْلَامِ رَضِیَکُمُ اللَّهُ أَنْصَاراً لِدِینِهِ وَ رَسُولِهِ وَ جَعَلَ إِلَیْکُمْ هِجْرَتَهَ وَ فِیکُمْ جُلَّةُ أَزْوَاجِهِ وَ أَصْحَابِهِ وَ لَیْسَ بَعْدَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ عِنْدَنَا بِمَنْزِلَتِکُمْ فَنَحْنُ الْأُمَرَاءُ وَ أَنْتُمُ الْوُزَرَاءُ لَا تَفْتَاتُونَ بِمَشُورَةٍ وَ لَا یُقْضَی دُونَکُمُ الْأُمُورُ فَقَامَ الْمُنْذِرُ بْنُ الْحُبَابِ بْنِ الْجَمُوحِ هَکَذَا رَوَی الطَّبَرِیُّ (2) وَ الَّذِی رَوَاهُ غَیْرُهُ أَنَّهُ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ امْلِکُوا عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ عَنِ الطَّبَرِیِّ إِلَی قَوْلِهِ فَقَامُوا إِلَیْهِ فَبَایَعُوهُ فَانْکَسَرَ عَلَی سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ عَلَی الْخَزْرَجِ مَا کَانُوا اجْتَمَعُوا لَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ هِشَامٌ قَالَ أَبُو مِخْنَفٍ وَ حَدَّثَنِی أَبُو بَکْرِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْخُزَاعِیُّ أَنَّ أَسْلَمَ أَقْبَلَتْ بِجَمَاعَتِهَا حَتَّی تَضَایَقَتْ بِهِمُ السِّکَکُ لِیُبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَکَانَ عُمَرُ یَقُولُ مَا هُوَ إِلَّا أَنْ رَأَیْتُ أَسْلَمَ فَأَیْقَنْتُ بِالنَّصْرِ (3)

ص: 335


1- الزمر: 3.
2- فی تاریخ الطبریّ ط دار المعارف بمصر «الحباب المنذر بن الجموح» و حکی اتفاق الطبعات علی ذلک، و لعله کانت نسخة السیّد علم الهدی مغلوطة فی هذا الموضع.
3- قد مر ص 197 فی الذیل و سیجی ء فی تتمیم الباب ص ... أن أسلم أبت أن تبایع الا بعد بیعة بریدة بن الحصیب الاسلمی و هو لم یبایع الا بعد بیعة علیّ علیه السلام، و کیف کان فالمراد من کلام عمر هذا غیر معلوم، لان أسلم بطن من خزاعة و لیسوا بأکثر العرب فرسانا و لا بأشجعهم و أعزهم، و کیف أیقن عمر بالنصر عند بیعتهم و لم یتیقن حینما صفقت الأنصار بالبیعة لهم؟ نعم قد یکون الراوی و هو أبو بکر بن محمّد الخزاعیّ أراد أن یباهی بقومه و یکتسب لهم نوالا بذلک، و اللّه أعلم.

قَالَ هِشَامٌ عَنْ أَبِی مِخْنَفٍ قَالَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَأَقْبَلَ النَّاسُ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ یُبَایِعُونَ أَبَا بَکْرٍ وَ کَادُوا یَطَئُونَ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ فَقَالَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِ سَعْدٍ اتَّقُوا سَعْداً لَا تَطَئُوهُ فَقَالَ عُمَرُ اقْتُلُوهُ قَتَلَهُ اللَّهُ (1) ثُمَّ قَامَ عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَ لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَطَأَکَ حَتَّی تَنْدُرَ عَضُدُکَ فَأَخَذَ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ (2) بِلِحْیَةِ عُمَرَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ لَئِنْ حَصْحَصْتَ مِنْهُ شَعْرَةً مَا رَجَعْتَ وَ فِی فِیکَ وَاضِحَةٌ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَهْلًا یَا عُمَرُ الرِّفْقُ هَاهُنَا أَبْلَغُ فَأَعْرَضَ عَنْهُ وَ قَالَ سَعْدٌ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَرَی مِنْ قُوَّةٍ مَا أَقْوَی عَلَی النُّهُوضِ لَسَمِعْتُمْ مِنِّی بِأَقْطَارِهَا وَ سِکَکِهَا زَئِیراً یَحْجُرُکَ وَ أَصْحَابَکَ أَمَا وَ اللَّهِ إِذاً لَأُلْحِقَنَّکَ بِقَوْمٍ کُنْتَ فِیهِمْ تَابِعاً غَیْرَ مَتْبُوعٍ احْمِلُونِی مِنْ هَذَا الْمَکَانِ فَحَمَلُوهُ فَأَدْخَلُوهُ دَارَهُ وَ تُرِکَ أَیَّاماً ثُمَّ بُعِثَ إِلَیْهِ أَنْ أَقْبِلْ فَبَایِعْ فَقَدْ بَایَعَ النَّاسُ وَ بَایَعَ قَوْمُکَ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ حَتَّی أَرْمِیَکُمْ بِمَا فِی کِنَانَتِی مِنْ نَبْلٍ وَ أَخْضِبَ مِنْکُمْ سِنَانَ رُمْحِی وَ أَضْرِبَکُمْ بِسَیْفِی مَا مَلَکَتْهُ یَدِی وَ أُقَاتِلَکُمْ بِأَهْلِ بَیْتِی وَ مَنْ أَطَاعَنِی مِنْ قَوْمِی وَ لَا أَفْعَلُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْجِنَّ اجْتَمَعَتْ لَکُمْ مَعَ الْإِنْسِ مَا بَایَعْتُکُمْ حَتَّی أُعْرَضَ عَلَی رَبِّی وَ أَعْلَمَ مَا حِسَابِی فَلَمَّا أُتِیَ أَبُو بَکْرٍ بِذَلِکَ قَالَ لَهُ عُمَرُ لَا تَدَعْهُ حَتَّی یُبَایِعَ فَقَالَ لَهُ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ إِنَّهُ قَدْ لَجَّ وَ أَبَی فَلَیْسَ یُبَایِعُکُمْ حَتَّی یُقْتَلَ وَ لَیْسَ بِمَقْتُولٍ حَتَّی یُقْتَلَ مَعَهُ وُلْدُهُ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ طَائِفَةٌ مِنْ عَشِیرَتِهِ فَلَیْسَ تَرْکُهُ بِضَارِّکُمْ إِنَّمَا هُوَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَتَرَکُوهُ وَ قَبِلُوا مَشُورَةَ بَشِیرِ بْنِ سَعْدٍ وَ اسْتَنْصَحُوهُ لِمَا بَدَا لَهُمْ مِنْهُ وَ کَانَ سَعْدٌ لَا یُصَلِّی

ص: 336


1- و فی حدیث عمر- و هو مثبت فی الصحاح و المسانید-: «ثم نزونا علی سعد حتی قال قائلهم: قتلتم سعد بن عبادة، فقلت: قتل اللّه سعدا» و الظاهر من لفظه أنّه هو و أصحابه هم الذین وطئوه و داسوه، الطبریّ 3/ 206، سیرة ابن هشام 2/ 660 البخاری 8/ 210.
2- فی الطبریّ: فأخذ سعد بلحیة عمر ....

بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یَجْمَعُ مَعَهُمْ وَ یَحُجُّ وَ لَا یَحُجُّ مَعَهُمْ وَ یُفِیضُ فَلَا یُفِیضُ مَعَهُمْ بِإِفَاضَتِهِمْ (1) فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ (2).

lt;meta info=". شیخ - قدّس سره - در تلخیص الشافی - . الشافی : 396 و تاریخ طبری 3 : 218 - به سند خود از عبدالرحمن بن أبی عمره انصاری روایت کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند، انصار در سقیفه بنی­ساعدة جمع شدند و گفتند پس از محمد، این امر را به سعد بن عباده می­دهیم؛ رفتند و سعد را که در آن زمان بیمار بود آوردند. وقتی جمعیت حاضر شدند، سعد به فرزند یا یکی از پسرعموهای خود گفت: من نمی توانم طوری سخن بگویم که همه حاضرین سخنم را بشوند؛ تو سخنان مرا طوری که بشنوند برایشان تکرار کن. سعد سخن می گفت و آن مرد سخن وی را به خاطر می­سپرد و آن را با صدای بلند برای اصحاب او تکرار می­کرد. پس از حمد و ثنای خداوند گفت: ای گروه انصار! شما در دین صاحب پیشینه هستید و در اسلام از فضائلی برخوردارید که هیچ­یک از قبایل عرب آن­ها را ندارند. محمد - صلّی الله علیه و آله - نزدیک به ده سال قوم خود را به عبادت خداوند رحمان و ترک عبادت بت­ها دعوت نمود و تنها افراد اندکی به او ایمان آوردند که به خدا سوگند عده آن­ها به قدری نبود که بتوانند رسول خدا را محافظت کنند و دین او را عزت [و استحکام] بخشند و ظلمی که ذلیلشان کرده بود را از خود دفع نمایند. تا زمانی­که پروردگارتان به وسیله شما برتری [دینش] را خواست و کرامت را به سوی شما کشاند و شما را مخصوص به نعمت خود نمود و ایمان به خود و رسولش، و حفاظت از او و اصحابش، و عزت او و دینش، و جهاد با دشمنانش را روزی شما نمود. شما با دشمنان او از آنان شدیدتر و سخت­گیر تر از دیگران بودید. تا این­که اعراب به رضایت یا اکراه تسلیم امر خدا شدند و مردمان دوردست با ذلت و تحقیر به فرمان درآمدند. و تا این­که خداوند به وسیله شما زمین را مقهور رسولش کرد و عرب با شمشیرهای شما به فرمان او درآمدند. خداوند ایشان را در حالی که از شما راضی بود نزد خود برد و شما نور چشم او بودید. این امر [خلافت] را در انحصار خود نگه­دارید که فقط مختص به شماست.

همه آن­ها او را تأیید نمودند و گفتند که نظرت صحیح و سخنت صواب است و ما نظر تو را رها نمی­کنیم؛ این امر را به تو می­سپاریم که تو در میان ما مطاع هستی و به مصلحت مؤمنان رضایت داری.

آنگاه سخن را از سرگرفتند و گفتند اگر مهاجرین قریش نپذیرفتند و گفتند: ما مهاجران و اولین صحابه و خویشاوندان و دوستان رسول خدا هستیم؛ با این اوصاف چرا شما با ما در این­باره نزاع می کنید؟ عده ای از آنان گفتند: ما می گوییم پس یک امیر از شما و یک امیر از شما، و به کمتر از این راضی نخواهیم شد. وقتی سعد بن عباده این سخن را شنید گفت: این شروع ضعف شماست.

خبر به عمر رسید و او به منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفت و به ابوبکر که داخل خانه بود پیغام فرستاد. در آن زمان علی بن ابی طالب - علیه السلام - مشغول کارهای پیکر پیامبر - صلّی الله علیه و آله - در خانه بودند. عمر پیغام فرستاد که بیرون بیاید. او پیغام داد که من مشغولم. عمر باز پیغام داد که اتفاقی رخ داده که تو باید حضور داشته باشی، ابوبکر بیرون آمد. عمر گفت: نمی دانی که انصار در سقیفه بنی­ساعدة جمع شده­اند و می­خواهند این امر را به سعد بن عباده بسپارند و بهترین آن­ها می­گوید: یک امیر از ما و یک امیر از قریش.

به سرعت به سمت آن­ها رفتند و [در راه] به ابوعبیده برخوردند و او نیز همراه آن­ها شد. عاصم بن عدی و عویم بن ساعده آن­ها را دیدند و گفتند: بازگردید که امور مطابق میل شماست. گفتند: این کار را نکن. به میان جمع آن­ها آمدند. عمر نقل کرده، وقتی پیش آن­ها رسیدیم، سخنانی در ذهن خود آماده کرده بودم و می­خواستم در میان آنان مطرح کنم، ولی همین که خواستم شروع به صحبت کنم، ابوبکر به من گفت درنگ کن تا من سخن بگویم و بعد از آن هر چه دوست داری بگو. ابوبکر شروع به صحبت کرد. عمر نقل کرده، او هر آن­چه من قصد داشتم بگویم و بلکه چیزهای بیشتر از آن گفت.

عبدالله بن عبدالرحمن نقل کرده، ابوبکر شروع به سخن کرد و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: خداوند محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - را رسولی بر خلق و شاهدی بر امتش برانگیخت تا خداوند را بپرستند و او را یگانه بدانند؛ همان­هایی که خدایان دیگری را می­پرستیدند و فکر می­کردند که آن­ها شافع بندگان خود خواهند شد و برای آن­ها مفید خواهند بود و حال آن­که آن­ها از سنگ های تراشیده و چوب های نجاری شده ساخته شده بودند. سپس این آیه را قرائت کرد: «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّه» - . یونس / 18 - {و به جای خدا، چیزهایی را می پرستند که نه به آنان زیان می رساند و نه به آنان سود می دهد، و می گویند: این­ها نزد خدا شفاعت­گران ما هستند.} و می­گفتند: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی» - . زمر / 3 - {ما آن­ها را جز برای این­که ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم}. بر عرب دشوار آمد که دین پدران خود را رها کنند؛ از این رو خداوند مهاجران اولیه قوم رسول خدا را مخصوص گردانید که رسولش را تصدیق کنند و به او ایمان آورند و او را هم­یاری کنند و به همراه او بر آزارهای سختی که قومشان بر آنان روا می­داشت شکیبا باشند و بر این­که آن­ها او را تکذیب می کردند صبر کنند. همه مردم با آن­ها مخلف بودند و آن­ها را عتاب می­نمودند. اما آن­ها از کمی نفرات خود و کناره­گیری مردم از آن­ها و همدستی قومشان علیه خودشان وحشت نکردند .

آن­ها اولین کسانی بودند که خداوند را در زمین عبادت نمودند و به خدا و رسولش ایمان آوردند. آن­ها نزدیکان و خاندان رسول خدا و سزاوارترین افراد به خلافت پس از ایشان هستند و فقط شخص ظالم در این امر با آنان به نزاع می­کند. ای گروه انصار! شما کسانی هستید که نمی توان فضیلتتان در دین و پیشینه بزرگ شما در اسلام را انکار نمود. خداوند شما را به عنوان یاری­دهندگان دین و رسولش برگزید و هجرت ایشان را به سوی شما قرار داد و بیشترین همسران و یاران رسول خدا از میان شماست. بعد از ما مهاجران اولیه نزد ما گروهی به منزلت شما وجود ندارد؛ ما امیران و شما وزیران باشید و از مشورت با شما دریغ نمی­شود و امور بدون شما اجرا نخواهد شد.

منذر بن حباب بن الجموح برخاست - طبری این گونه روایت کرده، ولی سایر راویان نام او را حباب بن منذر گفته اند - و گفت: ای گروه انصار! زمام امورتان را خود به دست گیرید - و این حدیث را مانند آن­چه که ابن ابی الحدید از طبری روایت کرده می­آورد تا آن­جا که - پس برخاستند و با او بیعت نمودند و بدین ترتیب هدفی که سعد بن عباده و قبیله خزرج برای آن جمع شده بودند، شکست خورد.

هشام از ابو مخنف نقل کرده، ابوبکر بن محمد خزاعی برایم نقل کرد که همه افراد قبیله اسلم آمدند تا با ابوبکر بیعت کنند، طوری که کوچه از حضور آن­ها پُر شد. عمر می گفت: همان زمانی که قبیله اسلم را دیدم، به پیروزی یقین پیدا کردم.

هشام از ابو مخنف نقل کرده، عبدالله بن عبدالرحمن می­گفت: مردم از هر سو برای بیعت با ابوبکر ­آمدند و نزدیک بود سعد بن عباده را لگدمال کنند. یکی از اصحاب سعد گفت: مراقب سعد باشید، او را لگد نکنید. عمر گفت: او را بکشید خدا او را بکشد! سپس بالای سر سعد رفت و گفت: تصمیم داشتم آن­قدر تو را لگد کنم که دستت از بدنت جدا شود. قیس بن سعد چانه عمر را گرفت و گفت: به خدا سوگند اگر یک موی او تکان بخورد، دندان سالمی در دهانت نمی­گذارم. ابوبکر گفت: ای عمر! صبر داشته باش؛ در این­جا مدارا بهتر است. و عمر او را رها کرد. سعد گفت: به خدا سوگند اگر توانایی ایستادن داشتم، در گوشه و کنار و راههای شهر، نعره­ای بر شما می­زدم که تو و اصحابت به خانه­های خود بخزید. و به خدا سوگند تو را به میان همان عده­ای که در میانشان فرمان­بر و نه فرمان­بردار بودی می­فرستادم. مرا از این­جا ببرید. وی را به خانه­اش بردند و چند روزی او را رها کردند.

سپس پیکی را در پی او فرستادند که بیا و بیعت کن! مردم بیعت کرده­اند و قبیله­ات نیز بیعت کرده است. گفت: به خدا سوگند تا زمانی که تا آخرین تیر تیردانم را به سوی شما پرتاب نکنم و سرنیزه ام را با خون شما رنگین نسازم و تا آخرین رمق با شمشیرم بر شما نزنم و با خانواده و آن دسته از قوم خود که پیرو من هستند با شما جنگ نکنم، بیعت نمی­کنم و چنین نخواهم کرد، به خدا سوگند حتی اگر جن و انس نیز به پشتیبانی شما برخیزند، با شما بیعت نمی­کنم تا این­که به پیش­گاه پروردگارم درآیم و از حساب اعمالم باخبر شوم. وقتی این سخن او به ابوبکر رسید، عمر به او گفت: رهایش مکن تا بیعت کند. بشیر بن سعد گفت: او لج کرده و نمی­خواهد بیعت کند، و تا زمانی که کشته شود بیعت نمی­کند، و زمانی کشته خواهد شد که فرزندان و خانواده و عده­ای از قبیله­اش نیز با وی کشته شوند. رها نمودنش ضرری برای شما ندارد. چرا که او فقط یک نفر است. رهایش نمودند و پیشنهاد بشیر بن سعد را پذیرفتنند و خیر خود را در نصیحت او دیدند. سعد در نماز آن­ها حاضر نمی­شد و در جمعشان حضور پیدا نمی­کرد و در حج با آنان همراهی نمی­کرد و در وقت ترک [عرفات و مشعر] با آنان راه نمی­رفت و تا زمان هلاکت ابوبکر بدین­گونه بود. - . تلخیص الشافی 3 : 67 - 60 -

**[ترجمه]

«57»

أقول: قال السید رضی الله عنه بعد إیراد هذا الخبر: فهذا الخبر یتضمن من شرح أمر السقیفة ما فیه للناظرین معتبر و یستفید الواقف علیه أشیاء منها خلوه من احتجاج قریش علی الأنصار بجعل النبی صلی الله علیه و آله الإمامة فیهم لأنه تضمن من احتجاجهم علیهم ما یخالف ذلک و أنهم إنما ادعوا کونهم أحق بالأمر من حیث کانت النبوة فیهم و من حیث کانوا أقرب إلی النبی صلی الله علیه و آله نسبا و أولهم له اتباعا و منها أن الأمر إنما بنی فی السقیفة علی المغالبة و المخالسة و أن کلا منهم کان یجذبه بما اتفق له و عن حق و باطل و قوی و ضعیف و منها أن سبب ضعف الأنصار و قوة المهاجرین علیهم انحیاز بشیر بن سعد حسدا لسعد بن عبادة و انحیاز الأوس بانحیازه عن الأنصار و منها أن خلاف سعد و أهله و قومه کان باقیا لم یرجعوا عنه و إنما أقعدهم عن الخلاف فیه بالسیف قلة الناصر انتهی کلامه رفع الله مقامه (3).

lt;meta info=". مولف: سید - رضی الله عنه - پس از نقل این خبر می­گوید: این خبر شرحی عبرت­آمیز از جریان سقیفه است و کسی که در آن بیندیشد به چند چیز پی می­برد

یکی این­که: قریش در برابر انصار به این که پیامبر - صلی الله علیه و آله - امامت را در میان آنان قرار داده باشد، احتجاج نکردند؛ زیرا اگر چنین دلیلی می­آوردند، به ضرر خودشان می­شد. آن­ها فقط ادعا کردند که از آن­جا که نبوت در میان آن­ها بوده است و آن­ها از جهت نسب به پیامبر- صلی الله علیه و آله - نزدیک ترند و پیروان اولیه ایشان آن­ها بوده اند، پس برای خلافت سزاوارترند .

دیگر این­که: بنای خلافت در سقیفه بر این بود که چه کسی غالب و پیروز شود و هر کدام از آنان می­خواستند هر طور که شده خلافت را به دست بیاورند؛ چه به حق و چه به باطل، چه قوی باشند و چه ضعیف.

دیگر این­که: سبب ضعف انصار و برتری مهاجران، جانب­داری بشیر بن سعد از مهاجران شد که سببش حسادت به سعد بن عباده بود و افراد قبیله اوس نیز به جهت کنار کشیدن او از انصار بود که جانب قریش را گرفتند.

از آن جمله: مخالفت سعد و خانواده و قومش همچنان باقی ماند و آن­ها دست از مخالفت برنداشتند، و فقط کمی نفرات بود که مانع از قیام آن­ها شد. - . الشافی : 395 ، تلخیص الشافی 3 : 67 -

در این­جا نقل کلام سید تمام می­شود، خداوند مقامش را بالا ببرد.

**[ترجمه]

«58»

و قال ابن الأثیر فی الکامل: لما توفی رسول الله صلی الله علیه و آله اجتمع الأنصار فی سقیفة بنی ساعدة لیبایعوا سعد بن عبادة فبلغ ذلک أبا بکر فأتاهم و معه عمر و أبو عبیدة بن الجراح فقال ما هذا فقالوا منا أمیر و منکم أمیر فقال أبو بکر منا الأمراء و منکم الوزراء ثم قال أبو بکر قد رضیت لکم أحد هذین الرجلین عمر و أبو عبیدة أمین هذه الأمة فقال عمر أیکم یطیب نفسه أن یُخَلِّفَ قَدَمَیْنِ قَدَّمَهُمَا

ص: 337


1- و زاد فی الإمامة و السیاسة 1/ 17: و لو یجد علیهم أعوانا لصال بهم و لو بایعه أحد علی قتالهم لقاتلهم.
2- تلخیص الشافی 3/ 67- 60.
3- الشافی: 395 تلخیص الشافی 3/ 67.

النبیُّ صلی الله علیه و آله فبایعه عمر و بایعه الناس فقالت الأنصار أو بعضهم لا نبایع إلا علیا قال و تخلف علیٌّ و بنو هاشم و الزبیر و طلحة عن البیعة قال الزبیر لا أغمد سیفی حتی یبایع علیٌّ فقال عمر خذوا سیفه و اضربوا به الحجر ثم أتاهم عمر فأخذهم للبیعة ثم ذکر ما مر من قصة أبی سفیان و العباس.

ثُمَّ رَوَی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ حَدِیثاً طَوِیلًا وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ- لَمَّا رَجَعَ عُمَرُ مِنَ الْحَجِّ إِلَی الْمَدِینَةِ جَلَسَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ قَالَ بَلَغَنِی أَنَّ قَائِلًا مِنْکُمْ یَقُولُ لَوْ مَاتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ بَایَعْتُ فُلَاناً فَلَا یَغُرَّنَّ امْرَأً أَنْ یَقُولَ إِنَّ بَیْعَةَ أَبِی بَکْرٍ کَانَتْ فَلْتَةً فَقَدْ کَانَتْ کَذَلِکَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ وَقَی شَرَّهَا وَ لَیْسَ مِنْکُمْ مَنْ تَقَطَّعُ إِلَیْهِ الْأَعْنَاقُ مِثْلَ أَبِی بَکْرٍ وَ إِنَّهُ کَانَ حَرِیّاً حِینَ تُوُفِّیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام وَ الزُّبَیْرَ وَ مَنْ مَعَهُمَا تَخَلَّفُوا عَنَّا فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ تَخَلَّفَ عَنَّا الْأَنْصَارُ وَ اجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ وَ سَاقَ قِصَّةَ السَّقِیفَةِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ (1).

ثُمَّ رَوَی عَنْ أَبِی عَمْرَةَ الْأَنْصَارِیِّ مِثْلَ مَا أَخْرَجْنَاهُ مِنْ تَلْخِیصِ الشَّافِی وَ سَاقَ الْکَلَامَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ قَالَ الزُّهْرِیُّ بَقِیَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ بَنُو هَاشِمٍ وَ الزُّبَیْرُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ لَمْ یُبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَبَایَعُوهُ فَلَمَّا کَانَ الْغَدُ مِنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ جَلَسَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ بَایَعَهُ النَّاسُ بَیْعَةً عَامَّةً انْتَهَی (2).

lt;meta info=". ابن اثیر در کامل گفته است: هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، انصار در سقیفه بنی­ساعدة جمع شدند تا با سعد بن عباده بیعت کنند. این خبر به ابوبکر رسید و او به همراه عمر و ابو عبیدة بن جراح پیش آن­ها رفت و گفت: چه خبر است؟ گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما. ابوبکر گفت: امیران از ما و وزیران از شما، و سپس گفت: من به یکی از این دو نفر، عمر و ابوعبیدة به عنوان امین این امت راضی هستم. عمر گفت: کدام یک از شما دلش راضی می­آید آن دو تقدمی که پیامبر - صلی الله علیه و آله - آن­ها را مقدم داشته، واگذارد؟ عمر با او بیعت کرد و مردم نیز بیعت نمودند. انصار و یا عده ای از آنان گفتند: ما فقط با علی بیعت می­کنیم. ابن أثیر گفته است: علی و بنی­هاشم و زبیر و طلحه از بیعت سر باز زدند. زبیر گفت: تا زمانی که با علی یبعت نشود، شمشیرم را در غلاف نمی­گذارم. عمر گفت: شمشیرش را بگیرید و بر سنگ بزنید. سپس عمر پیش آن­ها رفت و آنان را گرفت و برای بیعت آورد.

سپس داستان ابوسفیان و عباس را که پیشتر ذکر شد، نقل کرده است.

و بعد حدیثی طولانی از ابن عباس از قول عبدالرحمن بن عوف نقل می­کند، تا به این­جا می­رسد که: زمانی که عمر از سفر حج به مدینه بازگشت، بر منبر نشست و گفت: شنیده ام که یکی از شما گفته است: اگر امیرالمؤمنین بمیرد، با فلانی بیعت می­ کنم. هیچ­کس نباید فریب بخورد و بگوید که بیعت با ابوبکر حادثه­ای ناگهانی بوده است. این گونه بوده است، اما خداوند آن را از شر [شورش] نگه­داشت. در میان شما کسی نیست که در خیرات از ابوبکر پیشی گرفته باشد. زمانی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، او [یعنی ابوبکر] شایسته [حکومت] بود، ولی علی - علیه السلام - و زبیر و همراهانشان در منزل فاطمه علیها السلام جمع شدند و با ما همراهی نکردند و انصار نیز با ما همراهی نکردند. مهاجران نزد ابوبکر جمع شدند و ... داستان سقیفه را چنان­چه گفته شد نقل می­کند.

سپس از ابی­عمرة انصاری جریانی مشابه آن­چه از تلخیص شافی نقل کردیم، روایت می­کند و این­چنین ادامه می­دهد: زهراوی نقل کرده، علی - علیه السلام - و بنی­هاشم و زبیر به مدت شش ماه با ابوبکر بیعت نکردند. تا این­که فاطمه - علیها السلام - وفات نمود و بعد با او بیعت نمودند. فردای این بیعت، ابوبکر بر منبر نشست و مردم با او بیعت عام کردند. - . تاریخ الکامل 2 : 20 - 224 -

در این­جا نقل از کتاب کامل تمام می­شود.

**[ترجمه]

«59»

وَ قَالَ الْعَلَّامَةُ قُدِّسَ سِرُّهُ فِی کِتَابِ کَشْفِ الْحَقِّ، رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ قَالَ: أَتَی عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ مَنْزِلَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأُحْرِقَنَّ عَلَیْکُمْ أَوْ لَتَخْرُجُنَ

ص: 338


1- حدیثه هذا هو الذی رواه البخاری باب رجم الحبلی من الزنا ج 8 ص 210 و ابن حنبل فی مسنده 1/ 55 و الطبریّ فی تاریخه 3/ 203- 206 و ابن هشام فی السیرة 2/ 657- 660، و المتقی الهندی فی منتخب کنز العمّال 2/ 156- 157 قال: و أخرجه أبو عبید فی الغریب.
2- تاریخ الکامل 2/ 220- 224.

لِلْبَیْعَةِ (1).

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ جَاءَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی عِصَابَةٍ فِیهِمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ أَسْلَمَ فَقَالَ اخْرُجُوا أَوْ لَنُحْرِقَنَّهَا عَلَیْکُمْ (2).

وَ رَوَی ابْنُ خِنْزَابَةَ (3) فِی غُرَرِهِ قَالَ زَیْدُ بْنُ أَسْلَمَ- کُنْتُ مِمَّنْ حَمَلَ الْحَطَبَ مَعَ عُمَرَ إِلَی بَابِ فَاطِمَةَ علیها السلام حِینَ امْتَنَعَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ أَصْحَابُهُ عَنِ الْبَیْعَةِ فَقَالَ عُمَرُ لِفَاطِمَةَ أَخْرِجِی مَنْ فِی الْبَیْتِ أَوْ لَأُحْرِقَنَّهُ وَ مَنْ فِیهِ قَالَ وَ فِی الْبَیْتِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام أَ تُحْرِقُ عَلِیّاً وَ وُلْدِی قَالَ إِی وَ اللَّهِ أَوْ لَیَخْرُجَنَّ وَ لَیُبَایِعَنَّ (4).

وَ قَالَ ابْنُ عَبْدِ رَبِّهِ (5) وَ هُوَ مِنْ أَعْیَانِهِمْ- فَأَمَّا عَلِیٌّ علیه السلام وَ الْعَبَّاسُ فَقَعَدَا فِی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ إِنْ أَبَیَا فَقَاتِلْهُمَا فَأَقْبَلَ بِقَبَسٍ مِنْ نَارٍ عَلَی أَنْ یُضْرِمَ عَلَیْهِمَا النَّارَ فَلَقِیَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ أَ جِئْتَ لِتُحْرِقَ دَارَنَا قَالَ نَعَمْ-.

ص: 339


1- تاریخ الطبریّ 3/ 202.
2- کتاب الواقدی غیر مطبوع و تری مثل الحدیث فی شرح النهج 1/ 34، أخرجه من کتاب السقیفة لابی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ.
3- قال العلامة المرعشیّ فی شرح الاحقاق 2/ 371: فی أکثر النسخ «ابن خنزابة» و هو الوزیر المحدث الجلیل جعفر بن الفضل بن جعفر بن الفرات البغدادیّ نزیل مصر (308- 391). و فی بعض النسخ «ابن خرداذبه» و هو السائح الرحالة الریاضی عبید اللّه ابن عبد اللّه صاحب کتاب المسالک و الممالک المتوفی حدود 300. وفی بعضها « ابن خیرانة » وهو محمد بن خیرانة المغربی المحدث من علماء المائة الرابعة ، وفی بعضها المصححة « ابن خذابة » وهو عبدالله بن محمد بن خذابة المحدث الفقیه وأقوی المحتملات عندی أولها.
4- عین مطبوع.
5- العقد الفرید: 3/ 63 ط مصر.

و نحوه روی مصنف کتاب المحاسن و أنفاس الجواهر انتهی ما رواه العلامة رحمه الله تعالی (1).

lt;meta info=". علامه - قدّس سرّه - در کتاب کشف الحق گفته است: طبری در تاریخ خود روایت کرده، عمر بن خطاب به منزل علی - علیه السلام - رفت و گفت: به خدا سوگند یا [خانه] را بر سرتان به آتش می­کشم، یا برای بیعت بیرون می­آیید. - . تاریخ طبری 3 : 202 -

واقدی روایت کرده، عمر بن خطاب با عده ای از جمله اسید بن حضیر و سلمة بن اسلم، نزد علی - علیه السلام - رفت و گفت: یا بیرون می­آیید، یا [خانه را] بر شما به آتش می­کشیم. - . کتاب الواقدی ، شرح نهج البلاغه 1 : 34 -

ابن خنزابه در غرر خود از زید بن اسلم روایت کرده، من از کسانی بودم که وقتی علی - علیه السلام - و یارانش از بیعت امتناع کردند، به همراه عمر به در خانه فاطمه - علیها السلام - هیزم بردم؛ عمر به فاطمه - علیها السلام - گفت: کسانی که در خانه­ات هستند را بیرون بیانداز، وگرنه خانه را با هر که در آن است به آتش می­کشم. این در حالی بود که علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - و عده ای از اصحاب پیامبر - صلی الله علیه و آله - درون خانه بودند. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: آیا [واقعاً] می­خواهی علی و فرزندانم را به آتش بکشی؟ گفت: آری به خدا سوگند، مگر این­که بیرون بیاید و بیعت کند.

ابن عبد ربه - . العقد الفرید 3 : 63 -

که از بزرگان آن­ها [اهل تسنن] است نقل کرده، اما علی - علیه السلام - و عباس در خانه فاطمه سلام الله علیها نشستند [و بیرون نیامدند]. ابوبکر به عمر گفت که اگر آن دو امتناع کردند با آن­ها بجنگ. عمر با مشعلی از آتش آمد تا خانه را بر سر آن دو به آتش بکشد. فاطمه - علیها السلام - او را دیدند و فرمودند: ای پسر خطاب! آیا امده­ای خانه ما را به آتش بکشی؟ گفت: آری.

مؤلف کتاب المحاسن و أنفاس الجواهر نیز مانند همین را روایت کرده است. - . کشف الحق ، قسمت مطاعن -

در این­جا روایت علامه - رحمه الله تعالی - پایان می­یابد.

**[ترجمه]

«60»

وَ رَوَی ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ فِی شَرْحِ نَهْجِ الْبَلَاغَةِ فِی أَوَّلِ الْمُجَلَّدِ السَّادِسِ مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِأَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَیَّارٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ کَثِیرٍ الْأَنْصَارِیِّ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ اجْتَمَعَتِ الْأَنْصَارُ فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ فَقَالُوا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ قُبِضَ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ لِابْنِهِ قَیْسٍ أَوْ لِبَعْضِ بَنِیهِ إِنِّی لَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أُسْمِعَ النَّاسَ کَلَامِی لِمَرَضِی وَ لَکِنْ تَلَقَّ مِنِّی قَوْلِی فَأَسْمِعْهُمْ فَکَانَ سَعْدٌ یَتَکَلَّمُ وَ یَسْمَعُ ابْنُهُ یَرْفَعُ بِهِ صَوْتَهُ لِیُسْمِعَ قَوْمَهُ فَکَانَ مِنْ قَوْلِهِ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ أَنْ قَالَ.

إِنَّ لَکُمْ سَابِقَةً إِلَی الدِّینِ وَ فَضِیلَةً فِی الْإِسْلَامِ لَیْسَتْ لِقَبِیلَةٍ مِنَ الْعَرَبِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَبِثَ فِی قَوْمِهِ بِضْعَ عَشْرَةَ سَنَةً یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ الرَّحْمَنِ وَ خَلْعِ الْأَوْثَانِ فَمَا آمَنَ بِهِ مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا قَلِیلٌ وَ اللَّهِ مَا کَانُوا یَقْدِرُونَ أَنْ یَمْنَعُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یُعِزُّوا دِینَهُ وَ لَا یَدْفَعُوا عَنْهُ عَدَاهُ حَتَّی أَرَادَ اللَّهُ بِکُمْ خَیْرَ الْفَضِیلَةِ وَ سَاقَ إِلَیْکُمُ الْکَرَامَةَ وَ خَصَّکُمْ بِدِینِهِ وَ رَزَقَکُمُ الْإِیمَانَ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ الْإِعْزَازَ لِدِینِهِ وَ الْجِهَادَ لِأَعْدَائِهِ فَکُنْتُمْ أَشَدَّ النَّاسِ عَلَی مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ مِنْکُمْ وَ أَثْقَلَهُمْ عَلَی عَدُوِّهِ مِنْ غَیْرِکُمْ حَتَّی اسْتَقَامُوا لِأَمْرِ اللَّهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ أَعْطَی الْبَعِیدُ الْمَقَادَةَ بِأَسْیَافِکُمْ صَاغِراً دَاحِضاً حَتَّی أَنْجَزَ اللَّهُ لِنَبِیِّکُمُ الْوَعْدَ وَ دَانَتْ لِأَسْیَافِکُمُ الْعَرَبُ ثُمَّ تَوَفَّاهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ هُوَ عَنْکُمْ رَاضٍ وَ بِکُمْ قَرِیرُ الْعَیْنِ فَشُدُّوا أَیْدِیَکُمْ بِهَذَا الْأَمْرِ فَإِنَّکُمْ أَحَقُّ النَّاسِ وَ أَوْلَاهُمْ بِهِ. (2)

ص: 340


1- کشف الحق قسم المطاعن، و قد تقدم مصادر ذلک فی ص 204 و 268 و سیجی ء بعضها تحت الرقم.
2- شنشنة أخزمیة و حمیة کحمیة الجاهلیة الأولی: کانوا یحضرون مجتمع القوم و نادیهم- دار الشوری- و یعاقدون الحلف فیما بینهم و بین حلیفهم: ینصرونه و یحامون عنه، ثمّ إذا مات کانوا أولی بمیراثه و سلطانه، و لذلک تری سعدا حضر السقیفة و هی ظلة کانوا یجتمعون تحتها فی الادوار الجاهلیة لعظائم الأمور و النوائب التی تنوبهم، ثمّ تکلم و احتج بأن الأنصار حیث کانوا أنصار رسول اللّه و الذابون عنه و بأسیافهم دانت العرب و استحکم سلطان الدین و عری الإسلام، فهم أولی بأن یحوزوا سلطانه و یتوارثوا الملک الذی أسسوه بأسیافهم و تفدیة أرواحهم؟! من هؤلاء المهاجرین الذین راموا میراث رسول اللّه و وطنوا انفسهم حیازة سلطانه و ملکه!! و علی هذا المبنی یبتنی أیضا حجة المهاجرین حیث قالوا: نحن عشیرته و أولیاؤه، و انما یکون الاحلاف و الأنصار أولی بمیراث حلیفهم و احراز سلطانه، اذا لم یکن له قرابة و عصبة فعلام تنازعونا هذا الامر من بعده؟ واما رسول الله الاعظم _ نفسی له الفداء _ لم یبایع الانصار علی الحلف الجاهلی و لو کان صلی الله علیه و آله یرید الحلف الجاهلی بأحکامه ، لما رد نصرة بنی عامر بن صعصعة قبل بیعة الانصار بسنة أو سنوات ، علی ما مر شرحه ص ٢٧٣ ، وانما بایعهم علی أن یعطوه النصر والحمایة و یضمن هو لهم الجنة ، سواء فی ذلک بیعتهم فی العقبة الاولی والثانیة ، وقد اعترف بشیر بن سعد بذلک فی هذا المجلس علی ما سیجئ. وهکذا بیعته صلی الله علیه و آله مع المهاجرین والانصار فی بیعة الرضوان ، بیعة اسلامیة رضی بها الله عزوجل وأیدها بقوله « ان الله اشتری من المؤمنین أنفسهم وأموالهم بأن لهم الحنة یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون ویقتلون وعدا علیه حقا فی التوراة والانجیل والقرآن ومن أوفی بعهده من الله ، فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به وذلک هو الفوز العظیم » براءة : ١١١. أفتری _ أیها القارئ الکریم _ أن سعدا وسائر المهاجرین والانصار وفوا ببیعهم الذی بایعوا به؟ نعم بایع رسول الله صلی الله علیه و آله علیا فی صدر الاسلام بأمر من الله عزوجل علی أن یکون أخاه ووارثه وخلیفته ، وبایع هو _ نفسی له الفداء _ رسول الله علی أن یؤازره ویقیه بنفسه و یذب عنه أعداءه ، وقد وفیا _ سلام الله علیهما _ ببیعها الذی بایعاه بفضل من الله ورحمته و عونه : واساه علی فی المعارک وذب عنه وعن دینه مخلصا محتسبا موفیا فی المشاهد کلها : بدر وأحد وخندق وخیبر وحنین و .... حتی عجبت الملائکة من مؤاساته ؛ وقال رضوان فی السموات العلی : لا فتی الا علی. وقام رسول الله صلی الله علیه و آله فی کل مشهد ولا سیما غدیر خم فقال : من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله. أفتری _ أیها القارئ الکریم _ أن المهاجرین والانصار نصروا علیا أو خذلوه؟ للکلام فی هذا المضمار ذیل طویل ، مر شطر منه ص ٢٧٣ وتری شطرا آخر فی ج ٩١ ص ٣٦٥ _ ٣٦٩ من بحار الانوار طبعتنا هذه ؛ والله المستعان.

فَأَجَابُوا جَمِیعاً أَنْ وُفِّقْتَ فِی الرَّأْیِ وَ أَصَبْتَ فِی الْقَوْلِ وَ لَنْ نَعْدُوَ مَا أَمَرْتَ نُوَلِّیکَ هَذَا الْأَمْرَ فَأَنْتَ لَنَا مَقْنَعٌ وَ لِصَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ رِضًی.

ص: 341

ثُمَّ إِنَّهُمْ تَرَادُّوا الْکَلَامَ بَیْنَهُمْ فَقَالُوا (1) إِنْ أَبَتْ مُهَاجِرُو قُرَیْشٍ فَقَالُوا نَحْنُ الْمُهَاجِرُونَ وَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ عَشِیرَتُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ فَعَلَامَ تُنَازِعُونَّا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ.

فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ إِذاً نَقُولَ مِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْکُمْ أَمِیرٌ لَنْ نَرْضَی بِدُونِ هَذَا أَبَداً لَنَا فِی الْإِیوَاءِ وَ النُّصْرَةِ مَا لَهُمْ فِی الْهِجْرَةِ وَ لَنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ مَا لَهُمْ فَلَیْسُوا یَعُدُّونَ شَیْئاً إِلَّا وَ نَعُدُّ مِثْلَهُ وَ لَیْسَ مِنْ رَأْیِنَا الِاسْتِیثَارُ عَلَیْهِمْ فَمِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ.

فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ هَذَا أَوَّلُ الْوَهْنِ.

وَ أَتَی الْخَبَرُ عُمَرَ فَأَتَی مَنْزِلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَوَجَدَ أَبَا بَکْرٍ فِی الدَّارِ وَ عَلِیّاً فِی جَهَازِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الَّذِی أَتَاهُ بِالْخَبَرِ مَعْنَ بْنَ عَدِیٍّ فَأَخَذَ بِیَدِ عُمَرَ وَ قَالَ

ص: 342


1- الظاهر أن هؤلاء الرادین علی الأنصار، کانوا من الاوس کما مرّ ص 334 أو عشیرة بشیر بن سعد أبی النعمان الخزرجی، و کان هذا بدء الخلاف، و سیجی ء نقلا عن الجوهریّ و ابن قتیبة أن بشیرا هو الراد علیهم.

قُمْ فَقَالَ عُمَرُ إِنِّی عَنْکَ مَشْغُولٌ فَقَالَ إِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قِیَامٍ فَقَامَ مَعَهُ فَقَالَ لَهُ إِنَّ هَذَا الْحَیَّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَدِ اجْتَمَعُوا فِی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ مَعَهُمْ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ یَدُورُونَ حَوْلَهُ أَنْتَ الْمُرَجَّی وَ نَجْلُکَ (1) الْمُرَجَّی وَ ثَمَّ أُنَاسٌ مِنْ أَشْرَافِهِمْ وَ قَدْ خَشِیتُ الْفِتْنَةَ فَانْظُرْ یَا عُمَرُ مَا ذَا تَرَی وَ اذْکُرْ لِإِخْوَتِکَ وَ احْتَالُوا لِأَنْفُسِکُمْ فَإِنِّی أَنْظُرُ إِلَی بَابِ فِتْنَةٍ قَدْ فُتِحَ السَّاعَةَ إِلَّا أَنْ یُغْلِقَهُ اللَّهُ.

فَفَزِعَ عُمَرُ أَشَدَّ الْفَزَعِ حَتَّی أَتَی أَبَا بَکْرٍ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَقَالَ قُمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ إِنِّی عَنْکَ مَشْغُولٌ فَقَالَ عُمَرُ لَا بُدَّ مِنْ قِیَامٍ وَ سَنَرْجِعُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ فَحَدَّثَهُ الْحَدِیثَ فَفَزِعَ أَبُو بَکْرٍ أَشَدَّ الْفَزَعِ وَ خَرَجَا مُسْرِعَیْنِ إِلَی سَقِیفَةِ بَنِی سَاعِدَةَ وَ فِیهَا رِجَالٌ مِنْ أَشْرَافِ الْأَنْصَارِ وَ مَعَهُمْ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ هُوَ مَرِیضٌ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَأَرَادَ عُمَرُ أَنْ یَتَکَلَّمَ وَ یَمْهَدَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ قَالَ خَشِیتُ أَنْ یَقْصُرَ أَبُو بَکْرٍ عَنْ بَعْضِ الْکَلَامِ فَلَمَّا ابْتَدَأَ عُمَرُ کَفَّهُ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ عَلَی رِسْلِکَ فَتَلَقَّ الْکَلَامَ ثُمَّ تَکَلَّمْ بَعْدَ کَلَامِی بِمَا بَدَا لَکَ.

فَتَشَهَّدَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ فَدَعَا إِلَی الْإِسْلَامِ فَأَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ نَوَاصِینَا إِلَی مَا دَعَانَا إِلَیْهِ وَ کُنَّا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِینَ أَوَّلَ النَّاسِ إِسْلَاماً وَ النَّاسُ لَنَا فِی ذَلِکَ تَبَعٌ وَ نَحْنُ عَشِیرَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَوْسَطُ الْعَرَبِ أَنْسَاباً لَیْسَ مِنْ قَبَائِلِ الْعَرَبِ قَبِیلَةٌ إِلَّا وَ لِقُرَیْشٍ فِیهَا وِلَادَةٌ وَ أَنْتُمْ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ نَصَرْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَنْتُمْ وُزَرَاءُ (2) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِخْوَانُنَا فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ شُرَکَاؤُنَا فِی الدِّینِ وَ فِیمَا کُنَّا فِیهِ مِنْ خَیْرٍ فَأَنْتُمْ أَحَبُّ النَّاسِ إِلَیْنَا وَ أَکْرَمُهُمْ عَلَیْنَا وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِالرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّسْلِیمِ لِمَا سَاقَ اللَّهُ إِلَی إِخْوَانِکُمْ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ أَحَقُّ النَّاسِ أَنْ لَا تَحْسُدُوهُمْ فَأَنْتُمُ الْمُؤْثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حِینَ الْخَصَاصَةِ وَ أَحَقُّ النَّاسِ أَنْ لَا یَکُونَ

ص: 343


1- و هذه من عاداتهم الجاهلی أیضا، و یسمونها «حوسة» و قد مر ص 256 نقلا عن الکافی ارتجازهم هذا بصورة أخری.
2- فی المصدر: ثم أنتم وراء رسول اللّه و اخواننا.

انْتِقَاضُ هَذَا الْأَمْرِ وَ اخْتِلَاطُهُ عَلَی أَیْدِیکُمْ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی أَبِی عُبَیْدَةَ وَ عُمَرَ فَکِلَاهُمَا قَدْ رَضِیتُ لِهَذَا الْأَمْرِ وَ کِلَاهُمَا أَرَاهُ لَهُ أَهْلًا.

فَقَالَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ مَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ أَنْ یَکُونَ فَوْقَکَ أَنْتَ صَاحِبُ الْغَارِ ثانِیَ اثْنَیْنِ وَ أَمَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالصَّلَاةِ فَأَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ الْأَنْصَارُ وَ اللَّهِ مَا نَحْسُدُکُمْ عَلَی خَیْرٍ سَاقَهُ اللَّهُ إِلَیْکُمْ وَ لَا أَحَدَ أَحَبُّ إِلَیْنَا وَ لَا أَرْضَی عِنْدَنَا مِنْکُمْ وَ لَکِنَّا نُشْفِقُ مِمَّا بَعْدَ هَذَا الْیَوْمِ وَ نَحْذَرُ أَنْ یَغْلِبَ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مَنْ لَیْسَ مِنَّا وَ لَا مِنْکُمْ فَلَوْ جَعَلْتُمُ الْیَوْمَ رَجُلًا مِنْکُمْ بَایَعْنَا وَ رَضِینَا عَلَی أَنَّهُ إِذَا هَلَکَ اخْتَرْنَا وَاحِداً مِنَ الْأَنْصَارِ فَإِذَا هَلَکَ کَانَ آخَرُ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ أَبَداً مَا بَقِیَتْ هَذِهِ الْأُمَّةُ کَانَ ذَلِکَ أَجْدَرَ أَنْ یُعْدَلَ فِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیُشْفِقَ الْأَنْصَارِیُّ أَنْ یَزِیغَ فَیَقْبِضَ عَلَیْهِ الْقُرَشِیُّ وَ یُشْفِقَ الْقُرَشِیُّ أَنْ یَزِیغَ فَیَقْبِضَ عَلَیْهِ الْأَنْصَارِیُّ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا بُعِثَ عَظُمَ عَلَی الْعَرَبِ أَنْ یَتْرُکُوا دِیْنَ آبَائِهِمْ فَخَالَفُوهُ وَ شَاقُّوهُ وَ خَصَّ اللَّهُ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ بِتَصْدِیقِهِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ الْمُوَاسَاةِ لَهُ وَ الصَّبْرِ مَعَهُ عَلَی شِدَّةِ أَذَی قَوْمِهِ وَ لَمْ یَسْتَوْحِشُوا لِکَثْرَةِ عَدُوِّهِمْ فَهُمْ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ هُمْ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ وَ هُمْ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عِتْرَتُهُ وَ أَحَقُّ النَّاسِ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ لَا یُنَازِعُهُمْ فِیهِ إِلَّا ظَالِمٌ وَ لَیْسَ أَحَدٌ بَعْدَ الْمُهَاجِرِینَ یُعَدُّ فَضْلًا وَ قَدَماً فِی الْإِسْلَامِ مِثْلَکُمْ فَنَحْنُ الْأُمَرَاءُ وَ أَنْتُمُ الْوُزَرَاءُ لَا نَفْتَاتُ دُونَکُمْ بِمَشُورَةٍ وَ لَا نَقْضِی دُونَکُمُ الْأُمُورَ.

فَقَامَ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ بْنِ الْجَمُوحِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ امْلِکُوا عَلَیْکُمْ أَیْدِیَکُمْ إِنَّمَا النَّاسُ فِی فَیْئِکُمْ وَ ظِلِّکُمْ وَ لَنْ یَجْتَرِئَ مُجْتَرِئٌ عَلَی خِلَافِکُمْ وَ لَا یَصْدُرُ النَّاسُ إِلَّا عَنْ أَمْرِکُمْ أَنْتُمْ أَهْلُ الْإِیوَاءِ وَ النُّصْرَةِ وَ إِلَیْکُمْ کَانَتِ الْهِجْرَةُ وَ أَنْتُمْ أَصْحَابُ الدَّارِ وَ الْإِیمَانِ وَ اللَّهِ مَا عُبِدَ اللَّهُ عَلَانِیَةً إِلَّا عِنْدَکُمْ وَ فِی بِلَادِکُمْ وَ لَا جُمِعَتِ الصَّلَاةُ إِلَّا فِی مَسَاجِدِکُمْ وَ لَا عُرِفَ الْإِیمَانُ إِلَّا مِنْ أَسْیَافِکُمْ فَامْلِکُوا عَلَیْکُمْ أَمْرَکُمْ فَإِنْ أَبَی هَؤُلَاءِ إِلَّا مَا سَمِعْتُمْ فَمِنَّا أَمِیرٌ وَ مِنْهُمْ أَمِیرٌ.

ص: 344

فَقَالَ عُمَرٌ هَیْهَاتَ لَا یَجْتَمِعُ سَیْفَانِ فِی غِمْدٍ إِنَّ الْعَرَبَ لَا تَرْضَی أَنْ تُؤَمِّرَکُمْ وَ نَبِیُّهَا مِنْ غَیْرِکُمْ وَ لَیْسَ تَمْتَنِعُ الْعَرَبُ أَنْ تُوَلِّیَ أَمْرَهَا مَنْ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فِیهِمْ وَ أَوَّلُ الْأَمْرِ مِنْهُمْ (1) لَنَا بِذَلِکَ الْحُجَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَی مَنْ خَالَفَنَا وَ السُّلْطَانُ الْمُبِینُ عَلَی مَنْ نَازَعَنَا مَنْ ذَا یُخَاصِمُنَا فِی سُلْطَانِ مُحَمَّدٍ وَ مِیرَاثِهِ وَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُهُ وَ عَشِیرَتُهُ إِلَّا مُدْلٍ بِبَاطِلٍ أَوْ مُتَجَانِفٌ لِإِثْمٍ أَوْ مُتَوَرِّطٌ فِی هَلَکَةٍ.

فَقَامَ الْحُبَابُ وَ قَالَ یَا مَعَاشِرَ الْأَنْصَارِ لَا تَسْمَعُوا مَقَالَةَ هَذَا وَ أَصْحَابِهِ فَیَذْهَبُوا بِنَصِیبِکُمْ مِنَ الْأَمْرِ فَإِنْ أَبَوْا عَلَیْکُمْ مَا أَعْطَیْتُمُوهُمْ فَأَجْلُوهُمْ عَنْ بِلَادِکُمْ وَ تَوَلَّوْا هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْهِمْ فَأَنْتُمْ أَوْلَی النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ إِنَّهُ دَانَ لِهَذَا الْأَمْرِ بِأَسْیَافِکُمْ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَدِینُ لَهُ أَنَا جُذَیْلُهَا الْمُحَکَّکُ وَ عُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ إِنْ شِئْتُمْ لَنُعِیدَنَّهَا جَذَعَةً وَ اللَّهِ لَا یَرُدُّ أَحَدٌ عَلَیَّ مَا أَقُولُ إِلَّا حَطَمْتُ أَنْفَهُ بِالسَّیْفِ.

قَالَ فَلَمَّا رَأَی بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ الْخَزْرَجِیُّ مَا اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ الْأَنْصَارُ مِنْ أَمْرِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَ کَانَ حَاسِداً لَهُ وَ کَانَ مِنْ سَادَةِ الْخَزْرَجِ قَامَ فَقَالَ أَیُّهَا الْأَنْصَارُ إِنَّا وَ إِنْ کُنَّا ذَوِی سَابِقَةٍ فَإِنَّا لَمْ نُرِدْ بِجِهَادِنَا وَ إِسْلَامِنَا إِلَّا رِضَی رَبِّنَا وَ طَاعَةَ نَبِیِّنَا وَ لَا یَنْبَغِی لَنَا أَنْ نَسْتَظْهِرَ بِذَلِکَ عَلَی النَّاسِ وَ لَا نَبْتَغِی بِهِ عِوَضاً مِنَ الدُّنْیَا (2) إِنَّ مُحَمَّداً رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ قَوْمُهُ أَحَقُّ بِمِیرَاثِ أَمْرِهِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَا یَرَانِی اللَّهُ أُنَازِعُهُمْ هَذَا الْأَمْرَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تُنَازِعُوهُمْ وَ لَا تُخَالِفُوهُمْ.

فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ هَذَا عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بَایِعُوا أَیَّهُمَا شِئْتُمْ فَقَالا وَ اللَّهِ لَا نَتَوَلَّی هَذَا الْأَمْرَ عَلَیْکَ وَ أَنْتَ أَفْضَلُ الْمُهَاجِرِینَ وَ ثَانِی اثْنَیْنِ وَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الصَّلَاةِ وَ الصَّلَاةُ أَفْضَلُ الدِّینِ ابْسُطْ یَدَکَ نُبَایِعْکَ

ص: 345


1- فی المصدر: و أولو الامر منهم.
2- کلام بشیر بن سعد هذا کلام حقّ أرید به باطل. أراد أن یرد علی الحباب و یحطم أنفه بالحق، و الحق غالب حاطم، لکنه نسی أو تناسی أن رسول اللّه انما عقد الخلافة لوزیره و صهره علیّ بن أبی طالب یوم غدیر خم، فلا مجال لای مسلم أن یحتج للإمامة بالقرابة أو النصرة.

فَلَمَّا بَسَطَ یَدَهُ وَ ذَهَبَا یُبَایِعَانِهِ سَبَقَهُمَا إِلَیْهِ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ فَبَایَعَهُ.

فَنَادَاهُ الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ یَا بَشِیرُ عَقَّتْکَ عِقَاقٌ وَ اللَّهِ مَا اضْطَرَّکَ إِلَی هَذَا إِلَّا الْحَسَدُ لِابْنِ عَمِّکَ فَلَمَّا رَأَتِ الْأَوْسُ أَنَّ رَئِیساً مِنْ رُؤَسَاءِ الْخَزْرَجِ قَدْ بَایَعَ قَامَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ هُوَ رَئِیسُ الْأَوْسِ فَبَایَعَ حَسَداً لِسَعْدٍ أَیْضاً وَ مُنَافَسَةً لَهُ أَنْ یَلِیَ الْأَمْرَ فَبَایَعَتِ الْأَوْسُ کُلُّهَا لَمَّا بَایَعَ أُسَیْدٌ.

وَ حُمِلَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَأُدْخِلَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَامْتَنَعَ مِنَ الْبَیْعَةِ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ فِیمَا بَعْدَهُ وَ أَرَادَ عُمَرُ أَنْ یُکْرِهَهُ عَلَیْهَا فَأُشِیرَ عَلَیْهِ أَنْ لَا یَفْعَلَ وَ أَنَّهُ لَا یُبَایِعُ حَتَّی یُقْتَلَ وَ أَنَّهُ لَا یُقْتَلُ حَتَّی یُقْتَلَ أَهْلُهُ وَ لَا یُقْتَلُ أَهْلُهُ حَتَّی یُقْتَلَ الْخَزْرَجُ کُلُّهَا وَ إِنْ حُورِبَتِ الْخَزْرَجُ کَانَتِ الْأَوْسُ مَعَهَا وَ فَسَدَ الْأَمْرُ فَتَرَکُوهُ فَکَانَ لَا یُصَلِّی بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یُجَمِّعُ بِجَمَاعَتِهِمْ وَ لَا یَقْضِی بِقَضَائِهِمْ وَ لَوْ وَجَدَ أَعْوَاناً لَضَارَبَهُمْ وَ لَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی مَاتَ أَبُو بَکْرٍ ثُمَّ لَقِیَ عُمَرَ فِی خِلَافَتِهِ وَ هُوَ عَلَی فَرَسٍ وَ عُمَرُ عَلَی بَعِیرٍ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ هَیْهَاتَ یَا سَعْدُ فَقَالَ سَعْدٌ هَیْهَاتَ یَا عُمَرُ فَقَالَ أَنْتَ صَاحِبُ مَنْ أَنْتَ صَاحِبُهُ قَالَ نَعَمْ أَنَا ذَاکَ ثُمَّ قَالَ لِعُمَرَ وَ اللَّهِ مَا جَاوَرَنِی أَحَدٌ هُوَ أَبْغَضُ إِلَیَّ جِوَاراً مِنْکَ قَالَ عُمَرُ فَإِنَّهُ مَنْ کَرِهَ جِوَارَ رَجُلٍ انْتَقَلَ عَنْهُ فَقَالَ سَعْدٌ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ أُخَلِّیَهَا لَکَ عَاجِلًا إِلَی جِوَارِ مَنْ هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ جِوَاراً مِنْکَ وَ مِنْ أَصْحَابِکَ فَلَمْ یَلْبَثْ سَعْدٌ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَّا قَلِیلًا حَتَّی خَرَجَ إِلَی الشَّامِ فَمَاتَ فِیهَا (1)

ص: 346


1- فی المصدر: فمات بحوران، و لکن الصحیح أنّه قتل فتکا، و قد مر ص 183 من هذا الجزء ما یثبت ذلک، أضف الی ذلک نص المسعودیّ فی مروجه 2/ 301 قال: و کان للمهاجرین و الأنصار یوم السقیفة خطب طویل و مجاذبة فی الإمامة، و خرج سعد بن عبادة و لم یبایع فصار الی الشام فقتل هناک فی سنة خمس عشرة، و لیس کتابنا هذا موضعا لخبر مقتله .... وذکر شارح النهج ٢ / ٥٢٠ أنه لم یبایع أبابکر حین بویع وخرج إلی حوران فمات بها ، قیل قتلته الجن لانه بال قائما فی الصحراء لیلا ، ورووا روایتین من شعر قیل انها سمعا لیلة قتله ولم یرقائلهما : نحن قتلنا سید الخزرج سعد بن عباده***ورمیناه بسهمین فلم تخطا فؤاده ویقول قوم : ان أمیر الشام یومئذ ( وهو خالد بن الولید ) کمن له من رماه لیلا وهو خارج إلی الصحراء بسهمین فقتله لخروجه عن طاعة الامام ، وقد قال بعض المتأخرین: یقولون سعد شکت الجن بطنه***الا ربما صححت دینک بالغدر وما ذنب سعد أنه بال قائما***سعدا لم یبایع أبابکر وقد صبرت من لذة العیش أنفس***وما صبرت عن لذة النهی والامر وحکی شارح النهج ٤ / ١٩١ : أنه قال شیطان الطاق ( یعنی مؤمن الطاق محمد ابن علی بن النعمان الاحول ) لسائل سأله : ما منع علیا أن یخاصم أبابکر فی الخلافة؟ فقال : یا ابن أخی! خاف أن تقتله الجن؟. ثم قال : أما أنا فلا أعتقد أن الجن قتلت سعدا ، ولا أن هذا شعر الجن ولا أرتاب أن البشر قتلوه ، وأن هذا الشعر شعر البشر ، ولکن لم یثبت عندی أن أبابکر أمر خالدا ولا أستبعد أن یکون فعله من تلقاء نفسه لیرضی بذلک أبابکر ، أو أمر _ وحاشاه _ فیکون الاثم علی خالد وأبوبکر برئ من ائمه ، وما ذلک من أفعال خالد ببعید. أقول: : اذا اعترف بأن أبابکر أمره ، وهو أمیر علیه : یجب علیه متابعته ، کیف یکون الاثم علی خالد وأبوبکر برئ؟ وسیجئ نص البلاذری فی ذلک تحت الرقم انشاء الله تعالی.

وَ لَمْ یُبَایِعْ لِأَحَدٍ لَا لِأَبِی بَکْرٍ وَ لَا لِعُمَرَ وَ لَا لِغَیْرِهِمَا.

قَالَ وَ کَثُرَ النَّاسُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ مُعْظَمُ الْمُسْلِمِینَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو هَاشِمٍ إِلَی بَیْتِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مَعَهُمُ الزُّبَیْرُ وَ کَانَ یَعُدُّ نَفْسَهُ رَجُلًا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ کَانَ عَلِیٌّ یَقُولُ مَا زَالَ الزُّبَیْرُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ حَتَّی نَشَأَ بَنُوهُ فَصَرَفُوهُ عَنَّا وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو أُمَیَّةَ إِلَی عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو زُهْرَةَ إِلَی

ص: 347

سَعْدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ فَأَقْبَلَ عُمَرُ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَقَالَ مَا لِی أَرَاکُمْ حَلَقاً (1) قُومُوا فَبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَدْ بَایَعَ لَهُ النَّاسُ وَ بَایَعَهُ الْأَنْصَارُ فَقَامَ عُثْمَانُ وَ مَنْ مَعَهُ وَ قَامَ سَعْدٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ وَ مَنْ مَعَهُمَا فَبَایَعُوا أَبَا بَکْرٍ وَ ذَهَبَ عُمَرُ وَ مَعَهُ عِصَابَةٌ إِلَی بَیْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام مَعَهُمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَلَمَةُ بْنُ أَسْلَمَ فَقَالَ لَهُمُ انْطَلِقُوا فَبَایِعُوا فَأَبَوْا عَلَیْهِ وَ خَرَجَ الزُّبَیْرُ بِسَیْفِهِ فَقَالَ عُمَرُ عَلَیْکُمُ الْکَلْبَ فَوَثَبَ عَلَیْهِ سَلَمَةُ بْنُ أَسْلَمَ فَأَخَذَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ فَضَرَبَ بِهِ الْجِدَارَ ثُمَّ انْطَلَقُوا بِهِ وَ بِعَلِیٍّ وَ مَعَهُمَا بَنُو هَاشِمٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَوْا بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ فَقَالَ أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ بِالْقَرَابَةِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعْطَوْکُمُ الْمَقَادَةَ وَ سَلَّمُوا إِلَیْکُمُ الْإِمَارَةَ وَ أَنَا أَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِمِثْلِ مَا احْتَجَجْتُمْ بِهِ عَلَی الْأَنْصَارِ فَأَنْصِفُونَا إِنْ کُنْتُمْ تَخَافُونَ اللَّهَ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ اعْرِفُوا لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِثْلَ مَا عَرَفَتِ الْأَنْصَارُ لَکُمْ وَ إِلَّا فَبُوءُوا بِالظُّلْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ.صُدُورِکُمْ وَ قَالَ بُرَیْدَةُ بْنُ الْحَصِیبِ الْأَسْلَمِیُّ یَا عُمَرُ أَتَیْتَ عَلَی أَخِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیِّهِ وَ عَلَی ابْنَتِهِ فَتَضْرِبُهَا وَ أَنْتَ الَّذِی تَعْرِفُکَ قُرَیْشٌ بِمَا تَعْرِفُکَ بِهِ فَرَفَعَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ السَّیْفَ لِیَضْرِبَ بُرَیْدَةَ وَ هُوَ فِی غِمْدِهِ فَتَعَلَّقَ بِهِ عُمَرُ وَ مَنَعَهُ مِنْ ذَلِکَ فَانْتَهُوا بِعَلِیٍّ علیه السلام إِلَی أَبِی بَکْرٍ مُلَبَّباً فَلَمَّا نَظَرَ بِهِ أَبُو بَکْرٍ صَاحَ خَلُّوا سَبِیلَهُ فَقَالَ مَا أَسْرَعَ مَا تَوَثَّبْتُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ بِأَیِّ حَقٍّ وَ بِأَیِّ مِیرَاثٍ وَ بِأَیِّ سَابِقَةٍ تَحُثُّ النَّاسَ إِلَی بَیْعَتِکَ أَ لَمْ تُبَایِعْنِی بِالْأَمْسِ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ عُمَرُ دَعْ هَذَا عَنْکَ یَا عَلِیُّ فَوَ اللَّهِ إِنْ لَمْ تُبَایِعْ لَنَقْتُلَنَّکَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذاً وَ اللَّهِ أَکُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ الْمَقْتُولَ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ الْمَقْتُولُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخُو رَسُولِ اللَّهِ فَلَا (2) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا قَضَاءٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ وَ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ خَلِیلِی لَسْتُ أَجُوزُهُ لَعَلِمْتَ أَیُّنَا أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ فَقَامَ بُرَیْدَةُ فَقَالَ یَا عُمَرُ أَ لَسْتُمَا اللَّذَیْنِ قَالَ لَکُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْطَلِقَا إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَسَلِّمَا عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ (3) فَقُلْتُمَا أَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ أَمْرِ رَسُولِهِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کَانَ ذَلِکَ یَا بُرَیْدَةُ وَ لَکِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ الْأَمْرُ یَحْدُثُ بَعْدَهُ الْأَمْرُ فَقَالَ عُمَرُ مَا أَنْتَ وَ هَذَا یَا بُرَیْدَةُ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِی هَذَا قَالَ بُرَیْدَةُ وَ اللَّهِ لَا سَکَنْتُ فِی بَلْدَةٍ أَنْتُمْ فِیهَا أُمَرَاءُ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ فَضُرِبَ وَ أُخْرِجَ ثُمَّ قَامَ سَلْمَانُ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ اتَّقِ اللَّهَ وَ قُمْ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ رَغَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا یَخْتَلِفْ عَلَی هَذِهِ الْأُمَّةِ سَیْفَانِ فَلَمْ یُجِبْهُ أَبُو بَکْرٍ فَأَعَادَ سَلْمَانُ فَقَالَ مِثْلَهَا فَانْتَهَرَهُ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لَکَ وَ هَذَا الْأَمْرِ وَ مَا یُدْخِلُکَ فِیمَا هَاهُنَا فَقَالَ مَهْلًا یَا عُمَرُ قُمْ یَا أَبَا بَکْرٍ عَنْ هَذَا الْمَجْلِسِ وَ دَعْهُ لِأَهْلِهِ یَأْکُلُوا بِهِ وَ اللَّهِ خُضْراً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ لَتَحْلَبُنَّ بِهِ دَماً وَ لَیَطْمَعَنَّ فِیهَا الطُّلَقَاءُ وَ

ص: 348


1- فی المصدر: ما لی أراکم ملتاثین، و فی الإمامة و السیاسة ساق القصة هکذا و لفظه، ما لی أراکم مجتمعین حلقا شتّی.
2- فی المصدر: ما لی أراکم ملتاثین، و فی الإمامة و السیاسة ساق القصة هکذا و لفظه، ما لی أراکم مجتمعین حلقا شتّی.
3- نص علی ذلک البلاذری فی 1/ 587، ابن قتیبة فی الإمامة و السیاسة 1/ 18 راجع نصوصهم تحت الرقم 69.

دَارِهِ وَ بَیْتِهِ إِلَی بُیُوتِکُمْ وَ دُورِکُمْ وَ لَا تَدْفَعُوا أَهْلَهُ عَنْ مَقَامِهِ فِی النَّاسِ وَ حَقِّهِ فَوَ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ الْمُهَاجِرِینَ لَنَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ أَ مَا کَانَ مِنَّا الْقَارِی لِکِتَابِ اللَّهِ الْفَقِیهُ فِی دِینِ اللَّهِ الْعَالِمُ بِالسُّنَّةِ الْمُضْطَلِعُ بِأَمْرِ الرَّعِیَّةِ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَفِینَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَی فَتَزْدَادُوا مِنَ الْحَقِّ بُعْداً.

فَقَالَ بَشِیرُ بْنُ سَعْدٍ لَوْ کَانَ هَذَا الْکَلَامُ سَمِعَتْهُ مِنْکَ الْأَنْصَارُ یَا عَلِیُّ قَبْلَ بَیْعَتِهِمْ لِأَبِی بَکْرٍ مَا اخْتَلَفَ عَلَیْکَ اثْنَانِ وَ لَکِنَّهُمْ قَدْ بَایَعُوا وَ انْصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی مَنْزِلِهِ وَ لَمْ یُبَایِعْ وَ لَزِمَ بَیْتَهُ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام فَبَایَعَ .. (1).

ثم قال ابن أبی الحدید (2) هذا الحدیث یدل علی أن الخبر المروی فی أبی بکر

ص: 349


1- شرح النهج 2 ر 3- 5.
2- قال: هذا الحدیث یدلّ علی بطلان ما یدعی من النصّ علی أمیر المؤمنین و غیره لانه لو کان هناک نص صریح لاحتج به و لم یجر للنص ذکر، و انما کان الاحتجاج منه و من أبی بکر و من الأنصار بالسوابق و الفضائل و القرب، فلو کان هناک نص علی أمیر المؤمنین أو علی أبی بکر لاحتج به أبو بکر أیضا علی الأنصار، و لاحتج به أمیر المؤمنین علی أبی بکر، فان هذا الخبر و غیره من الاخبار المستفیضة یدلّ علی أنّه قد کان کاشفهم و هتک القناع بینه و بینهم، ألا تراه کیف نسبهم الی التعدی علیه و ظلمه و تمنع من طاعتهم و أسمعهم من الکلام أشده و أغلظه، فلو کان هناک نص لذکره أو ذکره بعض من کان من شیعته و حزبه، لانه لا عطر بعد عروس، و هذا أیضا یدل ... الی آخر ما نقله المؤلّف العلامة فی المتن. أقول: : انما لم یحتج _ روحی له الفداء _ بنص الغدیر وسایر النصوص الواردة فی امامته وولایته ، لانه (صلی الله علیه و آله) لم یحضر السقیفة من أول الامر ، ولا حین احتجت الانصار علی المهاجرین والمهاجرون علی الانصار ، وانما کلمهم واحتج علیهم حینما قادوه کالجمل المخشوش إلی البیعة التی تمت صفقتها بالاحتجاج بالقرابة فأنکر علیهم لزوم البیعة علیه ، لانه أقرب الاقربین إلی الرسول صلی الله علیه و آله. فکان انکاره واحتجاجه من باب الالزام ( ألزموهم بما الزموا به أنفسهم ) اتماما للحجة ، والا فالقوم کانوا مفتونین بالامارة مشغوفین بحب الرئاسة عازمین علی منع العترة من حقوقهم ولذلک لم ینفذوا جیش أسامة حذرا أن یلحق الرسول الاکرم بالرفیق الاعلی فی غیابهم فلا یمکنهم بعد ذلک تنفیذ نیاتهم أو یشق علیهم ذلک ولذلک قالوا انما الرجل یهجر حین أمرهم باحضار الکتف والدواة ولذلک أرادوا أن یفتکوا به (صلی الله علیه و آله) ولذلک .. علی انک قد عرفت فیما سبق ص ١٨٧ و ٢٧٣ أنه وهکذا أصحابه وشیعته احتجوا بحدیث الغدیر وسائر الایات النازلة فی ولایته وامامته عند انکارهم لامر السقیفة ، وشارح النهج نفسه قد روی احتجاجه بحدیث الغدیر ، واعترف بأنه حق ثابت حیث قال فی کلام له ٢ / ٦١ : « نحن نذکر فی هذا الموضع ما استفاض فی الروایات من مناشدته أصحاب الشوری _ یعنی بعد موت عمر _ وتعدیده فضائله وخصائصه التی بان بها منهم ومن غیرهم قد روی الناس فأکثروا ، والذی صح عندنا أنه لم یکن الامر کما روی من تلک التعدیدات الطویلة لکنه قال لهم بعد أن بایع عبدالرحمن والحاضرون عثمان وتلکأ هو علیه السلام عن البیعة « ان لنا حقا ان نعطه نأخذه وان نمنعه نرکب أعجاز الابل وان طال السری » فی کلام قد ذکره أهل السیرة وقد أوردنا بعضه فیما تقدم ، ثم قال لهم : أنشدکم الله أفیکم أحد آخی رسول الله بینه وبین نفسه غیری؟ فقالوا : لا ، فقال : أفیکم أحد قال له رسول الله : من کنت مولاه فهذا مولاه غیری؟ فقالوا : لا ، فقال : أفیکم أحد قال له رسول الله أنت منی بمنزلة هارون من موسی الا أنه لا نبی بعدی غیری؟ قالوا : لا ، إلی أن قال : قال علیه السلام : فأینا أقرب إلی رسول الله نسبا؟ قالوا : أنت .. » فعلی هذا لا معنی لا نکاره النص وهو نفسه یروی نص الغدیر والمؤاخاة والمنزلة ، ویعترف باحتجاجه علیه الصلاة والسلام بهذه النصوص المذکورة یوم الشوری ، فان الاحتجاج بالنص حیث ثبت ثبت النص ، من دون فرق بین أن یکون فی مناشدة الشوری أو فی الرحبة أو یوم الجمل أو یوم صفین ، فان شئت تفصیل ذلک فراجع الغدیر المجلد الاول حیث أنه أثبت تواتر الحدیث من دون ریب وتری أحادیث المناشدة من ص ٢١٣ _ ١٥٩ وهکذا المجلد السادس من احقاق الحق ونصوص المناشدة من ص ٣٠٥ _ ٣٤٠ _ علی أن احتجاجه _ روحی له الفداء _ بالاولویة والاقربیة ، کان فی اثبات امامته ولزوم بیعته ، لو کانوا مطیعین سامعین ، وذلک فی قول الله عزوجل ( الاحزاب ٦ ) « النبی أولی بالمؤمنین من أنفسهم وأزواجه أمهاتهم وأولو الارحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب الله من المؤمنین والمهاجرین الا أن تفعلوا إلی اولیائکم معرفا کان ذلک فی الکتاب مسطورا ». فالنبی صلی الله علیه و آله أولی بالمؤمنین من أنفسهم مادام الحیات : یأمرهم وینهاهم ، حتی فی أمورهم الشخصیة _ ان شاء _ حسب ما أوضحناه فی ج ٨٩ ص ١٤١ _ ١٤٢ ، کما أمر زینب بنت جحش أن تزوج نفسها من زید بن حارثة مولاه ، وفیه نزلت الایة « وما کان لمؤمن ولا مؤمنة اذا قضی الله ورسوله أن یکون لهم الخیرة من أمرهم ومن یعص الله و رسوله فقد ضلا ضلاله مبینا ». وأما أولو الارحام ، فالمراد بالارحام أرحام الرسول صلی الله علیه و آله بقرینة المقام ، وان شئت فقل لام العهد انما یدل علی حذف المضاف الیه بقرینة المقام وتقدیر الکلام : و أولوا أرحامه _ یعنی أولوا أرحام الرسول _ بعضهم أولی ببعض فی کتاب الله من سائر المؤمنین کالانصار وهکذا أولی من المهاجرین وفیهم قرابة الرسول ورهطه. فصریح الایة ان لا ولایة ولا حکومة لاحد من المؤمنین والمهاجرین علی أرحام النبی صلی الله علیه و آله ولا لهم أن یتخذوا من دونهم أولیاء امراء ولا. ولا. الا ان یفعلوا إلی أولیائهم معروفا ، واما اولو أرحامه ، فبعضهم اولی ببعض ابدا ، فان فیهم من هو اولی بهم سائر الدهر ، فبعد الرسول الاعظم هو علی علیه السلام بالقرابة والبیعة والمؤاخاة والمؤازرة والنص وبعده الحسن والحسین علیهما السلام ثم من بعده من هو اولی به إلی ان برث الله الارض ومن علیها : والعاقبة للمتقین.

فی صحیحی البخاری و مسلم غیر صحیح و هو

مَا رُوِیَ مِنْ قَوْلِهِ علیه السلام لِعَائِشَةَ فِی مَرَضِهِ

ص: 350

ادْعِی لِی أَبَاکِ وَ أَخَاکِ حَتَّی أَکْتُبَ لِأَبِی بَکْرٍ کِتَاباً فَإِنِّی أَخَافُ أَنْ یَقُولَ قَائِلٌ أَوْ یَتَمَنَّی مُتَمَنٍّ وَ یَأْبَی اللَّهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلَّا أَبَا بَکْرٍ. (1).

ثُمَّ رَوَی مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ لِأَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ

ص: 351


1- صحیح مسلم فضائل الصحابة الرقم 11 مسند أحد 6 ر 106 صحیح البخاریّ کتاب الاحکام 51 (ج 9 ر 100)، و اللفظ لمسلم.

إِسْحَاقَ عَنِ ابْنِ عُفَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام حَمَلَ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا عَلَی حِمَارٍ وَ سَارَ بِهَا لَیْلًا إِلَی بُیُوتِ الْأَنْصَارِ یَسْأَلُهُمُ النُّصْرَةَ وَ تَسْأَلُهُمْ فَاطِمَةُ علیها السلام الِانْتِصَارَ لَهُ فَکَانُوا یَقُولُونَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ مَضَتْ بَیْعَتُنَا لِهَذَا الرَّجُلِ لَوْ کَانَ ابْنُ عَمِّکِ سَبَقَ إِلَیْنَا أَبَا بَکْرٍ مَا عَدَلْنَاهُ بِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ کُنْتُ أَتْرُکُ رَسُولَ اللَّهِ مَیْتاً فِی بَیْتِهِ لَا أُجَهِّزُهُ وَ أَخْرُجُ إِلَی النَّاسِ أُنَازِعُهُمْ فِی سُلْطَانِهِ وَ قَالَتْ فَاطِمَةُ مَا صَنَعَ أَبُو الْحَسَنِ إِلَّا مَا کَانَ یَنْبَغِی لَهُ وَ صَنَعُوا هُمْ مَا اللَّهُ حَسِیبُهُمْ عَلَیْهِ. (1).

وَ رَوَی أَیْضاً مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ عَنْ عُمَرَ بْنِ شَبَّةَ عَنْ أَبِی قَبِیصَةَ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ جَرَی فِی السَّقِیفَةِ مَا جَرَی تَمَثَّلَ عَلِیٌ:

وَ أَصْبَحَ أَقْوَامٌ یَقُولُونَ مَا اشْتَهَوْا***وَ یَطْغَوْنَ لَمَّا غَالَ زَیْداً غَوَائِلُهُ. (2)

وَ قَالَ وَ رَوَی الزُّبَیْرُ بْنُ بَکَّارٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا بُویِعَ افْتَخَرَتْ تَیْمُ بْنُ مُرَّةَ قَالَ وَ کَانَ عَامَّةُ الْمُهَاجِرِینَ وَ جُلُّ الْأَنْصَارِ لَا یَشُکُّونَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام هُوَ صَاحِبُ الْأَمْرِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْفَضْلُ بْنُ عَبَّاسٍ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ خُصُوصاً یَا بَنِی تَیْمٍ إِنَّکُمْ إِنَّمَا أَخَذْتُمُ الْخِلَافَةَ بِالنُّبُوَّةِ وَ نَحْنُ أَهْلُهَا دُونَکُمْ وَ لَوْ طَلَبْنَا هَذَا الْأَمْرَ الَّذِی نَحْنُ أَهْلُهُ لَکَانَتْ کَرَاهَةُ النَّاسِ لَنَا أَعْظَمَ مِنْ کَرَاهَتِهِمْ لِغَیْرِنَا حَسَداً مِنْهُمْ لَنَا وَ حِقْداً عَلَیْنَا وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ عِنْدَ صَاحِبِنَا عَهْداً هُوَ یَنْتَهِی إِلَیْهِ.

و قال بعض ولد أبی لهب بن عبد المطلب شعرا:

مَا کُنْتُ أَحْسَبُ أَنَّ الْأَمْرَ مُنصْرِفٌ***عَنْ هَاشِمٍ ثُمَّ مِنْهَا عَنْ أَبِی حَسَنٍ

أَ لَیْسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی لِقِبْلَتِکُمْ***وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالْآثَارِ وَ السُّنَنِ

وَ أَقْرَبَ النَّاسِ عَهْداً بِالنَّبِیِّ وَ مَنْ***جِبْرِیلُ عَوْنٌ لَهُ فِی الْغُسْلِ وَ الْکَفَنِ

مَنْ فِیهِ مَا فِیهِمْ لَا یَمْتَرُونَ بِهِ***وَ لَیْسَ فِی الْقَوْمِ مَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنِ

ص: 352


1- و فی الإمامة و السیاسة 1 ر 19 مثله و قد مر ص 186.
2- شرح النهج 2 ر 5.

مَا ذَا الَّذِی رَدَّهُمْ عَنْهُ فَنَعْلَمَهُ***هَا إِنَّ ذَا غَبَنٌ مِنْ أَعْظَمِ الْغَبَنِ

قَالَ الزُّبَیْرُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ نَهَاهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَعُودَ وَ قَالَ سَلَامَةُ الدِّینِ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِنْ غَیْرِهِ (1)

ثُمَّ قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ وَ رَوَی الْبُخَارِیُّ وَ مُسْلِمٌ فِی الصَّحِیحَیْنِ بِإِسْنَادِهِمَا إِلَی عَائِشَةَ أَنَّ فَاطِمَةَ وَ الْعَبَّاسَ أَتَیَا أَبَا بَکْرٍ یَلْتَمِسَانِ مِیرَاثَهُمَا مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُمَا یَطْلُبَانِ أَرْضَهُ مِنْ فَدَکَ وَ سَهْمَهُ مِنْ خَیْبَرَ فَقَالَ لَهُمَا أَبُو بَکْرٍ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ هَذَا الْمَالِ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَدَعُ أَمْراً رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصْنَعُهُ إِلَّا صَنَعْتُهُ فَهَجَرَتْهُ فَاطِمَةُ وَ لَمْ تُکَلِّمْهُ فِی ذَلِکَ حَتَّی مَاتَتْ فَدَفَنَهَا عَلِیٌّ علیه السلام لَیْلًا وَ لَمْ یُؤْذِنْ بِهَا أَبَا بَکْرٍ وَ کَانَ لِعَلِیٍّ وَجْهٌ مِنَ النَّاسِ حَیَاةَ فَاطِمَةَ فَلَمَّا تُوُفِّیَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام انْصَرَفَتْ وُجُوهُ النَّاسِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَمَکَثَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ تُوُفِّیَتْ فَقَالَ رَجُلٌ لِلزُّهْرِیِّ وَ هُوَ الرَّاوِی لِهَذَا الْخَبَرِ عَنْ عَائِشَةَ فَلَمْ یُبَایِعْهُ إِلَی سِتَّةِ أَشْهُرٍ قَالَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ حَتَّی بَایَعَهُ عَلِیٌّ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ ضَرَعَ إِلَی مُبَایَعَةِ أَبِی بَکْرٍ فَأَرْسَلَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ أَنِ ائْتِنَا وَ لَا یَأْتِنَا مَعَکَ أَحَدٌ وَ کَرِهَ أَنْ یَأْتِیَهُ عُمَرُ لِمَا عَرَفَ مِنْ شِدَّتِهِ فَقَالَ عُمَرُ لَا تَأْتِهِمْ وَحْدَکَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ اللَّهِ لَآتِیَنَّهُمْ وَحْدِی وَ مَا عَسَی أَنْ یَصْنَعُوا بِی فَانْطَلَقَ حَتَّی دَخَلَ عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَدْ جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ عِنْدَهُ فَقَامَ عَلِیٌّ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا لَمْ یَمْنَعْنَا أَنْ نُبَایِعَکَ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنْکَارٌ لِفَضْلِکَ وَ لَا نَفَاسَةٌ لِخَیْرٍ سَاقَهُ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ حَقّاً فَاسْتَبْدَدْتُمْ بِهِ عَلَیْنَا وَ ذَکَرَ قَرَابَتَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَقَّهُ فَلَمْ یَزَلْ یَذْکُرُ ذَلِکَ حَتَّی بَکَی أَبُو بَکْرٍ.

ص: 353


1- شرح النهج 2/ 8- 9، و مثله فی تاریخ الیعقوبی 2/ 114 قال: و کان المهاجرون و الأنصار لا یشکون فی علی علیه السلام فلما خرجوا من الدار قام الفضل بن العباس و کان لسان قریش فقال: یا معشر قریش انه ما (انما) حقت لکم الخلافة بالتمویه، و نحن أهلها دونکم، و صاحبنا أولی بها منکم، و قام عتبة بن أبی لهب فقال: ما کنت أحسب إلخ.

فَلَمَّا صَمَتَ عَلِیٌّ علیه السلام تَشَهَّدَ أَبُو بَکْرٍ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدَ فَقَرَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَبُّ إِلَیَّ أَنْ أَصِلَهَا مِنْ قَرَابَتِی وَ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا آلُوکُمْ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی کَانَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِلَّا الْخَیْرَ وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا نُورَثُ مَا تَرَکْنَاهُ صَدَقَةٌ وَ إِنَّمَا یَأْکُلُ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی هَذَا الْمَالِ وَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَا أَتْرُکُ أَمْراً صَنَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا صَنَعْتُهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام مَوْعِدُکَ الْعَشِیَّةُ لِلْبَیْعَةِ فَلَمَّا صَلَّی أَبُو بَکْرٍ الظُّهْرَ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ ثُمَّ عَذَّرَ عَلِیّاً بِبَعْضِ مَا اعْتَذَرَ بِهِ ثُمَّ قَامَ عَلِیٌّ علیه السلام فَعَظَّمَ مِنْ حَقِّ أَبِی بَکْرٍ وَ ذَکَرَ فَضْلَهُ وَ سَابِقَتَهُ ثُمَّ مَضَی إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَبَایَعَهُ فَأَقْبَلَ النَّاسُ إِلَی عَلِیٍّ فَقَالُوا أَصَبْتَ وَ أَحْسَنْتَ (1).

**[ترجمه]ابن ابی­الحدید در ابتدای جلد ششم شرح نهج البلاغة از کتاب سقیفه احمد بن عبدالعزیز جوهری از سعید بن کثیر انصاری روایت کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - وفات یافتند، انصار در سقیفه بنی­ساعدة جمع شدند و گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت نموده­اند، سعد بن عباده به پسرش قیس یا یکی دیگر از پسرانش گفت: من به سبب بیماری نمی­توانم بلند سخن بگویم، تو هر آنچه می­گویم را بلند برایشان تکرار کن. سعد سخن می­گفت و پسرش سخنان او را می­شنید و بلند تکرار می­کرد تا قومش بشنوند. وی پس از حمد و ثنای خداوند گفت:

شما سابقه­ای در دین و فضیلتی در اسلام دارید که هیچ قبیله­ای از عرب آن را ندارد. رسول خدا - صلی الله علیه و آله - حدود ده سال میان قوم خود بودند و آن­ها را به عبادت خداوند رحمن و کنارگذاشتن بت­ها دعوت نمودند، اما فقط عده ای اندک از آنان به ایشان ایمان آوردند. به خدا سوگند آن­ها نمی­توانستند از رسول خدا - صلی الله علیه وآله - حفاظت کنند و دینش را عزت دهند و در مقابل دشمنان ایشان بایستند، تا این­که خداوند بهترین فضیلت­ را برای شما خواست و کرامت را به طرف شما کشاند و شما را به دین خود مخصوص نمود و ایمان به آن و رسولش و عزیز نمودن دینش و جهاد با دشمنانش را روزی­اتان کرد. شما بیش از همه نسبت به کسانی که از ایشان تخلف کردند شدت عمل داشتید و بیش از دیگران بر دشمنان ایشان سنگینی نمودید، تا این­که آن­ها چه از سر رضایت و چه اکراه تسلیم امر خدا شدند و مردمان دوردست با شمشیرهای شما، با حقارت و ذلت به اطاعت درآمدند، و سرانجام خداوند به وعده ای که به پیامبر شما داده بود عمل نمود و عرب به شمشیرهای شما گردن نهادند. سپس خداوند ایشان را، در حالی که از شما راضی بودند و شما نور چشم او بودید به نزد خود برد. این امر [یعنی خلافت] را محکم با دستانتان بگیرید که شما بدان شایسته­تر و سزاوارترید.

همگی جواب دادند: نظر تو صحیح و سخنت درست است و ما از فرمان تو سرپیچی نمی­کنیم و این امر را به تو می سپاریم. تو برای ما کافی و بر مصلحت مؤمنان راضی هستی.

سپس سخن را از سر گرفتند و گفتند اگر مهاجران قریش نپذیرفتند و گفتند: ما مهاجران و اصحاب نخستین رسول خدا صلی الله علیه و آله و خویشان و دوستان ایشان هستیم؛ پس برای چه در این باره با ما نزاع می کنید؟

عده­ای از آنان گفتند: در آن صورت می گوییم یک امیر از ما و یک امیر از شما، و هرگز به کمتر از این قانع نمی­شویم؛ زیرا ما نیز در نصرت [رسول خدا] و پناه دادن [به مهاجران] فضیلتی مانند آن­ها در هجرتشان داریم، هر چه در کتاب خدا درباره آن­ها آمده، درباره ما نیز آمده است و هر چه برای آن­ها شمرده شده، برای ما نیز شمرده شده است. پس ما قصد برتری­جویی بر آنان را نداریم، پس امیری از ما و امیری از آن­ها.

سعد بن عباده گفت: همین سرآغاز ضعف شماست.

خبر به عمر رسید و بلافاصله به خانه پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - آمد و دید ابوبکر در خانه است و علی علیه السلام مشغول مهیا کردن [پیکر] رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - [برای دفن] هستند. کسی که خبر را به عمر رسانده بود معن بن عدی بود که آمد و دست عمر را گرفت وگفت: برخیز! عمر گفت: من کار دارم و نمی­توانم. معن بن عدی گفت: باید برخیزی، عمر برخاست و او به عمر گفت: این قبیله­ی انصار در سقیفه بنی­ساعدة جمع شده­اند و سعد بن عباده نیز در آنجاست و آن­ها به دور او می­چرخند و رجز می­خوانند که تو امید ما هستی و نسل تو امید ماست و بزرگان آن­ها نیز در آن­جا هستند. می­ترسم که فتنه برپا شود، ای عمر! چه صلاح می­بینی؟ برو به برادرانت هم خبر بده و چاره­ای برای خود بیندیشید؛ من کنون دروازه فتنه­ می­نگرم که باز شده است، مگر این­که خداوند آن را ببندد.

عمر خیلی مضطرب شد و پیش ابوبکر آمد و دستش را گرفت و گفت: برخیز! ابوبکر گفت: من کار دارم، عمر گفت باید برخیزی، اگر خدا بخواهد به زودی بر می­گردیم. ابوبکر به همراه عمر برخاست و عمر جریان را به او گفت، ابوبکر نیز بسیار مضطرب گشت و هر دو با عجله به طرف سقیفه بنی­ساعدة شتافتند و دیدند بزرگان انصار در آن­جا جمعند و سعد بن عباده با آن حال مریضش نیز در میان آنان است. عمر خواست تا باب سخن را بگشاید و بستر را برای ابوبکر فراهم نماید، خودش نقل کرده که ترسیدم ابوبکر کلام نتواند به طور کامل سخن را ادا کند. عمر که شروع کرد، ابوبکر او را بازداشت و گفت: صبر کن تا من حرف بزنم، بعد از سخنان من هرچه می­خواهی بگو.

ابوبکر بعد از ذکر شهادتین گفت: همانا خداوند - جلّ ثناءه - محمد را برای هدایت و دین حق مبعوث کرد و او نیز به اسلام فرا خواند. آن­گاه خداوند دل­ها و اختیار ما را به سوی چیزی که ما را به آن دعودت می­کرد سوق داد، ما مهاجران اولین کسانی بودیم که اسلام آوردیم، مردم همگی به تبع ما ایمان آوردند، ما خویشاوندان پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - هستیم و به لحاظ نسب در رأس عرب می­باشیم، هیچ قبیله عربی نیست، جز این­که قریش در آن مولودی داشته است. و شما انصار خداوند هستید، شما رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را یاری کردید، شما وزیران رسول خدا - صلی الله علیه و آله - ، و برادران ما در کتاب خدا، و شریکان ما در دین و هر کار خیری که ما در آن بوده­ایم می­باشید. شما محبوب­ترین مردم برای ما وگرامی­ترین آن­ها در نزد ما هستید و شایسته­ترین مردم بر رضایت­ به قضای الهی و تسلیم در مقابل آن­چه که خداوند به برادران مهاجرتان بخشیده و در این­که بر آن­ها حسادت نورزیدید، شایسته­ترین افراد هستید، شما بودید که هنگام تنگ­دستی برای آن­ها از خود گذشتگی کردید، شما شایسته­ترین مردمید در این­که این امر را نقض نکنید و آن را بر دستانتان نچرخانید، من شما را به ابو عبیدة و عمر دعوت می­کنم و هر دوی آن­ها را برای این کار می­پسندم و هر دو آن­ها را شایسته این کار می­بینم.

عمر و ابوعبیدة گفتند: شایسته نیست کسی از مردم مافوق تو باشد، تو یار غار و دومین آن دو نفر هستی، و رسول خدا صلی الله علیه و آله بر تو امر کردند که نماز را به پا داری. پس تو شایسته­ترین مردم برای این کار هستی. انصار گفتند: به خدا سوگند ما بر سر خیری که خداوند آن را به طرف شما کشانده باشد حسادت نمی­ورزیم، و هیچ­کس نزد ما محبوب­تر و پسندیده­تر از شما نیست، ولی ما بیم فردا را داریم که مبادا کسی بر این کار چیره شود که نه از ماست و نه از شما، پس اگر امروز یکی از خودتان را برای این کار قرار بدهید، ما با او بیعت می­کنیم و رضایت داریم که هنگامی که او از دنیا برود یکی از انصار را برای این کار برگزینیم، و وقتی او نیز از دنیا برود شخص دیگری از مهاجران بر سر کار باشد و تا زمانی که این امت باقی است به همین شیوه پیش رود، و این شیوه برای برقراری عدالت در امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - مناسب­تر است تا طوری نشود که یکی از انصار بیم آن داشته باشد که حقش ضایع شود و فردی از قریش بر او مسلط شود و یا یک قریشی بیم آن داشته باشد که حقش ضایع شود و فردی از انصار بر او مسلط شود.

ابوبکر برخاست و گفت: هنگامی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مبعوث شدند، بر عرب دشوار آمد که دین پدرانشان را رها کنند؛ از این رو با او مخالفت کردند و در مقابلش جبهه­گیری نمودند. خداوند مهاجران نخستین را مختص گرداند به این که او را تصدیق کنند و به او ایمان آورند و با او هم­یاری نمایند و به همراه او در برابر شدت آزار قومش شکیبایی بورزند، آن­ها نیز از تعداد زیاد دشمنانشان وحشت نکردند و اولین کسانی بودند که خداوند را در روی زمین بندگی کردند. آن­ها اولین کسانی بودند که به رسول خدا ایمان آوردند، و آنان دوستان و عترت پیامبر و سزاوارترین مردم برای حکومت بعد از اویند و فقط ظالمان در این حق با آن­ها نزاع می­کنند. و بعد از مهاجران از جهت میزان فضائل و سابقه در اسلام به مانند شما نیست، پس ما امیرانیم و شما وزیران، ما از مشورت با شما دریغ نمی­کنیم نمی­کنیم و بدون شما کاری انجام نمی­دهیم.

حباب بن منذر بن جموح برخاست و گفت: ای گروه انصار! امور را به دست خودتان گیرید، مردم تحت حمایت و در زیر سایه شما هستند و هرگز کسی جرأت مخالفت با شما را ندارد، و مردم جز به فرمان شما کاری انجام نمی­دهند. شما پناه­دهندگان [به مهاجرین] و یاری­دهندگان [پیامبر] هستید و هجرت [پیامبر] به سوی شما بوده است، شما صاحبان خانه و ایمان هستید، به خدا سوگند خداوند آشکارا عبادت نشد مگر توسط شما و در سرزمین شما، و نمازی به جماعت اقامه نشد مگر در مساجد شما، و ایمان شناخته نشد مگر از طریق شمشیرهای شما، پس خودتان امورتان را به دست بگیرید. اگر اینان آن­چه شنیدید را نپذیرند، پس یک امیر از ما و یک امیر از آن­ها.

عمر گفت: هرگز! دو شمشیر در یک غلاف نمی­گنجند، عرب رضایت نمی­دهد که شما بر آنان حکومت کنید در حالی که پیامبرشان از غیر شماست، و از سوی دیگر عرب مانعی در این نمی­بیند که زمام امورش را به کسی بسپارد که نبوّت و سرآغاز دین از میان آن­ها بوده است، ما در این مورد حجتی آشکار علیه کسانی که با ما مخالف باشند داریم، و دلیلی روشن برای آن­ها که با نزاع داشته باشند می­آوریم. جز کسی که به باطل رهنمون می­شود و یا متمایل به گناه باشد و یا در هلاکت غوطه­ور است، چه کسی بر سر حکومت محمد و میراث او با ما که دوستان و خویشان اوییم، خصومت می­ورزد؟

حباب برخاست و گفت: ای گروه انصار! به سخنان این مرد و یارانش گوش ندهید که سهم شما از این امر را برای خود ببرند، و اگر آن­چه به آن­ها عطا کردید را از شما نپذیرفتند، آنان را از سرزمینتان بیرون برانید و خود حکومت بر آن­ها را به دست گیرید، شما برای این کار شایسته­ترین مردمید؛ زیرا کسانی که به این حکومت تن در نمی­دادند به وسیله شمشیرهای شما مطیع آن گشتند. منم آن صاحب­نظر درست­اندیش و آن درخت نخل پربار [و با تجربه]، اگر بخواهید همه چیز را به حال اولش بازمی­گردانیم. به خدا سوگند هر کسی آن­چه که گفتم را رد ­کند، بینی­اش را با شمشیر به خاک می مالم.

وقتی بشیر بن سعد خزرجی، که که از بزرگان خزرج بود و نسبت به سعد بن عباده حسادت داشت، دید که انصار در این امر بر سعد بن عباده توافق دارند، برخاست و گفت: ای انصار! اگر چه ما از پیش­گامان [در اسلام] بودیم، ولی ما از جهاد کردن و اسلام آوردن خود چیزی جز رضایت پروردگارمان و اطاعت پیامبرمان را نمی­خواستیم، شایسته نیست که به خاطر آن خودمان را برتر از دیگران بدانیم، و نباید در عوض آن به دنبال چیزی از دنیا باشیم. محمد مردی از قریش بود و قوم او بر ارث بردن حکومت او سزاوارترند، و به خدا قسم خداوند مرا نبیند که در باره این امر با آن­ها نزاع کنم، پس تقوای خدا پیشه کنید و با آن­ها نزاع و مخالفت نکنید.

ابوبکر برخاست و گفت: این عمر و این هم ابوعبیدة، با هر کدام که می­خواهید بیعت کنید، عمر و ابوعبیدة گفتند: به خدا سوگند با وجود تو ما این امر را بر عهده نمی­گیریم، تو برترین مهاجران و دومین آن دو نفر و جانشین رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در اقامه نماز هستی، و نماز برترین امر دین است، دستت را بگشای تا با تو بیعت کنیم، زمانی که ابوبکر دستش را باز کرد و عمر و ابوعبیدة رفتند که با او بیعت کنند، بشیر بن سعد از آن دو پیشی گرفت و با ابوبکر بیعت نمود.

حباب بن منذر او را صدا زد و گفت: ای بشیر! عاق­کنندگان تو را عاق کنند! به خدا سوگند تنها چیزی که تو را بر انجام این کار واداشت حسادت بر پسر عمویت بود، وقتی افراد قبیله اوس دیدند که یکی از روسای قبیله خزرج بیعت کرده، اسید بن حضیر که رئیس قبیله اوس بود برخاست و او نیز به جهت حسادت بر سعد و رقابتی که بر سر حکومت با او داشت بیعت کرد و وقتی اسید بیعت کرد، تمام افراد قبیله اوس بیعت نمودند.

سعد بن عباده بیمار را بلند کردند و به خانه­اش بردند. او در آن روز و روزهای بعد از بیعت امتناع کرد، عمر خواست تا به زور سعد را به بیعت وادارد، ولی با او مشورت شد که این کار را انجام ندهد، که او تا کشته نشود، بیعت نمی­کند، و وقتی کشته می­شود که خانواده­اش کشته شوند، و وقتی خانواده­اش کشته می­شوند که همه افراد قبیله خزرج کشته شوند، و اگر با قبیبله خزرج جنگیده شود، قبیله اوس نیز همراه آنان خواهد شد، و به این ترتیب کار خراب می­شود. از این رو او را رها کردند. سعد به نماز آن­ها اقتدا نمی­کرد و در جمع آن­ها حضور نمی­یافت و به حکم آنان تن در نمی­داد و اگر پیروانی می­یافت با آن­ها می­جنگید. و به همین حال بود تا زمانی­که ابوبکر از دنیا رفت. در زمان خلافت عمر، روزی عمر را دید که سوار بر شتری است، و حال آن­که خود سعد سوار بر اسب بود. عمر به سعد گفت: وای بر تو ای سعد! سعد به عمر گفت: وای بر تو ای عمر! بعد گفت: آیا تو جانشین دوستت هستی؟ گفت: آری من هستم. و بعد به عمر گفت: به خدا سوگند تو بدترین فردی هستی که در کنار او بوده­ام. عمر گفت: هر کس از هم­جواری کسی بدش بیاید، از کنار او می­رود. سعد گفت: امیدوارم که به زودی کنار تو را رها کنم و به نزد کسی بروم که هم­جواری با او از جوار تو واصحابت برایم محبوب­تر است. بعد از این جریان سعد مدت کمی زنده بود و رهسپار شام شد و در آن­جا درگذشت و نه با ابوبکر و نه با عمر و نه هیچ­­کس دیگری بیعت نکرد.

مردم زیادی پیش ابوبکر رفتند و در آن روز بخش زیادی از مسلمانان با او بیعت کردند. بنی­هاشم در خانه علی بن ابی­طالب - علیه السلام - جمع شده بودند و زبیر نیز که خود را مردی از بنی­هاشم می­پنداشت، همراه آنان بود، علی - علیه السلام - می­فرمودند: زبیر همیشه با ما اهل بیت بود، تا زمانی که فرزندانش بزرگ شدند و او را از ما دور کردند. بنی­امیه نیز دور عثمان بن عفان جمع شده بودند، و بنی­زهره نیز گرد سعد و عبدالرحمن را گرفته بودند. عمر و ابوعبیدة آمدند و گفتند: شماها چرا حلقه­حلقه شده­اید؟ برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید؛ مردم و انصار با او بیعت نمودند، عثمان و اطرافیان او و نیز سعد و عبدالرحمان و همراهان آن دو برخاستند و با ابوبکر بیعت کرده­اند. عمر به همراه گروهی که اسید بن حضیر و سلمة بن اسلم نیز در میان آن­ها بودند، به طرف خانه فاطمه علیها السلام رفتند؛ عمر به آن­ها گفت: بیایید و بیعت کنید، آن­ها چنین نکردند و زبیر با شمشیرش بیرون آمد، عمر گفت: سگ را بگیرید، سلمة بن اسلم بر او پرید و شمشیر را از دستش گرفت و به دیوار زد، سپس او و علی و بنی­هاشم را [برای بیعت] بردند، و حال آن­که علی - علیه السلام - می­فرمودند: من بنده خدا و برادر رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - هستم. ایشان را پیش ابوبکر بردند و گفتند: بیعت کن. ایشان فرمودند: من برای این امر سزاوارتر از شما هستم و با شما بیعت نمی­کنم، شما باید با من بیعت کنید، این امر را به دلیل خویشاوندی با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - از دست انصار به در آورده­اید و آن­ها نیز پیشوایی را به شما دادند و امارت را تسلیم شما نمودند؛ من نیز به همان دلیلی که شما با آن بر انصار احتجاج کردید، بر شما استدلال می­کنم، پس اگر از خدا بر خودتان بیم دارید، با ما به انصاف رفتار کنید و همان­طور که انصار آن را از آن شما شمردند، شما نیز آن را برای ما بدانید، و اگر نه آگاهانه به ظلم خود بپردازید.

عمر گفت: تا بیعت نکنی رهایت نمی­کنیم. علی - علیه السلام - به او فرمودند: ای عمر! بدوش که سهمی از آن هم به تو می­رسد، امروز امر [خلافت] او را مستحکم کن تا فردا آن را به تو برگرداند. نه به خدا سوگند سخنت را نمی­پذیرم و با او بیعت نمی­کنم. ابوبکر به او گفت: اگر با من بیعت نمی­کنی، تو را وادار به این کار نمی­کنم. ابو عبیده به ایشان گفت: ای ابالحسن! تو جوانی کم­سن و سال هستی و اینان پیران [و بزرگان] قوم تو، قریش هستند، تو نسبت به امور تجربه و شناخت آن­ها را نداری و من ابوبکر را برای این کار قوی­تر از تو و تحملش را بیشتر از تو می­بینم، پس این کار را به او بسپار و راضی شو. اگر تو زنده بمانی و عمرت طولانی باشد، آن وقت تویی که به جهت فضل وخویشاوندی و سابقه و جهادی که داری شایسته و سزاوار این امر می­گردی.

علی - علیه السلام - فرمودند: ای گروه مهاجران! شما را به خدا، شما را به خدا حکومت محمد - صلی الله علیه و آله - را از خانه­اش خارج نکنید و به خانه های خود نبرید، و اهل بیت او را از مقام و حقی که در بین مردم دارند کنار نزنید. ای گروه مهاجران! به خدا سوگند ما اهل بیت پیامبر برای این کار از شما سزاوارتریم، مگر نه این است که قاری کتاب خدا، فقیه در دین خدا، عالم به سنت و آگاه به امور رعیت از میان ماست؟ به خدا سوگند در میان ماست. پس از هوای نفس خود پیروی نکنید تا بیشتر از این از حق دور ­نشوید.

بشیر بن سعد گفت: ای علی! اگر انصار این سخنان را قبل از بیعت با ابوبکر از تو شنیده بودند، هیچ دو نفری بر سر [خلافت] تو با هم اختلاف نمی­کردند، ولی اینان دیگر بیعت کرده­اند. علی - علیه السلام - به خانه­اشان رفتند و بیعت ننمودند. و همین­طور در خانه­اشان ماندند، تا زمانی که فاطمه علیها السلام رحلت کردند. سپس بیعت نمودند. - .[1]

این مطلب را بلاذری در 1 : 587 و ابن قتیبه در الإمامة والسیاسة 1: 18 آورده­اند. -

ابن ابی­الحدید پس از نقل این مطالب می­گوید: - . شرح نهج البلاغة 2 : 3 - 5 - این حدیث نشان می­دهد که روایتی که در صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده - . صحیح مسلم ، فضائل الصحابة شماره 11 ، مسند احمد 6 : 106 ، صحیح بخاری 9 : 100 - نادرست است؛ منظورم روایتی است که حاکی از آن است که پیامبر - صلی الله علیه و آله - در زمان بیماری­اشان به عائشه فرموده­اند: بگو پدر و برادرت پیش من بیایند تا نوشته­ای برای ابوبکر بنویسم؛ زیرا می­ترسم کسی مدعی شود و یا آرزومندی تمنایی کند، و حال آن­که خدا و مومنان فقط ابوبکر را [برای این کار] می­پسندند.

سپس از کتاب سقیفه، تألیف احمد بن عبدالعزیز جوهری، با سند خود از عبدالله بن عبدالرحمن روایت کرده که محمد بن علی، امام باقر - علیهما السلام - فرمودند: علی - علیه السلام - فاطمه - صلوات الله علیها - را بر الاغی سوار نمودند و به همراه ایشان شبانه به خانه­های انصار رفتند تا از آن­ها یاری بخواهند؛ فاطمه سلام الله علیها از آن­ها می­خواستند تا ایشان را یاری رسانند و آن­ها می­گفتند: ای دختر رسول خدا! ما با این مرد بیعت کرده­ایم، اگر پسرعمویتان قبل از ابوبکر پیش ما آمده بود، با ابوبکر بیعت نمی­کردیم. علی علیه السلام فرمودند: آیا بدن رسول خدا را در خانه­اشان رها می­کردم و هنوز او را کفن و دفن نکرده، پیش مردم می­آمدم تا بر سر حکومت ایشان با آن­ها نزاع کنم؟ فاطمه علیها السلام فرمودند: ابالحسن کاری انجام دادند که باید انجام می­دادند، و آنان کاری کردند که خداوند خود برای [جزای] آن­ها در آن کار کافی است.

هم­چنین از همین کتاب از قول عمر بن شبّة از ابوقبیصة روایت کرده، وقتی پیامبر - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند و آن جریانات در سقیفه رخ داد، علی - علیه السلام - به این شعر تمثیل نمودند: - . شرح نهج البلاغه 2 : 5 -

- انسان­هایی شدند که هر چه می­خواهند می­گویند، و زمانی که زید سرگرم گرفتاری­هایش می­باشد، طغیان می­کنند. - . الإمامة و السیاسة 1 : 19 -

و نیز گفته است: زبیر بن بکار از محمد بن اسحاق روایت کرده که وقتی با ابوبکر بیعت شد، افراد قبیله تَیم بن مرّة به خود بالیدند. همه مهاجران و بیشتر انصار به یقین می­دانستند که بعد از پیامبر - صلی الله علیه و آله - علی - علیه السلام -صاحب امر [خلافت] می­باشند. و فضل بن عباس گفت: ای گروه قریش! و به خصوصاً ای قوم بنی­تیم! شما خلافت را به جهت نبوت گرفتید، در حالی که ما سزاوار آن بودیم نه شما. و اگر ما که سزاوار آن هستیم، به دنبال این امر رویم، مردم بیش از دیگرانی که به سراغ آن می­روند از ما بدشان می­آید؛ زیرا ان­ها به ما حسادت می­ورزند و از ما کینه به دل دارند. ما می­دانیم که صاحب ما نیز دوره­ای دارد که سرانجام آن می­رسد.

یکی از پسران ابولهب بن عبدالمطلب این شعر را سرود:

- فکر نمی­کردم که امر [خلافت] از بنی­هاشم و آن هم از ابوالحسن گرفته شود.

- مگر او اولین کسی نبود که به سمت قبله شما نماز گزارد؟ و مگر او نیست که از همه مردم به قرآن و سنت­ها آگاه­تر است؟

- و مگر او در زمان حیات پیامبر نزدیک­ترین مردم به ایشان نبود؟ و مگر او نبود که جبرئیل در غسل و کفن رسول خدا یاریش نمود؟ - کسی که همه خوبی­هایی آن­ها، در او وجود دارد و آن­ها شکی در این­باره ندارند، و حال آن­که خوبی­های او به قدری است که در همه مردم نیز یافت نمی­شود.

- چه چیزی آن­ها را از وی روی­گردان نمود؟ بگویید تا ما هم بدانیم، آری، این از بزرگ­ترین زیان­هاست.

زبیر نقل کرده: علی علیه السلام به او پیغام دادند و او را نهی نمودند و به او امر کردند که دیگر این کار را نکند و [از این شعرها نسراید،] و فرمودند: سلامت دین نزد ما از هر چیز دیگری محبوب­تر است. - . شرح نهج البلاغة 2 : 9 – 8 ، تاریخ یعقوبی 2 : 114 -

ابن ابی الحدید سپس گفته است: بخاری و مسلم در صحیحشان با سند خود از عائشه روایت کرده­اند که فاطمه - علیها السلام - و عباس نزد ابوبکر آمدند و میراث خود از پیامبر را از او طلب کردند؛ آن­ها زمین فدک و سهمشان از خیبر را می­خواستند. ابوبکر به آن دو گفت: از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمودند: ما پیامبران چیزی به ارث نمی­گذاریم و هر چه از خود به جای گذاریم صدقه است و خاندان محمد نیز به اندازه دیگران از این مال بهره می­برند، به خدا سوگند من هر کاری که دیده باشم رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را انجام می­دهند، انجام می­دهم و از آن فروگذار نمی­کنم. فاطمه - علیها السلام - از او روی برتافتند و دیگر تا زمان وفاتشان در آن مورد با اوحرفی نزدند. علی - علیه السلام - ایشان را شبانه به خاک سپردند و مراسم تشییع ایشان را به ابوبکر خبر ندادند. تا زمانی که فاطمه سلام الله علیها باعث توجه مردم به علی علیه السلام می شد و هنگامی که فاطمه - علیها السلام - زنده بودند، علی - علیه السلام - در میان مردم آبرو [و شخصیتی] داشتند. اما بعد از وفات فاطمه - علیها السلام - مردم روی از علی علیه السلام برگرداند. فاطمه - علیها السلام - شش ماه [پس از پیامبر] زنده ماندند و سپس وفات نمودند. شخصی به زهری که این روایت را از عائشه نقل می­کرد، گفت: [آیا علی - علیه السلام -] تا شش ماه با او [یعنی ابوبکر] بیعت نکرد؟ گفت: و هیچ­یک از بنی­هاشم نیز تا زمانی­که ایشان با ابوبکر بیعت نکردند، [بیعت ننمودند]. علی - علیه السلام - وقتی آن وضع را دیدند، به بیعت تن دادند و با او بیعت کردند؛ شخصی را در پی ابوبکر فرستادند و به او فرمودند که پیش ما بیا و کس دیگری به همراهت نیاید. ایشان خوش نداشتند که عمر هم بیاید زیرا او سخت­گیر بود. عمر گفت: تنها پیش آن­ها نرو، ابوبکر گفت: به خدا قسم تنها نزد آن­ها خواهم رفت، چه کار می­خواهند با من بکنند. ابوبکر رفت به نزد علی علیه السلام وارد شد ودید عده­ای از بنی­هاشم نیز نزد ایشان هستند. علی - علیه السلام - برخاستند و خداوند را به آن­چه شایسته است حمد و ثنا نمودند و سپس فرمودند: اما بعد ای ابوبکر! این­که ما با تو بیعت نکردیم، سببش انکار فضل تو و دریغ کردن از خیری که خداوند به سمت تو کشانده نبود؛ ما ­دیدیم که ما نیز در این امر حقی داریم، ولی شما همه آن را برای خود برداشتید، سپس [حضرت] خویشاوندی خود با رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و حق خود را متذکر شدند و همین­طور گفتند، و ابوبکر گریست.

وقتی علی - علیه السلام - سخنان خود را تمام کردند، ابوبکر شهادتین بر زبان آورد و و خداوند را به آن­چه شایسته است حمد و ثنا نمود و سپس گفت: به خدا سوگند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نزد من محبوب­تر از خویشاوندان خودم هستند، اگر هم تا به حال این اموالی که در اختیارم است را به شما تحویل نداده­ام، فقط به قصد خیر بوده است؛ زیرا من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمود: چیزی به ارث نمی­گذاریم و هر چه از خود به جای گذاریم صدقه است و خاندان محمد - صلی الله علیه و آله - نیز به اندازه دیگران از این مال بهره می­برند. به خدا سوگند من تا به حال هر کاری را که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - انجام داده­اند، را فرو نگذاشتم و إن شائ الله فرو نمی­گذارم. علی - علیه السلام - فرمودند: قرار ما برای بیعت همین امشب. وقتی ابوبکر نماز ظهر را خواند رو به مردم کرد و در قالب جملاتی قدری از علی - علیه السلام - عذرخواهی کرد. سپس علی - علیه السلام - برخاستند و حق ابوبکر را بزرگ شمردند و به ذکر فضائل و سوابق او پرداختند و سپس به سمت ابوبکر رفتند و با او بیعت کردند. از آن پس بود که مردم رو به علی - علیه السلام - آوردند و به او گفتند: کار درستی کردی و آن را خوب انجام دادی. - . شرح نهج البلاغة 2 : 19- 18 -

**[ترجمه]

«61»

أَقُولُ رَوَی أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ قُتَیْبَةَ مِنْ أَعَاظِمِ عُلَمَاءِ الْمُخَالِفِینَ وَ مُؤَرِّخُهُم فِی تَارِیخِهِ الْمَشْهُورِ عَنْ أَبِی عُفَیْرٍ عَنْ أَبِی عَوْنٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَنْصَارِیِّ قِصَّةَ السَّقِیفَةِ بِطُولِهَا نَحْواً مِمَّا رَوَاهُ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ مِنْ کِتَابِ السَّقِیفَةِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ مَکَانَ بَشِیرِ بْنِ سَعْدٍ قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ فَسَاقَ الْکَلَامَ إِلَی قَوْلِهِ فَلَمَّا ذَهَبَا أَیْ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ عُمَرُ یُبَایِعَانِهِ سَبَقَهُمَا إِلَیْهِ قَیْسُ بْنُ سَعْدٍ (2) فَبَایَعَهُ فَنَادَی الْحُبَابُ بْنُ الْمُنْذِرِ یَا قَیْسَ بْنَ سَعْدٍ عَاقَکَ عَائِقٌ مَا اضْطَرَّکَ إِلَی مَا صَنَعْتَ حَسَدْتَ ابْنَ عَمِّکَ عَلَی الْإِمَارَةِ قَالَ لَا وَ لَکِنِّی کَرِهْتُ أَنْ أُنَازِعَ قَوْماً حَقّاً هُوَ لَهُمْ فَلَمَّا رَأَتِ الْأَوْسُ مَا صَنَعَ قَیْسٌ وَ هُوَ سَیِّدُ الْخَزْرَجِ وَ مَا دُعُوا إِلَیْهِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ مَا یَطْلُبُ الْخَزْرَجُ مِنْ تَأْمِیرِ سَعْدٍ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ فِیهِمْ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ اللَّهِ لَئِنْ وَلَّیْتُمُوهَا سَعْداً عَلَیْکُمْ مَرَّةً وَاحِدَةً لَا زَالَتْ لَهُمْ بِذَلِکَ عَلَیْکُمُ الْفَضِیلَةُ وَ لَا جَعَلُوا لَکُمْ فِیهَا نَصِیباً أَبَداً فَقُومُوا فَبَایِعُوا أَبَا بَکْرٍ فَقَامُوا إِلَیْهِ فَبَایَعُوهُ فَقَامَ الْحُبَابُ إِلَی سَیْفِهِ فَأَخَذَهُ فَبَادَرُوا إِلَیْهِ فَأَخَذُوا سَیْفَهُ وَ جَعَلَ یَضْرِبُ بِثَوْبِهِ وُجُوهَهُمْ حَتَّی فَرَغُوا مِنَ الْبَیْعَةِ فَقَالَ فَعَلْتُمُوهَا یَا مَعْشَرَ

ص: 354


1- شرح النهج 2/ 18- 19 و قد مر ص 312 شطر من کلامه هذا، راجعه.
2- فی المصدر: فی کل المواضع بشیر بن سعد الا فی الأخیر، و کیف کان، السهو من الکاتب قطعا.

الْأَنْصَارِ أَمَا وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی بِأَبْنَائِکُمْ عَلَی أَبْوَابِ أَبْنَائِهِمْ قَدْ وُقِفُوا یَسْأَلُونَهُمْ بِأَکُفِّهِمْ لَا یَسْقُونَهُمُ الْمَاءَ. (1) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ أَمَا لَوْ أَنَّ لِی مَا أَقْوَی بِهِ عَلَی النُّهُوضِ لَسَمِعْتُمْ فِی أَقْطَارِهَا وَ سِکَکِهَا زَئِیراً یُخْرِجُکَ وَ أَصْحَابَکَ وَ لَأَلْحَقْتُکَ بِقَوْمٍ کُنْتَ فِیهِمْ تَابِعاً غَیْرَ مَتْبُوعٍ خَامِلًا غَیْرَ عَزِیزٍ.

ثُمَّ ذَکَرَ أَنَّ سَعْداً لَمْ یُبَایِعْ وَ کَانَ لَا یُصَلِّی بِصَلَاتِهِمْ وَ لَا یُجَمِّعُ بِجُمَعِهِمْ وَ لَا یُفِیضُ بِإِفَاضَتِهِمْ وَ لَوْ یَجِدُ عَلَیْهِمْ أَعْوَاناً لَصَالَ بِهِمْ وَ لَوْ تَابَعَهُ أَحَدٌ عَلَی قِتَالِهِمْ لَقَاتَلَهُمْ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی هَلَکَ أَبُو بَکْرٍ وَ وُلِّیَ عُمَرُ فَخَرَجَ إِلَی الشَّامِ وَ مَاتَ بِهَا وَ لَمْ یُبَایِعْ لِأَحَدٍ ره.

ثُمَّ ذَکَرَ امْتِنَاعَ بَنِی هَاشِمٍ مِنَ الْبَیْعَةِ وَ اجْتِمَاعَهُمْ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ أَنَّهُ ذَهَبَ عُمَرُ مَعَ جَمَاعَةٍ إِلَیْهِمْ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمُ الزُّبَیْرُ بِسَیْفِهِ وَ سَاقَ مَا مَرَّ فِی رِوَایَةِ الْجَوْهَرِیِّ إِلَی أَنْ قَالَ.

ثُمَّ إِنَّ عَلِیّاً أُتِیَ بِهِ أَبَا بَکْرٍ وَ هُوَ یَقُولُ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ أَنَا أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ لَا أُبَایِعُکُمْ وَ أَنْتُمْ أَوْلَی بِالْبَیْعَةِ لِی أَخَذْتُمْ هَذَا الْأَمْرَ مِنَ الْأَنْصَارِ وَ احْتَجَجْتُمْ عَلَیْهِمْ بِالْقَرَابَةِ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ تَأْخُذُونَهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتَ غَصْباً.

ثُمَّ ذَکَرَ مَا احْتَجَّ علیه السلام بِهِ نَحْواً مِمَّا مَرَّ مَعَ زِیَادَاتٍ تَرَکْنَاهَا إِلَی أَنْ قَالَ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام یَحْمِلُ فَاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی دَابَّةٍ لَیْلًا یَدُورُ فِی مَجَالِسِ الْأَنْصَارِ تَسْأَلُهُمُ النُّصْرَةَ فَکَانُوا یَقُولُونَ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ مَضَتْ بَیْعَتُنَا لِهَذَا الرَّجُلِ وَ لَوْ أَنَّ زَوْجَکِ وَ ابْنَ عَمِّکِ سَبَقَ إِلَیْنَا أَبَا بَکْرٍ مَا عَدَلْنَا بِهِ فَیَقُولُ عَلِیٌّ علیه السلام أَ فَکُنْتُ أَدَعُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِهِ لَمْ أَدْفَنْهُ وَ أَخْرُجُ أُنَازِعُ النَّاسَ سُلْطَانَهُ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ مَا صَنَعَ أَبُو الْحَسَنِ إِلَّا مَا کَانَ یَنْبَغِی لَهُ وَ قَدْ صَنَعُوا مَا اللَّهُ حَسِیبُهُمْ وَ طَالِبُهُمْ.

ص: 355


1- فی المصدر: و لا یسقون الماء.

ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ أُخْبِرَ بِقَوْمٍ تَخَلَّفُوا عَنْ بَیْعَتِهِ عِنْدَ عَلِیٍّ علیه السلام فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ فَجَاءَ َ فَنَادَاهُمْ وَ هُمْ فِی دَارِ عَلِیٍّ علیه السلام فَأَبَوْا أَنْ یَخْرُجُوا فَدَعَا عُمَرُ بِالْحَطَبِ فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ عُمَرَ بِیَدِهِ لَتَخْرُجُنَّ أَوْ لَأُحْرِقَنَّهَا عَلَیْکُمْ عَلَی مَنْ فِیهَا فَقِیلَ لَهُ یَا أَبَا حَفْصٍ إِنَّ فِیهَا فَاطِمَةَ فَقَالَ وَ إِنْ.

فَخَرَجُوا فَبَایَعُوا إِلَّا عَلِیٌّ فَإِنَّهُ زُعِمَ أَنَّهُ قَالَ حَلَفْتُ أَنْ لَا أَخْرُجَ وَ لَا أَضَعَ ثَوْبِی عَلَی عَاتِقِی حَتَّی أَجْمَعَ الْقُرْآنَ فَوَقَفَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی بَابِهَا فَقَالَتْ لَا عَهْدَ لِی بِقَوْمٍ حَضَرُوا أَسْوَأَ مَحْضَرٍ مِنْکُمْ تَرَکْتُمْ جِنَازَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ أَیْدِینَا وَ قَطَعْتُمْ أَمْرَکُمْ بَیْنَکُمْ لَمْ تُشَاوِرُونَا وَ لَمْ تَرَوْا لَنَا حَقّاً فَأَتَی عُمَرُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ أَ لَا تَأْخُذُ هَذَا الْمُتَخَلِّفَ عَنْکَ بِالْبَیْعَةِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا قُنْفُذُ وَ هُوَ مَوْلًی لَهُ اذْهَبْ فَادْعُ عَلِیّاً قَالَ فَذَهَبَ قُنْفُذٌ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ مَا حَاجَتُکَ قَالَ یَدْعُوکَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَسَرِیعٌ مَا کَذَبْتُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ فَأَبْلَغَ الرِّسَالَةَ قَالَ فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ طَوِیلًا فَقَالَ عُمَرُ الثَّانِیَةَ أَ لَا تَضُمُّ هَذَا الْمُتَخَلِّفَ عَنْکَ بِالْبَیْعَةِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ لِقُنْفُذٍ عُدْ إِلَیْهِ فَقُلْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْعُوکَ لِتُبَایِعَ فَجَاءَهُ قُنْفُذٌ فَأَدَّی مَا أُمِرَ بِهِ فَرَفَعَ عَلِیٌّ صَوْتَهُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ لَقَدِ ادَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ فَرَجَعَ قُنْفُذٌ فَأَبْلَغَ الرِّسَالَةَ قَالَ فَبَکَی أَبُو بَکْرٍ طَوِیلًا.

ثُمَّ قَامَ عُمَرُ فَمَشَی مَعَهُ جَمَاعَةٌ حَتَّی أَتَوْا بَابَ فَاطِمَةَ علیها السلام فَدَقُّوا الْبَابَ فَلَمَّا سَمِعَتْ أَصْوَاتَهُمْ نَادَتْ بِأَعْلَی صَوْتِهَا بَاکِیَةً یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَا لَقِینَا بَعْدَکَ مِنِ ابْنِ الْخَطَّابِ وَ ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ فَلَمَّا سَمِعَ الْقَوْمُ صَوْتَهَا وَ بُکَاءَهَا انْصَرَفُوا بَاکِینَ فَکَادَتْ قُلُوبُهُمْ تَتَصَدَّعُ وَ أَکْبَادُهُمْ تَتَفَطَّرُ وَ بَقِیَ عُمَرُ وَ مَعَهُ قَوْمٌ فَأَخْرَجُوا عَلِیّاً وَ مَضَوْا بِهِ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالُوا بَایِعْ فَقَالَ إِنْ أَنَا لَمْ أَفْعَلْ فَمَهْ قَالُوا إِذاً وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ نَضْرِبَ عُنُقَکَ قَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِهِ فَقَالَ عُمَرُ أَمَّا عَبْدُ اللَّهُ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَخَا رَسُولِهِ فَلَا (1) وَ أَبُو بَکْرٍ سَاکِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ.

ص: 356


1- حدیث المؤاخاة بینه و بین الرسول الاکرم ممّا لا مریة فیه لاحد، و قد مر شطر من الأحادیث الصحیحة و المسانید ص 271- 273، و أمّا قوله علیه السلام: إذا تقتلون عبد اللّه فقد أراد- نفسی له الفداء- أن یذکره قول الرسول الأعظم: «ان اللّه لم یحل فی الفتنة شیئا حرمه قبل ذلک، ما بال أحدکم یأتی أخاه فیسلم علیه ثمّ یجی ء بعد ذلک فیقتله؟( منتخب کنز العمال ٦ / ٣٧ قال : رواه الطبرانی فی الاوسط ). وهکذا أراد أن یذکرهم قول رسول الله صلی الله علیه و آله : « انها ستکون بعدی أحداث وفتن و اختلاف ، فان استطعت أن تکون عبدالله المقتول لا القاتل فافعل » ( مسند الامام ابن حنبل ٥ / ١١٠ و ٢٩٢ ). أفتراه نفعه الذکری؟ لا والله! أنی له الذکری؟!

فَقَالَ لَهُ عُمَرُ أَ لَا تَأْمُرُ فِیهِ بِأَمْرِکَ فَقَالَ لَا أُکْرِهُهُ عَلَی شَیْ ءٍ مَا کَانَتْ فَاطِمَةُ إِلَی جَنْبِهِ فَلَحِقَ عَلِیٌّ بِقَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَصِیحُ وَ یَبْکِی وَ یُنَادِی یَا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَقَالَ عُمَرُ لِأَبِی بَکْرٍ انْطَلِقْ بِنَا إِلَی فَاطِمَةَ فَإِنَّا قَدْ أَغْضَبْنَاهَا فَانْطَلَقَا جَمِیعاً فَاسْتَأْذَنَا عَلَی فَاطِمَةَ فَلَمْ تَأْذَنْ لَهُمَا فَأَتَیَا عَلِیّاً فَکَلَّمَاهُ فَأَدْخَلَهُمَا عَلَیْهَا فَلَمَّا قَعَدَا عِنْدَهَا حَوَّلَتْ وَجْهَهَا إِلَی الْحَائِطِ فَسَلَّمَا عَلَیْهَا فَلَمْ تَرُدَّ عَلَیْهِمَا السَّلَامَ فَتَکَلَّمَ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا حَبِیبَةَ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ قَرَابَةَ رَسُولِ اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیَّ أَنْ أَصِلَ مِنْ قَرَابَتِی وَ إِنَّکِ لَأَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ عَائِشَةَ ابْنَتِی وَ لَوَدِدْتُ یَوْمَ مَاتَ أَبُوکِ أَنِّی مِتُّ وَ لَا أَبْقَی بَعْدَهُ أَ فَتَرَانِی أَعْرِفُکِ وَ أَعْرِفُ فَضْلَکِ وَ شَرَفَکِ وَ أَمْنَعُکِ حَقَّکِ وَ مِیرَاثَکِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ إِلَّا أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُورَثُ وَ مَا تَرَکْنَاهُ فَهُوَ صَدَقَةٌ فَقَالَتْ أَ رَأَیْتَکُمَا إِنْ حَدَّثْتُکُمَا حَدِیثاً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَعْرِفَانِهِ وَ تَعْقِلَانِهِ قَالا نَعَمْ فَقَالَتْ نَشَدْتُکُمَا بِاللَّهِ أَ لَمْ تَسْمَعَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ رِضَا فَاطِمَةَ مِنْ رِضَایَ وَ سَخَطُ فَاطِمَةَ مِنْ سَخَطِی وَ مَنْ أَحَبَّ فَاطِمَةَ ابْنَتِی فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَرْضَی فَاطِمَةَ فَقَدْ أَرْضَانِی وَ مَنْ أَسْخَطَ فَاطِمَةَ فَقَدْ أَسْخَطَنِی قَالا نَعَمْ سَمِعْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتْ فَإِنِّی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ أَنَّکُمَا أَسْخَطْتُمَانِی وَ مَا أَرْضَیْتُمَانِی وَ لَئِنْ لَقِیتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَأَشْکُوَنَّکُمَا إِلَیْهِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ عَائِذاً بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِهِ وَ سَخَطِکِ یَا فَاطِمَةُ ثُمَّ انْتَحَبَ أَبُو بَکْرٍ بَاکِیاً یَکَادُ نَفْسُهُ أَنْ تَزْهَقَ وَ هِیَ تَقُولُ وَ اللَّهِ

ص: 357

لَأَدْعُوَنَّ اللَّهَ عَلَیْکَ فِی کُلِّ صَلَاةٍ أُصَلِّیهَا.

ثُمَّ خَرَجَ بَاکِیاً فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَقَالَ لَهُمْ أَ یَبِیتُ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ مُعَانِقاً لِحَلِیلَتِهِ مَسْرُوراً بِأَهْلِهِ وَ تَرَکْتُمُونِی وَ مَا أَنَا فِیهِ لَا حَاجَةَ لِی فِی بَیْعَتِکُمْ أَقِیلُونِی بَیْعَتِی فَقَالُوا یَا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ أَعْلَمُنَا بِذَلِکَ إِنَّهُ إِنْ کَانَ هَذَا لَا یَقُمْ لِلَّهِ دِینٌ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ لَا ذَلِکَ وَ مَا أَخَافُ مِنْ رَخَاءِ هَذِهِ الْعُرْوَةِ مَا بِتُّ لَیْلَةً وَ لِی فِی عُنُقِ مُسْلِمٍ بَیْعَةٌ بَعْدَ مَا سَمِعْتُ وَ رَأَیْتُ مِنْ فَاطِمَةَ قَالَ فَلَمْ یُبَایِعْ عَلِیٌّ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ وَ لَمْ تَمْکُثْ بَعْدَ أَبِیهَا إِلَّا خَمْساً وَ سَبْعِینَ لَیْلَةً. (1).

وَ لْنُوضِحْ بَعْضَ مَا رُبَّمَا یَشْتَبِهُ عَلَی النَّاظِرِ فِیمَا أَوْرَدْنَا مِنَ الْأَخْبَارِ السَّالِفَةِ قَالَ الْجَزَرِیُّ الْقَعِیدُ الَّذِی یُصَاحِبُکَ فِی قُعُودِکَ فَعِیلٌ بِمَعْنَی فَاعِلٍ وَ قَالَ الْفِیرُوزَآبَادِیُّ أَدْلَی فُلَانٌ بِرَحِمِهِ تَوَسَّلَ وَ بِحُجَّتِهِ أَحْضَرَهَا وَ إِلَیْهِ مَالَهُ دَفَعَهُ وَ قَالَ نَهْنَهَهُ عَنِ الْأَمْرِ فَتَنَهْنَهَ زَجَرَهُ فَکَفَّ وَ قَالَ تَلَکَّأَ عَلَیْهِ اعْتَلَّ وَ عَنْهُ أَبْطَأَ وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی النِّهَایَةِ یُقَالُ تَفَوَّتَ فُلَانٌ عَلَی فُلَانٍ فِی کَذَا وَ افْتَاتَ عَلَیْهِ إِذَا انْفَرَدَ بِرَأْیِهِ دُونَهُ فِی التَّصَرُّفِ فِیهِ وَ لَمَّا ضُمِّنَ مَعْنَی التَّغْلِیبِ عُدِّیَ بِعَلَی وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ أَ مِثْلِی یُفْتَاتُ عَلَیْهِ فِی بَنَاتِهِ هُوَ افْتَعَلَ مِنَ الْفَوْتِ السَّبْقِ یُقَالُ لِکُلِّ مَنْ أَحْدَثَ شَیْئاً فِی أَمْرِکَ دُونَکَ قَدِ افْتَاتَ عَلَیْهِ فِیهِ.

و الشبل بالکسر ولد الأسد و العِرِّیس و العِرِّیسة بکسر العین و تشدید الراء فیهما مأوی الأسد قوله لنعیدها جذعة أی نعید المحاربة التی کانت فی بدو الأمر مستأنفة جدیدة قال الجوهری قولهم فلان فی هذا الأمر جذع إذا کان أخذ فیه حدیثا قوله عفتک عفاة لعله دعاء له أی أتتک الأضیاف دائما و علیه أی محا أثرک المصائب التی تذهب بالدیار و الآثار قال الجوهری عفت الریح المنزل درسته و قال أیضا العفاة طلاب المعروف و فلان تعفوه الأضیاف و هو کثیر العفاة و فی أکثر النسخ غفتک غفاف بالغین المعجمة و لم أجد له معنی مناسبا و فی أکثر الکتب عقتک عقاق أی کما عققت الرحم و قطعتها عقتک أرحامک العاقة و فی روایة ابن قتیبة عافک (عاقک)

ص: 358


1- الإمامة و السیاسة: 1/ 12- 20.

عائق.

و قال الجزری فی حدیث السقیفة الأمر بیننا و بینکم کقد الأبلمة الأبلمة بضم الهمزة و فتحها و کسرها خوصة المقلة و همزتها زائدة یقول نحن و إیاکم فی الحکم سواء لا فضل لأمیر علی مأمور کالخوصة إذا شقت باثنتین متساویتین انتهی.

و کانوا یکنون بأبی الفصیل عن أبی بکر لقرب معنی البکر و الفصیل و العجاجة بالفتح الغبار و قال الجوهری الجدجد بالضم صرار اللیل و هو قفاز و فیه شبه من الجراد و قال الفتک أن یأتی الرجل صاحبه و هو غار غافل حتی یشد علیه فیقتله و

فی الحدیث قَیَّدَ الْإِیمَانُ الْفَتْکَ لَا یَفْتِکُ مُؤْمِنٌ.

و قال تدکدکت الجبال أی صارت دکاوات و هی رواب من طین و الدکداک من الرمل ما التبد منه بالأرض و لم یرتفع و قال الجندل الحجارة و الصراط بالکسر السبیل الواضح و العیر الحمار الوحشی و الأهلی أیضا و الخسف الذل و المشقة و شج الوتد کنایة عن دقه و یقال رثا له أی رق له و منعرج الوادی منعطفه یمنة و یسرة و اللوی کإلی ما التوی من الرمل أی اعوج أو مستدقه و استبان أی أوضح أو وضح لازم و متعد أی لم یعرفوا أنی ناصح إلا ضحی الغد و قد جری ما جری فی الیوم فلم تنفعهم معرفتهم و البیت من قصیدة فی الحماسة و قصته مذکورة فی مواضعها. (1) و النجر نحت الخشب و یقال زری علیه زریا عابه و عاتبه و التشذب التفرق و یقال ندر الشی ء ندورا سقط و الحص حلق الشعر و الزئیر صوت الأسد من صدره و فی بعض النسخ بالباء الموحدة و هو کأمیر الداهیة و فی النهایة ما تجانفنا فیه الإثم أی لم نمل فیه لارتکاب الإثم قوله فقال أنت صاحب من أنت صاحبه الظاهر أن القول لسعد أیضا و المعنی أنک خلیفة من جعلته خلیفة.

ص: 359


1- راجع الأغانی 10/ 7- 9.

**[ترجمه]می­گویم: ابومحمد بن مسلم بن قتیبه که از علمای بزرگ اهل تسنن و از تاریخ­نگاران آن­هاست، در کتاب تاریخش داستان سقیفه با تمام طول و تفصیل آن و مطابق آن­چه که ابن أبی­الحدید نقل کرده آورده است. فقط این­که او به جای نام بشیر بن سعد، نام قیس بن سعد را آورده و ماجرا را این­گونه ادامه داده است: همین که ابوعبیدة و عمر خواستند با ابوبکر بیعت کنند، قیس بن سعد بر آن­ها پیشی گرفت و با ابوبکر بیعت کرد. حباب بن منذر او را صدا زد و گفت: ای قیس بن سعد! عاق شوی! چه چیزی تو را بر این کاری وادار کرد؟ آیا بر امیرشدن پسرعمویت حسادت ورزیدی؟ گفت: نه، خوش نداشتم که با قومی بر سر حقی که برای آن­هاست کشمکش کنم. وقتی افراد قبیله اوس کار قیس، که بزرگ قبیله خزرج بود، و دعوتی که قریش به ابوبکر می­نمودند را دیدند، و دیدند که خزرجیان می­خواهند سعد را به امارت برسانند، بعضی از آن­ها، از جمله اسید بن حضیر به بعضی دیگرشان گفتند: به خدا سوگند حتی اگر سعد همین یک بار عهده­دار این کار شود، آن­ها برای همیشه برتر از شما خواهند بود و هرگز بهره­ای از آن برای شما قرار نخواهند داد؛ پس برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید. آن­ها نیز برخاستند و با او بیعت کردند، حباب به سمت شمشیرش رفت و آن را برداشت، بلافاصله به سوی او رفتند و شمشیرش را گرفتند، او با پیراهنش همین­طور بر صورت آن­ها می­زد. وقتی همه بیعت کردند، او گفت: ای انصار! خواهید دانست، به خدا سوگند گویی از هم­اکنون می­بینم که پسران شما بر در خانه پسران آن­ها ایستاده­اند و با دستان خود از آن­ها گدایی می­کنند، ولی آن­ها حتی آب هم نمی­دهند.

و بعد حدیث را به این­جا می­رساند که: سعد بن عباده گفت: اگر نیرویی برای برخاستن داشتم، نعره­ای می­زدم که در همه گوشه و کنار و کوچه­های این شهر شنیده شود و تو و اصحابت را از شهر بیرون کند، و تو را به قومی ملحق می­کردم که در آن فرمانبر و زیردست بودی نه فرمانده و باعزت .

سپس گفته که سعد بیعت نکرد و به نماز آن­ها اقتدا نمی­کرد و در جمع آن­ها حضور نمی­یافت و در حج با آنان همراهی نمی­کرد و اگر یارانی می­یافت، علیه آنان می­شورید و اگر کسی در جنگ با آن­ها پیرو او می­شد با آنان می­جنگید. او به همین حال باقی بود تا این­که ابوبکر مُرد و عمر به حکومت رسید. سعد به شام رفت و در آن­جا جان سپرد و با هیچ­کس بیعت نکرد. سپس جریان امتناع بنی­هاشم از بیعت و جمع­شدن آن­ها به گرد علی - علیه السلام - را ذکر کرده و گفته که عمر به همراه عده­ای پیش آن­ها رفت و زبیر با شمشیرش بیرون آمد و مانند آن­چه در روایت جوهری ذکر شد را اورده تا این­جا که: علی را در حالی که می­فرمود: من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم، نزد ابوبکر آوردند و به او گفتند: با ابوبکر بیعت کن، ایشان فرمودند: من سزاوارتر از شما برای این کارم، من با شما بیعت نمی­کنم، شما باید با من بیعت کنید. از آن سو این امر را از دست انصار بیرون کشیدید و برای آن­ها دلیل به خویشاوندی پیامبر آوردید، و از این طرف آن را، از ما که اهل بیت پیامبریم غصب می­کنید.

سپس احتجاجات علی - علیه السلام - را به همراه مطالبی افزون­تر که ما آن­ها را ذکر نمی­کنیم آورده و به این­جا می­رسد که: علی - علیه السلام – شب­ها فاطمه دختر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را بر چهارپایی سوار می­کردند و ایشان را به در خانه­های انصار می­بردند، و ایشان از آن­ها طلب یاری می­کردند. آن­ها می­گفتند ای دختر رسول خدا - صلی الله علیه و اله و سلم - ! ما با این مرد بیعت کرده­ایم، و اگر همسر و پسرعموی تو زودتر از ابوبکر پیش ما می­آمد، با ابوبکر بیعت نمی­کردیم، و علی - علیه السلام - می­فرمودند: آیا [درست بود که] بدن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در خانه­اشان رها می­کردم و قبل از این­که ایشان را به خاک بسپارم، بیرون می­آمدم و با مردم بر سر حکومت ایشان منازعه می­کردم؟ فاطمه فرمودند: ابالحسن کاری را کردند که باید می­کردند، و آن­ها نیز کاری را کردند که خداوند آن­ها را [به سبب عملشان] مورد محاسبه قرار داده و از آن­ها بازخواست خواهد کرد .

سپس نقل کرده: به ابوبکر خبر دادند که عده­ای نزد علی - علیه السلام - جمع شده­اند و بیعت نمی­کنند. ابوبکر نیز عمر بن خطاب را پیش آن­ها فرستاد. عمر آمد و آن­ها را که در خانه علی - علیه السلام - بودند صدا زد، ولی آن­ها بیرون نیامدند، عمر هیزم خواست و گفت قسم به کسی که جان عمر در دست اوست، یا بیرون می آیید، و یا خانه را با هر آن­که درون آن است به آتش می­کشم. به او گفتند: ای اباحفص! فاطمه علیها السلام درون خانه است. گفت: حتی اگر او هم درون خانه باشد [، آن را به آتش می­کشم].

همگی جز علی - علیه السلام - بیرون آمدند و بیعت کردند. به عمر گفتند که علی - علیه السلام - فرمودند: قسم خورده­ام تا زمانی که قرآن را جمع­آوری نکرده­ام بیرون نیایم و لباس بر دوش نیاندازم. فاطمه - سلام الله علیها - بر در خانه ایستادند و فرمودند: قومی سراغ ندارم که حضوری بدتر از شما داشته باشند؛ شما پیکر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - را در میان ما رها کردید و امرتان را بین خودتان تمام کردید و با ما مشورت نکردید و حقی برای ما قائل نشدید. عمر نزد ابوبکر آمد و به او گفت: آیا نمی­خواهی از این متخلف بیعت بگیری؟ ابوبکر به قنفذ که خدمت­کارش بود گفت: ای قنفذ! نزد علی برو و به او بگو بیاید. قنفذ نزد علی - علیه السلام - رفت، ایشان فرمودند: چه می خواهی؟ قنفذ گفت: خلیفه رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تو را می­خواند. علی - علیه السلام - فرمودند: چه زود بر رسول خدا دروغ بستید. قنفذ برگشت و پیغام را به ابوبکر رساند. ابوبکر مدت زیادی گریه کرد. عمر برای بار دوم گفت: آیا نمی­خواهی این متخلف را برای بیعت بیاوری؟ ابوبکر به قنفذ گفت: نزد علی بازگرد و به او بگو که امیرالمؤمنین تو را برای بیعت فرا می­خواند. قنفذ آمد و پیغام را رساند. علی - علیه السلام - صدای خود را بلند نموده و فرمودند: سبحان الله! چیزی را ادعا کرده که برای او نیست، قنفذ بازگشت و پیغام را رساند. ابوبکر مدت زیادی گریست. سپس عمر برخاست و به همراه عده­ای راه افتادند و به در خانه فاطمه - علیها السلام - رفتند و در را زدند. وقتی فاطمه صدای آن­ها را شنید، گریه­کنان و با صدای بلندی فریاد برآورد: ای رسول خدا! بعد از تو چه­ها از پسر خطاب و پسر ابی­قحافه چه­ها دیدیم، وقتی مردم صدا و گریه ایشان را شنیدند، گریه­کنان از آن­جا برگشتند، و نزدیک بود دل­هایشان پاره­پاره شود و جگرهایشان تکه­تکه گردد. عمر به همراه عده­ای در آن­جا ماندند و علی علیه السلام را بیرون آوردند و ایشان را نزد ابوبکر بردند و گفتند بیعت کن، ایشان فرمودند: اگر این کار را نکنم، چه می­شود؟ گفتند: به خداوندی که معبودی جز او نیست سوگند که اگر بیعت نکنی گردنت را می زنیم. ایشان فرمودند: در این صورت بنده خدا و برادر رسول خدا را کشته­اید. عمر گفت: بنده خدا را آری، ولی برادر رسول خدا را نه. ابوبکر دم فرو بسته بود و چیزی نمی­گفت.

عمر به ابوبکر گفت: آیا در مورد او دستوری نمی­دهی؟ ابوبکر گفت: تا زمانی که فاطمه در کنار اوست، او را به کاری وادار نمی­کنم. علی - علیه السلام - به کنار قبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله – آمدند و در حالی که فریاد می­کشیدند و گریه می­کرد، صدا زدند: ای پسر مادرم! همانا این قوم مرا ضعیف یافتند و نزدیک بود که مرا به قتل برسانند.

عمر به ابوبکر گفت: بیا با هم نزد فاطمه برویم؛ ما او را غضب­ناک نموده­ایم. با هم راه افتادند و آمدند و از فاطمه اجازه خواستند [که آن­ها را به حضور بپذیرند]، ولی ایشان به آن دو اجازه ندادند. نزد علی - علیه السلام - که آمدند و با ایشان صحبت کردند، علی علیه السلام آن­ها را نزد فاطمه آوردند. وقتی نزد فاطمه - علیها السلام - نشستند، ایشان رویشان را به سمت دیوار برگرداندند، آن دو بر ایشان سلام کردند، اما ایشان جواب سلام آن­ها را ندادند. ابوبکر شروع به صحبت کرد و گفت: ای محبوب رسول خدا! به خدا سوگند خویشاوندان رسول خدا نزد من محبوب­تر از خوشاوندان خودم هستند و شما برای من از دخترم عائشه عزیزتر هستید، دوست داشتم روزی که پدرتان وفات یافتند، من نیز می­مردم و بعد از ایشان زنده نمی­ماندم. آیا فکر می­کنید که من با این که فضل و شرافت شما را می­دانم، شما را از حق و ارثتان از رسول خدا راانکار می­کنم؟ ولی من از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - شنیدم که می­فرمودند: ما پیامبران ارثی از خود برجای نمی­گذاریم و هر آن­چه از ما باقی بماند صدقه است. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: آیا اگر سخنی از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - برای شما نقل کنم، آن را به یاد می­آورید و تأیید می­کنید؟ گفتند: آری. فرمود: شما را به خدا قسم آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدید که می­فرمودند: رضایت فاطمه رضایت من، و ناراحتی فاطمه ناراحتی من است، و هر کس دخترم فاطمه را دوست بدارد مرا دوست داشته، و هر کس فاطمه را خشنود کند مرا کرده، و هر کس فاطمه سلام الله علیها را خشمگین کند مرا خشمگین کرده است؟ گفتند: آری، ما این را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدیم، فاطمه - علیها السلام - فرمودند: من خدا و ملائکه خدا را گواه می­گیرم که شما مرا خشمگین کردید و مرا خشنود ننمودید و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاقات کنم، حتماً از شما پیش ایشان شکایت خواهم کرد. ابوبکر گفت: ای فاطمه! پناه بر خدا از خشم رسول خدا و خشم تو، سپس ابوبکر به گونه­ای گریست که نزدیک بود جانش از بدنش درآید. فاطمه - علیها السلام - فرمودند: به خدا سوگند در همه نمازهایم تو را نفرین می­کنم.

سپس [ابوبکر] گریه­کنان بیرون آمد و مردم اطراف او گرد آمدند و ابوبکر به آن­ها گفت: آیا شما با شب را در آغوش زوجه خود می­گذرانید و با همسرتان خوش­ می­گذرانید و مرا باید با این وضع رها می­کنید؟ من بیعت شما را نمی­خواهم. بیعتم را لغو کنید! مردم گفتند: ای جانشین رسول خدا! این کار شدنی نیست و تو داناترین ما نسبت به این امر هستی. اگر این چنین کنی، دین خدا پایدار نمی­ماند. ابوبکر گفت: به خدا سوگند اگر این نبود و از شل­شدن این ریسمان نمی­ترسیدم، بعد از آن­چه از فاطمه دیدم و شنیدم، یک شب را هم با بیعت یک مسلمان به صبح نمی­رساندم. علی - علیه السلام - تا زمانی که فاطمه - علیها السلام - از دنیا رفتند، بیعت نکردند، و فاطمه- علیها السلام - تنها هفتاد و پنج روز پس از رحلت پدرشان زیستند. - . الإمامة والسیاسة 1 : 12- 20

-

باید برخی موارد مشتبه در روایات فوق را توضیح بدهیم؛

جزری گفته است: \\"القعید\\" فعیل به معنای فاعل است و یعنی کسی که در نشستن و دست­نگه­داشتن با انسان همراهی کند. فیروزآبادی گفته است: \\"أدلی فلان برَحِمه\\" یعنی به خویشاوندانش متوسل شد، و \\"أدلی بحجته\\" دلیلش را آورد \\"أدلی إلیه ماله\\" یعنی مالش را به او داد، و \\"نهنهه عن الامر، فتنهنه\\" یعنی او را بازذاشت و وی از آن کار دست کشید، و \\"تلکأ علیه\\" یعنی عذر آورد و به تاخیر انداخت. جرزی در نهایه گفته است: \\"تفوت فلان علی فلان فی کذا و افتأت علیه\\" یعنی با نظر خود در آن تصرف کرد و وقتی که متضمن معنای غلبه باشد با \\"علی\\" متعدی می­شود، و از آن جمله است سخن عبدالرحمان بن ابوبکر: \\"أ مثلی یُفتاتُ علیه فی بناته\\" آیا بر کسی مانند من، از راه دخترانش غلبه می­کنند، که از باب \\"افتعل\\" و از ریشه \\"فوت\\" به معنای \\"سبق\\" است. به هر کسی که بدون اطلاع در کار انسان دخالت کند، گفته می­شود: \\"قد افتأت علیه فیه\\" تو این کار را بدون اجازه او انجام دادی.

\\"شِبل\\" ب کسر شین به بچه شیر گفته می­شود، و \\"عِرّیس\\" و \\"عِرّیسة\\" به کسر عین و تشدید راء، به لانه شیر گفته می­شود. \\"لنعیدها جذعة\\" یعنی جنگی که در آغاز میان ما بود را از سر می­گیریم، جوهری گفته است: \\"فلان فی هذا الامر جذع\\" وقتی گفته می­شود که شخص شروع به سخن­گفتن در مورد آن نموده باشد. و \\"عفتک عفاة\\" شاید دعا باشد و در مقام خیر­خواهی یعنی همیشه مهمان داشته باشی، و در مقام بدخواهی یعنی مصائبی که خانه­ها و آثار را از بین می­برد، بر تو نازل شود و تو را از روی زمین محو کند. جوهری هم­چنین گفته است: \\"عفت الریح المنزل\\" یعنی باد خانه را مندرس کرد و \\"العفاة\\" یعنی کسانی که به دنبال چیزهای خوب هستند. \\"فلان تعفوه الأضیاف و هو کثیر العفاة\\" یعنی فلانی غالباً مهمان دارد. در اکثر نسخه­ها \\"غفّتک غفاف\\" با غین آمده که معنای مناسبی برای آن نیافتم، و در اکثر کتاب­ها \\"عقّتک عقاق\\" آمده که یعنی همان­طور که تو رَحِم را قطع کردی، خویشاوندانت نیز تو را قطع رحم کنند. و در روایت ابن قتیبه \\"عافک عائق\\" است.

جرزی گفته است در حدیث سقیفه آمده که: \\"الامر بیننا و بینهم کقد الأبلمة\\"، \\"أبلمة\\" با ضم و فتح و کسر همزه، یعنی فرورفتگی چشم و همزه آن زائد است، منظور این است که ما با شما در حکومت برابریم، هیچ امیری بر مأموری برتری ندارد، مانند برگ خرما که وقتی دو نیم می­شود، هر دو کاملاً با هم برابر هستند. در این­جا نقل کلام جزری تمام می­شود .

\\"ابوالفصیل\\" کنیه ابوبکر است که به جهت نزدیکی معنای بکر و فصیل به او گفته می­شد. \\"عجاجة\\" به فتح عین، یعنی غبار. جوهری گفته است: \\"جدجد\\" حشره­ایست شبیه ملخ که در شب­ها می­خواند (جیرجیرک)، \\"الفتک\\" یعنی کسی پیش دیگری برود و در حالی که او فریب خورده و غافل است، او را به قتل برساند. و در حدیث آمده است که «قیَّدَ الإیمانُ الفتکَ و لا یفتک المؤمن» یعنی ایمان مانع کشتن با نیرنگ است و انسان مومن با نیرنگ کسی را نمی­کشد.

می­گوید: \\"تدکدکت الجبال\\" یعنی کوه­ها مانند گل شل شدند، \\"دکداک\\" رملی است که به زمین بچسبد و جدا نشود. \\"جندل\\" یعنی سنگ، و \\"صراط\\" به کسر صاد یعنی راه واضح و مشخص، و \\"عیر\\" یعنی الاغ چه وحشی و چه اهلی، و \\"خسف\\" یعنی خواری و مشقت است. \\"شج الوتد\\" کنایه از کوبیدن میخ است و \\"رَثا لَهُ\\" یعنی دلش بر او سوخت. \\"منعرج الوادی\\" مکانی است که درّه به راست و چپ مایل می­شود، و \\"لِوی\\" بر وزن \\"إلی\\" جایی است که شن روی آن را گرفته باشد. و إلتوی یعنی کج شد، یا جایی باریک را گویند. \\"استبان\\" یعنی آشکار نمود، یا توضیح دادکه هم به صورت لازم می­آید و هم متعدی؛ یعنی تا چاشت فردا نمی­فهمند که من خیرشان را می­خواهم، ولی فردا اتفاقات امروز رخ داده و دیگر [دیر شده و] فهمیدنشان سودی برایشان ندارد. یک بیت از قصیده­ای حماسی است که داستان آن در جای خود ذکر شده است.

\\"نجر\\" تراشیدن چوب است و \\"زری علیه زریاً\\" یعنی او را سرزنش کرد. \\"تشذّب\\" یعنی تفرق و پراکندگی، و \\"ندَر الشیء ندوراً\\" یعنی افتاد. \\"حص\\" به معنای تراشیدن مو است و \\"زئیر\\" صدای شیر است که از سینه­اش برآید. در برخی نسخه­ها \\"زبیر\\" بر وزن امیر آمده که یعنی زیرکی. در نهایه آمده است: \\"ما تجانفنا فیه لاثم\\" یعنی ما برای ارتکاب گناه متمایل به آن نشدیم. \\"أنت صاحب من أنت صاحبه\\" ظاهراً ادامه سخن سعد است و معنی آن این است که تو جانشین کسی هستی که خودت او را خلیفه کردی.

**[ترجمه]

تنبیه

اعلم أیها الطالب للحق و الیقین بعد ما أحطت خُبرا بما أوردنا فی قصة السقیفة من أخبارنا و آثار المخالفین أن الإجماع الذی ادّعوه علی خلافة أبی بکر هذا حاله و لهذا انجر إلی خراب الدین مآله و قد ذکر جل علماء الأصول من المخالفین أن الإجماع عبارة عن اتفاق جمیع أهل الحل و العقد أی المجتهدین و علماء المسلمین علی أمر من الأمور فی وقت واحد و الجمهور أنفسهم تکلموا علی تحقق الإجماع و شرائطه حسبما ذکر فی شرح المختصر العضدی و غیره بأن الإجماع أمر ممکن أو محال و علی تقدیر إمکانه هل له تحقق أم لا و علی التقادیر کلها هل هو حجة و دلیل علی شی ء أم لا و علی تقدیر کونه حجة و دلیلا هل هو کذلک ما لم یصل ثبوته إلی حد التواتر أو لا و فی کل ذلک وقع بین علمائهم التشاجر و التنازع فلا بد لهم من إثبات ذلک کله حتی تثبت إمامة أبی بکر.

و لیت شعری أن من لم یقل منهم بذلک کله کیف یدعی حقیة إمامة أبی بکر و یتصدی لإثباتها ثم بعد ذلک خلاف آخر و هو أنه هل یشترط فی حقیقة الإجماع أن لا یتخلف و لا یخالف أحد من المجمعین إلی أن یموت الکل أم لا و أیضا قد اختلفوا فی أن الإجماع وحده حجة أم لا بد له من سند هو الحجة حقیقة و السند الذی قد ذکر فی دعوی خلافة أبی بکر هو قیاس فقهی حیث قاسوا رئاسة الدین و الدنیا بإمامة الصلاة فی مرضه صلی الله علیه و آله علی ما ادعوه و قد عرفت حقیقته و لا یخفی فساده علی من له أدنی معرفة بالأصول لأن إثبات حجیة القیاس فی غایة الإشکال و علماء أهل البیت علیهم السلام و الظاهریة من أهل السنة (1) و جمهور المعتزلة ینفون حجیته

ص: 360


1- هم اتباع داود الأصفهانیّ و من أرکانهم ابن حزم الاندلسی، و هؤلاء استندوا فی الاحکام و العقائد الی ظاهر ألفاظ الشریعة: الکتاب و السنة، و ترکوا الاقیسة و الاستحسانات و الآراء، و قد أدی جمودهم الی ظاهر الألفاظ أن ذهبوا الی القول بالجسم و اثبات الأعضاء له تعالی و تقدس ذاهلین عن أن امثال قوله تعالی «اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ»* و «یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ» علی الکنایة و التشبیه.

و یقیمون علی مذهبهم حججا عقلیة و نقلیة و لغیرهم أیضا فی أقسامه و شرائطه اختلاف کثیر.

و علی تقدیر ثبوت جمیع ذلک إنما یکون القیاس فیما إذا کان هناک علة فی الأصل و یکون الفرع مساویا للأصل فی تلک العلة و هاهنا العلة مفقودة بل الفرق ظاهر لأن الصلاة خلف کل بر و فاجر جائز عندهم بخلاف الخلافة إذ شرطوا فیها العدالة و الشجاعة و القرشیة و غیرها و أیضا أمر إمامة الجماعة أمر واحد لا یعتبر فیه العلم الکثیر و لا الشجاعة و التدبیر و غیرها مما یشترط عندهم فی الخلافة فإنها لما کانت سلطنة و حکومة فی جمیع أمور الدین و الدنیا تحتاج إلی علوم و شرائط کثیرة لم یکن شی ء منها موجودا فی أبی بکر و أخویه فلا یصح قیاس هذا بذاک.

و قول بعضهم إن الصلاة من أمور الدین و الخلافة من أمور الدنیا غلط ظاهر لأن المحققین (1) منهم کالشارح الجدید للتجرید عرفوا الإمامة بالحکومة العامة فی الدین و الدنیا و ظاهر أنه کذلک مع أن الأصل لیس بثابت لأن الشیعة ینکرون ذلک أشد الإنکار کما عرفت مما مضی من الأخبار (2) و سیأتی بعضها.

وَ قَالَ (3) بَعْضُهُمْ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَمَرَ النَّاسَ فِی مَرَضِهِ بِالصَّلَاةِ وَ لَمْ یُعَیِّنْ

ص: 361


1- راجع شرح المواقف 2/ 469 ط مصر شرح التجرید للفاضل القوشچی باب الإمامة.
2- راجع ص 130- 174 من هذا الجزء و قد مر ص 145 و 156 عن صحاحهم و مسانیدهم (سنن ابی داود، سیرة ابن هشام، مسند ابن حنبل، طبقات ابن سعد، الاستیعاب) أن رسول اللّه صلی الله علیه و آله انما قال: «مروا من یصلی بالناس» و لم یعین أحدا.
3- قد مر ص 160 من هذا الجزء کلام یشبه هذا نقله ابن أبی الحدید عن شیخه أبی یعقوب یوسف بن إسماعیل اللمعانی، و فی إحقاق الحقّ 2/ 363 نسبة هذا الکلام بعبارته الی جمهور الشیعة.

أَحَداً.

فَقَالَتْ عَائِشَةُ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ لِبِلَالٍ إِنَّهُ صلی الله علیه و آله أَمَرَ أَنَّ یَؤُمَّ أَبُو بَکْرٍ فِی الصَّلَاةِ فَلَمَّا اطَّلَعَ النَّبِیُّ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ وَضَعَ إِحْدَی یَدَیْهِ عَلَی مَنْکِبِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الْأُخْرَی عَلَی مَنْکِبِ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ وَ خَرَجَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ نَحَّی أَبَا بَکْرٍ عَنِ الْمِحْرَابِ فَصَلَّی بِالنَّاسِ حَتَّی لَا تَصِیرَ إِمَامَتُهُ موجبا (مُوجِبَةً) لِلْخَلَلِ فِی الدِّینِ.

و یعضده

مَا رَوَاهُ الْبُخَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُرْوَةَ (1)

فَوَجَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَخَرَجَ إِلَی الْمِحْرَابِ فَکَانَ أَبُو بِکْرٍ یُصَلِّی بِصَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ بِصَلَاةِ أَبِی بِکْرٍ أَیْ بِتَکْبِیرِهِ انْتَهَی (2).

و أیضا لو کان خبر تقدیم أبی بکر فی الصلاة صحیحا کما زعموا و کان مع صحته دالا علی إمامته لکان ذلک نصا من النبی صلی الله علیه و آله بالإمامة و متی حصل النص لا یحتاج معه إلی غیره فکیف لم یجعل أبو بکر و أصحاب السقیفة ذلک دلیلا علی إمامة أبی بکر و کیف لم یحتجوا به علی الأنصار فعلم أن ذلک لیس فیه حجة أصلا.

و أیضا ظاهر أن الإمامة من الأصول فلا یصح إثباته بالقیاس علی تقدیر تحقق القیاس الصحیح فإنه علی تقدیر تسلیم حجیته إنما یجری فی الفروع و لو کان

ص: 362


1- راجع صحیح البخاریّ کتاب الاذان الباب 39 (ج 2/ 174) و لفظه «... قال عروة: فوجد رسول اللّه فی من نفسه خفة فخرج فإذا أبو بکر یؤم الناس فلما رآه أبو بکر استأخر فأشار إلیه أن کما أنت، فجلس رسول اللّه حذاء أبی بکر الی جنبه فکان أبو بکر یصلی بصلاة رسول اللّه و الناس یصلون بصلاة أبی بکر». واما قوله « أی بتکبیره » فهو تفسیر ذکره شارح المواقف فی وجه الجمع علی ما مر ص ١٥٣ ، نعم فی روایة البخاری ٢ / ١٨٢ من طریق الاعمش عن ابراهیم عن الاسود : « وقعد النبی صلی الله علیه و آله إلی جنبه وأبوبکر یسمع الناس التکبیر » راجع متن الحدیث ص ١٣٩ و متن حدیث عروة ص ١٣٦.
2- راجع إحقاق الحقّ 2/ 363 و ما بین العلامتین زیادة منه.

ظن المجتهد کافیا فی مسألة الإمامة کما فی الفروع الفقهیة لزم عدم جواز تخطئة المجتهد الذی ظن أن أبا بکر لم یکن إماما و کان تقلید ذلک المجتهد جائزا مع أنهم لا یقولون به. (1) و أیضا الاستخلاف لا یقتضی الدوام إذ الفعل لا دلالة له علی التکرار و الدوام إن ثبت خلافته بالفعل و إن ثبت بالقول فکذلک کیف و قد جرت العادة بالتبعیة مدة غیبته المستخلفة و الانعزال بعد حضوره.

و أیضا ذلک معارض بأنه صلی الله علیه و آله استخلف علیا علیه السلام فی غزوة تبوک فی المدینة و لم یعزله و إذا کان خلیفة علی المدینة کان خلیفة فی سائر وظائف الأمة لأنه لا قائل بالفصل و الترجیح معنا لأن استخلافه علیه السلام علی المدینة أقرب إلی الإمامة الکبری لأنه متضمن لأمور الدین و الدنیا بخلاف الاستخلاف فی الصلاة کما مر.

و بعد تسلیم ذلک کله نقول إن إجماع الأمة بأجمعهم علی إمامة أبی بکر لم یتحقق فی وقت واحد و هذا واضح مع قطع النظر عن عدم حضور أهل البیت علیهم السلام و سعد بن عبادة سید الأنصار و أولاده و أصحابه و لذا قال صاحب المواقف و شارحه السید الشریف و إذا ثبت حصول الإمامة بالاختیار و البیعة فاعلم أن ذلک الحصول لا یفتقر إلی الإجماع من جمیع أهل الحل و العقد إذ لم یقم علیه دلیل من العقل و السمع بل الواحد و الاثنان من أهل الحل و العقد کاف فی ثبوت الإمامة و وجوب اتباع الإمام علی أهل الإسلام و ذلک لعلمنا بأن الصحابة مع صلابتهم فی الدین اکتفوا فی عقد الإمامة بذلک کعقد عمر لأبی بکر و عقد عبد الرحمن بن عوف لعثمان و لم یشترطوا فی عقدها اجتماع من فی المدینة من أهل الحل و العقد فضلا عن إجماع الأمة من علماء الأمصار هذا و لم ینکر علیهم أحد و علیه أی علی الاکتفاء بالواحد و الاثنین فی عقد الإمامة انطوت

ص: 363


1- و زاد فی الاحقاق: مع أنّه لو قال أحد عندهم: أبی اعتقد امامة علیّ علیه السلام لظن غلب علی او تقلیدا للمجتهد الفلانی، لا یخطئونه بل یقتلونه.

الأعصار بعدهم إلی وقتنا هذا انتهی. (1) و قال التفتازانی فی شرح المقاصد محتجا علی إمامة أبی بکر لنا وجوه الأول و هو العمدة إجماع أهل الحل و العقد علی ذلک و إن کان من البعض بعد تردد و توقف علی ما روی أن الأنصار قالوا منا أمیر و منکم أمیر و إن أبا سفیان قال أ رضیتم یا بنی عبد مناف أن یلی علیکم تیم و الله لأملأن الوادی خَیْلًا و رَجِلًا و ذکر فی صحیح البخاری و غیره من کتب الأصحاب أن بیعة علی کانت بعد توقف و فی إرسال أبی بکر و عمر أبا عبیدة بن الجراح إلی علی علیه السلام رسالة لطیفة روتها الثقات بإسناد صحیح یشتمل علی کلام کثیر من الجانبین و قلیل غلظة من عمر و علی أن علیا علیه السلام جاء إلیهما و دخل فیما دخلت فیه الجماعة و قال حین قام من المجلس بارک الله فیما ساءنی و سرکم فما روی أنه لما بویع لأبی بکر و تخلف علی علیه السلام و الزبیر و مقداد و سلمان و أبو ذر أرسل أبو بکر من الغد إلی علی علیه السلام فأتاه مع أصحابه فبایعه و سائر المتخلفین محل نظر انتهی.

و قال فی موضع آخر من الکتاب المذکور و تنعقد الإمامة بطرق أحدها بیعة أهل الحل و العقد من العلماء و الرؤساء و وجوه الناس من غیر اشتراط عدد و لا اتفاق الکل من سائر البلاد بل لو بایع واحد مطاع کفت بیعته ثم قال فیه طریق ثبوت الإمامة عندنا و عند المعتزلة و الخوارج و الصالحیة خلافا للشیعة اختیار أهل الحل و العقد و بیعتهم من غیر أن یشترط إجماعهم علی ذلک و لا عدد محدود بل ینعقد بعقد واحد منهم و لهذا لم یتوقف أبو بکر إلی انتشار الأخبار فی الأقطار و لم ینکر علیه أحد و قال عمر لأبی عبیدة ابسط یدک لأبایعک فقال أ تقول هذا و أبو بکر حاضر فبایع أبا بکر و هذا مذهب الأشعری إلا أنه یشترط أن یکون ذلک العقد بمشهد من الشهود لئلا یدعی الآخر عقدا سرا متقدما علی هذا العقد انتهی. (2)

ص: 364


1- راجع شرح المواقف 2/ 467 ط دار الطباعة القاهرة.
2- شرح المقاصد: 2/ 271 و 272، و قال فی کلام له: «ان ما وقع بین الصحابة من المحاربات و المشاجرات علی الوجه المسطور فی کتب التواریخ و المذکور علی ألسنة الثقات یدلّ بظاهره علی أن بعضهم قد حاد عن طریق الحق و بلغ حدّ الظلم و الفسق و کان الباعث علیه الحقد و العناد، و الحسد و اللداد، و طلب الملک و الرئاسات، و المیل الی اللذات و الشهوات، اذ لیس کل صحابی معصوما و لا کل من لقی النبیّ صلی الله علیه و آله بالخیر موسوما، الا أن العلماء لحسن ظنهم بأصحاب رسول اللّه ذکروا لها محامل و تأویلات بها یلیق، و ذهبوا الی أنهم محفوظون عما یوجب التضلیل و التفسیق صونا لعقائد المسلمین من الزیغ و الضلالة، فی حقّ کبار الصحابة، سیما المهاجرین منهم و الأنصار، المبشرین بالثواب فی دار القرار. وأما ماجری بعدهم من الظلم علی أهل بیت النبی ص فمن الظهور بحیث لا مجال للاخفاء ومن الشناعة بحیث لا اشتباه علی الاراء ، ویکاد یشهد به الجماد العجماء ، و یبکی له من فی الارض والسماء وتنهد منه الجبال ، وتنشق منه الصخور ، ویبقی سوء عمله علی کر الشهور والدهور ، فلعنة الله علی من باشر أو رضی أو سعی ، ولعذاب الاخرة أشد وأبقی انتهی.

و اعترف إمامهم الرازی فی کتاب نهایة العقول بأنه لم ینعقد الإجماع علی خلافة أبی بکر فی زمانه بل إنما تم انعقاده بموت سعد بن عبادة و کان ذلک فی خلافة عمر.

فعلی أحکام هؤلاء السفهاء المدعین للانخراط فی سلک العلماء فلیضحک الضاحکون و فی وقاحتهم و قلة حیائهم فلیتحیر المتحیرون أخزاهم الله ما ذا یصنعون بعهد الله و کیف یلعبون بدین الله و هل یذعن عاقل بأنه یکفی لرئاسة الدین و الدنیا و التصرف فی نفوس جمیع الأمة و أموالهم و أعراضهم بیعة واحد أو اثنین من آحاد الأمة ممن لا یجری حکمه علی نفسه و لم یثبت عصمته و لا تقبل شهادته فی درهم و لا فی نصف درهم.

فإن قیل إن لم یتحقق الإجماع علی خلافة أبی بکر فی یوم السقیفة لکنه بعد ذلک إلی ستة أشهر قد تحقق اتفاق الکل علی خلافته و رضوا بإمامته فتم

ص: 365

الإجماع قلنا ذلک أیضا ممنوع لما عرفت من عدم بیعة علی علیه السلام و أصحابه له بعد ستة أشهر أیضا و لو سلم أنه صفق علی یده کما یفعله أهل البیعة فلا ریب فی أن سعد بن عبادة و أولاده لم یتفقوا علی ذلک و لم یبایعوا أبا بکر و لا عمر کما قال ابن عبد البر فی الإستیعاب (1) فی ترجمة أبی بکر إنه بویع له بالخلافة فی الیوم الذی قبض فیه رسول الله صلی الله علیه و آله فی سقیفة بنی ساعدة ثم بویع البیعة العامة یوم الثلاثاء من غد ذلک الیوم و تخلف عن بیعته سعد بن عبادة و طائفة من الخزرج و فرقة من قریش.

و روی أیضا ابن عبد البر فی الکتاب المذکور (2) و ابن حجر العسقلانی فی الإصابة (3) أن سعدا لم یبایع أحدا من أبی بکر و عمر و لم یقدروا علی إلزامه کإلزامهم لغیره لکثرة أقوامه من الخزرج فاحترزوا عن فتنتهم و لما وصل حکومة أهل الإسلام إلی عمر مر ذات یوم سعد علی سوق المدینة فوقع علیه نظر عمر و قال له ادخل یا سعد فی بیعتنا أو اخرج من هذا البلد فقال سعد حرام علی أن أکون فی بلد أنت أمیره ثم خرج من المدینة إلی الشام و کانت له قبیلة کثیرة فی نواحی دمشق کان یعیش فی کل أسبوع عند طائفة منهم ففی تلک الأیام کان یذهب یوما من قریة إلی أخری فرموه من وراء بستان کان علی طریقه بسهم فقتل.

و قال صاحب روضة الصفا (4) ما معناه إن سعدا لم یبایع أبا بکر و خرج إلی الشام و قتل بعد مدة فیها بتحریک بعض العظماء.

و قال البلاذری فی تاریخه (5) إن عمر بن الخطاب أشار إلی خالد بن الولید و محمد بن

ص: 366


1- الاستیعاب 2/ 655.
2- الاستیعاب 1/ 333 راجع الرقم 2337.
3- الإصابة 2/ 27 ط مصر.
4- روضة الصفا 2/ 219.
5- قد مر عن تاریخ البلاذری ص 183 نص فی ذلک راجعه، و هکذا مر ص 346 نصوص آخر من المسعودیّ فی مروجه و شارح النهج الحدیدی فی موضعین من شرحه راجعه ان شئت. ونص البلاذری مرة أخری فی تاریخه انساب الاشراف ١ / ٥٨٩ بنحو أبسط حیث قال : حدثنی المدائنی عن ابن جعدبة عن صالح بن کیسان ؛ وعن أبی مخنف ، عن الکلبی و غیرهما أن سعد بن عبادة لم یبایع أبابکر وخرج إلی الشام فبعث عمر رجلا وقال : ادعه إلی البیعة واحتل له ، وان أبی فاستعن بالله علیه ، فقدم الرجل الشام فوجد سعدا فی حائط بحوارین ، فدعاه إلی البیعة ، فقال : لا أبایع قرشیا أبدا. قال : فانی أقاتلک ، قال : وان قاتلتنی ، قال : أفخارج أنت مما دخلت فیه الامة؟ قال : أما من البیعة فانی خارج ، فرماه بسهم فقتله ، وروی أن سعدا رمی فی حمام وقیل کان جالسا یبول فرمته الجن وقال قائلهم : قتلنا سید الخزرج سعد بن عبادة***رمیناه بسهمین فلم نخط فؤاده فکما تری لم یذکر فی مقاله هذا ولا فی مقاله المنقول ص ١٨٣ ، أن المباشر لقتله من کان؟ ولعله ذکره فی مورد آخر لم یطبع من کتابه بعد ، فلیراجع مظانها کترجمة أبی بکر (ج ٢ / ٤٧٠ المخطوطة بالاستانة ) وترجمة خالد بن الولید ( ٢ / ٥٤٠ المخطوطة ) وترجمة عمر بن الخطاب ( ٢ / ٥٧٧ المخطوطة ) وترجمة المغیرة بن شعبة ( ٢/١٢١١ المخطوطة).

مسلمة الأنصاری بقتل سعد فرماه کل منهما بسهم فقتل ثم أوقعوا فی أوهام الناس أن الجن قتلوه و وضعوا هذا الشعر علی لسانهم:

قد قتلنا سید الخزرج سعد بن عبادة***فرمیناه بسهمین فلم نخط فؤاده

و لو سلم فنقول قد اعتبر فی تعریف الإجماع اتفاق أهله علی أمر واحد فی وقت واحد إذ لو لم یقع ذلک فی وقت واحد احتمل رجوع المتقدم قبل موافقة المتأخر فلا معنی لحصول الإجماع علی خلافة أبی بکر تدریجا و الحاصل أنهم أرادوا بوقوع الإجماع علی خلافته حصول الاتفاق علی ذلک بعد النبی صلی الله علیه و آله بلا فصل أو فی زمان قلیل فهو معلوم البطلان و إن أرادوا تحققه بعد تطاول المدة فمع تسلیمه مخالف لما اعتبر فی حقیقة الإجماع من اتحاد الوقت و أیضا لا یقوم حجة إلا إذا

ص: 367

دخل الباقون طوعا أما إذا استظهر الأکثر و خاف الأقل و دخلوا فیما دخل فیه الأکثر خوفا و کرها فلا.

و لا أظنک تستریب بعد الاطلاع علی ما أوردنا سابقا من روایات الخاصة و العامة أن الحال کانت کذلک و أن بنی هاشم لم یبایعوا أولا ثم قهروا و بایعوا بعد ستة أشهر حتی أن معاویة کتب إلی علی علیه السلام یُؤَنِّبُهُ بذلک حیث یقول إنک کنت تقاد کما یقاد الجمل المخشوش و

کتب علیه السلام فی جوابه و قلت إنی کنت أُقَادُ کما یقاد الجمل المخشوش حتی أبایع و لعمر الله لقد أردت أن تذم فمدحت و أن تفضح فافتضحت و ما علی المسلم من غضاضة فی أن یکون مظلوما ما لم یکن شاکا فی دینه أو مرتابا فی یقینه و هذه حجتی علیک و علی غیرک (1).

و سیأتی فی باب شکواه عن المتقدمین المتغلبین ما فیه کفایة للمعتبرین.

و من الغرائب أنهم اتفقوا جمیعا علی صحة الحدیث

عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ مَا دَارَ (2).

و قد اعترف ابن أبی الحدید بصحته و قال الغزالی مع شدة تعصبه فی کتاب الإحیاء لم یذهب ذو بصیرة ما إلی تخطئة علی علیه السلام قط و

من المتفق علی روایته فی صحاحهم و أصولهم کان

ص: 368


1- راجع ص 318 ممّا سبق.
2- راجع البحار ج 38 ص 27- 40 و الحدیث أخرجه الحفاظ الاثبات راجع تاریخ بغداد 14/ 321 مجمع الزوائد 7/ 233 و 234 و 9 ر 134، سنن الترمذی 5 ر 297 بالرقم 3798، مستدرک الصحیحین 3 ر 124 مناقب الخوارزمی 62، جامع الأصول 9 ر 420 منتخب کنز العمّال 5 ر 62 و 34 شرح النهج الحمیدی 2 ر 572 و لفظه فان قلت: فما هذا الامر الذی لم ینس و لم یخلق ان لم یکن هناک نص (یعنی قوله علیه السلام: هذا و لم یطل العهد و لم یخلق منک الذکر) قلت: قوله صلی الله علیه و آله «انی مخلف فیکم الثقلین و قوله صلی الله علیه و آله اللّهمّ أدر الحق معه حیث دار و امثال ذلک من النصوص الدالة علی تعظیمه و تبجیله و منزلته فی الإسلام ....

علی دیان هذه الأمة بعد نبیها (1).

و قال الزمخشری و ابن الأثیر عند ذکر الروایة الدیان القهار و قیل القاضی و الحاکم و قد نقلنا ما أوردوه فی صحاحهم من أخبار السفینة (2) و المنزلة (3) و الثقلین (4) و غیرها فی أبواب النصوص علیه علیه السلام و أبواب فضائله و مع ذلک لا یبالون بمخالفته فی إمامة خلفائهم بلی مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ

ص: 369


1- راجع تاج العروس للزبیدی الفائق للزمخشریّ و النهایة لابن الأثیر مادة دی ن.
2- راجع ج 23 ص 140- 166 من بحار الأنوار کتاب الإمامة الباب 7 باب فضائل أهل البیت و النصّ علیهم جملة من خبر الثقلین و السقیفة و باب حطة و غیرها، و الحدیث متواتر فی کتبهم نقله الحفاظ و رواة الاخبار، راجع معجم الطبرانی الصغیر 78 و 170، مستدرک الحاکم 3 ر 150 و 2 ر 343، میزان الاعتدال 1 ر 224، مجمع الزوائد 9 ر 168، تاریخ الخلفاء 573، الخصائص الکبری 2 ر 266، تاریخ بغداد 12 ر 91، حلیة الأولیاء 4 ر 306 منتخب کنز العمّال 5 ر 92 و 95، شرح النهج الحدیدی 1 ر 73.
3- راجع ج 37 ص 254- 289، و الحدیث متواتر قطعا راجع سیرة ابن هشام 2 ر 520 المحبر 125، مسند الطیالسی 28 بالرقم 205، صحیح البخاریّ فضائل أصحاب النبیّ الباب 9، سنن الترمذی کتاب المناقب الباب 20 سنن ابن ماجة المقدّمة الباب 11، مسند ابن حنبل 1 ر 170 و 77 و 179 و 182 و 184 و 185، 3 ر 32، خصائص النسائی 15 ط مصر، صحیح مسلم 7 ر 120 بطرق کثیرة، الی غیر ذلک ممّا تجده فی احقاق الحق 5 ر 133- 234.
4- راجع ج 23 ص 104- 166 من بحار الأنوار کتاب الإمامة الباب 7 و قد مر فی ص 177 من هذا الجزء بعض مصادر الحدیث، و ان شئت راجع إحقاق الحقّ 9/ 309- 375.

**[ترجمه]ای جوینده حقیقت و یقین! اکنون که از احادیث و آثار اهل تسنن در مورد داستان سقیفه مطلع شدی، آگاه باش که این است حال و وضع اجماعی که آن­ها ادعا می­کنند در به خلافت رسیدن ابوبکر وجود داشته است، و از همین رو بود که عاقبت آن منجر به تباهی دین گردید. همه دانشمندان اصول اهل تسنن گفته­اند که اجماع عبارت است از متفق شدن همه اهالی حل و عقد، یعنی مجتهدان و علمای مسلمانان، بر سر یک موضوع در یک زمان. بر اساس آن­چه که در شرح مختصر عضدی و غیر آن آمده است، خود آنان در مورد تحقق اجماع و شرائط آن بحث کرده­اند که آیا تحقق اجماع [با تعریف فوق] ممکن است، یا محال؟ و بر فرض مممکن بودن، آیا وجود هم پیدا کرده است یا نه؟ و با فرض همه این­ها، آیا اجماع می­تواند حجت و دلیل بر چیزی ­شود یا نه؟ و با فرض اینکه اجماع بتواند حجت و دلیل قرار بگیرد، آیا حتی اگر ثبوت آن به حد تواتر نرسد، باز هم می­توان حجت و دلیل باشد یا نه؟ و در همه­ این موارد میان علمای آنها مشاجره و کشمکش واقع شده است، پس آن­ها برای اثبات امامت ابوبکر، باید همه این موارد را ثابت کنند.

ای کاش می­دانستم کسانی از هیچ­کدام از این موارد را قبول ندارند، چطور ادعای امامت ابوبکر را می­کنند و چطور آن را اثبات می­نمایند.

بعد از این قبول این­ها نیز اختلاف دیگری وجود دارد؛ و آن این­که آیا در حقانیت اجماع شرط است که هیچ­یک از اجماع کنندگان نباید تا هنگام مرگشان از مسأله مورد اجماع تخلف کنند و با آن مخالفت ورزند، یا چنین شرطی وجود ندارد؟ آن­ها هم­چنین در این مساله اختلاف دارند که آیا اجماع خود به تنهایی حجت است، یا باید سندی داشته باشد که در واقع آن سند حجت حقیقی است؟ سندی که در مساله ادعای خلافت ابوبکر ذکر شده است، یک قیاس فقهی است؛ زیر آنان مطابق آن­چه ادعا کرده­اند، - البته خوانندگان حقیقت امر را خواندند و دریافتند - ریاست دین و دنیا را قیاس به امامت نماز در زمان بیماری رسول خدا - صلی الله علیه و آله - کرده­اند. و فساد این ادعا بر کسی که شناختی ناچیز از اصول دین داشته باشد، پوشیده نیست، زیرا اثبات حجیت قیاس بسیار مشکل است و علمای شیعه و پیروان مذهب ظاهریه اهل تسنن و همه معتزله حجیت آن را نفی می­کنند و هر یک بنا بر مذهب خود دلایل عقلی و نقلی [در نفی حجیت آن] می­آورند. سایر فرق و مذاهب نیز در مورد اقسام قیاس و شرائط آن اختلاف زیادی دارند.

با فرض اثبات تمام این موارد، قیاس در جایی است که علتی در اصل وجود دارد و فرع در آن علت با اصل برابر باشد. در این­جا نه تنها علت مفقود است، بلکه تفاوت آشکاری[ میان اصل و فرع] وجود دارد ؛ زیرا از نظر آن­ها اقتدا به هر فرد نیکوکار یا فاجری در نماز جایز است؛ و حال آن­که در خلافت این­گونه نیست؛ زیرا آن­ها عدالت و شجاعت و قریشی بودن و چیزهای دیگری را در خلافت شرط دانسته­اند. هم­چنین مسأله امامت جماعت مسأله واحدی است که در آن دانش زیاد و شجاعت و تدبیر و سایر شرایطی که از نظر آن­ها در خلافت شرط است، معتبر نیست. از آن جایی که خلافت عبارت از حاکمیت و حکومت در همه امور دینی و دنیوی است نیاز به علوم و شرایط زیادی دارد که هیچ­یک از آن­ها در ابوبکر و دو خلیفه بعد از او وجود نداشت؛ بنابراین قیاس این به آن صحیح نیست.

و این­که بعضی از آن­ها گفته­اند که نماز از امور دینی و خلافت از امور دنیاست، اشتباهی واضح است؛ زیرا محققانی مانند شارح جدید التجرید، امامت را به حکومت عام دینی و دنیوی تعریف کرده­اند، - . شرح المواقف 2 : 469 - و ظاهراً همین درست است. مضاف بر این­که اصل آن [که خلافت از امور دنیوی باشد] هم ثابت نیست؛ زیرا همان­طور که قبلاً در روایات گذشت - و به زودی برخی از آن­ها را می­آوریم - شیعیان این موضوع را به شدت انکار می­کند.

برخی از آن­ها گفته­اند: پیامبر - صلی الله علیه و آله - [در هنگام بیماری­اشان امر به اقامه نماز کردند، ولی کسی را برای این کار تعیین نکردند، عائشه دختر ابوبکر به بلال گفت: پیامبر - صلی الله علیه و آله - امر کردند که ابوبکر امام جماعت شود. وقتی رسول خدا - صلی الله علیه و آله - مطلع شدند،] یک دست خود را بر شانه علی - علیه السلام - و دست دیگرشان را بر شانه فضل بن عباس گذاشتند و به مسجد رفتند و ابوبکر را از محراب کنار زدند و خودشان بر مردم نماز گزاردند، تا امامت ابوبکر در نماز، موجب خلل در دین نگردد. چیزی که بخاری با سند خود از عروة نقل کرده این قضیه را تقویت می­کند: - . صحیح بخاری، کتاب الأذان، باب 39، 2 : 174 - «رسول خدا - صلی الله علیه و آله - اندکی احساس بهبودی کردند و [برای اقامه نماز] به محراب آمدند. ابوبکر به نماز رسول خدا - صلی الله علیه و آله - نماز می­خواند و مردم نیز به نماز ابوبکر، یعنی به تکبیر او نماز می­گزاردند.» - . مراجعه کنید به إحقاق الحق 2: 363 - پایان نقل از صحیح بخاری.

و اگر مطابق نظر آن­ها، روایت مقدم­نمودن ابوبکر [از جانب پیامبر] در نماز صحیح باشد، و بر فرض صحت دال بر امامت او باشد، این به منزله نص پیامبر - صلی الله علیه و آله - بر امامت اوست، و وقتی نص موجود باشد، نیاز به هیچ چیز دیگری نیست؛ پس چطور ابوبکر و اصحاب سقیفه این [نص] را به عنوان دلیل برای امامت ابوبکر نیاوردند؟ و چطور به کمک آن بر انصار احتجاج نکردند؟ معلوم می­شود که آن [تقدیم ابوبکر در نماز] به هیچ وجه نمی­تواند دلیل [بر خلافت] شود.

هم­چنین واضح است که امامت از اصول دین است، و حتی با فرض این­که قیاس صحیح باشد، اثبات آن با قیاس صحیح نخواهد بود؛ زیرا با فرض قبول حجیت قیاس، قیاس فقط در فروع دین جاری است، و اگر ظن [ناشی از قیاس] مجتهد، در مساله امامت نیز مانند فروعات فقهی کافی باشد، نباید مجتهدی که ظن به عدم امامت ابوبکر دارد را تخطئه نمود، باید تقلید از آن مجتهد نیز جایز باشد، با این­که آن­ها چنین نظری ندارند.

همچنین این که کسی [به هر دلیلی] جانشین شود، اقتضا نمی­کند که جانشینی­اش باید ادامه بیابد؛ زیرا اگر هم خلافت او به وسیله فعل [ که مثلاً مقدم نمودن در نماز جماعت است] ثابت شود، فعل، دلالت بر تکرار و دوام ندارد. اگر با گفتار هم ثابت شود، همینطور است. چطور می­تواند چنین دلالتی داشته باشد و حال آن­که عادت این بود که در زمان غیبت ایشان از جانشین تبعیت می­شد، و با حضور مجدد ایشان شخص جانشین به خودی خود از جانشینی­اش خود عزل می­شد.

هم­چنین این امر با این مسأله که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در جنگ تبوک، علی - علیه السلام - را جانشین خود در مدینه قرار دادند و بعد از آن هم ایشان را عزل نکردند معارض است. زیرا وقتی علی علیه السلام جانشین حضرت بر مدینه باشند، این بدین معناست که ایشان در سایر مسؤلیت­ها نیز جانشین پیامبرند؛ زیرا قائل به فصل وجود ندارد [که بگوید ممکن است ایشان در سایر مسؤولیت­ها جانشین پیامبر نباشند]، و ارجحیت با ماست؛ زیرا جانشینی علی علیه السلام در مدینه، به مقام امامت بزرگ [و عام] نزدیک­تر است، چون چنان­چه گذشت جانشینی بر یک شهر، امور دینی و دنیوی، هر دو را شامل می­شود برخلاف جانشینی در نماز.

از همه این­ها هم که بگذریم، در امامت ابوبکر، اجماع همه افراد امت در یک زمان معین واقع نشد و حتی با قطع نظر از عدم حضور اهل بیت - علیهم السلام - و سعد بن عباده که بزرگ انصار بود و فرزندان و اصحاب او نیز این مسأله واضح است. و به همین سبب مؤلف المواقف و شارح آن سید شریف گفته­اند که هرگاه امامت با اختیار و بیعت حاصل شود، بدان که آن حصول، دیگر نیازی به اجماع همه افراد اهل حل و عقد ندارد؛ زیرا ما دلیلی از عقل و نقل بر آن نداریم [که بگوید باید همه اهالی حل و عقد در اجماع موجود باشند]، بلکه وجود یک یا دو نفر از اهل حل و عقد نیز برای ثبوت امامت، و وجوب تبعیت از امام بر مسلمانان کافیست؛ زیرا ما می­دانیم که صحابه با وجود آن همه صلابت در دین، در مساله امامت به همین مقدار اکتفا کردند؛ مانند سپردن خلافت به عمر از طرف ابوبکر، و سپردن خلافت به عثمان از جانب عبدالرحمن بن عوف. آن­ها حتی این­­که همه اهل حل و عقد مدینه در اجماع حاضر باشند را شرط ندانستند، چه برسد به این­که تمامی علمای شهرهای مختلف در اجماع حاضر باشند. و هیچ­کس هم این کار آن­ها را انکار نکرد. و اکتفا به یک یا دو نفر در تعیین امام، مسأله­ایست که بعد از آن­­ها نیز تا زمان ما بر طبق آن عمل می­شده و می­شود. - . شرح المواقف 2 : 467 - در این­جا نقل از شرح المواقف تمام می­شود.

تفتازانی در شرح المقاصد در استدلال بر امامت ابوبکر می­گوید: ما چند دلیل داریم: دلیل اول و عمده دلیل ما اجماع اهل حل و عقد بر آن [یعنی امامت ابوبکر] است، اگر چه بنابر روایات برخی در آغاز تردید و توقف کردند؛ انصار گفتند: یک امیر از ما و یک امیر از شما، و ابوسفیان گفت: ای عبدمناف! آیا راضی شدید که تَیم عهده­دار امور شما شود؟ به خدا سوگند دشت را پر از افراد سواره و پیاده می­کنم، و در صحیح بخاری و دیگر کتاب­های اصحاب آمده که علی - علیه السلام - بعد از مدتی درنگ بیعت نمودند، و این­که ابوبکر و عمر، پیغامی ملایم به وسیله ابوعبیدة بن جراح نزد علی - علیه السلام - فرستادند که راویان مورد اعتماد با سند صحیح جریان آن را نقل کرده­اند که مشتمل بر سخنان زیادی از جانب دو طرف [یعنی علی - علیه السلام - و ابوبکر] و اندکی از خشونت از جانب عمر است و نیز مشتمل بر این است که علی - علیه السلام - نزد آن دو آمدند و داخل در جماعت شدند [و بیعت کردند] و هنگامی که از مجلس برخاستند [که بروند] فرمودند: خداوند آن­چه که مرا ناراحت و شما را خوشحال کرد را مبارک گرداند. بنابراین مطلبی که روایت شده که \\"وقتی مردم با ابوبکر بیعت کردند و علی - علیه السلام - و زبیر و مقداد و سلمان و ابوذر از بیعت سرباز زدند، فردای آن روز ابوبکر در پی علی - علیه السلام - فرستاد و ایشان با اصحابشان پیش او آمدند و ایشان و سایر کسانی که بیعت نکرده بودند، در همان روز با او بیعت نمودند\\"، جای تأمل دارد. در این­جا نقل از شرح المقاصد تفتازانی تمام می­شود.

تفتازانی در جای دیگری از همین کتاب گفته است: امامت به چند طریق منعقد می­شود: یکی از آن­ها بیعت اهل حل و عقد علما و سران و چهره­های شاخص مردمی است که مشروط به حضور تعدادی خاص و یا موافقت همه اهالی حل و عقد سایر بلاد نیست، و حتی اگر یک فرد که مردم از او اطاعت می­کنند، نیز بیعت نماید کافیست، سپس می­گوید: طریق ثبوت امامت نزد ما و معتزله و خوارج و صالحیه، و بر خلاف شیعیان، این است که اهل حل و عقد کسی را انتخاب کنند و با او بیعت نمایند و شرط نیست که همه آن­ها بر سر او اجماع داشته باشند و یا تعداد مشخصی باشند، بلکه با بیعت یکی از آن­ها نیز امامت منعقد می­گردد، و برای همین ابوبکر منتظر نشد که خبرها به گوشه و کنار قلمرو اسلامی برسد [و بعد از آن بر تخت امامت بنشیند]، و کسی هم بر او ایرادی نگرفت. عمر به ابو عبیدة گفت: دستت را بگشای تا با تو بیعت کنم، ابوعبیده گفت: وقتی ابوبکر هست چگونه این را می­گویی؟ در نتیجه با ابوبکر بیعت نمود. و این [که گفتیم] مسلک اشعری­ها هم همین­طور است، جز این­که اشعریون شرط می­کنند که این بیعت و لو یک­نفره باید چند شاهد هم داشته باشد، تا کسی ادعا نکند که بیعتی مخفیانه زودتر از این بیعت انجام گرفته است. - . شرح المقاصد 2 : 271 و 272 - در این­جا نقل از شرح المقاصد تفتازانی تمام می­شود.

امام فخر رازی در کتاب نهایة العقول اعتراف کرده که در زمان خلافت ابوبکر اجماع محقق نشد، بلکه اجماع در زمان خلافت عمر و بعد از مرگ سعد بن عباده منعقد شد.

بر حکم­های این سفیهان که مدعی حرکت در مسیر علما هستند، باید خندید و در وقاحت و و بی­حیایی آن­ها باید متحیر گشت. خداوند آن­ها را ذلیل کند که با عهد خدا چنین می­کنند و با دین خدا چنین بازی می­کنند. آیا هیچ فرد عاقلی قبول می­کند که برای ریاست دین و دنیا و تصرف در جان و مال و آبروی همه افراد امت بیعت یک یا دو نفر از مردم، که بر خودشان هم نمی­توانند حکومت کنند و عصمتشان ثابت نشده و شهادتشان بر یک درهم و نیم درهم نیز قبول نمی­شود، کفایت کند؟

اگر بگویند: اگرچه در روز سقیفه اجماع بر خلافت ابوبکر حاصل نشد، ولی در عرض شش ماه بعد، همگان بر خلافت او متفق شدند و به امامت او رضایت دادند و بدین ترتیب اجماع کامل گشت، در مقابل می­گوییم : این هم درست نیست؛ زیرا دانستید علی - علیه السلام - و اصحاب ایشان بعد از شش ماه نیز بیعت نکردند، و اگر هم بپذیریم که ایشان مانند کسانی که بیعت می­کنند، دستشان را بر روی دست او زده باشند، شکی در این نیست که سعد بن عبادة و فرزندان او چنین چیزی را قبول نکردند و با ابوبکر و عمر بیعت ننمودند. هم­چنان که ابن عبدالبر در کتاب الاستیعاب، در شرح حال ابوبکر گفته که در روزی که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - وفات یافتند، مردم در سقیفه بنی­ساعدة برای خلافت با او بیعت کردند، و سپس فردای آن روز، یعنی روز سه شنبه بیعت عمومی با او صورت گرفت و سعد بن عبادة و گروهی از خزرج و گروهی قریش با او بیعت نکردند. - . الاستیعاب 2 : 655 -

هم­چنین ابن عبدالبر در همان کتاب - . همان 1 : 333 - و ابن­ حجر عسقلانی در کتاب الإصابة - . الإصابة 2 : 27 - روایت کردند که سعد با هیچ­یک از ابوبکر و عمر بیعت نکرد و آن­ها نیز نتوانستند او را مانند افراد دیگر مجبور به بیعت با خودشان نمایند؛ زیرا او اقوام زیادی در میان خزرجیان داشت که از فتنه آن­ها پرهیز کردند. زمانی که حکومت مسلمانان به عمر رسید، یک روز سعد از بازار مدینه گذر می­کرد که نگاه عمر به او افتاد و به او گفت: ای سعد! یا بیا و به بیعت ما درآی، یا از این شهر خارج شو، سعد گفت: بر من حرام باد که در شهری بمانم که تو امیر آن هستی، سپس از مدینه راهی شام شد. سعد در نواحی دمشق اقوام زیادی داشت که در هر هفته نزد یکی از این قبایل زندگی می­کرد، در همان ایام، یک روز که داشت از روستایی به روستای دیگر می­رفت، از پشت باغی که در مسیر راهش بود تیری به طرف او پرتاب کردند و کشته شد.

مؤلف روضة الصفا - . روضة الصفا 2 : 219 - نیز مطالبی گفته که معنایش این که سعد با ابوبکر بیعت نکرد و به شام رفت و پس از مدتی به تحریک برخی از بزرگان در آن­جا کشته شد.

بلاذری در تاریخش گفته است: عمر بن خطاب به خالد بن ولید و محد بن مسلمة گفت که سعد را به قتل برسانند، و هر دو آن­ها تیری به طرف او پرتاب کردند و او کشته شد، و بعد در میان مردم شایعه کردند که جنیان او را کشته­اند و این شعر را بر سر زبان­ها انداختند:

- سرور قوم خزرج سعد بن عبادة را کشتیم، دو تیر به سمت او پرتاب کردیم و در نشانه­گیری قلب او خطا ننمودیم.

اگر هم این را بپذیریم [که در عرض شش ماه همگان با ابوبکر بیعت کردند]، می­گوییم: در تعریف اجماع، شرط شده که اهل اجماع بر یک چیز و در یک زمان متفق شوند؛ چرا که اگر اجماع در یک زمان واحد تحقق نیابد، احتمال می­رود که کسی که اول کار موافق بوده، قبل از این­که نفرات آخر موافقت کنند، از موافقت خود بازگردد [و آن را پس بگیرد]. بنابراین در مورد ابوبکر که موافقت­ها به تدریج [و در طول زمان] انجام شده، اجماعی محقق نشده است. حاصل این­که اگر مقصود آن­ها از واقع­شدن اجماع بر خلافت ابوبکر این است که بعد از پیامبر - صلی الله علیه و آله - بلافاصله و یا در یک زمان اندک، همگان بر سر او به اتفاق رسیدند، که بطلانش معلوم است، و اگر مقصودشان این است که اجماع بعد از سپری شدن مدتی طولانی محقق شده است، اگر هم بپذیریم، این فاق شرط تحقق اجماع، یعنی اتحاد وقت می­باشد. هم­چنین اجماع وقتی حجت است که باقی افراد به میل خود وارد آن شوند، اما اگر اکثریت غلبه کنند و اقلیت بترسند و با ترس و اجبار، در آن­چه اکثریت به آن در آمده­اند داخل شوند، [اجماع] حجیت نخواهد داشت.

گمان نمی­کنم که خواننده بعد از اطلاع از روایات شیعیان و اهل تسنن که قبلاً آوردیم، شک کند که ممکن است حال به آن صورت [که آن­ها می­گویند] بوده باشد، و یا در این­ تردید کند که بنی­هاشم ابتدا بیعت نکردند و سپس مجبور شدند و بعد از شش ماه بیعت نمودند. حتی معاویه هم در نامه­ای که به علی - علیه السلام – نوشته، ایشان را بر آن جریان [بیعت اجباری] سرزنش کرده و می­گوید:\\"تو مانند شتری که در بینی­اش چوب کرده باشند، کشیده می­شدی\\" و علی - علیه السلام - در جواب او مرقوم فرمودند: \\"گفتی که من مانند شتری که در بینی­اش چوب کرده باشند، کشیده می­شدم تا بیعت کنم؛ به جانم سوگند خواستی مرا نکوهش کنی، ولی ستایشم کردی و خواستی رسوا کنی، ولی خودت رسوایی به بار آوردی؛ بر مسلمان ننگ نیست که تا زمانی که در دین خود شک نکرده و در یقین خود تردیدی ننموده، مظلوم باشد و این خود حجت من علیه تو و غیر تو است\\". به زودی در فصلی که مربوط به شکایت حضرت از آن افراد قبلی زورگو می­باشد، مطالبی خواهد آمد که برای عبرت گیرندگان کفایت می­کند.

عجیب این است که همه آن­ها صحت این حدیث از پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - را قبول دارند که ایشان فرمودند: علی با حق و حق با علی است؛ هر جا که علی برود حق نیز با او می­رود. ابن ابی­الحدید نیز به صحت آن اعتراف کرده است، و غزالی نیز با همه تعصبش در الإحیاء گفته است: «هیچ انسان بینایی هرگز چیزی ندیده که با آن علی - علیه السلام - را تخطئه کند [و کار ایشان را خطا بداند]. و از جمله روایت­هایی که آن­ها در صحاح و اصول خود بر آن اتفاق نظر دارند این است که [پیامبر فرمودند:] \\"علی دیّان این امت بعد از پیامبرشان است.\\" - . مراجعه کنید به تاج العروس زبیدی، فائق زمخشری و نهایة ابن اثیر، ماده «د ی ن» -

زمخشری و ابن اثیر در ذیل این روایت گفته اند: دیّان یعنی قهار، وگفته شده یعنی قاضی وحاکم. و ما احادیثی مانند حدیث سفینة - . معجم طبرانی صغیر : 78 و 170 ، مستدرک الحاکم 3 : 150 و 2 : 343 ، میزان الإعتدال 1 : 224 ، مجمع الزوائد 9 : 168 ، تاریخ الخلفاء : 573 ، الخصائص الکبری 2 : 266 ، تاریخ بغداد 12 : 91 ، حلیة الأولیاء 4 : 306 ، منتخب کنز العمال 5 : 92 و 95 ، شرح نهج البلاغة إبن أبی الحدید 1 : 73 - و منزلت - . سیره ابن هشام 2 : 520 ، المحبر : 125، مسند الطیالسی 28 شماره 205 ، صحیح بخاری، فضائل اصحاب النبی، باب 9 ، سنن ترمذی، کتاب المناقب، باب 20 ، سنن ابن ماجه، مقدمه، باب 11 ، مسند ابن حنبل 1 : 170 ، 77 ، 179 ، 182 ، 184 ، 185 و 3 : 32 ، خصائص نسائی: 15 ، صحیح مسلم 7 : 120 ، احقاق الحق 5 : 133 - 234 - و ثقلین - . احقاق الحق 9 : 309 - 375 - و احادیث دیگری که آن­ها در کتاب­های صحیحشان آورده­اند را در بخش­های نصوص موجود بر امامت علی - علیه السلام - و ابواب فضائل ایشان آورده­ایم. با این همه، آن­ها

خلفایشان را امام می­دانند و دست از مخالفت خود برنمی­دارند. آری، هر کس که خداوند نوری برایش قرار ندهد، نوری برایش نخواهد بود.

**[ترجمه]

تتمیم

أحببت أن أورد هاهنا فصلا من کتاب تلخیص الشافی (1) یتضمن کثیرا مما أجاب به السید رضی الله عنه فی الشافی عن شبه المخالفین و أخبارا جمة مأخوذة من کتبهم یؤید ما أسلفناه من الأخبار حیث قال فی الکلام فی خلافة أبی بکر.

و الطریقة الثانیة بنوها علی الإجماع و ادعوا أن الأمة أجمعت علی إمامته و اختیاره و لهم فی ترتیب الإجماع طرق.

منها أن یقولوا انتهی الأمر فی إمامته إلی إن لم یکن فی الزمان إلا راض بإمامته و کاف عن النکیر فلو لم یکن حقا لم یصح ذلک و لا فرق بین أن نبین ذلک فی أول الأمر أو فی بعض الأوقات و إنما یذکرون ذلک لادعائهم من أن ما ظهر من العباس و الزبیر و أبی سفیان و وقع من تأخر أمیر المؤمنین علیه السلام عن بیعته و من غیره زال کل ذلک.

و الآخر أن یقول إن کل من یدعی علیه الخلاف قد ثبت عنه فعلا و قولا الرضا و البیعة ممن یعتمد علیه و یذکرون أن سعد بن عبادة لم یبق علی الخلاف أو لا یعتد بخلافه.

و الثالث أن یقولوا إن إجماعهم علی فرع لأصل یتضمن تثبیت الأصل و قد استقر الإجماع فی أیام عمر علی إمامته و هی فرع لإمامة أبی بکر فیجب بصحتها صحة ذلک أو نبین أن أحدا لم یقل بصحة إمامة أحدهما دون الآخر ففی ثبوت أحدهما ثبوت الآخر من جهة الإجماع الثانی.

قالوا و الکلام فی هذا أوضح لأن أیام عمر امتدت و ظهر للناس الطاعة له و القبول من قبله و حضور مجلسه و المعاضدة له فی الأمور لأن سعد بن عبادة مات فی أوائل أیام عمر فاستقر الإجماع بعده بغیر شبهة.

و لنا فی الکلام علی إبطال هذه الطریقة وجهان من الکلام.

ص: 370


1- تلخیص الشافی 3/ 44 و ما بعده.

أحدهما أن نبین أن ترک المنازعة و الإمساک عن النکیر اللَّذَیْنِ توصلوا بهما إلی الرضا و الإجماع لم یکونا فی وقت من الأوقات.

و الثانی أن نسلم أن الخلاف فی إمامته بعد ظهوره انقطع غیر أنه لم ینقطع علی وجه یوجب الرضا و إن السخط ممن کان مظهرا للنکیر ثم کف عنه باق فی المستقبل و إن کف عن معاذیر یذکرها.

فأما الکلام فی الوجه الأول فبأن الخلاف ظهر فی أول الأمر ظهورا لا یمکن دفعه من أمیر المؤمنین علیه السلام و العباس رضی الله عنه و جماعة بنی هاشم ثم من الزبیر حتی روی عنه أنه خرج شاهرا سیفه و اسْتُلِبَ من یده فَضُرِبَ بِهِ الصَّفَا ثم من سلمان و خالد بن سعید و أبی سفیان صخر بن حرب فکل هؤلاء قد ظهر من خلافهم ما شهرته تغنی عن ذکره و خلاف سعد و ولده و أهله أیضا معروف و کل هذا کان ظاهرا فی ابتداء الأمر.

ثم إن الخلاف من بعض من ذکرنا بقی و استمر و إن لم یکن ظاهرا منه فی المستقبل علی حد ظهوره فی الماضی إلا أنه منقول معروف فمن أین للمخالف أن الخلاف انقطع و أن الإجماع وقع فی حال من الأحوال فما نراه عَوَّلَ فی ذلک إلا علی الدعوی.

فإن قال أما الخلاف فی الابتداء فقد عرفته و أقررت به و ما تَدَّعُونَهُ من استمراره باطل لأنه غیر منقول و لا معروف فعلی من ادعی استمرار الخلاف أن یبین ذلک فإنی أنکره.

قیل له لا معتبر بإنکارک ما نذکره فی هذا الباب لأنک بین أمرین إما أن تکون منکرا لکونه مرویا فی الجملة و تدعی أن أحدا لم یرو استمرار الخلاف علی وجه من الوجوه أو تعترف بأنَّ قوماً رووه غیرُ ثقاتٍ عندک و لم یظهر ظهور الخلاف و لم ینقله کل من نقل ذلک.

فإن أردت ما ذکرناه ثانیا فقد سبقناک إلی الاعتراف به لأنا لم ندع فی الاستمرار ما حصل فی الابتداء من الظهور و لا ندفع أنک لا توثق أیضا کل من

ص: 371

روی ذلک إلا أن أقل ما فی هذا الباب أن یمنعک هذا من القطع علی أن النکیر زال و ارتفع و الرضا حصل و ثبت و إن أردت ما ذکرناه أولا فهو یجری مجری المشاهدات لأن وجودها فی الروایة أظهر من أن یدفع و لم یزل أمیر المؤمنین علیه السلام متظلِّما متألِّما منذ قبض الرسول صلی الله علیه و آله إلی أن توفاه الله إلی جنته و لم یزل أهله و شیعته یتظلمون له من دفعه عن حقه و کان ذلک منه علیه السلام و منهم یخفی و یظهر و یترتب فی الخفاء و الظهور ترتب الأوقات فی شدتها و سهولتها فکان علیه السلام یظهر من کلامه فی هذا الباب فی أیام أبی بکر ما لم یکن ظاهرا فی أیام عمر ثم قَوِیَ کلامُهُ و صرَّح بکثیر مما فی نفسه فی أیام عثمان ثم ازداد قوة فی أیام تسلیم الأمر إلیه و من عنی بقراءة الآثار علم أن الأمر جری علی ما ذکرناه.

رَوَی أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ الثَّقَفِیُّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ الْعَبْسِیِّ عَنْ خَالِدٍ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ خَالِدٍ الْحَذَّاءِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی بَکْرَةَ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام عَلَی الْمِنْبَرِ یَقُولُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا مِنَ النَّاسِ أَحَدٌ أَوْلَی بِهَذَا الْأَمْرِ مِنِّی (1).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ وَ أَبُو نُعَیْمٍ الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ عَنْ فِطْرِ بْنِ خَلِیفَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً علیه السلام یَقُولُ

ص: 372


1- کتاب الثقفی (الغارات) غیر مطبوع بعد، و اما کونه علیه السلام أحق بهذا الامر، فقد روی فی النهج تحت الرقم 215 کلاما یشبه هذا و هو قوله: «اللّهمّ إنّی استعدیک علی قریش و من أعانهم فانهم قد قطعوا رحمی و أکفئوا انائی و أجمعوا علی منازعتی حقا کنت أولی به من غیری، و قالوا الا ان فی الحق أن تأخذه و فی الحق أن تمنعه فاصبر مغموما أو مت متأسفا، الخطبة و ذکره الحمیدی فی شرح النهج 3 ر 37 و قال فی شرحه: قد روی کثیر من المحدثین أنه عقیب یوم السقیفة تألم وتظلم واستنجد واستصرخ حیث ساموه الحضور والبیعة وأنه قال وهو بشیر إلی القبر یا ابن أم ان القوم استضعفونی وکادوا یقتلوننی » وأنه قال : واجعفراه ولا جعفر لی الیوم ، واحمزتاه ولا حمزة لی الیوم ، وقد ذکرنا من هذا المعنی جملة صالحة فیما تقدم.

مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله إِلَی یَوْمِ النَّاسِ هَذَا (1).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ وَ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ الْأَسَدِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ مُسَیَّبِ بْنِ نَجَبَةَ قَالَ: بَیْنَمَا عَلِیٌّ علیه السلام یَخْطُبُ وَ أَعْرَابِیٌّ یَقُولُ وَا مَظْلِمَتَاهْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام ادْنُ فَدَنَا فَقَالَ لَقَدْ ظُلِمْتُ عَدَدَ الْمَدَرِ وَ الْوَبَرِ.

وَ فِی حَدِیثِ عُبَادَةَ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ یَتَخَطَّی فَنَادَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَظْلُومٌ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَیْحَکَ وَ أَنَا مَظْلُومٌ ظُلِمْتُ عَدَدَ الْمَدَرِ وَ الْوَبَرِ (2).

وَ رَوَی أَبُو نُعَیْمٍ الْفَضْلُ بْنُ دُکَیْنٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِی مُسْلِمٍ قَالَ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ جَعْفَرِ بْنِ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ قَالَ حَدَّثَنِی وَالِدِی أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمْ یَقُمْ مَرَّةً عَلَی الْمِنْبَرِ إِلَّا قَالَ فِی آخِرِ کَلَامِهِ قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله.

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنِ الْقَنَّادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِی الْجَحَّافِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ ثَعْلَبَةَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ جَالِسٌ فِی الْمَسْجِدِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام یُصَلِّی أَمَامَهُ فَقَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ أَ لَا تُحَدِّثُنِی بِأَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُ أَنَ

ص: 373


1- هذا شطر من کلامه علیه السلام تراه فی النهج تحت الرقم 6 من قسم الخطب و رواه الشارح الحمیدی فی شرحه 1 ر 76 عن طارق بن شهاب الاحمسی مرسلا،.
2- قال الحمیدی فی شرح النهج 2 ر 476 عند کلامه علیه السلام: «اللّهمّ إنّی استعدیک علی قریش و من أعانهم فانهم قطعوا رحمی و صغروا عظیم منزلتی و أجمعوا علی منازعتی أمرا هو لی» ما نصه: اعلم انه قد تواترت الاخبار عنه علیه السلام بنحو من هذا القول نحو قوله : « مازلت مظلوما منذ قبض الله رسوله حتی یوم الناس هذا » وقوله « اللهم اخز قریشا فانها منعتنی حقی وغصبتنی أمری » وقوله « فجزی قریشا عنی الجوازی فانهم ظلمونی حقی واغتصبونی سلطان ابن امی » وقوله وقد سمع صارخا ینادی انا مظلوم فقال : « هلم فلنصرخ معا ما زلت مظلوما » وقوله (فی الخطبة الشقشقیة) « وانه لیعلم أن محلی منها محل القطب من الرحی » وقوله « أری تراثی نهبا » وقوله « أصغیا بانائنا وحملا الناس علی رقابنا » وقوله « مازلت مستأثرا علی مذعوفا عما أستحقه واستوجبه » ...

أَحَبَّهُمْ إِلَیْکَ أَحَبُّهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَجَلْ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ أَحَبَّهُمْ إِلَیَّ لَأَحَبُّهُمْ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ هَذَا الشَّیْخُ الْمَظْلُومُ الْمُضْطَهَدُ حَقُّهُ (1).

وَ قَدْ رُوِیَ مِنْ طُرُقٍ کَثِیرَةٍ أَنَّهُ علیه السلام کَانَ یَقُولُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یُحْشَرُ لِلْخُصُومَةِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (2).

وَ

قَوْلُهُ علیه السلام یَا عَجَباً بَیْنَمَا یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لِآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ.

مَشْهُورٌ (3).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَائِشٍ عَنْ أَبِی الْجَحَّافِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ ثَعْلَبَةَ أَنَّهُ قَالَ: أَ لَا أُحَدِّثُکَ حَدِیثاً لَا یَخْتَلِطُ قُلْتُ بَلَی قَالَ مَرِضَ أَبُو ذَرٍّ مَرَضاً شَدِیداً فَأَوْصَی إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ یَدْخُلُ عَلَیْهِ لَوْ أَوْصَیْتَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ کَانَ أَجْمَلَ مِنْ وَصِیَّتِکَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ وَ اللَّهِ قَدْ أَوْصَیْتُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَقّاً (4).

وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَبَلَةَ الْکِنَانِیُّ عَنْ ذَرِیحٍ الْمُحَارِبِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّ بُرَیْدَةَ کَانَ غَائِباً بِالشَّامِ فَقَدِمَ وَ قَدْ بَایَعَ النَّاسُ أَبَا بَکْرٍ فَأَتَاهُ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ هَلْ نَسِیتَ تَسْلِیمَنَا عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنِینَ وَاجِبَةً مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ یَا بُرَیْدَةُ إِنَّکَ غِبْتَ وَ شَهِدْنَا وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُحْدِثُ الْأَمْرَ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَجْمَعَ لِأَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ النُّبُوَّةَ وَ الْمُلْکَ.

و قد روی خطاب بریدة لأبی بکر بهذا المعنی فی ألفاظ مختلفة من طرق کثیرة. (5)

ص: 374


1- کتاب الغارات مخطوط بعد و أخرجه الحافظ ابن مردویه فی المناقب علی ما فی مناقب عبد اللّه الشافعی ص 87. راجع ذیل الاحقاق 8 ر 679.
2- راجع ص 80 من هذا الجزء.
3- یرید اقالة أبی بکر عن بیعته، و هذا شطر من خطبته المعروفة بالشقشقیة و سیأتی تمامها عن قریب إنشاء اللّه.
4- کتاب الغارات مخطوط بعد و أخرجه الحافظ ابن مردویه فی المناقب علی ما فی مناقب عبد اللّه الشافعی ص 87. راجع ذیل الاحقاق 8 ر 679.
5- راجع ص 91 و 93 و 197 و 211 و غیر ذلک.

و قد روی أیضا من طرق مختلفة و بألفاظ متقاربة المعانی خطاب سلمان الفارسی رضی الله عنه للقوم و إنکاره ما فعلوه و قوله أصبتم و أخطأتم أصبتم سُنَّةَ الأولین و أخطأتم أهل بیت نبیکم صلی الله علیه و آله و قوله ما أدری أ نسیتم أم تناسیتم أو جهلتم أم تجاهلتم و قوله و الله لو أعلم أنی أعز لله دینا أو أمنع لله ضیما لضربت بسیفی قدما قدما. (1) و لم نذکر أسانید هذه الأخبار و طرقها بألفاظها لئلا یطول به الکتاب و من أراده أخذه من مظانه و هذا الخلاف من سلمان و بریدة لا ینفع فیه أن یقال رضی سلمان بعده و تولَّی الولایات و أمسک بریدة و سلَّم و بایع لأن تصریحهم بسبب الخلاف یقتضی أن الرضا لا یقع منهما أبدا و أنهما و إن کفَّا فی المستقبل عن الإنکار لفقد النُّصَّار و الخوف عن النفس فإن قلوبهم منکرة و لکن لیس لمضطر اختیار.

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ حُرَیْثٍ عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ یَزِیدَ الْحِمَّانِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ کَانَ فِیمَا عَهِدَ إِلَیَّ النَّبِیُّ الْأُمِّیُّ أَنَّ الْأُمَّةَ سَتَغْدِرُ بِکَ (2).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَمْرٍو الْبَجَلِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا هُشَیْمُ بْنُ بَشِیرٍ الْوَاسِطِیُّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَالِمٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِی إِدْرِیسَ الْأَوْدِیِّ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: لَأَنْ أَخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ فَتَخْطَفَنِی الطَّیْرُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَقُولَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ أَسْمَعْهُ قَالَ لِی یَا عَلِیُّ سَتَغْدِرُ بِکَ الْأُمَّةُ بَعْدِی.

وَ رَوَی زَیْدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ بَایَعَ النَّاسُ وَ اللَّهِ أَبَا بَکْرٍ وَ أَنَا أَوْلَی بِهِمْ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا فَکَظَمْتُ غَیْظِی وَ انْتَظَرْتُ أَمْرِی وَ أَلْزَقْتُ کَلْکَلِی بِالْأَرْضِ ثُمَّ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ هَلَکَ وَ اسْتَخْلَفَ عُمَرَ وَ قَدْ وَ اللَّهِ (أ) عَلِمَ أَنِّی أَوْلَی بِالنَّاسِ مِنِّی بِقَمِیصِی هَذَا فَکَظَمْتُ غَیْظِی وَ انْتَظَرْتُ أَمْرِی ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ هَلَکَ وَ جَعَلَهَا شُورَی

ص: 375


1- راجع ص 193 و 211 و 278 و غیر ذلک.
2- حدیث غدر الأمة قد مضی مصادره ص 41 و 45 فی المتن و ص 65 فی الذیل و المتن ..

وَ جَعَلَنِی فِیهِمْ سَادِسَ سِتَّةٍ کَسَهْمِ الْجَدَّةِ فَقَالَ اقْتُلُوا الْأَقَلَّ فَکَظَمْتُ غَیْظِی وَ انْتَظَرْتُ أَمْرِی وَ أَلْزَقْتُ کَلْکَلِی بِالْأَرْضِ حَتَّی مَا وَجَدْتُ إِلَّا الْقِتَالَ أَوِ الْکُفْرَ بِاللَّهِ (1).

و قوله علیه السلام ما وجدت إلا القتال أو الکفر بالله منبها بذلک علی سبب قتاله لطلحة و الزبیر و معاویة و کفه عمن تقدم لأنه لما وجد الأعوان و الأنصار لزمه الأمر و تعین علیه فرض القتال و الدفاع حتی لم یجد إلا القتال أو الخلاف لله و فی الحال الأولی کان معذورا لفقد النُّصَّارِ و الأعوان. (2).

و روی جمیع أهل السِّیَر أن أمیر المؤمنین علیه السلام و العباس لما تنازعا فی المیراث و تخاصما إلی عمر قال عمر من یعذرنی من هذین ولی أبو بکر فقالا عقَّ و ظلم و الله یعلم أنه کان برا تقیا ثم ولیت فقالا عقَّ و ظلم (3).

و هذا الکلام من أصح دلیل علی أن تظلمه علیه السلام عن القوم کان ظاهرا و غیر خاف علیهم و إنما کانوا یجاملونه و یجاملهم.

وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ فِی کِتَابِ الْجَمَلِ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حِینَ بُویِعَ خَطَبَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ حَقٌّ وَ بَاطِلٌ وَ لِکُلٍّ أَهْلٌ وَ لَئِنْ أَمِرَ الْبَاطِلُ لَقَدِیماً فَعَلَ وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ لَرُبَّمَا وَ لَعَلَّ وَ لَقَلَّمَا أَدْبَرَ شَیْ ءٌ فَأَقْبَلَ وَ إِنِّی لَأَخْشَی أَنْ

ص: 376


1- کتاب الغارات مخطوط، و سیجی ء فی باب شکوی أمیر المؤمنین علیه السلام شطر کثیر من تظلماته علیه السلام إنشاء اللّه تعالی.
2- و یشهد علی ذلک کلامه علیه السلام «أما و الذی فلق الحبة و برا النسمة لو لا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر، و ما أخذ اللّه علی العلماء أن لا یقاروا علی کظة ظالم و لا سغب مظلوم، لالقیت حبلها علی غاربها و لسقیت آخرها بکأس أولها ..الخ وقد مر ص ٢٤٦ فیما سبق.
3- أثبته الصحاح و المسانید و لفظ مسلم علی ما فی ج 5/ 152 فی حدیث مالک ابن أوس «... قال: فلما توفی رسول اللّه قال أبو بکر أنا ولی رسول اللّه فجئتما تطلب میراثک من ابن اخیک و یطلب هذا میراث امرأته من أبیها، فقال أبو بکر: قال رسول اللّه ما نورث ما ترکناه صدقة فرأیتماه کاذبا آثما غادرا خائنا، و اللّه یعلم انه لصادق بار راشد تابع للحق، ثمّ توفی أبو بکر و أنا ولی رسول اللّه و ولی أبی بکر فرأیتمانی کاذبا آثما غادرا خائنا و اللّه یعلم انی لصادق بار راشد تابع للحق فولیتها ... الحدیث. راجع صحیح البخاری کتاب النفقات الباب ٣ کتاب المغازی الباب ١٤ کتاب الاعتصام الباب ٥ سنن أبی داود کتاب الامارة ١٩ ، سنن الترمذی کتاب السیر الباب ٤٣ مسند الامام ابن حنبل ١ / ٢٠٩ ، منتخب کنز العمال ٣ / ١٢٩ قال : رواه عبدالرزاق فی الجامع وابن حنبل وأبوعبید فی الاموال والبخاری ومسلم وأبوداود والترمذی والنسائی وأبوعوانة وابن حبان وابن مردویه والبیهقی فی السنن ، وأخرجه ابن أبی الحدید فی شرحه ٤ / ٨٢ وما بعده بألفاظ مختلفة عن أبی بکر الجوهری ولفظه « ظالم فاجر » وفی ص ٨٥ ولفظه « خائن فاجر » وسیوافیک سائر المصادر فی باب فدک ان شاء الله تعالی.

تَکُونُوا فِی فَتْرَةٍ وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الِاجْتِهَادُ وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ فَمِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَةً کَانَتْ عَلَیْکُمْ مَا کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی بِمَحْمُودِینَ أَمَا إِنِّی لَوْ أَشَاءُ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ سَبَقَ الرَّجُلَانِ وَ قَامَ الثَّالِثُ کَالْغُرَابِ هِمَّتُهُ بَطْنُهُ یَا وَیْلَهُ لَوْ قُصَّ جَنَاحَاهُ وَ قُطِعَ رَأْسُهُ لَکَانَ خَیْراً لَهُ فِی کَلَامٍ طَوِیلٍ بَعْدَهَا.

و قد رویت هذه الخطبة عن الواقدی: من طرق مختلفة (1)

ص: 377


1- رواه المفید فی الارشاد : ١١٥ قال : ومن کلامه علیه السلام فی الدعاء إلی نفسه والدلالة علی فضله والابانة عن حقه والتعریض بظالمه والاشارة إلی ذلک والتنبیه علیه ما رواه الخاصة والعامة عنه وذکر ذلک أبوعبیدة معمر بن المثنی وغیره ممن لا یتهمه خصوم الشیعة فی روایته .. الخ. وقال ابن أبی الحدید فی شرح النهج ١ / ٩٢ فی شرح الخطبة ١٦ : وهذه الخطبة من جلائل خطبه علیه السلام ومن مشهوراتها ، قد رواها الناس کلهم وفیها زیادات حذفها الرضی اما اختصارا أو خوفا من ایحاش السامعین ، وقد ذکرها شیخنا أبوعثمان الجاحظ فی کتاب البیان والتبیین علی وجهها ورواها عن أبی عبیدة معمر بن المثنی قال : أول خطبة خطبها أمیر المؤمنین علی علیه السلام بالمدینة فی خلافته ، حمد الله وأثنی علیه وصلی علی النبی (صلی الله علیه و آله) ثم قال : ألا لا یرعین مرع الاعلی نفسه ، شغل من الجنة والنار أمامه : ساع مجتهد ، وطالب یرجو ، ومقصر فی النار ثلاثة ، واثنان : ملک طار بجناحیه ونبی أخذ الله بیده ، لا سادس ، هلک من ادعی وردی من اقتحم ... إلی أن قال : قد کانت أمور لم تکونوا عندی فیها محمودین أما انی لو أشاء لقلت ، عفا الله عما سلف ، سبق الرجلان وقام الثالث کالغراب همته بطنه ویحه لوقص جناحاه وقطع رأسه لکان خیرا له ، انظروا فان أنکرتم فانکروا وان عرفتم فآزروا ، حق وباطل ولکل أهل ... إلی آخر الخطبة. وأخرجه المتقی الهندی فی منتخب کنز العمال ٢ / ١٩٠ _ ١٩١ وقال : رواه اللالکائی ، الا أنه أسقط لفظ الغراب وما بعده مما یتعلق بعثمان.

ثم روی الخطبة الشقشقیة (1) ثم قال و الذی ذکرناه قلیل من کثیر و لو تقصینا جمیع ما روی فی هذا الباب عنه علیه السلام و عن أهله و ولده و شیعته لم یتسع جمیع حجم کتابنا له و فی بعض ما ذکرناه أوضح دلالة علی أن الخلاف ما زال و أنه کان مستمرا و أن الرضا لم یحصل فی حال من الأحوال.

فإن قیل جمیع ما رویتموه أخبار آحاد لا توجب علما و لا یرجع بمثلها عن المعلوم و المعلوم أن الخلاف لم یظهر علی حد ظهوره فی الأول و لم یروها أیضا إلا متعصب غیر موثوق بأمانته.

قلنا أما هذه الأخبار و إن کانت علی التفصیل أخبار آحاد فمعناها متواتر لأنه قد رواه عدد کثیر و جم غفیر و إن کان اللفظ فی التفصیل آحادا ثم لو سلمنا علی اقتراحکم أنها آحاد لیس یجب أن یکون مانعة من القطع علی ارتفاع النکیر و ادعاء العلم بأن الخلاف قد زال و ارتفع لأنه لا یمکن مع هذه الأخبار و هی توجب الظن إن لم توجب العلم أن یدعی العلم بزوال الخلاف.

فأما قول السائل إنا لا نرجع بها عن المعلوم فأی معلوم هاهنا رجعنا بهذه

ص: 378


1- راجع الشافی 392، تلخیص الشافی 3/ 53 و الخطبة الشقشقیة بشرحها و اخراج مصادرها سیأتی إنشاء اللّه تعالی فی باب شکواه علیه السلام.

الأخبار عنه فإن أراد الإجماع و زوال الخلاف فکل ذلک لا یثبت إلا مع فقد ما هو أضعف من هذه الأخبار و زوال الخلاف لا یکون معلوما مع وجداننا روایة واردة به و إنما یتوصل إلی الرضا و الإجماع بالکف عن النکیر و زوال الخلاف و إذا کان الخلاف و النکیر مرویین من جهة ضعیفة أو قویة کیف یقطع علی ارتفاعهما أو زوالهما و أما القدح فی الرواة فأول ما فیه أن أکثر ما رویناه هاهنا وارد من طرق العامة و مسند إلی من لا یتهمونه و لا یجرحونه و من تأمل ذلک علمه ثم لیس یقنع فی جرح الرواة بمحض الدعوی دون أن یشار إلی أمور معروفة و أسباب ظاهرة و إذا رَوَی الخبرَ مَنْ ظاهرُهُ العدالةُ و التدینُ لم یقدح فیه ما جری هذا المجری من القدح.

فإن قیل هذا یؤدی إلی الشک فی ارتفاع کل خلاف.

قلنا إن کان الطریق فیما تشیرون إلیه یجری مجری ما نتکلم علیه فی هذا الباب فلا سبیل إلی القطع علی انتفائه فکیف یقطع علی انتفاء أمر و هو مروی منقول و إنما نقطع علی ذلک فی الموضع الذی لا یُوجَدُ فیه نقلٌ بخلاف و لا روایةٌ لنکیر.

فإن قیل الشی ء إذا کان مما یجب ظهوره إذا کان فإنا نستدل بانتفاء ظهوره علی انتفائه و لا نحتاج إلی أکثر من ذلک و لهذا نقول لو کان القرآن عورض لوجب أن تظهر معارضته علی حد ظهور القرآن فإذا لم نجدها ظاهرة قطعنا علی انتفائها و لو رَوَی لنا راوٍ من طریق الآحاد أن معارضته وقعت لم نلتفت إلی روایته و هذه سبیل ما تَدَّعُونَهُ من النکیر الذی لم یثبت و لم یظهر.

قلنا قد شرطت شرطا کان ینبغی أَنْ تُرَاعِیَهُ و تُوجِدَنَاهُ فیما اختلفنا فیه لأنک قلت إن کل أمر لو کان وجب ظهوره و متی لم یظهر یجب القطع علی انتفائه و هذا صحیح و به تبطل معارضة القرآن علی ما ذکرت لأن الأمر فی أنها لو کانت لوجب ظهورها واضح و علیه بنی الکلام و لیس هذا موجودا فی النکیر علی أصحاب الاختیار لأنک لا تقدر علی أن تدل علی أن نکیرهم یجب ظهوره لو کان و أن الداعی إلیه داع إلی إظهاره بل الأمر بخلاف ذلک لأن الإنکار علی مالک الحل و العقد و

ص: 379

الأمر و النهی و النفع و الضر الذی قد مال إلیه أکثر المسلمین و رضی بإمامته أکثر الأنصار و المهاجرین یجب طیه و ستره و لا یجوز إذاعته و نشره و الدواعی کلها متوفرة إلی إخفائه و ترک إعلانه فأین هذا من المعارضة.

و لو جوزنا فی المعارضة أو غیرها من الأمور أن یکون و لا تدعو الدواعی إلی إظهاره بل إلی طیه و نشره لم یجب القطع علی انتفائه من حیث لم یظهر للکل و لم ینقله الجمیع و لکنا متی وجدنا أیسر روایة فی ذلک نمنع لأجلها من القطع علی انتفاء ذلک الأمر و علی أنه لم یکن و سنشبع الکلام فی السبب المانع من إظهار الخلاف و إعلان النکیر فیما یأتی بمشیة الله.

فأما قولهم إن کل من یدعی علیه الخلاف فإنه ثبت عنه قولا و فعلا الرضا بالبیعة و قد بینا و سنبین أن الأمر بخلافه و أن الذی اعتمدوه من الکف عن النزاع لیس بدلالة علی الرضا لأنه وقع عن أسباب ملجئة و کذلک سائر ما یدعی من ولایة من تولی من قبل القوم ممن کان مقیما علی خلافهم و منکرا لأمرهم.

و أما بناؤهم العقد الأول علی الثانی و أنه لما ظهر فی الثانی من الرضا و الانقیاد لطول الأیام و تمادیها ما لم یظهر فی الأول جاز أن یجعل أصلا له فالکلام علی العقد الأول الذی ذکرناه مستمر فی الثانی بعینه لأن خلاف من حکینا خلافه و روینا عنه ما روینا هو خلاف فی العقدین جمیعا.

ثم لو سلمنا ارتفاع الخلاف علی ما یقترحونه لکان ذلک لا یدل علی الرضا إذا بینا ما أحوج إلیه و ألجأ إلی استعماله.

فأما قولهم إن سعدا لا یعتد بخلافه من حیث طلب الإمامة لنفسه و کان مبطلا فی ذلک و استمر علی هذه الطریقة فلا اعتبار بخلافه فلیس بشی ء یعول علیه لأن أول ما فی ذلک أن الذی ادعوه من أن الأئمة من قریش لیس بمقطوع به و لا رواه أحد من أهل السیر و خلاف سعد فی الإمامة و الأنصار خلاف واحد و نحن نبین ما ذکره أهل السیر من خبر السقیفة لیعلم أن ما ادعوه

ص: 380

لا أصل له. (1) ثم روی ما روینا منه سابقا من أخبار السقیفة (2) فقال و قد روی الطبری و غیره خبر السقیفة من طرق مختلفة خالیة کلها من ذکر الاحتجاج

بالخبر المروی أن الأئمة من قریش.

و یدل علی ضعفه ما روی عن أبی بکر من قوله عند موته (3)

ص: 381


1- الشافی: 395، تلخیص الشافی 3/ 60.
2- مر متنه فی ص 330- 337 ممّا سبق.
3- مر مصادره ص 317 فیما سبق، و قد مر فی ص 261 کلام منافی الذیل تأیدنا من قوله علیه السلام: «ان الأئمّة من قریش غرسوا فی هذا البطن من هاشم لا تصلح علی سواهم و لا تصلح الولاة من غیرهم» أن کلام الرسول انما کان فی الولاة و المراد أن بنی عبد المطلب و هم أرحام النبیّ صلّی اللّه علیه و آله هم الذین یلون أمر الناس تحت قیادة ولیهم من عترته (صلّی اللّه علیه و آله). ثم ذکرنا فی ص ٣٥١ أن قوله تعالی « واولو الارحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب الله من المؤمنین والمهاجرین » ینص علی أن لاولایة لاحد علی أرحامه ، سواء کان مهاجریا أو انصاریا أو من سائر المؤمنین إلی الابد. فالمسلم أن لهذا الحدیث أصلا من القرآن العظیم وبیان الرسول الکریم ، فالقرآن هو آیة الاحزاب ٦ ، والحدیث قوله صلی الله علیه و آله « انما الولاة من بنی هاشم وبنی عبدالمطلب» أو کلام مثل هذا لکنهم بدلوه قولا غیر الذی قیل لهم ومن یبدل نعمة الله کفرا من بعد ما جاءته فان الله شدید العقاب. وأما الشواهد التاریخیة علی ذلک فکثیرة ومما یحضرنی الان ما رواه الطبری فی تاریخه ٤ / ٢٣٣ فی حدیث الشوری : .. فقال المقداد : ما رأیت مثل ما أوتی إلی أهل هذا البیت بعد نبیهم ، انی لا عجب من قریش أنهم ترکوا رجلا ما أقول ان أحدا أعلم ولا أقضی منه بالعدل ، أما والله لو أجد علیه أعوانا ، فقال عبدالرحمن : یا مقداد اتق الله فانی خائف علیک الفتنة ، فقال رجل للمقداد : رحمک الله من أهل هذا البیت و من هذا الرجل؟ قال : أهل البیت بنو عبدالمطلب ، والرجل علی بن أبی طالب ، فقال علی علیه السلام : ان الناس ینظرون إلی قریش وقریش تنظر إلی بیتها فتقول « ان ولی علیکم بنو هاشم لم تخرج منهم أبدا ، وما کانت فی غیرهم من قریش تداولتموها بینکم ... » والعجب أن شارح النهج ذکر فی قصة الشوری هذا الذی رواه الطبری بطوله عن نفس التاریخ ، لکن سؤال الرجل عن مقداد وجوابه ساقط عنه ولا أظن فی ذلک الاسهو الطابع دون التعمد انشاء الله ، والا فشارح النهج قد روی کثیرا من هذا المعنی فی غصون کتابه ، وهو الذی روی فی ٢ / ١٨ أن المغیرة بن شعبة قال لابی بکر وعمر : « أتریدون أن تنظروا حبل الحبلة من أهل هذا البیت؟ وسعوها فی قریش تتسع » ( راجع أیضا ص ٢٠٥ ما مر عن الطوسی رحمه الله ). ومن الشواهد ما رواه البلاذری فی ٥ / ١٧ من أنسابه أن عمر قال لعلی علیه السلام « ان ولیت من أمر الناس شیئا فلا تحملن بنی عبدالمطلب علی رقاب الناس » وهکذا روی کلام عمر هذا شارح النهج وقد مر نصه ص ٢٧٤ وروی أیضا فی ٢ / ٢٠ و ١ / ٣٤ من شرحه کلاما آخر لعمر یؤید ما ذکرناه ، وأنهم خافوا امارة علی لحداثة سنة وحبه بنی عبدالمطلب ، راجع نصه ص ٢٦٢ ، ولذلک نفسه تری عبدالرحمن بن عوف یقول لعلی « علیک عهد الله ومیثاقه ان بایعتک أن لا تحمل بنی عبدالمطلب علی رقاب الناس .. » أنساب الاشراف للبلاذری ٥ / ٢٢. ومن الشواهد ما رواه المفید فی الارشاد ١١٦ والسید المرتضی فی الشافی ٤٤٢ تلخیص الشافی ٤ / ٤٥ ونقله عنه شارح النهج ٣ / ١٧٢ عن جندب فی حدیث مبایعة عثمان یوم الشوری وفیه أنه أشار إلی علی أن یقاتلهم ولو بعشرة من أصحابه فقال علیه السلام : أو تراه کان تابعی من کل مائة عشرة؟ قلت : لا رجو ذلک ، قال : لکنی لا أرجو ، لا والله ولا من المائة اثنین وسأخبرک من أین ذلک ، ان الناس انما ینظرون إلی قریش فیقولون هم قوم محمد وقبیلته وان قریشا تنظر النیا فتقول : ان لهم بالنبوة فضلا علی سائر قرسش وأنهم أولیاء هذا الامر ، دون قریش والناس ، وأنهم ان ولوه لم یخرج هذا السلطان منهم إلی أحد أبدا ، ومتی کان فی غیرهم تداولتموه بینکم ، فلا والله لا تدفع قریش الینا هذا السلطان طائعة أبدا ... الحدیث.

لیتنی کنت سألت رسول الله صلی الله علیه و آله عن ثلاثة أشیاء ذکر من جملتها لیتنی کنت

ص: 382

سألته هل للأنصار فی هذا الأمر حق فکیف یقول هذا القول من یروی عنه علیه السلام أن الأئمة من قریش و أن هذا الأمر لا یصلح إلا لهذا الحی من قریش و یدل علی ضعفه أیضا ما روی أن عمر قال عند موته لو کان سالم حیا ما تخالجنی فیه الشکوک (1) بعد أن ذکر أهل الشوری و طعن علی واحد واحد و سالم لم یکن من قریش فکیف یجوز أن یقول هذا و قد سمع أبا بکر روی هذا الخبر.

وَ رَوَی الطَّبَرِیُّ فِی تَارِیخِهِ عَنْ شُیُوخِهِ مِنْ طُرُقٍ مُخْتَلِفَةٍ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ لَمَّا طُعِنَ قِیلَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوِ اسْتَخْلَفْتَ قَالَ مَنْ أَسْتَخْلِفُ لَوْ کَانَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ حَیّاً لَاسْتَخْلَفْتُهُ فَإِنْ سَأَلَنِی رَبِّی قُلْتُ سَمِعْتُ نَبِیَّکَ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّهُ أَمِینُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ لَوْ کَانَ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ حَیّاً اسْتَخْلَفْتُهُ فَإِنْ سَأَلَنِی رَبِّی قُلْتُ سَمِعْتُ نَبِیَّکَ یَقُولُ إِنَّ سَالِماً شَدِیدُ الْحُبِّ لِلَّهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ أَدُلُّکَ عَلَیْهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ فَقَالَ قَاتَلَکَ اللَّهُ وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ اللَّهَ بِهَذَا وَیْحَکَ کَیْفَ أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا عَجَزَ عَنْ طَلَاقِ امْرَأَتِهِ (2)..

وَ رَوَی الْبَلاذُرِیُّ فِی کِتَابِهِ الْمَعْرُوفِ بِتَارِیخِ الْأَشْرَافِ عَنْ عَفَّانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی رَافِعٍ أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ کَانَ مُسْتَنِداً إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عِنْدَهُ ابْنُ عُمَرَ وَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ فَقَالَ اعْلَمُوا أَنِّی لَمْ أَقُلْ فِی الْکَلَالَةِ شَیْئاً وَ لَمْ أَسْتَخْلِفْ بَعْدِی أَحَداً وَ أَنَّهُ مَنْ أَدْرَکَ وَفَاتِی مِنْ سَبْیِ الْعَرَبِ فَهُوَ حُرٌّ مِنْ مَالِ اللَّهِ قَالَ سَعِیدُ بْنُ زَیْدٍ أَمَا إِنَّکَ لَوْ أَشَرْتَ بِرَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ائْتَمَنَکَ النَّاسُ فَقَالَ عُمَرُ

ص: 383


1- طبقات ابن سعد 3 ق 2/ 248، الاستیعاب 2/ 561، أسد الغابة 2/ 246، تاریخ الطبریّ 4/ 227، العقد الفرید 2/ 256، الإمامة و السیاسة 1/ 28 اعلام النساء 2/ 876 منتخب کنز العمّال 4/ 427 و 2/ 188 راجع ترجمة سالم ص 85 فیما سبق.
2- تاریخ الطبریّ 4/ 227، العقد الفرید 2/ 156، تاریخ الکامل 3/ 34، الصواعق المحرقة 102 و قصة طلاق امرأته فی الحیض معروف فی الفقه.

لَقَدْ رَأَیْتُ مِنْ أَصْحَابِی حِرْصاً سَیِّئاً وَ أَنَا جَاعِلٌ هَذَا الْأَمْرَ إِلَی النَّفَرِ السِّتَّةِ الَّذِینَ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ عَنْهُمْ رَاضٍ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَدْرَکَنِی أَحَدُ رَجُلَیْنِ لَجَعَلْتُ هَذَا الْأَمْرَ إِلَیْهِ وَ لَوَثِقْتُ بِهِ سَالِمٌ مَوْلَی أَبِی حُذَیْفَةَ وَ أَبُو عُبَیْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ.

فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ فَقَالَ لَهُ قَاتَلَکَ اللَّهُ وَ اللَّهِ مَا أَرَدْتُ اللَّهَ بِهَذَا أَسْتَخْلِفُ رَجُلًا لَمْ یُحْسِنْ أَنْ یُطَلِّقَ امْرَأَتَهُ قَالَ عَفَّانُ یَعْنِی بِالرَّجُلِ الَّذِی أَشَارَ إِلَیْهِ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ الْمُغِیرَةَ بْنَ شُعْبَةَ (1)..

و هذا کما تری تصریح بأن تمنی سالم إنما کان لأن یستخلفه کما أنه تمنی أبا عبیدة لذلک فأی تأویل یبقی مع هذا الشرح.

و العجب من أن یکون بحضرته مثل أمیر المؤمنین و منزلته فی خلال الفضل منزلته و باقی أهل الشوری الذین کانوا فی الفضل الظاهر علی أعلی طبقاته ثم یتمنی مع ذلک حضور سالم تمنی من لا یجد منه عوضا و إن ذلک لدلیل قوی علی سوء رأیه فی الجماعة (2) و لو کان تمنیه للرأی و المشورة کان یکون أیضا الخطب جلیلا لأنا نعلم أنه لم یکن فی هذه الجماعة التی ذکرناها إلا مَنْ مَوْلَاهُ یُسَاوِی سَالِماً إن لم یَفْضُلْهُ فی الرأی و جودة التحصیل فکیف یرغب عنهم فی الرأی و اختیار من لا یصلح للأمر و یتلهف علی حضور من لا یدانیهم فی علم و لا رأی و کل هذه الأخبار إذا سُلِّمَتْ و أَحْسَنَّا الظنَّ بعمر دلت علی أن

الخبر الذی رووه بأن الأئمة من قریش.

لا أصل له.

فإن قیل کیف تدفعون هذا الخبر و أنتم تقولون بمثل ذلک.

ص: 384


1- یطلب فی 2/ 577 من تاریخ البلاذری و ما بعدها من مخطوطة استانبول المحفوظة فی بناء المکاتب المسمی سلیمانیة تحت الرقم 958، لم یطبع بعد و قد طبع بعض أجزائه و الحدیث أخرجه بهذا السند و تغییر یسیر فی الألفاظ کاتب الواقدی فی طبقاته 3 ق 2/ 248.
2- بل هو أقوی شاهد علی أنهم کانوا أصحاب العقدة التی کتبوها بینهم فی صحیفة راجع ذیل ص 86 من هذا الجزء.

قلنا نحن لا نرجع فی ثبوت إمامة من نقول بإمامته إلی أمثال هذه الأخبار بل لنا علی ذلک أدلة واضحة و حجج بینة و إنما أوردنا خبر السقیفة لیعلم أن خلاف سعد و ذویه کان قادحا.

ثم لو سلمنا أنه کان مُبْطِلًا فی طلب الإمامة لنفسه علی ما یقترحونه لم لا یعتد بخلافه و هو خالف فی أمرین أحدهما أنه اعتقد أن الإمامة تجوز للأنصار و الآخر أنه لم یرض بإمامة أبی بکر و لا بایعه و هذان خلافان لیس کونه مبطلا فی أحدهما یقتضی أن یکون مبطلا فی الآخر و لیس أحدهما مبنیا علی صاحبه فیکون فی إبطال الأصل إبطال الفرع لأن من ذهب إلی جواز الإمامة فی غیر قریش لا یمنع من جوازها فی قریش فکیف یجعل امتناعه من بیعة قریش مبنیا علی أصله فی أن الإمامة تجوز فی غیر قریش دلیلا علی أنه مبطل فی امتناعه من بیعة إنسان بعینه.

و لیس لأحد أن یقول إن سعدا وحده لا یکون محقا و لا یکون خروجه عما علیه الأمة مؤثرا فی الإجماع و ذلک أن هذا استبعاد لا وجه له لأن سعدا مثل غیره من الصحابة الذین إذا خالفوا فی شی ء أثر خلافهم فی الإجماع و لا یعد إجماعا.

فإن قیل إن خلاف واحد و اثنین لا یعتد به لأنه لا یکون سبیلا للمؤمنین و قول الجماعة یصح ذلک فیه.

قیل أول ما فیه أنه کان لسعد من الأولاد من یجوز أن یتناوله الکنایة عن الجماعة لأن أقل من یتناوله اللفظ ثلاثة فصاعدا و بعد فإذا کان لفظ المؤمنین یفید الاستغراق علی وجه الحقیقة فمن حمله علی جماعة دون الاستغراق کان مجازا و إذا جاز حمله علی هذا الضرب من المجاز جاز أن یحمل علی الواحد لأنه قد یعبر عن الواحد بلفظ الجماعة مجازا علی أنا قد بینا فیما تقدم أن هذه الآیات لا دلالة فیها علی صحة التعلق بالإجماع و فی ذلک إسقاط هذا السؤال.

و أما الطریقة الثانیة فهی أن نسلم لهم ترک النکیر و إظهار البیعة و

ص: 385

نقول ما الذی یدل علی أنهم کانوا راضین بها و الرضا من أفعال القلوب لا یعلمه إلا الله تعالی ثم یقال لهم قد علمنا أن أمیر المؤمنین علیه السلام تأخر عن البیعة و امتنع منها علما لا یتخالجنا فیه الشک و اختلف الناس فی مدة تأخرها فمنهم من قال ستةَ أشهر و منهم من قال أربعین یوما (1) و منهم من قال أقل و أکثر و ذلک یدل علی إنکاره للبیعة و تسخطه لها فمن ادعی أنه بایع بعد ذلک مختارا راضیا بالبیعة فعلیه الدلالة.

فإن قیل لو لم یکن راضیا بها لأنکر لأنه کان یتعین علیه الإنکار من حیث إن ما ارتکبوه قبیح و من حیث إنه دفع عن مقامه و استحقاقه فلما لم ینکر دل علی أنه کان راضیا.

قیل و لم زعمتم أنه لا وجه لترک النکیر إلا الرضا دون غیره لأنه إذا کان ترک النکیر قد یقع و یکون الداعی إلیه غیر الرضا کما قد یدعو إلیه الرضا فلیس لأحد أن یجعل فقده دلیل الرضا و النکیر قد یرتفع لأمور منها التقیة و الخوف علی النفس و ما جری مجراها و منها العلم أو الظن بأنه یعقب من النکیر ما هو أعظم من المنکر الذی یراد إنکاره و منها الاستغناء منه بنکیر تقدم و أمور ظهرت ترفع اللبس و الإبهام فی الرضا بمثله و منها أن یکون للرضا و إذا کان ترک النکیر منقسما لم یکن لأحد أن یخصه بوجه واحد و إنما یکون ترک النکیر دلالة علی الرضا فی الموضع الذی لا یکون له وجه سوی الرضا فمن أین لهم أنه لا

ص: 386


1- قال الیعقوبی فی تاریخه 2/ 116، و لم یبایع علیّ علیه السلام الا بعد ستة أشهر، و قیل أربعین یوما، و قد مر عن ابن أبی الحدید أنّه قال: «و الذی یقوله جمهور المحدثین و أعیانهم فانه علیه السلام امتنع عن البیعة ستة أشهر و لزم بیته فلم یبایع حتی ماتت فاطمة علیها السلام، و کیف کان، الاختلاف مبنی علی الاختلاف فی وفاة فاطمة الصدیقة، فقد قیل أنّها توفیت بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بستة أشهر، و قیل ثمانیة أشهر، و قیل مائة یوم، و قیل بتسعین و قیل بخمسة و سبعین یوما، و لا أقل من القول بأربعین یوما» راجع ذخائر العقبی 52 أسد الغابة 5/ 524، تهذیب التهذیب 12/ 442.

وجه لترک النکیر هاهنا إلا الرضا.

فإن قیل لیس الرضا أکثر من ترک النکیر فمتی علمنا ارتفاع النکیر علمنا الرضا.

قلنا هذا مما قد بینا فساده و بینا أن ترک النکیر ینقسم إلی الرضا و غیره و بعد فما الفرق بین من قال هذا و بین من قال و لیس السخط أکثر من ارتفاع الرضا فمتی لم أعلم الرضا و أتحققه قطعت علی السخط فیجب علی من ادعی أن أمیر المؤمنین علیه السلام کان راضیا أن ینقل ما یوجب کونه کذلک و لا یعتمد فی أنه کان راضیا علی أن نکیره ارتفع فإن للمقابل أن یقابل ذلک بما قدمنا ذکره و یجعل دلیل کونه ساخطا ارتفاع رضاه.

فإن قال لیس یجب علینا أن ننقل ما یدل علی رضاه أکثر من بیعته و ترک نکیره لأن الظاهر من ذلک یقتضی ما ذکرناه و علی من ادعی خلافه و أنه کان مبطنا لخلاف الرضا أن یدل علی ذلک فإنه خلاف الظاهر.

قیل له لیس الأمر علی ما قدرته لأن سخط أمیر المؤمنین علیه السلام هو الأصل لأنه لا خلاف بین الأمة فی أنه علیه السلام سخط الأمر و أباه و نازع فیه و تأخر عن البیعة ثم لا خلاف أنه فی المستقبل أظهر البیعة و لم یقم علی ما کان علیه من إظهار الخلاف و النکیر فنقلنا عن أحد الأصلین اللذین کان علیهما من الامتناع عن البیعة و إظهار الخلاف أمر معلوم و لم ینقلنا عن الأصل الآخر الذی هو السخط و الکراهة شی ء فیجب علی من ادعی تغیر الحال أن یدل علی تغیرها و یذکر أمرا معلوما یقتضی ذلک و لا یرجع علینا فیلزمنا أن ندل علی ما ذکرنا لأنا علی ما بیناه متمسکون بالأصل المعلوم و إنما تجب الدلالة علی من ادعی تغییر الحال.

و لیس له أن یجعل البیعة و ترک النکیر دلالة الرضا لأنا قد بینا أن ذلک منقسم و لا ینقل من المعلوم المتحقق بأمر محتمل.

فإن قیل هذه الطریقة التی سلکتموها توجب الشک فی کل إجماع و تمنع

ص: 387

من أن نقطع علی رضا أحد بشی ء من الأشیاء لأنا إنما نعلم الرضا فی کل موضع نثبته فیه بمثل هذه الطریقة و بما هو أضعف منها.

قیل له إن کان لا طریق إلی معرفة الإجماع و رضی الناس بالأمر إلا ما أدعیته فلا طریق إذا إلیه لکن الطریق إلی ذلک واضح و هو أن یعلم أن النکیر لم یرتفع إلا للرضا و أنه لا وجه هناک سواه و هذا قد یعلم ضرورة من شاهد الحال و قد یعلم من غاب عنها بالنقل و غیره حتی لا یرتاب بأن الرضا هو الداعی إلی ترک النکیر أ لا تری أنا نعلم کلنا علما لا یعترضه شک أن بیعة عمر و أبی عبیدة و سالم لأبی بکر کانت عن رضی و موافقة و مبایعة فی الظاهر و الباطن و أنه لا وجه لما أظهروه من البیعة و الموافقة إلا الرضا و لا نعلم ذلک فی أمیر المؤمنین علیه السلام و من جری مجراه فلو کان الطریق واحدا لعلمنا الأمرین علی سواء.

و هذا أحد ما یمکن الاعتماد علیه فی هذا الموضع فیقال لو کان أمیر المؤمنین علیه السلام راضیا و ظاهره کباطنه فی الکف عن النکیر لوجب أن نعلم ذلک من حاله کما علمناه من حال عمر و أبی عبیدة فلما لم یکن ذلک معلوما دل علی اختلاف الحال فیه.

و کیف یشکل علی منصف أن بیعة أمیر المؤمنین علیه السلام لم تکن عن رضا و الأخبار متظاهرة من کل من روی السیر بما یقتضی ذلک حتی أن من تأمل ما روی فی هذا الباب لم یبق علیه شک فی أنه علیه السلام أُلْجِئَ إلی البیعة و صار إلیها بعد المدافعة و المحاجزة لأمور اقتضت ذلک لیس من جملتها الرضا.

فَقَدْ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ أَحْمَدُ بْنُ یَحْیَی بْنِ جَابِرٍ الْبَلاذُرِیُّ وَ حَالُهُ فِی الثِّقَةِ عِنْدَ الْعَامَّةِ وَ الْبُعْدِ عَنْ مُقَارَبَةِ الشِّیعَةِ وَ الضَّبْطِ لِمَا یَرْوِیهِ مَعْرُوفَةٌ قَالَ حَدَّثَنِی بَکْرُ بْنُ الْهَیْثَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مُعَمَّرٍ عَنِ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَعَثَ أَبُو بَکْرٍ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام حِینَ قَعَدَ عَنْ بَیْعَتِهِ وَ قَالَ ائْتِنِی بِهِ بِأَعْنَفِ الْعُنْفِ فَلَمَّا أَتَاهُ جَرَی بَیْنَهُمَا کَلَامٌ فَقَالَ لَهُ احْلِبْ حَلْباً لَکَ شَطْرُهُ وَ اللَّهِ

ص: 388

مَا حِرْصُکَ عَلَی إِمَارَتِهِ الْیَوْمَ إِلَّا لِیُؤَمِّرَکَ غَداً وَ مَا نَنْفَسُ عَلَی أَبِی بَکْرٍ هَذَا الْأَمْرَ وَ لَکِنَّا أَنْکَرْنَا تَرْکَکُمْ مُشَاوَرَتَنَا وَ قُلْنَا إِنَّ لَنَا حَقّاً لَا تَجْهَلُونَهُ ثُمَّ أَتَاهُ فَبَایَعَهُ. (1).

و هذا الخبر یتضمن ما جرت علیه الحال و ما تقوله الشیعة بعینه و قد أنطق الله به رواتهم.

وَ قَدْ رَوَی الْبَلاذُرِیُّ عَنِ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ مَسْلَمَةَ بْنِ مُحَارِبٍ عَنْ سُلَیْمَانَ التَّیْمِیِّ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ أَنَّ أَبَا بَکْرٍ أَرْسَلَ عُمَرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام یُرِیدُهُ إِلَی الْبَیْعَةِ فَلَمْ یُبَایِعْ فَجَاءَ عُمَرُ وَ مَعَهُ قَبَسٌ فَتَلَقَّتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی الْبَابِ فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ أَ تَرَاکَ مُحْرِقاً عَلَیَّ بَابِی قَالَ نَعَمْ وَ ذَلِکِ أَقْوَی فِیمَا جَاءَ بِهِ أَبُوکِ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَبَایَعَ. (2).

و هذا الخبر قد روته الشیعة من طرق کثیرة و إنما الطریف أن یرویه شیوخ محدثی العامة لکنهم کانوا یروون ما سمعوا بالسلامة و ربما تنبهوا علی ما فی بعض ما یروونه علیهم فکفوا عنه (3) و أی اختیار لمن یحرق علیه بابه حتی یبایع.

ص: 389


1- تاریخ البلاذری 1/ 587 و قد مر فیما سبق نصوص فی ذلک، راجع ص 318.
2- تاریخ البلاذری (أنساب الأشراف) 1/ 586 و حدیث الاحراق قد مضی مصادره ص 204 و 268 و 311، راجعه.
3- و هذا کثیر فی أحادیثهم، من ذلک أن ابن أبی شیبة و الحسن بن سفیان و البزار و البیهقیّ فی السنن رووا فی حدیث فرض العطایا- و الحدیث طویل-: قالوا: وفرض عمر لاهل مکة وللناس ثمانمائة ثمانمائة فجاءه طلحة بن عبیدالله بابنه عثمان ففرض له ثمانمائة ، فمر به النضر بن أنس فقال عمر : افرضوا له فی ألفین ، فقال طلحة : جئتک بمثله ففرضت له ثمانمائة وفرضت لهذا ألفین؟ فقال : ان أبا هذا لقینی یوم أحد فقال لی : ما فعل رسول الله؟ فقلت : ما أراه الا قد قتل ، فسل سیفه وکسر غمدة وقال : ان کان رسول الله قد قتل فان الله حی لا یموت ، فقاتل حتی قتل .. أخرج الحدیث فی منتخب کنز العمال عن هؤلاء المذکورین ج ٢ ص ١٦٣ ، وقال : روی ابن سعد صدره. فتری ابن سعد یخرج الحدیث فی طبقاته ٣ ق ١ / ٢١٣ حدیث فرض العطایا کما ذکره المتقی الهندی ، لکنه أعرض عن ذیل الحدیث لما فیه من الازراء بعمر والفضیحة له حیث یقول نفسه ویعترف بأنه قد قال لنضر بن مالک بن ضمضم من بنی عدی بن النجار یوم أحد « ما أری رسول الله الا قد قتل ». مع أنه کان یقول یوم السقیفة بغلظة وتشدد « لا أسمع رجلا یقول مات رسول الله الا ضربته بسیفی ، انه ما مات رسول الله » ( راجع ص ١٧٩ من هذا الجزء ). بل وکان یؤید اعتقاده بذلک ویبرمه قائلا : والله ماکان یقع فی نفسی الا ذاک. وکنت أری أن رسول الله سیدبر أمرنا حتی یکون آخرنا ( طبقات ابن سعد ٢ ق ٢ / ٥ الطبری ٣ / ٢١٠ ) فحدیث أنس هذا _ وهو عم مالک بن أنس خادم رسول الله جاء فی سیرة ابن اسحاق وهکذا مغازی الواقدی واللفظ للاول : قال : حدثنی القاسم بن عبدالرحمن ابن رافع أخو بنی عدی بن النجار قال : انتهی أنس بن النضر عم أنس بن مالک إلی عمر ابن الخطاب وطلحة بن عبیدالله فی رجال من المهاجرین والانصار ، وقد ألقوا بأیدیهم فقال : ما یجلسکم؟ قالوا : قتل رسول الله ، قال : فما ذا تصنعون بالحیاة بعده؟ قوموا فموتوا علی مامات علیه رسول الله ، ثم استقبل القوم فقاتل حتی قتل ( راجع سیرة ابن هشام ١ / ٨٣ ، مغازی الواقدی .. وأخرجه شارح النهج فی ٣ / ٣٨٩.

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ الثَّقَفِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَمْرٍو الْبَجَلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ حَبِیبٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا بَایَعَ عَلِیٌّ حَتَّی رَأَی الدُّخَانَ قَدْ دَخَلَ بَیْتَهُ. (1).

وَ رَوَی الْمَدَائِنِیُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی عَوْنٍ قَالَ: لَمَّا ارْتَدَّتِ الْعَرَبُ مَشَی عُثْمَانُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ یَا ابْنَ عَمِّ إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ أَحَدٌ إِلَی قِتَالِ هَذَا الْعَدُوِّ وَ أَنْتَ لَمْ تُبَایِعْ وَ لَمْ یَزَلْ بِهِ حَتَّی مَشَی إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَسُرَّ الْمُسْلِمُونَ بِذَلِکَ وَ جَدَّ

ص: 390


1- الغارات مخطوط بعد.

النَّاسُ فِی الْقِتَالِ. (1).

وَ رَوَی الْبَلاذُرِیُّ عَنِ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی جزی عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عُرْوَةَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ لَمْ یُبَایِعْ عَلِیٌّ أَبَا بَکْرٍ حَتَّی مَاتَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بَعْدَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ فَلَمَّا مَاتَتْ ضَرَعَ إِلَی صُلْحِ أَبِی بَکْرٍ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَنْ یَأْتِیَهُ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ لَا تَأْتِهِ وَحْدَکَ قَالَ فَمَا ذَا یَصْنَعُونَ بِی فَأَتَاهُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ مَا نَفِسْنَا عَلَیْکَ مَا سَاقَ اللَّهُ إِلَیْکَ مِنْ فَضْلٍ وَ خَیْرٍ وَ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً اسْتُبِدَّ بِهِ عَلَیْنَا فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ اللَّهِ لَقَرَابَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ قَرَابَتِی فَلَمْ یَزَلْ عَلِیٌّ یَذْکُرُ حَقَّهُ وَ قَرَابَتَهُ حَتَّی بَکَی أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ مِیعَادُکَ الْعَشِیَّةُ فَلَمَّا صَلَّی أَبُو بَکْرٍ الظُّهْرَ خَطَبَ فَذَکَرَ عَلِیّاً علیه السلام وَ بَیْعَتَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام إِنِّی لَمْ یَحْبِسْنِی عَنْ بَیْعَةِ أَبِی بَکْرٍ أَلَّا أَکُونَ عَارِفاً بِحَقِّهِ لَکِنَّا کُنَّا نَرَی أَنَّ لَنَا فِی هَذَا الْأَمْرِ نَصِیباً اسْتُبِدَّ بِهِ عَلَیْنَا ثُمَّ بَایَعَ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ أَصَبْتَ وَ أَحْسَنْتَ. (2).

ص: 391


1- رواه البلاذری فی الأنساب 1/ 587 بهذا السند و اللفظ و زاد: «و قطعت البعوث».
2- أنساب الأشراف 1/ 586 و الحدیث مختصر رواه الطبریّ فی تاریخه 3/ 207 209 علی وجهه، و صدر الحدیث فی مطالبة فاطمة و العباس میراثهما الی أن قال: فمکثت فاطمة ستة أشهر بعد رسول اللّه ثمّ توفیت. قال معمر : فقال رجل للزهری : أفلم یبایعه علی ستة أشهر؟ قال : لا ولا أحد من بنی هاشم ، حتی بایعه علی فلما رأی علی انصراف وجوه الناس عنه ضرع إلی مصالحة أبی بکر فأرسل إلی أبی بکر أن ائتنا ولا یأتنا معک أحد ، وکره أن یأتیه عمر لما علم من شدة عمر ، فقال عمر : لا تأتهم وحدک .. فانطلق أبوبکر فدخل علی علی وقد جمع بنی هاشم عنده فقام علی فحمد الله وأثنی علیه بما هو أهله ، ثم قال : أما بعد ، فانه لم یمنعنا من أن نبایعک یا أبابکر انکار لفضیلتک ولا نفاسة علیک بخیر ساقه الله الیک ولکنا نری أن لنا فی هذا الامر حقا فاستبددتم به علینا ثم ذکر قرابته من رسول الله وحقهم ، فلم یزل علی یقول ذلک بکی أبوبکر ، فلما صمت علی تشهد أبوبکر فحمد الله وأثنی علیه بما هو أهله ثم قال : أما بعد فو الله لقرابة رسول الله أحب إلی أن أصل من قرابتی ، وانی والله ما ألوت فی هذه الاموال التی کانت بینی وبینکم غیر الخیر ، ولکنی سمعت رسول الله یقول : لا نورث ما ترکنا فهو صدقة انما یأکل آل محمد فی هذا المال .. الحدیث.

و من تأمل هذه الأخبار علم کیف وقعت هذه البیعة و ما الداعی إلیها و لو کانت الحال سلیمة و النیات صافیة و التهمة مرتفعة لما منع عمر أبا بکر من أن یصیر إلی أمیر المؤمنین علیه السلام وحده.

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ الثَّقَفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَرَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی الْأَسْوَدِ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: مَا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَّا بَعْدَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ مَا اجْتُرِئَ عَلَیْهِ إِلَّا بَعْدَ مَوْتِ فَاطِمَةَ علیها السلام. (1).

وَ رَوَی الثَّقَفِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَامِرٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ فَرْوَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: جَاءَ بُرَیْدَةُ حَتَّی رَکَزَ رَایَتَهُ فِی وَسَطِ أَسْلَمَ ثُمَّ قَالَ لَا أُبَایِعُ حَتَّی یُبَایِعَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا بُرَیْدَةُ ادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ فَإِنَّ اجْتِمَاعَهُمْ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنِ اخْتِلَافِهِمُ الْیَوْمَ. (2).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَالَ لَهُمْ بَایِعُوا فَإِنَّ هَؤُلَاءِ خَیَّرُونِی أَنْ یَأْخُذُوا مَا لَیْسَ لَهُمْ أَوْ أُقَاتِلَهُمْ وَ أُفَرِّقَ أَمْرَ الْمُسْلِمِینَ (3).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ قَلِیبِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ: أَبَتْ أَسْلَمُ أَنْ تُبَایِعَ فَقَالُوا مَا کُنَّا نُبَایِعُ حَتَّی یُبَایِعَ بُرَیْدَةُ لِقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِبُرَیْدَةَ عَلِیٌّ وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی قَالَ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا هَؤُلَاءِ إِنَّ هَؤُلَاءِ خَیَّرُونَّا أَنْ یَظْلِمُونِی حَقِّی وَ أُبَایِعَهُمْ فَارْتَدَّ النَّاسُ حَتَّی بَلَغَتِ

ص: 392


1- الغارات مخطوط.
2- الغارات مخطوط.
3- الغارات مخطوط.

الرِّدَّةُ أَحَداً فَاخْتَرْتُ أَنْ أُظْلَمَ حَقِّی وَ إِنْ فَعَلُوا مَا فَعَلُوا (1).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ قَالَ: مَا رَحِمْتُ أَحَداً رَحْمَتِی عَلِیّاً حِینَ أُتِیَ بِهِ مُلَبَّباً فَقِیلَ لَهُ بَایِعْ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالُوا إِذاً نَقْتُلَکَ قَالَ إِذاً تَقْتُلُونَ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَخَا رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ بَایَعَ کَذَا وَ ضَمَّ یَدَهُ الْیُمْنَی. (2).

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ عَنْ خَالِدِ بْنِ مَخْلَدٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ یَزِیدَ الْأَوْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ قَالَ: إِنِّی لَجَالِسٌ عِنْدَ أَبِی بَکْرٍ إِذْ جِی ءَ بِعَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ بَایِعْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام فَإِنْ أَنَا لَمْ أُبَایِعْ قَالَ أَضْرِبُ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ فَبَایَعَهُ. (3).

و قد روی هذا المعنی من طرق مختلفة و بألفاظ متقاربة المعنی و إن اختلف لفظها و

أنه علیه السلام کان یقول فی ذلک الیوم لَمَّا أُکْرِهَ علی البیعة و حذر من التقاعد عنها یا ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ و یردد ذلک و یکرره.

و ذکر أکثر ما روی فی هذا المعنی یطول (4) فضلا عن ذکر جمیعه و فیما أشرنا إلیه کفایة و دلالة علی أن البیعة لم تکن عن رضا و اختیار.

فإن قیل کل ما رویتموه فی هذا المعنی أخبار آحاد لا توجب علما.

قلنا کل خبر مما ذکرناه و إن کان واردا من طریق الآحاد فإن معناه الذی تضمنه متواتر و المعول علی المعنی دون اللفظ و من استقری الأخبار وجد معنی إکراهه علیه السلام علی البیعة و أنه دخل فیها مستدفعا للشر و خوفا من تفرق کلمة المسلمین و قد وردت به أخبار کثیرة من طرق مختلفة تخرج عن حد الآحاد

ص: 393


1- الغارات مخطوط.
2- الغارات مخطوط.
3- الغارات مخطوط.
4- سبق ذکرها فی هذا المجلد.

إلی التواتر و بعد فأدون منزلة هذه الأخبار إذا کانت آحادا أن تقتضی الظن و تمنع من القطع علی أنه لم یکن هناک خوف و لا إکراه و إذا کنا لا نعلم أن البیعة وقعت عن رضا و اختیار مع التجویز لأن یکون هناک أسباب إکراه فأولی أن لا نقطع علی الرضا و الاختیار مع الظن لأسباب الإکراه و الخوف فإن قیل التقیة لا تکون إلا عن خوف شدید و لا بد له من أسباب و أمارات تظهر فمتی لم تظهر أسبابه لم یسغ تجویزه و إذا کان غیر جائز فلا تقیة قلنا و أی أسباب و أمارات هی أظهر مما ذکرناه و رویناه هذا إن أردتم بالظهور النقل و الروایة علی الجملة و إن أردتم بالظهور أن ینقله جمیع الأمة و یعلموه و لا یرتابوا به فذاک اقتراح منکم لا ترجعون فیه إلی حجة و لنا أن نقول لکم من أین أوجبتم ذلک و ما المانع من أن ینقل أسباب التقیة قوم و یعرض عن نقلها آخرون لأغراض لهم و صوارف تصرفهم عن النقل و لا خفاء بما فی هذه الدعوی و أمثالها.

علی أن الأمر فی ظهور أسباب التقیة أوضح من أن یحتاج فیه إلی روایة خبر و نقل لفظ مخصوص لأنکم تعلمون أن أمیر المؤمنین علیه السلام تأخر عن البیعة تأخرا علم و ارتفع الخلاف فیه ثم بایع بعد زمان متراخ و إن اختلف فی مدته و لم تکن بیعته و إمساکه عن النکیر الذی کان وقع منه إلا بعد أن استقر الأمر لمن عقد له و بایعه الأنصار و المهاجرون و أجمع علیه فی الظاهر المسلمون و شاع بینهم أن بیعته انعقدت بالإجماع و الاتفاق و أن من خالف علیه کان شاقا لعصا المسلمین مبتدعا فی الدین رادا علی الله و علی رسوله و بهذا بعینه احتجوا علی من قعد عن البیعة و تأخر عنها فأی سبب للخوف أظهر مما ذکرناه.

و کیف یراد سبب له و لا شی ء یذکر فی هذا الباب إلا و هو أضعف مما أشرنا إلیه و کیف یمکن أمیرَ المؤمنین علیه السلام المقامُ علی خلاف من بایعه جمیع المسلمین و أظهروا الرضا به و السکون إلیه و أن مخالفه مبتدع خارج عن الملة.

و إنما یصح أن یقال إن الخوف لا بد له من أمارة و أسباب تظهر و إن نفیه

ص: 394

واجب عند ارتفاع أسبابه و لو کان أمیر المؤمنین علیه السلام بایع فی الابتداء من الأمر مبتدئا بالبیعة طالبا لها راغبا فیها من غیر تقاعد و من غیر أن تأخذه الألسن باللوم و العذل فیقول واحد حسدت الرجل و یقول آخر أردت الفرقة و وقوع الاختلاف بین المسلمین و یقول آخر متی أقمت علی هذا لم یقاتل أحد أهل الرِّدَّة و یطمع المرتدون فی المسلمین و من غیر أن یتلوم أو یتربص حتی یجتمع المتفرقون و یدخل الخارجون و لا یبقی إلا راض أو متظاهر بالرضا فَأَمَّا وَ الْأَمْرُ جَرَی عَلَی خِلَافِ ذَلِکَ فَالظَّاهِرُ الذی لا إشکال فیه أنه علیه السلام بایع مستدفعا للشر و فرارا من الفتنة و بعد أن لم یبق عنده بقیة و لا عذر فی المحاجزة و المدافعة.

هذا إذا عوَّلنا فی إمساکه عن النکیر علی الخوف المقتضی للتقیة و قد یجوز أن یکون سبب إمساکه عن النکیر غیر الخوف إما منفردا أو مضموما إلیه و ذلک أنه لا خلاف بیننا و بین من خالفنا فی هذه المسألة أن المنکر إنما یجب إنکاره بشرائط منها أن لا یغلب فی الظن أنه یؤدی إلی منکر هو أعظم منه و أنه متی غلب فی الظن ما ذکرناه لم یجز إنکاره و لعل هذه کانت حال أمیر المؤمنین فی ترک النکیر.

و الشیعة لا تقتصر فی هذا الباب علی التجویز بل تروی روایات کثیرة أن النبی صلی الله علیه و آله عهد إلی أمیر المؤمنین علیه السلام بذلک و أنذره بأن القوم یدفعونه عن الأمر و یغلبونه علیه و أنه متی نازعهم فیه أدی ذلک إلی الرِّدَّة و رجوع الحرب جذعة و أمره بالإغضاء و الإمساک إلی أن یتمکن من القیام بالأمر و التجویز فی هذا الباب لما ذکرنا کاف.

فإن قیل هذا یؤدی إلی أن یجوز فی کل من ترک إنکار منکر هذا الوجه بعینه فلا نذمه علی ترک نکیره و لا نقطع علی رضاه به.

قلنا لا شک فی أن من رأیناه کافّاً عن نکیر منکر و نحن نجوِّز أن یکون إنما کفَّ عن نکیره لظنه أنه یعقب ما هو أعظم منه فإنا لا نذمه و لا نرمیه أیضا

ص: 395

بالرضا به و إنما نفعل ذلک عند علمنا بارتفاع سائر الأعذار و حصول شرائط جمیع إنکار المنکر و ما نعلم بیننا و بینکم خلافا فی هذا الذی ذکرناه علی الجملة و إنما یقع التناسی للأصول إذا بلغ الکلام إلی الإمامة.

و لیس لأحد أن یقول إن غلبة الظن بأن إنکار المنکر یؤدی إلی ما هو أعظم منه لا بد فیه من أمارات تظهر و تنقل و فی فقد علمنا بذلک دلالة علی أنه لم یکن و ذلک أن الأمارات إنما یجب أن تکون ظاهرة لمن شاهد الحال و غلب فی ظنه ما ذکرناه دون من لم تکن هذه حاله و نحن خارجون عن ذلک و الأمارات الظاهرة فی تلک الحال لمن غلب فی ظنه ما یقتضیه لیست مما یُنْقَلُ و یُرْوَی و إنما یُعْرَفُ بشاهد الحال و ربما ظهرت أیضا لبعض الحاضرین دون بعض

علی أن کل هذا الکلام إنما نتکلفه متی لم نبن کلامنا علی صحة النص علی أمیر المؤمنین علیه السلام و متی بنینا الکلام فی أسباب ترک النکیر علی ما قدمناه من صحة النص ظهر الأمر ظهورا یرفع الشبهة لأنه إذا کان هو علیه السلام المنصوصَ علیه بالإمامة و المشارَ إلیه من بینهم بالخلافة ثم رآهم بعد وفاة الرسول صلی الله علیه و آله تنازعوا الأمرَ بینهم تَنَازُعَ من لم یسمعوا فیه نصّا و لا أعطوا فیه عهدا و صاروا إلی إحدی الجهتین بطریقة الاختیار و صمموا علی أن ذلک هو الواجب الذی لا معدل عنه و لا حق سواه علم صلی الله علیه أن ذلک مویس من نزوعهم و رجوعهم و مخیف من ناحیتهم و أنهم إذا استجازوا إطراح عهد الرسول و اتباع الشبهة فیه فهم بأن یطرحوا إنکار غیره و یعرضوا عن وعظه و تذکیره أولی و أحری.

و لا شبهة علی عاقل فی أن النص إن کان حقا علی ما نقوله و دفع ذلک الدفع فإن النکیر هناک لا ینجع و لا ینفع و إنه مؤد إلی غایة مکروه فاعلیه.

فإن قالوا إنما تأخر علیه السلام استیحاشا من استبدادهم بالأمر دون مشاورته و مطالعته أو لاشتغاله بتجهیز الرسول صلی الله علیه و آله ثم بأمر

ص: 396

فاطمة علیها السلام.

قیل هذا لا یصح علی مذهبکم لأن مشاورته لا تجب علیهم و عقد الإمامة یتم بمن عقدها و لا یفتقر فی صحته و تمامه إلی حضوره علیه السلام و ما تدَّعونه من خوف الفتنة فهو علیه السلام کان أعلم به و أخوف له فکیف یتأخر علیه السلام عما یجب علیه من أجل أنهم لم یفعلوا ما لا یجب علیهم و کیف یستوحش ممن عدل عن مشاورته و هی غیر واجبة عندهم فی حال السلم و الأمن و هل هذا إلا سوء ثناء علی أمیر المؤمنین علیه السلام و نسبة له إلی ما یتنزه قدره و دینه عنه.

فإن قیل إن هذا یجری مجری امرأة لها إخوة کبار و صغار فتولی أمرها الصغار فی التزویج فإنه لا بد أن یستوحش الکبار من ذلک.

قیل له إن الکبیر متی کان دَیِّناً خائفا من الله تعالی فإن استیحاشه و ثقل ما یجری علی طبعه لا یجوز أن یبلغ به إلی إظهار الکراهة للعقد و الخلاف فیه و إیهام أنه غیر مُمْضًی و لا صوابٍ و کل هذا جری من أمیر المؤمنین علیه السلام فیکف یضاف إلیه مع المعلوم من خشونة أمیر المؤمنین فی الدین و غضبه له (1) الاستیحاش من الحق و الغضب مما یورد إلیه تحرزا عن الفتنة و تلافیا للفرقة.

و أما الاشتغال بالنبی صلی الله علیه و آله فإنه کان ساعة من نهار و التأخر کان شهورا و المقلل قال أیاما و تلک الساعة أیضا کان یمکن فیها إظهار الرضا و المراسلة به بدلا من إظهار السخط و الخلاف.

و أما فاطمة علیها السلام فإنها توفیت بعد أشهر فکیف یشتغل بوفاتها عن البیعة المتقدمة مع تراخیها و عندهم أیضا أنه تأخر عن البیعة أیاما یسیرة و مکثرهم یقول أربعین یوما فکیف یشتغل ما یکون بعد أشهر عما کان قبلها و من أدل دلیل علی أن کفه عن النکیر و إظهار الرضا لم یکن اختیارا و إیثارا بل کان لبعض

ص: 397


1- فی المصدر المطبوع: «الا کراهیة للواجب و الاستیحاش من الحق و الغضب مما یورد إلیه ...» و فی هامش الشافی کالاستدراک، «الا کراهیة للواجب و الاستیحاش من الحق، و الاستیحاش من الحق و الغضب ...» و کلاهما سهو ظاهر عند التأمل.

ما ذکرناه أنه لا وجه لمبایعته بعد الإباء إلا ما ذکرناه بعینه فإن إباءه المتقدم لا یخلو من وجوه إما أن یکون لاشتغاله بالنبی و ابنته صلوات الله و سلامه علیهما أو استیحاشا من ترک مشاورته و قد أبطلنا ذلک بما لا زیادة علیه أو لأنه کان ناظرا فی الأمر و مرتئیا فی صحة العقد إما بأن یکون ناظرا فی صلاح المعقود له الإمامة أو فی تکامل شرائط عقد إمامته و وقوعه علی وجه المصلحة فکل ذلک لا یجوز أن یخفی علی أمیر المؤمنین علیه السلام و لا ملتبسا بل کان به أعلم و إلیه أسبق و لو جاز أن یخفی علیه مثله وقتا و وقتین لما جاز أن یستمر علیه الأوقاتَ و یتراخی المدد فی خفائه.

و کیف یشکل علیه صلاح أبی بکر للإمامة و عندهم أن ذلک کان معلوما ضرورة لکل أحد و کذلک عندهم صفات العاقدین و عددهم و شروط العقد الصحیح مما نص النبی صلی الله علیه و آله علیه و أعلم الجماعة به علی سبیل التفصیل فلم یبق شی ء یرتئی فیه مثل أمیر المؤمنین علیه السلام و ینظر فی إصابته النظر الطویل و لم یبق وجه یحمل علیه إباؤه و امتناعه من البیعة فی الأول إلا ما نذکره من أنها وقعت فی غیر حقها و لغیر مستحقها و ذلک یقتضی أن رجوعه إلیها لم یکن إلا لضرب من التدبیر.

فإن استدلوا علی رضاه بما ادعوه من إظهار المعاونة و المعاضدة و إشارته علیه بقتال أهل الردة فکل ذلک قد مضی الجواب عنه و قد بینا أن ذلک دعوی لا یعلم منه علیه السلام معاضدة و لا مشورة و أن الفتیا یجب علیه من حیث لا یجوز للعالم إذا استفتی عن شی ء أن لا یجیب عنه و ما یروی من دفاعه عن المدینة فإنما فعل لوجوب ذلک علیه و علی کل مسلم لا لمکانهم و أمرهم بل لأنه دفع عن حریمه و حرم النبی صلی الله علیه و آله و لیس لهم أن یقولوا إنه لو ادعی الحق لوجد أنصارا کالعباس و الزبیر و أبی سفیان و خالد بن سعید لأنه لا نصرة فیمن ذکر و لا فی أضعافهم إذا کان الجمهور علی خلافه و هذا أظهر من أن یخفی.

و لیس لأحد أن یقول کیف یجوز مع شجاعته و ما خصه الله به من القوة الخارقة للعادة أن یخاف منهم و لا یقدم علی قتالهم لو لا أنهم کانوا محقین و ذلک

ص: 398

أن شجاعته و إن کانت علی ما ذکرت و أفضل فلا تبلغ إلی أن یغلب جمیع الخلق و یحارب سائر الناس و هو مع الشجاعة بشر یقوی و یضعف و یخاف و یأمن و التقیة جائزة علی البشر الذین یضعفون عن دفع المکروه عنهم.

فإن قیل أ لیس الحسین علیه السلام أظهر النکیر علی بنی أمیة من یزید و غیره و کان یجب أن لا ینقص نکیره عن نکیره و لم یکن فزعه من أبی بکر إلا دون فزعه من یزید.

قیل هذا بعید من الصواب لأنا قد بینا الأسباب المانعة من النکیر و لیس الخوف فی تلک الحال کالخوف من یزید و بنی أمیة و کیف یکون الخوف من مظهر للفسوق و الخَلَاعَة و المَجَانَة متهتک لا مُسْکَةَ عنده و لا شبهة فی أن إمامته ملک و غلبة و أنه لا شرط من شرائط الإمامة فیه کالخوف من مقدم معظم جمیل الظاهر یری أکثر الأمة أن الإمامة له دونه و أنها أدنی منازله و ما الجامع بین الأمرین إلا کالجامع بین الضدین.

علی أن القوم الذین امتنعوا من بیعة یزید قد عرف ما جری علیهم من القتل و المکروه فیه.

علی أن الحسین علیه السلام أظهر الخلاف لما وجد بعض الأعوان علیه و طمع فی معاونة من خذله و قعد عنه ثم إن حاله آلت مع اجتهاده علیه السلام و اجتهاد من اجتهد معه فی نصرته إلی ما آلت إلیه.

و لیس لأحد أن یقول إنه کان بعیدا من التقیة لما انتهت الإمامة إلیه و حین ناضل أهل البصرة و صفین کان واجد الأنصار فکان یجب أن یظهر النکیر و ذلک أن کثیرا من التقیة و إن کان زال فی أیامه فقد بقی کثیر منها لأن أکثر من کان معه کان یعتقد إمامة المتقدمین علیه و أن إمامته ثبتت کما ثبتت إمامة من تقدم بالاختیار فلأجل ذلک لم یتمکن من إظهار جمیع ما فی نفسه و لم ینقض أحکام القوم و أمر قضاته علی أن یحکموا بما کانوا یحکمون و قد بینا ذلک فیما تقدم علی وجه لا یخفی علی من أمعن النظر و أنصف من نفسه

ص: 399

فإن قیل لو جاز التقیة مع فقد أسباب التقیة لم نأمن فی أکثر ما ظهر من النبی صلی الله علیه و آله أن یکون علی سبیل التقیة.

قیل هذا باطل لأنا قد بینا أن أسباب التقیة کانت ظاهرة لم تکن مفقودة فأما الرسول صلی الله علیه و آله فإنما لم تجز التقیة علیه لأن الشریعة لا تعرف إلا من جهته و لا یوصل إلیها إلا بقوله فمتی جازت التقیة علیه لم یکن لنا إلی العلم بما کُلِّفْنَاهُ طریقٌ و لیس العلم بأن الإمام منصوص علیه موقوفا علی قول الإمام و لا یعلم إلا من جهته حتی یکون تقیته دافعة لطریق العلم فَبَانَ الفرقُ بین الأمرین (1).

ثم یقال له (2) و قد کان فیمن أنکر و امتنع من البیعة مثل خالد بن سعید بن العاص (3) و سلمان و قوله کردید و نکردید (4) و مثل أبی ذر و عمار و المقداد

ص: 400


1- تلخیص الشافی 87، الشافی 400، و فیهما بعد ذلک أسئلة و أجوبة أضرب عنها المؤلّف، لعدم التناسب بالمقام کثیرا.
2- تلخیص الشافی: 91، الشافی 401.
3- راجع ص 192، و أضف الی ذلک ما رواه الیعقوبی فی تاریخه 2/ 116 قال: « وکان خالد غائبا فأتی علیا فقال : هلم أبایعک ، فو الله ما فی الناس أحد أولی بمقام محمد منک ». وروی الجوهری بالاسناد ، عن مکحول ان رسول الله (صلی الله علیه و آله) استعمل خالد بن سعید بن العاص علی عمل (یعنی صنعاء) فقدم بعد ما قبض رسول الله (صلی الله علیه و آله) وقد بایع الناس أبابکر فدعاه إلی البیعة فأبی ، فقال عمر : دعنی وایاه ، فمنعه أبوبکر حتی مضت علیه سنة ، ثم مر به ابوبکر وهو جالس علی بابه ، فناداه خالد یا أبابکر هل لک فی البیعة قال : نعم قال : فادن فدنا منه فبایعه خالد وهو قاعد علی بابه أخرجه ابن أبی الحدید فی شرح النهج ٢ / ١٧ ، وروی مثله البلاذری فی أنساب الاشراف ١ / ٥٨٨ عن المدائنی وفیه : فقال أبوبکر ما رأیک فی البیعة؟ قال : أبایع ، فأتاه ابوبکر فأدخله الدار وبایعه ، قال : وقال غیر المدائنی : بایع خالد أبابکر بعد شهرین.
4- راجع ص 193- 194 و ما بعده.

و غیرهم و أقوالهم فی ذلک معروفة.

فإن قالوا کل هؤلاء بایعوا و تولوا الأمور من قبله و من قبل غیره فلم یبق منهم خلاف.

قیل نحن نسلم أنهم بایعوا فمن أین أنهم رضوا به لأنا قد بینا فی ذلک ما فیه مقنع و إذا کان أمیر المؤمنین علیه السلام مع عظم قدره و علو منزلته قد ألجأته الحال إلی البیعة فأولی أن تلجئ غیره ممن لا یدانیه فی أفعاله.

فإن قیل المروی عن سلمان أنه قال کردید و نکردید و لیس بمقطوع به.

قلنا إن کان خبر السقیفة و شرح ما جری فیها من الأقوال و الأفعال مقطوعا به فقول سلمان مقطوع به لأن کل من روی السقیفة رواه و لیس هذا مما یختص الشیعة بنقله فیتهمونهم فیه و لیس لهم أن یقولوا کیف خاطبهم بالفارسیة و هم عرب و إن کان فیهم من فهم الفارسیة لا یکون إلا آحادا لا یجب قبول قولهم و ذلک أن سلمان و إن تکلم بالفارسیة فقد فسره بقوله أصبتم و أخطأتم أصبتم سنة الأولین و أخطأتم أهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و قوله أَمَا و الله لو وضعتموها حیث وضعها الله لأکلتم من فوق رءوسکم و تحت أرجلکم رغدا أما و الله حیث عدلتم بها عن أهل بیت نبیکم لیطمعن فیها الطلقاء و أبناء الطلقاء حتی روی عن ابن عمر أنه قال ما أبغضت أحدا کبغضی سلمان یوم قال هذا القول و إنی قلت یرید شق عصا المسلمین و وقوع الخلاف بینهم و لا أحببت أحدا کحبی له یوم رأیت مروان بن الحکم علی منبر رسول الله صلی الله علیه و آله فقلت رحم الله سلمان لقد طمع فیه الطلقاء و أبناء الطلقاء (1) و غیر ذلک من الألفاظ المنقولة عنه.

و قد یجوز أن یجمع فی إنکاره بین الفارسیة و العربیة لیفهم إنکاره أهل اللغتین معا فَلَمْ یُخَاطِبْ عَلَی هَذَا الْعَرَبَ بِالْفَارْسِیَّةِ فأما قول السائل إِنَّ راوِیَهُ واحدٌ من حیث لا یجوز أن یرویه إلا من فهم الفارسیة فطریف لأن الشی ء قد یرویه من لا یعرف معناه فلعل الناقلین لهذا الکلام کانوا جمیعا أو کان أکثرهم لا یفهم معناه

ص: 401


1- راجع ص 211.

غیر أنهم نقلوا ما سمعوا و فهم معناه من عرف اللغة أو أخبره عنه من یعرفها.

فإن قالوا قوله کردید و نکردید فیه تثبیت لإمامته قیل هذا باطل لأنه أراد بقوله کردید فعلتم و بقوله نکردید لم تفعلوا و المعنی أنکم عقدتم لمن لا یصلح للأمر و لا یستحقه و عدلتم عن المستحق و هذه عادة الناس فی إنکار ما یجری علی غیر وجهه لأنهم یقولون فعل فلان و لم یفعل و المراد ما ذکرناه و قد صرح سلمان رحمه الله بذلک فی قوله أصبتم سنة الأولین و أخطأتم أهل بیت نبیکم و قد فسر بالعربیة معنی کلامه.

فإن قالوا أراد أصبتم الحق و أخطأتم المعدن لأن عادة الفرس أن لا یزیل المُلْک عن أهل بیت المَلِک.

قیل الذی یبطل هذا الکلام تفسیر سلمان لکلام نفسه فهو أعرف بمعناه علی أن سلمان رحمة الله علیه کان أتقی لله و أعرف به من أن یرید من المسلمین أن یسلکوا سنن الأکاسرة و الجبابرة و یعدلوا عما شرعه لهم نبیهم صلی الله علیه و آله فإن قیل فقد تولی سلمان لعمر المدائن فلو لا أنه کان راضیا بذلک لم یتول ذلک.

قیل ذلک أیضا محمول علی التقیة و ما اقتضی إظهار البیعة و الرضا یقتضیه و لیس لهم أن یقولوا و أی تقیة فی الولایات لأنه غیر ممتنع أن یعرض علیه هذه الولایات لیمتحن بها و یغلب فی ظنه أنه إن عدل عنها و أباها نسب إلی الخلاف و اعتقدت فیه العداوة و لم یأمن المکروه و هذه حال توجب علیه أن یتولی ما عرض علیه و کذلک الکلام فی تولی عمار رحمة الله علیه الکوفة و نفوذ المقداد فی بعوث القوم.

علی أنه یجوز عندنا تولی الأمر من قبل من لا یستحقه إذا ظن أنه یقوم بما أمر الله تعالی و یضع الأشیاء فی مواضعها من الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و لعل القوم علموا ذلک أو ظنوه.

ص: 402

و أما أقوال أبی ذر تصریحا و تلویحا فمعروفة مذکورة و لیس لهم أن یقولوا إنه روی عنه تعظیم القوم و مدحهم و ذلک أن ذلک یمکن إذا سلم حمله علی التقیة و الخوف کما قلناه فیما رووه عن أمیر المؤمنین علیه السلام.

ثم یقال للمعتزلة ما اعتبرتموه من الإجماع فی إمامة أبی بکر یلزم علیه القول بإمامة معاویة لأن الناس بعد صلح الحسن علیه السلام بین نفسین مظهر للرضا ببیعته و بین کافٍّ عن النکیر فیجب أن یکون ذلک دلالة علی إمامته و هم لا یقولون بها فإما أن یقولوا بذلک أو یترکوا الاعتماد علی هذا الضرب من الاستدلال.

فإن قالوا إن معاویة لم یصلح للإمامة لما ظهر منه من الفسق نحو استلحاقه زیادا و قتله حجرا و شقه العصا فی أیام أمیر المؤمنین علیه السلام و مقاتلته إیاه (1) إلی غیر ذلک مما لا یحصی کثرة فلا یصح و الحال هذه أن یدعی الإجماع لأن الإجماع إنما یدعی فیما یصح فأما ما لا یصح فلا یدعی فیه الإجماع و لو ثبت الإجماع علی ما قالوه لعلمنا أنه علی سبیل القهر کما یقع من الملوک علی أنه قد صح و اشتهر الخلاف فی ذلک بل ربما کانوا یظهرون الخلاف بحضرته فلا ینکره و قد کان الحسن و الحسین علیهما السلام و محمد بن علی و ابن عباس و إخوته و غیرهم من قریش یظهرون ذمه و الوقیعة فیه فکیف یدعی الإجماع فی ذلک مع علمنا ضرورة من حال من ذکرناه أنه کان لا یقول بإمامته و لا یدین بها.

قیل هذا تعلیل للنقض لأنه إذا کان لا یصلح للإمامة و قد وجدنا فی الاتفاق علیه و الکف عن منازعته و مخالفته ما وجدناه فیمن تقدم فیجب إما أن یکون إماما أو أن تکون هذه الطریقة لیست مرضیة فی تصحیح الإجماع و کل شی ء یبین به أنه لا یصلح للإمامة یؤکد الإلزام و یؤیده.

و قول السائل إن الإجماع إنما یدل علی ثبوت ما یصح صحیح إلا أنه کان یجب أن یبین أن الإجماع لم یقع هاهنا باعتبار یقتضی أن شروطه لم تتکامل و لا یرجع فی أنه لم یقع مع تکامل شروطه و أسبابه إلی أن المجمع علیه

ص: 403


1- سیجی ء الکلام فیها فی الاجزاء الآتیة إنشاء اللّه تعالی.

لا یصلح للإمامة لأن ذلک مناقضة و إن رضوا بهذا القول فالشیعة أیضا یقولون إن من تقدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام لا یصلح للإمامة و الإجماع یجب أن یقع علی ما یصح دون ما لا یصح مثل ما قلتموه فأما ادعاء القهر و الغلبة فمما لا یقول لهم المخالف لهم فی إمامة معاویة بمثل ما قالوه لنا فیما تقدم من أن القهر و الغلبة لا بد لهما من أسباب تظهر و تنقل و تعلم فلو کانت هناک غلبة لعلمها الناس کلهم علی سواء و متی ادعوا شیئا مما نقل فی هذا المعنی لم یلتفت إلیه مخالفهم و قال لهم لو کان ذلک صحیحا لنقل إلی و علمته کما علمتموه و قابلهم فی هذا الموضع بمثل ما یقابلنا السائل فی إمامة من تقدم حذو النعل بالنعل و لهذا یقول من ینسب إلی السنة منهم إن إبطال إمامة معاویة و الوقیعة فیه طریق مهیع لأهل الرفض إلی القدح فی إمامة من تقدمه و قولهم إن معاویة کالحلقة للباب یریدون بذلک أن قرع الباب طریق إلی الولوج و سبب للدخول.

فأما ما ادعوه من اشتهار الخلاف من الحسن و الحسین علیهما السلام و فلان و فلان و أنهم کانوا یظهرون ذمه و الوقیعة فیه فیقال لهم من أین علمتم هذا الذی ادعیتموه أ بضرورة أم باستدلال فإن کان بالضرورة قلنا و ما بال علم الضرورة یخصک دون مخالفک و هم أکثر عددا منک و آنس بالأخبار و نقلة الآثار و لیس جاز لک أن تدعی علی مخالفک فی هذا الباب علم الضرورة مع علمک بکثرة عددهم و تدین أکثرهم إلا و تجوزون للشیعة التی تخالفک فی إمامة من تقدم أن تدعی الضرورة علیک فی العلم بإنکار أمیر المؤمنین علیه السلام و أهله و شیعته ظاهرا و باطنا علی المتقدمین علیه و أنه کان یتظلم و یتألم من سلب حقه و الدفع له عن مقامه و هیهات أن یقع بین الأمرین فصل و إن قال أعلم ذلک باستدلال.

قلنا اذکر أیَّ طریق شئت فی تصحیح ما أدعیته من إنکار من سمیته و وصفته حتی نبین بمثله صحة ما رویناه من الإنکار علی من تقدم فإنک لا تقدر إلا أن تروی أخبارا نقلتها أنت و من وافقک و یدفعها مخالفک و یدعی أنها من روایة

ص: 404

أهل الرفض و دسیس من قصده الطعن فی السلف و یقول فیمن یروی هذه الأخبار و یقبلها أکثر مما تقول أنت و أصحابک فیمن یروی ما ذکرناه من الأخبار.

علی أن الظاهر الذی لا یمکن دفعه من القوم الذین أشاروا إلیهم أنهم کانوا یفتخرون علیه بالنسب و ما جری مجراه و کانت تجری بینهم مفاضلة و مفاخرة لا ذکر للإمامة فیها و ما کان یکون ذلک إلا بتعرض من معاویة فإنه کان رجلا عریضا یرید أن یتحدث عنه بالحلم و کان دأبه أن یتحکک (1) بمن یعلم أنه لا یحتمله حتی یصدر منه من الکلام ما یُغْضِی علیه و یعرض عنه فیکون ذلک داعیا إلی وصفه بالحلم و ما کان فی جمیع من ذکره ممن کان یقابله بغلیظ الکلام و شدید إلا من یخاطبه بإمرة المؤمنین فی الحال و یأخذ عطاءه و یتعرض لجوائزه و نوافله فأی إنکار کان مع ما ذکرناه.

و مما یعارض جمیع من خالفنا إجماعهم علی قتل عثمان لأن الناس کانوا بین فریقین أحدهما المؤلب علیه و المتولی لمغالبته و مطالبته بالخلع حتی أدی ذلک إلی قتله و الآخر ممسک عنهم غیر منکر علیهم و ذلک دال عندهم علی الإجماع.

فإن قالوا کیف یدعی الإجماع فی هذا الباب و قد حصل هناک أمران یمنعان من النکیر أحدهما أنه کان غلبة و الثانی ما کان من منع عثمان من القتال فکیف یقابل ما قلناه و قد ثبت أیضا بالنقل ما کان من أمیر المؤمنین علیه السلام من الإنکار حتی بعث الحسن و الحسین علیهما السلام و قنبرا علی ما روی فی ذلک و کیف یدعی فی ذلک الإجماع و عثمان نفسه مع شیعته و أقاربه خارجون منه.

قیل لیس الغلبة أکثر من استیلاء الجمع الکثیر الذین یخشی سطوتهم و یخاف بادرتهم و هذه کانت حال من عقد الإمامة لأبی بکر لأن أکثر الأمة تولاها و مال إلیها و اعتقد أنها السنة و ما یخالفها البدعة فأی غلبة أوضح مما ذکرناه

ص: 405


1- العریض من یتعرض للناس بالشر، و یقال: فلان یتحکک بک أی یتحرش بک و یتعرض لشرک.

و کیف یدعی الغلبة فی قتل عثمان و عندهم أن الذین تولوا قتله و باشروا حربه نفر من أهل مصر التف إلیهم قوم من أوباش المدینة ممن یرید الفتنة و یکره الجماعة و أن أکابر المسلمین و وجوه الصحابة و المهاجرین و هم أکثر أهل المدینة و علیهم مدار أمرها و بهم یتم الحل و العقد فیها کانوا لذلک کارهین و علی من أتاه منکرین فأی غلبة یکون من القلیل علی الکثیر و الصغیر علی الکبیر لو لا أن أصحابنا یدفعون الکلام فی الإمامة بما یسنح و یعرض من غیر نکیر فی عواقبه و نتائجه فأما منع عثمان من القتال فعجیب و أی عذر فی منع عثمان لمن قعد عن نصرته و خلا بینه و بین الباغین علیه و النهی عن المنکر واجب و کیف لم یمتنع من القتال لأجل منع عثمان منه من کان معه فی الدار من أقاربه و عبیده و هم له أطوع و بأن ینتهوا إلی أمره أولی و کیف لم یطعه فی المنع من المنکر و الصبر علی إیقاع الفتنة إلا المهاجرون و الأنصار دون أهله و عبیده.

و أما ذکره إنکار أمیر المؤمنین لذلک و بعثه الحسن و الحسین للنصرة و المعاونة فالمعروف أن أمیر المؤمنین علیه السلام کان ینکر قتله و یبرأ من ذلک فی أقوال محفوظة معروفة لأن قتله منکر لا شک فیه و لم یکن لمن تولاه أن یقوم به فأما حصره و مطالبته بخلع نفسه و تسلیم من کان سبب الفتنة ممن کان فی جهته فما یحفظ عن أمیر المؤمنین فی ذلک إنکار بل الظاهر أنه کان بذلک راضیا و بخلافه ساخطا و کیف لا یکون کذلک و هو الذی قام بأمره فی الدفعة الأولی و توسط حتی جری الأمر علی إرادته بعد أن کاد یخرج الأمر إلی ما خرج إلیه فی المرة الثانیة و ضمن عنه لخصومه الإعتاب الجمیل فکان ذلک سببا لتهمته له علیه السلام و مشافهته بأنه لا یتهم سواه فمضی علیه السلام من فوره و جلس فی بیته و أغلق بابه.

فأما بعث الحسن و الحسین فلا نعرفه فی جملة ما یدعی و الذی کان یدعی أنه بعث الحسن علیه السلام و فی ذلک نظر و لو سلم لکان إما بعثه للمنع من الانتهاء بالرجل إلی القتل أو لأنهم کانوا حصروه و منعوه الطعام و الشراب و فی داره حرم و أطفال

ص: 406

و من لا تعلق له بهذا الأمر و هذا منکر یجب علی مثل أمیر المؤمنین علیه السلام دفعه و لو کان أمیر المؤمنین و طلحة و الزبیر و فلان و فلان کارهین لکل ما جری لما وقع شی ء منه و لکانوا متمکنین من دفعه بالید و اللسان و السیف.

فأما قول السائل و کیف یدعی الإجماع و عثمان و شیعته و أقاربه خارجون منه فطریف لأنه إن لم یکن فی هذا الإجماع إلا خروج عثمان عنه فبإزائه خروج سعد بن عبادة و ولده و أهله من الإجماع علی إمامة أبی بکر ممن یقول خصومنا أنا لا نعتد بهم إذا کان فی مقابلته جمیع الأمة فأما من کان معه فی الدار فلم یکن معه من أهله إلا ظاهر الفسق عدو لله تعالی کمروان بن الحکم و ذویه ممن لا یعتبر بخروجه عن الإجماع لارتفاع الشبهة فی أمره أو عبید أوباش طغام لا یَفْرُقُونَ بین الحق و الباطل و لا یکون خلاف مثلهم قادحا فی الإجماع و إذا بلغنا فی هذا الباب إلی أن لا نجد منکرا من جمیع الأمة إلا عبید عثمان و النفر من أقاربه الذین حصروا فی الدار فقد سهلت القضیة و لم یبق فیها شبهة.

و لیس لأحد أن یقول إن هذا طریق إلی إبطال الإجماع فی کل موضع و ذلک أنا قد بینا أن الأمر علی خلاف ما ظنوه و أن الإجماع یثبت و یصح بطرق صحیحة لیست موجودة فیما ادعوه و لا طائل فی إعادة ما مضی (1).

انتهی ملخص تلخیصه قدس سره و کلام أصحابنا فی هذا الباب کثیر لا یناسب ذکره فی هذا الکتاب و فیما أوردنا کفایة لأولی الألباب.

تکملة إذا عرفت أن ما ادعوه من الإجماع الذی هو عمدة الدلیل علی إمامة إمامهم لم یثبت بما أوردوه فی ذلک من الأخبار نرجع و نقول نثبت بتلک الأخبار التی أوردوها لإثبات ذلک عدم استحقاقهم للإمامة بل کفرهم و نفاقهم (2) و وجوب

ص: 407


1- الشافی: 403، تلخیص الشافی 3/ 101.
2- المراد بالکفر هو معناه اللغوی بمعنی اخفاء الحق و کراهة التسلیم له، و الا لم یذکر- رضوان اللّه علیه- بعده النفاق: و أول من جبههم بذلک ابن عبّاس علی ما ذکره الطبریّ فی تاریخه 4/ 223 و أورده الشارح الحمیدی فی شرحه 3/ 107 بروایة اخری و اللفظ للاول و الزیادات بین العلامتین للثانی، قال: «بینا عمر بن الخطّاب و بعض أصحابه یتذاکرون الشعر، فقال بعضهم: فلان أشعر، و قال بعضهم فلان أشعر، قال: فأقبلت فقال عمر: قد جاءکم أعلم الناس بها، فقال عمر: من شاعر الشعراء یا ابن عبّاس؟ قال: فقلت زهیر بن أبی سلمی ، فقال عمر : هلم من شعره ما نستدل به علی ما ذکرت ، فقلت : امتدح قوما من بنی عبدالله بن غطفان ، فقال : لو کان یقعد فوق الشمس من کرم***قوم بأولهم أو مجدهم قعدوا قوم أبوهم سنان حین تنسبهم***طابوا وطاب من الاولاد ما ولدوا انس اذا أمنوا جن اذا فزعوا***مرزؤن بها لیل اذا حشدوا محسدون علی ماکان من نعم***لا ینزع الله منهم ماله حسدوا فقال عمر : أحسن! وما أعلم أحدا اولی بهذا الشعر من هذا الحی من بنی هاشم لفضل رسول الله وقرابتهم منه ، فقلت : وفقت یا أمیر المؤمنین ولم تزل موفقا ، قال : یا ابن عباس! ما منع قومکم منهم بعد محمد؟ فکرهت أن أجیبه فقلت : ان لم أکن أدری فأمیر المؤمنین یدرینی ، فقال عمر : کرهوا أن یجمعوا لکم النبوة والخلافة ، فتبجحوا علی قومکم بجحا بجحا ، فاختارت قریش لانفسنا فأصابت ووفقت. فقلت : یا أمیر المؤمنین _ ان تأذن لی فی الکلام وتمط عنی الغضب تکلمت ، فقال : تکلم یا ابن عباس ، فقلت : أما قولک یا أمیر المؤمنین : اختارت قریش لانفسها فأصابت ووفقت (فان الله تعالی یقول : « وربک یخلق ما یشاء ویختار ماکان لهم الخیرة » وقد علمت یا أمیر المؤمنین أن الله اختار من خلقه لذلک من اختار) فلو أن قریشا اختارت لانفسها حیث اختار الله عزوجل لها لکان الصواب بیدها غیر مردود ولا محسود. وأما قولک : انهم کرهوا أن تکون لنا النبوة والخلافة ، فان الله عزوجل وصف قوما بالکراهیة فقال : « ذلک بأنهم کرهوا ما أنزل الله فأحبط أعمالهم ». (وأما قولک انا کنا نجحف ، فلو جحفنا بالخلافة لجحفنا بالقرابة ولکنا قوم أخلاقنا مشتقة من خلق رسول الله (صلی الله علیه و آله) الذی قال الله تعالی : « وانک لعلی خلق عظیم » وقال له : « واخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین» ). فقال عمر : هیهات والله یا ابن عباس! قد کانت تبلغنی عنک أشیاء کنت أکره أن أفرک عنها فتزیل منزلتک منی ، فقلت : وما هی یا أمیر المؤمنین؟ فان کانت حقا فما ینبغی أن تزیل منزلتی منک ، وان کانت باطلا فمثلی أماط الباطل عن نفسه. فقال عمر : بلغنی أنک تقول انما صرفوها عنا حسدا وظلما؟ فقلت : أما قولک یا أمیر المؤمنین : ظلما ، فقد تبین للجاهل والحلیم (وأمیر المؤمنین یعلم صاحب الحق من هو) ، وأما قولک : حسدا ، فان ابلیس حسد آدم ، فنحن ولده المحسودون. فقال عمر : هیهات! أبت والله قلوبکم یا بنی هاشم الا حسدا (حقدا) ما یحول ، وضغثا وغشا ما یزول ، فقلت : مهلا یا أمیر المؤمنین! لا تصف قلوب قوم أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا بالحسد ( بالحقد) والغش ، فان قلب رسول الله من قلوب بنی هاشم (وأما قولک حقدا فکیف لا یحقد من غصب شیئه ویراه فی ید غیره؟) فقال عمر : الیک عنی یا ابن عباس! فقلت : أفعل ، فلما ذهبت لا قوم استحیی منی فقال : یا ابن عباس مکانک! فوالله انی لراع لحقک ، محب لما سرک ، فقلت : یا أمیر المؤمنین ان لی علیک حقا وعلی کل مسلم ، فمن حفظه فحظه أصاب ومن أضاعه فحظه أخطأ (ثم قام فمضی) فقال عمر لجلسائه : واها لابن عباس ما رأیته لاحا أحدا قط الا خصمه. فکما تری ، وقد اعترف به عمر ، قد لاحاه وخصمه وجبهه بأنه غاصب لحق أهل البیت ظالم لهم وأنه ما رضی باختیار الله عزوجل حیث اختار بنی عبدالمطلب علی غیرهم ثم اختار منهم علیا علما هادیا ، بل رد اختیار الله واختار لقریش من اختار. بل جبهه بالکفر حیث استشهد بقوله عزوجل « ذلک بانهم کرهوا ما أنزل الله فأحبط أعمالهم » ومعلوم أن « ذلک » اشارة إلی ما فی الایة قبلها « والذین کفروا فتعسا لهم و أضل أعمالهم : ذلک بأنهم کرهوا ما أنزل الله فأحبط أعمالهم » ولعل ابن عباس ذکر الایتین کملا وأسقطها الرواة.

لعنهم إذ تبین بالمتفق علیه من أخبارهم و أخبارنا أن عمر هم بإحراق بیت فاطمة علیها السلام بأمر أبی بکر أو برضاه و قد کان فیه أمیر المؤمنین و فاطمة و الحسنان صلوات الله علیهم و

ص: 408

هددهم و آذاهم مع أن رفعة شأنهم عند الله و عند رسوله صلی الله علیه و آله مما لا ینکره إلا من خرج عن الإسلام و قد استفاض فی روایاتنا بل فی روایاتهم أیضا أنه روع فاطمة

ص: 409

حتی ألقت ما فی بطنها و قد سبق فی الروایات المتواترة و سیأتی أن إیذاءها صلوات الله علیها إیذاء للرسول صلی الله علیه و آله و آذَیَا علیا علیه السلام و

قَدْ تَوَاتَرَ فِی رِوَایَاتِ الْفَرِیقَیْنِ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ آذَی عَلِیّاً فَقَدْ آذَانِی (1).

و قد قال الله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً (2) و هل یجوّز عاقل خلافة من کان هذا حاله و ماله.

ص: 410


1- راجع ج 39 ص 330- 334 الباب 89 من تاریخ مولانا أمیر المؤمنین (علیه السلام) و ان شئت راجع مسند ابن حنبل 3/ 483 فقد روی بالإسناد الی عمرو بن شاص قال: خرجت مع علی إلی الیمن فجفانی فی سفری ذلک حتی وجدت فی نفسی علیه ، فلما قدمت أظهرت شکایته فی المسجد حتی بلغ ذلک رسول الله فدخلت المسجد ذات غدوة ورسول الله فی ناس من أصحابه ، فلم رآنی أبدنی عینیه _ یقول حدد إلی النظر _ حتی اذا جلست قال : یا عمرو والله لقد آذیتنی ، قلت : أعوذ بالله أن أوذیک یا رسول الله ، قال : بلی من آذی علیا فقد آذانی. تری الحدیث فی المستدرک ٣ / ١٢٢ ، البدایة والنهایة ٧ / ٣٤٦ مجمع الزوائد ٩ / ١٢٩ ، منتخب کنز العمال ٥ / ٣٢. وروی الحاکم فی مستدرکه ٣ / ١٢٢ أیضا عن ابن أبی ملیکة قال : جاء رجل من أهل الشام فسب علیا عند ابن عباس فقال : یا عدو الله آذیت رسول الله « ان الذین یؤذون الله ورسوله لعنهم الله فی الدنیا والاخرة واعد لهم عذابا مهینا » لو کان رسول الله حیا لا ذینه. وفی الباب روایات أخر ، راجعها ومصادرها فی ذیل الاحقاق ٦ / ٣٨٠ _ ٣٩٤. للعلامة المرعشی دام ظله.
2- الأحزاب 57.

و أجاب عن ذلک قاضی القضاة بأنا لا نصدّق ذلک و لا نجوّزه و لو صح لم یکن طعناً علی عمر لأن له أن یهدّد من امتنع من المبایعة إرادة للخلاف علی المسلمین لکنه غیر ثابت لأن أمیر المؤمنین علیه السلام قد بایع و کذلک الزبیر و المقداد و الجماعة و قد بینا أن التمسک بما تواتر به الخبر من بیعتهم أولی من هذه الروایات الشاذة.

و رد علیه السید رضی الله عنه فی الشافی أولا بأن خبر الإحراق قد رواه غیر الشیعة ممن لا یتهم علی القوم و أن دفع الروایات من غیر حجة لا یجدی شیئا فروی البلاذری و حاله فی الثقة عند العامة و البعد عن مقاربة الشیعة و الضبط لما یرویه معروفة

عن المدائنی عن سلمة بن محارب عن سلیمان التیمی عن ابن عون أن أبا بکر أرسل إلی علی علیه السلام یریده علی البیعة فلم یبایع فجاء عمر و معه قَبَسٌ فَلَقِیَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام عَلَی الْبَابِ فَقَالَتْ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ أَ تَرَاکَ مُحْرِقاً عَلَیَّ دَارِی قَالَ نَعَمْ وَ ذَلِکَ أَقْوَی فِیمَا جَاءَ بِهِ أَبُوکِ وَ جَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَبَایَعَ (1).

و هذا الخبر قد روته الشیعة من طرق کثیرة و إنما الطریف أن یرویه شیوخ محدثی العامة.

وَ رَوَی إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعِیدٍ الثَّقَفِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا بَایَعَ عَلِیٌّ علیه السلام حَتَّی رَأَی الدُّخَانَ قَدْ دَخَلَ بَیْتَهُ (2).

و ثانیا بأن ما اعتذر به من حدیث الإحراق إذا صح طریف و أی عذر لمن أراد أن یحرق علی أمیر المؤمنین و فاطمة علیها السلام منزلهما و هل یکون فی ذلک علة تصغی إلیه و إنما یکون مخالفا للمسلمین و خارقا لإجماعهم إذا کان الإجماع قد تقرر و ثبت و إنما یصح لهم الإجماع متی کان أمیر المؤمنین و من قعد عن البیعة ممن انحاز إلی بیت فاطمة علیها السلام داخلا فیه و غیر خارج عنه و أی إجماع یصح مع خلاف أمیر المؤمنین علیه السلام وحده فضلا عن أن یتابعه غیره و هذه زلّته من صاحب

ص: 411


1- قد مر آنفا ص 389.
2- قد مر آنفا ص 389.

المغنی و ممن حکی احتجاجه.

و بعد فلا فرق بین أن یهدد بالإحراق للعلة التی ذکرها و بین ضرب فاطمة علیها السلام لمثل هذه العلة فإن إحراق المنازل أعظم من ضربها و ما یحسن الکبیر بمن أراد الخلاف علی المسلمین أولی بأن یحسن الصغیر فلا وجه لامتعاض صاحب الکتاب من ضربها بالسوط و تکذیب ناقله و اعتذاره فی غیره بمثل هذا الاعتذار (1).

تمّ بحمد اللّه و حسن توفیقه اخراج هذا الجزء من البحار و توشیحه بالتعالیق و الحواشی التی یسرها اللّه توضیحا و تأییدا فی هذه العجالة بعد تحقیق النصوص و تخریجها عن مصادرها و اللّه ولیّ التوفیق

محمد باقر البهبودی ذو الحجة الحرام 1392

ص: 412


1- الشافی: 241 و 240 تلخیص الشافی 3/ 156- 157 و نقله فی شرح النهج 4/ 105.

**[ترجمه]دوست داشتم در این­جا قسمتی از کتاب تلخیص الشافی - . تلخیص الشافی 3 : 44 به بعد - را بیاورم که در بردارنده جواب­های بسیاری است که سید - رضی الله عنه - در شافی از شبهات مخالفان داده و حاوی احادیث فراوانی است که از کتاب­های آن­ها برداشت نموده و احادیثی که ما آوردیم را تأییید می­کند. سید - رضی الله عنه - در بخش سخنی پیرامون خلافت ابوبکر گفته است:

طریقه دوم را بر اجماع بنا کردند و ادعا کردند که همه امت بر امامت ابوبکر اجماع کردند و او را برگزیدند. آن­ها اجماع را به چند طریق بیان می­کنند: یکی این­که می­گویند در دوره امامت او امر به آن­جا رسید که همگان به بیعت او راضی شدند و دست از انکار [و مخالفت] کشیدند، و اگر او بر حق نبود چنین نمی­شد. و فرقی نمی­کند که آن [اجماع] در همان در همان ابتدای امر باشد، یا در زمانی دیگر. آن­ها این طریق را از آن رو مطرح می­کنند که ادعایشان این است که مخالفتی که از ناحیه زبیر و ابوسفیان و عباس آشکار شد و نیز تأخیری که امیرالمؤمنین - علیه السلام - در بیعت­نمودن کردند و موارد دیگر، همگی از بین رفتند.

دیگر اینکه می­گویند: هر کس که در موردش ادعای مخالفت با ابوبکر می­شود، رضایت و بیعت او به صورت زبانی و عملی توسط کسانی که مورد اعتماد هستند ثابت شده است و می­گویند سعد بن عباده بر مخالفت خود باقی نماند، یا به مخالفت او اعتنا نمی­شود.

سوم این­که می­گویند اجماع آن­ها بر چیزی که متفرع از اصل است، موجب اثبات اصل نیز می­شود، و در روزگار عمر اجماع بر خلافت او حاصل شده است و خلافت او فرع خلافت ابوبکر بود؛ پس با صحت خلافت عمر، صحت خلافت ابوبکر نیز ثابت شود. یا می­توانیم بگوییم که هیچ کس قائل نیست که خلافت یکی از این دو صحیح است و خلافت دیگری صحیح نیست و به جهت این اجماع دوم، ثبوت یکی از آن دو متضمن ثبوت دیگری است.

گفته­اند: سخن در این مورد واضح­تر است؛ زیرا روزگار عمر ادامه یافت و مردم از او اطاعت می­کردند و از او می­پذیرفتند و در مجالسش حضور می­یافتند در کارها به او یاری می­رساندند. زیرا سعد بن عبادة در روزهای اول خلافت عمر از دنیا رفت و بدون شبهه بعد از او اجماع تحقق یافت.

ما برای ابطال این روش، کافیست یکی از این دو چیز را روشن کنیم:

یا روشن می­کنیم که آن ترک نزاع و خودداری از انکار، که آن­ها می­خواهند از طریق این­ها رضایت و اجماع را ثابت کنند هیچ­گاه عملی نشده است.

و یا اگر قبول کردیم که مخالفت با رهبری او فقط در همان ابتدای امر بوده و بعد پایان یافته است، تبیین می­کنیم که این عدم مخالفت از روی رضایت نبوده و خشم کسانی که در ابتدا مخالف بوده­اند، بعد از کنار گذاشتن مخالفت نیز باقی مانده است، هرچند دیگر از عذر و بهانه­ها دست کشیده­اند.

اما در حول مورد اول باید گفت که در آغاز کار مخالفت کاملاً آشکار شد و به هیچ وجه نمی­توان مخالفت امیرالمؤمنین - علیه السلام - و عباس - رضی الله عنه - و گروهی از بنی هاشم و هم­چنین زبیر را انکار کرد. حتی روایت شده که زبیر با شمشیر آخته خود بیرون آمد و به زور شمشیر را از دستش گرفتند و بر سنگ زدند. هم­چنین سلمان و خالد بن سعید و ابوسفیان صخر بن حرب نیز مخالف بودند و و شهرت مخالفت هر یک از این­ها به قدری است که ما را از ذکر آن بی­نیاز می­کند. و مخالفت سعد و پسران و خانواده­اش نیز معروف است، و همه این­ها در ابتدای امر آشکار است.

مخالفت برخی از افرادی که ذکر کردیم در ادامه نیز باقی ماند و استمرار یافت؛ اگرچه مخالفت آن­ها در آینده مانند گذشته­اشان آشکار نبود، ولی [مخالفت آن­ها در آینده نیز] نقل شده و معروف است. پس مخالف اهل تسنن چگونه می­تواند بگوید که مخالفت پایان یافت و به هر صورت که بود در آینده اجماع تحقق یافت ؟ بنابراین ما جز استناد به یک ادعا چیزی نمی­بینیم.

اگر گفت: این­که در ابتدای امر مخالفت بوده را قبول کرده و به آن اعتراف می­کنم، اما ادعایی که شما می­کنید که این مخالفت استمرار داشته، باطل است؛ زیرا نه نقل شده و نه معروف است، کسی که ادعای استمرار مخالفت می­کند باید آن را تبیین نماید، من که آن را انکار می­کنم.

به او گفته می­شود: آن­چه که در این باب ذکر می­کنیم، جایی برای نفی و انکار تو نمی­گذارد؛ زیرا تو دو راه داری؛ یا چون [وجود مخالفت] اجمالاً [و نه با تفصیل زمانی] روایت شده، آن [یعنی استمرار مخالفت] را انکار ­کنی و ادعا کنی که به هیچ وجه کسی استمرار مخالفت را روایت نکرده است، و یا این­که اعتراف ­کنی این جریان را عده­ای که تو به آن­ها اعتمادی نداری نقل کرده­اند و ظهور مخالفت [در آینده] آشکار نیست و همه راویانی که درباره مخالفت مطلبی بیان داشته­اند، [استمرار] آن را نقل نکرده­اند .

اگر مقصودت دومی است، ما نیز پیش از تو به آن اعتراف کرده­ایم؛ زیرا ما در اثبات استمرار مخالفت، به آن مخالفت آغازین استناد نکردیم، و در مورد این که تو به کسانی که آن را روایت کرده­اند اعتماد نداری دفاعی نکردیم، ولی روایاتی که در این باب آمده است، حداقل می­توانند مانع از این یقین تو شوند که مخالفت­ها از بین رفتند و مرتفع شدند و رضایت همگانی حاصل شد. و اگر مقصودت اولی است، باید به مشاهدات رجوع کرد؛ زیرا وجود آن [یعنی استمرار مخالفت] در روایات روشن­تر از آن است که انکار شود، و امیرالمؤمنین - علیه السلام - از زمان وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله - تا زمانی که خداوند ایشان را در جنت خود جای دادند، همیشه از مظلومیتشان شاکی و دردمند بودند، و خانواده و شیعیان ایشان نیز همیشه از این­که حق ایشان را سلب کردند شکایت می­کردند. و این [شکایت­های] ایشان و اهل بیت و شیعیان، گاهی مخفیانه و گاهی آشکارا بوده و این خفاء و ظهور بستگی به سخت­گیری­ها و سهولت­های زمانه داشته است. علی - علیه السلام - در زمان ابوبکر سخنانی در این مسأله آشکار می­کنند که در زمان عمر مانند آن را آشکار نمی­کنند. سپس در زمان عثمان سخنانشان را قوی­تر بیان می­دارند و بسیاری از آن­چه در دل دارند را به صراحت بیان می­کنند، و در زمانی که حکومت به ایشان تسلیم می­شود، قوت سخنانشان فزونی می­یابد. هر کس آثار بر جای مانده از ایشان را مطالعه کند، مطلبی که ما گفتیم را تصدیق می­کند.

عبدالرحمن بن ابی­بکرة روایت کرده که شنیدم که علی - علیه السلام - بر بالای منبر می­فرمودند: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفتند، هیچ­کس به اندازه من شایسته­ این امر نبود.

و جعفر عمرو بن حریث از پدرش نقل کرده­، شنیدم که علی - علیه السلام - می­فرمودند: من از زمانی که خداوند جان پیامبرش - صلی الله علیه و آله - را پیش خود برد تا امروز مورد ظلم واقع شدم.

و مسیب بن نجبة نقل کرده، علی - علیه السلام - مشغول سخنرانی بودند که یک عرب بیابانی آمد و شروع کرد به گفتن این که: بر من ظلم شده است و بر من ظلم شده است؛ حضرت فرمودند: نزدیک بیا! شخص عرب نزدیک رفت؛ ایشان فرمودند: به اندازه همه مردمان روستاها و شهرها به من ظلم شده است. و در حدیث عبادة آمده است: یک عرب بیابانی آمد و در هر قدمش می­گفت: ای امیرالمؤمنین به من ظلم شده است؛ علی - علیه السلام - فرمودند: آرام باش! به خود من به اندازه همه مردمان روستاها و شهرها ظلم شده است.

جعفر بن عمرو بن حریث از پدرش نقل کرده، نشد که علی - علیه السلام - یک بار بالای منبر بروند، مگر این­که در پایان سخنانشان و قبل از این که از منبر پایین بیایند می­فرمودند: از زمانی که خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را پیش خود برد، همیشه مظلوم بودم .

معاویة بن ثعلبة نقل کرده، ابوذر - رضی الله عنه - در مسجد نشسته بود که مردی پیش او آمد، علی - علیه السلام - نیز در مقابلش نماز می­خواندند؛ مرد گفت: ای ابوذر! آیا به من می­گویی محبوب­ترین شخص نزد تو چه کسی است؟ به خدا سوگند من می­دانم که محبوب­ترین شخص نزد تو کسی است که نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم نیز محبوب­ترین شخص بوده است. ابوذر گفت: آری، قسم به کسی که جانم به دست اوست محبوب­ترین شخص نزد من محبوب­ترین شخص نزد رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم است، و او همین شیخ مظلوم است که حقش غصب شده است.

به طرق زیادی روایت شده که علی - علیه السلام - چندین بار ­فرمودند: من اولین کسی هستم که در روز قیامت برای دادخواهی در محضر خداوند حاضر می­شوم. و این سخن ایشان نیز مشهور است که: عجبا که در حالی که در زمان زندگی­اش داشت از آن [یعنی خلافت] کناره­گیری می­کرد، ناگهان بعد از مرگش آن را برای شخص دیگری منعقد نمود.

ابی­الجحاف نقل کرده، معاویة بن ثعلبه به من گفت: می­خواهی حدیثی کاملاً صحیح برایت بگویم؟ گفتم: آری. گفت: وقتی ابوذر به شدت بیمار شد، علی - علیه السلام - را وصیت خود نمود. یکی از کسانی که پیش او می­آمد به او گفت: اگر به امیرالمؤمنین [یعنی عثمان] وصیت می­کردی بهتر از این بود که به علی - علیه السلام - وصیت کنی. ابوذر گفت: به خدا سوگند به امیرالمؤمنین حقیقی وصیت نموده­ام .

ابوحمزه ثمالی از امام باقر - علیه السلام - روایت کرده که ایشان فرمودند: بریدة نبود و در شام بود، وقتی آمد، دید که مردم با ابوبکر بیعت کرده­اند، به مجلس ابوبکر آمد و گفت: ای ابوبکر! آیا فراموش کردی که خداوند و رسولش بر ما واجب کردند که بر علی - علیه السلام - با عنوان امیرالمؤمنین سلام کنیم؟ ابوبکر گفت: ای بریدة! تو غایب نبودی و ما حاضر بودیم، و خداوند متعال بعد از هر کاری، کاری می­کند و خدا نخواسته است که نبوت و حکومت هر دو با هم برای اهل این خانه باشد.

گفت­گوی بریده با ابوبکر به این مضمون، با الفاظ متفاوت و به طرق مختلف نقل شده است.

هم­چنین گفت­گوی سلمان فارسی با مردم و رد آن­ها بر کاری که انجام ­دادند نیز به طرق مختلف و با الفاظی که معنایشان نزدیک به هم است، نقل شده است؛ این سخنش که: \\"درست رفتید و خطا نمودید. سنت پیشینیان را درست رفتید و در مورد اهل بیت پیامبرتان خطا کردید.\\" و این سخن او که: \\"نمی­دانم فراموش کردید یا خود را به فراموشی زدید، و نمی­دانستید یا خود را به نادانی زدید.\\" و این سخنش: \\"به خدا سوگند اگر می­دانستم که دین را برای خدا استوار می­کنم و یا از ستمی در راه خدا جلوگیری می­کنم با شجاعت تمام شمشیر می­زدم.\\"

ما اسناد و طرق این احادیث را به علت طولانی شدن کتاب، به صورت کامل نیاوردیم هر کس بخواهد می­تواند آن­ها را در جای خود ببیند. نمی­توان در مورد این مخالفت سلمان و بریدة گفت: سلمان بعدها راضی شد و از طرف آن­ها والی چند ولایت شد و بریدة نیز بس کرد و تسلیم شد و بیعت نمود؛ زیرا علتی که آن­ها در مخالفت خود بدان تصریح کرده­اند، نشان می­دهد که آن­ها هرگز به این امر رضایت ندادند، اگر چه بعدها به جهت نبود یاور و ترس جان دست از انکار کشیدند، ولی با این حال در دلشان انکار می­نمودند، ولی از آن­جا که ناچار بودند اختیاری از خود نداشتند.

ثعلبة بن یزید حمانی نقل کرده که علی - علیه السلام - فرمودند: از جمله اموری که پیامبر امی به من خبر دادند این بود که امت با تو نیرنگ خواهد کرد .

ابوادریس الأودی از حضرت علی - علیه السلام - نقل کرده که فرمودند: اگر از آسمان به زمین بیفتم و پرندگان [بدن] مرا بردارند در نزد من محبوب­تر از این است که چیزی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیده­ام را از ایشان نقل کنم؛ ایشان به من فرمودند: ای علی! بعد از من امت با تو نیرنگ خواهد کرد.

زید بن علی بن حسین روایت کرده، علی - علیه السلام - پیوسته می­فرمودند: به خدا سوگند مردم در حالی با ابوبکر بیعت نمودند که من با همین پیراهنم برایشان سزاوارتر بودم، خشمم را فرو خوردم و منتظر امر خود ماندم و سرم را به زمین چسباندم. سپس ابوبکر مُرد و عمر را جانشین خود کرد در حالی که به خدا قسم می­دانست [یا می­دانستم] که من با همین پیراهنم از همه مردم بر این کار سزاوارترم، باز هم خشمم را فرو خوردم و منتظر امر خود ماندم. سپس عمر مُرد و خلافت را شورایی نمود و مرا مانند سهم مادربزرگ ششمین شخص آن شش نفر قرار داد و گفت اقلیت را بکشید [و کنار بگذارید]. باز هم خشمم را فرو خوردم و منتظر امر خود ماندم و سرم را به زمین چسباندم؛ جز جنگ، یا کفر به خدا چاره­ای نیافتم.

و این سخن حضرت - علیه السلام - که: \\"جز جنگ، یا کفر به خدا چاره­ای نیافتم.\\" اشاره­ای است به سبب جنگ ایشان با طلحه و زبیر و معاویه، و دست­نگه­داشتن از [و نجنگیدن با] کسانی که پیش از این­ها بودند؛ زیرا وقتی یاران و کمک­کارانی یافتند، امر بر ایشان لازم گردید و وجوب جنگ و دفاع بر ایشان متعین شد، و دیگر راهی جز نبرد و یا مخالفت با امر خداوند نیافتند. اما در حالت اول به علت فقدان یار و کمک­کار معذور بودند.

همه سیره­نویسان روایت کرده­اند، زمانی که امیرالمؤمنین - علیه السلام - و عباس برای پس­گرفتن ارثشان پیش عمر رفتند، عمر گفت: چه کسی مرا از این دو معذور می­دارد؛ وقتی ابوبکر بر سر کار آمد، این دو گفتند: بی­حرمتی کرد و ظلم نمود، خدا می­داند که او نیکوکار و متقی بود. سپس بر سر کار آمدم و باز گفتند: بی­حرمتی نمود و ظلم کرد. این سخن بهترین دلیل بر آن است که حضرت علیه السلام آشکارا و بدون این­که از آن­ها پنهان کنند خود را مظلوم می­دانستند و آن­ها فقط با ایشان مدارا می­کردند و ایشان نیز همین­طور .

واقدی در کتاب الجمل با سند خود روایت کرده که زمانی که مردم با علی - علیه السلام - بیعت کردند، حضرت خطبه­ای خواندند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمودند: حق [در یک سو] و باطل [در سوی دیگر]، هر کدام اهل خود را دارند؛ اگر باطل زیاد است، از دیرباز چنین بوده است، و اگر حق کم است، چه بسا و شاید [روزی به قدرت برسد]، ولی کم پیش می­آید که چیزی که پشت کرده، دوباره روی آورد، و من از این بیم دارم که سستی ورزید، و حال آن­که جز تلاش بر من واجب نیست، در حالی که کارهایی انجام شد و شما در آن به دلخواه خود رفتار نمودید و اموری اتفاق افتاد و شما به راهی نادرست متمایل شدید، که در نزد من پسندیده نبودید، اما من اگر بخواهم می­گویم: خداوند از گذشته شما درگذرد! آن دو نفر پیش­تر آمدند و سومی مانند کلاغ فقط به فکر شکمش بود. وای بر او! اگر دستانش قطع می­شد و سرش را بریده­ می­شد، برایش بهتر بود. و سخنان مفصلی که بعد از آن فرمودند.

این خطبه به طرق مختلف از واقدی روایت شده است.

سید - رضی الله عنه - سپس خطبه شقشقیه را روایت کرده - . الشافی 392 ، تلخیص الشافی3 : 53 - و سپس گفته است: آن­چه که گفتیم کمی از بسیار است و اگر همه آن­چه را که در این باب از علی - علیه السلام - و خانواده و فرزندان و شیعیانشان روایت شده را می­آوردیم، همه کتاب ما نیز گنجایش آن را نداشت. برخی از آن­چه ذکر کردیم دلالت آشکاری بر این دارد که مخالفت پیوسته ادامه داشت و هیچ­گاه رضایت به حاصل نشد.

اگر گفته شود: همه چیزهایی که نقل کردید، خبر واحد است و یقینی نیست و نمی­توان به سبب آن دست از یقینیات کشید، و معلوم است که در زمان­های بعد مخالفتی مانند روز­های اول آشکار نشد، و این روایات فقط از طریق متعصبین غیر قابل اعتماد نقل شده است.

می­گوییم: این روایات اگرچه به تنهایی و از جهت لفظی خبر واحدند، اما معنای آن­ها متواتر است [و تواتر معنوی دارند]؛ زیرا افراد زیادی [مضامین] آن­ها را روایت کرده­اند. حتی اگر نظر شما را بپذیریم که این­ها خبر واحدند، باز هم موجب نمی­شود که نتواند مانع از یقین بر مرتفع شدن انکارها و ادعای زائل شدن همه مخالفت­ها شود. زیرا امکان ندارد که با وجود این اخبار - که حتی اگر یقین­آور نباشد، دست­کم موجب ظن و گمان می­شود - مدعی یقین به زائل­شدن همه مخالفت­ها داشت.

اما این سخن که با خبر واحد نمی­توان از یقینیات دست کشید، کدام مطلب یقینی در این­جا وجود دارد که ما بخواهیم با خبر واحد از آن دست بکشیم؛ اگر منظور اجماع و مرتفع­شدن مخالفت­ها است، این­ها وقتی ثابتند که روایات ضعیف­تر از این­ها نیز وجود نداشته باشند، و وقتی ما روایتی در زمینه مخالفت یافته­ایم، مرتفع­شدن مخالفت­ها یقینی نیست. راه کشف رضایت [عمومی] و اجماع، دست کشیدن از انکار و عدم مخالفت است، و وقتی مخالفت و انکار روایت شده باشند، چه روایت ضعیف باشد و چه قوی باشد، چطور می­توان بر مرتفع شدن یا از بین رفتن آن یقین داشت. اما در مورد معتمد نبودن راویان؛ نخست این که اکثر احادیثی که در این­جا روایت کردیم، از طریق راویان اهل تسنن نقل شده­­اند و افراد موجود در اسناد آن از کسانی هستند که خود اهل تسنن وثاقت آنان را متهم یا خدشه­دار نمی­کنند. هر کس در آن­ها تأمل کند، این مطلب را در می­یابد. از این گذشته مجرد یک ادعا، بدون این­که به اسباب معروف خدشه اشاره شود، در مخدوش نمودن وثاقت راویان کافی نیست. و اگر کسی که ظاهری عادل و متدین دارد روایتی نقل کند، نمی­توان این­گونه در وثاقت او خدشه نمود.

اگر گفته شود: بنابر این دلیل، ما باید در وجود هرگونه مخالفتی شک کنیم.

می­گوییم: اگر موضوع طریقی که شما می­خواهید از آن به هدف خود برسید، همان باشد که ما داریم در مورد آن صحبت می­کنیم، راهی برای یقین به نفی اختلاف نیست؛ چطور می­توان در مورد انتفای امری قاطع بود و حال آن­که روایت شده و منقول است. ما فقط در جایی می­توانیم به آن یقین می­کنیم که چیزی در مورد اختلاف نقل نشده باشد و روایتی در مورد انکار وجود نداشته باشد.

اگر گفته شود: اگر چیزی [مانند مخالفت باشد که] باید به مرحله آشکار شدن برسد [و تا به این مرحله نرسد هنوز وجود نیافته است]، ما می­توانیم از آشکار نشدن آن به انتفاء [وجود] آن استدلال کنیم و [در اثبات انتفاء آن] به چیزی بیش از این نیاز نداریم، و برای همین است که می­گوییم: اگر چیزی معارض با قرآن باشد، باید معارضه آن در حد ظهور [الفاظ] قرآن ظهور داشته باشد، و اگر ظهور معارضه آن را در این اندازه نیافتیم، یقین بر انتفای آن معارضه می­کنیم؛ بنابراین اگر روایت­گری خبر واحدی را برای ما روایت کند که معارضه با قرآن اتفاق افتاده است. [وجود] انکاری که شما ادعا می­کنید نیز همین­طور است؛ نه ثابت است و نه آشکار شده است.

می­گوییم: شرطی که لازم دانستید در موضوعی که بر سر آن اختلاف داریم نیز وجود دارد، و شایسته است شما آن را در این­جا هم آن را رعایت کنید؛ زیرا شما می­گویید اگر چیزی در میان باشد که باید آشکار شود، تا هنگامی که آشکار نشده [به وجودش پی نخواهیم برد و] باید یقین به انتفاء آن داشته باشیم، که سخن درستی است و مطابق آن­چه گفتید معارضه با قرآن نیز از طریق همین [استدلال] باطل می­شود، زیرا این­که اگر موجود باشد باید آشکار شود، [مسأله­ای] روشن است و سخن نیز بر همین اساس بنا شده است. ولی این مسأله [که اگر مخالفتی وجود داشت، باید آشکار شود]، در انکار [و مخالفت با] کسانی که صاحب اختیار هستند [و قدرت در دست آن­هاست] وجود ندارد. زیرا نمی­توانید دلیل بیاورید که اگر آن­ها انکار [و مخالفت]ی داشته باشند، باید آشکار می­شد، و هر کسی که مدعی انکار است، در حقیقت مدعی ظهور آن نیز می­باشد. بلکه مساله بر خلاف آن است؛ زیرا انکار [و مخالفت با] کسی که مالک حل و عقد و امر و نهی و نفع و ضرر است و اکثر مسلمانان به او متمایل شده­اند و بیشتر انصار و مهاجران به امامت او رضایت دادند، باید مخفی شود و پوشیده بماند و نباید آن را پخش و نشر کرد و همه انگیزه­ها برای اختفاء و علنی نکردن آن موجود است، پس این کجا و [مسأله] معارضه کجا؟

و اگر بپذیریم که [ممکن است مسأله] معارضه و یا امور دیگر موجود باشد و در عین حال انگیزه­­ای برای آشکار کردن آن نباشد، و بلکه همه انگیزه­ها بر پنهان­کردن و پوشیده ­نگه­داشتن آن باشند، دیگر نمی­توانیم از آن روی که برای همگان آشکار نشده و همگان آن را نقل نکرده­اند، یقین به انتفای آن پیدا کنیم. [و در موضوع مورد بحث] حتی اگر ما روایات اندکی درباره این امر [یعنی مخالفت] پیدا کنیم، راهی برای یقین بر انتفای آن و این­که موجود نبوده­ است نخواهیم داشت. به خواست خداوند، پیرامون سببی که مانع اظهار مخالفت و اعلان انکار شد، در مطالب پیش روی به تفصیل سخن خواهیم گفت.

اما این سخن که همه آن­هایی که در موردشان ادعای مخالفت شده، بعدها در زبان و عمل به بیعت رضایت دانند؛ ما قبلاً توضیح داده­ایم و در آینده توضیح خواهیم داد که این­چنین نبوده است و آن دست­کشیدن از نزاع که آن­ها [برای اثبات رضایت] به آن استناد می­کنند، نشان­دهنده رضایت نیست؛ زیرا دست کشیدن از نزاع به اجبار انجام گرفته ­است. همین­طور است سایر مواردی که ادعا شده است، مانند مسأله والی شدن کسی [یعنی سلمان] که از طرف آن­ها متولی بر سرزمینی شده، و حال آن­که قبلاً با آن­ها مخالف بوده و امرآن­ها را انکار می­کرده است [نشان­دهنده رضایت عملی اوست].

اما این که خلافت خلیفه دوم را مبتنی بر خلافت خلیفه اول می­کنند و می­گویند از آن­جا که در تمام مدت خلافت خلیفه دوم، وجود رضایت و انقیاد عمومی آشکار بود، و اگرچه چنین چیزی در دوره خلیفه اول آشکار نیست، اما می­توان خلافت خلیفه اول را اصل در خلافت دومی قرار داد [و گفت اگر در فرع چنین رضایتی وجود داشته پس در اصل هم بوده است]؛ [باید گفت] چیزهایی که ما در مورد خلافت نفر اول گفتیم، در دومی هم ادامه داشت؛ زیرا مخالفت­هایی که ما حکایت کردیم و از مخالفین روایت نمودیم، مخالفت با هر دو خلافت بود [و چیزهایی نبود که مختص خلافت اولی باشد].

از این­ها که بگذریم، اگر ما نیز مانند شما بپذیریم که همه مخالفت­ها مرتفع شدند، نمی­تواند نشان­دهنده رضایت باشد؛ زیرا ما توضیح دادیم که آن­ها نیاز داشتند و مجبور بودند [که مخالفتشان را اظهار نکنند].

اما این­که گفتند: سعد اگرچه به مخالفت خود ادامه داده است، ولی چون خلافت را برای خود می­خواسته و خواسته­ای باطل داشته است، به مخالفت وی توجهی نمی­شود؛ سخنی نیست که بتوان بر آن اعتماد کرد؛ زیرا اولین اشکالی که دارد این است که این مطلب که آن­ها ادعا کرده باشند \\"امامان از قریش هستند\\"، قطعی نیست و هیچ یک از سیره­نویسان آن را روایت نکرده­اند و مخالفت سعد و انصار با مسأله امامت و رهبری، از جهت واحدی بوده است. ما اکنون مطالبی که سیره­نویسان در مورد جریان سقیفه ذکر کرده­اند را بیان می­کنیم تا مشخص شود ادعای آن­ها اصالت ندارد. - .[1]

الشافی 395 ، تلخیص الشافی 3 : 60 -

سپس روایاتی که ما در مورد جریان سقیفه قبلاً از ایشان [یعنی سید رضی الله عنه] روایت کردیم را روایت کرده و گفته است: طبری و دیگران خبر سقیفه را به طرق مختلف روایت کرده­اند که در هیچ یک آن­ها خبری از استدلال به این روایت که \\"امامان از قریش هستند\\" نمی­باشد، و یکی از چیزهایی که ضعف وجود این ادعا را [در جریان سقیفه] نشان می­دهد، چیزی است که از ابوبکر به هنگام مرگش روایت شده است که گفته است: \\"ای کاش سه چیز را از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­پرسیدم\\" و یکی از آن­ها را این­طور گفته است: \\"ای کاش از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می­پرسیدم که آیا انصار در این امر [یعنی خلافت] حقی دارند؟\\" چگونه ممکن است او چنین سخنی بگوید؟ و حال آن­که که قبلاً از رسول خدا روایت کرده که \\"امامان از قریش هستند\\" و \\"این امر جز برای این طایفه از قریش شایسته [افراد دیگری] نیست\\". و از دیگر چیزهایی که ضعف وجود این ادعا را نشان می­دهد، سخنی است که از عمر در هنگام مرگش روایت شده که: \\"اگر سالم زنده بود، درباره [این­که خلافت را به] او [بسپارم] تردید نمی­کردم\\" - . طبقات ابن سعد 3 ق 2 : 248 ، الإستیعاب 2 : 561 ، أسد الغابة 2 : 246 ، تاریخ طبری4 : 227 ، العقد الفرید 2 : 256 ، الامامة والسیاسة 1: 28 ، أعلام النساء 2 : 876 ، منتخب کنز العمال 4 : 427 و 2 : 188 - که این سخن را بعد از آن که اهل شورا را نام می­برد و بر یکا­یک آن­ها مورد طعن قرار می­دهد گفته است. سالم که از قریش نبوده است، چطور ممکن است که عمر که از ابوبکر این روایت را [یعنی \\"امامان از قیش هستند\\"] شنیده است چنین سخنی بگوید؟

طبری در کتاب تاریخش به طرق مختلف از شیوخ روایتش روایت کرده که وقتی عمر بن خطاب ضربه خورد [و مورد سوء قصد واقع شد]، به او گفتند: ای امیرالمؤمنین! ای کاش کسی را جانشین خود ­نمایید. او گفت: چه کسی را جانشین کنم؟ اگر ابو عبیدة بن جراح زنده بود، او را جانشین خود می­کردم که اگر پروردگارم از من سؤال کند، بگویم: از پیامبرت - صلی الله علیه و آله - شنیدم که می­فرمود که او یعنی [ابوعبیدة بن جراح] امین این امت است. و اگر سالم مولی ابی­حذیفه زنده بود، او را جانشینی خود می­کردم که که اگر پروردگارم از من سؤال کند، بگویم: از پیامبرت شنیدم که می­فرمود: سالم خیلی خدا را دوست دارد. مردی به او [عمر] گفت: عبدالله بن عمر برای این­کار چطور است؟ گفت: خدا تو را بکشد! به خدا سوگند منظورت از این حرف رضایت خدا نبود، ای بی­چاره! چگونه مردی را به جانشینی خود برگزینم که توانایی طلاق دادن زن خود را هم ندارد؟ - . تاریخ طبری 4 : 227 ، العقد الفرید 2 : 156 ، تاریخ کامل3 : 34 ، الصواعق المحرقة :102 -

بلاذری در کتاب تاریخ خود، أشراف به سند خود از ابورافع روایت کرده، عمر بن خطاب به ابن عباس تکیه کرده بود و فرزندش ابن عمر و سعید بن زید نیز نزد او حاضر بودند؛ [عمر] گفت: بدانید که من در مورد «کلاله» چیزی نگفته­ام و کسی را بعد از خود به جانشینی انتخاب نکرده­ام، و اگر کسی از اعراب در زمان مرگ من اسیر باشد، در راه خدا آزاد است. سعید بن زید گفت: اما اگر مردی از مسلمانان را [برای جانشینی] مشخص می­کردی، مردم به تو اعتماد می­کردند. عمر گفت: در اطرافیانم طمع بدی می­بینم و تکلیف این امر را به آن شش نفری واگذار می­کنم که رسول خدا - صلی الله علیه و آله - در هنگام وفات از آن­ها راضی بودند. سپس گفت: اگر یکی از آن دو نفر زنده بودند، این امر را به او می­سپردم و به او اطمینان داشتم: سالم مولی ابی­حذیفه و ابوعبیدة بن جراح.

مردی به او گفت: ای امیرالمؤمنین! نظرت درباره عبدالله بن عمر چیست؟ عمر گفت: خدا تو را بکشد! به خدا سوگند منظورت از این حرف رضایت خدا نبود، کسی را جانشین خود کنم که قدرت طلاق دادن زن خود را هم ندارد؟ عفان می­گوید: مردی که عبدالله بن عمر را پیشنهاد کرد، مغیرة بن شعبة بود .

چنان­چه می­بینید این روایت صریح در این است که او آرزو سالم زنده می­بود تا او را جانشین خود کند چنان­چه آرزوی زنده­بودن ابوعبیدة را نیز کرده است. با این شرح، چه توجیه دیگری باقی می­ماند.

عجب است که با این­که امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - با آن همه فضائل و منزلت زنده­ بودند، و بقیه اهل شورا که با بالاترین درجات فضیلت ظاهری حاضر هستند، او حضور سالم را چنان آرزو می­کند که گویا هیچ­کس در حد او نیست. همین امر دلیلی متقنی است بر این­که عمر نسبت به این جمع شش­نفر نظر مساعد نداشته است. حتی اگر زنده­بودن سالم را جهت نظرخواهی و مشورت آرزو می­کرد، باز هم حرف بزرگی بود؛ زیرا ما می­دانیم افرادی که ما در میان این جماعت از آنان نام بردیم کسانی بودند که غلام آن­ها نیز از جهت رأی و علم با سالم برابری می­کرده است، اگر برتر نبوده باشد؛ پس چگونه در نظرخواهی به آن­ها توجهی نمی­کند و کسی را که صلاحیت ندارد برای این کار برمی­گزیند و مشتاق حضور کسانی است که در علم و رای به هیچ وجه در حد آن­ها نیستند. اگر این روایات درست باشند و ما نسبت به عمر حسن ظن داشته باشیم، نشان می­دهد که روایتی که نقل کرده که [آن­ها در سقیفه ادعا کرده­اند که] \\"امامان از قریش هستند\\"، اعتباری ندارد.

اگر گفته شود: شما چگونه این خبر را رد می­کنید، با این­که خود به مانند آن اعتقاد دارید؟

می­گوییم: ما در اثبات امامت کسی که به امامتش اعتقاد داریم، به امثال این روایات رجوع نمی­کنیم؛ زیرا ما در اثبات آن دلایل آشکار و استدلال­های روشن داریم، و خبر سقیفه را از این رو نقل کردیم که معلوم شود مخالفت سعد و خویشان او [رضایت عمومی را] مخدوش می­کند.

از این گذشته، اگر نظر آن­ها را قبول کنیم که سعد ادعایی باطل داشته و امامت را برای خود می­خواسته، چرا به مخالفت او اعتنا ­نشود، او در دو چیز مخالفت داشت؛ یکی این­که او معتقد بود امامت برای انصار بی­اشکال است، و دیگر این­که او به خلافت ابوبکر راضی نبود و با او بیعت نکرد؛ این­ها دو مخالفت [جدا از یک­دیگر] هستند و این­که ادعای او در یکی از این دو زمینه باطل باشد، موجب نمی­شود که ادعای دیگرش نیز باطل باشد، چون این­طور نیست که یکی از آن دو [مخالفت] مبتنی بر دیگری باشد و با ابطال اصل، فرع نیز باطل گردد؛ زیرا هر کس معتقد به امکان به امامت رسیدن شخصی از غیر قریش باشد، امکان امامت در میان قریش را رد نکرده است. پس چگونه امتناع سعد از بیعت با قریش، که مبتنی بر اصل جواز امامت در غیر قریش بوده را دلیل بر این قرار می­دهند که امتناع سعد از بیعت با یک انسان به خصوص، نشانه بر باطل بودن اوست.

کسی نگوید که: سعد خود به تنهایی بر حق نیست، و این­که فقط سعد از اجماع امت خارج باشد، اثری در [حجیت] آن ندارد؛ زیرا نباید این را بعید دانست [که خروج سعد از اجماع در حجیت آن مؤثر باشد]؛ چرا که سعد نیز مانند دیگر صحابه است که اگر با چیزی مخالفت نمایند مخالفتشان در اجماع موثر است و دیگر اجماع محقق نمی­شود.

اگر گفته شود: [در تحقق اجماع] به مخالفت یک یا دو نفر اعتنا نمی­شود؛ زیرا [جز اجماع] راهی برای مؤمنان نمی­باشد و وقتی به مخالفت اعتنا می­شود که جماعتی مخالف کنند.

گفته می شود: اولین اشکالی که این سخن دارد این است که سعد به قدری فرزند داشته که بتوان به صورت کنایه از لفظ جماعت در موردشان استفاده کرد؛ زیرا لفظ جماعت در مورد سه نفر به بالا بکار برده می­شود. نکته دیگر این­که اگر لفظ \\"مؤمنین\\" تک­تک افراد مؤمن را [بدون استثناء] در بر می­گیرد، پس هر کس آن را برای جماعتی که تک­تک افراد را در برندارد، به کار ببرد استعمالی مجازی نموده است، و اگر استعمال مجازی آن به این صورت مجاز باشد، ممکن است که در مورد یک نفر هم جماعت گفته شود؛ زیرا گاهی مجازاً از یک نفر نیز تعبیر به جماعت می­شود. علاوه بر این­که ما پیشتر بیان کرده­ایم که این آیات هیچ دلالتی بر صحت تعلق به اجماع ندارند، در نتیجه این سوال از اعتبار ساقط است.

اما طریق دوم: که این بود که بر فرض قبول کنیم که مخالفین دست از انکار کشیدند و بیعت کردند، می­گوییم: از کجا معلوم که آن­ها با رضایت تن به بیعت داده­اند؟ زیرا رضایت از صفات نفسانی است و فقط خداوند متعال از آن باخبر است .

سپس به آن­ها گفته می­شود: بی­تردید مشخص است که امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - در بیعت تعلل نمودند و از آن امتناع کردند، و اختلاف فقط در مدت زمان تعلل ایشان است. برخی از آن­ها می­گویند شش ماه، برخی می­گویند چهل روز و برخی دیگر نیز کمتر یا بیشتر از این مدت را می­گویند. همین تأخیر و تعلل ایشان دلالت بر این دارد که ایشان [حداقل در این مدت] با بیعت مخالف بودند و به آن رضایت نداشتند، حال اگر هر کسی می­خواهد ادعا کند که حضرت بعد از این مدت، با اختیار و رضایت بیعت نمودند، باید دلیل بیاورد.

اگر گفته شود: اگر ایشان به بیعت رضایت نداشتند، آن را رد می­کردند؛ زیرا بر ایشان واجب بود که آن را رد کنند؛ چرا که کاری که آن­ها مرتکب شده­ بودند زشت بود، و ایشان از مقام و حقشان کنار گذاشته شده بودند. پس این که ایشان بیعت را رد نکردند، نشان می­دهد که ایشان راضی بوده­اند.

در پاسخ گفته می شود: چرا فکر می­کنید دست­کشیدن از انکار به معنای رضایت است و معنای دیگری ندارد؟ زیرا اگر کسی دست از انکار بکشد همان­طور که ممکن است به رضایت رسیده باشد، ممکن است راضی نشده باشد و به سبب دیگری دست از انکار کشیده باشد. پس نمی­توان عدم انکار را نشانه رضایت دانست. ممکن است انسان به جهت اموری مانند تقیه ترس بر جان و از این قبیل چیزها دست از انکار بکشد. یکی از اموری که باعث دست کشیدن از انکار می شود این است که فرد بداند پیامد ادامه دادن انکار، بزرگ­تر از منکری است که آن را انکار می­کند. یکی دیگر از این امور این است که همان انکاری که قبلاً کرده طوری است که به همراه اموری که بعد روشن شده، اشتباه و ابهام را از این رضایت [ظاهری] رفع ­کند. و یکی هم این است که به جهت رضایت واقعی باشد. بنابراین وقتی دست­کشیدن از انکار اقسام مختلفی دارد، نباید آن را مختص به یک وجه کرد. ترک انکار فقط در جایی نشانه رضایت است که تنها وجه آن رضایت واقعی باشد؛ پس آن­ها چگونه مدعی­اند که در این­جا ترک انکار به جهت رضایت بوده است؟

اگر گفته شود: رضایت چیزی جز ترک انکار نیست؛ پس هرگاه به ارتفاع انکار یقین داشتیم، معلوم می­شود رضایت نیز وجود دارد .

می گوییم: این چیزی است که فساد آن را بیان کرده­ایم و روشن نمودیم که ترک انکار، به رضایت و غیر آن تقسیم می­شود. و گذشته از این، چه فرقی است میان کسی که این چنین می­گوید، و کسی است که می­گوید: نارضایتی چیزی جز نبودن رضایت نیست؛ بنابراین هرگاه حصول رضایت معلوم و محقق نباشد، بر وجود سخط یقین می کنیم!؟ از این رو کسانی که ادعا می­کنند امیرالمؤمنین - علیه السلام - راضی بوده­اند، باید سبب آن را نیز مطرح سازند و تنها بر این که چون انکار ایشان مرتفع شده پس ایشان راضی شده­اند، اعتماد نکنند؛ زیرا طرف مقابل هم می­تواند به آن­چه که گفتیم ادعا کند و عدم رضایت ایشان را دلیلی بر سخط ایشان بداند.

اگر بگوید: بر لازم نیست برای دلالت بر رضایت ایشان، چیزی بیش از موضوع بیعت و ترک انکار ایشان را نقل کنیم؛ زیرا ظاهر این کار [یعنی بیعت] مقتضی رضایت است، و کسی که خلاف آن را ادعا می­کند و می­گوید در دل ناراضی بوده، باید دلیل بیاورد؛ زیرا چیزی خلاف ظاهر را ادعا کرده است.

به او گفته می شود: این مسأله آن­طور که شما فرض می­کنید هم نیست. زیرا [در این­جا] اصل این است که امیرالمؤمنین - علیه السلام - خشم­گین بوده­اند؛ چرا که در میان امت هیچ اختلافی وجود ندارد که حضرت - علیه السلام - از حکومت خشم­گین بوده­اند و آن را رد نموده­اند و بر سر آن منازعه کرده­اند و در بیعت­کردن تعلل ورزیدند. و هم­چنین [در میان امت] اختلافی نیست که ایشان بعدها بیعت کرده­اند و بر اظهار مخالفت و انکار باقی نمانده­اند؛ پس انتقال ایشان از یکی از دو حالی که از ابتدا بر آن بوده­اند که امتناع از بیعت و اظهار مخالفت باشد، برای ما معلوم است، ولی ما به هیچ وجه از حالت دیگر، که همان نارضایتی و کراهت است منتقل نشده­ایم، لذا هر کس که مدعی تغییر حالت است باید برای تغیر آن دلیل بیاورد و مساله معلومی را بگوید که مقتضی این تغیر حال باشد و مسأله را به طرف ما برنگرداند که ما ملزم آوردن دلیل بر ادعای خود هستیم، زیرا چنان­چه گفتیم ما به اصلی معلوم [یعنی وجود خشم و سخط ایشان] تمسک جسته ایم و قطعا هر کسی که ادعای تغییر حالت را دارد باید دلیل بیاورد .

و نمی­تواند بیعت­کردن و ترک انکار را دلیل رضایت قرار دهد؛ زیرا قبلا بیان کردیم که ترک انکار به چند وجه تقسیم می­شود، و نمی­توان به خاطر یک امر محتمل، از چیزی که تحققش یقینی است دست برداشت.

اگر گفته شود: این راهی که شما می­روید، موجب شک در هر اجماعی می شود و دیگر نمی­توانیم با هیچ وسیله­ای به رضایت کسی در مورد چیزی یقین کنیم؛ زیرا ما هر جا که رضایت را ثابت می­کنیم از این روش و یا ضعیف تر از این روش به آن یقین می کنیم.

به او گفته می شود: اگر راهی برای پی­بردن به اجماع و رضایت مردم در این امر [یعنی خلافت] جز آن­چه شما ادعا می­کنید وجود نداشته باشد، [سخن شما درست است و] دیگر هیچ راهی باقی نمی­ماند. ولی راه رسیدن به اجماع واضح است، و آن این­که بدانیم انکار فقط به دلیل رضایت برطرف شده است و وجه دیگری جز رضایت [برای دست کشیدن از انکار] وجود ندارد. و این گاهی به ضرورت شواهد حال معلوم می­شود و گاهی نیز، اگر شخص غائب باشد [و شاهد حال نباشد] به کمک نقل قول و طرق دیگر معلوم می­شود، طوری که [شنونده] شک نکند که تنها انگیزه کنار گذاشتن انکار، رضایت بوده است. مگر نه این است که ما همگی به طور قطع می دانیم بیعت عمر و ابوعبیدة و سالم با ابوبکر از سر رضایت و موافقت بوده و آن­ها در ظاهر و باطن خود بدان راضی بوده­اند و تنها وجهی که آن­ها بیعت کردند و موافقت نمودند رضایت بوده است و حال آن­که چنین قطعی در مورد امیرالمؤمنین - علیه السلام - و دیگر کسانی که مخالفت نمودند نداریم. و اگر راه [اثبات] اجماع یکی می­بود، به هر دو مسأله را به صورت یکسان قطع داشتیم.

این یکی از مواردی است که در این موضع می توان بر آن تکیه کرد؛ بنابراین [در جواب] می­گوییم: اگر امیرالمؤمنین علیه السلام راضی بودند و باطنا نیز مانند ظاهرشان از انکار دست می­کشیدند، ما می بایست این [رضایت باطنی] را از حال ایشان در می­یافتیم، چنان­چه از حال عمر و ابوعبیدة دانستیم؛ حال که چنین چیزی معلوم نیست دلالت می­کند که حال ایشان متفاوت از دیگران بوده است .

چگونه ممکن است انسان منصف در این که بیعت امیرالمؤمنین - علیه السلام - از روی رضایت نبوده، تردید داشته باشد؟ و حال آن که همه سیره­نویسان اخبار فراوانی نقل کرده­اند، که این را [که بیعت ایشان از روی رضایت نبوده] اقتضا می­کند. طوری که اگر کسی در اخباری که در مورد این موضوع روایت شده، تأمل کند، شکی برایش باقی نمی ماند که ایشان مجبور شدند بیعت کنند، و بعد از دفاع و ممانعت و به جهت اموری که مقتضی بیعت بود و رضایت جزء آن­ها نبود، اقدام به بیعت نمودند.

ابوالحسن احمد بن یحیی بن جابر بلاذری که حالش از جهت وثاقت­ نزد اهل تسنن، و به دوری­بودن از [افکار] شیعه، و نیز دقت روایات معروف است، به سند خود از ابن عباس نقل کرده، هنگامی که علی - علیه السلام - از بیعت خودداری نمودند، ابوبکر عمر بن خطاب را به نزد ایشان فرستاد و به او گفت: او را به زور و اجبار فراوان نزد من بیاورید. وقتی عمر نزد ایشان آمد، صحبت­هایی بین آن دو شد و ایشان به عمر فرمودند: خوب بدوش که سهمی از آن مال توست، به خدا سوگند حرصی که تو امروز بر امارت او می­خوری، فقط برای این است که فردا روزی او تو را جانشین خود سازد. ما بر این­که ابوبکر به امارت رسیده حسادت نمی ورزیم، ولی از آن جهت که شما با ما مشورت نکردید، [بیعت با] شما را انکار کردیم و گفتیم که ما نیز حقی داریم و شما همگی آن را می­دانستید. سپس حضرت نزد ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. - . أنساب الأشراف 1 : 587 -

این روایت متضمن شرایط حال ایشان است و همان چیزی است که شیعه می گوید، که خداوند آن را بر زبان راویان آن­ها جاری کرده است.

بلاذری به سند خود از ابن عون روایت کرده، ابوبکر عمر را نزد علی - علیه السلام - فرستاد و از ایشان خواست که برای بیعت بیایند. ولی ایشان بیعت نکردند. عمر با شعله آتش بازگشت و فاطمه - علیها السلام - بر در خانه جلوی او ایستادند و فرمودند: ای پسر خطاب! می­بینم که می­خواهی در خانه­ام را بر من آتش بزنی؟ عمر گفت: آری. این کار آن­چه پدرت آورده را قوی­تر می­کند. آن­گاه علی - علیه السلام - آمدند و بیعت کردند. - . همان : 586 -

این روایت را شیعیان نیز به طرق زیادی نقل کرده اند و جالب این است که بزرگان محدثان اهل تسنن نیز آن را روایت کرده­اند، البته فقط روایاتی که متضمن بیعتی به صحت و سلامت است را روایت کرده­اند. چه بسا متوجه شده­اند که با پذیرش بعضی از این روایات، چه اشکالاتی بر آن­ها وارد می­شود و برای همین آن­ها را نقل نکرده­اند. کسی که در خانه­اش بر او به آتش کشیده می­شود تا بیعت کند، چه اختیاری از خود دارد؟

حمران بن اعین روایت کرده، امام صادق - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند علی علیه السلام زمانی بیعت کردند که دیدند دود به خانه اشان داخل شده است.

مدائنی از عبدالله بن جعفر از ابی­ عون روایت کرده، وقتی عرب مرتد شدند، عثمان نزد علی - علیه السلام - رفت و گفت: ای عموزاده! تا زمانی که شما بیعت نکرده اید، کسی برای نبرد با این دشمن بیرون نمی آید. وضع به همین منوال بود، تا این­که علی - علیه السلام - پیش ابوبکر رفتند و مسلمانان از این اقدام خوشحال شدند و مردم در جنگیدن استوار شدند. - . همان : 587

-

بلاذری به سند خود از عائشه روایت کرده، علی - علیه السلام تا زمانی که فاطمه - علیها السلام - رحلت نمودند، یعنی به مدت شش ماه بیعت نکردند. وقتی فاطمه وفات نمود، به بیعت با ابوبکر تسلیم شدند و کسی را نزد ابوبکر فرستادند تا نزد ایشان بیاید. عمر به ابوبکر گفت: تنها نزد او مرو! ابوبکر گفت: چه می­خواهند با من بکنند؟ ابوبکر آمد و علی - علیه السلام - به او فرمودند: به خدا قسم ما بر فضل و خیری که خداوند به تو داده حسادت نکردیم، ولی می دیدیم که ما را نیز از این امر بهره ای است که از ما سلب شده است. ابوبکر گفت: به خدا سوگند خویشاوندان رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در نزد من از خویشاوندان خودم محبوب­ترند. علی علیه السلام آن ­قدر از حق و قرابت خود سخن گفتند که ابوبکر به گریه افتاد. سپس فرمود: وعده ما شام­گاه. وقتی ابوبکر نماز ظهر را خواند، خطبه­ای خواند و در مورد علی - علیه السلام - و بیعت ایشان سخن گفت، علی - علیه السلام - فرمودند: این­که من تا به اکنون با ابوبکر بیعت نکرده بودم، به جهت این نبود که حق او را نمی­دانستم، ولی می دیدیم که ما را نیز از این امر بهره ای است که از ما سلب شده است، و سپس با ابوبکر بیعت نمودند. مسلمانان گفتند: کار درستی انجام دادی و خوب کردی. - . همان : 586 -

هر کس در این اخبار تأمل کند درمی یابد که این بیعت چگونه واقع شده است، و انگیزه آن چه بوده است و اگر اوضاع سالم و نیت ها صاف و بود و اتهامی در بین نبود، عمر ابوبکر را از تنها پیش امیرالمؤمنین - علیه السلام – رفتن منع نمی­کرد.

ابراهیم ثقفی به سند خود از زهری روایت کرده، علی- علیه السلام - بیعت تا شش ماه بیعت نکردند، و تا زمانی که فاطمه علیها السلام زنده بودند، بر ایشان جرأت پیدا نکردند. - . الغارات، نسخه خطی -

ثقفی به سند خود از سفیان بن فروة از پدرش روایت کرده، بریدة آمد و پرچمش را در وسط محله [قبیله] اسلم به زمین کوبید و سپس گفت: من تا زمانی که علی - علیه السلام - بیعت نکرده ­اند، بیعت نمی کنم. علی - علیه السلام - فرمودند: ای بریدة! تو نیز همان کاری کن که مردم کردند؛ در حال حاضر اتحاد آن­ها برایم محبوب­تر از اختلافشان است. - . همان -

موسی بن عبدالله بن حسن روایت کرده که علی - علیه السلام - به آن­ها فرمودند: بیعت کنید؛ اینان مرا مخیر کرده­اند که یا چیزی که متعلق به آنان نیست را بگیرند، یا با آنان بجنگم و بین مسلمانان تفرقه بیندازم - . همان - .

هم­چنین موسی بن عبدالله بن حسن روایت کرده، قبیله اسلم از بیعت سر باز زدند و گفتند: تا بریدة بیعت نکند، ما بیعت نمی کنیم؛ پیامبر - صلی الله علیه و آله - به بریدة فرموده­اند: بعد از من علی، ولیّ شماست. علی - علیه السلام - فرمودند: ای قوم! اینان ما را مخیر ساخته اند که یا در حقم ظلم کنند و با آنان بیعت کنم و مردم مرتد شوند تا جایی که کفر به تک­تک افراد برسد، من نیز این را برگزیدم که در حقم ظلم شود، و هر کاری می­خواهند بکنند.

عدی بن حاتم روایت کرده، برای هیچ کس به اندازه علی - علیه السلام - دلم نسوخت؛ هنگامی که گریبانش را گرفته و آوردند و به او گفتند بیعت کن. و ایشان فرمودند: اگر بیعت نکنم؟ گفتند: در آن صورت تو را می کشیم. فرمودند: در آن صورت، بنده خدا و برادر رسول خدا را می­کشید. و سپس در حالی که دست راست خود را مشت کرده بود بیعت کرد.

عدی بن حاتم روایت کرده، من پیش ابوبکر نشسته بودم که علی - علیه السلام - را آوردند. ابوبکر به او گفت: بیعت کن. علی - علیه السلام - به او فرمودند: اگر بیعت نکنم؟ ابوبکر گفت: سرت را با شمشیر می­زنم. علی - علیه السلام - سرشان را به سمت آسمان بالا بردند و فرمودند: خدایا شاهد باش. و بعد دست خویش را دراز کردند و با او بیعت نمودند - . همان - .

این معنی به طرق متفاوت و با الفاظی هر چند متفاوت ولی از جهت معنایی نزدیک به هم روایت شده است. علی - علیه السلام - در آن روز وقتی مجبور به بیعت شدند و از تعلل بیشتر حذر کردند، می­فرمودند: یا «ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کَادُواْ یَقْتُلُونَنِی فَلاَ تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاء وَلاَ تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» - اعراف / 150.[2] - {ای فرزند مادرم! این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند؛ پس مرا دشمن شاد مکن و مرا در شمار گروه ستمکاران قرار مده}، و پیوسته آن را تکرار می­کردند. آوردن روایات بیشتر در این معنا به طول می­انجامد، چه برسد به ذکر همه آن­ها. و همین مقدار که آوردیم نیز کفایت می کند و دلالت بر این دارد که بیعت از روی رضایت و اختیار نبوده است.

اگر گفته شود: تمام چیزهایی که در این مورد روایت کردید، خبر واحد هستند و موجب یقین نمی­شوند.

می گوییم: احادیثی که ما نقل کردیم اگرچه خبر واحدند، ولی معنایی که در بر دارند متواتر است و آن­چه که به آن استدلال می­شود معناست، نه لفظ. و هر کس تمام روایات را استقراء کند، این معنا که علی - علیه السلام - مجبور به بیعت شدند و به جهت دفع شر و ترس از تفرقه جمعیت مسلمانان شوند بیعت نمودند را در آن­ها می­یابد و در این معنا احادیث از طرق مختلف، و به قدری زیادند که از خبر واحد فراتر رفته و به حد تواتر رسیده­اند. حداقل این است که اگر این احادث اخبار آحاد باشند، موجب ظن [بر این] می­شوند [که بیعت از روی رضایت نبوده است] و مانع از این می شوند که قطع پیدا کنیم هیچ خوف و اجباری در میان نبوده است. و وقتی ما یقین ندانیم که بیعت با رضایت و اختیار صورت گرفته است، و احتمال بدهیم که عوامل اجبار در کار بوده است؛ نباید بر رضایت و اختیار قطع داشته باشیم، و حال آن­که گمان بر وجود عوامل اجبار و ترس داریم.

اگر گفته شود: تقیه تنها به جهت ترس شدید است، و باید اسباب ترس و نشانه های آن آشکار باشد، و تا زمانی که اسباب آن آشکار نشده، تقیه جایز نیست، و وقتی جایز نباشد، تقیه لازم نیست.

در پاسخ می­گوییم: چه اسباب و نشانه هایی آشکارتر از آن­چه گفتیم و روایت کردیم؟ این وقتی است که منظور شما از آشکار شدن، [آشکار شدن به وسیله] نقلیات و روایات باشد، اما اگر منظورتان از ظهور این است که همه افراد امت باید آن را نقل کنند و بدان یقین داشته باشند و در آن تردید نکنند، این نظر شماست که دلیلی برای آن نیاورده­اید، و ما می­توانیم بپرسیم: از کجا این را لازم می­دانید؟ و چه مانعی دارد که گروهی اسباب تقیه را نقل کنند و گروهی دیگر به جهت اغراضی که دارند و انگیزه­هایی که آن­ها را از نقل باز می­دارد، آن­ها را نقل نکنند؟ و در این ادعا و امثال آن، اغراضی است که پوشیده نیست .

وانگهی مسأله ظهور اسباب تقیه واضحتر از آن است که نیاز به روایت حدیث و نقل لفظ مخصوصی داشته باشد؛ زیراچنان­چه شما هم می­دانید [و قبول دارید] امیرالمؤمنین - علیه السلام - یقیناً و به طور مسلم در امر بیعت تعلل نمودند و پس از گذشت بیعت کردند، اگرچه در مدت زمان این تعلل اختلاف است. [از طرف دیگر] بیعت نمودن و دست­کشیدن ایشان از انکار وقتی بود که خلافت کسی که با او بیعت شده بود استقرار یافته بود و انصار و مهاجران با او بیعت کرده بودند و مسلمانان به ظاهر بر سر آن به اجماع رسیده بودند و در میان آن­ها چنین مشهور شده بود که این بیعت با اجماع و اتفاق نظر همه صورت گرفته است و هر کس با آن مخالفت کند، در جماعت مسلمانان تفرقه ایجاد کرده و در دین بدعت گذاشته و خدا و رسولش را رد کرده است. آن­ها نیز دقیقاً با همین دلیل علیه کسانی که از بیعت سرباز زدند و تعلل نمودند احتجاج کردند. پس چه سببی واضح­تر از این برای ترس؟

پس چرا باید به دنبال سبب خوف باشیم، و حال آن­که هر چه در این مورد گفته شده ضعیف­تر از اسبابی است که ما آن­ها را ذکر کردیم؟ امیرالمؤمنین - علیه السلام - چگونه می­توانند به مخالفت با کسی ادامه بدهند که همه مسلمانان با وی بیعت کرده­اند و رضایت و آرامش خود را نسبت به او نشان داده­اند و مخالفین او را بدعت­گذار و خارج از دین می­دانند؟

صحیح این است که گفته شود که ترس باید نشانه­ها و اسبابی آشکار داشته باشد و نفی ترس زمانی است که اسباب آن مرتفع شده باشد. اگر امیرالمؤمنین - علیه السلام - در همان ابتدا بیعت می­نمودند و در بیعت­کردن نفر اول می­بودند و به خواسته خود و با رغبت این کار را می­کردند و کاری به زبان مردم و ملامت و سرزنش آن­ها نداشتند که [اگر بیعت نکنند] عده­ای بگویند: به او حسادت کردی، و عده­ای دیگر بگویند: تو می­خواستی میان مسلمانان اختلاف و تفرقه بیفتد، و یک عده بگویند: تا وقتی که بیعت نکنی، هیچ­کس به جنگ با کفار نمی­رود و کافران در مسلمانان طمع می­ورزند، و نیز بدون این که درنگ کنند و منتظر بمانند تا همگان جمع شوند و غایبین حاضر شوند تا همگان یا رضایت دهند یا تظاهر به رضایت کنند، بیعت می­کردند [سخن شما صحیح می­بود]. اما جریان بر خلاف این­ها بود؛ پس چیزی که واضح است و اشکالی در آن نیست، این است که آن حضرت برای دفع شر و فرار از فتنه و پس از آن­که یاوری در کنار ایشان باقی نماند و هیچ بهانه­ای برای ممانعت و دفاع وجود نداشت، بیعت نمودند

این وقتی است که سبب دست­کشیدن از انکار ایشان را ترسی بدانیم که موجب تقیه شده باشد، ممکن است سبب کنار گذاشتن مخالف از جانب ایشان را علتی غیر از ترس بدانیم که حالا یا آن علت به تنهایی موجب دست­کشیدن از انکار شده باشد یا ترس هم در کنارش بوده است [و هر دو با هم سبب شده باشند]. زیرا میان ما و مخالفان ما اختلافی وجود ندارد که وجب انکار یک منکَر شرایطی دارد که یکی از آن­ها این است که شخص ظن نداشته باشد که این انکارش موجب ایجاد منکر بزرگ­تری خواهد شد و چنان­چه چنین ظن و گمانی داشته باشد، انکار او جایز نیست و شاید وضع امیرالمؤمنین - علیه السلام - نیز در هنگام ترک انکار چنین بوده است.

شیعان در این مسأله تنها به احتمال اکتفا نمی­کنند، بلکه روایت­های بسیاری را روایت می­کند که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - خبر چنین اتفاقاتی را امیرالمؤمنین علیه السلام داده بودند و به ایشان هشدار داده بودند که این قوم، ایشان را از خلافت کنار می­گذارند و در این امر بر ایشان غالب می­شوند، و اگر ایشان با آنان به نزاع بپردازد، این نزاع منتهی به کفر و شروع همان جنگ­های ابتدای اسلام می­شود، و به ایشان امر کردند چشم­پوشی کنند و دست نگه­دارند تا زمان خلافت ایشان برسد. البته در این موضوع احتمال هم [برای اثبات مقصود ما] کافیست.

اگر گفته می­شود: این سخن شما موجب می­شود تا احتمال این وجه در مورد هر کسی که دست از انکار منکَری می­کشد وجود داشته باشد و دیگر مذمت او به جهت ترک انکار منکر صحیح نباشد و نتوانیم قطع به رضایت او بر این کار داشته باشیم.

می­گوییم: شکی نیست اگر ما ببینیم کسی منکری را انکار نمی­کند و احتمال بدهیم که این ترک انکار او شاید به جهت این باشد که ظن دارد که پیامد انکار منکر او به منکری بزر­گتر می­انجامد، ما او را مذمت نمی­کنیم و به او نسبت رضایت به منکر نمی­دهیم. ما تنها در صورتی این کار را می­کنیم که یقین داشته باشیم سایر عذرها موجود نیست و تمامی شرایط انکار منکر وجود دارد. تا جایی که ما می­دانیم در این زمینه بین ما و شما اختلافی وجود ندارد و تنها وقتی بحث به امامت می­رسد، به فراموشی وانمود می­شود.

کسی نمی­تواند بگوید که ظن بر این­که انکار منکر، به منکری بزرگ­تر منتهی خواهد شد، باید نشانه هایی داشته باشد که واضح باشد و نقل شده باشد، و وقتی ما یقین به چنین چیزی نداریم، یعنی این نشانه­هایی وجود ندارد؛ زیرا این­که نشانه ها باید آشکار باشند، فقط برای کسانی است که شاهد آن وضع باشند و هم­چنین ظن به آن­چه که گفتیم برایشان حاصل ­شود نه دیگران، و [این­گونه نیست که برای] ما که شاهد آن وضعیت نبوده­ایم [نیز باید آشکار باشند]. و نشانه های روشنی که در آن وضعیت، موجب ظن به آن­چه که گفتیم می­شوند، از چیزهایی نیستند که قابل نقل و روایت باشند و فقط از طریق شواهد حالی فهمیده می­شوند، و چه بسا که برای برخی از حاضران نیز آشکار نشود.

علاوه بر این­که­ ما همه این­ها را وقتی باید متحمل شویم که مبنای سخنانمان را بر صحت نص [پیامبر] بر [امامت] امیرالمؤمنین - علیه السلام - بنا نکرده باشیم. و اگر در باب اسباب ترک انکار، بنای سخن را بر صحت نص، که پیش­تر بیان نمودیم می­گذاشتیم، مسأله به گونه ای وضوح می­یافت که شبهه ای باقی نمی ماند؛ زیرا در صورتی که قبول کنیم با این­که ایشان - علیه السلام - کسی بودند که امامتشان منصوص بود و از میان آن­ها تنها ایشان برای خلافت انتخاب شده­ بودند، ولی با این حال دیدند که آنان پس از وفات رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در این امر چنان نزاع نمودند که گویا نه نصی پیرامون آن شنیده اند و نه پیمانی بر آن بسته­اند و به اختیار خود به یکی از دو جهت رفتند و چنان رفتند که گویا این همان واجبی است که گریزی از آن نیست و گویا غیر از این حقی وجود ندارد، پی بردند که بعد از این نزاع دیگر امیدی به بازگشتشان نیست و باید از جانب آن­ها ترسید، و اگر آنان کنار ­نهادن پیمان رسول و تبعیت از شبهه را جایز می­شمرند، پس به طریق اولی می­ توانند انکار کسی غیر از او را کنار بگذارند و موعظه و یادآوری ایشان را نادیده بگیرند

برای انسان عاقل جای هیچ­ شبهه­ای باقی نمی ماند که اگر نص، چنان­چه ما می­گوییم، حق باشد و آن اشکال را دفع کند دیگر انکار نفع و فایده­ای ندارد و أنه مؤد إلی غایة مکروه فاعلیه.

اگر گفتند که ایشان فقط از آن رو در بیعت تعلل نمودند که آنان بدون مشورت و اطلاع ایشان، و خودسرانه خلیفه را تعیین کرده بودند و ایشان از این امر به [بهت و] وحشت افتاده بودند، و یا گفتند تعلل ایشان بدان جهت بود که مشغول کفن و دفن رسول خدا - صلی الله علیه و آله - و بعد از آن مشغول امور فاطمه - علیها السلام - بودند.

گفته می شود: این سخن بر اساس مذهب شما صحیح نمی باشد؛ زیرا [از نظر شما] مشورت با ایشان - علیه السلام - بر آن­ها واجب نبوده و امامت با حضور کسانی که بر آن پیمان می­بندند نیز منعقد می­شود و صحت و اتمام آن نیازمند حضور ایشان - علیه السلام – نمی­باشد. و [در مورد] ترس از فتنه­ای که شما ادعا می­کنید، [باید گفت] خود ایشان - علیه السلام - بیش از دیگران آن را می­دانسته­اند و از آن در هراس بوده­اند؛ پس چگونه ایشان - علیه السلام - به این دلیل که آن­ها به آن­چه وظیفه شان نبوده است عمل نکرده­اند، در انجام چیزی که بر ایشان واجب بوده تعلل کردند و چگونه علی علیه السلام از کسانی که با ایشان مشورت نکردند در [بهت و] وحشت باشند، و حال آن­که از نظر آنان در زمان صلح و امنیت، مشورت با ایشان، واجب نیست؟ و آیا این نظر سوء به امیرالمؤمنین - علیه السلام - ، و نسبت دادن چیزی که منزلت و دین ایشان از آن منزه است نیست؟

اگر بگویند: این جریان مانند ماجرای زنی است که برادرانی کوچک­ و بزرگ دارد و برادران کوچک­تر عهده دار ازدواج او می شوند، در این مورد برادران بزرگ­تر ناچار به [بهت و] وحشت می­افتند.

گفته می شود: اگر برادر بزرگ­تر دین­دار و خداترس باشد، این وحشت و گران­آمدن این کار بر او، به حدی نمی­رسد که کراهت خود نسبت به عقد را آشکار کند و با آن مخالفت نماید و بقیه را به وهم بیاندازد که این عقد از نظر او نافذ و درست نیست. ولی همه این­ها از امیرالمؤمنین - علیه السلام - سر زده است؛ پس چگونه می­توان به ایشان - که خشونت و خشمشان در امور دینی واضح است - نسبت داد که از حق وحشت کرده­اند و به جهت جلوگیری از فتنه و ایجاد تفرقه غضب نموده­اند.

اما این­که [گفتند] ایشان مشغول [امور پیکر] پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بوده اند؛ این کار بیش از چند ساعت طول نمی­کشد، حال آن­که تعلل ایشان از بیعت ماه ها به طول انجامید و کمترین زمانی که برای آن گفته اند چند روز بوده است. و در همان چند ساعت نیز این امکان بای ایشان بود که با فرستادن پیک رضایت خود را اظهار نمایند و از خودشان خشونت و مخالفت ابراز نکنند

اما فاطمه - علیها السلام - پس از چند ماه وفات یافتند و چگونه ممکن است که چون حضرت مشغول امور وفات فاطمه - علیها السلام - بوده­اند، به بیعتی که مدت­ها پیش مطرح شده بود نرسند؟ و عده­ای از آنان معتقدند که علی - علیه السلام - فقط چند روزی بیعت نکردند، و بیشترین زمانی که گفته­اند چهل روز بوده است، چگونه می­شود ایشان به جهت مشغولیت به امری که ماه­ها بعد اتفاق افتاده، به بیعت نرسند؟ یکی از دلایل آشکار بر این­که خودداری از انکار و اظهار رضایت ایشان از روی اختیار و مقدم دانستن [ابوبکر] نبوده است و به جهت دلایل دیگری بوده که ما ذکر کردیم، این است که بعد از این­که ایشان [در ابتدا از بیعت] امتناع کردند، بیعت کردن نمی­تواند دلیلی جز آن­چه ما گفتیم داشته باشد؛ زیرا امتناع ابتدایی ایشان، چند وجه می­تواند داشته باشد؛ زیرا ایشان مشغول امور پیامبر و دخترشان - صلوات الله و سلامه علیهما - بوده اند، یا از این­که با ایشان مشورت­نشده وحشت کرده بودند، که ما این دو را به حدی که دیگر بیشتر از آن نمی­شود باطل نمودیم، و یا این­که حضرت در این امر تأمل و در صحت آن پیمان نظر داشته­اند؛ حال ایشان یا در [وجود] صلاحیت در کسی که با او پیمان امامت بسته شده بود نظر داشته­اند، و یا در این­که آیا همه شرایط لازم در پیمان امامت او وجود داشته و آیا وقوع آن به مصلحت بوده یا نه نظر داشته­اند. هیچ­یک از این امور نمی­تواند بر امیرالمؤمنین - علیه السلام - پوشیده یا مشتبه باشد، بلکه ایشان بیش و پیش از هر کس دیگری به آن علم داشته­اند و اگر هم [فرض کنیم] چنین اموری در یک بازه زمانی بر ایشان پوشیده مانده باشد، نمی­توانسته زمانی طولانی بوده باشد.

چگونه ممکن است ایشان در ابتدای امر در صلاحیت ابوبکر برای امامت تردید داشته باشند [و به این جهت بیعت نکرده باشند]، در حالی که به اعتقاد آن­ها این امر [که ابوبکر واجد صلاحیت بوده] ضرورتاً بر همگان معلوم بود؟ هم­چنین به جهت مطالبی که پیامبر فرموده بودند و همگان را به تفصیل از آن­ آگاه کرده بودند، همه می­دانستند که کسانی که پیمان می­بندند چه شرایطی باید داشته باشند و تعدادشان چه قدر باید باشد شرایط عقد صحیح کدام­ها هستند. پس چیزی باقی نمی­ماند که شخصی مانند امیرالمؤمنین در آن نظر داشته باشند و مدتی طولانی در مورد درست بودن بیندیشند، جز آن­چه ما بیان کردیم که این بیعت حق نبوده و با کسی که مستحق آن نبوده انجام شده است. و این اقتضا می­کند که رجوع ایشان به بیعت، نوعی تدبیر بوده است.

اگر برای اثبات رضایت علی علیه السلام استدلال کنند که ایشان در زمینه جنگ با کفار کمک و هم­کاری و مشورت نمودند، پاسخ همه این­ها را قبلاً گفته­ایم و توضیح دادیم که این یک ادعاست و معلوم نیست ایشان هم­کاری و مشورتی کرده باشند، و این­که ایشان فتوا می­داده­اند از آن جهت بوده که وقتی از عالم درباره چیزی استفتاء می شود جایز نیست جواب آن را ندهد، و روایتی که حاکی از این است که ایشان از مدینه دفاع کردند، به سبب آن بوده این کار، بر ایشان و هر مسلمان دیگری واجب بوده است، نه این­که به جهت [قبول نمودن] جای­گاه و خلافت آن­ها بوده باشد، بلکه ایشان برای دفاع از حریم خود و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله این اقدام را نمودند. آن­ها نمی­توانند بگویند که اگر ایشان حق خود را ادعا [و طلب] می­کردند یارانی مانند عباس و زبیر و ابوسفیان و خالد بن سعید بودند [که ایشان را یاری کنند]؛ ولی وقتی اغلب مردم مخالفند، این چند نفر نمی­توانستند ایشان را یاری کنند. و این امر روشن تر از آن است که بتوان آن را پنهان داشت .

هیچ کس نمی تواند بگوید که چگونه ممکن است که ایشان با آن شجاعتشان و آن قدرت خدادادی و خارق العاده­ای که داشتند و با این­که حق با آنان نیست، از آنان بترسند و با آن­ها جنگ نکنند؟ زیرا اگرچه ایشان به این اندازه و بیشتر از این شجاعت داشتند، ولی به حدی نبود که بر خلایق غلبه کنند و با سایر مردم بجنگند. ایشان با تمام شجاعتی که داشتند، بشر بودند که گاهی قوی و گاهی ضعیف است و گاهی می ترسد و گاه در امان است، و تقیه برای کسانی که قادر به دفع مکروه از خود نیستند، جایز است.

اگر گفته شود: آیا حسین - علیه السلام - مخالفت خود را با بنی­امیه از یزید گرفته و تا غیر او آشکار نکرد؟ و حال آن­که مخالفت علی - علیه السلام - نیز نباید از مخالفت حسین - علیه السلام - کمتر بوده باشد، و ترس ایشان از ابوبکر نیز نباید از ترسی که حسین - علیه السلام - از یزید داشت پایین­تر بوده باشد.

گفته می شود: این سخن درستی نیست؛ زیرا ما اسباب مانع از مخالفت و انکار را توضیح دادیم، ترس در آن حال، مانند ترس از یزید و بنی­امیه نبود. چرا انسان باید از کسی بترسد که آشکارا فسق و قمار و بی­بند و باری و بی­حرمتی می­کند و هیچ تقیدی ندارد، و بی­هیچ شبهه ای به زور و غلبه به سلطنت رسیده و هیچ­یک از شرایط خلافت در او نیست؟ [ترس از چنین شخصی به هیچ وجه] مانند ترس از کسی که [در اسلام] پیش­قدم و بزرگ بوده و ظاهری نیکو دارد و اکثر امت فقط او را شایسته امامت می­دانند و نه کس دیگری را، و معتقدند که امامت کم­ترین مقامی است که او باید داشته باشد، نیست. کجای این دو [به هم شباهت دارند و] با هم جمع می­شوند ؟ مگر این­که ضدین با هم جمع شوند!

به علاوه، آن عده­ای که از بیعت با یزید امتناع ورزیدند، مشخص است که دچار چه قتل­ها و مصیبت­هایی شدند.

مضاف بر این­، [باید گفت:] حسین علیه السلام از آن رو آشکارا با یزید مخالفت نمودند که یارانی برای این کار پیدا کردند و به یاری کسانی که ایشان را خوار کردند و تنها گذاشتند، امید داشتند. و با این همه، باز هم کار ایشان با آن همه تلاش و کوشش خود و یارانشان به آن جریانات منتهی شد .

کسی نمی تواند بگوید که بعید است این اقدام ایشان یعنی [دست­کشیدن از مخالفت] از روی تقیه بوده باشد، زیرا ایشان [حتی] در زمانی که خلافت به دستشان رسید و با اهل بصره و صفین مبارزه نمودند و یاورانی یافته بودند [نیز مخالفتی از خود آشکار نکردند]، [و حال آن­که] بر ایشان واجب بود تا مخالفت خود را اظهار نمایند [و از آن­­جایی که چنین نکردند، پس بعید است دست کشیدن ایشان از مخالفت از روی تقیه بوده باشد]؛ زیرا اگرچه در زمان خلافت ایشان قسمت زیادی از [اسباب] تقیه از بین رفته بود[ند]، ولی هم­چنان بخش زیادی از آن [ها] باقی مانده بود[ند]، چرا که بیشتر یاران ایشان به امامت خلفای قبل معتقد بودند، و امامت ایشان نیز مانند امامت خلفای پیشین با انتخاب ثابت شد. برای همین ایشان نمی­توانستند هر آن­چه در دل داشتند را آشکار کنند و حکم­های خلفای پیشین را نقض کنند، و از همین رو ایشان به قضات خود فرمان دادند که طبق همان­چه قبلاً بر اساس حکم می­کردند، حکم کنند. ما پیش از این نیز به گونه دیگری این­ها را توضیح داده­ایم که بر کسانی که دقت کنند پوشیده نیست.

اگر گفته شود: اگر تقیه با وجود نبودن اسباب آن نیز جایز باشد، از این ایمن نخواهیم بود که بیشتر رفتارها و سخنانی که از پیامبر - صلی الله علیه و آله - صادر شده از روی تقیه بوده باشد.

گفته می­شود: این سخن باطل است، زیرا ما پیشتر گفتیم که اسباب تقیه باید وجود داشته باشد و آشکار باشد. در ضمن تقیه از جانب رسول خدا - صلی الله علیه و آله - جایز نیست؛ زیرا [احکام] شریعت تنها از ناحیه ایشان است که شناخته می­شود و جز سخنان ایشان راهی برای دست­یافتن به آن وجود ندارد، اگر تقیه بر ایشان جایز باشد، ما راهی برای یقین به تکالیفمان نداریم. و این­که ما یقین بر منصوص بودن یکی از امامان خود داریم، راهش منحصر در تنصیص امام قبلی نیست که [شما بگویید ممکن است امام قبلی در زمان تنصیص در تقیه بوده باشد و در نتیجه] تقیه او مانع از یقین ما [بر امامت امام بعدی] ­شود. پس فرق بین این دو آشکار است .

سپس به او گفته می­شود: افرادی مانند خالد بن سعید بن عاص و سلمان و این سخنش که \\"کردید و نکردید\\" و ابوذر و عمار و مقداد و افراد دیگری هم بودند که از بیعت امتناع کردند و سخنانشان در این زمینه، معروف است.

اگر گفتند: همه این افراد بیعت کردند و بعدها از طرف او [یعنی ابوبکر] و دیگران، عهده­دار امور شدند و دیگر مخالفتی نداشتند.

گفته می شود: ما می­پذیریم که این­ها بیعت کردند، اما از کجا معلوم که آنان به او رضایت داشتند؟ ما پیش از این به اندازه کافی در این­باره سخن گفتیم. وقتی امیرالمؤمنین - علیه السلام - با آن عظمت و منزلتی که دارند به دلیل شرایط مجبور به بیعت شدند، افراد دیگری که منزلت ایشان را ندارند، به طریق اولی در کار خود مجبور بوده­اند.

اگر گفته شود: چیزی که از سلمان روایت شده که گفته است: \\"کردید و نکردید\\" سند قطعی ندارد.

می گوییم: اگر جریان سقیفه و شرح اقوال و افعالی که د آن­جا رخ داده، قطعی باشد، پس سخن سلمان نیز قطعی است؛ زیرا هر کس جریان سقیفه را روایت کرده است این سخن سلمان را نیز روایت کرده است و این تنها از طریق شیعه نقل نشده تا آنان در نقلش متهم باشند. آن­ها نباید بگویند که چگونه سلمان به زبان فارسی سخن گفته، و حال آن­که آن­ها عرب بوده اند و اگر هم در میان آنان کسانی بوده­اند که فارسی را می­فهمیده­اند، تعدادشان اندک بوده [و روایت آن­ها خبر واحد است] و لازم نیست سخن آن­ها را پذیرفت؛ زیرا سلمان با این­که [در ابتدا] به فارسی سخن گفته است، ولی سپس آن را [به عربی] تفسیر نموده است و گفته است که - ما در این­جا ترجمه فارسی آن را نقل می­کنیم - \\"درست رفتید و خطا نمودید؛ سنت پیشینیان را درست رفتید و در مورد اهل بیت رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خطا نمودید\\" و این سخن او که \\"به خدا سوگند اگر خلافت را در جایی که خداوند قرار داده قرار می­دادید، نعمت سر تا پایتان را فرا می­گرفت. به خدا سوگند این گونه که شما خلافت را از اهل بیت بیامبرتان گرفتید، آزاد شدگان و فرزندان آن­ها به آن چشم طمع خواهند دوخت\\" به گونه­ای که از ابن­عمر روایت شده، در آن روزی که سلمان این سخن را گفت به قدری از او متنفر شدم که از هیچ کس به آن اندازه تنفر نداشتم، با خودم گفتم او می خواهد اتحاد مسلمانان را بر هم زند و میانشان اختلاف بیاندازد. ولی روزی که مروان حکم را بر منبر رسول خدا - صلی الله علیه و آله - دیدم هیچ­کس را به اندازه سلمان دوست نداشتم و با خود گفتم: خدا سلمان را رحمت کند! آزادشدگان و فرزندان آن­ها نیز در خلافت طمع کرده­اند.

و چیزهای دیگری که از او نقل شده است.

می توان گفت که سلمان به دو زبان فارسی و عربی مخالف خود را بیان نموده تا هم فارس­زبانان و هم عرب­زبانان انکار وی را دریابند. اما سخن که این روایت خبر واحد است و تنها کسی که فارسی می دانسته می توانسته این سخن را روایت کند؛ مردود است؛ زیرا گاهی انسان سخنی را نقل می کند که معنای آن را نمی داند و شاید همگی یا بیشتر آن­هایی که این سخن را نقل کرده اند، مفهوم آن را نمی دانسته­اند، ولی آن­چه شنیده­اند را نقل کرده­اند و کسانی که زبان فارسی بلد بودند، معنایش را فهمیده­اند، یا کسانی که معنایش را فهمیده­اند به آن­ها [که نمی­فهمیده­اند] گفته­اند.

اگر بگویند این سخن سلمان که \\"کردید و نکردید\\"، به نوعی اثبات امامت ابوبکر است؛ می گوییم: این سخن باطل است، زیرا منظور سلمان از \\"کردید\\"، انجام دادید و منظورش از \\"نکردید\\" انجام ندادید است، و معنایش این است که شما حکومت و خلافت را به کسی سپردید که شایسته آن نیست و استحقاق آن را ندارد، و مستحق واقعی این امر را فروگذاردید. این شیوه، در انکار امری که به درستی انجام نگرفته معمول است، زیرا مردم در این حالت می گویند: \\"فلان شخص انجام داد و انجام نداد\\" و منظور همان است که بیان نمودیم. سلمان - رحمه الله - نیز در در کلام خود به این موضوع تصریح نمود و معنای سخن خود را به عربی توضیح داد و گفت: سنت پیشینیان را درست رفتید و در مورد اهل بیت پیامبرتان خطا کردید.

اگر بگویند: منظورش این بوده که به حق عمل نمودید، اما سرچشمه آن را درست انتخاب نکردید، زیرا در میان پارسیان معمول بوده که حکومت در میان خانواده پادشاه حاکم بماند .

گفته می­شود: این ادعا باطل است، زیرا خود سلمان سخن خود را تفسیر کرده است و خود او معنای کلامش را بهتر می داند. علاوه بر این، سلمان باتقواتر و خداشناس­تر از آن بود که از مسلمانان بخواهد بر طبق سنت کسری­ها و جباران عمل کنند و از آن­چه پیامبرشان - صلی الله علیه و آله - برایشان تشریع نموده، عدول کنند.

اگر گفته شود: سلمان از جانب عمر والی مدائن شد و اگر به [خلافت] رضایت نداشت، آن را نمی پذیرفت.

می گوییم: این کار نیز حمل بر تقیه می­شود و دلیلش همان­چیزهایی بود که موجب اظهار بیعت و رضایت شد. آن­ها نباید بگویند: در پذیرش ولایت [و والی­شدن] چه تقیه ای وجود دارد؛ زیرا ممکن بود این ولایت به او داده شده باشد تا به مورد امتحان قرار گیرد و او ظن قوی پیدا کرده باشد که اگر این ولایت­ها را نپذیرد از آن امتناع کند، متهم به مخالفت و دشمنی خواهد شد و از مصیبت های آن در امان نخواهد بود و این حالتی است که او باید آن­چه که به وی واگذار می شود را بپذیرد. و همین­طور است پذیرفتن ولایت کوفه توسط عمار، و ورود مقداد به لشگریان آن­ها.

مضاف بر این­ها، از نظر ما اگر کسی فکر کند که می­تواند امر خدای تعالی را برپای دارد و همه چیز را در جای خود بگذارد و امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد، والی­شدنش از جانب کسی که مستحق حکومت نیست، اشکالی ندارد. شاید این عده نیز در نزد خود چنین فکر می­کرده­اند.

اما سخنان صریح و تلویحی ابوذر معروف و منقول است و آن­ها نمی توانند بگویند که روایت شده که ابوذر آن­ها [یعنی غاصبان خلافت] را بزرگ داشته و مدح کرده است؛ زیرا اگر هم چنین چیزی را قبول کنیم، ممکن است حمل بر تقیه و ترس شود. همان­طور که قبلاً در مورد چیزهایی که از امیرالمؤمنین - علیه السلام - روایت کرده­اند نیز چنین گفتیم.

در پاسخ معتزله نیز گفته می­شود: اجماعی که شما در امامت ابوبکر معتبر دانستید، بر اساس آن باید امامت معاویه را نیز قبول کنید؛ زیرا مردم پس از صلح امام حسن - علیه السلام - نیز دو گروه بودند؛ گروهی که رضایت خود به بیعت را اظهار کردند، و گروهی که از مخالفت خود دست کشدند. پس این باید نشان­دهنده امامت معاویه باشد، در حالی که خود آن­ها [یعنی معتزله] قائل به چنین چیزی نیستند. پس یا باید امامت معاویه را هم بپذیرند، یا باید این­گونه استدلال آوردن را کنار بگذارند.

اگر گفته شود: معاویه به دلیل فسق­هایی که مرتکب شد، مانند ملحق­شدن به زیاد و کشتن حجر و ایجاد تفرقه در زمان خلافت امیرالمؤمنین - علیه السلام - و مبارزه با ایشان و موارد بی شماری از این قبیل، صلاحیت امامت را نداشته است و در چنین حالتی صحیح نیست که ادعای اجماع شود؛ زیرا اجماع تنها در امور صحیح جاری است، و چیزی که [اساسش] صحیح نیست، نمی­توان در موردش ادعای اجماع نمود. اگر چنان­چه گفته­اند اجماعی ثابت شود، درمی یابیم که بر شیوه پادشاهان و از روی اجبار بوده است. چنان­چه همین صحیح است و مخالفت در مورد آن مشهور است. بلکه برخی در حضور خود او نیز مخالفتشان را اظهار می­کردند و او آن را انکار نمی­کرد. حسن و حسین - علیهما السلام - و محمد بن علی و ابن عباس و برادرانش و بعضی دیگر قریشیان به ذم و نکوهش وی می­پرداختند. پس چگونه می­توان در مورد او ادعای اجماع کرد، با این­که ما به طور قطع می­دانیم که این افرادی که نام آن­ها را بردیم امامت معاویه را قبول نداشتند و به آن گردن نمی­دادند.

می­گوییم: این تعلیلی برای نقیض مطلوب شماست؛ زیرا وقتی معاویه صلاحیت امامت نداشته باشد و با این حال ما ببینیم که همگان بر او اتفاق نظر دارند و از نزاع و مخالفت با او خودداری می­کنند، پس یا باید امام باشد، و یا این­که این شیوه در تصحیح اجماع مورد قبول نباشد و بیان هر چیزی که نشان دهد او صلاحیت امامت نداشته است موجب تأکید و تأیید بیشتر [لزوم] ملزم شدن [او بر خلاف ادعای خودش].

و این سخن که اجماع تنها بر ثبوت امر[ی که به خودی خود] صحیح [باشد] دلالت می­کند، سخن درستی است، ولی او در این­جا باید بگوید که اجماع به جهت نبودن شرایط واقع نشده است و نمی­تواند سخنش را که گفته بود \\"با این­که همه شرایط موجود بوده اجماع واقع نشده است\\" را عوض کند و بگوید: شخصی که در موردش اجماع شده بود، صلاحیت امامت را نداشت؛ زیرا این نقیض­گویی است. و اگر این سخن را قبول کنند، باید بپذیرد که شیعه نیز بتوانند بگویند کسانی که قبل از امیرالمؤمنین - علیه السلام - به امامت رسیدند، صلاحیت امامت را نداشتند، و [چنان­چه شما هم قبول دارید] اجماع باید بر امر صحیح صورت پذیرد [تا حجیت داشته باشد] نه امر ناصحیح. اما ادعای زور و غلبه، از اموری است که مخالفان آن­ها در مورد امامت معاویه، چیزی که پیش­تر به ما [در مورد خلافت ابوبکر] گفتند را به آن­ها نمی­گویند [آن­ها به ما گفتند]: زور و اجبار باید اسباب داشته باشد که

آشکاری شود و نقل شود و دانسته شود، اگر زور و اجباری در کار بود، همه مردم از آن مطلع می­شدند. و اگر چیزی با این مضمون ادعا کنند، مخالفان آن­ها بدان توجه نمی­کنند و نمی­گویند: اگر این درست باشد، همان­طور که به شما رسیده، به ما هم باید می­رسید. و به همان طریقی که با ما در مورد امامت خلفا[ی سه­گانه] مقابله کردند با آن­ها مقابله کنند. از این رو آن عده از آن­ها [یعنی معتزله] که به [اهل] سنت منتسب هستند، معتقدند که ابطال رهبری معاویه و نکوهش او راهی مهیج برای شیعیان است است که در مورد امامت خلفای پیشین اشکال کنند. و این که آن­ها می­گویند معاویه مانند حلقه در است، مقصودشان این است که کوبه در، راهی برای ورود و وسیله­ای برای دخول [در استدلال­های باطلشان] است.

اما این­که ادعا کردند مخالفت حسن و حسین - علیها السلام - و فلانی و فلانی مشهور است و آن­ها آشکارا معاویه را مذمت و نکوهش می­کردند؛ در پاسخ گفته می­شود: از کجا می­دانید که آن­چه ادعا می­کنید بدیهی است یا از روی استدلال است؟ اگر بدیهی باشد، ما می­گوییم: چرا این فقط شما علم بدیهی به ای دارید و مخالفین شما چنین علمی ندارند؟ [در حالی که تعداد مخالفان بیشتر از شماست و آن­ها با اخبار نقل آثار بیشتر از شما مأنوسند و شما نمی­توانید در این مورد ادعایی بالاتر از مخالفان خود بکنید] و حال آن­که شما از زیادی تعداد آن­ها و دین­داری اکثر آنان باخبرید! و از طرف دیگر به شیعیان که در امامت خلفای نخستین با شما مخالفند این اجازه را نمی­دهید تا در زمینه انکار [و مخالفت] امیرالمؤمنین - علیه السلام - و اهل بیت و شیعیان ایشان با خلفای پیش از خود ادعای ضرورت و بداهت نمایند و بگویند ایشان از سلب حق و کنار گذاشته­شدن از مقام خود، پیوسته اظهار مظلومیت و دردمندی می­کردند. و حال آن­که این دو هرگز با هم تفاوتی ندارند.

اگر بگوید: ما از روی استدلال این را می­دانیم.

می­گوییم: هر شیوه ای که در تصحیح ادعای خود، در مورد انکار کسانی که نامشان را آوردید ذکر کنید، ما نیز با همان شیوه جریان انکار بر خلفای پیشن که روایت کردیم را تصحیح می­کنیم. شما فقط می­توانید احادیثی شما و موافقانتان نقل کرده­اید را روایت کنید، که مخالفان شما آن­ها را رد می­کنند و معتقدند آن­ را شیعیان روایت کرده­اند و دسیسه­ایست از جانب کسانی که قصد خدشه­دار نمودن خلفای پیشین را دارند، و پیرامون [نکوهش] کسانی که این احادیث را روایت کرده­اند و آن­ها را پذیرفته­اند، بیش از آن مقداری که شما و اصحابتان درباره افرادی که ما احادیثشان را آوردیم سخن می­گویند.

علاوه بر این، مطلب آشکاری که نمی­توان در مورد کسانی که نامشان را بردند انکار نمود، این است که آنان به خاطر نسب و اموری از این قبیل بر معاویه افتخار می­کردند و در میانشان فخرفروشی­ها و فضل­فروشی­هایی جریان داشته که حرفی از امامت در آن­ها مطرح نبوده است. و دلیل این امر هم شرارت معاویه بوده است، زیرا او مردی شرور بود و دوست ­داشت مردم از بردباری او سخن بگویند، و یکی از عادات وی این بود که کسی را که می­دانست تحملش کم است، آن­قدر تحریک می­کرد تا او چیزی بگوی و معاویه از سخن او چشم­پوشی کند و از او درگذرد، و به این طریق در میان مردم متصف به حلم و بردباری شود. و همه کسانی که در ابتدا با او با کلام درشت و لحن تند سخن گفتند، مدتی بعد او را امیرالمؤمنین خطاب می­نمودند صله­های او را می­گرفتند و خود را در معرض جوایز و هدایای او قرار می­دادند پس با توجه به این­ها که گفتیم، چه انکاری وجود داشته است؟

از جمله چیزهایی که معارض با [سخن] همه مخالفین ما می­باشد، اجماع آنان در مورد قتل عثمان است، زیرا مردم [در آن جریان] دو دسته بودند؛ عده ای که علیه او شوریده بودند و قصد شکست­دادن او را داشتند و خواهان خلع او بودند، که در انتها نیز به قتل او انجامید، و عده ای دیگر که دست­ نگه­داشتند و با آنان مخالفتی نداشتند، این از نظر آن­ها دلالت بر اجماع دارد.

اگر بگویند: چگونه در این زمینه ادعای اجماع بشود، و حال آن­که در این­جا دو چیز وجود داشته که مانع از انکار [و مخالفت] بوده است: یکی این­که او به سرعت می­توانست پیروز شود، و دیگر این­که عثمان جنگیدن را ممنوع کرد. این چگونه با آن­چه ما گفتیم مقابله دارد؟ و از طریق نقل­ها ثابت است که امیرالمؤمنین - علیه السلام - نیز مخالف بوده­اند تا جایی که مطابق آن­چه روایت شده حسن و حسین - علیهما السلام - و قنبر را [برای کمک به خانه او] فرستادند. پس چگونه می توان در این مورد ادعای اجماع کرد در حالی که خود عثمان و پیروان و نزدیکانش از این اجماع خارج بوده­اند؟

گفته می شود: غلبه، چیزی جز ای نیست که چیرگی عده زیادی که هیبتشان انسان را می­گیرد و قدرتشان ترس­آور است مستولی شوند. در زمان بیعت برای خلافت ابوبکر نیز این­چنین بوده است؛ زیرا بیشتر مردم آن را پذیرفتند و بدان گرویدند و معتقد بودند که این بیعت سنت است و مخالفت با آن بدعت شمرده می­شود. چه غلبه ای واضح تر از این؟ و چگونه مورد قتل عثمان ادعای غلبه می­شود، و حال آن­که خود آنان معتقدند کسانی که می­خواستند عثمان را به قتل برسانند، عده ای از اهالی مصر بودند که برخی از اوباش مدینه که می­خواستند فتنه به پا کنند و از جماعت بدشان می­آمد نیز به آن­ها پیوستند. ولی مسلمانان شناخته شده و صحابه و مهاجران بزرگ که بخش اعظم جمعیت مدینه را تشکیل می­دادند و امور شهر و حل و فصل مسائل به دست آنان بود، بدین امر رضایت نداشتند و با کسانی که به سراغ عثمان رفته بودند مخالفت ورزیدند. چگونه تعدادی اندک و جمعی کوچک می­توانند بر تعداد زیاد و جمع بزرگ­تر غلبه داشته باشند؟ چه خوب می­شد که اصحاب ما چیزهایی که در مورد امامت به ذهنشان می­رسیده و می­آمده را بدون این که پیامدها و نتایج آن را انکار کنند مطرح می­کردند .

اما این­که عثمان از را جنگ منع کرده باشند، امری عجیب است؛ کسی که از یاری عثمان دست کشیده و او را در برابر شورشیان تنها گذاشته، چگونه می­تواند عذر بیاورد که عثمان جنگ را ممنوع کرده است؟ و حال آن­که نهی از منکر امری واجب است. و چرا منع عثمان در خویشاوندان و غلامان او که در خانه­اش بودند و حرف­شنوی بیشتری از او داشتند و امر او را بهتر اطاعت می­کردند تأثیری نداشته است؟ و چگونه خویشاوندان و غلامان عثمان در مورد دستور او مبنی بر ترک مخالفت صبر در برابر فتنه­افکنی از او اطاعت نکردند و فقط مهاجرین و انصار از وی پیروی کردند؟

اما این­که گفت امیرالمؤمنین با این امر [یعنی قتل عثمان] مخالف بودند و حسن و حسین - علیهما السلام - را برای یاری و کمک پیش او فرستادند؛ [باید گفت] معروف است که امیرالمؤمنین علیه السلام مطابق سخنانی که از ایشان رسیده و مشخص است، با قتل عثمان مخالف بوده­اند و از آن تبری می­جستند؛ چراکه بدون شک قتل وی منکر بوده و بر کسی که وی را حاکم می دانسته شایسته نبوده است. اما در مورد جریان محاصره عثمان و این­که از وی خواسته شد تا از حکومت کناره گیری کند و عاملان فتنه را که همراه وی بودند را تسلیم کند، چیزی دال بر مخالفت امیرالمؤمنین با آن به دست ما نرسیده است، بلکه ظاهر امر آن است که ایشان از این جریان راضی بوده­اند و با چیزی غیر از آن مخالف بودند. چگونه چنین نباشد و حال آن­که حضرت در بار اول وساطت نمودند و همه چیز طبق خواسته ایشان پیش رفت، اما در بار دوم امور از دست ایشان خارج شد و حضرت ضمانت کردند که او مخالفان را به شکل نیکویی راضی کند، و این سبب شد که او حضرت علیه السلام را متهم کند و رو در روی ایشان بگوید که او فقط ایشان را در این جریانات متهم می­داند و حضرت علیه السلام نیز به سرعت به منزل بروند و در خانه خود بنشینند و در را بر خد ببندند.

اما این­که ایشان حسن و حسین - علیهما السلام - را [برای کمک به او] فرستاده باشند؛ ما اثری از آن در ادعاهایی که شده نمی­بینیم، چیزی که ادعا شده این است که ایشان حسن علیه السلام را فرستادند، که خود این هم جای تأمل دارد. و اگر هم درست باشد، علت آن یا ممانعت از کشته شدن عثمان بوده، و یا از آن رو بوده است که آن­ها عثمان را محاصره کرده بودند و مانع از رسیدن غذا و آب به او شده بودند، در حالی که در خانه عثمان زنان و کودکان و کسانی بودند که هیچ دخالتی در این قضیه نداشتند و این منکر است و بر کسی چون امیرالمؤمنین - علیه السلام - واجب است که جلوی آن را بگیرند. اگر امیرالمؤمنین و طلحه و زبیر و فلانی و فلانی با همه حوادثی که اتفاق افتاد، مخالف بودند، هیچ­کدام از آن­ها اتفاق نمی­افتاد و آن­ها می­توانستند با دست و زبان و شمشیر از او دفاع کنند.

اما این سخن که چگونه می­توان در حالی که عثمان و پیروان و نزدیکانش از اجماع خارج بودند مدعی اجماع شد؟ سخنی نکته­دار است؛ زیرا اگر تنها اشکال این اجماع خروج عثمان باشد، در برابر آن خروج سعد بن عبادة و فرزندان و خانواده­اش از اجماع امت بر امامت ابوبکر قرار دارند که مخالفان ما می­گویند: وقتی همه امت در مفابل این­ها بوده­اند، ما به چند نفر اعتنا نمی­کنیم، و کسانی که با او در خانه­اش بودند نیز فسقشان آشکار بوده و دشمن خداوند متعال بودند؛ مانند مروان بن حکم و همراهانش که خروج آن­ها از اجماع اشکالی در آن بوجود نمی­آورد؛ زیرا وضع او معلوم و مشخص است و شبهه­ای در مورد او نیست، یا چند برده نوکر پست که نمی­توانند حق و باطل را از هم تشخیص دهند و مخالفت امثال این­ها لطمه­ای به اجماع نمی­زند. و وقتی در این مسأله به جایی برسیم که از میان همه مردم تنها بردگان عثمان و تعدادی از نزدیکان وی که در خانه­اش محاصره شده بودند مخالف بوده­اند، مسأله آسان می­شود و شبهه­ای در آن باقی نمی­ماند.

نبایدگفت که با این روش می­توان در همه جا اجماع را ابطال کرد؛ زیرا ما توضیح دادیم که امور بر خلاف آن­ چیزی است که آن­ها گمان کرده­اند و اجماع با شیوه های درستی که البته هیچ­کدام از آن­ها در مورد ادعای آنان وجود ندارد، قابل اثبات است. و تکرار چیزهایی که قبلاً گفته سودی ندارد.

در این­جا ملخص تلخیص سید - قدس سره - تمام می­شود. اصحاب ما در این باره سخنان بسیاری گفته­اند که در این کتاب، مجال بیان آن نیست و همین مقدار که آورده ایم، برای صاحبان بصیرت کفایت می­کند .

تکمله:حال که دریافتید ادعای اجماع، که دلیل عمده امامت رهبر ایشان است، با احادیث و اخباری که در این زمینه وارد کرده­اند اثبات نمی­شود، باز می­گردیم و می­گوییم: با اخبار و احادیثی که آن­ها برای اثبات اجماع وارد کرده­اند می­توانیم عدم استحقاق آن­ها برای امامت و بلکه کفر و نفاق و وجوب لعنت بر آن­ها را اثبات کنیم؛ زیرا از احادیث مورد قبول آن­ها و ما مشخص شد که عمر به دستور یا به رضایت ابوبکر تصمیم گرفت خانه فاطمه علیها السلام، که امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین - صلوات الله علیهم - در آن بودند را به آتش بکشد و آن­ها را تهدید کرد و آزار نمود. در حالی که شأن و منزلت این عده نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله به قدری بالابود که فقط کسی که از دین خارج شده می­تواند آن را انکار کند. روایات ما و بلکه روایات آن­ها از این مطلب پر است که عمر فاطمه - علیها السلام - را به گونه ای ترساند که آن حضرت، فرزند درون شکم خود را سقط نمودند. در روایت های متواتر قبلی گفته شد و خواهد آمد که آزار فاطمه - صلوات الله علیها - به منزله آزردن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. آن دو نفر علی - علیه السلام - را نیز آزاردند و در روایات شیعه و سنی متواتر است که پیامبر - صلی الله علیه و آله - فرمودند: هرکه علی را بیازارد مرا آزرده است. و خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِینا» - . احزاب/57 - {بی گمان، کسانی که خدا و پیامبر او را آزار می رسانند، خدا آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خفّت آور آماده ساخته است.}. آیا هیچ انسان عاقلی خلافت کسی را که حال و عاقبتش این است را جایز می شمرد؟

قاضی القضاة در پاسخ گفته است که ما [صحت این جریان را] تصدیق نمی­کنیم و آن را قبول نداریم. و اگر هم درست باشد، این کار بر عمر عیب شمرده نمی­شود؛ زیرا او این حق را داشت که هر کس که به قصد ایجاد اختلاف میان مسلمانان از بیعت خودداری می­کرد را تهدید کند. اما با این حال معلوم نیست او این کارها را کرده باشد؛ زیرا امیرالمؤمنین علیه السلام و نیز زبیر و مقداد و آن عده بیعت کرده­اند و ما توضیح دادیم که تمسک به اخبار متواتر که حاکی از بیعت این عده است بهتر از تمسک به این روایات شاذ است.

سید - رضی الله عنه - در شافی این گونه پاسخ او را داده است: اولا جریان آتش­کشیدن افراد مورد اطمینان اهل تسنن نیز نقل کرده­اند و کنارگذاشتن بی­دلیل این روایات فایده ای ندارد، بلاذری که در وثاقت نزد اهل تسنن معروف و به دور بودن از [افکار] شیعه و دقت روایات معروف است، از مدائنی، از سلمة بن محارب، از سلیمان تیمی، از ابن عون، روایت کرده که ابوبکر کسی را نزد علی - علیه السلام - فرستاد و از ایشان خواست که بیایند و بیعت کنند؛ اما ایشان بیعت نکردند، عمر با مشعلی از آتش آمد و فاطمه علیها السلام بر در خانه جلوی او ایستاد و فرمود: ای فرزند خطاب! آیا می­خواهی خانه را بر سر من به آتش بکشی؟ گفت: آری، این کار دینی که پدرت آورده را بیشتر تقویت می­کند، آن­گاه [بود که] علی - علیه السلام - آمدند و بیعت کردند.

شیعه این روایت را به طرق زیادی نقل نموده است و نکته جالب آن است که محدثان بزرگ اهل تسنن نیز آن را روایت کرده­اند.

ابراهیم بن سعید ثقفی به سند خود روایت کرده که امام صادق - علیه السلام - فرمودند: به خدا سوگند علی علیه السلام تا زمانی که دیدند دود داخل خانه­اش شده بیعت نکردند.

ثانیا: عذر که در صورت صحت حدیث آتش­زدن آورد، تعجب­آور است؛ کسانی که قصد دارد خانه امیرالمؤمنین و فاطمه - علیهما السلام - را بر سرشان به آتش بکشد، چه عذری می­تواند داشته باشد؟ و آیا این کار می­تواند توجیهی داشته باشد؟ امیرالمؤمنین - علیه السلام - وقتی با مسلمانان مخالف خواهند بود و اجماع آنان به هم می­زنند که اجماع مقرر و ثابت شده باشد، و اجماع نیز زمانی صحیح خواهد بود که امیرالمؤمنین و کسانی که در خانه فاطمه بودند و از بیعت سرباز زده بودند نیز در آن [یعنی اجماع] داخل شوند و از آن خارج نباشند، و حتی اگر تنها امیرالمؤمنین - علیه السلام - مخالفت باشند، کدامین اجماع می­تواند درست باشد؟ چه رسد به این­که عده ای نیز از ایشان پیروی بکنند. این استدلال لغزشی از مؤلف مغنی و کسانی است که استدلال او را نقل کردند.

وانگهی اگر علت ان باشد که او می­گوید، دیگر فرقی میان تهدید به آتش­کشیدن و کتک زدن فاطمه - علیها السلام - وجود ندارد. در حالی که آتش زدن منزل گناهی بزرگ­تر از زدن ایشان است. و عذری که بتواند گناه بزرگ­تر را توجیه کند، به طریق اولی می­تواند گناه کوچک­تر را هم توجیه نماید. پس مؤلف این کتاب نباید از روایتی که حاکی از تازیانه زدن بر ایشان است خشم­گین شود و ناقل آن را تکذیب کند، و برای گناه بزرگ­تر چنین عذری بیاورد.

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

باب 1 افتراق الأمة بعد النبی صّلی الّله علیه و آله علی ثلاث و سبعین فرقة و أنه یجری فیهم ما جری فی غیرهم من الأمم و ارتدادهم عن الدین 2

باب 2 إخبار اللّه تعالی نبیّه و إخبار النبیّ صّلی الّله علیه و آله أمتّه بما جری علی أهل بیته صلوات اللّه علیهم من الظلم و العدوان 37

باب 3 تمهید غصب الخلافة و قصّة الصحیفة الملعونة 85

باب 4 ما جری فی السقیفة بعد رحلة النبیّ صلی اللّه علیه و آله 175

ص: 413

**[ترجمه]ص: 413

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.