سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
**[ترجمه]
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّهْدِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: دَخَلَ ابْنُ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی (1) عَلَی الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أَبْلَغَ اللَّهُ مِنْ قَدْرِکَ أَنْ تَدَّعِیَ مَا ادَّعَی أَبُوکَ فَقَالَ لَهُ مَا لَکَ أَطْفَأَ اللَّهُ نُورَکَ وَ أَدْخَلَ الْفَقْرَ بَیْتَکَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی عِمْرَانَ أَنِّی وَاهِبٌ لَکَ ذَکَراً فَوَهَبَ لَهُ مَرْیَمَ وَ وَهَبَ لِمَرْیَمَ عِیسَی- فَعِیسَی مِنْ مَرْیَمَ وَ مَرْیَمُ مِنْ عِیسَی وَ مَرْیَمُ وَ عِیسَی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ وَ أَنَا مِنْ أَبِی وَ أَبِی مِنِّی وَ أَنَا وَ أَبِی شَیْ ءٌ وَاحِدٌ (2).
فس، تفسیر القمی أبی عن داود النهدی قال دخل أبو سعید المکاری و ذکر مثله (3).
**[ترجمه]معانی الاخبار: ابو سعید مکاری به محضر حضرت رضا علیه السّلام رسید و به ایشان عرض کرد: آیا خداوند به شما به قدری منزلت داده است که بتوانید ادعای پدرتان موسی بن جعفر علیه السّلام را بنمایید؟ حضرت فرمودند: ترا چه شده خداوند نورت را خاموش کند و فقر را به خانهات وارد کند! آیا نمیدانی که خداوند متعال به عمران وحی کرد که من به تو پسری خواهم داد و به او مریم را عطا کرد و به مریم عیسی را؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است، و مریم و عیسی یک چیز هستند. من از پدرم هستم و پدرم از من است، و پدرم و من یکی هستیم. - . معانی الاخبار : 65 و 66 -
تفسیر علی بن إبراهیم نیز، مانند همین روایت را نقل کرده است. - . تفسیر قمی : 551 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَنْهُمْ علیهم السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا قَبْلَ الْخَلْقِ بِأَلْفَیْ أَلْفِ عَامٍ فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ لِتَسْبِیحِنَا (4).
ص: 1
**[ترجمه]اختصاص: از ائمه علیهم السّلام نقل شده که فرمودند: خداوند ما را دو ملیون سال قبل از خلقت آفرید ما خدا را تسبیح کردیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح نمودند. - . اختصاص : 91 -
ص: 1
**[ترجمه]
کِتَابُ فَضَائِلِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ رَحِمَهُ اللَّهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ قَالَ: کُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذْ أَقْبَلَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِیسَ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ فَمَنْ هُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ أَعْلَی مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ کُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ یَسْجُدُوا لَهُ وَ لَمْ یَأْمُرْنَا بِالسُّجُودِ فَسَجَدَتِ الْمَلَائِکَةُ کُلُّهُمْ إِلَّا إِبْلِیسَ فَإِنَّهُ أَبَی أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ أَیْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْخَمْسِ الْمَکْتُوبِ أَسْمَاؤُهُمْ فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَنَحْنُ بَابُ اللَّهِ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ بِنَا یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ فَمَنْ أَحَبَّنَا أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا أَبْغَضَهُ اللَّهُ وَ أَسْکَنَهُ نَارَهُ وَ لَا یُحِبُّنَا إِلَّا مَنْ طَابَ مَوْلِدُهُ (1).
**[ترجمه]فضائل الشیعه: شیخ صدوق با اسناد خود از ابو سعید خدری نقل میکند: ما در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که مردی به سوی ایشان آمد و عرض کرد: معنای این آیه که خداوند عزّ و جلّ به شیطان میفرماید: «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ» - . ص / 75 - {کبر ورزیدی یا از شخصیت های برجسته خود را انگاشتی} را برایم بگویید، چه کسانی هستند که از ملائکه برترند؟ رسول الله فرمودند: من و علی و فاطمه و حسن و حسین دو هزار سال قبل از خداوند عزّ و جلّ آدم را بیافریند، در سرادق عرش خدا را تسبیح میکردیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح می کردند. پس از اینکه خداوند عزّ و جلّ آدم را خلق کرد، به ملائکه دستور داد برایش سجده کنند، اما به ما فرمان سجود نداد، همه ملائکه سجده کردند مگر ابلیس که از سجده کردن امتناع کرد. خداوند متعال فرمود: «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ»{کبر ورزیدی یا از شخصیت های برجسته خود را انگاشتی؟}، یعنی خود را از آن پنج نفر که نامشان در سرادق عرش نوشته شده است به حساب آوردی؟
ما درب به سوی خدا هستیم که از آن باید وارد شد، به وسیله ما هدایت شدگان هدایت یافته اند، هر که ما را دوست بدارد، خدا او را دوست میدارد و در بهشت خود جایش خواهد داد، و هر که با ما کینه ورزد خدا او را دشمن میدارد و در جهنم جایش میدهد. ما را دوست نخواهند داشت مگر کسانی که ولادت پاکی داشته باشند. - . فضائل الشیعه : 7 و 8 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ قَبِیصَةَ (2) بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام وَ عِنْدَهُ الدَّوْسُ بْنُ أَبِی الدَّوْسِ وَ ابْنُ ظَبْیَانَ وَ الْقَاسِمُ الصَّیْرَفِیُّ فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ وَ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ أَتَیْتُکَ مُسْتَفِیداً قَالَ سَلْ وَ أَوْجِزْ قُلْتُ أَیْنَ کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً وَ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ ظُلْمَةً وَ نُوراً قَالَ یَا قَبِیصَةُ لِمَ سَأَلْتَنَا عَنْ هَذَا الْحَدِیثِ فِی مِثْلِ هَذَا الْوَقْتِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ حُبَّنَا قَدِ اکْتُتِمَ وَ بُغْضَنَا قَدْ فَشَا وَ أَنَّ لَنَا أَعْدَاءً مِنَ الْجِنِّ یُخْرِجُونَ حَدِیثَنَا إِلَی أَعْدَائِنَا مِنَ الْإِنْسِ وَ إِنَّ الْحِیطَانَ لَهَا آذَانٌ کَآذَانِ النَّاسِ قَالَ قُلْتُ قَدْ سَأَلْتُ عَنْ ذَلِکَ قَالَ یَا قَبِیصَةُ کُنَّا أَشْبَاحَ نُورٍ حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِخَمْسَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ فَرَّغَنَا فِی صُلْبِهِ فَلَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنَا مِنْ صُلْبٍ طَاهِرٍ إِلَی رَحِمٍ مُطَهَّرٍ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَنَحْنُ عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَی مَنِ اسْتَمْسَکَ بِنَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَوَی لَا نُدْخِلُهُ (3) فِی بَابِ ضَلَالٍ وَ لَا نُخْرِجُهُ مِنْ بَابِ هُدًی وَ نَحْنُ رُعَاةُ شَمْسِ اللَّهِ وَ نَحْنُ
ص: 2
عِتْرَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْقُبَّةُ الَّتِی طَالَتْ أَطْنَابُهَا وَ اتَّسَعَ فِنَاؤُهَا مَنْ ضَوَی إِلَیْنَا نَجَا إِلَی الْجَنَّةِ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا هَوَی إِلَی النَّارِ قُلْتُ لِوَجْهِ رَبِّیَ الْحَمْدُ (1).
**[ترجمه]تفسیر فرات: قبیصه بن یزید جعفی می گوید: خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و دوس بن ابیالدوس و ابن ظبیان و قاسم صیرفی نیز در محضر ایشان بودند، سلام کردم و نشستم. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! آمده ام از شما بهره مند شوم. فرمودند: سؤال کن اما کوتاه. عرض کردم: شما قبل از اینکه خداوند آسمان را افراشته و زمین را گسترده و تاریکی و روشنائی را بیافریند، کجا بودید؟ فرمودند: چرا در این شرایط از این سخن سؤال کردی؟ مگر نمیدانی که در حال حاضر محبت ما پنهانی و دشمنی با ما آشکار است؟ و ما از میان جنیان هم دشمنانی داریم که سخنان ما را به دشمنان انسانی ما میرسانند و دیوارها نیز مانند انسانها گوش دارند؟ عرض کردم: چنین سؤالی برایم پیش آمده است. فرمودند: ای قبیصه! ما در اطراف عرش اشباحی از جنس نور بودیم و پانزده هزار سال قبل از آفرینش آدم خدا را تسبیح میکردیم، وقتی خداوندآدم را آفرید، ما را در صلب او قرار دادند و پیوسته از نهادی پاک به رحمی پاک منتقل میشدیم تا خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت، پس ما دستاویز محکم خداییم؛ هر که بما چنگ زند، نجات می یابد و هر که از ما عقب بیفتد، گم میشود، هر که بما چنگ زند، او را به گمراهی نمی کشانیم و از هدایت خارج نمی کنیم، ما کسانی هستیم که مراقب خورشید خداوندیم، ما
ص: 2
خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، و ما آن خیمه ای هستیم که طنابهایش طولانی و داخلش وسیع است، هر که بما پناه آورد، به جانب بهشت رهسپار میگردد و هر که از ما عقب بیفتد، به جهنم میرود. گفتم: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم. - . تفسیر فرات : 207 و 208 -
**[ترجمه]
رعاة شمس الله أی نرعیها (2) ترقبا لأوقات الفرائض و النوافل و یحتمل أن یراد بها النبی صلی الله علیه و آله و ضوی إلیه کرمی أوی إلیه و انضم.
lt;meta info="\\"مراقب خورشید خداوندیم\\" یعنی مراقبش هستیم تا اوقات نمازهای واجب و مستحب مشخص باشد. ممکن است منظور از خورشید خداوند، پیامبر صلی الله علیه و آله باشد.
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الصَّدُوقُ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ الْمِعْرَاجِ، عَنْ رِجَالِهِ إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ (3) قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُخَاطِبُ عَلِیّاً علیه السلام وَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ وَ لَا شَیْ ءَ مَعَهُ فَخَلَقَنِی وَ خَلَقَکَ رُوحَیْنِ مِنْ نُورِ جَلَالِهِ فَکُنَّا أَمَامَ عَرْشِ رَبِّ الْعَالَمِینَ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُقَدِّسُهُ وَ نُحَمِّدُهُ وَ نُهَلِّلُهُ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ خَلَقَنِی وَ إِیَّاکَ مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ عَجَنَنَا بِذَلِکَ النُّورِ وَ غَمَسَنَا فِی جَمِیعِ الْأَنْوَارِ وَ أَنْهَارِ الْجَنَّةِ ثُمَّ خَلَقَ آدَمَ وَ اسْتَوْدَعَ صُلْبَهُ تِلْکَ الطِّینَةَ وَ النُّورَ فَلَمَّا خَلَقَهُ اسْتَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ ظَهْرِهِ فَاسْتَنْطَقَهُمْ وَ قَرَّرَهُمْ (4) بِالرُّبُوبِیَّةِ فَأَوَّلُ خَلْقٍ (5) إِقْرَاراً بِالرُّبُوبِیَّةِ أَنَا وَ أَنْتَ وَ النَّبِیُّونَ عَلَی قَدْرِ مَنَازِلِهِمْ وَ قُرْبِهِمْ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی صَدَقْتُمَا وَ أَقْرَرْتُمَا یَا مُحَمَّدُ وَ یَا عَلِیُّ وَ سَبَقْتُمَا خَلْقِی إِلَی طَاعَتِی وَ کَذَلِکَ کُنْتُمَا فِی سَابِقِ عِلْمِی فِیکُمَا فَأَنْتُمَا صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّیَّتِکُمَا وَ شِیعَتُکُمَا وَ کَذَلِکَ خَلَقْتُکُمْ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ فَکَانَتِ الطِّینَةُ فِی صُلْبِ آدَمَ وَ نُورِی وَ نُورُکَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَمَا زَالَ ذَلِکَ النُّورُ یَنْتَقِلُ بَیْنَ أَعْیُنِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُنْتَجَبِینَ حَتَّی وَصَلَ النُّورُ وَ الطِّینَةُ إِلَی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَافْتَرَقَ نِصْفَیْنِ فَخَلَقَنِیَ اللَّهُ مِنْ نِصْفِهِ وَ اتَّخَذَنِی نَبِیّاً وَ رَسُولًا وَ خَلَقَکَ مِنَ النِّصْفِ
ص: 3
الْآخَرِ فَاتَّخَذَکَ خَلِیفَةً (1) وَ وَصِیّاً وَ وَلِیّاً فَلَمَّا کُنْتُ مِنْ عَظَمَةِ رَبِّی کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَطْوَعُ خَلْقِی لَکَ فَقُلْتُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتَّخِذْهُ خَلِیفَةً وَ وَصِیّاً فَقَدِ اتَّخَذْتُهُ صَفِیّاً وَ وَلِیّاً یَا مُحَمَّدُ کَتَبْتُ اسْمَکَ وَ اسْمَهُ عَلَی عَرْشِی مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ الْخَلْقَ مَحَبَّةً مِنِّی لَکُمَا وَ لِمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ تَوَلَّاکُمَا وَ أَطَاعَکُمَا فَمَنْ أَحَبَّکُمَا وَ أطَاعَکُمَا وَ تَوَلَّاکُمَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَنْ جَحَدَ وَلَایَتَکُمَا وَ عَدَلَ عَنْکُمَا کَانَ عِنْدِی مِنَ الْکَافِرِینَ الضَّالِّینَ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ فَمَنْ ذَا یَلِجُ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ وَ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ فَأَنْتَ أَحَقُّ النَّاسِ بِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ وُلْدُکَ وُلْدِی وَ شِیعَتُکُمْ شِیعَتِی وَ أَوْلِیَاؤُکُمْ أَوْلِیَائِی وَ أَنْتُمْ مَعِی غَداً فِی الْجَنَّةِ (2).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: صدوق رحمة الله علیه، در کتاب معراج از ابن عباس نقل میکند که: شنیدم رسول الله صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام می فرمودند: یا علی! زمانی بود که خداوند متعال بود و هیچ چیزی وجود نداشت. سپس من و تو را به صورت دو روح از نور جلال خود آفرید، ما در جلو عرش پروردگار جهانیان تسبیح و تقدیس و سپاس و تهلیل خدا میکردیم. و این پیش از آن بود که آسمانها و زمین ها را بیافریند. وقتی خواست آدم را بیافریند، من و تو را از سرشتی واحد از طینت علیین آفرید و ما را با آن نور در آمیخت و در تمام نورها و نهرهای بهشت فرود برد. سپس آدم را آفرید و آن طینت و نور را در نهاد او قرار داد. پس از آفریدن آدم، فرزندان و ذریه او را از نهادش خارج کرد و از آنها اعتراف گرفت و آنها اقرار به ربوبیت کردند. پس اولین مخلوقی که به ربوبیت اقرار نمود، من و تو بودیم و سپس سایر پیامبران به نسبت مقام و قربشان به خداوند عزّ وجلّ.
خداوند متعال فرمود: ای محمّد و ای علی! راست گفتید و اقرار کردید و از همه خلایق بر طاعت من سبقت گرفتید و در علم سابق من نیز چنین بودید؛ شما دو برگزیده از آفریده های من هستید و ائمه، از نسل و پیروان شمایند و این چنین شما را آفریدم. آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: یا علی! طینت و سرشت در صلب آدم بود و نور من و تو در پیشانی او، پیوسته این نور به پیشانی پیامبران و برگزیدهگان منتقل میشد تا نور و طینت منتهی به صلب عبد المطلب شد، آنگاه به دو نصف تقسیم گردید، خداوند مرا از یک نیمه آن آفرید و مرا پیامبر و رسول قرار داد و تو را از نیمه دیگر آفرید
ص: 3
و جانشین و وصی و ولی قرار داد. وقتی از عظمت پروردگارم، به فاصله یک زه کمان یا کمتر از آن رسیدم، خداوند به من فرمود: چه کسی بیشتر از تمام بندگانم تو را اطاعت میکند؟
عرض کردم: علی بن ابی طالب. خداوند عزّ وجلّ فرمود: او را جانشین و وصی خود قرار بده که من او را برگزیده و ولی قرار داده ام. نام تو و او را، به جهت محبتم به شما و کسانی که شما را دوست دارند و از شما اطاعت میکنند و شما را ولی خود گرفتهاند، قبل از آفرینش بر عرش خود نوشته ام. هر که شما را دوست بدارد و اطاعت کند و شما را ولی خود بگیرد، نزد من از مقربین است. و هر که منکر ولایت شما باشد و از شما روی گرداند، نزد من از کافران گمراه است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ای علی! چه کسی میتواند بین من و تو فاصله بیاندازد، با اینکه من و تو از یک نور و یک طینت هستیم؟ تو در دنیا و آخرت، از همه مردم، نسبت به من شایسته تر هستی، فرزندان تو فرزندان من و پیروان تو پیروان من و دوستان تو دوستان منند و شما فردا در بهشت با من خواهید بود. - . کنز الفوائد : 374 و 375 -
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ الْمِعْرَاجِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فُرَاتِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَاشِدٍ وَ الْفَضْلِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ بِشْرٍ عَنْ لَیْثِ بْنِ أَبِی سُلَیْمٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ ثُمَّ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ یَقُولُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ مِثْلَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ وُلْدُکَ وُلْدِی وَ شِیعَتُکَ شِیعَتِی وَ أَوْلِیَاؤُکَ أَوْلِیَائِی وَ هُمْ مَعَکَ غَداً فِی الْجَنَّةِ جِیرَانِی (3).
**[ترجمه]همین حدیث در کتاب محتضر از صدوق نقل می شود تا آنجا که میفرماید: فرزندان تو فرزندان من و شیعیان تو شیعیان من و دوستانت دوستان منند و آنها در قیامت با تو هستند و در بهشت همسایه منند. - . المحتضر : 129 -
**[ترجمه]
وَ مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ مَنْهَجِ التَّحْقِیقِ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ رَفَعَهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ قَبْلَ خَلْقِ آدَمَ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَهِیَ أَرْوَاحُنَا فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عُدَّهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَمَنْ هَؤُلَاءِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً فَقَالَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ ثُمَّ عَدَّهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ
ص: 4
ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَوْصِیَاءُ الْخُلَفَاءُ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ الْمَثَانِی الَّتِی أَعْطَاهَا اللَّهُ نَبِیَّنَا وَ نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَنْبِتُ الرَّحْمَةِ وَ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ مَصَابِیحُ الْعِلْمِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَةِ وَ مَوْضِعُ سِرِّ اللَّهِ وَ وَدِیعَةُ اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ فِی عِبَادِهِ وَ حَرَمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ وَ عَهْدُهُ الْمَسْئُولُ عَنْهُ فَمَنْ وَفَی بِعَهْدِنَا فَقَدْ وَفَی بِعَهْدِ اللَّهِ وَ مَنْ خَفَرَهُ (1) فَقَدْ خَفَرَ ذِمَّةَ اللَّهِ وَ عَهْدَهُ عَرَفَنَا مَنْ عَرَفَنَا وَ جَهِلَنَا مَنْ جَهِلَنَا نَحْنُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی الَّتِی لَا یَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّاهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَنَا فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَ صَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا عَیْنَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ لِسَانَهُ النَّاطِقَ فِی خَلْقِهِ وَ یَدَهُ الْمَبْسُوطَةَ عَلَیْهِمْ بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ وَجْهَهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ وَ بَابَهُ الَّذِی یَدُلُّ عَلَیْهِ وَ خُزَّانَ عِلْمِهِ وَ تَرَاجِمَةَ وَحْیِهِ وَ أَعْلَامَ دِینِهِ وَ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی وَ الدَّلِیلَ الْوَاضِحَ لِمَنِ اهْتَدَی وَ بِنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَ أَیْنَعَتِ الثِّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَ نَزَلَ الْغَیْثُ مِنَ السَّمَاءِ وَ نَبَتَ عُشْبُ الْأَرْضِ وَ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ لَا وَصِیَّةٌ سَبَقَتْ وَ عَهْدٌ أُخِذَ عَلَیْنَا لَقُلْتُ قَوْلًا یَعْجَبُ مِنْهُ أَوْ یَذْهَلُ مِنْهُ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ (2).
**[ترجمه]منهج التحقیق: جابر از حضرت باقر علیه السّلام نقل میکند که فرمودند: خداوند چهارده نور از نور عظمت خود را، چهارده هزار سال قبل از آفرینش آدم آفرید که آنها ارواح ما هستند. عرض شد: ای فرزند رسول خدا! آنها را نام ببرید که آن چهارده نور چه کسانی هستند؟ فرمودند: محمّد و علی و فاطمه، حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین که نهمی آنها قائم ایشان است، سپس یکایک ایشان را نام بردند
ص: 4
و بعد فرمودند: به خدا قسم ما اوصیا و جانشینان بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، ما آن مثانی هستیم که خداوند به پیامبرمان عنایت کرد، و ما درخت نبوت و زادگاه رحمت و معدن حکمت و چراغ های دانش و پایگاه رسالت و محل رفت و آمد ملائکه و رازداران خداوند و امانت خداوند بلند مرتبه در میان بندگانش و حرم بزرگ خدا و پیمان بازخواست شدنی او هستیم، هر کس پیمان ما را وفادار باشد، عهد خدا را وفا کرده و هر کس پیمان ما را نقض کند، عهد خدا را نقض کرده است. آنکه ما را میشناسد، ما را میشناسد و آنکه نمی شناسد، نمیشناسد. ما آن اسمای حسنایی هستیم که خداوند جز با معرفت ما، عملی را از بندگان قبول نخواهد کرد. و به خدا قسم ما همان کلماتی هستیم که آدم از پروردگارش فرا گرفت و بعد توبه اش پذیرفته شد. خداوند ما را به نیکوترین وجه آفرید به نیکوترین صورت درآورد و ما را چشم خویش بر بندگانش و زبان گویای خویش در میان خلقش قرار داد، و ما را دست رأفت و رحمتش که بر بندگان آرمیده و جهتی که از آن جانب باید به سوی او رفت و دربی که راهنمای به اوست قرار داد و ما را گنجینه های علمش و ترجمان وحیش و برجستگان دینش و دستاویز محکم و دلیل آشکار برای هدایت جویان قرار داد. به سبب ما درختان میوه میدهند و میوه ها میرسند و نهرها جاری میگردند و باران از آسمان می بارد و گیاه در زمین میروید. با عبادت ماست که خدا پرستش می شود و اگر ما نبودیم، خدا شناخته نمیشد. به خدا سوگند اگر سفارش قبلی نبود و پیمان از ما نگرفته بودند، سخنی میگفتم که موجب شگفتی شود یا گذشتگان و آیندگان به حال خود واگذاشته شوند. - . همان :129 -
**[ترجمه]
وَ مِنْ کِتَابِ الْآلِ، لِابْنِ خَالَوَیْهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ علیهما السلام تَبَخْتَرَا فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ آدَمُ لِحَوَّاءَ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً هُوَ أَحْسَنُ مِنَّا فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَنِ ائْتِنِی بِعَبْدَتِیَ الَّتِی فِی جَنَّةِ الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی فَلَمَّا دَخَلَا الْفِرْدَوْسَ نَظَرَا إِلَی جَارِیَةٍ عَلَی دُرْنُوکٍ (3) مِنْ دَرَانِیکِ الْجَنَّةِ عَلَی رَأْسِهَا تَاجٌ مِنْ نُورٍ وَ فِی أُذُنَیْهَا قُرْطَانِ مِنْ نُورٍ قَدْ أَشْرَقَتِ الْجِنَانُ مِنْ حُسْنِ وَجْهِهَا قَالَ آدَمُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ مَنْ هَذِهِ الْجَارِیَةُ الَّتِی قَدْ أَشْرَقَتِ الْجِنَانُ مِنْ حُسْنِ وَجْهِهَا فَقَالَ هَذِهِ فَاطِمَةُ (4) بِنْتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیٍّ مِنْ وُلْدِکَ یَکُونُ فِی آخِرِ
ص: 5
الزَّمَانِ قَالَ فَمَا هَذَا التَّاجُ الَّذِی عَلَی رَأْسِهَا قَالَ بَعْلُهَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَمَا الْقُرْطَانِ اللَّذَانِ فِی أُذُنَیْهَا قَالَ وَلَدَاهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ قَالَ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ أَ خُلِقُوا قَبْلِی قَالَ هُمْ مَوْجُودُونَ فِی غَامِضِ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ سَنَةٍ (1).
**[ترجمه]ابن خالویه در کتاب آل از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام و ایشان از پدران خودشان علیهم السلام نقل میکنند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: وقتی خداوند آدم و حوا علیهما السلام را آفرید، در بهشت به خویشتن مغرور شدند؛ آدم به حوا گفت: خداوند موجودی از ما نیکوتر نیافریده است. خداوند عزّ وجلّ به جبرئیل وحی کرد که این دو بنده مرا به فردوس اعلی ببر! همین که آن دو وارد فردوس اعلی شدند، چشمشان به دختری افتاد که بر فرشی مرصع از فرشهای بهشت نشسته و بر سر، تاجی از نور و بر دو گوش، دو گوشواره از نور دارد که از زیبایی رویش او بهشت روشن شده است، آدم به جبرئیل گفت: ای حبیب من! این دختر کیست که از نور جمالش بهشت درخشان شده است؟ گفت: این فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله، یکی از فرزندان تو است که در آخر الزمان خواهد بود.
ص: 5
گفت: این تاج چیست که بر سر دارد؟ گفت: شوهرش علی بن ابی طالب است. باز گفت: آن دو گوشواره که بر دو گوشش است، چیستند؟ گفت: دو فرزندش حسن و حسین هستند.گفت: ای حبیب من جبرئیل! آیا آنها قبل از من آفریده شده اند؟ گفت: آنها در علم غامض خداوند عزّ و جلّ، چهار هزار سال پیش از خلقت تو وجود داشتند. - . همان : 131 و 132 -
**[ترجمه]
وَ مِنْ کِتَابِ السَّیِّدِ حَسَنِ بْنِ کَبْشٍ، مِمَّا أَخَذَهُ مِنَ الْمُقْتَضَبِ وَ وَجَدْتُهُ فِی الْمُقْتَضَبِ أَیْضاً مُسْنَداً عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنَ الْکِتَابَیْنِ (2) قَالَ یَا سَلْمَانُ فَهَلْ عَلِمْتَ نُقَبَائِیَ الِاثْنَیْ عَشَرَ الَّذِینَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِلْإِمَامَةِ مِنْ بَعْدِی فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ قَالَ یَا سَلْمَانُ خَلَقَنِیَ اللَّهُ مِنْ صَفَاءِ نُورِهِ فَدَعَانِی فَأَطَعْتُهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی عَلِیّاً فَدَعَاهُ إِلَی طَاعَتِهِ فَأَطَاعَهُ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ علیه السلام فَاطِمَةَ فَدَعَاهَا فَأَطَاعَتْهُ وَ خَلَقَ مِنِّی وَ مِنْ عَلِیٍّ وَ مِنْ فَاطِمَةَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَدَعَاهُمَا فَأَطَاعَاهُ فَسَمَّانَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسَةِ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَائِهِ فَاللَّهُ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ اللَّهُ الْعَلِیُّ وَ هَذَا عَلِیٌّ وَ اللَّهُ فَاطِرٌ وَ هَذِهِ فَاطِمَةُ وَ اللَّهُ الْإِحْسَانُ (3) وَ هَذَا الْحَسَنُ وَ اللَّهُ الْمُحْسِنُ وَ هَذَا الْحُسَیْنُ- ثُمَّ خَلَقَ مِنْ نُورِ الْحُسَیْنِ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ فَدَعَاهُمْ فَأَطَاعُوهُ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ سَمَاءً مَبْنِیَّةً أَوْ أَرْضاً مَدْحِیَّةً أَوْ هَوَاءً أَوْ مَاءً أَوْ مَلَکاً أَوْ بَشَراً وَ کُنَّا بِعِلْمِهِ أَنْوَاراً نُسَبِّحُهُ وَ نَسْمَعُ لَهُ وَ نُطِیعُ فَقَالَ سَلْمَانُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا لِمَنْ عَرَفَ هَؤُلَاءِ فَقَالَ یَا سَلْمَانُ مَنْ عَرَفَهُمْ حَقَّ مَعْرِفَتِهِمْ وَ اقْتَدَی بِهِمْ فَوَالَی وَلِیَّهُمْ وَ تَبَرَّأَ مِنْ عَدُوِّهِمْ فَهُوَ وَ اللَّهِ مِنَّا یَرِدُ حَیْثُ نَرِدُ وَ یَسْکُنُ حَیْثُ نَسْکُنُ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ یَکُونُ إِیمَانٌ بِهِمْ بِغَیْرِ
ص: 6
مَعْرِفَتِهِمْ وَ أَسْمَائِهِمْ وَ أَنْسَابِهِمْ فَقَالَ لَا یَا سَلْمَانُ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنَّی لِی بِهِمْ قَالَ قَدْ عَرَفْتَ إِلَی الْحُسَیْنِ ثُمَّ سَیِّدُ الْعَابِدِینَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ثُمَّ ابْنُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ بَاقِرُ عِلْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ ثُمَّ ابْنُهُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ لِسَانُ اللَّهِ الصَّادِقُ ثُمَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ الْکَاظِمُ غَیْظَهُ صَبْراً فِی اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا لِأَمْرِ اللَّهِ ثُمَّ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْجَوَادُ الْمُخْتَارُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ ثُمَّ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَادِی إِلَی اللَّهِ ثُمَّ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الصَّامِتُ الْأَمِینُ الْعَسْکَرِیُّ ثُمَّ ابْنُهُ حُجَّةُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَهْدِیُّ النَّاطِقُ الْقَائِمُ بِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ سَلْمَانُ فَسَکَتُّ ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِی بِإِدْرَاکِهِمْ قَالَ یَا سَلْمَانُ إِنَّکَ مُدْرِکُهُمْ وَ أَمْثَالُکَ وَ مَنْ تَوَلَّاهُمْ بِحَقِیقَةِ الْمَعْرِفَةِ قَالَ سَلْمَانُ فَشَکَرْتُ اللَّهَ کَثِیراً ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مُؤَجَّلٌ فِیَّ إِلَی أَنْ أُدْرِکَهُمْ فَقَالَ یَا سَلْمَانُ اقْرَأْ فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً (1) قَالَ سَلْمَانُ فَاشْتَدَّ بُکَائِی وَ شَوْقِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِعَهْدٍ مِنْکَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی أَرْسَلَ مُحَمَّداً إِنَّهُ بِعَهْدٍ مِنِّی وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ تِسْعَةِ أَئِمَّةٍ وَ کُلِّ مَنْ هُوَ مِنَّا وَ مَظْلُومٍ فِینَا إِی وَ اللَّهِ یَا سَلْمَانُ ثُمَّ لَیُحْضَرَنَّ إِبْلِیسُ وَ جُنُودُهُ وَ کُلُّ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً حَتَّی یُؤْخَذَ بِالْقِصَاصِ وَ الأوثار (2) (الْأَوْتَارِ) وَ التُّرَاثِ وَ لَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً وَ نَحْنُ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (3) قَالَ سَلْمَانُ فَقُمْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ
ص: 7
وَ مَا یُبَالِی سَلْمَانُ مَتَی لَقِیَ الْمَوْتَ أَوْ لَقِیَهُ (1).
**[ترجمه]کتاب سید حسن بن کبش از مقتضب، که من خود نیز در مقتضب این خبر را مستند به سلمان فارسی مشاهده کردم، نقل می کند که، سلمان میگوید: خدمت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله رسیدم، وقتی مرا دیدند، فرمودند: خداوند هیچ پیامبر و یا رسولی را برنیانگیخت مگر اینکه برای او دوازده نقیب قرار داد. عرض کردم: ای رسول خدا! من این را از تورات و انجیل می دانستم. فرمودند: ای سلمان! آیا نقیبان دوازده گانه مرا، که خداوند آنها را برای امامت بعد از من برگزیده است، میشناسی؟ عرض کردم: خدا و رسولش بهتر میدانند. فرمودند: ای سلمان! خداوند مرا از نور خالص خود آفرید، سپس مرا خواند و من اطاعت نمودم. از نور من علی را آفرید، او را دعوت به اطاعت خود کرد و او اطاعت کرد. از نور من و نور علی فاطمه را آفرید، او را دعوت کرد و او نیز اطاعت نمود. از من و علی و فاطمه، حسن و حسین را آفرید، آن دو را هم خواند، هر دو اطاعت کردند. ما را به پنج اسم از اسمهای خود نامید؛ خداوند محمود است و من محمّد، خداوند علی است و این هم علی، خداوند فاطر است و این فاطمه، خداوند صاحب احسان است و این حسن، او محسن است و این حسین.
آنگاه از نور حسین نه امام آفرید و آنها را دعوت کرد و اطاعت نمودند. اینها همه، قبل از آن بود که آسمان را افراشته یا زمین را گسترده کند یا هوا و یا آب و ملک یا بشری را بیافریند. ما در علم خدا انواری بودیم که او را تسبیح میکردیم و به فرمانش گوش میدادیم و او را اطاعت میکردیم.
سلمان میگوید: عرض کردم: پدر و مادرم به فدایتان ای رسول خدا! کسانی که اینها را بشناسند، چه چیزی در انتظارشان است؟ فرمودند: هر کس آنها را به حقیقت معرفت بشناسد و به آنها اقتدا کند و دوستدار دوست آنها و بیزار از دشمنانشان باشد، به خدا قسم او از ماست، و به هر جا که ما وارد شویم، وارد خواهد شد و هر جا که منزل بگیریم او نیز منزل بگیرد. عرض کردم: آیا ممکن است، بدون شناختن ایشان و نام و نژادشان، ایمان به آنها داشت؟
ص: 6
فرمودند: نه ای سلمان.
عرض کردم: ای رسول خدا! پس من چگونه آنها را بشناسم؟ فرمودند: تا حسین علیه السّلام را که شناخته ای، پس از او سید العابدین علی بن الحسین، سپس پسرش محمّد بن علی باقر و شکافنده علم پیشینیان و پسینیان از پیامبران و مرسلین، بعد جعفر بن محمّد زبان راستین خدا، سپس موسی بن جعفر که خشم خود را در راه خدا فرو میبرد، سپس علی بن موسی الرضا که راضی به امر خداست، سپس محمّد بن علی جواد که برگزیده خلق خداست، سپس علی بن محمّد راهنما و هادی به سوی خدا، سپس حسن بن علی خاموش و امین و عسکری، سپس فرزندش حجة بن الحسن المهدی گوینده و قائم به امر خدا. سلمان میگوید: سپس ایشان ساکت شدند.
آنگاه عرض کردم: ای رسول خدا! پیش خدا برایم دعا کنید که آنها را درک کنم. فرمودند: ای سلمان! تو آنها را درک خواهی کرد و همچنین کسانی که مثل تو باشند و هر کس که آنها را به حقیقت معرفت دوست بدارد. سلمان میگوید: خدا را بسیار شکر کردم. بعد عرض کردم: آیا عمر من آنقدر خواهد شد که ایشان را درک کنم؟ فرمودند: ای سلمان! این آیه را بخوان: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا * ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً» - . اسراء / 5 و 6 - {پس آنگاه که وعده [تحقق] نخستین آن دو فرا رسد بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم تا میان خانه ها[یتان برای قتل و غارت شما] به جستجو درآیند و این تهدید تحقق یافتنی است * پس [از چندی] دوباره شما را بر آنان چیره می کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می گرداند}.
سلمان میگوید: از شوق سخت به گریه افتادم، عرض کردم: آیا چنین تعهدی میفرمایید؟ فرمودند: آری، قسم به آن خدایی که محمّد را به رسالت برانگیخت، من و علی و فاطمه و حسن و حسین و نه نفر از امامان فرزند حسین، و هر کس از ما محسوب شود و در باره ما به او ستم روا گردد، این تعهد را مینماییم. ای سلمان! به خدا قسم سپس شیطان و سپاهش حاضر میشوند و همه کسانی که ایمان واقعی داشتهاند و یا واقعا کافر بودهاند نیز حاضر می شوند تا اینکه قصاصها و کیفرها و ارثها باز پس گرفته شود و هرگز پروزدگارت به احدی ستم روا نمیدارد. و ما هستیم تأویل این آیه که: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ * وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ» - . قصص / 5 و 6 - {و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم * و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریانشان آنچه را که از جانب آنان بیمناک بودند بنمایانیم}. سلمان میگوید: از مقابل رسول خدا برخاستم
ص: 7
و دیگر سلمان باکی نداشت که چه وقت مرگ را ملاقات خواهد کرد و یا چه هنگام مرگ در برش بگیرد. - . المحتضر : 152 و 153 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّا وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنْ طِینَةٍ مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خُلِقَ عَدُوُّنَا مِنْ طِینَةِ خَبَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ (2).
**[ترجمه]امالی طوسی: ابوبصیر از حضرت باقر روایت میکند که فرمودند: ما و شیعیانمان از طینت علیین آفریده شده ایم و دشمنان ما از طینت خبال که گلی سیاه و بدبو است. - . امالی ابن الشیخ : 92 -
**[ترجمه]
قال الجزری فیه من شرب الخمر سقاه الله من طینة الخبال یوم القیامة جاء تفسیره فی الحدیث أن الخبال عصارة أهل النار و الخبال فی الأصل الفساد و یکون فی الأفعال و الأبدان و العقول.
**[ترجمه]جزری میگوید: در آن است که هر که شراب بنوشد، خداوند در روز قیامت به او طینت خبال مینوشاند، خبال در حیث تفسیر به عصاره اهل آتش شده است و در لغت، خبال به معنای فساد است که در مورد کارها و بدنها و عقلها گفته میشود.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بِشْرِ بْنِ (أَبِی عُقْبَةَ) (عَنْ) أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مِنْ طِینَةٍ مِنْ جَوْهَرَةٍ تَحْتَ الْعَرْشِ وَ إِنَّهُ کَانَ لِطِینَتِهِ نَضْجٌ فَجَبَلَ طِینَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ نَضْجِ طِینَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لِطِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَضْجٌ فَجَبَلَ طِینَتَنَا مِنْ فَضْلِ طِینَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ کَانَتْ لِطِینَتِنَا نَضْجٌ فَجَبَلَ طِینَةَ شِیعَتِنَا مِنْ نَضْجِ طِینَتِنَا فَقُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا وَ قُلُوبُنَا تَعْطِفُ عَلَیْهِمْ تَعَطُّفَ الْوَالِدِ عَلَی الْوَلَدِ وَ نَحْنُ خَیْرٌ لَهُمْ وَ هُمْ خَیْرٌ لَنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ لَنَا خَیْرٌ وَ نَحْنُ لَهُ خَیْرٌ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: بشر بن ابیجعفر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند محمّد صلی اللَّه علیه و آله را، از طینتی که از جنس گوهری در زیر عرش بود، آفرید. در سرشت او یک زیادی بود، که طینت امیرالمؤمنین علیه السلام را از زیادی طینت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله آفرید و در طینت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز اضافه ای بود، که طینت ما را از زیادی طینت امیرالمؤمنین علیه السلام آفرید، و در طینت ما نیز اضافه ای بود، که طینت شیعیان ما را از آن اضافه طینت ما آفرید، برای همین، دلهای آنها به ما کشش دارد و دلهای ما، مانند مهربانی که پدر به فرزند دارد، بر آنها مهربان است. ما برای آنها خیر هستیم و آنها برای ما. و رسول الله برای ما خیر است و ما برای ایشان. - . بصائر الدرجات : 5 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَبَا الْحَجَّاجِ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةِ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَنَا مِنْ طِینَةِ دُونِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ فَقُلُوبُ شِیعَتِنَا مِنْ أَبْدَانِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ عَدُوَّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ طِینِ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینٍ أَخْبَثَ مِنْ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَهُمْ مِنْ طِینٍ دُونَ طِینِ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینِ سِجِّینٍ فَقُلُوبُهُمْ مِنْ أَبْدَانِ أُولَئِکَ وَ کُلُّ قَلْبٍ یَحِنُّ إِلَی بَدَنِهِ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوالحجاج نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام به من فرمودند: ای اباالحجاج! خداوند محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله را از طینت علیین آفرید و دلهای آنها را از طینتی بالاتر از آن آفرید، و شیعیان ما را از طینتی پایین تر از علیین و دلهای آنها را از طینت علیین آفرید. بنابراین دلهای شیعیان ما از سرشت بدنهای آل محمّد است. و خداوند دشمنان آل محمّد را از طینت سجین و دلهای آنها را از طینتی خبیث تر از سجین آفرید، و پیروان آنها را از طینتی بدتر از طینت سجین و دلهای آنها را از سجین آفرید. بنابراین دلهای آنها از سرشت بدنهای ایشان است و هر دلی متمایل به بدن خود خواهد بود. - . همان : 5 -
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی سجین کسکین الدائم و الشدید و موضع فیه
ص: 8
کتاب الفجار و واد فی جهنم أعاذنا الله منها أو حجر فی الأرض السابعة.
**[ترجمه]فیروز آبادی میگوید: سجین به معنای دائم و شدید است و محلی است
ص: 8
که نامه عمل تبهکاران آنجا است و جایگاهی است در جهنم و یا سنگی است در زمین هفتم.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ طِینَةِ الْجَنَّةِ وَ خَلَقَ النَّاصِبَ مِنْ طِینَةِ النَّارِ وَ قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً طَیَّبَ رُوحَهُ وَ جَسَدَهُ فَلَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْخَیْرِ إِلَّا عَرَفَهُ وَ لَا یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْمُنْکَرِ إِلَّا أَنْکَرَهُ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الطِّینَاتُ ثَلَاثَةٌ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ صَفْوَتُهَا وَ هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَ مِنْ تُرابٍ لَا یَتَحَوَّلُ مُؤْمِنٌ عَنْ إِیمَانِهِ وَ لَا نَاصِبٌ عَنْ نَصْبِهِ وَ لِلَّهِ الْمَشِیَّةُ فِیهِمْ جَمِیعاً (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الغفار جازی از حضرت صادق روایت می کند که فرمودند: خداوند مؤمن را از طینت بهشت آفرید و ناصب را از طینت آتش، و فرمودند: هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد روح و بدنش را پاک و طیب مینماید که هیچ چیز خیری به گوشش نمیرسد مگر آنکه خیر بودنش را در میابد و هیچ منکری را نمیشنود مگر آنکه آن را طرد کند.
و میگوید: شنیدم که میفرمودند: طینت ها بر سه نوعند: طینت انبیاء، که مؤمن از آن طینت است جز اینکه طینت انبیاء از قسمت برگزیده آن است و از قسمت اصل آن طینت هستند و فضیلت خود را دارند، ولی مؤمنین فرع آن هستند و از طینتی که به آن چسبیده است. و اینچنین است که خداوند بین انبیاء و پیروانشان فاصله نمی اندازد. و فرمودند: طینت ناصب از گِلی سیاه و بدبو است. و اما مستضعفین از خاک هستند، مؤمن از ایمان خود و ناصب از دشمنی خویش برنمی گردد و خداوند درباره همه آنها صاحب مشیت است. - . همان : 6 -
**[ترجمه]
الظاهر أن الضمیر فی قوله علیه السلام فیهم راجع إلی الجمیع و یحتمل رجوعه إلی المستضعفین لأنه علیه السلام لما ذکر حال الفریقین فالظاهر أن هذا حال الفریق الثالث لکن قوله جمیعا یأبی عن ذلک و لیس فی الکافی و لعله زید من النساخ.
ثم اعلم أن هذا الخبر یدل علی وجه جمع بین الآیات الواردة فی طینة آدم علیه السلام و وصفها مرة باللازب و مرة بالحمإ المسنون و مرة بالطین مطلقا بأن تکون تلک الطینات أجزاء لطینة آدم بسبب الاختلاف الذی یکون فی أولاده فاللازب طینة الشیعة من لزب بمعنی لصق لأنها تلصق و تلحق بطینة أئمتهم علیهم السلام أو بمعنی صلب فإنهم المتصلبون فی دینهم و الحمأ المسنون أی الطین الأسود المتغیر المنتن طینة الکفار و المخالفین و الطین البحت طینة المستضعفین و قد مر القول فی تلک الأخبار فی کتاب العدل و کتاب قصص الأنبیاء علیهم السلام.
**[ترجمه]ظاهراً منظور از \\"آنها\\" در جمله آخر همه گروهها هستند و ممکن است که منظور فقط مستضعفین باشد؛ زیرا حضرت پیش از این وضع آن دو گروه دیگر را گفتهاند و ظاهراً این جمله وضع گروه سوم است. ولی این که فرمودهاند \\"همه\\" این توضیح را بعید مینماید. واین کلمه در کافی نیست و شاید از طرف نسخه نویسان زیاد شده باشد.
باید توجه داشت این روایت توجیهی است برای رفع اختلاف بین آیاتی که در باره طینت آدم وجود دارد؛ که گاهی از آن به چسبنده تعبیر میکند و گاهی به گِل بدبو و گاهی نیز فقط به گِل. به این صورت که این طینت ها، اجزاء طینت آدم است به سبب اختلافی که در اولاد او وجود دارد. لازب به معنای چسبنده، طینت شیعه است زیرا به امامان خود علیهم السلام میچسبند و به آنها ملحق میشوند. یا به معنای سخت و محکم است که یعنی آنها در دین خود محکم هستند. حمأ مسنون، که گِل سیاه و متغیر و بدبوست، طینت کفار و مخالفین است. و گِل خالص که طینت مستضعفین است. بحث در مورد روایات این موضوع، قبلاً در کتاب عدل و کتاب قصص انبیا ذکر شد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی (2) عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی نَهْشَلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ
ص: 9
عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِنَا مِمَّا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْنَا لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقْنَا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَقُلُوبُهُمْ تَهْوِی إِلَیْهِمْ لِأَنَّهَا خُلِقَتْ مِمَّا خُلِقُوا مِنْهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ (1)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ثمالی روایت کرده،
ص: 9
از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می فرمودند: خداوند ما را از اعلی علیین آفرید و دلهای شیعیان ما را از سرشت ما آفرید و بدنهای آنها را از سرشتی پایین تر از این سرشت. به همین جهت دلهای ایشان متمایل به ما است؛ زیرا از سرشت ما آفریده شده است. سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ * وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ * کِتابٌ مَرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» - . مطففین / 18-21 - {نه چنین است در حقیقت کتاب نیکان در علیون است * و تو چه دانی که علیون چیست * کتابی است نوشته شده * مقربان آن را مشاهده خواهند کرد}. و دشمنان ما را از سجین آفرید و دلهای پیروان ایشان را از سرشت ایشان و بدن های ایشان را از پایین تر از این سرشت آفرید، به همین جهت دلهای ایشان متمایل به آنها است؛ چون از سرشت آنها آفریده شده است. بعد این آیه را تلاوت فرمودند: «کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ * وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ * کِتابٌ مَرْقُومٌ» - . مطففین / 7-9 - {نه چنین است [که می پندارند] که کارنامه بدکاران در سجین است * و تو چه دانی که سجین چیست * کتابی است نوشته شده}. - . بصائر الدرجات : 5 -
**[ترجمه]
اعلم أن المفسرین اختلفوا فی تفسیر علیین فقیل هی مراتب عالیة محفوفة بالجلالة أو السماء السابعة أو سدرة المنتهی أو الجنة أو لوح من زبرجد أخضر معلق تحت العرش أعمالهم مکتوبة فیه و قال الفراء أی فی ارتفاع بعد ارتفاع لا غایة له و السجین الأرض السابعة أو أسفل منها أو جب فی جهنم و قال أبو عبیدة هو فعیل من السجن.
فالمعنی أن کتابة أعمالهم أو ما یکتب منها فی علیین أی فی دفتر أعمالهم أو المراد أن دفتر أعمالهم فی تلک الأمکنة الشریفة و علی الأخیر فیه حذف مضاف أی و ما أدراک ما کتاب علیین هذا ما قیل فی الآیة و أما استشهاده علیه السلام بها فهو إما لمناسبة کون کتاب أعمالهم فی مکان أخذ منه طینتهم أو هو مبنی علی کون المراد بکتابهم أرواحهم إذ هی محل لارتسام علومهم.
**[ترجمه]مفسرین در تفسیر علیین نظرات متفاوتی دارند؛ بعضی گفته اند: علیون مقام های عالی است که همراه با جلالت است، یا گفته شده: منظور آسمان هفتم است، یا سدرة المنتهی، یا بهشت، یا لوحی از زبرجد سبز که در زیر عرش آویخته شده است و اعمال بندگان در آن مکتوب است. فراء گفته است: علیین یعنی مرتبه بلندی که نهایت ندارد. و سجین زمین هفتم یا پایین تر از آن است، و یا چاهی است در جهنم. ابو عبیده گفته است: بر وزن فعیّل از ریشه سجن است.
پس معنای آیه این می شود که اعمال آنها یا آنچه از اعمال ایشان نوشته می شود در علیین است، یعنی در دفتر اعمال آنها یا مراد این است که دفتر اعمال آنها در این مکانهای شریف است و بنابراین معنای اخیر، کلمهای به \\"علیین\\" مضاف بوده که حذف شده است؛ یعنی و ما ادراک ما کتاب علیین. این بیاناتی بود که درباره آیه گفته شده است. اما اینکه امام علیه السلام به این آیه استشهاد مینمایند، یا به مناسبت این است که کتاب اعمال آنها در محلی است که طینت ایشان از آن گرفته شده است، و یا منظور از کتاب، ارواح آنها است. زیرا ارواح محل نقش بستن علوم آنها میباشد .
**[ترجمه]
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو بصیر از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: ما و شیعیانمان از یک طینت آفریده شده ایم و دشمنان ما از گِل بدبوی فاسد. - . همان -
ص: 10
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ هَیْثَمٍ عَنْ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: کُنْتُ مَعَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ یَا جَابِرُ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ مُحِبِّینَا مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ بَیْضَاءَ نَقِیَّةٍ مِنْ أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَخُلِقْنَا نَحْنُ مِنْ أَعْلَاهَا وَ خُلِقَ محبینا (1) (مُحِبُّونَا) مِنْ دُونِهَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ الْتَفَّتِ (2) الْعُلْیَا بِالسُّفْلَی وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ ضَرَبْنَا بِأَیْدِینَا إِلَی حُجْزَةِ نَبِیِّنَا وَ ضَرَبَ أَشْیَاعُنَا بِأَیْدِیهِمْ إِلَی حُجْزَتِنَا فَأَیْنَ تَرَی یُصَیِّرُ اللَّهُ نَبِیَّهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ وَ أَیْنَ تَرَی یُصَیِّرُ ذُرِّیَّتُهُ مُحِبِّیهَا فَضَرَبَ جَابِرٌ یَدَهُ عَلَی یَدِهِ فَقَالَ دَخَلْنَاهَا وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ ثَلَاثاً (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر جعفی می گوید: در خدمت حضرت باقر علیه السّلام بودم که فرمودند: ای جابر! ما و دوستدارانمان از یک طینت آفریده شده ایم؛ سفید، پاک و از اعلی علیین. ما از قسمت برتر این طینت و دوستدارانمان از قسمتی پایین تر. در روز قیامت که والا و پست به هم می پیوندد، ما دست به دامن پیامبر میزنیم و پیروان ما نیز دست به دامن ما میزنند. فکر میکنی خداوند، پیامبر و ذریه او را کجا خواهد برد و ذریه پیامبر، محبین خود را کجا می برند؟ جابر دست خود را بر هم زده و سه مرتبه گفت: به پروردگار کعبه داخل بهشت شدیم. - . همان : 6 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیٍّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ (4) الْهَاشِمِیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ (5) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَجَنَ طِینَتَنَا وَ طِینَةَ شِیعَتِنَا فَخَلَطَنَا بِهِمْ وَ خَلَطَهُمْ بِنَا فَمَنْ کَانَ فِی خَلْقِهِ شَیْ ءٌ مِنْ طِینَتِنَا حَنَّ إِلَیْنَا فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ مِنَّا (6).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حنان بن سدیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت میکند که فرمودند: خداوند طینت ما و شیعیانمان را با هم سرشت و ما را با آنها و آنها را با ما مخلوط نمود. هر کس در او مقداری از طینت ما است به ما تمایل دارد، پس به خدا قسم شما از ما هستید. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَیْمُونٍ (7) عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ مُحِبِّینَا مِنْ دُونِ مَا خَلَقَنَا مِنْهُ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ مُحِبِّیهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ فَلِذَلِکَ یَهْوِی کُلٌّ إِلَی کُلٍّ (8)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسن بن میمون از شخصی و او از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما را از علیین آفرید و دوستداران ما را از پایین تر از آن آفرید، و دشمنان ما را از سجین و دوستان آنها را هم از آن آفرید. به همین جهت هر کسی متمایل دستهای است. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَخِیهِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ
ص: 11
أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَوْصِیَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَخَذَ اللَّهُ فِیهِ مِیثَاقَهُمْ وَ قَالَ خُلِقْنَا نَحْنُ وَ شِیعَتُنَا مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ لَا یَشِذُّ مِنْهَا شَاذٌّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابراهیم بن عبد الحمید
ص: 11
از پدر خود از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام نقل میکند که شنیدم که ایشان می فرمودند: خداوند انبیاء و اوصیا را در روز جمعه آفرید و جمعه روزی است که خداوند میثاق آنها را گرفته است. و فرمودند: ما و شیعیانمان از طینتی مخزون و با ارزش آفریده شده ایم که هیچ کدام از آنها تا روز قیامت از آن طینت جدا نخواهند شد. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی (2) عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْمُؤْمِنُ مِنْ طِینَةِ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام قَالَ نَعَمْ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: صالح بن سهیل نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا طینت مؤمنین از طینت انبیا علیهم السّلام است؟ فرمودند: آری. - . همان : 6 و 7 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ مِنْ طِینَةِ الْعَرْشِ فَلَا یَنْقُصُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ وَ لَا یَزِیدُ مِنْهُمْ وَاحِدٌ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن کثیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: خداوند محمّد و عترتش را از طینت عرش آفرید؛ از آنها کسی کم نمیشود و به آنها کسی اضافه نمیشود. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ زِیَادٍ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عِیسَی الْهَاشِمِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَا وَ أَبِی عِیسَی فَقَالَ لَهُ أَ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلْمَانُ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ أَیْ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ أَیْ مِنْ وُلْدِ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ لَهُ إِنِّی لَا أَعْرِفُهُ فَقَالَ فَاعْرِفْهُ یَا عِیسَی فَإِنَّهُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ طِینَتَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ طِینَةَ شِیعَتِنَا مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَهُمْ مِنَّا وَ خَلَقَ طِینَةَ عَدُوِّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ طِینَةَ شِیعَتِهِمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ هُمْ مِنْهُمْ وَ سَلْمَانُ خَیْرٌ مِنْ لُقْمَانَ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: فضل بن عیسی هاشمی نقل کرده، به همراه پدرم عیسی خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدیم. پدرم پرسید: آیا این فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله است که: سلمان از ما اهل بیت است؟ فرمودند: آری. پدرم عرض کرد: یعنی از اولاد عبدالمطلب است؟ فرمودند: از ما اهل بیت است. پدرم گفت: یعنی از فرزندان ابو طالب است؟ فرمودند: از ما اهل بیت است. پدرم گفت: من او را نمی شناسم فرمودند: ای عیسی! او را بشناس! او از ما اهل بیت است.
سپس ایشان اشاره به سینه خود نموده و فرمودند: آن طور که تو گمان کرده ای نیست، خداوند طینت ما را از علیین آفرید و شیعیانمان را از طینتی پایین تر آن؛ پس آنها از ما هستند. و طینت دشمنان ما را از سجین آفرید و پیروان آنها را از پست تر از آن؛ و آنها از ایشاناند. و سلمان بهتر از لقمان است. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَهُمْ مِنْ طِینَةِ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ شِیعَتَهُمْ مِنْ طِینَةِ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ قُلُوبَ شِیعَتِهِمْ مِنْ طِینَةِ فَوْقِ عِلِّیِّینَ (6).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن حجاج می گوید: خداوند تبارک و تعالی محمّد و آل محمّد را از طینت علیین آفرید و دلهای آنها را از طینتی بالاتر آفرید، و شیعیان را از طینت علیین و قلوب آنها را از طینتی بالاتر از علیین آفرید. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ قَالَ
ص: 12
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَلَقَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَنَا مِنْ فَوْقِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ خَلَقَ أَجْسَادَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ فَمِنْ أَجَلِ تِلْکَ الْقَرَابَةِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ قُلُوبُهُمْ تَحِنُّ إِلَیْنَا (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: یکی از اصحاب از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند:
ص: 12
ما را از علیین آفریده اند و ارواح ما را از بالاتر از علیین و ارواح شیعیان ما را از علیین و بدن هایشان از پائین تر از آن و به جهت این نزدیکی است که دل های آنها مشتاق به ماست. - . همان -
**[ترجمه]
الحنین الشوق و توقان النفس تقول منه حن إلیه یحن حنینا فهو حان ذکره الجوهری.
و فی الکافی و من أجل ذلک القرابة بیننا و بینهم و قلوبهم (2).
**[ترجمه]جوهری گفته است: حنین، به معنای شوق و تمایل نفس است.
و در کتاب کافی قسمت اخیر روایت این گونه نقل شده است: و به جهت این نزدیکی بین ما و ایشان و دل های ایشان است است که دل های آنها مشتاق به ماست. - . اصول کافی 1 : 389 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ کَرَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُضَارِبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَنَا مِنْ عِلِّیِّینَ وَ جَعَلَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِمَّا جَعَلَنَا مِنْهُ وَ مِنْ ثَمَّ تَحِنُّ أَرْوَاحُهُمْ إِلَیْنَا وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ خَلَقَ عَدُوَّنَا مِنْ سِجِّینٍ وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِهِمْ مِمَّا خَلَقَهُمْ مِنْهُ وَ خَلَقَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ دُونِ ذَلِکَ وَ مِنْ ثَمَّ تَهْوِی أَرْوَاحُهُمْ إِلَیْهِمْ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن ضارب از حضرت صادق علیه السّلام روایت میکند که فرمودند: خداوند تبارک و تعالی ما را از علیین آفرید و ارواح شیعیان ما را نیز از همان قرار داد؛ و از همین روست که ارواح ایشان مشتاق به ماست و بدنهای ایشان را از چیزی پایین تر از آن آفرید و دشمن ما را از سجین آفرید و ارواح پیروان آنها را هم از همان آفرید و بدنهایشان را از چیزی پایین تر از آن؛ و از این روست که ارواح آنها میل به ایشان دارد. - . بصائر الدرجات : 7 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ إِسْحَاقَ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ خَلَقَنَا اللَّهُ (4) مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا (5) مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکْنُونَةٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَسْکَنَ ذَلِکَ النُّورَ فِیهِ فَکُنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیِّینَ (6) لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَنَا مِنْهُ نَصِیباً وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ أَبْدَانِنَا (7) وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِینَةٍ مَخْزُونَةٍ مَکْنُونَةٍ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِکَ
ص: 13
الطِّینَةِ وَ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ ذَلِکَ الَّذِی خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِیباً إِلَّا الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ فَلِذَلِکَ صِرْنَا نَحْنُ وَ هُمُ النَّاسَ وَ (1) سَائِرُ النَّاسِ هَمَجاً فِی النَّارِ وَ إِلَی النَّارِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن مروان میگوید از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند ما را از نور عظمت خود آفرید سپس ما را از طینتی مخزون و پنهان از زیر عرش صورت بخشید، آن نور را در این طینت قرار داد؛ بنابراین ما هم از جهت خلقت و هم از جهت بشر بودن نورانی هستیم. و هیچ کس بهره ای از گونه خلقت ما ندارد. و ارواح شیعیان ما را از بدنهای ما آفرید و بدنهایشان را از طینتی مخزون و پنهان که پایین تر از آن طینت بود.
ص: 13
و برای هیچ کس نصیبی در چگونگی خلقت آنها قرار نداد به جز انبیا و مرسلین. و به همین جهت ما و آنها انسان هستیم و بقیه مردم مانند همج در آتشند و به سوی آتش رهسپارند. - . همان -
**[ترجمه]
فی القاموس الهمج محرکة ذباب صغیر کالبعوض یسقط علی وجوه الغنم و الحمیر و الغنم المهزولة و الحمقی انتهی.
أقول: لعل وجه تشبیههم بالهمج ازدحامهم دفعة علی کل ناعق و تفرقهم عنه بأدنی سبب کما أنها تتفرق بمذبة و المراد بالناس أولا الإنسان بحقیقة الإنسانیة و به ثانیا ما یطلق علیه الإنسان.
**[ترجمه]در قاموس می گوید: همج، جنبندهای است مانند پشه کوچک که بر گوسفند و الاغ و چهار پایان لاغر و احمق ها مینشیند.
میگویم: شاید وجه تشبیه به همج، ازدحام یکباره آنها و نیز پراکنده شدن آنها با کوچکترین وسیلهای مانند مگسپران باشد و منظور از انسان در عبارت اول حقیقت انسانیت و در عبارت دوم هر آنچه که انسان گفته شود است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی وَ اللَّهِ لَأُحِبُّکَ فِی اللَّهِ وَ أُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ أَدِینُ اللَّهَ بِوَلَایَتِکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَدِینُ بِهَا فِی الْعَلَانِیَةِ وَ بِیَدِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عُودٌ فَطَأْطَأَ بِهِ رَأْسَهُ ثُمَّ نَکَتَ (3) بِعُودِهِ فِی الْأَرْضِ سَاعَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَدَّثَنِی بِأَلْفِ حَدِیثٍ لِکُلِّ حَدِیثٍ أَلْفُ بَابٍ وَ إِنَّ أَرْوَاحَ الْمُؤْمِنِینَ تَلْتَقِی فِی الْهَوَاءِ فَتَشَامُّ فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ائْتَلَفَ وَ مَا تَنَاکَرَ مِنْهَا اخْتَلَفَ وَیْحَکَ لَقَدْ کَذَبْتَ فَمَا أَعْرِفُ وَجْهَکَ فِی الْوُجُوهِ وَ لَا اسْمَکَ فِی الْأَسْمَاءِ قَالَ ثُمَّ دَخَلَ عَلَیْهِ آخَرُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی أُحِبُّکَ فِی اللَّهِ وَ أُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَمَا أُحِبُّکَ فِی الْعَلَانِیَةِ وَ أَدِینُ اللَّهَ بِوَلَایَتِکَ فِی السِّرِّ کَمَا أَدِینُ اللَّهَ بِهَا فِی الْعَلَانِیَةِ قَالَ فَنَکَتَ بِعُودِهِ الثَّانِیَةَ ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ إِنَّ طِینَتَنَا طِینَةٌ مَخْزُونَةٌ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهَا مِنْ صُلْبِ آدَمَ فَلَمْ یَشِذَّ مِنْهَا شَاذٌّ وَ لَا یَدْخُلُ مِنْهَا دَاخِلٌ مِنْ غَیْرِهَا اذْهَبْ وَ اتَّخِذْ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً (4) فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ یَا عَلِیُّ وَ اللَّهِ الْفَقْرُ أَسْرَعُ
ص: 14
إِلَی مُحِبِّینَا مِنَ السَّیْلِ إِلَی بَطْنِ الْوَادِی (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته میگوید با امیرالمومنین علیه السلام بودم که شخصی نزد ایشان آمد و عرض سلام کرد و گفت: ای امیرالمومنین! به خدا سوگند من به خاطر خدا دوستدار شمایم و همانگونه که در جلوت شما را دوست دارم در خلوت هم دوستدار شمایم و به ولایت شما در خفا پای بندم همان طور که در عیان پای بندم. در دستان امیرالمؤمنیین علیه السلام تکه شاخه ای بود. ایشان سرشان را به زیر انداخته و مدتی آن شاخه روی زمین را حرکت میدادند. سپس سرشان را بالا آورده و به آن مرد فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله هزار حدیث برایم گفتند که هر کدامشان هزار در دارند، و ارواح مؤمنین در هوا با هم ملاقات می کنند و همدیگر را بو میکشند و آنها که با هم آشنایند به هم میپیوندند و آنها که مناسبتی با هم ندارند همدیگر را ترک میکنند. وای بر تو که دروغ گفتی! صورت تو را در میان دوستان نمیبینم و نام تو در میان نام دوستداران نیست.
اصبغ میگوید: بعد شخص دیگری نزد حضرت آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! من دوستدار شما در راه خدا هستم و و همانگونه که در جلوت شما را دوست دارم، در خلوت هم دوستدار شمایم و به ولایت شما در خفا پایبندم همان طور که در عیان پایبندم. باز هم حضرت آن شاخه روی زمین را حرکت دادند و سپس سرشان را بالا آورده و به آن مرد فرمودند: راست گفتی! طینت ما طینت حفظ شدهایست که خداوند میثاق آن را در صلب آدم گرفته و هیچ کس از آن منحرف نمیشود و نیز هیچ کس نمی تواند از بیرون به آن داخل شود. برو و جلبابی از فقر بر تن بیفکن که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: یا علی به خدا سوگند هجمه فقر بر شیعیان ما
ص: 14
بیش از هجوم سیل بر روی زمینهاست. - . بصائر الدرجات : 115 -
**[ترجمه]
تشاما أی شم أحدهما الآخر
وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلْیُعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً.
أی لیزهد فی الدنیا و لیصبر علی الفقر و القلة و الجلباب الإزار و الرداء و قیل هو کالمقنعة تغطی به المرأة رأسها و ظهرها و صدرها و جمعه جلابیب کنی به عن الصبر لأنه یستر الفقر کما یستر الجلباب البدن.
و قیل إنما کنی بالجلباب عن اشتماله بالفقر أی فلیلبس إزار الفقر و یکون منه علی حالة تعمه و تشمله لأن الغنی من أحوال أهل الدنیا و لا یتهیأ الجمع بین حب الدنیا و حب أهل البیت انتهی.
و فی القاموس الجلباب کسرداب و سنمار القمیص و ثوب واسع للمرأة دون الملحفة أو ما تغطی به ثیابها من فوق کالملحفة أو هو الخمار.
**[ترجمه]در نهایه گفته است: در حدیث علی علیه السلام است که فرمودند: هر کس ما اهل بیت را دوست داشته باشد، جلبابی از فقر برای خود مهیا کند. جلباب، روپوش و رداء را گویند و گفته شده همان مقنعه است که زنان بر سر میاندازند تا پشت و رویشان پوشیده باشد و در اینجا کنایه از صبر است؛ چرا که صبر، فقر را میپوشاند همانطور که مقنعه بدن را میپوشاند. گفته شده که جلباب فقر، کنایه از پوشیدن لباس فقر است به این معنا که باید به گونهای باشد که با فقر همراه باشد، چرا که ثروت از حالات اهل دنیاست و حب دنیا با حب اهل بیت جمع نمیشود.
در قاموس اللغۀ آمده است: جلباب لباس بلندی است برای زنان که کوچکتر از ملحفه است، یا آن چیزی را گویند که زن روی لباسهایش می اندازد یا همان خمار است.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْعُصْفُرِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ الْأَحَدَ عَشَرَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ أَرْوَاحاً فِی ضِیَاءِ نُورِهِ یَعْبُدُونَهُ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُقَدِّسُونَهُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْهَادِیَةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (2).
**[ترجمه]إکمال الدین: أبیحمزه از امام زین العابدین علیه السلام نقل کرده که شنیدم ایشان میفرمودند: خداوند عزّ و جلّ، محمد و علی و یازده امام را به صورت ارواحی در نورش از نور عظمت خویش آفرید؛ ایشان خداوند را قبل از خلقت اطاعت میکردند و او را تسبیح و تقدیس می نمودند، و ایشان همان امامان هدایتگر آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین هستند. - . إکمال الدین : 184 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ فَهِیَ أَرْوَاحُنَا فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ فَقَالَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِی یَقُومُ
ص: 15
بَعْدَ غَیْبَتِهِ فَیَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ کُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ (1).
**[ترجمه]إکمال الدین: مفضل از حضرت صادق علیه السلام روایت میکند که فرمودند: خداوند تبارک و تعالی چهارده هزار سال قبل از خلقت، چهارده نور را آفرید که آن چهارده نور روحهای ما بودند. شخصی گفت: ای فرزند رسول خدا! آن چهارده نفر چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از نسل حسین علیهم السلام که آخرینشان قائم است، بعد از غیبتش قیام میکند
ص: 15
و دجال را میکشد و زمین را از هر ظلم و جوری پاک مینماید. - . همان :192 و 193 -
**[ترجمه]
مِنْ کِتَابِ رِیَاضِ الْجِنَانِ، لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ مَحْمُودٍ الْفَارِسِیِّ بِحَذْفِ الْأَسَانِیدِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَّی صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ اسْتَوَی فِی مِحْرَابِهِ کَالْبَدْرِ فِی تَمَامِهِ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُفَسِّرَ لَنَا هَذِهِ الْآیَةَ قَوْلَهُ تَعَالَی فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ (2) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا النَّبِیُّونَ فَأَنَا وَ أَمَّا الصِّدِّیقُونَ فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ أَمَّا الشُّهَدَاءُ فَعَمِّی حَمْزَةُ- وَ أَمَّا الصَّالِحُونَ فَابْنَتِی فَاطِمَةُ وَ وَلَدَاهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَنَهَضَ الْعَبَّاسُ مِنْ زَاوِیَةِ الْمَسْجِدِ إِلَی بَیْنِ یَدَیْهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ یَنْبُوعٍ وَاحِدٍ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ مَا وَرَاءَ ذَلِکَ یَا عَمَّاهْ قَالَ لِأَنَّکَ لَمْ تَذْکُرْنِی حِینَ ذَکَرْتَهُمْ وَ لَمْ تُشَرِّفْنِی حِینَ شَرَّفْتَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَمَّاهْ أَمَّا قَوْلُکَ أَنَا وَ أَنْتَ وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ یَنْبُوعٍ وَاحِدٍ فَصَدَقْتَ وَ لَکِنْ خَلَقَنَا اللَّهُ نَحْنُ حَیْثُ لَا سَمَاءَ مَبْنِیَّةَ وَ لَا أَرْضَ مَدْحِیَّةَ وَ لَا عَرْشَ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ کُنَّا نُسَبِّحُهُ حِینَ لَا تَسْبِیحَ وَ نُقَدِّسُهُ حِینَ لَا تَقْدِیسَ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ بَدْءَ الصَّنْعَةِ فَتَقَ نُورِی فَخَلَقَ مِنْهُ الْعَرْشَ فَنُورُ الْعَرْشِ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ أَنَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَرْشِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ فَخَلَقَ مِنْهُ الْمَلَائِکَةَ فَنُورُ الْمَلَائِکَةِ مِنْ نُورِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ (3) وَ نُورُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ نُورُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ أَفْضَلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ فَتَقَ نُورَ ابْنَتِی فَاطِمَةَ مِنْهُ فَخَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فَنُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ نُورِ ابْنَتِی فَاطِمَةَ وَ نُورُ فَاطِمَةَ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ فَاطِمَةُ أَفْضَلُ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ الْحَسَنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ فَنُورُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ مِنْ نُورِ الْحَسَنِ وَ نُورُ الْحَسَنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحَسَنُ أَفْضَلُ مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ ثُمَّ فَتَقَ نُورَ الْحُسَیْنِ فَخَلَقَ مِنْهُ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ الْعِینَ فَنُورُ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ
ص: 16
الْعِینِ مِنْ نُورِ الْحُسَیْنِ وَ نُورُ الْحُسَیْنِ مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ الْحُسَیْنُ أَفْضَلُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحُورِ الْعِینِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الظُّلْمَةَ بِالْقُدْرَةِ فَأَرْسَلَهَا فِی سَحَائِبِ الْبَصَرِ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبَّنَا مُذْ عَرَفْنَا هَذِهِ الْأَشْبَاحَ مَا رَأَیْنَا سُوءاً فَبِحُرْمَتِهِمْ إِلَّا کَشَفْتَ مَا نَزَلَ بِنَا فَهُنَالِکَ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی قَنَادِیلَ الرَّحْمَةِ وَ عَلَّقَهَا عَلَی سُرَادِقِ الْعَرْشِ فَقَالَتْ إِلَهَنَا لِمَنْ هَذِهِ الْفَضِیلَةُ وَ هَذِهِ الْأَنْوَارُ فَقَالَ هَذَا نُورُ أَمَتِی فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ أَمَتِیَ (1) الزَّهْرَاءَ لِأَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ بِنُورِهَا ظَهَرَتْ وَ هِیَ ابْنَةُ نَبِیِّی وَ زَوْجَةُ وَصِیِّی وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی أُشْهِدُکُمْ یَا مَلَائِکَتِی أَنِّی قَدْ جَعَلْتُ ثَوَابَ تَسْبِیحِکُمْ وَ تَقْدِیسِکُمْ لِهَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ شِیعَتِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ نَهَضَ الْعَبَّاسُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَبَّلَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ لَقَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُجَّةً بَالِغَةً عَلَی الْعِبَادِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ.
**[ترجمه]ریاض الجنان: انس بن مالک میگوید: روزی رسول الله صلی الله علیه و آله به نماز صبح اشتغال داشتند، سپس چون ماه تابان در محرابشان ایستادند. به ایشان عرض کردبم: اگر صلاح بدانید این آیه را برای ما تفسیر فرمایید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ» - . نساء / 69 -
{در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنی] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگانند}. پیامبر فرمودند: منظور از پیامبران من هستم، صدیقین علی بن ابی طالب، شهدا عمویم حمزه و صالحین دخترم زهرا و دو فرزندش حسن و حسین.
در این هنگام عباس از گوشه مسجد برخاست و به مقابل رسول الله صلی الله علیه و آله آمده و گفت: مگر من و شما و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه نیستیم؟ فرمودند: ای عمو جان! منظورتان چیست؟ عباس گفت: زیرا مرا در میان ایشان نام نبردی و به این مقام مفتخر نکردی. رسول الله فرمودند: ای عمو جان! اینکه گفتی من و تو و علی و حسن و حسین از یک سرچشمه هستیم، صحیح است. ولی خداوند ما را موقعی آفرید که نه آسمان افراشته و نه زمین گسترده شده بود و نه عرش و نه بهشت و جهنمی موجود بود. ما او را تسبیح و تقدیس می کردیم هنگامی که تسبیح و تقدیسی وجود نداشت. وقتی خداوند اراده آفرینش کرد نور مرا شکافت و از آن عرش را آفرید؛ پس نور عرش از نور من است و نور من از نور خداست و من از عرش برترم.
سپس نور علی بن ابیطالب را شکافت و از آن ملائکه را آفرید؛ پس نور ملائکه از نور علی بن ابیطالب است و نور پسر ابیطالب از نور خدا است و نور پسر ابیطالب برتر از ملائکه است. و نور دخترم فاطمه را از او شکافت و آسمانها و زمین را آفرید؛ پس نور آسمانها و زمین از نور دخترم فاطمه است و نور فاطمه از نور خدا است و فاطمه بهتر از آسمانها و زمین است. سپس نور حسن را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید؛ پس نور خورشید و ماه از نور حسن است و نور حسن از نور خدا است و حسن از خورشید و ماه بهتر است. آنگاه نور حسین را شکافت و از آن بهشت و حورالعین را آفرید؛ پس نور بهشت و حور العین
ص: 16
از نور حسین است و نور حسین از نور خداست و حسین از بهشت و حورالعین بهتر است.
سپس خداوند به قدرت خود ظلمت را آفرید و آن را به ابرهای چشم فرستاد. ملائکه گفتند: سبوح قدوس، پروردگارا! از وقتی که این اشباح را شناختهایم چیز بدی مشاهده نکردیم. تو را به احترام آنها سوگند می دهیم که این گرفتاری را از ما برطرف فرمایی! در این هنگام خداوند قندیل های رحمت را آفرید و بر سرادق عرش آویخت. ملائکه گفتند: ای معبود ما! این فضیلت و نورها از آن چه کسانی است؟ خداوند فرمود: این نور کنیزم فاطمه زهرا است و به همین جهت او را زهرا نامیدم. چون آسمانها و زمین با نور او پدیدار شد. او دختر پیامبرم و همسر وصی او و حجت من بر خلقم است. ای ملائکه من! شما را گواه میگیرم که ثواب تسبیح و تقدیس شما را تا روز قیامت به این بانو و شیعیانش دادم. در این هنگام عباس از جای برخاست و پیش علی بن ابی طالب رفت و پیشانی ایشان را بوسید و گفت: یا علی! خدا تو را تا روز قیامت حجت بالغه بر مردم قرار داده است .
**[ترجمه]
وَ بِإِسْنَادِهِ مَرْفُوعاً إِلَی جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام یَا جَابِرُ کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ وَ لَا مَعْلُومَ وَ لَا مَجْهُولَ فَأَوَّلُ مَا ابْتَدَأَ مِنْ خَلْقٍ خَلَقَهُ أَنْ خَلَقَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ خَلَقَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ مِنْ نُورِهِ وَ عَظَمَتِهِ فَأَوْقَفَنَا أَظِلَّةً خَضْرَاءَ بَیْنَ یَدَیْهِ حَیْثُ لَا سَمَاءَ وَ لَا أَرْضَ وَ لَا مَکَانَ وَ لَا لَیْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ یَفْصِلُ نُورُنَا مِنْ نُورِ رَبِّنَا کَشُعَاعِ الشَّمْسِ مِنَ الشَّمْسِ نُسَبِّحُ اللَّهَ تَعَالَی وَ نُقَدِّسُهُ وَ نَحْمَدُهُ وَ نَعْبُدُهُ حَقَّ عِبَادَتِهِ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ (2) تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَخْلُقَ الْمَکَانَ فَخَلَقَهُ وَ کَتَبَ عَلَی الْمَکَانِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ- عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْعَرْشَ فَکَتَبَ عَلَی سُرَادِقَاتِ الْعَرْشِ مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ فَکَتَبَ عَلَی أَطْرَافِهَا مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ فَکَتَبَ عَلَیْهَا مِثْلَ ذَلِکَ ثُمَّ خَلَقَ
ص: 17
الْمَلَائِکَةَ وَ أَسْکَنَهُمُ السَّمَاءَ ثُمَّ تَرَاءَی (1) لَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَاضْطَرَبَتْ فَرَائِصُ (2) الْمَلَائِکَةِ فَسَخِطَ اللَّهُ عَلَی الْمَلَائِکَةِ وَ احْتَجَبَ عَنْهُمْ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَ سِنِینَ یَسْتَجِیرُونَ اللَّهَ مِنْ سَخَطِهِ وَ یُقِرُّونَ بِمَا أَخَذَ عَلَیْهِمْ وَ یَسْأَلُونَهُ الرِّضَا فَرَضِیَ عَنْهُمْ بَعْدَ مَا أَقَرُّوا بِذَلِکَ وَ أَسْکَنَهُمْ بِذَلِکَ الْإِقْرَارِ السَّمَاءَ وَ اخْتَصَّهُمْ لِنَفْسِهِ وَ اخْتَارَهُمْ لِعِبَادَتِهِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ فَسَبَّحَتْ فَسَبَّحُوا (3) بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا تَسْبِیحُ أَنْوَارِنَا مَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ وَ لَا کَیْفَ یُقَدِّسُونَهُ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْهَوَاءَ فَکَتَبَ عَلَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْجِنَّ وَ أَسْکَنَهُمُ الْهَوَاءَ وَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَأَقَرَّ مِنْهُمْ بِذَلِکَ مَنْ أَقَرَّ وَ جَحَدَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ فَأَوَّلُ مَنْ جَحَدَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَخُتِمَ لَهُ بِالشَّقَاوَةِ وَ مَا صَارَ إِلَیْهِ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ أَنْوَارَنَا أَنْ تُسَبِّحَ فَسَبَّحَتْ فَسَبَّحُوا (4) بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَکَتَبَ عَلَی أَطْرَافِهَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّهُ بِهِ أَیَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ فَبِذَلِکَ یَا جَابِرُ قَامَتِ السَّمَاوَاتُ بِغَیْرِ عَمَدٍ وَ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی آدَمَ علیه السلام مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَسَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ فَأَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ أَقَرَّ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ
ص: 18
وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ فَکُنَّا أَوَّلَ مَنْ أَقَرَّ بِذَلِکَ ثُمَّ قَالَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّ شَأْنِی لَوْلَاکَ وَ لَوْ لَا عَلِیٌّ وَ عِتْرَتُکُمَا الْهَادُونَ الْمَهْدِیُّونَ الرَّاشِدُونَ مَا خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ وَ لَا الْمَکَانَ وَ لَا الْأَرْضَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْمَلَائِکَةَ وَ لَا خَلْقاً یَعْبُدُنِی یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ خَلِیلِی وَ حَبِیبِی وَ صَفِیِّی وَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ وَ أَوَّلُ مَنِ ابْتَدَأْتُ إِخْرَاجَهُ مِنْ خَلْقِی ثُمَّ مِنْ بَعْدِکَ الصِّدِّیقُ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَصِیُّکَ بِهِ أَیَّدْتُکَ وَ نَصَرْتُکَ وَ جَعَلْتُهُ الْعُرْوَةَ الْوُثْقَی وَ نُورَ أَوْلِیَائِی وَ مَنَارَ الْهُدَی ثُمَّ هَؤُلَاءِ الْهُدَاةُ الْمُهْتَدُونَ مِنْ أَجْلِکُمْ ابْتَدَأْتُ خَلْقَ مَا خَلَقْتُ وَ أَنْتُمْ خِیَارُ خَلْقِی فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَ خَلْقِی خَلَقْتُکُمْ مِنْ نُورِ عَظَمَتِی وَ احْتَجْتُ (1) بِکُمْ عَمَّنْ سِوَاکُمْ مِنْ خَلْقِی وَ جَعَلْتُکُمْ أُسْتَقْبَلُ (2) بِکُمْ وَ أُسْأَلُ بِکُمْ فَکُلُّ شَیْ ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهِی وَ أَنْتُمْ وَجْهِی (3) لَا تَبِیدُونَ وَ لَا تَهْلِکُونَ وَ لَا یَبِیدُ وَ لَا یَهْلِکُ مَنْ تَوَلَّاکُمْ وَ مَنِ اسْتَقْبَلَنِی (4) بِغَیْرِکُمْ فَقَدْ ضَلَّ وَ هَوَی وَ أَنْتُمْ خِیَارُ خَلْقِی وَ حَمَلَةُ سِرِّی وَ خُزَّانُ عِلْمِی وَ سَادَةُ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی هَبَطَ (5) إِلَی الْأَرْضِ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ أَهْبَطَ أَنْوَارَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ وَ أَوْقَفَنَا نُوراً صُفُوفاً بَیْنَ یَدَیْهِ (6) نُسَبِّحُهُ فِی أَرْضِهِ کَمَا سَبَّحْنَاهُ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ نُقَدِّسُهُ فِی
ص: 19
أَرْضِهِ کَمَا قَدَّسْنَاهُ فِی سَمَائِهِ وَ نَعْبُدُهُ فِی أَرْضِهِ کَمَا عَبَدْنَاهُ فِی سَمَائِهِ فَلَمَّا أَرَادَ اللَّهُ إِخْرَاجَ ذُرِّیَّةِ آدَمَ علیه السلام لِأَخْذِ الْمِیثَاقِ سَلَکَ ذَلِکَ النُّورَ (1) فِیهِ ثُمَّ أَخْرَجَ ذُرِّیَّتَهُ مِنْ صُلْبِهِ یُلَبُّونَ فَسَبَّحْنَاهُ فَسَبَّحُوا بِتَسْبِیحِنَا وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَا دَرَوْا کَیْفَ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ تَرَاءَی لَهُمْ بِأَخْذِ الْمِیثَاقِ مِنْهُمْ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ کُنَّا أَوَّلَ مَنْ قَالَ بَلی عِنْدَ قَوْلِهِ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ بِالنُّبُوَّةِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام بِالْوَلَایَةِ فَأَقَرَّ مَنْ أَقَرَّ وَ جَحَدَ مَنْ جَحَدَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَنَحْنُ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ وَ أَوَّلُ خَلْقٍ عَبَدَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ نَحْنُ سَبَبُ خَلْقِ الْخَلْقِ وَ سَبَبُ تَسْبِیحِهِمْ وَ عِبَادَتِهِمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الْآدَمِیِّینَ فَبِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا أَکْرَمَ اللَّهُ مَنْ أَکْرَمَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِهِ وَ بِنَا أَثَابَ مَنْ أَثَابَ وَ بِنَا عَاقَبَ مَنْ عَاقَبَ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (2) قَوْلَهُ تَعَالَی قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (3) فَرَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ تَعَالَی وَ أَوَّلُ مَنْ أَنْکَرَ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ أَوْ شَرِیکٌ ثُمَّ نَحْنُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ أَوْدَعَنَا بِذَلِکَ النُّورِ صُلْبَ آدَمَ علیه السلام فَمَا زَالَ ذَلِکَ النُّورُ یَنْتَقِلُ مِنَ الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ مِنْ صُلْبٍ إِلَی صُلْبٍ وَ لَا اسْتَقَرَّ فِی صُلْبٍ إِلَّا تَبَیَّنَ عَنِ الَّذِی انْتَقَلَ مِنْهُ انْتِقَالُهُ وَ شَرَّفَ الَّذِی اسْتَقَرَّ فِیهِ حَتَّی صَارَ فِی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَوَقَعَ بِأُمِّ عَبْدِ اللَّهِ فَاطِمَةَ فَافْتَرَقَ النُّورُ جُزْءَیْنِ جُزْءٌ فِی عَبْدِ اللَّهِ وَ جُزْءٌ فِی أَبِی طَالِبٍ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (4) یَعْنِی فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ وَ أَرْحَامِ نِسَائِهِمْ فَعَلَی هَذَا أَجْرَانَا اللَّهُ تَعَالَی فِی الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ وَ وَلَّدَنَا الْآبَاءُ وَ الْأُمَّهَاتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ علیه السلام.
ص: 20
**[ترجمه]باز همان کتاب با اسناد خود از جابر بن یزید جعفی نقل کرده که حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: ای جابر! خدا بود و هیچ چیزی غیر از او نبود، نه معلوم و نه مجهول. اولین موجودی که آفرید محمّد صلی الله علیه و آله بود و ما اهل بیت را به همراه ایشان و از نور خود و از عظمتش آفرید و به صورت سایه ای سبز در مقابل خود نگاه داشت. در آن هنگام نه آسمان و زمین و نه شب و روز و نه خورشید و ماه، هیچکدام وجود نداشتند. نور ما از نور خدا مانند پرتو خورشید از خورشید جدا شد. ما خداوند را تسبیح و تقدیس و ستایش میکردیم و عبادتی که خداوند شایستهاش است، مینمودیم.
بعد خداوند متعال تصمیم گرفت که مکان را بیافریند و آن را آفرید و بر آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه (معبودی جز خدا نیست، محمد فرستاده خداست، علی امیر المؤمنین و وصی اوست، بوسیله علی او را تأیید کردم و نصرت نمودم). سپس عرش را آفرید و بر سرادقهای عرش نیز همان جملات را نوشت. سپس آسمانها را آفرید و بر اطراف آن هم همین کلمات را نوشت. بعد بهشت و جهنم را آفرید و بر آنها نیز همین جملات را نوشت.
ص: 17
سپس ملائکه را آفرید و آنها را ساکن آسمان گردانید. آنگاه خداوند نفس خود را به آنها ارائه نمود - . منظور این است که خداوند عزّ و جلّ خودش را به آنها شناساند و آنها او را شناختند. -
و از آنها پیمان ربوبیت برای خود و نبوت برای محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت برای علی علیه السّلام گرفت. فرائص ملائکه مضطرب شد. - . فرائص، جمع فریصه، گوشتی است که بین پهلو و کتف یا بین سینه و کتف قرار دارد. مراد این است که ملائکه در قبول آن متزلزل شدند. - خداوند بر آنها خشم گرفت و از آنها در حجاب رفت. ملائکه هفت سال به عرش پناهنده شدند و از خدا تقاضا میکردند آنها را از خشم خود پناه دهد و اقرار به پیمان خود میکردند و تقاضای رضا می نمودند. بعد از اقرار خداوند از آنها راضی شد و به جهت همین اقرار آنها را ساکن آسمان گردانید و به خدمتگزاری خویش اختصاص بخشید و آنها را برای عبادت اختیار نمود .
آنگاه خداوند متعال به انوار ما دستور داد تسبیح کنید و انوار ما تسبیح کردند و آنها به تسبیح ما تسبیح نمودند و اگر تسبیح ما نبود آنها نمی دانستند چگونه خداوند را تسبیح کنند و چگونه تقدیس نمایند.
آنگاه خداوند عزّ و جلّ هوا را آفرید و بر آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه. سپس جنیان را آفرید و آنها را ساکن هوا نمود و از ایشان برای خود ربوبیت و برای محمّد صلی الله علیه و آله به نبوت و برای علی بولایت پیمان گرفت. هر که خواست اقرار کرد و هر که خواست انکار نمود. و اولین کسی که انکار نمود ابلیس بود که خدا او را لعنت کند. کار او منتهی به شقاوت و وضعی که اکنون دارد شد.
بعد خداوند تعالی و عزّ و جلّ به انوار ما امر کرد که تسبیح نمایند و تسبیح کردند. و جنیان به تسبیح ما تسبیح کردند و اگر نه نمیدانستند چگونه خدا را تسبیح کنند. سپس خداوند زمین را آفرید و در اطراف آن نوشت: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی امیرالمؤمنین و وصیّه به أیّدتُهُ و نصَرتُه. ای جابر! به همین جهت است آسمانها بدون ستون پا برجاست و زمین استوار است. سپس خداوند آدم را از پهندشت زمین آفرید و شکلش داد و از روح خویش در او دمید. آنگاه ذریه او را از نهادش خارج کرد و از ایشان به ربوبیت خود و نبوت محمّد و ولایت علی پیمان گرفت. هر که خواست اقرار کرد
ص: 18
و هر که خواست انکار نمود.
ما اولین گروهی بودیم که به آن اقرار نمودیم. آنگاه به محمّد صلی اللَّه علیه و آله فرمود: به عزت و جلال و مقام والایم سوگند که اگر تو و علی و عترت هدایتگر و هدایت شده و رشد یافته تو نمیبودند، بهشت و جهنم و مکان و زمین و آسمان و ملائکه و هیچ موجودی را که مرا بپرستد نمی آفریدم. ای محمّد تو دوست و حبیب و صفیّ و برگزیده خلق من و محبوبترین آنها در نزد منی و اولین کسی هستی که او را از میان مخلوقات خود برمیگزینم، سپس بعد از تو امیرالمؤمنین، علی صدیق، وصی تو را که به وسیله او تو را نصرت و تأیید نمودم و او را دستاویز محکم و روشنی بخش دوستان و چراغ راهنما قرار دادم. و پس از او این راهنمایان هدایت یافته را. آنچه آفریدم را به خاطر شما آفریدم. شما برگزیدگان خلق بین من و خلایق دیگرید. شما را از نور عظمتم آفریدم و به شما بر سایر مخلوقات احتجاج میکنم. و به وسیله شما رو میکنم - . در حاشیه نسخه آمده که این جمله در اصل این بوده: به وسیله شما میآمرزم. - و از شما سؤال مینمایم. به جز وجه من هر چیزی نابود می شود و شما وجه هستید - . نسخه تصحیح شده جمله \\"شما وجه من هستید\\" را ندارد. - که نابود نمی شوید و هلاک نمی گردید. و هر که شما را دوست بدارد نابود و هلاک نمیشود. هر که بخواهد از راه غیر شما پیش من آید - . در حاشیه آمده که این جمله در اصل اینگونه بوده است: هر که از راهی غیر از شما ازمن طلب آمرزش کند گمراه است. -
گمراه است و عمرش را به هدر داده است. شما برگزیدگان خلق من و حامل اسرار من و گنجینه علم من و سروران اهل آسمان ها و اهل زمین هستید. سپس خداوند متعال در سایبانی از ابر و ملائکه به سمت زمین هبوط کرد - . در نسخه تصحیح شده، هبوط داد آمده است. در نسخه دیگر، سایبانی از لبر را به زمین پایین فرستاد، است. در هر حال، نسبت دادن هبوط به خداوند، برای تشریف و عظمت چیزی است که پایین فرستاده است، یا کنایه از امر و توجهش به زمین برای جعل خلیفه و جانشین روی زمین است. - و انوار ما اهل بیت را با آن به زمین فرستاد و به صورت صفوفی از نور در مقابل خود قرار داد - . کنایه از قرب معنوی ایشان به خداوند متعال و اینکه در این حال مشمول رحمت و عنایت خداوند هستند - و ما در زمین، او را همانطور که در آسمان تسبیح وتقدیس نمودیم، تسبیح و تقدیس میکردیم
ص: 19
و او را، همان گونه که در آسمان پرستیدیم، میپرستیدیم. وقتی خداوند خواست ذریه آدم علیه السلام را برای گرفتن پیمان خارج کند، آن نور را - . یعنی نور ائمه علیهم السلام را. - در آن راه داد. آنگاه ذریه او را از نهادش خارج کرد در حالی که لبیک میگفتند. ما خدا را تسبیح کردیم و آنها به تسبیح ما تسبیح نمودند و اگر نه نمیدانستند چگونه تسبیح کنند. آنگاه خداوند عزّ و جلّ برای گرفتن پیمان ربوبیت خود را به آنها ارائه نمود. ما اولین کسانی بودیم که وقتی فرمود: \\"آیا پروردگار شما نیستم؟\\" \\"آری\\" گفتیم. سپس برای محمّد صلی الله علیه و آله به نبوت و برای علی علیه السلام به ولایت پیمان گرفت و هر که خواست اقرار کرد و هر که خواست انکار نمود.
سپس حضرت باقر علیه السلام فرمودند: پس ما اولین مخلوق خدا و اولین پرستنده او و اولین تسبیح کننده او هستیم. ما سبب آفرینش موجودات و موجب تسبیح و عبادت ملائکه و انسانها هستیم و به وسیله ما خدا شناخته شد و به یکتاییاش معلوم شد و پرستش گردید. و هر کس از مخلوقات کرامتی یافت به وسیله ما گرامی شد. ما سبب پاداش، پاداش گیران و کیفر تبهکاران هستیم. سپس حضرت این آیه را تلاوت نمودند: «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» - .
الصافات / 165 و 166 - {و در حقیقت ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم * و ماییم که خود تسبیح گویانیم} و بعد این آیه را «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» - . زخرف / 81 - {بگو اگر برای [خدای] رحمان فرزندی بود خود من نخستین پرستندگان بودم}. بنابراین رسول الله صلی الله علیه و آله اولین کسی است که خدا را پرستش کرده و اول کسی است که منکر فرزند یا شریک داشتن خدا شده و ما پس از رسول الله قرار داریم.
سپس نور ما را در صلب آدم علیه الصلاة و السّلام قرار داد و پیوسته این نور از صلب و رحمی به صلب دیگری منتقل میگردید. و از هر صلبی که منتقل میشد کاملا واضح بود که این نور از او منتقل شده است، و در صلب دیگر که قرار میگرفت شرافت مییافت تا بالاخره به صلب عبد المطلب رسید و به رحم فاطمه مادر عبد اللَّه منتقل شد در این هنگام به دو قسمت تقسیم گردید: یک قسمت در عبد اللَّه قرار گرفت و قسمت دیگر در ابوطالب. و همان است سخن خداوند که: «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ» - . شعراء / 219 -
{ و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]} که منظور اصلاب پیامبران و رحمهای زنان ایشان است. بدین طریق خداوند ما را در اصلاب و ارحام پدران و مادران حرکت داد و پدران و مادران از زمان آدم علیه السلام ما را متولد کردند.
ص: 20
**[ترجمه]
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ قَالَ فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ علیه السلام لِأَنَّا خُلِقْنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خُلِقَ شِیعَتُنَا مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا فَهُمْ أَصْفِیَاءُ أَبْرَارٌ أَطْهَارٌ مُتَوَسِّمُونَ نُورُهُمْ یُضِی ءُ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ کَالْبَدْرِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ.
**[ترجمه]ابن عباس از حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: از تیزهوشی مؤمن بر حذر باشید که مؤمن با نور خدا میبیند. به ایشان عرض کردم: چگونه مؤمن با نور خداوند عزّ و جلّ می بیند؟ فرمودند: زیرا ما از نور خدا خلق شده ایم و شیعیان ما از پرتو نور ما آفریده شده اند؛ آنها برگزیده و پاک و پاکیزه و مشخص هستند. نور آنها بر دیگران، مانند قرص کامل ماه در شبی تیره و ظلمانی، درخشش دارد.
**[ترجمه]
وَ رَوَی صَفْوَانُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ فَأَمَرَ نُورَیْنِ مِنْ نُورِهِ فَطَافَا حَوْلَ الْعَرْشِ سَبْعِینَ مَرَّةً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَانِ نُورَانِ لِی مُطِیعَانِ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَصْفِیَاءَ مِنْ وُلْدِهِ علیه السلام وَ خَلَقَ مِنْ نُورِهِمْ شِیعَتَهُمْ وَ خَلَقَ مِنْ نُورِ شِیعَتِهِمْ ضَوْءَ الْأَبْصَارِ.
**[ترجمه]صفوان از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: وقتی خداوند آسمانها و زمین ها را آفرید بر عرش استیلا یافت و به دو نور از نورهای خود دستور داد که هفتاد مرتبه در اطراف عرش طواف کنند. خداوند عزّ و جلّ فرمود: این دو نور از آن من و مطیع و فرمانبردار من هستنند. خداوند از آن نور محمّد و علی و برگزیدگان از نژادش را آفرید و از نور آنها شیعیان را آفرید و از نور شیعیان نور چشم ها را آفرید.
**[ترجمه]
وَ سَأَلَ الْمُفَضَّلُ الصَّادِقَ علیه السلام مَا کُنْتُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ قَالَ علیه السلام کُنَّا أَنْوَاراً حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ نُقَدِّسُهُ حَتَّی خَلَقَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْمَلَائِکَةَ فَقَالَ لَهُمْ سَبِّحُوا فَقَالُوا یَا رَبَّنَا لَا عِلْمَ لَنَا فَقَالَ لَنَا سَبِّحُوا فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ بِتَسْبِیحِنَا أَلَا إِنَّا خُلِقْنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خُلِقَ شِیعَتُنَا مِنْ دُونِ ذَلِکَ النُّورِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ الْتَحَقَتِ السُّفْلَی بِالْعُلیَا ثُمَّ قَرَنَ علیه السلام بَیْنَ إِصْبَعَیْهِ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی وَ قَالَ کَهَاتَیْنِ ثُمَّ قَالَ یَا مُفَضَّلُ أَ تَدْرِی لِمَ سُمِّیَتِ الشِّیعَةُ شِیعَةً یَا مُفَضَّلُ شِیعَتُنَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْ شِیعَتِنَا أَ مَا تَرَی هَذِهِ الشَّمْسَ أَیْنَ تَبْدُو قُلْتُ مِنْ مَشْرِقٍ وَ قَالَ إِلَی أَیْنَ تَعُودُ قُلْتُ إِلَی مَغْرِبٍ قَالَ علیه السلام هَکَذَا شِیعَتُنَا مِنَّا بَدَءُوا وَ إِلَیْنَا یَعُودُونَ.
**[ترجمه]مفضل از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: شما پیش از آفرینش آسمانها و زمین ها چه بودید؟ ایشان فرمودند: ما انواری در اطراف عرش بودیم که به تسبیح و تقدیس خدا مینمودیم، تا اینکه خداوند ملائکه را آفرید و به آنها فرمود: تسبیح کنید! عرض کردند: خدایا ما علم و اطلاعی نداریم. خداوند به ما فرمود: تسبیح کنید! ما تسبیح نمودیم و ملائکه به تسبیح ما تسبیح کردند. ما از نور خدا آفریده شده ایم و شیعیان ما از پایینتر از آن نور آفریده شده اند. در روز قیامت پایین به بالا می پیوندد، در این زمان امام علیه السلام بین دو انگشت سبابه و میانی خود را جمع نموده و فرمودند: مانند این دو.
سپس فرمودند: ای مفضل! آیا میدانی چرا شیعه را به این نام نامیده اند؟ ای مفضل شیعیان ما از ما و ما از آنهاییم. آیا میدانی خورشید از کجا طلوع میکند؟ گفتم: از مشرق. فرمودند: کجا غروب میکند؟ گفتم: مغرب. فرمودند: شیعیان ما نیز همینطورند؛ از ما آغاز شده اند و به ما باز میگردند.
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ نُوراً بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ عَرْشَهُ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ.
**[ترجمه]احمد بن حنبل از پیامبر اکرم نقل کرده که فرمودند: من و علی، چهارده هزار سال قبل از آفرینش عرش، در برابر خداوند رحمان به صورت نور بودیم.
**[ترجمه]
وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ ابْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ خَلَقَ مَعَهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً وَ الْمُرَادُ بِالْحُجُبِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.
**[ترجمه]و از این قبیل است روایتی که ابن بابویه از عبد اللَّه بن مبارک از حضرت صادق علیه السّلام از قول امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کردهاند، که ایشان فرمودند: خداوند نور محمّد صلی اللَّه علیه و آله را چهارده هزار سال قبل از مخلوقات آفرید و به همراه او دوازده حاجب و نگهبان آفرید که مراد از حاجب ائمه علیهم السّلام هستند.
**[ترجمه]
وَ مِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ
ص: 21
شَیْ ءٍ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مَا هُوَ فَقَالَ نُورُ نَبِیِّکَ یَا جَابِرُ خَلَقَهُ اللَّهُ ثُمَّ خَلَقَ مِنْهُ کُلَّ خَیْرٍ ثُمَّ أَقَامَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فِی مَقَامِ الْقُرْبِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَقْسَاماً فَخَلَقَ الْعَرْشَ مِنْ قِسْمٍ وَ الْکُرْسِیَّ مِنْ قِسْمٍ وَ حَمَلَةَ الْعَرْشِ وَ خَزَنَةَ الْکُرْسِیِّ مِنْ قِسْمٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْحُبِّ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَقْسَاماً فَخَلَقَ الْقَلَمَ مِنْ قِسْمٍ وَ اللَّوْحَ مِنْ قِسْمٍ وَ الْجَنَّةَ مِنْ قِسْمٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْخَوْفِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَجْزَاءً فَخَلَقَ الْمَلَائِکَةَ مِنْ جُزْءٍ وَ الشَّمْسَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْقَمَرَ وَ الْکَوَاکِبَ مِنْ جُزْءٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الرَّجَاءِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ جَعَلَهُ أَجْزَاءً فَخَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ مِنْ جُزْءٍ وَ الْعِصْمَةَ وَ التَّوْفِیقَ مِنْ جُزْءٍ وَ أَقَامَ الْقِسْمَ الرَّابِعَ فِی مَقَامِ الْحَیَاءِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نَظَرَ إِلَیْهِ بِعَیْنِ الْهَیْبَةِ فَرَشَحَ ذَلِکَ النُّورُ وَ قَطَرَتْ مِنْهُ مِائَةُ أَلْفٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ قَطْرَةٍ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ کُلِّ قَطْرَةٍ رُوحَ نَبِیٍّ وَ رَسُولٍ ثُمَّ تَنَفَّسَتْ أَرْوَاحُ الْأَنْبِیَاءِ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ أَنْفَاسِهَا أَرْوَاحَ الْأَوْلِیَاءِ وَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ.
**[ترجمه]و نیز از این قبیل است روایتی که جابر بن عبد اللَّه نقل کرده که: به رسول الله صلی الله علیه و آله عرض کردم: اولین چیزی که
ص: 21
خداوند آفرید چه بود؟ فرمودند: نور پیامبرت، ای جابر! خداوند او را آفرید و از او تمام خوبیها را آفرید و سپس او را در مقام قرب خود، در مقابلش، هر چه خواست نگه داشت. و بعد به چند قسمتش نمود؛ از یک قسمت عرش، و از قسمت دیگر کرسی، و از قسمت دیگر حاملین عرش و نگهبانان کرسی و قسمت چهارم را تا وقتی که خواست در مقام حبّ نگه داشت و آنگاه به چند قسم تقسیم نمود؛ از یک قسمت قلم، از قسمتی لوح و از قسمت دیگر بهشت را آفرید.
قسمت چهارم را تا زمانی که می خواست در مقام خوف نگه داشت و بعد به چند قسمت تقسیم نمود؛ ملائکه را از یک قسمت، خورشید را از قسمت دیگر، و ماه و ستارگان را از قسمت سوم آفرید و قسمت چهارم را تا هنگامی که خواست در مقام رجاء نگه داشت و آنگاه آن را تقسیم کرد. عقل را از یک قسمت، علم و حلم را از قسمت دیگر، و عصمت و توفیق را از قسمت سوم آفرید و قسمت چهارم را تا وقتی که خواست در مقام حیاء قرار داد. سپس با دیده هیبت بر او نگریست و آن نور به صورت قطراتی درآمد و یکصد و بیست و چهار هزار قطره شد و از هر قطره ای روح پیامبر و رسولی را آفرید. سپس ارواح انبیا تنفسی کردند و از تنفس آنها ارواح اولیا و شهداء و صالحین را آفرید.
**[ترجمه]
وَ یُؤَیِّدُ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَی کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ (1) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ نُورِی ابْتَدَعَهُ مِنْ نُورِهِ وَ اشْتَقَّهُ مِنْ جَلَالِ عَظَمَتِهِ فَأَقْبَلَ یَطُوفُ بِالْقُدْرَةِ حَتَّی وَصَلَ إِلَی جَلَالِ الْعَظَمَةِ فِی ثَمَانِینَ أَلْفَ سَنَةٍ ثُمَّ سَجَدَ لِلَّهِ تَعْظِیماً فَفَتَقَ مِنْهُ نُورَ عَلِیٍّ علیه السلام فَکَانَ نُورِی مُحِیطاً بِالْعَظَمَةِ وَ نُورُ عَلِیٍّ مُحِیطاً بِالْقُدْرَةِ ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ وَ اللَّوْحَ وَ الشَّمْسَ وَ ضَوْءَ النَّهَارِ وَ نُورَ الْأَبْصَارِ وَ الْعَقْلَ وَ الْمَعْرِفَةَ وَ أَبْصَارَ الْعِبَادِ وَ أَسْمَاعَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ مِنْ نُورِی وَ نُورِی مُشْتَقٌّ مِنْ نُورِهِ فَنَحْنُ الْأَوَّلُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ وَ نَحْنُ السَّابِقُونَ وَ نَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ وَ نَحْنُ الشَّافِعُونَ وَ نَحْنُ کَلِمَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ خَاصَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَحِبَّاءُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ جَنْبُ اللَّهِ وَ نَحْنُ یَمِینُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أُمَنَاءُ اللَّهِ وَ نَحْنُ خَزَنَةُ وَحْیِ اللَّهِ وَ سَدَنَةُ (2) غَیْبِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ التَّنْزِیلِ
ص: 22
وَ مَعْنَی التَّأْوِیلِ وَ فِی أَبْیَاتِنَا هَبَطَ جَبْرَئِیلُ وَ نَحْنُ مَحَالُّ قُدْسِ اللَّهِ وَ نَحْنُ مَصَابِیحُ الحِکْمَةِ وَ نَحْنُ مَفَاتِیحُ الرَّحْمَةِ وَ نَحْنُ یَنَابِیعُ النِّعْمَةِ وَ نَحْنُ شَرَفُ الْأُمَّةِ وَ نَحْنُ سَادَةُ الْأَئِمَّةِ وَ نَحْنُ نَوَامِیسُ الْعَصْرِ وَ أَحْبَارُ الدَّهْرِ (1) وَ نَحْنُ سَادَةُ الْعِبَادِ وَ نَحْنُ سَاسَةُ (2) الْبِلَادِ وَ نَحْنُ الْکُفَاةُ وَ الْوُلَاةُ وَ الْحُمَاةُ وَ السُّقَاةُ وَ الرُّعَاةُ وَ طَرِیقُ النَّجَاةِ وَ نَحْنُ السَّبِیلُ وَ السَّلْسَبِیلُ (3) وَ نَحْنُ النَّهْجُ الْقَوِیمُ وَ الطَّرِیقُ الْمُسْتَقِیمُ مَنْ آمَنَ بِنَا آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَنْ رَدَّ عَلَیْنَا رَدَّ عَلَی اللَّهِ وَ مَنْ شَکَّ فِینَا شَکَّ فِی اللَّهِ وَ مَنْ عَرَفَنَا عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّی عَنَّا تَوَلَّی عَنِ اللَّهِ وَ مَنْ أَطَاعَنَا أَطَاعَ اللَّهَ وَ نَحْنُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّهِ وَ الْوُصْلَةُ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ وَ لَنَا الْعِصْمَةُ وَ الْخِلَافَةُ وَ الْهِدَایَةُ وَ فِینَا النُّبُوَّةُ وَ الْوَلَایَةُ وَ الْإِمَامَةُ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ الْحِکْمَةِ وَ بَابُ الرَّحْمَةِ وَ شَجَرَةُ الْعِصْمَةِ وَ نَحْنُ کَلِمَةُ التَّقْوَی وَ الْمَثَلُ الْأَعْلَی وَ الْحُجَّةُ الْعُظْمَی وَ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَی الَّتِی مَنْ تَمَسَّکَ بِهَا نَجَا (4).
**[ترجمه]این مطلب را روایتی که جابر بن عبد اللَّه در تفسیر آیه: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ» - . آل عمران / 110 - {شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده اید به کار پسندیده فرمان می دهید} نقل کرده تأیید میکند. جابر میگوید: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: اولین چیزی که خداوند آفرید نور من بود؛ آن را از نور خود آفرید و از جلال عظمت خویش جدا کرد. نور شروع به طواف به گرد قدرت الهی نمود تا در هشتاد هزار سال به جلال عظمت رسید. سپس بر عظمت خدا سجده کرد و از آن نور، نور علی علیه السلام جدا گردید. نور من محیط بر عظمت بود و نور علی محیط بر قدرت. آنگاه خداوند، عرش و لوح و خورشید و روشنایی روز و نور چشم ها و عقل و معرفت و دیده های مردم و گوش ها و دلهای آنها را از نور من آفرید. و نور من از نور خدا جدا شده بود.
پس ماییم اولین و ماییم آخرین و ماییم سابقین و ماییم مسبحین و ماییم شافعین. ما کلمة اللَّه و خواص اوییم. ما دوستان خداوند و وجه اللَّه هستیم. ما جنب اللَّه و دست راست خدا و امناء اللَّه هستیم. و ما گنجینه وحی خدا و سدنه - . سدنه جمع سادن و به معنای دربان و نگهبان است. همانطور که نگهبان از پادشاه خبر میآورد، ایشان هم از خداوند متعال و آن چه که از مردم مخفی است خبر میآورند. - غیب خدا و معدن تنزیل
ص: 22
و معنی تأویل هستیم. جبرئیل در خانه های ما فرود می آید. ما جایگاههای قدس خدا و چراغ های حکمت و کلیدهای رحمت و سرچشمه های نعمتیم و باعث شرافت امتیم. ما پیشوایان بزرگوار و نوامیس دوران و احبار - . یعنی رؤسای عالم هستیم. -
زمانهایم. ما آقا و ساسة - . ساسة، جمع سائس و به معنای کسی است که قوم را تدبیر میکند و کارشان را به دست میگیرد و به سیاست میپردازد. و سیاست به معنای صلاح مردم را خواستن از راه راهنمایی آنها به راه نجاتبخش است چه در آینده و چه در زمان حال. و سیاست مدنی، تدبیر زندگانی به همراه عموم بر پایه روشهای عادلانه و درست است. -
بندگان هستیم و ما کافیان و والیان و حامیان خلق و ساقیان و موظفان عالم و راه نجات آنهاییم. ما سبیل و سلسبیل - . آب گوارایی است که راحت از گلو پایین میرود. نام چشمهایست در بهشت. - ، راه پایدار و طریق مستقیم هستیم.
هر که به ما ایمان آورد، به خدا ایمان آورده و هر که ما را کنار نهد، خدا را کنار نهاده و هر که در ما شک کند، در خدا شک کرده است. هر که ما را بشناسد، خدا را شناخته و هر که به ما پشت کند، به خدا پشت کرده و هر که ما را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است. ما وسیله به سوی خدا و رساننده به رضوان اوییم. عصمت و خلافت و هدایت متعلق به ما است. نبوت و امامت و ولایت در میان ما است. ما معدن حکمت و درب رحمت و درخت عصمتایم. و ما کلمه تقوی و مثل اعلی و حجت کبری و دستگیره محکم هستیم که هر کس به آن چنگ زند، نجات می یابد. - . ریاض الجنان دستنویس، نسخه دستنویس را نیافتیم. -
**[ترجمه]
أَقُولُ رَوَی الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ، مِنْ کِتَابِ الْوَاحِدَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ تَفَرَّدَ فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ نُوراً ثُمَّ خَلَقَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ عِتْرَتَهُ علیه السلام ثُمَّ تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ فَصَارَتْ رُوحاً وَ أَسْکَنَهَا فِی ذَلِکَ النُّورِ وَ أَسْکَنَهُ فِی أَبْدَانِنَا فَنَحْنُ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ احْتَجَبَ بِنَا عَنْ خَلْقِهِ فَمَا زِلْنَا فِی ظِلِّ عَرْشِهِ خَضْرَاءَ مُسَبِّحِینَ نُسَبِّحُهُ وَ نُقَدِّسُهُ حَیْثُ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ وَ لَا عَیْنَ تَطْرِفُ ثُمَّ خَلَقَ شِیعَتَنَا وَ إِنَّمَا سُمُّوا شِیعَةً لِأَنَّهُمْ خُلِقُوا
ص: 23
مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا.
**[ترجمه]برسی در مشارق الانوار از کتاب واحده با سند خویش از ثمالی نقل کرده: حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: خداوند سبحان در وحدانیت خویش یکتا بود، به کلمه ای تکلم کرد و آن کلمه تبدیل به نور شد و از آن نور محمّد و علی و عترتش علیهم السلام را آفرید. بعد تکلم به کلمه دیگری کرد که به روحی تبدیل شد و آن روح را در آن نور قرار داد و آن را ساکن بدنهای ما گردانید. از این روست که ما روح اللَّه و کلمه خدا هستیم که در قالب ما از خلق خود در حجاب قرار گرفته است. آن زمان که نه خورشیدی، نه ماهی و نه چشمی بر هم زنی وجود داشت، ما پیوسته در سایه عرش سبز در حال تسبیح و تقدیس بودیم، سپس خداوند شیعیان ما را آفرید. و شیعه را به این نام نامیده اند، چون آنها از
ص: 23
شعاع نور ما آفریده شده اند .
**[ترجمه]
وَ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: دَخَلَتْ حَبَابَةُ الْوَالِبِیَّةُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَتْ أَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَیَّ شَیْ ءٍ کُنْتُمْ فِی الْأَظِلَّةِ فَقَالَ علیه السلام کُنَّا نُوراً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ قَبْلَ خَلْقِ خَلْقِهِ فَلَمَّا خَلَقَ الْخَلْقَ سَبَّحْنَا فَسَبَّحُوا وَ هَلَّلْنَا فَهَلَّلُوا وَ کَبَّرْنَا فَکَبَّرُوا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً (1) الطَّرِیقَةُ حُبُّ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ الْمَاءُ الْغَدَقُ الْمَاءُ الْفُرَاتُ وَ هُوَ وَلَایَةُ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ.
**[ترجمه]ثمالی می گوید حبابه والبیه خدمت حضرت باقر علیه السّلام رسید و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! برایم بگویید شما در اظله چه بودهاید؟ امام علیه السلام فرمودند: پیش از آفرینش موجودات ما به صورت نوری در پیشگاه پروردگار بودیم؛ وقتی خداوند خلق را آفرید، ما تسبیح کردیم و خلق هم تسبیح کردند، ما تهلیل کردیم و آنها تهلیل کردند، ما تکبیر گفتیم و آنها تکبیر گفتند. و همان است سخن خداوند که: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» - . جن / 16 - { و اگر [مردم] در راه درست پایداری ورزند قطعا آب گوارایی بدیشان نوشانیم} که منظور از \\"طریقه\\" محبت علی علیه السّلام است و منظور از \\"ماء غدق» آب فرات است که همان ولایت آل محمّد علیهم السلام است.
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ نَحْنُ عَهْدُ اللَّهِ وَ نَحْنُ ذِمَّةُ اللَّهِ لَمْ نَزَلْ أَنْوَاراً حَوْلَ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ فَیُسَبِّحُ أَهْلُ السَّمَاءِ لِتَسْبِیحِنَا فَلَمَّا نَزَلْنَا إِلَی الْأَرْضِ سَبَّحْنَا فَسَبَّحَ أَهْلُ الْأَرْضِ فَکُلُّ عِلْمٍ خَرَجَ إِلَی أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَمِنَّا وَ عَنَّا وَ کَانَ فِی قَضَاءِ اللَّهِ السَّابِقِ أَنْ لَا یَدْخُلَ النَّارَ مُحِبٌّ لَنَا وَ لَا یَدْخُلَ الْجَنَّةَ مُبْغِضٌ لَنَا لِأَنَّ اللَّهَ یَسْأَلُ الْعِبَادَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا عَهِدَ إِلَیْهِمْ وَ لَا یَسْأَلُهُمْ عَمَّا قَضَی عَلَیْهِمْ.
**[ترجمه]از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند: ما درخت نبوت و معدن رسالت و پیمان خدا و پیماندار او هستیم. پیوسته به صورت انوار در اطراف عرش تسبیح میکردیم و اهل آسمان به تسبیح ما تسبیح می کردند. وقتی به زمین فرود آمدیم تسبیح نمودیم و اهل زمین به تسبیح ما تسبیح کردند. هر دانشی که به اهل آسمانها و زمین می رسد از ماست. در قضای سابق خدا این چنین رقم خورده بود که محب ما که داخل جهنم نشود و دشمن ما داخل بهشت نگردد. زیرا خداوند در روز قیامت از پیمانی که با بندگان بسته است بازخواست میکند و از آنچه برای ایشان رقم خورده بازخواست نمینماید.
**[ترجمه]
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَرْحَباً بِمَنْ خَلَقَهُ اللَّهُ قَبْلَ أَبِیهِ بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ قَالَ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ کَانَ الِابْنُ قَبْلَ الْأَبِ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنِی وَ عَلِیّاً مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ قَبْلَ خَلْقِ آدَمَ بِهَذِهِ الْمُدَّةِ ثُمَّ قَسَمَهُ نِصْفَیْنِ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْ نُورِی وَ نُورِ عَلِیٍّ علیه السلام ثُمَّ جَعَلَنَا عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِکَةُ فَهَلَّلْنَا فَهَلَّلُوا وَ کَبَّرْنَا فَکَبَّرُوا فَکُلُّ مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ وَ کَبَّرَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ تَعْلِیمِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ.
**[ترجمه]ابن عباس نقل کرده: در خدمت رسول الله صلی الله علیه و آله بودیم که علی بن ابیطالب علیه السّلام وارد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: مرحبا به کسی که خداوند او را چهل هزار سال قبل از پدرش آفرید. عرض کردیم: ای رسول خدا! آیا ممکن است پسر قبل از پدر به وجود بیاید؟ فرمودند: آری، خداوند من و علی را، به همین مدت پیش از آفرینش آدم، از یک نور آفرید؛ سپس آن را به دو قسمت تقسیم کرد و سپس موجودات را از نور من و علی آفرید. بعد ما را در طرف راست عرش قرار داد، ما تسبیح کردیم و ملائکه تسبیح نمودند، تهلیل کردیم و تهلیل کردند و تکبیر گفتیم و تکبیر گفتند. پس هر کس خدا را تسبیح و تکبیر کند از تعلیم علی علیه السّلام است.
**[ترجمه]
قَالَ وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُبَارَکِ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ نُورَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَبْلَ خَلْقِ الْمَخْلُوقَاتِ کُلِّهَا بِأَرْبَعِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ سَنَةٍ
ص: 24
وَ خَلَقَ مِنْهُ اثْنَیْ عَشَرَ حِجَاباً وَ الْمُرَادُ بِالْحُجُبِ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.
**[ترجمه]سفیان ثوری از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ایشان از قول پدرانشان از امیرالمؤمنین علیهم السلام نقل کردند که: خداوند نور محمد صلی الله علیه و آله را چهارصد و بیست و چهار هزار سال قبل از همه مخلوقات خلق کرد
ص: 24
و از آن نور دوازده نگهبان آفرید که آن نگهبانان، امامان علیهم السلام هستند.
**[ترجمه]
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام فَذَکَرْتُ اخْتِلَافَ الشِّیعَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَزَلْ فَرْداً مُتَفَرِّداً فِی وَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ فَمَکَثُوا أَلْفَ أَلْفِ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ وَ أَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَی عَلَیْهَا طَاعَتَهُمْ وَ جَعَلَ فِیهِمْ مِنْهُ مَا شَاءَ وَ فَوَّضَ أَمْرَ الْأَشْیَاءِ إِلَیْهِمْ فَهُمْ قَائِمُونَ مَقَامَهُ یُحَلِّلُونَ مَا شَاءُوا وَ یُحَرِّمُونَ مَا شَاءُوا وَ لَا یَفْعَلُونَ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ فَهَذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا غَرِقَ وَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا مُحِقَ خُذْهَا یَا مُحَمَّدُ فَإِنَّهَا مِنْ مَخْزُونِ الْعِلْمِ وَ مَکْنُونِهِ.
**[ترجمه]محمّد بن سنان نقل کرده: خدمت حضرت امام محمّد تقی علیه السلام بودم؛ سخن از اختلاف شیعه به میان آوردم. ایشان فرمودند: خداوند پیوسته یکتا و تنها در وحدانیت خویش بوده است. سپس محمّد و علی و فاطمه علیهم السّلام را آفرید؛ یک ملیون سال گذشت، آنگاه مخلوقات را آفرید و آنها را گواه بر آفرینش مخلوقات قرار داد و اطاعت ایشان را بر مخلوقات لازم گردانید، و هر چه را که از خود میخواست در ایشان قرار داد و اختیار مخلوقات را به ایشان سپرد. آنها جانشین خدا هستند؛ هر چه را بخواهند حلال و هر چه را بخواهند حرام میکنند و جز آنچه خدا بخواهد انجام نمیدهند.
این دیانتی است که هر که از آن پیشی گیرد غرق میشود و هر که عقب بماند نابود میگردد. ای محمد! این مطلب را به خاطر بسپار که از علم مخزون و مکنون می باشد.
**[ترجمه]
وَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ (1).
**[ترجمه]ابوحمزه ثمالی نقل کرده، از حضرت زینالعابدین علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند محمّد و علی و فرزندان پاکش را، قبل از آفرینش مخلوقات، از نور عظمت خود آفرید و آنها را به صورت شبحهایی قرار داد. سپس فرمودند: آیا تو خیال میکنی خداوند جز شما چیزی نیافریده است؟ بلی، به خدا سوگند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفریده که تو در آخرین این عوالم قرار گرفته ای. - . مشارق الانوار -
**[ترجمه]
الأخبار المأخوذة من کتابی الفارسی و البرسی لیست فی مرتبة سائر الأخبار فی الاعتبار و إن کان أکثرها موافقا لسائر الآثار و الله أعلم بأسرار الأئمة الأبرار و الاختلافات الواردة فی أزمنة سبق الأنوار یمکن حملها علی اختلاف معانی الخلق و مراتب ظهوراتهم فی العوالم المختلفة فإن الخلق یکون بمعنی التقدیر و قد ینسب إلی الأرواح و إلی الأجساد المثالیة و إلی الطینات و لکل منها مراتب شتی.
مع أنه قد یطلق العدد و یراد به الکثرة لا خصوص العدد و قد یراعی فی ذلک مراتب عقول المخاطبین و أفهامهم و قد یکون بعضها لعدم ضبط الرواة و سیأتی بعض القول فی ذلک فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]اخباری که از دو کتاب فارسی و برسی نقل شد گر چه اکثر آنها موافق سایر اخبار است، ولی اعتبار سایر اخبار را ندارد و خدا خود داناتر به اسرار ائمه است. اختلافی که در اخبار راجع به زمان آفرینش انوار وجود دارد، ممکن است حمل بر اختلاف معنای خلقت ایشان و مراتب ظهور آنها در عوالم مختلف شود. زیرا خلق به معنای تقدیر نیز هست و گاهی به ارواح و اجساد مثالی و گاهی به طینت ها نیز نسبت داده می شود که هر کدام دارای مراتب متعددی هستند.
به علاوه اینکه گاهی عددی ذکر می شود و منظور فقط کثرت است نه تعداد معین، و گاهی مراعات عقل و مقدار درک مخاطب را می نمایند. گاهی نیز اختلاف از درست ضبط نکردن راویان است که توضیح بعضی از این مطالب إن شاء الله در کتاب سماء و عالم خواهد آمد.
**[ترجمه]
وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْمَسْعُودِیُّ فِی کِتَابِ إِثْبَاتِ الْوَصِیَّةِ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ
ص: 25
صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ هَذِهِ الْخُطْبَةَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی تَوَحَّدَ بِصُنْعِ الْأَشْیَاءِ وَ فَطَرَ أَجْنَاسَ الْبَرَایَا عَلَی غَیْرِ أَصْلٍ وَ لَا مِثَالٍ سَبَقَهُ فِی إِنْشَائِهَا وَ لَا إِعَانَةِ مُعِینٍ عَلَی ابْتِدَاعِهَا بَلِ ابْتَدَعَهَا بِلُطْفِ قُدْرَتِهِ فَامْتَثَلَتْ فِی مَشِیَّتِهِ (1) خَاضِعَةً ذَلِیلَةً مُسْتَحْدَثَةً لِأَمْرِهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الدَّائِمِ بِغَیْرِ حَدٍّ وَ لَا أَمَدٍ وَ لَا زَوَالٍ وَ لَا نَفَادٍ وَ کَذَلِکَ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَزْمِنَةُ وَ لَا تُحِیطُ بِهِ الْأَمْکِنَةُ وَ لَا تَبْلُغُ صِفَاتِهِ الْأَلْسِنَةُ وَ لَا تَأْخُذُهُ نَوْمٌ وَ لَا سِنَةٌ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ فَتُخْبِرَ عَنْهُ بِرُؤْیَةٍ وَ لَمْ تَهْجُمْ عَلَیْهِ الْعُقُولُ فَتَتَوَهَّمَ کُنْهَ صِفَتِهِ وَ لَمْ تَدْرِ کَیْفَ هُوَ إِلَّا بِمَا أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ لَیْسَ لِقَضَائِهِ مَرَدٌّ وَ لَا لِقَوْلِهِ مُکَذِّبٌ ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ بِغَیْرِ تَفَکُّرٍ وَ لَا مُعِینٍ (2) وَ لَا ظَهِیرٍ وَ لَا وَزِیرٍ فَطَرَهَا بِقُدْرَتِهِ وَ صَیَّرَهَا إِلَی (3) مَشِیَّتِهِ وَ صَاغَ أَشْبَاحَهَا وَ بَرَأَ أَرْوَاحَهَا وَ اسْتَنْبَطَ أَجْنَاسَهَا خَلْقاً مَبْرُوءاً مَذْرُوءاً (4) فِی أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ لَمْ یَأْتِ بِشَیْ ءٍ عَلَی غَیْرِ مَا أَرَادَ أَنْ یَأْتِیَ عَلَیْهِ لِیُرِیَ عِبَادَهُ آیَاتِ جَلَالِهِ وَ آلَائِهِ فَسُبْحَانَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً اللَّهُمَّ فَمَنْ جَهِلَ فَضْلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی مُقِرٌّ بِأَنَّکَ مَا سَطَحْتَ أَرْضاً وَ لَا بَرَأْتَ خَلْقاً حَتَّی أَحْکَمْتَ خَلْقَهُ وَ أَتْقَنْتَهُ مِنْ نُورٍ سَبَقَتْ بِهِ السُّلَالَةُ وَ أَنْشَأْتَ آدَمَ لَهُ جِرْماً فَأَوْدَعْتَهُ مِنْهُ قَرَاراً مَکِیناً وَ مُسْتَوْدَعاً مَأْمُوناً وَ أَعَذْتَهُ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ حَجَبْتَهُ عَنِ الزِّیَادَةِ وَ النُّقْصَانِ (5) وَ حَصَّلْتَ (6) لَهُ الشَّرَفَ الَّذِی یُسَامِی (7) بِهِ عِبَادُکَ
ص: 26
فَأَیُّ بَشَرٍ کَانَ مِثْلَ آدَمَ فِیمَا سَابَقَتْ بِهِ الْأَخْبَارُ وَ عَرَّفَتْنَا کُتُبُکَ فِی عَطَایَاکَ أَسْجَدْتَ لَهُ مَلَائِکَتَکَ وَ عَرَّفْتَهُ مَا حَجَبْتَ عَنْهُمْ مِنْ عِلْمِکَ (1) إِذْ تَنَاهَتْ (2) بِهِ قُدْرَتُکَ وَ تَمَّتْ فِیهِ مَشِیَّتُکَ دَعَاکَ بِمَا أَکْنَنْتَ فِیهِ فَأَجَبْتَهُ إِجَابَةَ الْقَبُولِ فَلَمَّا أَذِنْتَ اللَّهُمَّ فِی انْتِقَالِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ صُلْبِ آدَمَ أَلَّفْتَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ زَوْجٍ خَلَقْتَهَا لَهُ سَکَناً وَ وَصَلْتَ لَهُمَا بِهِ سَبَباً فَنَقَلْتَهُ مِنْ بَیْنِهِمَا إِلَی شَیْثٍ اخْتِیَاراً لَهُ بِعِلْمِکَ فَإِنَّهُ بَشَرٌ کَانَ اخْتِصَاصُهُ بِرِسَالَتِکَ ثُمَّ نَقَلْتَهُ إِلَی أَنُوشَ فَکَانَ خَلَفَ أَبِیهِ فِی قَبُولِ کَرَامَتِکَ وَ احْتِمَالِ رِسَالاتِکَ ثُمَّ قَدَّرْتَ الْمَنْقُولَ إِلَیْهِ قَیْنَانَ (3) وَ أَلْحَقْتَهُ فِی الْحُظْوَةِ (4) بِالسَّابِقِینَ وَ فِی الْمِنْحَةِ بِالْبَاقِینَ ثُمَّ جَعَلْتَ مَهْلَائِیلَ رَابِعَ أَجْرَامِهِ قُدْرَةً تُودِعُهَا مِنْ خَلْقِکَ مَنْ تَضْرِبُ (5) لَهُمْ بِسَهْمِ النُّبُوَّةِ وَ شَرَفِ الْأُبُوَّةِ حَتَّی إِذَا قَبِلَهُ (6) بُرْدٌ عَنْ تَقْدِیرِکَ تَنَاهَی بِهِ تَدْبِیرُکَ إِلَی أَخْنُوخَ فَکَانَ أَوَّلَ مَنْ جَعَلْتَ مِنَ الْأَجْرَامِ نَاقِلًا لِلرِّسَالَةِ وَ حَامِلًا أَعْبَاءَ النُّبُوَّةِ (7) فَتَعَالَیْتَ یَا رَبِّ لَقَدْ لَطُفَ حِلْمُکَ (8) وَ جَلَّ قُدْرَتُکَ (9) عَنِ التَّفْسِیرِ إِلَّا بِمَا دَعَوْتَ إِلَیْهِ مِنَ الْإِقْرَارِ بِرُبُوبِیَّتِکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَعْیُنَ لَا تُدْرِکُکَ وَ الْأَوْهَامَ لَا تَلْحَقُکَ وَ الْعُقُولَ لَا تَصِفُکَ وَ الْمَکَانَ لَا یَسَعُکَ وَ کَیْفَ یَسَعُ مَنْ کَانَ قَبْلَ الْمَکَانِ وَ مَنْ خَلَقَ الْمَکَانَ (10)
ص: 27
أَمْ کَیْفَ تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَمْ تُؤَمَّرِ (1) (2) الْأَوْهَامُ عَلَی أَمْرِهِ وَ کَیْفَ تُؤَمَّرُ الْأَوْهَامُ عَلَی أَمْرِهِ وَ هُوَ الَّذِی لَا نِهَایَةَ لَهُ وَ لَا غَایَةَ وَ کَیْفَ تَکُونُ لَهُ نِهَایَةٌ وَ غَایَةٌ وَ هُوَ الَّذِی ابْتَدَأَ الْغَایَاتِ وَ النِّهَایَاتِ أَمْ کَیْفَ تُدْرِکُهُ الْعُقُولُ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهَا سَبِیلًا إِلَی إِدْرَاکِهِ (3) وَ کَیْفَ یَکُونُ لَهُ إِدْرَاکُهُ (4) بِسَبَبٍ وَ قَدْ لَطُفَ بِرُبُوبِیَّتِهِ عَنِ الْمَحَاسَّةِ وَ الْمَجَاسَّةِ (5) وَ کَیْفَ لَا یَلْطُفُ عَنْهُمَا مَنْ لَا یَنْتَقِلُ عَنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ کَیْفَ یَنْتَقِلُ مِنْ حَالٍ إِلَی حَالٍ وَ قَدْ جَعَلَ الِانْتِقَالَ نَقْصاً وَ زَوَالًا فَسُبْحَانَکَ مَلَأْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ بَایَنْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَأَنْتَ الَّذِی لَا یَفْقِدُکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الْفَعَّالُ لِمَا تَشَاءُ تَبَارَکَ یَا مَنْ کُلُّ مُدْرَکٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ کُلُّ مَحْدُودٍ مِنْ صُنْعِهِ أَنْتَ الَّذِی لَا یَسْتَغْنِی عَنْکَ الْمَکَانُ (6) وَ لَا نَعْرِفُکَ إِلَّا بِانْفِرَادِکَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ الْقُدْرَةِ وَ سُبْحَانَکَ مَا أَبْیَنَ اصْطِفَاءَکَ لِإِدْرِیسَ عَلَی مَنْ سَلَکَ مِنَ الْحَامِلِینَ (7) لَقَدْ جَعَلْتَ لَهُ دَلِیلًا مِنْ کِتَابِکَ إِذْ سَمَّیْتَهُ صِدِّیقاً نَبِیّاً وَ رَفَعْتَهُ مَکَاناً عَلِیّاً وَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَةً حَرَّمْتَهَا عَلَی خَلْقِکَ إِلَّا مَنْ نَقَلْتَ إِلَیْهِ نُورَ الْهَاشِمِیِّینَ وَ جَعَلْتَهُ أَوَّلَ مُنْذِرٍ مِنْ أَنْبِیَائِکَ ثُمَّ أَذِنْتَ فِی انْتِقَالِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (8) مِنَ الْقَابِلِینَ لَهُ مُتَوَشْلِخَ وَ لَمَکَ الْمُفْضِیَّیْنِ إِلَی نُوحٍ (9) فَأَیَّ آلَائِکَ یَا رَبِّ عَلَی (10) ذَلِکَ لَمْ تُوَلِّهِ وَ أَیَّ خَوَاصِّ کَرَامَتِکَ لَمْ تُعْطِهِ ثُمَّ أَذِنْتَ فِی إِیدَاعِهِ سَاماً دُونَ حَامٍ وَ یَافِثَ فَضُرِبَ لَهُمَا بِسَهْمٍ فِی الذِّلَّةِ وَ جَعَلْتَ مَا أَخْرَجْتَ
ص: 28
مِنْ بَیْنِهِمَا لِنَسْلِ سَامٍ خَوَلًا (1) ثُمَّ تَتَابَعَ عَلَیْهِ الْقَابِلُونَ مِنْ حَامِلٍ إِلَی حَامِلٍ وَ مُودِعٍ إِلَی مُسْتَوْدَعٍ مِنْ عِتْرَتِهِ فِی فَتَرَاتِ الدُّهُورِ حَتَّی قَبِلَهُ تَارُخُ أَطْهَرُ الْأَجْسَامِ وَ أَشْرَفُ الْأَجْرَامِ وَ نَقَلْتَهُ مِنْهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فَأَسْعَدْتَ بِذَلِکَ جَدَّهُ وَ أَعْظَمْتَ بِهِ مَجْدَهُ وَ قَدَّسْتَهُ فِی الْأَصْفِیَاءِ وَ سَمَّیْتَهُ دُونَ رُسُلِکَ خَلِیلًا ثُمَّ خَصَصْتَ بِهِ إِسْمَاعِیلَ دُونَ وُلْدِ إِبْرَاهِیمَ فَأَنْطَقْتَ لِسَانَهُ بِالْعَرَبِیَّةِ الَّتِی فَضَّلْتَهَا عَلَی سَائِرِ اللُّغَاتِ فَلَمْ تَزَلْ تَنْقُلُهُ مَحْظُوراً عَنِ الِانْتِقَالِ فِی کُلِّ مَقْذُوفٍ مِنْ أَبٍ إِلَی أَبٍ حَتَّی قَبِلَهُ کِنَانَةُ عَنْ مُدْرِکَةَ فَأَخَذْتَ لَهُ مَجَامِعَ الْکَرَامَةِ وَ مَوَاطِنَ السَّلَامَةِ وَ أَجْلَلْتَ لَهُ الْبَلْدَةَ الَّتِی قَضَیْتَ فِیهَا مَخْرَجَهُ فَسُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَیُّ صُلْبٍ أَسْکَنْتَهُ فِیهِ لَمْ تَرْفَعْ ذِکْرَهُ وَ أَیُّ نَبِیٍّ بُشِّرَ بِهِ فَلَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الْأَسْمَاءِ اسْمُهُ وَ أَیُّ سَاحَةٍ مِنَ الْأَرْضِ سَلَکْتَ بِهِ لَمْ تُظْهِرْ بِهَا قُدْسَهُ حَتَّی الْکَعْبَةِ الَّتِی جَعَلْتَ مِنْهَا مَخْرَجَهُ غَرَسْتَ أَسَاسَهَا بِیَاقُوتَةٍ مِنْ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ أَمَرْتَ الْمَلَکَیْنِ الْمُطَهَّرَیْنِ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَتَوَسَّطَا بِهَا أَرْضَکَ وَ سَمَّیْتَهَا بَیْتَکَ وَ اتَّخَذْتَهَا مَعْمَداً (2) لِنَبِیِّکَ وَ حَرَّمْتَ وَحْشَهَا وَ شَجَرَهَا وَ قَدَّسْتَ حَجَرَهَا وَ مَدَرَهَا وَ جَعَلْتَهَا مَسْلَکاً لِوَحْیِکَ وَ مَنْسَکاً لِخَلْقِکَ وَ مَأْمَنَ الْمَأْکُولَاتِ وَ حِجَاباً لِلْآکِلَاتِ الْعَادِیَاتِ تُحَرِّمُ عَلَی أَنْفُسِهَا إِذْعَارَ مَنْ أَجَرْتَ ثُمَّ أَذِنْتَ لِلنَّضْرِ فِی قَبُولِهِ وَ إِیدَاعِهِ مَالِکاً ثُمَّ مِنْ بَعْدِ مَالِکٍ فِهْراً ثُمَّ خَصَصْتَ مِنْ وُلِدَ فِهْرٍ غَالِباً وَ جَعَلْتَ کُلَّ مَنْ تَنْقُلُهُ إِلَیْهِ أَمِیناً لِحَرَمِکَ حَتَّی إِذَا قَبِلَهُ لُؤَیُّ بْنُ غَالِبٍ آنَ لَهُ حَرَکَةُ تَقْدِیسٍ فَلَمْ تُودِعْهُ مِنْ بَعْدِهِ صُلْباً إِلَّا جَلَّلْتَهُ نُوراً تَأْنَسُ بِهِ الْأَبْصَارُ وَ تَطْمَئِنُّ إِلَیْهِ الْقُلُوبُ فَأَنَا یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ الْمُقِرُّ لَکَ بِأَنَّکَ الْفَرْدُ الَّذِی لَا یُنَازَعُ وَ لَا
ص: 29
یُغَالَبُ وَ لَا یُشَارَکُ (1) سُبْحَانَکَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ مَا لِعَقْلٍ مَوْلُودٍ وَ فَهْمٍ مَفْقُودٍ مُدْحَقٍ مِنْ ظَهْرٍ مَرِیجٍ نَبَعَ مِنْ عَیْنٍ مَشِیجٍ بِمَحِیضِ (2) لَحْمٍ وَ عَلَقٍ وَ دَرٍّ (3) إِلَی فُضَالَةِ الْحَیْضِ وَ عُلَالاتِ الطَّعْمِ وَ شَارَکَتْهُ الْأَسْقَامُ وَ الْتَحَقَتْ (4) عَلَیْهِ الْآلَامُ لَا یَقْدِرُ عَلَی فِعْلٍ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْ (5) عِلَّةٍ ضَعِیفِ التَّرْکِیبِ وَ الْبَیِّنَةِ مَا لَهُ وَ الِاقْتِحَامَ عَلَی قُدْرَتِکَ وَ الْهُجُومَ عَلَی إِرَادَتِکَ وَ تَفْتِیشَ مَا لَا یَعْلَمُهُ غَیْرُکَ سُبْحَانَکَ أَیُّ عَیْنٍ تَقُومُ نُصْبَ بَهَاءِ نُورِکَ وَ تَرْقَی إِلَی نُورِ ضِیَاءِ قُدْرَتِکَ وَ أَیُّ فَهْمٍ یَفْهَمُ مَا دُونَ ذَلِکَ إِلَّا أَبْصَارٌ (6) کَشَفْتَ عَنْهَا الْأَغْطِیَةَ وَ هَتَکْتَ عَنْهَا الْحُجُبَ الْعَمِیَّةَ فَرَقَتْ أَرْوَاحُهَا إِلَی أَطْرَافِ أَجْنِحَةِ (7) الْأَرْوَاحِ فَنَاجَوْکَ فِی أَرْکَانِکَ وَ أَلَحُّوا بَیْنَ (8) أَنْوَارِ بَهَائِکَ وَ نَظَرُوا مِنْ مُرْتَقَی التُّرْبَةِ إِلَی مُسْتَوَی کِبْرِیَائِکَ فَسَمَّاهُمْ أَهْلُ الْمَلَکُوتِ زُوَّاراً وَ دَعَاهُمْ أَهْلُ الْجَبَرُوتِ عُمَّاراً فَسُبْحَانَکَ یَا مَنْ لَیْسَ فِی الْبِحَارِ قَطَرَاتٌ وَ لَا فِی مُتُونِ الْأَرْضِ جَنَبَاتٌ (9) وَ لَا فِی رِتَاجِ الرِّیَاحِ حَرَکَاتٌ وَ لَا فِی قُلُوبِ الْعِبَادِ خَطَرَاتٌ وَ لَا فِی الْأَبْصَارِ لَمَحَاتٌ وَ لَا عَلَی مُتُونِ السَّحَابِ نَفَحَاتٌ إِلَّا وَ هِیَ فِی قُدْرَتِکَ مُتَحَیِّرَاتٌ أَمَّا السَّمَاءُ فَتُخْبِرُ عَنْ عَجَائِبِکَ وَ أَمَّا الْأَرْضُ فَتَدُلُّ عَلَی مَدَائِحِکَ وَ أَمَّا الرِّیَاحُ
ص: 30
فَتَنْشُرُ فَوَائِدَکَ وَ أَمَّا السَّحَابُ فَتُهْطِلُ مَوَاهِبَکَ وَ کُلُّ ذَلِکَ یُحَدِّثُ بِتَحَنُّنِکَ وَ یُخْبِرُ أَفْهَامَ الْعَارِفِینَ بِشَفَقَتِکَ وَ أَنَا الْمُقِرُّ بِمَا أَنْزَلْتَ عَلَی أَلْسُنِ أَصْفِیَائِکَ أَنَّ أَبَانَا آدَمَ عِنْدَ اعْتِدَالِ نَفْسِهِ وَ فَرَاغِکَ مِنْ خَلْقِهِ رَفَعَ وَجْهَهُ فَوَاجَهَهُ مِنْ عَرْشِکَ وَسْمٌ (1) فِیهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ إِلَهِی مَنِ الْمَقْرُونُ بِاسْمِکَ فَقُلْتَ مُحَمَّدٌ خَیْرُ مَنْ أَخْرَجْتُهُ مِنْ صُلْبِکَ وَ اصْطَفَیْتُهُ بَعْدَکَ مِنْ وُلْدِکَ وَ لَوْلَاهُ مَا خَلَقْتُکَ فَسُبْحَانَکَ لَکَ الْعِلْمُ النَّافِذُ وَ الْقَدْرُ الْغَالِبُ لَمْ تَزَلِ الْآبَاءُ تَحْمِلُهُ (2) وَ الْأَصْلَابُ تَنْقُلُهُ کُلَّمَا أَنْزَلْتَهُ سَاحَةَ صُلْبٍ جَعَلْتَ لَهُ فِیهَا صُنْعاً یَحُثُّ الْعُقُولَ عَلَی طَاعَتِهِ وَ یَدْعُوهَا إِلَی مُتَابَعَتِهِ (3) حَتَّی نَقَلْتَهُ إِلَی هَاشِمٍ خَیْرِ آبَائِهِ بَعْدَ إِسْمَاعِیلَ فَأَیَّ أَبٍ وَ جَدٍّ وَ وَالِدِ أُسْرَةٍ (4) وَ مُجْتَمَعِ عِتْرَةٍ وَ مَخْرَجِ طُهْرٍ وَ مَرْجِعِ فَخْرٍ جَعَلْتَ یَا رَبِّ هَاشِماً لَقَدْ أَقَمْتَهُ لَدُنْ بَیْتِکَ وَ جَعَلْتَ لَهُ الْمَشَاعِرَ وَ الْمَتَاجِرَ (5) ثُمَّ نَقَلْتَهُ مِنْ هَاشِمٍ إِلَی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَنْهَجْتَهُ سَبِیلَ إِبْرَاهِیمَ وَ أَلْهَمْتَهُ رُشْداً لِلتَّأْوِیلِ وَ تَفْصِیلِ الْحَقِّ وَ وَهَبْتَ لَهُ عَبْدَ اللَّهِ وَ أَبَا طَالِبٍ وَ حَمْزَةَ وَ فَدَیْتَهُ فِی الْقُرْبَانِ بِعَبْدِ اللَّهِ کَسِمَتِکَ فِی إِبْرَاهِیمَ بِإِسْمَاعِیلَ وَ وَسَمْتَ بِأَبِی طَالِبٍ (6) فِی وُلْدِهِ کَسِمَتِکَ فِی إِسْحَاقَ بِتَقْدِیسِکَ عَلَیْهِمْ وَ تَقْدِیمِ الصَّفْوَةِ لَهُمْ فَلَقَدْ بَلَّغْتَ إِلَهِی بِبَنِی أَبِی طَالِبٍ الدَّرَجَةَ الَّتِی رَفَعْتَ إِلَیْهَا فَضْلَهُمْ فِی الشَّرَفِ الَّذِی مَدَدْتَ بِهِ أَعْنَاقَهُمْ وَ الذِّکْرِ الَّذِی حَلَّیْتَ بِهِ أَسْمَاءَهُمْ وَ جَعَلْتَهُمْ مَعْدِنَ النُّورِ وَ جَنَّتَهُ وَ صَفْوَةَ الدِّینِ وَ ذِرْوَتَهُ وَ فَرِیضَةَ الْوَحْیِ وَ سُنَّتَهُ ثُمَّ أَذِنْتَ لِعَبْدِ اللَّهِ فِی نَبْذِهِ
ص: 31
عِنْدَ مِیقَاتِ تَطْهِیرِ أَرْضِکَ مِنْ کُفَّارِ الْأُمَمِ الَّذِینَ نَسُوا عِبَادَتَکَ وَ جَهِلُوا مَعْرِفَتَکَ وَ اتَّخَذُوا أَنْدَاداً وَ جَحَدُوا رُبُوبِیَّتَکَ وَ أَنْکَرُوا وَحْدَانِیَّتَکَ وَ جَعَلُوا لَکَ شُرَکَاءَ وَ أَوْلَاداً وَ صَبَوْا إِلَی عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَ طَاعَةِ الشَّیْطَانِ فَدَعَاکَ نَبِیُّنَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بِنُصْرَتِهِ (1) فَنَصَرْتَهُ بِی وَ بِجَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ فَنَحْنُ الَّذِینَ اخْتَرْتَنَا لَهُ وَ سَمَّیْتَنَا فِی دِینِکَ لِدَعْوَتِکَ أَنْصَاراً لِنَبِیِّکَ قَائِدُنَا إِلَی الْجَنَّةِ خِیَرَتُکَ وَ شَاهِدُنَا أَنْتَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ جَعَلْتَنَا ثَلَاثَةً مَا نَصَبَ لَنَا عَزِیزٌ إِلَّا أَذْلَلْتَهُ بِنَا وَ لَا مَلِکٌ إِلَّا طَحْطَحْتَهُ (2) أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً وَ وَصَفْتَنَا یَا رَبَّنَا بِذَلِکَ وَ أَنْزَلْتَ فِینَا قُرْآناً (3) جَلَّیْتَ بِهِ عَنْ وُجُوهِنَا الظُّلَمَ وَ أَرْهَبْتَ بِصَوْلَتِنَا الْأُمَمَ إِذَا جَاهَدَ مُحَمَّدٌ رَسُولُکَ عَدُوّاً لِدِینِکَ تَلُوذُ بِهِ أُسْرَتَهُ وَ تَحُفُّ بِهِ عِتْرَتَهُ کَأَنَّهُمُ النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ إِذَا تَوَسَّطَهُمُ الْقَمَرُ الْمُنِیرُ لَیْلَةَ تَمة (تِمِّهِ) فَصَلَوَاتُکَ عَلَی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ نَبِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ أَیُّ مَنِیعَةٍ لَمْ تَهْدِمْهَا دَعْوَتُهُ وَ أَیُّ فَضِیلَةٍ لَمْ تَنَلْهَا عِتْرَتُهُ جَعَلْتَهُمْ خَیْرَ أَئِمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِکَ وَ یَتَوَاصَلُونَ بِدِینِکَ طَهَّرْتَهُمْ بِتَحْرِیمِ الْمَیْتَةِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ وَ نُسِکَ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ تَشْهَدُ لَهُمْ وَ مَلَائِکَتُکَ أَنَّهُمْ بَاعُوکَ أَنْفُسَهُمْ وَ ابْتَذَلُوا مِنْ هَیْبَتِکَ أَبْدَانَهُمْ شَعِثَةً رُءُوسُهُمْ تَرِبَةً وُجُوهُهُمْ تَکَادُ الْأَرْضُ مِنْ طَهَارَتِهِمْ تَقْبِضُهُمْ إِلَیْهَا وَ مِنْ فَضْلِهِمْ تَمِیدُ بِمَنْ عَلَیْهَا رَفَعْتَ شَأْنَهُمْ بِتَحْرِیمِ أَنْجَاسِ الْمَطَاعِمِ وَ الْمَشَارِبِ مِنْ أَنْوَاعِ الْمُسْکِرِ فَأَیُّ شَرَفٍ یَا رَبِّ جَعَلْتَهُ فِی مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ فَوَ اللَّهِ لَأَقُولَنَّ قَوْلًا لَا یُطِیقُ أَنْ یَقُولَهُ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ أَنَا عَلَمُ الْهُدَی وَ کَهْفُ
ص: 32
التُّقَی وَ مَحَلُّ السَّخَاءِ وَ بَحْرُ النَّدَی وَ طَوْدُ النُّهَی وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ وَ نُورٌ فِی ظُلَمِ الدُّجَا وَ خَیْرُ مَنْ آمَنَ وَ اتَّقَی وَ أَکْمَلُ مَنْ تَقَمَّصَ وَ ارْتَدَی وَ أَفْضَلُ مَنْ شَهِدَ النَّجْوَی بَعْدَ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی وَ مَا أُزَکِّی نَفْسِی وَ لَکِنْ بِنِعْمَةِ رَبِّی أُحَدِّثُ (1) أَنَا صَاحِبُ الْقِبْلَتَیْنِ وَ حَامِلُ الرَّایَتَیْنِ فَهَلْ یُوَازِی فِیَّ أَحَدٌ وَ أَنَا أَبُو السِّبْطَیْنِ فَهَلْ یُسَاوِی بِی بَشَرٌ وَ أَنَا زَوْجُ خَیْرِ النِّسْوَانِ فَهَلْ یَفُوقُنِی (2) أَحَدٌ وَ أَنَا الْقَمَرُ الزَّاهِرُ بِالْعِلْمِ الَّذِی عَلَّمَنِی رَبِّی وَ الْفُرَاتُ الزَّاخِرُ أَشْبَهْتُ مِنَ الْقَمَرِ نُورَهُ وَ بَهَاءَهُ وَ مِنَ الْفُرَاتِ بَذْلَهُ وَ سَخَاءَهُ أَیُّهَا النَّاسُ بِنَا أَنَارَ اللَّهُ السُّبُلَ وَ أَقَامَ الْمَیَلَ وَ عُبِدَ اللَّهُ فِی أَرْضِهِ وَ تَنَاهَتْ إِلَیْهِ مَعْرِفَةُ خَلْقِهِ وَ قَدَّسَ اللَّهَ جَلَّ وَ تَعَالَی بِإِبْلَاغِنَا الْأَلْسُنُ وَ ابْتَهَلَتْ بِدَعْوَتِنَا الْأَذْهَانُ فَتَوَفَّی اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سَعِیداً شَهِیداً هَادِیاً مَهْدِیّاً قَائِماً بِمَا اسْتَکْفَاهُ حَافِظاً لِمَا اسْتَرْعَاهُ تَمَّمَ بِهِ الدِّینَ وَ أَوْضَحَ بِهِ الْیَقِینَ وَ أَقَرَّتِ الْعُقُولُ بِدَلَالَتِهِ وَ أَبَانَتْ حُجَجَ أَنْبِیَائِهِ وَ انْدَمَغَ الْبَاطِلُ زَاهِقاً وَ وَضَّحَ الْعَدْلَ نَاطِقاً وَ عَطَّلَ مَظَانَّ الشَّیْطَانِ وَ أَوْضَحَ الْحَقَّ وَ الْبُرْهَانَ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ فَوَاضِلَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ وَ رَأْفَتِکَ وَ رَحْمَتِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ الطَّاهِرِینَ (3).
**[ترجمه]مسعودی در کتاب اثبات الوصیه این خطبه را از امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و آله نقل میکند:
ص: 25
ستایش خدایی راست که اشیاء را به تنهایی آفرید و موجودات را آفرید بدون اقتباس و شبه و نظیری که قبلا باشد و کسی در آفرینش به او کمک نکرد، بلکه به لطف قدرت خویش آفرید. و اشیاء با کمال خواری پیرو فرمان و خواست او قرار گرفتند.
یکتای بی همتای دائم و بدون اندازه و زمان و زوال و نیستی، پیوسته خواهد بود. زمان در او تغییری بوجود نیاورد و مکان احاطه اش ننماید، صفاتش را زبانی نتواند بازگو کند و نه خواب سنگین و نه خواب سبک او را نمیگیرد. چشمها از دیدنش عاجزند که خبر از رؤیتش دهند و عقل ها او را نمی یابند تا کنه صفاتش را درک کنند و نمی دانند چگونه است مگر به مقداری که خود خبر داده است. کسی نمیتواند فرمان او را برگرداند و سخنش را کسی نمیتواند تکذیب نکند.
اشیاء را بدون فکر و اندیشه و کمک و یاور و پشتیبان آفرید. به قدرت خویش به وجود آورد و تحت مشیت خود قرار داد. پیکرها را صورت بخشید و ارواحشان آفرید و در گوشه و کنار آسمانها و زمین ها، به هر صورت که خود میخواست، موجودات را از عدم بیرون کشید و مگر آنگونه که خود می خواست چیزی را نیافرید، تا بندگان شاهد نشانه ها و نعمت های او باشند. منزه است پروردگاری که جز او معبودی نیست و او یکتای چیره است و درود و سلام فراوان بر محمّد و آل او باد! بار خدایا! اگر کسی منکر فضل آل محمّد باشد، ولی من اقرار می کنم که زمین را مسطح نکرده ای و موجودی را نیافریده ای مگر اینکه آفرینش او را از نوری پیش از سلاله متین و متقن کردی و آدم را جرم آن نور قرار دادی و در جایگاه امن و امان نهادی و از شیطان در پناه داشتی و از کم و زیاد نگه داشتی - . کنایه از عصمت است. - و به او شرافتی عنایت کردی که بندگانت به آن تفاخر کنند.
ص: 26
بر حسب اخبار گذشته و آنچه از کتاب های آسمانی دریافته ایم، کدام بشری مانندآدم بوده است؟ ملائکه را به سجده او واداشتی و به او مطالبی آموختی که از ملائکه پوشانده بودی - . اشاره به آیه: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا» {[خدا] همه [معانی] نامها را به آدم آموخت}. بقره / 31 - ،
چرا که کمال قدرت و تمام اراده خویش را در او به کار بستی. به وسیله چیزی که در نهادش پنهان کرده بودی، از تو درخواست کرد و دعایش را پذیرفتی. وقتی اذن در انتقال نور محمد صلی الله علیه و آله از نهاد آدم را دادی، بین آدم و همسرش، که مایه آرامش او بود، محبت برقرار کردی و آن دو را وسیله انتقال نور گرداندی. نور را از میان این دو، به علم و دانش خود، به شیث منتقل نمودی که او انسانی بود که به پیامبری برگزیده شد.
سپس به انوش منتقل کردی که او در قبول مقام نبوت جانشین پدرش بود. سپس به قینان منتقل نمودی و او را مفتخر به منزلت سابقین و لطفی که به بعدیها داشتی، گردانیدی. پس از آن مهلائیل را چهارمین جرمی قرار دادی که از میان خلایق نور را به امانت گرفت و برایش نبوت و شرافت پدری مرقوم شد. تا تقدیرت به برد رسید و پس از او به اخنوخ انجامید و او اول کسی بود که ناقل رسالت و حامل بار سنگین نبوت بود .
خداوندا، حلم تو لطیف و قدرتت با شکوه، بلند مرتبه تر از از آنی که علم و قدرت تو را تفسیر نمایند مگر به همان اندازه ای که بندگان را دعوت کرده ای که اقرار به ربوبیت تو کنند. گواهی میدهم که دیده ها تو را درک نمیکنند و اوهام تو را نمی ماند و عقلها نمی توانند تو را وصف نمایند و مکان تو را در بر نمیگیرد. و چگونه مکان کسی که قبل از مکان بوده و آن را آفریده را در برگیرد؟
ص: 27
و یا چگونه اوهام تو را دریابد، با اینکه به اوهام چنین اختیاری داده نشده است؟ و چگونه میتوانند اوهام درک کنند خدایی را که نهایت و اندازه ای ندارد؟ و چگونه او را اندازه و نهایتی است، با اینکه تمام اندازه ها و نهایت ها را او آفریده؟ و چگونه عقلها او را در یابد، با اینکه راهی به سوی درکش ندارد؟ و چگونه راه به درکش می یابد، با اینکه از حس شدن و یا لمس شدن لطیفتر است؟ و چگونه از حس و لمس به دور نباشد، کسی که تغییر از حالی به حال دیگر در او راه ندارد؟ و چگونه تغییر از حالی به حال دیگر در او راه پیدا کند، با اینکه تغییر و انتقال را نقص و زوال قرار داده است؟ منزهی خداوندا! همه جا را پر کرده ای و از همه جدایی، هیچ چیز از اختیار تو خارج نیست و هر چه بخواهی میکنی. بزرگ است خدایی که هر چه درک می شود مخلوق اوست و هر محدودی مصنوع او. تو آنی هستی که مکان از تو بی نیاز نیست و ما تو را جز به انفراد در وحدانیت و قدرت نمی شناسیم. منزهی تو! چقدر واضح است دلیل گزینش تو ادریس را از سایر مردم برای حمل امانت. دلیلش را خود در کتابت آوردهای؛ چون او را صدیق و نبی بر شمردهای و دارای مقامی رفیع گردانیده ای و به او نعمتی عنایت کردهای که دیگران جز آنها که محل انتقال نور بنی هاشمند از آن نعمت محرومند و او را اولین بیم دهنده در میان پیامبرانت قرار دادی.
سپس اجازه انتقال محمّد صلی الله علیه وآله را به متوشلخ و لمک که آن دو به نوح رسانیدند، دادی. و خدایا چه نعمتها که به سبب آن به نوح ندادی و چه کرامت های مخصوصی که به او نبخشیدی! بعد اجازه دادی انتقال را به سام و نه به حام و نه به یافث، و آن دو را به تیر خواری زدی و اولاد آن دو را خادمانی برای نسل سام قرار دادی.
ص: 28
سپس حاملین و امانتداران در گذر روزگاران یکی پس از دیگری این نور را از عترت نوح گرفتند تا به تارخ که پاکترین و شریفترین بود، رسید و از او به ابراهیم منتقل نمودی که جدش را به بخت حمل آن سعادتمند نمودی و مقامش را به آن بزرگ گردانیدی و در میان برگزیدگان قداستش بخشیدی و از میان پیامبران خلیلش نام بنهادی. و سپس از میان فرزندان ابراهیم به اسماعیل اختصاص دادی او را گویا به زبان عربی که بهترین زبان است گردانیدی. پیوسته این نور را، محظور از انتقال به افراد بدنام، از پدر به پدری دیگر منتقل میکردی تا بالاخره کنانه از مدرکه دریافت کرد؛ به او مجامع کرامت و محل امن و سلامت دادی و برایش سرزمینی را که پیامبرت را از آنجا مبعوث نمودی، عطا داشتی. منزهی خداوندا که معبودی جز تو نیست! این نور را در کدام نهادی قرار دادی که یادش را نکو نداشته باشی؟ و کدام پیامبر را بشارت به حملش ندادی مگر آنکه نام او را مقدم بر دیگران نداشته باشی؟ و کدام سرزمین را محل حمل او قرار ندادی که قداستش فزونی نگرفته باشد؟ حتی کعبه، که بعثت او را در آن قرار دادی و ریشه آن را با یاقوتی از بهشت عدن بنا نمودی و به دو ملک و فرشته پاک نهاد؛ جبرئیل و میکائیل دستور دادی که وسط زمینش قرار دهند و آن را خانه خود نامیدی و معمد پیامبرت کردی و وحوش و گیاه آن را حرمت نهادی و سنگ و ریگ آن را مقدس کردی و منزل وحی و عبادتگاه خلق و پناهگاه خوردهشوندهها و مانع خورنده های متجاوز. هر که را در آن پناه دادی ترسانیدن و آزارش را حرام نمودی.
سپس اجازه دادی که نضر، آن نور را بپذیرد و به مالک بسپارد و پس از مالک فهر و از میان فرزندان فهر غالب را این امتیاز بخشیدی. و هر کس محل انتقال نور قرار می گرفت امین حرم بود، تا رسید به لوی بن غالب که قداست نور جریان
بیشتری در او داشت و پس از آن در هر صلبی که قرار دادی با نوری که دیده ها را مأنوس خویش می کرد و دل ها را اطمینان میبخشید شکوهش می دادی .
و من ای معبود و سید و مولایم! معترفم تو آن یکتایی هستی که کسی منازع
ص: 29
و غالب و شریک تو نیست. منزهی بارخدایا! جز تو معبودی نیست. چگونه عقل زاییده شده و فهم سردرگم و مدحق از صلب انسانی که مریج از گوشت و پارهای خون و شیر و مشیج در محیض است و رهسپار بقیه حیض و مناشئ غذایی است، و پیوسته دچار بیماریها و گرفتار ناراحتی ها است و قدرت بر انجام کاری نداشته و یارای زدودن بیماری ندارد، ترکیبی ضعیف و بنیه ای ناتوان دارد، چگونه می تواند بر قدرت تو استیلا یابد و بر اراده تو پیروز شود و اطلاع از چیزی پیدا کند که جز تو کسی خبر ندارد؟
منزهی بارخدایا! کدام چشم می تواند در مقابل شدت نور تو بایستد و نور درخشان قدرت تو را دریابد و کدام فهمی می تواند حتی کمتر از این را درک کند؟ مگر فهمهایی که پرده از آنها برداشته شده و حجاب های غلیظ و ضخیم از ایشان برطرف گردیده و روحشان تا دو سوی بالهای ارواح - . شاید منظور از بالهای ارواح نیروهای روحانی باشد که با این معنا، بالها کنایه از قوا و استعدادهای روح است. - اوج گرفته تا جایی که تو را در اساست مناجات می کنند و در میان انوار تابناکت بر تو التماس می نمایند و از مقام خاکی خود به جایگاه کبریاییت می نگرند. اهل ملکوت آنها را زائران می نامند و ساکنان جبروت ایشان را آبادکنندگان.
منزهی خداوندا! ای کسی که نه قطره ای در دریا و نه پهنه ای در زمین ها و نه وزشی در بادها و نه خطوری در دل بندگان و نه بر همزدنی در چشمها و نه اهتزازی در دل ابرها نیستند، مگر اینکه همگی مبهوت قدرت تواند.
اما آسمان، خبر از شگفتیهای توست و زمین رهنمون کننده به ستایش تو و بادها
ص: 30
پخش کننده فایدههایت و ابرها موهبت های تو را می بارند. تمام اینها بازگوی مهربانی توست و فهمهای عارفین خبر دهنده از شفقت تو.
من اقرار میکنم به آنچه نازل کرده ای بر زبان برگزیدگانت، که پدرمان آدم هنگام اعتدال نفس و فارغ شدن از خلق محض تو، سر به جانب عرش بلند نمود و دید که آنجا نوشته شده: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. و گفت: خدایا این کیست که همراه نام تو است؟ و فرمودی: محمّد است؛ بهترین کسی که از نهاد تو خارج می شود که از بین فرزندان بعد از تو برگزیده ام و اگر او نبود تو را نمی آفریدم.
منزهی ای خدایی که دارای علمی نافذ و مقامی ارجمندی! پیوسته نور محمّد در نهاد پدران حمل میشد و اصلاب او را چون کلماتی منتقل میکردند که به هر صلبی وارد می شد، عقل ها را وادار به اطاعت میکرد - . اشارهایست به اعمال غیر عادی که پدران پیامبر به سبب وجود نور ایشان انجام میدادند. - و به پیروی فرا میخواند، تا اینکه به هاشم بهترین پدران پیامبر پس از اسماعیل منتقل گردید. پس خدایا کدام پدر و کدام جد و کدام بزرگ خاندان و کدام فرمانروای قبیله و منبع پاکی و مرجع فخری را مانند هاشم قرار دادی؟ او را در جوار خانه خود قرار دادی و به او مشاعر و تجارت بخشیدی. سپس از هاشم به عبدالمطلب منتقل کردی و او را به راه ابراهیم راهنما شدی و به او فهم تأویل و قوه تشخیص حق از باطل عطا کردی و عبد اللَّه و ابو طالب و حمزه را به او بخشدی و در قربانی به جای عبد اللَّه فدیه را پذیرفتی مانند همان کاری که با ابراهیم در باره قربان کردن اسماعیل نمودی و او را برجسته کردی به ابوطالب در نژادش همان امتیازی که به اسحاق دادی، بخشیدی؛ آنها را مقدس نمودی و برگزیده ها را در آنها قرار دادی. خدایا چنان مقام فرزندان ابوطالب را در شرافت بلند کردی که گردن ها به این امتیاز افراشته شد و نامهای ایشان به آن فضایل در زبانها افتاد. آنها را معدن نور و بهشت آن و برگزیدگان بزرگان دین و فریضه و سنت وحی قرار دادی، سپس به عبداللَّه اذن در خارج کردن آن نور دادی
ص: 31
در جایی که، زمینش از کافرانی که عبادتت را فراموش کرده و جاهل به معرفتت شده بودند و مشرک شده و ربوبیتت را نفی و یکتاییت را انکار کرده بودند و برایت شریک و فرزند قرار داده و به بت پرستی و پیروی شیطان مشغول شده بودند، مطهر گشته بود. پیامبر ما صلوات الله علیهاز تو درخواست یاری کرد و تو او را به وسیله من و جعفر و حمزه یاری نمودی .
ما کسانی هستیم که برای پیامبر خود انتخاب کردی و ما را یاران او، که پیشوای ما به بهشت خوبانت است، در راه دعوت دین بر شمردی. و گواه ما، خود تو هستی که پروردگار آسمانها و زمینها میباشی. ما را آن سه نفری قرار دادی که هر کس که به دشمنی ما برمیخاست به وسیله ما خوارش مینمودی و هر پادشاهی را هلاک میکردی. و اینگونه وصفمان کردی: بر کفار سختگیر و در میان خود مهربان و پیوسته به رکوع و سجود - . اشاره به آیه: «وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا» { و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند آنان را در رکوع و سجود می بینی}. فتح / 29 - .
و قرآنی در میان ما نازل کردی که و با آن ستم را از چهره ما زدودی و از هیبت ما امت های دیگر را به وحشت انداختی. هر گاه محمّد، پیامبرت، با دشمنی از دشمنان دینت پیکار میکرد، چنان خانواده اش او را در پناه و اقوامش در میان میگرفتند که گویی ستارگان درخشاناند که در میان آنها ماهی در شب تمام باشد.
صلوات تو بر محمّد بنده و پیامبرت و برگزیده و منتخب تو و بر آل پاکش! کدام منیعهای بود که دعوت او منهدمش نکرد و کدام مقام بود که به عترت او ارزانی نداشتی؛ آنها را بهترین پیشوا برای مردم قرار دادی، چه این که امر به معروف و نهی از منکر میکردند و در راه تو پیکار مینمودند و دینت را به بعدیهایشان میرساندند. آنها را از مصرف مردار و خون و گوشت خوک و آنچه نام تو به هنگام ذبح بر آن برده نشده، پاک و پاکیزه کردی. خود و ملائکه ات گواهی دادید که ایشان جان خویش را با تو معامله کردهاند و از هیبت و جلال خود را کوچک شمردند، سرهایی غبار گرفته و صورتهایی خاکآلود، چنان تطهیر شدند که زمین نزدیک بود آنها را در برگیرد و از فضلشان با هر آن کس که روی زمین است به حرکت درآید. با حرام نمودن مسکرات چه خوردنی و چه آشامیدنی شأن ایشان را رفیع گردانیدی.
خدایا چه مقام و منزلتی است ای که در محمّد و عترتش قرار دادی! به خدا قسم سخنی میگویم که احدی از خلق نمیتواند ادعا کند: من، پس از پیامبر مصطفی، پرچم هدایت و پناهگاه تقوی
ص: 32
و جایگاه سخاوت و دریای جود و کوه بلند عقل و معدن دانش و نور تاریکیهای تیره و بهترین مؤمنان و متقیان و کاملترین شخصی که جامه و ردا پوشیده و بالاترین شخصی که شاهد نجوی بوده هستم. من خود را نمی ستایم، بلکه نعمت خدای را بازگو میکنم - . اشاره به آیه: «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» {و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی}. ضحی / 11 - . من صاحب دو قبله و حامل دو پرچم هستم. و وقتی من پدر حسن و حسینم آیا کسی با من برابر است؟ آیا کسی مساوی من هست با اینکه من همسر بهترین زنان هستم؟ آیا کسی برتر از من هست با اینکه من ماه درخشنده علم، علمی که پروردگارم آموخته، و نهر پر آبی که در نور و درخشش چون ماه است و رودخانه جود و بخشش هستم؟
ای مردم! خداوند به وسیله ما راهها را روشن نموده و کجی را راست نموده، و به وسیله ما خداوند پرستش میشود و معرفت مردم به او منتهی شده. خداوند به واسطه تبلیغ ما زبانها را مقدس گردانیده و با دعوت ما ذهنها را بتضرع درآورده است. محمّد صلی الله علیه و آله را از دنیا برد در حالی که او سعید و شهید و هادی و مهدی بود و انجام دهنده وظایف و نگهبان دستورات، دین را به او تکمیل کرد و یقین را با او آشکار نمود و عقلها گواهی بر راهنمایی او دادند. او دلایل پیامبران را آشکار نمود و باطل را از میان برد و عدالت را به وضوح به سخن در آورد و کمین گاههای شیطان را تعطیل کرد و حق و برهان را آشکار کرد. خدایا بهترین درودها و بالاترین برکات و رأفتها و رحمتهای خود را بر محمّد، پیامبر رحمت، و اهل بیت پاکش نازل گردان! - . اثبات الوصیة : 100-105 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام خلقه الظاهر أن الضمیر راجع إلی النبی صلی الله علیه و آله و قوله سبقت به السلالة لعل فیه تصحیفا و یحتمل أن یکون المراد أن السلالة إنما سبقت خلقته لأجل ذلک النور و لیکون محلا له.
و المراد بالسلالة آدم علیه السلام کما قال تعالی وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ و یحتمل أن یکون صغت فصحف و فی القاموس الجرم بالکسر الجسد قوله بما أکننت أی دعاک مستشفعا بالنور الذی سترته فیه و قوله قدرة إن لم یکن تصحیفا فهو حال عن ضمیر أجرامه.
و برد هو الخامس من الآباء وقع هنا مکان زیادا و ماردا و إیادا و أدد فی الأخبار
ص: 33
الأخر و قوله أول من جعلت یدل علی أن من بینه و بین آدم لم یکونوا رسلا و لا ینافی کونهم أنبیاء قوله و لم تؤمر الأوهام علی بناء التفعیل بصیغة المجهول أی لم تجعل الأوهام أمیرا علی أمر معرفته أو بالتخفیف بتضمین أو یکون علی بمعنی الباء أی لم یأمر الله الأوهام بمعرفته و الظاهر لم یعثر کما فی موضع آخر من العثور بمعنی الاطلاع.
و قوله من خلقه خبر کل قوله علیه السلام سلک أی مضی أو انسلک فی سلک الحاملین لکن لا یساعده اللغة قوله المفضیین أی قبل النور متوشلخ ثم لمک و أوصلاه إلی نوح علیه السلام قوله علی ذلک أی بسبب قبول النور و ضمیرا لم توله و لم تعطه راجعان إلی نوح.
قوله محظورا أی ممنوعا من أن ینتقل إلی من یقذف بسوء و قوله من أب متعلق بقوله تنقله و مدرکة اسم والد خزیمة و خزیمة والد کنانة قوله معمدا کمقصد بمعناه أی قبلة یتوجهون إلیه فی الصلاة أو یقصدونه للحج و العمرة و الإذعار التخویف.
قوله علیه السلام إن له حرکة تقدیس أی صار النور بعد ذلک أظهر و تأثیر الکرامة للآباء لقربهم أکثر و قال فی القاموس دحقه کمنعه طرده و أبعده کأدحقه و الرحم بالماء رمته و لم تقبله و المریج المختلط و المضطرب و یقال خوط مریج أی متداخل فی الأغصان.
و المشیج المختلط من کل شی ء و جمعه أمشاج قوله بمحیض فی المنقول منه بالحاء المهملة فیکون متعلقا بمشیج أی مختلط بالحیض و یحتمل أن یکون بالمعجمة من قولهم مخض اللبن إذا أخذ زبده فهو مخیض و مخض الشی ء حرکه شدیدا فالباء زائدة أو للملابسة أو علی التجرید.
و الحاصل أنه شبه النطفة بلبن مخیض إذ هی تحصل من الحرکة و هی تخرج من اللحم و تنعقد من الدم و علی الأول لحم و علق بدلان من قوله مدحق لبیان تغیراتها و انقلاباتها و الفضالة بالضم البقیة و العالة بالضم ما یتعلل به و بقیة
ص: 34
اللبن و غیره و قوله ما له تأکید لقوله ما لعقل.
قوله الحجب العمیة أی الکثیفة الحاجبة قال الجزری فی حدیث الصوم فإن عمی علیکم قیل هو من العماء السحاب الرقیق أی حال دونه ما أعمی الأبصار عن رؤیته و فیه من قتل تحت رایة عمیة قیل هو من فعیلة من العمی الضلالة قوله أجنحة الأرواح هو إما جمع الروح بمعنی الرحمة أو الراحة أو جمع الریح بمعنی الرحمة أو الغلبة و النصرة و کان یحتمل المنقول منه الدال المهملة جمع دوح و هو جمع دوحة الشجرة العظیمة و الجنبات جمع جنبة بالتحریک و هو من الوادی ناحیته. قوله علیه السلام و لا فی رتاج الریاح الرتاج ککتاب الباب المغلق و لا یناسب المقام إلا بتکلف و یحتمل أن یکون من قولهم رتج البحر أی هاج و کثر ماؤه فغمر کل شی ء و یحتمل أن یکون رجاج الریاح من الرج و هو التحریک و التحرک و الاهتزاز و الرجرجة الاضطراب و الهطل تتابع المطر و الصنع بالضم المعروف.
قوله فی نبذه الضمیر راجع إلی النور و یقال صبا إلی الشی ء إذا حن و مال و قوله قائدنا صفة لنبیک و کذا خیرتک و یحتمل أن یکون قائدنا مبتدأ و خیرتک خبره کما أن شاهدنا مبتدأ و أنت خبره و یقال نصب لفلان أی عاداه و له الحرب وضعها و کلما رفع و استقبل به شی ء فقد نصب ذکره الفیروزآبادی فیمکن أن یقرأ هنا علی المعلوم و المجهول و یقال طحطح أی کسر و فرق و بدد إهلاکا.
قوله علیه السلام لیلة تمه بکسر التاء و فتحها و ضمها أی تمامه قال الجوهری قمر تمام و تمام إذا تم لیلة البدر و لیلة التمام مکسور و هو أطول لیلة فی السنة و یقال أبی قائلها إلا تما و تما و تما ثلاث لغات أی تماما و مضی علی قوله لم یرجع منه و الکسر أفصح.
قوله علیه السلام أی منیعة أی بنیة رفیعة حصینة من أبنیة الضلالة و ابتذال الثوب
ص: 35
و غیره امتهانه تکاد الأرض أی کانت الأرض تحبهم بحیث تکاد تقبضهم إلیها و تهتز بکونهم علیها بحیث یخاف أن تمید بمن علیها فرحا و السخاء ممدود و لعله قصره لرعایة السجع و الندی بالقصر الجود و المطر و البلل و الطود الجبل العظیم و النهی بضم النون جمع نهیة و هی العقل.
قوله علیه السلام من شهد النجوی أی أفضل الأفاضل فإنهم یشهدون النجوی و المشورة أو أفضل من اطلع علی نجوی الخلق و أسرارهم بنور الإمامة قوله علیه السلام و أقام المیل لعله بالتحریک و هو ما کان من المیل و الاعوجاج بحسب الخلقة فهو أوفق لفظا و أبلغ معنی.
قوله علیه السلام و تناهت یقال تناهی أی بلغ أی بنا اختبر الله الخلق و اطلع علی أحوالهم اطلاعا یوجب الثواب و العقاب أو بنا عرف الخلق ربهم فانتهی معرفتهم إلیهم و اعلم أن النسخة کانت سقیمة جدا فصححناها بحسب الإمکان.
lt;meta info="\\"مگر اینکه آفرینش او را از نوری پیش از سلاله متین و متقن کردی\\" ظاهراً ضمیر \\"او\\" به پیامبر صلی الله علیه و آله برمیگردد. و \\"پیش از سلاله\\" ظاهراً اشتباه نسخهبرداری باشد و ممکن است منظور این باشد که سلاله هم به خاطر آن نور است زودتر آفریده شد تا محلی برای آن نور باشد.
منظور از سلاله، آدم علی نبینا و آله و علیه السلام است که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طین» - . مؤمنون / 12 - {و به یقین انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم} و محتمل است که به جای \\"سبقت\\"، \\"صغت\\" به معنای ساخته شد، بوده باشد که مورد تصحیف واقع شده است. \\"جرم\\" به کسر یعنی جسد. \\"به وسیله چیزی که در نهادش پنهان کرده بودی\\" یعنی با نوری که در وجودش پنهان کرده بودی. قدرت اگر غلط نسخهبرداری نباشد، حال از اجرام است.
\\"برد\\"، پنجمین پدر بوده است. در روایات دیگر در به جای برد زیاد و مارد و ایاد و ادد نیز واردشده است.
ص: 33
\\"او اول کسی بود که ناقل رسالت و حامل بار نبوت بود\\" اینکه اخنوخ را اولین رسول بعد از آدم نام برده شده نشان میدهد که بین او و آدم فرستاده ای نبوده است و البته این با وجود مقام نبوت برای ایشان منافات ندارد. \\"به اوهام چنین اختیاری داده نشده است\\" این معنا بنابر این است که \\"لم تؤمر الاوهام علی أمره\\" از باب تفعیل و به ساخت مجهولی باشد. ممکن است میم \\"لم تؤمر\\" مشدد نباشد و \\"علی\\" هم به معنای باء باشد که یعنی خداوند اوهام را امر به شناخت خود نکرده است.
\\"سپس اجازه انتقال محمّد... دادی\\" یعنی اجازه انتقال نور محمد را دادی. \\"به سبب آن\\" یعنی به سبب حمل آن نور.
\\"محظور از انتقال به افراد بدنام\\" یعنی مانع از انتقال این نور به افراد بدنام میشدی. \\"مدرکه\\" پدر خزیمه و خزیمه پدر \\"کنانه\\" است.
\\"معمد پیامبرت کردی\\" معمد بر وزن مقصد و به همان معنای مقصد است، یعنی قبله ای که در نماز به سمت آن بایستند و برای حج و عمره به سمت آن بیایند .
\\"که قداست نور جریان بیشتری در او داشت\\" یعنی هر چه پدران نزدیکتر میشدند، نور در آنها ظاهرتر و تأثیر کرامت در آنها به جهت نزدیکتر شدن بیشتر میشد. \\"مدحق\\" دَحَقَه بر وزن مَنَعَه، همانند أدحَقَه به معنای طرد و دور کردن است و أدحق الرحم بالماء، یعنی آن را پرت کرد و قبول نکرد. مریج یعنی مخلوط شده و مضطرب، و گفته میشود خوط مریج، یعنی در داخل استخوانها.
\\"مشیج\\" به معنای مختلط از هر چیزی است و جمع آن امشاج است. و \\"محیض\\" متعلق به مشیج است، یعنی مخلوط شده با حیض. و ممکن است مخیض بوده که به معنای عصاره و زبده شیر است.
حاصل اینکه نطفه، به شیر مخیض تشبیه شده است؛ چون از از گوشت بیرون میآید و از خون تشکیل میشود.
ص: 34
\\"ارواح\\" یا جمع روح است و منظور از دو بال آن رحمت و آسایش است و یا جمع ریح به معنای رحمت است و دو بال آن پیروزی و نصرت می باشد. و محتمل است که ادواح بوده باشد که در مراحل نسخهبرداری به این شکل درآمده است. ادواح جمع و دوحة، به معنای درخت بزرگ است.
\\"نه وزشی در بادها\\". رتاج الریاح، رتاج بر وزن کتاب، درب بسته شده را گویند و این معنا به سختی مناسب اینجاست. و ممکن است از رتج البحر گرفته شده باشد که یعنی آب دریا زیاد شد و همه چیز را در خود غرق کرد. و ممکن است رجاج الریاح بوده که از رجّ و به معنای تحریک و تحرک و اهتزاز و رجرجه به معنای اضطراب است.
\\"ماهی در شب تمام\\" لیلة تمّة، جوهری میگوید: به کسر و فتح و ضم تاء، و به معنای تمام است. و قمر تِمام و تَمام، یعنی قرص ماه کامل. و لیلة التِمام یعنی بلنترین شب سال.
کدام منیعهای بود... یعنی بنای بلند و ایمنی از بناهای ضلالت. زمین نزدیک بود
ص: 35
آنها را در برگیرد یعنی به قدری آنها را دوست داشت، میخواست آنها را در خود بکشد و به جهت وجود ایشان بر رویش طوری از روی شادی خود را تکان دهد که اهل زمین به هراس بیافتند.
\\"شاهد نجوی\\" یعنی با فضلترین فضیلتداران که نجوی و مشورت را مشاهده میکنند، یا بهترین کسی که بر نجوا و اسرار مردمان، به سبب نور امامت، آگاه است.
\\"معرفت مردم به او منتهی شده\\" یعنی معرفت مردم به او رسیده است. یعنی به وسیله ما خداوند مردم را به بوته آزمایش نهاده و بر احوال آنها برای دادن پاداش و کیفر مطلع میشود. یا اینکه معنا این است که به وسیله ما مردمان پروردگارشان را میشناسند .
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُوسَی بْنِ طَلْحَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی یُولَدُ فِیهَا الْإِمَامُ لَا یُولَدُ فِیهَا مَوْلُودٌ إِلَّا کَانَ مُؤْمِناً وَ إِنْ وُلِدَ فِی أَرْضِ الشِّرْکِ نَقَلَهُ اللَّهُ إِلَی الْإِیمَانِ بِبَرَکَةِ الْإِمَامِ (1).
**[ترجمه]أمالی طوسی: ابو بصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمودند: در شبی که امام متولد می شود هیچ فرزندی متولد نخواهد شد مگر اینکه مؤمن باشد و اگر هم در بلاد کفر متولد شود، خداوند به برکت امام او را به ایمان رهبری میکند. - . أمالی إبن طوسی : 263 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا خَلَقَ اللَّهُ الْإِمَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَکْتُبُ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً
ص: 36
وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: ابن مسکان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: وقتی خداوند امام را در رحم مادر می آفریند بر بازوی راست او نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً
ص: 36
وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}.
**[ترجمه]
وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ أَنْ یَخْلُقَ (1) الْإِمَامَ أَخَذَ شَرْبَةً مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَعْطَاهَا مَلَکاً فَسَقَاهَا إِیَّاهَا (2) فَمِنْ ذَلِکَ یَخْلُقُ الْإِمَامَ فَإِذَا وُلِدَ بَعَثَ اللَّهُ ذَلِکَ الْمَلَکَ إِلَی الْإِمَامِ فَکَتَبَ (3) بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا مَضَی ذَلِکَ الْإِمَامُ الَّذِی قَبْلَهُ رَفَعَ لَهُ مَنَاراً یُبْصِرُ بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ فَلِذَلِکَ یَحْتَجُّ بِهِ عَلَی خَلْقِهِ (4).
**[ترجمه]حسن بن راشد نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امام را بیافریند شربتی از زیر عرش بر میگیرد و به فرشته ای میدهد تا به مادر او بخوراند - . در بعضی نسخه ها آمده: أباه: به پدرش، و در مصدر إیّاه: به خودش، آمده است. - و امام از آن شربت آفریده می شود. پس از تولد خداوند همان فرشته را میفرستد و تا در پیشانی امام بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی آن امام قبلی از دنیا برود برایش ستونی میافرازد که اعمال بندگان را ببیند و از همین طریق، خداوند خلقش احتجاج میکند. - . تفسیر قمی : 202 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام إیاها أی أُم الإمام علیه السلام و فی بعض النسخ إیاه کما فی الکافی و فی بعضها أباه بالموحدة و مفادهما واحد قوله فلذلک فی بعض النسخ فبذلک أی یرفع المنار حیث یطلعه علی أعمالهم فیصیر شاهدا علیهم یحتج به یوم القیامة علیهم و فی الکافی و فیما سیأتی و بهذا یحتج الله علی خلقه أی بمثل هذا الرجل المتصف بتلک الأوصاف یحتج الله علی خلقه و یوجب علی الناس طاعته.
**[ترجمه]یعنی در آن محل رفیع میبرد تا اعمال بندگان را دیده به عنوان شاهد در روز قیامت بر اعمالشان شهادت دهد. در کتاب کافی و نیز احادیث بعدی اینگونه آمده است: با این خداوند بر مردم احتجاج می کند؛ یعنی با مردی که چنین اوصافی دارد خداوند حجت را بر خلق تمام کرده و اطاعت خویش را بر آنها واجب میکند.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ إِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ إِلَی الْأَرْضِ وَقَعَ وَ هُوَ وَاضِعٌ یَدَهُ إِلَی الْأَرْضِ رَافِعٌ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالَ علیه السلام لِأَنَّ مُنَادِیاً یُنَادِیهِ مِنْ جَوِّ السَّمَاءِ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی یَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ اثْبُتْ فَإِنَّکَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی وَ لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ مَنَحْتُ جِنَانِی وَ أُحِلُّکَ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُصْلِیَنَّ مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ أَوْسَعْتُ عَلَیْهِمْ فِی دُنْیَایَ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی قَالَ فَإِذَا انْقَضَی صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ هُوَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا
ص: 37
إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ فَإِذَا قَالَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ الْعِلْمَ الْأَوَّلَ وَ الْعِلْمَ الْآخِرَ وَ اسْتَحَقَّ زِیَادَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که ایشان فرمودند: نطفه امام از بهشت است و وقتی از شکم مادرش به زمین گذاشته میشود دست بر زمین میگذارد و سر به آسمان بلند میکند. عرض کردم: فدایتان شوم، چرا چنین میکند؟ فرمودند: زیرا یک منادی از آسمان، از بطن عرش و افق اعلی فریاد ندا میدهد: ای فلانی پسر فلانی! پایدار باش که تو برگزیده ی من از میان خلقی و گنجینه ی دانشم هستی، رحمت خود را برای تو و کسی که تو را دوست داشته باشد لازم گردانیم و بهشت را به تو بخشیدم و همسایگی خویش را بر تو حلال می کنم.
به عزت و جلالم سوگند هر که تو را دشمن بدارد گرفتار بدترین عذاب خود میکنم، گر چه در دنیا رزق خود را بر آنها وسعت دهم. فرمودند: وقتی صدای منادی پایان می یابد امام او را چنین جواب میدهد: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا
ص: 37
إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . آل عمران / 18 - {خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}. وقتی این کلمات را بگوید خداوند به او علم اول و علم آخر را عطا میکند و در شب قدر مستحق زیادت روح میگردد. - . بصائر الدرجات : 61 -
**[ترجمه]
قال الجزری فیه ینادی مناد من بطنان العرش أی من وسطه و قیل من أصله و قیل البطنان جمع بطن و هو الغامض من الأرض یرید من دواخل العرش أقول لعل المراد بالعلم الأول علوم الأنبیاء و الأوصیاء السابقین و بالعلم الآخر علوم خاتم الأنبیاء أو بالأول العلم بأحوال المبدإ و أسرار التوحید و علم ما مضی و ما هو کائن فی النشأة الأولی و الشرائع و الأحکام و بالآخر العلم بأحوال المعاد و الجنة و النار و ما بعد الموت من أحوال البرزخ و غیر ذلک و الأول أظهر.
**[ترجمه]جزری میگوید: بطن عرش یعنی وسط آن و گفته شده که یعنی ریشه آن و گفته شده مراد اعماق عرش است. شاید مراد از علم اول، علوم انبیا و اوصیای گذشته و منظور از علم آخر، علوم خاتمالانبیاء باشد، و شاید هم مراد از علم اول، علم به احوال مبدء آفرینش و أسرار توحید و علم به هر آنچه که در این دنیا گذشته و خواهد آمد و علم به شرایع و احکام باشد و مراد از علم آخر، علم به احوال معاد و بهشت و جهنم و اتفاقات بعد از مرگ و احوال برزخ و غیر آن باشد. معنای اول ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْإِمَامَ أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ مَاءِ الْمُزْنِ فَیَقَعُ عَلَی کُلِّ شَجَرَةٍ فَیَأْکُلُ مِنْهُ ثُمَّ یُوَاقِعُ فَیَخْلُقُ اللَّهُ مِنْهُ الْإِمَامَ فَیَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ رُفِعَ لَهُ مَنَارٌ مِنْ نُورٍ یَرَی أَعْمَالَ الْعِبَادِ فَإِذَا تَرَعْرَعَ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (2)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد بن مروان نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: وقتی خداوند بخواهد امام را بیافریند، قطره ای از آب مزن فرو میریزد که بر هر درختی فرو میافتد. پدر امام آن را میخورد و بعد با همسر خود همبستر می شود و خداوند امام را از آن می آفریند. او در شکم مادرش صداها را میشنود و وقتی بر زمین قرار گرفت، مناره ای از نور برایش افراشته می شود که اعمال بندگان را می بیند، و وقتی به حرکت در آمد و رشد کرد، بر بازوی راست او نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 127 و 128 -
**[ترجمه]
الأکثر فسروا المزن بالسحاب أو أبیضه أو ذی الماء و یظهر من الأخبار أنه اسم للماء الذی تحت العرش.
**[ترجمه]بیشتر مفسیرین مزن را به ابر یا ابر سفید ابر باران زا تفسیر کردهاند، و از روایات استفاده میشود که مزن نام آبی است در زیر عرش .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا دَخَلَ أَحَدُکُمْ عَلَی الْإِمَامِ فَلْیَنْظُرْ مَا یَتَکَلَّمُ بِهِ فَإِنَّ الْإِمَامَ یَسْمَعُ الْکَلَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا هِیَ وَضَعَتْهُ سَطَعَ لَهَا نُورٌ سَاطِعٌ إِلَی السَّمَاءِ وَ سَقَطَ وَ فِی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ مَکْتُوبٌ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا هُوَ تَکَلَّمَ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً یُشْرِفُ (3) بِهِ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ یَعْلَمُ بِهِ أَعْمَالَهُمْ (4).
ص: 38
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مروان روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: وقتی یکی از شما به خدمت امام میرسد، مراقب باشد که چه میگوید؛ زیرا امام سخن گفتن را حتی وقتی در شکم مادر است هم میشنود و وقتی مادر او را میزاید، نوری به طرف آسمان برایش میدرخشد و در حالی که بر بازوی راستش نوشته شده: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و وقتی شروع به سخن گفتن کرد، خداوند برایش ستونی مرتفع میافرازد که با آن مشرف بر اهل زمین میگردد و اعمال بندگان را میداند. - . بصائر الدرجات : 128 -
ص: 38
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْإِمَامُ یَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا سَقَطَ إِلَی الْأَرْضِ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا تَرَعْرَعَ نَصَبَ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: امام در شکم مادر صداها را میشنود و وقتی به زمین پای گذارد، بر بازوی راست او نوشته میشود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی بر پای خود بایستد، ستونی از نور از زمین به آسمان برایش نصب می شود که اعمال بندگان را با آن میبیند. - . بصائر الدرجات : 128 و 129 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ الْهَمَدَانِیِّ وَ غَیْرِهِ رَوَاهُ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَقْبِضَ رُوحَ إِمَامٍ وَ یَخْلُقَ مِنْ بَعْدِهِ إِمَاماً أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ مَاءٍ تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَی الْأَرْضِ فَیُلْقِیهَا عَلَی ثَمَرَةٍ أَوْ عَلَی بَقْلَةٍ فَیَأْکُلُ تِلْکَ الثَّمَرَةَ أَوْ تِلْکَ الْبَقْلَةَ الْإِمَامُ الَّذِی یَخْلُقُ اللَّهُ مِنْهُ نُطْفَةَ الْإِمَامِ الَّذِی یَقُومُ مِنْ بَعْدِهِ قَالَ فَیَخْلُقُ اللَّهُ مِنْ تِلْکَ الْقَطْرَةِ نُطْفَةً فِی الصُّلْبِ ثُمَّ یَصِیرُ إِلَی الرَّحِمِ فَیَمْکُثُ فِیهَا أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَإِذَا مَضَی لَهُ أَرْبَعُونَ لَیْلَةً سَمِعَ الصَّوْتَ فَإِذَا مَضَی لَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا خَرَجَ إِلَی الْأَرْضِ أُوتِیَ الْحِکْمَةَ وَ زُیِّنَ بِالْعِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ أُلْبِسَ الْهَیْبَةَ وَ جُعِلَ لَهُ مِصْبَاحٌ مِنْ نُورٍ یَعْرِفُ بِهِ الضَّمِیرَ وَ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ (2).
یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الأهوازی عن مقاتل عن الحسین بن أحمد عن یونس بن ظبیان مثله (3)
- یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار عن ابن أبی نجران عن ابن محبوب عن مقاتل مثله (4) بتغییر ما أوردناه فی باب صفات الإمام علیه السلام شی، تفسیر العیاشی عن یونس مثله (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را قبض روح کند و امام بعد از او را بیافریند، قطره ای از آب زیر عرش فرو میفرستد و آن را بر میوه و یا دانه ای قرار میدهد. او از آن میوه یا دانه میخورد و خداوند از همان قطره نطفه امام بعدی را در صلب او می آفریند. سپس منتقل به رحم مادر می شود و پس از چهل شب، صدا را در رحم مادر میشنود و پس از اینکه چهار ماه گذشت، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و وقتی بر زمین قرار گیرد به او حکمت داده می شود و به علم و وقار آراسته می گردد و هیبت و جلال بر پیکرش پوشانده میشود و برایش چراغی از نور قرار داده میشود که با آن ضمیر مردمان را می فهمد و اعمال مردم را میبیند. - . بصائر الدرجات : 128 و 129 -
بصائر الدرجات، با سندی دیگر نیز این روایت را از یونس بن ظبیان نقل کرده است. - . همان -
بصائر الدرجات، باز با سندی متفاوت این روایت را نقل کرده که ما آن را در باب صفات امام آوردهایم. - . همان -
تفسیر عیاشی نیز مانند همین روایت را از یونس نقل کرده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 374 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَحَبَّ أَنْ
ص: 39
یَخْلُقَ الْإِمَامَ أَمَرَ مَلَکاً أَنْ یَأْخُذَ شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ تَحْتَ الْعَرْشِ فَیَسْقِیَهَا إِیَّاهُ فَمِنْ ذَلِکَ یَخْلُقُ الْإِمَامَ وَ یَمْکُثُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فِی بَطْنِ أُمِّهِ لَا یَسْمَعُ الصَّوْتَ ثُمَّ یَسْمَعُ بَعْدَ ذَلِکَ الْکَلَامَ فَإِذَا وُلِدَ بَعَثَ ذَلِکَ الْمَلَکَ فَیَکْتُبُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا مَضَی الْإِمَامُ الَّذِی کَانَ مِنْ قَبْلِهِ رَفَعَ لِهَذَا مَنَاراً مِنْ نُورٍ یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ الْخَلَائِقِ فَبِهَذَا یَحْتَجُّ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسن بن راشد نقل کرده، شنیدم که حضرت صادق علیه السّلام میفرمودند: وقتی خداوند تبارک و تعالی دوست داشته باشد
ص: 39
امام را بیافریند، فرشتهای را دستور میدهد تا شربتی از زیر عرش بگیرد وآن را به پدرش بنوشاند. امام از همان آفریده میشود و چهل روز و چهل شب در شکم مادرش میماند که صدا را نمیشنود و بعد از آن صدا را میشنود. وقتی زاده میشود، خداوند آن فرشته را بر میانگیزد تا در بین دو چشمانش بنویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. وقتی امام قبلی از دنیا میرود برای این امام منارهای از نور بالا می رود که با آن اعمال خلایق را مینگرد و با همین خداوند بر خلق خود احتجاج میکند. - . بصائر الدرجات : 128 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْهَیْثَمُ بْنُ أَبِی مَسْرُوقٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَیْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الْإِمَامَ مِنَّا یَسْمَعُ الْکَلَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ بَعَثَ اللَّهُ مَلَکاً فَکَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ (2) وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ یُرْفَعُ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مروان نقل کرده، شنیدم که امام صادق علیه السلام میفرمودند: امام از ما کلام را در شکم مادر میشنود. هنگامی که امام به دنیا میآید خداوند فرشتهای را بر میانگیزد و بر بازویش - . در مصدر اینطور است: بر بازوی راستش. - مینویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. و بعد عمودی از نور برایش بر میافرازد که با آن اعمال بندگان را میبیند. - . بصائر الدرجات : 128 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْحُصَیْنِ الْحُصَیْنِیِّ وَ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی سُکَیْنَةَ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُوَدِّعُهُ فَقَالَ اجْلِسْ شِبْهَ الْمُغْضَبِ ثُمَّ قَالَ یَا إِسْحَاقُ کَأَنَّکَ تَرَی أَنَّا مِنْ هَذَا الْخَلْقِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْإِمَامَ مِنَّا بَعْدَ الْإِمَامِ یَسْمَعُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَضَعَتْهُ أُمُّهُ کَتَبَ اللَّهُ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا شَبَّ وَ تَرَعْرَعَ نُصِبَ لَهُ عَمُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ الْعِبَادِ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق بن عمار نقل کرده، برای وداع به محضر حضرت صادق علیه السّلام رسیدم. با حالتی شبیه به عصبانیت فرمودند: بنشین! آنگاه فرمودند: ای اسحاق! مثل اینکه تو فکر میکنی من هم مانند همین مردمم؟ مگر نمیدانی امامان یکی پس از دیگری در شکم مادر صدا را میشنوند وقتی از مادر متولد شدند، بر بازوی راست آنها نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و همین که بزرگ شد و شروع به حرکت و رشد کرد، ستونی از آسمان تا زمین برایش نصب می شود که با آن اعمال بندگان را می بیند. - . بصائر الدرجات : 128 -
**[ترجمه]
شب أی صار شابا و ترعرع الصبی تحرک و نشأ.
و اعلم أنه لا تنافی بین تلک الأخبار إذ یحتمل أن تکون الکتابة فی جمیع المواضع و الأوقات المذکورة إما حقیقة أو تجوزا کنایة عن جعله مستعدا للإمامة و الخلافة و محلا لإفاضة العلوم الربانیة و مستنبطا منه آثار العلم و الحکمة من جمیع جهاته و حرکاته و سکناته و کذا عمود النور إما المراد به النور حقیقة بأن یخلق الله تعالی
ص: 40
له نورا یظهر فیه أعمال العباد أو هو کنایة عن روح القدس کما سیأتی فی الخبر أو ملک یأتی بالأخبار إلیه کما دلت روایة علیه أو جعله محلا للإلهامات الربانیة و الإفاضات السبحانیة و الله یعلم.
**[ترجمه]باید توجه داشت که منافاتی بین این اخبار نیست؛ زیرا ممکن است این کتابت و نوشتن، واقعی و در زمانهای مختلف باشد، و یا مجاز و کنایه باشد از مستعد شدن برای امامت و خلافت و افاضه علوم الهی، که از آن آثار علم و حکمت در تمام جهات و حرکات و سکناتش استنباط می شود. همینطور است ستون نور، که یا واقعا خداوند برایش نوری می آفریند،
ص: 40
که اعمال مردم در آن نور برای امام آشکار میشود، و یا کنایه از روحالقدس است چنانچه در روایتی خواهد آمد، و یا همانطور که روایتی دیگر شاهد بر این مطلب است مراد، فرشته دیگری است که اخبار را به او میرساند، و یا امام را محل الهام های ربانی و افاضات الهی قرار میدهد. خدا خودش میداند.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ یُونُسَ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ خَلْقَ إِمَامٍ أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ عَلَی بَقْلَةٍ مِنْ بَقْلِ الْأَرْضِ أَوْ ثَمَرَةٍ مِنْ ثِمَارِهَا فَأَکَلَهَا الْإِمَامُ الَّذِی یَکُونُ مِنْهُ الْإِمَامُ فَکَانَتِ النُّطْفَةُ مِنْ تِلْکَ الْقَطْرَةِ فَإِذَا مَکَثَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً سَمِعَ الصَّوْتَ فَإِذَا مَضَی أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ أُوتِیَ الْحِکْمَةَ وَ جُعِلَ لَهُ مِصْبَاحٌ یَرَی بِهِ أَعْمَالَهُمْ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس - . منظور یونس بن ظبیان است. - روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را خلق کند، قطرهای را از زیر عرش خود بر دانهای از دانههای زمین یا میوهای از میوههای زمین فرو میربزد و امامی که قرار است امام بعدی از او متولد شود، آن را میخورد و نطفه از همان قطره شکل میگیرد. وقتی چهل روز در شکم مادر بر او بگذرد، صدا را میشنود و وقتی چهار ماه بگذرد، بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}، و وقتی از شکم مادر متولد شد به او حکمت داده میشود و چراغی برایش افروخته میشود که اعمالشان را میبیند. - . بصائر الدرجات : 128-130 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَ لَیَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا فُصِلَ مِنْ أُمِّهِ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا أُفْضِیَتْ إِلَیْهِ الْأُمُورُ رُفِعَ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَرَی بِهِ أَعْمَالَ الْخَلَائِقِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد الجوان از یکی از دو امام (امام باقر و امام صادق علیهما السلام) نقل کرده که فرمودند: امام قطعاً صدا را در شکم مادرش میشنود و وقتی از شکم مادرش جدا شود، بر بازوی راستش نوشته میشود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} و وقتی امور به او واگذار میشود، عمودی از نور برایش بالا برده میشود که اعمال بندگان را میبیند. - . بصائر الدرجات : 128-130 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَمَّارُ بْنُ یُونُسَ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُسْلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْإِمَامَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وُلِدَ خُطَّ عَلَی مَنْکِبَیْهِ خَطٌّ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِیَدِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (4)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مروان از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای محمد! امام صدا را در شکم مادرش میشنود؛ وقتی متولد شود بر دو کتفش چیزی نوشته میشود. سپس فرمودند: بر دستانش این قول خداوند نوشته میشود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 128-130 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُحْبَلَ بِإِمَامٍ أُوتِیَ بِسَبْعِ وَرَقَاتٍ مِنَ الْجَنَّةِ فَأَکَلَهُنَّ قَبْلَ أَنْ یَقَعَ فَإِذَا وَقَعَ فِی الرَّحِمِ سَمِعَ الْکَلَامَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَضَعَتْهُ رُفِعَ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ کَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ
ص: 41
وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (1)
شی، تفسیر العیاشی عن یونس مثله (2)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که میفرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی در حمل قرار بگیرد، هفت برگ از بهشت به او داده میشود که قبل از آمیزش آنها را بخورد. وقتی امام در رحم قرار گرفت، در شکم مادر سخن را میشنود. وقتی متولد شد، ستونی از نور، بین آسمان و زمین، برایش افراشته می شود و بر بازوی راستش نوشته می شود:
ص: 41
«وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 130 -
تفسیر عیاشی نیز، مانند همین روایت را از یونس نقل کرده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 374 -
**[ترجمه]
أوتی أی أبوه بقرینة المقام أو یکون الإسناد فیه و فی الأکل علی المجاز فإنه لما کان مادة له فکأنه أکله و یمکن الجمع بینه و بین سائر الأخبار الواردة فی مادة نطفة الإمام بتحقق جمیع تلک الأمور و انعقادها منها جمیعا أو بأنه لا بد من تحقق أحدها و الأول أظهر.
lt;meta info="\\"به او داده میشود\\" به تناسب مقام پدر امام منظور است، و یا بگوییم اسناد در آن و در خوردن اسنادی مجازی است؛ زیرا از آنجا که ماده اولیه امام در آن است، گویی که خود امام آن را خورده است. توجیه اختلاف این روایت و سایر روایات، درباره تفاوت ماده نطفه ی امام، ممکن است اینگونه باشد: همه آن امور اتفاق میافتد و نطفه امام از تمام آنها ترکیب می شود، و یا اینکه باید یکی از اینها منشأ نطفه شود. توجیه اول ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبَّادُ بْنُ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا اسْتَقَرَّتْ نُطْفَةُ الْإِمَامِ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً نَصَبَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا تَمَّ لَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَتَاهُ مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ فَیَکْتُبُ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (3)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: سلیمان دیلمی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: وقتی نطفه امام چهل روز در رحم مادر میماند، خداوند ستونی از نور در شکم مادر برایش بر میافرازد. وقتی چهار ماه بر او گذشت، فرشتهای که حیوان نام دارد، نزدش میآید و بر بازوی راستش مینویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. - . بصائر الدرجات : 130 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمٍ (4) عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسَی علیه السلام فَلَمَّا نَزَلْنَا الْأَبْوَاءَ وَضَعَ لَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْغَدَاءَ وَ لِأَصْحَابِهِ وَ أَکْثَرَهُ وَ أَطَابَهُ فَبَیْنَا نَحْنُ نَتَغَدَّی إِذْ أَتَاهُ رَسُولُ حَمِیدَةَ أَنَّ الطَّلْقَ قَدْ ضَرَبَنِی وَ قَدْ أَمَرْتَنِی أَنْ لَا أَسْبِقَکَ بِابْنِکَ هَذَا فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَرِحاً مَسْرُوراً فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ عَادَ إِلَیْنَا حَاسِراً عَنْ ذِرَاعَیْهِ ضَاحِکاً سِنُّهُ فَقُلْنَا أَضْحَکَ اللَّهُ سِنَّکَ وَ أَقَرَّ عَیْنَکَ مَا صَنَعَتْ حَمِیدَةُ فَقَالَ وَهَبَ اللَّهُ لِی غُلَاماً وَ هُوَ خَیْرُ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ وَ لَقَدْ خَبَّرَتْنِی عَنْهُ بِأَمْرٍ کُنْتُ أَعْلَمَ بِهِ مِنْهَا قُلْتُ
ص: 42
جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا خَبَّرَتْکَ عَنْهُ حَمِیدَةُ قَالَ ذَکَرَتْ أَنَّهُ لَمَّا وَقَعَ مِنْ بَطْنِهَا وَقَعَ وَاضِعاً یَدَیْهِ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَأَخْبَرْتُهَا أَنَّ تِلْکَ أَمَارَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَارَةُ الْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا تِلْکَ مِنْ عَلَامَةِ الْإِمَامِ فَقَالَ إِنَّهُ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِجَدِّی فِیهَا أَتَی آتٍ جَدَّ أَبِی وَ هُوَ رَاقِدٌ فَأَتَاهُ بِکَأْسٍ فِیهَا شَرْبَةٌ أَرَقُّ مِنَ الْمَاءِ وَ أَبْیَضُ مِنَ اللَّبَنِ وَ أَلْیَنُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَحْلَی مِنَ الشَّهْدِ وَ أَبْرَدُ مِنَ الثَّلْجِ فَسَقَاهُ إِیَّاهُ وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ فِیهَا بِجَدِّی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِأَبِی أَتَی آتٍ جَدِّی فَسَقَاهُ کَمَا سَقَی (1) جَدَّ أَبِی وَ أَمَرَهُ بِالْجِمَاعِ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِأَبِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ بِی فِیهَا أَتَی آتٍ أَبِی فَسَقَاهُ وَ أَمَرَهُ کَمَا أَمَرَهُمْ فَقَامَ فَرِحاً مَسْرُوراً فَجَامَعَ فَعُلِقَ بِی وَ لَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الَّتِی عُلِقَ فِیهَا بِابْنِی هَذَا أَتَانِی آتٍ کَمَا أَتَی جَدَّ أَبِی وَ جَدِّی وَ أَبِی فَسَقَانِی کَمَا سَقَاهُمْ وَ أَمَرَنِی کَمَا أَمَرَهُمْ فَقُمْتُ فَرِحاً مَسْرُوراً بِعِلْمِ اللَّهِ (2) بِمَا وَهَبَ لِی فَجَامَعْتُ فَعُلِقَ بِابْنِی وَ إِنَّ نُطْفَةَ الْإِمَامِ مِمَّا أَخْبَرْتُکَ فَإِذَا اسْتَقَرَّتْ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً نَصَبَ اللَّهُ لَهُ عَمُوداً مِنْ نُورٍ فِی بَطْنِ أُمِّهِ یَنْظُرُ مِنْهُ مَدَّ بَصَرِهِ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ أَتَاهُ مَلَکٌ یُقَالُ لَهُ حَیَوَانُ وَ کَتَبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا وَقَعَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ وَاضِعاً یَدَهُ عَلَی الْأَرْضِ رَافِعاً رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِذَا وَضَعَ یَدَهُ إِلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهُ یَقْبِضُ کُلَّ عِلْمٍ أَنْزَلَهُ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ أَمَّا رَفْعُهُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّ مُنَادِیاً یُنَادِی مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ مِنْ قِبَلِ رَبِّ الْعِزَّةِ
ص: 43
مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ یَقُولُ یَا فُلَانُ اثْبُتْ ثَبَّتَکَ اللَّهُ فَلِعَظِیمٍ مَا خَلْقُکَ (1) أَنْتَ صَفْوَتِی مِنْ خَلْقِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ عَیْبَةُ عِلْمِی لَکَ وَ لِمَنْ تَوَلَّاکَ أَوْجَبْتُ رَحْمَتِی وَ أَسْکَنْتُ جَنَّتِی وَ أَحْلَلْتُ جِوَارِی ثُمَّ وَ عِزَّتِی لَأُصْلِیَنَّ مَنْ عَادَاکَ أَشَدَّ عَذَابِی وَ إِنْ أَوْسَعْتُ عَلَیْهِمْ مِنْ سَعَةِ رِزْقِی فَإِذَا انْقَضَی صَوْتُ الْمُنَادِی أَجَابَهُ الْوَصِیُّ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ (2) إِلَی آخِرِهَا فَإِذَا قَالَهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ عِلْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَ الْآخِرِ وَ اسْتَوْجَبَ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَیْسَ الرُّوحُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو بصیر نقل کرده، من سالی که امام موسی علیه السّلام متولد شدند، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم. وقتی به ابواء وارد شدیم، امام علیه السّلام برای ما و اصحابشان، صبحانه ای فراوان و نیکو تدارک دیدند. ما مشغول صرف صبحانه بودیم که پیکی از جانب حمیده آمد و از طرف او پیغام آورد که: حالت زایمان به من دست داده است؛ به من امر کرده بودید که در مورد این فرزند از قبل شما را مطلع نمایم.
حضرت صادق علیه السّلام با شادی و شفقت برخاستند. طولی نکشید که آستین بالا زده و خنده به لب بازگشتند. عرض کردیم: خدا لبانتان را خندان و چشمتان را روشن بگرداند! حمیده چه کرد؟ فرمودند: خداوند به من پسری عنایت کرده که بهترین خلق خدا است، مادرش چیزی برایم نقل کرد که خودم بهتر از او میدانستم، عرض کردم:
ص: 42
فدایتان شوم، حمیده چه چیزی نقل کرد؟ فرمودند: گفت که وقتی طفل متولد شد، دو دست خود را بر زمین گذاشت و سر به آسمان بلند کرد. به او گفتم: این نشانه پیامبر اکرم و نشان امام های بعد از او است.
عرض کردم: چگونه این جریان علامت امام است؟ فرمودند: در آن شبی که نطفه جدم بسته شد، شخصی در حال خواب نزد جد پدرم آمد و ظرفی آورد که در آن شربتی رقیق تر از آب و سفیدتر از شیر و گواراتر از کره و شیرینتر از عسل و سردتر از یخ قرار داشت و آن را به او خورانید و او را امر به همبستر شدن نمود. ایشان شادمان برخاسته و آمیزش نمودند و نطفه جدم در آن شب منعقد شد. در شبی که نطفه پدرم بسته شد، شخصی پیش جدم آمد همان شربتی که برای جد پدرم آورده بود را به او نیز داد و امر به آمیزش کرد. جدم با شادی و سرور برخاست و آمیزش کرد و نطفه پدرم بسته شد.
و شبی که نطفه من بسته شد، شخصی پیش پدرم آمد و همان شربت را آورد و همان دستور را داد. پدرم با شادی و سرور برخاست و همبستر شد و نطفه من منعقد گردید. و شبی که نطفه این فرزندم بسته شد، شخصی آمد، همانطور که پیش جد پدرم و جدم و پدرم آمده بود، و به من از همان شربت خورانید و همان دستور را داد با شادی برخاستم، میدانستم خداوند چه چیزی به من موهبت کرده است، همبستر شدم و نطفه فرزندم بسته شد. و نطفه امام از همان چیزی که گفتم بسته می شود.
وقتی چهل شبانه روز در رحم استقرار یافت، خداوند ستونی از نور در رحم مادر برایش قرار میدهد که با آن نور به اندازه دید چشم می بیند. پس از چهار ماه در شکم مادر فرشته ای به نام حیوان می آید و بر بازوی راست او مینویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست} .
وقتی از مادر متولد میشود، دست بر زمین میگذارد و سر به آسمان بلند میکند؛ وقتی دست بر زمین میگذارد هر دانشی که خداوند از آسمان به زمین نازل کرده را فرا میگیرد، و اما سربلند کردن به آسمان به این دلیل است که منادی از بطن عرش از جانب پروردگار عزیز،
ص: 42
از افق اعلی او را به نام و نام پدرش صدا میزند و میگوید: ای فلان! ثابت قدم باش! خدا پایدارت بدارد! به جهت عظمت خلقتت، تو برگزیده من از میان خلقی و محل اسرار و گنجینه دانش منی، تو و هر که تو را دوست داشته باشد، مستوجب رحمت من است و ساکن بهشت می شود و همسایه من میگردد.
به عزت و جلالم سوگند کسی که تو را دشمن بدارد، گر چه در دنیا برایش توسعه ای در رزق قرار دهم، در آخرت گرفتار شدیدترین عذاب خود میکنم. وقتی صدای منادی پایان یافت، امام جواب میدهد: «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمًَا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . آل عمران / 18 - {خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز گواهی می دهند که] جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست}، و وقتی این را بگوید، خداوند به او علم اول و علم آخر را عنایت میکند و مستوجب زیادی روح در شب قدر میگردد. عرض کردم: فدایتان شوم، مگر روح جبرئیل نیست؟
فرمودند: جبرئیل، از جمله ملائکه است و روح آفرینشی عظیم تر از ملائکه دارد. مگر خداوند نفرموده: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ» - . قدر / 4 - . - . بصائرالدرجات : 130 و131 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْإِمَامَ یَعْرِفُ نُطْفَةَ الْإِمَامِ الَّتِی یَکُونُ مِنْهَا إِمَامٌ بَعْدَهُ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوبصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: امام میداند نطفه کسی که پس از او امام می شود، کدام است. - . همان : 141 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام یَقُولُ لَمَّا وُلِدَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ ابْنِی هَذَا وُلِدَ مَخْتُوناً طَاهِراً مُطَهَّراً وَ لَیْسَ مِنَ الْأَئِمَّةِ أَحَدٌ یُولَدُ إِلَّا مَخْتُوناً طَاهِراً مُطَهَّراً وَ لَکِنَّا سَنُمِرُّ الْمُوسَی (5) لِإِصَابَةِ السُّنَّةِ وَ اتِّبَاعِ الْحَنِیفِیَّةِ.
**[ترجمه]اکمال الدین: محمّد بن زیاد ازدی نقل کرده، وقتی حضرت رضا علیه السّلام متولد شده بودند، از حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: این پسرم ختنه شده و پاک و پاکیزه متولد شده است و هیچ یک از امامان متولد نمیشوند مگر پاک و پاکیزه. ولی ما به جهت انجام سنت پیامبر اکرم و پیروی از آیین حنفیت تیغ را به کار می بریم.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ قَالَ هَذَا حَرْفٌ فِی الْأَئِمَّةِ خَاصَّةً ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ إِنَّ الْإِمَامَ
ص: 44
یَخْلُقُهُ اللَّهُ بِیَدِهِ لَا یَلِیهِ أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ هُوَ جَعَلَهُ یَسْمَعُ وَ یَرَی فِی بَطْنِ أُمِّهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْأَرْضِ خَطَّ کَتِفَیْهِ (1) وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الْآیَةَ (2).
**[ترجمه]بصائرالدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام تلاوت کردند: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. سپس فرمودند: این حرف اختصاص به امامان دارد. و بعد فرمودند: ای یونس! امام را
ص: 44
خداوند به دست خود می آفریند و آفرینشش را به احدی نمی سپارد، و اوست که در شکم مادر، شنوا و بینایش میکند. وقتی که بر زمین قرار گرفت، بر شانه اش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ». - . بصائرالدرجات : 130 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ رَوَاهُ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا تَکَلَّمُوا فِی الْإِمَامِ فَإِنَّ الْإِمَامَ یَسْمَعُ الْکَلَامَ وَ هُوَ جَنِینٌ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وَضَعَتْهُ کَتَبَ الْمَلَکُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ (3) فَإِذَا قَامَ بِالْأَمْرِ رَفَعَ اللَّهُ لَهُ فِی کُلِّ بَلَدٍ مَنَاراً یَنْظُرُ بِهِ إِلَی أَعْمَالِ (4) الْخَلَائِقِ (5).
یر، بصائر الدرجات أحمد بن الحسین عن الحسین بن سعید عن علی بن حدید مثله (6)
- کا، الکافی العدة عن أحمد بن محمد عن ابن حدید عن جمیل بن دراج قال روی غیر واحد من أصحابنا أنه قال لا تتکلموا و ذکر مثله (7)
**[ترجمه]بصائرالدرجات: منصور بن یونس از عدهای از اصحاب نقل کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: در مورد امام سخنی نگویید که امام در زمان جنینی در شکم مادر هم صدا را میشنود، وقتی زاییده میشود فرشتهای در بین دو چشمش مینویسد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ - . در اصول کافی، «وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» هم آورده شده است. - » - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست} و وقتی به امامت برسد، خداوند در هر سرزمینی ستونی می افرازد که از آن به اعمال خلایق - . در بصائر الدرجات، \\"اعمال بندگان\\" آمده است. - مینگرد. - . بصائرالدرجات : 129 -
بصائرالدرجات با طریقی دیگر نیز، مانند همین را نقل کرده است. - . همان -
کافی نیز مانند همین روایت را - . در کافی نیز، \\"اعمال بندگان\\" آمده است. - از جمیل بن دراج نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 388 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام لا تتکلموا أی فی نصب الإمام و تعیینه بآرائکم أو فی توصیفه لأن أمره عجیب لا تصل إلیه أحلامکم.
lt;meta info="\\"سخن نگویید\\" منظور این است که در نصب و تعیین امام سخن نگویید، یا در وصف امام سخن نگویید؛ چون امر عجیبی است که درک شما به آن نمیرسد.
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ إِسْحَاقَ بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ الْأَوْصِیَاءُ إِذَا حَمَلَتْ بِهِمْ أُمَّهَاتُهُمْ أَصَابَهَا فَتْرَةٌ شِبْهُ الْغَشْیَةِ فَأَقَامَتْ فِی ذَلِکَ یَوْمَهَا ذَلِکَ إِنْ
ص: 45
کَانَ نَهَاراً أَوْ لَیْلَتَهَا إِنْ کَانَ لَیْلًا ثُمَّ تَرَی فِی مَنَامِهَا رَجُلًا یُبَشِّرُهَا بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ فَتَفْرَحُ لِذَلِکَ ثُمَّ تَنْتَبِهُ مِنْ نَوْمِهَا فَتَسْمَعُ مِنْ جَانِبِهَا الْأَیْمَنِ فِی جَانِبِ الْبَیْتِ صَوْتاً یَقُولُ حَمَلْتِ بِخَیْرٍ وَ تَصِیرِینَ إِلَی خَیْرٍ وَ جِئْتِ بِخَیْرٍ أَبْشِرِی بِغُلَامٍ عَلِیمٍ حَلِیمٍ وَ تَجِدُ خِفَّةً فِی بَدَنِهَا لَمْ تَجِدْ بَعْدَ ذَلِکَ امْتِنَاعاً (1) مِنْ جَنْبَیْهَا وَ بَطْنِهَا فَإِذَا کَانَ لِتِسْعٍ مِنْ شَهْرِهَا (2) سَمِعَتْ فِی الْبَیْتِ حِسّاً شَدِیداً فَإِذَا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی تَلِدُ فِیهَا ظَهَرَ لَهَا فِی الْبَیْتِ نُورٌ تَرَاهُ لَا یَرَاهُ غَیْرُهَا إِلَّا أَبُوهُ فَإِذَا وَلَدَتْهُ وَلَدَتْهُ قَاعِداً وَ تَفَتَّحَتْ لَهُ حَتَّی یَخْرُجَ مُتَرَبِّعاً ثُمَّ یَسْتَدِیرُ بَعْدَ وُقُوعِهِ إِلَی الْأَرْضِ فَلَا یُخْطِئُ الْقِبْلَةَ حَتَّی کَانَتْ (3) بِوَجْهِهِ ثُمَّ یَعْطِسُ ثَلَاثاً یُشِیرُ بِإِصْبَعِهِ بِالتَّحْمِیدِ وَ یَقَعُ مَسْرُوراً مَخْتُوناً وَ رَبَاعِیَتَاهُ مِنْ فَوْقٍ وَ أَسْفَلَ وَ نَابَاهُ وَ ضَاحِکَاهُ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ مِثْلُ سَبِیکَةِ الذَّهَبِ نُورٌ وَ یُقِیمُ یَوْمَهُ وَ لَیْلَتَهُ تَسِیلُ یَدَاهُ ذَهَباً وَ کَذَلِکَ الْأَنْبِیَاءُ إِذَا وُلِدُوا وَ إِنَّمَا الْأَوْصِیَاءُ أَعْلَاقٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (4).
**[ترجمه]کافی: ابراهیم جعفری نقل کرده، از اسحاق بن جعفر شنیدم که میگفت: از پدرم شنیدم که میفرمودند: وقتی مادر اوصیاء به آنها حامله میشود، حالتی شبیه غش آنها را میگیرد که اگر روز باشد، تمام روز را
ص: 45
و اگر شب باشد، همه شب را به همان حالت میماند. سپس مردی را در خواب می بیند که او را به پسری دانا و حلیم مژده میدهد و به این مژده شادمان میگردد. سپس از خواب بیدار میشود و از طرف راست خود، از کنار خانه، صدایی میشنود که میگوید: به بهترین فرد حامله شده ای و به نیکی رهسپار میشوی و به خوبی آمدهای. مژده باد تو را به پسری علیم و حلیم! و در خود احساس سبکی میکند و دیگر ناراحتی از جنین و شکم خود ندارد.
وقتی نه ماه گذشت، در خانه حس شدیدی را میشنود. در آن شبی که فرزندش متولد میگردد، نوری در خانه مشاهده میکند که جز او و پدرش، کسی آن نور را نمی بیند، هنگام زایمان او را نشسته میزاید، چنان گشوده میگردد که چهار زانو متولد می شود. سپس بعد از قرار گرفتن روی زمین، دور میزند و در قبله اشتباه نمیکند. بعد سه مرتبه عطسه میکند و با انگشت خود به نشانه حمد اشاره مینماید. نافبریده و ختنهشده متولد میگردد و دندانهای جلویش از بالا و پایین قبل و دو دندان نیش دو پیشین او، در مقابل رویش چون نور شمش طلا میدرخشد. در طول آن شب و روز پیوسته از دو دستش طلا میریزد. پیامبران نیز اینگونه متولد می شوند و حقیقتا اوصیاء اعلاق انبیاء هستند. - . همان : 387 و 388 -
**[ترجمه]
قوله حتی کانت کأنه غایة للاستدارة أی یستدیر حتی تصیر القبلة محاذیة لوجهه و فی بعض النسخ (5) حیث کانت فقوله بوجهه متعلق بقوله لا یخطئ أی لا یخطئ القبلة بوجهه حیث کانت القبلة.
قوله علیه السلام و رباعیتاه لعل نبات خصوص تلک الأسنان لمزید مدخلیتها فی الجمال مع أنه یحتمل أن یکون المراد کل الأسنان و إنما ذکرت تلک علی سبیل المثال قوله مثل سبیکة الذهب أی نور أصفر أو أحمر شبیه بها و المسرور مقطوع السرة و الأعلاق جمع علق بالکسر و هو النفیس من کل شی ء أی أشرف أولادهم أو من أشرف أجزائهم و طینتهم.
ص: 46
أقول: أثبتنا بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب صفات الإمام و باب أنهم کلمات الله و أبواب علمهم و باب ولادة کل منهم علیهم السلام.
lt;meta info="\\"دور میزند و در قبله اشتباه نمیکند\\" یعنی رویش را دقیقاً به سوی قبله میکند و در این اشتباه نمیکند.
دندانهای جلویش شاید به خاطر تأثیر بیشتر دندانهای جلو در زیبایی است و یا منظور همه دندانهاست و دندانهای جلو به عنوان مثال آمده است. \\"چون نور شمش طلا\\" مراد نوری زرد یا قرمز شبیه به طلا است. \\"اعلاق\\" جمع علق و نفیس ترین فرد هر چیزی را گویند؛ یعنی اشرف فرزندان پیامبران یا از شریفترین اجزاء و گِل پیامبران.
ص: 46
بعضی روایات مناسب با این باب را در باب \\"صفات امام\\" و باب \\"امامان کلمات خداوند و درهای علم او هستند\\" و نیز باب \\"ولادت هر یک از ایشان\\" آوردهایم .
**[ترجمه]
النحل: «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ»(2)
الإسراء: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا»(85)
المؤمن: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ»(15)
النبأ: «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا»(38)
lt;meta info="-«یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ.» - . نحل / 2 - {فرشتگان را با روح به فرمان خود بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند که بیم دهید که معبودی جز من نیست پس از من پروا کنید}
-«وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا.» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است}
-«یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ.» - . غافر / 15 - {به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [=فرشته] را به فرمان خویش می فرستد}
-«یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا.» - . نبأ / 38 - {روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند}
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی- حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (1).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: روح فرشته ایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. - . تفسیر قمی : 388 -
**[ترجمه]
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (2).
**[ترجمه]در روایت دیگر آمده است: روح از ملکوت است. - . همان : 388 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ قَالَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ هُوَ خَاصٌّ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (3).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» - . غافر / 15 -
{بالابرنده درجات خداوند عرش به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [=فرشته] را به فرمان خویش می فرستد}. فرمودند: روح القدس است که اختصاص به رسول الله صلی الله علیه و آله و ائمه صلوات الله علیهم اجمعین دارد. - . تفسیر قمی : 584 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ رُوحُ الْقُدُسِ هِیَ الَّتِی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ
ص: 47
الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ ثُمَّ کَنَی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا (1) وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ النُّورَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ الْآیَةَ (2).
أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ جِهَاتِ عُلُومِهِمْ أَنَّهُ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَأْتِیهِ صُورَةٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}، منظور روحالقدس است، همان که حضرت صادق علیه السلام در باره آیه: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ
ص: 47
الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} فرمودند که: او فرشتهایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. سپس از امیر المؤمنین علیه السّلام یاد کردند و در مورد ایشان فرمودند: «وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا» - . شوری / 52 - {ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم } و دلیل بر اینکه \\"نور\\" در این آیه امیر المؤمنین علیه السّلام است این آیه است: «وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ» - . اعراف / 157 -
{و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند}. - . تفسیر قمی : 605 و 606 -
میگویم: در باب جهات علوم امامان خواهد آمد که، حضرت صادق علیه السّلام میفرمایند: از خاندان ما کسانی هستند که بر آنها صورتی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل وارد می شود.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (3).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ» - . مجادله / 22 - {در دل اینهاست که [خدا] ایمان را نوشته}، منظور ائمه علیهم السّلام است. «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» - . مجادله / 22 -
{آنها را با روحی از جانب خود تایید کرده است}، فرمودند: فرشتهایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و با ائمه علیهم السّلام نیز هست. - . تفسیر قمی : 671 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ قَالَ (4) السَّمَاءُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الطَّارِقُ الَّذِی یَطْرُقُ الْأَئِمَّةَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ مِمَّا یَحْدُثُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ هُوَ الرُّوحُ الَّذِی مَعَ الْأَئِمَّةِ یُسَدِّدُهُمْ قُلْتُ وَ النَّجْمُ الثَّاقِبُ قَالَ ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: ابابصیر از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه: « وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ» - . طارق / 1 - {سوگند به آسمان و آن اختر شبگرد} نقل کرده که فرمودند: سماء در این آیه امیرالمؤمنین علیه السّلام است، و طارق همان است که از طرف پروردگار بر ائمه نازل می شود و وقایع شبانه روز را برایشان بازگو میکند و او همان روحی است که با ائمه است و ایشان را ثابتقدم می کند. عرض کردم: «النَّجْمُ الثَّاقِبُ» - . طارق / 3 - { آن اختر فروزان} فرمودند: منظور رسول الله صلی الله علیه و آله است. - . تفسیر قمی : 820 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَیَّدَنَا بِرُوحٍ مِنْهُ مُقَدَّسَةٍ مُطَهَّرَةٍ لَیْسَتْ بِمَلَکٍ لَمْ تَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنَّا تُسَدِّدُهُمْ وَ تُوَفِّقُهُمْ وَ هُوَ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْخَبَرَ (6).
ص: 48
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: خداوند ما را به روحی مقدس و پاک از جانب خود تأیید کرد که آن روح، فرشته نیست، با هیچ یک از گذشتگان جز رسول الله صلی الله علیه و آله نبوده است. آن روح با ائمه است که ایشان را ثابتقدم می کند و موفق میدارد. او ستونی از نور، بین ما و بین خداوند عزّ و جلّ است. - . عیون اخبار الرضا : 324 -
ص: 48
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ رُوحُ الْقُدُسِ قَالَ الرُّوحُ هُوَ جَبْرَئِیلُ وَ الْقُدُسُ الطَّاهِرُ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ (1)
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: أبیجارود روایت کرده که حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه «رُوحُ الْقُدُسِ» - . نحل / 102 - فرمودند: روح همان جبرئیل است و قدس یعنی پاک، «لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا» - . همان - {تا کسانی را که ایمان آورده اند، استوار گرداند}، منظور آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله هستند. «وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ» - . همان - {و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است}. - . تفسیر قمی : 365 و 366 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَطِیَّةَ الزَّیَّاتِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِی دُونَ عَرْشِهِ نُورٌ مِنْ نُورِهِ وَ إِنَّ فِی حَافَتَیِ النَّهَرِ (2) رُوحَیْنِ مَخْلُوقَیْنِ- رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحٌ مِنْ أَمْرِهِ وَ إِنَّ لِلَّهِ عَشْرَ طِینَاتٍ خَمْسَةً مِنَ الْجَنَّةِ وَ خَمْسَةً مِنَ الْأَرْضِ فَفَسَّرَ الْجِنَانَ وَ فَسَّرَ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ نَبِیٍّ وَ لَا مَلَکٍ إِلَّا وَ مِنْ بَعْدِ جَبْلِهِ نَفَخَ فِیهِ مِنْ إِحْدَی الرُّوحَیْنِ وَ جَعَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مِنْ إِحْدَی الطِّینَتَیْنِ فَقُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (3) مَا الْجَبْلُ قَالَ الْخَلْقُ غَیْرَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنَ الْعَشْرِ الطِّینَاتِ جَمِیعاً وَ نَفَخَ فِینَا مِنَ الرُّوحَیْنِ جَمِیعاً فَأَطْیِبْ (4) بِهَا طِیباً (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن عطیه زیات در سندی که آن را به امیرالمؤمنین علیه السّلام میرساند، نقل میکند که ایشان فرمودند: خداوند در پایین عرش نهری دارد که پایین آن نهر نوری از نور خداست و در دو طرف نهر - . در مصدر \\"بر دو طرف نهر\\" آمده است. - دو روح آفریده است: روحالقدس و روحٌ من أمره. خداوند ده طینت و سرشت دارد: پنج سرشت از بهشت و پنج سرشت از زمین. سپس ایشان بهشت و زمین را تفسیر نمود. بعد فرمودند: هیچ پیامبر و فرشته ای نیست مگر اینکه پس از جبلش، در او یکی از این دو روح دمیده می شود. و پیامبر صلی الله علیه و آله را از یکی از این دو سرشت قرار داد. راوی میگوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: جبل چیست؟ فرمودند: آفرینش، البته غیر از ما اهل بیت، چون خداوند ما را از تمام ده طینت و سرشت آفرید و در ما از هر دو روح دمید و چه سرشت خوبیست. - . بصائر الدرجات : 132 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی غَیْرُهُ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ قَالَ طِینُ الْجِنَانِ جَنَّةُ عَدْنٍ وَ جَنَّةُ الْمَأْوَی وَ النَّعِیمِ وَ الْفِرْدَوْسُ وَ الْخُلْدُ وَ طِینُ الْأَرْضِ مَکَّةُ وَ الْمَدِینَةُ وَ الْکُوفَةُ وَ بَیْتُ الْمَقْدِسِ (6) وَ الْحَیْرُ (7).
کا، الکافی علی بن إبراهیم عن علی بن حسان و محمد بن یحیی عن سلمة بن الخطاب و غیره عن علی بن حسان عن علی بن عطیة عن علی بن رئاب رفعه إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و ذکر مثله (8)
ص: 49
**[ترجمه]ابوصامت از غیر از او نقل کرده که ایشان فرمودند: سرشت بهشت، جنت عدن و جنة المأوی و نعیم و فردوس و خلد و سرشت زمین، مکّه و مدینه و کوفه و بیت المقدس و حیر - . در نیخه دیگر بصائر الدرجات و کافی به جای حیر، \\"حائر\\" آمده است. -
است. - . بصائر الدرجات : 132 -
اصول کافی نیز، مانند همین را از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 389 و 390 -
\\"ابوصامت از غیر او نقل کرده\\" ضمیر او به علی علیه السلام یا به زیات بر می گردد و منظور از \\"ایشان\\" در \\"که ایشان فرمودند\\" امیرالمؤمنین یا امام باقر و یا امام صادق علیهما السلام است. و \\"حیر\\" حائر و گنبد حسینی است.
ص: 49
**[ترجمه]
حافتا النهر بتخفیف الفاء جانباه قوله ففسر الجنان أی بما سیأتی فی روایة أبی الصامت قوله علیه السلام إلا و من بعد جبله فی الکافی و لا ملک من بعده جبله إلا نفخ فقوله من بعده أی من بعد النبی صلی الله علیه و آله فإن الملک بعده فی الرتبة و إرجاع الضمیر إلی الله بعید و یقال جبله الله أی خلقه و جبله علی الشی ء تبعه علیه و جبره.
قوله و جعل النبی صلی الله علیه و آله إنما لم یذکر الملک هنا لأنه لیس للملک جسد مثل جسد الإنسان قوله ما الجبل هو بسکون الباء سؤال عن مصدر الفعل المتقدم علی ما فی الکافی و قوله الخلق غیرنا الأظهر عندی أن قوله الخلق تفسیر للجبل و قوله غیرنا تتمة للکلام السابق علی الاستثناء المنقطع و إنما اعترض السؤال و الجواب بین الکلام قبل تمامه.
و قال الشیخ البهائی قدس الله روحه یعنی مادة بدننا لا تسمی جبلة لأنها خلقت من العشر طینات و قیل حاصله أن مصداق الجبل فی الکلام المتقدم خلق غیرنا أهل البیت لأن الله تعالی خلق طینتنا من عشر طینات و لأجل ذلک شیعتنا منتشرة فی الأرضین و السماوات.
أقول: و هذا أیضا وجه قریب و قوله فأطیب بها طیبا صیغة التعجب و فی بعض النسخ طینا بالنون و نصبه علی التمیز أی ما أطیبها من طینة. (1) و روی غیره کلام الصفار و الضمیر لعلی أو للزیات و ضمیر قال لأمیر المؤمنین أو الباقر أو الصادق علیهم السلام لأن أبا الصامت راویهما و الحیر حائر الحسین علیه السلام.
lt;meta info="\\" بهشت و زمین را تفسیر نمود\\" یعنی تفسیر نمود به آنچه که در روایت ابوصامت خواهد آمد. در کافی عبارت به این شکل آمده است: \\"هیچ پیامبری و هیچ فرشتهای که بعد از او جبل نشده، مگر این که در او یکی از این دو روح دمیده می شود\\" که بعد از او یعنی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، چرا که فرشته از جهت رتبه بعد از ایشان است و اینکه ضمیر به خدا برگردد، بعید است. \\"جبل\\" به معنای خلق است.
و این که گفته پیامبر را از یکی از این دو طینت قرار داده و فرشته را نگفته، از این روست که فرشته مانند انسان دارای جسد نیست. در \\"آفرینش غیر از ما خانواده\\" به نظر می رسد این آفرینش در اینجا همان تفسیر جبل باشد.
شیخ بهایی قدس الله روحه گفته است: یعنی به ماده بدن ما جبل گفته نمیشود؛ زیرا از طینتهای دهگانه آفریده شده است. و گفته شده منظور امام این است که : ما اهل بیت مصداق جبل نیستیم، زیرا خداوند طینت ما را از ده طینت آفریده است و از همین رو شیعیان ما در جاهای مختلف زمین وجود دارند.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یُعَایِنُ مُعَایَنَةً وَ إِنَ
ص: 50
مِنَّا لَمَنْ یُنْقَرُ فِی قَلْبِهِ کَیْتَ وَ کَیْتَ وَ إِنَّ مِنَّا لَمَنْ یَسْمَعُ کَوَقْعِ السِّلْسِلَةِ تَقَعُ فِی الطَّسْتِ (1) قَالَ قُلْتُ فَالَّذِینَ یُعَایِنُونَ مَا هُمْ قَالَ خَلْقٌ (2) أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، شنیدم حضرت صادق علیه السّلام میفرمودند: بعضی از ما کاملا با چشم میبیند، بعضی
ص: 50
از ما به دلش خطور می شود که چنین و چنان است، بعضی از ما صدائی، مانند صدای زنجیری که به روی طشتی بیافتد، میشنود. عرض کردم: آنهایی که با چشم می بینند، چه چیزی میبینند؟ فرمودند: آفریدهای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل. - . بصائر الدرجات : 63 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبَّاسِ بْنِ جَرِیشٍ (4) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ عَنْ سُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ وَیْلَکَ سَأَلْتَ عَنْ عَظِیمٍ إِیَّاکَ وَ السُّؤَالَ عَنْ مِثْلِ هَذَا فَقَامَ الرَّجُلُ قَالَ فَأَتَیْتُهُ یَوْماً فَأَقْبَلْتُ عَلَیْهِ فَسَأَلْتُهُ فَقَالَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ نُورٌ عِنْدَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ لَا یُرِیدُونَ حَاجَةً مِنَ السَّمَاءِ وَ لَا مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا ذَکَرُوهَا لِذَلِکَ النُّورِ فَأَتَاهُمْ بِهَا فَإِنَّ مِمَّا ذَکَرَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِنَ الْحَوَائِجِ أَنَّهُ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ یَوْماً لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ فَاشْهَدْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ مَاتَ شَهِیداً فَإِیَّاکَ أَنْ تَقُولُ إِنَّهُ مَیِّتٌ وَ اللَّهِ لَیَأْتِیَنَّکَ فَاتَّقِ اللَّهَ إِذَا جَاءَکَ الشَّیْطَانُ غَیْرَ مُتَمَثِّلٍ بِهِ فَبَعَثَ (5) بِهِ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ إِنْ جَاءَنِی وَ اللَّهِ أَطَعْتُهُ وَ خَرَجْتُ مِمَّا أَنَا فِیهِ قَالَ وَ ذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِذَلِکَ النُّورِ فَعَرَجَ إِلَی أَرْوَاحِ النَّبِیِّینَ فَإِذَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَدْ أُلْبِسَ وَجْهَهُ ذَلِکَ النُّورُ وَ أَتَی وَ هُوَ یَقُولُ یَا أَبَا بَکْرٍ آمِنْ بِعَلِیٍّ علیه السلام وَ بِأَحَدَ عَشَرَ مِنْ وُلْدِهِ إِنَّهُمْ مِثْلِی إِلَّا النُّبُوَّةَ وَ تُبْ إِلَی اللَّهِ بِرَدِّ مَا فِی یَدَیْکَ إِلَیْهِمْ فَإِنَّهُ لَا حَقَّ لَکَ فِیهِ قَالَ ثُمَّ ذَهَبَ فَلَمْ یُرَ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ أَجْمَعُ النَّاسَ فَأَخْطُبُهُمْ بِمَا رَأَیْتُ وَ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا أَنَا فِیهِ إِلَیْکَ
ص: 51
یَا عَلِیُّ عَلَی أَنْ تُؤْمِنَنِی قَالَ مَا أَنْتَ بِفَاعِلٍ وَ لَوْ لَا أَنَّکَ تَنْسَی مَا رَأَیْتَ لَفَعَلْتَ (1) قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی عُمَرَ وَ رَجَعَ نُورُ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قَدِ اجْتَمَعَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ عُمَرَ فَقُلْتُ أَ وَ عَلِمَ النُّورُ قَالَ إِنَّ لَهُ لِسَاناً نَاطِقاً وَ بَصَراً نَافِذاً یَتَجَسَّسُ الْأَخْبَارَ لِلْأَوْصِیَاءِ وَ یَسْتَمِعُ الْأَسْرَارَ (2) وَ یَأْتِیهِمْ بِتَفْسِیرِ کُلِّ أَمْرٍ یَکْتَتِمُ بِهِ أَعْدَاؤُهُمْ فَلَمَّا أَخْبَرَ أَبُو بَکْرٍ الْخَبَرَ عُمَرَ قَالَ سَحَرَکَ وَ إِنَّهَا لَفِی بَنِی هَاشِمٍ لَقَدِیمَةٌ قَالَ ثُمَّ قَامَا یُخْبِرَانِ النَّاسَ فَمَا دَرَیَا مَا یَقُولَانِ قُلْتُ لِمَا ذَا قَالَ لِأَنَّهُمَا قَدْ نَسِیَاهُ وَ جَاءَ النُّورُ فَأَخْبَرَ عَلِیّاً علیه السلام خَبَرَهُمَا فَقَالَ بُعْداً لَهُمَا کَما بَعِدَتْ ثَمُودُ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عباس بن جریش - . شاید صحیحش حریش باشد. نجاشی در مورد او و این روایتش کلامی دارد، به فهرست نجاشی رجوع کنید. - از حضرت جواد علیه السّلام نقل میکند که فرمودند: شخصی از خویشاوندان امام صادق علیه السّلام از ایشان درباره سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - { ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: سؤال بزرگی کردی، از چنین سؤالهایی بپرهیز! آن مرد از برخاست و رفت.
یک روز من به محضرشان رسیدم و رو به ایشان نموده و همان سؤال را کردم، فرمودند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» نوری است در نزد انبیاء و اوصیاء که هر حاجتی در آسمان یا زمین داشته باشند به آن نور میگویند و او آن را برآورده می کند. از جمله حوائجی که امیرالمؤمنین علیه السلام به این نور گفت، آن بود که: روزی ایشان به ابوبکر فرمودند: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ» - . آل عمران / 169 - {هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار! بلکه زنده اند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند}. من گواهی میدهم که رسول الله صلی الله علیه و آله، شهید از دنیا رفتند، مبادا بگویی: ایشان مردهاند! به خدا قسم ایشان را برای تو حاضر می کنم. از خدا بترس وقتی شیطان با شکلی متفاوت پیش تو بیاید.
ابابکر برای ایشان پیغام فرستاد - . در یکی از نسخهها، به جای \\"ابابکر برای ایشان پیغام فرستاد\\"، \\"ابابکر این سخن را به شوخی گرفت\\" آمده و در نسخه دیگری، \\" ابابکر این سخن را به بازی گرفت\\" آمده است. - که: به خدا قسم اگر پیامبر را حاضر کنی، از او اطاعت می کنم و دست از خلافت برمیدارم. امیرالمؤمنین به آن نور دستور دادند؛ او به جانب ارواح پیامبران رفت، ناگاه محمّد صلی الله علیه و آله در حالی که صورتش غرق در آن نور بود آمدند و فرمودند: ای ابابکر! به علی و یازده فرزندش ایمان بیاور! آنها جز در نبوت، همانند منند. با برگرداندن آنچه در اختیار گرفته ای به خدا توبه کن که تو حقی در آن مقام نداری. سپس ایشان رفتند و دیگر دیده نشدند.
ابو بکر گفت: ای علی! مردم را جمع کن تا با آنها در مورد آنچه دیده ام صحبت کنم و خود را نزد خداوند از این چیزی که هستم تبرئه کنم،
ص: 51
مشروط بر این که به من امان دهی. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: تو چنین کاری نمی کنی، ولی اگر آنچه را که دیدی فراموش نکنی، کاری خواهی کرد. - . در حاشیه نسخه تصحیح شده آمده که: یعنی اگر آنچه را که دیدی فراموش نکنی، خود را تبرئه میکنی و خلافت را بر میگردانی. -
ابو بکر پیش عمر رفت و نور إنا انزلناه پیش علی علیه السّلام بازگشت و به ایشان گفت: ابو بکر پیش عمر رفته است. به ایشان عرض کردم: مگر نور میدانست؟ فرمودند: او دارای زبانی گویا و چشمی بیناست؛ خبرها را برای اوصیا پیدا می کند و اسرار را میشنود و تمام نقشه های پنهان دشمنان را برای ایشان فاش میکند.
وقتی ابابکر جریان را به عمر خبر داد، او گفت: سحرت کرده، جادوگری از قدیم در میان بنی هاشم بوده است. بعد هر دو از جای برخاستند که به مردم خبر دهند، ولی ندانستند چه بگویند. پرسیدم: چرا؟ فرمودند: زیرا فراموش کرده بودند. آن نور پیش علی علیه السّلام آمد و جریان آن دو را برای ایشان نقل کرد. ایشان فرمودند: آن دو از رحمت خدا دور باشند، چنانچه قوم ثمود دور شدند! - . بصائر الدرجات : 80 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام لفعلت لعل المعنی لفعلت أشیاء أخر من التشنیع و النسبة إلی السحر و غیرهما کما یومی إلیه آخر الخبر و یمکن أن یقرأ علی صیغة المتکلم لکنه یأبی عنه ما بعده فی الجملة.
lt;meta info="\\"کاری خواهی کرد\\" شاید معنایش این است که مسخره میکنی و مرا به سحر نسبت میدهی و کارهای دیگری میکنی، چنانچه در آخر روایت هم به آن اشاره شده است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فَالسَّابِقُونَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَاصَّةُ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ جَعَلَ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُدُسِ فَبِهِ بُعِثُوا أَنْبِیَاءَ (4) وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْإِیمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَوُوا عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ وَ کَرِهُوا مَعْصِیَتَهُ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی یَذْهَبُ بِهِ النَّاسُ وَ یَجِیئُونَ
ص: 52
وَ جَعَلَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَةِ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَوُوا عَلَی الطَّاعَةِ مِنَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِی یَذْهَبُ النَّاسُ بِهِ وَ یَجِیئُونَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر جعفی روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای جابر! خداوند مردم را سه گونه آفریده است؛ این آیه اشاره به همین است «وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ.» - . واقعه / 7-11 - {و شما سه دسته شوید: یاران دست راست کدامند یاران دست راست و یاران چپ کدامند یاران چپ و سبقت گیرندگان مقدمند. آنانند همان مقربان [خدا] }
سابقون رسول الله صلی الله علیه و آله و خواص خدا از میان خلق هستند، که در آنها پنج روح قرار داده است: به روح القدس تأییدشان نموده است، که به سبب آن به مقام پیامبری مبعوث شده اند. به روح ایمان تأییدشان کرده است، که به سبب آن از خدا خوف دارند. و به روح قوت تأییدشان کرده، که به سبب آن بر اطاعت خدا نیرو می گیرند. و با روح شهوت تأییدشان کرده، که به سبب آن میل به اطاعت خدا دارند و از معصیت بیزارند. و در آنها روح مدرج قرار داده که با مردم با آن میروند و میآیند.
ص: 52
و در مؤمنین که اصحاب میمنة هستند روح ایمان قرار داده، که به سبب آن از خدا خوف دارند. و در آنها روح قوت قرار داده، که با آن بر اطاعت خدا قوت میگیرند. و در آنها روح شهوت قرار داده، که با آن میل به اطاعت خدا دارند. و در آنها روح مدرج قرار داده، که با مردم با آن میروند و میآیند. - . بصائر الدرجات : 132 -
**[ترجمه]
أَزْواجاً أی أَصْنَافاً ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ الاستفهام للتعجب من علو حالهم و الجملة الاستفهامیة خبر بإقامة الظاهر مقام الضمیر و سموا بذلک لأنهم عند المیثاق کانوا علی الیمین أو یکونون فی الحشر عن یمین العرش أو یؤتون صحائفهم بأیمانهم أو لأنهم أهل الیمن و البرکة و أصحاب المشأمة علی خلاف ذلک وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أی الذین سبقوا إلی الإیمان و الطاعة أو إلی حیازة الفضائل أو الأنبیاء (2) و الأوصیاء فإنهم مقدمو أهل الإیمان هم الذین عرفت حالهم و مآلهم و الذین سبقوا إلی الجنة أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ أی الذین قربت درجاتهم فی الجنة و أعلیت مراتبهم و خاصة الله أی سائر الأنبیاء و جمیع الأوصیاء الذین اختصهم الله لخلافته.
ثم اعلم أن الروح یطلق علی النفس الناطقة و علی النفس الحیوانیة الساریة فی البدن و علی خلق عظیم إما من جنس الملائکة أو أعظم منهم و الأرواح المذکورة هنا یمکن أن تکون أرواحا مختلفة متباینة بعضها فی البدن و بعضها خارجة عنه أو یکون المراد بالجمیع النفس الناطقة باعتبار أعمالها و أحوالها و درجاتها و مراتبها أو أطلقت علی تلک الأحوال و الدرجات کما أنه تطلق علیها النفس الأمارة و اللوامة و الملهمة و المطمئنة بحسب درجاتها و مراتبها فی الطاعة و العقل الهیولانی و بالملکة و بالفعل و المستفاد بحسب مراتبها فی العلم و المعرفة. و یحتمل أن تکون روح القوة و الشهوة و المدرج کلها الروح الحیوانیة و روح الإیمان و روح القدس النفس الناطقة بحسب کمالاتها أو تکون الأربعة سوی روح
ص: 53
القدس مراتب النفس و روح القدس الخلق الأعظم و یحتمل أن یکون ارتباط روح القدس متفرعا علی حصول تلک الحالة القدسیة للنفس فتطلق روح القدس علی النفس فی تلک الحالة و علی تلک الحالة و علی الجوهر القدسی الذی یحصل له الارتباط بالنفس فی تلک الحالة کما تقول الحکماء فی ارتباط النفس بالعقل الفعال بزعمهم و به یؤولون أکثر الآیات و الأخبار اعتمادا علی عقولهم القاصرة و أفکارهم الخاسرة.
فبه قووا علی طاعة الله أقول روح القوة روح بها یقوون علی الأعمال و هی مشترکة بین الفریقین لکن لما کان أصحاب الیمین یصرفونها إلی طاعة الله عبر عنها کذلک و کذا روح الشهوة هی ما یصیر سببا للمیل إلی المشتهیات فأصحاب الشمال یستعملونها فی المشتهیات الجسمانیة و أصحاب الیمین فی اللذات الروحانیة و عدم ذکر أصحاب المشأمة لظهور أحوالهم مما مر لأنه لیس لهم روح القدس و لا روح الإیمان ففیهم الثلاثة الباقیة التی هی موجودة فی الحیوانات أیضا کما قال سبحانه إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (1) و سیأتی تفصیل القول فی ذلک فی کتاب السماء و العالم إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]ازواج در آیه به معنای اصناف است و استفهام در «ما أصحاب المیمنة» برای تعجب از بلندی مقامشان میباشد. از این رو اصحاب یمین نامیده شدهاند، چون در هنگام میثاق بر جانب راست بودهاند، یا در وقت حشر در سمت راست عرش خواهند بود، یا کتاب اعمالشان به دست راستشان سپرده میشود و یا چون اهل یمن و برکتاند. و اصحاب مشئمه، بر خلاف اینها هستند. «السابقون السابقون» یعنی کسانی که بر ایمان و اطاعت خداوند یا در کسب فضائل سبقت گرفتهاند، یا منظور انبیا و اوصیاست؛ چرا که آنها اولین ایمان آورندگاناند، که حال و عاقبت آنها را دانستی، همانها که سبقت به بهشت گرفتهاند. «اولئک المقربون» یعنی کسانی که از مقربین بهشت و بلند مرتبگان جنتاند و خواص خدایند؛ یعنی سایر انبیا و اوصیا که خداوند آنها را جانشینان خود در زمین قرار داده است.
باید توجه داشت که کلمه روح در مورد نفس ناطقه، آن روح حیوانی که در بدن جاری است، و آفریده ای عظیم که یا از جنس ملائکه است و یا بزرگتر از آنهاست، نیز گفته می شود. روح هایی که در این روایت نام برده شده، ممکن است ارواح مختلف و متغایر با هم باشند که بعضی در بدن هستند و برخی خارج از بدن، و ممکن است منظور از همهاشان نفس ناطقه به اعتبار اعمال و احوال و درجات و مراتب آن باشد، و یا این که بر خود همین احوال و درجات، روح اطلاق شده باشد. چنانچه به حسب درجه و مراتب آن در اطاعت خدا، نفس امّاره و لوّامه و ملهمه و مطمئنّه نیز بر آن اطلاق می شود و به حسب علم و معرفتش، عقل هیولانی و ملکه و فصل و مستفاد نیز گفته می شود.
ممکن است روحالقوة و روحالشهوة و روحالمدرج، همگی روح حیوانی باشند و روحالایمان و روحالقدس، نفس ناطقه به حسب کمالات آن باشد. و یا چهار روح غیر از روحالقدس
ص: 53
مراتب و درجات نفس باشند و روحالقدس خلقت بزرگتری باشد که بعد از حصول آن حالت قدسی برای نفس به وجود میآید، و در آن حالت به آن روحالقدس گفته میشود، یا به خود این حالت یا به آن جوهر قدسی که در این حالت ارتباط با نفس برایش حاصل می شود، روحالقدس گفته میشود، چنانچه نظر حکما درباره ارتباط نفس با عقل فعال همین طور است و اکثر آیات و روایات را به اتکای عقل قاصر و افکار ناموزون خود و به همین معنی تأویل میکنند.
\\" که به سبب آن بر اطاعت خدا نیرو می گیرند.\\" این روح بین هر دو دسته مشترک است، ولی چون اصحاب یمین این روح را صرف در اطاعت خدا میکنند، در اینجا از آن چنین تعبیر شده است. روح شهوت، که موجب میل به مشتهیات است، نیز همین طور است؛ اصحاب شمال آن را در مشتهیات جسمانی به کار میگیرند و اصحاب یمین در لذتهای روحانی. این که در روایت ذکری از اصحاب شمال نشده، چون حال آنها معلوم است؛ زیرا دارای روح القدس و روح ایمان نیستند.یعنی در آنها، آن سه روح دیگر وجود دارد که در حیوانات نیز هست. چنانچه خداوند سبحان میفرماید: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا» - . فرقان / 44 - {آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند}. و تفصیل این بحث إن شاء الله در کتاب آسمان و جهان خواهد آمد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ: فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْمُؤْمِنِینَ أَرْبَعَةُ أَرْوَاحٍ أَفْقَدَهَا رُوحَ الْقُدُسِ (3) رُوحُ الْبَدَنِ وَ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ رُوحُ الْإِیمَانِ وَ فِی الْکُفَّارِ ثَلَاثَةُ أَرْوَاحٍ رُوحُ الْبَدَنِ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ رُوحُ الشَّهْوَةِ ثُمَّ قَالَ رُوحُ الْإِیمَانِ یُلَازِمُ الْجَسَدَ مَا لَمْ یَعْمَلْ بِکَبِیرَةٍ فَإِذَا عَمِلَ بِکَبِیرَةٍ
ص: 54
فَارَقَهُ الرُّوحُ وَ رُوحُ الْقُدُسِ مَنْ سَکَنَ فِیهِ فَإِنَّهُ لَا یَعْمَلُ بِکَبِیرَةٍ أَبَداً (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسن بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: در انبیاء و اوصیاء پنج روح است: روحالبدن و روحالقدس و روحالقوة و روحالشهوة و روحالایمان. و در مؤمنین چهار روح است: که روح القدس را ندارند ولی روحالبدن و روحالقوة و روحالشهوة و روحالایمان را دارند. و در کفار سه روح است: روحالبدن و روحالقوة و روحالشهوة.
سپس فرمودند: روح ایمان، تا وقتی که مرتکب گناه کبیره ای نشده باشد، همراه با جسد هست، وقتی کبیره ای انجام داد،
ص: 54
روح از او جدا می شود. ولی اگر روحالقدس در کسی موجود باشد، هرگز گناه کبیرهای انجام نمیدهد. - . بصائر الدرجات : 132 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْعَالِمِ فَقَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْحَیَاةِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ یَا جَابِرُ عَرَفُوا (2) مَا تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْوَاحَ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانُ إِلَّا أَنَّ رُوحَ الْقُدُسِ (3) لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای جابر! در انبیاء و اوصیا پنج روح است: روحالقدس و روحالایمان و روحالحیاة و روحالقوة و روحالشهوة؛ ای جابر! به وسیله روحالقدس از زیر عرش تا زیر زمین را میدانند. سپس فرمودند: ای جابر! این ارواح دستخوش حدثان میشوند، ولی در روحالقدس، لهو و لعب راهی ندارد. - . همان -
**[ترجمه]
روح الحیاة هنا هی روح المدرج.
و فی الصحاح حدث أمر أی وقع و الحدث و الحادثة و الحدثان کله بمعنی و المراد هنا ما یمنعها عن أعمالها کرفع بعض الشهوات عند الشیخوخة و ضعف القوی بها و بالأمراض و مفارقة روح الإیمان بارتکاب الکبائر و أما من أعطی روح القدس فلا یصیبه ما یمنعه عن العلم و المعرفة و لا یلهو أی لا یغفل و لا یسهو عن أمر و لا یلعب أی لا یرتکب أمرا لا منفعة فیه.
**[ترجمه]مراد از حدثان، چیزی است که روح را از کارهایش باز دارد؛ مانند مرتفع شدن برخی شهوات و ضعیف شدن آنها به هنگام پیری و بیماریها. لهو در روح القدس راه ندارد؛ یعنی از کاری غافل نمیماند و اشتباهی نمیکند و لعب در آن راه ندارد؛ یعنی کاری که در آن نفعی نباشد، انجام نمیدهد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ مَعْرُوفٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ تُسْأَلُونَ عَنِ الشَّیْ ءِ فَلَا یَکُونُ عِنْدَکُمْ عِلْمُهُ فَقَالَ رُبَّمَا کَانَ ذَلِکَ قَالَ قُلْتُ کَیْفَ تَصْنَعُونَ قَالَ تَتَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السلام نقل کرده که به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم، آیا شده از شما چیزی بپرسند که جواب آن را ندانید؟ فرمودند: گاهی اتفاق می افتد. عرض کردم: در این مواقع چه میکنید؟ فرمودند: روحالقدس ما را در جریان میگذارد. - . همان : 133 و 134 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ وَ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِ
ص: 55
عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ جُعَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِأَیِّ حُکْمٍ تَحْکُمُونَ قَالَ نَحْکُمُ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِنْ عَیِینَا شَیْئاً تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: جعید همدانی نقل کرده،
ص: 55
به امام زینالعابدین علیه السلام عرض کردم: با چه چیزی در میان مردم قضاوت میکنید؟ فرمودند: با حکم آل داود حکم میکنیم، اگر چیزی از ما پوشیده ماند، روحالقدس ما را در جریان میگذارد. - .
همان : 134 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام بحکم آل داود أی نحکم بعلمنا و لا نسأل بینة کما کان داود علیه السلام أحیانا یفعله.
lt;meta info="\\"حکم آل داود\\" یعنی با علم خود قضاوت مینماییم و احتیاج به شاهد نداریم. همانطور که حضرت داود گاهی اینگونه حکم میکردند.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ السَّابَاطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمَا تَحْکُمُونَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَقَالَ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ دَاوُدَ فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ لَیْسَ عِنْدَنَا تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ساباطی نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: وقتی حکم میکنید، بر چه اساسی حکم میکنید؟ فرمودند: به حکم خدا و حکم داود، و وقتی چیزی پیش بیاید که پیش ما نباشد، روحالقدس آن را به ما القا میکند. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنْ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ تُسْأَلُونَ عَنِ الشَّیْ ءِ فَلَا یَکُونُ عِنْدَکُمْ عِلْمُهُ قَالَ رُبَّمَا کَانَ ذَلِکَ قُلْتُ کَیْفَ تَصْنَعُونَ قَالَ تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسباط نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا شده سؤالی از شما بپرسند که علمش نزد شما نباشد؟ فرمودند: گاهی اتفاق میافتد. عرض کردم: چه میکنید؟ فرمودند: روحالقدس آن را به ما القا میکند. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنْبِیَاءُ أَنْتُمْ قَالَ لَا قُلْتُ فَقَدْ حَدَّثَنِی مَنْ لَا أَتَّهِمُ أَنَّکَ قُلْتَ إِنَّا أَنْبِیَاءُ قَالَ مَنْ هُوَ أَبُو الْخَطَّابِ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کُنْتُ إِذاً أَهْجُرُ قَالَ قُلْتُ فَبِمَا تَحْکُمُونَ قَالَ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ لَیْسَ عِنْدَنَا تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حمران بن أعین نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا شما پیامبر هستید؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: شخصی که او را راستگو میدانم برایم گفته که شما فرمودهاید: ما پیامبر هستیم. فرمودند: چه کسی؟ ابوالخطاب؟ گفتم: آری. فرمودند: در این صورت هذیان گفتهام. عرض کردم: پس با چه چیزی حکم میکنید؟ فرمودند: با حکم آل داود، و وقتی چیزی پیش بیاید که حکمش را ندانیم روحالقدس آن را به ما القا میکند. - . همان -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام کنت إذا أهجر أی لم أقل ذلک و کذب علی إذ لو قلت ذلک لکان هذیانا و لا یصدر مثله عن مثلی.
lt;meta info="\\"در این صورت هذیان گفتهام\\" یعنی من آن را نگفتهام و بر من دروغ بسته است؛ چون اگر من آن را گفته باشم، هذیان گفتهام و از مثل منی هذیان صادر نمیشود.
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَمَّارٍ أَوْ غَیْرِهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَبِمَا تَحْکُمُونَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَقَالَ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ دَاوُدَ وَ حُکْمِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِذَا وَرَدَ عَلَیْنَا مَا لَیْسَ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ وَ أَلْهَمَنَا اللَّهُ إِلْهَاماً (5).
ص: 56
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: عمار یا شخص دیگری نقل کرده، به امام صادق علیه السلام عرض کردم: وقتی حکم میکنید بر چه اساسی حکم میکنید؟ فرمودند: به حکم خدا و حکم داود و حکم محمد صلی الله علیه و آله، وقتی چیزی پیش آید که حکمش در کتاب علی علیه السلام نباشد روحالقدس آن را به ما القا میکند و خداوند به ما الهام مینماید. - . مختصر بصائر الدرجات : 1 ،بصائر الدرجات : 134 -
ص: 56
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنْ بَشِیرٍ عَنْ حُمْرَانَ عَنْ جُعَیْدٍ الْهَمْدَانِیِّ وَ کَانَ جُعَیْدٌ مِمَّنْ خَرَجَ مَعَ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِکَرْبَلَاءَ (1) قَالَ: فَقُلْتُ لِلْحُسَیْنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تَحْکُمُونَ قَالَ یَا جُعَیْدُ نَحْکُمُ بِحُکْمِ آلِ دَاوُدَ فَإِذَا عَیِینَا (2) عَنْ شَیْ ءٍ تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (3).
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: جعید همدانی که از کسانی است به همراه امام حسین علیه السلام به سمت کربلا حرکت کرد - . در منتخب البصائر این جمله هم آمده است: و \\"در کربلا کشته شد\\". گویا همان که در خود بصائر الدرجات آمده است، صحیح باشد؛ چون شیخ در رجالش، او را از جمله اصحاب علی و حسن و حسین و علی بن الحسین علیهم السلام، ذکر کرده است، و او را از شهدای کربلا نشمرده است. کمی قبل گذشت که او این روایت را از علی بن الحسین علیه السلام نقل کرده است. شاید یکی از این دو، ناشی از اشتباه در نسخهبرداری باشد، اگرچه احتمال دارد این را، از هر دو امام علیهما السلام روایت کرده باشد. - ، نقل کرده، به امام حسین علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! شما با چه چیزی حکم میکنید؟ فرمودند: ای جعید! به حکم آل داود، و وقتی چیزی بر ما پوشیده باشد، روحالقدس آن را به ما القا میکند. - . مختصر بصائر الدرجات : 1 ،بصائر الدرجات : 134 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَجَّهَ عَلِیّاً علیه السلام إِلَی الْیَمَنِ لِیَقْضِیَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام فَمَا وَرَدَتْ عَلَیَّ قَضِیَّةٌ إِلَّا حَکَمْتُ فِیهَا بِحُکْمِ اللَّهِ وَ حُکْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ صَدَقُوا قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ وَ لَمْ یَکُنْ أُنْزِلَ الْقُرْآنُ کُلُّهُ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَائِباً عَنْهُ فَقَالَ تَتَلَقَّاهُ بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ (4).
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: علی بن عبدالعزیز از پدر خود نقل کرده که به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! مردم میگویند: رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را به یمن فرستادند، تا ایشان بین مردم قضاوت کنند. و علی علیه السلام فرموده است: در هیچ قضیهای برایم پیش نیامد، مگر اینکه به حکم خدا و حکم رسول الله صلی الله علیه و آله، قضاوت کردم. حضرت فرمودند: درست میگویند. عرض کردم: این چگونه ممکن است با اینکه هنوز تمام قرآن نازل نشده بود و رسول الله صلی الله علیه و آله نیز، در آنجا حضور نداشتند؟ فرمودند: روحالقدس به ایشان القا مینمود. - . همان -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَبُو عَلِیٍّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ جَرِیشٍ (5) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام إِنَّ الْأَوْصِیَاءَ مُحَدَّثُونَ یُحَدِّثُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا یَرَوْنَهُ وَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَعْرِضُ عَلَی رُوحِ الْقُدُسِ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ فَیُوجِسُ فِی نَفْسِهِ أَنْ قَدْ أَصَبْتَ (6) بِالْجَوَابِ فَیُخْبَرُ فَیَکُونُ کَمَا قَالَ (7).
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: حسن بن عباس بن جریش از قول امام جواد علیه السلام از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: اوصیاء محدث هستند، روحالقدس با آنها صحبت میکند، ولی او را نمی بینند. حضرت علی علیه السلام آنچه از او می پرسیدند را به روحالقدس عرضه میداشت و در دل خود احساس میکرد که به جواب رسیده است، بعد جواب را میگفت، جواب همان بود که فرموده بود. - . مختصر بصائر الدرجات : 1 و 2 ، بصائر الدرجات : 134 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ
ص: 57
عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ (1) بِمَا فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِی بَیْتِهِ مُرْخًی عَلَیْهِ سِتْرُهُ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْحَیَاةِ فَبِهِ دَبَّ وَ دَرَجَ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ (2) وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ أَکَلَ وَ شَرِبَ وَ أَتَی النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ فَبِهِ أَمَرَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا (3) قُبِضَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ فِی الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا یَنَامُ وَ لَا یَغْفُلُ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَسْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحُ تَنَامُ وَ تَلْهُو وَ تَغْفُلُ وَ تَسْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ ثَابِتٌ یَرَی بِهِ مَا فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا وَ بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَتَنَاوَلُ الْإِمَامُ مَا بِبَغْدَادَ بِیَدِهِ قَالَ نَعَمْ وَ مَا دُونَ الْعَرْشِ (4).
خص، منتخب البصائر سعد عن إسماعیل بن محمد البصری عن عبد الله بن إدریس مثله (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: مفضل بن عمر نقل کرده،
ص: 57
از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: چگونه امام از همه جای زمین اطلاع دارد با اینکه در خانه نشسته و پرده خانهاش آویخته است. فرمودند: ای مفضل! خداوند برای پیامبر صلی الله علیه و آله پنج روح قرار داده است: روحالحیات که با آن میرود و میآید، و روحالقوة که با آن قیام میکند و جهاد می نماید - . در مختصر البصائر اینگونه است: با دشمنش جهاد میکند. - ، و روحالشهوة با آن میخورد و می آشامد و از حلال با زنان همبستر می شود، و روحالایمان که با آن دستور میدهد و عدالت میورزد، و روحالقدس که با آن بار نبوت را بر میدارد، وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، روح القدس منتقل شد و در امام قرار گرفت.
و روحالقدس به خواب نمیرود و غافل نمیشود و عمل لهو انجام نمیدهد و سهو ندارد، ولی چهار روح دیگر میخوابند و دارای لهو و غفلت و سهو هستند. روحالقدس ثابت است، به وسیلهاش آنچه در شرق و غرب زمین و خشکی و دریا است دیده میشود. عرض کردم: آیا امام میتواند چیزی را که در بغداد است، با دست خود بردارد؟ فرمودند: آری، و هر چه پائین تر از عرش را میتواند. - . بصائر الدرجات : 134 -
منتخب البصائر نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ مُوسَی بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ عَلَی خَمْسَةِ أَرْوَاحٍ رُوحِ الْإِیمَانِ وَ رُوحِ الْحَیَاةِ وَ رُوحِ الْقُوَّةِ وَ رُوحِ الشَّهْوَةِ وَ رُوحِ الْقُدُسِ فَرُوحُ الْقُدُسِ مِنَ اللَّهِ وَ سَائِرُ هَذِهِ الْأَرْوَاحِ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانُ فَرُوحُ الْقُدُسِ لَا یَلْهُو وَ لَا یَتَغَیَّرُ وَ لَا یَلْعَبُ وَ بِرُوحِ الْقُدُسِ عَلِمُوا یَا جَابِرُ مَا دُونَ الْعَرْشِ إِلَی مَا تَحْتَ الثَّرَی (6).
خص، منتخب البصائر سعد عن موسی بن عمر مثله (7).
ص: 58
**[ترجمه]بصائر الدرجات: جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: خداوند پیامبران و امامان را بر پنج روح آفریده است؛ روحالایمان و روحالحیاة و روحالقوة و روحالشهوة و و روحالقدس. روحالقدس از خداوند است و دیگر روح ها دستخوش تغییرند. ولی روحالقدس دچار لهو انجام نمیدهد و متغیر نمیشود و لعب نمیکند. ای جابر! با روحالقدس است که آنها از زیر عرش تا زیر زمین را میدانند. - . بصائر الدرجات : 134 -
منتخب البصائر نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 -
ص: 58
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ خَلْقٌ (1) وَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ قَدْ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام یُخْبِرُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! درباره این سخن خداوند تبارک و تعالی برایم توضیح فرمایید: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ * صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.» - . شوری / 52 و 53 - {وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی * راه همان خدایی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست هش دار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد}
فرمودند: ای ابامحمّد! به خدا قسم آفریده ای است - . منظور، روح است. -
بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، که با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و به او خبر میداد و او را ثابت قدم میکرد. او با ائمه نیز هست و آنها را خبر میدهد و ثابت قدم می کند. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (3).
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام در مورد این سخن خداوند تبارک و تعالی: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} سؤال کردم. ایشان فرمودند: آفریدهای از آفریدگان خداست، بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و به او خبر میداد و او را ثابت قدم میکرد و با امامان بعد از او نیز هست. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 ، بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْعَبَّاسُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَدِّدُهُ وَ یُوَفِّقُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبان بن تغلب میگوید: روح، آفریدهای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است که با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود، او را ثابت قدم میکرد و توفیق میداد و با امامان بعد از او نیز هست. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَنِ الْعِلْمِ الَّذِی تُحَدِّثُونَّا بِهِ أَ مِنْ صُحُفٍ عِنْدَکُمْ أَمْ مِنْ رِوَایَةٍ یَرْوِیهَا بَعْضُکُمْ عَنْ بَعْضٍ أَوْ کَیْفَ حَالُ الْعِلْمِ عِنْدَکُمْ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَجَلُّ أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ قُلْتُ بَلَی قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ
ص: 59
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ أَ فَتَرَوْنَ أَنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ قَالَ قُلْتُ هَکَذَا نَقْرَؤُهَا قَالَ نَعَمْ قَدْ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ تِلْکَ الرُّوحَ فَعَلَّمَهُ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَ کَذَلِکَ تَجْرِی تِلْکَ الرُّوحُ إِذَا بَعَثَهَا اللَّهُ إِلَی عَبْدٍ عَلَّمَهُ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ (1).
یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الحمید عن منصور بن یونس عن أبی الصباح الکنانی عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2)
یر، بصائر الدرجات إبراهیم بن هاشم عن أبی عبد الله البرقی عن ابن سنان أو غیره عن عبد الله بن طلحة مثله (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن عیسی از عبد اللَّه بن طلحه نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! به من بگویید آیا علمی که برای ما بیان میکنید، از نوشتههایی است که در نزد شماست، یا از طریق روایتهایی است که هر کدام از یکدیگر نقل میکنید؟ به هر صورت، حال علمی که پیش شماست، چگونه است؟ فرمودند: جریان بزرگتر و عظیم تر از آنچه تو میگویی است؛ مگر قرآن نخوانده ای؟ عرض کردم: بله،
ص: 59
خواندهام. فرمودند: این آیه را نخوانده ای: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - { وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ آیا به نظر شما این یعنی پیامبر قبلاً در حالی بوده که کتاب و ایمان را نمیدانسته است؟ عرض کردم: ما این طور میخوانیم. فرمودند: آری، در یک زمان کتاب و ایمان را نمیدانست، تا آنکه خداوند آن روح را فرستاد و او به پیامبر علم و فهم را آموخت. و همینطور این روح در جریان است؛ وقتی خداوند آن را به سوی بنده ای برانگیزد، به وسیله آن علم و فهم را به او می آموزد. - . بصائر الدرجات : 135 و 136 -
بصائر الدرجات مانند همین روایت را از طریق ابی الصباح کنانی نیز، از عبدالله بن طلحه نقل کرده است. - . این حدیث را با مانند همین الفاظ نیافتیم. بله، در بصائر : 135 حدیثی که سندش همین سند و متنش موافق حدیث رقم 29 اینجاست، وجود دارد. شاید تقدیم و تأخیری در اینجا اتفاق افتاده است. -
بصائر الدرجات از ابن سنان یا شخصی غیر از او نیز مانند همین روایت را از عبدالله بن طلحه نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ الرُّوحَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَدِّدُهُ وَ یُرْشِدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ بَعْدِهِ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: سماعة بن مهران نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمودند: روح آفریدهایست عظیمتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه وآله بود و ایشان را ثابت قدم میکرد و ارشاد مینمود و با اوصیای بعد از او نیز هست. - . همان : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَسْبَاطٍ بَیَّاعِ الزُّطِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هِیتَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ فَقَالَ مَلَکٌ مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الْمَلَکَ لَمْ یَصْعَدْ إِلَی السَّمَاءِ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُسَدِّدُهُمْ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسباط بیاع زطی نقل کرده، مردی از اهالی هیت، این سخن خداوند عزّ و جلّ «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» را برای امام صادق علیه السّلام خواند؛ ایشان فرمودند: روح فرشته ای است که از زمانی که خداوند آن را به زمین نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است، پیوسته با رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود، و با امامان نیز هست، آنها را ثابت قدم میکند. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا قَالَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ
ص: 60
جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وُکِّلَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُخْبِرُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبابصیر نقل کرده، این سخن خدا را: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} عرض کردم، گفتند: آفریدهای عظیمتر از جبرئیل و میکائیل است
ص: 60
که همگام با محمد صلی الله علیه وآله بود و ایشان را خبر میداد و ثابت قدم مینمود. و با امامان هم هست و ایشان را خبر میدهد و ثابت قدم میکند. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ فَقَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن مسلم در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]} از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: آفریدهایست از آفریدگان خداوند، عظیمتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه وآله بود، ایشان را خبر میداد و ثابت قدم مینمود و با اوصیای بعد از او نیز هست. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّهُ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ یُوَفِّقُهُ وَ یُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ (3).
**[ترجمه]أبی اصباح کنانی نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمودند: با رسول الله صلی الله علیه وآله آفریدهای بزرگتر از جبرئیل و میکائیل بود، ایشان را توفیق میداد و ثابت قدم مینمود و با امامان بعد از او نیز هست. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْبَرْقِیُّ (4) عَنْ أَبِی الْجَهْمِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَقَالَ مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الرُّوحَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَصْعَدْ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَفِینَا (5).
یر، بصائر الدرجات محمد بن الحسین عن ابن أسباط مثله (6).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبیالجهم إبن أسباط نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السلام بودم که شخصی از ایشان در مورد این سخن خداوند «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} سؤال کرد؛ ایشان فرمودند: از زمانی که خداوند آن روح را به محمد صلی الله علیه وآله نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است و به راستی که او در میان ماست. - . بصائر الدرجات : 135. در بصائر آمده است: در محضر ایشان بودم که شخصی از اهل هیت از ایشان سؤال کرد. -
بصائر الدرجات این روایت را، از طریق محمد بن حسین نیز از إبن أسباط نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الرُّوحَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله مَا صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَفِینَا (7).
ص: 61
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: زراره روایت کرده، امام باقر علیه السلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا» - . شوری / 52 -
فرمودند: از زمانی که خداوند آن روح را بر پیامبرش صلی الله علیه وآله نازل کرده، دیگر به آسمان صعود نکرده است و به راستی که او در میان ماست. - . مختصر بصائر الدرجات : 2 و 3 ، بصائر الدرجات : 135 -
ص: 61
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ یَحْیَی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هِیتَ فَقَالَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا قَالَ علیه السلام ذَلِکَ فِینَا مُنْذُ هَبَطَهُ اللَّهُ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَا یَعْرُجُ إِلَی السَّمَاءِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: أسباط بن سالم نقل کرده، خدمت امام صادق علیه السلام بودم که شخصی از اهالی هیت به محضر ایشان رسید و گفت: خداوند شما را صلاح دهد! این سخن خداوند تبارک و تعالی در قرآن: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم}؟ ایشان فرمودند: آن روح از زمانی که خداوند او را به زمین فرو فرستاده، در بین ماست و به آسمان نمیرود. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام وَ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَقَالَ الرُّوحُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَإِنَّهُ هَبَطَ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَمْ یَصْعَدْ إِلَی السَّمَاءِ مُنْذُ هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: سلام بن المستنیر نقل کرده از حضرت باقر علیه السلام، هنگامی که از ایشان در مورد این سخن خداوند که «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم} سؤال شده بود، شنیدم که فرمودند: آن روحی که خداوند فرموده: «أَوْحَیْنا - . شاید در در مرحله نقل افتادگی صورت گرفته باشد و صحیحش، «و کذلک آوحینا» باشد. شاید هم اختصارگویی شده است. -
إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» از آسمان بر محمد صلی الله علیه وآله فرود آمد و از آن زمان که فرود آمده، هنوز به آسمان نرفته است. - . بصائر الدرجات : 135 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنِ الْعِلْمِ الَّذِی تَعْلَمُونَهُ أَ هُوَ شَیْ ءٌ تَعَلَّمُونَهُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ أَوْ شَیْ ءٌ مَکْتُوبٌ عِنْدَکُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ قَالَ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَلَمَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ تِلْکَ الرُّوحَ عَلِمَ بِهَا وَ کَذَلِکَ هِیَ إِذَا انْتَهَتْ إِلَی عَبْدٍ عَلِمَ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ یُعَرِّضُ بِنَفْسِهِ علیه السلام (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابراهیم بن عمر نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: در مورد علمی که می آموزید، آیا شفاهی از یکدیگر استفاده میکنید، یا نوشته ای از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم در نزد شماست؟ فرمودند: بزرگتر از این است؛ آیا این سخن خداوند عزّ و جلّ در کتابش را شنیده ای که: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ عرض کردم: بله. فرمودند: وقتی خداوند این روح را به پیامبر عطا کرد، به سبب آن دانا شد. و همینطور این روح وقتی به یکی از بندگان خدا برسد به وسیله او علم و فهم مییابد. منظور ایشان خودشان بود. - . بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ أَبِی الْحَلَّالِ قَالَ: کُنْتُ سَمِعْتُ مِنْ جَابِرٍ أَحَادِیثَ فَاضْطَرَبَ فِیهَا فُؤَادِی وَ ضِقْتُ فِیهَا ضَیْقاً شَدِیداً فَقُلْتُ وَ اللَّهِ إِنَّ الْمُسْتَرَاحَ لَقَرِیبٌ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لِقَوِیٌّ فَابْتَعْتُ بَعِیراً وَ خَرَجْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ طَلَبْتُ الْإِذْنَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَذِنَ لِی فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ رَحِمَ اللَّهُ جَابِراً کَانَ یَصْدُقُ عَلَیْنَا وَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُغِیرَةَ فَإِنَّهُ کَانَ یَکْذِبُ عَلَیْنَا قَالَ ثُمَّ قَالَ
ص: 62
فِینَا رُوحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: زیاد بن ابی حلال نقل کرده، از جابر احادیثی میشنیدم که بسیار مضطرب میشدم و به شدت در مضیقه میافتادم. با خود گفتم که: به خدا سوگند به زودی به آرامش خواهم رسید، میتوانم دلم را آرام کنم، شتری خریدم و راه مدینه را پیش گرفتم. برای شرفیابی خدمت حضرت صادق علیه السّلام اذن خواستم و ایشان اجازه دادند. همین که چشمشان به من افتاد، فرمودند: خداوند جابر را رحمت کند! همواره از ما به راستی نقل میکرد، و خدا مغیره را لعنت کند که پیوسته بر ما دروغ می بست. سپس فرمودند:
ص: 62
روح پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در میان ماست. - . همان -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی (2) عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْعِلْمِ مَا هُوَ أَ عِلْمٌ یَتَعَلَّمُهُ الْعَالِمُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ أَوْ فِی کِتَابٍ عِنْدَکُمْ تَقْرَءُونَهُ فَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ (3) فَقَالَ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَاکَ وَ أَجَلُّ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ ثُمَّ قَالَ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقُولُ أَصْحَابُکُمْ فِی هَذِهِ الْآیَةِ یَرَوْنَ أَنَّهُ کَانَ فِی حَالٍ لَا یَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَ لَا الْإِیمَانُ حَتَّی (4) بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ تِلْکَ الرُّوحَ الَّتِی یُعْطِیهَا اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ فَإِذَا أَعْطَاهَا اللَّهُ عَبْداً عَلَّمَهُ الْفَهْمَ وَ الْعِلْمَ (5).
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: أبیحمزه نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم که: علم چیست؟ آیا همان که عالم آن را از زبان مردم فرا میگیرد، علم است؟ یا در کتابی نزد شماست که آن را میخوانید و فرا میگیرید؟ فرمودند: عظیم تر و جلیل تر از این است؛ آیا این سخن خداوند تبارک و تعالی را شنیدهای که: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» - . شوری / 52 - {و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]}؟ سپس فرمودند: اصحاب شما در مورد این آیه چه میگویند؟ فکر میکنند پیامبر زمانی از کتاب و ایمان چبزی نمی دانسته، - . در مصدر تصحیح شدهای که پیش ماست، در این قسمت این جملات هم وجود دارد: فدایتان شوم! نمیدانم چه میگویند. فرمودند: بله، زمانی ایشان نمیدانستند کتاب و ایمان چیست تا اینکه... -
تا این که خداوند آن روح را، که به هر کس میخواهد عطا میکند، برایشان برانگیخت و وقتی که آن را به بنده ای عطا کند فهم و علم را به او میآموزد. - . مختصر البصائر : 3 ، بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ (6) عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ الَّذِی نُزِّلَ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّوحُ تَکُونُ مَعَهُمْ وَ مَعَ الْأَوْصِیَاءِ لَا تُفَارِقُهُمْ تُفَقِّهُهُمْ وَ تُسَدِّدُهُمْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ بِهِمَا عُبِدَ اللَّهُ وَ اسْتَعْبَدَ اللَّهُ عَلَی هَذَا الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ وَ الْمَلَائِکَةَ وَ لَمْ یَعْبُدِ اللَّهَ مَلَکٌ وَ لَا نَبِیٌّ وَ لَا إِنْسَانٌ وَ لَا جَانٌّ إِلَّا بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا لِلْعِبَادَةِ (7).
ص: 63
خص، منتخب البصائر سعد عن محمد بن عیسی و محمد بن الحسین و موسی بن عمر عن ابن أسباط مثله (1)
- یر، بصائر الدرجات بعض أصحابنا عن موسی بن عمر عن علی بن أسباط هذا الحدیث بهذا الإسناد بعینه (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر میگوید از امام باقر علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» - . نحل / 2 - {فرشتگان را با روح به فرمان خود بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند} سؤال کردم؛ فرمودند: جبرئیل است که بر انبیاء نازل می شود، ولی روح با آنها و اوصیاء همراه هست و هرگز از آنها جدا نمیشود، آنها را میفهماند و از جانب خدا ایشان را ثابت قدم می کند، و اینکه: هیچ معبودی جز خدا نیست و محمد فرستاده اوست. با این دو جمله خدا پرستش شده است، و از جن و انس و ملائکه تسلیم در برابر همین را خواسته اند، و هیچیک از فرشتگان و پیامبران و انسانها و جنّیان خداوند را پرستش نکردهاند مگر به شهادتین لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ. و خداوند هیچ موجودی را نیافریده، مگر برای عبادت کردن. - . بصائر الدرجات : 137 -
ص: 63
در منتخب البصائر مانند همین روایت، با طریقی دیگر نقل شده است. - . منتخب بصائر الدرجات : 3 و 4 -
در بصائر الدرجات نیز مانند همین، با سندی متفاوت آورده شده است. - . بصائر الدرجات : 137 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَسْأَلُهُ عَنِ الرُّوحِ أَ لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ وَ کَرَّرَ ذَلِکَ عَلَی الرَّجُلِ فَقَالَ لَهُ لَقَدْ قُلْتَ عَظِیماً مِنَ الْقَوْلِ مَا أَحَدٌ یَزْعُمُ أَنَّ الرُّوحَ غَیْرُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام إِنَّکَ ضَالٌّ تَرْوِی عَنْ أَهْلِ الضَّلَالِ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ وَ الرُّوحُ غَیْرُ الْمَلَائِکَةِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: سعد اسکاف نقل کرده، مردی خدمت امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و سؤال از روح کرد که آیا روح همان جبرئیل نیست؟ علی علیه السّلام فرمودند: جبرئیل از ملائکه است و روح غیر جبرئیل است و این سخن را چند مرتبه برای آن مرد تکرار کردند. آن مرد عرض کرد: سخن بزرگی را مدعی شدی، هیچ کس نمیگوید که روح چیزی غیر از جبرئیل است. امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمودند: تو هم گمراهی و هم از گمراهان نقل میکنی، خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش صلی الله علیه و آله میفرماید: «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ * یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ» - . نحل / 1 و 2 - {[هان] امر خدا در رسید، پس در آن شتاب مکنید او منزه و فراتر است از آنچه [با وی] شریک می سازند * فرشتگان را با روح نازل می کند}، پس روح غیر از ملائکه است. - . بصائر الدرجات : 137 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَکَرَ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ الْإِمَامِ إِذَا وُلِدَ قَالَ وَ اسْتَوْجَبَ زِیَارَةَ الرُّوحِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَیْسَ الرُّوحُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَ لَیْسَ اللَّهُ یَقُولُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ (4)
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که صحبت از زمان تولد امام شد. ایشان فرمودند: در شب قدر روح بر امام نازل می شود. عرض کردم فدایتان شوم! مگر روح همان جبرئیل نیست؟ فرمودند: جبرئیل از ملائکه است و روح موجودی بزرگتر از ملائکه است. مگر خداوند نمی فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ» - . قدر / 4 - {فرشتگان با روح فرود می آیند}. - . مختصر بصائر الدرجات : 4 ، بصائر الدرجات : 137 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ عَنْ أَبِی هَارُونَ الْعَبْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ أُنَاسٌ یَزْعُمُونَ أَنَّ الْعَبْدَ لَا یَزْنِی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَأْکُلُ الرِّبَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یَسْفِکُ الدَّمَ الْحَرَامَ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَقَدْ کَبُرَ هَذَا
ص: 64
عَلَیَّ وَ حَرِجَ مِنْهُ صَدْرِی (1) حَتَّی زُعِمَ أَنَّ هَذَا الْعَبْدَ الَّذِی یُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِی وَ یَدْعُو دَعْوَتِی وَ یُنَاکِحُنِی وَ أُنَاکِحُهُ وَ یُوَارِثُنِی وَ أُوَارِثُهُ فَأُخْرِجُهُ مِنَ الْإِیمَانِ مِنْ أَجْلِ ذَنْبٍ یَسِیرٍ أَصَابَهُ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام صَدَقَکَ أَخُوکَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقُولُ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ وَ هُوَ عَلَی ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ فِی الْکِتَابِ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (2) فَأَمَّا مَا ذَکَرْتُ مِنَ السَّابِقِینَ فَأَنْبِیَاءُ مُرْسَلُونَ وَ غَیْرُ مُرْسَلِینَ جَعَلَ اللَّهُ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ- رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِیَاءَ مُرْسَلِینَ وَ غَیْرَ مُرْسَلِینَ وَ بِرُوحِ الْإِیمَانِ عَبَدُوا اللَّهَ وَ لَمْ یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِرُوحِ الْقُوَّةِ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ وَ عَالَجُوا مَعَایِشَهُمْ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ أَصَابُوا اللَّذِیذَ مِنَ الطَّعَامِ وَ نَکَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ دَبُّوا وَ دَرَجُوا ثُمَّ قَالَ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ (3) ثُمَّ قَالَ فِی جَمَاعَتِهِمْ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (4) یَقُولُ أَکْرَمَهُمْ بِهَا وَ فَضَّلَهُمْ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ وَ أَمَّا مَا ذَکَرْتُ مِنْ أَصْحَابِ الْمَیْمَنَةِ فَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً بِأَعْیَانِهِمْ فَجَعَلَ فِیهِمْ أَرْبَعَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ وَ لَا یَزَالُ الْعَبْدُ یُسْتَکْمَلُ بِهَذِهِ الْأَرْوَاحِ حَتَّی تَأْتِیَ حَالاتٌ قَالَ وَ مَا هَذِهِ الْحَالاتُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَهُوَ کَمَا قَالَ اللَّهُ
ص: 65
وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً (1) فَهَذَا یَنْتَقِصُ مِنْهُ جَمِیعُ الْأَرْوَاحِ وَ لَیْسَ مِنَ الَّذِی یَخْرُجُ مِنْ دِینِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ الْفَاعِلَ ذَلِکَ بِهِ رَدَّهُ إِلَی أَرْذَلِ عُمُرِهِ فَهُوَ لَا یَعْرِفُ لِلصَّلَاةِ وَقْتاً وَ لَا یَسْتَطِیعُ التَّهَجُّدَ بِاللَّیْلِ وَ لَا الصِّیَامَ بِالنَّهَارِ وَ لَا الْقِیَامَ فِی صَفٍّ مَعَ النَّاسِ (2) فَهَذَا نُقْصَانٌ مِنْ رُوحِ الْإِیمَانِ فَلَیْسَ یَضُرُّهُ شَیْ ءٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الْقُوَّةِ فَلَا یَسْتَطِیعُ جِهَادَ عَدُوِّهِ وَ لَا یَسْتَطِیعُ طَلَبَ الْمَعِیشَةِ وَ یَنْتَقِصُ مِنْهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ فَلَوْ مَرَّتْ بِهِ أَصْبَحُ بَنَاتِ آدَمَ لَمْ یَحِنَّ إِلَیْهَا (3) وَ لَمْ یَقُمْ وَ یَبْقَی رُوحُ الْبَدَنِ فَهُوَ یَدِبُّ وَ یَدْرُجُ حَتَّی یَأْتِیَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَهَذَا حَالٌ خَیْرٌ لِأَنَّ اللَّهَ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ وَ قَدْ تَأْتِی عَلَیْهِ حَالاتٌ فِی قُوَّتِهِ وَ شَبَابِهِ یَهُمُّ بِالْخَطِیئَةِ فَتُشَجِّعُهُ رُوحُ الْقُوَّةِ وَ تُزَیِّنُ لَهُ رُوحُ الشَّهْوَةِ وَ تَقُودُهُ رُوحُ الْبَدَنِ حَتَّی تُوقِعَهُ فِی الْخَطِیئَةِ فَإِذَا مَسَّهَا انْتَقَصَ مِنَ الْإِیمَانِ وَ نُقْصَانُهُ مِنَ الْإِیمَانِ لَیْسَ بِعَائِدٍ فِیهِ أَبَداً أَوْ یَتُوبَ (4) فَإِنْ تَابَ وَ عَرَفَ الْوَلَایَةَ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَادَ وَ هُوَ تَارِکُ الْوَلَایَةِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ نَارَ جَهَنَّمَ وَ أَمَّا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ فَهُمُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ فِی مَنَازِلِهِمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ الرَّسُولُ مِنَ اللَّهِ إِلَیْهِمْ بِالْحَقِّ ِّ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (5) فَلَمَّا جَحَدُوا مَا عَرَفُوا ابْتَلَاهُمُ اللَّهُ بِذَلِکَ الذَّمِّ فَسَلَبَهُمْ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ أَسْکَنَ أَبْدَانَهُمْ ثَلَاثَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ ثُمَّ أَضَافَهُمْ إِلَی الْأَنْعَامِ فَقَالَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (6) لِأَنَّ الدَّابَّةَ إِنَّمَا تَحْمِلُ بِرُوحِ الْقُوَّةِ
ص: 66
وَ تَعْتَلِفُ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ وَ تَسِیرُ بِرُوحِ الْبَدَنِ فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ أَحْیَیْتَ قَلْبِی بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اصبغ بن نباته روایت کرده مردی پیش امیرالمؤمنین علیه السّلام آمد و عرض کرد: بعضی هستند که معتقدند، بندهای که مؤمن است زنا نمی کند و دزدی نمیکند و شراب نمیخورد و ربا نمیخورد و خون حرام نمیریزد؛ این مطلب خیلی برایم گران است
ص: 64
و بر سینهام سنگینی میکند. او حتی معتقد است، همین غلامان و کنیزانی که به قبله من نماز میخوانند و مانند من دعا میکنند و با آن ها ازدواج مینمایم و به آن ها زن میدهم از من ارث میبرند و من از آنها ارث می برم، با گناهی کوچک از ایمان خارج می شوند. علی علیه السّلام فرمودند: او درست گفته است، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که میفرمودند: خداوند مردم را سه دسته آفریده و ایشان را در سه جایگاه قرار داده است. و به همین اشاره دارد آیه شریفه «فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ * وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ * وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ» - . واقعه / 8-10 - {یاران دست راست کدامند یاران دست راست * و یاران چپ کدامند یاران چپ * و سبقت گیرندگان مقدمند}. اما سابقین عبارتند از: انبیاء، چه آنها که رسول هم هستند و چه غیر رسولان، که خداوند در آنها پنج روح قرار داده: روحالقدس و روحالایمان و روحالقوة و روحالشهوة و روحالبدن.
چه رسولان و چه غیر رسولانشان با روحالقدس به مقام پیامبری مبعوث شده اند، با روحالایمان خدا را پرستش میکنند و شریکی برایش قرار نمیدهند، و با روحالقوة به پیکار دشمنان و امور زندگی خود می پردازند، و با روحالشهوة از غذاهای لذیذ بهره میبرند و با زنان جوان از راه حلال نکاح میکنند، و با روحالبدن در رفت و آمدند. سپس فرمودند: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» - . بقره / 253 - {برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری بخشیدیم از آنان کسی بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضی از آنان را بالا برد و به عیسی پسر مریم دلایل آشکار دادیم و او را به وسیله روحالقدس تایید کردیم} و درباره همه پیامبران می فرماید: «وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» - . مجادله / 22 - {و آنها را با روحی از جانب خود تایید کرده است} به وسیله آن روح ایشان را گرامی داشته و بر دیگران فضیلت بخشیده است.
اما اصحاب میمنه، همان مؤمنین واقعی هستند که در آن ها چهار روح قرار داده شده است: روحالایمان و روحالقوة و روحالشهوة و روحالبدن. و پیوسته این ارواح در عبد کاملتر میشود تا حالاتی در او پیدا شود.
آن مرد عرض کرد: آن حالات چیست؟ علی علیه السلام فرمودند: اولین حالت همان است که خداوند می فرماید:
ص: 65
«وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً» - . نحل / 70 - {و بعضی از شما تا خوارترین [دوره] سالهای زندگی [فرتوتی] بازگردانده می شود به طوری که بعد از [آن همه] دانستن [دیگر] چیزی نمی دانند}، به سبب این حالت همه روح ها در او رو به نقصان میرود، اما نه این که از ایمان خارج شود؛ زیرا خداوند چنین کاری را با او کرده و او را به دوره فرتوتی زندگی رسانیده است که نه وقت نماز را میداند و نه قدرت تهجد و نافله نیمه شب را دارد و نه میتواند روزه بگیرد و نه در صف با مردم بایستد.
این نقصان در روحالایمان است، اما إن شاء اللَّه موجب زیان برای او نخواهد شد. روحالقوة نیز به سبب آن حالت کم می شود، که دیگر نه قادر به جهاد و نه توانا بر جستجوی روزی است. روحالشهوة نیز در او کم می شود، که اگر زیباترین دختران آدم از جلو او بگذرد، اشتیاقی به او ندارد و حرکتی نمیکند. و فقط روحالبدن باقی میماند که رفت و آمدی دارد، تا وقتی فرشته مرگ به سراغش آید. این حال خوبی است، زیرا خداوند این حالت را به او داده است. و گاهی در حال قدرت و جوانی برایش حالاتی پیش می آید که به سوی گناه میرود، روحالقوة او را تشویق میکند و روحالشهوة برایش جلوه میدهد و روحالبدن او را می کشاند، تا بالاخره گناه میکند، وقتی گناه کرد از ایمان او کاسته می گردد و این ایمان دیگر باز نمیگردد، مگر اینکه توبه کند. اگر توبه کرد و ولایت را بازشناخت خدا از او می گذرد. اگر باز تکرار کرد و ولایت را ترک کرد، خداوند او را داخل در آتش جهنم می کند.
اما اصحاب مشئمه، که یهود و نصاری هستند. خداوند متعال می فرماید: «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ * الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ، رسول به حق از جانب خدا بر آنها فرستاده شده بود، فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ» - . بقره / 146 و 147 - {کسانی که به ایشان کتاب [آسمانی] داده ایم همانگونه که پسران خود را [در منزل هایشان] می شناسند او [=محمد] را می شناسند و مسلما گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می دارند و خودشان [هم] می دانند * حق از جانب پروردگار توست پس مبادا از تردیدکنندگان باشی}. چون پیامبری که می شناختند را انکار کردند، خداوند آنها را مبتلا به آن سرزنش نمود و روحالایمان را از آنها سلب نمود و در بدنهای آنها سه روح قرار داد: روحالقوة و روحالشهوة و روحالبدن. بعد آنها را به چارپایان نسبت میدهد؛ فرمود: «إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا» - . فرقان / 44 - {آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند}، چون چهارپا با روحالقوة بار می برد
ص: 66
و با روحالشهوة علوفه میخورد و با روحالبدن راه میرود. آن مرد گفت: دلم را به اذن خدای متعال زنده کردی. - . بصائر الدرجات : 133 -
**[ترجمه]
قال فی القاموس دب یدب دبا و دبیبا مشی علی هنیئة و قال الجوهری درج الرجل مشی و درج أی مضی.
**[ترجمه]قال فی القاموس دب یدب دبا و دبیبا مشی علی هنیئة و قال الجوهری درج الرجل مشی و درج أی مضی.
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ خَلْقِ جَبْرَئِیلَ (1) وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُوَفِّقُهُمْ وَ یُسَدِّدُهُمْ وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ (2).
**[ترجمه]منتخب البصائر، بصائر الدرجات: هشام بن سالم نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: آفریده ایست عظیمتر از جبرئیل و میکائیل. جز پیامبر اسلام، با هیچ یک از گذشتگان نبوده است، و او با ائمه علیهم السّلام نیز هست آنها را توفیق میدهد و ثابت قدم میگرداند. و اینگونه نیست که هر که بجوید، آن را بیابد. - . مختصر بصائر الدرجات : 3 ، بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ (3) (4).
**[ترجمه]بصائر الدجات: أبا بصیر نیز، مانند همین را از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
هذا الخبر یدل علی اختصاص الروح بالنبی و الأئمة صلوات الله علیهم و قد اشتملت الأخبار السالفة علی أن روح القدس یکون فی الأنبیاء أیضا و یمکن الجمع بوجهین الأول أن یکون روح القدس مشترکا و الروح الذی من أمر الرب مختصا و قد دل علی مغایرتهما بعض الأخبار السالفة.
و الثانی أن یکون روح القدس نوعا تحته أفراد کثیرة فالفرد الذی فی النبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام أو الصنف الذی فیهم لم یکن مع من مضی و علی القول بالصنف یرتفع التنافی بین ما دل علی کون نقل الروح إلی الإمام بعد فوت النبی صلی الله علیه و آله و بین ما دل علی کون الروح مع الإمام من عند ولادته فلا تغفل.
ص: 67
قوله علیه السلام و لیس کل ما طلب وجد أی لیس حصول تلک المرتبة الجلیلة یتیسر بالطلب بل ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء أو ذلک الروح قد یحضر و قد یغیب و لیس کل ما طلب وجد فلذا قد یتأخر جوابهم حتی یحضر و الأول أظهر.
**[ترجمه]این خبر نشان می دهد، روح اختصاص به پیامبر و ائمه علیهم السّلام دارد، با اینکه اخبار دیگر حکایت داشت که روحالقدس در سایر انبیاء نیز هست. ممکن است بین آنها به دو صورت جمع نمود: اول این که بگوییم: روحالقدس مشترک است, ولی روح من أمر ربّ، به پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السّلام اختصاص دارد. بعضی از روایات شاهدی بر مغایرت بین این دو روح بود.
و دوم اینکه: ممکن است روحالقدس دارای افراد یا انواع زیادی باشد و آن فرد یا نوعی که با پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام است با قبلیها نبوده است. با این توجیه بین روایاتی که دلالت می کنند روح پس از فوت پیامبر صلی الله علیه و آله، به ائمه علیهم السلام منتقل شده با روایاتی که دلالت دارد که روح از هنگام ولادت با ائمه علیهم السلام است، نیز رفع تنافی می شود.
ص: 67
این که فرمودند: \\"این گونه نیست که هر که بجوید، آن را بیابد\\" یعنی: رسیدن به آن مرتبه گران سنگ با جستجو کردن نیست، بلکه آن فضلی است که خداوند به هر کس که بخواهد میدهد و یا به این معناست که: گاهی آن روح حاضر است و گاهی غایب، و اینطور نیست که هر چه بخواهد را بیابد و برای همین گاهی وقت ها جواب آنها به تأخیر میافتد. معنای اول ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ لَیْسَ کُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدجات: أبیأیوب خزاز نقل کرده، از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمودند: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: فرشتهایست عظیمتر از جبرئیل و میکائیل که جز محمد صلی الله علیه و آله با هیچ یک از گذشتگان نبوده، او همراه ائمه علیهم السّلام نیز هست و اینطور نیست که هر که بجوید، آن را بیابد. - . بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْهُ علیه السلام مِثْلَهُ (2).
**[ترجمه]بصائر الدجات: حفص بن بختری نیز مانند همین را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
لعل المراد بالملک فی تلک الأخبار مثله فی الخلق و الروحانیة لا الملک حقیقة.
**[ترجمه]شاید منظور از فرشته در این روایات موجودی باشد که در خلقت و روحانیت مانند فرشته است، نه این که منظور فرشته حقیقی باشد .
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا قَالَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُوَفِّقُهُ وَ هُوَ مَعَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (3).
یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن علی بن الحکم عن حفص الکلبی عن أبی بصیر مثله (4).
**[ترجمه]بصائر الدجات: أبابصیر نقل کرده، برای حضرت صادق علیه السّلام این آیه را خواندم: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلًا» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است}، فرمودند: آفریدهایست بزرگتر از جبرئیل و میکائیل، با رسول الله صلی الله علیه و آله بود و توفیقش میداد و با ما اهل بیت نیز هست. - . بصائر الدرجات : 136 -
بصائر الدجات مانند همین روایت را با سندی دیگر نیز، از أبابصیر نقل شده است. - . همان -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: أسباط بن سالم نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}پرسیدم. ایشان فرمودند: موجودی است عظیمتر از جبرئیل و میکائیل، او با امامان علیهم السلام هست. - . بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ:
ص: 68
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یُفَقِّهُهُمْ قُلْتُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ قَالَ مِنْ قُدْرَتِهِ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده،
ص: 68
از امام صادق علیه السّلام این آیه را پرسیدم: «عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسراء / 85 - {در باره روح، بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}، فرمودند: آفریده ای عظیمتر از جبرئیل و میکائیل است و با ائمه است و به آنها میفهماند. عرض کردم: «وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ» - . سجده / 9 - {و از روح خویش در او دمید}، فرمودند: یعنی از قدرت خود. - . بصائر الدرجات : 136 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ هُوَ مِنَ الْمَلَکُوتِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو بصیر نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد این سخن خداوند عزّ و جلّ پرسیدم: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است}. فرمودند: خلقی بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است، با رسول الله صلی الله علیه و آله بوده و با ائمه علیهم السّلام نیز هست و از ملکوت است. - . بصائر الدرجات : 136 و 137 -
**[ترجمه]
أی من السماویات و قیل أی من المجردات (3) و لم یثبت هذا الاصطلاح فی الأخبار و لم یثبت وجود مجرد سوی الله تعالی.
lt;meta info="\\"از ملکوت است\\" یعنی از موجوداتی آسمانی است. بعضی گفته اند: یعنی از مجردات است، - . و محتمل است ملکوت به معنای نیرویی باشد که موجودات به آن قائمند و قوامشان که با آن به ملک درمیآیند به آن است. مثلاً میگویند: ملاک امر، که قوام آن با آن به ملک درمیآید و این آیه «بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ» یس / 83 هم از این باب است -
ولی این اصطلاح در روایات به اثبات نرسیده و وجود مجردی غیر از خدای متعال ثابت نشده است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ الْقَلَانِسِیِّ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ لَمْ یَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی غَیْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ وَ لَیْسَ کَمَا ظَنَنْتَ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسین قلانسی نقل کرده، درباره این آیه: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} شنیدم که میفرمودند: فرشتهای عظیمتر از جبرئیل و میکائیل است، با هیچیک از گذشتگان غیر از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نبوده و با ائمه هم هست و آنطور که تو خیال کرده ای نیست. - . بصائر الدرجات : 137 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ مِثْلَهُ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: أبابصیر نیز مانند همین روایت را نقل کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
**[ترجمه]شاید منظور از جمله \\"آنطور که تو خیال کرده ای نیست\\" یعنی آن طور نیست که روح، حقیقتاً روح خدا باشد، یا روح سایر موجودات باشد. - . یا اینکه مربوط به پیامبر صلی الله علیه و آله باشد. -
ص: 69
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَدٌ صَمَدٌ وَ الصَّمَدُ الشَّیْ ءُ الَّذِی لَیْسَ لَهُ جَوْفٌ وَ إِنَّمَا الرُّوحُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِهِ لَهُ بَصَرٌ وَ قُوَّةٌ وَ تَأْیِیدٌ یَجْعَلُهُ اللَّهُ فِی قُلُوبِ الرُّسُلِ وَ الْمُؤْمِنِینَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمّد حلبی از حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» - . اسرا / 85 - {و در باره روح از تو می پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است} نقل کرده که ایشان فرمودند: خداوند تبارک و تعالی یکتا و صمد است و صمد چیزی است که درون ندارد. ولی روح یکی از مخلوقات خداست که دارای چشم و قدرت و تأیید است، که خداوند آن را در دل پیامبران و مؤمنین قرار میدهد. - . بصائر الدرجات : 137 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ (2) الصَّیْرَفِیِّ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ رُوحَ الْقُدُسِ وَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَقْرَبَ إِلَیْهِ مِنْهَا وَ لَیْسَتْ بِأَکْرَمِ خَلْقِهِ عَلَیْهِ فَإِذَا أَرَادَ أَمْراً أَلْقَاهُ إِلَیْهَا فَأَلْقَاهُ إِلَی النُّجُومِ فَجَرَتْ بِهِ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صیرفی از شخصی نقل کرده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند تبارک و تعالی روحالقدس را آفرید و مخلوقی نزدیکتر از او به خودش نیافرید، نه اینکه بهترین مخلوق خدا باشد. هر گاه کاری را بخواهد به او القا می کند آنگاه او به ستارگان القا مینماید و آنها به آن عمل می کنند. - . تفسیر عیاشی 2 :270 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و لیست بأکرم خلقه علیه أی هی أقرب خلق الله إلیه من جهة الوحی و لیست بأکرم خلق الله إذ النبی و الأئمة صلوات علیهم الذین خلق الروح لهم أکرم علی الله منها و الظاهر أن المراد بالنجوم الأئمة علیهم السلام و جریانها به کنایة عن عملهم بما یلقی إلیهم و نشر ذلک بین الخلق و حملها علی النجوم حقیقة لدلالتها علی الحوادث بعید.
lt;meta info="\\"نه اینکه بهترین مخلوق خدا باشد\\" یعنی او از جهت وحی نزدیکترین موجود به خداوند است، ولی بهترین آنها نیست؛ چون پیامبر و امامان صلوات الله علیهم که روح برای ایشان آفریده شده در نزد خدا از روح گرامیترند. و ظاهراً \\"ستارگان\\" کنایه از أئمه علیهم السلام میباشند، و این که، از آنجا که ستارگان دلالت بر رویدادها میکنند، مراد ستارگان واقعی باشد، بعید است.
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ مِنْ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ قَالَ وَ قَوْلُهُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ أَیْ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ بِکُلِّ أَمْرٍ سَلَامٍ (4).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابابصیر از امام صادق علیه السلام در باره آیه: «خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . قدر / 3 - {از هزار ماه ارجمندتر است} نقل کرده که فرمودند: منظور از ملک بنیامیه است. و درباره: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» - . قدر / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان فرود آیند} فرمودند: یعنی از نزد پروردگارشان بر محمّد و آل محمّد در باره هر کار سلامی. - . کنز الفوائد : 395 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هَوْذَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ بِإِسْنَادِهِ (5) عَنْ أَبِی
ص: 70
عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قَالَ لِی أَبِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَرَأَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ عِنْدَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ الْحُسَیْنُ علیه السلام یَا أَبَتَا کَأَنَّ بِهَا مِنْ فِیکَ حَلَاوَةً فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنِی إِنِّی أَعْلَمُ فِیهَا مَا لَمْ تَعْلَمْ إِنَّهَا لَمَّا نَزَلَتْ بَعَثَ إِلَیَّ جَدُّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَرَأَهَا عَلَیَّ ثُمَّ ضَرَبَ عَلَی کَتِفِیَ الْأَیْمَنِ وَ قَالَ یَا أَخِی وَ وَصِیِّی وَ وَالِیَ أُمَّتِی (1) بَعْدِی وَ حَرْبَ أَعْدَائِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ هَذِهِ السُّورَةُ لَکَ مِنْ بَعْدِی وَ لِوُلْدِکَ مِنْ بَعْدِکَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَخِی مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَدَّثَ إِلَیَّ أَحْدَاثَ أُمَّتِی فِی سُنَّتِهَا وَ إِنَّهُ لَیُحَدِّثُ ذَلِکَ إِلَیْکَ کَأَحْدَاثِ النُّبُوَّةِ وَ لَهَا نُورٌ سَاطِعٌ فِی قَلْبِکَ وَ قُلُوبِ أَوْصِیَائِکَ إِلَی مَطْلَعِ فَجْرِ الْقَائِمِ علیه السلام (2).
**[ترجمه]ابراهیم بن اسحاق با اسناد خود از شخصی نقل میکند که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: پدرم حضرت باقر علیه السّلام به من فرمود: علی بن ابیطالب علیه السّلام این آیه را قرائت کردند: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} و در نزدشان حضرت امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز حضور داشتند. امام حسین علیه السلام عرض کردند: پدر جان مثل اینکه از این آیه در دهان خود شیرینی مخصوصی احساس می کنید؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: ای فرزند رسول خدا و ای پسرم! من در مورد این آیه چیزی می دانم که تو نمیدانی؛ وقتی این آیه نازل شد، جدت رسول الله در پی من فرستاد و آن را بر من قرائت فرمودند، سپس دست بر شانه راستم گذاشتند و فرمودند: ای برادر من و وصی و فرمانروای امتم بعد از من و ای جنگجوی با دشمنان تا روز قیامت! این سوره پس از من برای تو است و بعد از تو برای فرزندانت. برادرم جبرئیل برایم پیش آمدهای امت را نقل کرده، و برای تو هم، مانند زمان نبوت، آنها را خواهد گفت و برای این سوره نوری درخشان در قلب تو و قلوب اوصیاء و جانشینانت تا طلوع فجر قائم علیه السلام خواهد بود. - . کنز الفوائد : 396 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی قَالَ کَانَ (3) عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ مَا اجْتَمَعَ التَّیْمِیُّ وَ الْعَدَوِیُّ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقْرَأُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بِتَخَشُّعٍ وَ بُکَاءٍ إِلَّا وَ یَقُولَانِ مَا أَشَدَّ رِقَّتَکَ لِهَذِهِ السُّورَةِ فَیَقُولُ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَا رَأَتْ عَیْنِی وَ وَعَاهُ قَلْبِی وَ لِمَا یَلْقَی قَلْبُ هَذَا مِنْ بَعْدِی فَیَقُولَانِ وَ مَا الَّذِی رَأَیْتَ وَ مَا الَّذِی یَلْقَی فَیَکْتُبُ لَهُمَا فِی التُّرَابِ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ قَالَ ثُمَّ یَقُولُ لَهُمَا هَلْ بَقِیَ شَیْ ءٌ بَعْدَ قَوْلِهِ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ فَیَقُولَانِ لَا فَیَقُولُ فَهَلْ تَعْلَمَانِ مَنِ الْمُنْزَلُ إِلَیْهِ ذَلِکَ الْأَمْرُ فَیَقُولَانِ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَیَقُولُ نَعَمْ فَیَقُولُ هَلْ تَکُونُ لَیْلَةُ الْقَدْرِ مِنْ بَعْدِی وَ هَلْ یَنْزِلُ ذَلِکَ الْأَمْرُ فِیهَا فَیَقُولَانِ نَعَمْ فَیَقُولُ فَإِلَی مَنْ فَیَقُولَانِ لَا نَدْرِی فَیَأْخُذُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِرَأْسِی وَ یَقُولُ إِنْ لَمْ تَدْرِیَا فَادْرِیَا هُوَ هَذَا مِنْ بَعْدِی قَالَ وَ إِنَّهُمَا کَانَا لَیَعْرِفَانِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ شِدَّةِ مَا یُدَاخِلُهُمَا مِنَ الرُّعْبِ (4).
**[ترجمه]حضرت جواد علیه السّلام فرمودند: امیرالمؤمنین علیه السّلام بارها میفرمودند: هیچ گاه نشد که تیمی و عدوی در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله باشند و ایشان نیز در حال خواندن «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم}، با خشوع و گریه باشند، مگر این که آندو بگویند: چقدر شما نسبت به این سوره رقت قلب دارید؟ و رسول الله صلی الله علیه و آله به آندو بفرمایند: این رقت به سبب چیزی است که با چشمم دیدهام و دلم آن را در بر گرفته است، همان چیزی که پس از من بر دل این شخص وارد می شود. آندو می گفتند: شما چه دیده اید و او چه خواهد دید؟ آنگاه روی خاک برای آن ها می نوشت: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» - . همان / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است] فرود آیند}. سپس می فرمودند: آیا بعد از اینکه خداوند می فرماید: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» دیگر چیزی باقی می ماند؟ آن ها در جواب می گفتند: نه. ایشان می پرسیدند: آیا می دانید این امر به چه کسی نازل می شود؟ می گفتند: به شما؟ می فرمودند: آری. باز می پرسیدند: آیا لیلةالقدری بعد از من نیز هست؟ و آیا این امر پس از من نیز نازل می شود؟ جواب میدادند: آری. ایشان سؤال می کردند: بر که نازل می شود؟ در جواب می گفتند: نمی دانیم. پیامبر دست بر سر من میگذاشتند و می فرمودند: اگر نمی دانید اینک بدانید! آن شخص بعد از من این است. و آن دو این شب را پس از رحلت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم، به جهت وحشت شدیدی که در جانشان انداخته بود، به خاطر داشتند. - . کنز الفوائد : 396 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا
ص: 71
بِسُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ (1) فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ تَفْلُجُوا (2) فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَةُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَةُ عِلْمِنَا یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا بِ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ (3) فَإِنَّهَا لِوُلَاةِ الْأَمْرِ خَاصَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ (4) فَقِیلَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ نَذِیرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَالَ صَدَقْتَ فَهَلْ کَانَ نَذِیرٌ وَ هُوَ حَیٌّ مِنَ الْبَعْثَةِ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ فَقَالَ السَّائِلُ لَا (5) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَ رَأَیْتَ أَنَّ بَعِیثَهُ لَیْسَ نَذِیرَهُ کَمَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بِعْثَتِهِ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی نَذِیرٌ فَقَالَ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ لَمْ یَمُتْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَّا وَ لَهُ بَعِیثٌ نَذِیرٌ فَإِنْ قُلْتَ لَا فَقَدْ ضَیَّعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِنْ أُمَّتِهِ فَقَالَ السَّائِلُ أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمُ الْقُرْآنُ قَالَ بَلَی إِنْ وَجَدُوا لَهُ مُفَسِّراً قَالَ أَ وَ مَا فَسَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ فَسَّرَهُ لِرَجُلٍ وَاحِدٍ وَ فَسَّرَ لِلْأُمَّةِ شَأْنَ ذَلِکَ الرَّجُلِ وَ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ کَأَنَّ هَذَا الْأَمْرَ خَاصٌّ لَا یَحْتَمِلُهُ الْعَامَّةُ قَالَ نَعَمْ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُعْبَدَ إِلَّا سِرّاً حَتَّی یَأْتِیَ إِبَّانُ أَجَلِهِ (6) الَّذِی یُظْهِرُ فِیهِ دِینَهُ کَمَا أَنَّهُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ خَدِیجَةَ علیها السلام مُسْتَتِراً حَتَّی أُمِرَ بِالْإِعْلَانِ قَالَ السَّائِلُ أَ یَنْبَغِی
ص: 72
لِصَاحِبِ هَذَا الدِّینِ أَنْ یَکْتُمَ قَالَ أَ وَ مَا کَتَمَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ أَسْلَمَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَظْهَرَ أَمْرَهُ قَالَ بَلَی قَالَ فَکَذَلِکَ أَمْرُنَا حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ.
**[ترجمه]و با همین سند از اباجعفر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: ای گروه شیعه بر مخالفین خود
ص: 71
با سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم} استدلال کنید که سرفراز می شوید. به خدا قسم آن حجت خدای متعال بر مردم، پس از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم است، و آن سوره از امتیازات دین شماست و نیز نهایت دانش ما اهل بیت. ای شیعیان! با سوره «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ» - . دخان / 1 و 2 - { حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر} بر دشمنان خود استدلال کنید، زیرا این آیات اختصاص به والیان امر پس از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم دارد. ای شیعیان! خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیر» - . فاطر / 24 - {و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است} شخصی عرض کرد: ای أباجعفر! نذیر این امت محمّد صلی اللَّه علیه و آله است. فرمودند: درست است، آیا در همان زمان که پیامبر زنده و از مبعوث شدگان بود، روی زمین نذیر دیگری وجود داشت؟ آن شخص جواب داد: نه. حضرت فرمودند: به نظر تو آیا فرستاده خدا همان نذیر او نیست؟ همان طور که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هم فرستاده از جانب خداوند و هم نذیر بود؟ آن شخص عرض کرد: بله، هست. حضرت فرمودند: محمّد صلی اللَّه علیه و آله نیز باید قبل از این که از دنیا برود، نذیر و جانشینی تعیین کند. اگر بگویی نه، پس رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، آنهایی را که در صلب و نهاد امتش بودهاند، به حال خود رها کرده است. سائل عرض کرد: مگر قرآن برای آنها کافی نیست؟ فرمودند: کافی است، اگر مفسری برایش داشته باشند.آن شخص عرض کرد: مگر رسول الله صلی اللَّه علیه و آله برای آنها تفسیر نکرده است؟ حضرت فرمودند: تفسیر کرده ولی فقط برای یک نفر، و برای امت خصوصیات او را مشخص نموده است و او علی بن ابیطالب علیه السّلام است.
سائل عرض کرد: ای اباجعفر! گویا این مطلب خاصی است که عموم مردم تاب تحمل آن را ندارند. فرمودند: آری، خداوند میخواهد تا وقتی که زمان اظهار دین فرا برسد، در نهان پرستش شود. همانطور که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله با خدیجه پنهان پرستش می کردند، تا وقتی که دستور رسید که آشکار کنند. سائل عرض کرد: آیا رواست
ص: 72
که صاحب این دین پنهان باشد؟ فرمودند: مگر علی بن ابیطالب علیه السلام روزی را که پیش رسول الله صلی اللَّه علیه و آله اسلام آورد، تا زمان علنی نمودن دین پنهان نکرد؟ عرض کرد: بله، کرد. فرمودند: همینطور است وضع ما تا موقعی که وقتش برسد.
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی لَیْلَةَ الْقَدْرِ أَوَّلَ مَا خَلَقَ الدُّنْیَا وَ لَقَدْ خَلَقَ فِیهَا أَوَّلَ نَبِیٍّ یَکُونُ وَ أَوَّلَ وَصِیٍّ یَکُونُ وَ لَقَدْ قَضَی أَنْ یَکُونَ فِی کُلِّ سَنَةٍ لَیْلَةٌ یَهْبِطُ فِیهَا بِتَفْسِیرِ الْأُمُورِ إِلَی مِثْلِهَا مِنَ السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ فَمَنْ جَحَدَ ذَلِکَ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی عِلْمَهُ لِأَنَّهُ لَا یَقُومُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ وَ الْمُحَدَّثُونَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةٌ بِمَا یَأْتِیهِمْ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مَعَ الْحُجَّةِ الَّتِی یَأْتِیهِمْ مَعَ جَبْرَئِیلَ علیه السلام قَالَ قُلْتُ وَ الْمُحَدَّثُونَ أَیْضاً یَأْتِیهِمْ جَبْرَئِیلُ أَوْ غَیْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ أَمَّا الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ فَلَا شَکَّ فِی ذَلِکَ وَ لَا بُدَّ لِمَنْ سِوَاهُمْ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ خُلِقَتْ فِیهِ الْأَرْضُ إِلَی آخِرِ فَنَاءِ الدُّنْیَا مِنْ أَنْ یَکُونَ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ حُجَّةٌ یَنْزِلُ ذَلِکَ الْأَمْرُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ إِلَی مَنْ أَحَبَّ مِنْ عِبَادِهِ وَ هُوَ الْحُجَّةُ وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ نَزَلَ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ بِالْأَمْرِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ عَلَی آدَمَ علیه السلام وَ ایْمُ اللَّهِ مَا مَاتَ آدَمُ إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ (1) وَ کُلُّ مَنْ بَعْدَ آدَمَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قَدْ أَتَاهُ الْأَمْرُ فِیهَا وَ وَصَفَهُ لِوَصِیِّهِ (2) مِنْ بَعْدِهِ وَ ایْمُ اللَّهُ إِنَّهُ کَانَ لَیُؤْمَرُ النَّبِیُّ فِیمَا یَأْتِیهِ مِنَ الْأَمْرِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مِنْ آدَمَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَنْ أَوْصِ إِلَی فُلَانٍ وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ إِلَی قَوْلِهِ هُمُ الْفاسِقُونَ (3) یَقُولُ أَسْتَخْلِفُکُمْ لِعِلْمِی وَ دِینِی وَ عِبَادَتِی بَعْدَ نَبِیِّکُمْ کَمَا اسْتَخْلَفْتُ وُصَاةَ آدَمَ مِنْ بَعْدِهِ حَتَّی یَبْعَثَ النَّبِیَّ الَّذِی یَلِیهِ یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً یَقُولُ
ص: 73
یَعْبُدُونَنِی بِإِیمَانٍ أَنْ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَمَنْ قَالَ غَیْرَ ذَلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ فَقَدْ مَکَّنَ وُلَاةَ الْأَمْرِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ بِالْعِلْمِ وَ نَحْنُ هُمْ فَاسْأَلُونَا فَإِنْ صَدَقْنَاکُمْ فَأَقِرُّوا وَ مَا أَنْتُمْ بِفَاعِلِینَ أَمَّا عِلْمُنَا فَظَاهِرٌ وَ أَمَّا إِبَّانُ أَجَلِنَا الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ الدِّینُ مِنَّا حَتَّی لَا یَکُونَ بَیْنَ النَّاسِ اخْتِلَافٌ فَإِنَّ لَهُ أَجَلًا مِنْ مَمَرِّ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ إِذَا أَتَی ظَهَرَ الدِّینُ وَ کَانَ الْأَمْرُ وَاحِداً وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ قُضِیَ الْأَمْرُ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ اخْتِلَافٌ وَ لِذَلِکَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ لِیَشْهَدَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله عَلَیْنَا وَ لِنَشْهَدَ نَحْنُ عَلَی شِیعَتِنَا وَ لِتَشْهَدَ شِیعَتُنَا عَلَی النَّاسِ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَکُونَ فِی حُکْمِهِ اخْتِلَافٌ أَوْ بَیْنَ أَهْلِ عِلْمِهِ تَنَاقُضٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَفَضْلُ إِیمَانِ الْمُؤْمِنِ بِحَمْلِهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ بِتَفْسِیرِهَا عَلَی مَنْ لَیْسَ مِثْلَهُ فِی الْإِیمَانِ بِهَا کَفَضْلِ الْإِنْسَانِ عَلَی الْبَهَائِمِ وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَیَدْفَعُ بِالْمُؤْمِنِینَ بِهَا عَنِ الْجَاحِدِینَ لَهَا فِی الدُّنْیَا لِکَمَالِ عَذَابِ الْآخِرَةِ لِمَنْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَتُوبُ مِنْهُمْ مَا یَدْفَعُ بِالْمُجَاهِدِینَ عَنِ الْقَاعِدِینَ وَ لَا أَعْلَمُ فِی هَذَا الزَّمَانِ جِهَاداً إِلَّا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْجِوَارَ (1).
**[ترجمه]با همین اسناد از آن حضرت نقل شده که فرمودند: خداوند لیلةالقدر را در اول آفرینش دنیا آفرید و در آن شب اولین پیامبر و اولین وصی را نیز آفرید، و مقرر نمود که در هر سال یک شب باشد که تفسیر تمام جریانها را تا سال آینده در آن شب نازل کند. هر کس منکر این مطلب باشد، ردّ علم خدا را نموده است؛ زیرا پیامبران و رسل و پیشوایان کاری نمیکنند، مگر به وسیله آنچه که در این شب بر آنها وارد می شود و حجتی که جبرئیل برای آنها می آورد.
راوی میگوید پرسیدم: آیا بر ائمه هم جبرئیل یا ملائکه دیگری نازل می شود؟ فرمودند: در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست، و برای دیگران نیز، از اول آفرینش زمین تا آخر زوال دنیا، باید حجتی، از هر یک از بندگان خدا که خود بخواهد، بر روی زمین وجود داشته باشد که آن امر در آن شب بر او نازل شود که او همان حجت است. به خدا سوگند که ملائکه و روح در شب قدر بر آدم علیه السلام نازل شدند .
و به خدا سوگند آدم از دنیا نرفت مگر اینکه وصیی برای خود داشت، و همه پیامبران پس از آدم، در شب قدر برایش مأموریت میآمد و آن را برای وصی بعد از خود توصیف مینمود. به خدا قسم از جمله چیزهایی که پیامبران از آدم گرفته تا محمد صلی اللَّه علیه و آله، در این شب به آن مأمور می شدند این بود که: فلان کس را وصیّ خود قرار بده! خداوند متعال در کتابش، درباره والیان امر بعد محمد صلی اللَّه علیه و آله می فرماید: « وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» - . نور / 55 - {خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند} می فرماید: شما را پس از پیامبرتان جانشین خود در علم و دین و عبادت قرار دادم، چنانچه جانشینان آدم بعد از او همین مرتبه را داشتند تا وقتی که پیامبر بعد مبعوث شود. «یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً» - . همان -
{ [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند}
ص: 73
یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پیامبری نیست، بپرستند و هر کس جز این بگوید از فاسقین است. خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد، علم قرار داده و ما آن والیان امر هستیم. از ما بپرسید؛ اگر درست گفتیم، تصدیق کنید و اگر نه، تصدیق نکنید.
اما دانش و علم ما آشکار است. و اما زمان ما که در آن دین، از طرف ما، طوری که اختلافی بین مردم نباشد، آشکار گردد، یک زمان معینی در گذر شبها و روزها دارد، که وقتی فرا برسد، دین آشکار خواهد شد و آن هنگام فقط یک امر خواهد بود. به خدا سوگند، خداوند چنین قرار داده که روزی برسد که بین مؤمنان اختلافی نباشد. و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است، تا محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم گواه بر ما باشد و ما گواه بر شیعیان و شیعیان ما گواه بر مردم. هرگز خدا حکم خود را تغییر نمیدهد و بین اهل علمش تناقضی نمیاندازد.
سپس فرمودند: فضیلت ایمان مؤمنی که حامل إنا انزلناه و تفسیر آن است بر کسی که در ایمان مانند او نیست، مانند فضیلت انسان است بر چهارپایان است. خداوند، همانطور به سبب مجاهدین بلا را از قاعدین و کناره گیران از جنگ دفع میکند، به سبب کسانی که ایمان به این سوره دارند بلا را از کسانی که منکر آن هستند دفع میکند چه این که عذاب آخرت برای آنهایی که میداند توبه نمیکنند، کافی و کامل است. در این زمان جهادی جز حج و عمره و حسن جوار نیست. - . کنز الفوائد : 395 و 398 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْجَرِیشِ (2) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بَیْنَا أَبِی علیه السلام یَطُوفُ بِالْکَعْبَةِ إِذَا رَجُلٌ مُعْتَجِرٌ قَدْ قُیِّضَ لَهُ فَقَطَعَ عَلَیْهِ أُسْبُوعَهُ حَتَّی أَدْخَلَهُ إِلَی دَارٍ جَنْبَ الصَّفَا فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَکُنَّا ثَلَاثَةً فَقَالَ مَرْحَباً یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِی وَ قَالَ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ بَعْدَ آبَائِهِ یَا بَا جَعْفَرٍ إِنْ شِئْتَ فَأَخْبِرْنِی وَ إِنْ شِئْتَ فَأَخْبَرْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ سَلْنِی وَ إِنْ شِئْتَ سَأَلْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ فَاصْدُقْنِی وَ إِنْ شِئْتَ صَدَقْتُکَ قَالَ کُلَّ ذَلِکَ أَشَاءُ قَالَ فَإِیَّاکَ أَنْ یَنْطِقَ لِسَانُکَ عِنْدَ مَسْأَلَتِی بِأَمْرٍ تُضْمِرُ لِی غَیْرَهُ قَالَ إِنَّمَا یَفْعَلُ ذَلِکَ مَنْ فِی قَلْبِهِ عِلْمَانِ یُخَالِفُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَی أَنْ یَکُونَ لَهُ
ص: 74
عِلْمٌ فِیهِ اخْتِلَافٌ قَالَ هَذِهِ مَسْأَلَتِی وَ قَدْ فَسَّرْتَ طَرَفاً مِنْهَا أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ مَنْ یَعْلَمُهُ قَالَ أَمَّا جُمْلَةُ الْعِلْمِ فَعِنْدَ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَمَّا مَا لَا بُدَّ لِلْعِبَادِ مِنْهُ فَعِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ فَفَتَحَ الرَّجُلُ عُجْرَتَهُ (1) وَ اسْتَوَی جَالِساً وَ تَهَلَّلَ وَجْهُهُ وَ قَالَ هَذِهِ أَرَدْتُ وَ لَهَا أَتَیْتُ وَ زَعَمْتُ أَنَّ عِلْمَ مَا لَا اخْتِلَافَ فِیهِ مِنَ الْعِلْمِ عِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ فَکَیْفَ یَعْلَمُونَهُ قَالَ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَرَی لِأَنَّهُ کَانَ نَبِیّاً وَ هُمْ مُحَدَّثُونَ وَ أَنَّهُ کَانَ یَفِدُ إِلَی اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَیَسْمَعُ الْوَحْیَ وَ هُمْ لَا یَسْمَعُونَ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ سَآتِیکَ بِمَسْأَلَةٍ صَعْبَةٍ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ مَا لَهُ لَا یَظْهَرُ کَمَا کَانَ یَظْهَرُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَضَحِکَ أَبِی علیه السلام وَ قَالَ أَبَی اللَّهُ أَنْ یُطْلِعَ عَلَی عِلْمِهِ إِلَّا مُمْتَحَناً لِلْإِیمَانِ بِهِ کَمَا قَضَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَصْبِرَ عَلَی أَذَی قَوْمِهِ وَ لَا یُجَاهِدَهُمْ إِلَّا بِأَمْرِهِ فَکَمْ مِنِ اکْتِتَامٍ قَدِ اکْتَتَمَ بِهِ حَتَّی قِیلَ لَهُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (2) وَ ایْمُ اللَّهِ أَنْ لَوْ صَدَعَ قَبْلَ ذَلِکَ لَکَانَ آمِناً وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا نَظَرَ فِی الطَّاعَةِ وَ خَافَ الْخِلَافَ فَلِذَلِکَ کَفَّ فَوَدِدْتُ أَنَّ عَیْنَکَ تَکُونُ مَعَ مَهْدِیِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْمَلَائِکَةُ بِسُیُوفِ آلِ دَاوُدَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ تُعَذِّبُ أَرْوَاحَ الْکَفَرَةِ مِنَ الْأَمْوَاتِ وَ تُلْحِقُ بِهِمْ أَرْوَاحَ أَشْبَاهِهِمْ مِنَ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ أَخْرَجَ سَیْفاً ثُمَّ قَالَ هَا إِنَّ هَذَا مِنْهَا قَالَ فَقَالَ أَبِی إِی وَ الَّذِی اصْطَفَی مُحَمَّداً عَلَی الْبَشَرِ قَالَ فَرَدَّ الرَّجُلُ اعْتِجَارَهُ وَ قَالَ أَنَا إِلْیَاسُ مَا سَأَلْتُکَ عَنْ أَمْرِکَ وَ بِی بِهِ جَهَالَةٌ غَیْرَ أَنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْحَدِیثُ قُوَّةً لِأَصْحَابِکَ وَ سَأُخْبِرُکَ بِآیَةٍ أَنْتَ تَعْرِفُهَا إِنْ خَاصَمُوا بِهَا فَلَجُوا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبِی إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ بِهَا قَالَ قَدْ شِئْتُ قَالَ إِنَّ شِیعَتَنَا إِنْ قَالُوا لِأَهْلِ الْخِلَافِ لَنَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لِرَسُولِهِ
ص: 75
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَی آخِرِهَا فَهَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُ مِنَ الْعِلْمِ شَیْئاً لَا یَعْلَمُهُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَوْ یَأْتِیهِ بِهِ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی غَیْرِهَا فَإِنَّهُمْ سَیَقُولُونَ لَا فَقُلْ لَهُمْ فَهَلْ کَانَ لِمَا عَلِمَ بُدٌّ مِنْ أَنْ یُظْهِرَ فَیَقُولُونَ لَا فَقُلْ لَهُمْ فَهَلْ کَانَ فِیمَا أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ اخْتِلَافٌ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقُلْ لَهُمْ فَمَنْ حَکَمَ بِحُکْمِ اللَّهِ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَهَلْ خَالَفَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ نَعَمْ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقَدْ نَقَضُوا أَوَّلَ کَلَامِهِمْ فَقُلْ لَهُمْ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَإِنْ قَالُوا مَنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَقُلْ مَنْ لَا یُخْتَلَفُ فِی عِلْمِهِ فَإِنْ قَالُوا فَمَنْ هُوَ ذَاکَ فَقُلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَاحِبَ ذَلِکَ فَهَلْ بَلَّغَ أَوْ لَا فَإِنْ قَالُوا قَدْ بَلَّغَ فَقُلْ فَهَلْ مَاتَ صلی الله علیه و آله وَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُ عِلْماً لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَإِنْ قَالُوا لَا فَقُلْ إِنَّ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُؤَیَّدٌ وَ لَا یَسْتَخْلِفُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا مَنْ یَحْکُمُ بِحُکْمِهِ وَ إِلَّا مَنْ یَکُونُ مِثْلَهُ إِلَّا النُّبُوَّةَ (1) فَإِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَسْتَخْلِفْ فِی عِلْمِهِ أَحَداً فَقَدْ ضَیَّعَ مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِمَّنْ یَکُونُ بَعْدَهُ فَإِنْ قَالُوا لَکَ فَإِنَّ عِلْمَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ مِنَ الْقُرْآنِ فَقُلْ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (2) فَإِنْ قَالُوا لَکَ لَا یُرْسِلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا إِلَی نَبِیٍّ فَقُلْ هَذَا الْأَمْرُ الْحَکِیمُ الَّذِی یُفْرَقُ فِیهِ هُوَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ الَّتِی تَنْزِلُ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ أَوْ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی الْأَرْضِ (3) فَإِنْ قَالُوا مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ فَلَیْسَ فِی السَّمَاءِ أَحَدٌ یَرْجِعُ مِنْ طَاعَةٍ إِلَی مَعْصِیَةٍ فَإِنْ قَالُوا مِنْ سَمَاءٍ إِلَی أَرْضٍ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ أَحْوَجُ الْخَلْقِ إِلَی ذَلِکَ فَقُلْ فَهَلْ لَهُمْ بُدٌّ مِنْ سَیِّدٍ یَتَحَاکَمُونَ إِلَیْهِ
ص: 76
فَإِنْ قَالُوا فَإِنَّ الْخَلِیفَةَ هُوَ حَکَمُهُمْ فَقُلْ اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ إِلَی قَوْلِهِ خالِدُونَ (1) لَعَمْرِی مَا فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَلِیٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مُؤَیَّدٌ وَ مَنْ أُیِّدَ لَمْ یُخْطِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ عَدُوٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مَخْذُولٌ وَ مَنْ خُذِلَ لَمْ یُصِبْ کَمَا أَنَّ الْأَمْرَ لَا بُدَّ مِنْ تَنْزِیلِهِ مِنَ السَّمَاءِ یَحْکُمُ بِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ کَذَلِکَ لَا بُدَّ مِنْ وَالٍ فَإِنْ قَالُوا لَا نَعْرِفُ هَذَا فَقُلْ لَهُمْ قُولُوا مَا أَحْبَبْتُمْ أَبَی اللَّهُ بَعْدَ مُحَمَّدٍ أَنْ یَتْرُکَ الْعِبَادَ وَ لَا حُجَّةَ عَلَیْهِمْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ثُمَّ وَقَفَ فَقَالَ هَاهُنَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بَابٌ غَامِضٌ أَ رَأَیْتَ إِنْ قَالُوا حُجَّةُ اللَّهِ الْقُرْآنُ قَالَ إِذَنْ أَقُولَ لَهُمْ إِنَّ الْقُرْآنَ لَیْسَ بِنَاطِقٍ یَأْمُرُ وَ یَنْهَی وَ لَکِنْ لِلْقُرْآنِ أَهْلٌ یَأْمُرُونَ وَ یَنْهَوْنَ وَ أَقُولُ قَدْ عَرَضَتْ لِبَعْضِ أَهْلِ الْأَرْضِ مُصِیبَةٌ مَا هِیَ فِی السُّنَّةِ وَ الْحُکْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ وَ لَیْسَتْ فِی الْقُرْآنِ أَبَی اللَّهُ لِعِلْمِهِ بِتِلْکَ الْفِتْنَةِ أَنْ تَظْهَرَ فِی الْأَرْضِ وَ لَیْسَ فِی حُکْمِهِ رَادٌّ لَهَا وَ مُفَرِّجٌ عَنْ أَهْلِهَا فَقَالَ هَاهُنَا یَفْلُجُونَ (2) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ قَدْ عَلِمَ بِمَا یُصِیبُ الْخَلْقَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ أَوْ فِی أَنْفُسِهِمْ مِنَ الدِّینِ أَوْ غَیْرِهِ فَوَضَعَ الْقُرْآنَ دَلِیلًا قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ هَلْ تَدْرِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ دَلِیلَ مَا هُوَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَعَمْ فِیهِ جُمَلُ الْحُدُودِ وَ تَفْسِیرُهَا عِنْدَ الْحَکَمِ فَقَدْ أَبَی (3) اللَّهُ أَنْ یُصِیبَ عَبْداً بِمُصِیبَةٍ فِی دِینِهِ أَوْ فِی نَفْسِهِ أَوْ مَالِهِ لَیْسَ فِی أَرْضِهِ مِنْ حَکَمٍ قَاضٍ بِالصَّوَابِ فِی تِلْکَ الْمُصِیبَةِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَمَّا فِی هَذَا الْبَابِ فَقَدْ فَلَجْتُمْ بِحُجَّةٍ إِلَّا أَنْ یَفْتَرِیَ خَصْمُکُمْ عَلَی اللَّهِ فَیَقُولَ لَیْسَ لِلَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ حُجَّةٌ وَ لَکِنْ أَخْبِرْنِی عَنْ تَفْسِیرِ لِکَیْلا تَأْسَوْا
ص: 77
عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ قَالَ فِی أَبِی فُلَانٍ وَ أَصْحَابِهِ وَاحِدَةٌ مُقَدِّمَةٌ وَ وَاحِدَةٌ مُؤَخِّرَةٌ لَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ مِمَّا خُصَّ بِهِ عَلِیٌّ علیه السلام وَ لَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ مِنَ الْفِتْنَةِ الَّتِی عَرَضَتْ لَکُمْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ الرَّجُلُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ أَصْحَابُ الْحُکْمِ الَّذِی لَا اخْتِلَافَ فِیهِ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ وَ ذَهَبَ فَلَمْ أَرَهُ (1).
**[ترجمه]کافی: عباس بن جریش از ابو جعفر حضرت جواد علیه السّلام روایت کرده که ایشان از قول امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم (امام باقر علیه السلام) مشغول طواف خانه کعبه بود که مردی، که مقداری از عمامه خود را به صورت بسته بود، راه بر او گرفت و نگذاشت هفت مرتبه طواف خود را تمام کند. تا اینکه او را به خانه ای نزدیک صفا برد و به من هم پیغام داد تا که با هم، سه نفر شدیم. سپس گفت: مرحبا به فرزند رسول خدا! و بعد دستش را روی سر من گذاشت و گفت: خداوند برکت تو را افزون نماید ای امانتدار خدا پس از پدرانت! ای ابوجعفر! اکنون اگر میخواهید، شما به من بگویید و اگر بخواهید، من به شما میگویم، اگر میخواهید، شما از من بپرسید و اگر بخواهید، من از شما سؤال میکنم، اگر خواستید، شما مرا تصدیق کنید و اگر خواستید، من شما را تصدیق کنم، حضرت باقر علیه السلام فرمودند: من همه اینها را میخواهم.
گفت: مبادا در جواب من سخنی نگویید که غیر از آن را در دل خود پنهان نموده باشید. حضرت فرمودند: چنین کاری را کسی می کند که در دلش، دو علم با هم متفاوت داشته باشد و خداوند عزّ و جلّ امتناع دارد از این که
ص: 74
در علمش اختلاف باشد. آن مرد گفت: همین سؤال من بود که مقداری از آن را روشن نمودی، برای من بگویید، این علمی که در آن اختلافی نیست را چه کسی میداند؟ فرمودند: آن علم مجموعش در نزد خداست، اما مقداری که برای بندگان لازم است، در نزد اوصیاء است.
در این موقع آن مرد روبند خود را گشود و درست نشست و برق شادی در چهره اش نمایان شد و گفت: منظورم همین بود و برای همین آمده بودم؛ شما مدعی هستید علمی که اختلافی در آن نیست، نزد اوصیاء است، از کجا این علم را به دست می آورند؟
ایشان فرمودند: همان طوری که پیامبر به دست می آورد، جز اینکه آنها آنچه را که رسول الله صلی الله علیه و آله می دیدند، نمی بینند. زیرا او پیامبر بود و آنها محدثند، و او پیش خدا میرفت و استماع وحی مینمود، اما به آنها وحی نمیشود. آن مرد عرض کرد: درست فرمودید. اینک سؤالی مشکل میکنم؛ بگو این علم چرا همانطور که در زمان رسول الله صلی اللَّه علیه و آله آشکار میشد، آشکار نمیشود؟ پدرم خندیدند و فرمودند: خداوند امتناع دارد از این که، مگر کسی که ایمانش را آزموده باشد، بر علمش مطلع نماید. چنانچه مقدر کرده بود پیامبر بر آزار قریش صبر کند و جز به فرمان خدا با آنها پیکار نکند. چه مسائل زیادی بود که ایشان پنهان میکردند تا وقتی که دستور رسید: «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ» - . حجر / 94 - {پس آنچه را بدان ماموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب} و به خدا سوگند، اگر قبل از این فرمان، علنی مینمود، باز هم در امان بود. ولی مقید به انجام دستور بود و از مخالفت میترسید و به همین جهت خودداری میکرد. مایل بودم چشمت به مهدی این امت می افتاد، در حالی که فرشتگان با شمشیرهای آل داود بین آسمان و زمیناند و ارواح کفار مرده را عذاب میکنند و ارواح اشخاص زنده شبیه ایشان را هم، به آنها ملحق مینمایند. در این هنگام آن مرد شمشیری را بیرون آورد و گفت: آیا این هم از همان شمشیرها است؟ پدرم فرمودند: به آن خدایی که محمّد مصطفی را برای بشر برانگیخته است، آری.
مرد روبند خود را دو مرتبه بست و گفت: من الیاسم. این سؤالهایی که کردم چنان نبود که خود جوابشان را ندانم، فقط میخواستم این حدیث قوتی برای اصحاب شما باشد. اکنون آیهای را که خود میدانید می گویم که اگر شیعیان با آن استدلال نمایند، پیروز میشوند. پدرم به او فرمودند: اگر مایلی من میگویم. گفت: آری. فرمودند: اگر شیعیان ما به مخالفین خود بگویند: خداوند به پیامبرش می فرماید:
ص: 75
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» تا آخر سوره، حال، آیا رسول الله صلی الله علیه و آله چیزی از علمش را در غیر از آن شب آموخته بود یا جبرئیل در غیر از آن شب چیزی برایش آورده بود؟ آنها خواهند گفت: نه. به ایشان بگو: آیا ایشان چاره ای جز اظهار آنچه میدانستند را داشتند؟ آنها خواهند گفت: نه. بگو: آیا در آنچه رسول الله صلی الله علیه و آله از علم خداوند بلندمرتبه اظهار میکرد، اختلافی وجود داشت؟ اگر گفتند: نه، بگو: پس آیا کسی که به حکم خدایی که در آن اختلاف باشد حکم کند، مخالفت با رسول الله صلی الله علیه و آله نموده است؟ میگویند: آری. اگر بگویند نه، حرف اول خود را نقض کردهاند. به آنها بگو: «ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}. اگر گفتند: راسخین در علم کیانند؟ بگو: کسی که در علمش اختلافی نباشد. اگر پرسیدند: آن شخص کیست؟ بگو: خود رسول الله صلی الله علیه و آله باید این شخص را معرفی کند، آیا او را معرفی کرده یا نه؟
اگر گفتند: معرفی کرده است. بگو: آیا پس از در گذشت پیامبر، جانشینش دارای علمی بود که اختلاف در آن نباشد؟ اگر گفتند: نه، بگو: خلیفه رسول الله صلی الله علیه و آله از جانب خدا تأیید می شود و رسول الله صلی الله علیه و آله کسی را به جانشینی خود انتخاب میکند که مانند خود او حکم نماید و جز در نبوت، شبیه خودش باشد. اگر کسی را به جانشینی در علم انتخاب نکرده باشد امت آینده خویش را که در اصلاب مردم است به حال خویش رها نموده است.
اگر گفتند: علم پیامبر از قرآن بود. بگو: «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ * إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ * فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ * أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ» - . دخان / 1- 5 -
{ حاء میم * سوگند به کتاب روشنگر * [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم * در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد * [این] کاری است [که] از جانب ما [صورت می گیرد] ما فرستنده [پیامبران] بودیم}. اگر آنها مدعی شدند که خداوند ملائکه را فقط بر پیامبران نازل میکند، بگو: این امر حکیم که با آن همه چیز فیصله داده می شود، آیا از ملائکه و یا روحی است که از آسمانی به آسمان دیگر میروند، یا از آسمان به زمین؟ اگر گفتند: از آسمانی به آسمان دیگر، باید گفت که در آسمان کسی نیست که به معصیت آلوده باشد و در صورتی که قبول کنند از آسمان به زمین و حال آن که اهل زمین از همه بیشتر احتیاج به آن دارند، بگو: آیا چاره ای جز این هست که کسی بین آنها باشد که گرفتاریهای خود را به او مراجعه کنند؟
ص: 76
اگر گفتند: همان خلیفه داور و رفع کننده گرفتاریهای آنهاست، بگو: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ تا آن جا که می فرماید: خالِدُونَ» - . بقره / 257 - {خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی به در می برد و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند سرورانشان [همان عصیانگران=] طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها به در می برند آنان اهل آتشند که خود در آن جاودانند}. به جان خود سوگند یاد میکنم در زمین و آسمان کسی ولیّ خداوند بلند مرتبه نیست، مگر این که خدا او را تأیید کرده باشد، و هر کسی خدا تأییدش کند خطا نمیکند و در زمین دشمنی برای خداوند بلند مرتبه نیست، مگر اینکه خوار است و هر که مورد خواری و خذلان قرار گیرد، به هدفش نمی رسد. همانطوری که لازم است امر از آسمان نازل شود و اهل زمین در آن باره حکم کنند، همچنین لازم است فرمانروایی در زمین باشد. اگر گفتند: ما چنین فرمانروایی نمی شناسیم، بگو: هر چه دوست دارید بگویید. هرگز خداوند امت محمّد را پس از درگذشت او بی سرپرست و بدون حجت رها نمیکند.
حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: او ایستاد، سپس گفت: ای فرزند رسول خدا! اینجا بابب غامضی است؛ اگر آنها بگویند: حجت خدا قرآن است چه جوابی باید داد؟ فرمودند: من خواهم گفت: قرآن دارای زبان نیست که امر و نهی کند، ولی قرآن اهلی دارد که امر و نهی میکنند و نیز میگویم: پیشآمدی برای مردم اتفاق می افتد که نه در سنّت، نه در حکم بی اختلاف و نه در قرآن در موردش چیزی نیست، هرگز خدایی که واقف به این پیشآمد است، این فتنه را در زمین ظاهر نمیکند که اهل زمین راه و چاره ای برای دفع آن و گشودهشدنش نداشته باشند .
آن مرد گفت: ای فرزند رسول خدا! با این سخن آنها از پای در میآیند. من گواهی میدهم که خداوند میداند به خلایق چه مصیبتهایی، چه در زمین چه در خودشان از دین گرفته تا مسائل دیگر، میرسد و قرآن را راهنما قرار داده است.
باز گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا میدانی قرآن دلیل و راهنمای چیست؟ حضرت باقر علیه السلام فرمودند: آری، در قرآن جملاتی از حدود هست که تفسیر آن نزد حاکم است. هرگز خداوند مردم را رها نخواهد کرد که در زمین یا جانشان و یا مالشان پیشآمدی روی دهد و قاضی عادلی نباشد که حکم صحیح را در آن مورد بگوید.
مرد گفت: در این مورد شما پیروز شدید، مگر اینکه دشمن شما بر خداوند افترا بزند و بگوید: خداوند را حجتی نیست. اینک برایم بگویید تفسیر این آیه را: «لِکَیْلا تَأْسَوْا
ص: 77
عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» - . حدید / 23 - {تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است شادمانی نکنید} فرمودند: این آیه درباره أبافلان و یارانش است؛ قسمتی مربوط به گذشته و قسمتی مربوط به بعد است؛ یعنی در باره چیزی که به علی علیه السلام اختصاص یافت، متأثر و ناراحت نشوید و از فتنه و آشوبی که بعد از پیامبر، به نفع شما روی می دهد، شاد نباشید. مرد گفت: من گواهی میدهم که شما همان حاکمان که در حکمشان اختلافی نیست. سپس برخاست و رفت و دیگر او را ندیدم. - . اصول کافی : 242 و 247 -
**[ترجمه]
وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَیْنَا أَبِی علیه السلام جَالِسٌ وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ إِذَا اسْتَضْحَکَ حَتَّی اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ دُمُوعاً ثُمَّ قَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا أَضْحَکَنِی قَالَ فَقَالُوا لَا قَالَ زَعَمَ ابْنُ عَبَّاسٍ أَنَّهُ مِنَ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَقُلْتُ لَهُ هَلْ رَأَیْتَ الْمَلَائِکَةَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ تُخْبِرُکَ بِوَلَایَتِهَا لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مَعَ الْأَمْنِ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْحُزْنِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ (2) وَ قَدْ دَخَلَ فِی هَذَا جَمِیعُ الْأُمَّةِ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ قُلْتُ صَدَقْتَ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ أَنْشُدُکَ اللَّهَ هَلْ فِی حُکْمِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ اخْتِلَافٌ قَالَ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ مَا تَرَی فِی رَجُلٍ ضَرَبَ رَجُلًا أَصَابِعَهُ بِالسَّیْفِ حَتَّی سَقَطَتْ ثُمَّ ذَهَبَ وَ أَتَی رَجُلٌ آخَرُ فَأَطَارَ کَفَّهُ فَأُتِیَ بِهِ إِلَیْکَ وَ أَنْتَ قَاضٍ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ بِهِ قَالَ أَقُولُ لِهَذَا الْقَاطِعِ أَعْطِهِ دِیَةَ کَفِّهِ وَ أَقُولُ لِهَذَا الْمَقْطُوعِ صَالِحْهُ عَلَی مَا شِئْتَ وَ أَبْعَثُ بِهِ إِلَی ذَوَیْ عَدْلٍ قُلْتُ جَاءَ الِاخْتِلَافُ فِی حُکْمِ اللَّهِ (3) جَلَّ ذِکْرُهُ وَ نَقَضْتَ الْقَوْلَ الْأَوَّلَ أَبَی اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ أَنْ یُحْدِثَ فِی خَلْقِهِ شَیْئاً مِنَ الْحُدُودِ فَلَیْسَ تَفْسِیرُهُ فِی الْأَرْضِ اقْطَعْ قَاطِعَ الْکَفِّ أَصْلًا ثُمَّ أَعْطِهِ دِیَةَ الْأَصَابِعِ هَکَذَا حُکْمُ اللَّهِ لَیْلَةً یَنْزِلُ فِیهَا أَمْرُهُ إِنْ جَحَدْتَهَا بَعْدَ مَا سَمِعْتَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَدْخَلَکَ اللَّهُ النَّارَ کَمَا أَعْمَی بَصَرَکَ یَوْمَ جَحَدْتَهَا عَلَی ابْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَلِذَلِکَ عَمِیَ بَصَرِی قَالَ وَ مَا عِلْمُکَ بِذَلِکَ فَوَ اللَّهِ إِنْ عَمَی بَصَرِهِ (4)
ص: 78
إِلَّا مِنْ صَفْقَةِ جَنَاحِ الْمَلَکِ قَالَ فَاسْتَضْحَکْتُ ثُمَّ تَرَکْتُهُ یَوْمَهُ ذَلِکَ لِسَخَافَةِ عَقْلِهِ ثُمَّ لَقِیتُهُ فَقُلْتُ یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا تَکَلَّمْتَ بِصِدْقٍ مِثْلَ أَمْسِ قَالَ لَکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ السَّنَةِ (1) وَ إِنَّ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتَ مَنْ هُمْ فَقَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ فَقُلْتَ لَا أَرَاهَا کَانَتْ إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَتَبَدَّی لَکَ الْمَلَکُ الَّذِی یُحَدِّثُهُ فَقَالَ کَذَبْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ رأیت (رَأَتْ) عَیْنَایَ الَّذِی حَدَّثَکَ بِهِ عَلِیٌّ وَ لَمْ تَرَهُ عَیْنَاهُ وَ لَکِنْ وَعَی قَلْبُهُ وَ وَقَرَ فِی سَمْعِهِ ثُمَّ صَفَقَکَ بِجَنَاحَیْهِ فَعَمِیتَ قَالَ فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ مَا اخْتَلَفْنَا فِی شَیْ ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ فَقُلْتُ لَهُ فَهَلْ حَکَمَ اللَّهُ فِی حُکْمٍ مِنْ حُکْمِهِ بِأَمْرَیْنِ قَالَ لَا فَقُلْتُ هَاهُنَا هَلَکْتَ وَ أَهْلَکْتَ (2).
**[ترجمه]از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: روزی در خدمت پدرم نشسته بودم و گروهی نیز حضور داشتند. ناگاه پدرم به شدت خندیدند طوری که چشمهایشان پر از اشک شد، سپس فرمودند: میدانید چه چیز موجب خنده من شد؟ گفتند: نه. فرمودند: ابنعباس فکر میکند که او از آنهاییست که خداوند درباره آنها فرموده: «الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» - . فصلت / 30 - {در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند}. به او گفتم: آیا هرگز ملائکه را دیده ای که به تو بگویند: تو در دنیا و آخرت با ملائکهای و از خوف و اندوه در امان خواهی بود؟ او گفت: خداوند میفرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» - . حجرات / 10 - {در حقیقت مؤمنان با هم برادرند} - . ظاهراً او با این آیه قصد داشته که بر اشتراک مؤمنین در همه صفات و کمالات دلیل بیاورد، که در آن صورت ممکن است همگی مشترک باشند و همگی از کسانی باشند که میگویند: پروردگار ما خداست، پس نباید ترس و نگرانی داشته باشند. - و همه امت در این عموم داخل هستند، که من خنده ام گرفت .
سپس گفتم: درست است ای ابنعباس! تو را به خدا قسم آیا در حکم خدا اختلافی وجود دارد؟ گفت: نه. گفتم: کسی با شمشیر انگشتان یک نفر را قطع کرده و رفته است، مرد دیگری آمده و دست همان شخص را بریده است. او را پیش تو میآورند و تو قاضی هستی؛ چه حکمی درباره او میکنی؟ گفت: به شخصی که دست را قطع نموده، میگویم: خونبهای دست او را بده، و به این مرد که دستش قطع شده میگویم: به هر مقدار که مایلی با او مصالحه کن، و او را پیش دو نفر عادل میفرستم تا تعیین مبلغ کنند.
گفتم: در حکم خدا اختلاف پیدا شد و آن حرف اولت را نقض کردی؛ هرگز خداوند در میان مردم پیش آمدی از حدود را به وجود نمی آورد که حکم آن در زمین نباشد. باید دست کسی که قطع کرده را، از همان جایی که قطع نموده، ببری و بعد خونبهای انگشتان را به او بدهی. این است حکم خدا که در شب قدر نازل شده است، اگر بعد از اینکه آن را از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدی منکرش شوی، خداوند تو را به آتش جهنم میاندازد؛ همان طور که روزی که منکر علی بن ابیطالب شدی، چشمت را کور کرد.
ابنعباس گفت: بله، چشمان من برای همین کور شدند. ولی شما از کجا میدانید؟
سپس امام باقر علیه السلام به جمع حاضر فرمودند: به خدا سوگند کوری چشم او دلیلش،
ص: 78
جز برخورد بال ملائکه نبود.
من خندیدم و آن روز به سبب کم خردیاش، رهایش کردم. بعد که او را دیدم، گفتم: ای ابنعباس! تا به حال مانند دیروز راست نگفته بودی. علی بن ابیطالب به تو فرمود: در هر سال یک شب قدر وجود دارد، و در آن شب تکلیف کل سال نازل می شود و آن امر در اختیار فرمانروایان و پیشوایان پس از رسول الله صلی الله علیه و آله است. تو به ایشان گفتی: آنها کیانند؟ فرمودند: من و یازده فرزندم؛ ائمهای که ملائکه با ما صحبت میکنند. تو گفتی: من ملائکه را مگر به همراه رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نمی دانم. در آن وقت فرشته ای که با علی سخن میگفت آشکار شد و به تو گفت: دروغ گفتی بنده ی خدا! چشمان من آنچه که علی دربارهاش به تو میگفت را دید. اما او آنها را نمی دید، بلکه بر دلش خطور میکرد و گوشش می شنید. سپس در این موقع با بال خود بر چشم تو زد و کور شدی.
ابن عباس گفت: ما در هر چیزی که اختلاف کنیم، حکمش در نزد خداست. گفتم: آیا خداوند در یک چیز هست که دو حکم نموده باشد؟ گفت: نه. گفتم: همین است که خود و دیگران را هلاک نموده ای. - . اصول کافی 1 : 247 و 248 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (3) یَقُولُ یَنْزِلُ فِیهَا کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ الْمُحْکَمُ لَیْسَ بِشَیْئَیْنِ إِنَّمَا هُوَ شَیْ ءٌ وَاحِدٌ فَمَنْ حَکَمَ بِمَا لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَحُکْمُهُ مِنْ حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ حَکَمَ بِأَمْرٍ فِیهِ اخْتِلَافٌ فَرَأَی أَنَّهُ مُصِیبٌ فَقَدْ حَکَمَ بِحُکْمِ الطَّاغُوتِ إِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ تَفْسِیرُ الْأُمُورِ سَنَةً سَنَةً یُؤْمَرُ فِیهَا فِی أَمْرِ نَفْسِهِ بِکَذَا وَ کَذَا وَ فِی أَمْرِ النَّاسِ بِکَذَا وَ کَذَا وَ إِنَّهُ لَیَحْدُثُ لِوَلِیِّ الْأَمْرِ سِوَی ذَلِکَ کُلَّ یَوْمٍ عِلْمُ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ الْخَاصُّ وَ الْمَکْنُونُ الْعَجِیبُ الْمَخْزُونُ مِثْلَ مَا یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مِنَ الْأَمْرِ ثُمَّ قَرَأَ وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (4)
ص: 79
**[ترجمه]و با همین اسناد از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: خداوند در باره شب قدر میفرماید: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - {در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} میفرماید: هر امر حکیم در شب قدر نازل می شود. آنچه محکم است دو چیز نمیشود، محکم فقط یک چیز است. هر کس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف نباشد، حکمش، حکم خداوند عزّ و جلّ است و هر کس به چیزی حکم کند که در آن اختلاف است و مدعی باشد که صحیح است، به حکم طاغوت حکم کرده است. در شب قدر، امور کل سال تا سال دیگر، به ولی امر نازل می شود، به او دستور میدهند که در مورد خود چنین و چنان کن و در مورد مردم چنان و چنین، و برای ولی امر در غیر از این شب هم، هر روز علم خدا که خاص و مخزون و مکنون عجیب است، مانند همان شب قدر، بازگو میشود. سپس این آیه را قرائت کردند: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.» - . لقمان / 27 - {و اگر آن چه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید سخنان خدا پایان نپذیرد قطعا خداست که شکست ناپذیر حکیم است}. - . اصول کافی 1 : 248 -
ص: 79
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ صَدَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا أَدْرِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ تَدْرِی لِمَ هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ لَا قَالَ لِأَنَّهَا تَنَزَّلُ فِیهَا الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ وَ إِذَا أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیْ ءٍ فَقَدْ رَضِیَهُ سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ یَقُولُ یُسَلِّمُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ مَلَائِکَتِی وَ رُوحِی بِسَلَامِی مِنْ أَوَّلِ مَا یَهْبِطُونَ إِلَی مَطْلَعِ الْفَجْرِ ثُمَّ قَالَ فِی بَعْضِ کِتَابِهِ وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً (1) فِی إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ قَالَ فِی بَعْضِ کِتَابِهِ وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ (2) یَقُولُ فِی الْآیَةِ الْأُولَی إِنَّ مُحَمَّداً حِینَ یَمُوتُ یَقُولُ أَهْلُ الْخِلَافِ لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَضَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذِهِ فِتْنَةٌ أَصَابَتْهُمْ خَاصَّةً وَ بِهَا ارْتَدُّوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ لِأَنَّهُمْ إِنْ قَالُوا لَمْ یَذْهَبْ (3) فَلَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا أَمْرٌ وَ إِذَا أَقَرُّوا بِالْأَمْرِ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ صَاحِبٍ بُدٌّ (4).
**[ترجمه]با همین سند از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند: حضرت زین العابدین علیه السّلام میفرمود: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» - . قدر / 1 - {ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم}، خداوند عزّ و جلّ راست فرموده که قرآن را در شب قدر نازل کرده است. «وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ» - . همان / 2 - {و از شب قدر چه آگاهت کرد}، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: نمیدانم. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . همان / 3 - {شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است}، آیا میدانی چرا شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ فرمودند: نه. خداوند فرمود: به جهت آنکه ملائکه و روح در این شب با اجازه پروردگار از هر امری نازل میشوند و وقتی خداوند عزّ و جلّ چیزی را اجازه میدهد، قطعا به آن راضی است: «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» - . همان / 5 - {[آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است}، میفرماید: ای محمد! ملائکهام و روحم، از همان اول که فرود می آیند تا هنگام فجر، به سلام من بر تو سلام میکنند.
سپس خداوند در جای دیگری از قرآن در مورد «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» میفرماید: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً» - . انفال / 25 - {و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید} و در جای دیگری میفرماید: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ» - . آل عمران / 144 - {محمد جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمده و] گذشتند نیست آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیده خود برمی گردید و هر کس از عقیده خود بازگردد هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند و به زودی خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد}
در آیه اول میفرماید: وقتی محمّد از دنیا برود، مخالفین امر خدا میگویند: لیلةالقدر با رسول الله صلی الله علیه و آله از میان رفت. و این فتنه و آشوبی است که دامن آنها را خصوصا میگیرد و موجب بازگشت آنها به کفر اول می شود؛ زیرا اگر بگویند لیلةالقدر از بین نرفته، باید خداوند در شب قدر امری نازل کند و اگر اقرار به امر خدا در شب قدر نمایند، چارهای نیست که صاحبی داشته باشد. - . اصول کافی 1 : 248 و 249 -
**[ترجمه]
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام کَثِیراً مَا یَقُولُ مَا اجْتَمَعَ التَّیْمِیُّ وَ الْعَدَوِیُّ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ نَحْوَ مَا مَرَّ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْجِوَارَ.
قَالَ وَ قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَا تَغْضَبُ عَلَیَّ قَالَ
ص: 80
لِمَا ذَا قَالَ لِمَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْهُ قَالَ قُلْ قَالَ وَ لَا تَغْضَبُ قَالَ وَ لَا أَغْضَبُ قَالَ أَ رَأَیْتَ قَوْلَکَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ تَنَزُّلِ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فِیهَا إِلَی الْأَوْصِیَاءِ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَلِمَهُ أَوْ یَأْتُونَهُمْ بِأَمْرٍ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ وَ لَیْسَ مِنْ عِلْمِهِ شَیْ ءٌ إِلَّا وَ عَلِیٌّ علیه السلام لَهُ وَاعٍ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَا لِی وَ لَکَ أَیُّهَا الرَّجُلُ وَ مَنْ أَدْخَلَکَ عَلَیَّ قَالَ أَدْخَلَنِی الْقَضَاءُ لِطَلَبِ الدِّینِ قَالَ فَافْهَمْ مَا أَقُولُ لَکَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ لَمْ یَهْبِطْ حَتَّی أَعْلَمَهُ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ عِلْمَ مَا قَدْ کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ وَ کَانَ کَثِیرٌ مِنْ عِلْمِهِ ذَلِکَ جُمَلًا یَأْتِی تَفْسِیرُهَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَدْ عَلِمَ جُمَلَ الْعِلْمِ وَ یَأْتِی تَفْسِیرُهُ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَمَا کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ السَّائِلُ أَ وَ مَا کَانَ فِی الْجُمَلِ تَفْسِیرٌ قَالَ بَلَی وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا یَأْتِی بِالْأَمْرِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی لَیَالِی الْقَدْرِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ افْعَلْ کَذَا وَ کَذَا لِأَمْرٍ (1) قَدْ کَانُوا عَلِمُوهُ أُمِرُوا کَیْفَ یَعْمَلُونَ فِیهِ قُلْتُ فَسِّرْ لِی هَذَا قَالَ لَمْ یَمُتْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا حَافِظاً لِجُمْلَةِ الْعِلْمِ وَ تَفْسِیرِهِ قُلْتُ فَالَّذِی کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمُ مَا هُوَ قَالَ الْأَمْرُ وَ الْیُسْرُ فِیمَا کَانَ قَدْ عَلِمَ قَالَ السَّائِلُ فَمَا یَحْدُثُ لَهُمْ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ عِلْمٌ سِوَی مَا عَلِمُوا قَالَ هَذَا مِمَّا أُمِرُوا بِکِتْمَانِهِ وَ لَا یَعْلَمُ تَفْسِیرَ مَا سَأَلْتَ عَنْهُ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ السَّائِلُ فَهَلْ یَعْلَمُ الْأَوْصِیَاءُ مَا لَمْ یَعْلَمِ الْأَنْبِیَاءُ (2) قَالَ لَا وَ کَیْفَ یَعْلَمُ وَصِیٌّ غَیْرَ عِلْمِ مَا أُوصِیَ إِلَیْهِ قَالَ السَّائِلُ فَهَلْ یَسَعُنَا أَنْ نَقُولَ إِنَّ أَحَداً مِنَ الْأَوْصِیَاءِ یَعْلَمُ مَا لَا یَعْلَمُ الْآخَرُ قَالَ لَا لَمْ یَمُتْ نَبِیٌّ إِلَّا وَ عِلْمُهُ فِی جَوْفِ وَصِیِّهِ وَ إِنَّمَا تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بِالْحُکْمِ الَّذِی یَحْکُمُ بِهِ بَیْنَ الْعِبَادِ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا کَانُوا عَلِمُوا ذَلِکَ الْحُکْمَ قَالَ بَلَی قَدْ عَلِمُوهُ وَ لَکِنَّهُمْ
ص: 81
لَا یَسْتَطِیعُونَ إِمْضَاءَ شَیْ ءٍ مِنْهُ حَتَّی یُؤْمَرُوا فِی لَیَالِی الْقَدْرِ کَیْفَ یَصْنَعُونَ إِلَی السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ لَا أَسْتَطِیعُ إِنْکَارَ هَذَا قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنْ أَنْکَرَهُ فَلَیْسَ مِنَّا قَالَ السَّائِلُ یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَ رَأَیْتَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله هَلْ کَانَ یَأْتِیهِ فِی لَیَالِی الْقَدْرِ شَیْ ءٌ لَمْ یَکُنْ عَلِمَهُ قَالَ لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تَسْأَلَنِی (1) عَنْ هَذَا أَمَّا عِلْمُ مَا کَانَ وَ مَا سَیَکُونُ فَلَیْسَ یَمُوتُ نَبِیٌّ وَ لَا وَصِیٌّ إِلَّا وَ الْوَصِیُّ الَّذِی بَعْدَهُ یَعْلَمُهُ أَمَّا هَذَا الْعِلْمُ الَّذِی تَسْأَلُ عَنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ عَلَا أَبَی أَنْ یُطْلِعَ الْأَوْصِیَاءَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ قَالَ السَّائِلُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ کَیْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ تَکُونُ فِی کُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَی شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنَّکَ نَاظِرٌ إِلَی تَصْدِیقِ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْهُ (2) وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَا یَزُورُ (3) مَنْ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلشَّقَاءِ عَلَی أَهْلِ الضَّلَالَةِ مِنْ أَجْنَادِ الشَّیَاطِینِ وَ أَرْوَاحِهِمْ أَکْثَرُ مِمَّا أَنْ یَزُورَ (4) خَلِیفَةَ اللَّهِ الَّذِی بَعَثَهُ لِلْعَدْلِ وَ الصَّوَابِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قِیلَ یَا بَا جَعْفَرٍ وَ کَیْفَ یَکُونُ شَیْ ءٌ أَکْثَرَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ کَمَا شَاءَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ السَّائِلُ یَا بَا جَعْفَرٍ إِنِّی لَوْ حَدَّثْتُ بَعْضَ الشِّیعَةِ بِهَذَا الْحَدِیثِ لَأَنْکَرُوهُ قَالَ کَیْفَ یُنْکِرُونَهُ قَالَ یَقُولُونَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ علیهم السلام أَکْثَرُ مِنَ الشَّیَاطِینِ قَالَ صَدَقْتَ افْهَمْ عَنِّی مَا أَقُولُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ یَوْمٍ وَ لَا لَیْلَةٍ إِلَّا وَ جَمِیعُ الْجِنِّ وَ الشَّیَاطِینِ تَزُورُ أَئِمَّةَ الضَّلَالَةِ وَ یَزُورُ إِمَامَ الْهُدَی عَدَدُهُمْ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی إِذَا أَتَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ فَیَهْبِطُ فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی وَلِیِّ الْأَمْرِ خَلَقَ اللَّهُ أَوْ قَالَ قَیَّضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الشَّیَاطِینِ بِعَدَدِهِمْ ثُمَّ زَارُوا وَلِیَّ الضَّلَالَةِ فَأَتَوْهُ بِالْإِفْکِ وَ الْکَذِبِ حَتَّی لَعَلَّهُ یُصْبِحُ فَیَقُولُ رَأَیْتُ کَذَا
ص: 82
وَ کَذَا فَلَوْ سَأَلَ وَلِیَّ الْأَمْرِ عَنْ ذَلِکَ لَقَالَ رَأَیْتَ شَیْطَاناً أَخْبَرَکَ بِکَذَا وَ کَذَا حَتَّی یُفَسِّرَ لَهُ تَفْسِیرَهَا (1) وَ یُعْلِمَهُ الضَّلَالَةَ الَّتِی هُوَ عَلَیْهَا وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّ مَنْ صَدَّقَ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ لَعَلِمَ (2) أَنَّهَا لَنَا خَاصَّةً لِقَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ حِینَ دَنَا مَوْتُهُ هَذَا وَلِیُّکُمْ مِنْ بَعْدِی فَإِنْ أَطَعْتُمُوهُ رَشَدْتُمْ وَ لَکِنْ مَنْ لَا یُؤْمِنُ بِمَا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مُنْکِرٌ وَ مَنْ آمَنَ بِلَیْلَةِ الْقَدْرِ مِمَّنْ عَلَی غَیْرِ رَأْیِنَا فَإِنَّهُ لَا یَسَعُهُ فِی الصِّدْقِ إِلَّا أَنْ یَقُولَ إِنَّهَا لَنَا وَ مَنْ لَمْ یَقُلْ فَإِنَّهُ کَاذِبٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُنَزِّلَ الْأَمْرَ مَعَ الرُّوحِ وَ الْمَلَائِکَةِ إِلَی کَافِرٍ فَاسِقٍ فَإِنْ قَالَ إِنَّهُ یُنَزِّلُ إِلَی الْخَلِیفَةِ الَّذِی هُوَ عَلَیْهَا فَلَیْسَ قَوْلُهُمْ ذَلِکَ بِشَیْ ءٍ وَ إِنْ قَالُوا إِنَّهُ لَیْسَ یُنَزِّلُ إِلَی أَحَدٍ فَلَا یَکُونُ أَنْ یُنَزَّلَ شَیْ ءٌ إِلَی غَیْرِ شَیْ ءٍ وَ إِنْ قَالُوا وَ سَیَقُولُونَ لَیْسَ هَذَا بِشَیْ ءٍ فَ قَدْ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً (3).
**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: علی علیه السلام بارها میفرمودند: هیچگاه نشد که تیمی و عدوی ... و مانند حدیث سابق را تا، مگر حج و عمره و جوار، آوردند.
و فرمودند: مردی به حضرت باقر علیه السّلام عرض کرد: آقا بر من خشم نگیرید! فرمودند:
ص: 80
برای چه؟ مرد گفت: از سؤالی که میخواهم بکنم، فرمودند: بگو! باز گفت خشمگین نمیشوید؟ فرمودند: خشمگین نمیشوم.
عرض کرد: در شب قدر که ملائکه و روح به اوصیاء نازل می شوند، آیا امری می آورند که رسول الله صلی الله علیه و آله آن را نمی دانست یا امری می آورند که رسول الله صلی الله علیه و آله از آن اطلاع داشت؟ با اینکه همانطور که میدانید رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و تمام علوم ایشان به علی علیه السّلام سپرده شد.
حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: من و شما را به این کارها چه؟ چه کسی تو را به اینجا آورده؟ مرد گفت: قضای الهی من را برای طلب دین آورده است. فرمودند: اینهایی که میگویم را خوب درک کن! شبی که رسول الله صلی الله علیه و آله به معراج رفتند، خداوند او را به تمام علوم گذشته و آینده دانا کرد، اما بیشتر آنها جملههایی بود که تفسیر آنها در شب قدر نازل میشد. علی بن ابیطالب علیه السّلام نیز همانند رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، جملههایی از علم پیش خود داشت که تفسیر آن در شب قدر می آمد.
آن مرد پرسید: مگر در خود جمله ها تفسیرش نبود؟ فرمودند: بود، ولی در شب قدر است که امر از جانب خدا برای رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و اوصیا می آید که درباره چیزی که میدانند اینطور یا آنطور کنند و در مورد آن چگونه عمل کنند. به ایشان عرض کردم: این مطلب را برایم توضیح دهید! فرمودند: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله از دنیا نرفت مگر اینکه حافظ تمام علم و تفسیر آن بود. گفتم: پس در شب قدر برایش علم چه چیزی را می آوردند؟ فرمودند: امر و یسر چیزی که قبلاً می دانستند. آن شخص پرسید؟ آیا آنچه در شب قدر برای آنها پیش می آمد، غیر از مطالبی بود که می دانستند؟ فرمودند: این از مطالبی است که دستور دارند پنهان کنند و توضیح آنچه پرسیدی را جز خدا کسی نمیداند. سائل گفت: آیا اوصیاء مطالبی را میدانند که پیامبران نمیدانستند. فرمودند: خیر، چگونه وصی غیر از آنچه که از نبی به او وصیت میشود، چیزی بداند؟ و پرسید: آیا میتوانیم بگوییم که ممکن است یکی از اوصیا چیزی میداند که آن دیگری نداند؟ فرمودند: نه، هیچ پیامبری از دنیا نرفت مگر این که علمش در وجود وصیش قرار گرفت، و ملائکه و روح در شب قدر حکمی را که، بر اساس آن بین بندگان قضاوت میشود، نازل میکنند.
مرد پرسید: آیا خودشان آن حکم را نمیدانستند؟ فرمودند: آری، میدانستند،
ص: 81
ولی نمیتوانستند کاری را انجام دهند، در شب قدر به آنها دستور داده میشد که تا سال دیگر چه کنند.
مرد گفت: ای أباجعفر! نمی توانم این مطالب را انکار کنم. فرمودند هر کس انکار کند از ما نیست.
باز پرسید: ای أباجعفر! آیا در شب قدر برای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله مطلبی می آید که اطلاع نداشته باشند؟ فرمودند: تو مجاز نیستی در این مورد از من سؤال کنی، اما علم گذشته و آینده؛ پیامبر و یا وصی نمیمیرد مگر آن که کسی که وصی بعد از اوست آن را میداند، اما این علمی که از آن سؤال کردی؛ خداوند نمیگذارد، که غیر از خود اوصیا از آن مطلع شوند.
مرد پرسید: ای فرزند رسول خدا! از کجا بدانم که در هر سال شب قدری هست؟ فرمودند: هر وقت ماه رمضان آمد، سوره دخان را در هر شب صد مرتبه بخوان، شب بیست و سوم که رسید، تو شاهد مطلبی خواهی بود که تصدیق جواب سؤال خود را خواهی نمود. - . اصول کافی 1 : 249 و 251 و 252 -
و نیز فرمودند: که حضرت باقر علیه السلام فرمودند: سوگند میخورم که آنهایی که خداوند عزّ و جلّ از میان جنود و ارواح شیاطین برای ظلم بر گمراهان برانگیخته است، بیشتر از خلیفة اللهی که خداوند او را برای عدالت و درستی از میان فرشتگان بر انگیخته است دیده میشوند. شخصی گفت: چطور میشود چیزی بیشتر از ملائکه باشد؟ فرمودند: همانطور که خداوند عزّ و جلّ میخواهد.
سائل گفت: یا أباجعفر! اگر این را بگویم بعضی شیعیان آن را انکار میکنند. فرمودند؟ انکارشان چگونه است؟ شخص گفت: میگویند: ملائکه علیهم السلام
بیشتر از شیاطیناند. فرمودند: درست است، در آنچه که میگویم دقت کن! در هر شب و روز، تمامی جنیان و شیاطین، ائمه ضلالت را زیارت میکنند. ولی ائمه هدایت را فقط گروهی از ملائکه زیارت میکنند، تا آنکه شب قدر برسد، که در آن شب همه ملائکه به سوی ولیّ امر فرود می آیند. یا اینکه فرمودند: خداوند گروهی از شیاطین را میآورد. سپس آنها پیشوای ضلالت را دیدار میکنند و برایش مطالبی نادرست و دروغ میبرند تا صبح شود، بعد او میگوید چنین و چنان دیدم.
ص: 82
و اگر تفسیر آنها را از ولیّ امر بپرسد، او خواهد فرمود که شیطانی را مشاهده کردی که به تو چنین و چنان گفته است، تا اینکه تمام آنها را برایش تفسیر میکند و ضلالتی که در آن است را برایش توضیح میدهد .
به خدا سوگند هر کس شب قدر را تصدیق نماید، خواهد دانست که شب قدر به ما اختصاص دارد؛ به جهت فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله هنگامی که رحلتشان نزدیک شده بود، که به علی صلوات الله علیه فرمودند: این شخص بعد از من ولی شما است؛ اگر پیرو او باشید، رشد می کنید. ولی کسی که ایمان به آنچه در شب قدر نازل می شود نداشته باشد، منکر خواهد بود. هر کس ایمان به شب قدر داشته باشد ولی معتقد به ما نباشد، او را چاره ای نیست مگر اینکه بگوید شب قدر اختصاص به ما دارد. اگر قبول نکند دروغگو است. زیرا خداوند بزرگتر از آن است که امر را با روح و ملائکه بر شخص کافر فاسق نازل کند.
اگر بگوید در شب قدر روح و ملائکه بر همین خلیفه که بر مصدر خلافت تکیه زده نازل می شود، مسلم است که این ادعا قابل قبول نیست و اگر بگویند که به هیچ کس نازل نمی شود و چیزی بر چیزی نازل نمی شود، چه این که خواهند گفت، در گمراهی دوردستی قرار گرفته اند. - . اصول کافی 1 : 252 و 253 -
**[ترجمه]
الاعتجار التنقب ببعض العمامة و یقال قیض الله فلانا بفلان أی جاء به و أتاحه له قوله یا با جعفر أی ثم التفت إلی أبی و قال یا با جعفر قوله بأمر تضمر لی غیره أی لا تخبرنی بشی ء یکون فی علمک شی ء آخر یلزمک لأجله القول بخلاف ما أخبرت کما فی أکثر علوم أهل الضلال فإنه یلزمهم أشیاء لا یقولون بها أو المعنی أخبرنی بعلم یقینی لا یکون عندک احتمال خلافه فقوله علیه السلام علمان أی احتمالان متناقضان أو المراد به لا تکتم عنی شیئا من الأسرار فقوله علیه السلام إنما یفعل ذلک أی فی غیر مقام التقیة و هو بعید.
و یقال: تهلل وجهه أی استنار و ظهرت علیه أمارات السرور أن علم ما لا اختلاف فیه العلم مصدر مضاف إلی المفعول و من فی قوله من العلم إما للبیان و العلم بمعنی المعلوم أو للتبعیض قوله کما کان رسول الله صلی الله علیه و آله یعلمه أی بعض علومهم
ص: 83
کذلک وفد إلیه و علیه قدم و ورد.
قوله علیه السلام فضحک أبی لعل الضحک کان لهذا النوع من السؤال الذی ظاهره إرادة الامتحان تجاهلا مع علمه بأنه عارف بحاله أو لعده المسألة صعبة و لیست عنده علیه السلام کذلک و حاصل الجواب أن ظهور هذا العلم مع رسول الله صلی الله علیه و آله دائما فی محل المنع فإنه کان فی سنین من أول بعثته مکتتما إلا عن أهله لخوف عدم قبول الخلق منه حتی أمر بإعلانه فکذلک الأئمة علیهم السلام یکتمون عمن لا یقبل منهم حتی یؤمروا بإعلانه فی زمن القائم علیه السلام.
و یقال: صدع بالحق أی تکلم به جهارا و أعرض عن المشرکین أی لا تلتفت إلی ما یقولون من استهزاء و غیره فی الطاعة أی طاعة الأمة أو طاعة الله.
قوله ثم أخرج أی إلیاس علیه السلام سیفا ثم قال ها و هو حرف تنبیه أو بمعنی خذ إن هذا منها أی من تلک السیوف الشاهرة فی زمانه علیه السلام لأن إلیاس من أعوانه و لعل رد الاعتجار لأنه مأمور بأن لا یراه أحد بعد المعرفة الظاهرة.
قوله قوة لأصحابک أی بعد أن تخبرهم به أنت أو أولادک المعصومون قوله إن خاصموا بها أی أصحابک أهل الخلاف فلجوا أی ظفروا و غلبوا.
ثم اعلم أن حاصل هذا الاستدلال هو أنه قد ثبت أن الله سبحانه أنزل القرآن فی لیلة القدر علی نبیه صلی الله علیه و آله و أنه کان ینزل الملائکة و الروح فیها من کل أمر ببیان و تأویل سنة فسنة کما یدل علیه فعل المستقبل الدال علی التجدد الاستمراری فنقول هل کان لرسول الله طریق إلی العلم الذی یحتاج إلیه الأمة سوی ما یأتیه من السماء من عند الله سبحانه إما فی لیلة القدر أو فی غیرها أم لا و الأول باطل لقوله تعالی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (1) فثبت الثانی ثم نقول فهل یجوز أن لا یظهر هذا العلم الذی یحتاج إلیه الأمة أم لا بد من ظهوره لهم و الأول باطل لأنه إنما یوحی إلیه لیبلغ إلیهم و یهدیهم إلی الله عز و جل فثبت الثانی ثم نقول فهل
ص: 84
لذلک العلم النازل من السماء من عند الله إلی الرسول اختلاف بأن یحکم فی أمر فی زمان بحکم ثم یحکم فی ذلک الأمر بعینه فی ذلک الزمان بعینه بحکم آخر أم لا و الأول باطل لأن الحکم إنما هو من عند الله عز و جل و هو متعال عن ذلک کما قال تعالی وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً (1) ثم نقول فمن حکم بحکم فیه اختلاف کالاجتهادات المتناقضة هل وافق رسول الله صلی الله علیه و آله فی فعله ذلک أم خالفه و الأول باطل لأنه صلی الله علیه و آله لم یکن فی حکمه اختلاف فثبت الثانی.
ثم نقول فمن لم یکن فی حکمه اختلاف فهل له طریق إلی ذلک الحکم من غیر جهة الله إما بغیر واسطة أو بواسطة و من دون أن یعلم تأویل المتشابه الذی بسببه یقع الاختلاف أم لا و الأول باطل فثبت الثانی ثم نقول فهل یعلم تأویل المتشابه إلا الله و الراسخون فی العلم الذین لیس فی علمهم اختلاف أم لا و الأول باطل لقوله تعالی وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (2) ثم نقول فرسول الله الذی هو من الراسخین هل مات و ذهب بعلمه ذلک و لم یبلغ طریق علمه بالمتشابه إلی خلیفته أم بلغه و الأول باطل لأنه لو فعل ذلک فقد ضیع من فی أصلاب الرجال ممن یکون بعده فثبت الثانی.
ثم نقول فهل خلیفته من بعد کسائر آحاد الناس یجوز علیه الخطاء و الاختلاف فی العلم أم هو مؤید من عند الله یحکم بحکم رسول الله صلی الله علیه و آله بأن یأتیه الملک فیحدثه من غیر وحی و رؤیة أو ما یجری مجری ذلک و هو مثله إلا فی النبوة و الأول باطل لعدم إغنائه حینئذ لأن من یجوز علیه الاختلاف لا یؤمن علیه الاختلاف فی الحکم و یلزم التضییع من ذلک أیضا فثبت الثانی.
ص: 85
فلا بد من خلیفة بعد رسول الله صلی الله علیه و آله راسخ فی العلم عالم بتأویل المتشابه مؤید من عند الله لا یجوز علیه الخطاء و لا الاختلاف فی العلم یکون حجة علی العباد و هو المطلوب هذا إن جعلنا الکل دلیلا واحدا و یحتمل أن یکون دلائل کما سنشیر إلیه و لعله أظهر.
قوله علیه السلام أو یأتیه معطوف علی یعلمه فینسحب علیه النفی و المعنی هل له علم من غیر تینک الجهتین کما عرفت قوله فقد نقضوا أول کلامهم حیث قالوا لا اختلاف فیما أظهر رسول الله من علم الله فهذا یقتضی أن لا یکون فی علم من لا یخالفه فی العلم أیضا اختلاف و بهذا یتم دلیل علی وجود الإمام لأن من لیس فی علمه اختلاف لیس إلا المعصوم المؤید من عند الله تعالی.
قوله فقل لهم ما یعلم تأویله هذا إما دلیل آخر سوی مناقضة کلامهم علی أنهم خالفوا رسول الله أو علی أصل المدعی أی إثبات الإمام.
قوله علیه السلام فقل من لا یختلف فی علمه لعله استدل علیه السلام علی ذلک بمدلول لفظ الرسوخ فإنه بمعنی الثبوت و المتزلزل فی علمه المنتقل عنه إلی غیره لیس بثابت فیه. قوله علیه السلام فإن قالوا لک إن علم رسول الله صلی الله علیه و آله کان من القرآن لعل هذا إیراد علی الحجة تقریره أن علم رسول الله صلی الله علیه و آله لعله کان من القرآن فقط و لیس مما یتجدد فی لیلة القدر شی ء فأجاب علیه السلام بأن الله تعالی یقول فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (1) فهذه الآیة تدل علی تجدد الفرق و الإرسال فی تلک اللیلة المبارکة بإنزال الملائکة و الروح فیها من السماء إلی الأرض دائما و لا بد من وجود من یرسل إلیه الأمر دائما.
ثم قوله فإن قالوا لک سؤال آخر تقریره أنه یلزم مما ذکرتم جواز إرسال
ص: 86
الملائکة إلی غیر النبی مع أنه لا یجوز ذلک فأجاب عنه بالمعارضة بمدلول الآیة التی لا مرد لها. و قوله علیه السلام و أهل الأرض جملة حالیة قوله فهل لهم بد لعله مؤید للدلیل السابق بأنه کما أنه لا بد من مؤید ینزل إلیه فی لیلة القدر فکذلک لا بد من سید یتحاکم العباد إلیه فإن العقل یحکم بأن الفساد و النزاع بین الخلق لا یرتفع إلا به فهذا مؤید لنزول الملائکة و الروح علی رجل لیعلم ما یفصل به بین العباد و یحتمل أن یکون استئناف دلیل آخر علی وجود الإمام.
فإن قالوا فإن الخلیفة التی فی کل عصر هو حکمهم بالتحریک فقل إذا لم یکن الخلیفة مؤیدا معصوما محفوظا من الخطاء فکیف یخرجه الله و یخرج به عباده من الظلمات إلی النور و قد قال سبحانه اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا (1) الآیة.
و الحاصل أن من لم یکن عالما بجمیع الأحکام و کان ممن یجوز علیه الخطاء فهو أیضا محتاج إلی خلیفة آخر لرفع جهله و النزاع الناشی بینه و بین غیره.
و أقول: یمکن أن یکون الاستدلال بالآیة من جهة أنه تعالی نسب إخراج المؤمنین من ظلمات الجهل و الکفر إلی نور العلم إلی نفسه فلا بد من أن یکون من یهدیهم منصوبا من قبل الله تعالی مؤیدا من عنده و المنصوب من قبل الناس طاغوت یخرجهم من النور إلی الظلمات لعمری بالفتح قسم بالحیاة إلا و هو مؤید لقوله تعالی یُخْرِجُهُمْ (2) و لما مر أنه لو لم یکن کذلک کان محتاجا إلی إمام آخر کذلک لا بد من وال أی من یلی الأمر و یتلقاه من الملائکة و الروح.
فإن قالوا لا نعرف هذا أی الوالی أو الاستدلال المذکور نظیر قوله تعالی قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ (3) و قولوا ما أحببتم نظیر قوله تعالی اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ (4) و قوله تَمَتَّعُوا قَلِیلًا (5) قوله ثم وقف أی ترک أبی الکلام فقال أی
ص: 87
إلیاس علیه السلام أو ضمیر وقف أیضا لإلیاس أی قام تعظیما.
باب غامض أی شبهة مشکلة استشکلها المخالفون لقول عمر حسبنا کتاب الله و قیل الغامض بمعنی السائر المشهور من قولهم غمض فی الأرض أی ذهب و سار إن القرآن لیس بناطق أی لیس القرآن بحیث یفهم منه الأحکام کل من نظر فیه فإن کثیرا من الأحکام لیست فی ظاهر القرآن و ما فیه أیضا تختلف فیه الأمة و فی فهمه فظهر أن القرآن إنما یفهمه الإمام و هو دلیل له علی معرفة الأحکام أو المراد أن القرآن لا یکفی لسیاسة الأمة و إن سلم أنهم یفهمون معانیه بل لا بد من آمر و ناه و زاجر یحملهم علی العمل بالقرآن و یکون معصوما عاملا بجمیع ما فیه فقوله علیه السلام و أقول قد عرضت مشیرا إلی ما ذکرنا أولا دلیل آخر و الحکم الذی لیس فیه اختلاف ضروریات الدین أو السنة المتواترة أو ما أجمعت علیه الأمة و لیست فی القرآن أی فی ظاهره الذی یفهمه الناس و إن کان فی باطنه ما یفهمه الإمام علیه السلام.
قوله ثم وقف أی أبو جعفر علیه السلام فقال أی إلیاس قوله أن تظهر أی الفتنة و هو مفعول أبی و قوله و لیس فی حکمه جملة حالیة و الضمیر فی حکمه راجع إلی الله قوله فی الأرض أی فی غیر أنفسهم کالمال أو فی أنفسهم کالدین أو القصاص إلا أن یفتری خصمکم أی یکابر بعد إتمام الحجة معاندة أو مانعا للطف أو اشتراط التکلیف بالعلم.
قوله قال فی أبی فلان و أصحابه أقول یحتمل وجوها.
الأول ما خطر ببالی و هو أن الآیة نزلت فی أبی بکر و أصحابه أی عمر و عثمان و الخطاب معهم فقوله لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ أی لا تحزنوا علی ما فاتکم من النص و التعیین للخلافة و الإمامة و خص علی علیه السلام به حیث نص الرسول صلی الله علیه و آله علیه بالخلافة و حرمکم عنها وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ من الخلافة الظاهریة بعد الرسول صلی الله علیه و آله أی مکنکم من غصبها من مستحقها و لم یجبرکم علی ترک ذلک واحدة مقدمة أی قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا إشارة إلی قضیة متقدمة و هی النص
ص: 88
بالخلافة فی حیاة الرسول صلی الله علیه و آله و واحدة مؤخرة أی قوله وَ لا تَفْرَحُوا إشارة إلی واقعة مؤخرة و هی غصب الخلافة بعد الرسول صلی الله علیه و آله.
و لا یخفی شدة انطباق هذا التأویل علی الآیة حیث قال ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها (1) أی ما یحدث مصیبة و قضیة فی الأرض و فی أنفسکم إلا و قد کتبناها و الحکم المتعلق بها فی کتاب من قبل أن نخلق المصیبة أو الأنفس لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ من الخلافة و تعلموا أن الخلافة لا یستحقها إلا من ینزل علیه الملائکة و الروح بالوقائع و الأحکام المکتوبة فی ذلک الکتاب و لا تفرحوا بما تیسر لکم من الخلافة و تعلموا أنکم لا تستحقونه و أنه غصب و سیصیبکم وباله. فظهر أن ما ذکره الباقر علیه السلام قبل ذلک السؤال أیضا کان إشارة إلی تأویل صدر تلک الآیة فلذا سأل إلیاس علیه السلام عن تتمة الآیة و یحتمل وجها آخر مع قطع النظر عما أشار علیه السلام إلیه أولا بأنا قدرنا المصائب الواردة علی الأنفس قبل خلقها و قدرنا الثواب علی من وقعت علیه و العقاب علی من تسبب لها لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ و تعلموا أنها لم تکن مقدرة لکم فلذا لم یعطکم الرسول صلی الله علیه و آله وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ للعقاب المترتب علیه. الثانی ما أفاده الوالد العلامة قدس الله روحه و هو أن السؤال عن هذه الآیة لبیان أنه لا یعلم علم القرآن غیر الحکم إذ کل من یسمع تلک الآیة یتبادر إلی ذهنه أن الخطابین لواحد لاجتماعهما فی محل واحد و الحال أن الخطاب فی قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا لعلی علیه السلام لما فاته من الخلافة و فی قوله وَ لا تَفْرَحُوا لأبی بکر و أصحابه لما غصبوا من الخلافة فقوله واحدة مقدمة و واحدة مؤخرة لبیان اتصالهما و انتظامهما فی آیة واحدة فلذا قال الرجل أشهد أنکم أصحاب الحکم الذی لا اختلاف فیه حیث تعلمون بطون الآیات و تأویلاتها و أسرارها.
الثالث ما ذکره المولی محمد أمین الأسترآبادی رحمه الله حیث قال لِکَیْلا تَأْسَوْا
ص: 89
خطاب مع أهل البیت علیهم السلام أی لا تحزنوا علی مصیبتکم للذی فات عنکم وَ لا تَفْرَحُوا خطاب مع المخالفین أی لا تفرحوا بالخلافة التی أعطاکم الله إیاها بسبب سوء اختیارکم و إحدی الآیتین مقدمة و الأخری مؤخرة فاجتمعتا فی مکان واحد فی تألیف عثمان الرابع ما قیل إن قوله لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ خطاب للشیعة حیث فاتهم خلافة علی علیه السلام. وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ خطاب لمخالفیهم حیث أصابتهم الخلافة المغصوبة و إحدی القضیتین مقدمة علی الأخری.
أقول: إذا تأملت فی تلک الوجوه لا یخفی علیک حسن ما ذکرنا أولا و شدة انطباقه علی الآیة و الخبر أولا و آخرا و الله یعلم حقائق أخبار حججه علیهم السلام.
قوله علیه السلام إذا استضحک کأنه مبالغة فی الضحک و یقال اغرورقت عیناه أی دمعتا کأنهما غرقتا فی دمعهما.
قوله علیه السلام هل رأیت الملائکة إشارة إلی تتمة الآیة إذ هی هکذا إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ فیظهر منه أنه علیه السلام فسر الآیة بأن هذا الخطاب من الملائکة سیکون فی الدنیا بحیث یسمعون کلامهم و ذهب جماعة إلی أن الخطاب فی الدنیا و هم لا یسمعون أو عند الموت و هم یسمعون و ما ذکره علیه السلام ألصق بالآیة فالمراد بالاستقامة الاستقامة علی الحق فی جمیع الأقوال و الأفعال و هو ملزوم العصمة قوله علیه السلام صدقت أی فی قولک إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ لکن لا ینفعک إذ الأخوة لا یستلزم الاشتراک فی جمیع الکمالات أو قال ذلک علی سبیل المماشاة و التسلیم أو علی التهکم و إنما ضحک علیه السلام لوهن کلامه و عدم استقامته.
قوله علیه السلام و أبعث به إلی ذوی عدل لعل ذلک للأرش و قد قال ابن إدریس و بعض أصحابنا فیه بالأرش و الاختلاف الذی ألزمه علیه السلام علیه إما بین قوله صالحه و قوله و ابعث لتنافیهما أو بینهما و بین قوله أعطه دیة کفه أو لاختلاف تقویم المقومین فلا یبتنی علیه حکم الله و فیه شی ء أو المراد بالاختلاف
ص: 90
الحکم بالظن الذی یزول بظن آخر کما مر.
قوله اقطع قاطع الکف عمل به أکثر أصحابنا و إن ضعف الخبر عندهم قوله فلذلک عمی بصری هذا اعتراف منه کما یدل علیه ما سیأتی لا استفهام إنکار کما یتراءی من ظاهره ثم بعد اعترافه قال له علیه السلام و ما علمک بذلک و قوله فو الله من کلام الباقر علیه السلام و قائل فاستضحک أیضا الباقر علیه السلام و قوله ما تکلمت بصدق إشارة إلی اعترافه.
ثم لما استبعد ابن عباس فی الیوم السابق علمه علیه السلام بتلک الواقعة ذکر علیه السلام تفصیلها بقوله قال لک علی بن أبی طالب لیظهر لابن عباس علمه بتفاصیل تلک الواقعة قوله تتبدا لک الملک یمکن أن یکون المراد ظهور کلامه له و علی التقدیرین لعله بإعجاز أمیر المؤمنین علیه السلام فقال أی الملک رأت عینای ما حدثک به علی علیه السلام من نزول الملائکة لأنی من جملة الملائکة النازلین علیه و لم تره عینا علی لأنه محدث و لا یری الملک فی وقت إلقاء الحکم.
وقر فی سمعه کوعد أی سکن و ثبت ثم صفقک أی الملک و هو کلام الباقر علیه السلام و الصفقة الضربة یسمع لها صوت قوله ما اختلفنا فی شی ء لعل غرضه أن الله یعلم المحق منا و المبطل تعریضا بأنه محق أو غرضه الرجوع إلی القرآن فی الأحکام فأجاب علیه السلام بأنه لا ینفع لرفع الاختلاف و کان هذه المناظرة بین الباقر علیه السلام و ابن عباس فی صغره و فی حیاة أبیه علیه السلام إذ ولادته علیه السلام کانت فی سنة سبع و خمسین و وفاة ابن عباس سنة ثمان و ستین و وفاة سید الساجدین علیه السلام سنة خمس و تسعین.
قوله علیه السلام و المحکم لیس بشیئین الحکیم فعیل بمعنی مفعول أی المعلوم الیقینی من حکمه کنصره إذا أتقنه کأحکمه و المراد بشیئین أمران متنافیان (1) کما یکون فی المظنونات و المراد بالعلم الخاص العلوم اللدنیة (2) من المعارف
ص: 91
الإلهیة و بالمکنون العجیب المغیبات البدائیة أسرار القضاء و القدر کما سیأتی إن شاء الله.
قوله فقد رضیه إما تفسیر للإذن بالرضا أو هو لبیان أن من ینزلون علیه هو مرضی لله یسلم علیک التخصیص علی المثال أو لأنه کان مصداقه فی زمان نزول الآیة.
قوله علیه السلام فهذه فتنة أقول فی الآیة قراءتان إحداهما لا تُصِیبَنَّ و هی المشهورة و الأخری لَتُصِیبَنَّ باللام المفتوحة و قال الطبرسی هی قراءة أمیر المؤمنین علیه السلام و زید بن ثابت و أبو جعفر الباقر علیهما السلام و غیرهم (1) فعلی الأول قیل إنه جواب الأمر علی معنی إن أصابتکم لا تصیب الظالمین منکم خاصة و قیل صفة لفتنة و لا للنفی أو للنهی علی إرادة القول و قیل جواب قسم محذوف و قیل إنه نهی بعد الأمر باتقاء الذنب عن التعرض للظلم فإن وباله یصیب الظالم خاصة و قیل کلمة لا زائدة و قیل إن أصلها لتصیبن فزید الألف للإشباع و علی القراءة الثانیة جواب القسم.
فما ذکره علیه السلام شدید الانطباق علی القراءة الثانیة و کذا ینطبق علی بعض محتملات القراءة الأولی ککونه نهیا أو لا زائدة أو مشبعة و أما علی سائر المحتملات فیمکن أن یقال إنه لما ظهر من الآیة انقسام الفتنة إلی ما یصیب الظالمین خاصة و ما یعمهم و غیرهم فسر علیه السلام الأولی بما أصاب الثلاثة الغاصبین للخلافة و أتباعهم الذین أنکروا کون لیلة القدر بعد الرسول صلی الله علیه و آله و وجود إمام بعده تنزل الملائکة و الروح علی أحد بعده.
و أیده بآیة أخری نزلت فی الذین فروا یوم أحد مرتدین علی أعقابهم و هم الذین غصبوا الخلافة بعده و أنکروا الإمامة جهارا و أما الفتنة العامة فهی التی شملت عامة الخلق من اشتباه الأمر علیهم و تمسکهم بالبیعة الباطلة و الإجماع المفتری
ص: 92
و التحذیر إنما هو عن هذه الفتنة.
قوله علیه السلام (1) و إنها لسیدة دینکم أی الحجة القویة التی ترجعون إلیها فی أمر دینکم و إنها لغایة علمنا أی دالة علی غایة علمنا قوله فإنها أی الآیات لولاة الأمر أی الأئمة علیهم السلام و فی شأنهم و الإنزال إنما هو علیهم بعده و الإنذار بهم.
ثم استشهد علیه السلام بقوله وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ حیث یدل علی وجود المنذر فی کل عصر من الماضین فکیف لا یکون فی الأعصار بعده نذیر و النبی صلی الله علیه و آله لم یکف لإنذار من بعده بدون نائب یبلغ عنه کما أنه فی زمانه صلی الله علیه و آله بعث قوما لإنذار من بعد عنه و الفرق بین بعثته فی حال الحیاة و المنذر بعد الوفاة أن فی الأول لم یشترط العصمة بخلاف الثانی لأنه إن ظهر منهم فسق فی حیاته کان یمکنه عزلهم بخلاف ما بعد الوفاة.
قوله من البعثة هی بالتحریک أی المبعوثین و إبان الشی ء بکسر الهمزة و تشدید الباء حینه أو أوله قوله فقد رد علی الله عز و جل علمه أی معلومه و هو ما یعلمه من نزول العلوم فیها علی الأوصیاء أو علمه الذی أهبطه علی أولیائه لأن علم الله فی الأمور المتجددة فی کل سنة لا بد أن ینزل فی لیلة القدر إلی الأرض لیکون حجة علی الأنبیاء و المحدثین لنبوتهم و ولایتهم فالراد للیلة القدر هو الراد علی الله علمه الجاحد أن کون علمه فی الأرض.
قوله صلی الله علیه و آله فلا شک أی فی نزول جبرئیل علیهم و إنما أبهم علیهم السلام الأمر فی الأوصیاء إما للتقیة أو لقصور عقل السائل لئلا یتوهم النبوة فیهم قوله و وصفه أی وصف الأمر لوصیه و فی نسخ الکافی و وضع علی بناء المعلوم أو المجهول أی وضع الله و قرر نزول الأمر لوصیه و ربما یقرأ و وضع بالتنوین عوضا عن المضاف إلیه عطفا علی الأمر قوله علیه السلام أستخلفکم بصیغة المتکلم بعلمی أی لحفظه.
ص: 93
قوله صلی الله علیه و آله یعبدوننی بإیمان کأنه علیه السلام فسر الشرک باعتقاد النبوة فی الخلیفة فمن قال غیر ذلک هذا تفسیر لقوله وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ یعنی و من کفر بهذا الوعد بأن قال مثل هذا الخلیفة لا یکون إلا نبیا و لا نبی بعد محمد فالوعد غیر صادق أو کفر بالموعود بأن قال إذا ظهر أمره هذا نبی أو قال لیس بخلیفة لإنکار العامة المرتبة المتوسطة بین النبوة و آحاد الرعیة.
فقد مکن إشارة إلی قوله لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ فهذا یشمل جمیعهم و قوله وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ إشارة إلی غلبتهم فی زمان القائم علیه السلام فظاهر أی فی کل زمان و أما إبان أجلنا أی تبدیل الأمن بالخوف.
قوله و کان الأمر أی الدین واحدا لا اختلاف فیه قوله علیه السلام و لذلک أی لعدم الاختلاف جعلهم شهداء لأن شهادة بعضهم علی بعض بالحقیة لا یکون إلا مع التوافق و کذا علی غیرهم لا یتأتی إلا مع ذلک إذ الاختلاف فی الشهادة موجب لرد الحکم و یحتمل أن یکون المراد بالمؤمنین الأئمة علیهم السلام أی حکم الله حکما حتما أن لا یکون بین أئمة المسلمین اختلاف و أن یکونوا مؤیدین من عنده تعالی و لکونهم کذلک جعلهم شهداء علی الناس قوله لمن علم أی کون الدفع لکمال عذاب الآخرة و شدته إنما هو لمن علم أنه لا یتوب و أما من علم أنه یتوب فإنما یدفع عنه لعلمه بأنه یتوب قوله علیه السلام (1) و الجوار أی المحافظة علی الذمة و الأمان أو رعایة حق المجاورین فی المنزل أو مطلق المجاورین و المعاشرین و التقیة منهم و حسن المعاشرة معهم و الصبر علی أذاهم.
قوله علیه السلام الأمر و الیسر لعل المراد أنه کان یعلم العلوم علی الوجه الکلی الذی یمکنه استنباط الجزئیات منه و إنما یأتیه فی لیلة القدر تفصیل أفراد تلک الکلیات لمزید التوضیح و لتسهیل الأمر علیه فی استعلام الجزئیات ثم ذکر علیه السلام بعد ذلک فائدة أخری لنزول لیلة القدر و هی أن إخبار ما یلزمهم إخباره و إمضاء ما أمروا به من التکالیف موقوف علی تکریر الإعلام فی لیلة القدر و یحتمل أن یکون المراد
ص: 94
بالجمل ما یقبل البداء من الأمور و بالتفسیر و التفصیل تعیین ما هو محتوم و ما یقبل البداء کما یظهر من سائر الأخبار و لما کان علم البداء غامضا و فهمه مشکلا أبهم علیهم السلام علی السائل و لم یوضحه له فقوله هذا مما أمروا بکتمان أمر البداء من غیر أهله لقصور فهمهم أو أنهم قبل أن یعین لهم الأمور البدائیة و المحتومة لا یجوز لهم الإخبار بها و لذا
قال أمیر المؤمنین علیه السلام لو لا آیة فی کتاب الله لأخبرت بما یکون إلی یوم القیامة.
فقوله لا یعلم تفسیر ما سألت أی لا یعلم ما یکون محتوما و ما لیس بمحتوم فی السنة قبل نزول الملائکة و الروح إلا الله و أما قوله علیه السلام لا یحل لک فهو إما لقصوره عن فهم معنی البداء أو لأن توضیح ما ینزل فی لیلة القدر و العلم بخصوصیاته مما لا یمکن لسائر الناس غیر الأوصیاء علیهم السلام الإحاطة به و یؤید هذا قوله فإن الله عز و جل أبی و علی الأول یمکن تعمیم الأنفس علی وجه یشمل خواص أصحابهم و أصحاب أسرارهم مجازا و الحاصل أن توضیح أمر البداء و تفصیله لأکثر الخلق ینافی حکمة البداء و تعیینه إذ هذه الحکمة لا تحصل لهم إلا بجهلهم بأصله لیصیر سببا لإتیانهم بالخیرات و ترکهم الشرور کما أومأنا إلیه فی باب البداء أو بالعلم بکنه حقیقة ذلک و هذا العلم لا یتیسر لعامة الخلق و لذا منعوا الناس عن تعلم علم النجوم و التفکر فی مسائل القضاء و القدر و هذا بین لمن تأمل فیه و أیضا الإحاطة بتفاصیل کیفیات ما ینزل فی لیلة القدر و کنه حقیقتها إنما یتأتی بعد الإحاطة بغرائب أحوالهم و شئونهم و هذا مما تعجز عنه عقول عامة الخلق و لو أحاطوا بشی ء من ذلک لطاروا إلی درجة الغلو و الارتفاع و لذا کانوا علیهم السلام یتقون من شیعتهم أکثر من مخالفیهم و یخفون أحوالهم و أسرارهم منهم خوفا من ذلک
وَ لِذَا قَالُوا علیهم السلام إِنَّ عِلْمَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.
و فی بعض الأخبار لا یحتمله ملک مقرب کما مر و سیأتی.
قوله لما یزور کذا ینبغی و فی أکثر النسخ لما یرون و هو تصحیف و کذا فیما سیأتی من قوله مما یزور خلیفة الله و اللام موطئة للقسم و الموصول مبتدأ و أکثر
ص: 95
خبره و فی هذا السؤال و الجواب أیضا تشویش و إعضال و یمکن توجیههما بأن یکون ما یزور أئمة الضلال من الشیاطین مع ما یخلق الله منهم فی لیلة القدر أکثر من الملائکة النازلین علی الإمام و إن کان جمیع الملائکة أکثر من الشیاطین فیستقیم قوله علیه السلام صدقت و یمکن حمل الکلام علی جمیع الملائکة و قوله صدقت علی أن التصدیق لقول الشیعة لا لقولهم و هذا أنسب بقوله کما شاء الله لکنه مخالف للأخبار الدالة علی أن الملائکة أکثر من سائر الخلق.
قوله فلو سأل أی إمام الجور و ولی الأمر و هو المسئول.
قوله لقال أی ولی الأمر و قوله رأیت علی صیغة الخطاب قوله الذی هو علیها الظاهر أن المراد به خلیفة الجور و ضمیر علیها راجع إلی الضلالة أو الخلافة و قیل ضمیر علیها راجع إلی خلیفة الجور و المراد بالخلیفة خلیفة العدل و لا یخفی بعده علی الأول فالمراد بقوله لیس بشی ء أن بطلانه ظاهر لما تقدم و علی الثانی المراد به أنه مخالف لمذهبهم و قوله و سیقولون جملة حالیة نظیر قوله تعالی فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا (1) لیس هذا بشی ء أی هذا الکلام الأخیر أو سائر ما مر مباهتة و عنادا و قیل أی إن قالوا لا ینزل إلی أحد فسیقولون بعد التنبیه إنه لیس بشی ء و لا یخفی ما فیه.أَقُولُ وَ رَوَی الشَّیْخُ شَرَفُ الدِّینِ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ تَأْوِیلِ الْآیَاتِ الْبَاهِرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ هُوَ سُلْطَانُ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَالَ لَیْلَةٌ مِنْ إِمَامٍ عَدْلٍ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ مِنْ مُلْکِ بَنِی أُمَیَّةَ وَ قَالَ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ أَیْ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِمْ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِکُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ (2)
ص: 96
lt;meta info="\\"مبادا در جواب من سخنی بگویید که غیر از آن را در دل پنهان نموده باشید\\" یعنی: مبادا به خاطر چیز دیگری که در دل دارید مجبور به سخنی غیر از جواب واقعی شوید، همانطور که در بیشتر علوم اهل گمراهی اینگونه است که مجبور به سخنانی میشوند که خودشان آنها را قبول ندارند. یا یعنی: طوری جواب من را بدهید که در آن احتمال خلافی نباشد. و یا منظور این است که، چیزی از اسرار را از من پنهان نکنید.\\" دو علم مختلف با هم\\" یعنی دو احتمال متناقض .
ص: 83
\\" پدرم خندید\\" شاید دلیل خنده این بوده که، ایشان میدانستند که سائل جواب سؤال را میداند و با این حال برای امتحان کردن ایشان، وانمود به ندانستن میکند، یا به خاطر این بوده که این پرسش در نزد سائل سخت بوده است، ولی در نزد ایشان نه. و محصل جواب ایشان این است که: همانطور که پیامبر در آغاز بعثت از خوف عدم قبول دعوت خود را، تا زمانی که مأمور به علنی کردن شود، پنهان میداشتند، امامان علیهم السلام نیز از کسی که نمیپذیرد، پنهان میکنند تا زمانی که در زمان قائم علیه السلام مأمور به آشکار کردن شوند.
\\"این هم از همان شمشیرها است؟\\" یعنی از آن شمشیرهایی که در زمان قائم علیه السلام بیرون کشیده میشود، زیرا إلیاس علیه السلام از یاران ایشان خواهد بود.
\\"مرد روبند خود را دو مرتبه بست\\" شاید به این دلیل بوده که او مأمور به این بوده بعد از این که برای آن دو امام بزرگوار شناخته شده دیگر نمیبایست دیده شود.
\\"این حدیث قوتی برای اصحاب شما باشد\\" یعنی بعد از اینکه شما و فرزندان معصومتان این قضیه را برای آنها نقل کنند.
بیان استدلال امام این است که: این ثابت است که خداوند قرآن را در شب قدر بر پیامبرش نازل فرموده است و ملائکه و روح، هر سال در آن شب، هر امری را با بیان و تأویلش فرو میآورند. حال میگوییم: رسول الله برای علمی که امت به آن احتیاج دارند، یا راهی جز آن چه در شب قدر یا غیر از آن شب، از آسمان، از جانب خداوند برایش میآید دارد و یا ندارد، فرض اول نادرست است؛ چون خداوند میفرماید: «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی» - . نجم / 4 - {این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست}، پس دومی درست است. سپس میگوییم: آیا رسول الله میتواند این علمی را که امت به آن احتیاج دارند، اظهار نکند یا باید حتماً اظهارش کند؟ اولی نادرست است، چون به این سبب به ایشان وحی میشود تا به مردم برساند و به سوی خدا هدایتشان کند. پس دومی ثابت میشود. بعد میگوییم: آیا
ص: 84
در این علمی، که از آسمان و از سوی خدا به رسول نازل میشود اختلافی وجود دارد؛ به این شکل که در زمانی خاص، در مورد چیزی، طوری حکم کند و سپس در مورد همان چیز، در همان زمان طور دیگری حکم کند؟ اولی نادرست است، چرا که حکم از جانب خداست و او بلند مرتبه تر از آن است، همان طور که خود فرموده است: « وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کَثِیرًا» - . نساء / 82 - {اگر از جانب غیر خدا بود قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند}. سپس میگوییم: آیا کسی که حکمی میکند که در آن اختلاف وجود دارد، مانند اجتهادهایی که با هم تناقض دارد، موافق با رسول الله عمل کرده یا مخالف ایشان؟ اولی نادرست است، چون در حکم ایشان اختلافی وجود نداشت. پس دومی ثابت میشود.
سپس میگوییم: کسی که در حکم او اختلافی نباشد، آیا جز از طریق خداوند، با واسطه یا بدون واسطه، و بدون این که تأویل متشابهاتی که سبب اختلاف در حکم میشوند را بداند، راهی برای رسیدن به حکم دارد یا ندارد؟ اولی نادرست است؛ پس دومی ثابت میشود. سپس میگوییم: آیا تأویل متشابهات را جز خدا و راسخان در علم، که در علمشان اختلافی وجود ندارد، کسی میداند یا نه؟ اولی نادرست است؛ چون خداوند میفرماید: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}.
سپس میگوییم: رسول الله که از راسخان در علم بوده، آیا با رحلتشان، علم خویش را هم بردهاند و راه علم به متشابه را به جانشین بعد از خودشان نیاموخته اند یا آموختهاند؟ اولی نادرست است؛ زیرا اگر ایشان این کار را نکرده باشند، در آن صورت، امت اسلام را بعد از خودشان به حال خویش رها کردهاند. پس دومی ثابت میشود .
سپس میگوییم: آیا جانشین ایشان نیز مانند سایر مردمان، اشتباه میکند و در علمش اختلافی وجود دارد، یا باید کسی باشد که از جانب خدا تأیید شده باشد و به حکم رسول الله حکم کند؟ به این صورت که همانند رسول الله جز در نبوت، فرشته ای پیش او بیاید و بدون اینکه به صورت وحی یا مانند آن باشد با او سخن بگوید. اولی نادرست است؛ چون در آن صورت دیگر نمیتواند جای رسول الله را بگیرد، و کسی که در علمش اختلاف وجود دارد، ایمنی از اختلاف در حکم ندارد. و در نتیجه این هم منجر به رها گذاشتن امت به حال خود میشود، پس دومی ثابت می شود.
ص: 85
پس چارهای نیست جز این که جانشین رسول الله، راسخ در علم، دانای به تأویل متشابهات و تأیید شده از جانب خدا باشد، خطا از او سر نزند و در علمش اختلافی نباشد تا حجت خداوند بر مردم باشد و این همان است که مقصود ما بود.
\\" حرف اول خود را نقض کرده اند.\\" زیرا قبلا گفته بودند: در علمی که رسول الله آن را اظهار میکند اختلافی نیست، پس باید در علم کسی که در علم با رسول الله اختلافی ندارد نیز اختلافی نباشد و با این دلیل، وجود امام ضرورت مییابد؛ چون تنها کسی که در علمش اختلافی وجود ندارد، امام معصومی است که از جانب خدا تأیید شده باشد.
به آنها بگو: «ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» - . آل عمران / 7 - {با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند}، این دلیل یا دلیل دیگری غیر از تناقضی است که در سخن آنها وجود داشت؛ بنابراین که آنها با رسول الله مخالفت کردند، و یا دلیلی بر اصل کلام، یعنی اثبات امام است.
\\"بگو: کسی که در علمش اختلافی نباشد.\\" شاید این استدلال، به جهت معنای کلمه رسوخ که به معنای ثبوت است، باشد. و کسی که در علمی که از او به دیگری منتقل میشود متزلزل باشد، در آن ثابت نیست .
\\" اگر گفتند: علم پیامبر از قرآن بود.\\" این ایرادی است که به استدلال وارد شده به این صورت که: شاید علم رسول الله فقط از قرآن باشد و نیاز به تجدید در شب قدر نداشته باشد. امام علیه السلام ایراد را با آیهای از قرآن پاسخ میدهند: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - {در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد}؛ که این آیه دلالت بر این دارد که پیوسته در آن شب مبارک، با فرود آمدن ملائکه و روح از آسمان به زمین، رسالت تجدید می شود و باید همیشه کسی وجود داشته باشد که امر به او نازل شود.
ص: 86
\\" اگر آنها مدعی شدند که خداوند ملائکه را فقط بر پیامبران نازل میکند\\" سؤال دیگریست که جوابش با مدلول آیه داده شده است.
آیا چاره ای جز این هست که کسی بین آنها باشد شاید این مؤیدی برای دلیل سابق باشد، همانطور که لازم است شخصی که از جانب خدا تأیید شده، وجود داشته باشد که در شب قدر بر او نازل شود، باید کسی باشد که بندگان برای قضاوت پیش او روند. عقل حکم میکند که فساد و نزاع بین مردم جز با وجود چنین شخصی مرتفع نمیشود. این خود مؤید این است ملائکه و روح بر کسی نازل میشوند تا آن شخص بدین وسیله آنچه که با آن بین بندگان تفصیل داده شود را بداند. احتمال هم دارد که این خودش دلیل دیگری بر وجود امام باشد.
\\" اگر گفتند: همان خلیفه داور و رفع کننده گرفتاریهای آنها است\\" بگو: اگر خلیفه از جانب خدا تأیید نشده باشد و معصوم و ایمن از خطا نباشد، خداوند چگونه او را و بندگان را به واسطه او، از تاریکیها به سوی نور ببرد؟ در حالی که خداوند فرموده: «اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا...» - . بقره / 257 - {خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده اند...} حاصل آن که، کسی که به همه احکام دانا نباشد و راه خطا برایش باز باشد، خود محتاج به خلیفه دیگری است تا جهالتش را برطرف کند و نزاع بین او و دیگران را حل کند.
ممکن است استدلال به این آیه به آن جهت باشد که: خداوند در این آیه، خودش عهدهدار بیرون آوردن مؤمنان از تاریکیها به سوی نور شده است، پس باید شخصی از جانب خدا برای هدایت مؤمنان نصب شده باشد، که مورد تأیید خدا باشد. و کسی که از جانب مردم نصب شده باشد، طاغوت است و آن ها را از نور به تاریکی میبرد.
\\"لازم است فرمانروایی در زمین باشد\\" یعنی کسی که امر را به عهده بگیرد و آن را از ملائکه و روح دریافت کند.
\\"ما چنین فرمانروایی را نمی شناسیم\\" این استدلال آنها مانند این آیه است: «قَالُواْ یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِّمَّا تَقُولُ» - . هود / 91 - {گفتند: ای شعیب بسیاری از آنچه را که می گویی نمی فهمیم}، و \\"هر چه دوست دارید بگویید\\" مانند این آیه که: «اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ» - . فصلت / 40 - {هر چه می خواهید بکنید} یا این آیه که: «تَمَتَّعُوا قَلِیلًا» - . مرسلات / 46 - {اندکی برخوردار شوید}. \\"او ایستاد، سپس گفت\\" یعنی پدرم از سخن باز ایستاد و الیاس گفت.
ص: 87
یا اینکه منظور از \\"ایستاد\\" برخاستن الیاس جهت احترام است.
معمولاً اشکالی پیش می آید یعنی شبههای که مخالفین آن را، به جهت سخن عمر که گفت: کتاب خدا برای ما کافیست، مطرح میکنند
\\" قرآن دارای زبان نیست\\" یعنی طوری نیست که هر کس در آن بنگرد، بتواند احکام را بفهمد. چه اینکه بسیاری از احکام در ظاهر قرآن وجود ندارد، و آنهایی که هست نیز در فهمش، بین امت اختلاف است. پس معلوم میشود قرآن را تنها، امام میفهمد و امام است که احکام را از قرآن در مییابد. یا شاید مراد این باشد که ، حتی اگر بپذیریم که معانی قرآن قابل فهم است، ولی برای راهبری امت کافی نیست و نیاز به فرماندهنده و نهیکننده و بازدارندهایست که امت را بر عمل به قرآن وادارد و خود معصوم باشد و به تمام آنچه در آن است عمل کند.
\\" حکم بی اختلاف\\" منظور حکمی است که از ضروریات دین و یا سنتی قطعی باشد، و یا مورد اتفاق همگان باشد، هر چند در قرآن نیامده باشد. یعنی بیاختلاف از جهت ظاهری، که مردم هم آن را میفهمند، اگرچه از جهت باطنی، فقط امام علیه السلام است که آن را میفهمد.
\\"مگر اینکه دشمن شما بر خداوند افترا بزند\\" یعنی بعد از اینکه حجت بر او تمام شد، از سر عناد یا منع لطف و یا شرط کردن علم در تکلیف، اینگونه بگوید.
\\"این آیه در باره أبافلان و یارانش است؛\\" چند احتمال در این کلام هست:
احتمال اول: این که آیه در مورد ابوبکر و یاران او یعنی عمر و عثمان نازل شده است. بنابراین، «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ» یعنی بر چیزی که از دستتان رفته، یعنی نص و تعیین برای خلافت و امامت، محزون نشوید که آن به علی علیه السلام اختصاص دارد، چرا که رسول الله تصریح به او کرد و شما را از آن محروم نمود.
ص: 88
و به خلافتی که بعد از رسول الله ظاهراً به شما رسیده شادمان نشوید. و \\" قسمتی مربوط به بعد است \\" منظور «ولا تفرحوا» است که اشاره به واقعهایایست که بعد اتفاق افتاده است، یعنی غصب خلافت بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله.
و پوشیده نیست که این احتمال بر آیه تطبیق زیادی دارد؛ چرا که خداوند میفرماید: « مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی أَنفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا» - . حدید / 22 - {هیچ
مصیبتی نه در زمین و نه در نفسهای شما [= به شما] نرسد مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم در کتابی است}، یعنی هیچ رویدادی در زمین و در شما رخ نمیدهد مگر آنکه قبلاً مقدرش کردهایم و حکم آن، قبل از این که آن مصیبت را و قبل از این که شما را بیافرینیم، در کتابی موجود است تا شما بر خلافت از دست رفته حسرت نخورید و بدانید که فقط کسی که ملائکه و روح، با وقایعی که در آن کتاب نوشته شده، بر او نازل میشوند مستحق خلافت است و به خلافتی که ظاهراً برای شما میسر شده شادمان نشوید و بدانید که شما مستحق آن نیستید و آن را غصب نمودهاید و وبالش دامنتان را می گیرد.
معلوم میشود آنچه امام باقر علیه السلام قبل از این سؤال فرموده بودند، اشارهای به صدر همین آیه بوده است، و الیاس علیه السلام هم برای همین از ادامه آیه سؤال کرده است. ممکن است با قطع نظر از اشاره حضرت، وجه دیگری در میان باشد به این صورت که: مصیبتهایی که بر ما وارد میشود و همچنین ثوابها و عقابها، از قبل در تقدیر الهی وجود داشته است، بنابراین، شما نباید بر حرمان از خلافت رسول الله حسرت نخورید و بدانید که چون در تقدیر شما نبوده است، رسول الله خلافت را به شما ندادند. و برای این که الان خلافت به شما رسیده خوشحال نباشید؛ زیرا که به دنبالش عقاب است.
احتمال دوم، که پدر علامه قدس الله روحه آن را بیان کردهاند: سؤال از این آیه، به جهت بیان این مطلب است که، غیر از حاکم کسی علم قرآن را نمیداند؛ زیرا هر کس این آیه را بشنود، این به ذهنش میرسد که هر دو خطاب متوجه یک نفر است، در حالی که مخاطب «لِکَیْلا تَأْسَوْا» علی علیه السلام است که خلافت از دست او در آمده و «ولا تفرحوا» متوجه ابوبکر و یارانش است که خلافت را غصب کردهاند. بنابراین \\"قسمتی مربوط به گذشته و قسمتی مربوط به بعد است\\" برای بیان اتصال این دو و آمدن هر دو در یک سیاق است. و به همین جهت الیاس گفت: من گواهی میدهم که شما همان حاکمان و فرمانروایانی هستید که در ایشان اختلافی نیست.
احتمال سوم که امین استرآبادی آن را ذکر کرده: خطاب «لا تَأْسَوْا»
ص: 89
با اهل بیت علیهم السلام است؛ یعنی بر این مصیبت که خلافت از دستتان رفت محزون نباشید، و خطاب «لا تفرحوا» با مخالفین است؛ یعنی به آن خلافتی که خداوند به سبب تصمیم غلطتان به شما داده، شادمان نشوید. یکی از این دو آیه متقدم و دیگری متأخر است و در قرآنی که در عهد عثمان جمع آوری شده به یک آیه تبدیل شدهاند.
احتمال چهارم: گفته شده «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ» خطاب به شیعه است که خلافت علی علیه السلام را از دست دادهاند. «وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» خطاب به مخالفین شیعه است که به خلافتی غصبی دست یافتند و یکی از این دو مقدم بر دیگری شده است.
من میگویم: اگر در این این احتمالات تأملی کنید، پوشیده نخواهد ماند که آنچه که ما در اول گفتیم، چه از جهت انطباق بیشتر با آیه و چه از جهت هماهنگی با روایت، نیکوتر است و البته خود خداوند بهتر معنای حقیقی روایات ائمه علیهم السلام را میداند.
\\"آیا هرگز ملائکه را دیده ای\\" اشارهایست به ادامه آیه که این چنین است: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ» - . فصلت / 30 - {در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگی کردند فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید}. از این معلوم میشود که امام علیه السلام آیه را تفسیر کردهاند به این که: این خطاب ملائکه، در همین دنیاست، طوری که صدایشان را میشنوند. و بعضی گفتهاند: خطاب در دنیاست ولی صدا را نمیشنوند، یا در وقت مرگ است و صدا را میشنوند. ولی آنچه امام علیه السلام فرمودهاند، بیشتر با آیه سازگار است. بنابراین مراد از ایستادگی، ایستادگی بر حق در همه اقوال و افعال است که لازمه اش عصمت است.
\\"درست گفتی\\" یعنی اینکه گفتی: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» را درست گفتی، ولی چون برادر بودن مستلزم اشتراک در همه کمالات نیست، این آیه سودی برای مقصود تو ندارد. یا اینکه حضرت \\"درست گفتی\\" را برای مماشات با ابن عباس و یا برای قوت کلام خود فرمودهاند. و خنده ایشان هم به جهت سستی کلام ابن عباس بوده است.
\\" و او را پیش دو نفر عادل میفرستم\\" شاید فرستادن آن شخص به جهت أرش بوده است. ابن ادریس و بعضی فقهای دیگر در این مسأله قائل به أرش شده اند. و آن اختلافی که حضرت در کلام ابن عباس خاطر نشان کرده اند که: \\"در حکم خدا اختلاف پیدا شد و آن حرف اولت را از نقض کردی\\" یا بین این دو حرف ابن عباس است که: \\"میگویم مصالحه کن\\" و \\" او را پیش دو نفر عادل میفرستم\\" زیرا این دو با هم ناسازگارند، و یا به جهت اختلافی است که بین این دو کلام و \\" خونبهای دست او را بده\\" وجود دارد، و یا به جهت اختلاف دو کارشناس قیمت، در قیمتی که تعیین میکنند، میباشد. در هر حال حکم خداوند نمیشود که اینطور باشد. و یا مراد از اختلاف،
ص: 90
حکم کردن بر اساس گمانی است که با آمدن گمان بعدی از میان برود.
\\"تا به حال مانند دیروز راست نگفته بودی\\" اشاره به اعتراف ابن عباس است که گفته بود: \\"چشمان من برای همین کور شدند\\"
\\" چشمان من آنچه که علی دربارهاش به تو میگفت را دید\\" یعنی سخنان ایشان درباره نزول ملائکه را دید و شنید، چون من از ملائکه ای هستم که بر او نازل میشوم، ول چشم علی علیه السلام آنها را نمیبیند، چون او محدث است و محدثان در وقت القای حکم فرشته را نمیبینند.
\\"ما در هر چیزی که اختلاف کنیم حکمش در نزد خدا است\\" این گفته ابن عباس، شاید کنایهایست بر این که خودش بر حق است، و یا منظورش رجوع به قرآن در احکام است. که امام جواب دادهاند: برای رفع اختلاف کافی نیست.
این مناظره در سنین نوجوانی امام باقر علیه السلام و در زمان حیات پدرشان امام زین العابدین علیه السلام بوده است، زیرا ولادت ایشان در سال 57 هجری و وفات ابن عباس در سال 68 بوده است و وفات امام زین العابدین در سال 95 هجری.
\\"آنچه محکم است دو چیز نمی شود\\" محکم یعنی معلوم یقینی، یعنی دو چیز متنافی نمیتواند درست باشد، مانند مظنونات که این اتفاق در مورد آنها میافتد.
\\"علم خدا که خاص و مخزون و مکنون عجیب است\\" مراد از علم خاص، علوم لدنّی از معارف الهی
ص: 91
و منظور از مکنون، علم عجیب و علم غیب و اسرار قضا و قدر می باشد.
\\"قطعا به آن راضی است\\" یا تفسیر همان اجازه است، یا به معنای این است که کسی که ملائکه بر او نازل میشوند، مورد رضای الهی است. بر تو سلام میکنند تخصیص آیه به ایشان یا بنابر مثال است، و یا به جهت این است که ایشان مصداق ولی امر در زمان نزول آیه بودند.
«وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً» - . انفال / 25 - {و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید}، این آیه دو گونه قرائت شده است: یکی همین قرائت مشهور، و دیگری با لام مفتوحه، یعنی: «لَتُصِیبنَّ» که طبرسی قائل است قرائت امیرالمؤمنین علیه السلام و زید بن ثابت و امام باقر علیه السلام این طور بوده است. - . مجمع البیان 4 : 532 -
بنا بر قرائت اول، گفته شده، «لا تُصِیبَنَّ» جواب امر است و معنا این گونه میشود: اگر فتنه برسد، فقط به ظالمین نمیرسد. و گفته شده صفت «فِتْنَةً» است و «لا» یا برای نفی و یا برای نهی است، و گفته شده جواب قسم محذوف است، و گفته شده نهیی است بعد از امر، به این معنا که: اول امر شده که از ظلم بپرهیزید، وبال ظلم فقط ظالم را میگیرد. و گفته شده «لا» زائده است. و گفته شده اصل آن «لَتُصِیبنَّ» بوده و الف برای اشباع اضافه شده است.
بنا بر قرائت دوم، «لَتُصِیبنَّ» جواب قسم است.
بیان امام علیه السلام در این روایت با قرائت دوم سازگاری بیشتری دارد، و البته با بعضی از احتمالات قرائت اول هم همخوانی دارد؛ مانند این که «لا» برای نهی باشد، یا زائده و یا برای اشباع باشد. اما بنا بر احتمالات دیگر میتوان گفت: از آنجا که در ظاهر آیه، فتنه، به دو نوع تقسیم شده است؛ که قسمی از فتنه ها، فقط به ظالمین میرسد و قسمی دیگر شامل همه میشود، امام علیه السلام اولی را تفسیر به فتنهای کردند که شامل سه غاصب خلافت و همراهانشان شده، که وجود شب قدر و نیز وجود امامی که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله ملائکه و روح بر او نازل میشوند، را انکار کردند. و این مطلب را با آیهای، که درباره کسانی که در جنگ احد به عقب گریختند نازل شده، تأیید کردند. و آنها کسانی هستند که بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله خلافت را غصب کرده و آشکارا امامت را انکار کردند. و اما فتنه عام همان است که شامل عموم مردم شد؛ که امر بر آنها مشتبه شد و به بیعتی باطل و شورایی بی اساس
ص: 92
و دروغین تن دادند.
\\"آن سوره از امتیازات دین شما است\\" یعنی حجتی قوی است که در امور دینی آن را مرجع قرار دهید.
\\"نهایت دانش ما\\" یعنی نشان گر نهایت علم ماست .
امام علیه السلام آیه: «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیر» - . فاطر / 24 - {و هیچ امتی نبوده مگر اینکه در آن هشداردهنده ای گذشته است} را شاهد قرار میدهند که: این آیه بر وجود بیم دهندهای در همه دورانهای گذشته خبر میدهد، پس چطور دورانهای آینده میتوانند بدون منذر باشند؟ و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، برای انذار بعد از خود جانشین اعلام کردهاند، همانطور که در زمان خودشان نیز گروهی را برای انذار به دوردستها میفرستادند، و فرق بین آنها که در زمان حیات از طرف ایشان و کسانی که بعد از وفات ایشان مأمور به به انذار میشدند این است که، در اوّلی عصمت لازم نیست، ولی در دومی عصمت شرط است؛ زیرا به خلاف بعد از وفات، اگر در زمان حیات ایشان، فسقی از گروهی که ایشان برای انذار گسیل کردهاند سر بزند، ایشان میتوانند آنها را عزل کنند.
\\"ردّ علم خدا را نموده است\\" یعنی معلوم خدا که نزول علوم بر اوصیا باشد را رد نموده است یا علمش به آنچه که بر اولیای خود فرو میفرستد را رد نموده است، چرا که علم خدا در اموری که هر سال تجدید میشود، باید در شب قدر هر سال به زمین فرستاده شود تا نشانهای باشد بر نبوت انبیا و ولایت امامان، پس کسی که شب قدر را انکار کند علم خدا در زمین را انکار کرده است.
\\"در مورد انبیا و رسل که شکّی نیست\\" یعنی در نزول جبرئیل بر آنها شکی نیست، امام علیه السلام یا از جهت تقیه این سخن را در مورد امامان رها کرده است و یا به خاطر کوتاهی اندازه فهم سائل نفرمودهاند، چون امکان داشته او توهم نبوت در مورد ائمه علیهم السلام کند.
ص: 93
\\"یعنی مرا به این ایمان که بعد از محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم پیامبری نیست، بپرستند\\" گویا امام علیه السلام شرک را به اعتقاد نبوت در خلیفه تفسیر کردهاند .
\\"و هر کس جز این بگوید\\" این کلام تفسیر این قسمت از آیه است: «وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» یعنی کسی که این وعده را منکر شود و بگوید: تنها پیامبران میتوانند چنین خصوصیاتی داشته باشند و از آنجا که بعد از محمد صلی الله علیه و آله پیامبری نخواهد آمد، پس این وعده درست نیست. یا اینکه منظور کسی است که موعود را انکار کند و وقتی ظهور کرد بگوید این پیامبر است، یا بگوید این جانشین نیست؛ چرا که وجود داشتن مرتبهای بین نبوت و سایر رعیت، برای مردم عامی دشوار است.
\\"آن هنگام فقط یک امر خواهد بود\\" یعنی دین واحدی که اختلافی در آن نباشد.
\\"خداوند در اختیار والیان امر بعد از محمّد، علم قرار داده\\" اشاره به «وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ» که این همه را شامل میشود و «وَلَیُبَدِّلَنَّهُم» اشاره به پیروزی آنها در زمان قائم علیه السلام است. \\"اما دانش و علم ما آشکار است\\" یعنی در هر زمانی آشکار است. \\"و اما زمان ما\\" یعنی زمانی که خوف به امنیت تبدیل میشود.
\\"و به همین جهت مؤمنان را گواه بر مردم قرار داده است...\\" یعنی به جهت عدم اختلاف، زیرا شهادت بعضی از ایشان به حقبودن بعضی دیگر و نیز بر غیر مؤمنان، ممکن نیست مگر با توافق، زیرا اختلاف در شهادت موجب رد
حکم میشود. و ممکن است مراد از مؤمنین، أئمه علیهم السلام باشند، یعنی این حکم قطعی خداوند است که بین ائمه مسلمانان اختلافی نباشد و ایشان از جانب خداوند مورد تأیید باشند و به خاطر همین ایشان را گواه بر مردم قرار داده است. \\"برای آنهایی که میداند توبه نمیکنند\\" عذاب کامل آخرت و شدت آن برای کسانی است که خدا میداند توبه نمیکنند، اما کسانی که میداند که توبه میکنند، عذاب را از آنها دفع میکند.
\\"جوار\\" یعنی محافظت از آنهایی که در امان قرار گرفتهاند، یا به معنای رعایت حقوق همسایگان و یا رعایت حقوق همه نزدیکان و آشنایان و گزند نرساندن به آنها و خوشرفتاری با ایشان و صبر بر آزار ایشان است.
\\"امر و یسر چیزی که قبلاً می دانستند\\" شاید مراد این است که رسول الله صلی الله علیه و آله، علوم را به صورت کلی، که جزئیات از دل آن کلیات بیرون آید، میدانستند و در شب قدر جزئیات برای توضیح بیشتر و آسان شدن، نازل میشده است. سپس امام علیه السلام فایده دیگری برای نزول در شب قدر بیان میکنند: خبرهایی که باید به آنها داده شود و انجام دادن تکالیفی که به آن مأمور شدهاند، متوقف بر این است که در شب قدر دوباره اعلام شود. و شاید هم
ص: 94
\\"جمله ها\\" اموری که قابل تغییر و پذیرای بداء هستند و \\"تفسیر و تفصیل\\" اموری شامل حتمیها و تغییر پذیرها باشد، و چون علم بداء علمی دشوار و فهم آن برای سائل سخت بوده، امام آن را توضیح ندادهاند و فرمودهاند \\" این از مطالبی است که دستور داشتند پنهان کنند\\". یا این که منظور ایشان این است که: آنها نمیتوانند قبل از این که امور بدائیه و حتمیه برایشان معین شود از آن خبر دهند و از همین رو امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: اگر به خاطر آیه ای که در قرآن است نبود، تمامی رویدادهای عالم را تا روز قیامت بازگو می کردم.
\\"و تفسیر آنچه پرسیدی را جز خدا کسی نمیداند\\" یعنی اینکه قبل از نزول ملائکه و روح در شب قدر، چه چیزی در سال آینده حتمی است و چه چیزی حتمی نیست را، تنها خدا میداند.
\\"تو مجاز نیستی در این مورد از من سؤال کنی\\" یا به جهت قصور فهم معنای بداء است که ممکن است اصحاب خاص را نیز به نحو مجاز شامل شود، و یا به این جهت است که توضیح آنچه که در شب قدر نازل میشود و علم به خصوصیات آن، غیر از اوصیا برای سایر مردم قابل درک نیست. و این احتمال با این سخن امام که \\"خداوند نمیگذارد که غیر از اوصیا، کسی از آن مطلع شود\\" همخوانی دارد. و حاصل این که توضیح دادن بداء برای بیشتر مردم با حکمت بداء سازگار نیست؛ چرا که همانطور که در باب بداء به آن اشاره کردیم، حکمت بداء، بدون جهل به اصلش، که موجب میشود کارهای نیک را انجام دهند و بدیها را ترک کنند، نصیب آنها نمیشود، و این علم برای همه مقدور نیست و از همین روست که معصمومین علیهم السلام ما را از پیگیری علم ستارگان و مسائل قضا و قدر منع کردهاند. همچنین دانستن جزئیات و تفاصیل آنچه که در شب قدر بر ایشان نازل میشود ممکن نیست مگر بعد از احاطه به حالات و شؤون عجیب و غریب ایشان که عقل مردمان عادی از آن عاجز است، که اگر چیزی از آن را در بیابند مرتکب غلو و بالابینی میشوند. از همین رو ایشان از شیعیان بیشتر از مخالفانشان بر حذر بودند و احوال و اسرارشان را از خوف این مطلب از آنها مخفی مینمودند و فرمودهاند علم ما، مشکل و بسیار سخت است که جز فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل و بنده مؤمنی که خداوند قلب او را برای ایمان آزموده آن را بر نمیتابد .
ص: 95
\\"آنهایی که خداوند عزّ وجلّ از میان جنود و ارواح شیاطین...\\" در این سؤال و جواب تشویش و به همریختگی وجود دارد. در توجیه میتوان گفت: تعداد زائران پیشوایان گمراهی که شیاطین و همدستان آنها میباشند، بیشتر از تعداد ملائکهای است که در شب قدر بر امام نازل میشوند، اگر چه تعداد مجموع ملائکه از مجموع شیاطین بیشتر است. با این توجیه، این سخن امام که فرمودند: \\"درست است\\" هم موجه میشود. ممکن هم است که بگوییم منظور همه ملائکه است و \\"درست است\\" تصدیق عقیده شیعیان باشد که این با \\"همان طور که خدا میخواهد\\" نیز بیشتر سازگار است، ولی مخالف روایاتی است که دلالت دارند که ملائکه بیشترین مخلوقات خداوند هستند.
شیخ شرف الدین - خدایش بیامرزد- در کتاب تأویل الآیات الباهرة با سند خویش از ابابصیر روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . قدر / 3 - {از هزار ماه ارجمندتر است}، منظور از هزار ماه، سلطنت بنیامیه است و یک شب امامت امام عادل، از هزار ماه حکومت بنیامیه بهتر است. و فرمودند: « تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم» - . همان / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان فرود آیند} یعنی از جانب پروردگارشان بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله، با هر امر سلامی، فرود میآیند.
ص: 96
**[ترجمه]
وَ رَوَی أَیْضاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَمَّا یُفْرَقُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ هَلْ هُوَ مَا یُقَدِّرُ اللَّهُ فِیهَا قَالَ لَا تُوصَفُ قُدْرَةُ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ فَکَیْفَ یَکُونُ حَکِیماً إِلَّا مَا فُرِقَ وَ لَا تُوصَفُ قُدْرَةُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِأَنَّهُ یُحْدِثُ مَا یَشَاءُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ یَعْنِی فَاطِمَةَ علیها السلام وَ قَوْلُهُ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها وَ الْمَلَائِکَةُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ یَمْلِکُونَ عِلْمَ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ الرُّوحُ رُوحُ الْقُدُسِ وَ هُوَ فِی فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ یَقُولُ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ مُسَلَّمَةٍ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ یَعْنِی حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ علیه السلام.
**[ترجمه]حمران نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: در شب قدر چه چیزی مشخص و توضیح داده می شود؟ آیا همان چیزهائی که خدا مقدر کرده است؟ فرمودند: قدرت خداوند را نمیتوان توصیف کرد، مگر این که فرموده است: «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» - . دخان / 4 - { در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد} چگونه می تواند چیزی محکم باشد مگر اینکه جدا و معین شود، قدرت خداوند سبحان توصیف نمیشود؛ زیرا او هر چه را بخواهد انجام می دهد. اما این آیه: « لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» - . قدر / 3 - {شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است}، یعنی فاطمه علیها السّلام. و این آیه: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها» - . همان / 4 - {در آن [شب] فرشتگان با روح فرود آیند}، ملائکه در اینجا مؤمنینی هستند که دارای علم آل محمّد علیهم السلاماند. روح عبارت از روح القدس است که در فاطمه علیها السّلام است «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ» - . همان / 4 و 5 - {هر کار سلامی} میفرماید: از هر امری در سلامت هستند. «حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» - . همان / 5 - {تا دم صبح}، یعنی تا وقتی که قائم علیه السلام قیام کند.
**[ترجمه]
قَالَ وَ فِی هَذَا الْمَعْنَی مَا رَوَاهُ الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ الطُّوسِیُّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ السَّکُونِیِّ قَالَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ بَیْتُ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ مِنْ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ سَقْفُ بَیْتِهِمْ عَرْشُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ فِی قَعْرِ بُیُوتِهِمْ فُرْجَةٌ مَکْشُوطَةٌ إِلَی الْعَرْشِ مِعْرَاجُ الْوَحْیِ وَ الْمَلَائِکَةُ تَنْزِلُ عَلَیْهِمْ بِالْوَحْیِ صَبَاحاً وَ مَسَاءً وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ وَ طَرْفَةِ عَیْنٍ وَ الْمَلَائِکَةُ لَا یَنْقَطِعُ فَوْجُهُمْ فَوْجٌ یَنْزِلُ وَ فَوْجٌ یَصْعَدُ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَشَطَ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام عَنِ السَّمَاوَاتِ حَتَّی أَبْصَرَ الْعَرْشَ وَ زَادَ اللَّهُ فِی قُوَّةِ نَاظِرِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ زَادَ فِی قُوَّةِ نَاظِرَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ کَانُوا یُبْصِرُونَ الْعَرْشَ (1) وَ لَا یَجِدُونَ لِبُیُوتِهِمْ سَقْفاً غَیْرَ الْعَرْشِ فَبُیُوتُهُمْ مُسَقَّفَةٌ بِعَرْشِ الرَّحْمَنِ وَ مَعَارِجُ مِعْرَاجُ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ فَوْجٍ بَعْدَ فَوْجٍ لَا انْقِطَاعَ لَهُمْ وَ مَا مِنْ بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ الْأَئِمَّةِ مِنَّا إِلَّا وَ فِیهِ مِعْرَاجُ الْمَلَائِکَةِ لِقَوْلِ اللَّهِ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ قَالَ قُلْتُ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ قَالَ بِکُلِّ أَمْرٍ قُلْتُ هَذَا التَّنْزِیلُ قَالَ نَعَمْ (2).
**[ترجمه]در همین معناست آنچه شیخ طوسی در رجال خود از عبد اللَّه بن عجلان سکونی روایت نموده که: از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که میفرمود: خانه علی و فاطمه از خانه رسول الله صلوات الله علیهم است و سقف خانه آنها عرش پروردگار است و در دل خانه آنها شکافی است تا عرش، که معراج وحی است و ملائکه در شب و روز بر آنها وحی نازل میکنند و در هیچ ساعت و هیچ چشم به همزدنی، فوج از فوج ملائکه قطع نمیشود، فوجی فرود می آیند و فوجی صعود میکنند، خداوند تبارک و تعالی آسمانها را برای ابراهیم گشود تا عرش را دید و خداوند قدرت چشم او را افزون کرد. و خداوند قدرت دید محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات اللَّه علیهم را افزایش داد، تا جایی که عرش را در میان خانه خود مشاهده میکردند و برای خانه آنها سقفی جز عرش نبود. پس سقف خانه های آنها عرش خداست و محل عروج بدون انقطاع فوج فوج ملائکه. و همه خانه های ما ائمه معراج ملائکه است، به دلیل این سخن خداوند:« تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» - . همان / 4 - بکل «أَمْرٍ سَلامٌ». گفتم آیه: «مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» است. فرمودند: « بکل امر». گفتم: اینطور نازل شده؟ فرمودند: آری. - . کنز الفوائد : 473 و 474 -
**[ترجمه]
قَالَ وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْلَةُ
ص: 97
الْقَدْرِ شَیْ ءٌ یَکُونُ عَلَی عَهْدِ الْأَنْبِیَاءِ یَنْزِلُ فِیهَا عَلَیْهِمْ الْأَمْرُ فَإِذَا مَضَوْا رُفِعَتْ قَالَ لَا بَلْ هِیَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).
**[ترجمه]از ابوذر رضوان الله علیه روایت شده که: عرض کردم: ای رسول خدا! آیا شب قدر
ص: 97
که امر در آن فرود میآید، فقط در زمان پیامبران است و وقتی آنها از دنیا بروند دیگر شب قدری نخواهد بود؟ فرمودند: نه، بلکه تا روز قیامت ادامه دارد. - . کنز الفوائد : 474 -
**[ترجمه]
وَ جَاءَ فِی حَدِیثِ الْمِعْرَاجِ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا عُرِجَ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَّمَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الْأَذَانَ وَ الْإِقَامَةَ وَ الصَّلَاةَ فَلَمَّا صَلَّی أَمَرَهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یَقْرَأَ فِی الرَّکْعَةِ الْأُولَی بِالْحَمْدِ وَ التَّوْحِیدِ وَ قَالَ لَهُ هَذَا نِسْبَتِی وَ فِی الثَّانِیَةِ بِالْحَمْدِ وَ سُورَةِ الْقَدْرِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (2) هَذِهِ نِسْبَتُکَ وَ نِسْبَةُ أَهْلِ بَیْتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (3).
**[ترجمه]در حدیث معراج که از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده، آمده است که: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به معراج رفت و خداوند اذان و اقامه و نماز را به ایشان آموخت. وقتی نماز خواندند، خداوند دستور داد که در رکعت اول حمد و سوره توحید را بخواند و به ایشان فرمود: این سوره مربوط به من است و در رکعت دوم حمد و سوره قدر را و فرمود: یا محمّد! این سوره مربوط به تو و خانواده تو تا روز قیامت است. - . همان : 475 -
**[ترجمه]
وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّهَا (4) بَاقِیَةٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّهَا لَوْ رُفِعَتْ لَارْتَفَعَ الْقُرْآنُ (5).
**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: سوره قدر تا روز قیامت باقیست، زیرا اگر برداشته شود، قرآن هم از میان میرود. - . همان : 474 . نویسنده کنزالفوائد بر این حدیث استدلال کرده که، در این سوره، نزول ملائکه و روح با لفظ مستقبل آمده و نگفته \\"نزّل\\" که با لفظ ماضی است. و این حق است، زیرا آنها برای گروه خاصی یا دیگر مخلوقات نازل نمیشوند، پس باید شخصی وجود داشته باشد که ملائکه و روح امر محتوم هر سال را بر او نازل کنند، اگر اینطور نباشد، دیگر \\"بکلّ امر\\" صدق نمیکند. در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله بر ایشان نازل میکردند و بعد از ایشان بر اوصیای ایشان که اولین آنها امیرالمؤمنین و آخرین آنها قائم علیهم السلام است که تا روز قیامت بر ایشان نازل میشود؛ زیرا زمین از حجت خدا بر روی آن خالی نمیشود، و ایشان حجت باقی خدا تا روز قیامت هستند. -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام فی الخبر الأول بکل أمر سلام لعل تقدیره لهم بکل أمر سلام أی یسلمون علی الإمام بسبب کل أمر أو مع کل أمر یفضون إلیه و یحتمل أن یکون سلام متعلقا بما بعده و لم یذکر علیه السلام تتمة الآیة اختصارا قوله علیه السلام لا توصف قدرة الله لعله علیه السلام لم یبین کیفیة التقدیر للسائل لما ذکرنا فی الخبر السابق من المصالح بل قال ینبغی أن تعلم أن الأمر المحکم المتقن الذی یفضی إلی الإمام لا یکون إلا مفروقا مبینا واضحا غیر ملتبس علیه و لکن مع ذلک لا ینافی احتمال البداء فی
ص: 98
تلک الأمور أیضا لأنه تعالی یحدث ما یشاء فی أی وقت شاء أو المراد أن فی تلک اللیلة تفرق کل أمر محکم لا بداء فیه و أما سائر الأمور فلله فیه البداء و الحاصل أن فی لیلة القدر یمیز للإمام علیه السلام بین الأمور الحتمیة و الأمور التی تحتمل البداء لیخبر بالأمور الأولة حتما و بالأمور الثانیة علی وجه إن ظهر خلافه لا ینسب إلی الکذب و سیأتی مزید تحقیق لذلک.
و أما تأویله علیه السلام لیلة القدر بفاطمة علیها السلام فهذا بطن من بطون الآیة و تشبیهها باللیلة إما لسترها و عفافها أو لما یغشاها من ظلمات الظلم و الجور و تأویل الفجر بقیام القائم بالثانی أنسب فإنه عند ذلک یسفر الحق و تنجلی عنهم ظلمات الجور و الظلم و عن أبصار الناس أغشیة الشبه فیهم و یحتمل أن یکون طلوع الفجر إشارة إلی طلوع الفجر من جهة المغرب الذی هو من علامات ظهوره و المراد بالمؤمنون الأئمة علیهم السلام و بین علیه السلام أنهم إنما سموا ملائکة لأنهم یملکون علم آل محمد صلی الله علیه و آله و یحفظونها و نزولهم فیها کنایة عن حصولهم منها موافقا لما ورد فی تأویل آیة سورة الدخان أن الکتاب المبین أمیر المؤمنین علیه السلام و اللیلة المبارکة فاطمة علیها السلام فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أی حکیم بعد حکیم و إمام بعد إمام.
و قوله مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ علی هذا التأویل هی مبتدأ و سلام خبره أی ذات سلامة و من کل أمر متعلق بسلام أی لا یضرها و أولادها ظلم الظالمین و لا ینقص من درجاتهم المعنویة شیئا أو العصمة محفوظة فیهم فهم معصومون من الذنوب و الخطاء و الزلل إلی أن تظهر دولتهم و یتبین لجمیع الناس فضلهم.
ص: 99
lt;meta info="\\"با هر امر سلامی\\" شاید معنا این باشد: به سبب هر امری یا با هر امری که برایش میبرند بر امام سلام میدهند. امام علیه السلام ادامه آیه را به جهت اختصار ذکر نکردهاند.
\\"قدرت خداوند را نمیتوان توصیف کرد\\" شاید ایشان به جهت مصالحی که در روایت سابق گفته شد کیفیت تقدیر را بیان نکردهاند و فرمودهاند: بهتر است بدانی آن امر محکم و متقنی که پیش امام آورده میشود، جدا شده، واضح و بی ابهام است. ولی با این حال همچنان در آن احتمال بداء وجود دارد،
ص: 98
چرا که خداوند در هر زمان که بخواهد، هر کاری که بخواهد انجام میدهد. و یا مراد این است که در آن شب آن اموری محکمی که بداء در آنها راه ندارد، توزیع میشود، ولی سایر امور همچنان قابل تغییرند. حاصل اینکه، در شب قدر امور حتمی و امور قابل تغییر برای امام علیه السلام جدا میشوند تا در هنگام خبر دادن از امور حتمی به صورت قطعی خبر دهند، و از امور قابل تغییر طوری خبر دهند که اگر خلاف آن روی بدهد، متهم به کذب نشوند .
اما در مورد این که ایشان شب قدر را به فاطمه علیها السلام تأویل کردند؛ این یکی از معانی پنهان آیه است و تشبیه ایشان به شب، یا به جهت پوشیده بودن و عفاف ایشان است یا به جهت تاریک ظلم و جوری است که به ایشان رفته، که در این صورت فجر به قیام قائم تأویل میشود؛ که در آن هنگام پرده از حق برداشته میشود و تاریکی جور و ستم بر طرف میشود و لایههایی که مانع دید میشوند، از مقابل چشمها کنار میروند. و ممکن است طلوع فجر اشارهای به طلوع خورشید از سمت مغرب باشد که از نشانه های ظهور قائم علیه السلام می باشد.
\\"ملائکه در اینجا مؤمنینی هستند\\" منظور از مؤمنین، أئمه علیهم السلام هستند و امام علیه السلام بیان کردهاند که چرا از ائمه تعبیر به مَلِک شده است؛ زیرا آن ها مالک علوم آل محمد صلی الله علیه و آله هستند و آن را حفظ میکنند. و نزول آنها در شب قدر کنایه از به وجود آمدن آنها از شب قدر است، چنانچه این مطلب موافق با چیزی است که در تأویل آیات اول سوره دخان وارد شده است که: «الکتاب المبین»، امیرالمؤمنین علیه السلام و «اللیلة المبارکة»، فاطمه علیها السلام است و «فیها یفرق کل أمر حکیم» یعنی حکیمی بعد حکیمی و امامی بعد امامی.
\\"از هر امری در سلامت هستند\\" یعنی ظلم ستم کاران به فاطمه علیها السلام و اولادش زیانی نمیرساند و از درجات معنوی ایشان کم نمیشود. یا اینکه مراد این است که: عصمت همیشه در بین ایشان است و آنها از گناه و اشتباه و لغزش ایمناند، تا زمانی برسد که دولتشان آشکار و فضلشان برای همگان مشخص شود.
ص: 99
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام قَدْ خَرَجَ عَلَیَّ فَأَحْدَدْتُ (1) النَّظَرَ إِلَیْهِ وَ إِلَی رَأْسِهِ وَ إِلَی رِجْلِهِ لِأَصِفَ قَامَتَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَخَرَّ سَاجِداً وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ احْتَجَّ فِی الْإِمَامَةِ بِمِثْلِ مَا احْتَجَّ فِی النُّبُوَّةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (2) وَ قَالَ اللَّهُ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ (3) وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً (4) فَقَدْ یَجُوزُ أَنْ یُؤْتَی الْحِکْمَةَ وَ هُوَ صَبِیٌّ وَ یَجُوزُ أَنْ یُؤْتَی وَ هُوَ ابْنُ أَرْبَعِینَ سَنَةً (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن أسباط نقل کرده، حضرت جواد علیه السلام را دیدم که می آید، با دقت چشم به سر و پای ایشان دوختم تا قامت ایشان را برای دوستان در مصر تعریف کنم. در این هنگام به سجده افتادند و فرمودند: خداوند در مورد امامت همان استدلالی را میکند که در مورد نبوت کرده است. خداوند میفرماید: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» - . مریم / 12 - {و از کودکی به او نبوت دادیم} و میفرماید: «و لما بَلَغَ أَشُدَّهُ» - . یوسف / 22 - {و چون به حد رشد رسید} «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» - . احقاف / 15 - {و به چهل سال برسد}. جایز است حکمت را در حال صباوت بدهد و جایز است در حال چهل سالگی بدهد. - . بصائر الدرجات : 65 -
**[ترجمه]
حُکْماً وَ عِلْماً (1) و ثانیها فی الأحقاف حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی (2) الآیة و ثالثها فی القصص فی قصة موسی علیه السلام وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً (3) و فی الکافی أیضا کما هنا و لعله من تصحیف الرواة و النساخ و الصواب ما سیأتی فی روایة العیاشی مع أن الراوی فیهما واحد.
و یحتمل أن یکون علیه السلام نقل الآیة بالمعنی إشارة إلی آیتی سورة یوسف و الأحقاف و حاصله حینئذ أنه تعالی قال فی سورة یوسف وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً و فسر الأشد فی الأحقاف بقوله وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً کما حمله علیه جماعة من المفسرین فیتم الاستدلال بل یحتمل کونه إشارة إلی الآیات الثلاث جمیعا.
**[ترجمه]در کافی پس از جمله \\"برای دوستان در مصر تعریف کنم\\" این جمله است: در آن بین که تماشا میکردم امام علیه السّلام روی زمین نشست و فرمود: ای علی! خداوند در مورد امامت... تا آخر. - . اصول کافی 1 : 384 -
ضمنا باید توجه داشت «و لما بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» مطابق قرآن نیست؛ زیرا این جمله در سه جای قرآن هست: یکی در سوره یوسف: «لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» - . یوسف / 22 - {و چون به حد رشد رسید او را حکمت و دانش عطا کردیم}.
ص: 100
دوم: در سوره احقاف: «حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی» - . احقاف / 15 - {تا آنگاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد می گوید پروردگارا بر دلم بیفکن}. و سومی: در سوره قصص، داستان موسی علیه السّلام: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» - . قصص / 14 - {و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم}. در کافی نیز همین طور است که در اینجاست. شاید این تغییر به وسیله راویان یا نسخهبرداران صورت گرفته باشد. صحیحش آن است که در روایت عیاشی خواهد آمد، با این که راوی در هر دو روایت یک نفر است.
و احتمال دارد که حضرت آیه را نقل به معنی فرموده باشند و با بیان واحدی اشاره به آیه سوره یوسف و احقاف نموده باشند. در این صورت حاصل این می شود که: خداوند در سوره یوسف میفرماید: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً» و رشد را با آیه سوره احقاف تفسیر فرمودهاند: «وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً» یعنی رشدش وقتی بود که به چهل سالگی رسید. گروهی از مفسرین نیز معنی را بر همین حمل کرده اند که در این صورت استدلال کامل است. بلکه محتمل است اشاره به هر سه آیه باشد.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَقُولُونَ فِی الْحَدَاثَةِ (4) قَالَ وَ أَیَّ شَیْ ءٍ یَقُولُونَ (5) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (6) فَوَ اللَّهِ مَا کَانَ اتَّبَعَهُ إِلَّا عَلِیٌّ علیه السلام وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِینَ (7) وَ مَضَی أَبِی وَ أَنَا ابْنُ تِسْعِ سِنِینَ فَمَا عَسَی أَنْ یَقُولُوا (8) إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ إِلَی قَوْلِهِ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (9).
ص: 101
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: علی بن أسباط نقل کرده، به حضرت جواد علیه السلام عرض کردم: مردم در مورد کم سن و سالی حرفهایی میزنند. فرمودند: چه می گویند؟ - . در مصدر به جای \\"چه میگویند؟\\" عبارت \\"چیزی نیست که بگویند\\" آمده است. -
خداوند متعال میفرماید: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» - . یوسف / 108 - {بگو این است راه من که من و هر کس پیروی ام کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم}. به خدا قسم در آن زمان کسی جز علی علیه السّلام، که در آن وقت هفت ساله بود، - . در مصدر آمده است: \\"در آن وقت هفت ساله بود آمده است\\". -
پیامبر را پیروی نکرد و وقتی پدرم از دنیا رفت من نه ساله بودم، چه میخواهند بگویند؟ - . در مصدر، در این قسمت این جملات نیز آمده است: سپس در آن نشلنههایی بود که عدهای قبول کردند. هر دو را در نتیجه یکیاند. ظاهر مختلف است که رأس یقین است. -
خداوند میفرماید: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ تا وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً» - . نساء / 65 - {ولی چنین نیست به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند}. - . تفسیر عیاشی 2 : 200 -
ص: 101
**[ترجمه]
ما کان اتبعه أی أولا أو حین نزول الآیة فلما خصه الله تعالی بالدعوة إلی الله مع الرسول صلی الله علیه و آله و قرنه به فهو دلیل علی أنه سیأتی الدعوة إلی الله ممن لم یبلغ الحلم و یکون فی مثل هذا السن و أنه تعالی لما وصفه بالمتابعة و مدحه بها دل علی أن المتابعة معتبرة فی هذا السن فدل علی أن الأحکام تختلف بالنظر إلی الأشخاص و المواد فجاز أن یحصل لی الإمامة فی هذا السن.
lt;meta info="\\"کسی جز علی علیه السّلام پیامبر را پیروی نکرد\\" یعنی اولین نفری که از پیامبر پیروی کرد، یا این که در هنگام نزول این آیه، کسی جز علی علیه السّلام، پیامبر را پیروی نکرد. و اینکه خداوند متعال، امیرالمؤمنین را به همراه رسول صلی اللَّه علیه و آله به دعوت به خویش مخصوص کرده و قرین با ایشان داده نشان میدهد، دعوت به سوی خدا از کسی که به بلوغ نرسیده و دارای چنین سنّی باشد نیز بر میآید و از آنجا که خداوند ایشان را به متابعت توصیف و مدح نموده، معلوم می شود متابعت در چنین سنّی نیز معتبر است که این خود دلیلی است بر اینکه احکام به تناسب اشخاص مختلف، مختلف می شود. پس جایز است که من (امام جواد علیه السلام) هم در این سن امام باشم.
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ: قَدِمْتُ الْمَدِینَةَ وَ أَنَا أُرِیدُ مِصْرَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام وَ هُوَ إِذْ ذَاکَ خُمَاسِیٌّ فَجَعَلْتُ أَتَأَمَّلُهُ لِأَصِفَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ فِی الْإِمَامَةِ کَمَا أَخَذَ فِی النُّبُوَّةِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ عَنْ یُوسُفَ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ قَالَ عَنْ یَحْیَی وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (1).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: علی بن أسباط نقل کرده، وارد مدینه شدم و میخواستم به مصر بروم. به محضر امام جواد علیه السلام رسیدم، ایشان در آن هنگام پنج سال داشتند. در ایشان دقت کردم تا برای دوستانمان در مصر وصفشان کنم. ایشان به من نگاه کرده و فرمودند: ای علی! خداوند همانگونه که در نبوت شروع کرد، در امامت نیز شروع کرده است. خداوند سبحان در مورد یوسف فرموده: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» - . یوسف / 108 - {و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم} و در مورد یحیی فرمود: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» - . مریم / 12 - {و از کودکی به او نبوت دادیم}. - . کنزالفوائد : 151 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام قَدْ کُنَّا نَسْأَلُکَ قَبْلَ أَنْ یَهَبَ اللَّهُ لَکَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَکُنْتَ تَقُولُ یَهَبُ اللَّهُ لِی غُلَاماً فَقَدْ وَهَبَ اللَّهُ لَکَ فَقَرَّ عُیُونُنَا فَلَا أَرَانَا اللَّهُ یَوْمَکَ فَإِنْ کَانَ کَوْنٌ فَإِلَی مَنْ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ هُوَ قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ قَالَ وَ مَا یَضُرُّهُ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ قَدْ قَامَ عِیسَی علیه السلام بِالْحُجَّةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ (2).
**[ترجمه]کافی: صفوان نقل کرده، به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: قبل از این که خداوند به شما امام جواد علیه السّلام را موهبت کند، ما همیشه در مورد فرزند از شما سؤال میکردیم و شما میفرمودید: خداوند به من پسری خواهد داد. اینک که خداوند به شما ایشان را موهبت کرده و چشمان ما را روشن نموده است، خدا آن روز را نیاورد که شما از بین ما بروید! اگر چنین چیزی پیش بیاید، چه کسی امام خواهد بود؟ حضرت با دست اشاره به امام جواد علیه السلام، که روبرویش ایستاده بودند، نمودند. عرض کردم: فدایتان شوم! او که سه ساله است. فرمودند: این مسأله مشکلی به وجود نمیآورد؛ عیسی علیه السلام هم حجت بود، او در سه سالگی. - . اصول کافی 1 : 383 -
**[ترجمه]
أی کان فی ثلاث سنین حجة و إن کان قبله أیضا کذلک فلا ینافی ما دل علی أنه علیه السلام کان فی المهد حجة و یمکن أن یکون ضمیر هو راجعا إلی أبی جعفر علیه السلام أی قام عیسی بالحجة فی المهد و أبو جعفر علیه السلام ابن ثلاث سنین فلم لا یجوز أن یقوم بالحجة و فیه بعد.
**[ترجمه]منظور این است که عیسی در سه سالگی حجت بوده است، اگرچه قبل از آن هم همینطور بود. پس منافاتی ندارد که او در گهواره هم حجت بوده است. شاید هم منظور \\" در سه سالگی\\" امام جواد علیه السلام باشد، که یعنی عیسی در گهواره حجت بود، آیا امام جواد علیه السلام که سه سالهاند نمیتواند حجت باشد؟ البته این احتمال بعید است .
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُصْعَبٍ عَنْ مَسْعَدَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَبُو بَصِیرٍ دَخَلْتُ إِلَیْهِ وَ مَعِی غُلَامٌ خُمَاسِیٌّ لَمْ یَبْلُغْ
ص: 102
فَقَالَ (1) کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا احْتُجَّ عَلَیْکُمْ (2) بِمِثْلِ سِنِّهِ (3).
**[ترجمه]کافی: ابابصیر نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم در حالی که پسری خماسی هم با من بود که بالغ نشده بود.
ص: 102
ایشان فرمودند: اگر زمانی برای شما حجتی با این سن و سال قرار دهند، چگونهاید؟ - . همان -
**[ترجمه]
الخماسی من کان طوله خمسة أشبار کما ذکره اللغویون و قد یطلق فی العرف علی من له خمس سنین فعلی الأول إشارة إلی الجواد علیه السلام و علی الثانی إلی القائم علیه السلام مع أنه یحتمل أن یکون التشبیه فی محض عدم البلوغ.
**[ترجمه]خماسی، در لغت یعنی کسی که پنج وجب قامت او باشد و گاهی در عرف به کسی که پنج ساله باشد نیز گفته میشود. بنا بر معنای اول اشاره به حضرت جواد علیه السلام است و بنابر معنای دوم اشاره به حضرت قائم علیه السلام. و هم احتمال دارد تشبیه فقط در مورد بالغ نبودن باشد.
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ یَعْنِی أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الْإِمَامِ فَقُلْتُ یَکُونُ الْإِمَامُ ابْنَ أَقَلَّ مِنْ سَبْعِ سِنِینَ فَقَالَ نَعَمْ وَ أَقَلَّ مِنْ خَمْسِ سِنِینَ (4).
**[ترجمه]کافی: ابن بزیع نقل کرده، از حضرت جواد علیه السّلام سؤالی در مورد امامت کردم؛ عرض کردم: ممکن است امام کمتر از هفت سال داشته باشد؟ فرمودند: آری، و همین طور کمتر از پنج سال. - . همان : 383 و 384 -
**[ترجمه]
إشارة إلی القائم علیه السلام لأنه علیه السلام علی أکثر الروایات کان ابن أقل من خمس سنین بأشهر أو بسنة و أشهر.
ص: 103
**[ترجمه]اشاره به حضرت قائم علیه السلام است؛ چون ایشان بنا بر اکثر روایات، وقتی پدرشان از دنیا رفتند، چند ماه یا یک سال و چند ماه از پنج سالگی کمتر داشتند .
ص: 103
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ (1).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: تمیمی از حضرت رضا و ایشان از پدران خودشان علیهم السلام روایت کردند که، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ائمه از قریش هستند. - . عیون اخبار الرضا : 223 . اهل سنت نیز این روایت را در کتابهایشان آوردهاند. -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار سُمِّیَ الْإِمَامُ إِمَاماً لِأَنَّهُ قُدْوَةٌ لِلنَّاسِ مَنْصُوبٌ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ عَلَی الْعِبَادِ (2).
**[ترجمه]معانی الاخبار: امام را امام نامیده اند؛ چون پیشوای مردم است و از جانب خدای متعال تعیین شده و اطاعت او بر مردم واجب است. - . معانی الأخبار : 64 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قَالَ فَقَالَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ اسْماً أَفْضَلُ مِنْهُ لَسَمَّانَا بِهِ (3).
ص: 104
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: هشام بن حکم از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان در باره آیه «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم} فرمودند: اگر خداوند بهتر از این (امام) نامی را سراغ داشت، ما را به آن نام می نامید. - . تفسیر عیاشی 1 : 58 -
ص: 104
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَالَ (1)
فَلِمَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ فِی الْأَرْضِ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ أَوْ أَکْثَرُ مِنْ ذَلِکَ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنَّ الْوَاحِدَ لَا یَخْتَلِفُ فِعْلُهُ وَ تَدْبِیرُهُ وَ الِاثْنَیْنِ لَا یَتَّفِقُ فِعْلُهُمَا وَ تَدْبِیرُهُمَا وَ ذَلِکَ أَنَّا لَمْ نَجِدِ اثْنَیْنِ إِلَّا مُخْتَلِفَیِ الْهِمَمِ وَ الْإِرَادَةِ فَإِذَا کَانَا اثْنَیْنِ ثُمَّ اخْتَلَفَ هَمُّهُمَا وَ إِرَادَتُهُمَا وَ تَدْبِیرُهُمَا وَ کَانَا کِلَاهُمَا مُفْتَرَضَیِ الطَّاعَةِ لَمْ یَکُنْ أَحَدُهُمَا أَوْلَی بِالطَّاعَةِ مِنْ صَاحِبِهِ فَکَانَ یَکُونُ اخْتِلَافُ الْخَلْقِ وَ التَّشَاجُرُ وَ الْفَسَادُ ثُمَّ لَا یَکُونُ أَحَدٌ مُطِیعاً لِأَحَدِهِمَا إِلَّا وَ هُوَ عَاصٍ لِلْآخَرِ فَتَعُمُّ الْمَعْصِیَةُ أَهْلَ الْأَرْضِ ثُمَّ لَا یَکُونُ لَهُمْ مَعَ ذَلِکَ السَّبِیلُ إِلَی الطَّاعَةِ وَ الْإِیمَانِ وَ یَکُونُونَ (2) إِنَّمَا أُتُوْا فِی ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ الصَّانِعِ الَّذِی وَضَعَ لَهُمْ بَابَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّشَاجُرِ (3) إِذْ أَمَرَهُمْ بِاتِّبَاعِ الْمُخْتَلِفَیْنِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ کَانَ إِمَامَانِ لَکَانَ لِکُلٍّ مِنَ الْخَصْمَیْنِ أَنْ یَدْعُوَ إِلَی غَیْرِ مَا یَدْعُو إِلَیْهِ صَاحِبُهُ فِی الْحُکُومَةِ (4) ثُمَّ لَا یَکُونُ أَحَدُهُمَا أَوْلَی بِأَنْ یُتَّبَعَ مِنْ صَاحِبِهِ فَتَبْطُلُ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ الْحُدُودُ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَا یَکُونُ وَاحِدٌ مِنَ الْحُجَّتَیْنِ أَوْلَی بِالنُّطْقِ (5) وَ الْحُکْمِ وَ الْأَمْرِ
ص: 105
وَ النَّهْیِ مِنَ الْآخَرِ فَإِذَا کَانَ هَذَا کَذَلِکَ وَجَبَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَبْتَدِئَا بِالْکَلَامِ وَ لَیْسَ لِأَحَدِهِمَا أَنْ یَسْبِقَ صَاحِبَهُ بِشَیْ ءٍ إِذَا کَانَا فِی الْإِمَامَةِ شَرَعاً وَاحِداً فَإِنْ جَازَ لِأَحَدِهِمَا السُّکُوتُ جَازَ السُّکُوتُ لِلْآخَرِ مِثْلَ ذَلِکَ (1) وَ إِذَا جَازَ لَهُمَا السُّکُوتُ بَطَلَتِ الْحُقُوقُ وَ الْأَحْکَامُ وَ عُطِّلَتِ الْحُدُودُ وَ صَارَ (2) النَّاسُ کَأَنَّهُمْ لَا إِمَامَ لَهُمْ (3).
**[ترجمه]علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: در قسمت علتهای برتری امام، از حضرت رضا علیه السّلام نقل شده که فرمودند: اگر کسی بگوید: چرا نمیشود که در زمین دو امام یا بیشتر در یک زمان وجود داشته باشند؟ در جواب گفته می شود: به چند دلیل؛ که از آن جمله است: یک امام، کار و تدبیرش اختلاف پذیر نیست و دو تا، کار و تدبیرشان اتفاق پذیر نخواهد بود، زیرا اگر دو نفر باشند و سپس تصمیم و اراده و تدبیرشان مختلف شود و هر دو واجبالاطاعه باشند، هیچ کدام در فرمانبرداری مقدم بر دیگری نیستند، در نتیجه بین مردم اختلاف و مشاجره و فساد به وجود خواهد آمد. همچنین اگر کسی مطیع یکی از آن دو باشد، نسبت به دیگری عاصی و نافرمان است، در نتیجه تمام اهل زمین معصیتکار خواهند بود.
و با وجود دو امام، مردم راهی بر اطاعت و ایمان نخواهند داشت و این گرفتاری برای آنها از جانب خدا به وجود آمده، که با دستورش مبنی بر پیروی ازدو نفر مختلف باب اختلاف و مشاجره را گشوده است.
دلیل دیگر این که: اگر دو امام وجود داشته باشند، هر کدام از آن دو امام میتوانند در مورد دو نفری که با هم اختلاف دارند، حکمی مخالف با حکم دیگری بنمایند و هیچ کدام مزیتی بر دیگری در پیروی و اطاعت نداشته باشند که در نتیجه حقوق و احکام و حدود از میان میرود .
دلیل دیگر این که: هیچ کدام از دو امام صلاحیت بیشتری از دیگری درمورد سخن گفتن و حکم و امر و نهی،
ص: 105
نخواهند داشت، در چنین صورتی، هر دو باید با هم شروع به حرفزدن کنند، و وقتی هر دو در امامت مساویاند، هیچ کدام نمی تواند جلوتر از دیگری تصمیمی بگیرد، در نتیجه اگر برای یکی از آن دو سکوت جایز باشد، برای دیگری نیز مانند آن جایز خواهد بود، و وقتی برای هر دو سکوت جایز باشد، حقوق و احکام باطل و حدود تعطیل می شود و مانند آن میشود مردم که امامی نداشته باشند. - . علل الشرایع / 95، عیون اخبار الرضا : 249 و 250 -
**[ترجمه]
لعل المراد نفی إمامة من کان فی عصر الأئمة علیهم السلام من أئمة الضلال إذ کانت أحکامهم مخالفة لأحکام أئمتنا و أفعالهم مناقضة لأفعالهم و یحتمل أن یکون إلزاما علی المخالفین القائلین باجتهاد النبی و الأئمة صلوات الله علیهم إذ فی الاجتهاد لا بد من الاختلاف کما قالوا فی علی علیه السلام و معاویة.
ثم المراد إما الإمامان علی طائفة واحدة أو الإمام الذی له الرئاسة العامة لئلا ینافی تعدد أنبیاء بنی إسرائیل فی عصر واحد.
**[ترجمه]شاید منظور، نفی امامت ائمه ضلالت در زمان ائمه علیهم السّلام است که احکام آنها مخالف احکام ائمه ما بوده و در افعالشان نیز در جهت خلاف کردار ائمه علیهم السلام بوده است. و احتمال دارد که رد بر مخالفین باشد که معتقدند: پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم دارای اجتهاد هستند؛ زیرا در اجتهاد، بدون شک، اختلاف وجود دارد. چنانچه درباره علی علیه السّلام و معاویه چنین میگویند.
ضمنا منظور ایشان، یا دو امامی است که در میان یک طایفه و گروه باشند و یا دو امامی که ریاست عامه دارد تا با تعدد انبیاء بنی اسرائیل در یک زمان واحد، منافات نداشته باشد.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِی عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَلْ یُتْرَکُ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْتُ فَیَکُونُ إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ (4).
**[ترجمه]اکمال الدین: إبن ابییعفور نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: آیا دو امام امکان دارد؟ فرمودند: خیر، مگر این که یکی از آن دو صامت و خاموش باشد. - . اکمال الدین : 135 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام هَلْ یَکُونُ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ (5) قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ أَحَدُهُمَا صَامِتاً مَأْمُوماً لِصَاحِبِهِ وَ الْآخَرُ نَاطِقاً إِمَاماً لِصَاحِبِهِ وَ أَمَّا أَنْ یکون (یَکُونَا) إِمَامَیْنِ نَاطِقَیْنِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ فَلَا (6).
ص: 106
**[ترجمه]اکمال الدین: هشام بن سالم روایت کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است دو امام در یک زمان باشند؟ فرمودند: خیر، مگر اینکه یکی خاموش و مأمور بر پیروی از دیگری باشد و دیگری گویا و امام بر او باشد. اما دو امام ناطق در یک زمان ممکن نیست. - . همان : 232 -
ص: 106
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ (1) فَقَالَ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِیدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ (2).
**[ترجمه]اکمال الدین: ابابصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ» - . حج / 45 - {چاههای متروک و کوشکهای افراشته را} فرمودند: بئر معطله امام صامت و قصر مشید امام ناطق است. - . اکمال الدین : 232 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا یَکُونُ إِمَامَانِ إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ حَتَّی یَمْضِیَ الْأَوَّلُ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابن ابییعفور از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: دو امام نخواهند بود، مگر اینکه یکی از آندو، تا زمانی که امام دیگر از دنیا برود، خاموش باشد و سخنی نگوید. - . بصائر الدرجات : 150 . ابتدای این روایت چنین است: علی بن أبیطالب، عالم این امت بود و علم به ارث میرسد. هیچ کس از ما نمیمیرد مگر اینکه علمش را به فرزندش، که علم او را فرا میگیرد، نشان دهد و زمین یک روز هم بدون امامی از ما، که امت به او بگرایند، باقی نمیماند. عرض کردم: دو امام ممکن است؟ فرمودند: خیر، مگر اینکه... -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تُرِکَ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْنَا تَکُونُ الْأَرْضُ وَ فِیهَا إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا إِمَامَانِ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ وَ یَتَکَلَّمُ الَّذِی قَبْلَهُ وَ الْإِمَامُ یَعْرِفُ الْإِمَامَ الَّذِی بَعْدَهُ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبید بن زرارة نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا ممکن است زمین بدون امام باشد؟ فرمودند: خیر. عرض کردیم: آیا می شود در زمین دو امام باشد؟ فرمودند: خیر، مگر دو امامی که یکی از آنها خاموش باشد و سخن نگوید و امام قبل از او سخن بگوید. فقط امام است که امام بعد از خود را می شناسد. - . بصائر الدرجات : 151 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (5) عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ تَکُونُ الْأَرْضُ بِغَیْرِ إِمَامٍ قَالَ لَا قُلْتُ أَ فَیَکُونُ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ قَالَ لَا إِلَّا وَ أَحَدُهُمَا صَامِتٌ قُلْتُ فَالْإِمَامُ یَعْرِفُ الْإِمَامَ الَّذِی مِنْ بَعْدِهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ الْقَائِمُ
ص: 107
إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ إِمَامٌ ابْنُ إِمَامٍ وَ قَدْ أُوذِنْتُمْ (1) بِهِ قَبْلَ ذَلِکَ (2).
**[ترجمه]اکمال الدین: حسین بن ابیالعلا نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا زمین بدون امام می شود؟ فرمودند: خیر. عرض کردم: ممکن است دو امام در یک زمان باشد؟ فرمودند: خیر، مگر اینکه یکی از آن دو خاموش باشد. عرض کردم: آیا امام میداند چه کسی بعد از او امام میشود؟ فرمودند: آری. عرض کردم: قائم، امام است؟
ص: 107
فرمودند: آری، هم امام است و هم پسر امام، امامت او را - . در یکی از نسخهها اینطور آمده است: او قبل از این هم به امامت پذیرفته شده است. -
پیش از این به شما اعلان کردهاند. - . اکمال الدین : 129 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَکُونُ الْأَرْضُ وَ فِیهَا إِمَامَانِ قَالَ لَا إِلَّا إِمَامٌ صَامِتٌ لَا یَتَکَلَّمُ وَ یَتَکَلَّمُ الَّذِی قَبْلَهُ (3)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسین بن ابی العلا نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ممکن است در روی زمین دو امام باشد؟ فرمودند: نه، مگر اینکه یک امام خاموش باشد و سخنی نگوید و امام پیش از او سخن بگوید. - . بصائر الدرجات : 143 -
**[ترجمه]
اعلم أن قوما من الجهال ظنوا أن تلک الأخبار منافیة للأخبار الدالة علی رجعة النبی و الأئمة صلوات الله علیهم و بذلک اجترءوا علی رد الأخبار المستفیضة بل المتواترة المأثورة عن الأئمة الأطهار و هو فاسد من وجوه:
الأول أنه لیس فی أکثر أخبار الرجعة التصریح باجتماعهم فی عصر واحد فلا تنافی بل ظاهر بعض الأخبار أن رجعة بعض الأئمة علیهم السلام بعد القائم علیه السلام أو فی آخر زمانه و ما روی أن بعد القائم علیه السلام تقوم الساعة بعد أربعین یوما فهو خبر واحد لا یعارض الأخبار الکثیرة.
مع أنه قال بعض علمائنا فی کتاب کتبه فی الرجعة إن للقائم علیه السلام أیضا رجعة بعد موته فیحتمل أن یکون مورد الخبر الموت بعد الرجعة و یؤیده الأخبار الکثیرة الدالة علی أن لکل من المؤمنین موتا و قتلا فإن مات فی تلک الحیاة یقتل فی الرجعة و إن قتل فی تلک الحیاة یموت فی الرجعة و الأخبار الدالة علی عدم خلو الأرض من حجة لا ینافی ذلک بوجه.
الثانی أن ظاهر تلک الأخبار عدم اجتماع إمامین فی تلک الحیاة المعروفة بل بعضها صریح فی ذلک و لو تنزلنا عن ظهورها فی ذلک فلا بد من الحمل علیه قضیة للجمع (4) بین الأخبار إذ الظاهر أن زمان الرجعة لیس زمان تکلیف فقط بل هو
ص: 108
واسطة بین الدنیا و الآخرة بالنسبة إلی جماعة دار تکلیف و بالنسبة إلی جماعة دار جزاء فکما یجوز اجتماعهم فی القیامة لا یبعد اجتماعهم فی ذلک الزمان.
الثالث أن أخبار الرجعة أکثر و أقوی من تلک الأخبار فلا ینبغی ردها و الأخذ بهذه و منهم من یشبه علی العوام و الجهال فیقول مع اجتماعهم أیهم یتقدم فی الصلاة و الحکم و القضاء مع أن القائم علیه السلام هو صاحب العصر و الجواب أنا لم نکلف بالعلم بذلک و لیس لنا رد أخبارهم المستفیضة بمحض الاستبعادات الوهمیة و نعلم مجملا أنهم یعملون فی ذلک و غیره بما أمروا به.
و هذا القائل لم یعرف أنه لا فرق بین حیهم و میتهم و أنه لیس بینهم اختلاف و إن کلا منهم إمام أبدا و أنهم علیهم السلام نواب النبی صلی الله علیه و آله فی حیاته و بعد وفاته و أیضا مع اجتماعهم فی الزمان لا یلزم اجتماعهم فی المکان مع أنه یحتمل أن یکون اجتماعهم فی زمان قلیل و أیضا یحتمل أن یکون رجوعهم علیهم السلام بعد انقضاء زمان حکومة القائم علیه السلام و جهاده و ما أمر به منفردا مع أن هذا الزمان الطویل الذی مضی من زمانه یکفی لما توهمتم.
و إن قلتم إنه علیه السلام کان مخفیا و لم یکن باسط الید فأکثر أئمتنا علیهم السلام کانوا مختفین خائفین غیر متمکنین ثم نقول قد وردت أخبار مستفیضة فی أن النبی صلی الله علیه و آله ظهر فی مسجد قباء لأبی بکر و أمره برد الحق إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و أنه ظهر أمیر المؤمنین و بعض الأئمة علیهم السلام بعد موتهم للإمام الذی بعدهم فیلزم رد تلک الأخبار أیضا لتلک العلل. و لو کان عدم العلم بخصوصیات أمر مجوزا لرده لجاز رد المعاد للاختلاف الکثیر فیه و ورود الشبه المختلفة فی خصوصیاته و لجاز نفی علمه تعالی للاختلاف فی خصوصیاته و لجاز نفی علم الأئمة علیهم السلام للأخبار المختلفة فی جهات علومهم و بأمثال هذه تطرقت الشبه و الشکوک و الرد و الإنکار فی أکثر ضروریات الدین فی زماننا إذ لو کان محض استبعاد الوهم مجوزا لرد الأخبار المستفیضة کانت الشبه القویة التی عجزت عقول أکثر الخلق عن حلها أولی بالتجویز.
ص: 109
فلذا تراهم یقولون بقدم العالم تارة و بنفی المعراج أخری و ینفون المعاد الجسمانی و الجنة و النار و غیرها من ضروریات الدین المبین أعاذ الله الإیمان و المؤمنین من شر الشیاطین و المضلین من الجنة و الناس أجمعین.
**[ترجمه]گروهی از نادانان خیال کرده اند این اخبار منافی با اخبار رجعت پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم است و به همین جهت بی محابا این اخبار مستفیضه و بلکه متواتره که از ائمه علیهم السّلام نقل شده است را رد کرده اند. ادعای آنها از چند جهت باطل است:
اول این که: در بیشتر اخبار رجعت، تصریح نشده که آنها در یک زمان با هم اجتماع دارند، پس منافاتی نخواهد بود. بلکه ظاهر بعضی از اخبار چنین است که رجعت ائمه علیهم السّلام پس از حضرت قائم است یا در انتهای دوره ایشان است. و روایتی که میگوید \\"چهل روز بعد از قائم علیه السّلام قیامت خواهد شد\\" خبری واحد است که یارای معارضه با اخبار فراوان را ندارد.
علاوه بر این، یکی از دانشمندان شیعه در کتاب رجعت خود می نویسد: \\"قائم علیه السلام نیز پس از فوتش رجعت خواهد کرد\\" پس ممکن است روایت \\"چهل روز بعد از قائم علیه السّلام قیامت خواهد شد\\" مربوط به بعد از رجعت ایشان باشد. و مؤید این مطلب روایات فراوانی است که دلالت دارند بر این که: هر مؤمنی یک مرگی دارد و یک کشته شدن و شهادتی، اگر در این زندگی بمیرد در رجعت کشته می شود و اگر در این زندگی به شهادت برسد در رجعت میمیرد. و نیز اخباری که دلالت دارند بر این که: زمین از حجت خالی نمیشود. پس به هیچ وجه منافاتی وجود ندارد.
دوم این که: ظاهر این روایات عدم اجتماع دو امام در این دوره از زندگی است، و بلکه بعضی از آنها در این معنی صراحت دارد. اگر هم ظهور در این معنی را نپذیریم، ناچاریم به جهت جمع بین روایات، حمل بر همین معنی کنیم؛ زیرا ظاهراً زمان رجعت دار تکلیف نیست، بلکه
ص: 108
فاصلهایست بین دنیا و آخرت که نسبت به دسته ای دار تکلیف و نسبت به دسته ای دیگر دار جزاست. و همانطور که اجتماع ائمه در قیامت جای اشکال ندارد، اجتماعشان در این زمان نیز بعید نیست.
سوم این که: روایات رجعت، بیشتر و قوی تر از این دسته روایات است و نمی توان آنها را رد کرد و به این اخبار تمسک جست. بعضی از ایرادگیران برای مردم عوام و جاهلان شبهه میکنند که: اگر ائمه با هم باشند، با اینکه حضرت قائم علیه السلام امام عصر است، کدام یک تقدم در نماز و حکومت و قضاوت خواهند داشت؟ جواب این است که لزومی ندارد ما این مطلب را بدانیم، و از طرف دیگر به ما اجازه داده نشده که اخبار مستفیض را با مختصر استبعادهای واهی رد کنیم. ما به طور خلاصه میدانیم که ائمه علیهم السّلام در این موارد و غیر این طبق دستور خدا عمل میکنند. این ایرادگیر نمیداند که فرقی بین مرده و زنده ائمه علیهم السّلام نیست و بین ایشان هیچ اختلافی وجود ندارد. آنها برای همیشه امام و نماینده های پیامبر صلی الله علیه و آله چه در حیات و چه بعد از وفاتش هستند. و گذشته از این با فرض اجتماعشان در یک زمان، لزومی ندارد که همگی در یک مکان اجتماع داشته باشند، و نیز محتمل است که مدت کمی با هم اجتماع داشته باشند، و این احتمال نیز هست که رجوع ائمه علیهم السلام پس از اتمام حکومت قائم علیه السلام و جهاد و دستورات خصوصی ایشان باشد. به علاوه، همین زمان طولانی که از دوره ایشان گذشته، برای جواب به این توهم شما کافی است.
و اینکه میگویید امام علیه السلام مخفیاند و دستشان باز نیست، باید گفت بیشتر ائمه ما علیهم السلام پنهان و بیمناک بودهاند و اختیاردار نبودهاند. سپس می گوییم روایات مستفیضی رسیده که پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد قبا برای ابابکر ظاهر شده و به او دستور دادهاند که حق را به امیرالمؤمنین علیه السّلام برگرداند و امیرالمؤمنین و بعضی از ائمه علیهم السّلام پس از مرگشان برای امام بعد ظاهر شده اند. پس باید این اخبار را هم به همان دلایل شما کنار بگذاریم.
اگر نداشتن اطلاع از خصوصیات مطلبی، مجوز رد آن باشد، میتوانیم معاد را هم به خاطر اختلاف زیادی که در آن هست و شبهات زیادی که درباره خصوصیات آن وجود دارد منکر شویم. و همچنین میتوان منکر علم خدا شد؛ چون در خصوصیات آن اختلاف وجود دارد و نیز منکر علم ائمه علیهم السّلام؛ زیرا روایات مختلفی در کیفیت علم ایشان به دست ما رسیده است. و به این طریق در زمان ما، در بیشتر ضروریات دین شبهه و شک و رد و انکار راه مییابد. زیرا در صورتی که مجرد یک استبعاد، مجوز رد روایات مستفیض بشود، شبهه های قویای که عقل اکثر مردم عاجز از حلّ آنها است، بیشتر جای رد و انکار دارد.
ص: 109
به همین جهت بعضی معتقد به قدم عالم میشوند و برخی منکر معراج، و برخی دیگر معاد جسمانی و بهشت و جهنم و دیگر ضروریات دین را انکار میکنند. خداوند ایمان و مؤمنین را از شر شیاطین و گمراه کنندگان پناه دهد .
**[ترجمه]
ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأُعَذِّبَنَّ کُلَّ رَعِیَّةٍ فِی الْإِسْلَامِ أَطَاعَتْ إِمَاماً جَائِراً لَیْسَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی أَعْمَالِهَا بَرَّةً تَقِیَّةً وَ لَأَعْفُوَنَّ عَنْ کُلِّ رَعِیَّةٍ فِی الْإِسْلَامِ أَطَاعَتْ إِمَاماً هَادِیاً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ کَانَتِ الرَّعِیَّةُ فِی أَعْمَالِهَا ظَالِمَةً مُسِیئَةً (1).
سن، المحاسن أبی عن ابن محبوب مثله (2).
**[ترجمه]ثواب الأعمال: حبیب سجستانی از زبان حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند عزّ و جلّ فرمودند: هر گروهی از مسلمانان که از امام ستمگری، که جانب خدا نیست، اطاعت کنند را کیفر خواهم نمود، اگرچه آن گروه اعمال و کردار نیک داشته باشند و هر گروه مسلمان که از امامی هدایتگر، که از جانب خداست اطاعت کنند را خواهم بخشید، اگر چه آنها ستمکار و بدکردار باشند. - . ثواب الأعمال : 198 و 199 -
محاسن نیز مانند همین روایت را با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . محاسن برقی : 94 -
**[ترجمه]
سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَئِمَّةَ الْجَوْرِ وَ أَتْبَاعَهُمْ لَمَعْزُولُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ الْحَقِّ قَدْ ضَلُّوا بِأَعْمَالِهِمُ الَّتِی یَعْمَلُونَهَا کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ (3).
**[ترجمه]محاسن: محمد نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: پیشوایان ستمگر و پیروان آنها از دین خدا و حق برکنارند، به جهت اعمالی که انجام میدهند، چنان گمراه شده اند که مانند خاکستری که طوفانی سهمگین بر آن بوزد، به هیچ یک از نتایج کردارهای خوب خود هم نمیرسند و این همان گمراهی آشکار است. - . همان : 93 -
**[ترجمه]
سن، المحاسن ابْنُ عِیسَی (4) عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ
ص: 110
أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ أَرْبَعٌ مِنْ قَوَاصِمِ الظَّهْرِ مِنْهَا إِمَامٌ یَعْصِی اللَّهَ وَ یُطَاعُ أَمْرُهُ (1).
**[ترجمه]محاسن: محمّد بن مسلم روایت کرده که: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم
ص: 110
که میفرمودند: چهار چیز کمرشکن است: یکی از آنها امامی است که معصیت میکند و امرش پیروی میشود. - . محاسن برقی : 94 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: ثَلَاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ ... وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ أَوِ ادَّعَی إِمَاماً مِنْ غَیْرِ اللَّهِ أَوْ زَعَمَ أَنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ (2) نَصِیباً (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ثمالی از حضرت زینالعابدین علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: سه دسته هستند که خدا در قیامت با آنها سخن نمیگوید و به آنها توجهی دارد و آنها را پاک نمیگرداند و عذابی دردناک در پیش دارند: کسی که امامی از جانب خدا را انکار کند، یا امامی از غیر خدا را بپذیرد، یا گمان کند که فلانی و فلانی در اسلام - . در یکی از نسخهها اینطور است: فلانی و فلانی در بهشت نصیبی دارند. -
بهره و نصیبی داشته اند. - . تفسیر عیاشی 1 : 178 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ فُرَاتِ بْنِ أَحْنَفَ قَالَ: سَأَلَ رِجَالٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ إِنَّ مَنْ قِبَلَنَا یَقُولُونَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ الشَّیْطَانِ وَ شَرِّ السُّلْطَانِ وَ شَرِّ النَّبَطِیِّ إِذَا اسْتَعْرَبَ فَقَالَ نَعَمْ أَ لَا أَزِیدُکَ مِنْهُ قَالَ بَلَی قَالَ وَ مِنْ شَرِّ الْعَرَبِیِّ إِذَا اسْتَنْبَطَ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ فَقَالَ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ فَادَّعَی مَوْلًی غَیْرَنَا فَقَدْ تَعَرَّبَ بَعْدَ هِجْرَتِهِ فَهَذَا النَّبَطِیُّ إِذَا اسْتَعْرَبَ وَ أَمَّا الْعَرَبِیُّ إِذَا اسْتَنْبَطَ فَمَنْ أَقَرَّ بِوَلَایَةِ (4) مَنْ دَخَلَ بِهِ فِی الْإِسْلَامِ فَادَّعَاهُ دُونَنَا فَهَذَا قَدِ اسْتَنْبَطَ (5).
**[ترجمه]معانی الأخبار: فرات بن احنف نقل کرده: مردی از حضرت صادق علیه السّلام پرسید: در میان ما کسانی هستند که میگویند: پناه می بریم به خدا از شر شیطان و شر سلطان و شر نبطی که اعرابی شود. امام علیه السّلام فرمودند: آری، مایلی من هم چیز دیگری بیافزایم؟ مرد گفت: بلی. فرمودند: و از شر اعرابی که از نبطیها گردد. من عرض کردم: چطور؟ فرمودند: هر کس مسلمان شود و مولایی غیر از ما را بپذیرد، پس از هجرت بادیه نشینی را اختیار کرده است، این همان نبطی است که اعرابی شده است. و اما اعرابی که نبطی شود، کسی است که اقرار به ولایت کسی - . در یکی از نسخهها و نیز در مصدر اینطور است: کسی است که اقرار به ولایت ما بکند و ... - که به وسیله او در اسلام داخل شده بکند و آنگاه آن را برای خود و نه برای ما ادعا نماید. این اعرابی است که نبطی شده است. - . معانی الأخبار : 47 -
**[ترجمه]
فادعاه أی الولاء یعنی ادعی الخلافة بعد ما بایع الخلیفة و أقر به کعمر أو المعنی أقر بالنبی صلی الله علیه و آله أو بأمیر المؤمنین الذی دخل بسببه فی الإسلام و أنکر إمامة سائر الأئمة علیهم السلام و الأول أظهر (6) و إطلاق النبطی علی من دخل فی الإسلام لأنه استنبط العلم کما ورد فی الخبر أو لأنه خرج عن کونه أعرابیا و المراد بالعربی هنا الأعرابی العاری عن العلم و الدین.
lt;meta info="\\"آنگاه آن را برای خود و نه ما ادعا نماید\\" یعنی بعد از آن که با خلیفه بیعت کرده و به آن اقرار نموده است آن را برای خود ادعا کند مانند عمر. (یا معنایش این است که: به پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین، که باعث مسلمان شدن او شده، اقرار کند و سایر أئمه را انکار نماید. معنای اول ظهور بیشتری دارد.) - . مابین دو پرانتز فقط در نسخه چاپ شده وجود دارد و دو نسخه خطی آن را ندارند. -
و اینکه به کسی که مسلمان میشود، همانطور در روایت آمده است، نبطی گفته شده، از این روست که علم را استنباط میکند. یا به این خاطر است که از بادیهنشینی و اعرابی بودن خارج شده است. منظور از از اعرابی در اینجا بادیهنشینان عاری از علم و دین هستند.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ قَالَ مَنِ ادَّعَی
ص: 111
أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قَالَ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً (1).
ثو، ثواب الأعمال أبی عن سعد عن ابن أبی الخطاب عن ابن فضال عن معاویة بن وهب عن أبی سلام عن سورة بن کلیب عن أبی جعفر علیه الصلاة و السلام مثله و فیه من زعم أنه إمام (2)
- نی، الغیبة للنعمانی ابن عقدة عن علی بن الحسن بن فضال عن العباس بن عامر عن أبی المغراء عن أبی سلام عن سورة مثله (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: ابیالمغرا نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ» - . زمر / 60 - {روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی} فرمودند: کسی است که،
ص: 111
با اینکه امام نیست، مدعی امامت شود. به ایشان عرض کردم: حتی اگر از سادات علوی فاطمی باشد؟ فرمودند: حتی اگر علوی فاطمی باشد. - . تفسیر قمی : 579 -
ثواب الاعمال: سورة بن کلیب نیز از حضرت باقر علیه السّلام مانند همین را نقل کرده که در آن اینگونه آمده است: هر کس که گمان کند امام است. - . ثواب الأعمال : 206 -
در غیبت نعمانی نیز، همین روایت با طریقی دیگر از سورة نقل شده است. - . غیبت نعمانی : 55 -
**[ترجمه]
ثو، ثواب الأعمال ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهَا فَهُوَ کَافِرٌ (4).
**[ترجمه]ثواب الأعمال: مفضل از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: هر کس ادعای امامت کند با اینکه اهل آن نیست، کافر است. - . ثواب الأعمال: 206 -
**[ترجمه]
ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ فَقَدْ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَیْنَا (5).
**[ترجمه]ثواب الأعمال: داود بن فرقد از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: هر کس با اینکه امام نیست، ادعای امامت کند، بر خدا و بر پیامبر و بر ما افترا زده است. - . همان -
**[ترجمه]
ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ یَحْیَی أَخِی أُدَیْمٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَدَّعِیهِ غَیْرُ صَاحِبِهِ إِلَّا بَتَرَ اللَّهُ (6) عُمُرَهُ (7).
**[ترجمه]ثواب الأعمال: ولید بن صبیح نقل کرده از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: ادعای این مقام را غیر از صاحب آن نمیکند، مگر اینکه خداوند عمرش را قطع نماید. - . ثواب الأعمال: 206 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ الصَّائِغِ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ
ص: 112
علیه السلام یَقُولُ ثَلَاثَةٌ لا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ (1) وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ مَنِ ادَّعَی إِمَامَةً مِنَ اللَّهِ لَیْسَتْ لَهُ وَ مَنْ جَحَدَ إِمَاماً مِنَ اللَّهِ وَ مَنْ قَالَ إِنَّ لِفُلَانٍ وَ فُلَانٍ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیباً (2).
نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن الحسین بن محمد عن المعلی عن أبی داود المسترق عن علی بن میمون مثله (3)
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابن ابییعفور نقل کرده، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم
ص: 112
که فرمودند: سه گروه هستند که خداوند در روز قیامت به آنها نگاه نمیکند - . در غیبت نعمانی آمده است: که خداوند در روز قیامت با آنها صحبت نمیکند. - و آنها را پاک نمیگرداند و عذاب دردناکی پیش رو دارند: کسی که ادعای امامت از طرف خدا بکند با اینکه این مقام را ندارد، و کسی که امامی که از جانب خداست را انکار کند، و کسی که بگوید: فلان و فلان در اسلام حقی دارند. - . تفسیر عیاشی 1 : 178 -
غیبت نعمانی نیز مانند همین روایت را آورده است. - . غیبت نعمانی : 55 . در غیبت نعمانی اینگونه است: کسی که فکر کند آندو در اسلام نصیبی دارند. -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مَرْزُبَانَ الْقُمِّیِّ عَنْ حُمْرَانَ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام مِثْلَهُ (4)
**[ترجمه]غیبت نعمانی: عمران اشعری نیز مانند روایت قبل را از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است. - . غیبت نعمانی : 55 ، که در آن روایت به این صورت است: کسی که فکر کند امام است، حال آن که امام نیست. کسی که امامی که حقیقتاً امام است را امام نداند. و کسی که فکر کند آندو در اسلام نصیبی دارند. -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ قَالَ مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ دُونَ الْإِمَامِ علیه السلام (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابابصیر نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ» - . انعام / 93 - {کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید به من وحی شده در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد و آن کس که می گوید به زودی نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل می کنم} فرمودند: کسی است که در مقابل امام علیه السلام ادعای امامت نماید. - . تفسیر عیاشی 1 : 370 -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ (6) عَنْ جَعْفَرِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمُقْرِی عَنِ ابْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ (7).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: ابن ظبیان روایت کرده امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ» - . زمر / 60 - {روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست} فرمودند: کسی است که ادعای امامت کند در حالی که امام نیست. - . غیبت نعمانی : 54 -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الرَّزَّازِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ
ص: 113
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیهما السلام فِی قَوْلِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ قَالَ مَنْ قَالَ إِنِّی إِمَامٌ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قَالَ وَ إِنْ کَانَ عَلَوِیّاً فَاطِمِیّاً قُلْتُ وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ قَالَ وَ إِنْ کَانَ مِنْ وُلْدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (1).
نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن محمد بن سنان مثله (2).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: سورة بن کلیب روایت کرده،
ص: 113
حضرت باقر علیه السلام درباره آیه «وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُواْ عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُم مُّسْوَدَّةٌ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ» - . زمر / 60 - {روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند رو سیاه می بینی آیا جای سرکشان در جهنم نیست} فرمودند: کسی است که میگوید من امام هستم، حال آنکه امام نیست. عرض کردم: حتی اگر علوی فاطمی باشد؟ فرمودند: حتی اگر علوی فاطمی باشد. گفتم: حتی اگر از فرزندان علی بن ابیطالب باشد؟ فرمودند: حتی اگر از فرزندان علی بن ابیطالب باشد. - . غیبت نعمانی : 56 -
غیبت نعمانی نیز مانند این روایت با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ (3) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ علیه السلام صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ (4).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: مالک بن اعین نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: هر پرچمی که قبل از قیام قائم علیه السّلام برافراشته گردد، صاحبش طاغوت است. - . همان -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی عَبْدُ الْوَاحِدِ عَنِ ابْنِ رَبَاحٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام مَنِ ادَّعَی مَقَامَنَا یَعْنِی الْإِمَامَةَ (5) فَهُوَ کَافِرٌ أَوْ قَالَ مُشْرِکٌ (6).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: ابو الفضل روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: هر کس ادعای مقام ما یعنی امامت را بنماید کافر است. یا فرمودند: مشرک است. - . همان : 56 و 57 -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الرَّازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ (7).
ص: 114
**[ترجمه]غیبت نعمانی: مالک جهنی روایت کرده، امام باقر علیه السلام فرمودند: هر پرچمی قبل از قیام قائم برافراشته شود، صاحبش طاغوت است. - . همان: 57 -
ص: 114
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ (1) عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَیْلِ (2) قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَنْ خَرَجَ یَدْعُو النَّاسَ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُبْتَدِعٌ (3).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: فضیل - . در مصدر، فضیل بن یسار است. -
نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: هر کس قیام کند و مردم را به اطاعت خویش دعوت نماید، در حالی که در میان آنها شخصی برتر از او هست، گمراه و بدعت گذار است. - . غیبت نعمانی : 57 ، برقی در محاسن : 93 ، در حدیثی که سند آن به وسیله پدر عرزمی تا رسول الله صلی الله علیه بالا برده شده، آورده است: هر کس بر قومی امامت کند حال آنکه در میان آن قوم عالمتر و فقیهتر از او هم وجود داشته باشد، کار آن قوم تا روز قیامت در فرودستی خواهد بود. مصنف نیز این روایت را با همین سند و نیز سندی دیگر، در کتاب صلاة جماعت آورده است. -
**[ترجمه]
البقرة: «قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ»(247)
یونس: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ»(35)
lt;meta info="- إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ. - . بقره / 247 - {در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}
- أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ. - . یونس / 35 - {آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود شما را چه شده چگونه داوری می کنید}
**[ترجمه]
لا یخفی علی منصف أن تعلیق الاصطفاء و تعلیله فی الآیة الأولی علی زیادة البسطة فی العلم و الجسم یدل علی أن الأعلم و الأشجع أولی بالخلافة و الإمامة و بیان أولویة متابعة من یهدی إلی الحق علی متابعة من یحتاج إلی التعلم و السؤال علی أبلغ وجه و أتمه فی الثانیة یدل علی أن الأعلم أولی بالخلافة و لا خلاف فی أن أمیر المؤمنین صلوات الله علیه کان أعلم و أشجع من المتقدمین علیه و لا فی أن کلا من أئمتنا علیهم السلام کان أعلم ممن کان فی زمانه من المدعین للخلافة و بالجملة دلالة الآیتین
ص: 115
علی اشتراط الأعلمیة و الأشجعیة فی الإمام ظاهر.
قال البیضاوی فی تفسیر الآیة الأولی لما استبعدوا تملکه لفقره و سقوط نسبه رد علیهم ذلک أولا بأن العمدة فیه اصطفاء الله و قد اختاره علیکم و هو أعلم بالمصالح منکم و ثانیا بأن الشرط فیه وفور العلم لیتمکن به من معرفة الأمور السیاسیة و جسامة البدن لیکون أعظم خطرا فی القلوب و أقوی علی مقاومة العدو و مکابدة الحروب و قد زاده فیهما.
و ثالثا بأنه تعالی مالک الملک علی الإطلاق فله أن یؤتیه من یشاء.
و رابعا بأنه واسع الفضل یوسع علی الفقیر و یغنیه علیم بمن یلیق الملک انتهی. (1)
أقول: إذا تأملت فی کلامه یظهر لک وجوه من الحجة علیه کما أومأنا إلیه و قد مر سائر الآیات فی أوائل هذا المجلد و ستأتی فی المجلدات الآتیة لا سیما المجلد التاسع فلم نوردها هاهنا حذرا من التکرار.
**[ترجمه]بر هر منصفی پوشیده نیست این که در آیه اول، زیادی علم و نیروی بدنی را در توجیه برتری و برگزیدگی ذکر کرده است، که این نشان میدهد کسی که عالمتر و شجاعتر است برای خلافت و امامت شایسته تر است. و در آیه دوم بیان این که: \\"پیروی از کسی که راهنمای به سوی حق است، در مقایسه با کسی که خودش احتیاج به یادگیری و پرسش دارد اولویت دارد\\" آن هم به رساترین و کامل ترین وجه بیان، نشان میدهد که کسی که علم بیشتری دارد به خلافت شایستهتر است. و هیچکس مخالف این نیست که امیرالمؤمنین علیه السّلام از آنهایی که بر او پیش دستی کردند، عالمتر و شجاعتر بوده است و باز هم کسی مخالف این نیست که هر یک ائمه ما علیهم السّلام اعلم از کسانی بودند که در زمانشان مدعی خلافت بودند. و به هر حال هر دو آیه آشکارا دلالت دارند
ص: 115
که امامت و خلافت مشروط به اعلمیت و اشجع بودن است.
بیضاوی در تفسیر آیه اولی گفته است: چون مردم حکومت و رهبری او (طالوت) را به سبب فقر و گمنامی بعید میدانستند، خداوند آنها را با چهار دلیل رد کرد: اول این که: دلیل عمده، گزینش خداست که او را انتخاب کرده و او مصالح امور را از شما بهتر میداند. دوم این که: شرط رهبری، وفور علم است تا بتواند مسائل سیاسی را بشناسد، و نیروی بدنی نیز لازم است تا موقعیت بیشتری در دلها پیدا کند و در مقابل دشمن و در پیکارها قوی تر باشد، که خداوند این دو موقعیت را در او افزایش داده است. سوم این که: خداوند مالک الملک علی الاطلاق است و میتواند این مقام را به هر کس که بخواهد بدهد. و چهارم این که: خداوند فضل فراوان دارد، بر فقیر وسعت میبخشد و او را بی نیاز میکند، او میداند چه کسی شایسته رهبری است. - . انوار التنزیل 1 : 70 -
میگویم: اگر در سخن بیضاوی دقت کنید، چیزهایی بر ضد آنچه معتقد است در کلامش آشکار میشود، چنانچه ما قبلاً هم به این اشاره کردیم. آیات دیگری در مورد شرایط امامت در ابتدای همین جلد گذشت و در جلدهای آینده مخصوصا جلد نهم خواهد آمد که جهت تکراری نشدن، آنها را در اینجا نمیآوریم .
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام قَالَ: لِلْإِمَامِ عَلَامَاتٌ یَکُونُ أَعْلَمَ النَّاسِ وَ أَحْکَمَ النَّاسِ وَ أَتْقَی النَّاسِ وَ أَحْلَمَ النَّاسِ وَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَسْخَی النَّاسِ وَ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ یلد (2) (یُولَدُ) مَخْتُوناً وَ یَکُونُ مُطَهَّراً وَ یَرَی مِنْ خَلْفِهِ کَمَا یَرَی مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لَا یَکُونُ لَهُ ظِلٌّ وَ إِذَا وَقَعَ إِلَی الْأَرْضِ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ عَلَی رَاحَتَیْهِ رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَیْنِ وَ لَا یَحْتَلِمُ وَ تَنَامُ عَیْنُهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ وَ یَکُونُ مُحَدَّثاً وَ یَسْتَوِی عَلَیْهِ دِرْعُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یُرَی لَهُ بَوْلٌ وَ لَا غَائِطٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَکَّلَ الْأَرْضَ بِابْتِلَاعِ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ وَ تَکُونُ رَائِحَتُهُ أَطْیَبَ مِنْ رَائِحَةِ الْمِسْکِ
ص: 116
وَ یَکُونُ أَوْلَی بِالنَّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَشْفَقَ عَلَیْهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ یَکُونُ أَشَدَّ النَّاسِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَکُونُ آخَذَ النَّاسِ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ وَ أَکَفَّ النَّاسِ عَمَّا یَنْهَی عَنْهُ وَ یَکُونُ دُعَاؤُهُ مُسْتَجَاباً حَتَّی إِنَّهُ لَوْ دَعَا عَلَی صَخْرَةٍ لَانْشَقَّتْ بِنِصْفَیْنِ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ تَکُونُ عِنْدَهُ صَحِیفَةٌ فِیهَا أَسْمَاءُ شِیعَتِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ صَحِیفَةٌ فِیهَا أَسْمَاءُ أَعْدَائِهِمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ تَکُونُ عِنْدَهُ الْجَامِعَةُ وَ هِیَ صَحِیفَةٌ طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً فِیهَا جَمِیعُ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وُلْدُ آدَمَ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ الْجَفْرُ الْأَکْبَرُ وَ الْأَصْفَرُ إِهَابُ مَاعِزٍ وَ إِهَابُ کَبْشٍ فِیهِمَا جَمِیعُ الْعُلُومِ حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ وَ حَتَّی الْجَلْدَةُ وَ نِصْفُ الْجَلْدَةِ وَ ثُلُثُ الْجَلْدَةِ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ علیها السلام (1).
ج، الإحتجاج الحسن بن علی بن فضال عنه علیه السلام مثله (2).
**[ترجمه]معانی الأخبار، خصال و عیون اخبار الرضا: حسن بن فضال از پدرش نقل کرده، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام فرمودند: امام دارای علامت هایی است: او اعلم مردم و واردترین آنها به مسائل قضایی و باتقواترین و بردبار ترین و شجاعترین و سخاوتمندترین و عابدترین مردم است، ختنه شده و پاک به دنیا می آید، همانطور که از پیش رویش را می بیند، پشت سرش را نیز می بیند و سایه ندارد.
وقتی از شکم مادر پا به زمین که میگذارد، دو دست خود را بر زمین گذاشته و صدای خویش را به شهادتین بلند میکند. و محتلم نمیشود. چشمانش به خواب میروند ولی دلش بیدار است و ملائکه با او صحبت میکنند. و زره پیامبر بر تن او راست می آید، و ادرار و مدفوعی از او دیده نمیشود؛ زیرا خداوند زمین را مأمور کرده که آنچه از امام خارج می شود را ببلعد، و رایحه او از بوی مشک نیز نیکوتر است.
ص: 116
اولی به جان مردم از خودشان است، و مهربانتر از پدر و مادر بر آنهاست، و از همه مردمان بیشتر در برابر خدا تواضع دارد، و از همه بیشتر توجه به انجام وظیفه دارد، و از کارهای بد بیشتر از همه خودداری مینماید. و دعایش مستجاب است؛ حتی اگر سنگی را نفرین کند، آن سنگ دو نیمه می شود.
و سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله پیش اوست و شمشیرش ذوالفقار است. و صحیفهای نزد اوست که نامهای شیعیانشان تا روز قیامت در آن است و نیز صحیفهای که نامهای دشمنانشان تا روز قیامت در آن میباشد.
جامعه، در نزد امام است که نوشته ایست به طول هفتاد ذراع که تمام احتیاجات انسان در آن نوشته شده است و جفر اکبر و اصفر نیز که پوست بز و پوست گوسفندی میباشند و تمام علوم، حتی جریمه خدشه وارد کردن و مقدار تازیانه زدن و نیز نصف و ثلث تازیانه، در آندو است، پیش اوست و مصحف فاطمه علیها السّلام نیز در نزد اوست. - . معانی الأخبار : 35 . الخصال 2 : 105 و 106 . عیون الأخبار : 118 و 119 . اختلافات لفظی بین نقلهای این سه کتاب وجود دارد، مراجعه کنید. -
احتجاج نیز مانند همین روایت از حسن بن علی بن فضال آورده است. - . احتجاج طبرسی : 240 -
**[ترجمه]
ل، الخصال ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ أَنَّ الْإِمَامَ مُؤَیَّدٌ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ یَرَی فِیهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ وَ کُلَّ مَا احْتَاجَ إِلَیْهِ لِدَلَالَةٍ اطَّلَعَ عَلَیْهِ (3) وَ یُبْسَطُ لَهُ فَیَعْلَمُ وَ یُقْبَضُ عَنْهُ فَلَا یَعْلَمُ.
و الإمام یولد و یلد (4) و یصح و یمرض و یأکل و یشرب و یبول و یتغوط و ینکح و ینام و ینسی و یسهو (5) و یفرح و یحزن و یضحک و یبکی
ص: 117
و یحیا و یموت و یقبر فیزار (1) و یحشر و یوقف و یعرض و یسأل و یثاب و یکرم و یشفع (2).
و دلالته فی العلم و استجابة الدعوة و کل ما أخبر به من الحوادث التی تحدث قبل کونها فذلک بعهد معهود إلیه من رسول الله صلی الله علیه و آله توارثه عن آبائه عنه علیه السلام و یکون ذلک مما عهده إلیه جبرئیل عن علام الغیوب عز و جل.
و جمیع الأئمة الأحد عشر بعد النبی صلی الله علیه و آله قتلوا منهم بالسیف و هو أمیر المؤمنین بعد النبی صلی الله علیه و آله و الحسین علیه السلام و الباقون قتلوا بالسم قتل کل واحد منهم طاغوت (3) زمانه و جری ذلک علیهم علی الحقیقة و الصحة لا کما تقوله الغلاة و المفوضة لعنهم الله.
فإنهم یقولون إنهم علیهم السلام لم یقتلوا علی الحقیقة و إنه شبه للناس أمرهم و کذبوا علیهم غضب الله فإنه ما شبه أمر أحد من أنبیاء الله و حججه علیهم السلام للناس إلا أمر عیسی ابن مریم علیه السلام وحده لأنه رفع من الأرض حیا و قبض روحه بین السماء و الأرض ثم رفع إلی السماء و رد علیه روحه و ذلک قول الله عز و جل إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ (4) و قال الله عز و جل حکایة لقول عیسی یوم القیامة وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (5) و یقول المتجاوزون للحد فی أمر الأئمة علیهم السلام إنه إن جاز أن یشبه أمر عیسی للناس فلم لا یجوز أن یشبه أمرهم أیضا و الذی یجب أن یقال لهم أن عیسی
ص: 118
علیه السلام هو مولود من غیر أب فلم لا یجوز أن یکونوا مولودین من غیر آباء فإنهم لا یجسرون علی إظهار مذهبهم لعنهم الله فی ذلک و متی جاز أن یکون جمیع أنبیاء الله و رسله و حججه بعد آدم علیه السلام مولودین من الآباء و الأمهات و کان عیسی من بینهم مولودا من غیر أب جاز أن یشبه للناس أمره دون أمر غیره من الأنبیاء و الحجج علیهم السلام کما جاز أن یولد من غیر أب دونهم و إنما أراد الله عز و جل أن یجعل أمره علیه السلام آیة و علامة لیعلم بذلک (1) أنه علی کل شی ء قدیر (2).
lt;meta info="\\"پاک به دنیا می آید\\" یعنی پاک از خون و سایر آلودگیهای هنگام تولد. یا منظور از پاک، ناف بریده و یا همان ختنه شده است که در این صورت تأکید قبلی است.
\\"پشت سرش را می بیند\\" ظاهراً منظور این است که از پشت سرش باخبر است، چرا که دیدن واقعی بدون فراهم شدن شرایط ممکن نیست. و آنچه بعضی گفتهاند که: خداوند، چنانچه دست و پا را در قیامت به سخن گفتن میکشاند، برای ایشان نیز قوه ادراکی در پشت خلق کرده است. یا گفته شده: شعاع نور چشمان ایشان وقتی به روبرو برخورد کند، مانند آینه باز میتابد و پشت را هم نشان میدهد، همگی تکلفاتی هستند که لزومی ندارد قائل به آن شویم.
و این سخن که: ایشان با چشمانشان، از طریق خرق عادت، چیزی را که در مقابل نیست هم میبینند، یا خداوند میتواند به صورت غیر عادی به اعضای دیگر غیر از چشم هم قدرت دید بدهد و از این دست احتمالات، با مبانی اشاعره سازگار است که قائلند میتوان خدا را دید. و بنا بر اصول کلامی معتزله این احتمالات جایی ندارند. و البته خداوند حقیقت امر را بهتر میداند.
\\"زره پیامبر بر تن او راست می آید\\" منظور از این زره، زره ذات الفضول نیست که در جای خود خواهد آمد بر پاشدنش از علامات قائم علیه السلام است. شاید هم مراد این است که این یکی از علامات ائمه علیهم السلام است نه این که همه اشان این علامت را داشته باشند .
\\"اولی به جان مردم از خودشان است\\" احتمال دارد این هم از معجزات باشد نه از خصوصیات. یعنی خداوند طوری دلهای شیعیان را به تسخیر امام در میآورد که در هنگام اضطرار امام را بر خود ترجیح میدهند و خویش را فدای او میکنند. و شاید این معنا با سیاق روایت تناسب بیشتری داشته باشد. - . بلکه مناسبتر این است که این مورد و موارد بعدیاش در روایت، از احکام ائمه علیهم السلام باشد. -
**[ترجمه]
و یلد مختونا کذا فی أکثر نسخ ل، الخصال و ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام و الظاهر یولد کما فی ج، الإحتجاج و غیره و یکون مطهرا أی من الدم و سائر الکثافات أو مقطوع السرة أو مختونا فیکون تأکیدا.
و یری من خلفه یمکن أن یقرأ فی الموضعین بالکسر حرف جر و بالفتح اسم موصول و علی الأول مفعول یری محذوف أی الأشیاء و الظاهر أن الرؤیة فی الأول بمعنی العلم فإن الرؤیة الحقیقیة لا تکون إلا بشرائطها.
و ما یقال من أن الرؤیة بمعنی العلم یتعدی إلی مفعولین و بالعین إلی مفعول واحد فهو إذا استعمل فی العلم حقیقة و أما إذا استعمل فی الرؤیة بالعین ثم استعیر للعلم للدلالة علی غایة الانکشاف فیتعدی إلی مفعول واحد کما مر
مِنْ قَوْلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمْ أَکُنْ لِأَعْبُدَ رَبّاً لَمْ أَرَهُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ.
وَ أَمْثَالُ ذَلِکَ کَثِیرَةٌ و ما قیل من أن الله تعالی خلق لهم إدراکا فی القفا کما یخلق النطق فی الید و الرجل فی الآخرة أو أنه کان ینعکس شعاع أبصارهم إذا وقع علی ما یقابله کما فی المرآة فهما تکلفان مستغنی عنهما.
ص: 119
و القول بأن یدرکوا بالعین ما لیس بمقابل لها من باب خرق العادة بناء علی أن شروط الإبصار إنما هی بحسب العادة فیجوز أن تنخرق فیخلق الله الإبصار فی غیر العین من الأعضاء فیری المرئی أو یری بالعین ما لا یقابله فهی إنما یستقیم علی أصول الأشاعرة المجوزین للرؤیة علی الله سبحانه و أما علی أصول المعتزلة و الإمامیة فلا یجری هذا الاحتمال و الله أعلم بحقیقة الحال.
و یستوی علیه درع رسول الله کأن هذه غیر الدرع ذات الفضول التی استواؤها من علامات القائم علیه السلام کما سیأتی فی محله أو المعنی أن هذه من علامات الأئمة علیهم السلام و إن کان بعضها مختصا ببعضهم و الأول أظهر.
و یکون أولی بالناس یحتمل أن یکون هذا أیضا من معجزاته و صفاته لا من أحکامه کسائر ما فی الخبر أی یسخر الله له قلوب شیعته بحیث یکون عندهم اضطرارا أولی من أنفسهم و یفدون أنفسهم دونه و لعله أنسب بسیاق الخبر (1).
**[ترجمه]خصال، عیون اخبار الرضا: و در حدیث دیگری آمده است: امام مؤید به روحالقدس است، بین او و خدا استوانه ای از نور است که اعمال مردم را در آن میبیند و از هر چه که برای راهنمایی به آن احتیاج دارد مطلع میشود، و اگر نور برایش گشوده شود، میداند و اگر جمع شود، نمیداند. - . در خصال آمده است: امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر برای ما گشوده شود، میدانیم و اگر بسته شود، نمیدانیم. -
امام زاییده می شود و میزاید، - . شاید آنچه بعد از این جمله تا آخر کلام آمده، کلام صدوق قدّس سرّه باشد که از روایات دیگر گرفته و یا بنابر عقاید شیعیان آن را گفته است. - گاهی تندرست است و گاه بیمار می شود، و میخورد و می آشامد و دارای ادرار و مدفوع است، ازدواج میکند و میخوابد و فراموشی و اشتباه دارد. - . در عیون الأخبار این گونه است: \\"فراموشی و اشتباه ندارد\\" و در حاشیه آن نوشته شده: در اکثر نسخه ها جمله\\"فراموشی و اشتباه دارد\\" وجود ندارد و در بعضی نسخه ها \\"فراموشی و اشتباه ندارد\\" آمده است -
محزون و شاد می شود، و میخندد و میگرید،
ص: 117
زندگی می کند و میمیرد و دفن میشود و زیارت می شود، (و محشور می شود و در مقابل پروردگار میایستد و کتاب اعمالش عرضه میشود و از او سؤال می شود، پاداشش میدهند و گرامیاش میدارند و شفاعت می کند) - . جملات مابین دو پرانتز در خصال وجود ندارد. - .
راهنماییاش در علم، استجابتش در دعا و هر خبری که از حوادث آینده میدهد، همگی طبق عهدی است که از جانب رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم بسته شده و از پدران خود علیهم السلام به ارث برده است، و اینها را جبرئیل از جانب خداوند والایی که دانای به نهانهاست میآورد.
تمام یازده امام علیهم السّلام کشته شده اند؛ بعضی با شمشیر مانند امیرالمؤمنین و امام حسین علیه السّلام، و بقیه مسموم شده اند، که هر کدام را ستمگر و طاغوت زمانه شهید کرده است و قتلهایشان واقعی و عادی است، نه آنطور که غلات و مفوضه، که لعنت خدا بر آنها باد، میگویند؛ آنها میگویند: واقعا کشته نشده اند و برای مردم چنین نشان داده شده است. دروغ میگویند، خدا بر آنها خشم گیرد! امر هیچ یک از پیامبران و حجتهای خداوند بر مردم مشتبه نشده، مگر فقط عیسی بن مریم؛ زیرا او را زنده از زمین بلند کردند و در بین آسمان و زمین قبض روح نمودند، سپس به آسمان بردند و در آنجا روحش را برگرداندند، که همان سخن خداوند است که: «إِذْ قَالَ اللّهُ یَا عِیسَی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ» - . آل عمران / 55 - {هنگامی
را که خدا گفت: ای عیسی من تو را برگرفته و به سوی خویش بالا می برم} و خداوند عزّ و جلّ از قول عیسی در قیامت حکایت میکند که میگوید: «وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» - . مائده / 117 - {و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم، پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی} کسانی که در امر ائمه علیهم السّلام از حد گذشتهاند، میگویند: اگر جایز باشد امر عیسی بر مردم مشتبه شود، چرا امر ائمه علیهم السّلام مشتبه نشود؟ چیزی که باید به آنها گفت این است که: عیسی
ص: 118
بدون پدر متولد شد، چرا ائمه بدون پدر نباشند؟ که آنها جسارت آشکار کردن عقیده خود در آن را نخواهند داشت، خدا آنها را لعنت کند! وقتی تمام پیامبران و فرستادگان و حجت های خدا بعد از آدم علیه السلام از پدر و مادر متولد شدند و فقط عیسی بدون پدر متولد شده باشد، فقط امر او میتواند بر مردم مشتبه شود نه سایر انبیاء و امامان. و خداوند خواسته امر او را نشانهای قرار دهد تا همگان بدانند که او بر هر کاری قادر و تواناست. - . خصال 2 : 106 . عیون الأخبار : 119 و 120 -
**[ترجمه]
شا، الإرشاد ابْنُ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ (2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام جَالِساً فَدَعَا بِابْنِهِ وَ هُوَ صَغِیرٌ فَأَجْلَسَهُ فِی حَجْرِی وَ قَالَ لِی جَرِّدْهُ وَ انْزِعْ قَمِیصَهُ فَنَزَعْتُهُ فَقَالَ لِیَ انْظُرْ بَیْنَ کَتِفَیْهِ قَالَ فَنَظَرْتُ فَإِذَا فِی أَحَدِ کَتِفَیْهِ شِبْهُ الْخَاتَمِ دَاخِلَ اللَّحْمِ ثُمَّ قَالَ لِی أَ تَرَی هَذَا مِثْلُهُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ کَانَ مِنْ أَبِی علیه السلام (3).
**[ترجمه]ارشاد مفید: حسن بن جهم نقل کرده، در محضر امام رضا علیه السّلام نشسته بودم که پسرشان را صدا زدند؛ پسری کوچک بود، او را در دامن من نشاندند و فرمودند: لباس از تنش خارج کن، و من پیراهن از پیکر ایشان در آوردم. جضرت فرمودند: میان دو کتفش را نگاه کن، نگاه کردم، در یکی از شانه هایشان چیزی شبیه مهر، داخل در گوشت بود، سپس به من فرمودند: میبینی؟ شبیه همین چیز، و در همین محل، در پدرم هم بود. - . ارشاد مفید : 341 -
**[ترجمه]
ظاهره أن للإمام أیضا علامة فی جسده تدل علی إمامته علیه السلام کخاتم النبوة و یحتمل اختصاصها بالإمامین علیهما السلام.
**[ترجمه]ظاهراً امام نیز در بدنش علامتی شبیه به مهر نبوت دارد. احتمال هم دارد که این علامت اختصاص به آن دو امام علیهما السّلام داشته باشد.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین مع، معانی الأخبار لی، الأمالی للصدوق ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَارُونِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ قَاسِمٍ الرَّقَّامِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَخِیهِ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنَّا فِی أَیَّامِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِی مَسْجِدِ جَامِعِهَا فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ فِی بَدْءِ مَقْدَمِنَا
ص: 120
فَأَدَارَ النَّاسُ أَمْرَ الْإِمَامَةِ وَ ذَکَرُوا کَثْرَةَ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِیهَا فَدَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ الرِّضَا علیه السلام فَأَعْلَمْتُهُ مَا خَاضَ النَّاسُ فِیهِ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ أَدْیَانِهِمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَقْبِضْ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله حَتَّی أَکْمَلَ لَهُ الدِّینَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنَ فِیهِ تَفْصِیلُ کُلِّ شَیْ ءٍ بَیَّنَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکَامَ وَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ کَمَلًا فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ (1) وَ أَنْزَلَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ هِیَ آخِرُ عُمُرِهِ صلی الله علیه و آله الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (2) فَأَمْرُ الْإِمَامَةِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ (3) وَ لَمْ یَمْضِ علیه السلام حَتَّی بَیَّنَ لِأُمَّتِهِ مَعَالِمَ دِینِهِ (4) وَ أَوْضَحَ لَهُمْ سُبُلَهُ (5) وَ تَرَکَهُمْ عَلَی قَصْدِ الْحَقِّ (6) وَ أَقَامَ لَهُمْ عَلِیّاً علیه السلام عَلَماً وَ إِمَاماً وَ مَا تَرَکَ (7) شَیْئاً تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ إِلَّا بَیَّنَهُ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُکْمِلْ دِینَهُ فَقَدْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ کَافِرٌ هَلْ یَعْرِفُونَ (8) قَدْرَ الْإِمَامَةِ وَ مَحَلَّهَا مِنَ الْأُمَّةِ فَیَجُوزَ فِیهَا اخْتِیَارُهُمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأْناً وَ أَعْلَی مَکَاناً وَ أَمْنَعُ جَانِباً (9) وَ أَبْعَدُ غَوْراً مِنْ أَنْ یَبْلُغَهَا النَّاسُ بِعُقُولِهِمْ أَوْ یَنَالُوهَا بِآرَائِهِمْ أَوْ یُقِیمُوا إِمَاماً بِاخْتِیَارِهِمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ علیه السلام بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ الْخُلَّةِ مَرْتَبَةً ثَالِثَةً وَ فَضِیلَةً شَرَّفَهُ بِهَا وَ أَشَادَ بِهَا (10) ذِکْرَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ
ص: 121
إِماماً فَقَالَ الْخَلِیلُ علیه السلام سُرُوراً بِهَا وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (1) فَأَبْطَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ إِمَامَةَ کُلِّ ظَالِمٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ صَارَتْ فِی الصَّفْوَةِ ثُمَّ أَکْرَمَهُ اللَّهُ بِأَنْ جَعَلَهَا فِی ذُرِّیَّتِهِ أَهْلِ (2) الصَّفْوَةِ وَ الطَّهَارَةِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ (3) فَلَمْ تَزَلْ فِی ذُرِّیَّتِهِ یَرِثُهَا بَعْضٌ عَنْ بَعْضٍ قَرْناً فَقَرْناً حَتَّی وَرِثَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (4) فَکَانَتْ لَهُ خَاصَّةً فَقَلَّدَهَا صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسْمِ مَا فَرَضَهَا اللَّهُ فَصَارَتْ فِی ذُرِّیَّتِهِ الْأَصْفِیَاءِ الَّذِینَ آتَاهُمُ اللَّهُ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ بِقَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ (5) فَهِیَ فِی وُلْدِ عَلِیٍّ علیه السلام خَاصَّةً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (6) إِذْ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَمِنْ أَیْنَ یَخْتَارُ هَؤُلَاءِ الْجُهَّالُ (7) إِنَّ الْإِمَامَةَ هِیَ مَنْزِلَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ إِرْثُ الْأَوْصِیَاءِ إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خِلَافَةُ الرَّسُولِ وَ مَقَامُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مِیرَاثُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ
ص: 122
الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَلَاحُ الدُّنْیَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِی وَ فَرْعُهُ السَّامِی بِالْإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ تَوْفِیرُ الْفَیْ ءِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ إِمْضَاءُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْکَامِ وَ مَنْعُ الثُّغُورِ وَ الْأَطْرَافِ وَ الْإِمَامُ یُحَلِّلُ حَلَالَ اللَّهِ وَ یُحَرِّمُ حَرَامَ اللَّهِ وَ یُقِیمُ حُدُودَ اللَّهِ وَ یَذُبُّ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ یَدْعُو إِلَی سَبِیلِ رَبِّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ الْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ الْإِمَامُ کَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ لِلْعَالَمِ (1) وَ هِیَ فِی الْأُفُقِ بِحَیْثُ لَا تَنَالُهُ (2) الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارُ الْإِمَامُ الْبَدْرُ الْمُنِیرُ وَ السِّرَاجُ الزَّاهِرُ وَ النُّورُ السَّاطِعُ وَ النَّجْمُ الْهَادِی فِی غَیَاهِبِ (3) الدُّجَی وَ الْبَلَدِ الْقِفَارِ (4) وَ لُجَجِ الْبِحَارِ الْإِمَامُ الْمَاءُ الْعَذْبُ عَلَی الظَّمَإِ وَ الدَّالُّ عَلَی الْهُدَی وَ الْمُنْجِی مِنَ الرَّدَی الْإِمَامُ النَّارُ عَلَی الْیَفَاعِ (5) الْحَارُّ لِمَنِ اصْطَلَی بِهِ وَ الدَّلِیلُ فِی الْمَهَالِکِ (6) مَنْ فَارَقَهُ فَهَالِکٌ الْإِمَامُ السَّحَابُ الْمَاطِرُ وَ الْغَیْثُ الْهَاطِلُ وَ الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ وَ السَّمَاءُ الظَّلِیلَةُ وَ الْأَرْضُ الْبَسِیطَةُ وَ الْعَیْنُ الْغَزِیرَةُ وَ الْغَدِیرُ وَ الرَّوْضَةُ الْإِمَامُ الْأَمِینُ الرَّفِیقُ (7) وَ الْأَخُ الشَّقِیقُ
ص: 123
وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِی الدَّاهِیَةِ (1) الْإِمَامُ أَمِینُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی بِلَادِهِ الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ وَ الذَّابُّ عَنْ حُرَمِ اللَّهِ الْإِمَامُ الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ الْمُبَرَّأُ مِنَ الْعُیُوبِ مَخْصُوصٌ بِالْعِلْمِ مَوْسُومٌ بِالْحِلْمِ نِظَامُ الدِّینِ وَ عِزُّ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْظُ الْمُنَافِقِینَ وَ بَوَارُ الْکَافِرِینَ الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا یُدَانِیهِ أَحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ عَالِمٌ (2) وَ لَا یُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ وَ لَا نَظِیرٌ مَخْصُوصٌ بِالْفَضْلِ کُلِّهِ مِنْ غَیْرِ طَلَبٍ مِنْهُ لَهُ (3) وَ لَا اکْتِسَابٍ بَلِ اخْتِصَاصٌ مِنَ الْمُفْضِلِ الْوَهَّابِ (4) فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ وَ یُمْکِنُهُ اخْتِیَارُهُ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ حَسَرَتِ الْعُیُونُ وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَحَیَّرَتِ الْحُکَمَاءُ وَ تَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ وَ جَهِلَتِ الْأَلِبَّاءُ وَ کَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ عَجَزَتِ الْأُدَبَاءُ وَ عَیِیَتِ (5) الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أَوْ فَضِیلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ فَأَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِیرِ
ص: 124
وَ کَیْفَ یُوصَفُ أَوْ یُنْعَتُ بِکُنْهِهِ أَوْ یُفْهَمُ شَیْ ءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ یُوجَدُ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ (1) وَ یُغْنِی غَنَاءَهُ لَا کَیْفَ (2) وَ أَنَّی وَ هُوَ بِحَیْثُ النَّجْمُ مِنْ أَیْدِی الْمُتَنَاوِلِینَ (3) وَ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا أَوْ أَیْنَ یُوجَدُ مِثْلُ هَذَا ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ یُوجَدُ فِی غَیْرِ آلِ الرَّسُولِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ کَذَبَتْهُمْ وَ اللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الْبَاطِلَ (4) فَارْتَقَوْا مُرْتَقًی صَعْباً دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَی الْحَضِیضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَةَ الْإِمَامَةِ بِعُقُولٍ حَائِرَةٍ بَائِرَةٍ نَاقِصَةٍ وَ آرَاءٍ مُضِلَّةٍ فَلَمْ یَزْدَادُوا مِنْهُ إِلَّا بُعْداً قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ لَقَدْ رَامُوا صَعْباً وَ قَالُوا إِفْکاً وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً وَ وَقَعُوا فِی الْحَیْرَةِ إِذْ تَرَکُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِیرَةٍ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ رَغِبُوا عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ اخْتِیَارِ رَسُولِهِ إِلَی اخْتِیَارِهِمْ وَ الْقُرْآنُ یُنَادِیهِمْ وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (5) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (6) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (7)
ص: 125
وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (1) أَمْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یَفْقَهُونَ أَمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَ هُمْ لَا یَسْمَعُونَ (2) إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (3) وَ قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا (4) بَلْ هُوَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (5) فَکَیْفَ لَهُمْ بِاخْتِیَارِ الْإِمَامِ وَ الْإِمَامُ عَالِمٌ لَا یَجْهَلُ داعی (6) (دَاعٍ) لَا یَنْکُلُ مَعْدِنُ الْقُدْسِ وَ الطَّهَارَةِ وَ النُّسُکِ وَ الزَّهَادَةِ (7) وَ الْعِلْمِ وَ الْعِبَادَةِ مَخْصُوصٌ بِدَعْوَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَسْلُ الْمُطَهَّرَةِ الْبَتُولِ لَا مَغْمَزَ فِیهِ فِی نَسَبٍ وَ لَا یُدَانِیهِ ذُو حَسَبٍ فِی الْبَیْتِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الذِّرْوَةِ مِنْ هَاشِمٍ وَ الْعِتْرَةِ مِنْ آلِ الرَّسُولِ وَ الرِّضَا مِنَ اللَّهِ شَرَفُ الْأَشْرَافِ وَ الْفَرْعُ (8) مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ نَامِی (9) الْعِلْمِ کَامِلُ الْحِلْمِ مُضْطَلِعٌ بِالْإِمَامَةِ عَالِمٌ بِالسِّیَاسَةِ مَفْرُوضُ الطَّاعَةِ قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ نَاصِحٌ لِعِبَادِ اللَّهِ حَافِظٌ لِدِینِ اللَّهِ (10)
ص: 126
إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ یُوَفِّقُهُمُ اللَّهُ وَ یُؤْتِیهِمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ حُکْمِهِ (1) مَا لَا یُؤْتِیهِ غَیْرَهُمْ فَیَکُونُ عِلْمُهُمْ فَوْقَ کُلِّ (2) عِلْمِ أَهْلِ زَمَانِهِمْ فِی قَوْلِهِ (3) تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ (4) وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ (5) یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی طَالُوتَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ (6) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً (7) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ عِتْرَتِهِ وَ ذُرِّیَّتِهِ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً (8) وَ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا اخْتَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأُمُورِ عِبَادِهِ شَرَحَ صَدْرَهُ لِذَلِکَ وَ أَوْدَعَ قَلْبَهُ یَنَابِیعَ الْحِکْمَةِ وَ أَلْهَمَهُ الْعِلْمَ إِلْهَاماً فَلَمْ یَعْیَ بَعْدَهُ بِجَوَابٍ وَ لَا یُحَیَّرُ فِیهِ (9) عَنِ الصَّوَابِ وَ هُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلَ وَ الْعِثَارَ یَخُصُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ (10) وَ شَاهِدَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ
ص: 127
مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ فَهَلْ یَقْدِرُونَ عَلَی مِثْلِ هَذَا فَیَخْتَارُوهُ أَوْ یَکُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَیُقَدِّمُوهُ (1) تَعَدَّوْا (2) وَ بَیْتِ اللَّهِ الْحَقَّ وَ نَبَذُوا کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْهُدَی وَ الشِّفَاءُ فَنَبَذُوهُ وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ فَذَمَّهُمُ اللَّهُ وَ مَقَتَهُمْ وَ أَتْعَسَهُمْ (3) فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (4) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (5) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ (6).
قال و حدثنی بهذا الحدیث ابن عصام و الدقاق و الوراق و المکتب و الحسن بن أحمد المؤدب جمیعا عن الکلینی عن أبی محمد القاسم بن العلاء عن القاسم بن مسلم عن أخیه عنه علیه السلام (7) لی، الأمالی للصدوق ابن المتوکل عن الکلینی مثله (8)
- ج، الإحتجاج القاسم بن مسلم عن أخیه عنه علیه السلام مثله (9)
- ف، تحف العقول عبد العزیز مثله (10)
ص: 128
- نی، الغیبة للنعمانی الکلینی عن القاسم بن العلاء عن عبد العزیز بن مسلم عنه علیه السلام مثله (1)
- کا، الکافی أبو محمد عن القاسم بن العلاء عن عبد العزیز بن مسلم مثله (2)
**[ترجمه]إکمال الدین، معانی الأخبار، أمالی صدوق، عیون أخبار الرضا: عبد العزیز بن مسلم نقل کرده، در زمان علی بن موسی الرضا علیه السلام در مرو بودیم. روز جمعه ای، در اوایل ورودمان به مرو، در مسجد جامع مرو جمع شده بودیم
ص: 120
که صحبت از امامت و اختلاف زیادی که مردم در این مورد دارند، به میان آمد. به محضر آقا و مولایم امام رضا علیه السّلام رسیدم و اختلاف مردم و سخنان آنها را برای ایشان بازگو کردم. ایشان لبخندی زده و فرمودند: ای عبدالعزیز! مردم جاهلند و در دینهایشان فریب خورده اند؛ خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را از دنیا نبرد، مگر اینکه دین را برایش کامل نمود و قرآن را بر او نازل نمود، که تفصیل هر چیزی در آن هست، حلال و حرام و حدود و احکام و آنچه مردم به آن نیازمندند را در قرآن کاملاً بیان کرد و فرمود: «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ» - . انعام / 38 - {ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم} و در حجةالوداع که در آخر عمر ایشان صلی الله علیه و آله بود این آیه را نازل کرد: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» - . مائده / 3 - {امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم}. و امر امامت نیز از تمام دین است - . در اکمال الدین اینگونه است: امر امامت نیز از کمال دین و اتمام نعمت است. - و پیامبر قبل از رفتن از دنیا، معالم دین را برای امت توضیح داد و راه ها را روشن کرد و آنها را به راه حق کشاند و علی علیه السّلام را به عنوان نشانه و امام تعیین نمود و هر احتیاجی که امت داشتند را بیان نمود.
هر کس فکر کند که خداوند عزّ و جلّ دینش را کامل نکرده، قرآن را رد کرده است و هر کس قرآن را رد کند، کافر است. آیا میدانند قدر و منزلت امامت و جایگاه آن نسبت به امت چگونه است تا بتوانند امام انتخاب کنند؟ امامت، ارزشمندتر، والا مقامتر، بالا دستتر، و وسیعتر و عمیقتر از آن است که مردم با عقل خویش به آن دست یازند و یا با رأی خویش امامی انتخاب کنند و یا امامی را به اختیار خود تعیین نمایند.
خداوند عزّ و جلّ امامت را بعد از نبوت و مقام خلّت، در مرتبه سوم، به ابراهیم خلیل عطا میکند که با این فضیلت به او شرافت میدهد و آوازه اش را بلند میکند، میفرماید: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ
ص: 121
إِماماً» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم خلیل از شادمانی گفت: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی» - . همان - {و از دودمانم [چطور]}؟ خداوند عزّ و جلّ فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . همان - {پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. این آیه امامت و رهبری هر ستمگری را تا روز قیامت باطل کرد و امامت را در برگزیدگان قرار داد .
سپس خداوند با قرار داد امامت را در فرزندان برگزیده و پاکش، او را تکریم نمود و فرمود: «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ * وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ» - . انبیا / 72 و 73 - {و اسحاق و یعقوب را [به عنوان نعمتی] افزون به او بخشودیم و همه را از شایستگان قرار دادیم * آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند}
امامت پیوسته در فرزندان او بود که یکی پس از دیگری آن را به ارث می بردند. قرنها گذشت تا به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم به ارث رسید. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ» - . آل عمران / 68 - {در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است} این مقام اختصاص به پیامبر داشت. سپس به امر خداوند عزّ و جلّ و بنا بر رسمی که لازمش نموده بود، آن را به علی علیه السّلام سپرد و سپس به فرزندان علی علیه السّلام، که برگزیدگان بودند و خداوند به ایشان علم و ایمان عطا کرده بود، رسید. با این سخن خداوند که: «وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ» - . روم / 56 ، آیه در إکمال الدین و تحف العقول به صورت کامل آمده است. - {و[لی] کسانی که دانش و ایمان یافته اند می گویند قطعا شما [به موجب آنچه] در کتاب خدا[ست] تا روز رستاخیز مانده اید}. پس امامت تا روز قیامت - . در تحف العقول در این قسمت این جمله را هم دارد: بنا بر رسم جاری و چیزی که خدا واجبش کرده در فرزندان... - در فرزندان علی علیه السلام خواهد بود؛ زیرا بعد از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله، پیامبری نخواهد بود، پس چگونه این جاهلان بتوانند امام انتخاب کنند؟
امامت منزلت پیامبران و ارث اوصیاء است. امامت خلافت خداوند عزّ و جلّ و جانشینی رسول و مقام امیرالمؤمنین و میراث حسن و حسین علیهم السّلام است. امامت زمام
ص: 122
دین و نظام مسلمین و صلاح دنیا و عزت مؤمنین است. امامت اساس اسلام پیشرو و شاخه بلند این دین است. با امام است که نماز و زکات و روزه و حج و جهاد تامّ می شود و غنائم و صدقات فراوان میشود و حدود و احکام امضاء و اجرا می شود و مرزها و گوشه و کنارها حفظ می گردد.
امام کسی است که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام مینماید و اقامه حدود میکند و دفاع از دین می نماید و مردم را با حکمت و پند عالی و دلیل کافی به راه خدا راهنمایی میکند. امام چون خورشید تابان جهان - . در غیبت نعمانی اینگونه است: خورشید تابانی است که با نورش عالم را درخشان میکند. - است که بر فراز افق قرار دارد و دستها و چشمها از رسیدن به او کوتاهاند. امام ماه درخشان و چراغ روشن و نور خیره کننده و ستاره راهنما در تاریکی های وحشتزا و بیابانهای بی آب و علف و دریاهای ژرف است.
امام آب خوشگوار برای تشنگان و راهنمای راه هدایت و نجات بخش از بدبختی است. امام آتشی افروخته بر فراز یفاع، - . بلندی مشرف یا هر چه که ارتفاعش از زمین بالاتر باشد را، یفاع میگویند. منظور این است که امام هر که را که از طریق ایمان گم شده باشد، به راه رحمان هدایت میکند. در غیبت نعمانی اینگونه است: امام، آتش بر یفاع واست که هر که به دنبال نور است را هدایت میکند و هر که آن را همراه شود، به او مکانهای هلاکت را نشان میدهد. هر کسی از او جدا شود هلاک می گردد. - کسی که به جستجوی آتش گیره آید گرم میکند و راهنمای در مهلکههاست - . در إکمال الدین: راهنمای در تاریکیها، و در أمالی و إحتجاج و نسخهای از عیون: راهنمای بر راهها، آمده است - که هر کسی از او جدا شود هلاک می گردد .
امام ابر بارانزا و باران سیلآسا و خورشید جهانافروز و آسمان سایهافکن و زمین گسترده و چشمه پرآب و آب گیر و باغستان پرمیوه است. امام امین رفیق و برادر شفیق - 1. در یکی از نسخه ها این جمله هم آمده است: و پدر رفیق، در أمالی و عیون الأخبار نیز همینطور است. در إکمال الدین: پدر رؤوف و برادر شقیق، و در معانی الأخبار: فرزند رفیق و برادر شقیق، و در احتجاج: فرزند شفیق و برادر شقیق، و در تحف العقول: فرزند شفیق و برادر شقیق و مانند مادری نیکو برای فرزند کوچک و پناعه بندگان، آمده است. -
ص: 123
و پناه بندگان در نگرانی است. - . در یکی از نسخهها اینطور است: پناه بندگان در آتش، و در دیگری: در نگرانی و وحشت. در أمالی و عیون الأخبار و معانی الأخبار و احتجاج و غیبت نعمانی اینگونه است: پناه بندگان در نگرانی، و در إکمال الدین: در وحشت و نگرانی آمده است. -
امام امانتدار خدا در زمین، و حجت او بر بندگان، و خلیفه خدا در زمین خدا، و دعوت کننده به سوی خدا و مدافع حریم اوست. امام پاک از گناه ، منزه از عیب، مخصوص به علم و نامیده به حلم است. نظام دین و شرف مؤمنین و موجب خشم منافقین و نابودی کافرین است.
امام یگانه روزگارش است که کسی به مرتبه اش نزدیک نمیشود و هیچ دانشمندی در حد او نیست - . در احتجاج: با اینکه او مانندی ندارد. - ،
جایگزینی برایش یافت نمیشود و مثل و مانند ندارد و در علم و فضل ممتاز است، و همه اینها بدون آن است که از کسی طلب کرده و یا آموخته باشد، بلکه اختصاصی است که خداوند بخشنده وهاب - . در إکمال الدین: بخشنده منان وهاب جواد کریم، آمده است. میگویم: شاید این چند کلمه از جانب نسخهبرداران اضافه شده باشد. -
به او عنایت نموده است، پس چه کسی میتواند به معرفت امام برسد و یا او را انتخاب کند؟
هیهات! هیهات! عقل ها سرگردان و فکرها پریشان و خردها حیران و چشم ها نگران و بزرگان به زانو در آمده و دانشمندان متحیر و خردمندان فرومانده و سخنوران درمانده و دانایان در گرداب افتاده و شاعران زبانبند شده و ادیبان عاجز گشته و بلیغان فرومانده از وصف و ستایش یک مقام یا فضیلت امام هستند و همه اقرار به عجز و ناتوانی خود میکنند .
ص: 124
چگونه می توان حقیقت او را وصف کرد و نعت نمود یا چیزی از امر او را فهمید و یا برایش جایگزینی یافت - . در تحف العقول: چگونه میتوان کلیت او را وصف کرد و کیفیت او را نعت نمود و برایش جایگزینی یافت، و در غیبت نعمانی: چگونه میتوان کل او را وصف کرد و حقیقت او را نعت نمود و چیزی از امرش را فهمید و برایش جایگزینی یافت، و در إکمال الدین و معانی الأخبار: یا کسی جایگزین او شود. - و یا از او بی نیاز شد؟ نه، نمیتوان. چگونه بتوان با اینکه او چون ستاره ایست که از دسترس مردم دور است - . او چون ستارهایست که بدا حاصل شود و در دسترس قرار بگیرد. - و از وصف توصیفکنندگان فاصله ها دارد؟ چطور می شود انتخاب چنین شخصی با مردم باشد؟ یا چطور عقل ها میتوانند او را بیابند؟ و یا چگونه چنین کسی را پیدا شود؟
گمان می کنند که امامت را میتوان در غیر خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله یافت، به خدا قسم که دلهای آنها گواهی بر دروغ گفتنشان میدهد و در آرزویی باطل فرورفته اند. به پرتگاه بس دشوار و بلندی قصد کردهاند که با سر به زمین می افتند. می خواهند با عقل های سرگردان، بی ارزش و ناقص خود و با آراء گمراه کننده خویش امام را تعیین کنند، که هر چه بیشتر بکوشند فاصله بیشتری از آن پیدا می کنند. خدا آنها را بکشد! به کجا میروند؟ بر گردنه ای بلند بالا رفته اند و دروغ بزرگی می گویند و بسی در گمراهی فرورفته اند و در حیرت و نادانی گرفتارند؛ چون با بصیرت و بینایی امام را رها کرده اند. با اینکه چشمانشان بیناست، شیطان کارهایشان را در نظرشان نیک جلوه داده و از راه حقیقت بازشان داشته است.
کسی را که خدا و رسولش انتخاب نموده را کنار زده اند و به کسی که خود انتخاب نموده اند روی آورده اند. با اینکه قرآن خطاب به آنها میگوید: «وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ» - . قصص / 68 - {و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند و آنان اختیاری ندارند منزه است خدا و از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است}. و میفرماید: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ» - . احزاب / 36 - {و هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند برای آنان در کارشان اختیاری باشد} و می فرماید: «ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ * أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ * إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ * أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ * سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ أ* َمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ» - . قلم / 36-41 - {شما را چه شده چگونه داوری می کنید * یا شما را کتابی هست که در آن فرا می گیرید * که هر چه را برمی گزینید برای شما در آن خواهد بود * یا اینکه شما تا روز قیامت [از ما] سوگندهایی رسا گرفته اید که هر چه دلتان خواست حکم کنید * از آنان بپرس کدامشان ضامن این [ادعا]یند * یا شریکانی دارند پس اگر راست می گویند شریکانشان را بیاورند}
ص: 125
و می فرماید: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها» - . محمد / 24 - {آیا به آیات قرآن نمی اندیشند یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است} یا «طَبَعَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ» - . توبه / 93 - {خدا
بر دلهایشان مهر نهاد}«فَهُمْ لاَ یَفْقَهُونَ» - . همان / 87 - {در نتیجه قدرت درک ندارند} یا «قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ یَسْمَعُونَ» - . انفال / 21 - {گفتند
شنیدیم در حالی که نمی شنیدند} «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ * وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ» - . همان / 22 و 23 - {قطعا بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی اند که نمی اندیشند * و اگر خدا در آنان خیری می یافت قطعا شنوایشان می ساخت و اگر آنان را شنوا می کرد حتما باز به حال اعراض روی برمی تافتند} «و قالُوا سَمِعْنا و عصینا» - . بقره / 93 - {گفتند شنیدیم و نافرمانی کردیم}، بلکه امامت «فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» - . حدید / 21 - { فضل خداست که به هر کس بخواهد آن را می دهد و خداوند را فزون بخشی بزرگ است}.
چگونه بتوانند امام را انتخاب کنند؟ امامی که عالمی است که جهل بر او راه ندارد، دعوت کنندهایست که نمیترسد، - . در أمالی و معانی الأخبار و احتجاج و عیون الأخبار و کافی: حاکمی است که نمیترسد، و در تحف العقول: حاکمی است که مکر نمیکند. - معدن قدس و طهارت و اعمال نیکو و زهد و دانش و عبادت است، - . در إکمال الدین: معدن طهر و طهارت و نور و زهد، و در تحف العقول: معدن نبوت است که در نسب او خدشهای وارد نیست. -
مخصوص به دعوت رسول علیه السلام و از نژاد پاک فاطمه زهرا علیها السّلام است که در نسب او خدشهای وارد نیست، کسی در شرافت و نجابت در پایه او نیست، خاندانش از قریش و تیره اش از هاشم و خانواده اش از رسول است، مورد خشنودی خدا و افتخار بزرگان و از نژاد عبد مناف است. - . در عیون الأخبار: نژاد هوشمندان و از نژاد عبد مناف است. -
دارای علمی والا - . در تحف العقول: دارای علمی کامل، آمده است. -
و حلمی فراوان است، تسلط امامت و علم سیاست را دارد، اطاعتش واجب است و امر خدا را بپا می دارد، خیر خواه مردم و حافظ دین خداست. - . در غیبت نعمانی: حافظ سر خداست. -
ص: 126
خداوند پیامبران و امامان را توفیق میدهد و به آنها از خزینه علم و حکمت خود، به مقداری که به دیگران نمی دهد، می بخشد. به همین جهت دانش آنها بالاتر از علم اهل زمان است؛ در این آیه: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» - . یونس / 35 - {آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد، یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود؟ شما را چه شده چگونه داوری می کنید} و این آیه: «یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً» - . بقره / 269 - {به هر کس که بخواهد حکمت می بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسی پند نمی گیرد} و آنچه درباره طالوت می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ» - . همان / 247 - {در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست} و به پیامبرش صلی الله علیه و آله می فرماید: «وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً» - . نساء / 113 ، در إکمال الدین و معانی الأخبار و کافی و غیبت نعمانی و تحف العقول، آیه به صورت کامل آورده شده است. - {تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود}
و درباره امامان اهل بیت و خاندان و فرزندان پیامبر میفرماید: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً * فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً» - . نساء / 54 و 55 - {بلکه به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده، رشک می ورزند. در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم * پس برخی از آنان به وی ایمان آوردند و برخی از ایشان از او روی برتافتند و [برای آنان] دوزخ پرشراره بس است}
وقتی خداوند عزّ و جلّ بندهای را برای امور بندگانش برگزیند، سینهاش را برای این کار گشاده میسازد و چشمههای حکمت را در دلش به ودیعه مینهد و به او علم الهام میکند که دیگر در جواب فرو نماند و از جواب درست متحیر نماند. - . در غیبت نعمانی و عیون الأخبار: و از جواب درست منحرف نمیشود، در معانی الأخبار: در جواب درست منحرف نمیشود، و در تحف العقول: در او جز جواب درست یافت نمیشود و او موفق و مسدد و مؤید است. -
او معصوم، مؤید، موفق و پشتیبانی شده از جانب خداست، که از خطاها و لغزشها در امان است. خداوند این امتیازات را به او می بخشد تا حجتش بر بندگان - . در إکمال الدین: حجت بالغهاش بر بندگان، و در تحف اینگونه است: تا آن حجت بر مخلوقات و گواه بر بندگان باشد، آیا میتوانند؟ - و گواه او در میانشان باشد. «ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ
ص: 127
مَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» - . مائده / 54 - {این فضل خداست آن را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}
آیا شخصی با این امتیازات می یابند تا انتخابش کنند؟ و آیا منتخب آنها می تواند دارای چنین صفاتی باشد تا او را مقدم بدارند - . قسمت \\"تا او را مقدم بدارند\\" فقط در غیبت نعمانی وجود دارد. - ؟ قسم به خانه خدا، تجاوز نمودند - . در معانی الأخبار: دور شدند، در إکمال الدین: به جای \\"قسم به خانه خدا، تجاوز نمودند\\"، تجاوز نمودند و خداوند حق را تثبیت میکند، آمده که گویا اشتباه است و در غیبت نعمانی: که بعد او را مقدم بدارند و خداونر حق را تثبیت میکند. -
و با اینکه در قرآن هدایت و شفاء نهاده شده کتاب خدا را پشت سر انداختند، گویی که چیزی نمیدانند. آن را کنار گذاشتند و پیرو هوای نفس خویش گشتند و خداوند آنها را سرزنش نموده و مورد خشم خویش قرار داده و بر آنها نفرین نموده است. - . در غیبت نعمانی: آنها را دشمن داشته است. - خداوند می فرماید: «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» - . قصص / 50 - {و کیست گمراه تر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند؟ بی تردید خدا مردم ستمگر را راهنمایی نمی کند} و فرمود: «فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» - . محمد / 8 - {کسانی که کفر ورزیدند نگونساری بر آنان باد و [خدا] اعمالشان را بر باد داد} و فرمود: «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ» - . غافر / 35 - {در نزد خدا و نزد کسانی که ایمان آورده اند [مایه] عداوت بزرگی است این گونه خدا بر دل هر متکبر و زورگویی مهر می نهد}. - . اکمال الدین : 380-383 . معانی الأخبار : 33 و 34 -
این حدیث را ابن عصام و دقاق و وراق و مکتب و حسن بن احمد مؤدب همگی از کلینی نقل کرده اند، که کلینی نیز از ابامحمّد قاسم بن علا و او نیز از قاسم بن مسلم و او نیز از برادر خود از حضرت رضا علیه السّلام روایت کرده است. - . عیون اخبار الرضا : 120-123 -
امالی صدوق نیز مانند همین را از طریق ابن متوکل از کلینی نقل کرده است. - . امالی : 399-402 -
در احتجاج نیز، مانند همین با طریقی متفاوت نقل شده است. - . احتجاج : 237-240 -
در تحف العقول نیز، مانند همین از عبد العزیز آورده شده است. - . تحف العقول : 436-442 -
ص: 128
در غیبت نعمانی نیز، از کلینی، از قاسم بن علاء، از عبد العزیز بن مسلم، مانند همین حدیث را نقل کرده است. - . غیبت نعمانی : 116_119 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و خدعوا عن أدیانهم أی خدعهم الشیطان صارفا لهم عن أدیانهم و فی الکافی عن آرائهم فعن تعلیلیة قوله تعالی ما فَرَّطْنا الاستشهاد بالآیة علی وجهین الأول أن الإمامة أعظم الأشیاء فیجب أن یکون مبینا فیه الثانی أنه تعالی أخبر ببیان کل شی ء فی القرآن و لا خلاف فی أن غیر الإمام لا یعرف کل شی ء من القرآن فلا بد من وجود الإمام المنصوص و علی التقدیرین مبنی الاستدلال علی کون المراد بالکتاب القرآن کما هو الظاهر و قیل هو اللوح قوله علیه السلام من تمام الدین أی لا شک أنه من أمور الدین بل أعظمها کیف لا و قد قدموه علی تجهیز الرسول صلی الله علیه و آله الذی کان من أوجب الأمور فلا بد أن یکون داخلا فیما بلغه صلی الله علیه و آله و القصد الطریق الوسط و الإضافة بیانیة.
إلا بینه لعلی علیه السلام أو للناس بالنص علیه قوله علیه السلام هل یعرفون الغرض أن نصب الإمام موقوف علی العلم بصفاته و شرائط الإمامة و هم جاهلون بها فکیف یتیسر لهم نصبه و تعیینه.
قوله و أمنع جانبا أی جانبه أشد منعا من أن یصل إلیه ید أحد و الإشادة رفع الصوت بالشی ء یقال أشاده و أشاد به إذا أشاعه و رفع ذکره.
و صارت فی الصفوة مثلثة أی أهل الطهارة و العصمة أو أهل الاصطفاء و الاختیار و النافلة العطیة الزائدة أو ولد الولد یهدون بأمرنا أی لا بتعیین الخلق قرنا فقرنا منصوبان علی الظرفیة قوله تعالی إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ أی أخصهم و أقربهم من الولی بمعنی القرب أو أحقهم بمقامه و الاستدلال بالآیة مبنی علی أن المراد بالمؤمنین فیها الأئمة علیهم السلام أو علی أن تلک الإمامة انتهت إلی النبی صلی الله علیه و آله و هو لم یستخلف غیر علی علیه السلام بالاتفاق.
ص: 129
قوله وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أقول قبل هذه الآیة قوله تعالی وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ فالظاهر أن هذا جواب قول المجرمین و القائل هم الذین أوتوا العلم و الإیمان و مصداقهم الأکمل النبی و الأئمة صلوات الله علیهم أو هم المقصودون لا غیرهم.
و ربما یوهم ظاهر الخبر أن المخاطب هم الأئمة علیهم السلام و المراد لبثهم فی علم الکتاب لکن لا یساعده سابقه و لاحقه. (1) نعم قال علی بن إبراهیم هذه الآیة مقدمة و مؤخرة و إنما هو و قال الذین أوتوا العلم و الإیمان فی کتاب الله لقد لبثتم إلی یوم البعث و هو لا ینافی ما ذکرنا قوله علیه السلام إذ لا نبی إما تعلیل لکون الخلافة فیهم و التقریب أنه لا نبی بعد محمد صلی الله علیه و آله حتی یجعل الإمامة فی غیرهم بعد جعل النبی صلی الله علیه و آله فیهم أو لکونهم أئمة لا أنبیاء أو لامتداد ذلک إلی یوم القیامة و التقریب ظاهر و هو قریب من الأول.
منزلة الأنبیاء أی منزلة لهم و لمن هو فی مثلهم أو کانت لهم فیجب أن ینتقل إلی من هو مثلهم.
و الزمام الخیط الذی یشد فی طرفه المقود و قد یطلق علی المقود و الأس أصل البناء و السامی العالی و الثغور حدود بلاد الإسلام المتصلة ببلاد الکفر و الذب المنع و الدفع و الفعل کنصر.
قوله علیه السلام لا تناله الأیدی أی أیدی الأوهام و العقول و الساطع المرتفع و الغیهب الظلمة و شدة السواد و الدجی بضم الدال الظلمة و الإضافة للمبالغة و استعیر لظلمات الفتن و الشکوک و الشبهة و فی الکافی و أجواز البلدان القفار و جوز کل شی ء وسطه و القفار جمع القفر و هو مفازة لا نبات فیها و لا ماء و فی الإحتجاج و البید القفار جمع البیداء و هو أظهر و اللجة بالضم معظم الماء و الظمأ بالتحریک شدة العطش و الردی الهلاک و البقاع ما ارتفع من الأرض
ص: 130
و الاصطلاء افتعال من الصلی بالنار و هو التسخن بها و الهطل بالسکون و التحریک تتابع المطر و سیلانه و الغزیرة الکثیرة.
قوله علیه السلام الأمین فی الکافی الأنیس الرفیق و الوالد الشفیق و الأخ الشقیق و إنما وصف الأخ بالشقیق لأنه شق نسبه من نسبه و بعده و الأم البرة بالولد الصغیر و مفزع العباد فی الداهیة الناد یقال ند أی شرد و نفر و الأظهر أنه مهموز کسحاب أو کحبالی فی القاموس نأد الداهیة فلانا دهته و النآد کسحاب و النآدی کحبالی الداهیة و فی الصحاح النآد و النأدی الداهیة قال الکمیت
فإیاکم و داهیة نآدی. أظلتکم بعارضها المخیل.
قوله علیه السلام الذاب عن حرم الله الحرم بضم الحاء و فتح الراء جمع الحرمة و هی ما لا یحل انتهاکه و تضییعه أی یدفع الضرر و الفساد عن حرمات الله و هی ما عظمها و أمر بتعظیمها من بیته و کتابه و خلفائه و فرائضه و أوامره و نواهیه و البوار الهلاک و الحلوم أیضا العقول کالألباب.
و ضلت و تاهت و حارت متقاربة المعانی و حسر بصره کضرب أی کل و انقطع نظره من طول مدی و ما أشبه ذلک و فی کا خسأت کمنعت بمعناه و یقال تصاغرت إلیه نفسه أی صغرت و التقاصر مبالغة فی القصر أو إظهاره کالتطاول و حصر کعلم عیی فی المنطق و یقال ما یغنی عنک هذا أی ما ینفعک و یجدیک و الغناء بالفتح النفع.
لا تصریح بالإنکار المفهوم من الاستفهام حذفت الجملة لدلالة ما قبلها علی المراد أی لا یوصف إلی آخر الجمل کیف تکرار للاستفهام الإنکاری الأول تأکیدا و أنی مبالغة أخری بالاستفهام الإنکاری عن إمکان الوصف و ما بعده و هو بحیث النجم الواو للحال و الباء بمعنی فی و الخبر محذوف أی مرئی لأن حیث لا یضاف إلا إلی الجمل من أیدی المتناولین متعلق بحیث.
قوله علیه السلام کذبتهم أی قال لهم کذبا أو بالتشدید أی إذا رجعوا إلی أنفسهم شهدت أنفسهم بکذب مقالهم قوله و منتهم الباطل و فی کا، الکافی و غیره الأباطیل
ص: 131
أی ألقت فی أنفسهم الأمانی و یقال منّه السیر أی أضعفه و أعیاه و یقال مکان دحض و دحض بالتحریک أی زلق و فی القاموس رجل حائر بائر أی لم یتجه لشی ء و لا یأتمر رشدا و لا یطیع مرشدا قوله علیه السلام أم طبع الله علی قلوبهم هذا من کلامه علیه السلام اقتبسه من الآیات و لیس فی القرآن بهذا اللفظ و کذا قوله أم قالوا سمعنا و فی القرآن هکذا وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا و کذا قوله و قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا و إن کان موافقا للفظ الآیة کما لا یخفی و کذا قوله بل هو فضل الله لعدم الموافقة و وجه الاستدلال بالآیات ظاهر و تفسیرها موکول إلی مظانها.
و أما قوله تعالی وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا فلم یرد به العموم بأن یکون المراد و لو أسمعهم علی أی وجه کان لتولوا حتی ینتج و لو علم الله فیهم خیرا لتولوا بل المراد أنه لو أسمعهم و هم علی تلک الحال التی لا یعلم الله فیهم خیرا لتولوا فهو کالتأکید و التعلیل للسابق و قد أجیب عنه بوجوه لا یسمن و لا یغنی من جوع و لا نطیل الکلام بإیرادها.
قوله لا ینکل بالضم أی لا یجبن و النسک بالضم العبادة و الجمع بضمتین قوله علیه السلام بدعوة الرسول أی بدعوة الخلق نیابة عن الرسول
کَمَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا یُبَلِّغُهُ إِلَّا أَنَا أَوْ رَجُلٌ مِنِّی.
و کما قال تعالی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (1) أو بدعاء الرسول صلی الله علیه و آله إیاه للإمامة أو بدعاء الرسول له فی قوله اللهم وال من والاه و قوله اللهم أذهب عنهم الرجس و قوله اللهم ارزقهم فهمی و علمی و غیرها.
قوله لا مغمز أی لا مطعن و یقال فلان مضطلع بهذا الأمر أی قوی علیه قوله قائم بأمر الله أی لا باختیار الأمة أو بإجراء أمر الله قوله فی قوله تعالی متعلق بمقدر أی ذلک مذکور فی قوله تعالی و یحتمل أن یکون تعلیلیة.
ص: 132
قوله و قال عز و جل لنبیه صلی الله علیه و آله فی الکافی بعد ذلک أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً و الغرض من إیراد هذا الآیة أن الله تعالی امتن علی نبیه صلی الله علیه و آله بإنزال الکتاب و الحکمة و إیتاء نهایة العلم و عد ذلک فضلا عظیما و أثبت ذلک الفضل لجماعة من تلک الأمة بأنهم المحسودون علی ما آتاهم الله من فضله ثم بین أنهم من آل إبراهیم فهم الأئمة علیهم السلام و الفضل العلم و الحکمة و الخلافة مع أنه یظهر من الآیتین أن الفضل و الشرف بالعلم و الحکمة و لا ریب فی أنهم علیهم السلام أعلم من غیرهم من المدعین للخلافة و منه یظهر وجه الاستشهاد بقوله تعالی وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ (1) و التعس الهلاک و العثار و السقوط و الشر و البعد و الانحطاط.
lt;meta info="\\"در دینهایشان فریب خورده اند\\" یعنی شیطان آنها را با انحراف از دینشان فریفته است. در کتاب کافی، در آراءشان، آمده است که معنا این می شود: به خاطر آراءشان فریب خوردهاند.
\\"«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ»\\" استشهاد به این آیه به دو جهت میتواند باشد: یکی این که: امامت از بزرگترین امور است و باید در قرآن بیان شده باشد. و دیگری این که: خداوند فرموده که در قرآن از همه چیز خبر داده است؛ و مخالفی در این مطلب نیست که غیر از امام هیچ کس توانایی فهمیدن همه چیز را از قرآن ندارد، پس باید امامی از جانب خدا، وجود داشته باشد. و بنابر هر دو وجه، مبنای استدلال این است که مراد از کتاب در آیه، قرآن است که ظاهرش هم همین است و گفته شده: مراد از کتاب لوح است.
\\"امر امامت نیز از مسائلی است که برای تمام شدن دین لازم است\\" یعنی بدون شک امامت از امور دین و بلکه از بزرگترین آنهاست. چگونه نباشد در حالی که خودشان آن را بر مراسم تجهیز بدن رسول الله صلی الله علیه و آله، که خود از اوجب امور بود، مقدمش داشتند؟ پس امامت نیز باید داخل اموری باشد که رسول الله آن را بیان کرده است.
\\"آیا میدانند\\" منظور این است که، نصب امام متوقف بر علم به صفات و شرایط امامت است که مردم آن ها را نمیدانند، پس چگونه بتوانند امام را نصب و تعیین کنند؟
\\"امامت را در در برگزیدگان قرار داد\\" یعنی اهل طهارت و عصمت یا برگزیدگان و انتخاب شدگان.
\\"آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند\\" یعنی نه با تعیین بشر.
\\"در حقیقت نزدیکترین مردم به ابراهیم...\\" استدلال مبنی بر این است که مراد از مؤمنین در آیه ائمه علیهم السلام باشند، یا این که آن امامت در آیه به پیامبر صلی الله علیه و آله منتهی شده باشد و ایشان هم بنابر اتفاق همگان، جز علی علیه السلام را برای جانشینی تعیین نکرده باشند.
ص: 129
«وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ...» باید گفت: قبل از این آیه، آیه: «وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ» - . روم / 55 - {و روزی که رستاخیز بر پا شود مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی [بیش] درنگ نکرده اند [در دنیا هم] این گونه به دروغ کشانیده می شدند} قرار دارد. بنابراین، این آیه ظاهراً جواب سخن مجرمین است و مصداق اکمل جوابدهندگان یعنی «الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» پیامبر و امامان صلوات الله علیهم هستند یا این که بگوییم: جوابدهندگان فقط آنهایند نه غیر آنها. ممکن است ظاهر روایت طوری باشد که مراد از مخاطب در آیه را، ائمه علیهم السلام القا کند و معنایش درنگ ایشان در علمالکتاب باشد، ولی این با قبل و بعدش سازگار نیست.
\\"زیرا پیامبری بعد از حضرت محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نیست\\" دلیلی است بر این که جانشینی در ائمه علیهم السلام است و تقریب آن به این صورت است که: بعد از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله، پیامبری نیست تا امامت در غیر ائمه به ودیعه نهاده شود؛ یا به این سبب که آنها امامند و پیامبر نیستند و یا به جهت امتداد آن تا روز قیامت.
\\"منزلت پیامبران\\" یعنی منزلتی برای آنها و برای کسانی که مثل آنها هستند، یا منزلتی که برای آنها بوده و باید به کسانی که مثل آنهایند منتقل کنند.
\\"دستها از رسیدن به آن کوتاهاند\\" یعنی دست اوهام و عقول.
\\"بیابانهای بی آب و علف\\" در کافی \\"وسط بیابانهای بی آب و علف\\" و در احتجاج \\"صحراهای بی آب و علف\\" آمده است.
\\"امام امین رفیق و برادر شفیق\\" در کافی اینگونه است: انیس رفیق و پدر شفیق و برادر شقیق. برادر را از این جهت به شقیق وصف کرده، زیرا نسبش از نسب او منشق میشود.
\\"مدافع حرم اوست\\" حرم به ضمّ حاء و فتح راء، جمع حرمة، یعنی چیزی که هتک و تضییعش جایز نیست؛ یعنی امام ضرر و فساد را از حرمات خدا دفع میکند، و حرمات خدا اموری هستند که خداوند امر به احترام آنها کرده است، مانند خانه خدا و کتاب خدا و جانشینان خدا و واجبات و اوامر و نواهی خدا.
\\"و اگر آنان را شنوا می کرد حتما باز به حال اعراض روی برمی تافتند\\" منظور این نیست که به هر نحوی که آنها را شنوا میکرد روی برمی تافتند تا نتیجه این شود که: حتی اگر خداوند خیری در ایشان میدانست، باز هم روی برمی تافتند، بلکه مراد این است که: اگر خداوند آنان را در آن حال که در آنها خیری نمیدانست شنوا می کرد، روی برمی تافتند. و بعضی جوابهای ناقصی از این اشکال دادهاند که آنها را به جهت طولانی شدن ذکر نمیکنیم.
\\"مخصوص به دعوت رسول\\" یعنی به دعوت مردم به نیابت از رسول، همانطوری که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: آن را جز من یا مردی از من ابلاغ نمیکند. و همانطوری که خداوند تعالی فرمود: «أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی» - . یوسف / 108 - {که من و هر کس پیروی ام کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم}. یا منظور از دعوت رسول، دعای رسول صلی الله علیه و آله برای امامت امام است، یا ممکن است دعای رسول در «اللهم وال من والاه»، خداوندا دوست بدار هر که او را دوست بدارد و «اللهم أذهب عنهم الرجس»، خداوند پلیدی را از ایشان ببر و «اللهم ارزقهم فهمی و علمی»، خداوندا فهم و علم مرا به ایشان روزی کن، مراد باشد.
ص: 132
\\"به پیامبرش می فرماید: «وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً»\\" در کتاب کافی، «أَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیمًا» - . نساء / 113 - {خدا
کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت و تفضل خدا بر تو همواره بزرگ بود} است و غرض از آوردن این آیه این است که: خداوند متعال فرموده که بر پیامبرش کتاب و حکمت فرو فرستاده و نهایت دانش را به او عطا کرده و این را تفضلی بزرگ بر شمرده است، و این فضیلت را برای گروهی از امت نیز قرار داده که به سبب آنچه خداوند به ایشان عنایت کرده مورد حسد قرار گرفتهاند. سپس توضیح داده که آنها از آل ابراهیماند که همان ائمّه علیهم السلام میباشند و فضل هم همان علم و حکمت و جانشینی است. علاوه بر این از این دو آیه استفاده میشود که فضل و شرف به علم و حکمت است و شکی نیست که ائمّه علیهم السلام از دیگر مدعیان خلافت علم بیشتری دارند. همچنین مورد استشهاد آیه «مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ» نیز همین موضوع میباشد.
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی علیه السلام قَالَ: دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بِمَ یُعْرَفُ الْإِمَامُ فَقَالَ بِخِصَالٍ أَمَّا أَوَّلُهُنَّ فَشَیْ ءٌ تَقَدَّمَ مِنْ أَبِیهِ فِیهِ وَ عَرَّفَهُ النَّاسَ وَ نَصَبَهُ لَهُمْ عَلَماً حَتَّی یَکُونَ حُجَّةً عَلَیْهِمْ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَصَبَ عَلِیّاً (2) وَ عَرَّفَهُ النَّاسَ وَ کَذَلِکَ الْأَئِمَّةُ یُعَرِّفُونَهُمُ النَّاسَ وَ یَنْصِبُونَهُمْ لَهُمْ حَتَّی یَعْرِفُوهُ وَ یُسْأَلُ فَیُجِیبُ وَ یُسْکَتُ عَنْهُ فَیَبْتَدِئُ وَ یُخْبِرُ النَّاسَ بِمَا فِی غَدٍ وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ بِکُلِّ لِسَانٍ فَقَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ السَّاعَةَ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ أُعْطِیکَ عَلَامَةً تَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا فَوَ اللَّهِ مَا لَبِثْتُ أَنْ دَخَلَ عَلَیْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ فَتَکَلَّمَ الْخُرَاسَانِیُّ بِالْعَرَبِیَّةِ فَأَجَابَهُ هُوَ بِالْفَارِسِیَّةِ فَقَالَ لَهُ الْخُرَاسَانِیُّ أَصْلَحَکَ اللَّهُ مَا مَنَعَنِی أَنْ أُکَلِّمَکَ بِکَلَامِی إِلَّا أَنِّی ظَنَنْتُ أَنَّکَ لَا تُحْسِنُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ إِذَا کُنْتُ لَا أُحْسِنُ أُجِیبُکَ فَمَا فَضْلِی عَلَیْکَ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَخْفَی عَلَیْهِ کَلَامُ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ لَا طَیْرٍ وَ لَا بَهِیمَةٍ وَ لَا شَیْ ءٍ فِیهِ رُوحٌ بِهَذَا یُعْرَفُ الْإِمَامُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ فِیهِ هَذِهِ الْخِصَالُ فَلَیْسَ هُوَ بِإِمَامٍ (3).
ص: 133
**[ترجمه]قرب الاسناد: ابابصیر نقل کرده، به محضر موسی بن جعفر علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: فدایتان شوم! امام را چگونه می توان شناخت؟ فرمودند: به چند خصلت: اولینش: تصریح پدرش درباره او و معرفی او به مردم و معلوم کردنش به عنوان امام تا حجت بر آنها باشد؛ زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السّلام را به امامت منصوب کرد و به مردم معرفی نمود، همین طور ائمه علیهم السّلام نیز جانشین خود را به مردم معرفی مینمایند و او را برایشان نصب میکنند. اگر از او سؤال کنند جواب میدهد و اگر ساکت باشند خود او شروع میکند و مردم را از آنچه فردا اتفاق خواهد افتاد خبر میدهد. و با تمام زبانها با مردم سخن میگوید. سپس به من فرمودند: ای ابامحمد! اندکی درنگ کن! قبل از این که از جایت برخیزی به تو علامتی نشان میدهم که اطمینان حاصل کنی.
به خدا قسم چیزی نگذشت که مردی از اهالی خراسان وارد شد و شروع به صحبت به زبان عربی کرد. امام علیه السّلام به فارسی جوابش را دادند. خراسانی گفت: آقا خدا نگهدار شما باشد! تنها چیزی که مانع صحبت کردن من به فارسی شد این بود که گمان میکردم شما فارسی را خوب نمیدانید. امام فرمودند: سبحان اللَّه اگر نتوانم جواب تو را بدهم پس من چه فضیلتی بر تو دارم؟ سپس فرمودند: ای ابامحمد! زبان هیچ یک از مردم و پرنده ها و چهارپایان و نه هیچ جاندار دیگری بر امام پوشیده نیست، با چنین دلایلی می توان امام را شناخت، اگر چنین خصلتهایی در او نباشد، امام نیست. - . قرب الإسناد : 146 -
ص: 133
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ یَوْماً وَ عِنْدَهُ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام وَ قَدِ اجْتَمَعَ الْفُقَهَاءُ وَ أَهْلُ الْکَلَامِ مِنَ الْفِرَقِ الْمُخْتَلِفَةِ فَسَأَلَهُ بَعْضُهُمْ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تَصِحُّ الْإِمَامَةُ لِمُدَّعِیهَا قَالَ بِالنَّصِّ وَ الدَّلَائِلِ (1) قَالَ لَهُ فَدَلَالَةُ الْإِمَامِ فِیمَا هِیَ قَالَ فِی الْعِلْمِ وَ اسْتِجَابَةِ الدَّعْوَةِ قَالَ فَمَا وَجْهُ إِخْبَارِکُمْ بِمَا یَکُونُ قَالَ ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَمَا وَجْهُ إِخْبَارِکُمْ بِمَا فِی قُلُوبِ النَّاسِ قَالَ علیه السلام أَ مَا بَلَغَکَ قَوْلُ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ قَالَ بَلَی قَالَ فَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ فِرَاسَةٌ یَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ عَلَی قَدْرِ إِیمَانِهِ وَ مَبْلَغِ اسْتِبْصَارِهِ وَ عِلْمِهِ وَ قَدْ جَمَعَ اللَّهُ لِلْأَئِمَّةِ مِنَّا مَا فَرَّقَهُ فِی جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (2) فَأَوَّلُ الْمُتَوَسِّمِینَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ فَنَظَرَ إِلَیْهِ الْمَأْمُونُ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ زِدْنَا مِمَّا جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَیَّدَنَا بِرُوحٍ مِنْهُ مُقَدَّسَةٍ مُطَهَّرَةٍ لَیْسَتْ بِمَلَکٍ لَمْ تَکُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَی إِلَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنَّا تُسَدِّدُهُمْ وَ تُوَفِّقُهُمْ وَ هُوَ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ بَلَغَنِی أَنَّ قَوْماً یَغْلُونَ فِیکُمْ وَ یَتَجَاوَزُونَ فِیکُمُ الْحَدَّ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَرْفَعُونِی فَوْقَ حَقِّی فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ
ص: 134
وَ تَعَالَی اتَّخَذَنِی عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَنِی نَبِیّاً قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (1) وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَهْلِکُ فِیَّ اثْنَانِ وَ لَا ذَنْبَ لِی مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ وَ إِنَّا لَنَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ یَغْلُو فِینَا فَیَرْفَعُنَا فَوْقَ حَدِّنَا کَبَرَاءَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام مِنَ النَّصَارَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (2) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ (4) وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُمَا کَانَا یَتَغَوَّطَانِ فَمَنِ ادَّعَی لِلْأَنْبِیَاءِ رُبُوبِیَّةً أَوِ ادَّعَی لِلْأَئِمَّةِ رُبُوبِیَّةً أَوْ نُبُوَّةً أَوْ لِغَیْرِ الْأَئِمَّةِ إِمَامَةً فَنَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا تَقُولُ فِی الرَّجْعَةِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّهَا الْحَقُّ (5) وَ قَدْ کَانَتْ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ وَ نَطَقَ بِهَا الْقُرْآنُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَکُونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کُلُّ مَا کَانَ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَةِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ وَ قَالَ
ص: 135
علیه السلام إِذَا خَرَجَ الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی نَزَلَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ علیه السلام فَصَلَّی خَلْفَهُ وَ قَالَ علیه السلام بَدَأَ الْإِسْلَامُ (1) غَرِیباً وَ سَیَعُودُ غَرِیباً فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ یَکُونُ مَا ذَا قَالَ ثُمَّ یَرْجِعُ الْحَقُّ إِلَی أَهْلِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا تَقُولُ فِی الْقَائِلِینَ بِالتَّنَاسُخِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام مَنْ قَالَ بِالتَّنَاسُخِ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ یُکَذِّبُ (2) بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا تَقُولُ فِی الْمُسُوخِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام أُولَئِکَ قَوْمٌ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَمَسَخَهُمْ فَعَاشُوا ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ مَاتُوا وَ لَمْ یَتَنَاسَلُوا فَمَا یُوجَدُ فِی الدُّنْیَا مِنَ الْقِرَدَةِ وَ الْخَنَازِیرِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا أُوْقِعَ عَلَیْهِ اسْمُ الْمُسُوخِیَّةِ فَهِیَ مِثْلُهَا (3) لَا یَحِلُّ أَکْلُهَا وَ الِانْتِفَاعُ بِهَا قَالَ الْمَأْمُونُ لَا أَبْقَانِیَ اللَّهُ بَعْدَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ وَ اللَّهِ (4) مَا یُوجَدُ الْعِلْمُ الصَّحِیحُ إِلَّا عِنْدَ أَهْلِ هَذَا الْبَیْتِ وَ إِلَیْکَ انْتَهَی (5) عُلُومُ آبَائِکَ فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ أَهْلِهِ خَیْراً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ جَهْمٍ فَلَمَّا قَامَ الرِّضَا علیه السلام تَبِعْتُهُ فَانْصَرَفَ إِلَی مَنْزِلِهِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ وَ قُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لَکَ مِنْ جَمِیلِ رَأْیِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ مَا حَمَلَهُ عَلَی مَا أَرَی مِنْ إِکْرَامِهِ لَکَ وَ قَبُولِهِ لِقَوْلِکَ فَقَالَ علیه السلام یَا ابْنَ الْجَهْمِ لَا یَغُرَّنَّکَ مَا أَلْفَیْتَهُ عَلَیْهِ مِنْ إِکْرَامِی وَ الِاسْتِمَاعِ مِنِّی فَإِنَّهُ سَیَقْتُلُنِی بِالسَّمِّ وَ هُوَ ظَالِمٌ لِی أَعْرِفُ (6) ذَلِکَ بِعَهْدٍ مَعْهُودٍ إِلَیَّ مِنْ آبَائِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاکْتُمْ هَذَا عَلَیَّ مَا دُمْتُ حَیّاً قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَمَا حَدَّثْتُ أَحَداً بِهَذَا الْحَدِیثِ إِلَی أَنْ مَضَی الرِّضَا علیه السلام
ص: 136
بِطُوسَ مَقْتُولًا بِالسُّمِّ وَ دُفِنَ فِی دَارِ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ فِی الْقُبَّةِ الَّتِی فِیهَا قَبْرُ هَارُونَ إِلَی جَانِبِهِ (1).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم نقل کرده، روزی به مجلس مأمون رفتم و حضرت رضا علیه السّلام نیز حضور داشت. فقها و کلامیون از فرقه های مختلف نیز جمع بودند. یکی از آنها از حضرت رضا علیه السّلام پرسید: ای پسر رسول خدا! با چه چیزی ثابت میشود کسی امام است ؟ ایشان فرمودند: با نص و تصریح بر امامت او و دلایلش.
سائل پرسید: چه چیزهایی از جمله دلائل امامت است؟ فرمودند: علم و استجابت دعا. باز پرسید: چگونه شما خبر از آینده میدهید؟ فرمودند: طبق عهدی که از رسول الله صلی الله علیه و آله به ما رسیده است. پرسید؟ چگونه از دل مردم خبر میدهید؟
فرمودند: مگر این فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله را نشنیده ای که: از فراست و هوشیاری مؤمن بر حذر باشید که او با نور خدا می بیند. گفت: بله، شنیدهام. فرمودند: هر مؤمنی دارای فراستی است که به نسبت ایمان و هوشیاری و علمش با نور خدا می بیند، و خداوند برای ما امامان، ، به اندازه همه مؤمنین از این فراست عنایت کرده است. خداوند عزّ و جلّ در کتابش فرمود: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» - . حجر / 75 - {به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست} پس اولین هوشیاران رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم است و سپس امیرالمؤمنین علیه السلام، سپس حسن و حسین و ائمه از فرزندان حسین علیه السّلام تا روز قیامت. مأمون نگاهی به جانب امام انداخت و گفت: ای ابالحسن! در مورد چیزهایی که خداوند به شما اهل بیت عنایت کرده توضیح بیشتری بفرمایید.
حضرت رضا علیه السلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما را به روحی از خود تأیید کرده است، روحی مقدس و پاک که از ملائکه نیست و با هیچ یک از گذشتگان، جز پیامبر اسلام، نبوده است، آن روح همراه امامان از ما خانواده است و آنها را ثابت قدم میکند و توفیق میدهد، و او استوانه ای از نور است بین ما و خدای عزّ و جلّ. مأمون گفت: ای اباالحسن! شنیده ام گروهی در باره شما غلو دارند و بیش از اندازه برای شما مقام قائلند .
حضرت رضا علیه السلام فرمودند: پدرم موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمّد از پدرش محمّد بن علی از پدرش علی بن الحسین از پدرش حسین بن علی از پدرش علی بن ابیطالب برایم نقل کرده که: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: مرا بیش از اندازه ای که هستم بالا نبرید، خداوند تبارک و تعالی
ص: 134
پیش از آنکه مرا پیامبر قرار دهد، مرا بنده خود قرار داده است. و خداوند تبارک و تعالی فرمود: «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ * وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» - . آل عمران / 79 و 80 - {هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد، سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید * و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد} و علی علیه السّلام نیز فرموده اند: دو دسته در مورد من به هلاکت میرسند و مرا گناهی نیست: دوستداری که زیاده روی میکند و کینه ورزی که زیاده روی میکند.
و ما در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ از کسانی که در باره ما غلو دارند و ما را بیش از حد بلند میکنند بیزاری میجوییم، همانطور که عیسی بن مریم از نصاری بیزاری جست. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ * ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» - . مائده / 116 و 117 - {و [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: ای عیسی پسر مریم آیا تو به مردم گفتی من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟ گفت: منزهی تو مرا نزیبد که [در باره خویشتن] چیزی را که حق من نیست بگویم، اگر آن را گفته بودم قطعا آن را می دانستی. آنچه در نفس من است تو می دانی و آنچه در ذات توست من نمی دانم چرا که تو خود دانای رازهای نهانی * جز آنچه مرا بدان فرمان دادی [چیزی] به آنان نگفتم [گفته ام] که خدا پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنید و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی} و فرمود: «لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ» - . نسا ء / 172 - {مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد و فرشتگان مقرب [نیز ابا ندارند]} و فرمود: «مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ» - . مائده / 75 - {مسیح پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز] پیامبرانی آمده بودند و مادرش زنی بسیار راستگو بود، هر دو غذا می خوردند} و معنایش این است که آنها تغوط میکنند. هر کس مدعی ربوبیت برای انبیاء و یا ائمه گردد، و یا مقام نبوت را برای ائمه ادعا کند، و یا برای غیر از ائمه مدعی امامت باشد، ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم.
مأمون گفت: ای ابالحسن! نظر شما در باره رجعت چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمودند: رجعت حقیقت دارد و در امت های قبل نیز بوده و قرآن از آن سخن گفته است، و زسول الله صلی الله علیه و آله نیز فرمودهاند: هر چه در امت های پیشین اتفاق افتاده، قدم به قدم و بدون ذره ای پس و پیش، در این امت نیز روی خواهد داد.
ص: 135
و باز فرموده است: وقتی مهدی از فرزندانم ظهور کند، عیسی بن مریم فرود می آید و پشت سر او نماز میخواند. و هم فرموده است: اسلام غریب آغاز شد و در آینده نیز به حال غربت میافتد، خوشا به حال غریبان. یکی از اصحاب عرض کرد: یا رسول اللَّه! بعد از آن چه خواهد شد؟ فرمودند: بعد حق به اهل خود برگردانده میشود .
مأمون گفت: ای ابالحسن! در باره قائلین به تناسخ چه میفرمایید؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: هر کس قائل به تناسخ باشد، به خدای بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم را تکذیب نموده است. مأمون گفت: درباره مسخ شده ها چه میفرمایید؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: آنها گروهی بودند که خداوند بر آنها خشم گرفت و آنها را مسخ نمود، سه روز زنده بودند و بعد مردند و تولید و تناسلی نکردند. و آنچه در دنیا به صورت میمون و خوک و سایر چیزهایی که نام مسوخ دارند وجود دارد، شبیه آنهایند، خوردن آنها حلال نیست و نمی توان از آنها منتفع شد.
مأمون گفت: خدا مرا بعد از شما باقی نگذارد ای ابالحسن! به خدا قسم دانش صحیح، مگر در نزد این خانواده، یافت نمیشود و علوم اجدادتان به شما رسیده است، خداوند پاداش نیکویی از اسلام به شما عنایت کند.
حسن بن جهم میگوید: وقتی حضرت رضا علیه السّلام از جای حرکت کرد من به دنبال ایشان رفتم، حضرت به منزل خویش رفتند. من به محضرشان رسیدم و عرض کردم: ای پسر رسول خدا! سپاس خدای را که امیرالمؤمنین را چنان به شما خوش بین نموده که این قدر نسبت به شما احترام کرد و گفتارتان را به دل پذیرفت. فرمودند: ای پسر جهم! از این احترام که نسبت به من نمود و سخنان مرا قبول کرد فریب نخوری! به زودی و در حالی که به من ستم روا میدارد، مرا با زهر خواهد کشت. این مطلب را به قراری که پدرانم از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم با من داشتهاند می دانم. تا من زنده هستم این مطلب را پنهان دار.
حسن بن جهم میگوید: این جریان را به هیچ کس نگفتم تا حضرت رضا علیه السّلام
ص: 136
در طوس با سم شهید شدند و در خانه حمید بن قحطبه طائی در بقعه ای که هارون مدفون بود، در کنارش، دفن شدند. - . عیون اخبار الرضا : 324 و 325 -
**[ترجمه]
القذة بالضم ریش السهم بدأ الإسلام غریبا أی فی زمان شاع الکفر و یعدّ مستغربا و یقل أهله و من یقبله و سیعود کذلک فی زمان القائم علیه السلام عند انقطاع الإسلام و الإیمان فطوبی للتابعین للحق فی ذلک الزمان أو فی الزمانین قال فی النهایة فیه إن الإسلام بدأ غریبا و سیعود کما بدأ فطوبی للغرباء.
أی إنه کان فی أول أمره کالغریب الوحید الذی لا أهل له عنده لقلة المسلمین یومئذ و سیعود غریبا کما کان أی یقل المسلمون فی آخر الزمان فیصیرون کالغرباء فطوبی للغرباء أی الجنة لأولئک المسلمین الذین کانوا فی أول الإسلام و یکونون فی آخره و إنما خصهم بها لصبرهم علی أذی الکفار أولا و آخرا و لزومهم دین الإسلام.
lt;meta info="\\"اسلام غریب آغاز شده...\\" یعنی در زمانی که کفر رواج داشته و تعداد اهل اسلام و نیز کسانی که آن را میپذیرفتند کم بوده، شروع شده و باز هم در زمان قائم علیه السلام، زمانی که اسلام و ایمان منقطع میشوند، به غربت خواهد افتاد، پس خوشا به حال آنها که در آن برهه یا در هر دو برهه پیرو حقاند. در نهایه در اینباره آمده است: \\"اسلام غریب آغاز شده و به همان حال آغاز باز خواهد گشت؛ پس خوشا به حال آن ها که غریبند\\" یعنی: اسلام در آغاز کارش، از جهت کمی مسلمانان، مانند غریبهای تنها که خانوادهاش پیش او نیستند بود، و باز هم غزیب خواهد شد؛ یعنی در آخرالزمان، تعداد مسلمانان کم می شود و مانند غریبها میشوند، پس خوشا به حال غریبها! یعنی بهشت از آن مسلمانانی است که در اول اسلام و آخرالزمان هستند. آنها به این جهت ممتاز شدهاند که بر اذیت کافران صبر میکنند و مسلمان باقی میمانند.
**[ترجمه]
ل، الخصال أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ قَالَ: إِنَّ الْإِمَامَةَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِرَجُلٍ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ حِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَ حُسْنُ الْخِلَافَةِ عَلَی مَنْ وُلِّیَ عَلَیْهِ حَتَّی یَکُونَ لَهُ کَالْوَالِدِ الرَّحِیمِ (2).
**[ترجمه]خصال: حنان بن سدیر از حضرت صادق علیه السّلام و آن حضرت از پدرشان نقل کرده که ایشان فرمودند: صلاحیت امامت را ندارد مگر شخصی که در او سه امتیاز باشد: چنان پرهیزکار باشد که از او عمل حرام سر نزند، و چنان بردبار باشد که خشم خویش را در اختیار گیرد، و چنان حسن رفتار و رهبری بر مردم را داشته باشد که برای آنها همچون پدری مهربان باشد. - . خصال 1 : 57 -
**[ترجمه]
ل، الخصال أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام الْإِمَامُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ یُعْرَفُ بَعْدَ الْإِمَامِ قَالَ إِنَّ لِلْإِمَامِ عَلَامَاتٍ أَنْ یَکُونَ أَکْبَرَ وُلْدِ أَبِیهِ بَعْدَهُ وَ یَکُونَ فِیهِ الْفَضْلُ وَ إِذَا قَدِمَ الرَّاکِبُ (3) الْمَدِینَةَ قَالَ إِلَی مَنْ أَوْصَی فُلَانٌ قَالُوا إِلَی فُلَانٍ وَ السِّلَاحُ فِینَا بِمَنْزِلَةِ التَّابُوتِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یَدُورُ مَعَ السِّلَاحِ (4) حَیْثُ کَانَ (5).
ص: 137
کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن البزنطی مثله (1).
**[ترجمه]خصال: بزنطی نقل کرده، از حضرت رضا علیه السّلام سؤال شد: چگونه میتوان امام را پس از فوت امام قبل شناخت؟ حضرت فرمودند: امام نشانههایی دارد: بزرگترین فرزند پدر خویش است، پس از او بیشترین فضیلت را دارد، وقتی کسی وارد شهر می شود و می پرسد: فلانی به چه کسی وصیت نمود؟ او را معرفی مینمایند، و سلاح در میان ما خانواده، مانند تابوت بنی اسرائیل است؛ در هر جا که باشد، امامت در همان جاست. - . همان -
ص: 137
کافی نیز همین را با طریقی دیگر از بزنطی نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 284 -
**[ترجمه]
ل، الخصال أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ (2) عَنِ الْغَنَوِیِّ (3) عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا الْحُجَّةُ عَلَی الْمُدَّعِی لِهَذَا الْأَمْرِ بِغَیْرِ حَقٍّ قَالَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْحُجَّةِ لَمْ یَجْتَمِعْنَ فِی رَجُلٍ إِلَّا کَانَ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ أَنْ یَکُونَ أَوْلَی النَّاسِ بِمَنْ قَبْلَهُ وَ یَکُونَ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَکُونَ صَاحِبَ الْوَصِیَّةِ الظَّاهِرَةِ الَّذِی إِذَا قَدِمْتَ الْمَدِینَةَ سَأَلْتَ الْعَامَّةَ وَ الصِّبْیَانَ إِلَی مَنْ أَوْصَی فُلَانٌ فَیَقُولُونَ إِلَی فُلَانٍ (4).
کا، الکافی محمد بن یحیی عن محمد بن الحسین عن یزید شعر مثله (5)
**[ترجمه]خصال: عبدالاعلی نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: برای رد کردن کسی که مدعی امامت بدون استحقاق می شود، چه دلیلی می توان آورد؟ فرمودند: سه دلیل هست که در هر کس جمع شود او امام است؛ به امام قبلی نسبت به سایر مردم اولویت داشته باشد، سلاح رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نزد او باشد و آشکارا تصریح به امامت او شده باشد؛ طوری که اگر وارد شهر شوی و از مردم و کودکان سؤال کنی: فلانی به چه کسی وصیت کرد؟ میگویند: به فلان کس. - . خصال 1 : 57 و 58 -
کافی نیز مانند همین را با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 284 ، در کافی چنین است: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: چگونه میتوان با کسی که بر امر امامت پریده و مدعی آن شده را احتجاج کرد؟ فرمودند: از او در مورد حلال و حرام سؤال شود. سپس رویشان را به من کرده و فرمودند: سه نشانه است که هیچگاه در یک نفر جمع نمیشود... -
**[ترجمه]
أولی الناس بمن قبله أی فی النسب أو فی الخلطة و العلم و الإخلاص و الأول أظهر کما مر.
lt;meta info="\\" به امام قبلی نسبت به سایر مردم اولویت داشته باشد \\" یعنی در نسب اولی از بقیه باشد. یا در همنشینی و علم و اخلاص اولی از سایرین باشد. همانطور که گذشت، احتمال اول ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
ل، الخصال أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّضْرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِمَا یُعْرَفُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ قَالَ بِالسَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ وَ الْعِلْمِ وَ الْوَصِیَّةِ (6).
ص: 138
یر، بصائر الدرجات الحسین بن محمد عن المعلی عن محمد بن جمهور عن موسی عن حنان عن الحارث مثله (1).
**[ترجمه]خصال: حارث بن مغیره نضری روایت کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: چگونه میتوان امام را شناخت؟ ایشان فرمودند: از آرامش و وقار و علم و وصیت امام قبلی. - . خصال 1 : 93 و 44 -
ص: 138
در بصائر الدرجات نیز، مانند همین روایت با طریق دیگری از حارث نقل شده است. - . بصائر الدرجات : 144 -
**[ترجمه]
ل، الخصال أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا مَضَی عَالِمُکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ یَعْرِفُونَ (2) مَنْ یَجِی ءُ بَعْدَهُ قَالَ بِالْهَدْیِ (3) وَ الْإِطْرَاقِ وَ إِقْرَارِ آلِ مُحَمَّدٍ لَهُ بِالْفَضْلِ وَ لَا یُسْأَلُ عَنْ شَیْ ءٍ مِمَّا بَیْنَ صَدَفَیْهَا (4) إِلَّا أَجَابَ فِیهِ (5).
یر، بصائر الدرجات الحسین بن محمد عن أبی جعفر محمد بن الربیع عن رجل من أصحابنا عن الجارود مثله (6)
**[ترجمه]خصال: ابیالجارود نقل کرده، به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! وقتی امام شما خانواده از دنیا رود، با چه چیزی می توان امام بعد را شناخت؟ ایشان فرمودند: با هدی - . در حاشیه بصائر آمده است: با هداة، یعنی هدایتگران. میگویم: آنچه در بصائر موجود است، هدایت است - و اطراق و اقرار آل محمّد به فضل و شخصیت او و این که از هر چه روی زمین است - . در بصائر اینچنین است: از هرچه که بین دو طرف جلد از او سؤال کنی، جواب میدهد. - سؤال کنی جواب آن را می دهد. - . خصال 1 : 49 -
در بصائر الدرجات نیز، مانند همین روایت با طریقی دیگر نقل شده است. - . بصائر الدرجات : 144 -
**[ترجمه]
الهَدْی السیرة الحسنة و یحتمل الهُدَی بالضم و الإطراق لعله أراد به السکوت فی حال التقیة أو کنایة عن السکینة و الوقار قال الفیروزآبادی أطرق سکت و لم یکلم و أرخی عینیه ینظر إلی الأرض و قوله بین صدفیها أی جمیع الأرض فإن الجبل محیط بالدنیا و صدف الجبل هو ما قابلک من جانبه و فی البصائر بین دفتین و دافتا المصحف ضامتاه کنایة عن الکل.
lt;meta info="\\"هدی\\" رفتار نیکو را گویند و احتمال هم دارد به ضم هاء و به معنای هدایت باشد.
\\"اطراق\\" شاید مراد از آن سکوت در حال تقیه است، و یا کنایه از آرامش و وقار باشد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عِمْرَانُ بْنُ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یُونُسَ (7) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَخْلُقَ إِمَاماً أَخَذَ اللَّهُ بِیَدِهِ شَرْبَةً مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ فَدَفَعَهُ إِلَی مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ فَأَوْصَلَهَا إِلَی الْإِمَامِ فَکَانَ الْإِمَامُ مِنْ
ص: 139
بَعْدِهِ مِنْهَا (1) فَإِذَا مَضَتْ عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ یَوْماً سَمِعَ الصَّوْتَ وَ هُوَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَإِذَا وُلِدَ أُوتِیَ الْحِکْمَةَ (2) وَ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا کَانَ الْأَمْرُ یَصِلُ إِلَیْهِ (3) أَعَانَهُ اللَّهُ بِثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً بِعَدَدِ (4) أَهْلِ بَدْرٍ وَ کَانُوا مَعَهُ وَ مَعَهُمْ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً فَأَمَّا السَّبْعُونَ فَیَبْعَثُهُمْ إِلَی الْآفَاقِ یَدْعُونَ النَّاسَ إِلَی مَا دَعَوْا إِلَیْهِ أَوَّلًا وَ یَجْعَلُ اللَّهُ لَهُ فِی کُلِّ مَوْضِعٍ مِصْبَاحاً (5) یُبْصِرُ بِهِ أَعْمَالَهُمْ (6).
یج، الخرائج و الجرائح عن یونس مثله (7).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حسین بن یونس از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را بیافریند با دست خویش شربتی از زیر عرش میگیرد و در اختیار فرشته ای از فرشتگان میگذارد که او به امام میرساند، نطفه امام بعد از آن شربت است. - .
ص: 139
در خرائج: امام از آن شربت میخورد. -
وقتی چهل روز بر او گذشت، در رحم مادر صدا را میشنود و وقتی متولد شد به او حکمت داده می شود - . در خرائج: با حکمت تغذیه میشود. -
و بر بازوی راستش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}
وقتی امامت به او برسد، خداوند به وسیله سیصد و سیزده فرشته، به تعداد جنگجویان بدر، او را یاری میکند و و هفتاد مرد و دوازده نقیب با او و آن سیصد و سیزده فرشته است. هفتاد مرد را به اطراف می فرستد، تا مردم را دعوت به آن چه که خودشان در ابتدا به آن دعوت شدهاند کنند، و خداوند برایش در هر جایی چراغی قرار میدهد که به وسیله آن اعمال آنها را میبیند. - . بصائر الدرجات 1 : 130 -
در خرائج نیز، مانند همین از یونس نقل شده است. - . خرائج : 246 -
**[ترجمه]
ل، الخصال الْعِجْلِیُّ عَنِ ابْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِی مُعَاوِیَةَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: عَشْرُ خِصَالٍ مِنْ صِفَاتِ الْإِمَامِ الْعِصْمَةُ وَ النُّصُوصُ (8) وَ أَنْ یَکُونَ أَعْلَمَ النَّاسِ وَ أَتْقَاهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ أَنْ یَکُونَ صَاحِبَ الْوَصِیَّةِ الظَّاهِرَةِ وَ یَکُونَ لَهُ الْمُعْجِزُ وَ الدَّلِیلُ وَ تَنَامُ عَیْنُهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ وَ لَا یَکُونُ لَهُ فَیْ ءٌ وَ یَرَی مِنْ خَلْفِهِ کَمَا یَرَی مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ.
قال الصدوق رحمة الله علیه معجز الإمام و دلیله فی العلم و استجابة الدعوة فأما إخباره بالحوادث التی تحدث قبل حدوثها فذلک بعهد معهود إلیه من رسول الله
ص: 140
صلی الله علیه و آله ، وإنما لا یکون له فئ لانه مخلوق من نور الله عزوجل ، وأما رؤیته من خلفه کما یری من بین یدیه فذلک بما اوتی من التوسم والتفرس فی الاشیاء قال الله عزوجل : إنَّ فِی(1)
ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ (2)
**[ترجمه]خصال: سلیمان بن مهران روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام که فرمودند: ده خصلت از صفات امام است: عصمت، نصوص، - در یکی از نسخهها: \\"نص\\" آمده است. - عالم ترین مردم باشد، پرهیزکارترین آنها در برابر خداوند باشد، داناترین ایشان به کتاب خدا باشد، به او آشکارا وصیت کرده باشند، دارای معجزه و دلیل باشد، چشمش میخوابد ولی دلش بیدار است، سایه ندارد، از پشت سر می بیند چنان که از روبرو میبیند.
صدوق رحمة اللَّه علیه مینویسد: معجزه و دلیل امام در علم و مستجاب بودن دعای اوست. اما این که از حوادث آینده خبر میدهد، طبق قراریست که از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله به او رسیده است
ص: 140
و این که سایه ندارد به جهت آن است که از نور خداوند عزّ و جلّ آفریده شده است، و اما مشاهده کردنش از پشت سر چنان که از روبرو میبیند، به سبب هوشیاری و فراست در اشیاست که خداوند در اختیارش نهاده است. خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» - . حجر / 75 - {به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست}. - . خصال 2 : 49 و 50 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَارُونَ الْعَبْسِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ علیهما السلام بِمَ یُعْرَفُ الْإِمَامُ قَالَ بِخِصَالٍ أَوَّلُهَا نَصٌّ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ نَصْبُهُ عَلَماً لِلنَّاسِ حَتَّی یَکُونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةً لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَصَبَ عَلِیّاً وَ عَرَّفَهُ النَّاسَ بِاسْمِهِ وَ عَیْنِهِ وَ کَذَلِکَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام یَنْصِبُ الْأَوَّلُ الثَّانِیَ وَ أَنْ یُسْأَلَ فَیُجِیبَ وَ أَنْ یُسْکَتَ عَنْهُ فَیَبْتَدِئَ وَ یُخْبِرَ النَّاسَ بِمَا یَکُونُ فِی غَدٍ وَ یُکَلِّمَ النَّاسَ بِکُلِّ لِسَانٍ وَ لُغَةٍ.
قال الصدوق رحمه الله إن الإمام إنما یخبر بما یکون فی غد بعهد واصل إلیه من رسول الله صلی الله علیه و آله و ذلک مما نزل به علیه جبرئیل من أخبار الحوادث الکائنة إلی یوم القیامة. (3)
**[ترجمه]معانی الأخبار: ابوالجارود نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام پرسیدم: با چه چیزی می توان امام را شناخت؟ ایشان فرمودند: با چند امتیاز: اولینش، نص و تصریحی است که از جانب خدای بزرگ در باره او می شود و تعیین شدن او برای رهبری، تا حجت بر مردم باشد. زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله، علی علیه السّلام را منصوب نمود و در میان مردم به نام و چهره معرفی کرد. و همین طور امامان علیهم السلام، هر کدام بعدی را منصوب میکنند. اگر سؤالی از امام بشود، جواب میدهد و اگر سکوت شود، او خود شروع به سخن میکند. از وقایع فردا به مردم خبر میدهد و با هر زبان و لغتی با مردم سخن میگوید.
صدوق رحمة اللّه علیه میگوید: این که امام از آینده خبر میدهد، طبق قراری است که از رسول الله صلی الله علیه و آله به او رسیده و این از جمله مطالبی است که جبرئیل از اخبار و حوادث آینده تا روز قیامت برایش آورده است. - . معانی الأخبار : 101 و 102 -
**[ترجمه]
الأخبار المتواترة الدالة علی کون الإمام محدثا و أنه مؤید بروح القدس و أن الملائکة و الروح تنزل علیه فی لیلة القدر و غیرها تغنی عن هذا التکلف و إن کان له وجه صحة و سیأتی تمام القول فی ذلک فی أبواب العلم.
**[ترجمه]اخبار متواتری که شاهد است، امام محدث است و مؤید به روحالقدس و ملائکه و روح در شب قدر و غیر آن بر او نازل می شوند، ما را بی نیاز از این توجیه می کند. گر چه این توجیه نیز توجیه صحیحی است و به زودی توضیح کامل در ابواب علم خواهد آمد.
**[ترجمه]
ید، التوحید أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ السَّکَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَةِ وَ أُولِی الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ (4).
**[ترجمه]توحید: فضل بن سکن از حضرت صادق علیه السّلام و ایشان از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کردهاند که: خدا را از طریق خدا، و پیامبر را به رسالت، و امام را به کار نیک و عدل و احسان بشناسید. - . توحید صدوق : 297 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ
ص: 141
بْنِ نَصْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُنْکِرُونَ الْإِمَامَ الْمُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ وَ یَجْحَدُونَ بِهِ وَ اللَّهِ مَا فِی الْأَرْضِ مَنْزِلَةٌ أَعْظَمَ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ مُفْتَرَضِ الطَّاعَةِ فَقَدْ (1) کَانَ إِبْرَاهِیمُ دَهْراً یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا کَانَ مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ حَتَّی بَدَا لِلَّهِ أَنْ یُکْرِمَهُ وَ یُعَظِّمَهُ فَقَالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً فَعَرَفَ إِبْرَاهِیمُ مَا فِیهَا مِنَ الْفَضْلِ فَ قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (2) قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیْ إِنَّمَا هِیَ ذُرِّیَّتُکَ لَا یَکُونُ فِی غَیْرِهِمْ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالحمید بن نصر روایت کرده،
ص: 141
حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: منکر امام مفترضالطاعه میشوند و او را کنار میگذارند، به خدا قسم در روی زمین مقامی بالاتر از مفترضالطاعه بودن نیست. ابراهیم مدتها از طرف خدا به او وحی میشد، ولی مفترضالطاعه نبود. تا بالاخره خداوند او را گرامی داشت و عظمت بخشید و فرمود: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم فهمید چه مقام با فضیلتی است، عرض کرد: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی» - . همان - { از دودمانم [چطور]} خداوند فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . همان - {پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: یعنی این مقام در میان فرزندان تو است نه در دیگران. - . بصائر الدرجات : 149 و 150 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و ما کان مفترض الطاعة أی کان نبیا و لم یکن مرسلا أو کان رسولا و لم تعم رسالته لجمیع أهل الأرض أو لم یکن إماما مفترض الطاعة لکل من یأتی بعده من الأنبیاء و أما قوله علیه السلام أی إنما هی فی ذریتک فلعل المراد به أن الله تعالی لما علم أنه لا یکون المعصوم إلا فی ذریة إبراهیم علیه السلام قال لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ أی لا تکون الإمامة إلا فی المعصومین فلا ینالها غیر ذریتک و علی هذا التأویل الجواب أشد مطابقة للسؤال و الله أعلم بحقیقة الحال.
lt;meta info="\\"ولی مفترضالطاعه نبود\\" یعنی مقام نبوت را داشت اما رسول نبود، یا رسول بود اما رسالت او جهانی نبود. و یا منظور این است که برای پیامبرانی که بعد می آیند، امام مفترضالطاعه نبود.
\\"یعنی این مقام در میان فرزندان تو است\\" شاید مراد این است که، از آنجا که خداوند میدانست که همه معصومین در میان فرزندان ابراهیم علیه السلام هستند، فرمود: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» به این معنا که امامت فقط در بین کسانی که معصومند میباشد، بنابراین غیر از فرزندان تو به آن دست نمییابند. بنابراین تأویل، جواب با سؤال مطابقت بیشتری دارد و البته خداوند به حقیقت امر داناتر است.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلَ ضِرَارُ هِشَامَ (4) بْنَ الْحَکَمِ عَنِ الدَّلِیلِ (5) عَلَی الْإِمَامِ بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هِشَامُ الدَّلَالَةُ عَلَیْهِ ثَمَانُ دَلَالاتٍ أَرْبَعَةٌ مِنْهَا فِی نَعْتِ نَسَبِهِ وَ أَرْبَعَةٌ فِی نَعْتِ نَفْسِهِ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ الَّتِی فِی نَعْتِ نَسَبِهِ فَأَنْ یَکُونَ مَعْرُوفَ الْقَبِیلَةِ مَعْرُوفَ الْجِنْسِ مَعْرُوفَ النَّسَبِ مَعْرُوفَ الْبَیْتِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ مَعْرُوفَ الْقَبِیلَةِ مَعْرُوفَ الْجِنْسِ مَعْرُوفَ النَّسَبِ مَعْرُوفَ الْبَیْتِ جَازَ أَنْ یَکُونَ فِی أَطْرَافِ الْأَرْضِ وَ فِی کُلِّ جِنْسٍ مِنَ النَّاسِ فَلَمَّا لَمْ یَجُزْ أَنْ
ص: 142
یَکُونَ إِلَّا هَکَذَا وَ لَمْ نَجِدْ جِنْساً فِی الْعَالَمِ أَشْهَرَ مِنْ جِنْسِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جِنْسُ الْعَرَبِ الَّذِی مِنْهُ صَاحِبُ الْمِلَّةِ وَ الدَّعْوَةِ الَّذِی یُنَادَی بِاسْمِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ عَلَی الصَوَامِعِ فِی الْمَسَاجِدِ فِی جَمِیعِ الْأَمَاکِنِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ وَصَلَ (1) دَعْوَتَهُ إِلَی کُلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ مِنْ عَالِمٍ وَ جَاهِلٍ مَعْرُوفٍ غَیْرِ مُنْکَرٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ فَلَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ الدَّلِیلُ إِلَّا فِی أَشْهَرِ الْأَجْنَاسِ وَ لَمَّا لَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ إِلَّا فِی هَذَا الْجِنْسِ لِشُهْرَتِهِ لَمْ یَجُزْ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی هَذِهِ الْقَبِیلَةِ الَّتِی مِنْهَا صَاحِبُ الْمِلَّةِ دُونَ سَائِرِ القَبَائِلِ مِنَ الْعَرَبِ وَ لَمَّا لَمْ یَجُزْ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی هَذِهِ الْقَبِیلَةِ الَّتِی مِنْهَا صَاحِبُ الدَّعْوَةِ لِاتِّصَالِهَا بِالْمِلَّةِ لَمْ یَجُزْ إِلَّا أَنْ یَکُونَ فِی هَذَا الْبَیْتِ الَّذِی هُوَ بَیْتُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِقُرْبِ نَسَبِهِ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِشَارَةٌ إِلَیْهِ دُونَ غَیْرِهِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ إِنْ لَمْ یَکُنْ إِشَارَةٌ إِلَیْهِ اشْتَرَکَ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ وَ ادُّعِیَتْ فِیهِ فَإِذَا وَقَعَتِ الدَّعْوَةُ فِیهِ وَقَعَ الِاخْتِلَافُ وَ الْفَسَادُ بَیْنَهُمْ وَ لَا یَجُوزُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِشَارَةٌ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ دُونَ غَیْرِهِ لِئَلَّا یَخْتَلِفَ فِیهِ أَهْلُ هَذَا الْبَیْتِ أَنَّهُ أَفْضَلُهُمْ وَ أَعْلَمُهُمْ وَ أَصْلَحُهُمْ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ الَّتِی فِی نَعْتِ نَفْسِهِ فَأَنْ یَکُونَ (2) أَعْلَمَ الْخَلْقِ وَ أَسْخَی الْخَلْقِ وَ أَشْجَعَ الْخَلْقِ وَ أَعَفَّ الْخَلْقِ وَ أَعْصَمَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ صَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا لَمْ تُصِبْهُ فَتْرَةٌ وَ لَا جَاهِلِیَّةٌ وَ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ فِی کُلِّ زَمَانٍ قَائِمٌ بِهَذِهِ الصِّفَةِ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَزِیدَ الْإِبَاضِیُّ وَ کَانَ حَاضِراً مِنْ أَیْنَ زَعَمْتَ یَا هِشَامُ أَنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ أَعْلَمَ الْخَلْقِ قَالَ إِنْ لَمْ یَکُنْ عَالِماً یؤمن (لَمْ یُؤْمَنْ) أَنْ یَنْقَلِبَ شَرَائِعُهُ وَ أَحْکَامُهُ فَیَقْطَعُ مَنْ یَجِبُ عَلَیْهِ الْحَدُّ وَ یَحُدُّ مَنْ یَجِبُ عَلَیْهِ الْقَطْعُ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ
ص: 143
تَحْکُمُونَ (1) قَالَ فَمِنْ أَیْنَ زَعَمْتَ أَنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ مَعْصُوماً مِنْ جَمِیعِ الذُّنُوبِ قَالَ إِنْ لَمْ یَکُنْ مَعْصُوماً لَمْ یُؤْمَنْ أَنْ یَدْخُلَ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ غَیْرُهُ مِنَ الذُّنُوبِ فَیَحْتَاجُ إِلَی مَنْ یُقِیمُ عَلَیْهِ الْحَدَّ کَمَا یُقِیمُهُ عَلَی غَیْرِهِ وَ إِذَا دَخَلَ فِی الذُّنُوبِ لَمْ یُؤْمَنْ أَنْ یُکْتَمَ عَلَی جَارِهِ وَ حَبِیبِهِ وَ قَرِیبِهِ وَ صَدِیقِهِ وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (2) قَالَ فَمِنْ أَیْنَ زَعَمْتَ أَنَّهُ أَشْجَعُ الْخَلْقِ قَالَ لِأَنَّهُ قَیِّمُهُمُ الَّذِی یَرْجِعُونَ إِلَیْهِ فِی الْحَرْبِ فَإِنْ هَرَبَ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَبُوءَ (3) الْإِمَامُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (4) قَالَ فَمِنْ أَیْنَ زَعَمْتَ أَنَّهُ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ أَسْخَی الْخَلْقِ قَالَ لِأَنَّهُ إِنْ لَمْ یَکُنْ سَخِیّاً لَمْ یَصْلُحْ لِلْإِمَامَةِ لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَی نَوَالِهِ وَ فَضْلِهِ وَ الْقِسْمَةِ بَیْنَهُمْ بِالسَّوِیَّةِ لِیَجْعَلَ الْحَقَّ فِی مَوْضِعِهِ لِأَنَّهُ إِذَا کَانَ سَخِیّاً لَمْ تَتُقْ نَفْسُهُ إِلَی أَخْذِ شَیْ ءٍ مِنْ حُقُوقِ النَّاسِ وَ الْمُسْلِمِینَ وَ لَا یُفَضِّلُ نَصِیبَهُ فِی الْقِسْمَةِ عَلَی أَحَدٍ مِنْ رَعِیَّتِهِ وَ قَدْ قُلْنَا إِنَّهُ مَعْصُومٌ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ أَشْجَعَ الْخَلْقِ وَ أَعْلَمَ الْخَلْقِ وَ أَسْخَی الْخَلْقِ وَ أَعَفَّ الْخَلْقِ لَمْ یَجُزْ أَنْ یَکُونَ إِمَاماً (5).
**[ترجمه]علل الشرائع: علی بن ابیحمزه از پدرش نقل کرده که: ضرار از هشام بن حکم پرسید: برای امام، بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، چه دلیلی وجود دارد؟ هشام پاسخ داد: هشت دلیل وجود دارد؛ چهار دلیل آن ویژگی نژادی اوست، و چهار دلیل دیگر در شخصیت خود اوست. اما آن چهار دلیل که در نژاد اوست: دارای قبیله ای معروف است، شهرت نژادی دارد، شهرت نسبی دارد، شهرت خانوادگی دارد.
و علتش آن است که، اگر شهرت قبیلهای و نژادی و نسبی و خانوادگی نداشته باشد، میتواند از هر گوشه و کنار دنیا و از هر نژادی باشد، و چون چنین چیزی صحیح نیست
ص: 142
و ما در جهان نژادی مشهورتر از نژاد محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم نداریم که از جنس عرب است که صاحب این ملت و دعوت از اوست، و به نام او در هر شب و روز بر فراز مناره ها پنج مرتبه در مساجد و اماکن مقدسه ندا میدهند: اشهد ان لا اله الّا اللَّه و انّ محمّدا رسول اللَّه، و دعوت او به هر خوب و بدی از عالمان و جاهلان رسید و و در هر روز و شب معروف است و برای کسی ناشناس نیست. به همین دلیل امامت فقط در مشهورترین نژادها وجود دارد.
و چون جز از این نژاد جایز نیست، باز جایز نیست مگر اینکه در قبیلهای باشد که صاحب ملت از آن است نه سایر قبایل عرب، و چون نباید از غیر این قبیله که صاحب دعوت به جهت اتصال به ملت از آن است، باشد، لازم است از همین خانواده باشد که خانواده پیامبر صلی الله علیه و آله است، و این به جهت قرب نسبی است که به پیامبر صلی الله علیه و آله دارد تا به خود او متصل شود نه سایر اعضای خانوادهاش.
ضمنا اگر به او متصل نشود، تمام این خانواده اشتراک خواهند داشت و هر کدام می توانند ادعا کنند و وقتی دعوت در آن واقع شد، اختلاف و فساد میان آنها روی میدهد. و باید پیامبر صلی الله علیه و آله به یک نفر از مردان خانواده اشاره کند، تا خانوادهاش در آن اختلاف نکنند و بدانند آن شخص افضل و اعلم و اصلح از همه آنها در امامت و رهبری است.
اما چهار نشانه ای که در شخص امام است: داناترین مردم است، و سخاوتمندترین مردم است، و شجاعترین مردم است، و عفیف ترین آنها و محفوظ ترینشان نسبت به گناهان، چه صغیره و چه کبیره، است. او را ضعف و نرمش در اجرای احکام الهی دست نمیدهد و جاهلیت در او راه ندارد و در هر زمانی، تا روز قیامت، باید امامی با این صفات وجود داشته باشد.
عبد اللَّه بن یزید الاباضی که حضور داشت گفت: ای هشام! تو از کجا میگویی امام باید داناترین مردم باشد؟ هشام گفت: اگر عالم نباشد، ممکن است احکام شریعت را تغییر دهد؛ جایی که باید حد زند قطع نماید و کسی که باید عضوش قطع شود را حدّ بزند، دلیل بر این مطلب این سخن خداوند عزّ و جلّ است: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ
ص: 143
تَحْکُمُونَ» - . یونس / 35 - {پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آنکه [خود] هدایت شود شما را چه شده چگونه داوری می کنید}
باز گفت: از کجا میگویی که امام باید از تمام گناهان معصوم باشد؟ هشام گفت: اگر معصوم نباشد، امکان دارد مرتکب گناهی شود که دیگران میشوند و لازم شود کسی بر او حدّ جاری کند، همانطور که او بر دیگران جاری می کند، و وقتی گناهکار باشد نمیتواند از همسایه و دوست و خویشاوند و رفیق خود پنهان کند. شاهد بر این مطلب، این سخن خداوند عزّ و جلّ است: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم [ابراهیم] پرسید از دودمانم [چطور] فرمود پیمان من به بیدادگران نمی رسد}
گفت: به چه دلیل میگویی باید شجاع ترین مردم باشد؟ هشام گفت: زیرا او همهکاره آنها است که در جنگ به او پناه می برند، اگر فرار کند مشمول غضب خداست، و جایز نیست امام مورد غضب خدا قرار گیرد به دلیل این سخن خداوند عزّ و جلّ: «إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ * وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ» - . انفال / 15 و 16 - {ای کسانی که ایمان آورده اید هر گاه [در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید که [به سوی شما] روی می آورند، به آنان پشت مکنید * هر که در آن هنگام به آنان پشت کند، مگر آنکه [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد، قطعا به خشم خدا گرفتار خواهد شد و جایگاهش دوزخ است و چه بد سرانجامی است}.
گفت: به چه دلیل میگویی باید سخاوتمندترین مردم باشد؟ هشام گفت: زیرا در صورتی که سخی نباشد، صلاحیت امامت ندارد؛ چون مردم به فضل و بخشش او و تقسیم بیتالمال بین آنها به مساوات نیازمندند تا حق را در موضع خویش قرار دهد. چون اگر سخاوتمند باشد، مشتاق به تصرف در حق مردم و مسلمین نخواهد بود و سهم خود را از دیگر مسلمانان بیشتر بر نمیدارد. قبلا هم گفتیم که باید معصوم باشد، وقتی شجاع ترین و داناترین و سخی ترین و عفیف ترین مردم نباشد، صلاحیت امامت را ندارد. - . علل الشرایع : 78 و 79 -
**[ترجمه]
قوله فترة أی ضعف و لین فی إجراء أحکام الله تعالی قوله لم تَتُق مضارع من تاق إلیه أی اشتاق.
ص: 144
**[ترجمه]قوله فترة أی ضعف و لین فی إجراء أحکام الله تعالی قوله لم تَتُق مضارع من تاق إلیه أی اشتاق.
ص: 144
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی عِلَلِ الْفَضْلِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فَإِنْ قَالَ فَلِمَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ الْإِمَامُ مِنْ غَیْرِ جِنْسِ الرَّسُولِ قِیلَ لِعِلَلٍ مِنْهَا أَنَّهُ لَمَّا کَانَ الْإِمَامُ مُفْتَرَضَ الطَّاعَةِ لَمْ یَکُنْ بُدٌّ مِنْ دَلَالَةٍ تَدُلُّ عَلَیْهِ وَ یَتَمَیَّزُ بِهَا مِنْ غَیْرِهِ وَ هِیَ الْقَرَابَةُ الْمَشْهُورَةُ وَ الْوَصِیَّةُ الظَّاهِرَةُ لِیُعْرَفَ مِنْ غَیْرِهِ وَ یُهْتَدَی إِلَیْهِ بِعَیْنِهِ وَ مِنْهَا أَنَّهُ لَوْ جَازَ فِی غَیْرِ جِنْسِ الرَّسُولِ لَکَانَ قَدْ فُضِّلَ مَنْ لَیْسَ بِرَسُولٍ عَلَی الرُّسُلِ إِذْ جُعِلَ أَوْلَادُ الرُّسُلِ أَتْبَاعاً لِأَوْلَادِ أَعْدَائِهِ کَأَبِی جَهْلٍ وَ ابْنِ أَبِی مُعَیْطٍ لِأَنَّهُ قَدْ یَجُوزُ بِزَعْمِهِ (1) أَنْ یَنْتَقِلَ ذَلِکَ فِی أَوْلَادِهِمْ إِذَا کَانُوا مُؤْمِنِینَ فَیَصِیرُ أَوْلَادُ الرَّسُولِ (2) تَابِعِینَ وَ أَوْلَادُ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ أَعْدَاءِ رَسُولِهِ مَتْبُوعِینَ وَ کَانَ الرَّسُولُ أَوْلَی بِهَذِهِ الْفَضِیلَةِ مِنْ غَیْرِهِ وَ أَحَقَّ وَ مِنْهَا أَنَّ الْخَلْقَ إِذَا أَقَرُّوا لِلرَّسُولِ بِالرِّسَالَةِ وَ أَذْعَنُوا لَهُ بِالطَّاعَةِ لَمْ یَتَکَبَّرْ أَحَدٌ مِنْهُمْ عَنْ أَنْ یَتَّبِعَ وُلْدَهُ وَ یُطِیعَ ذُرِّیَّتَهُ وَ لَمْ یَتَعَاظَمْ ذَلِکَ فِی أَنْفُسِ النَّاسِ وَ إِذَا کَانَ فِی غَیْرِ جِنْسِ الرَّسُولِ کَانَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ أَوْلَی بِهِ مِنْ غَیْرِهِ وَ دَخَلَهُمْ مِنْ ذَلِکَ الْکِبْرُ وَ لَمْ تَسْخُ أَنْفُسُهُمْ (3) بِالطَّاعَةِ لِمَنْ هُوَ عِنْدَهُمْ دُونَهُمْ فَکَانَ یَکُونُ ذَلِکَ دَاعِیَةً (4) لَهُمْ إِلَی الْفَسَادِ وَ النِّفَاقِ وَ الِاخْتِلَافِ (5).
**[ترجمه]علل الشرائع، عیون أخبار الرضا: در علل فضل از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده که فرمودند: اگر بگویند: چرا جایز نیست امام از غیر نژاد پیامبر باشد؟ گفته می شود: به جهت عللی؛ که از آن جمله است:
چون امام واجبالاطاعة است، چاره ای نیست جز این که باید شاهد و دلیلی وجود داشته باشد که از دیگران مشخص و متمایز گردد، و این شاهد همان قرابت مشهور و وصیت آشکار است که او را از دیگران میشناساند و دقیقاً وی را مشخص میکند.
دیگر این که: اگر از غیر نژاد پیامبر باشد، کسی که رسول نیست، بر رسول برتری یافته است؛ زیرا در این صورت اولاد رسول پیرو اولاد دشمنان رسول، مانند ابو جهل و ابن ابیمعیط، میشوند، چون بنابر فرض امامت میتواند به اولاد ایشان، البته در صورتی که مؤمن باشند، نیز منتقل شود، پس فرزندان پیامبر تابع، و اولاد دشمنان آنها متبوع می شوند، با اینکه رسول به این فضیلت و امتیاز شایسته تر است تا دیگران.
دیگر این که: وقتی مردم اعتراف به رسالت پیامبر نمایند و مطیع او گردند، دیگر کسی از تبعیت فرزندان و پیروی ذریه او تکبر نمیورزد و این کار بر آنها دشوار نمیآید. ولی وقتی در غیر از فرزندان رسول باشد، هر کس در دل خود خویشتن را شایسته تر از او به این مقام میداند و از اطاعت کبر میورزند و به اطاعت کسی که او را پست تر از خود میدانند راضی نمیشوند و این موجب فساد و اختلاف و نفاق می شود. - . علل الشرایع : 95 . عیون الأخبار : 250 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی دَاوُدَ الْمُسْتَرِقِّ عَنْ عِیسَی الْفَرَّاءِ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ: کُنْتُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَوَضَعْتُ یَدِی عَلَی خَدِّی وَ قُلْتُ لَقَدْ عَصَمَکَ (6) اللَّهُ وَ شَرَّفَکَ فَقَالَ یَا مَالِکُ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِمَّا تَذْهَبُ إِلَیْهِ (7).
ص: 145
**[ترجمه]بصائر الدرجات: مالک جهنی نقل کرده، در مقابل حضرت صادق علیه السّلام دست خود را بر گونه ام گذاشتم و گفتم: خداوند شما را معصوم قرار داده و به شما شرف عنایت کرده است. ایشان فرمودند: ای مالک! مسأله عظیمتر از چیزی است که تو فکر میکنی. - . بصائر الدرجات : 66 -
ص: 145
**[ترجمه]
أی لیس محض العصمة و التشریف کما زعمت بل هی الخلافة الکبری و فرض الطاعة علی کافة الوری و غیر ذلک مما سیأتی و مضی.
**[ترجمه]یعنی آنطور که تو فکر میکنی، فقط عصمت و محض تشریف نیست، بلکه جانشینی بزرگ و وجوب اطاعت بر همه خلایق است و غیر اینها که ذکرشان خواهد آمد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی وَ یَعْقُوبُ بْنُ یَزِیدَ وَ غَیْرُهُمَا عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَضَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَلَّفَ فِی أُمَّتِهِ کِتَابَ اللَّهِ وَ وَصِیَّهُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِمَامَ الْمُتَّقِینَ وَ حَبْلَ اللَّهِ الْمَتِینَ وَ عُرْوَتَهُ الْوُثْقَی الَّتِی لَا انْفِصامَ لَها وَ عَهْدَهُ الْمُؤَکَّدَ صَاحِبَانِ مُؤْتَلِفَانِ یَشْهَدُ کُلُّ وَاحِدٍ لِصَاحِبِهِ بِتَصْدِیقٍ یَنْطِقُ الْإِمَامُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْکِتَابِ بِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ فِیهِ عَلَی الْعِبَادِ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ الْإِمَامِ وَ وَلَایَتِهِ وَ أَوْجَبِ (1) حَقِّهِ الَّذِی أَرَاهُ اللَّهُ (2) عَزَّ وَ جَلَّ مِنِ اسْتِکْمَالِ دِینِهِ وَ إِظْهَارِ أَمْرِهِ وَ الِاحْتِجَاجِ بِحُجَّتِهِ (3) وَ الِاسْتِضَاءَةِ بِنُورِهِ فِی مَعَادِنِ أَهْلِ صَفْوَتِهِ وَ مُصْطَفَی أَهْلِ خِیَرَتِهِ فَأَوْضَحَ اللَّهُ بِأَئِمَّةِ الْهُدَی مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنَا عَنْ دِینِهِ وَ أَبْلَجَ (4) بِهِمْ عَنْ سَبِیلِ مَنَاهِجِهِ (5) وَ فَتَحَ (6) بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ یَنَابِیعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَاجِبَ حَقِّ إِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَةِ إِیمَانِهِ وَ عَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَةِ إِسْلَامِهِ لِأَنَّ اللَّهَ نَصَبَ (7) الْإِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ عَالَمِهِ (8) أَلْبَسَهُ اللَّهُ تَاجَ الْوَقَارِ وَ غَشَّاهُ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ یُمَدُّ بِسَبَبٍ إِلَی السَّمَاءِ لَا یَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوَادُّهُ (9) وَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ
ص: 146
وَ تَعَالَی إِلَّا بِجِهَةِ أَسْبَابِ سَبِیلِهِ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ أَعْمَالَ الْعِبَادِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ فَهُوَ عَالِمٌ بِمَا یَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ مُلْتَبِسَاتِ الْوَحْیِ (1) وَ مُعَمَّیَاتِ السُّنَنِ وَ مُشْتَبِهَاتِ الْفِتَنِ وَ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ وَ تَکُونُ الْحُجَّةُ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْعِبَادِ (2) بَالِغَةً (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسحاق بن غالب از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و در امت خود کتاب خدا و وصی خویش علی بن ابیطالب علیه السلام را بر جای گذاشت، امیرالمؤمنین و پیشوای متقین و حبل اللَّه المتین و دستاویز محکم غیر گسستنیاش و پیمان استوارش، که این دو با هم هستند و هر کدام بر تصدیق دیگری گواه است. امام از جانب خداوند عزّ و جلّ زبان گویای قرآن است که چه چیزهایی را، از قبیل اطاعت خدا و اطاعت امام و ولایت او، بر بندگان واجب نموده است و اوجب حقوقش که خداوند آن را به او نشان داده است؛ - . در یکی از نسخهها: اوجب حقوقش که خداوند اراده کرده است - یعنی کامل شدن دینش و آشکار کردن امرش و احتجاج به حجتش و نور گرفتن از نورش در معادن اهل برگزیدگی و اهل انتخاب شدهاش.
خداوند به وسیله امامان هدایتگر اهل بیت پیامبر ما، دین خود را واضح کرد و راه رستگاری را روشن نمود و به وسیله آنها باطن چشمههای دانش خود را گشود، هر کس از امت محمّد صلی الله علیه و آله، حق امامش را بشناسد، شیرینی طعم ایمانش را میچشد و ارزش اسلام خویش را درک میکند؛ زیرا خدا - . در مصدر: زیرا خدا و رسولش. - امام را رهبر خلق و حجت بر اهل جهانیان - . در غیبت نعمانی: بر اهل طاعتش. به حدیث 25 مراجعه کنید. - قرار داده است، او را تاج وقار ملبس نموده و به نور خویش پوشانیده است، با سببی به آسمان پیوندش داده که هدایتها و الهاماتش از او منقطع نشود، نمی توان به آنچه در نزد خداوند تبارک و تعالی است رسید
ص: 146
مگر از راه پیروی امام، و اعمال بندگان پذیرفته نیست مگر با معرفت او.
امام ملتبسات وحی و رمزهای پیچیده سنت و پیشآمدهای نامعلوم زندگی را میداند، و هرگز خداوند گروهی که هدایت نموده را گمراه نمیکند، مگر این که چیزی را که باید از آن پروا کنند را برایشان بیان کند و حجت خداوند بر بندگان تمام شود. - . بصائر الدرجات : 122 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و أوجب حقه فی بعض النسخ و واجب حقه و هو عطف علی الموصول أو علی طاعة الله و الضمیر عائد إلیه تعالی أو علی ولایته و الضمیر عائد إلی الإمام.
و قوله من استکمال بیان للموصول و قوله فی معادن صفة للنور أو حال عنه و المراد بالصفوة هنا معناه المصدری و إضافة المعادن إلی الأهل إما بیانیة أو لامیة فالمراد بالأهل جمیع قرابة الرسول صلی الله علیه و آله. و قوله مصطفی معطوف علی المعادن أو الأهل و الأمر فی الإضافة و المصدریة کما مر و یحتمل أن یراد بالصفوة و الخیرة النبی صلی الله علیه و آله و قوله من أهل بیت حال عن الأئمة أو بیان لها و تعدیة الإیضاح و أخواتها بعن لتضمین معنی الکشف و إضافة السبیل إلی المناهج إما بیانیة أو المراد بالسبیل العلوم و بالمناهج العبادات التی توجب الوصول إلی قربه تعالی و فی بعض النسخ منهاجه و المنهاج الطریق الواضح.
قوله و فتح و فی بعض النسخ و میّح بتشدید الیاء و المائح الذی ینزل البرء فیملأ الدلو و هو أنسب و التشدید للمبالغة و الطلاوة مثلثة الحسن و البهجة و القبول و السبب الحبل و ما یتوصل به إلی الشی ء و لعل المعنی أنه یعرج الله به فی مدارج الکمال إلی سماء العظمة و الجلال قوله مواده المادة الزیادة المتصلة أی المواد المقررة له من الهدایات و الإلهامات و الضمیر راجع إلی الإمام و یحتمل
ص: 147
رجوعه إلی الله و إلی السبب.
قوله بجهة أسباب سبیله فی بعض النسخ أسبابه و علی التقدیرین الضمیر للإمام و التباس الأمور اختلاطها علی وجه یعسر الفرق بینها و الدجی کما فی بعض النسخ جمیع الدجیة و هی الظلمة الشدیدة.
**[ترجمه]قوله علیه السلام و أوجب حقه فی بعض النسخ و واجب حقه و هو عطف علی الموصول أو علی طاعة الله و الضمیر عائد إلیه تعالی أو علی ولایته و الضمیر عائد إلی الإمام.
و قوله من استکمال بیان للموصول و قوله فی معادن صفة للنور أو حال عنه و المراد بالصفوة هنا معناه المصدری و إضافة المعادن إلی الأهل إما بیانیة أو لامیة فالمراد بالأهل جمیع قرابة الرسول صلی الله علیه و آله. و قوله مصطفی معطوف علی المعادن أو الأهل و الأمر فی الإضافة و المصدریة کما مر و یحتمل أن یراد بالصفوة و الخیرة النبی صلی الله علیه و آله و قوله من أهل بیت حال عن الأئمة أو بیان لها و تعدیة الإیضاح و أخواتها بعن لتضمین معنی الکشف و إضافة السبیل إلی المناهج إما بیانیة أو المراد بالسبیل العلوم و بالمناهج العبادات التی توجب الوصول إلی قربه تعالی و فی بعض النسخ منهاجه و المنهاج الطریق الواضح.
\\"باطن چشمههای دانش خود را گشود\\" در بعضی از نسخهها به جای فتح، میح به تشدید یاء آمده است، مایح کسی است که به درون چاه میرود و دلو را پر میکند، که مناسبت بیشتری دارد.
\\"سبب\\" ریسمان و هر چیزی است که با آن به چیز دیگری برسند، شاید معنا این باشد که، خداوند امام را در مدارج کمال تا آسمان عظمت و جلال بالا میبرد.
ص: 147
\\"ملتبسات وحی\\" التباس امور مخلوط شدن آنها به نحوی است که فرق گذاشتن بینشان سخت شود. در بعضی نسخهها به جای وحی، دجی آمده که جمع دجیة و به معنای تاریکی شدید است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ الْحَذَّاءِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام الْإِمَامُ مِنَّا یَنْظُرُ (1) مِنْ خَلْفِهِ کَمَا یَنْظُرُ مِنْ قُدَّامِهِ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوالجارود روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: امام از ما، از پشت سر چنان می بیند که از جلو میبیند. - . همان : 125 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَوْماً وَ نَحْنُ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الشِّیعَةِ قُومُوا تَفَرَّقُوا عَنِّی مَثْنَی وَ ثُلَاثَ فَإِنِّی أَرَاکُمْ مِنْ خَلْفِی کَمَا أَرَاکُمْ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ فَلْیُسِرَّ عَبْدٌ فِی نَفْسِهِ مَا شَاءَ فَإِنَّ اللَّهَ یُعَرِّفُنِیهِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبد الرحمن بن کثیر نقل کرده، روزی با چند نفر از شیعیان در محضر امام باقر علیه السّلام بودیم که فرمودند: برخیزید و دو نفر دو نفر، یا سه نفر سه نفر متفرق شوید؛ من شما را از پشت سر همانطور می بینم که از پیش رو میبینم، هر بندهای هر چه میخواهد در دل پنهان کند، خداوند آن را به من میفهماند. - . همان : 124 و 125 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ مُقَاتِلٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ یُونُسَ (بْنِ) ظَبْیَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ خَلْقَ إِمَامٍ أَنْزَلَ قَطْرَةً مِنْ تَحْتِ عَرْشِهِ عَلَی بَقْلَةٍ مِنْ بَقْلِ الْأَرْضِ أَوْ ثَمَرَةٍ مِنْ ثِمَارِهَا فَأَکَلَ مِنْهَا الْإِمَامُ فَتَکُونُ نُطْفَتُهُ (4) مِنْ تِلْکَ الْقَطْرَةِ فَإِذَا مَکَثَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً سَمِعَ الصَّوْتَ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ کُتِبَ عَلَی عَضُدِهِ الْأَیْمَنِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ فَإِذَا وَضَعَتْهُ أُمُّهُ عَلَی الْأَرْضِ زُیِّنَ بِالْحِکْمَةِ وَ جُعِلَ لَهُ مِصْبَاحٌ مِنْ نُورٍ یَرَی بِهِ أَعْمَالَهُمْ (5).
ص: 148
یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار عن ابن أبی نجران عن ابن محبوب عن مقاتل مثله (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: یونس بن ظبیان روایت کرده از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمودند: وقتی خداوند بخواهد امامی را بیافریند، قطره ای از زیر عرش، بر گیاه یا میوه ای از میوههای زمین فرو میفرستد و امام از آن میخورد، نطفه امام از همان قطره شکل میگیرد. وقتی در شکم مادرش چهل روزه شد، صداها را میشنود، و وقتی چهار ماهش تمام شد، بر بازوی راستش نوشته می شود: «و تَمّت کَلِمةُ رَبِّکَ صِدقاً وَ عَدلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِه وَ هُوَ السَّمیعُ العَلِیم» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییر دهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. وقتی بر روی زمین قرار گیرد، به حکمت آراسته میشود و چراغی از نور برایش قرار داده میشود که اعمال مردمان را با آن میبیند. - . بصائر الدرجات : 128 -
ص: 148
در بصائر الدرجات نیز، مانند همین روایت با طریقی دیگر نقل شده است. - . همان . که در آن اینطور آمده است: میوهای از میوههای زمین فرو میفرستد و کسی که قرار است امام از او متولد شود آن را میخورد. آن نطفه از آن قطره خواهد بود و وقتی چهل روز بر او گذشت، صدا را در شکم مادرش میشنود. وقتی چهار ما گذشت... -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنِ الْخَیْبَرِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثُمَّ قَالَ هَذَا حَرْفٌ فِی الْأَئِمَّةِ خَاصَّةً ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ إِنَّ الْإِمَامَ یَخْلُقُهُ اللَّهُ بِیَدِهِ لَا یَلِیهِ أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ هُوَ جَعَلَهُ یَسْمَعُ وَ یَرَی فِی بَطْنِ أُمِّهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْأَرْضِ خَطَّ بَیْنَ کَتِفَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (2)
**[ترجمه]یونس بن ظبیان روایت کرده که امام صادق علیه السلام فرمودند: «و تَمّت کَلِمةُ رَبِّکَ صِدقاً وَ عَدلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِه وَ هُوَ السَّمیعُ العَلِیم» - . انعام / 115 - {و سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است و هیچ تغییر دهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست}. سپس فرمودند: این کلام فقط در مورد امامان است. بعد فرمودند: ای یونس! خداوند امام را به دست خویش میآفریند و بعد از خدا کسی در آفرینش او دست نمیبرد، و خداوند او را در شکم مادرش شنوا و بینا می کند تا هنگامی که پای بر زمین گذارد، بین دو شانهاش نوشته میشود: «و تَمّت کَلِمةُ رَبِّکَ صِدقاً وَ عَدلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِه وَ هُوَ السَّمیعُ العَلِیم». - . بصائر الدرجات : 130 -
**[ترجمه]
الخلق بالید کنایة عن غایة اللطف و الاهتمام بشأنه فإن من یهتم بأمر یلیه بنفسه أو المراد أنه یخلقه بقدرته من غیر ملک فی تسبیب أسبابه.
lt;meta info="\\" خداوند امام را به دست خویش میآفریند\\" کنایه از نهایت لطف و اهتمام در مورد امام است، چرا که کسی که به چیزی اهتمام داشته باشد، خودش آن را انجام میدهد. یا منظور این است خداوند امام را با قدرت خودش و بدون واسطه اسباب میآفریند.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ مِمَّا اسْتُحِقَّتْ بِهِ الْإِمَامَةُ التَّطْهِیرَ وَ الطَّهَارَةَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعَاصِی الْمُوبِقَةِ الَّتِی تُوجِبُ النَّارَ ثُمَّ الْعِلْمَ الْمُنَوِّرَ بِجَمِیعِ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّةُ مِنْ حَلَالِهَا وَ حَرَامِهَا وَ الْعِلْمَ بِکِتَابِهَا خَاصِّهِ وَ عَامِّهِ (3) وَ الْمُحْکَمِ وَ الْمُتَشَابِهِ وَ دَقَائِقِ عِلْمِهِ وَ غَرَائِبِ تَأْوِیلِهِ وَ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ قُلْتُ وَ مَا الْحُجَّةُ بِأَنَّ الْإِمَامَ لَا یَکُونُ إِلَّا عَالِماً بِهَذِهِ الْأَشْیَاءِ الَّذِی ذَکَرْتَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ فِیمَنْ أَذِنَ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْحُکُومَةِ وَ جَعَلَهُمْ أَهْلَهَا إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ فَهَذِهِ الْأَئِمَّةُ دُونَ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ یُرَبُّونَ النَّاسَ بِعِلْمِهِمْ وَ أَمَّا الْأَحْبَارُ فَهُمُ الْعُلَمَاءُ دُونَ الرَّبَّانِیِّینَ ثُمَّ أَخْبَرَ فَقَالَ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ
ص: 149
وَ لَمْ یَقُلْ بِمَا حُمِّلُوا مِنْهُ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابو عمرو زبیری روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: از شرایط امامت، مطهر بودن و پاک بودن از گناهان و معصیت هایی است که موجب آتش جهنم می شوند، و سپس علمی روشنگر که تمام احتیاجات مردم از حلال و حرام را بیان کند و نیز علم به عام و خاص و محکم و متشابه و رمزهای دقیق و تأویلهای بعید و ناسخ و منسوخ کتاب خدا.
عرض کردم: چه دلیلی وجود دارد که امام عالم به تمام آنچه شما فرمودید باشد؟
فرمودند: این آیه از قرآن که درباره کسانی است که خداوند به آنها اذن در حکومت داد آنها را اهل جکومت گردانید: «إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ» - . مائده / 44 - {ما تورات را که در آن رهنمود و روشنایی بود نازل کردیم پیامبرانی که تسلیم [فرمان خدا] بودند به موجب آن برای یهود داوری می کردند و [همچنین] الهیون و دانشمندان} منظور از ربانیین ائمه هستند نه پیامبران. آنهایند که مردم را با دانش خود پرورش می دهند و منظور از احبار دانشمندانیاند که از ربانیون نیستند. سپس خداوند میفرماید: «بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ» - . همان - { به سبب آنچه از کتاب خدا به آنان سپرده شده و بر آن گواه بودند}
ص: 149
و نفرموده: به سبب آنچه از کتاب خدا که حمل کردهاند. - . تفسیر عیاشی 1 : 322 و 323 -
**[ترجمه]
قال الطبرسی رحمه الله الربانی هو الذی یرب أمر الناس بتدبیره له و إصلاحه إیاه یقال رب فلان أمره ربابة فهو ربان إذا دبره و أصلحه و قیل إنه مضاف إلی علم الرب و هو علم الدین و المعنی یحکم بالتوراة النبیون الذین أذعنوا لحکم الله و أقروا به لِلَّذِینَ هادُوا أی تابوا من الکفر أو للیهود و اللام فیه یتعلق بیحکم أی یحکمون بالتوراة لهم و فیما بینهم.
و الربانیون أی الذین علت درجاتهم فی العلم أو المدبرون لأمر الدین فی الولایة بالإصلاح أو المعلمون للناس من علمهم أو الذین یعملون بما یعلمون و الأحبار العلماء الخیار بِمَا اسْتُحْفِظُوا أی بما استودعوا من کتاب الله و أمروا بحفظه و القیام به و ترک تضییعه و کانوا علی الکتاب شهداء أنه من عند الله انتهی. (2)
أقول: فسر علیه السلام الربانیین بالأئمة علیهم السلام کما
روی أن علیا علیه السلام کان ربانی هذه الأمة.
و الأحبار بالعلماء من شیعتهم ثم استدل علی ذلک بقوله تعالی بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ فإن طلب حفظ الکتاب لفظا و معنی إنما یکون لمن عنده علم الکتاب و جمیع الأحکام و کان وارثا للعلوم من جهة النبی صلی الله علیه و آله و لو قال بما حملوا لم یظهر منه هذه الرتبة کما لا یخفی.
**[ترجمه]طبرسی رحمة الله علیه میگوید: ربانی کسی است که مردم را با تدبیر و اصلاحش تربیت میکند و معنا این می شود: پیامبران که به فرمانروایی خدا اقرار کردهاند، با تورات، برای کسانی که «هادوا» یعنی از کفر توبه کرده اند یا یهود حکم میکنند.
ربانیون کسانیاند که درجاتشان در علم بالا رفته است و یا کسانی که برای امر دین در ولایت تدبیر مینمایند و یا کسانی که از علم خویش به مردم میآموزند، یا کسانی که به آنچه میدانند عمل میکنند. و احبار دانشمندان برگزیدهاند. «بِمَا اسْتُحْفِظُوا» یعنی به آنچه از کتاب خدا در نزدشان است و مأمور به حفظ و بر پا داشتن و جلوگیری از تضییعش شدهاند و گواهان بر ایناند که کتاب از جانب خداست. - . مجمع البیان 2 : 465 و 3 : 197 و 198 -
میگویم: امام علیه السلام، ربانیین را به ائمه علیهم السلام تفسیر کردند، همانطور که روایت شده که علی علیه السلام ربانی این امت است و أحبار را به علمای پیرو ایشان تفسیر نمودند. سپس بر سخن خویش، با آیه «بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ» استدلال کردهاند؛ حفظ کتاب چه لفظی و چه معنوی، تنها از کسی طلب میشود که علم کتاب و جمیع احکام نزد او باشد و علوم پیامبر صلی الله علیه و آله را به ارث برده باشد و اگر میگفت: به سبب آنچه حمل کردهاند، این مرتبه را نشان نمیداد.
**[ترجمه]
تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْضَحَ بِأَئِمَّةِ الْهُدَی مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ دِینِهِ وَ أَبْلَجَ (1) بِهِمْ عَنْ سَبِیلِ مِنْهَاجِهِ وَ فَتَحَ لَهُمْ عَنْ بَاطِنِ (2) یَنَابِیعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَاجِبَ حَقِّ إِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَةِ إِیمَانِهِ وَ عَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَةِ إِسْلَامِهِ (3) إِنَّ اللَّهَ نَصَبَ الْإِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ طَاعَتِهِ (4) أَلْبَسَهُ اللَّهُ تَاجَ الْوَقَارِ وَ غَشَّاهُ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ یُمَدُّ بِسَبَبٍ مِنَ السَّمَاءِ لَا یَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوَادُّهُ وَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِجِهَةِ أَسْبَابِهِ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الْأَعْمَالَ لِلْعِبَادِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ فَهُوَ عَالِمٌ بِمَا یَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ مُشْکِلَاتِ الْوَحْیِ (5) وَ مُعَمَّیَاتِ السُّنَنِ وَ مُشْتَبِهَاتِ الدِّینِ (6) لَمْ یَزَلِ اللَّهُ یَخْتَارُهُمْ لِخَلْقِهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ عَقِبِ کُلِّ إِمَامٍ فَیَصْطَفِیهِمْ لِذَلِکَ وَ یَجْتَبِیهِمْ وَ یَرْضَی بِهِمْ لِخَلْقِهِ وَ یَرْتَضِیهِمْ لِنَفْسِهِ کُلَّمَا مَضَی مِنْهُمْ إِمَامٌ نَصَبَ عَزَّ وَ جَلَّ لِخَلْقِهِ مِنْ عَقِبِهِ إِمَاماً عَلَماً بَیِّناً وَ هَادِیاً مُنِیراً (7) وَ إِمَاماً قَیِّماً وَ حُجَّةً عَالِماً أَئِمَّةً مِنَ اللَّهِ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ حُجَجُ اللَّهِ وَ دُعَاتُهُ وَ رُعَاتُهُ عَلَی خَلْقِهِ یَدِینُ بِهُدَاهُمُ الْعِبَادُ وَ تُسْتَهَلُّ بِنُورِهِمُ الْبِلَادُ (8) وَ تَنْمِی بِبَرَکَتِهِمُ التِّلَادُ وَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ حَیَاةَ الْأَنَامِ وَ مَصَابِیحَ الظَّلَامِ وَ دَعَائِمَ
ص: 151
الْإِسْلَامِ جَرَتْ بِذَلِکَ فِیهِمْ مَقَادِیرُ اللَّهِ عَلَی مَحْتُومِهَا فَالْإِمَامُ هُوَ الْمُنْتَجَبُ الْمُرْتَضَی وَ الْهَادِی الْمُجْتَبَی وَ الْقَائِمُ الْمُرْتَجَی اصْطَفَاهُ اللَّهُ لِذَلِکَ وَ اصْطَنَعَهُ عَلَی عَیْنِهِ فِی الذَّرِّ حِینَ ذَرَأَهُ وَ فِی الْبَرِیَّةِ حِینَ بَرَأَهُ (1) ظِلًّا قَبْلَ خَلْقِهِ نَسَمَةً عَنْ یَمِینِ عَرْشِهِ مَحْبُوّاً بِالْحِکْمَةِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَهُ اخْتَارَهُ بِعِلْمِهِ وَ انْتَجَبَهُ بِتَطْهِیرِهِ بَقِیَّةً مِنْ آدَمَ وَ خِیَرَةً مِنْ ذُرِّیَّةِ نُوحٍ وَ مُصْطَفًی مِنْ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ سُلَالَةً مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ صَفْوَةً مِنْ عِتْرَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَزَلْ مَرْعِیّاً بِعَیْنِ اللَّهِ یَحْفَظُهُ بِمَلَائِکَتِهِ (2) مَدْفُوعاً عَنْهُ وُقُوبُ الْغَوَاسِقِ وَ نُفُوثُ کُلِّ فَاسِقٍ مَصْرُوفاً عَنْهُ قَوَاذِفُ السُّوءِ (3) مُبَرَّأً مِنَ الْعَاهَاتِ مَحْجُوباً عَنِ الْآفَاتِ مَصُوناً (4) مِنَ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا مَعْرُوفاً بِالْحِلْمِ وَ الْبِرِّ فِی بِقَاعِهِ (5) مَنْسُوباً إِلَی الْعَفَافِ وَ الْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ عِنْدَ انْتِهَائِهِ مُسْنَداً إِلَیْهِ أَمْرُ وَالِدِهِ صَامِتاً عَنِ الْمَنْطِقِ فِی حَیَاتِهِ (6) فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ وَالِدِهِ انْتَهَتْ بِهِ مَقَادِیرُ اللَّهِ إِلَی مَشِیَّتِهِ وَ جَاءَتِ الْإِرَادَةُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فِیهِ إِلَی مَحَبَّتِهِ (7) وَ بَلَغَ مُنْتَهَی مُدَّةِ وَالِدِهِ فَمَضَی وَ صَارَ أَمْرُ اللَّهِ إِلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ قَلَّدَهُ اللَّهُ دِینَهُ وَ جَعَلَهُ الْحُجَّةَ عَلَی عِبَادِهِ وَ قَیِّمَهُ فِی بِلَادِهِ وَ أَیَّدَهُ بِرُوحِهِ وَ أَعْطَاهُ عِلْمَهُ وَ اسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ وَ انْتَدَبَهُ لِعَظِیمِ أَمْرِهِ وَ آتَاهُ فَضْلَ بَیَانِ عِلْمِهِ وَ نَصَبَهُ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ عَالَمِهِ وَ ضِیَاءً لِأَهْلِ دِینِهِ وَ الْقَیِّمَ عَلَی عِبَادِهِ
ص: 152
رَضِیَ اللَّهُ بِهِ إِمَاماً لَهُمْ اسْتَحْفَظَهُ عِلْمَهُ وَ اسْتَخْبَأَهُ (1) حِکْمَتَهُ وَ اسْتَرْعَاهُ لِدِینِهِ (2) وَ حَبَاهُ (3) مَنَاهِجَ سُبُلِهِ وَ فَرَائِضَهُ وَ حُدُودَهُ فَقَامَ بِالْعَدْلِ عِنْدَ تَحَیُّرِ أَهْلِ الْجَهْلِ وَ تَحْبِیرِ (4) أَهْلِ الْجَدَلِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ وَ الشِّفَاءِ النَّافِعِ بِالْحَقِّ الْأَبْلَجِ وَ الْبَیَانِ مِنْ کُلِّ مَخْرَجٍ عَلَی طَرِیقِ الْمَنْهَجِ (5) الَّذِی مَضَی عَلَیْهِ الصَّادِقُونَ مِنْ آبَائِهِ فَلَیْسَ یَجْهَلُ حَقَّ هَذَا الْعَالِمِ إِلَّا شَقِیٌّ وَ لَا یَجْحَدُهُ إِلَّا غَوِیٌّ وَ لَا یَصُدُّ عَنْهُ إِلَّا جَرِی ءٌ عَلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَلَا (6).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: اسحاق بن غالب، در ضمن خطبه ای که حضرت صادق علیه السّلام درباره حالات ائمه و صفات آنها ایراد میکردند، از ایشان روایت کرده: خداوند تبارک و تعالی
ص: 150
به وسیله امامان هدایتگر خاندان نبوت، دین خود را واضح کرد و راه رستگاری را نشان داد - . ابلج، یعنی نشان داد. در مصدر افلج آمده که آن هم به همین معناست. - و به وسیله آنها باطن چشمههای دانش - . در مصدر به جای باطن، هاطل آمده که احتمالاً تصحیف باشد، در روایت بصائر هم باطن آمده بود. -
خود را گشود، هر کس از امت محمّد صلی الله علیه و آله، حق واجب امامش را بشناسد، شیرینی طعم ایمانش را میچشد و ارزش اسلام خویش را درک میکند. - . در مصدر اینطور آمده: وجد لهم حلاوة ایمانه علی فضل حلاوة اسلامه، که غلط است. - خداوند امام را رهبر خلق و حجت بر اهل طاعتش قرار داد، او را ملبس به تاج وقار نمود و به نور جبار پوشانید، با سببی به آسمان پیوندش داد که هدایتها و الهاماتش از او منقطع نشود. و جز از راه پیروی امام، به آنچه در نزد خداوند تبارک و تعالی است نمی توان رسید، و اعمال بندگان پذیرفته نیست مگر با معرفت او: امام دانا به مشکلات وحی - . در یکی از نسخهها: ملتبسات الدجی - و رموز پیچیده سنت و مشتبهات دین - . در یکی از نسخهها: مشتبهات فتن -
است. خداوند برای مردم، پیوسته ائمه علیهم السّلام را، یکی بعد از دیگری، از فرزندان حسین صلوات الله علیه انتخاب میکند، ایشان را برای حل مشکلات دین بر میگزیند و خلق را با ایشان خشنود میسازد و خودش نیز راضی میشود، هر وقت امامی از دنیا برود، خداوند از فرزندان او امام دیگری را برای خلقش نصب میکند؛ امامی که راهنمایی روشنگر و هدایتگری نورانی - . در یکی از نسخهها به جای هادیاً منیراً، هادیاً نیّراً آمده است. -
و پیشوایی نگهبان و حجتی دانشمند بر مردم است، امامانی از جانب خدا که راهنمای به حقاند و به حق داوری مینمایند.
حجتها و دعوتکنندگان به حق و نگهبانان خدا بر مردمند که مردم دین خود را از آنها می آموزند و به نور ایشان سرزمین ها نورانی میشوند - . در مصدر: یشمل بنورهم البلاد - و به برکت ایشان سرمایهها رشد می یابند، خداوند آنها را مایه حیات مخلوقات و نورهای درخشان تاریکیها و پایه های اسلام قرار داده است،
ص: 151
مقدرات خداوند به واسطه ایشان حتمی می شود.
امام برگزیده شایسته و راهنمای منتخب و برپادارندهایست که امیدوار میسازد، خدا او را برای این برگزیده است، وقتی او را در عالم ذر از عدم میآفریده، بر چشم خویش مهیایش نموده، و نیز وقتی که در عالم بریة او را چون سایهای، قبل از این که از سمت راست عرش او را با حکمتی در علم غیبش بیاراید، شکل میداده است. او را به علم خویش انتخاب کرده و با تطهیر او را بلندمرتبه نموده است. یادگاری از آدم و نجیب زادهای از نژاد نوح و دست چینی از خاندان ابراهیم و پاکفرزندی از اسماعیل و برگزیدهای از خاندان محمد صلی الله علیه و آله.
پیوسته در حمایت لطف خداست، فرشتگان او را حفظ میکنند و از تاریکی شبهای تیره و اثر جادوی جادوگران و بدگوییها در امان می دارند، پاک از هر عیب و محفوظ از هر آفت، و مصون - . در یکی از نسخهها: معصوم از هر آفت -
از تمام کارهای ناپسند، از همان سنین پایینش - . در یکی از نسخهها به جای بقاعه، یفاعه و در یکی از تسخههای مصدر: نفاعته آمده است. - معروف به بردباری و کردار نیک و در پایان عمرش آراسته به عفت و علم و فضل، امر پدرش به او میرسد، ولی در زمان حیات پدر ساکت از سخن است. وقتی مدت عمر پدرش پایان پذیرد، مقدرات خدا به سبب او به مشیتش منتهی میشود و اراده خداوند در مورد او به محبتش میرسد - . در مصدر: اراده خداوند، به حجت او میرسد. - و مدت مأموریت پدر پایان می پذیرد و از دنیا میرود و امر خدا به او میرسد و امور دین به گردن او میافتد و خدا او را حجت بر مردم و همه کارهاش در بلاد مینماید و به روح خود تأیید و علمش را به او عطا میکند و اسرار خود را در اختیارش می گذارد و به مأموریتی بزرگ میطلبد و به او دانش تشخیص حق از باطل میبخشد و او را راهنمای خلق و حجت خود در میان مردم و روشنگر راه دین و کفیل امور بندگان قرار میدهد .
ص: 152
خداوند راضی به امامتش بر مردمان میشود و او را محافظ علم و مخفیگاه حکمت خود - . در یکی از نسخهها، به جای استخبأه، استحباه آمده است. -
قرار می دهد و فرمانروای دین خویش می گرداند - . در مصدر این جمله نیامده است. - و به او علم راهها و فرائض و حدودش را میبخشد، - . در یکی از نسخهها، به جای حباه، أحیی به آمده است. -
او نیز در زمانی که مردم در تحیرند و اهل جدل مشغول به نیکو جلوه دادن زشتیهایند - . در مصدر: اهل جدل را هدایت میکند - ، با نوری درخشان و دارویی شفابخش و چراغی مشعشع، قیام به عدل و دادگری می نماید و تمام چالش ها را، به روش پدران راستینش، چاره مینماید.
هیچ کس جز دونمایگان جاهل به حق چنین عالمی نشوند و جز گمراهان منکر او نگردند و مگر کسی که بر خداوند جلّ و علا جرأت یافته، مانع از کار چنین کسی نمیشود. - . غیبت نعمانی : 119 و 120 ، در آخرش این جمله هم وجود دارد: فرزند خانم بزرگوار، فرزند بهترین زنان. این حدیث در اصول کافی 1 : 203 – 205 نیز با کمی اختلاف آمده است و این جمله در آخرش وجود ندارد. -
**[ترجمه]
الرعاة جمع الراعی قوله و تستهل علی بناء المجهول أی تتنور قال الفیروزآبادی استهل المطر اشتد انصبابه و استهل الهلال بالضم ظهر و استهل رفع صوته و التلاد المال القدیم الأصلی الذی ولد عندک و هو نقیض الطارف و التخصیص به لأنه أبعد من النمو أو لأن الاعتناء به أکثر و یحتمل أن یکون کنایة عن تجدید الآثار القدیمة المندرسة جرت بذلک الباء للسببیة و الإشارة إلی مصدر جعلهم أو جمیع ما تقدم مقادیر الله أی تقدیر الله.
قوله علیه السلام علی محتومها حال عن المقادیر و الضمیر راجع إلیها أی کائنة علی محتومها أی قدرها تقدیرا حتما لا بداء فیه و لا تغییر.
قوله و اصطنعه علی عینه أی خلقه و رباه و أکرمه و أحسن إلیه معنیا (7) بشأنه
ص: 153
عالما بکونه أهلا لذلک قال الله تعالی وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی (1) قال البیضاوی أی و لتربی و لیحسن إلیک و أنا راعیک و راقبک (2).
و قال غیره علی عینی أی بمرأی منی کنایة عن غایة الإکرام و الإحسان و قال تعالی وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی (3) قال البیضاوی أی و اصطفیتک لمحبتی مثله فیما خوله من الکرامة بمن قربه الملک و استخلصه لنفسه. (4) قوله فی الذر أی فی عالم الأرواح و فی البریة أی فی عالم الأجساد فقوله ظلا متعلق بالأول و هو بعید و یحتمل أن یکون ذرأ و برأ کلاهما فی عالم الأرواح أو یکون المراد بالذرء تفریقهم فی المیثاق و بالبرء خلق الأرواح و الحبوة العطیة.
قوله بعلمه أی بسبب علمه بأنه یستحقه أو بأن أعطاه علمه و انتجبه لطهره أی لعصمته أی لأن یجعله مطهرا و علی أحد الاحتمالین الضمیران لله و علی الآخر للإمام.
قوله بعین الله أی بحفظه و حراسته أو إکرامه.
و الوقوب الدخول و الغسق أول ظلمة اللیل و الغاسق لیل عظم ظلامه و ظاهره أنه إشارة إلی قوله تعالی وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ (5) و فسر بأن المراد لیل دخل ظلامه فی کل شی ء و تخصیصه لأن المضار فیه یکثر و یعسر الدفع فیکون کنایة عن أنه یدفع عنه الشرور التی یکثر حدوثها باللیل غالبا و لا یبعد أن یکون المراد شرور الجن و الهوام الموذیة فإنها تقع باللیل غالبا کما یدل علیه الأخبار.
أو یکون المراد عدم دخول ظلمات الشکوک و الشبه و الجهالات علیه قوله
ص: 154
و نفوث کل فاسق أی لا یؤثر فیه سحر الساحرین من قوله تعالی وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ (1) أو یکون کنایة عن وساوس شیاطین الإنس و الجن و الأول أظهر و ما ورد من تأثیر السحر فی النبی صلی الله علیه و آله و فی الحسنین علیهما السلام فمحمول علی التقیة و ردها أکثر علمائنا و یمکن حمله علی أنه لا یؤثر فیهم تأثیرا لا یمکنهم دفعه فلا ینافی الأخبار لو صحت.
قوله علیه السلام قوارف السوء أی کواسب السوء من اقتراف الذنب بمعنی اکتسابه أو الاتهام بالسوء من قولهم قرف فلانا عابه أو اتهمه و أقرفه وقع فیه و ذکره بسوء و أقرف به عرضه للتهمة و المراد بالعاهات و الآفات الأمراض التی توجب نفرة الخلق و تشویه الخلقة کالعمی و العرج و الجذام و البرص و أشباهها و یحتمل أن یکون المراد بالثانی الآفات النفسانیة و أمراضها.
قوله فی بقاعه و فی بعض النسخ بالیاء المثناة التحتانیة و الفاء أی فی بدو شبابه یقال یفع الغلام إذا راهق و فی بعض النسخ بالباء الموحدة و القاف أی فی بلاده التی نشأ فیها و الأظهر الأول لمقابلة الفقرة الثانیة.
قوله مسندا إلیه أمر والده أی یکون وصیه.
قوله إلی مشیته الضمیر راجع إلی الله و الضمیر فی قوله به راجع إلی الولد و یحتمل الوالد أی انتهت مقادیر الله بسبب الولد إلی ما شاء و أراد من إمامته و جاءت الإرادة من عند الله فیه إلی ما أحب من خلافته.
و قوله فمضی جزاء الشرط و القیم القائم بأمور الناس و مدبرهم.
قوله و انتدبه أی دعاه و حثه و فی کتب اللغة المشهور أن الندب الطلب و الانتداب الإجابة و یظهر من الخبر أن الانتداب أیضا یکون بمعنی الطلب کما قال فی مصباح اللغة انتدبته للأمر فانتدب یستعمل لازما و متعدیا.
ص: 155
قوله و آتاه فی الکافی و آتاه علمه و أنبأه فصل بیانه (1) أی بیانه الفاصل بین الحق و الباطل.
قوله و استخبأه بالهمز أو بالتخفیف أی استکتمه و فی بعض النسخ بالحاء المهملة أی طلب منه أن یحبو الناس الحکمة.
قوله و استرعاه لدینه أی استحفظه الناس لأمر دینه أو اللام زائدة و التحبیر التحسین و التزیین.
**[ترجمه]الرعاة جمع الراعی قوله و تستهل علی بناء المجهول أی تتنور قال الفیروزآبادی استهل المطر اشتد انصبابه و استهل الهلال بالضم ظهر و استهل رفع صوته و التلاد المال القدیم الأصلی الذی ولد عندک و هو نقیض الطارف و التخصیص به لأنه أبعد من النمو أو لأن الاعتناء به أکثر و یحتمل أن یکون کنایة عن تجدید الآثار القدیمة المندرسة جرت بذلک الباء للسببیة و الإشارة إلی مصدر جعلهم أو جمیع ما تقدم مقادیر الله أی تقدیر الله.
قوله علیه السلام علی محتومها حال عن المقادیر و الضمیر راجع إلیها أی کائنة علی محتومها أی قدرها تقدیرا حتما لا بداء فیه و لا تغییر.
\\" بر چشم خویش مهیایش نموده \\" یعنی آفریده و پرورانده و اکرامش نموده و احسانش کرده است
ص: 153
و او هم اهلیتش را دارد. «وَلِتُصْنَعَ عَلَی عَیْنِی» - . طه / 39 - {تا زیر نظر من پرورش یابی} بیضاوی میگوید:یعنی تا پرورشت دهم و به تو نیکی کنم و مراقبت باشم. دیگران گفتهاند: یعنی تا زیر نظر من پرورش یابی که کنایه از تکریم و احسان است. خداوند میفرماید: «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی» - . طه / 41 - {و تو را برای خود پروردم}. بیضاوی میگوید یعنی: تو را برای محبتم انتخاب کردم، که از جهت معنا، در تکریم و استقرار حکومت و خالص برای خدا بودن مانند همان آیه قبلی است. - . انوار التنزیل 2 : 56 -
\\" وقتی او را در عالم ذر از عدم میآفریده...\\" عالم ذر عالم ارواح است و بریة، عالم اجساد. و محتمل است هم آفرینش و هم شکل یافتن در عالم ارواح باشد و یا مراد از ذرء، اخذ پیمان مجزا در عالم ذر و مراد از برء آفرینش ارواح باشد.
\\"از تاریکی شب های تیره\\" اشارهایست به این آیه: «وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ» - . فلق / 3 - {از شر تاریکی چون فراگیرد} که تفسیر شده است به شبی که تاریکیاش همه جا را فرا میگیرد که خطراتش بیشتر و دفع آنها دشوارتر است. بنابراین معنایش این است که شروری که غالباً در شب میآیند از امام دفع شده است. و بعید نیست منظور، شر جنیان و جانداران موذی باشد که بیشتر در شب اتفاق میافتد یا مراد شکها و شبهات و جهلها باشد.
ص: 154
\\"و اثر جادوی جادوگران\\" برگرفته از آیه: «وَمِن شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِی الْعُقَدِ» - . همان / 4 - {و از شر دمندگان افسون در گره ها}، یا کنایه است از وسوسه های شیاطین انسی و جنی. ولی معنای اول درستتر به نظر میرسد، بنابراین روایاتی که مضمون آنها تأثیر جادو بر پیامبر صلی الله علیه و آله و حسنین علیهما السلام است و بیشتر علمای ما آنها رد کردهاند، حمل بر تقیه میشود. و محتمل است بر این حمل کنیم که جادو نمیتواند در ایشان اثراتی را که دفعش ممکن نیست، بگذارد بلکه اگر هم اثر کند ایشان میتوانند آن را دفع کنند. و با این حمل اگر آن روایات صحیح باشند با اینجا منافاتی پیدا نمیکنند.
\\"پاک از هر عیب ظاهری و محفوظ از هر آفت\\" منظور بیماریهایی است که موجب انزجار مردم میشود؛ مانند کوری، لنگی، جذام، برص و مانند آن. و ممکن است منظور از آفت، بیماریهای نفسانی باشد.
\\"مقدرات خدا به سبب او به مشیتش منتهی میشود...\\"یعنی مقادیر خداوند به سبب فرزند به امامت او میرسد و اراده خداوند که دوست داشت او به خلافت برسد، سر میرسد .
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی (2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمُکَارِی (3) عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِأَیِّ شَیْ ءٍ (4) یُعْرَفُ الْإِمَامُ قَالَ بِالسَّکِینَةِ وَ الْوَقَارِ قُلْتُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ قَالَ وَ تَعْرِفُهُ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ (5) وَ بِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَیْهِ وَ لَا یَحْتَاجُ إِلَی أَحَدٍ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُلْتُ یَکُونُ (6) إِلَّا وَصِیّاً ابْنَ وَصِیٍّ قَالَ لَا یَکُونُ إِلَّا وَصِیّاً وَ ابْنَ وَصِیٍّ (7).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: حارث بن مغیره نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: چگونه می توان امام را شناخت؟ ایشان فرمودند: با سنگینی و وقار. عرض کردم: با چه وسیلهای؟ فرمودند: او را با حلال و حرام - . در یکی از نسخههای مصدر: با معرفت حلال و حرام - و نیز احتیاج مردم به او میشناسی، و این که به هیچ کس احتیاجی ندارد و سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله در نزد اوست. عرض کردم: آیا همه امامان پسر امامند؟ فرمودند: یا وصیاند و یا پسر وصی. - . غیبت نعمانی : 128 -
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ (8) عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام إِذَا
ص: 156
مَضَی الْإِمَامُ الْقَائِمُ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ یُعْرَفُ مَنْ یَجِی ءُ بَعْدَهُ قَالَ بِالْهَدْیِ وَ الْإِطْرَاقِ وَ إِقْرَارِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَهُ بِالْفَضْلِ وَ لَا یُسْأَلُ عَنْ شَیْ ءٍ إِلَّا بَیَّنَ (1).
**[ترجمه]غیبت نعمانی: ابو الجارود نقل کرده: به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: وقتی
ص: 156
امام برپایی از اهل بیت از دنیا برود چگونه می توان امامی که بعد می آید را شناخت؟ ایشان فرمودند: به آرامش و متانت و اعتراف آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله به فضل او و این که از هر چه بپرسند، جواب می دهد. - . همان : 129 . در نسخهای از آن اینگونه آمده است: هر چه که از بین دو جلد از او سؤال شود جواب میدهد. -
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة مِنْ کِتَابِ الدَّلَائِلِ لِلْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَقْرَعِ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْإِمَامِ هَلْ یَحْتَلِمُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی بَعْدَ مَا فُصِلَ الْکِتَابُ الِاحْتِلَامُ شَیْطَنَةٌ وَ قَدْ أَعَاذَ اللَّهُ أَوْلِیَاءَهُ مِنْ ذَلِکَ فَرَدَّ (2) الْجَوَابَ- الْأَئِمَّةُ حَالُهُمْ فِی الْمَنَامِ حَالُهُمْ فِی الْیَقَظَةِ لَا یُغَیِّرُ النَّوْمُ مِنْهُمْ شَیْئاً قَدْ أَعَاذَ اللَّهُ أَوْلِیَاءَهُ مِنْ لَمَّةِ الشَّیْطَانِ کَمَا حَدَّثَتْکَ نَفْسُکَ (3).
یج، الخرائج و الجرائح عن محمد بن أحمد الأقرع مثله (4)
**[ترجمه]کشف الغمه: محمّد بن اقرع نقل کرده: نامه ای به امام عسگری علیه السّلام نوشتم، پرسیدم: آیا امام محتلم می شود؟ پس از تمام شدن نامه با خود گفتم: احتلام یک نوع شیطنت است، خدا اولیاء خود را از این چیزها محفوظ میدارد. ایشان در جواب نوشتند: ائمه در حال خواب مانند حال بیداری هستند؛ خواب تغییری در آنها به وجود نمی آورد. و خداوند اولیاء خود را از تماس و نزدیکی شیطان در امان می دارد، همان طور که در دلت نیز همین خطور کرده بود. - . کشف الغمة : 307 -
در خرائج نیز مانند همین از محمد بن احمد الأقرع نقل شده است. - . خرائج : 215 -
**[ترجمه]
لمة الشیطان مسه و قربه و خطراته.
**[ترجمه]لمة الشیطان مسه و قربه و خطراته.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ (5) عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ صَفْوَانُ أَدْخَلْتُ عَلَیْهِ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ ابْنَیْ أَبِی سَمَّالٍ (6) فَسَلَّمَا عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَاهُ بِحَالِهِمَا وَ حَالِ أَهْلِ بَیْتِهِمَا فِی هَذَا الْأَمْرِ وَ سَأَلَاهُ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ فَخَبَّرَهُمَا أَنَّهُ قَدْ تُوُفِّیَ (7) قَالا فَأَوْصَی قَالَ نَعَمْ قَالا إِلَیْکَ قَالَ نَعَمْ قَالا وَصِیَّةً مُفْرَدَةً (8) قَالَ نَعَمْ قَالا فَإِنَّ النَّاسَ قَدِ
ص: 157
اخْتَلَفُوا عَلَیْنَا فَنَحْنُ نَدِینُ اللَّهَ بِطَاعَةِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام إِنْ کَانَ حَیّاً فَإِنَّهُ کَانَ إِمَامَنَا وَ إِنْ کَانَ مَاتَ فَوَصِیُّهُ الَّذِی أَوْصَی إِلَیْهِ إِمَامُنَا فَمَا حَالُ مَنْ کَانَ هَذَا حَالَهُ مُؤْمِنٌ هُوَ قَالَ نَعَمْ قَدْ جَاءَکُمْ (1) أَنَّهُ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً قَالَ وَ هُوَ کَافِرٌ (2) قَالا فَلِمَ تُکَفِّرُهُ (3) قَالا فَمَا حَالُهُ قَالَ أَ تُرِیدُونَ أَنْ أُضَلِّلَکُمْ (4) قَالا فَبِأَیِّ شَیْ ءٍّ نَسْتَدِلُّ (5) عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ کَانَ جَعْفَرٌ علیه السلام یَقُولُ تَأْتِی الْمَدِینَةَ فَتَقُولُ إِلَی مَنْ أَوْصَی فُلَانٌ فَیَقُولُونَ إِلَی فُلَانٍ وَ السِّلَاحُ عِنْدَنَا بِمَنْزِلَةِ التَّابُوتِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَیْثُ مَا دَارَ دَارَ الْأَمْرُ وَ قَالا فَالسِّلَاحُ مَنْ یَعْرِفُهُ ثُمَّ قَالا جَعَلَنَا اللَّهُ فِدَاکَ فَأَخْبِرْنَا بِشَیْ ءٍ نَسْتَدِلُّ بِهِ فَقَدْ کَانَ الرَّجُلُ یَأْتِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یُرِیدُ أَنْ یَسْأَلَهُ عَنِ الشَّیْ ءِ فَیَبْتَدِی بِهِ (6) وَ یَأْتِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَیَبْتَدِی (7) بِهِ قَبْلَ أَنْ یَسْأَلَهُ قَالَ فَهَکَذَا کُنْتُمْ تَطْلُبُونَ مِنْ جَعْفَرٍ وَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ لَهُ إِبْرَاهِیمُ جَعْفَرٌ علیه السلام لَمْ نُدْرِکْهُ وَ قَدْ مَاتَ وَ الشِّیعَةُ مُجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُمُ الْیَوْمَ مُخْتَلِفُونَ قَالَ مَا کَانُوا مُجْتَمِعِینَ عَلَیْهِ کَیْفَ یَکُونُونَ مُجْتَمِعِینَ عَلَیْهِ وَ کَانَ مَشْیَخَتُکُمْ وَ کُبَرَاؤُکُمْ یَقُولُونَ فِی إِسْمَاعِیلَ وَ هُمْ یَرَوْنَهُ یَشْرَبُ کَذَا وَ کَذَا فَیَقُولُونَ هُوَ أَجْوَدُ قَالُوا (8) إِسْمَاعِیلُ لَمْ یَکُنْ أَدْخَلَهُ فِی الْوَصِیَّةِ فَقَالَ قَدْ کَانَ أَدْخَلَهُ فِی کِتَابِ
ص: 158
الصَّدَقَةِ وَ کَانَ إِمَاماً فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ بْنُ أَبِی سَمَّالٍ (1) هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَذَا وَ الْکَذَا وَ اسْتَقْصَی یَمِینَهُ مَا سَرَّنِی أَنِّی زَعَمْتُ أَنَّکَ لَسْتَ هَکَذَا وَ لِی مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ أَوْ قَالَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا وَ قَدْ أَخْبَرْنَاکَ بِحَالِنَا فَقَالَ لَهُ إِبْرَاهِیمُ قَدْ أَخْبَرْنَاکَ بِحَالِنَا فَمَا کَانَ حَالُ مَنْ کَانَ هَکَذَا مُسْلِمٌ هُوَ قَالَ أَمْسِکْ فَسَکَتَ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: صفوان نقل کرده که: ابراهیم و اسماعیل، پسران أبیسمال، را به محضر امام رضا علیه السلام بردم. آن دو به ایشان سلام کردند و از وضع خود و خانواده خویش در مورد امامت به آن جناب اطلاع دادند و در مورد حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام سؤال کردند و ایشان فرمودند که وفات کردهاند. گفتند: آیا وصیت کرده؟ فرمودند: آری. گفتند: به شما وصیت کردهاند؟ فرمودند: آری. باز گفتند: فقط به شما؟ فرمودند: آری. گفتند: مردم
ص: 157
در این مورد اختلاف دارند، اما ما در دین خدا، پیرو حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام -اگر زنده باشند- هستیم، چون ایشان امام ما هستند و اگر از دنیا رفته باشند وصی او امام ما است، آیا کسی که چنین عقیده ای داشته باشد مؤمن است یا نه؟ فرمودند: آری. میدانید که هر که بمیرد در حالی که امام خود را نشناخته، مثل مردم جاهلیت مرده است. فرمودند: و کافر هم است. گفتند: شما او را تکفیر نکردید. - . در یکی از نسخهها، «فلم تکفره»، «فلم نکفره» و در دیگری «فلم لم نکفره» آمده است و در مصدر «فلو لم تکفره» است. - و باز پرسیدند: چنین شخصی چه حالی دارد؟ امام فرمودند: آیا میخواهید شما را گمراه کنم؟
عرض کردند: پس با چه دلیلی برای مردم استدلال کنیم؟ فرمودند: امام جعفر صادق علیه السلام پیوسته میفرمودند: وارد شهر میشوی و میپرسی فلانی به چه کسی وصیت کرد؟ میگویند: به فلانی. سلاح پیامبر در نزد ما مانند تابوت بنیاسرائیل است؛ در خانه هر که باشد، همان امام است. آندو گفتند: چه کسی سلاح را میشناسد؟ سپس عرض کردند: خدا ما را فدای شما کند! به ما چیزی بگویید که بتوانیم با آن استدلال کنیم؛ گاهی شخصی خدمت حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام میرسید و میخواست چیزی بپرسد، امام قبل از پرسش او ابتدا به جواب میکردند و همینطور خدمت حضرت صادق علیه السّلام نیز می آمدند و ایشان پیش از سؤال جواب آنها را میدادند. حضرت فرمودند: شما خود از حضرت جعفر صادق و موسی بن جعفر علیهما السّلام این طور طلب میکردید؟ ابراهیم گفت: ما حضرت صادق علیه السلام را درک نکرده ایم، ایشان از دنیا رفت در حالی که تمام شیعه به امامت او اعتراف داشته و امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نیز، همینطور بود. اما امروز در مورد امامت شما اختلاف دارند. فرمودند: در مورد موسی بن جعفر علیه السّلام نیز اتفاق نداشتند، کجا اتفاق داشتند؟ در حالی که پیرمردها و بزرگان شما سخن از امامت اسماعیل میگفتند و با اینکه معتقد بودند او شراب میخورد، میگفتند او بهتر است.
گفتند: اسماعیل را امام در وصیت خود داخل نکرده بود، حضرت فرمودند: او را در وصیت صدقات داخل کرده بود
ص: 158
و امام بود. اسماعیل بن ابیسمال عرض کرد: او خداوندی است که جز او معبودی نیست و دانا به آشکار و نهان است و چطور است و چطور است و قسمی غلیظ خورده و گفت: اگر همه آنچه خورشید به آن تابیده برایم باشد یا گفت اگر همه دنیا و آنچه در اوست برای من باشد، اینها همه در مورد این که گمان میکردم شما این گونه نیستید، مرا راضی نمیسازد. ما شما را از عقیده خود باخبر نمودیم. ابراهیم گفت: ما شما را از حال خود باخبر نمودیم، آیا کسی که اینگونه معتقد است، به مسلمانی پذیرفته است؟ حضرت فرمودند: ادامه نده. و او ساکت شد. - . رجال کشی : 294 و 295 (ط 1) و 400 – 402 (ط 2) -
**[ترجمه]
لا یخفی تشویش الخبر و اضطرابه و النسخ فیه مختلفة ففی بعضها هکذا قال نعم قد جاءکم أنه من مات و لم یعرف إمامه مات میتة جاهلیة قال و هو کافر قالا فلم تکفره قالا فما حاله قال أ تریدون أن أضل لکم و فی بعضها قال نعم قالا قد جاء منکم إلی قوله قال و کافر هو قالا فلم لم نکفره قال فما حاله قالا أ تریدون أن أضللکم و فی بعضها قال نعم قد جاءکم إلی قوله قالا إنه کافر هو قال فلم نکفره (3) قالا فما حاله قال أ تریدون أن أضللکم.
فعلی الأول یمکن حمله علی أن المراد بقوله نعم إنی أجیبک ثم أجاب بما یدل علی عدم إیمانه ثم سألا عن سبب التکفیر فلما لم یجبهما استأنفا السؤال فقال علیه السلام أ تریدون أن أضللکم و أجیبکم بخلاف ما أعلم.
و علی الثانیة فالمعنی أنه أجاب بأنه مؤمن فاعترضا علیه بأن الحدیث المشهور یدل علی کفر من هذا حاله فأجاب علیه السلام علی الاستفهام الإنکاری و أنه کافر هو أی میتة الجاهلیة أعم من الکفر ببعض معانیه فاعترضا بأنا لم لم نکفره مع موته علی الجاهلیة ثم أعاد السؤال عن حاله فأجاب بقوله أ تریدون أن أضللکم أی أنسبکم
ص: 159
إلی الکفر و الضلال فإن هذا حالکم.
و علی الثالثة أجاب علیه السلام بالإجمال لمصلحة الحال فحکم أولا بإیمانهم ببعض المعانی للإیمان ثم روی ما یدل علی کفرهم فأراد أن یصرح بالکفر فأجاب علیه السلام بأنا لم نکفره بل روینا خبرا.
ثم قالا فما حاله فأجاب علیه السلام بأنکم مع إصرارکم علی مذهبکم إن حکمت بکفرکم یصیر سببا لزیادة ضلالکم و إنکارکم لی رأسا فلا أرید أن أضلکم و مع تشبیک النسخ و ضم بعضها مع بعض یحصل احتمالات أخری لا یخفی توجیهها علی من تأمل فیما ذکرنا.
ثم قالا فبأی علامة نستدل علی أهل الأرض أنک إمام أو علی أحد منهم أنه إمام فلما أجاب علیه السلام بالوصیة و السلاح قالا لا نعرف السلاح الیوم عند من هو ثم سألا عن الدلالة و اعترفا بأن العلم أو الإخبار بالضمیر دلیل الإمام فلما اعترفا بذلک ألزمهما علیهما السلام بأنکم کنتم تأتون الإمامین و تسألون عنهما کما تأتوننی و تسألون عنی فلم لا تقبلون منی مع أنکم تشهدون العلامة أو کنتما تنازعانهما مع وضوح الکفر أو المعنی أنکم کنتم تسألون منه العلامة و تجادلونه مثل ذلک ثم بعد المعرفة رأیتم العلامة.
أو هو علی الاستفهام الإنکاری أی أ کنتم تطلبون العلامة منهما علی وجه المجادلة و الإنکار أی لم یکن کذلک بل أتاهما الناس علی وجه القبول و الإذعان و طلب الحق فرأوا العلامة فرجعا عن قولهما و تمسکا بالإجماع علی الإمامین علیهما السلام و الاختلاف فیه علیه السلام.
فأجاب علیه السلام بأن مشایخکم و کبراءکم کانوا مختلفین فی الکاظم علیه السلام کما اختلفوا فیّ إذ جماعة منهم قالوا بإمامة إسماعیل مع أنه کان یشرب النبیذ و کانوا یقولون إن إسماعیل أجود من موسی علیه السلام أو القول به أجود من القول بموسی علیه السلام.
فقالا الأمر فی إسماعیل کان واضحا لأنه لم یکن داخلا فی الوصیة و إنما
ص: 160
لم یتمسکوا بظهور موته لأن هذا کان یبطل مذهبهم لأن موت الکاظم علیه السلام أیضا کان ظاهرا و لعله علیه السلام لهذا تعرض لإسماعیل للرد علیهم دون عبد الله لأن قصته کانت شبیهة بهذه القصة إذ جماعة منهم کانوا یقولون بغیبة إسماعیل و عدم موته.
فأجاب علیه السلام بأن الشبهة کانت فیه أیضا قائمة و إن لم یکن داخلا فی الوصیة لأنه کان داخلا فی کتاب الصدقات التی أوقفها الصادق علیه السلام أو کتّاب الصدقات جمع کاتب.
و کان إماما أی و کان الناس یأتمون به فی الصلاة أو کان الناس یزعمون أنه إمام قبل موته لأنه کان أکبر و قد اشتهر فیه البداء و یحتمل أن یکون حالا عن فاعل أدخله لکنه بعید.
قوله الکذا و الکذا أی غلظ فی الیمین بغیر ما ذکر من الأسماء العظام کالضار النافع المهلک المدرک و حاصل یمینه أنی لا یسرنی أن تکون لی الدنیا و ما فیها و لا تکون إماما أی إنی أحب بالطبع إمامتک لکنی متحیر فی الأمر ثم أخبره أخوه بمثله و أعاد السؤال الأول فأمره علیه السلام بالسکوت و یحتمل أن یکون أمسک فعلا.
و المشیخة بفتح المیم و الیاء و سکون الشین و بکسر الشین و سکون الیاء جمع الشیخ.
**[ترجمه]پوشیده نیست که الفاظ روایت دارای تشویش و اضطراب است و این روایت نسخه های مختلفی نیز دارد؛ در بعضی از آنها اینگونه آمده است: \\"فرمودند: آری. میدانید که هر که بمیرد در حالی که امام خود را نشناخته مثل مردم جاهلیت مرده است. فرمودند: و کافر هم است. گفتند: شما او را تکفیر نکردید. و باز پرسیدند: چنین شخصی چه حالی دارد؟ امام فرمودند: آیا میخواهید برای شما گمراهی بیاورم؟\\" و در بعضی دیگر اینطور آمده است: \\"فرمودند: آری. میدانید که هر که بمیرد در حالی که امام خود را نشناخته مثل مردم جاهلیت مرده است. فرمودند: آیا چنین شخصی کافر است؟ گفتند: پس چرا ما تکفیرش نمیکنیم؟ فرمودند: چنین شخصی چه حالی دارد؟ گفتند: آیا میخواهید شما را گمراه کنم؟\\" و در بعضی دیگر آمده است: فرمودند: آری. میدانید که هر که بمیرد در حالی که امام خود را نشناخته مثل مردم جاهلیت مرده است. گفتند: و او کافر است. فرمودند: ما تکفیرش نمیکنیم. گفتند: چنین شخصی چه حالی دارد؟ فرمودند: آیا میخواهید شما را گمراه کنم؟
بنابر نسخه اول، میتوان گفت: منظور از \\"آری\\" این است که: جواب شما را میدهم، و سپس طوری جواب فرمودند که نشان از عدم ایمان داشته است، آن دو سبب تکفیر را پرسیدند و وقتی امام جوابشان را نداده سؤال را از سر گرفتهاند و امام فرمودند: آیا میخواهید شما را گمراه کنم و به خلاف چیزی که میدانم جوابتان دهم؟
بنابر نسخه دوم، ایشان در جواب فرمودهاند که او مؤمن است و آن دو در اعتراض گفتهاند که: حدیث مشهور، کفر این چنین شخصی را نشان میدهد و امام علیه السلام با استفهامی انکاری جواب فرمودهاند که: آیا چنین شخصی کافر است؟ که یعنی مردن در جاهلیت معنایی وسیعتر از کفر دارد و معانی دیگری هم دارد. باز اعتراض کردند که: وقتی او به مرگ جاهلیت مرده، پس چرا ما او را تکفیر نمیکنیم؟ سپس دوباره سؤال از حال او کردند و امام پاسخ دادهاند: آیا میخواهید شما را گمراه کنم؟ یعنی به شما نسبت
ص: 159
کفر و گمراهی بدهم؟ که حال شما نیز همین است.
بنابر نسخه سوم، امام علیه السلام به جهت مصلحت، خلاصه و مجمل پاسخ دادهاند؛ اول به ایمان آنها، البته به بعضی از معانی ایمان، حکم کردهاند، سپس روایتی آوردهاند که نشان از کفر آنها میدهد، و خواستهاند تصریح به کفر کنند و جواب دادهاند که ما تکفیرشان نمیکنیم، بلکه فقط روایت را نقل میکنیم.
سپس آن دو گفتند: حال چنین شخصی چگونه است؟ و امام علیه السلام جواب دادهاند که: شما با این اصراری که بر شیوه خود دارید، من اگر حکم به کفر شما کنم باعث بیشتر شدن گمراهیتان میشود و من را از اساس انکار میکنید. و با کنار هم گذاشتن جملات نسخههای مختلف در کنار هم احتمالات دیگری نیز وجود دارد که، با تأمل در آنچه ما گفتیم، توجیهش مشکل نخواهد بود.
آن دو سپس گفتند: با چه علامتی برای مردم استدلال کنیم که شما امام هستید؟ و وقتی امام در جواب فرمودند: با وصیت و سلاح، گفتند: ما نمیدانیم امروز سلاح نزد چه کسی است. سپس از نشانه سؤال کردهاند و اذعان کردهاند که علم و خبر دادن از نهان نشانه امام است، وقتی چنین اعترافی کردهاند، امام علیه السلام آنها را به همین اعتراف ملزم نمودهاند که: شما همینطور که پیش من آمدید، پیش دو امام قبلی نیز میآمدید و از ایشان مانند من سؤال میکردید، پس چرا با این که نشانه را مشاهده میکنید، مرا قبول نمیکنید؟ یا این که با آن دو امام جرّ و بحث میکردید، در حالی که کفر برایتان آشکار بود. ممکن هم است معنا این باشد که: شما از امام قبلی هم نشانه میخواستید و مانند هماکنون بگو مگو میکردید و بعد از پیبردن به امامتش نشانه را میدیدید.
یا این که سؤال امام، یک استفهام انکاری باشد که یعنی: آیا شما از آن دو امام قبلی نیز، همراه با جرّ و بحث و انکار، نشانه را طلب میکردید؟ که این طور نبوده است و مردم ابتدا، آن دو امام را قبول میکردند و اعتراف به امامت و بر حق بودنشان میکردند و بعد نشانه را هم میدیدند، که در این جا آن دو از حرف خویش برگشته و مسأله اتفاق بر دو امام قبلی و اختلاف در مورد ایشان را پیش کشیدهاند.
امام پاسخ دادهاند که پیران و بزرگان شما در مورد امام کاظم علیه السلام نیز مانند من اختلاف داشتند، چرا که گروهی از آنها با این که اسماعیل نبیذ مینوشید قائل به امامت او بودند و میگفتند: او بهتر از موسی علیه السلام است. یا این که او امام باشد بهتر از این است که موسی علیه السلام امام باشد.
آن دو گفتند: مسأله اسماعیل روشن بود؛ زیرا او در وصیت نقشی نداشت.
ص: 160
آن دو مرگ اسماعیل را مطرح نکردند، زیرا در آن صورت مذهب خودشان باطل میشد. زیرا وفات امام کاظم علیه السلام نیز روشن بود. و شاید امام علیه السلام نیز به همین جهت، برای رد کردن آن ها مسأله اسماعیل را مطرح کردند و مسأله عبدالله را نفرمودهاند. چون قصه اسماعیل شبیه به این قصه بود؛ بعضیشان میگفتند: اسماعیل نمرده و غایب شده است. از همین رو امام علیه السلام در جواب فرمودند: در مورد اسماعیل هم، اگرچه در وصیت داخل نبود، ولی این شبهه وجود داشت؛ زیرا او در کتاب یا کاتبین صدقاتی که امام صادق علیه السلام امضا فرموده بودند، حضور داشت و امام هم بود؛ یعنی مردم در نماز به او اقتدا میکردند یا مردم قبل از این که بمیرد گمان میکردند که او امام است، زیرا بزرگتر بود و بداء نیز در موردش شهرت یافت.
\\"در مورد این که گمان می کردم شما این گونه نیستی مرا راضی نمی سازد\\" یعنی اگر تمام دنیا و ما فیها برای من باشد ولی شما امام من نباشید، من شادمان نخواهم بود. یعنی من در دل دوست دارم شما امام من باشید، ولی در حال حاضر متحیرم. سپس برادرش هم همین را گفته و سؤال اولش را باز تکرار کرده است و امام او را به سکوت امر کردهاند. شاید منظور امام این بوده که فعلاً ساکت باشد.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی قَالَ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ وَ مِمَّا وَقَّعَ (1) عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَمْدَوَیْهِ الْبَیْهَقِیُّ وَ کَتَبْتُهُ مِنْ رُقْعَتِهِ أَنَّ أَهْلَ نَیْسَابُورَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِی دِینِهِمْ وَ خَالَفَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یُکَفِّرُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً (2) وَ بِهَا قَوْمٌ یَقُولُونَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَرَفَ جَمِیعَ لُغَاتِ أَهْلِ الْأَرْضِ (3) وَ لُغَاتِ الطُّیُورِ وَ جَمِیعَ مَا خَلَقَ اللَّهُ وَ کَذَلِکَ لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ فِی کُلِّ زَمَانٍ مَنْ یَعْرِفُ ذَلِکَ وَ یَعْلَمُ مَا یُضْمِرُ الْإِنْسَانُ وَ یَعْلَمُ مَا یَعْمَلُ أَهْلُ کُلِّ بِلَادٍ فِی بِلَادِهِمْ
ص: 161
وَ مَنَازِلِهِمْ وَ إِذَا لَقِیَ طِفْلَیْنِ فَیَعْلَمُ أَیُّهُمَا مُؤْمِنٌ وَ أَیُّهُمَا یَکُونُ مُنَافِقاً (1) وَ أَنَّهُ یَعْرِفُ أَسْمَاءَ جَمِیعِ مَنْ یَتَوَلَّاهُ فِی الدُّنْیَا وَ أَسْمَاءَ آبَائِهِمْ وَ إِذَا رَأَی أَحَدَهُمْ عَرَفَهُ بِاسْمِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ یَزْعُمُونَ (2) جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَّ الْوَحْیَ لَا یَنْقَطِعُ وَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ کَمَالُ الْعِلْمِ وَ لَا کَانَ عِنْدَ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ إِذَا حَدَثَ الشَّیْ ءُ فِی أَیِّ زَمَانٍ کَانَ وَ لَمْ یَکُنْ عِلْمُ ذَلِکَ عِنْدَ صَاحِبِ الزَّمَانِ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ إِلَیْهِمْ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ افْتَرَوْا إِثْماً عَظِیماً وَ بِهَا شَیْخٌ یُقَالُ لَهُ فَضْلُ بْنُ شَاذَانَ یُخَالِفُهُمْ فِی هَذِهِ الْأَشْیَاءِ وَ یُنْکِرُ عَلَیْهِمْ أَکْثَرَهَا وَ قَوْلُهُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَوْقَ الْعَرْشِ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ جِسْمٌ (3) فَوَصَفَهُ بِخِلَافِ الْمَخْلُوقِینَ فِی جَمِیعِ الْمَعَانِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ وَ إِنَّ مِنْ قَوْلِهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ أَتَی بِکَمَالِ الدِّینِ وَ قَدْ بَلَّغَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَمَرَهُ بِهِ وَ جَاهَدَ فِی سَبِیلِهِ وَ عَبَدَهُ حَتَّی أَتَاهُ الْیَقِینُ وَ أَنَّهُ علیه السلام أَقَامَ رَجُلًا یَقُومُ مَقَامَهُ (4) مِنْ بَعْدِهِ فَعَلَّمَهُ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی أَوْحَی اللَّهُ فَعَرَفَ (5) ذَلِکَ الرَّجُلُ الَّذِی
ص: 162
عِنْدَهُ مِنَ الْعِلْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ (1) وَ تَأْوِیلِ الْکِتَابِ وَ فَصْلِ الْخِطَابِ وَ کَذَلِکَ فِی کُلِّ زَمَانٍ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ وَاحِدٌ یَعْرِفُ (2) هَذَا وَ هُوَ مِیرَاثٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَوَارَثُونَهُ وَ لَیْسَ یَعْلَمُ أَحَدٌ مِنْهُمْ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ الدِّینِ إِلَّا بِالْعِلْمِ الَّذِی وَرِثُوهُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یُنْکِرُ الْوَحْیَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ قَدْ صَدَقَ فِی بَعْضٍ وَ کَذَبَ فِی بَعْضٍ وَ فِی آخِرِ الْوَرَقَةِ قَدْ فَهِمْنَا رَحِمَکَ اللَّهُ کُلَّ مَا ذَکَرْتَ وَ یَأْبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُرْشِدَ أَحَدَکُمْ وَ أَنْ یَرْضَی عَنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُخَالِفُونَ مُعَطِّلُونَ (3) الدِّینَ لَا تَعْرِفُونَ إِمَاماً وَ لَا تَتَوَلَّوْنَ وَلِیّاً کُلَّمَا تَلَافَاکُمُ (4) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِرَحْمَتِهِ وَ أَذِنَ لَنَا فِی دُعَائِکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ کَتَبْنَا إِلَیْکُمْ بِذَلِکَ وَ أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولًا لَمْ تُصَدِّقُوهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ لَا تَلِجُوا (5) فِی الضَّلَالَةِ مِنْ بَعْدِ الْمَعْرِفَةِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْحُجَّةَ قَدْ لَزِمَتْ أَعْنَاقَکُمْ وَ اقْبَلُوا (6) نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ تَدُمْ (7) لَکُمْ بِذَلِکَ السَّعَادَةُ فِی الدَّارَیْنِ عَنِ (8) اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ هَذَا الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ مَا لَنَا وَ لَهُ یُفْسِدُ عَلَیْنَا مَوَالِیَنَا وَ یُزَیِّنُ لَهُمُ الْأَبَاطِیلَ وَ کُلَّمَا کَتَبْنَا إِلَیْهِمْ کِتَاباً اعْتَرَضَ عَلَیْنَا فِی ذَلِکَ وَ أَنَا أَتَقَدَّمُ إِلَیْهِ أَنْ یَکُفَّ عَنَّا وَ إِلَّا (9) وَ اللَّهِ سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَرْمِیَهُ بِمَرَضٍ لَا یَنْدَمِلُ جُرْحُهُ (10) فِی الدُّنْیَا وَ لَا فِی الْآخِرَةِ أَبْلِغْ (11)
ص: 163
مَوَالِیَنَا هَدَاهُمُ اللَّهُ سَلَامِی وَ أَقْرِئْهُمْ هَذِهِ الرُّقْعَةَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی (1).
**[ترجمه]رجال کشی: ابوالحسن علی بن محمّد بن قتیبه نقل کرده، از مطالبی که عبداللَّه بن حمدویه بیهقی نوشته و من از روی نوشته او بازنویسی کردم این بود که: اهالی نیشابور در دین خود با یکدیگر اختلاف دارند و گروهی گروه دیگر را تکفیر میکنند؛ در نیشابور گروهی هستند که معتقدند: پیامبر صلی الله علیه و آله زبان تمام مردم زمین و و تمام پرندگان و همه آنچه خدا آفریده را میداند، و باید در هر زمانی نیز کسی باشد که همه این زبانها را بلد باشد و دانا به نهان انسان باشد و بداند اهالی هر منطقه ای در محل
ص: 161
و منزل خود چه میکنند، و اگر دو کودک را ببیند، بداند کدام مؤمن است و کدام منافق میشود - . در مصدر: کدام کافر میشود -
و اسامی پیروان و دوستان خود را با اسم پدرانشان بداند و هر کدامشان را که ببیند، پیش از آنکه با او سخن بگوید، او را به اسم بشناسد.
فدایتان شوم! آنها معتقدند وحی بعد از نبی منقطع نمیشود و پیامبر صلی الله علیه و آله کمال علم را نداشته و کسی بعد از او نیز دارای علم کامل نبوده است، وقتی، در هر زمانی، پیشآمدی روی دهد که در علمش نزد صاحب آن زمان نباشد، خداوند آن را به او و آنها وحی میکند .
فرمودند: خدا آنها را لعنت کند که دروغ گفته اند و تهمت بزرگی زدهاند.
و در نیشابور مردی به نام فضل بن شاذان هست که در بیشتر این مسائل مخالف آنها است و آنها را انکار میکند؛ او عقیده دارد که معبودی جز خدا نیست و محمد فرستاده اوست و میگوید: خداوند عزّ و جلّ، همانطور که خودش وصف کرده، در آسمان هفتم و بالای عرش است، و معتقد است که خداوند جسم است، - . در مصدر اینگونه آمده است: خداوند جسم نیست، که به واقع نزدیکتر است؛ زیرا فضل بن شاذان رحمة الله علیه، کتابی در نقض کتاب تقویت جسم اسکافی نوشته است. در ضمن عبارت مصدر با جملههای بعد هم سازگاری بیشتری دارد. این حدیث دال بر ذم فضل بن شاذان است، و اصحاب ما از این حدیث اعراض کردهاند و همگی بر جلیل القدر بودن و وثاقت او متفقند و در این حدیث به این صورت اشکال کردهاند که معلوم نیست آن نوشته به خط امام بوده باشد. - و او را در تمام معانی بر خلاف سایر مخلوقین توصیف میکند، هیچ مانندی ندارد و اوست که سمیع و بصیر است.
و از جمله عقاید او این است که: پیامبر صلی الله علیه و آله دین را به صورت کامل آورده و در راه دین کمال مجاهدت و تبلیغ را نموده و بندگی خدا را کرده تا به مرتبه یقین رسیده است، و یک نفر را تعیین کرده که بعد از او جانشینش باشد - . در یکی از نسخهها: «أقام مقامه رجلاً یقوم مقامه» و در مصدر: «أقام مقامه رجلاً من بعده» و در چاپ دیگر: «أقام رجلاً مقامه من بعده» آمده است. -
و علمی که خدا وحی کرده را به او یاد داده است،
ص: 162
و علمی که از حلال و حرام و تأویل قرآن و فصلالخطاب میدانسته را به او تعلیم کرده است، و در هر زمانی باید یک نفر وجود داشته باشد که این مسائل را بداند، که این علم میراث رسول الله صلی الله علیه و آله است که به آنها رسیده و به یکدیگر میسپارند. هیچ کدام از آنها، در امور دین، جز از راه وراثت از پیامبر علمی ندارند، او وحی بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله را منکر است. در جواب فرمودند: در بعضی مسائل اعتقادش صحیح و در بعضی از آنها غلط است. و در آخر نوشته، اینگونه فرموده بودند: خدا شما را رحمت نماید! چیزهایی که گفتی را متوجه شدیم، وقتی شما مخالف خدا باشید و دین را رها کنید و امام را نشناسید و ولایت ولیّ خدا را نداشته باشید، خداوند عزّ و جلّ امتناع دارد از این که یکی از شما را هدایت نماید و از شما راضی باشد، هر زمان که خداوند عزّ و جلّ شما را مشمول رحمت خویش میکند و به ما اجازه دعوت شما به حق را میدهد و برای شما نامه ای در آن مورد مینویسیم و پیکی میفرستیم که او را تصدیق نمیکنید از خدا پروا کنید ای بندگان خدا و بعد از معرفت به گمراهی روی نیاورید - . در مصدر: و لا تلحوا - . و بدانید که حجت بر گردن شما آویخته است. و نعمت خدا را بپذیرید تا به موجب آن سعادت دنیا و آخرت از جانب خدا برایتان مستدام باشد إن شاء الله.
این فضل بن شاذان را با ما چه کار؟ پیوسته دوستان ما را منحرف میکند و نظرات باطل را برایشان نیکو جلوه میدهد، هر وقت نامه ای برای آنها نوشتم، درباره مطالب آن بر ما اعتراض کرد. من به او پیشنهاد میکنم که دست از سر ما بردارد، و گرنه - . در یکی از نسخهها: و إنّا -
بخدا قسم از خدا میخواهم مبتلا به مرضی شود که در دنیا و آخرت زخمش خوب نشود.
ص: 163
سلام ما را به دوستانمان –که خدا هدایتشان کند_ برسان و این نامه را برای آنها بخوان ان شاء اللَّه تعالی. - . رجال کشی : 334 (ط 1) و 452-454 (ط 2 ) -
**[ترجمه]
قوله فقال کذبوا أی کتب علیه السلام تحت هذا الفصل فی الکتاب کذبوا و قوله و بها شیخ تتمة الرقعة و قوله فقال قد صدق أی کتب علیه السلام بعد هذا الفصل من کلام الفضل هذا القول قوله علیه السلام و لا تلجوا إما مخفف من الولوج أو مشدد من اللجاج.
**[ترجمه]قوله فقال کذبوا أی کتب علیه السلام تحت هذا الفصل فی الکتاب کذبوا و قوله و بها شیخ تتمة الرقعة و قوله فقال قد صدق أی کتب علیه السلام بعد هذا الفصل من کلام الفضل هذا القول قوله علیه السلام و لا تلجوا إما مخفف من الولوج أو مشدد من اللجاج.
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرْتُ الصَّوْتَ عِنْدَهُ فَقَالَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَانَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَرُبَّمَا مَرَّ بِهِ الْمَارُّ فَصَعِقَ مِنْ حُسْنِ صَوْتِهِ وَ إِنَّ الْإِمَامَ لَوْ أَظْهَرَ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً لَمَا احْتَمَلَهُ النَّاسُ مِنْ حُسْنِهِ قُلْتُ وَ لَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی بِالنَّاسِ وَ یَرْفَعُ صَوْتَهُ بِالْقُرْآنِ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَحْمِلُ النَّاسَ مِنْ خَلْفِهِ مَا یُطِیقُونَ (2).
**[ترجمه]کافی: علی بن محمّد نوفلی نقل کرده، در محضر علی بن موسی الرضا علیه السّلام صحبت از صوت شد، فرمودند: علی بن حسین علیه السّلام وقتی قرآن میخواند، اگر رهگذری رد میشد، از نیکویی صدای ایشان بیهوش میشد، اگر امام مقداری از صدای خود را برای مردم اظهار کند، به قدری نیکوست که تاب تحمل آن را ندارند. عرض کردم: مگر رسول الله صلی الله علیه و آله بر مردم نماز نمیخواندند و صدایش را به قرآن بلند نمیکردند؟ فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله، به مقداری که تاب تحملش را داشتند با آنها رفتار میکردند. - . اصول کافی 1 : 614 و 615 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم أَحْمَدُ بْنُ الْقَاسِمِ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ أَبُو عُبَیْدَةَ الْحَذَّاءُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ یَا جَارِیَةُ هَلُمِّی بِمِرْفَقَةٍ قُلْتُ بَلْ نَجْلِسُ قَالَ یَا أَبَا خَلِیفَةَ لَا تَرُدَّ الْکَرَامَةَ لِأَنَّ الْکَرَامَةَ لَا یَرُدُّهَا إِلَّا حِمَارٌ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام کَیْفَ لَنَا بِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ حَتَّی نَعْرِفَ قَالَ فَقَالَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ إِذْ رَأَیْتَ هَذَا الرَّجُلَ مِنَّا فَاتَّبِعْهُ فَإِنَّهُ هُوَ صَاحِبُکَ (3).
أَقُولُ سَیَأْتِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ مِنْ تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْإِمَامُ الْمُسْتَحِقُّ لِلْإِمَامَةِ لَهُ عَلَامَاتٌ فَمِنْهَا أَنْ یُعْلَمَ أَنَّهُ مَعْصُومٌ مِنَ الذُّنُوبِ کُلِّهَا صَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا لَا یَزِلُّ فِی الْفُتْیَا وَ لَا یُخْطِئُ فِی الْجَوَابِ وَ لَا یَسْهُو وَ لَا یَنْسَی وَ لَا یَلْهُو بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا (4)
ص: 164
وَ الثَّانِی أَنْ یَکُونَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِحَلَالِ اللَّهِ وَ حَرَامِهِ وَ ضُرُوبِ أَحْکَامِهِ وَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ جَمِیعِ مَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ النَّاسُ فَیَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ (1) وَ یَسْتَغْنِی عَنْهُمْ وَ الثَّالِثُ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ أَشْجَعَ النَّاسِ لِأَنَّهُ فِئَةُ الْمُؤْمِنِینَ الَّتِی یَرْجِعُونَ إِلَیْهَا إِنِ انْهَزَمَ مِنَ الزَّحْفِ انْهَزَمَ النَّاسُ لِانْهِزَامِهِ وَ الرَّابِعُ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ أَسْخَی النَّاسِ وَ إِنْ بَخِلَ أَهْلُ الْأَرْضِ کُلُّهُمْ (2) لِأَنَّهُ إِنِ اسْتَوْلَی الشُّحُّ عَلَیْهِ شَحَّ بِمَا فِی یَدَیْهِ مِنْ أَمْوَالِ الْمُسْلِمِینَ الْخَامِسُ الْعِصْمَةُ مِنْ جَمِیعِ الذُّنُوبِ وَ بِذَلِکَ یَتَمَیَّزُ عَنِ الْمَأْمُومِینَ الَّذِینَ هُمْ غَیْرُ مَعْصُومِینَ لِأَنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ مَعْصُوماً لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِ أَنْ یَدْخُلَ فِیمَا یَدْخُلُ النَّاسُ فِیهِ مِنْ مُوبِقَاتِ الذُّنُوبِ الْمُهْلِکَاتِ وَ الشَّهَوَاتِ وَ اللَّذَّاتِ وَ لَوْ دَخَلَ فِی هَذِهِ الْأَشْیَاءِ لَاحْتَاجَ إِلَی مَنْ یُقِیمُ عَلَیْهِ الْحُدُودَ فَیَکُونُ حِینَئِذٍ إِمَاماً مَأْمُوماً وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ إِمَامٌ بِهَذِهِ الصِّفَةِ وَ أَمَّا وُجُوبُ کَوْنِهِ أَعْلَمَ النَّاسِ فَإِنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنْ عَالِماً لَمْ یُؤْمَنْ أَنْ یَقْلِبَ الْأَحْکَامَ (3) وَ الْحُدُودَ وَ تَخْتَلِفَ عَلَیْهِ الْقَضَایَا الْمُشْکِلَةُ فَلَا یُجِیبُ عَنْهَا أَوْ یُجِیبُ عَنْهَا ثُمَّ یُجِیبُ بِخِلَافِهَا (4) وَ أَمَّا وُجُوبُ کَوْنِهِ أَشْجَعَ النَّاسِ فَبِمَا قَدَّمْنَاهُ لِأَنَّهُ لَا یَصِحُّ أَنْ یَنْهَزِمَ (5) فَیَبُوءُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی وَ هَذِهِ لَا یَصِحُّ أَنْ تَکُونَ صِفَةَ الْإِمَامِ وَ أَمَّا وُجُوبُ کَوْنِهِ أَسْخَی النَّاسِ فَبِمَا قَدَّمْنَاهُ (6) وَ ذَلِکَ لَا یَلِیقُ بِالْإِمَامِ وَ سَاقَهُ
ص: 165
بِطُولِهِ إِلَی أَنْ قَالَ رَدّاً عَلَی مُسْتَحِلِّی الْقِیَاسِ وَ الرَّأْیِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ لَمَّا عَجَزُوا عَنْ إِقَامَةِ الْأَحْکَامِ عَلَی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ عَدَلُوا عَنْ أَخْذِهَا مِنْ أَهْلِهَا مِمَّنْ فَرَضَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ طَاعَتَهُمْ عَلَی عِبَادِهِ مِمَّنْ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ وَ لَا یَنْسَی الَّذِینَ أَنْزَلَ اللَّهُ کِتَابَهُ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَ الْأُمَّةَ بِرَدِّ مَا اشْتَبَهَ عَلَیْهِمْ مِنَ الْأَحْکَامِ إِلَیْهِمْ وَ طَلَبُوا الرِّئَاسَةَ رَغْبَةً فِی حُطَامِ الدُّنْیَا وَ رَکِبُوا طَرِیقَ أَسْلَافِهِمْ مِمَّنِ ادَّعَی مَنْزِلَةَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ لَزِمَهُمُ الْمُعْجِزُ (1) فَادَّعَوْا أَنَّ الرَّأْیَ وَ الْقِیَاسَ وَاجِبٌ (2).
**[ترجمه]تفسیر فرات بن ابراهیم: اباخلیفه نقل کرده، من و ابو عبیده حذاء به محضر امام باقر علیه السّلام رسیدیم، کنیزی را صدا زدند که بالشی بیاورد، عرض کردم: همینطور مینشینیم. فرمودند: ای اباخلیفه! اکرام را رد نکن که احسان را جز الاغ رد نمیکند، عرض کردم: ما چگونه میتوانیم امام را بشناسیم؟ فرمودند: از این آیه «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ» - . حج / 41 - {همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم نماز برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست}؛ هرگاه یکی از ما خانواده را با این مشخصات دیدی، پیرویاش کن که او صاحب توست. - . تفسیر فرات : 99 -
میگویم: به زودی در کتاب القرآن، از تفسیر نعمانی با اسناد خود از اسماعیل بن جابر از حضرت صادق علیه السّلام خواهد آمد: که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: امامی که شایسته مقام امامت است دارای علاماتی است؛ یکی این که: بدانیم که از تمام گناهان کوچک و بزرگ معصوم است، لغزشی در فتوی ندارد، در جواب اشتباه نمیکند و سهو و نسیان ندارد و مشغول امور دنیوی نمیشود.
ص: 164
دوم این که: داناترین مردم به حلال و حرام خداست و انواع احکام و امر و نهی پروردگار و تمام آنچه مردم به آن نیاز دارند را میداند. مردم به او محتاجند - . در مصدر جمله «مردم به او محتاجند» وجود ندارد. -
و او از آنها بی نیاز.
سوم این که: باید شجاعترین مردم باشد زیرا او فرمانروای مؤمنین است که از او پیروی میکنند، و اگر در جنگ فرار کند، همه مردم فرار میکنند.
چهارم این که: باید سخاوتمندترین مردم باشد، گرچه تمام مردم روی زمین بخیل باشند. زیرا در صورتی که بخل بر او چیره شود، نسبت به اموال مسلمین که در اختیار اوست بخل میورزد .
پنجم این که: از تمام گناهان عصمت داشته باشد و با همین امتیاز از سایر مردم که معصوم نیستند مشخص می شود؛ زیرا اگر معصوم نباشد، ممکن است مرتکب آنچه که سایر مردم گرفتارش میشوند، مانند گناهان مهلک و شهوتها و لذتها، بشود، و وقتی مرتکب اینها شد، باید یکی بر او حد جاری نماید که در این صورت هم امام و هم مأموم خواهد بود، و جایز نیست امام این چنین باشد.
اما اینکه باید داناترین مردم باشد برای این است که، اگر عالم نباشد، امکان دارد احکام و حدود را اشتباه بیان کند و قضایای مشکل بر او مختلف شود، به طوری که نتواند جواب آنها را بدهد یا اگر جواب دهد، بعداً جواب دیگری بر خلاف آن دهد.
اما اینکه باید شجاعترین مردم باشد، به همان دلیلی است که قبلا گفتیم که، اگر فرار کند خود را مشمول خشم پروردگار کرده و این برای امام صحیح نیست.
اما اینکه باید سخاوتمند ترین مردم باشد، باز به همان دلیلی است که قبلا ذکر شد که، برای امام بخل شایسته نیست-
ص: 165
دلیل را ذکر نمودند تا آنجا که در مورد ردّ کسانی که قیاس در دین را حلال میشمارند فرمودند:- این که چنین اشخاصی متوسل به قیاس میشوند، علتش آن است که از اقامه احکام مطابق کتاب خدا عاجزند و برای اخذ احکام، به در خانه کسانی که خدا اطاعتشان را بر مردم واجب کرده است و خطا و لغزش و نسیان ندارند نرفته اند؛ همان کسانی که خداوند کتابش را بر آنها نازل کرده و به امت امر کرده که در احکام مشتبه خود به آنها مراجعه کنند. و به جهت رغبتی که به زر و زیور دنیا داشتند از پی ریاست رفتند و راه اجداد خود را پیمودند، همانها که مدعی مقام اولیاء الله شدند و به ناچار ادعا کردند رای و قیاس واجب است. - . المحکم و المتشابه : 79 و 124 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قِیلَ لَهُ بِأَیِّ شَیْ ءٍ یُعْرَفُ الْإِمَامُ قَالَ بِالْوَصِیَّةِ الظَّاهِرَةِ وَ بِالْفَضْلِ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَسْتَطِیعُ أَحَدٌ أَنْ یَطْعَنَ عَلَیْهِ فِی فَمٍ وَ لَا بَطْنٍ وَ لَا فَرْجٍ فَیُقَالَ کَذَّابٌ وَ یَأْکُلُ أَمْوَالَ النَّاسِ وَ مَا أَشْبَهَ هَذَا (3).
**[ترجمه]کافی: حفص بن بختری نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض شد: با چه دلیلی میتوان امام را شناخت؟ ایشان فرمودند: با وصیت آشکار و فضل، هیچکس نمیتواند بر امام در مورد دهان و شکم و شهوت خورده بگیرد؛ مثلا بگوید: او دروغگو است و اموال مردم را می خورد و از این قبیل. - . اصول کافی 1 : 284 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی (4) عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا عَلَامَةُ الْإِمَامِ الَّذِی بَعْدَ الْإِمَامِ فَقَالَ طَهَارَةُ الْوِلَادَةِ وَ حُسْنُ الْمَنْشَإِ وَ لَا یَلْهُو وَ لَا یَلْعَبُ (5).
**[ترجمه]کافی: معاویة بن وهب نقل کرده: به حضرت صادق علیه السّلام - . در مصدر امام باقر علیه السلام، آمده است. -
عرض کردم: علامت کسی که بعد از امام قبلی، امام است چیست؟ فرمودند: طهارت ولادت و حسن منشأ و این که اهل لهو و لعب نیست. - . اصول کافی 1 : 284 -
**[ترجمه]
حسن المنشإ أن یظهر منه آثار الفضل و الکمال من حد الصبا إلی آخر العمر (6) و أما طهارة الولادة فظاهر أن المراد به أن لا یطعن فی نسبه و ربما قیل أرید به أن یولد مختونا مسرورا منقی من الدم و الکثافات و لا یخفی بعده.
lt;meta info="\\"حسن منشأ\\" یعنی آثار فضل و کمال از کوچکی تا آخر عمر در او دیده شود. و منظور از طهارت ولادت این است که در نژاد او خورده گرفته نشود. و بعضی گفته اند: یعنی ختنه شده و ناف بریده و پاک از خون و کثافات متولد شود و این توجیه بعید است.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّلَالَةِ عَلَی صَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ الدَّلَالَةُ عَلَیْهِ
ص: 166
الْکِبَرُ (1) وَ الْفَضْلُ وَ الْوَصِیَّةُ إِذَا قَدِمَ الرَّکْبُ الْمَدِینَةَ فَقَالُوا إِلَی مَنْ أَوْصَی فُلَانٌ قِیلَ إِلَی فُلَانٍ (2) وَ دُورُوا مَعَ السِّلَاحِ حَیْثُ مَا دَارَ فَأَمَّا الْمَسَائِلُ فَلَیْسَ فِیهَا حُجَّةٌ (3).
**[ترجمه]کافی: احمد بن عمر نقل کرده، از حضرت رضا علیه السّلام سؤال کردم: نشانه امامت چیست؟
ص: 166
فرمودند: دلیل بر امامت، شرافت و فضل و وصیت است، وقتی گروهی وارد شهر شوند و بگویند: فلانی به چه کسی وصیت کرده است؟ گفته شود: به فلانی. به دنبال کسی که سلاح نزد اوست بروید. اما مسائل دلیل نمیشود. - . همان : 285 -
**[ترجمه]
أی لیس فیها حجة للعوام لعدم تمییزهم بین الحق و الباطل.
**[ترجمه]یعنی مسائل نمیتواند برای عوام مردم دلیل باشد، چون نمیتوانند بین حق و باطل تشخیص دهند.
**[ترجمه]
نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی بَعْضِ خُطَبِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ (4) عَلَی الْفُرُوجِ وَ الدِّمَاءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْکَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِینَ الْبَخِیلُ فَتَکُونَ فِی أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ وَ لَا الْجَاهِلُ فَیُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ وَ لَا الْجَافِی فَیَقْطَعَهُمْ بِجَفَائِهِ وَ لَا الْحَائِفُ (5) لِلدُّوَلِ فَیَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ وَ لَا الْمُرْتَشِی فِی الْحُکْمِ فَیَذْهَبَ بِالْحُقُوقِ وَ یَقِفَ بِهَا دُونَ الْمَقَاطِعِ وَ لَا الْمُعَطِّلُ لِلسُّنَّةِ فَیُهْلِکَ الْأُمَّةَ (6).
**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السّلام در یکی از خطبه هایشان فرمودند: میدانید که شایسته نیست شخص بخیل، بر اموال - . در مصدر: والی بر اموال و ... - و فروج و دماء و غنائم و احکام و امامت مسلمانان باشد، چون سعی او این است که به آرزوی خود از اموال مسلمانان برسد. و شخص جاهل نیز شایسته نیست؛ زیرا با نادانیاش موجب گمراهی آنها میشود، و نه بد اخلاق؛ که با بدخویی اش گروهی را محروم کند و نه کسی که نسبت به اموال مردم ظالم است؛ چون عده ای را به عطای خویش مسرور و دسته ای را محروم مینماید، و نه رشوهخوار؛ چون موجب از بین بردن حقوق می شود و بر خلاف حق حکم میکند، و نه کسی که سنت را از میان می برد؛ که موجب هلاکت امت میگردد.
**[ترجمه]
النهمة بالفتح الحاجة و بلوغ الهمة و الحاجة و الشهوة فی الشی ء و بالتحریک کما فی بعض النسخ إفراط الشهوة فی الطعام و الجفاء خلاف البر و الصلة و الغلظة فی الخلق فیقطعهم بجفائه أی عن حاجتهم لغلظته علیهم أو بعضهم عن بعض لأنه یصیر سببا لتفرقتهم و الحائف بالمهملة الظالم و الدول بالضم جمع دولة و هی المال الذی یتداول به فالمعنی الذی یجور و لا یقسم بالسویة و کما فرض الله فیتخذ قوما مصرفا أو حبیبا فیعطیهم ما شاء و یمنع آخرین حقوقهم.
و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و الدول بالکسر جمع دولة بالفتح و هی الغلبة فی الحرب و غیره و انقلاب الزمان فالمراد الذی یخاف تقلبات الدهر و غلبة أعدائه فیتخذ قوما یتوقع نصرهم و نفعهم فی دنیاه و یقویهم بتفضیل العطاء و غیره و یضعف آخرین.
ص: 167
و فی بعضها بالمعجمة و ضم الدال أی الذی یخاف ذهاب الأموال و عدمها عند الحاجة فیذهب بالحقوق أی یبطلها و یقف بها دون المقاطع أی یجعلها موقوفة عند مواضع قطعها فلا یحکم بها بل یحکم بالباطل أو یسوف فی الحکم حتی یضطر المحق و یرضی بالصلح و یحتمل أن یکون دون بمعنی غیر أی یقف بها فی غیر مقاطعها و هو الباطل.
**[ترجمه]النهمة بالفتح الحاجة و بلوغ الهمة و الحاجة و الشهوة فی الشی ء و بالتحریک کما فی بعض النسخ إفراط الشهوة فی الطعام و الجفاء خلاف البر و الصلة و الغلظة فی الخلق فیقطعهم بجفائه أی عن حاجتهم لغلظته علیهم أو بعضهم عن بعض لأنه یصیر سببا لتفرقتهم و الحائف بالمهملة الظالم و الدول بالضم جمع دولة و هی المال الذی یتداول به فالمعنی الذی یجور و لا یقسم بالسویة و کما فرض الله فیتخذ قوما مصرفا أو حبیبا فیعطیهم ما شاء و یمنع آخرین حقوقهم.
و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة و الدول بالکسر جمع دولة بالفتح و هی الغلبة فی الحرب و غیره و انقلاب الزمان فالمراد الذی یخاف تقلبات الدهر و غلبة أعدائه فیتخذ قوما یتوقع نصرهم و نفعهم فی دنیاه و یقویهم بتفضیل العطاء و غیره و یضعف آخرین.
\\" نه کسی که نسبت به اموال مردم ظالم است\\" این بنابر نسخهای است که کلمه \\"حائف\\" و \\"دُوَل\\" به ضم دال به معنای اموال دارد. در بعضی از نسخهها به صورت \\"خائف\\" آمده و \\"دول\\" به کسر دال است و به معنای پیروزی در جنگ است و معنایش این است: و نه کسی که از غلبه دشمنان و دگرگونیهای روزگار میترسد که به دنبال گروهی رود که توقع سودمندی آنها را در دنیا دارد و آنها را با فضل خود تقویت و بقیه را تضعیف کند.
ص: 167
و در بعضی نسخههای دیگر، به صورت \\"خائف\\" آمده و \\"دول\\" به ضم دال است که یعنی: و نه کسی که در هنگام حاجت، ترس از خرج کردن اموال دارد که موجب از بین بردن حقوق می شود. ممکن است منظور از عبارت اصلی موجود در روایت، به تأخیر انداختن حکم تا زمانی است که شخص ذیحق راضی به صلح شود و یا منظور کسی است که در هنگام حکم کردن، در غیر جای خود یعنی در جای باطل توقف میکند.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لِلْإِمَامِ عَشْرُ عَلَامَاتٍ یُولَدُ مُطَهَّراً مَخْتُوناً وَ إِذَا وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ وَقَعَ عَلَی رَاحَتَیْهِ رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَیْنِ وَ لَا یُجْنِبُ وَ تَنَامُ عَیْنُهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ وَ لَا یَتَثَاءَبُ وَ لَا یَتَمَطَّی وَ یَرَی مِنْ خَلْفِهِ کَمَا یَرَی مِنْ أَمَامِهِ (1) وَ نَجْوُهُ کَرَائِحَةِ الْمِسْکِ وَ الْأَرْضُ مُوَکَّلَةٌ بِسَتْرِهِ وَ ابْتِلَاعِهِ وَ إِذَا لَبِسَ دِرْعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَتْ عَلَیْهِ وَفْقاً وَ إِذَا لَبِسَهُ غَیْرُهُ مِنَ النَّاسِ طَوِیلُهُمْ وَ قَصِیرُهُمْ زَادَتْ عَلَیْهِ شِبْراً وَ هُوَ مُحَدَّثٌ إِلَی أَنْ تَنْقَضِیَ أَیَّامُهُ (2).
**[ترجمه]کافی: زراره از حضرت باقر علیه السلام نقل روایت کرده که فرمودند: امام دارای ده علامت است: پاک و مختون متولد می شود. وقتی روی زمین قرار گرفت دو دستش را بر زمین میگذارد و صدایش را به شهادتین بلند میکند. جنب نمیشود. چشمش میخوابد ولی دلش نمیخوابد. کسالتی که موجب خمیازه شود او را نمیگیرد. دستهای خود را از روی کسالت از هم باز نمیکند. از پشت سر چنان می بیند که از پیش رو میبیند. بوی مدفوع او مانند مشک است و زمین مأمور است آن را فرو برد و پنهان کند. وقتی زره رسول الله صلی الله علیه و آله را بپوشد، بر تنش راست می آید، ولی دیگران، چه کوتاه قدان و چه بلند قدان، اگر بپوشند یک وجب اضافه است. تا آخرین روز امامتش، فرشته با او صحبت میکند. - . اصول کافی 1 : 388 -
**[ترجمه]
الظاهر أن المختون تفسیر للمطهر فإن إطلاق التطهیر علی الختان شائع فی عرف الشرع و الکلینی رحمه الله عنون باب الختان بالتطهیر (3).
و عن النبی صلی الله علیه و آله طهروا أولادکم یوم السابع الخبر. (4) و ربما یحمل التطهیر هنا علی سقوط السرة فیکون قوله مختونا تأسیسا و یحتمل أن یراد به عدم التلوث بالدم و الکثافات کما أشرنا إلیه سابقا و علی الأخیرین عدّا علامة واحدة لتشابههما و شمول معنی واحد لهما و هو تطهره عما ینبغی تطهیره عنه.
ص: 168
و إذا وقع هی الثانیة و لا یجنب الثالثة (1) أی لا یحتلم کما مر فی الخبر الأول و غیره أو أنه لا یلحقه خبث الجنابة و إن وجب علیه الغسل تعبدا
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا سَیَأْتِی فِی أَخْبَارٍ کَثِیرَةٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یُجْنِبَ فِی هَذَا الْمَسْجِدِ إِلَّا أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِی فَإِنَّهُ مِنِّی.
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَلَا إِنَّ هَذَا الْمَسْجِدَ لَا یَحِلُّ لِجُنُبٍ إِلَّا لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.
و تنام عینه هی الرابعة أی لا یری الأشیاء فی النوم ببصره و لکن یراها و یعلمها بقلبه و لا یغیر النوم منه شیئا کما مر و التثاؤب مهموزا من باب التفعل کسل ینفتح الفم عنده و لا یسمع صاحبه حینئذ صوتا و التمطی التمدد بالیدین طبعا و عدهما معا الخامسة لتشابههما فی الأسباب و یری من خلفه هی السادسة و نجوه هی السابعة و النجو الغائط و فیه تقدیر مضاف أی رائحة نجوه و الأرض موکلة هی الثامنة و یمکن عدها مع السابعة علامة واحدة و عد التثاؤب و التمطی أو التطهر و الختان علی بعض الاحتمالات علامتین و إذا لبس هی التاسعة وفقا أی موافقا و هو محدث هی العاشرة.
**[ترجمه]ظاهراً مختون، توضیح همان پاکی است و اینکه به ختان تطهیر گفته شود شایع است. کلینی رحمة الله علیه هم باب ختان را با کلمه تطهیر عنوان بندی کرده است. - . فروع کافی 2 : 91 -
از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که: فرزندان خود را در روز هفتم تطهیر کنید ... - . همان -
احتمال هم دارد منظور از تطهیر در اینجا، افتادن ناف باشد و محتمل است مراد آلوده نبودن به خون و آلودگیهای هنگام تولد باشد.
\\"جنب نمی شود\\" بنا بر روایات سابق منظور این است که محتلم نمیشود یا اینکه، اگر چه غسل بر ایشان واجب است ولی خباثت جنابت او را نمیگیرد.
ص: 168
و روایتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده: \\"برای هیچ کس جایز نیست که در این مسجد جنب شود جز من و علی و فاطمه و حسن و حسین، و هر کس از خانواده من باشد از من است\\" و روایت: \\"این مسجد برای هیچ جنبی جایز نیست مگر محمد و آلش.\\" مؤید این معناست.
\\"چشمش میخوابد ولی دلش نمیخوابد\\" یعنی در خواب با چشمش اشیا را نمیبیند، ولی با دلش به آنها علم دارد و خواب در او تغییری ایجاد نمیکند.
و التثاؤب مهموزا من باب التفعل کسل ینفتح الفم عنده و لا یسمع صاحبه حینئذ صوتا و التمطی التمدد بالیدین طبعا و عدهما معا الخامسة لتشابههما فی الأسباب و یری من خلفه هی السادسة و نجوه هی السابعة و النجو الغائط و فیه تقدیر مضاف أی رائحة نجوه و الأرض موکلة هی الثامنة و یمکن عدها مع السابعة علامة واحدة و عد التثاؤب و التمطی أو التطهر و الختان علی بعض الاحتمالات علامتین و إذا لبس هی التاسعة وفقا أی موافقا و هو محدث هی العاشرة.
**[ترجمه]
الْبُرْسِیُّ فِی مَشَارِقِ الْأَنْوَارِ عَنْ طَارِقِ بْنِ شِهَابٍ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: یَا طَارِقُ الْإِمَامُ کَلِمَةُ اللَّهِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ وَجْهُ اللَّهِ وَ نُورُ اللَّهِ وَ حِجَابُ اللَّهِ وَ آیَةُ اللَّهِ یَخْتَارُهُ اللَّهُ وَ یَجْعَلُ فِیهِ مَا یَشَاءُ وَ یُوجِبُ لَهُ بِذَلِکَ الطَّاعَةَ وَ الْوَلَایَةَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ فَهُوَ وَلِیُّهُ فِی سَمَاوَاتِهِ وَ أَرْضِهِ أَخَذَ لَهُ بِذَلِکَ الْعَهْدَ عَلَی جَمِیعِ عِبَادِهِ فَمَنْ تَقَدَّمَ عَلَیْهِ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ فَهُوَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ وَ إِذَا شَاءَ اللَّهُ شَاءَ وَ یُکْتَبُ عَلَی عَضُدِهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا فَهُوَ الصِّدْقُ وَ الْعَدْلُ وَ یُنْصَبُ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ مِنَ الْأَرْضِ إِلَی السَّمَاءِ یَرَی فِیهِ أَعْمَالَ الْعِبَادِ وَ یُلْبَسُ الْهَیْبَةَ وَ عِلْمَ الضَّمِیرِ (2) وَ یَطَّلِعُ عَلَی الْغَیْبِ (3) وَ یَرَی مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَلَا یَخْفَی
ص: 169
عَلَیْهِ شَیْ ءٌ مِنْ عَالَمِ الْمُلْکِ وَ الْمَلَکُوتِ وَ یُعْطَی مَنْطِقَ الطَّیْرِ عِنْدَ وَلَایَتِهِ فَهَذَا الَّذِی یَخْتَارُهُ اللَّهُ لِوَحْیِهِ وَ یَرْتَضِیهِ لِغَیْبِهِ وَ یُؤَیِّدُهُ بِکَلِمَتِهِ وَ یُلَقِّنُهُ حِکْمَتَهُ وَ یَجْعَلُ قَلْبَهُ مَکَانَ مَشِیَّتِهِ وَ یُنَادِی لَهُ بِالسَّلْطَنَةِ وَ یُذْعِنُ لَهُ بِالْإِمْرَةِ (1) وَ یَحْکُمُ لَهُ بِالطَّاعَةِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْإِمَامَةَ مِیرَاثُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مَنْزِلَةُ الْأَصْفِیَاءِ وَ خِلَافَةُ اللَّهِ وَ خِلَافَةُ رُسُلِ اللَّهِ فَهِیَ عِصْمَةٌ وَ وَلَایَةٌ وَ سَلْطَنَةٌ وَ هِدَایَةٌ وَ إِنَّهُ تَمَامُ الدِّینِ وَ رُجُحُ الْمَوَازِینَ الْإِمَامُ دَلِیلٌ لِلْقَاصِدِینَ وَ مَنَارٌ لِلْمُهْتَدِینَ وَ سَبِیلُ السَّالِکِینَ وَ شَمْسٌ مُشْرِقَةٌ فِی قُلُوبِ الْعَارِفِینَ وَلَایَتُهُ سَبَبٌ لِلنَّجَاةِ وَ طَاعَتُهُ مُفْتَرَضَةٌ فِی الْحَیَاةِ وَ عُدَّةٌ (2) بَعْدَ الْمَمَاتِ وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ وَ شَفَاعَةُ الْمُذْنِبِینَ وَ نَجَاةُ الْمُحِبِّینَ وَ فَوْزُ التَّابِعِینَ لِأَنَّهَا رَأْسُ الْإِسْلَامِ وَ کَمَالُ الْإِیمَانِ وَ مَعْرِفَةُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْکَامِ وَ تَبْیِینُ الْحَلَالِ (3) مِنَ الْحَرَامِ فَهِیَ مَرْتَبَةٌ لَا یَنَالُهَا إِلَّا مَنِ اخْتَارَهُ اللَّهُ وَ قَدَّمَهُ وَ وَلَّاهُ وَ حَکَّمَهُ فَالْوَلَایَةُ هِیَ حِفْظُ الثُّغُورِ وَ تَدْبِیرُ الْأُمُورِ وَ تَعْدِیدُ الْأَیَّامِ وَ الشُّهُورِ (4) الْإِمَامُ الْمَاءُ الْعَذْبُ عَلَی الظَّمَإِ وَ الدَّالُّ عَلَی الْهُدَی الْإِمَامُ الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ الْمُطَّلِعُ عَلَی الْغُیُوبِ الْإِمَامُ هُوَ الشَّمْسُ الطَّالِعَةُ عَلَی الْعِبَادِ بِالْأَنْوَارِ فَلَا تَنَالُهُ الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارُ وَ إِلَیْهِ الْإِشَارَةُ بِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (5) وَ الْمُؤْمِنُونَ عَلِیٌّ وَ عِتْرَتُهُ فَالْعِزَّةُ لِلنَّبِیِّ وَ لِلْعِتْرَةِ وَ النَّبِیُّ وَ الْعِتْرَةُ لَا یَفْتَرِقَانِ فِی الْعِزَّةِ إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ فَهُمْ رَأْسُ دَائِرَةِ الْإِیمَانِ وَ قُطْبُ الْوُجُودِ وَ سَمَاءُ الْجُودِ وَ شَرَفُ الْمَوْجُودِ وَ ضَوْءُ شَمْسِ الشَّرَفِ وَ نُورُ قَمَرِهِ وَ أَصْلُ الْعِزِّ وَ الْمَجْدِ وَ مَبْدَؤُهُ وَ مَعْنَاهُ وَ مَبْنَاهُ فَالْإِمَامُ هُوَ السِّرَاجُ الْوَهَّاجُ وَ السَّبِیلُ وَ الْمِنْهَاجُ وَ الْمَاءُ الثَّجَّاجُ وَ الْبَحْرُ الْعَجَّاجُ وَ الْبَدْرُ الْمُشْرِقُ وَ الْغَدِیرُ
ص: 170
الْمُغْدِقُ وَ الْمَنْهَجُ الْوَاضِحُ الْمَسَالِکِ وَ الدَّلِیلُ إِذَا عَمَّتِ الْمَهَالِکُ وَ السَّحَابُ الْهَاطِلُ وَ الْغَیْثُ الْهَامِلُ (1) وَ الْبَدْرُ الْکَامِلُ وَ الدَّلِیلُ الْفَاضِلُ وَ السَّمَاءُ الظَّلِیلَةُ وَ النِّعْمَةُ الْجَلِیلَةُ وَ الْبَحْرُ الَّذِی لَا یُنْزَفُ وَ الشَّرَفُ الَّذِی لَا یُوصَفُ وَ الْعَیْنُ الْغَزِیرَةُ وَ الرَّوْضَةُ الْمَطِیرَةُ وَ الزَّهْرُ الْأَرِیجُ وَ الْبَدْرُ الْبَهِیجُ (2) وَ النَّیِّرُ اللَّائِحُ وَ الطِّیبُ الْفَائِحُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ وَ الْمَتْجَرُ الرَّابِحُ وَ الْمَنْهَجُ الْوَاضِحُ وَ الطِّیبُ الرَّفِیقُ (3) وَ الْأَبُ الشَّفِیقُ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِی الدَّوَاهِی (4) وَ الْحَاکِمُ وَ الْآمِرُ وَ النَّاهِی مُهَیْمِنُ (5) اللَّهِ عَلَی الْخَلَائِقِ وَ أَمِینُهُ عَلَی الْحَقَائِقِ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی عِبَادِهِ وَ مَحَجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ وَ بِلَادِهِ مُطَهَّرٌ مِنَ الذُّنُوبِ مُبَرَّأٌ مِنَ الْعُیُوبِ مُطَّلِعٌ عَلَی الْغُیُوبِ ظَاهِرُهُ أَمْرٌ لَا یُمْلَکُ وَ بَاطِنُهُ غَیْبٌ لَا یُدْرَکُ وَاحِدُ دَهْرِهِ وَ خَلِیفَةُ اللَّهِ فِی نَهْیِهِ وَ أَمْرِهِ لَا یُوجَدُ لَهُ مَثِیلٌ وَ لَا یَقُومُ لَهُ بَدِیلٌ فَمَنْ ذَا یَنَالُ مَعْرِفَتَنَا أَوْ یَعْرِفُ دَرَجَتَنَا أَوْ یَشْهَدُ کَرَامَتَنَا أَوْ یُدْرِکُ مَنْزِلَتَنَا حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْأَفْهَامُ (6) فِیمَا أَقُولُ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَقَاصَرَتِ الْعُلَمَاءُ وَ کَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ خَرِسَتِ الْبُلَغَاءُ وَ لَکِنَتِ الْخُطَبَاءُ وَ عَجَزَتِ الْفُصَحَاءُ وَ تَوَاضَعَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنِ الْأَوْلِیَاءِ وَ هَلْ یُعْرَفُ أَوْ یُوصَفُ أَوْ یُعْلَمُ أَوْ یُفْهَمُ أَوْ یُدْرَکُ أَوْ یُمْلَکُ مَنْ هُوَ شُعَاعُ جَلَالِ الْکِبْرِیَاءِ وَ شَرَفُ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ جَلَّ مَقَامُ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَنْ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ وَ
ص: 171
نَعْتِ النَّاعِتِینَ وَ أَنْ یُقَاسَ بِهِمْ أَحَدٌ مِنَ الْعَالَمِینَ کَیْفَ وَ هُمُ الْکَلِمَةُ الْعَلْیَاءُ وَ التَّسْمِیَةُ الْبَیْضَاءُ وَ الْوَحْدَانِیَّةُ الْکُبْرَی الَّتِی أَعْرَضَ عَنْهَا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی وَ حِجَابُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ الْأَعْلَی فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ مِنْ هَذَا وَ مَنْ (1) ذَا عَرَفَ أَوْ وَصَفَ مَنْ وَصَفْتُ (2) ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ فِی غَیْرِ آلِ مُحَمَّدٍ کَذَبُوا وَ زَلَّتْ أَقْدَامُهُمْ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ رَبّاً وَ الشَّیَاطِینَ حِزْباً کُلُّ ذَلِکَ بِغْضَةً لِبَیْتِ الصَّفْوَةِ وَ دَارِ الْعِصْمَةِ وَ حَسَداً لِمَعْدِنِ الرِّسَالَةِ وَ الْحِکْمَةِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَتَبّاً لَهُمْ وَ سُحْقاً (3) کَیْفَ اخْتَارُوا إِمَاماً جَاهِلًا عَابِداً لِلْأَصْنَامِ جَبَاناً یَوْمَ الزِّحَامِ وَ الْإِمَامُ یَجِبُ أَنْ یَکُونَ عَالِماً لَا یَجْهَلُ وَ شُجَاعاً لَا یَنْکُلُ لَا یَعْلُو عَلَیْهِ حَسَبٌ وَ لَا یُدَانِیهِ نَسَبٌ فَهُوَ فِی الذِّرْوَةِ مِنْ قُرَیْشٍ وَ الشَّرَفِ مِنْ هَاشِمٍ وَ الْبَقِیَّةِ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ النَّهْجِ (4) مِنَ النَّبْعِ الْکَرِیمِ وَ النَّفْسِ مِنَ الرَّسُولِ وَ الرِّضَی مِنَ اللَّهِ وَ الْقَوْلِ عَنِ اللَّهِ فَهُوَ شَرَفُ الْأَشْرَافِ وَ الْفَرْعُ مِنْ عَبْدِ مَنَافٍ عَالِمٌ بِالسِّیَاسَةِ قَائِمٌ بِالرِّئَاسَةِ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ إِلَی یَوْمِ السَّاعَةِ أَوْدَعَ اللَّهُ قَلْبَهُ سِرَّهُ وَ أَطْلَقَ بِهِ لِسَانَهُ فَهُوَ مَعْصُومٌ مُوَفَّقٌ لَیْسَ بِجَبَانٍ وَ لَا جَاهِلٍ فَتَرَکُوهُ یَا طَارِقُ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ وَ الْإِمَامُ یَا طَارِقُ بَشَرٌ مَلَکِیٌّ وَ جَسَدٌ سَمَاوِیٌّ وَ أَمْرٌ إِلَهِیٌّ وَ رُوحٌ قُدْسِیٌّ وَ مَقَامٌ عَلِیٌّ وَ نُورٌ جَلِیٌّ وَ سِرٌّ خَفِیٌّ فَهُوَ مَلَکُ الذَّاتِ إِلَهِیُّ الصِّفَاتِ زَائِدُ الْحَسَنَاتِ عَالِمٌ بِالْمُغَیَّبَاتِ خَصّاً مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ نَصّاً مِنَ الصَّادِقِ الْأَمِینِ
ص: 172
وَ هَذَا کُلُّهُ لِآلِ مُحَمَّدٍ لَا یُشَارِکُهُمْ فِیهِ مُشَارِکٌ لِأَنَّهُمْ مَعْدِنُ التَّنْزِیلِ وَ مَعْنَی التَّأْوِیلِ وَ خَاصَّةُ الرَّبِّ الْجَلِیلِ وَ مَهْبِطُ الْأَمِینِ جَبْرَئِیلَ صَفْوَةُ اللَّهِ وَ سِرُّهُ وَ کَلِمَتُهُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الصَّفْوَةِ عَیْنُ الْمَقَالَةِ وَ مُنْتَهَی الدَّلَالَةِ وَ مُحْکَمُ الرِّسَالَةِ وَ نُورُ الْجَلَالَةِ جَنْبُ اللَّهِ وَ وَدِیعَتُهُ وَ مَوْضِعُ کَلِمَةِ اللَّهِ وَ مِفْتَاحُ حِکْمَتِهِ وَ مَصَابِیحُ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ یَنَابِیعُ نِعْمَتِهِ السَّبِیلُ إِلَی اللَّهِ وَ السَّلْسَبِیلُ وَ الْقِسْطَاسُ الْمُسْتَقِیمُ وَ الْمِنْهَاجُ الْقَوِیمُ وَ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ وَ الْوَجْهُ الْکَرِیمُ وَ النُّورُ الْقَدِیمُ أَهْلُ التَّشْرِیفِ وَ التَّقْوِیمِ وَ التَّقْدِیمِ وَ التَّعْظِیمِ وَ التَّفْضِیلِ خُلَفَاءُ النَّبِیِّ الْکَرِیمِ وَ أَبْنَاءُ الرَّءُوفِ الرَّحِیمِ (1) وَ أُمَنَاءُ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ وَ الطَّرِیقُ الْأَقْوَمُ مَنْ عَرَفَهُمْ وَ أَخَذَ عَنْهُمْ فَهُوَ مِنْهُمْ وَ إِلَیْهِ الْإِشَارَةُ بِقَوْلِهِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی (2) خَلَقَهُمُ اللَّهُ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ وَلَّاهُمْ أَمْرَ مَمْلَکَتِهِ فَهُمْ سِرُّ اللَّهِ الْمَخْزُونُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَمْرُهُ بَیْنَ الْکَافِ وَ النُّونِ (3) إِلَی اللَّهِ یَدْعُونَ وَ عَنْهُ یَقُولُونَ وَ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ عِلْمُ الْأَنْبِیَاءِ فِی عِلْمِهِمْ وَ سِرُّ الْأَوْصِیَاءِ فِی سِرِّهِمْ وَ عِزُّ الْأَوْلِیَاءِ فِی عِزِّهِمْ کَالْقَطْرَةِ فِی الْبَحْرِ وَ الذَّرَّةِ فِی الْقَفْرِ وَ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ عِنْدَ الْإِمَامِ کَیَدِهِ مِنْ رَاحَتِهِ یَعْرِفُ ظَاهِرَهَا مِنْ بَاطِنِهَا وَ یَعْلَمُ بَرَّهَا مِنْ فَاجِرِهَا وَ رَطْبَهَا وَ یَابِسَهَا لِأَنَّ اللَّهَ عَلَّمَ نَبِیَّهُ عِلْمَ مَا کَانَ وَ مَا یَکُونُ وَ وَرِثَ ذَلِکَ السِّرَّ الْمَصُونَ الْأَوْصِیَاءُ الْمُنْتَجَبُونَ وَ مَنْ أَنْکَرَتْ ذَلِکَ فَهُوَ شَقِیٌّ مَلْعُونٌ یَلْعَنُهُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُ اللَّاعِنُونَ وَ کَیْفَ یَفْرِضُ اللَّهُ عَلَی عِبَادِهِ طَاعَةَ مَنْ یُحْجَبُ عَنْهُ مَلَکُوتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِنَّ الْکَلِمَةَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ تَنْصَرِفُ إِلَی سَبْعِینَ وَجْهاً وَ کُلُّ مَا فِی الذِّکْرِ الْحَکِیمِ وَ الْکِتَابِ الْکَرِیمِ وَ الْکَلَامِ الْقَدِیمِ مِنْ آیَةٍ تُذْکَرُ فِیهَا الْعَیْنُ وَ الْوَجْهُ وَ الْیَدُ وَ الْجَنْبُ فَالْمُرَادُ مِنْهَا الْوَلِیُ
ص: 173
لِأَنَّهُ جَنْبُ اللَّهِ وَ وَجْهُ اللَّهِ یَعْنِی حَقَّ اللَّهِ وَ عِلْمَ اللَّهِ وَ عَیْنَ اللَّهِ وَ یَدَ اللَّهِ فَهُمُ الْجَنْبُ الْعَلِیُّ وَ الْوَجْهُ الرَّضِیُّ وَ الْمَنْهَلُ الرَّوِیُّ وَ الصِّرَاطُ السَّوِیُّ وَ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّهِ وَ الْوُصْلَةُ إِلَی عَفْوِهِ وَ رِضَاهُ سِرُّ الْوَاحِدِ وَ الْأَحَدِ فَلَا یُقَاسُ بِهِمْ مِنَ الْخَلْقِ أَحَدٌ فَهُمْ خَاصَّةُ اللَّهِ وَ خَالِصَتُهُ وَ سِرُّ الدَّیَّانِ وَ کَلِمَتُهُ وَ بَابُ الْإِیمَانِ وَ کَعْبَتُهُ وَ حُجَّةُ اللَّهِ وَ مَحَجَّتُهُ وَ أَعْلَامُ الْهُدَی وَ رَایَتُهُ وَ فَضْلُ اللَّهِ وَ رَحْمَتُهُ وَ عَیْنُ الْیَقِینِ وَ حَقِیقَتُهُ وَ صِرَاطُ الْحَقِّ وَ عِصْمَتُهُ وَ مَبْدَأُ الْوُجُودِ وَ غَایَتُهُ وَ قُدْرَةُ الرَّبِّ وَ مَشِیَّتُهُ وَ أُمُّ الْکِتَابِ وَ خَاتِمَتُهُ وَ فَصْلُ الْخِطَابِ وَ دَلَالَتُهُ وَ خَزَنَةُ الْوَحْیِ وَ حَفَظَتُهُ وَ آیَةُ الذِّکْرِ وَ تَرَاجِمَتُهُ وَ مَعْدِنُ التَّنْزِیلِ وَ نِهَایَتُهُ فَهُمُ الْکَوَاکِبُ الْعُلْوِیَّةُ وَ الْأَنْوَارُ الْعَلَوِیَّةُ الْمُشْرِقَةُ مِنْ شَمْسِ الْعِصْمَةِ الْفَاطِمِیَّةِ فِی سَمَاءِ الْعَظَمَةِ الْمُحَمَّدِیَّةِ وَ الْأَغْصَانُ النَّبَوِیَّةُ النَّابِتَةُ فِی دَوْحَةِ الْأَحْمَدِیَّةِ وَ الْأَسْرَارُ الْإِلَهِیَّةُ الْمُودَعَةُ فِی الْهَیَاکِلِ الْبَشَرِیَّةِ وَ الذُّرِّیَّةُ الزَّکِیَّةُ وَ الْعِتْرَةُ الْهَاشِمِیَّةُ الْهَادِیَةُ الْمَهْدِیَّةُ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الطَّاهِرُونَ وَ الْعِتْرَةُ الْمَعْصُومُونَ وَ الذُّرِّیَّةُ الْأَکْرَمُونَ وَ الْخُلَفَاءُ الرَّاشِدُونَ وَ الْکُبَرَاءُ الصِّدِّیقُونَ وَ الْأَوْصِیَاءُ الْمُنْتَجَبُونَ وَ الْأَسْبَاطُ الْمَرْضِیُّونَ وَ الْهُدَاةُ الْمَهْدِیُّونَ وَ الْغُرُّ الْمَیَامِینُ مِنْ آلِ طه وَ یَاسِینَ وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اسْمُهُمْ مَکْتُوبٌ عَلَی الْأَحْجَارِ وَ عَلَی أَوْرَاقِ الْأَشْجَارِ وَ عَلَی أَجْنِحَةِ الْأَطْیَارِ وَ عَلَی أَبْوَابِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ عَلَی الْعَرْشِ وَ الْأَفْلَاکِ وَ عَلَی أَجْنِحَةِ الْأَمْلَاکِ وَ عَلَی حُجُبِ الْجَلَالِ وَ سُرَادِقَاتِ الْعِزِّ وَ الْجَمَالِ وَ بِاسْمِهِمْ تُسَبِّحُ الْأَطْیَارُ وَ تَسْتَغْفِرُ لِشِیعَتِهِمُ الْحِیتَانُ فِی لُجَجِ الْبِحَارِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ أَحَداً إِلَّا وَ أَخَذَ عَلَیْهِ الْإِقْرَارَ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ الْوَلَایَةِ لِلْذُّرِّیَّةِ الزَّکِیَّةِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ إِنَّ الْعَرْشَ لَمْ یَسْتَقِرَّ حَتَّی کُتِبَ عَلَیْهِ بِالنُّورِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ.
**[ترجمه]برسی در مشارق الانوار از طارق بن شهاب از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده که فرمودند: ای طارق! امام کلمةاللَّه و حجتاللَّه و وجهاللَّه و نوراللَّه و حجاباللَّه و آیةالله است که خدا انتخابش میکند و هر چه خواست در او قرار میدهد و به سبب آن، مقام اطاعت و ولایتش را بر همگان واجب میگرداند. او ولی خدا در آسمانها و زمین است و خدا این عهد را از همه بندگانش برای او گرفته است. هر که خود را بر او مقدم بدارد به خدا از بالای عرشش کافر شده است و خداوند هر کاری که بخواهد میکند و وقتی خدا چیزی را بخواهد، خواسته است.
بر بازویش نوشته می شود: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا» - . انعام / 115 - {سخن پروردگارت به راستی و داد سرانجام گرفته است} او راستی و عدالت است. و برایش استوانه ای از نور از زمین تا آسمان قرار میدهد که اعمال بندگان را با آن می بیند. و بر قامتش لباس عظمت و علم آگاهی از دلها می پوشاند - . در یکی از نسخهها: و آنچه در دل میگذرد را میداند. - و او را بر اسرار مطلع میگرداند - . در یکی از نسخهها این جمله هم در اینجا آمده است: و به او تصرف علی الاطلاق عطا میشود. - .
و بین مشرق و مغرب را می بیند
ص: 169
و از ملک و ملکوت چیزی بر او مخفی نمیماند، و در هنگامی که به ولایت میرسد، دانش زبان پرندگان به او عنایت میشود.
او را برای وحی انتخاب نموده و برای دانستن غیب پسندیده، و با کلمه خود تأیید کرده و به حکمت تلقینش نموده است. و دلش مرکز اراده خداست و سلطنت به نامش زده شده و به او فرمانروایی عطا گردیده و اطاعتش را لازم نموده است. زیرا امامت میراث انبیاء و منزلت اصفیاء و خلافت خدا و جانشینی پیامبران خداست. امامت، عصمت و ولایت و سلطنت و هدایت است و سبب کامل شدن دین و موجب سنگین شدن ترازوی عمل بندگان است.
امام، هدف جویندگان و راهنمای هدایت جویان و راه رهسپاران و خورشید درخشان دلهای عارفین است. ولایت او سبب رستگاری و اطاعتش، در زندگی واجب و بعد از مرگ ذخیره آخرت است، و موجب عزّت مؤمنین و شفاعت گنه کاران و نجات دوستان و رستگاری پیروان است؛ چون او رأس اسلام و کمال ایمان و آشنا به حدود احکام و روشنگر حلال از حرام است. این مقامی است که جز کسی که خدا او را انتخاب کرده باشد و مقدمش داشته باشد و به او ولایت و حکومت داده باشد، به آن نمیرسد.
ولایت، حفظ مرزها و تدبیر امور و مراقبت بر روزها و ماهها است - . در یکی از نسخهها: «و هی بعده الأیام و الشهور» است که شاید مصحف است و در اصل چنین بوده است: «و هی بعدد الشهور». - . امام آب خوشگوار در تشنگی و راهنمای هدایت است. امام پاک از گناهان و مطلع بر عیوب است. امام خورشیدی است که نورها را بر بندگان میتاباند، دستها به او نمیرسند و چشمها توان دیدن مقامش را ندارند. و این آیه به همین معنی اشاره دارد «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ» - . منافقون / 8 - {و[لی] عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است}، و مؤمنین یعنی علی علیه السلام و خاندانش. پس عزّت اختصاص به پیامبر و عترتش دارد، پیامبر و عترتش در عزت تا ابد از یکدیگر جدا نمی شوند.
آنها مرکز دائره ایمانند و قطب وجود و آسمان جود و شرف موجود و پرتو خورشید شرافت و نور ماه شرافت و ریشه عزّت و مجد و مبدأ و معنا و اساس آن هستند. امام چراغ فروزان و راه و روش و آب سرشار و دریای پربرکت و ماه تابان و آب گیر
ص: 170
پرآب و شیوهای با طریق روشن و راهنما در کوران گرفتاریها و ابری با قطرات درشت و بارانی دائمی و قرص کامل ماه و دلیل فاضل و آسمان سایه افکن و نعمت بزرگ و دریایی خشک نشدنی و شرافتی وصف ناشدنی و سرچشمه ای پر آب و باغستانی شاداب و گلی خوشبو و ماهی خوشرو و ستاره ای درخشان و کانونی عطرزا و عملی صالح و منبعی پرسود و راهی واضح و رفیقی پاک - . شاید درستش این باشد: طبیبی رفیق. -
و پدری مهربان و پناه بندگان در گرفتاریها و حاکمی آمر و ناهی و مهیمن - . مهیمن به معنای امانتدار و شاهد و مسؤول اعمال و ارزاق خلایق است. - خدا بر خلایق و امین او بر حقایق و حجت او بر مردمان و راه هموارش در زمین و بلاد، پاک از گناه و دور از عیوب و آگاه بر اسرار است. ظاهرش را نمیتوان مالک شد و باطنش غیبی است که نمیتوان درک کرد، یگانه روزگار و خلیفه خدا در امر و نهی است.
مثل و مانند ندارد و کسی را یارای برابری با او نیست، چه کسی می تواند عارف به مقام ما شود یا واقف به درجات ما گردد یا شاهد عظمت ما باشد و منزلت ما را دریابد؟ در باره آنچه می گویم عقلها و خردها حیران و فهم ها سرگرداناند. در وصف مقام اولیاء، بزرگان کوچک و دانشمندان قاصر و شعراء گنگ و بلیغان لال و سخنوران ناتوان و فصیحان عاجز و آسمان و زمین اظهار کوچکی می نمایند.
آیا میتوان کسی را که پرتو جلال کبریا و شرف زمین و آسمان است را شناخت یا وصف نمود و یا فهمید و یا درک کرد یا احاطه نمود؟ مقام آل محمّد از وصف ستایشگران
ص: 171
و توصیف وصف کنندگان و اینکه احدی را بتوان با آنها مقایسه نمود بزرگتر است. چگونه بتوان؟ در حالی که آنها کلمه علیاء و نام درخشان و وحدانیت کبرا هستند که هر کس به آنها پشت کند یا کناره گیرد، روگردان شده است و آنها حجاب خداوند بزرگ و بلند مرتبهاند؟
چگونه می توان چنین شخصیت هایی را با انتخاب تعیین نمود و کجا عقل ها می توانند آنها را درک کنند؟ آنها را که من توصیف نمودم چه کسی می تواند بشناسد یا وصف کند؟ خیال کردند چنین موقعیت و مقامی می تواند در غیر آل محمّد باشد، دروغ گفتهاند و پایشان لغزیده است و گوساله را به خدائی پذیرفته اند و در گروه شیاطین وارد شدند. تمام این انحرافات به جهت بغضی بود که با آل محمّد و خاندان عصمت داشتند و حسادتی که به معدن رسالت و حکمت میورزیدند. شیطان اعمالشان را زیبا جلوه داد، مرگ بر آنها باد و از خدا به دور باشند! چگونه امامی را انتخاب نمودند که نادان و بتپرست بود و در میان انبوه جنگاوران ترسو بود؟
در حالی که امام باید عالمی باشد که جهل بر او راه نیابد و شجاعی باشد که ترسی او را فرا نگیرد و در نژاد و نسب، بالادست و مانند نداشته باشد. امام در بالاترین خانواده قریش و شریفترین فرزندان هاشم و از بازماندگان ابراهیم و راهی از چشمه کرامت - . در یکی از نسخهها: «والشمخ من النبع الکریم» -
است و همچون جان پیامبر و مورد رضای خداوند و گویندهای از جانب اوست.
او مایه شرافت اشراف و از دودمان عبد مناف است، عالم به سیاست و برپادارنده ریاست است، اطاعتش تا روز قیامت بر مردم لازم است، خداوند اسرارش را در دل او نهاده و زبانش را گویای آن رازها قرار داده است، معصوم و موفق است و ترسو و نادان نیست. اما ای طارق! چنین امامی را رها کردند و پیرو هواهای خویش گردیدند و چه کسی گمراه تر است از آن که بدون هدایتی از جانب خداوند پیرو هوای نفس خویش گردد؟
ای طارق! امام انسانی ملکوتی و پیکری آسمانی و امری الهی و روحی قدسی و مقامی والا و نوری خیرهکننده و رازی مخفی است. ذاتش فرشته ای و صفاتش خدایی و حسناتش فراوان و آگاه به اسرار و برگزیده پروردگار جهانیان و تعیین شده از جانب صادق امین است.
ص: 172
تمام این مقامات اختصاص به آل محمّد دارد و کسی در آنها، با ایشان شریک نیست. زیرا آنها معدن وحی و معنای تأویل و خواص پروردگار جلیل و مهبط جبرئیل امین هستند و برگزیده خدا و سرّ و کلمهاش و شجره نبوت و معدن صفوتاند، سرچشمه گفتار و عالیترین راهنمایان و وارث رسالت و نور جلالتاند، در کنار خداوند و ودیعه او و جایگاه کلمةاللَّه و کلید حکمت اویند و چراغهای رحمت خداوند و سرچشمه های نعمتش میباشند، راه به سوی خدا و چشمه سلسبیل و قسطاس مستقیم و منهاج قویم و ذکر حکیم و وجه کریم و نور قدیم هستند، اهل تشرف و تقویم و تقدیم و تعظیم و تفضیلند و جانشینان پیامبر کریم و فرزندان رؤف رحیم - . منظور پیامبر صلی الله علیه و آله است - و امنای خداوند بلند مرتبه عظیم هستند و نسلیاند که از یکدیگرند و خدا شنوا و کریم است .
مقامی والا و راهی استوارند، هر که آنها را بشناسد و از ایشان بگیرد از آنهاست و به همین معنی اشاره دارد آیه: «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی» - . ابراهیم / 36 - {پس هر که از من پیروی کند بی گمان او از من است}. خدا آنها را از نور عظمت خویش آفریده و اختیار مملکتش را به آن ها داده است. آن ها سرّ پنهان خداوند و اولیاء مقرّب اویند و امر بین کاف و نون خدایند. به سوی او دعوت می کنند و از جانب او سخن میگویند و به امر او عمل میکنند.
علم انبیاء در مقابل علم آنها و سرّ اوصیاء در مقایسه با سرّ آنها و عزّت اولیاء در برابر عزّت آنها مانند قطره در مقابل دریا و ذره ای در مقابل بیابان است. آسمانها و زمین در نزد امام، در این که ظاهرش را از باطن و خوبیش را از بدی و خشکیاش را از تری تمیز میدهد، به کف دستی میماند. زیرا خداوند پیامبرش را از علم گذشته و آینده مطلع کرده و اوصیاء برگزیده نیز آن راز را به ارث بردهاند و هر کس منکر این مقام باشد شقی و ملعون است و مورد لعنت لعنت کنندگان قرار دارد.
چگونه خداوند اطاعت کسی را بر مردم واجب کند که راه به ملکوت آسمانها و زمین نداشته باشد؟ کلمه از آل محمّد به هفتاد صورت معناشدنی است و هر آیه قرآن حکیم و کتاب کریم و کلام قدیم، که سخن از عین و وجه و ید و جنب دارد منظورش امام است؛
ص: 173
زیرا او جنباللَّه و وجهاللَّه است، یعنی حقاللَّه و علماللَّه و عیناللَّه و یداللَّه است. آنها جنب علی و وجه رضی و سرچشمه گوارا و راه راست و وسیله به سوی خدا و دستگیره عفو و رضای خداوندند.
آنها سرّ واحد و أحدند و کسی را نمیتوان با آنها مقایسه کرد، خواص خدا و خالصان اویند و سرّ دیّان و کلمه او، و باب ایمان و کعبه او و حجت خدا و راه روشن او و راهنمای و پرچم هدایت و فضل خدا و رحمت او و عینالیقین و حقیقت آن و راه حق و عصمت او و مبدأ وجود و غایتش و قدرت پروردگار و مشیّت او و امّ الکتاب و خاتمه آن و فصل الخطاب و دلالت آن و گنجینه وحی و نگهبان آن و آیه ذکر و ترجمه آن و معدن تنزیل و نهایت آن هستند. آنها ستارگان آسمانی و انوار علوی هستند که از خورشید عصمت فاطمی و در آسمان عظمت محمّدی و شاخههای نبوی روییده در باغستان احمدی میدرخشند. و اسرار الهیاند که در پیکر بشری به ودیعت نهاده شده و ذریّه پاک و عترت هاشمیاند که هادی و مهدی هستند. آنها بهترین افراد بشرند.
آن ها ائمه پاک و عترت معصوم و ذریه گرامی و خلفای رشد یافته و بزرگان صدیقین و اوصیاء برگزیده و اسباط پسندیده و هداة مهدیین و چهره های درخشان از آل طه و یاسین و حجت های خدا بر اولین و آخرین هستند.
نام آنها بر سنگها و برگهای درختان و بالهای پرندگان و بر درهای بهشت و جهنم و بر عرش و افلاک و بر بالهای فرشتگان و بر پردههای جلال خداوند و سرادق عزّ و جمال نوشته شده است. به نام آنها پرندگان تسبیح میکنند و ماهیان دریاهای عمیق برای شیعیان آنها استغفار میکنند. و خداوند هیچ کسی را خلق نکرده مگر اینکه از او اقرار به وحدانیت خود و ولایت ذریّه پاک و بیزاری از دشمنان آنها گرفته است. عرش استقرار نیافت تا زمانی که بر آن با نور نوشته شد: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ علی ولی اللَّه.
**[ترجمه]
و رجح الموازین أی بالإمامة ترجح موازین العباد فی القیامة أغدق المطر کثر قطره و الهطل المطر المتفرق العظیم القطر و هملت السماء دام مطرها و الأرج محرکة و الأریج توهج ریح الطیب و فاح المسک انتشرت رائحته و لکنت کخرست
ص: 174
بکسر العین و یقال لمن لا یقیم العربیة لعجمة لسانه و یقال خصه بالشی ء خصا و خصوصا و أمره بین الکاف و النون أی هم عجیب أمر الله المکنون الذی ظهر بین الکاف و النون إشارة إلی قوله تعالی إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (1)
أقول: صفات الإمام علیه السلام متفرقة فی الأبواب السابقة و الآتیة لا سیما باب احتجاجات هشام بن الحکم
**[ترجمه]و رجح الموازین أی بالإمامة ترجح موازین العباد فی القیامة أغدق المطر کثر قطره و الهطل المطر المتفرق العظیم القطر و هملت السماء دام مطرها و الأرج محرکة و الأریج توهج ریح الطیب و فاح المسک انتشرت رائحته و لکنت کخرست
ص: 174
بکسر العین و یقال لمن لا یقیم العربیة لعجمة لسانه و یقال خصه بالشی ء خصا و خصوصا و
\\"امر بین کاف و نون خدایند\\" یعنی آنها امر عجیب خدایند که بین کاف و نوناند که اشاره ایست به آیه: «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» - . یس / 82 - {چون به چیزی اراده فرماید کارش این بس که می گوید باش پس [بی درنگ] موجود می شود}
میگویم: صفات امام علیه السلام، در بخشهای قبلی و بعدی، مخصوصاً بخش احتجاجات هشام بن حکم، پراکنده است .
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الدَّقَّاقُ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْعِجْلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی الْمَعْرُوفِ بِبُرْدٍ (2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خُدَاهِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِشَامٍ (3) عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ عَنْ (4) حَبَابَةَ الْوَالِبِیَّةِ قَالَتْ رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی شُرْطَةِ الْخَمِیسِ (5) وَ مَعَهُ
ص: 175
دِرَّةٌ (1) یَضْرِبُ بِهَا بَیَّاعِی الْجِرِّیِّ وَ الْمَارْمَاهِی وَ الزِّمِّیرِ وَ الطَّافِی (2) وَ یَقُولُ لَهُمْ یَا بَیَّاعِی مُسُوخِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ جُنْدِ بَنِی مَرْوَانَ فَقَامَ إِلَیْهِ فُرَاتُ بْنُ أَحْنَفَ فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا جُنْدُ بَنِی مَرْوَانَ فَقَالَ لَهُ أَقْوَامٌ حَلَقُوا اللِّحَی وَ فَتَلُوا الشَّوَارِبَ (3) فَلَمْ أَرَ نَاطِقاً أَحْسَنَ نُطْقاً مِنْهُ ثُمَّ اتَّبَعْتُهُ فَلَمْ أَزَلْ أَقْفُو أَثَرَهُ حَتَّی قَعَدَ فِی رَحَبَةِ الْمَسْجِدِ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ مَا دَلَالَةُ الْإِمَامَةِ رَحِمَکَ اللَّهُ فَقَالَ (4) ایتنی (ایتِینِی) بِتِلْکِ الْحَصَاةِ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَصَاةٍ فَأَتَیْتُهُ بِهَا فَطَبَعَ فِیهَا بِخَاتَمِهِ (5) ثُمَّ قَالَ لِی یَا حَبَابَةُ إِذَا ادَّعَی مُدَّعٍ الْإِمَامَةَ فَقَدَرَ أَنْ یَطْبَعَ کَمَا رَأَیْتِ
ص: 176
فَاعْلَمِی أَنَّهُ إِمَامٌ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ وَ الْإِمَامُ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ شَیْ ءٌ أَرَادَهُ (1) قَالَتْ ثُمَّ انْصَرَفْتُ حَتَّی قُبِضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَجِئْتُ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام وَ هُوَ فِی مَجْلِسِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ النَّاسُ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ لِی یَا حَبَابَةُ الْوَالِبِیَّةُ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا مَوْلَایَ فَقَالَ هات (2) (هَاتِی) مَا مَعَکِ قَالَتْ فَأَعْطَیْتُهُ الْحَصَاةَ فَطَبَعَ فِیهَا کَمَا طَبَعَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَتْ ثُمَّ أَتَیْتُ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ هُوَ فِی مَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَقَرَّبَ وَ رَحَّبَ ثُمَّ قَالَ لِی إِنَّ فِی الدَّلَالَةِ دَلِیلًا عَلَی مَا تُرِیدِینَ أَ فَتُرِیدِینَ دَلَالَةَ الْإِمَامَةِ فَقُلْتُ نَعَمْ یَا سَیِّدِی فَقَالَ هات (3) (هَاتِی) مَا مَعَکِ فَنَاوَلْتُهُ الْحَصَاةَ فَطَبَعَ لِی فِیهَا قَالَتْ ثُمَّ أَتَیْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ قَدْ بَلَغَ بِیَ الْکِبَرُ إِلَی أَنْ أَعْیَیْتُ (4) فَأَنَا أَعُدُّ یَوْمَئِذٍ مِائَةً وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً فَرَأَیْتُهُ رَاکِعاً وَ سَاجِداً مَشْغُولًا بِالْعِبَادَةِ فَیَئِسْتُ مِنَ الدَّلَالَةِ فَأَوْمَأَ إِلَیَّ بِالسَّبَّابَةِ فَعَادَ إِلَیَّ شَبَابِی فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی کَمْ مَضَی مِنَ الدُّنْیَا وَ کَمْ بَقِیَ قَالَ أَمَّا مَا مَضَی فَنَعَمْ وَ أَمَّا مَا بَقِیَ فَلَا قَالَتْ ثُمَّ قَالَ لِی هات (5) (هَاتِی) مَا مَعَکِ فَأَعْطَیْتُهُ الْحَصَاةَ فَطَبَعَ لِی فِیهَا ثُمَّ لَقِیتُ (6) أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَطَبَعَ لِی فِیهَا ثُمَّ أَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَطَبَعَ لِی فِیهَا ثُمَّ أَتَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَطَبَعَ لِی فِیهَا ثُمَّ أَتَیْتُ الرِّضَا علیه السلام فَطَبَعَ لِی فِیهَا ثُمَّ عَاشَتْ حَبَابَةُ بَعْدَ ذَلِکَ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ عَلَی مَا ذَکَرَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ هَمَّامٍ (7).
**[ترجمه]إکمال الدین: عبدالکریم بن عمر جعفی از حبابه والبیه نقل کرده که: امیرالمؤمنین علیه السّلام را در میان شرطة الخمیس - . شرطه به معنای چیزی است که شرط شده و اولین دستهای که در جنگ حاضر میشود و نیز خواص پادشاه را شرطه میگویند. و خمیس همان ارتش است که از پنج قسمت ساخته می شود: مقدمه و ساقه و میمنه و میسره و قلب. و گفته شده غنائم جنگ بین آنها تخمیس میشود به آن خمیس میگویند. امیر المؤمنین علیه السلام گروهی را که پنج یا شش هزار نفر بودند به شرطة الخمیس نامیده بودند؛ زیرا آنها بر امام شرط کرده بودند. برقی آنها را در بخش اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام آورده است و اینچنین نوشته است: و شرطة الخمیس دستهای از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام بودند که شش هزار نفر میشدند. علی بن حکم گفته است: آن دسته از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام که ایشان به آنها فرموده بودند: با من شرط کنید و من نیز تنها با شما شرط میکنم که بهشتی شوید، شرط طلا و نقره نمیکنم. پیامبر ما صلی الله علیه و آله نیز به اصحابشان فرمودند: شرط کنید، من چیزی جز بهشت را برای شما شرط نمیکنم. امیرالمؤمنین علیه السلام در روز جمل به عبدالله بن یحیی حضرمی فرمودند: مژده ای یحیی! تو و پدرت حقیقتاً از شرطة الخمیس هستید، رسول الله صلی الله علیه و آله به من خبر داد که نام تو و پدرت در شرطة الخمیس است و خداوند در آسمان بر زبان پیامبرش نام شما را شرطة الخمیس نهاد. برقی در ادامه نام بعضی از آنها را ذکر میکند. مانند: سلمان، مقداد، ابوذر، عمار و عدهای دیگر. -
ص: 175
دیدم در حالی که شلاقی به دست داشت - . در کافی: معه درة لها سبایتان. -
و با آن فروشندگانی که جری - . نوعی ماهی رودخانهای که دراز است و به حنکلیس معروف است و در مصر به آن ثعبان الماء میگویند، بی استخوان است و سری بزرگ ستون فقراتی دراز دارد. -
و مارماهی و زمیر - . نوعی ماهی که بر پشت خود برآمدگی دارد و بیشتر در آب های صاف زندگی می کند. در کافی زمار آمده است -
و طافی - . ماهی که در آب بمیرد و روی آب بیاید را طافی گویند. -
می فروختند را میزدند و به آنها میفرمودند: ای کسانی که فروشنده مسخ شده های بنی اسرائیل و سربازان بنی مرواناید.
فرات بن احنف به نزد ایشان رفت و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! سپاه بنیمروان دیگر چیست؟ فرمودند: اقوامی که ریشها را میتراشدنند و سبیل را تاب میدادند. حبابه میگوید: سخنسرایی شیواتر از ایشان ندیده بودم، به دنبال ایشان رفتم تا وارد مسجد شدند و در صحن مسجد نشستند. به ایشان عرض کردم: ای امیرالمؤمنین! خداوند رحمتتان کند! علامت امامت چیست؟ حضرت فرمودند: برو آن سنگها را بیاور، با دست اشاره به سنگها کرد و من آن ها را آوردم، با انگشتر خودشان روی آن سنگها نقش زدند و سپس فرمودند: ای حبابه! هر گاه کسی ادعای امامت کرد و توانست طوری که دیدی بر روی سنگ نقش بزند،
ص: 176
بدان که او امامی است که اطاعتش واجب است. و امام هر کاری را که تصمیم بگیرد می تواند انجام دهد.
حبابه میگوید: من بازگشتم. امیرالمؤمنین علیه السّلام از دنیا رفتند، خدمت امام حسن علیه السّلام آمدم و ایشان در جای امیرالمؤمنین علیه السّلام نشسته بودند و مردم از ایشان سؤال میکردند. حضرت به من فرمودند: تو حبابه والبیه هستی؟ عرض کردم: آری. فرمودند: آنچه که همراه داری را به من بده! سنگها را به ایشان دادم، همانطوری که امیرالمؤمنین در آن ها نقش زده بودند، آن جناب نیز نقش زدند.
بعدها در مسجد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نزد امام حسین علیه السّلام آمدم. مرا نزدیک بردند و خوشآمد گفتند. سپس فرمودند: در این علامت نشانهای بر خواسته تو وجود دارد؛ آیا میخواهی دلیل امامت را بجویی؟ عرض کردم: آری ای آقای من. فرمودند: آنچه همراه داری را به من بده! سنگها را دادم و ایشان روی آنها نقش زدند.
بعدها خدمت علی بن الحسین علیه السلام آمدم، دیگر پیر و ناتوان شده بودم و در آن وقت حدود صد و سیزده سال، از عمرم گذشته بود. ایشان را در حال رکوع و سجود و مشغول عبادت دیدم. از رسیدن به نشانه خود مأیوس شدم. ایشان با انگشت سبابهاشان اشارهای به من کردند و جوانیم به من بازگشت. عرض کردم: آقا از دنیا چقدر گذشته و چقدر باقیمانده است؟ فرمودند: چقدر گذشته را میتوان گفت، ولی چقدر مانده را نمی توان گفت، بعد فرمودند: آنچه همراه داری را بده. سنگها را به ایشان دادم و روی آنها نقش زدند.
بعدها حضرت باقر علیه السّلام را ملاقات کردم؛ ایشان نیز برایم ریگها را نقش زدند، سپس خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم ایشان هم برایم سنگها را نقش زدند، بعد خدمت حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام رسیدم ایشان نیز نقش زدند، بعد خدمت حضرت رضا علیه السّلام رسیدم، آن جناب نیز برایم نقش زدند. حبابه، آنطور که عبد اللَّه بن همام گفته است، پس از این جریان، نه ماه زنده بود. - . اکمال الدین : 296 و 297 -
**[ترجمه]
الجری و المارماهی و الزمیر أنواع من السمک لا فلوس لها و الطافی الذی مات فی الماء و طفا فوقه و رَحَبَة المکان بالفتح و التحریک ساحته و متسعه
ص: 177
قولها و رحب أی قال لها مرحبا أو وسع لها المکان لتجلس و الرحب السعة و قولهم مرحبا أی لقیت رحبا و سعة قوله علیه السلام إن فی الدلالة لعل المعنی أن ما رأیت من الدلالة من أبی و أخی تکفی لعلمک بإمامتی لنصهم علی أو أن فیما جعله الله دلیلا علی إمامتی من المعجزات و البراهین ما یوجب علمک بإمامتی أو أن فی دلالتی إیاک علی ما فی ضمیرک دلالة علی الإمامة حیث أقول إنک تریدین دلالة الإمامة و یمکن أن یقرأ فیّ بالتشدید لیکون خبر أن و الدلالة اسمها و دلیلا بدله و علی ما تریدین صفته کقوله تعالی بِالنَّاصِیَةِ ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ (1) قوله علیه السلام أما ما مضی فنعم أی لنا علم به و أما ما بقی فلیس لنا به علم أو أما ما مضی فنبینه لک فعلی الثانی فسره علیه السلام لها و لم تنقل و علی الأول یحتمل البیان و عدمه للمصلحة أقول علی ما فی الخبر لا بد أن یکون عمرها مائتین و خمسا و ثلاثین سنة أو أکثر علی ما تقتضیه تواریخ وفاة الأئمة علیهم السلام و مدة أعمارهم إن کان مجیئها إلی علی بن الحسین فی أوائل إمامته کما هو الظاهر و لو فرضنا کونه فی آخر عمره علیه السلام و مجیئها إلی الرضا علیه السلام فی أول إمامته فلا بد أن یکون عمرها أزید من مائتی سنة و الله یعلم.
**[ترجمه]ص: 177
\\"در این علامت، دلیلی برای خواسته تو وجود دارد\\" شاید معنایش این باشد که آن علامتی که از پدر و برادرم دیدی کافی است تا به امامت من یقین پیدا کنی؛ چون ایشان من را برای امامت تعیین کردهاند، یا معنا این است که: معجزات و براهین خداوند برای امامت من به قدری هست که به امامت من یقین کنی، یا معنا این باشد که: این که من از خواسته دل تو خبر دادم، خود نشانه امامت من است.
\\"چقدر گذشته را میتوان گفت\\" یعنی ما میدانیم. \\"ولی چقدر مانده را نمی توان گفت\\" یعنی ما نمیدانیم. یا بگوییم: \\"چقدر گذشته را میتوان گفت\\" یعنی: میگوییم. بنابر معنای دوم امام علیه السلام جواب سؤال را به حبابه داده و او نقل نکرده است و بنابر معنای اول شاید حضرت جواب سؤال را بیان کردهاند و شاید هم برای این که مصلحت نبوده بیان نکردهاند.
باید گفت: طبق آنچه که خبر حاکی از آن است عمر حبابه، اگر در اول امامت حضرت زینالعابدین علیه السّلام خدمت ایشان رسیده باشد، باید حدود دویست و سی و پنج سال یا بیشتر بوده باشد. و اگر فرض کنیم در آخر عمر حضرت زینالعابدین علیه السّلام خدمت ایشان رسیده و خدمت حضرت رضا علیه السلام نیز در اول امامتشان رسیده باشد، باز عمرش بیشتر از دویست سال می شود. والله عالم.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ (2) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّ حَبَابَةَ الْوَالِبِیَّةَ دَعَا لَهَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهَا شَبَابَهَا وَ أَشَارَ إِلَیْهَا بِإِصْبَعِهِ فَحَاضَتْ لِوَقْتِهَا وَ لَهَا یَوْمَئِذٍ مِائَةُ سَنَةٍ وَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً (3).
ص: 178
**[ترجمه]إکمال الدین: محمّد بن اسماعیل از موسی بن جعفر نقل کرده که پدرم از پدرش موسی بن جعفر علیه السلام و ایشان نیز از پدرشان، جعفر بن محمّد علیه السلام و ایشان نیز از پدرشان محمّد بن علی علیه السلام نقل کردهاند که: حضرت علی بن الحسین علیه السّلام برای حبابه والبیه دعا کرد و خداوند هم جوانی او را برگرداند و با انگشت اشاره نمود و با اینکه صد و سیزده سال سن داشت، همان دم حائض گردید. - . همان : 297 -
ص: 178
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری ذَکَرَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ فِی کِتَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مَصْقَلَةَ عَنْ سَعْدٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام فَاسْتُوذِنَ لِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ جَمِیلٌ (1) طَوِیلٌ جَسِیمٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ بِالْوَلَایَةِ فَرَدَّ عَلَیْهِ بِالْقَبُولِ وَ أَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ فَجَلَسَ إِلَی جَنْبِی (2) فَقُلْتُ فِی نَفْسِی لَیْتَ شِعْرِی مَنْ هَذَا فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ هَذَا مِنْ وُلْدِ الْأَعْرَابِیَّةِ صَاحِبَةِ الْحَصَاةِ الَّتِی طَبَعَ آبَائِی فِیهَا بِخَوَاتِیمِهِمْ فَانْطَبَعَتْ (3) ثُمَّ قَالَ هَاتِهَا فَأَخْرَجَ حَصَاةً وَ فِی جَانِبٍ مِنْهَا مَوْضِعٌ أَمْلَسُ فَأَخَذَهَا وَ أَخْرَجَ خَاتَمَهُ فَطَبَعَ فِیهَا فَانْطَبَعَ وَ کَأَنِّی أَقْرَأُ الْخَاتَمَ (4) السَّاعَةَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ فَقُلْتُ لِلْیَمَانِیِّ رَأَیْتَهُ قَطُّ قَبْلَ هَذَا فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ وَ إِنِّی مُنْذُ دَهْرٍ لَحَرِیصٌ عَلَی رُؤْیَتِهِ حَتَّی کَانَ السَّاعَةَ أَتَانِی شَابٌّ لَسْتُ أَرَاهُ فَقَالَ (5) قُمْ فَادْخُلْ فَدَخَلْتُ ثُمَّ نَهَضَ (6) وَ هُوَ یَقُولُ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ أَشْهَدُ إِنَّ حَقَّکَ لَوَاجِبٌ (7) کَوُجُوبِ حَقِّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (8) وَ إِلَیْکَ انْتَهَتِ الْحِکْمَةُ وَ الْإِمَامَةُ وَ أَنَّکَ وَلِیُّ اللَّهِ الَّذِی لَا عُذْرَ لِأَحَدٍ فِی الْجَهْلِ بِهِ فَسَأَلْتُ عَنِ اسْمِهِ فَقَالَ اسْمِی مِهْجَعُ بْنُ الصَّلْتِ بْنِ عُقْبَةَ بْنِ سِمْعَانَ بْنِ غَانِمِ بْنِ
ص: 179
أُمِّ غَانِمٍ وَ هِیَ الْأَعْرَابِیَّةُ الْیَمَانِیَّةُ صَاحِبَةُ الْحَصَاةِ الَّتِی خَتَمَ فِیهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ قَالَ أَبُو هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیُّ فِی ذَلِکَ:
بِدَرْبِ الْحَصَی مَوْلًی لَنَا یَخْتِمُ الْحَصَی (1)*** لَهُ اللَّهُ أَصْفَی بِالدَّلِیلِ وَ أَخْلَصَا
وَ أَعْطَاهُ آیَاتِ الْإِمَامَةِ کُلَّهَا ***کَمُوسَی وَ فَلْقِ الْبَحْرِ وَ الْیَدِ وَ الْعَصَا
وَ مَا قَمَّصَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ حُجَّةً*** وَ مُعْجِزَةً إِلَّا الْوَصِیِّینَ قَمَّصَا
فَمَنْ کَانَ مُرْتَاباً بِذَاکَ فَقَصْرُهُ (2)*** مِنَ الْأَمْرِ أَنْ یَبْلُوَ الدَّلِیلَ وَ یَفْحَصَا
فِی أَبْیَاتٍ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ عَیَّاشٍ هَذِهِ أُمُّ غَانِمٍ صَاحِبَةُ الْحَصَاةِ غَیْرُ تِلْکَ صَاحِبَةِ الْحَصَاةِ وَ هِیَ أُمُّ النَّدَی حَبَابَةُ بِنْتُ جَعْفَرٍ الْوَالِبِیَّةُ الْأَسَدِیَّةُ وَ هِیَ غَیْرُ صَاحِبِ الْحَصَاةِ الْأُولَی الَّتِی طَبَعَ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَإِنَّهَا أُمُّ سُلَیْمٍ وَ کَانَتْ وَارِثَةَ الْکُتُبِ فَهُنَّ ثَلَاثٌ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُنَّ خَبَرٌ قَدْ رَوَیْتُهُ وَ لَمْ أُطِلِ الْکِتَابَ بِذِکْرِهِ (3).
غط، الغیبة للشیخ الطوسی سَعْدٌ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ الَّتِی خَتَمَ فِیهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (4).
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّخَعِیِّ عَنِ الْجَعْفَرِیِّ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ صَاحِبَةُ الْحَصَاةِ الَّتِی طَبَعَ فِیهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ السِّبْطُ إِلَی وَقْتِ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (5).
**[ترجمه]إعلام الوری: داود بن قاسم نقل کرده، در محضر امام حسن عسکری علیه السّلام بودم، ایشان اذن فرمودند تا مردی از اهالی یمن وارد شود. مردی زیبارو و بلندقد و تنومند وارد شد و به امام سلام کرد، ایشان نیز جواب داد و به او فرمودند که بنشیند، آن مرد کنار من نشست، با خود گفتم کاش میدانستم این شخص کیست؟ امام علیه السّلام فرمودند: این پسر آن زن بادیه نشین است که پدرانم برای او بر روی سنگها نقش زدهاند. - . در کافی این قسمت هم اضافه شده است: و حالا سنگها را با خود آورده تا من هم در آنها
نقش بزنم. - حضرت به او فرمودند: آن سنگها را بده! یک قسمت از سنگها خالی بود حضرت آن را برداشتند و با انگشتر خود بر آن نقش زدند. گویا هم اکنون هم روی انگشتر را میخوانم - . در کافی: گویا هم اکنون هم نقش انگشترش را میبینم - که نوشته بود: حسن بن علی.
به مرد یمنی گفتم: تا به حال این آقا را دیده بودی؟ گفت: نه به خدا، سالهاست که آرزوی دیدارش را داشته ام که تا همین چند لحظه پیش جوانی که قبلاً او را ندیده بودم پیش من آمد و گفت: برخیز و داخل شو! من هم داخل شدم.
مرد یمنی از جای برخاست در حالی که خطاب به امام حسن عسگری علیه السلام میگفت: رحمت و برکت خدا بر شما خاندان که همه از یکدیگرید! گواهی میدهم که حق شما واجب است مانند حق امیرالمؤمنین علیه السّلام و ائمه بعد از او صلوات الله علیهم اجمعین. - . در کافی بعد از این جمله اینطور آمده است: سپس رفت و دیگر ندیدمش. اسحاق از قول اباهاشم جعفری نقل کرده، از آن مرد اسمش را پرسیدم. گفت: اسم من مهجع اه ثم سرده است تا میرسد به آنجا که: امیرالمؤمنین علیه السلام و اضافه کرده و سبط تا زمان ابالحسن علیه السلام. -
حکمت و امامت به شما رسیده است و شما ولیّ خدا هستید و عذر کسی که این را نمیداند پذیرفته نیست.
اسمش را پرسیدم، گفت: نام من مهجع بن صلت بن عقبة بن سمعان بن غانم
ص: 179
بن امّ غانم که همان زن یمانی صاحب سنگی است که امیرالمؤمنین علیه السلام بر آنها نقش زده بود. اباهاشم جعفری در این مورد اشعار زیر را سروده:
بدرب الحصی مولی لنا یختم الحصی
له اللَّه اصفی بالدلیل و اخلصا
و اعطاه آیات الامامة کلها
کموسی و فلق البحر و الید و العصا
و ما قمص اللَّه النبیین حجة و معجزة الّا الوصیّین قمصا
فمن کان مرتابا بذاک فقصره من الامر ان یبلو الدلیل و یفحصا
ابوعبداللَّه بن عیاش گفته است: این ام غانم صاحب سنگها غیر از آن امالندی حبابه دختر جعفر والبیه اسدی صاحب سنگ بوده و او نیز غیر از آن زنی است که رسول الله صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین برای او روی سنگ نقش زدند، چون نام او امّ سلیم بود و کتابهایی به ارث برده بود. پس آنها سه زن بوده اند که هر کدام داستان و جریانی داشته اند روایت آنها را نقل کردهام و کتاب را با نقل آن طولانی نمیکنم. - . إعلام الوری : 213 و 214 (ط 1 ) و 352 و 354 (ط 2 ) -
در کتاب غیبت شیخ طوسی، مانند همین تا \\"که امیرالمؤمنین بر آن ها نقش زده بود\\" از طریق سعد از اباهاشم جعفری روایت شده است. - . غیبت طوسی : 132 -
کافی نیز مانند همین را تا \\"همان زن صاحب سنگی که امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندانش تا ابالحسن علیه السلام بر آنها نقش زده بودند\\" را از جعفری نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 347 -
**[ترجمه]
قمصه أی ألبسه قمیصا استعیر هنا لإعطاء الدلیل و المعجزة و یقال
ص: 180
قَصْرُک أن تفعل کذا أی جهدک و غایتک و السبط ولد الولد أی أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام و أبو الحسن علیه السلام یحتمل الثانی و الثالث فالأول علی أن یکون المراد الختم لها و الثانی أعم من أن یکون لها و لأولادها و الثانی أظهر إذ الظاهر مغایرتها لحبابة.
**[ترجمه]قمصه أی ألبسه قمیصا استعیر هنا لإعطاء الدلیل و المعجزة و یقال
ص: 180
قَصْرُک أن تفعل کذا أی جهدک و غایتک و السبط ولد الولد أی أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام و
\\"ابالحسن علیه السلام\\" احتمال دارد مراد ابالحسن ثانی باشد و احتمال هم دارد ابالحسن ثالث مراد باشد، اولی بنابر اینکه مهر برای ایشان است و دومی بنابر اینکه اعم از این است که مهر برای ایشان یا برای فرزندان ایشان باشد. دومی ظهور بیشتری دار، زیرا با زمان حبابه مغایرت دارد.
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الشَّیْخِ الصَّدُوقِ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیِّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ جَاءَهُ بَعْضُ أَصْحَابِنَا یُعْلِمُهُ بِأَنَّ جَعْفَرَ (1) بْنَ عَلِیٍّ کَتَبَ إِلَیْهِ کِتَاباً یُعَرِّفُهُ نَفْسَهُ وَ یُعْلِمُهُ أَنَّهُ الْقَیِّمُ بَعْدَ أَخِیهِ وَ أَنَّ عِنْدَهُ مِنْ عِلْمِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ مَا یُحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ غَیْرَ ذَلِکَ مِنَ الْعُلُومِ کُلِّهَا قَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَلَمَّا قَرَأَتُ الْکِتَابَ کَتَبْتُ إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ علیه السلام وَ صَیَّرْتُ کِتَابَ جَعْفَرٍ فِی دَرْجِهِ فَخَرَجَ إِلَیَّ الْجَوَابُ فِی ذَلِکَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ أَتَانِی کِتَابُکَ أَبْقَاکَ اللَّهُ وَ الْکِتَابُ الَّذِی فِی دَرْجِهِ وَ أَحَاطَتْ مَعْرِفَتِی بِجَمِیعِ مَا تَضَمَّنَهُ عَلَی اخْتِلَافِ أَلْفَاظِهِ وَ تَکَرُّرِ الْخَطَاءِ فِیهِ وَ لَوْ تَدَبَّرْتَهُ لَوَقَفْتَ عَلَی بَعْضِ مَا وَقَفْتُ عَلَیْهِ مِنْهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ حَمْداً لَا شَرِیکَ لَهُ عَلَی إِحْسَانِهِ إِلَیْنَا وَ فَضْلِهِ عَلَیْنَا أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْحَقِّ إِلَّا تَمَاماً (2) وَ لِلْبَاطِلِ إِلَّا زُهُوقاً وَ هُوَ شَاهِدٌ عَلَیَّ بِمَا أَذْکُرُهُ وَ لِی عَلَیْکُمْ بِمَا أَقُولُهُ إِذَا اجْتَمَعْنَا بِیَوْمٍ لَا رَیْبَ (3) فِیهِ وَ سَأَلَنَا عَمَّا نَحْنُ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ وَ أَنَّهُ لَمْ یَجْعَلْ لِصَاحِبِ الْکِتَابِ عَلَی الْمَکْتُوبِ إِلَیْهِ وَ لَا عَلَیْکَ (4) وَ لَا عَلَی أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ جَمِیعاً إِمَامَةً مُفْتَرَضَةً وَ لَا طَاعَةً وَ لَا ذِمَّةً وَ سَأُبَیِّنُ لَکُمْ جُمْلَةً تَکْتَفُونَ بِهَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ یَا هَذَا یَرْحَمُکَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثاً وَ لَا أَهْمَلَهُمْ سُدًی بَلْ
ص: 181
خَلَقَهُمْ بِقُدْرَتِهِ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَسْمَاعاً وَ أَبْصَاراً وَ قُلُوباً وَ أَلْبَاباً ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِمُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ یَأْمُرُونَهُمْ بِطَاعَتِهِ وَ یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعْصِیَتِهِ وَ یُعَرِّفُونَهُمْ مَا جَهِلُوهُ مِنْ أَمْرِ خَالِقِهِمْ وَ دِینِهِمْ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ مَلَائِکَةً وَ بَایَنَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَنْ بَعَثَهُمْ إِلَیْهِمْ بِالْفَضْلِ الَّذِی لَهُمْ عَلَیْهِمْ وَ مَا آتَاهُمْ مِنَ الدَّلَائِلِ الظَّاهِرَةِ وَ الْبَرَاهِینِ الْبَاهِرَةِ وَ الْآیَاتِ الْغَالِبَةِ فَمِنْهُمْ مَنْ جَعَلَ عَلَیْهِ النَّارَ بَرْداً وَ سَلَاماً وَ اتَّخَذَهُ خَلِیلًا وَ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَهُ تَکْلِیماً وَ جَعَلَ عَصَاهُ ثُعْبَاناً مُبِیناً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَحْیَا الْمَوْتَی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ عَلَّمَهُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِیَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ ثُمَّ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ وَ تَمَّ بِهِ نِعْمَتُهُ وَ خَتَمَ بِهِ أَنْبِیَاءَهُ وَ أَرْسَلَهُ إِلَی النَّاسِ کَافَّةً وَ أَظْهَرَ مِنْ صِدْقِهِ مَا ظَهَرَ وَ بَیَّنَ مِنْ آیَاتِهِ وَ عَلَامَاتِهِ مَا بَیَّنَ ثُمَّ قَبَضَهُ صلی الله علیه و آله حَمِیداً فَقِیداً سَعِیداً وَ جَعَلَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ إِلَی أَخِیهِ وَ ابْنِ عَمِّهِ وَ وَصِیِّهِ وَ وَارِثِهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ثُمَّ إِلَی الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِهِ وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ أَحْیَا بِهِمْ دِینَهُ وَ أَتَمَّ بِهِمْ نُورَهُ وَ جَعَلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ إِخْوَتِهِمْ وَ بَنِی عَمِّهِمْ وَ الْأَدْنَیْنَ فَالْأَدْنَیْنَ مِنْ ذَوِی أَرْحَامِهِمْ فَرْقاً بَیِّناً تُعْرَفُ بِهِ الْحُجَّةُ مِنَ الْمَحْجُوجِ وَ الْإِمَامُ مِنَ الْمَأْمُومِ بِأَنْ عَصَمَهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَ بَرَّأَهُمْ مِنَ الْعُیُوبِ وَ طَهَّرَهُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ نَزَّهَهُمْ مِنَ اللَّبْسِ وَ جَعَلَهُمْ خُزَّانَ عِلْمِهِ وَ مُسْتَوْدَعَ حِکْمَتِهِ وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ وَ أَیَّدَهُمْ بِالدَّلَائِلِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَکَانَ النَّاسُ عَلَی سَوَاءٍ وَ لَادَّعَی أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کُلُّ وَاحِدٍ (1) وَ لَمَا عُرِفَ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ وَ لَا الْعِلْمُ مِنَ الْجَهْلِ وَ قَدِ ادَّعَی هَذَا الْمُبْطِلُ الْمُدَّعِی عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ بِمَا ادَّعَاهُ فَلَا أَدْرِی بِأَیَّةِ حَالَةٍ هِیَ لَهُ رَجَاءَ أَنْ یَتِمَّ دَعْوَاهُ أَ بِفِقْهٍ فِی دِینِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا یَعْرِفُ حَلَالًا مِنْ حَرَامٍ وَ لَا یَفْرُقُ بَیْنَ خَطَإٍ وَ صَوَابٍ أَمْ بِعِلْمٍ فَمَا یَعْلَمُ حَقّاً مِنْ بَاطِلٍ وَ لَا مُحْکَماً مِنْ مُتَشَابِهٍ وَ لَا یَعْرِفُ حَدَّ الصَّلَاةِ وَ وَقْتَهَا أَمْ بِوَرَعٍ فَاللَّهُ شَهِدَ (2) عَلَی تَرْکِهِ
ص: 182
لِصَلَاةِ الْفَرْضِ (1) أَرْبَعِینَ یَوْماً یَزْعُمُ ذَلِکَ لِطَلَبِ الشُّعْبَدَةِ (2) وَ لَعَلَّ خَبَرَهُ تَأَدَّی (3) إِلَیْکُمْ وَ هَاتِیکَ طُرُقٌ مُنْکَرَةٌ مَنْصُوبَةٌ (4) وَ آثَارُ عِصْیَانِهِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَشْهُورَةٌ قَائِمَةٌ أَمْ بِآیَةٍ فَلْیَأْتِ بِهَا أَمْ بِحُجَّةٍ فَلْیُقِمْهَا أَمْ بِدَلَالَةٍ فَلْیَذْکُرْهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ الْعَزِیزِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ حم تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ (5) فَالْتَمِسْ تَوَلَّی اللَّهُ تَوْفِیقَکَ مِنْ هَذَا الظَّالِمِ مَا ذَکَرْتُ لَکَ وَ امْتَحِنْهُ وَ اسْأَلْهُ عَنْ آیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ یُفَسِّرُهَا أَوْ صَلَاةٍ یُبَیِّنُ حُدُودَهَا وَ مَا یَجِبُ فِیهِمَا لِتَعْلَمَ حَالَهُ وَ مِقْدَارَهُ وَ یَظْهَرَ لَکَ عَوَارُهُ وَ نُقْصَانُهُ وَ اللَّهُ حَسِیبُهُ حَفِظَ اللَّهُ الْحَقَّ عَلَی أَهْلِهِ وَ أَقَرَّهُ فِی مُسْتَقَرِّهِ وَ قَدْ أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ تَکُونَ الْإِمَامَةُ فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ إِذَا أَذِنَ اللَّهُ لَنَا فِی الْقَوْلِ ظَهَرَ الْحَقُّ وَ اضْمَحَلَّ الْبَاطِلُ وَ انْحَسَرَ عَنْکُمْ وَ إِلَی اللَّهِ أَرْغَبُ فِی الْکِفَایَةِ وَ جَمِیلِ الصُّنْعِ وَ الْوَلَایَةِ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ (6).
**[ترجمه]احتجاج: احمد بن اسحاق بن سعد اشعری رحمة اللَّه علیه نقل کرده، یکی از اصحاب پیش او آمده و گفته: جعفر بن علی - . جعفر پسر امام علی النقی علیه السلام. - نامه ای برایش نوشته و خود را معرفی کرده و گفته که من جانشین بعد از برادرم هستم و علم حلال و حرام و هر چه مردم احتیاج داشته باشند و بقیه علوم دیگر پیش من است. احمد بن اسحاق می گوید: وقتی نامه را خواندم نامه ای برای حضرت صاحب الزمان علیه السّلام نوشتم و نامه جعفر را نیز در داخل آن گذاشتم. در جواب آن، امام علیه السّلام چنین نوشتند:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. خدا نگهدارت باشد! نامه ات رسید، و نیز نامه ای که در داخل آن بود. آن را خواندم و متوجه تمام مضامین آن و اختلاف لفظی و اشتباهات پی در پی آن شدم. اگر تو نیز دقت کرده بودی متوجه مقداری از آنها میشدی. حمد مخصوص پرودگار جهانیان است، حمدی که کس دیگری در آن شریک نیست، حمد بر احسانی که نسبت به ما داشته و لطفی که بر ما نموده است. خداوند همواره حق را تمام میکند و باطل را از میان بر میدارد و بر من نسبت به آنچه که برایت ذکر میکنم و میگویم گواه است. وقتی در قیامت جمع شویم و درباره چیزهایی که در آن اختلاف داریم از ما سؤال کنند، بدان که خدا نه بر نویسنده نامه و نه بر آن کس که نامه برایش نوشته شده و نه بر تو و نه بر هیچ یک از مردم امامتی واجب و اطاعتی و تعهدی قرار نداده است. اینک برایت مختصری توضیح میدهم، إن شاء الله که برایتان کافی باشد.
خداوند رحمتت کند! بدان که خدا مردم را بیهوده نیافریده
ص: 181
و آنها را به خود واگذار ننموده است، بلکه به قدرت خویش آفریده و برای آنها گوش و چشم و دل و خرد قرار داده است. سپس انبیاء را برای مژده و بیم فرستاده تا مردم را به اطاعت او امر کنند و از معصیتش نهی کنند و آنها را از آنچه در مورد پروردگار و دینشان نمیدانند مطلع نمایند و بر آنها کتاب نازل کرده و به سویشان ملائکه را برانگیخته است و بین پیامبران و سایر مردمان، به جهت فضیلتی که بر دیگران دارند و به سبب دلایل آشکار و براهین قاطع و معجزه های پیروز، تبعیض قائل شده است.
بر بعضی از آنها آتش را سرد و سلامت کرد و او را خلیل خود نمود، و با بعضی دیگر سخن گفت و عصایش را اژدها کرد، و بعضی از آنها به اذن خدا مرده را زنده میکرد و کور و ابرص را شفا میداد، و آن دیگری را به زبان پرندگان آشنا کرد و از هر چیزی به او عنایت نمود، سپس محمّد صلی اللَّه علیه و آله را رحمتی برای جهانیان قرار داد و به وسیله او نعمتش را تمام و نبوتش را ختم نمود و او را برای همه مردم فرستاد و دلایلی که شاهد راستی او باشد آورد و آیات و علاماتی را ابراز نمود.
سپس او را ستایششده و گرانقدر و باسعادت قبض روح کرد و کار را بعد از او به برادر و پسر عمو و وصی و وارثش علی بن ابیطالب علیه السلام سپرد. و سپس به اوصیای از فرزندان او، یکی پس از دیگری سپرد. به وسیله ایشان دین خود را زنده کرد و نورش را تکمیل نمود. بین ایشان و برادران و عموزادگان و سایر نزدیکان و اقوام ایشان فرق آشکاری قرار داد تا حجت از غیر حجت باز شناخته شود و امام از مأموم جدا گردد؛ به این صورت که ایشان را از گناه پاک و از عیب مبرا ساخت و از هر نوع پلیدی تطهیر و از هر شبهه ای منزه نمود، ایشان را گنجینه علم و امانتدار حکمت و محل اسرار خویش قرار داد و با دلایل تأییدشان کرد، اگر چنین نکرده بود، همه مردم مساوی بودند و هر کس میتوانست ادعای جانشینی خداوند عزّ و جلّ را بکند، و حق از باطل و علم از جهل شناخته نمیشد. و این یاوهسرا با ادعایی که کرده بر خدا دروغ بسته است.
نمیدانم امید دارد این ادعا را با چه چیزی که ثابت کند؟ آیا با فقه در دین خدا؟ که به خدا قسم حلال را از حرام باز نمیشناسد و فرق بین صحیح و خطا را نمیداند. آیا با علم؟ با اینکه حق را از باطل و محکم را از متشابه نمیتواند جدا کند و وقت و حدود نماز را نمیداند. آیا با پرهیزگاری؟ که خدا شاهد است نماز واجب را چهل روز ترک کرد،
ص: 182
چون فکر میکرد شعبده بازی می آموزد که شاید این جریان را شما نیز شنیده باشید، اینک کارهای زشت او - . در یکی از نسخهها و در مصدر: ظرفهای مسکر او - معلوم و آثار معصیت خداوند عزّ و جلّ در او مشهور و پابرجاست. آیا با معجزه؟ پس آن معجزه را بیاورد. آیا با دلیل؟ پس اقامهاش کند. آیا با نشانهای؟ پس بگوید. خداوند در کتاب عزیزش می فرماید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ حم * تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ * ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ * وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ» - . احقاف / 1- 5 - {به نام خداوند رحمتگر مهربان * حاء میم * فرو فرستادن این کتاب از جانب خدای ارجمند حکیم است * [ما] آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است جز به حق و [تا] زمانی معین نیافریدیم و کسانی که کافر شده اند از آنچه هشدار داده شده اند رویگردانند * بگو به من خبر دهید آنچه را به جای خدا فرا می خوانید، به من نشان دهید که چه چیزی از زمین [را] آفریده یا [مگر] آنان را در [کار] آسمانها مشارکتی است اگر راست می گویید کتابی پیش از این [قرآن] یا بازمانده ای از دانش نزد من آورید * کیست گمراه تر از آن کس که به جای خدا کسی را می خواند که تا روز قیامت او را پاسخ نمی دهد و آنها از دعایشان بی خبرند * و چون مردم محشور گردند دشمنان آنان باشند و به عبادتشان انکار ورزند}.
از خداوند بخواه که از این ستمگر به تو توفیق دهد! آنچه برایت توضیح دادم را از او بخواه و امتحانش کن و تقاضا کن یک آیه از قرآن را تفسیر کند، یا حدود و مسائلی که در یک نماز واجب است را بیان کند، تا وضعیت و ارزش او را بفهمی و عیوب و کاستیهایش برایت روشن شود. خدا به حسابش میرسد. خداوند حق را برای اهلش نگه دارد و در جای خود قرار دهد! در ضمن خداوند عزّ و جلّ بعد از حسن و حسین علیهما السّلام امامت را در دو برادر قرار نداده است و اگر خدا به ما اذن سخن دهد، حق آشکار میگردد و باطل از میان میرود و پرده برداشته می شود. و در کفایت و کار خوب و ولایت به خداوند راغبم. او ما را کافی و خوب نگهبانی است. - . احتجاج طبرسی : 262 و 263 -
**[ترجمه]
السدی بالضم و قد یفتح المهملة من الإبل و أسداه أهمله و لبست الأمر لبسا کضرب خلطته و اللبس بالضم الإشکال و الاشتباه أی نزههم من أن
ص: 183
یلتبس علیهم الأمر أو أمرهم علی الناس أو من أن یلبسوا الأمور علی الناس و العوار مثلثة العیب و انحسر أی انکشف الباطل.
**[ترجمه]السدی بالضم و قد یفتح المهملة من الإبل و أسداه أهمله و لبست الأمر لبسا کضرب خلطته و اللبس بالضم الإشکال و الاشتباه أی نزههم من أن
ص: 183
یلتبس علیهم الأمر أو أمرهم علی الناس أو من أن یلبسوا الأمور علی الناس و العوار مثلثة العیب و انحسر أی انکشف الباطل.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَبْدُ اللَّهِ بْنُ کَثِیرٍ (1) فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ الْمَدِینَةَ یَسْأَلُ عَنِ الْإِمَامِ فَدَلُّوهُ عَلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ فَسَأَلَهُ هُنَیْئَةً ثُمَّ خَرَجَ فَدَلُّوهُ عَلَی جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَصَدَهُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ جَعْفَرٌ علیه السلام قَالَ یَا هَذَا إِنَّکَ کُنْتَ مُغْرًی فَدَخَلْتَ مَدِینَتَنَا هَذِهِ تَسْأَلُ عَنِ الْإِمَامِ فَاسْتَقْبَلَکَ فِتْیَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ علیه السلام فَأَرْشَدُوکَ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ فَسَأَلْتَهُ هُنَیْئَةً ثُمَّ خَرَجْتَ فَإِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُکَ عَمَّا سَأَلْتَهُ وَ مَا رَدَّ عَلَیْکَ ثُمَّ اسْتَقْبَلَکَ فِتْیَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ فَقَالُوا لَکَ یَا هَذَا إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَلْقَی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ فَافْعَلْ فَقَالَ صَدَقْتَ قَدْ کَانَ کَمَا ذَکَرْتَ فَقَالَ لَهُ ارْجِعْ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ فَاسْأَلْهُ عَنْ دِرْعِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِمَامَتِهِ فَذَهَبَ الرَّجُلُ فَسَأَلَهُ عَنْ دِرْعِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْعِمَامَةِ فَأَخَذَ دِرْعاً مِنْ کُنْدُوجٍ لَهُ فَلَبِسَهَا فَإِذَا هِیَ سَابِغَةٌ (2) فَقَالَ کَذَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُ الدِّرْعَ فَرَجَعَ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ علیه السلام مَا صَدَقَ ثُمَّ أَخْرَجَ خَاتَماً فَضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ فَإِذَا الدِّرْعُ وَ الْعِمَامَةُ سَاقِطَیْنِ مِنْ جَوْفِ الْخَاتَمِ فَلَبِسَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الدِّرْعَ فَإِذَا هِیَ إِلَی نِصْفِ سَاقِهِ ثُمَّ تَعَمَّمَ بِالْعِمَامَةِ فَإِذَا هِیَ سَابِغَةٌ فَنَزَعَهُمَا ثُمَّ رَدَّهُمَا فِی الْفَصِّ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَلْبَسُهَا إِنَّ هَذَا لَیْسَ مِمَّا غُزِلَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ خِزَانَةَ اللَّهِ فِی کُنْ وَ إِنَّ خِزَانَةَ الْإِمَامِ فِی خَاتَمِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ الدُّنْیَا کَسُکُرُّجَةٍ وَ إِنَّهَا عِنْدَ الْإِمَامِ کَصَحْفَةٍ وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الْأَمْرُ هَکَذَا لَمْ نَکُنْ أَئِمَّةً وَ کُنَّا کَسَائِرِ النَّاسِ (3).
**[ترجمه]مناقب إبن شهرآشوب: عبد اللَّه بن کثیر در روایتی طولانی نقل کرده، مردی در جستجوی امام وارد مدینه شد. او را به عبداللَّه بن حسن راهنمایی کردند؛ چند سؤالی از او کرد و از نزد او خارج شد. جعفر بن محمّد صلوات الله علیه را معرفی کردند؛ خدمت آن جناب رفت، همین که امام صادق علیه السلام او را دیدند فرمودند: تو را برای جستجو از امام فرستاده اند، داخل شهر ما شدی و از امام سؤال کردی، چند جوان از اولاد امام حسن علیه السّلام تو را به عبداللَّه بن حسن راهنمایی کردند، چند سؤالی کردی و خارج شدی، اگر بخواهی میگویم از او چه پرسیدی و در جواب چه گفت، بعد چند جوان از اولاد امام حسین علیه السّلام به تو گفتند: اگر مایل باشی، تو را پیش جعفر بن محمّد میبریم.
مرد گفت: درست گفتید، همانطور بود که شما گفتید، حضرت به او فرمودند: ای مرد! به پیش عبداللَّه بن حسن بازگرد و بگو: زره رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و عمامه اش کجاست؟ آن مرد پیش عبداللَّه بن حسن رفت و از زره رسول الله صلی الله علیه و آله و عمامه پرسید؛ عبداللَّه از داخل کندویی، زرهی را بیرون آورد و پوشید که برایش بزرگ بود. و گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم این طور زره میپوشید. آن مرد نزد حضرت صادق علیه السلام برگشت و ماجرا را گفت.
امام علیه السلام فرمودند: راست نگفته است، سپس انگشتری بیرون آورد و به زمین زد، ناگهان زره و عمامه از داخل انگشتر بیرون آمد، زره را پوشیدند، تا ساقشان آمد، بعد عمامه را به سر بستند، عمامه بلند بود، هر دو را از تن خارج نموده و به داخل نگین برگرداندند، بعد فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله این گونه زره میپوشیدند. این پارچه در زمین بافته نشده است، خزانه خدا در «کُن» است و خزانه امام در انگشتری اوست. دنیا در نزد خدا مانند یک کاسه است و در نزد امام مانند یک قدح، اگر چنین نبود، ما امام نبودیم و با سایر مردم برابر میشدیم. - . مناقب آل ابیطالب 3 : 349 -
**[ترجمه]
قوله مغری علی بناء المفعول من الإغراء بمعنی التحریص أی أغراک
ص: 184
قوم علی السؤال و الطلب و الکُندوج شبه المخزن معرب کَنْدُو قوله علیه السلام فی کُنْ أی فی لفظ کن کنایة عن تعلق الإرادة الکاملة کما قال تعالی إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (1) و قال الجزری السکرجة بضم السین و الکاف و التشدید إناء صغیر یؤکل فیه الشی ء القلیل من الإدام و هی فارسیة و قال الصحف إناء کالقصعة المبسوطة و نحوها.
**[ترجمه]قوله مغری علی بناء المفعول من الإغراء بمعنی التحریص أی أغراک
ص: 184
قوم علی السؤال و الطلب
\\"خزانه خدا در کُن است\\" یعنی در لفظ کُن است که کنایه از تعلق اراده کامل خداست، همان طور که خداوند فرموده: «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» - . یس / 82 - {چون به چیزی اراده فرماید کارش این بس که می گوید باش پس [بی درنگ] موجود می شود}
و قال الجزری السکرجة بضم السین و الکاف و التشدید إناء صغیر یؤکل فیه الشی ء القلیل من الإدام و هی فارسیة و قال الصحف إناء کالقصعة المبسوطة و نحوها.
**[ترجمه]
کِتَابُ مُقْتَضَبِ الْأَثَرِ، لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ مُحَمَّدٍ الطَّرَطُوسِیِّ الْقَاضِی قَالَ قَدِمَ عَلَیْنَا مِنَ الشَّامِ سَنَةَ أَرْبَعِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ عَنْ زَیْدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الرُّهَاوِیِّ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَطَرٍ عَنْ أَبِی عُوَانَةَ عَنْ خَالِدِ بْنِ عَلْقَمَةَ عَنْ عَبِیدَةَ بْنِ عَمْرٍو السَّلْمَانِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَبَّابِ بْنِ الْأَرَتِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ وَ الْبَرَاءِ بْنِ عَازِبٍ قَالا قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ قَالَ وَ مِنْ طَرِیقِ أَصْحَابِنَا حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ حَبَشِیِّ بْنِ قُونِیٍّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ زِرِّ بْنِ حُبَیْشٍ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَبَّابٍ (3) عَنْ سَلْمَانَ وَ الْبَرَاءِ قَالا قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ (4)
کُنْتُ امْرَأَةً قَدْ قَرَأْتُ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ فَعَرَفْتُ أَوْصِیَاءَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ أَعْلَمَ (5) وَصِیَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله
ص: 185
فَلَمَّا قَدِمَتْ رُکَّابُنَا الْمَدِینَةَ أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَلَّفْتُ الرُّکَّابَ مَعَ الْحَیِّ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا وَ کَانَ لَهُ خَلِیفَتَانِ خَلِیفَةٌ یَمُوتُ قَبْلَهُ وَ خَلِیفَةٌ یَبْقَی بَعْدَهُ وَ کَانَ خَلِیفَةُ مُوسَی فِی حَیَاتِهِ هَارُونَ علیه السلام فَقُبِضَ قَبْلَ مُوسَی ثُمَّ کَانَ وَصِیُّهُ بَعْدَ مَوْتِهِ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ کَانَ وَصِیُّ عِیسَی علیه السلام فِی حَیَاتِهِ کَالِبَ بْنَ یُوفَنَّا فَتُوُفِّیَ کَالِبُ فِی حَیَاةِ عِیسَی وَ وَصِیُّهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ شَمْعُونُ بْنُ حَمُّونَ الصَّفَا ابْنُ عَمَّةِ مَرْیَمَ وَ قَدْ نَظَرْتُ فِی الْکُتُبِ الْأُولَی فَمَا وَجَدْتُ لَکَ إِلَّا وَصِیّاً وَاحِداً فِی حَیَاتِکَ وَ بَعْدَ وَفَاتِکَ فَبَیِّنْ لِی بِنَفْسِی أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ وَصِیُّکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ لِی وَصِیّاً وَاحِداً فِی حَیَاتِی وَ بَعْدَ وَفَاتِی قُلْتُ لَهُ مَنْ هُوَ فَقَالَ ایتِینِی بِحَصَاةٍ فَرَفَعْتُ إِلَیْهِ حَصَاةً مِنَ الْأَرْضِ فَوَضَعَهَا بَیْنَ کَفَّیْهِ ثُمَّ فَرَکَهَا (1) بِیَدِهِ کَسَحِیقِ الدَّقِیقِ ثُمَّ عَجَنَهَا فَجَعَلَهَا یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ خَتَمَهَا بِخَاتَمِهِ فَبَدَا النَّقْشُ فِیهَا لِلنَّاظِرِینَ ثُمَّ أَعْطَانِیهَا وَ قَالَ یَا أُمَّ سُلَیْمٍ مَنِ اسْتَطَاعَ مِثْلَ هَذَا فَهُوَ وَصِیِّی قَالَتْ ثُمَّ قَالَ لِی یَا أُمَّ سُلَیْمٍ وَصِیِّی مَنْ یَسْتَغْنِی بِنَفْسِهِ فِی جَمِیعِ حَالاتِهِ کَمَا أَنَا مُسْتَغْنٍ فَنَظَرْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ ضَرَبَ بِیَدِهِ الْیُمْنَی إِلَی السَّقْفِ وَ بِیَدِهِ الْیُسْرَی إِلَی الْأَرْضِ قَائِماً لَا یَنْحَنِی فِی حَالَةٍ وَاحِدَةٍ إِلَی الْأَرْضِ وَ لَا یَرْفَعُ نَفْسَهُ بِطَرَفِ قَدَمَیْهِ قَالَتْ فَخَرَجْتُ فَرَأَیْتُ سَلْمَانَ یَکْنُفُ (2) عَلِیّاً وَ یَلُوذُ بِعَقْوَتِهِ دُونَ مَنْ سِوَاهُ مِنْ أُسْرَةِ مُحَمَّدٍ وَ صَحَابَتِهِ عَلَی حَدَاثَةٍ مِنْ سِنِّهِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی هَذَا سَلْمَانُ صَاحِبُ الْکُتُبِ الْأُولَی قَبْلِی صَاحِبُ الْأَوْصِیَاءِ وَ عِنْدَهُ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ یَبْلُغْنِی فَیُوشِکُ أَنْ یَکُونَ صَاحِبِی فَأَتَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام فَقُلْتُ أَنْتَ وَصِیُّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ نَعَمْ مَا تُرِیدِینَ قُلْتُ وَ مَا عَلَامَةُ ذَلِکَ فَقَالَ ایتِینِی بِحَصَاةٍ قَالَتْ فَرَفَعْتُ إِلَیْهِ حَصَاةً مِنَ الْأَرْضِ فَوَضَعَهَا بَیْنَ کَفَّیْهِ ثُمَّ فَرَکَهَا بِیَدِهِ فَجَعَلَهَا کَسَحِیقِ الدَّقِیقِ ثُمَّ عَجَنَهَا فَجَعَلَهَا یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ ثُمَّ خَتَمَهَا
ص: 186
فَبَدَا النَّقْشُ فِیهَا لِلنَّاظِرِینَ ثُمَّ مَشَی نَحْوَ بَیْتِهِ فَاتَّبَعْتُهُ لِأَسْأَلَهُ عَنِ الَّذِی صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَفَعَلَ مِثْلَ الَّذِی فَعَلَهُ فَقُلْتُ مَنْ وَصِیُّکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ مَنْ یَفْعَلُ مِثْلَ هَذَا قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ فَلَقِیتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقُلْتُ أَنْتَ وَصِیُّ أَبِیکَ هَذَا وَ أَنَا أَعْجَبُ مِنْ صِغَرِهِ وَ سُؤَالِی إِیَّاهُ مَعَ أَنِّی کُنْتُ عَرَفْتُ صِفَتَهُمُ الِاثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً وَ أَبُوهُمْ سَیِّدُهُمْ وَ أَفْضَلُهُمْ فَوَجَدْتُ ذَلِکَ فِی الْکُتُبِ الْأُولَی فَقَالَ لِی نَعَمْ أَنَا وَصِیُّ أَبِی فَقُلْتُ وَ مَا عَلَامَةُ ذَلِکَ فَقَالَ ایتِینِی بِحَصَاةٍ قَالَتْ فَرَفَعْتُ إِلَیْهِ حَصَاةً (1) فَوَضَعَهَا بَیْنَ کَفَّیْهِ ثُمَّ سَحَقَهَا کَسَحِیقِ الدَّقِیقِ ثُمَّ عَجَنَهَا فَجَعَلَهَا یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ ثُمَّ خَتَمَهَا فَبَدَا النَّقْشُ فِیهَا ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَیَّ فَقُلْتُ لَهُ فَمَنْ وَصِیُّکَ قَالَ مَنْ یَفْعَلُ مِثْلَ هَذَا الَّذِی فَعَلْتُ ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ الْیُمْنَی حَتَّی جَازَ سُطُوحَ الْمَدِینَةِ وَ هُوَ قَائِمٌ ثُمَّ طَأْطَأَ یَدَهُ الْیُسْرَی فَضَرَبَ بِهَا الْأَرْضَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْحَنِیَ أَوْ یَتَصَعَّدَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی مَنْ یَرَی وَصِیَّهُ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَلَقِیتُ الْحُسَیْنَ علیه السلام وَ کُنْتُ عَرَفْتُ نَعْتَهُ مِنَ الْکُتُبِ السَّالِفَةِ بِصِفَتِهِ وَ تِسْعَةً مِنْ وُلْدِهِ أَوْصِیَاءَ بِصِفَاتِهِمْ غَیْرَ أَنِّی أَنْکَرْتُ حِلْیَتَهُ لِصِغَرِ سِنِّهِ فَدَنَوْتُ مِنْهُ وَ هُوَ عَلَی کِسْرَةِ رَحَبَةِ الْمَسْجِدِ فَقُلْتُ لَهُ مَنْ أَنْتَ یَا سَیِّدِی قَالَ أَنَا طَلِبَتُکِ (2) یَا أُمَّ سُلَیْمٍ أَنَا وَصِیُّ الْأَوْصِیَاءِ وَ أَنَا أَبُو التِّسْعَةِ الْأَئِمَّةِ الْهَادِیَةِ وَ أَنَا وَصِیُّ أَخِیَ الْحَسَنِ وَ أَخِی وَصِیُّ أَبِی عَلِیٍّ وَ عَلِیٌّ وَصِیُّ جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَعَجِبْتُ مِنْ قَوْلِهِ فَقُلْتُ مَا عَلَامَةُ ذَلِکَ فَقَالَ ایتِینِی بِحَصَاةٍ فَرَفَعْتُ إِلَیْهِ حَصَاةً مِنَ الْأَرْضِ قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ فَلَقَدْ نَظَرْتُ إِلَیْهِ وَ قَدْ وَضَعَهَا بَیْنَ کَفَّیْهِ فَجَعَلَهَا کَهَیْئَةِ السَّحِیقِ مِنَ الدَّقِیقِ ثُمَّ عَجَنَهَا فَجَعَلَهَا یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ فَخَتَمَهَا بِخَاتَمِهِ فَثَبَتَ النَّقْشُ فِیهَا ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَیَّ وَ قَالَ لِی انْظُرِی فِیهَا یَا أُمَّ سُلَیْمٍ فَهَلْ تَرَیْنَ فِیهَا شَیْئاً
ص: 187
قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ فَنَظَرْتُ فَإِذَا فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةُ أَئِمَّةٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَوْصِیَاءُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قَدْ تَوَاطَأَتْ أَسْمَاؤُهُمْ إِلَّا اثْنَیْنِ مِنْهُمْ أَحَدُهُمَا جَعْفَرٌ وَ الْآخَرُ مُوسَی وَ هَکَذَا قَرَأْتُ فِی الْإِنْجِیلِ فَعَجِبْتُ وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی قَدْ أَعْطَانِیَ اللَّهُ الدَّلَائِلَ وَ لَمْ یُعْطِهَا مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أَعِدْ عَلَیَّ عَلَامَةً أُخْرَی قَالَ فَتَبَسَّمَ وَ هُوَ قَاعِدٌ ثُمَّ قَامَ فَمَدَّ یَدَهُ الْیُمْنَی إِلَی السَّمَاءِ فَوَ اللَّهِ لَکَأَنَّهَا عَمُودٌ مِنْ نَارٍ تَخْرِقُ الْهَوَاءَ حَتَّی تَوَارَی عَنْ عَیْنِی وَ هُوَ قَائِمٌ لَا یَعْبَأُ بِذَلِکَ وَ لَا یَتَحَفَّزُ (1) فَأُسْقِطْتُ وَ صَعِقْتُ فَمَا أَفَقْتُ إِلَّا وَ رَأَیْتُ فِی یَدِهِ طَاقَةً مِنْ آسٍ یَضْرِبُ بِهَا مَنْخِرِی فَقُلْتُ فِی نَفْسِی مَا ذَا أَقُولُ لَهُ بَعْدَ هَذَا وَ قُمْتُ وَ أَنَا وَ اللَّهِ أَجِدُ إِلَی سَاعَتِی رَائِحَةَ هَذِهِ الطَّاقَةِ مِنَ الْآسِ وَ هِیَ وَ اللَّهِ عِنْدِی لَمْ تَذْوِ وَ لَمْ تَذْبُلْ (2) وَ لَا انْتَقَصَ (3) مِنْ رِیحِهَا شَیْ ءٌ وَ أَوْصَیْتُ أَهْلِی أَنْ یَضَعُوهَا فِی کَفَنِی فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی مَنْ وَصِیُّکَ قَالَ مَنْ فَعَلَ مِثْلَ فِعْلِی قَالَتْ فَعِشْتُ إِلَی أَیَّامِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام.
قال زر بن حبیش خاصة دون غیره و حدثنی جماعة من التابعین سمعوا هذا الکلام من تمام حدیثها منهم مینا (4) مولی عبد الرحمن بن عوف و سعید (5) بن جبیر مولی بنی أسد سمعاها تقول هذا
ص: 188
وَ حَدَّثَنِی سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ الْمَخْزُومِیُّ (1) بِبَعْضِهِ عَنْهَا قَالَتْ فَجِئْتُ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ هُوَ فِی مَنْزِلِهِ قَائِماً یُصَلِّی وَ کَانَ یُطَوِّلُ فِیهَا وَ لَا یَتَحَوَّزُ فِیهَا وَ کَانَ یُصَلِّی أَلْفَ رَکْعَةٍ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ فَجَلَسْتُ مَلِیّاً فَلَمْ یَنْصَرِفْ مِنْ صَلَاتِهِ فَأَرَدْتُ الْقِیَامَ فَلَمَّا هَمَمْتُ بِهِ حَانَتْ (2) مِنِّی الْتِفَاتَةٌ إِلَی خَاتَمٍ فِی إِصْبَعِهِ عَلَیْهِ فَصٌّ حَبَشِیٌّ فَإِذَا هُوَ مَکْتُوبٌ مَکَانَکِ یَا أُمَّ سُلَیْمٍ آتِیکِ (3) بِمَا جِئْتِ لَهُ قَالَتْ فَأَسْرَعَ فِی صَلَاتِهِ فَلَمَّا سَلَّمَ قَالَ لِی یَا أُمَّ سُلَیْمٍ ایتِینِی بِحَصَاةٍ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ عَمَّا جِئْتُ لَهُ فَدَفَعْتُ إِلَیْهِ حَصَاةً مِنَ الْأَرْضِ فَأَخَذَهَا فَجَعَلَهَا بَیْنَ کَفَّیْهِ فَجَعَلَهَا کَهَیْئَةِ الدَّقِیقِ ثُمَّ عَجَنَهَا فَجَعَلَهَا یَاقُوتَةً حَمْرَاءَ ثُمَّ خَتَمَهَا فَثَبَتَ فِیهَا النَّقْشُ فَنَظَرْتُ وَ اللَّهِ إِلَی الْقَوْمِ بِأَعْیَانِهِمْ کَمَا کُنْتُ رَأَیْتُهُمْ یَوْمَ الْحُسَیْنِ فَقُلْتُ لَهُ فَمَنْ وَصِیُّکَ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ الَّذِی یَفْعَلُ مِثْلَ مَا فَعَلْتُ وَ لَا تُدْرِکِینَ مِنْ بَعْدِی مِثْلِی قَالَتْ أُمُّ سُلَیْمٍ فَأُنْسِیتُ أَنْ أَسْأَلَهُ أَنْ یَفْعَلَ مِثْلَ مَا کَانَ قَبْلَهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا خَرَجْتُ مِنَ الْبَیْتِ وَ مَشَیْتُ شَوْطاً نَادَانِی یَا أُمَّ سُلَیْمٍ قُلْتُ لَبَّیْکَ قَالَ ارْجِعِی فَرَجَعْتُ فَإِذَا هُوَ وَاقِفٌ فِی صَرْحَةِ (4) دَارِهِ وَسَطاً ثُمَّ مَشَی فَدَخَلَ الْبَیْتَ وَ هُوَ یَتَبَسَّمُ ثُمَّ قَالَ اجْلِسِی یَا أُمَّ سُلَیْمٍ فَجَلَسْتُ فَمَدَّ یَدَهُ الْیُمْنَی فَانْخَرَقَتِ الدُّورُ وَ الْحِیطَانُ وَ سِکَکُ الْمَدِینَةِ وَ غَابَتْ یَدُهُ عَنِّی ثُمَّ قَالَ خُذِی یَا أُمَّ سُلَیْمٍ فَنَاوَلَنِی وَ اللَّهِ کِیساً فِیهِ دَنَانِیرُ وَ قُرْطٌ (5) مِنْ ذَهَبٍ وَ فُصُوصٌ کَانَتْ لِی مِنْ جَزْعٍ
ص: 189
فِی حُقٍّ لِی فِی مَنْزِلِی (1) فَقُلْتُ یَا سَیِّدِی أَمَّا الْحُقُّ فَأَعْرِفُهُ وَ أَمَّا مَا فِیهِ فَلَا أَدْرِی مَا فِیهِ غَیْرَ أَنِّی أَجِدُهَا ثَقِیلًا قَالَ خُذِیهَا وَ امْضِی لِسَبِیلِکِ قَالَتْ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ دَخَلْتُ مَنْزِلِی وَ قَصَدْتُ نَحْوَ الْحُقِّ فَلَمْ أَجِدِ الْحُقَّ فِی مَوْضِعِهِ فَإِذاً الْحُقُّ حُقِّی قَالَتْ فَعَرَفْتُهُمْ حَقَّ مَعْرِفَتِهِمْ بِالْبَصِیرَةِ وَ الْهِدَایَةِ فِیهِمْ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
قال ابن عیاش سألت أبا بکر محمد بن عمر الجعابی عن هذه أم سلیم و قرأت علیه إسناد الحدیث للعامة و استحسن طریقها و طریق أصحابنا فیه فما عرفت أبا صالح الطرسوسی القاضی (2) فقال کان ثقة عدلا حافظا و أما أم سلیم فهی امرأة من النمر بن قاسط معروفة من النساء اللاتی روین عن رسول الله صلی الله علیه و آله قال و لیست أم سلیم الأنصاریة أمّ أنس بن مالک و لا أمّ سلیم الدوسیة فإنها لها صحبة و روایة و لا أم سلیم الخافضة التی کانت تخفض الجواری علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و لا أم سلیم الثقفیة و هی بنت مسعود أخت عروة بن مسعود الثقفی فإنها أسلمت و حسن إسلامها و روت الحدیث. (3)
**[ترجمه]مقتضب الاثر: سلمان فارسی و براء بن عازب نقل کردهاند، ام سلیم گفت: - . در مصدر: بین الفاظ دو حدیث اختلاف وجود دارد، ولی در حدیث شماره دوازده اختلافی نیست. ولی من طبق شرطی که در این کتاب کردهام، حدیث عامه را آوردهام. - من زنی بودم که تورات و انجیل خوانده بودم و اوصیای انبیاء را میشناختم، و دوست داشتم وصی محمّد صلی اللَّه علیه و آله را بشناسم،
ص: 185
وقتی کاروان ما وارد مدینه شد، خدمت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله رسیدم و اسباب خود را میان قافله گذاشتم. عرض کردم: یا رسول الله! هر پیامبری دو جانشین دارد که یکی در زمان حیات او میمیرد و دیگری برای بعد از او باقی میماند، خلیفه موسی در زمان حیات هارون علیه السلام بود و قبل از موسی از دنیا رفت ولی وصی او بعد از مرگ یوشع بن نون بود، وصی عیسی در زمان حیات کالب بن یوفنا بود که در زمان عیسی از دنیا رفت و وصی او بعد از مرگ شمعون بن حمون صفا پسرعمه مریم بود، من در کتابها دقت کرده ام و برای شما در زمان حیات و بعد از مرگ فقط یک وصی دیده ام، فدایتان شوم! برایم بیان کنید که چه کسی وصی شماست؟
رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: من چه در زمان حیات و چه بعد از مرگ فقط یک وصی دارم. عرض کردم: او کیست؟ فرمودند: برایم چند سنگ بیاور! چند سنگ از زمین برداشتم و به ایشان دادم، آنها را درون دست گرفت و به قدری فشردند که مانند آرد شد، سپس آنها را مخلوط نموده و تبدیل به یک یاقوت قرمز گرداندند، با انگشتر خود بر آن نقشی بستند که اثرش در سنگ برای هر بینندهای آشکار بود وآن را به من دادند. فرمودند: ای ام سلیم! هر کس قدرت چنین کاری را داشت، هم او وصی من است.
ام سلیم نقل میکند: بعد ایشان فرمودند: وصی من کسی است که در تمام حالات بی نیاز است، همان طور که من بی نیازم. در این هنگام دیدم رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، همان طور که ایستاده بودند و بدون اینکه به طرف زمین خم شوند یا روی انگشتان دو پایشان بلند شوند، دست راست خود را به سقف اطاق گذاشته و دست چپ را روی زمین نهادهاند .
ام سلیم میگوید: از خدمت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله خارج شدم، سلمان را دیدم که در کنار علی است و با این که علی سن کمی داشت، بدون توجه به سایر افراد خانواده محمّد و یا اصحاب او، خود را به او چسبانیده و ملازم اوست. ، با خود گفتم این سلمان پیش از من با کتابها سر و کار داشته و با اوصیاء مأنوس بوده است و اطلاعاتی که او دارد، من ندارم، شاید همین شخص وصی پیامبر باشد. خدمت علی علیه السّلام رسیدم و عرض کردم: تو وصی محمّد صلی اللَّه علیه و آله هستی؟ فرمود: آری. چه میخواهی؟ گفتم: علامت وصی بودن شما چیست؟ فرمودند: چند سنگ برایم بیاور! من از روی زمین چند سنگ برداشتم، داخل مشت گرفت و آنها را فشرد و مانند آرد کرد و مخلوطشان نمود و به یاقوتی قرمز تبدیل کرد، سپس با انگشتر نقشی بر آن بست طوری که نقش آن برای هر بیننده آشکار بود، آنگاه بجانب خانه خود رهسپار شد. از پی او رفتم تا راجع به کاری که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله کرده بود سؤال کنم، متوجه من شد و در مقابل من همان کاری که ایشان کرده بود را انجام داد. گفتم: ای ابالحسن! وصی شما کیست؟ فرمودند: هر کس بتواند چنین کاری انجام دهد.
ام سلیم می گوید: امام حسن علیه السّلام را ملاقات کرده و گفتم: شما وصی پدرت هستی؟ با اینکه صفات دوازده امام را میدانستم و میدانستم که پدر آنها بزرگ و افضل ایشان است و این مطالب را در کتب گذشتگان خوانده بودم، خودم هم از سن کم ایشان و سؤالی که از ایشان نمودم در عجب بودم. ایشان فرمودند: مقداری سنگ برایم بیاور! چند دانه سنگ برگرفتم و به ایشان دادم، آنها را در مشت گرفتند و مانند آرد کردند و بعد مخلوط نمودند و آن را به صورت یاقوتی قرمز در آوردند، سپس با انگشتر خود بر آن نقش بستند
ص: 186
و به من دادند. عرض کردم: وصی شما کیست؟ فرمودند: هر کس این کاری که من کردم را بکند. سپس، در حالی که ایستاده بودند، دست راستشان را به قدری دراز کردند که از پشت بامهای مدینه بالاتر رفت و سپس دست چپ را پایین آورده تا به زمین زدند بدون اینکه خم شوند یا بالا بروند. با خود گفتم: چه کس وصی ایشان است؟ از خدمت ایشان خارج شدم و امام حسین علیه السّلام را دیدم، اوصاف ایشان را از کتابهای گذشته میدانستم، و نیز اوصاف نه نفر از فرزندانش که وصی هستند، جز اینکه به جهت کمی سنّ ایشان نمیتوانستم تطبیق کنم، ایشان در کنار صحن مسجد بودند، نزدیک ایشان رفته و عرض کردم: شما که هستید؟ فرمود: ای ام سلیم! من همانم که تو به دنبالش هستی، من وصی اوصیاء و پدر نه امام هدایتگر هستم، و من، وصی برادرم حسن و برادرم، وصی پدرم علی و علی، وصی جدم رسول الله صلی اللَّه علیه و آله است، از سخن او در شگفت شدم و گفتم: علامتش چیست؟ فرمودند: مقداری سنگ بیاور! چند سنگ از زمین برداشتم و به ایشان دادم، آنها را درون دست گذاشته و مانند آرد کرده و بعد مخلوط نمودند و به صورت یاقوتی قرمز درآوردند، سپس با انگشتر خود بر آن نقشی زدند و نقش انگشتر در آن ماند، بعد آن را به من دادند و فرمودند: در آن بنگر ای ام سلیم! آیا چیزی در آن می بینی؟
ص: 187
ام سلیم میگوید: در آن نگاه کردم، دیدم در آن نام رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و علی و حسن و حسین و نه نفر ائمه اوصیا از فرزندان حسین علیه السّلام نوشته شده است که نامهای آنها، مگر دو نفر ایشان؛ یکی جعفر و دیگری موسی، به همان ترتیبی بود که در انجیل خوانده بودم.
در شگفت شدم و با خود گفتم: خداوند به من نشانههایی عطا کرد که قبل از من به دیگران نداده است. عرض کردم: ای آقای من! یک علامت دیگر هم برایم بیاور! در حالی که نشسته بودند لبخندی زده و از جای برخاستند، دست راستشان را به طرف آسمان بلند کردند، به خدا قسم مانند ستونی از آتش آسمان را شکافت تا جایی که از چشمانم پنهان شد. من به زمین افتادم و بیهوش شدم، در حالی که ایشان همان طور ایستاده بودند و اعتنائی نداشتند و دست پاچه هم نشدند، وقتی به هوش آمدم دیدم برگی از درخت آس در دست دارند و با آن به دماغم میزنند.
با خود گفتم: بعد از این دیگر چه به ایشان بگویم؟ و حرکت کردم، به خدا قسم تا همین ساعت بوی آن برگ آس را استشمام میکنم و به خدا قسم، آن برگ را نگه داشته ام؛ نه خشک شده و نه پژمرده و نه از بوی آن چیزی کاسته شده است. و به خانواده ام وصیت کرده ام آن را داخل کفنم بگذارند. عرض کردم: وصی شما کیست؟ فرمودند: هر کس مانند کار مرا انجام دهد. ام سلیم میگوید: تا زمان علی بن الحسین علیه السّلام زنده بودم.
در میان طرق نقل این روایت، تنها زرّ بن حبیش نقل کرده که: عدهای از تابعین، از جمله مینا غلام عبد الرحمن بن عوف و سعید بن جبیر مولی بنی اسد همه این جملات و سعید بن مسیب مخزومی بعضی از این جملات را در قسمت آخر حدیث او شنیدهاند که:
ص: 188
ام سلیم میگوید: خدمت علی بن الحسین علیه السّلام رفتم، ایشان در منزل خود مشغول نماز بودند و نماز را طولانی میخواندند و دست بر نمیداشتند، هزار رکعت در شبانه روز میخواندند. مدتی نشستم نمازشان را رها نکردند، تصمیم به حرکت گرفتم، تا خواستم حرکت کنم چشمم افتاد به انگشتر که در دست داشتند، بر روی نگین حبشیاش نوشته بود: ای ام سلیم! درنگ کن تا آنچه برایش نزد من آمدی را برایت انجام دهم.
ام سلیم میگوید: به نمازشان سرعت دادند و پس از سلام نماز، بی آنکه بگویم برای چه آمده ام، به من فرمودند: ام سلیم مقداری سنگریزه بیاور! چند سنگریزه از زمین برداشتم و به ایشان دادم، شروع به فشردن آن ها در دستشان نمودند، مانند آرد شد، بعد مخلوطش کردند و یاقوتی قرمز شد، سپس بر آن با انگشتر خود نقشی بستند، نقش انگشتر روی آن باقی ماند، به آن نگاه کردم و به خدا قسم آن نام ها را به همان ترتیب که در زمان امام حسین علیه السّلام دیده بودم مشاهده کردم، عرض کردم: خدا مرا فدای شما گرداند! وصی شما کیست؟ فرمودند: کسی که مانند کار مرا انجام دهد و تو دیگر وصی بعد از من را نخواهی دید.
ام سلیم می گوید: فراموش کردم تقاضا کنم ایشان آن کاری که رسول الله و حضرت علی و امام حسن و امام حسین صلوات الله علیهم کرده بودند را انجام دهند. همین که از خانه ایشان خارج شدم و چند گامی برداشتم، صدایم زدند: ای ام سلیم! عرض کردم: امر بفرمایید! فرمودند: برگرد! برگشتم، دیدم ایشان در حیاط خانه ایستادهاند، رفتند و داخل خانه شدند، لبخند زنان فرمودند: بنشین! نشستم، دست راستشان را دراز کردند خانه ها و دیوارها و بازارها را شکافت از نظرم پنهان شد، سپس فرمودند: بگیر ام سلیم!.
به خدا سوگند به من کیسه ای دادند که در آن دینارها و قیراطهایی از طلا و انگشترهایی عقیقی بود که درون جعبهای بودند
ص: 189
که مانند جعبه ای بود در خانه داشتم. عرض کردم: آقا جعبه را میشناسم، اما نمیدانم داخل آن چیست. ولی هر چه هست سنگین است، فرمودند: ای ام سلیم همه را بردار و برو.
ام سلیم میگوید: از خدمت ایشان مرخص شدم و به خانهام و به سراغ جعبه رفتم، جعبه در جایش نبود و این همان جعبه خودم بود، از آن روز به بعد با بصیرت و هدایت، معرفتی واقعی به مقام آنها پیدا کردم و الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
ابن عیاش میگوید: از ابابکر محمد بن عمر جعابی درباره اینکه این ام سلیم کیست، سؤال کردم و طریق عامی این روایت را برایش خواندم و او طریق عامه و طریق اصحاب ما، هر دو را تأیید کرد، برای من اباصالح طرسوسی قاضی ناشناخته بود که او گفت: موثق و عادل و دقیق است، اما ام سلیم زنی از نمر بن قاسط و از جمله زنان معروفی است که از رسول الله صلی الله علیه و آله روایت دارند و گفت: این ام سلیم انصاری یا انس بن مالک نیست، و ام سلیم دوسیه هم نیست که او دارای روایتهایی است و ام سلیم خافضه هم نیست و ام سلیم ثقفیه که دختر مسعود و خواهر عروة بن مسعود ثقفی است هم نیست که او مسلمان شده و حدیث هم روایت کرده است.
ستایش خداوند را که توفیق تمام کردن نیمه اول جلد هفتم بحارالانوار را به من عنایت کرد و از او طلب توفیق برای تمام کردن نیمه دیگرش میکنم و این که آن را عملی خالص گرداند و درود خدا بر سرور ما محمد، پیامبر گرامی و بر مولای حکیم ما علی و خاندان پاک و مطهر آن دو باد!
**[ترجمه]
قال الجوهری العقوة الساحة و ما حول الدار یقال ما یطور بعقوته أحد أی ما یقربها و الکسر بالکسر و الفتح جانب البیت و کسور الأودیة معاطفها و شعابها و الحفز الاستعجال و تحوز تلوی و تنحی و لعله کنایة عن عدم الفصل بین الصلوات و کثرة التشاغل بها و الشوط الجری مرة إلی غایة کما ذکره الفیروزآبادی الحمد لله الذی وفقنی لإتمام النصف الأول من المجلد السابع من کتاب بحار الأنوار و أسأله تعالی التوفیق لإتمام النصف الآخر و أن یجعله خالصا لوجهه الکریم و صلی الله علی سیدنا محمد النبی الکریم و علی مولانا علی حکیم (الحکیم) و آلهما الطیبین الطاهرین.
ص: 190
**[ترجمه]قال الجوهری العقوة الساحة و ما حول الدار یقال ما یطور بعقوته أحد أی ما یقربها و الکسر بالکسر و الفتح جانب البیت و کسور الأودیة معاطفها و شعابها و الحفز الاستعجال و تحوز تلوی و تنحی و لعله کنایة عن عدم الفصل بین الصلوات و کثرة التشاغل بها و الشوط الجری مرة إلی غایة کما ذکره الفیروزآبادی الحمد لله الذی وفقنی لإتمام النصف الأول من المجلد السابع من کتاب بحار الأنوار و أسأله تعالی التوفیق لإتمام النصف الآخر و أن یجعله خالصا لوجهه الکریم و صلی الله علی سیدنا محمد النبی الکریم و علی مولانا علی حکیم (الحکیم) و آلهما الطیبین الطاهرین.
ص: 190
**[ترجمه]
البقرة: «قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(124)
lt;meta info="- قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ. - . بقره / 124 - {پرسید از دودمانم [چطور] فرمود پیمان من به بیدادگران نمی رسد}.
**[ترجمه]
قال الطبرسی رحمه الله: قال مجاهد:
العهد الإمامة و هو- المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام.
أی لا یکون الظالم إماما للناس فهذا یدل علی أنه یجوز أن یعطی ذلک بعض ولده إذا لم یکن ظالما لأنه لو لم یرد أن یجعل أحدا منهم إماما للناس لوجب أن یقول فی الجواب لا أو لا ینال عهدی ذریتک.
و قال الحسن إن معناه أن الظالمین لیس لهم عند الله عهد یعطیهم به خیرا و إن کانوا قد یعاهدون فی الدنیا فیوفی لهم و قد کان یجوز فی العربیة أن یقال لا ینال عهدی الظالمون لأن ما نالک فقد نلته و قد روی ذلک فی قراءة ابن مسعود و استدل أصحابنا بهذه الآیة علی أن الإمام لا یکون إلا معصوما عن القبائح لأن الله سبحانه نفی أن ینال عهده الذی هو الإمامة ظالم و من لیس بمعصوم فقد یکون ظالما إما لنفسه و إما لغیره.
فإن قیل إنما نفی أن ینال ظالم فی حال ظلمه فإذا تاب فلا یسمی ظالما فیصح أن یناله.
و الجواب أن الظالم و إن تاب فلا یخرج من أن تکون الآیة قد تناولته فی حال کونه ظالما فإذا نفی أن یناله فقد حکم علیه بأنها لا ینالها و الآیة مطلقة غیر مقیدة بوقت دون وقت فیجب أن تکون محمولة علی الأوقات کلها فلا ینالها الظالم و إن تاب فیما بعد انتهی کلامه رفع الله مقامه. (1)
ص: 191
فإن قلت علی القول باشتراط بقاء المشتق منه فی صدق المشتق کیف یستقیم الاستدلال قلت لا ریب أن الظالم فی الآیة لا یحتمل الماضی و الحال لأن إبراهیم علیه السلام إنما سأل ذلک لذریته من بعده فأجاب تعالی بعدم نیل العهد لمن یصدق علیه أنه ظالم بعده فکل من صدق علیه بعد مخاطبة الله لإبراهیم بهذا الخطاب أنه ظالم و صدر عنه الظلم فی أی زمان من أزمنة المستقبل یشمله هذا الحکم أنه لا ینال العهد فإن قلت تعلیق الحکم بالوصف مشعر بالعلیة.
قلت العلیة لا تدل علی المقارنة إذ لیس مفاد الحکم إلا أن عدم نیل العهد إنما هو للاتصاف بالظلم فی أحد الأزمنة المستقبلة بالنسبة إلی صدور الحکم فتأمل.
**[ترجمه]مرحوم طبرسی مینویسد: مجاهد گفته است: منظور از عهد در آیه، امامت است، و همین معنا از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السّلام روایت شده است. یعنی ستمگر نمیتواند امام مردم باشد. این آیه نشان میدهد که امامت، به بعضی از فرزندان ابراهیم - اگر ظالم نباشند – میرسد؛ چون اگر نمیخواست هیچ یک از فرزندان او را امام قرار دهد، باید در جواب میفرمود: نه، یا میفرمود: عهد من به ذریه تو نمیرسد.
حسن گفته است: معنای آیه این است که ظالمین عهد و پیمانی که به آنها خیر برساند در نزد خدا ندارند، گر چه در دنیا پیمانهایی دارند که به آنها وفا میشود. گاهی اوقات در زبان عربی جایز است که گفته شود: لا ینال عهدی الظالمون: بیدادگران به پیمان من نمیرسند؛ زیرا هر چه به تو برسد تو نیز به آن رسیده ای، و در قرائت ابن مسعود همین گونه روایت شده است. علمای شیعه به کمک همین آیه استدلال کرده اند که امام باید از زشتیها معصوم باشد، زیرا خداوند سبحان رسیدن عهدش - که امامت باشد - به ظالم را نفی کرده است، و کسی که معصوم نباشد، گاهی ممکن است یا به خود و یا به دیگری ظلم کند.
اگر گفته شود: آیه، رسیدن امامت را در حال ظلم نفی کرده است، اگر توبه کند، دیگر به او ظالم گفته نمیشود، در این صورت می تواند به آن برسد.
جواب این است که: ظالم اگرچه توبه کرده باشد، این آیه در حال ظلم کردنش او را شامل شده و وقتی رسیدن ظالم به آن نفی شد، یعنی او دیگر نمی تواند به این مقام نائل شود. آیه مطلق است و مقید به زمان مخصوصی نیست، پس باید بر تمام اوقات حمل شود، پس ظالم به امامت نمیرسد، گرچه بعدش توبه کند. - . مجمع البیان 1 : 201 -
ص: 191
اگر بگویید: بنا بر قول اشتراط بقاء مشتقّمنه در صدق مشتق، این استدلال چگونه میتواند درست باشد؟ میگویم: شکی نیست در این که ظالم در آیه شامل گذشته و حال نمیشود، زیرا ابراهیم علیه السّلام این مقام را برای ذریه اش پس از خود سؤال نموده است، و خداوند به او جواب داده که: کسی که بعد از او بتوان به او ظالم گفت به عهد نمیرسد، پس هر کس، بعد از این خطاب خدا با ابراهیم، بر او ظالم صدق نماید و از او ظلم سر زند، در هر زمانی از زمانهای آینده هم که باشد، مشمول این حکم می شود که به عهد خدا نخواهد رسید.
اگر بگویید: مشروط کردن حکم را به وصف شاهد بر علیت وصف است.
میگویم: علیت وصف دلالت بر همزمانی ندارد، زیرا مفاد حکم جز این نیست که: نائل نشدن به مقام امامت به سبب اتصاف به ظلم، در یکی از زمانهای بعد از صدور این حکم است. دقت کنید.
**[ترجمه]
ل، الخصال ع، علل الشرائع مع، معانی الأخبار لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: مَا سَمِعْتُ وَ لَا اسْتَفَدْتُ مِنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فِی طُولِ صُحْبَتِی إِیَّاهُ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ هَذَا الْکَلَامِ فِی صِفَةِ عِصْمَةِ الْإِمَامِ فَإِنِّی سَأَلْتُهُ یَوْماً عَنِ الْإِمَامِ أَ هُوَ مَعْصُومٌ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ لَهُ فَمَا صِفَةُ الْعِصْمَةِ فِیهِ وَ بِأَیِّ شَیْ ءٍ تُعْرَفُ قَالَ إِنَّ جَمِیعَ الذُّنُوبِ لَهَا أَرْبَعَةُ أَوْجُهٍ لَا خَامِسَ لَهَا الْحِرْصُ وَ الْحَسَدُ وَ الْغَضَبُ وَ الشَّهْوَةُ فَهَذِهِ مُنْتَفِیَةٌ (1) عَنْهُ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ حَرِیصاً عَلَی هَذِهِ الدُّنْیَا وَ هِیَ تَحْتَ خَاتَمِهِ لِأَنَّهُ خَازِنُ الْمُسْلِمِینَ فَعَلَی مَا ذَا یَحْرِصُ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونُ حَسُوداً لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِنَّمَا یَحْسُدُ مَنْ هُوَ فَوْقَهُ وَ لَیْسَ فَوْقَهُ أَحَدٌ فَکَیْفَ یَحْسُدُ مَنْ هُوَ دُونَهُ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَغْضَبَ لِشَیْ ءٍ مِنْ أُمُورِ الدُّنْیَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ غَضَبُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ فَرَضَ عَلَیْهِ إِقَامَةَ الْحُدُودِ وَ أَنْ لَا تَأْخُذَهُ فِی اللَّهِ لَوْمَةُ لَائِمٍ وَ لَا رَأْفَةٌ فِی دِینِهِ حَتَّی یُقِیمَ حُدُودَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یَجُوزُ أَنْ یَتَّبِعَ الشَّهَوَاتِ وَ یُؤْثِرَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَبَّبَ إِلَیْهِ الْآخِرَةَ کَمَا حَبَّبَ إِلَیْنَا الدُّنْیَا فَهُوَ یَنْظُرُ إِلَی الْآخِرَةِ کَمَا نَنْظُرُ إِلَی الدُّنْیَا فَهَلْ رَأَیْتَ أَحَداً تَرَکَ وَجْهاً حَسَناً لِوَجْهٍ قَبِیحٍ وَ طَعَاماً طَیِّباً لِطَعَامٍ مُرٍّ وَ ثَوْباً لَیِّناً
ص: 192
لِثَوْبٍ خَشِنٍ وَ نِعْمَةً دَائِمَةً بَاقِیَةً لِدُنْیَا زَائِلَةٍ فَانِیَةٍ (1).
**[ترجمه]خصال، علل الشرائع، معانی الأخبار، أمالی صدوق: ابن ابی عمیر نقل کرده، در طول مصاحبت با هشام بن حکم نیکوتر از این سخن، که در باره صفت عصمت در امام بود، از او نشنیدم و استفاده نکردم؛ روزی از او پرسیدم: آیا امام معصوم است؟ گفت: آری. پرسیدم: صفت عصمت در او چیست و از کجا میتوان فهمید که او معصوم است؟ گفت: تمامی گناهان به خاطر این چهار جهت است و پنجمی ندارد: حرص و حسد و غضب و شهوت، این چهار تا از امام منتفی است؛
وقتی دنیا زیر انگشتر امام است، او نمیتواند حریص بر این دنیا باشد؛ چون خزانه دار مسلمانان است، پس برای چه حرص بزند؟
امام نمیتواند حسود باشد؛ زیرا انسان به کسی حسادت میکند که بالاتر از او باشد، و کسی بالاتر از امام نیست، چگونه به پایینتر از خودش حسادت کند؟
امام نمیتواند که برای امور دنیا خشمگین شود، مگر این که خشم او برای خداوند عزّ و جلّ باشد، زیرا خداوند بر او واجب نموده که حدود را اقامه کند و ملامت ملامتگران در او اثر نکند و در کار دین برای کسی رأفت نکند تا بتواند حدود خداوند عزّ و جلّ را بر پای دارد.
و نمیتواند پیرو شهوات باشد و دنیا را بر آخرت مقدم دارد؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ، او را دوستدار آخرت قرار داده است چنانچه ما را دوستدار دنیا قرار داده. او به آخرت مینگرد، همانطور که ما به دنیا نگاه میکنیم. آیا کسی را دیدهای که وجه نیکویی را به خاطر وجه زشتی رها کند؟ یا غذای خوبی را برای غذای تلخی رها کند؟
ص: 192
و لباس نرمی را به خاطر لباسی خشنی رها کند؟ و نعمت پایدار آخرت را با دنیای فانی و زوال پذیر مبادله کند؟ - . خصال : 101 و 102 . علل الشرایع : 79 . معانی الأخبار : 44 . أمالی صدوق : 375 و 376 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ وَ أَحْمَدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ ابْنُ تَاتَانَةَ جَمِیعاً عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ التَّمِیمِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی سَیِّدِی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام عَنْ آبَائِهِ (2) عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی الْقَضِیبِ الْیَاقُوتِ الْأَحْمَرِ الَّذِی غَرَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِیَدِهِ وَ یَکُونَ مُتَمَسِّکاً بِهِ فَلْیَتَوَلَّ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ خِیَرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَفْوَتُهُ وَ هُمُ الْمَعْصُومُونَ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَ خَطِیئَةٍ (3).
لی، الأمالی للصدوق أحمد بن علی بن إبراهیم عن أبیه عن أبیه مثله (4).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: محمّد بن علی تمیمی روایت کرده: مولایم علی بن موسی الرضا علیه السّلام از پدران بزرگوارش از علی علیه السّلام از پیامبر صلی الله علیه و آله برایم نقل کرد که ایشان فرمودند: هر که دوست دارد به شاخه یاقوت قرمزی که خداوند به دست خویش کاشته و دستآویز نجات است نگاه کند، علی و فرزندان امام او را دوست بدارد، که آنها برگزیدگان خداوند عزّ و جلّ و برجستگان هستند و از هر گناه و خطائی معصومند. - . عیون الأخبار : 219 -
أمالی صدوق نیز مانند همین را با طریقی متفاوت نقل کرده است. - . امالی صدوق : 347 -
**[ترجمه]
کَنْزُ الْفَوَائِدِ لِلْکَرَاجُکِیِّ، حَدَّثَنِی الْقَاضِی أُسَیْدُ (5) بْنُ إِبْرَاهِیمَ السُّلَمِیُّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَتَکِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَفْوَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ فَاطِمَةَ ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ عَنْهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: أَخْبَرَنِی جَبْرَئِیلُ عَنْ کَاتِبَی عَلِیٍّ أَنَّهُمَا لَمْ یَکْتُبَا عَلَی عَلِیٍّ ذَنْباً مُذْ صَحِبَاهُ (6).
ص: 193
**[ترجمه]کنز الفوائد: حسن بن حمزه نوفلی از عموی خود و او از پدرش و او از جدش و او از حسن بن علی علیه السلام و ایشان از فاطمه علیها السّلام، دختر رسول الله صلی الله علیه و آله، نقل کردهاند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: جبرئیل به من گفت دو فرشته ای که مأمور نوشتن اعمال علیاند، به من گفتند از زمانی که همراه او بوده اند گناهی از او ننوشته اند. - . کنز الفوائد : 162 -
ص: 193
**[ترجمه]
وَ حَدَّثَنِی السُّلَمِیُّ عَنِ الْعَتَکِیِّ عَنْ سَعِیدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الصَّدَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَوْفِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی الْحَکَمِ الْبَرَاجِمِیِّ عَنْ شَرِیکِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی الْوَفَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّ حَافِظَیْ عَلِیٍّ لَیَفْخَرَانِ عَلَی سَائِرِ الْحَفَظَةِ بِکَوْنِهِمَا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام وَ ذَلِکَ أَنَّهُمَا لَمْ یَصْعَدَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ فَیُسْخِطَهُ (1).
**[ترجمه]محمّد بن عمار یاسر از پدرش نقل کرده که: از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که میفرمودند: دو ملک نگهبان علی بر سایر فرشتگان موکل بر مردم افتخار میکنند که با علی علیه السّلام هستند؛ چرا که آن دو تا به حال، گناهی از علی، که موجب خشم خداوند عزّ و جلّ گردد به جانب خدا بالا نبردهاند. - . همان -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمِنْقَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمُقْرِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَاصِمٍ الطَّرِیفِیِّ عَنْ عَبَّاسِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ الْحَسَنِ الْکَحَّالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام قَالَ: الْإِمَامُ مِنَّا لَا یَکُونُ إِلَّا مَعْصُوماً وَ لَیْسَتِ الْعِصْمَةُ فِی ظَاهِرِ الْخِلْقَةِ فَیُعْرَفَ بِهَا فَلِذَلِکَ لَا یَکُونُ إِلَّا مَنْصُوصاً فَقِیلَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا مَعْنَی الْمَعْصُومِ فَقَالَ هُوَ الْمُعْتَصِمُ بِحَبْلِ اللَّهِ وَ حَبْلُ اللَّهِ هُوَ الْقُرْآنُ لَا یَفْتَرِقَانِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْإِمَامُ یَهْدِی إِلَی الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ یَهْدِی إِلَی الْإِمَامِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ (2).
**[ترجمه]معانی الأخبار: یزید بن حسن کحّال از پدر خود و او از موسی بن جعفر و ایشان از پدرشان و ایشان از جدشان و ایشان از علی بن الحسین علیهم السّلام نقل کردهاند که فرمودند: امام از ما خانواده باید معصوم باشد. و عصمت صفتی نیست که در ظاهر پیدا باشد تا امام با آن شناخته شود، به همین جهت باید از قبل منصوص باشد.
عرض شد: ای فرزند رسول الله! معنای معصوم چیست؟ فرمودند: کسی که به ریسمان خدا چنگ زده، و ریسمان خدا همان قرآن است که این دو، تا قیامت، از یکدیگر جدا نمیشوند. امام به قرآن هدایت میکند و قرآن به امام. این است تفسیر آیه: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ» - . اسرا / 9 - {قطعا این قرآن به [آیینی] که خود پایدارتر است راه می نماید}
**[ترجمه]
قوله علیه السلام هو المعتصم کأن المعنی أن معصومیته بسبب اعتصامه بحبل الله و لذا خص بالعصمة لا مجازفة أو معنی المعصومیة أنه جعله الله معتصما بالقرآن لا یفارقه.
lt;meta info="\\" کسی که به ریسمان خدا چنگ زده \\" شاید منظور این است که معصومیت امام به جهت چنگ زدن او به حبلاللَّه است، و برای همین امتیاز عصمت را دارند نه به صرف ادعا. یا اینکه مراد از معصوم کسی است که به قرآن چنگ زده و از آن جدا نمیشود.
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار عَلِیُّ بْنُ الْفَضْلِ الْبَغْدَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ خَلَفٍ عَنِ الْحُسَیْنِ الْأَشْقَرِ قَالَ: قُلْتُ لِهِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ مَا مَعْنَی قَوْلِکُمْ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَکُونُ إِلَّا مَعْصُوماً قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ الْمَعْصُومُ هُوَ الْمُمْتَنِعُ بِاللَّهِ مِنْ
ص: 194
جَمِیعِ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ قَدْ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (1).
**[ترجمه]معانی الاخبار: حسین اشقر نقل کرده، به هشام بن حکم گفتم: منظورتان از این که میگویید: امام باید معصوم باشد، چیست ؟ هشام گفت: من از حضرت صادق علیه السلام این سؤال را کردم، ایشان در جواب فرمودند: معصوم کسی است که از همه محرمات خدا به توفیق خدا خودداری کند.
ص: 194
خداوند تبارک و تعالی فرموده: «وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» - . آل عمران / 101 - {و هر کس به خدا تمسک جوید قطعا به راه راست هدایت شده است}.
**[ترجمه]
الممتنع بالله أی بتوفیق الله.
قال الصدوق فی المعانی بعد خبر هشام الدلیل علی عصمة الإمام أنه لما کان کل کلام ینقل عن قائله یحتمل وجوها من التأویل و کان أکثر القرآن و السنة مما أجمعت الفرق علی أنه صحیح لم یغیر و لم یبدل و لم یزد فیه و لم ینقص منه محتملا لوجوه کثیرة من التأویل وجب أن یکون مع ذلک مخبر صادق معصوم من تعمد الکذب و الغلط منبئ عما عنی الله عز و جل و رسوله فی الکتاب و السنة علی حق ذلک و صدقه لأن الخلق مختلفون فی التأویل کل فرقة تمیل مع القرآن و السنة إلی مذهبها.
فلو کان الله تبارک و تعالی ترکهم بهذه الصفة من غیر مخبر عن کتابه صادق فیه لکان قد سوغهم الاختلاف فی الدین و دعاهم إلیه إذ أنزل کتابا یحتمل التأویل و سن نبیه صلی الله علیه و آله سنة یحتمل التأویل و أمرهم بالعمل بهما فکأنه قال تأولوا و اعملوا و فی ذلک إباحة العمل بالمتناقضات و الاعتماد (2) للحق و خلافه.
فلما استحال (3) ذلک علی الله عز و جل وجب أن یکون مع القرآن و السنة فی کل عصر من یبین عن المعانی التی عناها الله عز و جل فی القرآن بکلامه دون ما یحتمله ألفاظ القرآن من التأویل و یعبر (4) عن المعانی التی عناها رسول الله صلی الله علیه و آله فی سننه و أخباره دون التأویل الذی یحتمله ألفاظ الأخبار المرویة عنه علیه السلام المجمع علی صحة نقلها.
ص: 195
و إذا وجب أنه لا بد من مخبر صادق وجب أن لا یجوز علیه الکذب و تعمدا و لا الغلط فیما یخبر به عن مراد الله عز و جل فی کتابه و عن مراد رسول الله صلی الله علیه و آله فی أخباره و سنته و إذا وجب ذلک وجب أنه معصوم.
و مما یؤکد هذا الدلیل أنه لا یجوز عند مخالفینا أن یکون الله عز و جل أنزل القرآن علی أهل عصر النبی صلی الله علیه و آله و لا نبی فیهم و یتعبدهم بالعمل بما فیه علی حقه و صدقه فإذا لم یجز أن ینزل القرآن علی قوم و لا ناطق به و لا معبر عنه و لا مفسر لما استعجم منه و لا مبین لوجوهه فکذلک لا یجوز أن نتعبد نحن به إلا و معه من یقوم فینا مقام النبی صلی الله علیه و آله فی قومه و أهل عصره فی التبیین لناسخه و منسوخه و خاصه و عامه و المعانی التی عناها الله جل عز بکلامه دون ما یحتمله التأویل کما کان النبی صلی الله علیه و آله مبینا لذلک کله لأهل عصره و لا بد من ذلک ما لزموا المعقول و الدین.
فإن قال قائل إن المؤدی إلینا ما نحتاج إلی عمله من متشابه القرآن و من معانیه التی عناها الله دون ما یحتمله ألفاظه هو الأمة أکذبه (1) اختلاف الأمة و شهادتها بأجمعها علی أنفسها فی کثیر من آی القرآن لجهلهم بمعناه الذی عناه الله عز و جل و فی ذلک بیان أن الأمة لیست هی المؤدیة عن الله عز و جل ببیان القرآن و إنها لیست تقوم فی ذلک مقام النبی صلی الله علیه و آله.
فإن تجاسر متجاسر فقال قد کان یجوز أن ینزل القرآن علی أهل عصر النبی صلی الله علیه و آله و لا یکون معه نبی و یتعبدهم بما فیه مع احتماله للتأویل.
قیل له هب ذلک کله و قد وقع من الخلاف فی معانیه ما قد وقع فی هذا الوقت ما الذی کانوا یصنعون.
فإن قال ما قد صنعوا الساعة. قیل الذی فعلوه الساعة أخذ کل فرقة من الأمة جانبا من التأویل و عمله
ص: 196
علیه و تضلیل الفرقة المخالفة لها فی ذلک و شهادتها علیها بأنها لیست علی الحق.
فإن قال إنه کان یجوز أن یکون فی أول الإسلام کذلک و إن ذلک حکمة من الله و عدل فیهم رکب خطأ عظیما و ما لا أری أحدا من الخلق یقدم علیه فیقال له عند ذلک فحدثنا إذا تهیأ للعرب الفصحاء أهل اللغة أن یتأولوا القرآن و یعمل کل واحد منهم بما یتأوله علی اللغة العربیة فکیف یصنع من لا یعرف اللغة من الناس و کیف یصنع العجم من الترک و الفرس و إلی أی شی ء یرجعون فی علم ما فرض الله علیهم فی کتابه و من أی الفرق یقبلون مع اختلاف الفرق فی التأویل و إباحتک کل فرقة أن تعمل بتأویلها.
و لا بد لک من أن یجری (1) العجم و من لا یفهم اللغة مجری أصحاب اللغة من أن لهم أن یتبعوا أی الفرق شاءوا و إلا إن ألزمت من لا یفهم اللغة اتباع بعض الفرق دون بعض لزمک أن تجعل الحق کله فی تلک الفرقة دون غیرها فإن جعلت الحق فی فرقة دون فرقة نقضت ما بنیت علیه کلامک و احتجت إلی أن یکون مع تلک الفرقة (2) علم و حجة تبین بها من غیرها و لیس هذا من قولک. و لو جعلت الفرق کلها متساویة فی الحق مع تناقض تأویلاتها فیلزمک أیضا أن تجعل (3) للعجم و من لا یفهم اللغة أن یتبعوا أی الفرق شاءوا و إذا فعلت ذلک لزمک فی هذا الوقت أن لا یلزم أحدا من مخالفیک من الشیعة و الخوارج و أصحاب التأویلات و جمیع من خالفک ممن له فرقة و من مبتدع لا فرقة له علی مخالفتک ذما.
و هذا نقص (4) الإسلام و الخروج من الإجماع و یقال لک و ما ینکر علی هذا الإعطاء (5) أن یتعبد الله عز و جل الخلق بما فی کتاب مطبق لا یمکن أحدا أن
ص: 197
یقرأ ما فیه و یأمر أن یبحثوا و یرتادوا و یعمل کل فرقة بما تری أنه فی الکتاب فإن أجزت ذلک أجزت علی الله عز و جل العبث لأن ذلک صفة العابث.
و یلزمک أن تجیز علی کل من نظر بعقله فی شی ء و استحسن أمرا من الدین أن یعتقده لأنه سواء أباحهم أن یعملوا فی أصول الحلال و الحرام و فروعهما بآرائهم و أباحهم أن ینظروا بعقولهم فی أصول الدین کله و فروعه من توحید و غیره و أن یعملوا أیضا بما استحسنوه و کان عندهم حقا فإن أجزت ذلک أجزت علی الله عز و جل أن یبیح الخلق أن یشهدوا علیه أنه ثانی اثنین و أن یعتقدوا الدهر و جحدوا البارئ جل و عز.
و هذا آخر ما فی هذا الکلام لأن من أجاز أن یتعبدنا الله عز و جل بالکتاب علی احتمال التأویل و لا مخبر صادق لنا عن معانیه لزمه أن یجیز علی أهل عصر النبی صلی الله علیه و آله مثل ذلک.
فإذا أجاز مثل ذلک لزمه أن یبیح الله عز و جل کل فرقة العمل بما رأت و تأولت لأنه لا یکون لهم غیر ذلک إذا لم یکن معهم حجة فی أن هذا التأویل (1) أصح من هذا التأویل و إذا أباح ذلک أباح متبعیهم ممن لا یعرف اللغة فإذا أباح أولئک أیضا لزمه أن یبیحنا فی هذا العصر و إذا أباحنا ذلک فی الکتاب لزمه أن یبیحنا ذلک فی أصول الحلال و الحرام و مقاییس العقول و ذلک خروج من الدین کله.
و إذا وجب بما قدمنا ذکره أنه لا بد من مترجم عن القرآن و أخبار النبی صلی الله علیه و آله وجب أن یکون معصوما لیجب القبول منه.
و إذا وجب أن یکون معصوما بطل أن یکون هو الأمة لما بینا من اختلافها فی تأویل القرآن و الأخبار و تنازعها فی ذلک و من إکفار بعضها بعضا و إذا ثبت ذلک وجب أن یکون المعصوم هو الواحد الذی ذکرناه و هو الإمام و قد دللنا علی أن الإمام لا یکون إلا معصوما و أدینا أنه إذا وجبت العصمة فی الإمام لم یکن بد من أن ینص
ص: 198
النبی صلی الله علیه و آله علیه لأن العصمة لیست فی ظاهر الخلقة فیعرفها الخلق بالمشاهدة فواجب (1) أن ینص علیها علام الغیوب تبارک و تعالی علی لسان نبیه صلی الله علیه و آله و ذلک لأن الإمام لا یکون إلا منصوصا علیه و قد صح لنا النص بما بیناه من الحجج و ما رویناه من الأخبار الصحیحة (2).
**[ترجمه]الممتنع بالله أی بتوفیق الله.
صدوق رحمة اللَّه علیه در معانی الأخبار بعد از روایت هشام مینویسد: دلیل بر عصمت امام این است که: هر سخنی که از کسی نقل می شود ممکن است به چند وجه آن را تأویل نمود. و اکثر مطالب قرآن و سنت که فرقه های مختلف مسلمانان متفقند که صحیح است و تغییر نکرده و عوض نشده و از اضافه و کاستی در امان مانده، وجوه تأویل فراوانی دارد، و چون مردم در تأویل و توجیه اختلاف دارند و هر کدام آیات قرآن و سنت را متمایل به مذهب خود توجیه میکنند، باید یک مخبر صادق معصوم از دروغ و غلط وجود داشته باشد که منظور حقیقی خداوند عزّ وجلّ و رسولش را در کتاب و سنت صادقانه بیان کند،.
اگر خداوند تبارک و تعالی آنها را به همین حال، بدون مخبری که واقعیت کتابش را بیان کند، واگذارد، در واقع اجازه داده در دین اختلاف شود و مردم را به اختلاف فراخوانده است. زیرا از یک سو کتابی فرستاده که قابل تأویل است و سنت پیامبرش علیه السلام نیز همین حال را دارد و از سوی دیگر دستور داده به آن دو عمل بکنند، مثل این است که بگوید: قرآن و سنت مرا تأویل نمائید و عمل کنید و با این دستور عمل به متناقض و اعتقاد به حق و خلاف حق هر دو را، روا دانسته است.
چون چنین کاری بر خداوند عزّ و جلّ محال است باید در هر زمان، همراه قرآن و سنت، کسی باشد که منظور خداوند عزّ و جلّ را از آیات قرآن بیان کند و معانی محتمل و تأویلهای دیگر را رفع نماید و نیز فرموده های رسول الله صلی الله علیه و آله در سنت و روایات را توضیح دهد و سایر تأویلهای محتمل الفاظ روایاتی که از ایشان روایت شده و همگان بر صحت نقل آنها متفقند را رد نماید.
ص: 195
و وقتی باید مخبر صادقی وجود داشته باشد، لازم است که برای او دروغ عمدی جایز نباشد و در مورد توضیح منظور خداوند عزّ و جلّ در قرآن و منظور رسول الله صلی الله علیه و آله در روایات و سنتهایش اشتباه نکند، و وقتی لازم است که او این گونه باشد، پس باید معصوم باشد.
از مطالبی که موجب تقویت این دلیل می شود این است که مخالفین ما معتقدند که: خداوند عزّ و جلّ قرآن را فقط برای عصر پیامبر صلی الله علیه و آله نفرستاده است؛ حال از طرفی پیامبر دیگری نخواهد بود و از طرف دیگر آنها مأمور به عمل کردن به حقیقت و واقع قرآن هستند. وقتی جایز نیست که قرآن بر قومی نازل شود و ناطق و توضیحدهنده و مفسری برای مبهمات آن و روشنگری برای وجوه آن در میان نباشد، باز به همین دلیل جایز نیست ما مأمور به عمل به آن شویم و حال آنکه در میان ما کسی نیست که در قوم و اهل زمانش، قائم مقام پیامبر صلی الله علیه و آله باشد و ناسخ و منسوخ و خاص و عام آن و معانی که خداوند عزّ و جلّ از کلام خود قصد نموده، و نه تأویل های محتمل آن، را توضیح دهد، به همان صورتی که پیامبر صلی الله علیه و آله برای اهل عصر خود، همه این چیزها را توضیح میداد. و در این مورد ناچار به پذیرفتن آنچه عقل و دین لازم میداند هستیم.
شاید شخصی بگوید: آن کسی که احتیاجات ما را در موارد متشابه قرآن رفع میکند و معناهایی که منظور خداست، و نه سایر معناهایی که احتمال میرود، را بیان میکند، خود أمّت اسلامی هستند. ولی اختلافی که در میان امت وجود دارد و گواهی خود امت به ضرر خودشان که در بیشتر آیات قرآن منظور خداوند را نمیدانند، ادعای او را تکذیب میکند. این توضیح نشان میدهد که امت موظف نیستند که از جانب خداوند عزّ و جلّ تبیین کننده قرآن باشند، و نمیتوانند در این مورد قائم مقام پیامبر صلی الله علیه و آله باشند.
اگر یاوه سرایی زور بگوید که: جایز است قرآن بر مردم زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شود و در عین حال پیامبری هم با آنها نباشد و با این که احتمال تأویل های مختلف وجود دارد آن ها را مأمور به عمل به آن چه در آن است بکند، به او گفته می شود: به فرض که همه اینها را قبول کردیم، اگر بعضی از اختلافاتی که اکنون در معانی قرآن هست آن وقت هم وجود داشته باشد، آنها چه باید بکنند؟
اگر بگوید: همان کاری که الان باید کرد.
گفته می شود: کاری که الان میکنند این است که هر گروه و فرقه از امت گوشه ای از تأویل را میگیرند و بر وفق آن عمل میکنند
ص: 196
و گروه مخالف آنها را گمراه میدانند و گواهی میدهند که آنها راه حق را از پیش نگرفته اند.
اگر بگوید: چه اشکالی دارد؛ در ابتدای اسلام نیز همین طور باشد و این خود حکمتی است از جانب خدا و عدالتی است در باره آنها. در این صورت مرتکب خطای بزرگی شده و فکر نمیکنم هیچ کسی چنین ادعایی بکند.
ولی با این حال به او گفته می شود: گیرم که مردم عرب زبان فصیح که اهل لغت هستند قرآن را تأویل نمایند و هر کدام مطابق تأویل خود عمل کنند، کسانی که وارد به زبان عربی نیستند چه کار کنند؟ مردم ترک و فارس چه باید بکنند؟ وظیفه آنها در مورد چیزهایی که خداوند در کتابش واجب کرده چیست؟ با این همه اختلافاتی که در تأویل دارند- شما که میگویید که هر کس میتواند مطابق تأویل خود عمل نماید - از کدام فرقه باید پیروی کنند؟ باید بگویی: غیر عرب و کسانی که عربی نمیفهمند، به مثابه اهل لغت هستند و میتوانند از هر فرقه ای که خواستند پیروی کنند. وگرنه اگر قرار باشد آنها ملزم به پیروی گروه و فرقه مخصوصی باشند، باید بگویی که حق فقط با این فرقه است و نه با فرقه های دیگر، که این خود مخالف مبنای اول تو است، و باید مدعی شوی که این فرقه علم و دلیلی دارد که از سایر فرقه ها جداست، با اینکه تو چنین مطلبی را نمیپذیرفتی.
و اگر همه فرقه ها را، با اختلافی که در تأویل دارند، در بر حق بودن مساوی قرار بدهی، پس باید بگویی کسانی که عربی نمیدانند از هر فرقه که بخواهند میتوانند پیروی کنند، و اگر این مطلب را قبول کنی دیگر نباید هیچ فرقه ای را که با آن مخالفی، از قبیل شیعه و خوارج و صاحبان تأویل و تمام مخالفین و تمام آنهایی که فرقهای دارند و یا بدعتگذارانی که فرقه ای ندارند را، نکوهش کنی.
و این نقص بر اسلام و خروج از اجماع است و به تو گفته می شود: طبق این عقیده، خداوند باید مردم را به عمل کردن به کتابی که بسته است و هیچ کس نمیتواند داخل آن را بخواند،
ص: 197
مأمور کرده باشد و در عین حال امرشان کرده باشد به این که باید جستجو کنند و هر گروه به آنچه که خود فکر میکنند در آن است عمل نمایند. اگر این را روا بدانی، خداوند را به کار عبث و بیهوده ای نسبت داده ای؛ چون چنین کاری تنها از شخص بیهوده گر سر میزند. و باید بپذیری که هر کسی با عقل خود در مسأله ای از دین اندیشه کند و آن را صحیح بداند میتواند به آن معتقد شود، زیرا فرقی بین اظهار نظر آنها راجع به مسائل کلی و فروع حلال و حرام و اظهار نظرشان درباره اصول کلی دین از قبیل توحید و سایر شاخه های عقاید نیست، و آنچه را به نظر خود خوب میدانند و پیش آنها حق به نظر میرسد را به کار بندند. اگر چنین چیزی را بپذیری روا شمردهای که خداوند عزّ و جلّ اجازه دهد که خلایق معتقد شوند که خدا دومی آن دو تاست و یا مادی مسلک شوند و خداوند عزّ و جلّ را منکر گردند .
این آخرین نتیجه چنین اعتقادی است، چون کسی که بگوید جایز است خدا ما را مأمور کند عمل به کتابی کنیم که احتمالات مختلف دارد و و از طرف دیگر مخبر صادقی که منظور خدا را در این آیات بیان نماید لازم نیست، باید معتقد شود که در زمان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نیز میتوانسته به همین صورت باشد.
و وقتی چنین چیزی را روا دانست، باید قبول کند که خداوند به هر فرقه ای اجازه داده که طبق رأی و نظر خود عمل نمایند، زیرا در صورتی که حجتی همراه آنها نباشد که مشخص کند این تأویل صحیحتر از آن دیگری است، چاره ای جز این کار ندارند. وقتی چنین چیزی جایز باشد پیروان ایشان، از غیر عرب نیز چنین مجوزی خواهند داشت، و اگر برای آنها جایز باشد، برای ما که در این عصر هستیم نیز جایز است و وقتی این طرز برخورد، با قرآن جایز باشد، در اصول حلال و حرام و معیارهای عقلی دین هم جایز خواهد بود، چنین اعتقادی موجب خروج از دین به طور کلی می شود.
و هنگامی با گفته های قبلی ثابت شد که به ناچار باید شخصی باشد که قرآن و اخبار پیامبر صلی الله علیه و آله را تفسیر نماید، باید آن شخص معصوم باشد، تا قبول فرمان و سخن او واجب گردد.
و وقتی ثابت شد که باید معصوم باشد، دیگر نمیتواند امت باشد، به دلیل توضیحی که درباره اختلاف و تنازع امت در تأویل قرآن و اخبار دادیم و گفتیم هر دسته گروه دیگر را نسبت به کفر میدهند. در این صورت باید آن معصوم یک شخص معین باشد که همان امامی است که ما میگفتیم. و ما ثابت نمودیم که امام باید معصوم باشد و توضیح دادیم که وقتی عصمت امام واجب بود، به ناچار باید پیامبر صلی الله علیه و آله به نام و نشان او تصریح نماید؛
ص: 198
چون عصمت صفتی نیست که در ظاهر مشخص باشد و مردم بتوانند با چشم آن را تشخیص دهند. پس باید خداوند تبارک و تعالی که از اسرار اطلاع دارد او را تعیین نماید و به وسیله پیامبرش صلی الله علیه و آله اعلام فرماید. و این به جهت آن است که امام، فقط و فقط، باید منصوص باشد و برای ما با دلایلی که ذکر کرده ایم و روایات صحیحی که هست، نصّ در مورد امامان به ثبوت رسیده است.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا قَالَ لَا تَکُونُ الْخِلَافَةُ فِی آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ فُلَانٍ وَ لَا آلِ طَلْحَةَ وَ لَا آلِ الزُّبَیْرِ (3).
**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا» - . نمل / 52 - {این [هم] خانه های خالی آنهاست به [سزای] بیدادی که کرده اند}، یعنی خلافت در خاندان فلانی و خاندان فلانی و خاندان طلحه و زبیر نمیباشد. - . تفسیر قمی : 478 و 489 . در مصدر: خاندان فلانی و خاندان فلانی و خاندان طلحه و زبیر -
**[ترجمه]
علی هذا التأویل یکون المعنی بیوتهم خاویة من الخلافة و الإمامة بسبب ظلمهم فالظلم ینافی الخلافة و کل فسق ظلم و یحتمل أن یکون المعنی أنهم لما ظلموا و غصبوا الخلافة و حاربوا إمامهم أخرجها الله من ذریتهم ظاهرا و باطنا إلی یوم القیامة.
**[ترجمه]بنابراین، معنی آیه این است که خانه های آنها، به واسطه ظلم ایشان، از خلافت و امامت عاری است. پس ظلم با خلافت منافات دارد و هر نوع فسقی ظلم است. و ممکن است معنا این باشد که چون آنها از روی ستم خلافت را غصب کردند و با امام خود جنگیدند، خداوند امامت را، تا روز قیامت، ظاهراً و باطناً از خانواده آنها خارج نمود.
**[ترجمه]
ل، الخصال فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام الْأَنْبِیَاءُ وَ أَوْصِیَاؤُهُمْ (4) لَا ذُنُوبَ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ (5).
**[ترجمه]خصال: در خبر اعمش از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که: انبیاء و اوصیای ایشان، گناهی نمیکنند؛ زیرا آنها معصوم و پاکند. - . خصال 2 : 154 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِیمَا کَتَبَ الرِّضَا علیه السلام لِلْمَأْمُونِ لَا یَفْرِضُ اللَّهُ تَعَالَی طَاعَةَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ یُضِلُّهُمْ وَ یُغْوِیهِمْ وَ لَا یَخْتَارُ لِرِسَالَتِهِ وَ لَا یَصْطَفِی مِنْ عِبَادِهِ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ یَکْفُرُ بِهِ وَ بِعِبَادَتِهِ وَ یَعْبُدُ الشَّیْطَانَ دُونَهُ (6).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: از مطالبی که حضرت رضا علیه السلام برای مأمون نوشتند، این جملات بود: خداوند هرگز اطاعت کسی که میداند مردم را گمراه میکند و اغوا مینماید، واجب نمی کند و او را به مقام رسالتش نیز نخواهد رساند. و هرگز کسی را که میداند نسبت به خدا و پرستش او کافر می شود و به سمت شیطان میرود، انتخاب نمیکند. - . عیون الأخبار : 267 و 268 -
**[ترجمه]
ل، الخصال قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ عَنَی بِهِ أَنَّ الْإِمَامَةَ
ص: 199
لَا تَصْلُحُ لِمَنْ قَدْ عَبَدَ صَنَماً أَوْ وَثَناً أَوْ أَشْرَکَ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ إِنْ أَسْلَمَ بَعْدَ ذَلِکَ وَ الظُّلْمُ وَضْعُ الشَّیْ ءِ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ وَ أَعْظَمُ الظُّلْمِ الشِّرْکُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ وَ کَذَلِکَ لَا تَصْلُحُ الْإِمَامَةُ لِمَنْ قَدِ ارْتَکَبَ مِنَ الْمَحَارِمِ شَیْئاً صَغِیراً کَانَ أَوْ کَبِیراً وَ إِنْ تَابَ مِنْهُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ کَذَلِکَ لَا یُقِیمُ الْحَدَّ مَنْ فِی جَنْبِهِ حَدُّ فَإِذاً لَا یَکُونُ الْإِمَامُ إِلَّا مَعْصُوماً وَ لَا تُعْلَمُ عِصْمَتُهُ إِلَّا بِنَصِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لِأَنَّ الْعِصْمَةَ لَیْسَتْ فِی ظَاهِرِ الْخِلْقَةِ فَتُرَی کَالسَّوَادِ وَ الْبَیَاضِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ وَ هِیَ مَغِیبَةٌ لَا تُعْرَفُ إِلَّا بِتَعْرِیفِ عَلَّامِ الْغُیُوبِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).
**[ترجمه]خصال: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . بقره / 124 - {پیمان من به بیدادگران نمی رسد}، معنی آیه این است: امامت
ص: 199
به کسی که یک لحظه بت پرست بوده یا برای خدا شریک قائل شده نمیرسد گر چه بعداً اسلام آورده باشد. و معنای ظلم، قرار دادن چیزی در غیر محل خودش است. و بزرگترین ظلم شرک است. خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» - . لقمان / 13 - {به راستی شرک ستمی بزرگ است}، و همچنین کسی که مرتکب کار حرامی شده باشد، چه گناه صغیره باشد یا کبیره، گر چه بعد توبه کرده باشد، برای مقام امامت صلاحیت ندارد و همینطور کسی که بر گردن خود او حدّ است نمیتواند حد جاری کند.
وقتی امام باید حتما معصوم باشد و عصمت او جز به وسیله نص و تصریح خداوند عزّ و جلّ، که با زبان پیامبرش صلی الله علیه و آله بیان میشود، تشخیص داده نمیشود؛ زیرا عصمت مانند سیاهی و سفیدی نیست که از قیافه و شکل ظاهری شناخته شود، بلکه اسراری است که جز با شناساندن خدا علام الغیوب مشخص نمیشود. - . خصال 1 : 149 . این حدیث، حدیثی طولانی است که از مفضل بن عمر روایت شده است. -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَقُولُ إِنَّمَا الطَّاعَةُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ وَ إِنَّمَا أُمِرَ بِطَاعَةِ أُولِی الْأَمْرِ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ لَا یَأْمُرُونَ بِمَعْصِیَتِهِ (2).
**[ترجمه]علل الشرائع: سلیم بن قیس نقل کرده، از امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: اطاعت مخصوص خداوند عزّ و جلّ و رسولش و اولوالامر است، و خداوند دستور داده که از اولی الامر اطاعت شود، چون آنها معصوم و پاکند و هرگز امر به معصیت خداوند نمیکنند. - . علل الشرایع : 52 . صدوق این را در خصال 1 : 68 نیز در ضمن حدیثی طولانی آورده است که در آنجا چنین است: خداوند عزّ وجلّ امر به اطاعت رسول کرده؛ زیرا ایشان معصوم و پاک است و به معصیت خدا امر نمیکند و به همین دلیل به اطاعت اولوالامر امر کرده است. -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحَفَّارُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ إِسْحَاقَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الدَّیْرِیِّ مَعاً عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُثَنًّی (3) مَوْلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا دَعْوَةُ أَبِی إِبْرَاهِیمَ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ کَیْفَ صِرْتَ دَعْوَةَ أَبِیکَ إِبْرَاهِیمَ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی إِبْرَاهِیمَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً (4) فَاسْتَخَفَّ إِبْرَاهِیمَ الْفَرَحُ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی أَئِمَّةً مِثْلِی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنِّی لَا
ص: 200
أُعْطِی (1) لَکَ عَهْداً لَا أَفِی لَکَ بِهِ قَالَ یَا رَبِّ مَا الْعَهْدُ الَّذِی لَا تَفِی لِی بِهِ قَالَ لَا أُعْطِیکَ عَهْداً لِظَالِمٍ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ (2) قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنِ الظَّالِمُ مِنْ وُلْدِی لَا یَنَالُ عَهْدِی (3) قَالَ مَنْ سَجَدَ لِصَنَمٍ مِنْ دُونِی لَا أَجْعَلُهُ إِمَاماً أَبَداً وَ لَا یَصِحُّ أَنْ یَکُونَ إِمَاماً قَالَ إِبْرَاهِیمُ (4) وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ (5) قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَانْتَهَتِ الدَّعْوَةُ إِلَیَّ وَ إِلَی أَخِی عَلِیٍّ علیه السلام لَمْ یَسْجُدْ أَحَدٌ مِنَّا لِصَنَمٍ قَطُّ فَاتَّخَذَنِیَ اللَّهُ نَبِیّاً وَ عَلِیّاً وَصِیّاً (6).
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة ابن المغازلی بإسناده إلی ابن مسعود مثله (7).
**[ترجمه]أمالی طوسی: عبداللَّه بن مسعود روایت کرده، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: من دعا و درخواست پدرم ابراهیم هستم.
عرض کردیم: ای رسول خدا! چگونه شما دعای ابراهیم شدید. فرمودند: خداوند عزّ و جلّ به ابراهیم وحی کرد: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم شادمان شد و عرض کرد: پروردگارا! آیا از فرزندان من نیز کسی مانند من امام خواهد شد. خداوند عزّ و جلّ به او وحی کرد: ای ابراهیم!
ص: 200
من با تو پیمانی نخواهم بست که به آن وفا نکنم. عرض کرد: آن چه پیمانی است که آن را برایم وفا نخواهی کرد؟ فرمود: پیمان ستمکاران نسل تو را وفا نخواهم کرد. عرض کرد: پروردگارا! آن ستمکاران نژادم که به این مقام نمیرسند کدامند؟ فرمود: هر که بر بت سجده کند، هرگز او را امام نخواهم کرد - . در کنز الفوائد \\"فرمود: هر که بر بت سجده کند، هرگز او را امام نخواهم کرد\\" سقط شده است. - و و درست نیست چنین کسی امام شود، ابراهیم عرض کرد: «وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ * رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ» - . ابراهیم / 35 و 36 - {و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بتان دور دار * پروردگارا آنها بسیاری از مردم را گمراه کردند}
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: دعای ابراهیم منتهی به من و برادرم علی شد که هیچ کدام از ما هرگز برای بت سجده نکردیم. خداوند مرا پیامبر و علی را وصی قرار داد. - . امالی إبن الشیخ : 240 و 241 -
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة نیز، از طریق ابن مغازلی از ابن مسعود مانند همین را نقل کرده است. - . کنز الفوائد : 34 و 38 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْوَرَّاقُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِیِّ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُونَ (8).
**[ترجمه]اکمال الدین، عیون الأخبار: ابن عباس نقل کرده، از رسول الله صلی الله علیه و آله شنیدم که میفرمودند: من و علی و حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین علیهم السّلام پاک و معصوم هستیم. - . اکمال الدین : 163 . عیون الأخبار : 38 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی رُوِیَ بِأَسَانِیدَ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: کُنَّا بِمَکَّةَ فَجَرَی الْحَدِیثُ فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ أَتَمَّهُنَّ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی قَوْلِ اللَّهِ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (9) ثُمَ
ص: 201
قَالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (1) قَالَ یَا رَبِّ وَ یَکُونُ مِنْ ذُرِّیَّتِی ظَالِمٌ قَالَ نَعَمْ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ مَنِ اتَّبَعَهُمْ قَالَ یَا رَبِّ فَعَجِّلْ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ مَا وَعَدْتَنِی فِیهِمَا وَ عَجِّلْ نَصْرَکَ لَهُمَا وَ إِلَیْهِ أَشَارَ بِقَوْلِهِ وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (2) فَالْمِلَّةُ الْإِمَامَةُ فَلَمَّا أَسْکَنَ ذُرِّیَّتَهُ بِمَکَّةَ قَالَ رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ إِلَی (3) مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ (4) فَاسْتَثْنَی مَنْ آمَنَ خَوْفاً أَنْ یَقُولَ لَهُ لَا کَمَا قَالَ لَهُ فِی الدَّعْوَةِ الْأُولَی وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (5) قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنِ الَّذِینَ مَتَّعْتَهُمْ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِی فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ (6).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: صفوان جمال نقل کرده، در مکه بودیم که صحبت از این آیه به میان آمد: «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَ» - . بقره / 124 - {و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید}، فرمود: یعنی به وسیله محمّد و علی و ائمه از فرزندان علی صلی الله علیهم آزمونها را به انجام رسانید که در این آیه: «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» - . آل عمران / 34 - {فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند و خداوند شنوای داناست} آمدهاند
ص: 201
سپس فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم. [ابراهیم] پرسید: از دودمانم [چطور]؟ فرمود: پیمان من به بیدادگران نمی رسد}
ابراهیم گفت: آیا از دودمان من ظالمی هم خواهد بود؟ خداوند فرمود: آری، فلان و فلان و فلان و پیروان آنها. ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! در مورد وعده ای که راجع به محمّد و علی به من دادی، تعجیل کن و زود آن ها را یاری فرما! و به همین اشاره دارد آیه: «وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ» - . همان / 130 - {و چه کسی جز آنکه به سبک مغزی گراید از آیین ابراهیم روی برمی تابد؟ و ما او را در این دنیا برگزیدیم و البته در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود} منظور از ملت در این آیه، امامت است.
وقتی خانواده خود را ساکن مکه گردانید، گفت: «رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ» - . ابراهیم / 37 - {پروردگارا من [یکی از] فرزندانم را در دره ای بی کشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم} تا این قسمت آیه - . هم در بحارالانوار و هم در مصدر همینطور آمده است، اشتباه آشکاری شده است و تعجب از مصنف قدس سره است که متوجه آن نشده است؛ زیرا این آیه در سوره ابراهیم / 37 اینگونه است: «مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ» و در آن «مَن آمَنَ» وجود ندارد، بلکه «مَن آمَنَ» در سوره بقره / 126 است: «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ قَالَ وَمَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ» ظاهراً این اشتباه از راوی بوده است، یا از نساخ بوده که آیه اولی را به جای آیه دومی وارد کردهاند سپس به آن آضافه کردهاند. -
که: «مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ» - . بقره / 126 - {هر کس از آنان که به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد از فرآورده ها، روزی بخش} دعا را اختصاص به ذریه مؤمن خویش میدهد که مبادا به او جواب بدهند: نه. چنانچه در جواب دعای قبلیاش به او گفتند: «لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . همان / 124 - {پیمان من به بیدادگران نمی رسد}
وقتی خداوند فرمود: «وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ» - . همان / 126 - {هر کس کفر بورزد، اندکی برخوردارش می کنم سپس او را با خواری به سوی عذاب آتش [دوزخ] می کشانم و چه بد سرانجامی است}. ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! آنهایی که اندکی برخوردارشان میکنی، چه کسانیاند؟ خداوند فرمود: کسانی که به آیات من کفر ورزیدند؛ فلانی و فلانی و فلانی. - . تفسیر عیاشی 1 : 57 و 58 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ لا یَنالُ
ص: 202
عَهْدِی الظَّالِمِینَ أَیْ لَا یَکُونُ إِمَاماً ظَالِماً (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حریز به واسطه عدهای روایت کرده که امام باقر علیه السلام در مورد آیه «لا یَنالُ
ص: 202
عَهْدِی الظَّالِمِینَ» فرمودند: یعنی امام نمیتواند ظالم باشد.
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة فَائِدَةٌ سَنِیَّةٌ کُنْتُ أَرَی الدُّعَاءَ الَّذِی کَانَ یَقُولُهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام (2) فِی سَجْدَةِ الشُّکْرِ وَ هُوَ رَبِّ عَصَیْتُکَ بِلِسَانِی وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِکَ لَأَخْرَسْتَنِی وَ عَصَیْتُکَ بِبَصَرِی وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِکَ لَأَکْمَهْتَنِی (3) وَ عَصَیْتُکَ بِسَمْعِی وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِکَ لَأَصْمَمْتَنِی وَ عَصَیْتُکَ بِیَدِی وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِکَ لَکَنَّعْتَنِی (4) وَ عَصَیْتُکَ بِفَرْجِی وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِکَ لَأَعْقَمْتَنِی وَ عَصَیْتُکَ بِرِجْلِی وَ لَوْ شِئْتَ وَ عِزَّتِکَ لَجَذَمْتَنِی وَ عَصَیْتُکَ بِجَمِیعِ جَوَارِحِیَ الَّتِی أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَیَّ وَ لَمْ یَکُنْ هَذَا جَزَاکَ مِنِّی.
بخط عمید الرؤساء لعقمتنی و المعروف عقمت المرأة و عقمت و أعقمها الله فکنت أفکر فی معناه و أقول: کیف یتنزل علی ما تعتقده الشیعة من القول بالعصمة و ما اتضح لی ما یدفع التردد الذی یوجبه.
فاجتمعت بالسید السعید النقیب رضی الدین أبی الحسن علی بن موسی بن طاوس العلوی الحسنی رحمه الله و ألحقه بسلفه الطاهر فذکرت له ذلک فقال إن الوزیر السعید مؤید الدین العلقمی رحمه الله تعالی سألنی عنه فقلت کان یقول هذا لیعلم الناس ثم إنی فکرت بعد ذلک فقلت هذا کان یقوله فی سجدته فی اللیل و لیس عنده من یعلمه.
ثم سألنی عنه الوزیر مؤید الدین محمد بن العلقمی رحمه الله فأخبرته بالسؤال الأول الذی قلت و الذی أوردته علیه و قلت ما بقی إلا أن یکون یقوله علی سبیل التواضع و ما هذا معناه فلم یقع منی هذه الأقوال بموقع و لا حلت من قلبی فی موضع.
و مات السید رضی الدین رحمه الله فهدانی الله إلی معناه و وفقنی علی فحواه
ص: 203
فکان الوقوف علیه و العلم به و کشف حجابه بعد السنین المتطاولة و الأحوال المجرمة (1) و الأدوار المکررة من کرامات الإمام موسی علیه السلام و معجزاته و لتصح نسبة العصمة إلیه و تصدق علی آبائه البررة الکرام و تزول الشبهة التی عرضت من ظاهر هذا الکلام.
و تقریره أن الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام تکون أوقاتهم مشغولة بالله تعالی و قلوبهم مملوة به و خواطرهم متعلقة بالملإ الأعلی و هم أبدا فی المراقبة
کَمَا قَالَ علیه السلام اعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ.
فهم أبدا متوجهون إلیه و مقبلون بکلهم علیه فمتی انحطوا عن تلک الرتبة العالیة و المنزلة الرفیعة إلی الاشتغال بالمأکل و المشرب و التفرغ إلی النکاح و غیره من المباحات عدوه ذنبا و اعتقدوه خطیئة و استغفروا منه.
أ لا تری أن بعض عبید أبناء الدنیا لو قعد و أکل و شرب و نکح و هو یعلم أنه بمرأی من سیده و مسمع لکان ملوما عند الناس و مقصرا فیما یجب علیه من خدمة سیده و مالکه فما ظنک بسید السادات و ملک الأملاک (2)
وَ إِلَی هَذَا أَشَارَ علیه السلام إِنَّهُ لَیُغَانُ (3) عَلَی قَلْبِی وَ إِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ بِالنَّهَارِ سَبْعِینَ مَرَّةً.
و لفظة السبعین إنما هی
ص: 204
لعدد الاستغفار لا إلی الرین (1)
وَ قَوْلُهُ حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَیِّئَاتُ الْمُقَرَّبِینَ.
و نزیده إیضاحا من لفظه لیکون أبلغ من التأویل و یظهر من قوله علیه السلام أعقمتنی و العقیم الذی لا یولد له و الذی یولد من السفاح لا یکون ولدا فقد بان بهذا أنه کان یعد اشتغاله فی وقت ما بما هو ضرورة للأبدان معصیة و یستغفر الله منها و علی هذا فقس البواقی و کل ما یرد علیک من أمثالها و هذا معنی شریف یکشف بمدلوله حجاب الشبه و یهدی به الله من حسر عن بصره و بصیرته رین العمی و العمه. (2) و لیت السید رحمه الله کان حیا لأهدی هذه العقیلة إلیه و أجلو عرائسها علیه فما أظن أن هذا المعنی اتضح من لفظ الدعاء لغیری و لا أن أحدا سار فی إیضاح مشکله و فتح مقفله مثل سیری و قد ینتج الخاطر العقیم فیأتی بالعجائب و قدیما ما قیل مع الخواطئ سهم صائب. (3)
**[ترجمه]کشف الغمه: نکته ای سودمند: من دعایی که حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام در سجده شکر می کرده را دیدم که: «ربّ عصیتک بلسانی و لو شئت و عزتک لأخرستنی و عصیتک ببصری و لو شئت و عزتک لأکمهتنی و عصیتک بسمعی و لو شئت و عزتک لأصممتنی و عصیتک بیدی و لو شئت و عزتک لکنعتنی و عصیتک بفرجی و لو شئت و عزتک لأعقمتنی و عصیتک برجلی و لو شئت و عزتک لجذمتنی و عصیتک بجمیع جوارحی التی انعمت بها علیّ و لم یکن هذا جزاک منی»، پروردگارا! من با زبانم تو را معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی زبان مرا لال میکردی. با چشمانم تو را معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی مرا کور میکردی. با گوشهایم تو را معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی مرا کر میکردی. با دستانم تو را معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی مرا شل میکردی. با فرج خود تو را معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی مرا عقیم می نمودی. با پای خود تو را معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی پاهایم را به خوره (جذام) مبتلا میکردی. با همه اعضایم تو را معصیت کردم؛ اعضایی که بر من نعمت داده بودی، و اینها که از من سر زد، سزاوار نعمات تو نبود.
در معنایش فکر میکردم و با خود میگفتم: چگونه این مطالب با اعتقادی که شیعه در مورد عصمت دارد سازگار است؟ و چیزی که تردد من را نسبت به این مضامین دفع کند برایم روشن نشد.
روزی به محضر سید بزرگوار نقیب رضیالدین ابوالحسن علی بن موسی بن طاوس علوی حسنی رسیدم و آن را برای ایشان مطرح کردم. ایشان گفتند: این سؤال را وزیر سعید مؤید الدین علقمی - که خدایش رحمت کند - از من نمود و گفتم: حضرت این را برای تعلیم مردم میفرمودند.
بعد با خود فکر کردم که ایشان این دعا را در سجده، در دل شب، میخوانده، و در آن وقت کسی نزد آن جناب نبوده که تعلیمش کنند.
بعدها وزیر مؤید الدین محمّد بن علقمی- که خدایش رحمت کند - از من همین سؤال را کرد، جریان سؤال خود از سید رضی و ایرادی که به ذهنم رسیده بود را برایش گفتم، و گفتم چاره ای نمانده، جز اینکه بگوییم این بیان امام و نظائر آن از باب تواضع میباشد. اما با این حال این جواب خود من را قانع نمیکرد و بر دلم نمینشست.
سید رضی الدین- که خدایش رحمت کند- از دنیا رفت. خداوند مرا به معنای آن هدایت کرد و توفیق فهمش را به من عنایت فرمود.
ص: 203
کشف این مشکل، بعد از سال های طولانی و یک دوره تمام، از کرامتهای حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام بود، تا عصمت ایشان ثابت شود و معصوم بودن بر پدران نیک و گرامی صدق کند و شبههای که از ظاهر این کلام برای ما پیدا شده بود برطرف گردد .
توضیحش این که: انبیاء و ائمه علیهم السّلام، تمام وقتشان مشغول به خداوند متعال است، و دلهایشان مملو از خدا و خاطرشان متعلق به عالم بالاست و همیشه مراقب بر اویند چنان چه حضرت فرمودند: «اعبد اللَّه کانک تراه فان لم تکن تراه فإنه یراک»، خدا را چنان عبادت کن مثل این که او را می بینی، اگر هم تو او را نمیبینی، او تو را می بیند.
پس آنها پیوسته متوجه خدا و با تمام وجود روی به او دارند، هر زمان که از این مقام عالی و این جایگاه بلند پائینتر آیند و مشغول به خوردن و آشامیدن و اشتغال به امور آمیزشی و یا سایر کارهای مباح شوند، آن را گناه میشمرند و خود را خطاکار میدانند و از آن استغفار می کنند.
مگر نمیبینی که اگر غلامی در مقابل آقای خود بنشیند و بخورد و بیاشامد و آمیزش کند، و حال آن که میداند سرورش او را می بیند و صدایش را میشنود، از نظر مردم قابل سرزنش است و در وظیفه خویش نسبت به سرور و مالکش کوتاهی نموده است؟ تا چه رسد به سرور تمام سروران و مالک تمام جهانیان؟
فرمایش پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نیز به همین مطلب اشاره دارد که فرموده اند: «إنه لیغان - . طریحی مینویسد: در روایت آمده که: «إنه لیغان علی قلبی فأستغفر الله فی الیوم و اللیلة مأة مرّة» بر دل من هم زنگار مینشیند و در روز و شب صد مرتبه از خدا استغفار میکنم. بیضاوی در شرح مصابیح گفته است: غین، تلفظ دیگری از غیم است و غان علی قلبی کذا، یعنی چیزی قلبم را پوشاند. ابوعبیده در معنای این حدیث گفته است: یعنی چیزی قلبم را چون پوستهای در بر میگیرد. حکایت شده است که از اصمعی درباره این حدیث سؤال شد و او به سائل جواب داد: این روایت از قلب چه کسی روایت میکند؟ سائل گفت: از قلب پیامبر صلی الله علیه و آله. اصمعی گفت: اگر قلب شخص دیگری غیر از پیامبر بود، تفسیرش میکردم. قاضی گفته است: آفرین به اصمعی که راه و رسم ادب را رعایت کرده ... تا آنجا که میگوید: ما با نوری که از مشکات آنها اخذ کردهایم، مشی میکنیم و میگوییم: از آنجا که قلب پیامبر صلی الله علیه و آله، با صفاترین قلبها و پرنورترین آنها و نیکوترین آنها بوده است، و با این حال ایشان وظیفه تبیین شرایع ملت و تأسیس سنت را، آن هم با بیانی آسان و نه پیچیده، بر دوش داشتند، چارهای نداشتند جز این که از آن مراحل بالا پایین بیایند و به درجات نازل نفسانی توجه کنند، علاوه بر آنکه، مجبورند در محدودههای بشری باشند، گویی که وقتی ایشان تا این مراحل پایین میآیند، از رقت قلب کامل و فرط نورانیت، تاریکی کوچکی به قلب ایشان وارد میشود؛ چه اینکه هر چقدر چیزی صافتر باشد، کدورت آن بیشتر به چشم میآید. پیامبر پیامبر صلی الله علیه و آله نیز هر گاه چنین چیزی احساس میکردند، این را گناهی برای خود میشمردند و از آن استغفار میکردند. -
علی قلبی و إنی لأستغفر بالنهار سبعین مرة» بر دل من هم زنگار مینشیند و در روز هفتاد مرتبه خدا را استغفار میکنم. و عدد هفتاد
ص: 204
تعداد استغفار است نه تعداد زنگار. و نیز این فرمایش امام علیه السّلام: «حسنات الابرار سیئات المقربین»، حسنات پاکمردان، برای مقربان گناه محسوب می شود.
در مورد الفاظ این دعا توضیح بیشتری میدهم تا تأویلش رساتر شود: در \\"أعقمتنی\\"، عقیم کسی است که برای او فرزندی متولد نمی شود، و فرزندی که از راه ناشایست متولد شود، فرزند حساب نمی شود (در قسمتی از دعای امام علیه السلام آمده که: «و عصیتک بفرجی و لو شئت و عزتک لأعقمتنی»، خدایا تو را با فرج خود معصیت کردم، که به عزتت قسم اگر میخواستی مرا عقیم می نمودی)، پس معلوم می شود امام علیه السلام اشتغال چیزی را که نیاز جسمی انسان است و مقداری از وقتشان را مشغول میکند، معصیت می شمرد و به خاطرش از خداوند استغفار مینماید. بقیه عبارات را و نیز موارد دیگر از این قبیل را میتوان همینطور توجیه نمود.
این توجیه شریفی است که موجب کنار رفتن پرده شبهه میشود و خداوند به سبب آن، کسی را که کوری و تحیر را از دیده ها و فهمش زدوده است، هدایت میکند.
ای کاش سیّد رضی الدین زنده می بود تا این توجیه را به او عرضه میداشتم و مزایای آن را توضیح میدادم. خیال نمیکنم کس دیگری در مورد جملات این دعا چنین توجیهی کرده باشد و چنین مسیری را در حل مشکل و باز کردن قفل آن پیموده باشد .
گاهی فکری عاطل، به نتیجه ای عجیب میرسد. چنانچه از قدیم گفتهاند: در میان تیرهای به خطا رفته یکی به هدف میرسد. - . کشف الغمة : 254 و 255 -
**[ترجمه]
عقم فی بعض ما عندنا من کتب اللغة جاء لازما و متعدیا قال الفیروزآبادی عقم کفرح و نصر و کرم و عنی و عقمها الله یعقمها و أعقمها انتهی و ما ذکره رحمه الله وجه حسن فی تأویل ما نسبوا إلی أنفسهم المقدسة من الذنب و الخطاء و العصیان و سیأتی تمام القول فی ذلک.
**[ترجمه]عقم فی بعض ما عندنا من کتب اللغة جاء لازما و متعدیا قال الفیروزآبادی عقم کفرح و نصر و کرم و عنی و عقمها الله یعقمها و أعقمها انتهی
آن چه مؤلف کشف الغمة در توجیه این دعا گفته، در مورد گناه و خطا و عصیانی که ائمه علیهم السّلام گاه به خود نسبت میدهند، توضیحی نیکوست.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ رَفَعَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ نَبِیّاً وَ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَهُ نَبِیّاً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ
ص: 205
خَلِیلًا وَ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَهُ خَلِیلًا قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ إِمَاماً فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ الْأَشْیَاءَ قَالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قَالَ فَمِنْ عِظَمِهَا فِی عَیْنِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ قَالَ لَا یَکُونُ السَّفِیهُ إِمَامَ التَّقِیِّ (1).
**[ترجمه]اختصاص: صالح بن حماد نقل کرده از امام صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: خداوند قبل از اینکه ابراهیم را پیامبر کند، او را بنده خویش نمود و قبل از اینکه مرتبه رسالت به او بخشد، او را به مقام نبوت رساند و قبل از اینکه او را خلیل خود برگزیند، او را رسول خود قرار داد
ص: 205
و قبل از این که او را امام قرارش دهد او را خلیل خود نمود.
وقتی این مقامها را به او داد، فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم که عظمت مقام امامت را میدانست، گفت: «وَمِن ذُرِّیَّتِی» - . همان - {از دودمانم [چطور]}؟ «قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . همان - {فرمود: پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. سفیه نمیتواند امام بر پرهیزگار شود. - . اختصاص : 22 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ الْحُسَیْنِیُّ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ دُرُسْتَ عَنْهُمْ علیهم السلام قَالَ: إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْمُرْسَلِینَ عَلَی أَرْبَعِ طَبَقَاتٍ فَنَبِیٌّ مُنَبَّأٌ فِی نَفْسِهِ لَا یَعْدُو غَیْرَهُ یَرَی فِی النَّوْمِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَةِ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَی أَحَدٍ وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مِثْلُ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام عَلَی لُوطٍ وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی نَوْمِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ قَدْ أُرْسِلَ إِلَی طَائِفَةٍ قَلُّوا أَوْ کَثُرُوا کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیُونُسَ- وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ (2) قَالَ یَزِیدُونَ ثلاثون (ثَلَاثِینَ) أَلْفاً (3) وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ وَ الَّذِی یَرَی فِی نَوْمِهِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَةِ وَ هُوَ إِمَامٌ عَلَی أُولِی الْعَزْمِ وَ قَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ نَبِیّاً وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ حَتَّی قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ مَنْ عَبَدَ صَنَماً أَوْ وَثَناً أَوْ مِثَالًا لَا یَکُونُ إِمَاماً (4).
**[ترجمه]اختصاص: هشام بن سالم و درست از ائمه علیهم السّلام نقل کردند که: انبیاء و مرسلین چهار طبقه هستند: پیامبری که مأموریت او تنها برای خودش می باشد؛ در خواب می بیند و صدا میشنود، ولی در حال بیداری چیزی نمی بیند. او را مبعوث برای کسی نکرده اند و خود او نیز تحت فرمان امام است، چنانچه ابراهیم علیه السّلام لوط را رهبری میکرد. پیامبری که در خواب می بیند و صدا می شنود و فرشته را نیز مشاهده میکند. او برای دیگرانفرستاده شده است، کم باشند یا زیاد. چنانچه خداوند عزّ و جلّ درباره یونس فرمود: «وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ» - . صافات / 147 - {و او را به سوی یکصدهزار [نفر از ساکنان نینوا] یا بیشتر روانه کردیم} فرمودند: سی هزار نفر بودند و او خود تحت رهبری امام بود. پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در حال بیداری نیز می بیند در حالی که او امام بر اولوالعزم است. ابراهیم پیامبر بود، ولی امام نبود. تا هنگامی که خداوند فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم. [ابراهیم] پرسید: از دودمانم [چطور]}؟ خداوند تبارک و تعالی فرمود: «لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . همان - {پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. کسی که بت یا چیزی شبیه بت را پرستیده باشد به امامت نمیرسد. - . اختصاص : 22 و 23 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ نَبِیّاً وَ اتَّخَذَهُ نَبِیّاً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ خَلِیلًا وَ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ إِمَاماً فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ الْأَشْیَاءَ وَ قَبَضَ یَدَهُ قالَ لَهُ یَا إِبْرَاهِیمُ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً فَمِنْ عِظَمِهَا فِی عَیْنِ إِبْرَاهِیمَ قالَ یَا رَبِّ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ (5)
**[ترجمه]جابر روایت کرده از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمودند: خداوند قبل از اینکه ابراهیم را پیامبر کند، او را بنده خویش نمود و قبل از اینکه مرتبه رسالت به او بخشد، او را به مقام نبوت رساند و قبل از این که او را خلیل خود برگزیند، او را رسول خود قرار داد و قبل از این که او را امام قرارش دهد، او را خلیل خود نمود. وقتی این مقامها را به او داد و دستش را گرفت، به او فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا» - . بقره / 124 - {من تو را پیشوای مردم قرار دادم}. ابراهیم که متوجه عظمت مقام امامت بود گفت: پروردگارا! «وَمِن ذُرِّیَّتِی» - . همان - {از دودمانم [چطور]}؟ «قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» - . همان - {فرمود پیمان من به بیدادگران نمی رسد}. - . اختصاص : 22 و 23 -
**[ترجمه]
قوله و قبض یده من کلام الراوی و الضمیران المستتر و البارز راجعان
ص: 206
إلی الباقر علیه السلام أی لما قال علیه السلام فلما جمع له هذه الأشیاء قبض یده أی ضم أصابعه إلی کفه لبیان اجتماع تلک الخمسة له أی العبودیة و النبوة و الرسالة و الخلة و الإمامة و هذا شائع فی أمثال هذه المقامات.
و قیل أی أخذ الله یده و رفعه من حضیض الکمالات إلی أوجها هذا إذا کان الضمیر فی یده راجعا إلی إبراهیم علیه السلام و إن کان راجعا إلی الله فقبض یده کنایة عن إکمال الصنعة و إتمام الحقیقة فی إکمال ذاته و صفاته أو تشبیه للمعقول بالمحسوس للإیضاح فإن الصانع منا إذا أکمل صنعة الشی ء رفع یده عنه و لا یعمل فیه شیئا لتمام صنعته و قیل فیه إضمار أی قبض إبراهیم هذه الأشیاء بیده أو قبض المجموع فی یده.
lt;meta info="\\"دستش را گرفت\\" از سخن راوی است،
ص: 206
یعنی هنگامی که امام باقر علیه السلام میفرمودند: وقتی این مقام ها را به او داد، حضرت انگشتان خود را مشت کردند تا نشان دهند که وقتی این پنج مقام، بندگی و نبوت و رسالت و خلّت و امامت با هم جمع شدند، به او فرمود... . و این گونه دخل ها در روایتگری زیاد است.
گفته شده: یعنی خداوند دستش را گرفت و او را از مراتب پایین کمال تا اوج بالا برد، این در صورتی است که ضمیر در\\"یَدَهُ\\" به ابراهیم رجوع کند. ولی اگر به خداوند بازگشت کند، کنایه از کامل کردن لطف و تمام نمودن حقیقت در جمع ذات و صفات است، مانند وقتی که انسان ساخت چیزی را تمام میکند و دستانش را بالا میآورد و دیگر در آن تغییری نمیدهد. گفته شده چیزی از جمله حذف شده است؛ یعنی ابراهیم این چیزها را گرفت، یا ابراهیم مجموع آن مقامات را گرفت.
**[ترجمه]
ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر الْجَوْهَرِیُّ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّا لَنُذْنِبُ وَ نُسِی ءُ ثُمَّ نَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مَتَاباً.
قال الحسین بن سعید لا خلاف بین علمائنا فی أنهم علیهم السلام معصومون عن کل قبیح مطلقا و أنهم علیهم السلام یسمون ترک المندوب ذنبا و سیئة بالنسبة إلی کمالهم علیهم السلام. (1)
أَقُولُ قَالَ الْعَلَّامَةُ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِی کَشْفِ الْحَقِّ، رَوَی الْجُمْهُورُ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْتَهَتِ الدَّعْوَةُ إِلَیَّ وَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام لَمْ یَسْجُدْ أَحَدُنَا قَطُّ لِصَنَمٍ فَاتَّخَذَنِی نَبِیّاً وَ اتَّخَذَ عَلِیّاً وَصِیّاً.
و قال الناصب الشارح هذه الروایة لیست فی کتب أهل السنة و الجماعة و لا أحد من المفسرین ذکر هذا و إن صح دل علی أن علیا وصی رسول الله صلی الله علیه و آله و المراد بالوصایة میراث العلم و الحکمة و لیست هی نصا فی الإمامة کما ادعاه.
و قال صاحب إحقاق الحق هذه الروایة مما رواه ابن المغازلی الشافعی (2) فی
ص: 207
کتاب المناقب بإسناده إلی ابن مسعود و الإنکار و الإصرار فیه عناد و إلحاد و المراد بالدعوة المذکور فیها دعوة إبراهیم و طلب الإمامة لذریته من الله تعالی فدلت الروایة علی أن المراد بالوصایة الإمامة و أن سبق الکفر و سجود الصنم ینافی الإمامة فی ثانی الحال أیضا کما أوضحناه سابقا فینفی إمامة الثلاثة و یصیر نصا فی إرادة الإمامة دون میراث العلم و الحکمة.
إن قیل لا یلزم من هذه الروایة عدم إمامة الثلاثة إذ کما أن انتهاء الدعوة إلی النبی صلی الله علیه و آله لا یدل علی عدم نبی قبله فکذلک انتهاء الدعوة إلی علی لا یدل علی عدم إمام قبله بل اللازم من الروایة أن الإمام المنتهی إلیه الدعوة یجب أن لا یسجد صنما قط و لا یلزم منها أن یکون قبل الانتهاء أیضا کذلک.
قلت قوله صلی الله علیه و آله انتهت بصیغة الماضی یدل علی وقوع الانتهاء عند تکلم النبی صلی الله علیه و آله و سبق إمامة غیر علی علیه السلام ینافی ذلک نعم لو قال صلی الله علیه و آله ینتهی الدعوة (1) إلخ لکان بذلک الاحتمال (2) مجال و لیس فظهر الفرق بین انتهاء الدعوة إلی النبی صلی الله علیه و آله و بین انتهائها إلی علی علیه السلام.
لا یقال لو صح هذه الروایة لزم أن لا یکون باقی الأئمة إماما.
لأنا نقول الملازمة ممنوعة فإن الانتهاء بمعنی الوصول لا الانقطاع و فی هذا الجواب مندوحة عما قیل إن عدم صحة هذه الروایة لا یضرنا إذ غرضنا إلزامهم بأن أبا بکر و عمر و عثمان لیسوا أئمة فتأمل هذا.
وَ یَقْرُبُ عَنْ هَذِهِ الرِّوَایَةِ مَا رَوَاهُ النَّسَفِیُّ الْحَنَفِیُّ فِی تَفْسِیرِ الْمَدَارِکِ عِنْدَ تَفْسِیرِ آیَةِ النَّجْوَی- عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ مَسَائِلَ (3) إِلَی أَنْ قَالَ قُلْتُ وَ مَا الْحَقُّ قَالَ الْإِسْلَامُ وَ الْقُرْآنُ وَ الْوَلَایَةُ إِذَا انْتَهَتْ إِلَیْکَ.
انتهی.
ص: 208
و أقول: مفهوم الشرط حجة عند المحققین من أئمة الأصول فیدل علی أن الإمامة و الولایة قبل الانتهاء إلیه علیه السلام باطل و یلزم بطلان خلافة من تقدم فیها علیه کما لا یخفی (1).
**[ترجمه]حسین بن سعید یا نوادر: جوهری از حبیب خثعمی نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمود: ما گناه میکنیم و فراموشی ما را فرا میگیرد، سپس به نزد خدا توبه واقعی میکنیم.
حسین بن سعید گفت: بین علمای شیعه اختلافی نیست که ائمه علیهم السّلام از هر نوع کار زشت به طور کلی معصوم هستند، ولی ایشان ترک کار مستحب را، نسبت به کمالی که دارند، گناه و سیئه مینامند.
میگویم: علامه قدس الله روحه در کتاب کشف الحق میگوید: جمهور از ابن مسعود روایت کردهاند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: دعا منتهی به من و علی علیه السّلام شد، هیچکدام از ما هرگز بر بتی سجده نکردیم، خداوند مرا پیامبر و علی را وصی گردانید.
شارح ناصبی مذهب کتاب مینویسد: این روایت در کتابهای اهل سنت وجود ندارد و هیچ یک از مفسرین چنین چیزی نقل نکرده اند، اگر هم صحیح باشد، دلالت بر این میکند که علی، وصی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است، و منظور از وصایت میراث علم و حکمت است و چنانچه ادعا میکنند صراحتی در مورد امامت ندارد .
صاحب کتاب احقاق الحق مینویسد: این روایت را ابن مغازلی شافعی - . و مانند همین را حمیدی هم از از عبدالله بن مسعود نقل کرده که به این صورت است: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: دعای ابراهیم برای امامت ذریّهاش، فقط به کسی میرسد که هرگز برای بتی سجده نکرده باشد؛ و به همین جهت خداوند مرا پیامبر و علی را وصی من قرار داد. به احقاق الحق 3 : 80 مراجعه کنید. -
ص: 207
در کتاب مناقب، با اسناد خود از ابن مسعود نقل کرده است، و انکار و پافشاری در این مورد دشمنی و کفر است، و منظور از دعا، همان دعای ابراهیم و درخواست امامت از خداوند متعال برای فرزندان خود است. بنابراین روایت نشان میدهد که منظور از وصایت همان امامت است، و این که، چنانچه قبلاً هم توضیح دادیم، کفر سابق و سجده کردن برای بت در گذشته، با امامت در آینده منافات دارد. پس امامت آن سه نفر منتفی میگردد و در نتیجه، روایت نص در امامت است نه وراثت علم و حکمت.
اگر کسی بگوید: از این روایت عدم امامت آن سه نفر لازم نمیآید، چنانچه منتهی شدن دعا به پیامبر صلی الله علیه و آله مستلزم این نیست که پیامبر دیگری قبل از ایشان نبوده باشد، و نیز منتهی شدن دعا به علی علیه السّلام، دلالت بر این که امامی قبل از او نباشد نمیکند. بلکه لازمه این روایت این است که، امامی که دعا به او منتهی می شود، نباید هیچ وقت بر بتی سجده کرده باشد، که باز دلیل بر این نیست که باید قبل از منتهی شدن دعا به او نیز بت پرست نبوده باشد.
میگویم: این که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: \\"منتهی شد\\" دلالت میکند که دعا، موقع صحبت پیامبر صلی الله علیه و آله منتهی شده است، و امامت شخص دیگری قبل از علی علیه السّلام با این معنا منافات دارد. بلی اگر فرموده بودند: \\"منتهی.... می شود - . در مصدر: منتهی خواهد شد - \\" این احتمال مجال داشت، که اینطور نفرمودهاند. با این توضیح فرق بین انتهای دعوت به پیامبر صلی الله علیه و آله و انتهای آن به علی علیه السّلام معلوم میشد .
نگویند: اگر این روایت صحیح باشد، مستلزم آن است که بقیه ائمه امام نباشند؛ زیرا می گوییم: چنین ملازمه ای وجود ندارد؛ زیرا معنی انتهاء، رسیدن است نه انقطاع. ضمنا این جواب ما را از جوابی که بعضی گفتهاند، مستغنی میکند که: صحیح نبودن روایت ضرری برای ما ندارد، چون ما میخواهیم آنها را الزام کنیم که ابابکر و عمر و عثمان امام نیستند. دقت کنید.
نزدیک به همین روایت از جهت مضمون، روایتی است که نسفی حنفی در تفسیر مدارک، در ضمن تفسیر آیه نجوی، از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل میکند که ایشان فرمودند: از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و سلم مسائلی پرسیدم - . در مصدر: ده مسأله پرسیدم. - - تا میرسد به آنجا که - پرسیدم: حق چیست؟ فرمودند: اسلام و قرآن و ولایت، وقتی به تو منتهی گردد.
ص: 208
میگویم: مفهوم شرط در نزد صاحب نظران علم اصول حجت است؛ پس دلالت میکند که امامت و ولایت قبل از این که به علی علیه السّلام منتهی شود، باطل است. در نتیجه خلافت کسانی که قبل از او این مسند را تصاحب کردند باطل است. - . احقاق الحق 3 : 72 - 80 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة فِی تَفْسِیرِ الثَّعْلَبِیِّ قَالَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیهما السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ طه أَیْ طَهَارَةُ أَهْلِ الْبَیْتِ (2) صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ مِنَ الرِّجْسَ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (3)
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: در تفسیر ثعلبی آمده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: «طه» - . طه / 1 - ،
یعنی طهارت اهل بیت صلوات اللَّه علیهم - . در مصدر: طهارت اهل بیت محمد صلوات الله علیهم -
از ناپاکیها. بعد این آیه را خواندند: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند}
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَالِکِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ (4) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَکِلْنَا إِلَی أَنْفُسِنَا وَ لَوْ وَکَلَنَا إِلَی أَنْفُسِنَا لَکُنَّا کَبَعْضِ النَّاسِ وَ لَکِنْ نَحْنُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ (5)
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: محمّد بن نعمان روایت کرده: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما را به خود وا نمیگذارد، اگر ما را به خود واگذارد، مانند سایر مردم خواهیم بود. ما کسانی هستیم که خدای عزّ و جلّ درباره ما فرموده است: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» - . غافر / 60 - { مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم}.
**[ترجمه]
اعلم أن الإمامیة رضی الله عنهم اتفقوا علی عصمة الأئمة علیهم السلام من الذنوب صغیرها و کبیرها فلا یقع منهم ذنب أصلا لا عمدا و لا نسیانا و لا لخطإ فی التأویل و لا للإسهاء من الله سبحانه و لم یخالف فیه (6) إلا الصدوق محمد بن بابویه و شیخه ابن الولید رحمة الله علیهما فإنهما جوزا الإسهاء من الله تعالی لمصلحة فی غیر ما یتعلق بالتبلیغ و بیان الأحکام لا السهو الذی یکون من الشیطان و قد مرت الأخبار و الأدلة الدالة علیها فی المجلد السادس و الخامس (7) و أکثر أبواب هذا المجلد مشحونة بما
ص: 209
یدل علیها فأما ما یوهم خلاف ذلک من الأخبار و الأدعیة فهی مأولة بوجوه.
الأول أن ترک المستحب و فعل المکروه قد یسمی ذنبا و عصیانا بل ارتکاب بعض المباحات أیضا بالنسبة إلی رفعة شأنهم و جلالتهم ربما عبروا عنه بالذنب لانحطاط ذلک عن سائر أحوالهم کما مرت الإشارة إلیه فی کلام الإربلی رحمه الله.
الثانی أنهم بعد انصرافهم عن بعض الطاعات التی أمروا بها من معاشرة الخلق و تکمیلهم و هدایتهم و رجوعهم عنها إلی مقام القرب و الوصال و مناجاة ذی الجلال ربما وجدوا أنفسهم لانحطاط تلک الأحوال عن هذه المرتبة العظمی مقصرین فیتضرعون لذلک و إن کان بأمره تعالی کما أن أحدا من ملوک الدنیا إذا بعث واحدا من مقربی حضرته إلی خدمة من خدماته التی یحرم بها من مجلس الحضور و الوصال فهو بعد رجوعه یبکی و یتضرع و ینسب نفسه إلی الجرم و التقصیر لحرمانه عن هذا المقام الخطیر.
الثالث أن کمالاتهم و علومهم و فضائلهم لما کانت من فضله تعالی و لو لا ذلک لأمکن أن یصدر منهم أنواع المعاصی فإذا نظروا إلی أنفسهم و إلی تلک الحال أقروا بفضل ربهم و عجز نفسهم بهذه العبارات الموهمة لصدور السیئات فمفادها أنی أذنبت لو لا توفیقک و أخطأت لو لا هدایتک.
الرابع أنهم لما کانوا فی مقام الترقی فی الکمالات و الصعود علی مدارج الترقیات فی کل آن من الآنات فی معرفة الرب تعالی و ما یتبعها من السعادات فإذا نظروا إلی معرفتهم السابقة و عملهم معها اعترفوا بالتقصیر و تابوا منه و یمکن أن ینزل علیه
قول النبی صلی الله علیه و آله و إنی لأستغفر الله فی کل یوم سبعین مرة.
الخامس أنهم علیهم السلام لما کانوا فی غایة المعرفة لمعبودهم فکل ما أتوا به من الأعمال بغایة جهدهم ثم نظروا إلی قصورها عن أن یلیق بجناب ربهم عدوا طاعاتهم من المعاصی و استغفروا منها کما یستغفر المذنب العاصی و من ذاق من کأس المحبة جرعة شائقة لا یأبی عن قبول تلک الوجوه الرائقة و العارف المحب الکامل إذا نظر إلی غیر محبوبه
ص: 210
أو توجه إلی غیر مطلوبه یری نفسه من أعظم الخاطئین رزقنا الله الوصول إلی درجات المحبین.
**[ترجمه]شیعیان دوازده امامی، اتفاق نظر دارند که ائمه علیهم السّلام از گناهان، چه صغیره و چه کبیره، معصومند و از آنها هیچ گناهی، چه عمدی، چه از روی فراموشی و چه به سبب اشتباه در تأویل، سر نمیزند و از جانب خدا نیز سهو بر آنها عارض نمیشود. در این مورد - . یعنی عارض شدن سهو از جانب خدا. -
هیچ کدام از علما، جز صدوق؛ محمّد بن بابویه و استادش ابن ولید رحمة الله علیهما مخالفت ننمودهاند؛ زیرا آن دو عارض شدن مصلحتی سهو از جانب خدا را در غیر مسائل تبلیغی و بیان احکام جایز دانستهاند، البته نه سهوی که از جانب شیطان باشد. اخبار و دلایل این مطلب در جلد ششم و پنجم - . در یکی از نسخهها: و هفتم -
گذشت و بیشتر بابهای این جلد نیز پر از مطالبی است
ص: 209
که بر همین دلالت دارند.
اما اخبار و دعاهایی که ظاهرشان خلاف این مطلب را القا میکنند، با چند وجه قابل تأویلاند:
اول این که: گاهی به ترک مستحب و انجام مکروه، گناه و عصیان گفته می شود، بلکه ارتکاب برخی از اعمال مباح نیز، نسبت به بلندای مقام و جلالت ائمه علیهم السّلام، گاهی به گناه تعبیر شده است؛ زیرا این حالات از سایر احوالات ایشان نازلتر است. چنانچه پیش از این، در کلام إربلی - رحمه الله - به این نکته اشاره کردیم .
دوم این که: آنها پس از بعضی از طاعاتی که مأمور به آن هستند، از قبیل معاشرت با مردم و کامل کردن آنها و هدایتشان، وقتی به مقام قرب و وصال و مناجات خداوند ذیالجلال باز میگردند، گاهی به خاطر پستتر بودن مرتبه این کارها از آن مرتبه عالی، خود را مقصر می دانند؛ برای همین تضرع و زاری میکنند، گر چه آن کارها نیز به امر خداست. چنانچه اگر پادشاهی یکی از مقربین خود را به خدمتی بگمارد که او از حضور در مجلس پادشاه و فیض وصالش محروم شود، بعد از بازگشت گریه و زاری دارد و به جهت محروم شدن از این مقام عالی خویش را مجرم و مقصر میداند.
سوم این که: از آنجا که کمالات و علوم و فضائل آنها از فضل خدای متعال است، که اگر این نبود امکان انجام معصیت برای ایشان وجود داشت، وقتی ایشان به خویش و این مقام و حالتی که دارند مینگرند، اقرار به فضل پروردگارشان میکنند و عجز و ناتوانی خویش را با این عباراتی که محتوای اولیه آن صدور معصیت و گناه است بیان میکنند، که مفادش این است که: اگر توفیق تو نبود، گناه میکردم و اگر هدایتت نبود خطا مینمودم.
چهارم این که: چون ائمه علیهم السّلام پیوسته در راه ترقی به کمالات و صعود به درجات عالی در معرفت پروردگار متعال و سایر سعادات هستند، وقتی توجه به معرفت پیشین خود مینمایند و به اعمالی که با معرفت پیشین انجام داده اند مینگرند، اعتراف به تقصیر مینمایند و توبه میکنند. ممکن است این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله را نیز، که فرمودند: من در هر روز هفتاد مرتبه استغفار می کنم مربوط به همین مسأله دانست.
پنجم این که: چون ائمه علیهم السّلام در نهایت معرفت معبود هستند، هر عملی که با تمام کوشش خود نیز انجام دهند، و سپس به کوتاهی آن بنگرند، باز آن را لایق پیشگاه پروردگار خویش نمیدانند و فرمانبریهای خویش را معصیت میانگارند و از آنها مانند گناهکاران استغفار می نمایند. هر کس از جام محبت جرعه ای نوشیده باشد، از پذیرفتن وجوهی که ذکر شد امتناع ندارد. عارف کامل و عاشق وقتی به غیر از محبوب خود بنگرد
ص: 210
و یا به چیز دیگری توجه نماید، خود را از بزرگترین خطاکاران میداند. خداوند ما را موفق به وصول به درجات محبین نماید!
**[ترجمه]
عد، العقائد اعْتِقَادُنَا فِی الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام (1) أَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ أَنَّهُمْ لَا یُذْنِبُونَ ذَنْباً صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً وَ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ وَ مَنْ نَفَی الْعِصْمَةَ عَنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَحْوَالِهِمْ فَقَدْ جَهِلَهُمْ (2) وَ اعْتِقَادُنَا فِیهِمْ أَنَّهُمُ الْمَوْصُوفُونَ بِالْکَمَالِ وَ التَّمَامِ وَ الْعِلْمِ مِنْ أَوَائِلِ أُمُورِهِمْ إِلَی آخِرِهَا لَا یُوصَفُونَ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَحْوَالِهِمْ بِنَقْصٍ وَ لَا عِصْیَانٍ وَ لَا جَهْلٍ (3).
أقول: قد مضی تحقیق العصمة و مزید بیان فی إثباتها و ما یتعلق بها فی باب عصمة النبی صلی الله علیه و آله فلا نعیدها.
ص: 211
**[ترجمه]العقاید: اعتقاد ما در مورد پیامبران و رسولان و ائمه علیهم السّلام - . در مصدر \\"و ملائکه\\" هم وجود دارد. -
این است که آن ها معصوم و پاک از هر نوع آلودگیاند و هرگز گناهی، چه کوچک و چه بزرگ، از آنها سر نمیزند و در آنچه خدا به آنها امر کرده، مخالفت نمی کنند و هر کس آنها را در هر یک از حالات غیر معصوم بداند، ایشان را نشناخته است - . در مصدر این جمله هم آمده است: و هر کس آنها را نشناسد، کافر است. - . ما معتقدیم که آنها، از ابتدا تا آخر امامتشان، متصف به مرتبه کمال و تمام و علم هستند، در هیچ یک از احوال نمیتوان به ایشان نسبت نقص و عصیان و جهل داد.
میگویم: در باب عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله، حقیقت عصمت و توضیحات فراوانی برای اثبات آن گذشت که از آوردن آنها در این جا صرف نظر میکنیم.
.ص: 211
**[ترجمه]
طه: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها»(132)
الشعراء: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»(215)
lt;meta info="- «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» - . طه / 132 - {و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش}.
- «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» - . شعرا / 214 - {و خویشان نزدیکت را هشدار ده}.
**[ترجمه]
قال الطبرسی رحمه الله وَ أْمُرْ أَهْلَکَ أی أَهْلَ بَیْتِکَ وَ أَهْلَ دِینِکَ بِالصَّلاةِ
وَ رَوَی أَبُو سَعِیدٍ الْخُدْرِیُّ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی بَابَ فَاطِمَةَ وَ عَلِیٍّ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ وَقْتَ کُلِّ صَلَاةٍ فَیَقُولُ الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ (1) إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ ... وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
وَ رَوَاهُ ابْنُ عُقْدَةَ بِإِسْنَادِهِ مِنْ طُرُقٍ کَثِیرَةٍ عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام وَ غَیْرِهِمْ مِثْلِ أَبِی بَرْزَةَ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَخُصَّ أَهْلَهُ دُونَ النَّاسِ لِیَعْلَمَ النَّاسُ أَنَّ لِأَهْلِهِ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً لَیْسَتْ لِلنَّاسِ فَأَمَرَهُمْ مَعَ النَّاسِ عَامَّةً وَ أَمَرَهُمْ (2) خَاصَّةً (3).
قال
و فی قراءة عبد الله بن مسعود وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ رَهْطَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ- و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام (4)
وَ قَالَ الرَّازِیُّ وَ غَیْرُهُ فِی تَفَاسِیرِهِمْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ نُزُولِ قَوْلِهِ تَعَالَی
ص: 212
وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ یَذْهَبُ إِلَی فَاطِمَةَ وَ عَلِیٍّ علیه السلام کُلَّ صَبَاحٍ وَ یَقُولُ الصَّلَاةَ وَ کَانَ یَفْعَلُ ذَلِکَ.
أقول: و سیأتی تمام القول فی الآیتین فی کتاب أحوال أمیر المؤمنین صلوات الله علیه.
**[ترجمه]طبرسی رحمة اللَّه علیه مینویسد: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ» یعنی اهل بیت و اهل دینت را فرمان ده. ابوسعید خدری نقل کرده: وقتی این آیه نازل شد، رسول الله صلی الله علیه و آله، تا نه ماه، در وقت هر نماز، به در خانه فاطمه و علی علیهما السّلام می آمدند و میفرمودند: وقت نماز است! خداوند شما را رحمت کند! «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند}. ابن عقده با اسناد خود، از طرق زیادی همین روایت را از اهل بیت علیهم السّلام و دیگران مانند ابوبرزه و ابورافع نقل کرده است، و حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: خداوند متعال به پیامبرش دستور داد که فقط اهل بیت خود و نه مردم را (به نماز سفارش کند) تا مردم بدانند اهل بیت پیامبر در نزد خدا منزلتی دارند که سایر مردم ندارند، یکبار در ضمن بقیه به ایشان امر نموده و یک بار هم به طور خصوصی. - . مجمع البیان 7 : 38 -
طبرسی گفته است: در قرائت عبداللَّه بن مسعود چنین است: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ و رهطک منهم المخلصین» و از حضرت صادق علیه السّلام نیز همینطور روایت شده است. - . همان : 206 -
رازی و دیگران در تفاسیر گفتهاند: رسول الله صلی الله علیه و آله پس از نزول
ص: 212
«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ» هر روز صبح به در خانه فاطمه و علی علیهما السّلام میرفتند و میفرمودند: وقت نماز است، این کار را پیوسته انجام میداد.
میگویم: بقیه کلام در مورد این دو آیه در جلد احوالات امیرالمؤمنین صلوات الله علیه خواهد آمد.
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْخَثْعَمِیِّ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَهْطَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ قَالَ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً (1).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابو الجارود از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که ایشان در باره آیه «و رهطک مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» فرمودند: منظور، علی و حمزه و حسن و حسین و آل محمّد صلوات الله علیهم خاصة هستند. - . کنز الفوائد : 203 و 204 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْهُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ قَالَ فِی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ (2).
**[ترجمه]با همین اسناد از حضرت باقر علیه السّلام نقل شده که در باره آیه: «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ» - . شعرا / 219 - {و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]} فرمودند: منظور از سجده کنندگان در آیه علی و فاطمه و حسن و حسین و اهل بیت پیامبر صلوات الله علیهم هستند. - . کنز الفوائد : 203 و 204 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَشَّارٍ الْهَاشِمِیِّ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَعْشَی عَنْ هَاشِمِ بْنِ الْبَرِیدِ عَنْ زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَأُتِیَ بِحَرِیرَةٍ فَدَعَا عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ علیهم السلام فَأَکَلُوا مِنْهَا ثُمَّ جَلَّلَ عَلَیْهِمْ کِسَاءً خَیْبَرِیّاً ثُمَّ قَالَ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ أَنَا مَعَهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنْتِ إِلَی خَیْرٍ (3).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: برید از زید بن علی و او از پدرش و ایشان از جد خود، علی علیه السلام نقل کردهاند که: رسول الله صلی الله علیه و آله در خانه ام سلمه بود، حریره ای - . حریره، خوراکی است از آرد و چربی و آب طبخ میشود. نهایه 1 : 365 -
آوردند، پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام را نیز خواست و همه از آن خوردند. بعد کسایی خیبری بر روی ایشان انداختند و فرمودند: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند}. ام سلمه گفت: یا رسول اللَّه آیا من نیز با ایشان هستم؟ فرمودند: تو عاقبت به خیری. - . کنز الفوائد : 236 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَضَّلَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ کَذَلِکَ (4) وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ
ص: 213
تَطْهِیراً فَقَدْ طَهَّرَنَا اللَّهُ مِنَ الْفَوَاحِشِ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ فَنَحْنُ عَلَی مِنْهَاجِ الْحَقِّ (1).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: جعفر بن محمد بن عمارة از پدرش و او از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرشان نقل کردهاند که: علی بن ابیطالب علیه السّلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ ما اهل بیت را فضیلت بخشیده است، چگونه اینطور نباشد؟ - . در یکی از نسخهها: چگونه اینطور نباشیم - با اینکه خداوند عزّ و جلّ در کتابش میفرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند}.
ص: 213
خداوند ما را از زشتیهای آشکار و پنهان تطهیر نموده است، پس ما بر طریقه حق هستیم. - . کنز الفوائد : 236 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: خَطَبَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام النَّاسَ حِینَ قُتِلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ قُبِضَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رَجُلٌ لَمْ یَسْبِقْهُ الْأَوَّلُونَ بِعِلْمٍ وَ لَا یُدْرِکُهُ الْآخِرُونَ مَا تَرَکَ عَلَی ظَهْرِ الْأَرْضِ صَفْرَاءَ وَ لَا بَیْضَاءَ إِلَّا سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ مِنْ عَطَائِهِ أَرَادَ أَنْ یَبْتَاعَ بِهَا خَادِماً لِأَهْلِهِ ثُمَّ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْنِی فَأَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ وَ أَنَا ابْنُ الْبَشِیرِ النَّذِیرِ الدَّاعِی إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ السِّرَاجِ الْمُنِیرِ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ الَّذِی کَانَ یَنْزِلُ فِیهِ جَبْرَئِیلُ وَ یَصْعَدُ وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ الَّذِینَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً (2).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عمر بن علی علیه السلام نقل کرده، بعد از شهادت علی علیه السّلام، امام حسن علیه السّلام در خطابهای به مردم فرمودند: امشب کسی از دنیا رفت که هیچیک از پیشینیان در علم از او پیش نیفتاده بودند و هیچیک از آیندگان او را درک نمیکنند. و از طلا و نقره چیزی از خود به ارث نگذاشت، مگر هفتصد درهم که از عطایش اضافه آمده بود که میخواست با آن برای خانواده خود خدمتکاری بگیرد.
سپس فرمودند: مردم هر که مرا میشناسد که می شناسد، و هر که نمیشناسد من حسن بن علی هستم، من پسر بشارتدهنده و نذیر و داعی به سوی خدا و چراغ روشنگر هستم، من از اهل خانهای هستم که جبرئیل در آنجا نازل میشد و از آنجا به آسمان بالا میرفت، و من از خانواده ای هستم که خدا از آنها پلیدی را برطرف نموده و پاک و پاکیزه شان کرده است. - . همان: 236 و 238 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُظَفَّرِ بْنِ یُونُسَ بْنِ مُبَارَکٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ حَمَّادٍ عَنْ مُخَوَّلِ (3) بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ عَبْدِ الْجَبَّارِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ عَنْ عَمْرَةَ بِنْتِ أَفْعَی عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی بَیْتِی وَ فِی الْبَیْتِ سَبْعَةٌ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ قَالَتْ وَ کُنْتُ عَلَی الْبَابِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ قَالَ إِنَّکِ عَلَی خَیْرٍ إِنَّکِ مِنْ أَزْوَاجِ النَّبِیِّ وَ مَا قَالَ إِنَّکِ مِنْ أَهْلِ الْبَیْتِ (4).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ام سلمه نقل کرده، وقتی این آیه در خانه من نازل شد، هفت نفر در خانه حضور داشتند؛ جبرئیل و میکائیل رسول الله و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات اللَّه علیهم، من بر در خانه بودم، عرض کردم: ای رسول خدا! من از اهل بیت نیستم؟ فرمودند: تو عاقبت به خیری، تو از زنان پیامبری، و نفرمودند: تو از اهل بیتی. - . همان : 237 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَرَأَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً ثُمَّ أَوْمَأَ علیه السلام إِلَی صَدْرِهِ فَقَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ ذُرِّیَّةُ
ص: 214
رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).
**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: حضرت صادق علیه السلام این آیه: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم} را قرائت کردند و اشاره به سینه خود کرده و فرمودند: به خدا قسم، ما ذریه رسول الله صلی الله علیه و آله
ص: 214
هستیم. - . مناقب آل ابیطالب 3 : 344 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (2) فَقَالَ لَنَا مِمَّنْ أَنْتُمْ فَقُلْنَا لَهُ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ فَقَالَ لَنَا إِنَّهُ لَیْسَ بَلَدٌ مِنَ الْبُلْدَانِ وَ لَا مِصْرٌ مِنَ الْأَمْصَارِ أَکْثَرَ مُحِبّاً لَنَا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ إِنَّ اللَّهَ هَدَاکُمْ لِأَمْرٍ جَهِلَهُ النَّاسُ فَأَجَبْتُمُونَا وَ أَبْغَضَنَا النَّاسُ وَ صَدَّقْتُمُونَا وَ کَذَّبَنَا النَّاسُ وَ اتَّبَعْتُمُونَا وَ خَالَفَنَا النَّاسُ فَجَعَلَ اللَّهُ مَحْیَاکُمْ مَحْیَانَا وَ مَمَاتَکُمْ مَمَاتَنَا فَأَشْهَدُ عَلَی أَبِی أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ تَبْلُغَ نَفْسُهُ هَاهُنَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً فَنَحْنُ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).
کا، الکافی العدة عن سهل عن الحسن بن علی بن فضال عن عبد الله بن الولید الکندی مثله بأدنی تغییر (4).
**[ترجمه]تفسیر فرات: عبداللَّه بن ولید نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدیم - . در یکی از نسخهها این قسمت نیز وجود دارد: در زمان مروان. این جمله در کافی هم وجود دارد. - ، ایشان به ما فرمودند: شما از کدام قوم هستید؟ عرض کردیم: از اهل کوفه. فرمودند: تعداد محبین ما در هیچ دیاری از دیارها و هیچ شهری از شهرها، بیشتر از کوفه نیست، خداوند شما را به چیزی هدایت نموده که دیگران از آن چیزی نمیدانند. شما ما را دوست میدارید در حالی که مردم به ما کینه میورزند، و ما را تصدیق مینمایید در حالی که مردم ما را تکذیب میکنند، و از ما پیروی میکنید در حالی که دیگران مخالف مایند. خداوند زندگی شما را زندگی ما و مرگ شما را مرگ ما قرار داده است. من گواهی میدهم که پدرم میفرمود: فاصله بین هر کدام از شما و بین اینکه دیگران بر او غبطه بخورند و چیزی که چشمانش را روشن کند ببیند، فقط همین است که جانش به اینجا برسد، و اشاره به حلق خود کردند. خداوند در کتاب خود فرمود: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم}. پس ما ذریه رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هستیم. - . تفسیر فرات : 76 و 77 -
کافی نیز مانند همین را با سندی متفاوت و با اندکی تغییر از عبداللَّه بن ولید کندی روایت کرده است. - . روضه کافی : 81 . روایت در روضه اینگونه است: تعداد محبین ما در هیچ دیاری از دیارها بیشتر از کوفه نیست، و مخصوصاً این جماعت. -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ قَالَ نَزَلَتْ وَ رَهْطَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ وَ هُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ آلُ مُحَمَّدٍ (5).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» - . شعرا / 214 - {و خویشان نزدیکت را هشدار ده}، فرمودند: این نیز نازل شده: «و رهطک مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» و آنها عبارتند از: علی بن ابیطالب و حمزة و جعفر و حسن و حسین و آل محمّد. - . تفسیر قمی : 475 . در تفسیر قمی انتهای روایت اینگونه است: و امامان از آل محمد علیهم السلام. مراجعه کنید، با آنچه که در بالا ذکر شده تفاوتهایی دارد. -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی مَنِ الْعِتْرَةُ فَقَالَ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِیُّهُمْ وَ قَائِمُهُمْ لَا یُفَارِقُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ
ص: 215
حَتَّی یَرِدُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَوْضَهُ (1).
**[ترجمه]معانی الاخبار، عیون أخبار الرضا: غیاث بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السلام و ایشان نیز از پدران خود علیهم السلام، نقل کردهاند که: از امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره این فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله که: «إنی مخلف فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی»، من در شما دو چیز گرانبها به جای میگذارم؛ کتاب خدا و عترتم. سؤال کردند که مراد از عترت چه کسانیاند؟ ایشان فرمودند: من و حسن و حسین و نه امام از فرزندان حسین که نهمی آنها مهدی و قائم آنهاست، از قرآن جدا نمیشوند و قرآن نیز از آنها جدا نمی شود،
ص: 215
تا در حوضش بر رسول الله صلی الله علیه و آله وارد شوند. - . معانی الأخبار : 32 . عیون الأخبار : 34 -
**[ترجمه]
سیأتی معنی العترة فی أخبار الثقلین.
**[ترجمه]معنی عترت در اخبار ثقلین خواهد آمد.
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْسَرَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا نَقُولُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ فَیَقُولُ قَوْمٌ نَحْنُ آلُ مُحَمَّدٍ فَقَالَ إِنَّمَا آلُ مُحَمَّدٍ مَنْ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نِکَاحَهُ (2).
**[ترجمه]معانی الأخبار: عبداللَّه بن میسره نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ما میگوییم: \\"اللهم صل علی محمّد و اهل بیته\\". بعضیها میگویند: ما آل محمّد هستیم. ایشان فرمودند: آل محمّد کسانی هستند که خداوند عزّ و جلّ ازدواج نمودن محمد صلی الله علیه و آله را با آنها حرام کرده است. - . معانی الأخبار : 33 -
**[ترجمه]
لعل الراوی إنما عدل عن الآل إلی الأهل لقول الرجل أو قال الرجل ذلک لاعتقاد الترادف بین الآل و الأهل و أما تفسیره علیه السلام فلعل مراده اختصاصه بهم لا شموله لجمیعهم و یکون الغرض خروج بنی العباس و أضرابهم بأن یکون المدعی أنه من الآل منهم و لعل فیه نوع تقیة مع أنه یحتمل أن یکون هذا أحد معانی الآل.
**[ترجمه]شاید این که راوی به جای \\"آل\\"، \\"اهل\\" گفته، به جهت قول آن بعضی بوده است. یا اینکه آن بعضی فکر میکرده دو کلمه \\"آل\\" و \\"اهل\\" با هم مترادفند. اما تفسیری که امام علیه السّلام فرمودند، شاید منظورشان این بوده که آل، به ائمه اختصاص دارد نه اینکه مراد تمام آنهایی باشد که ازدواج پیامبر با آنها حرام است. و غرض خارج نمودن بنیعباس و نظایر آنها است که شاید کسی که مدعی بوده از آل است از آنها بوده است. شاید در این روایت یک نوع تقیه ای وجود داشته باشد، گذشته از این که محتمل است یکی از معانی آل همین باشد .
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ الدَّیْلَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مَنِ الْآلُ قَالَ ذُرِّیَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ قُلْتُ فَمَنِ الْأَهْلُ قَالَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام فَقُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ قَالَ وَ اللَّهِ مَا عَنَی إِلَّا ابْنَتَهُ (3).
**[ترجمه]معانی الأخبار: محمّد بن سلیمان دیلمی از پدر خود نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! آل چه کسانی هستند؟ فرمودند: ذریه محمد صلی اللَّه علیه و آله. عرض کردم: پس اهل چه کسانی هستند؟ فرمودند: ائمه علیهم السّلام. عرض کردم: در این سخن خداوند عزّ و جلّ: «أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ» - . غافر / 46 - {فرعونیان را در سخت ترین [انواع] عذاب درآورید}، آل چه کسی است؟ فرمودند: به خدا قسم ، جز دختر فرعون منظور نیست.
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَنْ آلُ مُحَمَّدٍ قَالَ ذُرِّیَّتُهُ فَقُلْتُ مَنْ أَهْلُ بَیْتِهِ قَالَ الْأَئِمَّةُ الْأَوْصِیَاءُ فَقُلْتُ مَنْ عِتْرَتُهُ قَالَ أَصْحَابُ الْعَبَاءِ فَقُلْتُ مَنْ أُمَّتُهُ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ صَدَقُوا بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُتَمَسِّکُونَ بِالثَّقَلَیْنِ الَّذِینَ أُمِرُوا بِالتَّمَسُّکِ بِهِمَا- کِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِهِ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ
ص: 216
أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً وَ هُمَا الْخَلِیفَتَانِ عَلَی الْأُمَّةِ (1) عَلَیْهِمُ السَّلَامُ (2).
قال الصدوق فی مع تأویل الذریات إذا کانت بالألف الأعقاب و النسل کذلک قال أبو عبیدة و قال أما الذی فی القرآن وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ (3) قرأها علی علیه السلام وحده لهذا المعنی و الآیة التی فی یس وَ آیَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیَّتَهُمْ (4) و قوله کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ (5) فیه لغتان ذُریة و ذِریة مثل عُلیة و عِلیة فکانت قراءته بالضم و قرأها أبو عمرو و هی قراءة أهل المدینة إلا ما ورد عن زید بن ثابت أنه قرأ ذِرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ (6) بالکسر و قال مجاهد فی قوله إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ (7) إنهم أولاد الذین أرسل إلیهم موسی و مات آباؤهم.
و قال الفراء إنما سموا ذریة لأن آباءهم من القبط و أمهاتهم من بنی إسرائیل قال و ذلک کما قیل لأولاد أهل فارس الذین سقطوا إلی الیمن الأبناء لأن أمهاتهم من غیر جنس آبائهم.
قال أبو عبیدة إنهم یسمون ذریة و هم رجال مذکرون لهذا المعنی. (8) و ذریة الرجل کأنهم النشو الذی خرجوا منه و هو من ذروت أو ذریت و لیس بمهموز
ص: 217
قال أبو عبیدة و أصله مهموز و لکن العرب ترکت الهمزة فیه و هو فی مذهبه من ذرأ الله الخلق کما قال عز و جل وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (1) و ذرأهم أی أنشأهم و خلقهم و قوله عز و جل یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ (2) أی یخلقکم فکان ذریة الرجل هم خلق الله عز و جل منه و من نسله و من أنشأه الله تبارک و تعالی من صلبه. (3)
**[ترجمه]أمالی صدوق، معانی الأخبار: ابابصیر نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله کیانند؟ فرمودند: ذریّه او. عرض کردم: اهل بیتش چه کسانیاند؟ فرمودند: امامان جانشینش. عرض کردم: عترت چه کسانی هستند؟ فرمودند: اصحاب عبا. گفتم: امتش کیانند؟ فرمودند: مؤمنینی که آن چه پیامبر از جانب خداوند عزّ و جلّ آورده را تصدیق کردند و به ثقلینی که مأمور به تمسک آن شدند، چنگ انداختند؛ کتاب خدا و عترت پیامبر؛ اهل بیت پیامبر
ص: 216
که خداوند پلیدی را از آنها دور کرده و پاک و پاکیزه شان نموده است. و آن دو جانشینان خدا - . در أمالی این قسمت هم آمده است: بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله -
در بین امتاند. - . امالی صدوق : 145 . معانی الأخبار : 33 -
صدوق در معانی الأخبار مینویسد: \\"ذریات\\" اگر با الف باشد، به اعقاب و نسل تأویل میشود، ابوعبیده نیز چنین گفته است، اما آنچه در قرآن است که: «وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ» - . فرقان / 74 - {و کسانی اند که می گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان [ما] باشد} فقط علی علیه السلام این آیه را به جهت این معنا به صورت مفرد (یعنی ذریتنا) قرائت کردهاند و آیه ای که در سوره یس است: «وَ آیَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیَّتَهُمْ» - . یس / 41 - {و نشانه ای [دیگر] برای آنان اینکه ما نیاکانشان را سوار کردیم} و این آیه: «کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ» - انعام / 133 - {همچنانکه شما را از نسل گروهی دیگر پدید آورده است}. در مورد کلمه \\"ذرّیّه\\" دو لغت است: یکی ذُرّیّه و دیگری ذِرّیّه، مانند عُلّیّه و عِلّیّه. قرائت علی علیه السلام به ضمّ است و ابوعمرو نیز همین طور قرائت نموده، و قرائت اهل مدینه هم همین است جز این که از زید بن ثابت روایت شده که او در آیه «ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ» - . اسرا / 3 - {[ای] فرزندان کسانی که [آنان را در کشتی] با نوح برداشتیم}، به کسر خوانده و مجاهد در آیه «إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ» - . یونس / 83 - {مگر فرزندانی از قوم وی} گفته است: آنها اولاد کسانی هستند که حضرت موسی به سوی آنها فرستاده شد و پدرانشان مرده بودند.
فراء گفته است: آنها را ذریه نامیده اند؛ چون پدرانشان از قبط بودند و مادرانشان از بنی اسرائیل. این مانند همان است که به فرزندان اهل فارس \\"ابناء\\" میگفتند، چون مادران آنها از جنس پدرشان نبودند.
ابوعبیده گفته است: آنها را برای همین معنا، ذریه نامیده اند، حال آنکه ایشان مذکر و مرد هستند، و ذریه شخص، گویا همان موالیدی هستند که از او خارج شده اند و این لفظ از [ذروت] و [ذریت] مشتق شده است و همزه ندارد.
ص: 217
ابوعبیده گفته است: اصل آن همزهدار بوده ولی عرب همزه آن را کنار گذاشته است، بنابر گفته او، این لغت از ذرأ اللَّه الخلق مشتق شده است، چنانچه خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ» - . اعراف / 179 - { و در حقیقت بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم} و \\"ذرأهم\\" یعنی آنها ایجاد کرد و خلق نمود، و این آیه: «یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ» - . شوری / 11 - {بدین وسیله شما را بسیار می گرداند} یعنی می آفریند. پس ذریه مرد کسانیاند که خداوند عزّ و جلّ آنها را از او و از نسلش میآفریند و کسانی که خداوند تبارک و تعالی آنها را از صلب او آفریده است. - . معانی الأخبار : 33 -
**[ترجمه]
لا أدری ما معنی قوله قرأها علی علیه السلام وحده فإنه قرأ أبو عمر و حمزة و الکسائی و أبو بکر ذریتنا و الباقون بالجمع إلا أن یکون مراده من بین الخلفاء و هو بعید و أیضا لا أعرف الفرق بین المفرد و الجمع فی هذا الباب و لا أعرف لتحقیقه رحمه الله فائدة یعتد بها.
**[ترجمه]نمیدانم منظور از این که \\" فقط علی علیه السلام این آیه را به جهت این معنا به صورت مفرد قرائت کردهاند \\" چیست، با اینکه ابو عمرو و حمزه و کسائی و ابوبکر نیز \\"ذریتنا\\" قرائت کرده اند و بقیه به صورت جمع قرائت نمودهاند، مگر این که منظور صدوق این باشد که: از بین خلفا فقط علی علیه السلام آن را اینگونه قرائت کردهاند، که بعید است. و باز نمیفهمم فرقی که صدوق بین مفرد و جمع در این باب گذاشته چه دلیلی دارد، و در مورد تحقیق ایشان فایده قابل توجهی نمیبینم.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ نَافِعٌ عَبْدُ آلِ عُمَرَ کَانَ فِی بَیْتِ حَفْصَةَ فَیَأْتِیهِ النَّاسُ وُفُوداً وَ لَا یُعَابُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ لَا یُقَبَّحُ عَلَیْهِمْ وَ إِنَّ أَقْوَاماً یَأْتُونَّا صِلَةً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَأْتُونَّا خَائِفِینَ مُسْتَخْفِینَ یُعَابُ ذَلِکَ وَ یُقَبَّحُ عَلَیْهِمْ وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً فَمَا کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا کَأَحَدِ أُولَئِکَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ أَزْوَاجاً وَ جَعَلَ لَهُ ذُرِّیَّةً ثُمَّ لَمْ یُسْلِمْ مَعَ أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَنْ أَسْلَمَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ أَکْرَمَ اللَّهُ بِذَلِکَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله (4).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: معاویة بن وهب نقل کرده، شنیدم که میفرمودند: الحمدللَّه، نافع، عبد آل عمر در خانه حفصه بود، مردم به دیدن او می آمدند و کسی به آنها عیب نمیگرفت و این کار را بد نمی شمرد، گروههایی از مردم که به جهت احترام به رسول الله صلی الله علیه و آله پیش ما می آیند ترسان و پنهان میآیند، از آنها عیب میگیرند و کار آنها را زشت میشمرند. خداوند در کتابش فرموده است: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم}، رسول الله صلی الله علیه و آله نیز یکی از همان رسولان بود، خداوند برای او نیز همسران و ذریهای قرار داد، علاوه بر این، هیچ کدام از ذریه پیامبران به اندازه ذریه رسول الله صلی الله علیه و آله به ایشان ایمان نیاوردند. خداوند به این وسیله رسولش صلی الله علیه و آله را گرامی داشت. - . تفسیر عیاشی 2 : 213 و 214 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا آتَی اللَّهُ أَحَداً مِنَ الْمُرْسَلِینَ (5) شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ آتَاهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ قَدْ آتَی اللَّهُ (مُحَمَّداً) کَمَا آتَی الْمُرْسَلِینَ مِنْ قَبْلِهِ
ص: 218
ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً (1)
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: بشیر دهان از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند به احدی از پیامبران چیزی نداده، مگر این که آن را به محمّد صلی الله علیه و آله نیز داده است. و به ایشان مانند پیامبران قبلی داده است. - . در مصدر اینگونه آمده است: و خداوند به محمد مانند پیامبران قبلی داده است. مصنف در حاشیه استظهار کرده که صحیحش این است: به ایشان چیزی داده که به بقیه رسولان نداده است. -
ص: 218
سپس این آیه را تلاوت نمودند: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم}.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَشْهَدُ عَلَی أَبِی أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یُغْبَطَ أَوْ یَرَی مَا تَقَرُّ بِهِ عَیْنُهُ إِلَّا أَنْ یَبْلُغَ نَفْسُهُ هَذِهِ وَ أَهْوَی بِیَدِهِ إِلَی حَلْقِهِ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً فَنَحْنُ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: علی بن عمر بن أبان کلبی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: شاهد بودم که پدرم همواره میگفت: بین هر یک از شما و بین مقام غبطه و دیدن آنچه که چشم را روشن میکند فاصلهای جز این که جانش به اینجا - دستشان را تا گلویشان بالا بردند - برسد نیست. خداوند در کتابش فرمود: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم}؛ ما ذریه رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم. - . تفسیر عیاشی 2 : 214 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ قِسْمَیْنِ فَأَلْقَی قِسْماً وَ أَمْسَکَ قِسْماً ثُمَّ قَسَمَ ذَلِکَ الْقِسْمَ عَلَی ثَلَاثَةِ أَثْلَاثٍ فَأَلْقَی أَوْ أَلْقَی (3) ثُلُثَیْنِ وَ أَمْسَکَ ثُلُثاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ ذَلِکَ الثُّلُثِ قُرَیْشاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ قُرَیْشٍ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ ثُمَّ اخْتَارَ مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَحْنُ ذُرِّیَّتُهُ فَإِنْ قَالَ النَّاسُ لَمْ یَکُنْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذُرِّیَّةٌ جَحَدُوا وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً (4) فَنَحْنُ ذُرِّیَّتُهُ قَالَ فَقُلْتُ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکُمْ ذُرِّیَّتُهُ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ ادْعُ اللَّهَ لِی جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنْ یَجْعَلَنِی مَعَکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَدَعَا لِی ذَلِکَ قَالَ وَ قَبَّلْتُ بَاطِنَ یَدِهِ.
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: مفضل بن صالح از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند خلایق را در دو قسم آفرید؛ یک قسمت را کنار گذاشت و قسمت دیگر را نگه داشت، باز آن را به سه قسمت تقسیم کرد؛ دو ثلثش را کنار گذاشت و یک سوم آن را نگه داشت. سپس قریش را از این یک سوم انتخاب کرد. سپس از میان قریش فرزندان عبدالمطلب را برگزید. سپس از میان فرزندان عبدالمطلب، رسول الله صلی الله علیه و آله را انتخاب کرد و ما ذریه او هستیم. اگر مردم بگویند: رسول الله صلی الله علیه و آله ذریّه نداشت، انکار نموده اند، با این که خداوند فرموده است: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً» - . رعد / 38 - {و قطعا پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم}؛ پس ما ذریّه او هستیم. راوی میگوید: عرض کردم: گواهی میدهم که شما ذریّة پیامبرید.
سپس عرض کردم: فدایتان شوم! از خدا بخواهید مرا در دنیا و آخرت با شما قرار دهد. این دعا را برایم نمودند و کف دستشان را بوسیدم.
**[ترجمه]
وَ فِی رِوَایَةِ شُعَیْبٍ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ ذُرِّیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَدْرِی عَلَی مَا یُعَادُونَنَا إِلَّا لِقَرَابَتِنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).
**[ترجمه]در روایت شعیب آمده که ایشان فرمودند: ما ذریه رسول الله صلی الله علیه و آله هستیم، نمیدانم چرا با ما دشمنی میکنند، جز اینکه ما نزدیکان رسول الله صلی الله علیه و آلهایم. - . تفسیر عیاشی 2 : 214 -
**[ترجمه]
قوله أو ألقی لعل التردید من الراوی حیث لم یدر أنه أتی بالفاء أو لم یأت بها.
**[ترجمه]قوله أو ألقی لعل التردید من الراوی حیث لم یدر أنه أتی بالفاء أو لم یأت بها.
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ
ص: 219
بْنِ سَلَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عِیسَی بْنِ مَصْقَلَةَ الْقُمِّیِّ (1) عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِی بَابَ فَاطِمَةَ کُلَّ سُحْرَةٍ فَیَقُولُ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (3).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة:
ص: 219
زراره از امام باقر علیه السلام و ایشان از پدرشان درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» - . طه / 132 - {و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش}، نقل کردهاند که ایشان فرمودند: این آیه درباره علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است، رسول الله صلی الله علیه و آله هر روز صبح، به در خانه فاطمه سلام الله علیها میآمدند و میفرمودند: سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما اهل بیت باد! خدا رحمتتان کند، وقت نماز است! خدا می خواهد آلودگی را از شما خاندان بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند. - . کنز الفوائد : 161 و 162 -
**[ترجمه]
لی، الأمالی للصدوق ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ شَاذَوَیْهِ الْمُؤَدِّبُ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: حَضَرَ الرِّضَا علیه السلام مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ بِمَرْوَ وَ قَدِ اجْتَمَعَ فِی مَجْلِسِهِ جَمَاعَةٌ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ خُرَاسَانَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ أَخْبِرُونِی عَنْ مَعْنَی هَذِهِ الْآیَةِ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا (4) فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ الْأُمَّةَ کُلَّهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَا تَقُولُ یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام لَا أَقُولُ کَمَا قَالُوا وَ لَکِنِّی أَقُولُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ الْعِتْرَةَ الطَّاهِرَةَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ کَیْفَ عَنَی الْعِتْرَةَ مِنْ دُونِ الْأُمَّةِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام إِنَّهُ لَوْ أَرَادَ الْأُمَّةَ لَکَانَتْ بِأَجْمَعِهَا فِی الْجَنَّةِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ثُمَّ جَمَعَهُمْ کُلَّهُمْ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ (5) الْآیَةَ فَصَارَتِ
ص: 220
الْوِرَاثَةُ لِلْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ لَا لِغَیْرِهِمْ فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَنِ الْعِتْرَةُ الطَّاهِرَةُ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام الَّذِینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ جَلَّ وَ عَزَّ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (1) وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا أَیُّهَا النَّاسُ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ قَالَتِ الْعُلَمَاءُ أَخْبِرْنَا یَا أَبَا الْحَسَنِ عَنِ الْعِتْرَةِ أَ هُمُ الْآلُ أَمْ غَیْرُ الْآلِ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام هُمُ الْآلُ فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ فَهَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُؤْثَرُ عَنْهُ (2) أَنَّهُ قَالَ أُمَّتِی آلِی وَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُهُ یَقُولُونَ بِالْخَبَرِ الْمُسْتَفَاضِ (3) الَّذِی لَا یُمْکِنُ دَفْعُهُ آلُ مُحَمَّدٍ أُمَّتُهُ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَخْبِرُونِی هَلْ تَحْرُمُ الصَّدَقَةُ عَلَی الْآلِ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَتَحْرُمُ عَلَی الْأُمَّةِ قَالُوا لَا قَالَ هَذَا فَرْقُ مَا بَیْنَ الْآلِ (4) وَ الْأُمَّةِ وَیْحَکُمْ أَیْنَ یُذْهَبُ بِکُمْ أَ ضَرَبْتُمْ (5) عَنِ الذِّکْرِ صَفْحاً أَمْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّهُ وَقَعَتِ الْوِرَاثَةُ وَ الطَّهَارَةُ عَلَی الْمُصْطَفَیْنَ الْمُهْتَدِینَ دُونَ سَائِرِهِمْ قَالُوا وَ مِنْ أَیْنَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (6) فَصَارَتْ وِرَاثَةُ النُّبُوَّةِ وَ الْکِتَابِ
ص: 221
لِلْمُهْتَدِینَ (1) دُونَ الْفَاسِقِینَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ نُوحاً علیه السلام حِینَ سَأَلَ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَعَدَهُ أَنْ یُنْجِیَهُ وَ أَهْلَهُ فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ (2) فَقَالَ الْمَأْمُونُ هَلْ فَضَّلَ اللَّهُ الْعِتْرَةَ عَلَی سَائِرِ النَّاسِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَانَ فَضْلَ الْعِتْرَةِ عَلَی سَائِرِ النَّاسِ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ أَیْنَ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (4) ثُمَّ رَدَّ الْمُخَاطَبَةَ فِی أَثَرِ هَذَا إِلَی سَائِرِ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (5) یَعْنِی الَّذِینَ قَرَنَهُمْ بِالْکِتَابِ (6) وَ الْحِکْمَةِ وَ حُسِدُوا عَلَیْهِمَا (7) فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً (8) یَعْنِی الطَّاعَةَ لِلْمُصْطَفَیْنَ الطَّاهِرِینَ فَالْمُلْکُ هَاهُنَا هُوَ الطَّاعَةُ لَهُمْ قَالَتِ الْعُلَمَاءُ فَأَخْبِرْنَا هَلْ فَسَّرَ اللَّهُ تَعَالَی الِاصْطِفَاءَ فِی الْکِتَابِ
ص: 222
فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام فَسَّرَ الِاصْطِفَاءَ فِی الظَّاهِرِ سِوَی الْبَاطِنِ فِی اثْنَیْ عَشَرَ مَوْطِناً وَ مَوْضِعاً فَأَوَّلُ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْذِرِ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ وَ رَهْطَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ هَکَذَا فِی قِرَاءَةِ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ وَ هِیَ ثَابِتَةٌ فِی مُصْحَفِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ (1) وَ هَذِهِ مَنْزِلَةٌ رَفِیعَةٌ وَ فَضْلٌ عَظِیمٌ وَ شَرَفٌ عَالٍ حِینَ عَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِکَ الْآلَ فَذَکَرَهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذِهِ وَاحِدَةٌ وَ الْآیَةُ الثَّانِیَةُ فِی الِاصْطِفَاءِ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (2) وَ هَذَا الْفَضْلُ الَّذِی لَا یَجْحَدُهُ أَحَدٌ مُعَانِدٌ أَصْلًا (3) لِأَنَّهُ فَضْلٌ بَعْدَ طَهَارَةٍ تُنْتَظَرُ (4) فَهَذِهِ الثَّانِیَةُ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ فَحِینَ مَیَّزَ اللَّهُ الطَّاهِرِینَ مِنْ خَلْقِهِ فَأَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِالْمُبَاهَلَةِ بِهِمْ فِی آیَةِ الِابْتِهَالِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُحَمَّدُ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (5) فَأَبْرَزَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ فَاطِمَةَ علیهم السلام وَ قَرَنَ أَنْفُسَهُمْ بِنَفْسِهِ فَهَلْ تَدْرُونَ مَا مَعْنَی قَوْلِهِ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ قَالَتِ الْعُلَمَاءُ عَنَی بِهِ نَفْسَهُ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام (6) إِنَّمَا عَنَی بِهَا عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مِمَّا یَدُلُ
ص: 223
عَلَی ذَلِکَ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَیَنْتَهِیَنَّ بَنُو وَلِیعَةَ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَیْهِمْ رَجُلًا کَنَفْسِی یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ عَنَی بِالْأَبْنَاءِ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَنَی بِالنِّسَاءِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَهَذِهِ خُصُوصِیَّةٌ لَا یَتَقَدَّمُهُمْ فِیهَا أَحَدٌ وَ فَضْلٌ لَا یَلْحَقُهُمْ فِیهِ بَشَرٌ وَ شَرَفٌ لَا یَسْبِقُهُمْ إِلَیْهِ خَلْقٌ (1) إِذْ جَعَلَ نَفْسَ عَلِیٍّ علیه السلام کَنَفْسِهِ فَهَذِهِ الثَّالِثَةُ وَ أَمَّا الرَّابِعَةُ فَإِخْرَاجُهُ صلی الله علیه و آله النَّاسَ مِنْ مَسْجِدِهِ مَا خَلَا الْعِتْرَةَ حَتَّی تَکَلَّمَ النَّاسُ فِی ذَلِکَ وَ تَکَلَّمَ الْعَبَّاسُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَرَکْتَ عَلِیّاً وَ أَخْرَجْتَنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَنَا تَرَکْتُهُ وَ أَخْرَجْتُکُمْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تَرَکَهُ وَ أَخْرَجَکُمْ وَ فِی هَذَا تِبْیَانُ قَوْلِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی قَالَتِ الْعُلَمَاءُ وَ أَیْنَ هَذَا مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أُوجِدُکُمْ فِی ذَلِکَ قُرْآناً أَقْرَأُهُ عَلَیْکُمْ قَالُوا هَاتِ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً (2) فَفِی هَذِهِ الْآیَةِ مَنْزِلَةُ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ فِیهَا أَیْضاً مَنْزِلَةُ عَلِیٍّ علیه السلام مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَعَ هَذَا دَلِیلٌ ظَاهِرٌ فِی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ قَالَ أَلَا إِنَّ هَذَا الْمَسْجِدَ لَا یَحِلُّ لِجُنُبٍ (3) إِلَّا لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صلی الله علیه و آله قَالَتِ (4) الْعُلَمَاءُ یَا أَبَا الْحَسَنِ هَذَا الشَّرْحُ وَ هَذَا الْبَیَانُ لَا یُوجَدُ إِلَّا عِنْدَکُمْ مَعْشَرَ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ مَنْ یُنْکِرُ لَنَا ذَلِکَ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ (5)
ص: 224
وَ عَلِیٌّ علیه السلام بَابُهَا فَمَنْ أَرَادَ الْمَدِینَةَ فَلْیَأْتِهَا مِنْ بَابِهَا فَفِیمَا أَوْضَحْنَا وَ شَرَحْنَا مِنَ الْفَضْلِ وَ الشَّرَفِ وَ التَّقْدِمَةِ وَ الِاصْطِفَاءِ وَ الطَّهَارَةِ مَا لَا یُنْکِرُهُ مُعَانِدٌ (1) وَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْحَمْدُ عَلَی ذَلِکَ فَهَذِهِ الرَّابِعَةُ وَ الْآیَةُ الْخَامِسَةُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ (2) خُصُوصِیَّةٌ خَصَّهُمُ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ (3) بِهَا وَ اصْطَفَاهُمْ عَلَی الْأُمَّةِ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ ادْعُوا لِی فَاطِمَةَ فَدُعِیَتْ لَهُ فَقَالَ یَا فَاطِمَةُ قَالَتْ لَبَّیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله هَذِهِ فَدَکُ هِیَ مِمَّا لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهِ بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ وَ هِیَ لِی خَاصَّةً دُونَ الْمُسْلِمِینَ وَ قَدْ جَعَلْتُهَا لَکِ لِمَا أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِهِ فَخُذِیْهَا لَکِ وَ لِوُلْدِکِ فَهَذِهِ الْخَامِسَةُ وَ الْآیَةُ السَّادِسَةُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (4) وَ هَذِهِ خُصُوصِیَّةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (5) وَ خُصُوصِیَّةٌ لِلْآلِ دُونَ غَیْرِهِمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَکَی فِی ذِکْرِ نُوحٍ علیه السلام فِی کِتَابِهِ یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مالًا إِنْ أَجرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ (6) وَ حَکَی عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ هُودٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی الَّذِی فَطَرَنِی أَ فَلا تَعْقِلُونَ (7) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قُلْ یَا مُحَمَّدُ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (8) وَ لَمْ یَفْرِضِ اللَّهُ مَوَدَّتَهُمْ إِلَّا وَ قَدْ عَلِمَ
ص: 225
أَنَّهُمْ لَا یَرْتَدُّونَ عَنِ الدِّینِ أَبَداً وَ لَا یَرْجِعُونَ إِلَی ضَلَالٍ أَبَداً وَ أُخْرَی أَنْ یَکُونَ الرَّجُلُ وَادّاً لِلرَّجُلِ فَیَکُونُ بَعْضُ أَهْلِ بَیْتِهِ عَدُوّاً لَهُ فَلَا یَسْلَمُ لَهُ قَلْبُ الرَّجُلِ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَا یَکُونَ فِی قَلْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْمُؤْمِنِینَ شَیْ ءٌ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (1) مَوَدَّةَ ذَوِی الْقُرْبَی فَمَنْ أَخَذَ بِهَا وَ أَحَبَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَحَبَّ أَهْلَ بَیْتِهِ لَمْ یَسْتَطِعْ رَسُولُ اللَّهِ أَنْ یُبْغِضَهُ وَ مَنْ تَرَکَهَا وَ لَمْ یَأْخُذْ بِهَا وَ أَبْغَضَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَعَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُبْغِضَهُ لِأَنَّهُ قَدْ تَرَکَ فَرِیضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَیُّ فَضِیلَةٍ وَ أَیُّ شَرَفٍ یَتَقَدَّمُ هَذَا أَوْ یُدَانِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ (2) عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الْآیَةَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (3) فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ فِی أَصْحَابِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ فَرَضَ لِی عَلَیْکُمْ فَرْضاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُؤَدُّوهُ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ فَقَالَ (4) أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَیْسَ بِذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ وَ لَا مَأْکُولٍ وَ لَا مَشْرُوبٍ فَقَالُوا هَاتِ إِذاً فَتَلَا عَلَیْهِمْ هَذِهِ الْآیَةَ فَقَالُوا أَمَّا هَذَا فَنَعَمْ فَمَا وَفَی بِهَا أَکْثَرُهُمْ وَ مَا بَعَثَ (5) اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً إِلَّا أَوْحَی (6) إِلَیْهِ أَنْ لَا یَسْأَلَ قَوْمَهُ أَجْراً لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُوَفِّیهِ أَجْرَ الْأَنْبِیَاءِ وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَوَدَّةَ (7) قَرَابَتِهِ عَلَی
ص: 226
أُمَّتِهِ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَجْعَلَ أَجْرَهُ فِیهِمْ لِیَوَدُّوهُ فِی قَرَابَتِهِ بِمَعْرِفَةِ فَضْلِهِمُ الَّذِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ فَإِنَّ الْمَوَدَّةَ إِنَّمَا تَکُونُ عَلَی قَدْرِ مَعْرِفَةِ الْفَضْلِ فَلَمَّا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ ثَقُلَ (1) لِثِقَلِ وُجُوبِ الطَّاعَةِ فَتَمَسَّکَ بِهَا قَوْمٌ أَخَذَ اللَّهُ (2) مِیثَاقَهُمْ عَلَی الْوَفَاءِ وَ عَانَدَ أَهْلُ الشِّقَاقِ وَ النِّفَاقِ وَ أَلْحَدُوا فِی ذَلِکَ فَصَرَفُوهُ عَنْ حَدِّهِ الَّذِی حَدَّهُ اللَّهُ فَقَالُوا الْقَرَابَةُ هُمُ الْعَرَبُ (3) کُلُّهَا وَ أَهْلُ دَعْوَتِهِ فَعَلَی أَیِّ الْحَالَتَیْنِ کَانَ فَقَدْ عَلِمْنَا أَنَّ الْمَوَدَّةَ هِیَ لِلْقَرَابَةِ فَأَقْرَبُهُمْ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَوْلَاهُمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ کُلَّمَا قَرُبَتِ الْقَرَابَةُ کَانَتِ الْمَوَدَّةُ عَلَی قَدْرِهَا وَ مَا أَنْصَفُوا نَبِیَّ اللَّهِ فِی حِیطَتِهِ (4) وَ رَأْفَتِهِ وَ مَا مَنَّ اللَّهُ بِهِ عَلَی أُمَّتِهِ مِمَّا تَعْجِزُ الْأَلْسُنُ عَنْ وَصْفِ الشُّکْرِ عَلَیْهِ أَنْ لَا یُؤَدُّوهُ فِی ذُرِّیَّتِهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَنْ لَا یَجْعَلُوهُمْ فِیهِمْ بِمَنْزِلَةِ الْعَیْنِ مِنَ الرَّأْسِ حِفْظاً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیهِمْ وَ حُبّاً لَهُ (5) فَکَیْفَ وَ الْقُرْآنُ یَنْطِقُ بِهِ وَ یَدْعُو إِلَیْهِ وَ الْأَخْبَارُ ثَابِتَةٌ بِأَنَّهُمْ أَهْلُ الْمَوَدَّةِ وَ الَّذِینَ فَرَضَ اللَّهُ مَوَدَّتَهُمْ وَ وَعَدَ (6) الْجَزَاءَ عَلَیْهَا فَمَا وَفَی أَحَدٌ بِهَا فَهَذِهِ الْمَوَدَّةُ لَا یَأْتِی بِهَا أَحَدٌ مُؤْمِناً مُخْلِصاً إِلَّا اسْتَوْجَبَ الْجَنَّةَ (7) لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (8) مُفَسَّراً وَ مُبَیَّناً
ص: 227
ثُمَّ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام قَالَ اجْتَمَعَ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا إِنَّ لَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَئُونَةً فِی نَفَقَتِکَ وَ فِیمَنْ یَأْتِیکَ مِنَ الْوُفُودِ وَ هَذِهِ أَمْوَالُنَا مَعَ دِمَائِنَا فَاحْکُمْ فِیهَا بَارّاً مَأْجُوراً أَعْطِ مَا شِئْتَ وَ أَمْسِکْ مَا شِئْتَ مِنْ غَیْرِ حَرَجٍ قَالَ (1) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ الرُّوحَ الْأَمِینَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی یَعْنِی أَنْ تَوَدُّوا قَرَابَتِی مِنْ بَعْدِی فَخَرَجُوا فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ (2) مَا حَمَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی تَرْکِ مَا عَرَضْنَا عَلَیْهِ إِلَّا لِیَحُثَّنَا عَلَی قَرَابَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ إِنْ هُوَ إِلَّا شَیْ ءٌ افْتَرَاهُ فِی مَجْلِسِهِ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِمْ عَظِیماً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الْآیَةَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً (3) الْآیَةَ وَ أَنْزَلَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ کَفی بِهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (4) فَبَعَثَ إِلَیْهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَلْ مِنْ حَدَثٍ فَقَالُوا إِی وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ بَعْضُنَا کَلَاماً غَلِیظاً کَرِهْنَاهُ (5) فَتَلَا عَلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْآیَةَ فَبَکَوْا وَ اشْتَدَّ بُکَاؤُهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ (6) فَهَذِهِ السَّادِسَةُ وَ أَمَّا الْآیَةُ السَّابِعَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی
ص: 228
النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً (1) وَ قَدْ عَلِمَ الْمُعَانِدُونَ (2) مِنْهُمْ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ عَرَفْنَا التَّسْلِیمَ عَلَیْکَ فَکَیْفَ الصَّلَاةُ عَلَیْکَ فَقَالَ تَقُولُونَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ فَهَلْ بَیْنَکُمْ مَعَاشِرَ النَّاسِ فِی هَذَا خِلَافٌ قَالُوا لَا قَالَ الْمَأْمُونُ هَذَا مَا لَا خِلَافَ فِیهِ أَصْلًا وَ عَلَیْهِ إِجْمَاعُ الْأُمَّةِ فَهَلْ عِنْدَکَ فِی الْآلِ شَیْ ءٌ أَوْضَحُ مِنْ هَذَا فِی الْقُرْآنِ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام نَعَمْ أَخْبِرُونِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (3) فَمَنْ عَنَی بِقَوْلِهِ یس قَالَتِ الْعُلَمَاءُ یس مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله لَمْ یَشُکَّ فِیهِ أَحَدٌ (4) قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ فَضْلًا لَا یَبْلُغُ أَحَدٌ کُنْهَ وَصْفِهِ إِلَّا مَنْ عَقَلَهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُسَلِّمْ عَلَی أَحَدٍ إِلَّا عَلَی الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ (5) وَ قَالَ سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ (6) وَ قَالَ سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ (7) وَ لَمْ یَقُلْ سَلَامٌ عَلَی آلِ نُوحٍ وَ لَمْ یَقُلْ سَلَامٌ عَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ لَا قَالَ سَلَامٌ عَلَی آلِ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ سَلَامٌ عَلَی آلِ یس یَعْنِی آلَ مُحَمَّدٍ فَقَالَ الْمَأْمُونُ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ فِی مَعْدِنِ النُّبُوَّةِ شَرْحَ هَذَا وَ بَیَانَهُ فَهَذِهِ السَّابِعَةُ وَ أَمَّا الثَّامِنَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ
ص: 229
وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی فَقَرَنَ سَهْمَ ذِی الْقُرْبَی (1) مَعَ سَهْمِهِ بِسَهْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2) فَهَذَا فَصْلٌ أَیْضاً بَیْنَ الْآلِ وَ الْأُمَّةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهُمْ فِی حَیِّزٍ وَ جَعَلَ النَّاسَ فِی حَیِّزٍ دُونَ ذَلِکَ وَ رَضِیَ لَهُمْ مَا رَضِیَ لِنَفْسِهِ وَ اصْطَفَاهُمْ فِیهِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ ثَنَّی بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِذِی الْقُرْبَی فِی کُلِّ (3) مَا کَانَ مِنَ الْفَیْ ءِ وَ الْغَنِیمَةِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا رَضِیَهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَفْسِهِ فَرَضِیَهُ لَهُمْ (4) فَقَالَ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی (5) فَهَذَا تَأْکِیدٌ مُؤَکَّدٌ وَ أَثَرٌ قَائِمٌ (6) لَهُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فِی کِتَابِ اللَّهِ النَّاطِقِ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ فَإِنَّ الْیَتِیمَ إِذَا انْقَطَعَ یُتْمُهُ خَرَجَ مِنَ الْغَنَائِمِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِیهَا نَصِیبٌ وَ کَذَلِکَ الْمِسْکِینُ إِذَا انْقَطَعَتْ مَسْکَنَتُهُ لَمْ یَکُنْ لَهُ نَصِیبٌ مِنَ الْمَغْنَمِ وَ لَا یَحِلُّ لَهُ أَخْذُهُ وَ سَهْمُ ذِی الْقُرْبَی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَائِمٌ فِیهِمْ لِلْغَنِیِّ وَ الْفَقِیرِ مِنْهُمْ لِأَنَّهُ لَا أَحَدَ أَغْنَی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ لِنَفْسِهِ مِنْهَا سَهْماً وَ لِرَسُولِهِ سَهْماً فَمَا رَضِیَهُ لِنَفْسِهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله رَضِیَهُ لَهُمْ وَ کَذَلِکَ الْفَیْ ءُ مَا رَضِیَهُ مِنْهُ لِنَفْسِهِ وَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله رَضِیَهُ لِذِی الْقُرْبَی کَمَا أَجْرَاهُمْ (7) فِی الْغَنِیمَةِ فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ جَلَّ جَلَالُهُ ثُمَّ بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِهِمْ وَ قَرَنَ سَهْمَهُمْ بِسَهْمِ اللَّهِ وَ سَهْمِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله
ص: 230
وَ کَذَلِکَ فِی الطَّاعَةِ قَالَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (1) فَبَدَأَ بِنَفْسِهِ ثُمَّ بِرَسُولِهِ ثُمَّ بِأَهْلِ بَیْتِهِ وَ کَذَلِکَ آیَةُ الْوَلَایَةِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا (2) فَجَعَلَ وَلَایَتَهُمْ مَعَ طَاعَةِ الرَّسُولِ مَقْرُونَةً بِطَاعَتِهِ (3) کَمَا جَعَلَ سَهْمَهُمْ مَعَ سَهْمِ الرَّسُولِ مَقْرُوناً بِسَهْمِهِ فِی الْغَنِیمَةِ وَ الْفَیْ ءِ (4) فَتَبَارَکَ اللَّهُ وَ تَعَالَی مَا أَعْظَمَ نِعْمَتَهُ عَلَی أَهْلِ (5) هَذَا الْبَیْتِ فَلَمَّا جَاءَتْ قِصَّةُ الصَّدَقَةِ نَزَّهَ نَفْسَهُ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ وَ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَقَالَ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ (6) فَهَلْ تَجِدُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَمَّی لِنَفْسِهِ أَوْ لِرَسُولِهِ (7) أَوْ لِذِی الْقُرْبَی لِأَنَّهُ لَمَّا نَزَّهَ نَفْسَهُ عَنِ الصَّدَقَةِ وَ نَزَّهَ رَسُولَهُ نَزَّهَ أَهْلَ بَیْتِهِ لَا بَلْ حَرَّمَ عَلَیْهِمْ لِأَنَّ الصَّدَقَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ (8) وَ هِیَ أَوْسَاخُ أَیْدِی النَّاسِ لَا تَحِلُّ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ طُهِّرُوا مِنْ کُلِّ دَنَسٍ وَ وَسَخٍ فَلَمَّا طَهَّرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اصْطَفَاهُمْ رَضِیَ لَهُمْ مَا رَضِیَ لِنَفْسِهِ وَ کَرِهَ لَهُمْ مَا کَرِهَ لِنَفْسِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَهَذِهِ الثَّامِنَةُ وَ أَمَّا التَّاسِعَةُ فَنَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ
ص: 231
إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (1) فَنَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ فَاسْأَلُونَا إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ إِنَّمَا عَنَی (2) بِذَلِکَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام سُبْحَانَ اللَّهِ وَ هَلْ یَجُوزُ ذَلِکَ إِذاً یَدْعُونَّا إِلَی دِینِهِمْ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ أَفْضَلُ مِنْ دِینِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَهَلْ عِنْدَکَ فِی ذَلِکَ شَرْحٌ بِخِلَافِ مَا قَالُوا (3) یَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ علیه السلام نَعَمْ الذِّکْرُ رَسُولُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَهْلُهُ وَ ذَلِکَ بَیِّنٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَیْثُ یَقُولُ فِی سُورَةِ الطَّلَاقِ فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ (4) فَالذِّکْرُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ أَهْلُهُ فَهَذِهِ التَّاسِعَةُ وَ أَمَّا الْعَاشِرَةُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی آیَةِ التَّحْرِیمِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ (5) الْآیَةَ إِلَی آخِرِهَا فَأَخْبِرُونِی هَلْ تَصْلُحُ ابْنَتِی أَوْ ابْنَةُ ابْنِی وَ مَا تَنَاسَلُ مِنْ صُلْبِی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَتَزَوَّجَهَا لَوْ کَانَ حَیّاً قَالُوا لَا قَالَ فَأَخْبِرُونِی هَلْ کَانَتِ ابْنَةُ أَحَدِکُمْ یَصْلُحُ لَهُ أَنْ یَتَزَوَّجَهَا لَوْ کَانَ حَیّاً قَالُوا نَعَمْ (6) قَالَ فَفِی هَذَا بَیَانٌ لِأَنِّی أَنَا مِنْ آلِهِ وَ لَسْتُمْ مِنْ آلِهِ وَ لَوْ کُنْتُمْ مِنْ آلِهِ لَحَرُمَ عَلَیْهِ بَنَاتُکُمْ کَمَا حَرُمَ عَلَیْهِ بَنَاتِی لِأَنَّا مِنْ آلِهِ (7) وَ أَنْتُمْ مِنْ أُمَّتِهِ
ص: 232
فَهَذَا فَرْقٌ بَیْنَ الْآلِ وَ الْأُمَّةِ لِأَنَّ الْآلَ مِنْهُ وَ الْأُمَّةَ إِذَا لَمْ تَکُنْ مِنَ الْآلِ لَیْسَتْ (1) مِنْهُ فَهَذِهِ الْعَاشِرَةُ وَ أَمَّا الْحَادِیَ عَشَرَ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی سُورَةِ الْمُؤْمِنِ حِکَایَةً عَنْ رَجُلٍ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ (2) تَمَامَ الْآیَةِ فَکَانَ ابْنَ خَالِ فِرْعَوْنَ فَنَسَبَهُ إِلَی فِرْعَوْنَ بِنَسَبِهِ وَ لَمْ یُضِفْهُ إِلَیْهِ بِدِینِهِ وَ کَذَلِکَ خُصِّصْنَا نَحْنُ إِذْ کُنَّا مِنْ آلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِوِلَادَتِنَا مِنْهُ وَ عُمِّمْنَا النَّاسَ بِالدِّینِ فَهَذَا فَرْقُ مَا بَیْنَ الْآلِ وَ الْأُمَّةِ فَهَذِهِ الْحَادِیَ عَشَرَ وَ أَمَّا الثَّانِیَ عَشَرَ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها (3) فَخَصَّنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَذِهِ الْخُصُوصِیَّةِ إِذْ أَمَرَنَا مَعَ الْأُمَّةِ بِإِقَامَةِ الصَّلَاةِ ثُمَّ خَصَّنَا مِنْ دُونِ الْأُمَّةِ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجِی ءُ إِلَی بَابِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیهما السلام بَعْدَ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ تِسْعَةَ أَشْهُرٍ کُلَّ یَوْمٍ عِنْدَ حُضُورِ کُلِّ صَلَاةٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَیَقُولُ الصَّلَاةَ رَحِمَکُمُ اللَّهُ وَ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَداً مِنْ ذَرَارِیِّ الْأَنْبِیَاءِ بِمِثْلِ هَذِهِ الْکَرَامَةِ الَّتِی أَکْرَمَنَا بِهَا وَ خَصَّنَا مِنْ دُونِ جَمِیعِ أَهْلِ بَیْتِهِ (4) فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ الْعُلَمَاءُ جَزَاکُمُ اللَّهُ أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ عَنِ الْأُمَّةِ خَیْراً فَمَا نَجِدُ الشَّرْحَ وَ الْبَیَانَ فِیمَا اشْتَبَهَ عَلَیْنَا إِلَّا عِنْدَکُمْ (5).
ص: 233
ف، تحف العقول مرسلا مثله (1)
**[ترجمه]أمالی صدوق، عیون اخبار الرضا: ریان بن صلت نقل کرده، روزی حضرت رضا علیه السّلام در مجلس مأمون در مرو حاضر شدند و گروهی از علمای عراق و خراسان نیز حضور داشتند. مأمون به علما گفت: معنای این آیه را برایم توضیح دهید: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» - . فاطر / 32 - {سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم}. علما در جواب گفتند: منظور خداوند عزّ و جلّ، تمام امت است.
مأمون گفت: شما چه می فرماید یا ابالحسن؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: من حرف این دانشمندان را نمیزنم، بلکه میگویم: منظور خداوند عزّ و جلّ در این آیه عترت پاک پیامبر است.
مأمون گفت: چگونه ممکن است منظور عترت باشد و امت نباشد؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: اگر منظور تمام امت باشد، باید همه اهل بهشت باشند؛ به دلیل این سخن خداوند عزّ و جلّ: «فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ» - . همان - {پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند و این خود توفیق بزرگ است}. سپس همه آنها را در بهشت جمع نموده و میفرماید: «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ» - . همان / 33 - {[در] بهشتهای همیشگی [که] به آنها درخواهند آمد در آنجا با دستبندهایی از زر یابند}.
ص: 220
بنابراین آن وراثت، اختصاص به عترت دارد نه غیر ایشان.
مأمون گفت: پس عترت پاک پیامبر چه کسانیاند؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند:
کسانی که خداوند عزّ و جلّ در کتابش وصفشان را آورده است: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 -
{ خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند}. آنها کسانی هستند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرموده: «انی مُخلِفٌ فیکم الثقلین: کتاب اللَّه و عترتی اهل بیتی، ألا إنهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. فانظروا کیف تُخَلِّفونی فیهما، ایُّها الناس لا تعلِّموهم، فإنهم أعلَمُ منکم»، من در میان شما دو چیز گران بها به جای میگذارم؛ کتاب خدا و عترتم اهل بیتم، بدانید آن دو هرگز از هم جدا نمیشوند تا زمانی که در حوض بر من وارد شوند، بنگرید که چگونه از جانب من در آن دو باقی میمانید، ای مردم! به ایشان نیاموزید که آنها از شما داناترند.
علما گفتند: یا ابالحسن! به ما بگویید آیا عترت همان آل هستند یا نه؟
امام رضا علیه السلام فرمودند: همان آل هستند.
علما گفتند: از رسول الله صلی الله علیه و آله خبر رسیده که فرمودهاند: امت من، آل من هستند. اصحاب ایشان هم، با نقلی مستفاض که نمیتوان ردّش کرد، گفتهاند: آل محمّد امت او هستند.
ابالحسن علیه السّلام فرمودند: به من بگویید: آیا صدقه بر آل - . در تحف العقول: بر آل محمد - حرام است؟ گفتند: آری. فرمودند: آیا بر امت نیز حرام است؟ گفتند: نه. فرمودند: این خود فرقی است بین امت و آل. وای بر شما! شما را به کجا بردهاند؟ آیا قرآن را از شما باز داشتهاند یا منحرف شدهاید؟ مگر نمیدانید که وراثت و طهارت به برگزیدگان هدایت شده رسیده است و نه به دیگران؟
گفتند: یا ابالحسن! از کجا میفرمایید؟ فرمودند: از این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ» - . حدید / 26 - {و در حقیقت نوح و ابراهیم را فرستادیم و در میان فرزندان آن دو نبوت و کتاب را قرار دادیم از آنها [برخی] راه یاب [شد]ند و[لی] بسیاری از آنان بدکار بودند} پس وراثت نبوت و کتاب،
ص: 221
به هدایتشدگان اختصاص یافته است نه بدکاران. آیا نمیدانید که وقتی نوح از پروردگارش درخواست نمود: «فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْکَمُ الْحَاکِمِینَ» - . هود / 45 - {و گفت پروردگارا پسرم از کسان من است و قطعا وعده تو راست است و تو بهترین داورانی}، و این به آن جهت بود که خداوند عزّ و جلّ به او وعده داده بود که او و اهلش را نجات دهد، پس پروردگارش عزّ و جلّ به او فرمود: «یَا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَن تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ» - . همان / 46 - {ای نوح او در حقیقت از کسان تو نیست او [دارای] کرداری ناشایسته است پس چیزی را که بدان علم نداری از من مخواه من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی}
مأمون به حضرت گفت: آیا خداوند عترت را بر سایر مردم فضیلت بخشیده است؟
امام رضا علیه السلام به او فرمودند: خداوند عزّ و جلّ برتری عترت را به صورتی آشکار در کتاب خود بیان کرده است.
مأمون به ایشان گفت: در کجای قرآن؟
امام رضا علیه السلام به او فرمودند: در این آیه: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ» - . آل عمران / 33 و 34 - {به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است * فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند}. در جای دیگر فرمود: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» - . نساء / 54 - {بلکه به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند در حقیقت ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم}، سپس خطاب را به سایر مؤمنین برگردانده و فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» - . همان / 59 - {ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید} یعنی همانهایی که در آیه: «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» ایشان را در کنار کتاب و حکمت آورده - . در تحف العقول: یعنی همانهایی که کتاب را به ارث بردهاند. -
و مردم بر آنها رشک میبرند، یعنی اطاعت از برگزیدگان طاهر، پس منظور از مُلک در آیه اطاعت از آنهاست.
علما گفتند: به ما بگویید آیا خداوند متعال در قرآن اصطفاء و برگزیدگی را تفسیر نموده است؟
ص: 222
امام رضا علیه السلام فرمودند: خداوند برگزیدگی را، غیر از آنچه در باطن قرآن است، در دوازده مورد از قرآن آشکارا تفسیر نموده است: اولین مورد آیه: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» - . شعرا / 214 - {و خویشان نزدیکت را هشدار ده} «و رهطک مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ»{ و مخلصان از عشیره ات را}، ابی بن کعب این طور قرائت کرده و در مصحف عبداللَّه بن مسعود هم همینطور است. - . در تحف العقول بعد از این جمله، چنین آورده است: وقتی عثمان به زید بن ثابت دستور جمعآوری قرآن را داد، او این قسمت آیه را حذف کرد. - این جایگاهی والا و فضیلتی بزرگ و شرافتی عالی است و منظور خداوند عزّ و جلّ، آل است و آن را برای رسول الله صلی الله علیه و آله گفته است. این مورد اول.
آیه دوم در تفسیر برگزیدگی آیه: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند} است، و این فضیلتی است که هیچ معاندی نمیتواند آن را انکار کند؛ - . در أمالی: هیچ معاندی از آن بیخبر نیست، در عیون أخبار الرضا: هیچکس از آن بیخبر نیست مگر معاند گمراه، و در تحف العقول: هیچ معاندی آن را انکار نمیکند. - زیرا فضیلتی است بعد از طهارتی که منتظرش بودهاند. این دومی.
سومی: وقتی خداوند پاکان از خلقش را مشخص میسازد، به پیامبرش صلی الله علیه و آله در آیه مباهله دستور به ابتهال داد؛ فرمود: ای محمد! «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ» - . آل عمران / 61 - {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم} پیامبر صلی الله علیه و آله، علی و حسن و حسین و فاطمه علیهم السّلام را برای مباهله برد و جان آنها در کنار جان خویش قرار داد، آیا میدانید معنی «أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» چیست؟
علما گفتند: منظور، نفس خود پیامبر است.
ابالحسن علیه السلام فرمودند: منظور - . در همه مصادر اینطور است: ابالحسن علیه السلام فرمودند: اشتباه کردید، منظور... - از نفس پیامبر، علی بن ابیطالب علیه السلام است؛ از مطالبی که دلیل بر این میباشد،
ص: 223
این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله است که: «باید بنیولیعه از این کار خود دست بردارند، و گرنه شخصی را به سوی آنها میفرستم که مانند نفس من است». یعنی علی بن ابیطالب علیه السلام را. و منظور از ابناء در آیه مباهله، حسن و حسین علیهما السّلام و مراد از زنان، فاطمه علیها السّلام است. این خصوصیتی است که هیچ کس در آن بر او مقدم نمیشود و فضیلتی است که هیچ بشری در آن به ایشان ملحق نمیشود و شرافتی است که قبل از آنها هیچ مخلوقی به آن نرسیده است، - . در عیون أخبار الرضا هم همینطور است، ولی در أمالی اینگونه است: این خصوصیتی است که هیچ کس در آن بر او مقدم نمیشود و فضیلتی است که هیچ بشری در آن به او ملحق نمیشود و شرافتی است که قبل از او هیچ مخلوقی به آن نرسیده است. و در تحف العقول: یعنی علی، این خصوصیتی است هیچ کس در آن بر او مقدم نمیشود و فضیلتی است که هیچ بشری بر سر آن اختلافی ندارد و شرافتی است که قبل از او هیچ مخلوقی به آن نرسیده است. - زیرا پیامبر، نفس علی صلی الله علیه و آله را، مانند نفس خویش قرار داده است. این سومی.
اما چهارمی: وقتی است که پیامبر صلی الله علیه و آله همگان جز عترت خویش را از مسجد بیرون نمودند تا جایی که مردم در این مورد اعتراض نمودند و عباس شکوهکنان گفت: یا رسول اللَّه علی را رها نمودی و ما را بیرون کردی؟ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: من نبودم که او را رها نمودم و شما را بیرون کردم، بلکه خداوند عزّ و جلّ او را رها نمود و شما را بیرون کرد. این کار را خدا نموده است. این کار توضیح این فرمایش پیامبر است به علی علیه السّلام، که فرمودند: «أنت منی بمنزلة هارون من موسی»، تو پیش من به مانند هارون به نزد موسایی.
علما گفتند: و این در کجای قرآن است؟
ابالحسن علیه السّلام فرمودند: اینک آیهای از قرآن در اینباره میآورم و برایتان میخوانم. گفتند: بیاورید. این آیه را قرائت فرمودند: «وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» - . یونس / 87 - {به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید}. در این آیه موقعیت هارون نسبت به موسی آشکار است و نیز منزلت علی علیه السّلام نسبت به رسول الله صلی الله علیه و آله. مضاف بر این، دلیلی آشکاری در فرمایش رسول الله صلی الله علیه و آله است که فرمودهاند: این مسجد برای هیچ جنبی - . در تحف العقول: برای هیچ جنبی و هیچ حائضی - حلال نیست، مگر برای محمّد و آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله.
علما گفتند: این توضیح و بیانی است که فقط شما اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله آن را میفرمایید.
حضرت فرمودند: چه کسی میتواند این مقام ما را انکار کند؟ در حالی که رسول الله صلی الله علیه و آله میفرماید: من شهر حکمت هستم - . در عیون اخبار الرضا و تحف العقول: من شهر علم هستم -
ص: 224
و علی علیه السلام درب آن است. پس هر کس این شهر را میخواهد، باید از درب آن وارد شود. در آن چه از فضل و شرافت و تقدم و برگزیدگی و طهارت توضیح و تشریح نمودم نشانههایی وجود دارد که هیچ معاندی آن را انکار نمیکند. - . در عیون اخبار الرضا و تحف العقول: جز شخص معاند آن را انکار نمیکند. -
خداوند را بر این موهبت سپاسگزارم. این چهارمی.
آیه پنجم: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ» - . اسرا / 26 - {و حق خویشاوند را به او بده} این امتیازی است که خداوند عزیز جبار - . در یکی از نسخهها: خداوند عزّ و جلّ - فقط به آنها مختص نموده است و ایشان را بر امت مقدم داشته است. وقتی این آیه بر رسول الله صلی الله علیه و آله نازل شد، فرمودند: فاطمه را بگویید بیاید، پیغام را به ایشان رساندند، پیامبر فرمودند: ای فاطمه! فاطمه سلام الله علیها فرمودند: در خدمتم ای رسول خدا! پیامبر فرمودند: این فدک است که با سپاه و لشکر کشی تصرف نشده و متعلق به شخص من است و مسلمانان در آن شراکتی ندارند، من آن را به تو میبخشم، چون خداوند چنین دستوری به من داده است. آن را برای خود و فرزندانت بگیر. این پنجمی.
آیه ششم: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . شوری / 23 - {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان}. این مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله است - . این مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله است نه سایر انبیا. - تا روز قیامت، و مخصوص به آل اوست و نه دیگران؛ چون خداوند عزّ و جلّ در کتابش از زبان نوح علیه السلام حکایت میکند: «یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مالًا إِنْ أَجرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ» - . هود / 29 - { و ای قوم من بر این [رسالت] مالی از شما درخواست نمی کنم مزد من جز بر عهده خدا نیست و کسانی را که ایمان آورده اند طرد نمی کنم. قطعا آنان پروردگارشان را دیدار خواهند کرد، ولی شما را قومی می بینم که نادانی می کنید}
و از زبان هود علیه السلام حکایت میکند که گفت: «لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی الَّذِی فَطَرَنِی أَ فَلا تَعْقِلُونَ» - . همان / 51 - {ای قوم من برای این [رسالت] پاداشی از شما درخواست نمی کنم پاداش من جز بر عهده کسی که مرا آفریده است نیست پس آیا نمی اندیشید}، و خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله فرمود: ای محمد بگو: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . شوری / 23 - {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان}؛ مودت ایشان را واجب نمود،
ص: 225
چون میدانست ایشان هرگز از دین به سوی گمراهی باز نمیگردند.
دلیل دیگر این که: ممکن است شخصی دوستدار دیگری شود، ولی بعضی از افراد خانواده آن شخص دشمن آن دیگری گردند، در این صورت، دیگر دل آن دیگری به صورت کامل با آن شخص نیست. خداوند دوست دارد که در دل رسول الله صلی الله علیه و آله چیزی نسبت به مؤمنین وجود نداشته باشد، به همین جهت مودّت خویشاوندان او را بر مؤمنین واجب کرد، هر که مراعات این واجب را بنماید و رسول الله و اهل بیت او را دوست داشته باشد، رسول الله را نمیرسد که با او دشمن باشد. ولی کسی که مراعات این واجب را نکرد و با اهل بیت او دشمن بود، رسول الله باید او را دشمن بدارد؛ چون او یکی از واجبات خدای عزّ و جلّ را ترک نموده است. حالا چه فضیلت و شرافتی از این بالاتر یا حتی نزدیک به این است؟
خداوند عزّ و جلّ این آیه را بر پیامبرش صلی اللَّه علیه و آله و سلم نازل فرمود: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . همان - {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان}، پس از نزول این آیه، رسول الله در میان اصحاب برخاستند و پس از حمد و ثنای خداوند، فرمودند: ای مردم! خداوند عزّ و جلّ چیزی را برای من بر شما واجب نموده است، آیا آن را انجام میدهید؟ کسی جواب نداد، سپس فرمودند: - . در تحف العقول در این قسمت این جملات هم آمده است: روز دوم باز بر خاستند و سخنان روز قبل را تکرار کردند و باز هم کسی جواب نداد. در روز سوم برخاستند و فرمودند: خداوند عزّ و جلّ چیزی را بر شما واجب نموده است، آیا آن را انجام میدهید؟ باز هم کسی جواب نداد. سپس فرمودند: ای مردم! طلا و نقره و ... -
ای مردم! طلا و نقره و خوردنی و آشامیدنی نیست، گفتند: پس بفرمایید، آنگاه ایشان این آیه را تلاوت نمودند. گفتند: این را آری، انجام میدهیم. اما بیشتر آنها وفا نکردند.
خداوند عزّ و جلّ هیچ پیامبری را نفرستاد مگر این که به او وحی نمود که از قوم خود پاداشی نطلب نکند؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ، خود پاداش پیامبران را میدهد. ولی در مورد محمّد صلی اللَّه علیه و آله، محبت خویشاوندانش - . در عیون أخبار الرضا: اطاعت خود و محبت خویشاوندانش - را بر امتش واجب نمود و دستور داد که اجر و پاداش خود را از مردم بخواهد تا او را در خویشاوندانش،
ص: 226
با شناخت فضیلتی که خداوند عزّ و جلّ بر آنها واجب کرده است، دوست بدارند. زیرا مودّت به قدر شناخت فضیلت است.
وقتی خداوند این را واجب کرد، برای آنها سنگین آمد؛ زیرا وجوب اطاعت سنگین است، گروهی که خداوند از آنها پیمان وفاداری گرفته بود به این شرط وفا نمودند، و پست طینتان و منافقین کارشکنی کردند و آن را منکر شدند و آن را از حدّی که خداوند برایش قرار داده بود خارجش کردند و گفتند: منظور از خویشاوندان، تمام عرب و همه امت است، در هر دو حال میدانیم که مودّت برای خویشاوندان است نزدیکترین شخص به پیامبر صلی الله علیه و آله سزاوارترین به مودت است هر چه خویشاوندی نزدیکتر باشد، به همان مقدار باید مورد مودت قرار گیرند.
علی رغم احتیاط و رأفتی که پیامبر خدا نمودند، با ایشان به انصاف رفتار نکردند. و خداوند نعمتهای خود را که، زبان عاجز از شکر آن است، بر امتش ارزانی نداشت که آنها مودت را در حق ذریه و خاندان پیامبر به جا نیاورند و آنان را در میان خود، به جهت حفظ احترام رسول الله صلی الله علیه و آله و محبت ایشان، چون چشم نسبت به سر قرار ندهند، چه رسد که قرآن نیز به آن تصریح کرده و همگان را به آن خوانده بود و اخبار نیز شاهد است که آنها اهل مودّتاند و آنهایند که خداوند مودت ایشان را واجب کرده و وعده پاداش بر آن داده است. هیچ کس به آن وفا نکرد.
این مودّت است که هر کس آن را با ایمان و اخلاص داشته باشد، سزاوار بهشت است؛ به دلیل این آیه: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ * ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . شوری / 22 و 23 - {و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهای بهشتند. آنچه را بخواهند نزد پروردگارشان خواهند داشت، این است همان فضل عظیم * این همان [پاداشی] است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدان] مژده داده است بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان} که مفسر و مبین است .
ص: 227
سپس ابا الحسن علیه السّلام فرمودند: پدرم از جدم و ایشان از پدران خود از حسین بن علی علیه السّلام نقل کرده که ایشان فرمودند: گروهی از مهاجرین و انصار خدمت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم رسیدند و عرض کردند: ای رسول خدا! شما احتیاج به درآمدی برای مخارج خود و میهمانان خویش دارید، این اموال و جانهای ماست که در اختیار شماست، هر طور که حکم کنید به نیکی حکم کردید و مأجور خواهید بود، هر چه میخواهید ببخشید، و هرچه میخواهید بدون هیچ مشکلی برای خود نگه دارید. - . ظاهر تحف العقول این است که آنها این سخنان را بعد از نزول آیه گفتهاند و سپس جبرئیل برای بار دوم آیه را نازل کرده است و به پیامبر امر کرده که به آنها بگوید: من هیچ پاداشی از شما نمیخواهم. و محتمل است که آیه در دو واقعه مختلف نازل شده باشد. -
در این هنگام خداوند جبرئیل را بر پیامبر نازل نمود و گفت: ای محمد! «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . شوری / 23 - {بگو به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم مگر دوستی در باره خویشاوندان}، یعنی حق خویشاوندانم را پس از من به جا آورید. آنها از محضر ایشان خارج شدند.
منافقین گفتند: - . در تحف العقول اینگونه است: یعنی خویشاوندان من را پس از من اذیت نکنید. آنها از محضر ایشان خارج شدند و گروهی از آنها گفتند: ... - پیامبر آن چه ما تقدیم نمودیم را بر نداشتند تا خویشاوندانش را پس از خود بر ما تحمیل کنند، این سخن چیزی نبود مگر افترایی که در همان مجلس بستند. این سخن آنها خیلی گران آمد، و خداوند عزّ و جلّ این آیه را نازل کرد: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً...» - . شوری / 24 - {آیا می گویند بر خدا دروغی بسته است...} تا آخر آیه و این آیه را «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ کَفی بِهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» - . احقاف / 8 - { یا می گویند این [کتاب] را بربافته است بگو اگر آن را بربافته باشم در برابر خدا اختیار چیزی برای من ندارید او آگاه تر است به آنچه [با طعنه] در آن فرو می روید. گواه بودن او میان من و شما بس است و اوست آمرزنده مهربان}
پس از نزول این آیات پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از پی آنها فرستاده و به آنها فرمودند: آیا چیزی اتفاق افتاده است؟ گفتند: ای رسول خدا! آری به خدا، بعضی از ما سخنانی بس درشت گفتند که ما ناراحت شدیم، رسول الله صلی الله علیه و آله آیه را برای آنها تلاوت کرد و همه به شدت به گریه افتادند. بعد خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ» - . شوری / 25 - {و اوست کسی که توبه را از بندگان خود می پذیرد و از گناهان درمی گذرد و آنچه می کنید می داند} این ششمی.
اما آیه هفتم: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی
ص: 228
النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» - . احزاب / 56 - {خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و به فرمانش به خوبی گردن نهید} دشمنان خود میدانستند که وقتی این آیه نازل شد، بعضی گفتند: ای رسول خدا! ما تسلیم بر شما را بلدیم، صلوات بر شما چگونه است؟ فرمودند: میگویید: «اللهم صلّ علی محمّد و آل محمّد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم، إنّک حمید مجید» آیا شما مردم، در این مورد اختلافی دارید؟
گفتند: نه. مأمون گفت: در این مورد اختلافی وجود ندارد و همه امت بر آن متفقند، آیا میتوانید در مورد آل، چیز واضح تری از قرآن بیاورید؟
ابالحسن علیه السلام فرمودند:آری. بگویید در آیه: «یس * وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» - . یس / 1 - 4 -
{ یس * سوگند به قرآن حکمت آموز * که قطعا تو از [جمله] پیامبرانی * بر راهی راست}، منظور از یس کیست؟ علما گفتند: یس، محمّد صلی الله علیه و آله است. کسی در این شک ندارد.
ابالحسن علیه السّلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ به محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، از آن, فضیلتی عنایت نموده که کسی نمیتواند کنه آن را وصف کند مگر اینکه آن را درک نماید. دلیلش هم این است که خداوند عزّ و جلّ جز بر پیامبران علیهم السلام بر کسی سلام نفرستاده است، فرمود: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ» - . صافات / 79 - {درود بر نوح در میان جهانیان} و فرمود: «سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ» - . همان / 109 - { درود بر ابراهیم}، و فرمود: «سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ» - . همان / 120 - {درود بر موسی و هارون}. خداوند در این آیات نفرموده: سلام بر آل نوح و نفرمود: سلام بر آل ابراهیم و نفرمود: سلام بر آل موسی و هارون، ولی فرمود: «سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ» - . همان / 130 - {درود بر پیروان إل یاسین}، یعنی آل محمّد.
مأمون گفت: حالا فهمیدم که شرح و توضیح این در معدن نبوت وجود دارد. این هفتمی.
اما هشتمی، آیه: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ
ص: 229
وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی» - . انفال / 41 - {و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او]ست}؛ خداوند در این آیه، سهم خویشاوندان پیامبر را با سهم خود و سهم پیامبر قرین نموده است که این نیز، امتیاز دیگری است که فرق بین امت و آل را نشان می دهد؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ آنها را در جایی و مردم را در جایی پایینتر قرار داده است و برای آنها همان را پسندیده که آن را برای خود پسندیده است و آنها را در آن مقام برگزیده قرار داده است. ابتدا خود را و در مرحله دوم رسولش را و سپس خویشاوندان، آن هم در تمام در آمدها و غنایم و چیزهای دیگری برای خود پسندیده است. و در این آیه به حق فرموده است: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی» این تأکیدی مؤکد و اثری پابرجاست - . در تحف العقول: امری دائمی - که تا قیامت، در قرآنی ناطقی که باطل هرگز در آن از هیچ طرف راه نمییابد و از جانب خداوند حکیم و ستایش شده، نازل شده است، برای آنها باقی میماند.
اما این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ» - . انفال / 41 - {یتیمان و بینوایان}؛ یتیم وقتی که درماندگیاش تمام شود، از غنائم خارج میشود و دیگر سهمی در آن ندارد، مسکین هم وقتی دوران نداریاش پایان پذیرد همینطور است و دیگر سهمی از غنیمت ندارد و گرفتنش جایز نیست، ولی سهم خویشاوندان، چه فقیر و چه بی نیاز، تا قیامت برای آنها پابرجاست، چرا که هیچ کسی بی نیازتر از خداوند عزّ و جلّ و رسول الله صلی الله علیه و آله نیست، خداوند در غنائم، برای خود سهمی و برای رسولش سهمی دیگر قرار داد و آنچه برای خود و رسولش صلی الله علیه و آله پسندید برای خویشاوندان هم پسندید.
در خراج هم همینطور است، آنچه برای خود و پیامبرش صلی الله علیه و آله پسندیده، برای خویشاوندان نیز پسندیده است. ابتدا نام خود و بعد پیامبر و بعد خویشاوندان را آورده و سهم آنها را به سهم خود و پیامبرش صلی الله علیه و آله قرین نموده است.
ص: 230
در اطاعت هم همینطور است، فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» - . نساء / 59 - {ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید}، ابتدا اطاعت از خود، بعد پیامبر و سپس اهل بیت را امر فرموده است، همینطور است آیه ولایت: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» - . مائده / 55 - {ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند}، ولایت آنها را همراه با اطاعت رسول و مقرون به اطاعت خویش نموده است، - . در عیون اخبار الرضا اینطور هم آمده است: اطاعت آنها را همراه با اطاعت رسول و مقرون به اطاعت خویش نموده است و همچنین ولایت آنها را همرا با ولایت رسول و مقرون به ولایت خود کرده است. - همانطور که سهم آنها را با سهم پیامبر و سهم خود در غنیمت و خراج همراه کرده است. پربرکت و بلندمرتبه است خدا! چقدر به اهل بیت نعمت داده است!
وقتی آیه زکات نازل شد، خود و پیامبر را و اهل بیت او را از استفاده کردن از صدقات دور نگه داشت، فرمود: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ» - . توبه / 60 - {صدقات تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدیان [گردآوری و پخش] آن و کسانی که دلشان به دست آورده می شود و در [راه آزادی] بردگان و وامداران و در راه خدا و به در راهمانده اختصاص دارد [این] به عنوان فریضه از جانب خداست}. آیا در این آیه، هیچ نام خود و پیامبر یا خویشاوندان او را برده است؟ زیرا وقتی خود را منزه از صدقه و رسولش را نیز منزه میکند، خویشاوندانش را هم منزه می نماید، نه، بلکه بر آنها حرام می نماید ؛ زیرا صدقه بر محمّد و آلش - . در عیون أخبار الرضا: و آل محمد، و در تحف العقول: و اهل بیت او. - حرام است، که صدقه چرک دست مردم است و برای آنها حلال نیست، زیرا آنها از هر پلیدی و کثافتی پاکند و از آنجا که خداوند آنها را پاک نموده و برگزیده، آنچه برای خود پسندیده برای ایشان پسند کرده است و از هر چه که برای خود اکراه داشته، برای آنها نیز اکراه داشته است. این هشتمی .
و اما نهمی: ما همان اهل ذکری هستیم که خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» - . نحل / 43 و انبیا / 7 - {پس اگر نمی دانید از پژوهندگان کتابهای آسمانی جویا شوید}. ما اهل ذکر هستیم، اگر نمیدانید از ما بپرسید. - .
ص: 231
أمالی و تحف العقول، « ما اهل ذکر هستیم، اگر نمیدانید از ما بپرسید» را ندارند -
علما گفتند: منظور یهود و نصاری هستند.
ابالحسن علیه السّلام فرمودند: سبحان اللَّه! آیا چنین چیزی جایز است؟ اگر چنین باشد، آنها ما را به دین خود دعوت خواهند کرد و خواهند گفت: دین ما بهتر از اسلام است!
مأمون گفت: ای ایالحسن! آیا شما توضیحی بر خلاف گفته اینها دارید ؟ امام علیه السّلام فرمودند: آری، ذکر، رسول الله است و ما اهلش هستیم. این مطلب را خداوند عزّ و جلّ در سوره طلاق بیان فرموده است: «فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ» - . طلاق / 9 و 10 - {پس ای خردمندانی که ایمان آورده اید از خدا بترسید راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است * پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می کند} پس ذکر رسول الله صلی الله علیه و آله است و ما اهل او هستیم. این نهمی.
اما دهمی: سخن خدای عزّ و جلّ است در آیه تحریم: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ...» - . نساء / 23 - { [نکاح اینان] بر شما حرام شده است مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان...} تا آخر آیه. به من بگویید: اگر رسول الله صلی الله علیه و آله زنده باشند، آیا میتوانند با دختر من یا دختر پسرم و یا هر که از نسل من به وجود آید ازدواج کنند؟ گفتند: نه .
فرمودند: به من بگویید: آیا اگر ایشان زنده باشند، می توانند با دختر یکی از شماها ازدواج کند؟
گفتند: آری. فرمودند: این توضیح، خود، کافی است، زیرا من از آل او هستم و شما از آل او نیستید. اگر شما هم از آل بودید، دخترانتان مانند دختران من بر ایشان حرام میشدند، چون ما از آل او هستیم و شما از امت اویید،
ص: 232
این نیز یک فرق بین امت و آل. چون آل از اوست، ولی امت اگر از آل نباشد از او نیست. این دهمی.
اما یازدهمی: این سخن خداوند عزّ و جلّ در سوره مؤمن است که حکایت از مردی از آل فرعون میکند: «وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ...» - . غافر / 28 - {مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان می داشت، گفت: آیا مردی را می کشید که می گوید پروردگار من خداست و مسلما برای شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکاری آورده} تا آخر آیه. این مرد، پسر دایی فرعون بود، خداوند او را به جهت خویشاوندیش، به فرعون نسبت داده و اینطور نیست که از جهت دین او را به فرعون اضافه کرده باشد. همچنین ما هم مخصوص شدهایم؛ چون ما به جهت این که از رسول الله صلی الله علیه و آله متولد شدهایم، از آل اوییم و از سوی دیگر با مردم در دین اشتراک داریمو این هم فرقی دیگر بین آل و امت. این یازدهمی.
اما دوازدهمی: آیه: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» - . طه / 132 - {و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش}. خداوند ما را به این امتیاز مخصوص نمود؛ زیرا ما را یکبار در کنار امت دستور به نماز داده و سپس نام ما خصوصاً و بدون امت برده است. رسول الله صلی الله علیه و آله پس از نزول این آیه، تا نه ماه، و هر روز پنج مرتبه در وقت هر نماز، به در خانه علی و فاطمه علیهما السّلام میآمدند و می فرمودند: خدا شما را رحمت کند! وقت نماز است! خداوند عزّ و جلّ هیچ یک از فرزندان پیامبران پیشین را با چنین کرامتی ارج ننهاده است و در میان اهل بیت تنها به ما این مزیت را بخشیده است. - . در تحف العقول این جملات هم در انتها آمده است: پس این فرقی است بین آل و امت. والحمدلله رب العالمین، و صلی الله علی محمد نبیه. -
مأمون و دانشمندان گفتند: خداوند شما اهل بیت را از جانب امت جزای خیر دهد! هر مسأله ای که بر ما مشتبه گردد، تنها از شما می توانیم توضیح آن را بجوییم. - . أمالی صدوق : 312 - 319 . عیون الأخبار : 126 - 133 -
ص: 233
در تحف العقول نیز، با سندی مرسل مانند همین روایت نقل شده است. - . تحف العقول : 415 – 436 (ط . 2 ) -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام ثم جمعهم أرجع علیه السلام ضمیر یَدْخُلُونَها إلی جمیع من تقدم ذکرهم کما هو الظاهر.
قال البیضاوی جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها مبتدأ و خبر و الضمیر للثلاثة أو للذین أو للمقتصد و السابق فإن المراد بهما الجنس. (2) و قال الزمخشری فإن قلت کیف جعل جَنَّاتُ عَدْنٍ بدلا من الْفَضْلُ الْکَبِیرُ الذی هو السبق بالخیرات المشار إلیه بذلک.
قلت لما کان السبب فی نیل الثواب نزل منزلة المسبب کأنه هو الثواب فأبدل عنه جنات عدن و فی اختصاص السابقین بعد التقسیم بذکر ثوابهم و السکوت عن الآخرین ما فیه من وجوب الحذر فلیحذر المقتصد و لیهلک (3) الظالم لنفسه حذرا و علیهما بالتوبة المخلصة من عذاب الله انتهی. (4) قوله علیه السلام بعد طهارة تنتظر أی شملت الطهارة جماعة ینتظر حصولها لهم بعد ذلک أیضا لأن أهل البیت شامل لمن یأتی بعد ذلک من الذریة الطیبة و الأئمة الهادیة أیضا أو لما کانت الآیة بلفظ الإرادة و صیغة المضارع فحین نزولها کانت الطاهرة منتظرة فیها. قوله علیه السلام أوجدکم فی ذلک قرآنا لعل الاستشهاد بالآیة بتوسط ما اشتهر بین الخاص و العام من خبر المنزلة و قصة بناء موسی علیه السلام المسجد و إخراج غیر هارون و أولاده منه فالمراد بالبیوت المساجد أو أمرا أن یأمرا بنی إسرائیل ببناء البیوت لئلا یبیتوا فی المسجد.
فحیث أوحی الله إلیهما دل علی أنهما خارجان من هذا الحکم
کَمَا رَوَی
ص: 234
الصَّدُوقُ بِسَنَدَیْنِ مِنْ طَرِیقِ الْعَامَّةِ عَنْ أَبِی رَافِعٍ وَ حُذَیْفَةَ بْنِ أَسِیدٍ أَنَّهُمَا قَالا إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَامَ خَطِیباً فَقَالَ إِنَّ رِجَالًا لَا یَجِدُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ أَنْ أُسْکِنَ عَلِیّاً فِی الْمَسْجِدِ وَ أُخْرِجَهُمْ وَ اللَّهِ مَا أَخْرَجْتُهُمْ وَ أَسْکَنْتُهُ (1) إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی مُوسَی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ ثُمَّ أَمَرَ مُوسَی أَنْ لَا یَسْکُنَ مَسْجِدَهُ وَ لَا یَنْکِحَ فِیهِ وَ لَا یَدْخُلَهُ جُنُبٌ إِلَّا هَارُونُ وَ ذُرِّیَّتُهُ وَ إِنَّ عَلِیّاً مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی وَ هُوَ أَخِی دُونَ أَهْلِی وَ لَا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یَنْکِحَ فِیهِ النِّسَاءَ إِلَّا عَلِیٍّ وَ ذُرِّیَّتِهِ فَمَنْ شَاءَ فَهَاهُنَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ نَحْوَ الشَّامِ (2).
و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً اختلف فی ذلک فقیل لما دخل موسی مصر بعد ما أهلک الله فرعون أمروا باتخاذ مساجد یذکر فیها اسم الله و أن یجعلوا مساجدهم نحو القبلة أی الکعبة و نظیره فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ و قیل إن فرعون أمر بتخریب مساجد بنی إسرائیل و منعهم من الصلاة فأمروا أن یتخذوا مساجد فی بیوتهم یصلون فیها خوفا من فرعون و ذلک قوله وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً أی صلوا فیها و قیل معناه اجعلوا بیوتکم یقابل بعضها بعضا انتهی. (3)
و أما الاستشهاد بقوله أنا مدینة الحکمة فلرد إنکارهم الشرح و البیان حیث قالوا لا یوجد إلا عندکم فأجاب علیه السلام بأنه یلزمکم قبول ذلک منا
لقول النبی صلی الله علیه و آله أنا مدینة الحکمة و علی بابها.
و یحتمل أن یکون إیراد ذلک علی سبیل النظیر أی إذا کان هو علیه السلام باب حکمة الرسول صلی الله علیه و آله فلا یبعد مشارکته مع الرسول صلی الله علیه و آله فی فتح الباب إلی المسجد و اختصاصه بذلک.
قوله و أخری أی حجة أو علة أخری و الرجل الأول کنایة عن
ص: 235
الرسول صلی الله علیه و آله و الثانی عن کل من الأمة و ضمیر أهل بیته للرجل الأول و ضمیر له فی الموضعین للرجل الثانی و الرجل أخیرا هو الأول أو الرجل الأول کنایة عن واحد الأمة و الثانی عنه صلی الله علیه و آله و ضمیر بیته للثانی و ضمیر له للأول و الرجل هو الثانی.
وَ یُؤَیِّدُ الْأَوَّلَ (1) مَا مَرَّ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام حَیْثُ قَالَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ أَ مَا رَأَیْتَ الرَّجُلَ یَوَدُّ الرَّجُلَ ثُمَّ لَا یَوَدُّ قَرَابَتَهُ فَیَکُونُ فِی نَفْسِهِ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ.
و الحاصل أنه لو لم یفرض الله مودة القربی علی الأمة لکان بغضهم یجامع الإیمان فلم یکن الرسول صلی الله علیه و آله یود المؤمن المبغض مودة کاملة فأراد الله أن یود الرسول جمیع المؤمنین مودة خالصة ففرض علیهم مودة قرباه صلی الله علیه و آله.
قوله علیه السلام بمعرفة فضلهم أی وجوب الطاعة و سائر ما امتازوا به عن سائر الأمة قوله فی حیطته فی بمعنی مع و فی قوله فی ذریته للتعلیل أو للمصاحبة.
lt;meta info="\\"همه آنها را در بهشت جمع نموده\\" امام علیه السلام ضمیر «یَدْخُلُونَها» را به همه آنهایی که قبلاً ذکر شدهاند برگردانده است.
بیضاوی میگوید: «جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها» مبتدا و خبر است و ضمیرش به هر سه چیز، یا به «الّذین» و یا به «مقتصد» و «سابق» بر میگردد که مراد از آنها جنس آنهاست. - . انوار التنزیل 2 : 303 -
زمخشری میگوید: اگر بگویید: چگونه «جَنَّاتُ عَدْنٍ» میتواند بدل از «الْفَضْلُ الْکَبِیرُ» که همان سبق به خیراتی است که کمی قبل به آن اشاره شده است، باشد؟
میگویم: از آنجا که سبق به خیرات سبب رسیدن به ثواب است، به مسبب خود تنزیل شده است و گویی که همان ثواب است و «جَنَّاتُ عَدْنٍ» بدل از آن آورده شده است. و این که بعد از آن تقسیم اولیه، فقط از سابقین و ثواب آنها سخن به میان آمده و در مورد دیگران چیزی گفته نشده، به جهت اجتنابی است که آنها باید پیش بگیرند؛ مقتصد باید حذر کند و ظالم باید خویش را از هلاکت برهاند، هر دو باید توبه کنند، توبهای که آنها را از عذاب خدا رها سازد. - . کشاف 3 : 484 -
\\"بعد از طهارتی که منتظرش بودهاند\\" یعنی طهارت شامل گروهی که منتظر حصول آن برای خود بودهاند میشود، زیرا کلمه اهل بیت، شامل کسانی که بعدها از ذریه پاک و امامان هدایتگر متولد شوند، نیز میشود. یا این که بگوییم: از آنجا که آیه با لفظ اراده و در زمان مضارع آمده است، در هنگام نزول آیه، انتظار طهارت وجود داشته است.
\\" اینک آیهای از قرآن در اینباره میآورم\\" شاید شاهد آوردن آیه، به جهت مشهور بودن روایت منزلت و داستان مسجد ساختن موسی علیه السلام و غیر از هاون و فرزندانش همه رابیرون کردن، در بین خاص و عام باشد. پس منظور از بیوت، مساجد است، یا این که بگوییم: آن دو مأمور شدند تا بنیاسرائیل را به ساختن خانهها امر کنند، تا دیگر در مسجد نمانند.
و از آنجا که خداوند به آن دو وحی کرد، نشان میدهد که آن دو خودشان از حکم خارجند،
ص: 234
چنان چه صدوق با دو سند از طریق عامّه از أبیرافع و حذیفة بن أسید نقل کرده که: پیامبر صلی الله علیه و آله برخاستند و فرمودند: بعضی ها در دلشان نمیپذیرند که من، علی را در مسجد ساکن کرده و آنها را بیرون کردهام، به خدا قسم این طور نبوده که من بیرونشان کرده باشم و او را ساکن کرده باشم. - . علل الشرایع : 78 -
خداوند عزّ و جلّ به موسی و برادرش وحی کرد: «أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» - . یونس / 87 - {که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید} سپس به موسی امر کرد: هیچ کس در مسجد ساکن نشود و هیچ کس در آن آمیزش نکند و هیچ جنبی در آن داخل نشود مگر هارون و فرزندانش، و علی پیش من چون هارون است نسبت به موسی، و او برادر من است نه فقط از اهل من، و برای کسی جایز نیست که در مسجد با زنان آمیزش کند، مگر علی و فرزندانش، هر کس چنین چیزی میخواهد برود آنجا، و با دستشان به طرف شام اشاره کردند .
طبرسی - رحمه الله - در ذیل آیه «وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» مینویسد: در این آیه اختلاف است؛ گفته اند: وقتی موسی بعد از هلاک فرعون، به مصر باز گشت، به بنیاسرائیل امر شد که، مساجدی بسازند که نام خدا در آن برده شود و این مساجد را رو به قبله یعنی رو به کعبه بسازند. و نظیر همین سخن در مورد «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ» - . نور / 36 - {در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد} نیز گفته میشود. و گفته شده، فرعون دستور به تخریب مساجد بنی اسرائیل داد و آنها را از نماز منع کرد، برای همین به آنها امر شد که مساجدشان را، از ترس فرعون، در خانههایشان قرار دهند و این همان سخن خداوند در قرآن است که: «وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» یعنی در خانههایتان نماز بخوانید. و گفته شده، معنایش این است که خانههای خود را در مقابل یکدیگر قرار دهید. - . مجمع البیان 5 : 129 -
اما این که امام علیه السلام، \\"من شهر حکمتم...\\" را به عنوان شاهد آوردند، به جهت این بود که آن ها شرح و توضیح حضرت را با این سخنشان که \\"این توضیح و بیانی است که فقط شما آن را می فرمایید\\" انکار کرده بودند. امام علیه السلام هم در جواب فرمودند که شما هم باید این توضیح را بپذیرید؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: \\"من شهر حکمتم و علی درب آن است.\\"
و احتمال دارد که آوردن این حدیث به عنوان نمونه باشد؛ یعنی وقتی علی علیه السلام درب حکمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله است، بعید نیست که در باز شدن در خانهاش به داخل مسجد با رسول صلی الله علیه و آله شریک باشد و این شراکت نیز اختصاص به او داشته باشد.
دلیل دیگر این که: \\"ممکن است شخصی دوستدار دیگری شود...\\" که شخص اول کنایه از
ص: 235
حضرت رسول صلی الله علیه و آله، و دومی کنایه از هر کسی از امت باشد. احتمال دارد این دلیل را طوری معنا کرد که شخص اول کنایه از هر یک از افراد امت، و آن دیگری کنایه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله باشد و معنا را این طور بیان کنیم: ممکن است شخصی دوستدار دیگری شود ولی بعضی از افراد خانواده آن دیگری با آن شخص دشمن گردند، در این صورت دیگر دل آن دیگری تماماً با آن شخص اولی نخواهد بود.
روایتی که از امام باقر علیه السلام در ذیل همین آیه نقل کردیم، معنای اول را - . در یکی از نسخهها: هر دو معنا را -
تأیید می کند. ایشان فرمودند: «آیا نمیبینی که اگر شخصی، دیگری را دوست بدارد ولی خانوادهاش را دوست نداشته باشد دلش نسبت به او، خالص نمیباشد». حاصل این که اگر خداوند مودت خویشاوندان را بر امت واجب نمینمود، ایمان آن ها همراه با بغض می شد و رسول الله صلی الله علیه و آله مؤمنی که مبغض باشد را به صورت کامل دوست نخواهد داشت، خداوند اراده کرد که حضرت رسول همه مؤمنان را به طور خالص و بیغش دوست داشته باشد، در نتیجه مودت خویشاوندان ایشان را بر مؤمنین واجب کرد.
\\"با شناخت فضیلتی که خداوند عزّ و جلّ بر آنها واجب کرده است\\" یعنی فضیلت وجوب اطاعت و سایر امتیازاتی که نسبت به امت دارند.
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَمَا حَقِیقَةُ الْآلِ فِی اللُّغَةِ عِنْدَکَ دُونَ الْمَجَازِ هَلْ هُوَ خَاصٌّ لِأَقْوَامٍ بِأَعْیَانِهِمْ أَمْ عَامٌّ فِی جَمِیعِهِمْ مَتَی سَمِعْنَاهُ مُطْلَقاً غَیْرَ مُقَیَّدٍ فَقُلْ حَقِیقَةُ الْآلِ فِی اللُّغَةِ الْقَرَابَةُ خَاصَّةً دُونَ سَائِرِ الْأُمَّةِ وَ کَذَلِکَ الْعِتْرَةُ وُلْدُ فَاطِمَةَ علیها السلام خَاصَّةً وَ قَدْ یُتَجَوَّزُ فِیهِ بِأَنْ یُجْعَلَ لِغَیْرِهِمْ کَمَا تَقُولُ جَاءَنِی أَخِی فَهَذَا یَدُلُّ عَلَی أُخُوَّةِ النَّسَبِ وَ تَقُولُ أَخِی تُرِیدُ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَخِی فِی الصَّدَاقَةِ وَ أَخِی فِی الْقَبِیلِ وَ الْحَیِّ قَالَ تَعَالَی وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً (2) وَ لَمْ یَکُنْ أَخَاهُمْ فِی دِینٍ وَ لَا صَدَاقَةٍ وَ لَا نَسَبٍ وَ إِنَّمَا أَرَادَ الْحَیَّ وَ الْقَبِیلَ وَ الْإِخْوَةُ الْأَصْفِیَاءُ وَ الْخُلْصَانُ وَ هُوَ قَوْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام إِنَّهُ أَخُوهُ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللَّهِ لَا یَقُولُهَا بَعْدِی إِلَّا مُفْتَرٍ فَلَوْ لَا أَنَّ لِهَذِهِ الْأُخُوَّةِ مَزِیَّةً عَلَی غَیْرِهَا مَا خَصَّهُ
ص: 236
الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله بِذَلِکَ وَ فِی رِوَایَةٍ لَا یَقُولُهَا بَعْدِی إِلَّا کَذَّابٌ وَ مِنْ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی حِکَایَةً عَنْ لُوطٍ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ وَ لَمْ یَکُنَّ (1) بَنَاتِهِ لِصُلْبِهِ وَ لَکِنْ بَنَاتِ أُمَّتِهِ فَأَضَافَهُنَّ إِلَی نَفْسِهِ رَحْمَةً وَ تَعَطُّفاً وَ تَحَنُّناً وَ قَدْ بَیَّنَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ سُئِلَ فَقَالَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی (2) فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونَنِی فِیهِمَا قُلْنَا فَمَنْ أَهْلُ (3) بَیْتِهِ قَالَ آلُ عَلِیٍّ وَ آلُ جَعْفَرٍ وَ آلُ عَقِیلٍ وَ آلُ عَبَّاسٍ وَ سُئِلَ تَغْلِبُ لِمَ سُمِّیَا الثَّقَلَیْنِ (4) قَالَ لِأَنَّ الْأَخْذَ بِهِمَا ثَقِیلٌ قِیلَ وَ لِمَ سُمِّیَتِ الْعِتْرَةَ قَالَ الْعِتْرَةُ الْقِطْعَةُ مِنَ الْمِسْکِ وَ الْعِتْرَةُ أَصْلُ الشَّجَرَةِ.
قَالَ أَبُو حَاتِمٍ السِّجِسْتَانِیُّ رَوَی عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ اجْتَمَعَ (5) آلُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْجَهْرِ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ عَلَی أَنْ لَا یَمْسَحُوا عَلَی الْخُفَّیْنِ قَالَ ابْنُ خَالَوَیْهِ هَذَا مَذْهَبُ الشِّیعَةِ وَ مَذْهَبُ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ قَدْ یُخَصَّصُ ذَلِکَ الْعُمُومُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (6) قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا نَزَلَتْ فِی النَّبِیِّ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ.
عَنْ أَنَسٍ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمُرُّ بِبَیْتِ فَاطِمَةَ بَعْدَ أَنْ بَنَی عَلَیْهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ یَقُولُ الصَّلَاةَ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ.
ص: 237
قَالَ: وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام یَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ إِنَّ اسْتِغْفَارِی لَکَ مَعَ مُخَالَفَتِی لَلُؤْمٌ وَ إِنَّ تَرْکِیَ الِاسْتِغْفَارَ مَعَ سَعَةِ رَحْمَتِکَ لَعَجْزٌ فَیَا سَیِّدِی إِلَی کَمْ تَتَقَرَّبُ إِلَیَّ وَ تَتَحَبَّبُ وَ أَنْتَ عَنِّی غَنِیٌّ وَ إِلَی کَمْ أَتَبَعَّدُ مِنْکَ وَ أَنَا إِلَیْکَ مُحْتَاجٌ فَقِیرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ یَدْعُو بِمَا شَاءَ فَمَتَی قُلْنَا آلُ فُلَانٍ مُطْلَقاً فَإِنَّمَا نُرِیدُ مَنْ آلَ إِلَیْهِ بِحَسَبِ الْقَرَابَةِ وَ مَتَی تَجَوَّزْنَا وَقَعَ عَلَی جَمِیعِ الْأُمَّةِ وَ یُحَقِّقُ هَذَا أَنَّهُ لَوْ أَنَّهُ أَوْصَی (1) بِمَالِهِ- لِآلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَدْفَعْهُ الْفُقَهَاءُ إِلَّا إِلَی الَّذِینَ حَرُمَتْ عَلَیْهِمُ الصَّدَقَةُ وَ کَانَ بَعْضُ مَنْ یَدَّعِی الْخِلَافَةَ یَخْطُبُ فَلَا یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ لَهُ أُهَیْلَ سَوْءٍ إِذَا ذَکَرْتُهُ اشْرَأَبُّوا (2) فَمِنَ الْمَعْلُومِ أَنَّهُ لَمْ یُرِدْ نَفْسَهُ لِأَنَّهُ کَانَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ لَمَّا قَصَدَ الْعَبَّاسُ الْحَقِیقَةَ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ- النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله شَجَرَةٌ نَحْنُ أَغْصَانُهَا وَ أَنْتُمْ جِیرَانُهَا وَ آلُ أَعْوَجَ وَ آلُ ذِی الْعِقَالِ نَسْلُ أَفْرَاسٍ مِنْ عِتَاقِ الْخَیْلِ یُقَالُ هَذَا الْفَرَسُ مِنْ آلِ أَعْوَجَ إِذَا کَانَ مِنْ نَسْلِهِمْ لِأَنَّ الْبَهَائِمَ بَطَلَ بَیْنَهَا الْقَرَابَةُ وَ الدِّینُ کَذَلِکَ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ تَنَاسُلِهِ فَاعْرِفْهُ قَالَ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ أَیْ عَالَمِی زَمَانِهِمْ فَأَخْبَرَ أَنَّ الْآلَ بِالتَّنَاسُلِ لِقَوْلِهِ تَعَالَی ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ (3) قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ لَا یُدْخِلَ بَیْتِیَ النَّارَ فَأَعْطَانِیهَا وَ أَمَّا قَوْلُهُمْ قَرَأْتُ آلَ حم فَهِیَ السُّوَرُ السَّبْعَةُ الَّتِی أَوَّلُهُنَّ حم وَ لَا تَقُلِ الْحَوَامِیمَ وَ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ الْحَوَامِیمُ سُوَرٌ فِی الْقُرْآنِ عَلَی غَیْرِ الْقِیَاسِ وَ آلُ یس آلُ مُحَمَّدٍ وَ آلُ یس حِزْبِیلُ وَ حَبِیبٌ النَّجَّارُ وَ قَدْ قَالَ ابْنُ دُرَیْدٍ مُخَصِّصاً لِذَلِکَ الْعُمُومِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ بِنَا حَاجَةٌ إِلَی الِاحْتِجَاجِ بِقَوْلِهِ لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَدْ ذَکَرَهُ فِی عِدَّةِ مَوَاضِعَ
ص: 238
کَآیَةِ الْمُبَاهَلَةِ وَ خَصَّ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً (1) وَ حُسَیْناً علیهم السلام بِقَوْلِهِ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی وَ کَمَا رُوِیَ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا أَنَّهُ أَدْخَلَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً علیهم السلام فِی کِسَاءٍ وَ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی أَوْ أَهْلُ بَیْتِی فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ أَنَا مِنْکُمْ قَالَ أَنْتِ بِخَیْرٍ أَوْ عَلَی خَیْرٍ کَمَا یَأْتِی فِی مَوْضِعِهِ وَ إِنَّمَا ذَکَرْنَا مَا قَالَهُ ابْنُ دُرَیْدٍ (2) مِنْ قَبْلُ إِنَّهُ بِشِعْرٍ:
إِنَّ النَّبِیَّ مُحَمَّداً وَ وَصِیَّهُ*** وَ ابْنَیْهِ وَ ابْنَتَهُ الْبَتُولَ الطَّاهِرَةَ
أَهْلُ الْعَبَاءِ فَإِنَّنِی بِوَلَائِهِمْ*** أَرْجُو السَّلَامَةَ وَ النَّجَا فِی الْآخِرَةِ
وَ أَرَی مَحَبَّةَ مَنْ یَقُولُ بِفَضْلِهِمْ*** سَبَباً یُجِیرُ مِنَ السَّبِیلِ الْجَائِرَةِ
أَرْجُو بِذَاکَ رِضَی الْمُهَیْمِنِ وَحْدَهُ*** یَوْمَ الْوُقُوفِ عَلَی ظُهُورِ السَّاهِرَةِ
قَالَ السَّاهِرَةُ: أَرْضُ الْقِیَامَةِ
وَ آلُ مُرَامِرٍ: أَوَّلُ مَنْ وَضَعَ الْکِتَابَةَ بِالْعَرَبِیَّةِ وَ أَصْلُهُمْ مِنَ الْأَنْبَارِ وَ الْحِیرَةِ فَقَدْ أَمْلَلْتُ آلُ اللَّهِ وَ آلُ مُحَمَّدٍ وَ آلُ الْقُرْآنِ وَ آلُ السَّرَابِ وَ الْآلُ الشَّخْصُ وَ آلُ أَعْوَجَ فَرَساً وَ آلُ جبلا (3) (الْجَبَلِ) وَ آلُ یس وَ آلُ حم وَ آلُ زِنْدِیقَةَ (4) وَ آلُ فِرْعَوْنَ آلُ دِینِهِ وَ آلُ مُرَامِرٍ وَ الْآلُ الْبُرُوجُ وَ الْآلُ الْخِزَانَةُ (5) وَ الْخَاصَّةُ وَ الْآلُ قَرَابَةٌ وَ الْآلُ کُلُّ تَقِیٍّ وَ أَمَّا الْأَهْلُ فَأَهْلُ اللَّهِ وَ أَهْلُ الْقُرْآنِ (6) وَ أَهْلُ الْبَیْتِ النَّبِیُّ وَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ
ص: 239
الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهم السلام عَلَی مَا فَسَّرَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَیْنَا هُوَ ذَاتَ یَوْمٍ جَالِساً إِذَا أَتَتْهُ فَاطِمَةُ علیها السلام بِبُرْمَةٍ فِیهَا عَصِیدَةٌ (1) فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَیْنَ عَلِیٌّ وَ ابْنَاهُ قَالَتْ فِی الْبَیْتِ قَالَ ادْعِیهِمْ لِی فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ فَاطِمَةُ أَمَامَهُ فَلَمَّا بَصُرَ بِهِمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تَنَاوَلَ کِسَاءً کَانَ عَلَی الْمَنَامَةِ (2) خَیْبَرِیّاً فَجَلَّلَ بِهِ نَفْسَهُ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ فَاطِمَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی أَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ الْآیَةَ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی قَالَتْ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ قَالَ إِنَّکِ عَلَی خَیْرٍ أَوْ إِلَی خَیْرٍ.
وَ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِی یَوْماً إِذْ قَالَتِ الْخَادِمُ إِنَّ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ بِالسُّدَّةِ (3) قَالَتْ فَقَالَ لِی قُومِی فَتَنَحَّیْ لِی عَنْ أَهْلِ بَیْتِی قَالَتْ فَقُمْتُ فَتَنَحَّیْتُ مِنَ الْبَیْتِ قَرِیباً فَدَخَلَ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ هُمَا صَبِیَّانِ صَغِیرَانِ فَأَخَذَ الصَّبِیَّیْنِ فَوَضَعَهُمَا فِی حَجْرِهِ فَقَبَّلَهُمَا قَالَتْ فَاعْتَنَقَ عَلِیّاً بِإِحْدَی یَدَیْهِ وَ فَاطِمَةَ بِالْیَدِ الْأُخْرَی فَقَبَّلَ فَاطِمَةَ وَ قَبَّلَ عَلِیّاً فَأَغْدَفَ عَلَیْهِمْ خَمِیصَةً سَوْدَاءَ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ لَا إِلَی النَّارِ أَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی قَالَتْ قُلْتُ وَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ وَ أَنْتِ (4) فَإِنْ سَأَلَ سَائِلٌ فَقَالَ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ هَذِهِ فِی أَزْوَاجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لِأَنَّ قَبْلَهَا یا نِساءَ النَّبِیِّ فَقُلْ ذَلِکَ غَلَطٌ رِوَایَةً وَ دِرَایَةً أَمَّا الرِّوَایَةُ فَحَدِیثُ أُمِّ سَلَمَةَ وَ فِی بَیْتِهَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ
ص: 240
وَ أَمَّا الدِّرَایَةُ فَلَوْ کَانَ فِی نِسَاءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَقِیلَ لِیُذْهِبَ عَنْکُنَّ وَ یُطَهِّرَکُنَّ فَلَمَّا نَزَلَتْ فِی أَهْلِ بَیْتِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله جَاءَ عَلَی التَّذْکِیرِ لِأَنَّهُمَا مَتَی اجْتَمَعَا غَلَبَ التَّذْکِیرُ وَ أَهْلُ الْکِتَابِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً (1) فَإِنَّهُ یَعْنِی مَا وَهَبَ لَهُمْ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْمُلْکِ الْعَظِیمِ وَ کَانَ یَحْرُسُ دَاوُدَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ ثَلَاثُونَ أَلْفاً وَ أَلَانَ اللَّهُ لَهُ الْحَدِیدَ وَ رَزَقَهُ حُسْنَ الصَّوْتِ بِالْقِرَاءَةِ وَ آتَاهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ قِیلَ فَصْلُ الْخِطَابِ أَمَّا بَعْدُ وَ الْجِبَالُ یُسَبِّحْنَ مَعَهُ وَ الطَّیْرُ وَ أُعْطِیَ سُلَیْمَانُ مُلْکاً لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ سُخِّرَتْ لَهُ الرِّیحُ وَ الْجِنُّ وَ عُلِّمَ مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ الْآلُ جَمْعُ آلَةٍ وَ هِیَ خَشَبَةٌ وَ الْآلُ قَرْیَةٌ (2) یُصَادُ بِهَا السَّمَکُ (3).
**[ترجمه]کشف الغمة: اگر کسی بگوید از نظر شما معنای حقیقی آل نه معنای مجازی آن در لغت، چیست؟ و آیا وقتی این کلمه مطلق ذکر شود و قیدی نداشته باشد، مخصوص گروه مشخصی است، یا در میان همه اقوام عمومیت دارد؟ بگو: معنی حقیقی آل در لغت، مخصوص به خویشاوندان است نه سایر امّت. همچنین عترت یعنی فقط فرزندان فاطمه علیها السّلام. گاهی معنی مجازی هم دارد و برای غیر خویشاوندان نیز به کار برده می شود؛ چنانچه میگویی: برادرم آمد. با اینکه معنی برادر کسی است که در نژاد برادر تو باشد، منظور برادر دینی و یا برادر از جهت دوستی است و یا برادر از جهت هم قبیله بودن. خداوند تعالی فرمود: «وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً» - . اعراف / 73 - {و به سوی [قوم] ثمود صالح برادرشان را [فرستادیم]}، در حالی که او برادر دینی و رفاقتی و نژادی آنها نبود، بلکه فقط برادر قبیله ای بود .
برادران به معنای برگزیدگان و دوستان خالص نیز هست؛ همین معنا مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله بوده وقتی به علی علیه السّلام فرمودهاند که او برادرش است. علی علیه السّلام نیز فرمود: من بنده خدا و برادر رسول اللهام، هر کس غیر از من چنین ادعایی بکند، افترا بسته است.
اگر این اخوت و برادری مزیتی بر سایر چیزها نداشت، رسول الله صلی الله علیه و آله آن را به علی علیه السلام اختصاص نمیداد.
ص: 236
در روایت دیگری آمده که: هر که چنین چیزی بگوید، دروغگو است. از این قبیل است آیه شریفهای که حکایت از سخن لوط میکند: «هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ» - . هود / 78 - {اینان دختران منند، آنان برای شما پاکیزه ترند}، آنها دختران نژادی لوط نبودند، بلکه دختران امّتش بودند که به جهت رحمت و شفقت و عطوفت آنها را دختران خودش میخواند. رسول الله صلی الله علیه و آله، موقعی که از ایشان سؤال شد، بیان فرمودند که: «انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی - . در مصدر: و عترتی اهل بیتی -
فانظروا کیف تخلفوننی فیهما»، من دو چیز گرانبها در میان شما باقی میگذارم؛ کتاب خدا و عترتم را، بنگرید که چگونه با آنها رفتار میکنید. به ایشان عرض کردیم: اهل بیتشان - . در مصدر: اهل بیت شما -
چه کسانیاند؟ فرمودند: آل علی و آل جعفر و آل عقیل و آل عباس.
از تغلب سؤال کردند: چرا به این دو ثقلین گفته اند؟ گفت: چون عمل کردن به آن دو سنگین است. پرسیدند: چرا عترت گفته اند؟ گفت: چون عترت به معنی قطعه ای از مشک است و عترت به اصل و ریشه درخت هم میگویند.
ابوحاتم سجستانی نقل کرده که جابر گفت: همه آل رسول الله صلی الله علیه و آله بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بلند میگویند و روی کفشها مسح نمیکنند.
ابن خالویه میگوید: این مذهب شیعه و مذهب اهل بیت است .
و گاهی این معنای عام، مختص می شود؛ خداوند تعالی میفرماید: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند} امّ سلمه رضی الله عنها گفته است: این آیه درباره پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم نازل شده است.
از انس نقل شده که: رسول الله صلی الله علیه و آله، پس از ازدواج علی با فاطمه علیهما السّلام، تا شش ماه به در خانه فاطمه میرفتند و می فرمودند: وقت نماز است ای اهل بیت! «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ» - . همان - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند}
ص: 237
گفت که: علی بن حسین علیهما السّلام در دعای خود میفرمود: «اللّهم ان استغفاری لک مع مخالفتی للؤم و ان ترکی الاستغفار مع سعة رحمتک لعجز، فیا سیّدی الی کم تتقرب الیّ و تتحبب و انت عنی غنیّ، و الی کم أ تبعد منک و انا الیک محتاج فقیر؟ اللهم صل علی محمّد و علی اهل بیته». {بارخدایا! استغفارم برای تو در حالی که با تو مخالفت میکنم مایه سرزنش است، و استغفار نکردنم هم با آن رحمت گستردهات، جز ناتوانی نیست، ای آقای من! تا چقدر به من نزدیک میشوی و مرا دوست میداری در حالی که از من بینیازی، و تا چقدر از تو دوری میجویم در حالی که محتاج و فقیر توام؟ بارخدایا! بر محمد و اهل بیتش درود فرست!} و بعد هر دعایی که میخواستند میکردند.
وقتی به صورت مطلق میگوییم آل فلان، منظورمان کسانی هستند که با او خویشاوندی دارند. و وقتی معنی مجازی را در نظر بگیریم، همه امت را شامل می شود. این ثابت می کند که اگر کسی وصیت کند که مالش را به آل رسول الله صلی الله علیه و آله بدهند، فقها دادن این مال را تنها به کسانی جایز میدانند که صدقه بر آنها حرام است .
یکی از کسانی که مدعی خلافت بود، در موقع خطبه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود نمیفرستاد، در این مورد به او اعتراض کردند: گفت او دارای خویشاوندان بدی است که وقتی نامش را میبرم، آنها گردن میکشند.
معلوم است که خودش را در نظر نگرفته است؛ چون او خود از قریش بود، وقتی عباس خواست حقیقت را روشن کند، به ابوبکر گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله درختی است که ما شاخه های آن هستیم و شما همسایگان آن.
آل اعوج و آل ذیالعقال، دو نژاد مخصوص از اسبهای عالی هستند، وقتی میگویند این اسب از آل اعوج است که نژادش از آنها باشد، زیرا در مورد بهائم، خویشاوندی و ارتباط دینی معنا ندارد. همچنین آل محمّد کسانی هستند که از نهاد او به وجود آمده باشند و پیامبر آنها را شناسانده باشند. خداوند متعال فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ» - . آ ل عمران / 33 - {به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است}، یعنی مردم جهان در زمان خودشان. این آیه میفهماند که سبب آل، تولید نسل است؛ چون میفرماید «ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ» - . همان / 34 - {فرزندانی که بعضی از آنان از [نسل] بعضی دیگرند}. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: از پروردگارم خواستم که آتش را در خانه ام راه ندهد، و او درخواست مرا پذیرفت.
اما اینکه میگویند: آل حم را قرائت کردم، منظور آن هفت سوره ایست که اول آنها حم است. نباید گفت: حوامیم. و ابوعبیده گفته است: حوامیم، چند سوره در قرآن هستند. که این جمع بر خلاف قاعده است و آل یس، همان آل محمّدند و آل یس، حزبیل و حبیب نجارند. ابن درید این عمومیت را از راه تخصیص، منحصر به علی و فاطمه و حسن و حسین کرده است، گر چه ما در استدلالمان به سخن او احتیاجی نداریم؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله، در چند جا به این مسأله تصریح نمودهاند،
ص: 238
مانند آیه مباهله، که برای آن فقط علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام را آوردند و فرمودند: «اللهم هؤلاء اهلی»،{خدایا این ها خانواده منند} و همانطور که از ام سلمه رضی الله عنها روایت شده: پیامبر علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را داخل کساء نمود و فرمود: «اللهم هؤلاء أهلی أو اهل بیتی»، خدایا اینها خانواده من و یا اهل خانه منند. ام سلمه گفت: آیا من نیز از شما هستم؟ پیامبر فرمودند: تو به خیری، یا بر خیر هستی. چنانچه در محل خود خواهد آمد.
آنچه کمی قبل، از ابن درید نقل کردیم در قالب شعری است به شرح ذیل: محمد پیامبر و وصیش و دو پسر وصیش و دخترش، بتول طاهره اهل عبایند
و من به واسطه ولایت آنها امید به سلامت و نجات در آخرت دارم
و محبت کسانی که به فضیلت ایشان معترفند را سبب پناه از راه دشوار میدانم
و تنها با این به رضایت خداوند امیدوارم، در روزی که بر زمین ساهره میایستم
منظور از زمین ساهره، قیامت است.
و آل مرامر اولین کسانی بودند که نوشتن به زبان عربی را ابداع کردند و اصلشان از انبار و حیره بود.
نوشتهام: آل اللَّه، آل محمّد، آل قرآن، آل سراب. و آل یعنی شخص و آل اعوج یک نوع اسب است و آل جبلا - . شاید صحیحش آل الجبل، باشد که به معنای اطراف کوه است. -
و آل یس و آل حم و آل زندیقه - . در مصدر: آل زید نفسه - ،
و آل فرعون، هم کیشان او بودند و آل مرامر. آل به معنای بروج و آل به معنای خزانه - . در مصدر: حزانه آمده است که صحیح همین است و به معنای عیال شخز است که نگران آنهاست و به دنبال کار آنهاست. - و خواص، و آل به معنای خویشاوند، و آل به معنای هر پرهیزگاری .
اما لفظ اهل؛ اهلاللَّه و اهل قرآن، و اهل بیت عبارتند از پیامبر و علی و فاطمه
ص: 239
و حسن و حسین علیهم السلام، بنا به آن چه ام سلمه رضی الله عنها تفسیر نموده است. و جریان چنین است که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودند که فاطمه زهرا علیها السّلام با یک دیزی از عصیدة - . غذایی که آن را با آرد و روغن میپزند. - تشریف آوردند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: علی و دو پسرش کجا هستند؟ فرمودند: در خانه هستند. پیامبر فرمودند: به آنها بگو بیایند. علی در حالی که حسن و حسین در جلویش و فاطمه در مقابلشان بودند، تشریف آوردند. تا چشم پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها افتاد، کسایی خیبری که بر روی رختخواب ایشان بود برداشتند و خود و علی و حسن و حسین و فاطمه را با آن پوشاندند. سپس فرمودند: «اللهم ان هؤلاء اهل بیتی احب الخلق الی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا»، بارخدایا اینها اهل بیت من و محبوبترین خلق نزد من هستند، پلیدیها را از ایشان ببر و آنها را پاک و پاکیزه گردان. و خداوند این آیه را نازل نمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ...»
در روایت دیگری است که ام سلمه گفت: یا رسول اللَّه! آیا من از اهل بیت شما نیستم. فرمودند: تو بر خیری، یا به راه خیری.
و از مسند احمد بن حنبل از ام سلمه نقل شده که گفت: یکی از روزها که رسول الله صلی الله علیه و آله در خانه من بود، خادم آمد و گفت: علی و فاطمه و حسن و حسین بر در خانه هستند. پیامبر به من فرمودند: برخیز و من و اهل بیتم را تنها بگذار! من برخاستم و کمی از اتاق فاصله گرفتم. علی و فاطمه و حسن و حسین که آن زمان دو کودک کوچک بودند، داخل خانه شدند، پیامبر دو کودک را در دامن خود نهادند و هر دو را بوسیدند، علی را در یک بغل و فاطمه را در بغل دیگر گرفتند و هر دو را بوسیدند و ردایی سیاه به روی آنها انداختند و فرمودند: خداوندا! به سوی تو و نه به سوی آتش، من و خانواده ام. ام سلمه میگوید: عرض کردم: یا رسول الله! آیا من هم؟ فرمود: و تو نیز. - . این حدیث با حدیث قبلی منافات ندارد؛ زیرا ممکن است دو قضیه متفاوت باشند. -
اگر شخصی بگوید که این آیه در باره زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است، زیرا قبل از این آیه تعبیر «یا نِساءَ النَّبِیِ» - . احزاب / 32 - {ای
زنان پیامبر} وجود دارد. جواب بده: این کلام غلط است، هم از نظر روایت و هم از نظر درایت؛ اما از نظر روایت، دلیلش حدیث ام سلمه است که آیه در خانه او نازل شده است.
ص: 240
اما از نظر درایت، چون اگر مربوط به زنان پیامبر صلی الله علیه وآله بود، باید گفته میشد: \\"لیذهب عنکن و یطهرکن\\" ولی چون در باره خانواده پیامبر صلی الله علیه وآله است به صورت مذکر آمده است؛ زیرا در صورت جمع شدن مذکر و مؤنث، مذکر غلبه داده می شود. و اهل کتاب عبارتند از: یهود و نصاری.
و اما این آیه «اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً» - . سبأ / 13 - {ای خاندان داوود شکرگزار باشید} یعنی آنچه خداوند، از نبوت و فرمانروایی عظیم، به داود عنایت فرموده است، که هر شب سی هزار سرباز از او نگهبانی میکردند و خداوند آهن را برایش نرم کرده بود و صدای خوشی به او داده بود و حکمت و فصل خطاب به او عنایت کرده بود، فصل الخطاب هم گفتهاند، و بعد میفرماید: کوهها و پرنده ها با او تسبیح میکردند و به سلیمان قدرتی داد که بعد از او احدی را نمیشایست و باد و جن در اختیارش بودند و سخن گفتن پرندگان را میدانست. و آل که جمع آلة است که یک چوب است. و آل روستایی است که در آن جا ماهی صید می شود. - . کشف الغمة : 14 - 16 -
**[ترجمه]
فی ق (4) اشرأبّ إلیه مد عنقه لینظر أو ارتفع و قال أغدفت قناعها أرسلته علی وجهها و اللیل أرخی سدوله و الصیاد الشبکة علی الصید أسبلها.
**[ترجمه]فی ق - أی فی القاموس.
- اشرأبّ إلیه مد عنقه لینظر أو ارتفع و قال أغدفت قناعها أرسلته علی وجهها و اللیل أرخی سدوله و الصیاد الشبکة علی الصید أسبلها.
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ نُصَیْرٍ (5) عَنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ أَبِی مَالِکٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ (6) قَالَ نَزَلَتْ فِی النَّبِیِّ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام (7).
ص: 241
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابن عباس در مورد آیه: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ» - . طور / 21 - {و کسانی که گرویده و فرزندانشان آنها را در ایمان پیروی کرده اند فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد} گفت: این آیه در باره پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام نازل شده است. - . کنز الفوائد : 355 -
ص: 241
**[ترجمه]
أَقُولُ رَوَی ابْنُ بِطْرِیقٍ فِی الْعُمْدَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثَّعْلَبِیِّ مِنْ تَفْسِیرِهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أُمِّ سَلَمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِفَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا ایتِینِی بِزَوْجِکِ وَ ابْنَیْکِ فَجَاءَتْ بِهِمْ فَأَلْقَی عَلَیْهِمْ کِسَاءً ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ آلُ مُحَمَّدٍ فَاجْعَلْ صَلَوَاتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ قَالَتْ فَرَفَعْتُ الْکِسَاءَ لِأَدْخُلَ مَعَهُمْ فَاجْتَذَبَهُ وَ قَالَ إِنَّکِ عَلَی خَیْرٍ (1).
**[ترجمه]ابن بطریق در عمده با اسناد خود از تفسیر ثعلبی از امّ سلمه رضی الله عنها نقل کرده، رسول الله صلی اللَّه علیه و آله به فاطمه صلوات الله علیها فرمودند: شوهر و دو پسرت را پیش من بیاور! ایشان آنها را آوردند، پیامبر بر روی آنها کسایی انداخت و دست خویش را بر روی آنها بلند کرده و فرمودند: «اللهم هؤلاء آل محمّد فاجعل صلواتک و برکاتک علی آل محمّد فانک حمید مجید»، خدایا!این ها آل محمد هستند، درودها و برکات خود را بر آل محمد قرار بده که تو ستایش شده و گران قدر هستی]. امّ سلمه میگوید من کسا را بلند کردم تا داخل شوم؛ پیامبر کسا را از دستم کشیده و فرمودند: تو بر خیری. - . عمده : 17 -
**[ترجمه]
کَنْزُ الْفَوَائِدِ لِلْکَرَاجُکِیِّ، عَنِ الْمُفِیدِ (2) رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا سَارَ الْمَأْمُونُ إِلَی خُرَاسَانَ کَانَ مَعَهُ الْإِمَامُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی علیهما السلام فَبَیْنَا هُمَا یَتَسَایَرَانِ إِذْ قَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی فَکَّرْتُ فِی شَیْ ءٍ فَنَتَجَ (3) لِیَ الْفِکْرُ الصَّوَابَ فِیهِ فَکَّرْتُ فِی أَمْرِنَا وَ أَمْرِکُمْ وَ نَسَبِنَا وَ نَسَبِکُمْ فَوَجَدْتُ الْفَضِیلَةَ فِیهِ وَاحِدَةً وَ رَأَیْتُ اخْتِلَافَ شِیعَتِنَا فِی ذَلِکَ مَحْمُولًا عَلَی الْهَوَی وَ الْعَصَبِیَّةِ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ لِهَذَا الْکَلَامِ جَوَاباً إِنْ شِئْتَ ذَکَرْتُهُ لَکَ وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَکْتُ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ لَمْ أَقُلْهُ إِلَّا لِأَعْلَمَ مَا عِنْدَکَ فِیهِ قَالَ الرِّضَا علیه السلام أَنْشُدُکَ اللَّهَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ عَلَیْنَا مِنْ وَرَاءِ أَکَمَةٍ (4) مِنْ هَذِهِ الْآکَامِ فَخَطَبَ إِلَیْکَ ابْنَتَکَ أَ کُنْتَ مُزَوِّجَهُ إِیَّاهَا فَقَالَ یَا سُبْحَانَ اللَّهِ وَ هَلْ أَحَدٌ یَرْغَبُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام أَ فَتَرَاهُ کَانَ یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَخْطُبَ (5) إِلَیَّ قَالَ فَسَکَتَ الْمَأْمُونُ هُنَیْئَةً ثُمَّ قَالَ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ أَمَسُّ بِرَسُولِ اللَّهِ رَحِماً (6).
ص: 242
**[ترجمه]کنز الفوائد کراجکی: مفید - . در مصدر: در أمالی - رحمة اللَّه علیه نقل کرده: روایت شده وقتی مأمون به خراسان آمد، امام رضا علیه السّلام نیز با او بودند. در بین راه مأمون به ایشان عرض کرد: ای ابالحسن! من در مسألهای فکر کردم و نتیجه درست را دریافتم؛ در مورد کار خودمان و نسب ما و شما فکر کردم و دیدم فضیلت شما و ما هر دو به یک جهت منتهی می شود و اختلاف طرفداران ما بر پایه هوای نفس و تعصب بی جاست.
ابالحسن علیه السّلام فرمودند: این سخن تو جوابی دارد، اگر مایلی بگویم و اگر نه چیزی نمیگویم. مأمون گفت: من این کلام را به این جهت گفتم تا ببینم نظر شما در مورد آن چیست.
حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: ای امیرالمؤمنین! تو را به خدا سوگند میدهم، به من بگو اگر خداوند پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله را برانگیزاند و ایشان از پشت یکی از این تپه ها پیش ما بیایند و دخترت را خواستگاری کنند، آیا تو دخترت را به ازدواج ایشان در میآوری؟ مأمون گفت: سبحان اللَّه! آیا ممکن است کسی از رسول الله صلی الله علیه و آله سرباز زند؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: حالا بگو، آیا فکر میکنی او می تواند از من خواستگاری کند؟ مأمون اندکی به فکر فرو رفت و سپس گفت: به خدا قسم شما از نظر خویشاوندی به رسول الله نزدیکترید. - . کنز الفوائد کراجکی: 166 -
ص: 242
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا حَجَّ الرَّشِیدُ وَ نَزَلَ فِی الْمَدِینَةِ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَقَایَا الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ وُجُوهُ النَّاسِ وَ کَانَ فِی الْقَوْمِ الْإِمَامُ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَقَالَ لَهُمُ الرَّشِیدُ قُومُوا بِنَا إِلَی زِیَارَةِ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ نَهَضَ مُعْتَمِداً عَلَی یَدِ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَمِّ افْتِخَاراً (1) عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ الَّذِینَ حَضَرُوا مَعَهُ وَ اسْتِطَالَةً عَلَیْهِمْ بِالنَّسَبِ قَالَ فَنَزَعَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام یَدَهُ مِنْ یَدِهِ وَ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَهْ قَالَ فَتَغَیَّرَ وَجْهُ الرَّشِیدِ ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَخْرُ.
**[ترجمه]روایت شده سالی که هارون الرشید به حج رفته بود، وارد مدینه شد؛ بنیهاشم و بازماندگان مهاجرین و انصار و سران مدینه به دیدن او رفتند. در میانشان حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام صلوات الله علیهما نیز حضور داشتند، هارون به آنها گفت: برخیزیم و به زیارت رسول الله برویم.
هارون در حالی که تکیه به دست موسی بن جعفر علیه السلام کرده بود، از جای برخاست و با همین حال تا کنار قبر رسول الله رفت و بر بالای آن ایستاد و گفت: سلام بر تو ای رسول الله، سلام بر تو ای پسر عمو. این گونه گفت تا بر مردان سایر قبایل عرب که با او در آنجا بودند افتخار کند و نسب خود را به رخ آنها بکشد.
در این هنگام، موسی بن جعفر علیه السّلام دست خود را از دست هارون بیرون کشیده و فرمود ند: سلام بر تو ای رسول الله، ای پدر جان! چهره هارون در هم شد و سپس گفت: این است که موجب افتخار است.
**[ترجمه]
خَبَرُ یَحْیَی بْنِ یَعْمُرَ (2) (3) مَعَ الْحَجَّاجِ قَالَ الشَّعْبِیُّ کُنْتُ بِوَاسِطٍ وَ کَانَ یَوْمَ أَضْحًی فَحَضَرْتُ صَلَاةَ الْعِیدِ مَعَ الْحَجَّاجِ فَخَطَبَ خُطْبَةً بَلِیغَةً فَلَمَّا انْصَرَفَ جَاءَنِی رَسُولُهُ فَأَتَیْتُهُ فَوَجَدْتُهُ جَالِساً مُسْتَوْفِزاً (4) قَالَ یَا شَعْبِیُّ هَذَا یَوْمُ أَضْحًی وَ قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أُضَحِّیَ فِیهِ بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ تَسْمَعَ قَوْلَهُ فَتَعْلَمَ أَنِّی قَدْ أَصَبْتُ الرَّأْیَ فِیمَا أَفْعَلُ بِهِ فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ أَ وَ تَرَی أَنْ تَسْتَنَّ بِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تُضَحِّیَ بِمَا أَمَرَ أَنْ
ص: 243
یُضَحَّی بِهِ وَ تَفْعَلَ مِثْلَ فِعْلِهِ وَ تَدَعَ مَا أَرَدْتَ أَنْ تَفْعَلَهُ بِهِ فِی هَذَا الْیَوْمِ الْعَظِیمِ إِلَی غَیْرِهِ فَقَالَ یَا شَعْبِیُّ إِنَّکَ إِذَا سَمِعْتَ مَا یَقُولُ صَوَّبْتَ رَأْیِی فِیهِ لِکَذِبِهِ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ إِدْخَالِهِ الشُّبْهَةَ فِی الْإِسْلَامِ قُلْتُ أَ فَیَرَی الْأَمِیرُ أَنْ یُعْفِیَنِی مِنْ ذَلِکَ قَالَ لَا بُدَّ مِنْهُ ثُمَّ أَمَرَ بِنَطْعٍ فَبُسِطَ وَ بِالسَّیَّافِ فَأُحْضِرَ وَ قَالَ أَحْضِرُوا الشَّیْخَ فَأَتَوْا بِهِ فَإِذَا هُوَ یَحْیَی بْنُ یَعْمُرَ فَاغْتَمَمْتُ غَمّاً شَدِیداً وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی وَ أَیُّ شَیْ ءٍ یَقُولُهُ یَحْیَی مِمَّا یُوجِبُ قَتْلَهُ فَقَالَ لَهُ الْحَجَّاجُ أَنْتَ تَزْعُمُ أَنَّکَ زَعِیمُ أَهْلِ الْعِرَاقِ قَالَ یَحْیَی أَنَا فَقِیهٌ مِنْ فُقَهَاءِ أَهْلِ الْعِرَاقِ قَالَ فَمِنْ أَیِّ فِقْهِکَ زَعَمْتَ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ ذُرِّیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا أَنَا زَاعِمُ ذَلِکَ بَلْ قَائِلُهُ بِحَقٍّ قَالَ وَ أَیُّ حَقٍّ قُلْتَهُ (1) قَالَ بِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَظَرَ إِلَیَّ الْحَجَّاجُ وَ قَالَ اسْمَعْ مَا یَقُولُ فَإِنَّ هَذَا مِمَّا لَمْ أَکُنْ سَمِعْتُهُ عَنْهُ أَ تَعْرِفُ أَنْتَ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ مِنْ ذُرِّیَّةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ فَجَعَلْتُ أُفَکِّرُ فِی ذَلِکَ فَلَمْ أَجِدْ فِی الْقُرْآنِ شَیْئاً یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ وَ فَکَّرَ الْحَجَّاجُ مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ لِیَحْیَی لَعَلَّکَ تُرِیدُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (2) وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ لِلْمُبَاهَلَةِ وَ مَعَهُ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ قَالَ الشَّعْبِیُّ فَکَأَنَّمَا أَهْدَی إِلَی قَلْبِی سُرُوراً وَ قُلْتُ فِی نَفْسِی وَ قَدْ خَلَصَ یَحْیَی وَ کَانَ الْحَجَّاجُ حَافِظاً لِلْقُرْآنِ
ص: 244
فَقَالَ لَهُ یَحْیَی وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةٌ فِی ذَلِکَ بَلِیغَةٌ وَ لَکِنْ لَیْسَ مِنْهَا أَحْتَجُّ لِمَا قُلْتُ فَاصْفَرَّ وَجْهُ الْحَجَّاجِ وَ أَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی یَحْیَی وَ قَالَ لَهُ إِنْ أَنْتَ جِئْتَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ بِغَیْرِهَا فِی ذَلِکَ فَلَکَ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ إِنْ لَمْ تَأْتِ بِهَا فَأَنَا فِی حِلٍّ مِنْ دَمِکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ الشَّعْبِیُّ فَغَمَّنِی قَوْلُهُ وَ قُلْتُ أَ مَا کَانَ فِی الَّذِی نَزَعَ بِهِ الْحَجَّاجُ مَا یَحْتَجُّ بِهِ یَحْیَی وَ یُرْضِیهِ بِأَنَّهُ قَدْ عَرَفَهُ وَ سَبَقَهُ إِلَیْهِ وَ یَتَخَلَّصُ مِنْهُ حَتَّی رَدَّ عَلَیْهِ وَ أَفْحَمَهُ فَإِنْ جَاءَهُ بَعْدَ هَذَا بِشَیْ ءٍ لَمْ آمَنْ أَنْ یُدْخِلَ عَلَیْهِ مِنَ الْقَوْلِ مَا یُبْطِلُ بِهِ حُجَّتَهُ لِئَلَّا یَدَّعِیَ أَنَّهُ قَدْ عَلِمَ مَا قَدْ جَهِلَهُ هُوَ فَقَالَ یَحْیَی لِلْحَجَّاجِ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ مَنْ عَنَی بِذَلِکَ قَالَ الْحَجَّاجُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ فَدَاوُدُ وَ سُلَیْمَانُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ یَحْیَی وَ مَنْ نَصَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بَعْدَ هَذَا أَنَّهُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ فَقَرَأَ الْحَجَّاجُ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ قَالَ یَحْیَی وَ مَنْ قَالَ وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی (1) قَالَ یَحْیَی وَ مِنْ أَیْنَ کَانَ عِیسَی مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ لَا أَبَ لَهُ قَالَ مِنْ قِبَلِ أُمِّهِ مَرْیَمَ قَالَ یَحْیَی فَمَنْ أَقْرَبُ مَرْیَمُ مِنْ إِبْرَاهِیمَ أَمْ فَاطِمَةُ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عِیسَی مِنْ إِبْرَاهِیمَ أَمِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الشَّعْبِیُّ فَکَأَنَّمَا أَلْقَمَهُ حَجَراً فَقَالَ أَطْلِقُوهُ قَبَّحَهُ اللَّهُ وَ ادْفَعُوا إِلَیْهِ عَشَرَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ لَا بَارَکَ اللَّهُ لَهُ فِیهَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ قَدْ کَانَ رَأْیُکَ صَوَاباً وَ لَکِنَّا أَبَیْنَاهُ وَ دَعَا بِجَزُورٍ فَنَحَرَهُ (2) وَ قَامَ فَدَعَا بِالطَّعَامِ فَأَکَلَ وَ أَکَلْنَا مَعَهُ وَ مَا تَکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ
ص: 245
حَتَّی انْصَرَفْنَا وَ لَمْ یَزَلْ مِمَّا احْتَجَّ بِهِ یَحْیَی بْنُ یَعْمُرَ وَاجِماً (1).
**[ترجمه]در قصه یحیی بن یعمر - . یحیی بن عمر العدوانی الوشقی النحوی البصری، از تابعینی است که عبدالله بن عباس و دیگر صحابه را ملاقات کرده و قتادة بن دعامة و اسحاق بن سوید از او روایت کردهاند. او یکی از قراء بصره است و عبدالله بن أبی اسحاق قرائتش را از او گرفته است. به خراسان منتقل شد و متولی امر قضاوت در مرو شد. او قرآن کریم و نحو و لغات عرب را میدانست. نحو را از أبواأسود الدولی فرا گرفت و شیعه بود. روایات و نوادر زیادی از او رسیده است. او در سال 129 وفات کرد. - با حجاج آمده است که: شعبی گفت من روز عید قربان، در واسط بودم و نماز عید را با حجاج خواندم، پس از نماز خطبه رسایی ایراد کرد. وقتی خطبه اش تمام شد، پیکی از او پیش من آمد. نزد او رفتم، دیدم بی قرار نشسته و در غلیان است. به من گفت: شعبی امروز روز عید قربان است و من تصمیم گرفته ام یکی از مردان اهل عراق را قربانی کنم، مایل بودم سخنان او را بشنوی، تا بدانی که کاری که در موردش انجام میدهم درست است.
گفتم: ای امیر! بهتر نیست به سنت رسول الله صلی الله علیه و آله عمل کنی و آنچه که ایشان دستور به قربانی کردنش داده را قربانی کنی
ص: 243
و کاری که ایشان کرده را انجام دهی، و تصمیمی که در این روز بزرگ میخواهی انجام دهی را به روز دیگری به تأخیر بیاندازی؟ گفت: شعبی اگر تو هم بشنوی او چه میگوید، تصمیم مرا درست خواهی دانست، زیرا او بر خدا و رسولش دروغ می بندد و در اسلام شبهه میاندازد.
گفتم: آیا ممکن است امیر مرا از این کار معذور دارد؟ حجاج گفت: چارهای نداری. سپس دستور داد پوستی پهن کردند و امر کرد و جلاد آمد. گفت: پیرمرد را بیاورید! او را آوردند، ناگهان دیدم که یحیی بن یعمر است، بسیار غمگین شدم و با خود گفتم: یحیی چه میگوید که موجب قتل او شده است؟
حجاج به او گفت: تو خود را رهبر مردم عراق میدانی؟
یحیی گفت: من یکی از فقهای اهل عراقم.
حجاج گفت: از کجای فقه خود زعم کردی که حسن و حسین از ذریّه رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هستند؟
یحیی گفت: من آن را زعم نکردم، بلکه آن را از روی حق میگویم.
حجاج گفت: کدام حق را میگویی؟
یحیی گفت: از کتاب خداوند عزّ و جلّ. حجاج به من نگاه کرد و گفت: بشنو چه میگوید، من این ادعا را تا به حال از او نشنیده بودم. آیا تو در قرآن دلیلی سراغ داری که حسن و حسین علیهما السّلام از ذریه محمد رسول الله باشند؟
من در فکر فرو رفتم تا ببینم دلیلی از قرآن بر آن می یابم یا نه، حجاج نیز در اندیشه فرو رفته بود، سپس به یحیی گفت: شاید منظورت این آیه است: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ» - . آل عمران / 61 - {پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده با تو محاجه کند بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم} و رسول الله صلی الله علیه و آله وقتی برای مباهله رفت علی و فاطمه و حسن و حسین با او بودند.
شعبی میگوید: گویی شادی به قلبم هدیه شد، با خود گفتم: یحیی نجات یافت، حجاج حافظ قرآن بود.
ص: 244
یحیی به او گفت: به خدا قسم که این خود دلیل رسایی در اثبات آن است، ولی من برای سخن خود، از این آیه استدلال نمیکنم.
صورت چهره حجاج زرد شد و سرخورده سر به زیر انداخت، بعد سرش را بلند کرد و گفت: اگر تو از کتاب خدا دلیل دیگری جز این آیه بیاوری، ده هزار درهم به تو خواهم داد و اگر نتوانستی خونت بر من حلال باشد؟
یحیی گفت: آری.
شعبی میگوید: غمگین شدم و با خود گفتم: آیا نمیشد یحیی به آنچه که حجاج پیدا کرد، استدلال کند و به آن راضی شود که منظورش همین بوده، و آن را پیش بکشد و از دستش نجات یابد تا حجاج را رد کند و شکست بدهد؟ اگر الان چیزی غیر از این بیاورد ایمن نخواهد بود که حجاج در آن ایرادی بیاورد و دلیلش را باطل کند، تا او هم نتواند مدعی شود که چیزی میدانسته، که حجاج آن را قبلاً نمیدانسته است.
یحیی به حجاج گفت: این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ» - . انعام / 84 - {از نسل او داوود و سلیمان} منظور (از او) کیست؟ حجاج گفت: ابراهیم. یحیی گفت :پس داود و سلیمان از ذریه او هستند؟ حجاج گفت: آری. یحیی گفت: در این آیه بعد از این خداوند چه اشخاصی را از ذریه ابراهیم میشمرد؟ حجاج قرائت کرد: «أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» - . همان - {ایوب و یوسف و موسی و هارون را [هدایت کردیم] و این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم}. - . کنز الفوائد کراجکی : 166 - 178 -
یحیی گفت: و دیگر چه کسانی؟
حجاج گفت: «وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی» - . انعام / 85 - {زکریا و یحیی و عیسی}.
یحیی گفت: چگونه عیسی از ذریه ابراهیم است، با اینکه پدری نداشت؟
حجاج گفت: از طرف مادرش مریم.
یحیی گفت: چه کسی نزدیکتر است؛ مریم به ابراهیم، یا فاطمه به محمّد صلی اللَّه علیه و آله؟ و عیسی به ابراهیم یا حسن و حسین به رسول الله؟
شعبی میگوید: مثل این بود که سنگی در دهان حجاج کرده باشند، گفت: بازش کنید، خدا صورتش را زشت کند! ده هزار درهم، که خدا از این پول به او برکت ندهد، به او بدهید! سپس رو به من کرد و گفت: نظر تو خوب بود، ولی ما امتناع کردیم. و گفت شتری آوردند و آن را قربانی نمود و برخاست و ما را به غذا دعوت کرد، خورد و ما هم با او خوردیم. تا وقتی که ما از پیش او برگشتیم دیگر هیچ حرفی نزد
ص: 245
5 و مدام از دلیلی که یحیی بن یعمر آورده بود، سکوتی خشمگین داشت.
**[ترجمه]
قال الراغب الزعم حکایة قول یکون مظنة للکذب و لهذا جاء فی القرآن فی کل موضع ذم القائلون به نحو زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا (2) أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (3) قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ (4) و قال الفیروزآبادی وجم کوعد سکت علی غیظ و الشی ء کرهه.
**[ترجمه]راغب مینویسد: زعم، حکایت کردن سخنی است که احتمال دروغ بودن دارد و برای همین این کلمه در هر جای قرآن که آمده، گویندگانش نکوهش شدهاند؛ مانند: «زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا» - . تغابن / 7 - {کسانی که کفر ورزیدند پنداشتند}، «أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنتُمْ تَزْعُمُونَ» - . قصص / 62 و 74 - {آن
شریکان من که می پنداشتید کجایند}، «قُلِ ادْعُواْ الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ» - . اسراء / 56 - {بگو کسانی را که به جای او [معبود خود] پنداشتید بخوانید} .
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ نَسَبٍ وَ صِهْرٍ مُنْقَطِعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ سَتْراً مِنَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِلَّا نَسَبِی وَ سَبَبِی (5).
**[ترجمه]أمالی طوسی: عبید اللَّه بن علی از حضرت رضا علیه السلام و ایشان از پدران خویش نقل کردهاند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: همه نژادها و همبستگیها در روز قیامت، به جهت پوششی که خدا بر آن میاندازد، منقطع است مگر نژاد و همبستگی با من. - . أمالی إبن الشیخ : 217 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُعَاذٍ عَنْ زَکَرِیَّا بْنِ عَدِیٍّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ عَلَی الْمِنْبَرِ مَا بَالُ أَقْوَامٍ یَقُولُونَ إِنَّ رَحِمَ رَسُولِ اللَّهِ لَا یُشَفَّعُ (6) یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ
ص: 246
إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ إِنِّی أَیُّهَا النَّاسُ فَرَطُکُمْ (1) یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُمْ قَالَ الرَّجُلُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبُ فَقَدْ عَرَفْتُهُ وَ لَکِنَّکُمْ أَخَذْتُمْ بَعْدِی ذَاتَ الشِّمَالِ وَ ارْتَدَدْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمُ الْقَهْقَرَی (2).
**[ترجمه]أمالی طوسی: ابوسعید خدری از پدرش نقل کرده که: شنیدم که رسول الله صلی الله علیه و آله بر بالای منبر میفرمودند: گروهی را چه شده که میگویند: خویشاوندان رسول الله در روز قیامت شفاعت نمیشوند؟ بله، به خدا قسم
ص: 246
شفاعت میشوند، خویشاوندان من در دنیا و آخرت ادامه خواهند داشت. ای مردم! در آخرت، من پیش از شما بر حوض وارد می شوم، وقتی شما بیایید شخصی می گوید: ای رسول اللَّه! من فلانی پسر فلانی هستم. من میگویم: نسب را شناختم، ولی شما پس از من راه انحراف را پیش گرفتید و به نسلهای پیشین خود برگشت نمودید. - . همان : 57 و 58 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَقِیلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: أَ تَزْعُمُونَ أَنْ رَحِمَ نَبِیِّ اللَّهِ لَا یَنْفَعُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ رَحِمِی لَمَوْصُولَةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنَا فَرَطُکُمْ عَلَی الْحَوْضِ فَإِذَا جِئْتُ وَ قَامَ رِجَالٌ یَقُولُونَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ وَ قَالَ آخَرُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَنَا فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ فَأَقُولُ أَمَّا النَّسَبَ فَقَدْ عَرَفْتُ وَ لَکِنَّکُمْ أَحْدَثْتُمْ بَعْدِی وَ ارْتَدَدْتُمُ الْقَهْقَرَی (3).
**[ترجمه]أمالی طوسی: : ابو سعید خدری از پدرش و او از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل کرده که ایشان فرمودند: آیا گمان میکنید خویشاوندی با پیامبر خدا در روز قیامت، برای قومش سودی نخواهد داشت؟ بله، سود خواهد داشت، به خدا قسم خویشاوندان من در دنیا و آخرت ادامه خواهند داشت. سپس فرمودند: ای مردم! من پیش از شما بر حوض وارد می شوم، وقتی بیایم، مردانی برخیزند و بگویند: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم و دیگری بگوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و دیگری بگوید: ای پیامبر خدا! من فلانی پسر فلانی هستم، و من میگویم: نسب را شناختم ولی شما بعد از من تغییراتی بوجود آوردید و به عقب بازگشتید. - . همان : 169 -
**[ترجمه]
الظاهر أن المراد بالثلاثة الثلاثة.
**[ترجمه]ظاهراً منظور از این سه نفر، همان سه نفر است.
**[ترجمه]
مد، العمدة بِإِسْنَادِهِ إِلَی مُسْنَدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: إِنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ خَطَبَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام أُمَّ کُلْثُومٍ فَاعْتَلَّ (4) عَلَیْهِ بِصِغَرِهَا فَقَالَ لَهُ لَمْ أَکُنْ أُرِیدُ الْبَاهَ وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ یَنْقَطِعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا خَلَا سَبَبِی وَ نَسَبِی کُلُّ قَوْمٍ عَصَبَتُهُمْ لِأَبِیهِمْ مَا خَلَا وُلْدَ فَاطِمَةَ فَإِنِّی أَنَا أَبُوهُمْ وَ عَصَبَتُهُمْ (5).
**[ترجمه]عمدة: احمد بن حنبل با اسناد خود نقل کرده است: عمر بن خطاب ام کلثوم را از علی بن ابیطالب خواستگاری کرد، ایشان عذر خواست - . در یکی از نسخهها: ایشان رو به او کردند و ... - که هنوز کوچک است، عمر به ایشان گفت: من قصد تلذذ جنسی ندارم، ولی از رسول خدا شنیدم که میفرمودند: هر بستگی و خویشاوندی در روز قیامت قطع میشود، مگر بستگی و خویشاوندی من. هر گروهی نسبت به پدرشان داده می شوند، مگر فرزندان فاطمه که من پدر آنهایم به من منتسبند. - . عمده : 150 -
**[ترجمه]
مد، العمدة مِنْ مَنَاقِبِ الْفَقِیهِ ابْنِ الْمَغَازِلِیِّ الشَّافِعِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْهُ عَنْ أَبِی طَالِبٍ
ص: 247
مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ هَاشِمٍ الْحَرَّانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ زَیْدٍ عَنِ الْمِنْهَالِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ (1) یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا مَا کَانَ مِنْ سَبَبِی وَ نَسَبِی (2).
**[ترجمه]عمده: از کتاب مناقب الفقیه ابن مغازلی شافعی با اسناد خودش از عمر بن خطاب نقل کرده،
ص: 247
رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: هر همبستگی و هر خویشاوندی در روز قیامت منقطع است مگر آنها که از بستگان و خویشاوندان من باشند. - . همان : 156 -
**[ترجمه]
وَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ اخْتَارَ الْعَرَبَ فَاخْتَارَ قُرَیْشاً وَ اخْتَارَ بَنِی هَاشِمٍ (3) فَأَنَا خِیَرَةٌ مِنْ خِیَرَةٍ أَلَا فَأَحِبُّوا قُرَیْشاً وَ لَا تُبْغِضُوهَا فَتَهْلِکُوا أَلَا کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ (4) یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا سَبَبِی وَ نَسَبِی أَلَا وَ إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ مِنْ نَسَبِی وَ حَسَبِی فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی (5).
**[ترجمه]عمده: با اسناد خود از ابنعمر نقل کرده، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: وقتی خداوند خلایق را آفرید، عرب را برگزید و از میان عرب، قریش را و از میان قریش، بنیهاشم را برگزید؛ من برگزیدهای از برگزیدگان هستم. به هوش باشید که قریش را دوست بدارید و با آنها دشمنی نورزید که هلاک میشوید. بدانید که هر بستگی و نژادی در روز قیامت منقطع است مگر بستگی و نژاد من. بدانید که علی بن ابیطالب از بستگان و همتیره من است؛ هر که او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر کس با او دشمنی بورزد، با من دشمنی کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
وَ أَیْضاً مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَخِی دِعْبِلٍ عَنْ سُفْیَانَ الثَّوْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهم السلام أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ یَنْقَطِعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا سَبَبِی وَ نَسَبِی (6).
**[ترجمه]عمده: سفیان ثوری از امام صادق علیه السلام و ایشان از پدرشان، امام باقر علیه السلام، نقل کردهاند: عمر بن خطاب گفته، شنیدم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله میفرمود: هر بستگی و نژادی در روز قیامت منقطع است، مگر بستگی و نژاد من. - . همان -
**[ترجمه]
وَ أَیْضاً رُوِیَ مِنَ الْکِتَابِ الْمَذْکُورِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی ابْنِ عُمَرَ قَالَ: صَعِدَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ الْمِنْبَرَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ وَ اللَّهِ مَا حَمَلَنِی عَلَی الْإِلْحَاحِ عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِی ابْنَتِهِ إِلَّا أَنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُ کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ وَ صِهْرٍ مُنْقَطِعٌ إِلَّا نَسَبِی وَ صِهْرِی (7).
**[ترجمه]عمده: با اسناد خویش از ابنعمر نقل کرده، عمر بر بالای منبر رفت و گفت: ای مردم! به خدا قسم، اصرار من بر علی بن ابیطالب در مورد دخترش هیچ سببی نداشت جز این که شنیدم رسول الله صلی الله علیه و آله میفرمودند: هر بستگی و نژاد و دامادی در روز قیامت منقطع است، مگر نژاد و دامادی من. - همان : 157 -
**[ترجمه]
کَنْزُ الْفَوَائِدِ، لِلْکَرَاجُکِیِّ عَنِ الْقَاضِی السُّلَمِیِّ أَسَدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْعَتَکِیِ
ص: 248
عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الْکُدَیْمِیِّ عَنْ بِشْرِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ شَرِیکِ بْنِ شَبِیبٍ عَنْ عَرْقَدَةَ عَنِ الْمُسْتَطِیلِیِّ (1) بْنِ حُصَیْنٍ قَالَ: خَطَبَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام ابْنَتَهُ فَاعْتَلَّ عَلَیْهِ بِصِغَرِهَا وَ قَالَ إِنِّی أَعْدَدْتُهَا لِابْنِ أَخِی جَعْفَرٍ فَقَالَ عُمَرُ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کُلُّ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا خَلَا حَسَبِی وَ نَسَبِی وَ کُلُّ بَنِی أُنْثَی عَصَبَتُهُمْ لِأَبِیهِمْ مَا خَلَا بَنِی فَاطِمَةَ فَإِنِّی أَنَا أَبُوهُمْ وَ أَنَا عَصَبَتُهُمْ (2).
**[ترجمه]کنز الفوائد کراجکی: مستطیلی بن حصین نقل کرده،
ص: 248
عمر بن خطاب دختر علی بن أبیطالب را از ایشان خواستگاری کرد و ایشان عذر به کمسن و سالی او آوردند و فرمودند: من او را برای پسر برادرم جعفر در نظر گرفتهام. عمر گفت: شنیدم که رسول الله صلی الله علیه و آله میفرمودند: هر همتیرگی و همنژادی در روز قیامت منقطع است مگر همتیرگی و همنژادی با من، تمام نوههای دختری به پدرشان منسوب میشوند، مگر فرزندان فاطمه که من پدرشان هستم و به من منسوب میشوند. - . کنز الکراجکی : 166 و 167 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام الْحَسَنُ أَفْضَلُ أَمِ الْحُسَیْنُ فَقَالَ الْحَسَنُ أَفْضَلُ مِنَ الْحُسَیْنِ قُلْتُ فَکَیْفَ صَارَتِ الْإِمَامَةُ مِنْ بَعْدِ الْحُسَیْنِ فِی عَقِبِهِ دُونَ وُلْدِ الْحَسَنِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَحَبَّ أَنْ یَجْعَلَ (3) سُنَّةَ مُوسَی وَ هَارُونَ جَارِیَةً فِی الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ أَ لَا تَرَی أَنَّهُمَا کَانَا شَرِیکَیْنِ فِی النُّبُوَّةِ کَمَا کَانَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ شَرِیکَیْنِ فِی الْإِمَامَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ النُّبُوَّةَ فِی وُلْدِ هَارُونَ وَ لَمْ یَجْعَلْهَا فِی وُلْدِ مُوسَی وَ إِنْ کَانَ مُوسَی أَفْضَلَ مِنْ هَارُونَ قُلْتُ فَهَلْ یَکُونُ إِمَامَانِ فِی وَقْتٍ (4)
ص: 249
قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَکُونَ أَحَدُهُمَا صَامِتاً مَأْمُوماً لِصَاحِبِهِ وَ الْآخَرُ نَاطِقاً إِمَاماً لِصَاحِبِهِ وَ أَمَّا (1) أَنْ یَکُونَا إِمَامَیْنِ نَاطِقَیْنِ فِی وَقْتٍ وَاحِدٍ فَلَا قُلْتُ فَهَلْ تَکُونُ الْإِمَامَةُ فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ لَا إِنَّمَا هِیَ جَارِیَةٌ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ (2) ثُمَّ هِیَ جَارِیَةٌ فِی الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (3).
**[ترجمه]اکمال الدین: هشام بن سالم نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: امام حسن افضل و بهتر بود یا امام حسین؟ فرمودند: امام حسن افضل از امام حسین است. عرض کردم: پس چه شد که امامت پس از آن جناب در فرزندان امام حسین قرار گرفت نه فرزندان امام حسن؟ فرمودند: خداوند تبارک و تعالی دوست داشت - . در مصدر: خداوند تبارک و تعالی فقط میخواست... - سنت موسی و هارون را در مورد حسن و حسین نیز جاری نماید، مگر نه این بود که آن دو در نبوت شریک بودند، چنانچه امام حسن و امام حسین در امامت شرکت داشتند. خداوند عزّ و جلّ نبوت را در فرزندان هارون و نه در فرزندان موسی قرار داد، گر چه موسی افضل از هارون بود.
عرض کردم: آیا در یک زمان دو امام ممکن است؟
ص: 249
فرمودند: نه، مگر این که یکی از آن دو ساکت و پیرو امام دیگر و دیگری ناطق و امام آن یکی باشد. اما این که هر دو در یک زمان امام و ناطق باشند، نه .
گفتم: آیا امامت پس از امام حسن و امام حسین علیهما السّلام ممکن است در دو برادر قرار گیرد؟
فرمودند: نه، امامت در بازماندگان حسین علیه السلام خواهد بود، چنانچه خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ» - . زخرف / 28 - {او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد باشد}. سپس این امامت، همین طور در فرزندان آن جناب است یکی پس از دیگری تا روز قیامت. - . اکمال الدین : 232 -
**[ترجمه]
کما قال الله إنه علیه السلام شبه کون الإمامة فی ذریة الحسین علیه السلام بکون النبوة و الخلافة فی عقب إبراهیم علیه السلام مع أنه یحتمل کون الضمیر فی بطن الآیة راجعا إلی الحسین علیه السلام و إن کان المراد بعقبه العقب بعد العقب یمکن الاستدلال بعموم الآیة إلا ما أخرجه الدلیل کالحسنین علیهما السلام.
lt;meta info="\\"چنانچه خداوند عزّ و جلّ فرمود...\\" امام علیه السّلام، وجود امامت در فرزندان امام حسین علیه السلام را به نبوت و خلافتی که در ذریه ابراهیم بود، تشبیه نمودهاند. و نیز محتمل است که ضمیر آیه، در تفسیر و معنای باطنی، به حسین علیه السّلام برگردد. و اگر منظور از عقب در آیه، نواده گان در مرتبه بعدتر باشد، میتوان عموم آیه را مبنای استدلال نمود، مگر مواردی که دلیل دیگری آنها را از این عموم خارج نموده باشد، مانند حسنین علیهما السلام.
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی سَعْدٌ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَعُودُ الْإِمَامَةُ فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ لَا یَکُونُ بَعْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ إِلَّا فِی الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ (4).
**[ترجمه]غیبت طوسی: حسین بن ثویر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: امامت پس از حسن و حسین، دیگر به دو برادر نخواهد رسید و پس از علی بن الحسین در فرزندان و نواده گان و اعقاب آنها خواهد بود. - . غیبت طوسی : 128 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَدْ بَلَغْتَ مَا بَلَغْتَ وَ لَیْسَ لَکَ وَلَدٌ فَقَالَ یَا عُقْبَةَ بْنَ جَعْفَرٍ إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ لَا یَمُوتُ حَتَّی یَرَی وَلَدَهُ مِنْ بَعْدِهِ (5).
**[ترجمه]غیبت طوسی: عقبة بن جعفر نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: شما به این سن رسیده اید و هنوز فرزندی ندارید. فرمودند: ای عقبة بن جعفر! صاحب مقام امامت از دنیا نخواهد رفت مگر اینکه فرزند خود را که پس از او به امامت می رسد ببیند. - . همان: 143 و 144 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَا أَبَا حَمْزَةَ إِنَّ الْأَرْضَ لَنْ تَخْلُوَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ مِنَّا فَإِنْ زَادَ النَّاسُ قَالَ قَدْ زَادُوا وَ إِنْ نَقَصُوا قَالَ قَدْ نَقَصُوا وَ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ
ص: 250
ذَلِکَ الْعَالِمَ حَتَّی یَرَی فِی وُلْدِهِ مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ (1).
**[ترجمه]غیبت طوسی: حسن بن ابی حمزه از پدر خود و او از حضرت ابیجعفر علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای اباحمزه! زمین هیچگاه از عالمی از ما خالی نخواهد بود، اگر مردم چیزی بیافزایند، او میگوید: افزودهاند، و اگر کم کنند میگوید: کم کردهاند. خداوند این عالِم را از دنیا نمیبرد،
ص: 250
مگر اینکه در فرزندان خود کسی را ببیند که در علم مانند او یا هر چه خدا بخواهد باشد. - . غیبت طوسی : 144 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ رُشَیْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْخَزَّازِ قَالَ: دَخَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَنْتَ إِمَامٌ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ إِنِّی سَمِعْتُ جَدَّکَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام یَقُولُ لَا یَکُونُ الْإِمَامُ إِلَّا وَ لَهُ عَقِبٌ فَقَالَ أَ نَسِیتَ یَا شَیْخُ أَمْ تَنَاسَیْتَ لَیْسَ هَکَذَا قَالَ جَعْفَرٌ إِنَّمَا قَالَ جَعْفَرٌ علیه السلام لَا یَکُونُ الْإِمَامُ إِلَّا وَ لَهُ عَقِبٌ إِلَّا الْإِمَامُ الَّذِی یَخْرُجُ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام فَإِنَّهُ لَا عَقِبَ لَهُ فَقَالَ لَهُ صَدَقْتَ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَکَذَا سَمِعْتُ جَدَّکَ یَقُولُ (2).
**[ترجمه]غیبت طوسی: حسن بن علی خزاز نقل کرده: علی بن ابی حمزه به محضر امام رضا علیه السّلام رسید و عرض کرد: شما امام هستید؟ ایشان فرمودند: آری. گفت: من از جدتان جعفر بن محمّد علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: امام نمی باشد مگر کسی که دارای فرزند باشد.
حضرت فرمودند: فراموش کرده ای یا خود را به فراموشی زده ای پیرمرد؟ حضرت صادق علیه السّلام چنین نفرمودند، آن جناب فرمودند: امام نمی باشد مگر کسی که دارای فرزند باشد، به استثنای آن امامی که حسین بن علی علیه السّلام در زمان او خارج می شود که او دارای فرزند نخواهد بود. عرض کرد: درست است فدایتان شوم! همینطور از جدتان شنیدم. - . همان : 144 و 145 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی سَعْدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الْخَزَّازِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ الْإِمَامَةَ لِأَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام (3).
**[ترجمه]غیبت طوسی: یونس بن یعقوب نقل کرده، از امام صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: خداوند امتناع ورزیده از اینکه بعد از حسن و حسین علیهما السّلام، امامت در دو برادر باشد. - . همان : 146 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ یَعْقُوبَ مِثْلَهُ (4).
**[ترجمه]إکمال الدین نیز مانند همین را، با طریقی دیگر از ابن بعقوب، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است. - . اکمال الدین : 231 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی سَعْدٌ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا تَجْتَمِعُ الْإِمَامَةُ فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ إِنَّمَا هِیَ (5) فِی الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ (6).
ک، إکمال الدین ابن الولید عن الصفار عن ابن یزید و الیقطینی معا عن الحسن بن أبی
ص: 251
الحسین الفارسی (1) عن سلیمان مثله (2).
**[ترجمه]غیبت طوسی: حماد بن عیسی از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: پس از حسن و حسین، امامت در دو برادر نخواهد بود، فقط در فرزندان و فرزندان فرزندان خواهد بود. - . غیبت طوسی : 146 -
إکمال الدین نیز،
ص: 251
مانند همین روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . اکمال الدین : 231 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَعُودُ الْإِمَامَةُ (3) فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَبَداً إِنَّهَا جَرَتْ مِنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ (4) فَلَا تَکُونُ بَعْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ إِلَّا فِی الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ (5).
ک، إکمال الدین أبی و ابن الولید معا عن سعد و الحمیری معا عن الیقطینی مثله (6).
**[ترجمه]غیبت طوسی: ثویر بن ابیفاخته روایت کرده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: امامت، پس از حسن و حسین علیهما السّلام، به دو برادر باز نخواهد رسید - . در یکی از نسخههای کتاب و در إکمال الدین: در دو برادر نخواهد بود. - و از علی بن حسین علیه السلام ادامه یافت، همانطور که خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ» - . احزاب / 6 - {و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدمند]}. بنابراین بعد از علی بن حسین فقط در فرزندان و فرزندان فرزندان خواهد بود. - . غیبت طوسی : 146 -
إکمال الدین هم مانند همین روایت را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . اکمال الدین : 231 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ (7) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ خُرُوجِ الْإِمَامَةِ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ إِلَی وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَیْفَ الْحُجَّةُ (8) فِیهِ قَالَ لَمَّا حَضَرَ الْحُسَیْنَ علیه السلام مَا حَضَرَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ لَمْ یَجُزْ أَنْ یَرُدَّهَا إِلَی وُلْدِ أَخِیهِ وَ لَا یُوصِیَ بِهَا فِیهِمْ لِقَوْلِ اللَّهِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَکَانَ وُلْدُهُ أَقْرَبَ رَحِماً مِنْ وُلْدِ أَخِیهِ وَ کَانُوا أَوْلَی بِالْإِمَامَةِ فَأَخْرَجَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وُلْدَ الْحَسَنِ مِنْهَا فَصَارَتِ الْإِمَامَةُ إِلَی الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ حَکَمَتْ بِهَا الْآیَةُ لَهُمْ فَهِیَ فِیهِمْ إِلَی یَوْمِ
ص: 252
الْقِیَامَةِ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابوعمر زبیری - . أبوعمرو محمد بن عبدالله بن مصعب بن زبیر زبیری. نجاشی در فهرست : 153 مینویسد: زبیریون اصحاب ما سه نفرند: عبدالله بن هارون ابومحمد الزبیری، عبدالله بن عبدالرحمن الزبیری و أبوعمرو محمد بن عمرو بن عبدالله بن مصعب بن زبیر. - نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: دلیلش چیست - . در یکی از نسخهها: دلیلش چگونه است؟ و در مصدر: چطور اینچنین است و دلیلش چیست؟ -
که امامت از فرزندان امام حسن علیه السلام خارج شد و به فرزندان حسین علیه السلام رسید؟
ایشان فرمودند: وقتی حضرت امام حسین روزهای آخر زندگیاشان را میگذراندند، جایز نبود امامت را به فرزندان برادر خود بسپرند و جایز نبود به آنها وصیت کنند، به دلیل این آیه: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ» - . احزاب / 6 - {و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند} فرزندان خودش از جهت خویشاوندی به او نزدیکتر از فرزندان برادرش بودند، و به امامت اولی بودند. این آیه فرزندان امام حسن علیه السلام را خارج کرد و امامت به فرزندان حسین علیه السّلام رسید. و امامت با این آیه برای ایشان شد، بنابراین تا روز
ص: 252
قیامت در آنها باقی میماند. - . تفسیر عیاشی 2 : 72 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب الْأَعْوَجُ (2) عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ (3) قَالَ جَعَلَ الْإِمَامَةَ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ تِسْعَةٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ مِنْهُمْ مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ (4).
**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: ابوهریره نقل کرده، از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در مورد آیه: «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ» - . زخرف / 28 - { و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد} پرسیدم، ایشان فرمودند: امامت را در فرزندان حسین قرار داد که نه نفر از امامان از صلب او خارج میشوند که مهدی این امت نیز، از آنهاست. - . مناقب آل ابیطالب 3 : 206 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ (5) عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنْ کَانَ کَوْنٌ وَ لَا أَرَانِیَ اللَّهُ فَبِمَنْ أَئْتَمُّ فَأَوْمَأَ (6) إِلَی ابْنِهِ مُوسَی علیه السلام قَالَ قُلْتُ فَإِنْ حَدَثَ بِمُوسَی علیه السلام حَدَثٌ فَبِمَنْ أَئْتَمُّ قَالَ بِوَلَدِهِ قُلْتُ فَإِنْ حَدَثَ بِوَلَدِهِ حَدَثٌ وَ تَرَکَ أَخاً کَبِیراً وَ ابْناً صَغِیراً فَبِمَنْ أَئْتَمُّ قَالَ بِوَلَدِهِ (7) ثُمَّ وَاحِداً فَوَاحِداً وَ فِی نُسْخَةِ الصَّفْوَانِیِّ ثُمَّ هَکَذَا أَبَداً (8).
**[ترجمه]کافی: عیسی بن عبد اللَّه بن عمر بن علی - . همانطور که در مصدر آمده، صحیحش این است: عیسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی. - بن ابیطالب علیه السلام نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آقا اگر پیشآمدی برای شما اتفاق بیفتد، که خدا آن را برایم پیش نیاورد، چه کسی امام بعد از شما خواهد بود؟ ایشان اشاره به فرزند خود موسی علیه السلام نمودند. عرض کردم: اگر برای ایشان اتفاقی پیش آید، امامت به چه کسی میرسد؟ فرمودند: به فرزندش. گفتم: اگر برای فرزند ایشان اتفاقی بیفتد و یک برادر بزرگ و یک فرزند کوچک از خود باقی گذارند، امامت به کدامیک میرسد؟ فرمودند: به فرزندش، - . در مصدر اینطور آمده است: فرمودند: به فرزندش. سپس فرمودند: همینطور تا ابد. عرض کردم: اگر من ایشان را نشناسم و جایشان را ندانم چه؟ فرمودند: بگو: خدایا! من آن حجت باقی تو بر زمین را که از فرزندان امام قبل است ولی خود میدانم، إن شاء الله همین برای تو کافی خواهد بود. - و همینطور یکی پس از دیگری. و در نسخه صفوانی اینگونه است: سپس همین طور تا ابد. - . اصول کافی 1 : 309 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ إِنَّهَا فِی الْحُسَیْنِ علیه السلام یَنْتَقِلُ مِنْ وَلَدٍ إِلَی وَلَدٍ وَ لَا تَرْجِعُ إِلَی أَخٍ وَ لَا عَمٍّ (9).
ص: 253
**[ترجمه]اکمال الدین: ابابصیر روایت کرده، امام باقر علیه السّلام در مورد «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ» - . زخرف / 28 - { و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد} فرمودند: امامت در حسین علیه السلام است که همین طور از فرزندی به فرزند دیگر منتقل می شود و به برادر و عمو نخواهد رسید. - . إکمال الدین : 231 -
ص: 253
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ مَعاً عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ أَبِی إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَکُونُ الْإِمَامَةُ فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَبَداً إِنَّمَا هِیَ فِی الْأَعْقَابِ وَ أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ (1).
**[ترجمه]إکمال الدین: أبیاسماعیل روایت کرده، امام صادق علیه السلام فرمودند: امامت بعد از حسن و حسین علیهما السلام، هرگز در دو برادر نخواهد بود و فقط در فرزندان و فرزندان فرزندان خواهد بود. - . همان -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْمُثَنَّی الْهَاشِمِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیْنَ جَاءَ لِوُلْدِ الْحُسَیْنِ الْفَضْلُ عَلَی وُلْدِ الْحَسَنِ وَ هُمَا یَجْرِیَانِ فِی شَرَعٍ وَاحِدٍ فَقَالَ لَا أَرَاکُمْ تَأْخُذُونَ بِهِ إِنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام نَزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مَا وُلِدَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بَعْدُ فَقَالَ لَهُ یُولَدُ لَکَ غُلَامٌ تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ فَخَاطَبَهُ ثَلَاثاً ثُمَّ دَعَا عَلِیّاً علیه السلام فَقَالَ لَهُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ یُخْبِرُنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ یُولَدُ لَکَ غُلَامٌ تَقْتُلُهُ أُمَّتُکَ مِنْ بَعْدِکَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَخَاطَبَ عَلِیّاً علیه السلام ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ إِنَّهُ یَکُونُ فِیهِ وَ فِی وُلْدِهِ الْإِمَامَةُ وَ الْوِرَاثَةُ وَ الْخِزَانَةُ (2) فَأَرْسَلَ إِلَی فَاطِمَةَ علیها السلام أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِغُلَامٍ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی فَقَالَتْ فَاطِمَةُ لَیْسَ لِی فِیهِ حَاجَةٌ یَا أَبَتِ فَخَاطَبَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَیْهَا لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ فِیهِ الْإِمَامَةُ وَ الْوِرَاثَةُ وَ الْخِزَانَةُ فَقَالَتْ لَهُ رَضِیتُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلِقَتْ وَ حَمَلَتْ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام فَحَمَلَتْ سِتَّةَ أَشْهُرٍ ثُمَّ وَضَعَتْهُ وَ لَمْ یَعِشْ مَوْلُودٌ قَطُّ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ غَیْرُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیهما السلام (3) فَکَفَلَتْهُ أُمُّ سَلَمَةَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْتِیهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَیَضَعُ
ص: 254
لِسَانَهُ فِی فَمِ الْحُسَیْنِ فَیَمَصُّهُ حَتَّی یَرْوَی فَأَنْبَتَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَحْمَهُ مِنْ لَحْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَرْضَعْ مِنْ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ لَا مِنْ غَیْرِهَا لَبَناً قَطُّ فَلَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِیهِ وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی (1) فَلَوْ قَالَ أَصْلِحْ لِی ذُرِّیَّتِی کَانُوا کُلُّهُمْ أَئِمَّةً وَ لَکِنْ خَصَّ هَکَذَا (2).
**[ترجمه]علل الشرایع: عبدالرحمن بن مثنی هاشمی نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: فدایتان شوم! چه شد که فرزندان حسین بر فرزندان حسن برتری یافتند، با این که این هر دو در شرعی واحد جریان دارند؟ فرمودند: فکر نمیکنم شما این را قبول کنید؛ وقتی که هنوز حسین علیه السلام متولد نشده بود، جبرئیل علیه السلام بر محمّد صلی اللَّه علیه و آله و نازل شد و گفت: برایت پسری متولد خواهد شد که امت تو بعد از تو او را خواهند کشت. پیامبر فرمودند: ای جبرئیل! من احتیاج به چنین فرزندی ندارم و سه مرتبه در این مورد با او صحبت کرد. سپس علی علیه السّلام را خواستند و به او فرمودند: جبرئیل از طرف خداوند عزّ و جلّ برایم خبر آورده که فرزندی برایت متولد خواهد شد که امتت بعد از تو او را خواهند کشت. علی علیه السّلام فرمود: مرا حاجت به چنین فرزندی نیست. و پیامبر سه مرتبه با ایشان در این مورد صحبت کردند و سپس به او فرمودند: امامت و وراثت و خزانت - . خزانت، همان مال مخزون است و شاید مراد از آن غنائم و خمس و انفال و اموالی است که از عامه و خاصه به امام اختصاص دارد. - در او و فرزندانش، خواهد بود.
پیامبر در پی فاطمه علیها السّلام فرستاد که خداوند به تو مژده فرزندی داده که امت من، بعد از من، او را خواهند کشت .
فاطمه علیها سلام عرض کرد: مرا حاجت به چنین فرزندی نیست. وپیامبر سه مرتبه با ایشان در این مورد صحبت کردند و بعد پیکی به سوی ایشان فرستادند که: امامت و وراثت و خزانت فقط در او میباشد.
فاطمه سلام الله علیه فرمودند: از خدای عزّ و جلّ راضی شدم. بعد به حسین علیه السلام حامله شدند و شش ماه او را حامله بودند و سپس زایمان نمودند، هیچ مولودی شش ماهه متولد نشده که زنده بماند مگر حسین بن علی و عیسی بن مریم - . در حاشیه یکی از نسخهها نوشته است: ظاهراً در اصل یحیی بوده که در نوشتن به عیسی تبدیل شده است، چنانچه در روایات دیگر هم امام حسین علیه السلام در ولادت و شهادت به یحیی تشبیه شدهاند، خودم هم همین را از ایشان أدام الله أیام إفادته شنیدم. میگویم: در کافی روایتی وجود دارد که مدت حمل عیسی علیه السلام را شش ماه گفته است، به بحار الأنوار 14 : 207 رجوع کنید. بنابراین، احتمال تصحیف یحیی به عیسی ضعیف است. -
علیهما السلام. ام سلمه از او پرستاری نمود و رسول الله صلی الله علیه و آله هر روز پیش او می آمد
ص: 254
و زبان خود را در دهان حسین میگذاشت و او میمکید تا سیراب میشد. خداوند گوشت او را از گوشت رسول الله صلی الله علیه و آله رویانید، هرگز از فاطمه علیها السّلام و نه زنان دیگر شیر نخورد.
وقتی خداوند متعال این آیه را نازل کرد: «وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی» - . احقاف / 15 - {و باربرداشتن و از شیرگرفتن او سی ماه است تا آنگاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد می گوید: پروردگارا! بر دلم بیفکن تا نعمتی را که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس گویم و کار شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری، و فرزندانم را برایم شایسته گردان} اگر گفته بود: \\"اصلح لی ذریتی\\": فرزندانم را برایم اصلاح کن، تمام آنها امام می شدند، ولی این چنین که گفت، اختصاص به گروهی خاص داد. - . علل الشرایع : 79 -
**[ترجمه]
فی شرع واحد أی فی طریقة واحدة فی الفضل و الکمال و یقال هما شرع بالفتح و التحریک أی سواء قوله علیه السلام لا أراکم تأخذون به أی بعد البیان لا تقبلون منی أو أنه لما قال و هما یجریان فی شرع واحد قال علیه السلام أنتم لا تقولون بالمساواة أیضا بل تفضلون ولد الحسن علیه السلام علی ولد الحسین علیه السلام و الأول أظهر. قوله علیه السلام فلما أنزل الله لعل جزاء الشرط محذوف أی لما أنزل الله هکذا و هکذا علم الحسین علیه السلام فهو علیه السلام هکذا سأل فأجیب کما سأل و یحتمل أن یکون فلو قال جزاء.
lt;meta info="\\"هر دو در شرعی واحد جریان دارند\\" یعنی از جهت فضل و کمال در طریقی واحدند. وقتی گفته شود: آن دو در یک شرعاند، یعنی آن دو مساویند.
\\"فکر نمیکنم شما این را قبول کنید\\" شاید امام علیه السلام اشاره به این دارد که شما خود تساوی را قبول ندارید و فرزندان حسن علیه السلام را از فرزندان حسین علیه السلام برتر میدانید.
\\"وقتی خداوند متعال این آیه را نازل کرد...\\" شاید جواب این شرط محذوف باشد؛ یعنی، وقتی خداوند متعال این چنین نازل کرد، حسین علیه السلام فهمیدند و چنان درخواستی از خداوند کردند و خداوند نیز درخواست ایشان را اجابت کرد. و محتمل است جمله \\"اگر گفته بود:...\\" جواب شرط باشد.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا عَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِقَوْلِهِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (3) قَالَ نَزَلَتْ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فَاطِمَةَ علیهم السلام فَلَمَّا قَبَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّهُ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ علیهم السلام ثُمَّ وَقَعَ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَةِ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (4) وَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِمَاماً ثُمَّ جَرَتْ فِی
ص: 255
الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ الْأَوْصِیَاءِ فَطَاعَتُهُمْ طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْصِیَتُهُمْ مَعْصِیَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).
**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالرحمن بن کثیر نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: منظور از آیه «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» - . احزاب / 33 - {خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند} چیست؟ ایشان فرمودند: این آیه در باره پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و حسن و حسین و فاطمه علیهم السّلام نازل شده است. وقتی خداوند عزّ و جلّ روح پیامبرش را قبض کرد، امیرالمؤمنین و سپس حسن و سپس حسین علیهم السّلام امام بودند، و بعد تأویل این آیه به وقوع پیوست: «أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ» - . همان / 6 - {و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند} و علی بن الحسین علیه السلام به امامت رسید. سپس امامت در فرزندان اوصیای ایشان ادامه یافت،
ص: 255
اطاعت از آنها اطاعت از خداست و مخالفت با آنها مخالفت خداوند عزّ و جلّ است. - . علل الشرایع / 79 -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِمَا عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِیمِ الْقَصِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (2) فِیمَنْ أُنْزِلَتْ قَالَ أُنْزِلَتْ فِی الْإِمْرَةِ إِنَّ هَذِهِ الْآیَةَ جَرَتْ فِی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام وَ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ مِنْ بَعْدِهِ فَنَحْنُ أَوْلَی بِالْأَمْرِ وَ بِرَسُولِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ فَقُلْتُ لِوُلْدِ جَعْفَرٍ فِیهَا نَصِیبٌ قَالَ لَا قَالَ فَعَدَدْتُ عَلَیْهِ بُطُونَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ لَا وَ نَسِیتُ وُلْدَ الْحَسَنِ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَقُلْتُ هَلْ لِوُلْدِ الْحَسَنِ فِیهَا نَصِیبٌ فَقَالَ یَا بَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ (3) مَا لِمُحَمَّدِیٍّ فِیهَا نَصِیبٌ غَیْرَنَا (4).
**[ترجمه]علل الشرائع: عبد الرحیم قصیر نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام سؤال کردم که آیه «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ» - . احزاب / 6 - {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند} در باره چه کسانی نازل شده است؟ فرمودند: در باره پیشوایان نازل شده است. این آیه در حسین بن علی علیه السّلام و بعد از ایشان در فرزندان حسین جریان یافت. بنابراین ما از مؤمنین و مهاجرین به امامت شایستهتر و به رسول الله نزدیکتریم.
عرض کردم: آیا فرزندان جعفر نیز نصیبی از امامت دارند؟ فرمودند: خیر. من تمام فرزندان عبدالمطلب را یک به یک ذکر کردم و ایشان میفرمودند: نه. فرزندان حسن را فراموش کردم. بار بعدی که خدمت ایشان رسیدم، عرض کردم: آقا فرزندان حسن نصیبی از امامت دارند؟ ایشان فرمودند: ای اباعبدالرحمن! جز ما، هیچ یک از بستگان حضرت محمّد نصیبی از امامت ندارند. - . علل الشرایع / 79 -
**[ترجمه]
آیة الأرحام نزلت فی موضعین أحدهما فی سورة الأنفال هکذا وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (5) و ثانیهما فی سورة الأحزاب هکذا النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً (6) فأما الأولی فتحتمل أن یکون المراد بها أن أولی الأرحام بعضهم أولی ببعض من بعض أو أولی ببعض من الأجانب فعلی الأخیر لا تدل علی أولویة الأقرب من الأرحام و أما الثانیة فتحتمل الوجهین أیضا إن جعل قوله مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بیانا لأولی الأرحام و إن جعل صلة للأولی فلا تحتمل إلا الأخیر.
ص: 256
و إنما استدل علیه السلام بالآیة الثانیة لأنها أنسب لمقارنته فیها لبیان حق الرسول و أزواجه فکان الأنسب بعد ذلک بیان حق ذوی أرحامه و قرابته و ظاهر الخبر أنه علیه السلام جعل قوله مِنَ الْمُؤْمِنِینَ صلة للأولی فلعل غرضه علیه السلام أولویتهم بالنسبة إلی الأجانب و لا یکون ذکر أولاد الحسین علیهم السلام للتخصیص بهم بل لظهور الأمر فیمن تقدمهم بتواتر النص علیهم بین الخاص و العام.
و یحتمل أن یکون علیه السلام لم یأخذ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ صلة بل أخذه بیانا و فرع علی ذلک أولویتهم علی الأجانب بطریق أولی مع أنه علی تقدیر کونه صلة یحتمل أن یکون المراد أن بعض الأرحام و هم الأقارب القریبة أولی ببعض من غیرهم سواء کان الغیر من الأقارب البعیدة أو الأجانب فالأقارب البعیدة أیضا داخلون فی المؤمنین و المهاجرین.
و لا یتوهم أنه استدلال بالاحتمال البعید إذ لا یلزم أن یکون غرضه علیه السلام الاستدلال بذلک بل هو بیان لمعنی الآیة و مورد نزولها بل یحتمل أن یکون هذا تأویلا لبطن الآیة إذ ورد فی الأخبار الاستدلال بها علی تقدیم الأقارب فی المیراث و المشهور فی نزولها أنه کان قبل نزولها فی صدر الإسلام التوارث بالهجرة و الموالاة فی الدین فنسخته.
و لا یتوهم منافاة قوله تعالی إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً لذلک إذ یحتمل أن یکون المراد علی هذا التأویل أن الإمرة مختصة بأرحام الرسول و لکم أن تفعلوا معروفا إلی غیرهم من أولیائکم فی الدین فأما الطاعة المفترضة فهی مختصة بهم أو تکون الآیة شاملة للأمرین و تکون هذه التتمة باعتبار أحد الجزءین.
ثم اعلم أن فی الأخبار الأخر یحتمل الاستدلال أو بیان مورد النزول للآیة أولی باعتبار المعنی الأول لظهوره و لا مانع فیها من اللفظ و لو کان استدلالا یکون وجه الاستدلال أنه یلزم العمل بظاهر الآیة إلا فیما أخرجه الدلیل و فی الحسین علیه السلام خرج بالنص المتواتر فجرت بعده و لو کان بیانا لمورد النزول فلا إشکال.
**[ترجمه]آیه ارحام در دو جا نازل شده است؛ یکی در سوره انفال که این چنین است: «وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» - . انفال / 75 - {و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند آری خدا به هر چیزی داناست}، و دیگری در سوره احزاب که این چنین است: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَی أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا» - . احزاب / 6 - {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدمند] مگر آنکه بخواهید به دوستان [مؤمن] خود [وصیت یا] احسانی کنید} .
اما اولی، ممکن است مراد این باشد که، بعضی از خویشاوندان به بعضی دیگر از خویشاوندان، از سایر خویشاوندان اولویت دارند، و یا مراد این باشد که، بعضی از خویشاوندان به بعضی دیگر از خویشاوندان، نسبت به غیر خویشاوندان اولویت دارند. بنابر معنای اخیر، آیه دلالتی بر اولویت خویشاوندان نزدیک ندارد.
ص: 256
و اما آیه دوم نیز، اگر \\"من المؤمنین\\" بیان از \\"اولوا الارحام\\" باشد، همان دو احتمال آیه اول را دارد. ولی اگر \\"من المؤمنین\\" جمله صله \\"اولوا الارحام\\" باشد، فقط احتمال دوم در آن وجود دارد.
امام علیه السلام به جهت مناسبت بیشتر به آیه دوم استدلال فرمودند؛ زیرا در آیه دوم، حق حضرت رسول و زنان ایشان در کنار هم قرار گرفته است، که مناسب این است بعد از این، حق خویشاوندان و نزدیکان بیان شود. و ظاهر روایت این است که امام علیه السلام \\"من المؤمنین\\" را صله \\"اولوا الارحام\\" قرار دادهاند، که شاید منظور ایشان این باشد که، ایشان نسبت به اجانب اولویت دارند. و این که فرزندان حسین علیه السلام را گفتهاند از باب تخصیص نیست، بلکه به جهت وضوح امامت فرزندان ایشان است که با نصوص فراوان بین خاص و عام به اثبات میرسد.
احتمال هم دارد که امام علیه السلام \\"من المؤمنین\\" را صله فرض نکرده باشند و آن را بیانی از \\"اولوا الارحام\\" قرار داده باشند که در نتیجه به طریق اولی بر غیر خویشاوندان هم اولویت داشته باشند. مضاف بر این که، اگر صله باشد، احتمال این میرود که بعضی از خویشاوندان نزدیک به بعضی دیگر از خویشاوندان نزدیک، نسبت به غیرشان اولویت داشته باشند، حالا آن غیر، از خویشاوندان دور باشد یا از غیر خویشاوندان. پس خویشاوندان دور هم در حکم مؤمنین و مهاجرین خواهند بود.
این احتمال را نباید استدلالی بر اساس احتمالی بعید دانست؛ زیرا حتمی نیست که امام علیه السلام قصد استدلال به آیه را داشته باشند، بلکه شاید مقصود ایشان بیان معنای آیه و شأن نزول آیه باشد. و بلکه محتمل است این بیان تأویل معنای باطنی آیه باشد؛ زیرا در روایات، به این آیه در مورد مقدم بودن خویشاوندان در ارث بردن استدلال شده است. و در مورد شأن نزول آیه مشهور است که، قبل از نزول این آیه در صدر اسلام ارث بردن به هجرت و موالات در دین بوده است، که این آیه آن رسم را نسخ کرد. و نباید این مطلب را منافی «إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَی أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا» - . همان - {مگر آنکه بخواهید به دوستان [مؤمن] خود [وصیت یا] احسانی کنید} دانست؛ زیرا بنابراین تأویل، محتمل است مراد این باشد که: امامت مختص به خویشاوندان رسول است و شما میتوانید نسبت به اولیای در دین نیک رفتار کنید، ولی اطاعت واجب مختص ایشان است. یا بگوییم آیه شامل هر دو معنا میشود و این معنا یک قسمت از معناست که با آن قسمت دیگر معنا را کامل می کند.
همچنین باید گفت در مورد آیه اول، روایاتی دیگری وجود دارند که محتمل است به خاطر ظهور بیشتر، احتمال اول را در استدلال یا شأن نزول آیه بیان کرده باشند، که از جهت لفظی مانعی ندارد. و اگر به غرض استدلال باشد، باید، مگر در مواردی که به وسیله دلیلی دیگر استثناء شدهاند، به عموم آیه عمل کرد، که امام حسین علیه السلام، ایشان با نص متواتر خارج شدهاند. ولی در بعدیها جاری است. و اگر به غرض بیان شأن نزول باشد، اشکالی وجود ندارد.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَصَّ عَلِیّاً بِوَصِیَّةِ
ص: 257
رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا یُصِیبُهُ لَهُ فَأَقَرَّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ علیهما السلام لَهُ بِذَلِکَ (1) ثُمَّ وَصِیَّةٍ لِلْحَسَنِ وَ تَسْلِیمِ الْحُسَیْنِ لِلْحَسَنِ ذَلِکَ حَتَّی أَفْضَی الْأَمْرُ إِلَی الْحُسَیْنِ لَا یُنَازِعُهُ فِیهِ أَحَدٌ (لَهُ) مِنَ السَّابِقَةِ مِثْلُ مَا لَهُ وَ اسْتَحَقَّهَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فَلَا تَکُونُ بَعْدَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ إِلَّا فِی الْأَعْقَابِ وَ فِی أَعْقَابِ الْأَعْقَابِ (2).
**[ترجمه]علل الشرائع: عبدالاعلی بن اعین نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: خداوند عزّ و جلّ علی علیه السّلام را به جانشینی پیامبر
ص: 257
و هر آنچه که به او رسیده بود، مختص نمود و حسن و حسین علیهما السلام در مورد آن برای ایشان اقرار نمودند، سپس وصیت به حسن - . در یکی از نسخهها: وصیت ایشان به حسن - و تسلیم بودن حسین در مورد آن. تا اینکه امامت، به حسین رسید و به جهت سابقهای که ایشان داشت، هیچ کس در این مورد با ایشان نزاعی نداشت، و پس از ایشان علی بن الحسین مستحق امامت شد، به دلیل این آیه: «وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ» - . احزاب / 6 -
{ و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند} و پس از علی بن الحسین امامت فقط در فرزندان و فرزندان فرزندان است. - . علل الشرایع : 80 -
**[ترجمه]
و ما یصیبه له أی ما یصیب علی علیه السلام من أموال رسول الله صلی الله علیه و آله و ترکته و آثار النبوة فهو له.
lt;meta info="\\"و هر آن چه که به او رسیده بود\\" یعنی هر چه از اموال و میراث که رسول الله صلی الله علیه و آله بر جای گذاشته بودند و نیز همه آثار نبوت، برای ایشان شد.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی سَلَّامٍ عَنْ سَوْرَةَ بْنِ کُلَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ قَالَ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَلَمْ یَزَلْ هَذَا الْأَمْرُ مُنْذُ أَفْضَی إِلَی الْحُسَیْنِ یَنْتَقِلُ مِنْ وَلَدٍ إِلَی وَلَدٍ لَا یَرْجِعُ إِلَی أَخٍ وَ عَمٍّ وَ لَمْ یُعْلَمْ أَحَدٌ مِنْهُمْ إِلَّا وَ لَهُ وَلَدٌ وَ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا وَ لَا وَلَدَ لَهُ وَ لَمْ یَمْکُثْ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ أَصْحَابِهِ إِلَّا شَهْراً (3).
**[ترجمه]علل الشرائع: ابابصیر نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه: «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ» - . زخرف / 28 - {و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد باشد} فرمودند: امامت را در نسل حسین علیه السلام قرار داد. این مقام از وقتی که به حسین علیه السّلام رسید، پیوسته از فرزندی به فرزند دیگری منتقل میشد و هرگز به برادر و عمو نرسید، و هر کدام از فرزندان که به امامت میرسیدند، دارای فرزند بودند، و عبداللَّه بدون این که فرزندی داشته باشد از دنیا رفت و جز چند ماهی با اصحاب خود همراه نبود. - . علل الشرایع: 80 -
**[ترجمه]
قوله و لم یعلم إلی آخره من کلام بعض الرواة و عبد الله هو الأفطح ابن الصادق علیه السلام الذی قالت الفطحیة بإمامته و الغرض نفی إمامته بهذا الخبر.
**[ترجمه]از \\"و هر کدامشان که به امامت میرسیدند\\" به بعد، توضیحات خود راوی است و منظور از عبدالله، همام عبدالله أفطح پسر امام صادق علیه السلام است که فرقه فطحیه قائل به امامت او بعد از امام صادق علیه السلام هستند و منظور راوی از این روایت ، نفی امامت اوست.
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: وَقَعَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ کَلَامٌ فِی الْإِمَامَةِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ إِنَّ الْإِمَامَةَ فِی وُلْدِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَقُلْتُ بَلَی هِیَ (4) فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ دُونَ وُلْدِ الْحَسَنِ فَقَالَ لِی وَ کَیْفَ صَارَتْ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ دُونَ وُلْدِ الْحَسَنِ علیهما السلام وَ هُمَا سَیِّدَا شَبَابِ
ص: 258
أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ هُمَا فِی الْفَضْلِ سَوَاءٌ إِلَّا أَنَّ لِلْحَسَنِ عَلَی الْحُسَیْنِ فَضْلًا بِالْکِبَرِ وَ کَانَ الْوَاجِبَ أَنْ تَکُونَ الْإِمَامَةُ إِذَنْ فِی وُلْدِ الْأَفْضَلِ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ کَانَا نَبِیَّیْنِ مُرْسَلَیْنِ وَ کَانَ مُوسَی أَفْضَلَ مِنْ هَارُونَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النُّبُوَّةَ وَ الْخِلَافَةَ فِی وُلْدِ هَارُونَ دُونَ مُوسَی وَ کَذَلِکَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِمَامَةَ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ دُونَ وُلْدِ الْحَسَنِ لِیُجْرِیَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ سُنَّةَ مَنْ قَبْلَهَا مِنَ الْأُمَمِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ فَمَا أَجَبْتَ فِی أَمْرِ مُوسَی وَ هَارُونَ علیهما السلام بِشَیْ ءٍ فَهُوَ جَوَابِی فِی أَمْرِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَانْقَطَعَ وَ دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ علیه السلام فَلَمَّا بَصُرَ بِی قَالَ لِی أَحْسَنْتَ یَا رَبِیعُ فِیمَا کَلَّمْتَ بِهِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْحَسَنِ ثَبَّتَکَ اللَّهُ (1).
**[ترجمه]علل الشرائع: ربیع بن عبد اللَّه نقل کرده است: بین من و عبد اللَّه بن حسن بحثی در مورد امامت درگرفت؛ عبد اللَّه بن حسن میگفت: امامت در فرزندان حسن و حسین علیهما السلام، هست. من میگفتم: فقط در فرزندان حسین است و نه فرزندان حسن، تا روز قیامت .
گفت: چرا باید فقط در فرزندان حسین و نه فرزندان حسن علیه السّلام باشد؟ با اینکه هر دو سرور جوانان اهل بهشت بودند
ص: 258
و در فضیلت برابرند، جز اینکه امام حسن به جهت سنّ بیشتر بر امام حسین فضیلت دارد، و در این صورت امامت باید در نسل فرزند افضل باشد.
به او گفتم: که موسی و هارون هر دو پیامبر و رسول بودند و موسی از هارون افضل بود، ولی خداوند عزّ و جلّ نبوت و خلافت را در فرزندان هارون قرار داد نه در فرزندان موسی. و همینگونه خداوند عزّ و جلّ امامت را در فرزندان حسین قرار داده و نه در فرزندان حسن، تا در میان این امت نیز دقیقاً و بدون کم و کاست مانند سنت پیشینیان اجرا شود. هر جوابی که در مورد موسی و هارون علیهما السلام بدهی، همان جواب من است در مورد حسن و حسین علیهما السلام. دیگر چیزی نگفت.
بعد خدمت حضرت صادق علیه السّلام رسیدم، همین که مرا دیدند، به من فرمودند: ای ربیع! کارت، در بحثی که با عبد اللَّه بن حسن کردی بسیار خوب بود، خداوند تو را ثابتقدم بدارد! - . همان : 80 و 81 -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ فُضَیْلِ سُکَّرَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا فُضَیْلُ أَ تَدْرِی فِی أَیِّ شَیْ ءٍ کُنْتُ أَنْظُرُ فَقُلْتُ لَا قَالَ کُنْتُ أَنْظُرُ فِی کِتَابِ فَاطِمَةَ علیها السلام فَلَیْسَ مَلِکٌ (2) یَمْلِکُ إِلَّا وَ هُوَ مَکْتُوبٌ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ فَمَا وَجَدْتُ لِوُلْدِ الْحَسَنِ فِیهِ شَیْئاً (3).
**[ترجمه]علل الشرائع: فضیل سکره نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم، ایشان فرمودند: ای فضیل! آیا میدانی داشتم چه چیزی را نگاه میکردم؟ عرض کردم: نه. فرمودند: در کتاب فاطمه علیها السّلام نظاره میکردم؛ هیچ فرمانروایی به فرمانروایی نمیرسد مگر این که در این کتاب نام او و پدرش ذکر شده است. من در آن نامی از فرزندان حسن ندیدم. - . همان : 80 -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْقَاشَانِیِّ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ الْوَاسِطِیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی فَاخِتَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَا تَکُونُ الْإِمَامَةُ فِی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ هِیَ جَارِیَةٌ فِی الْأَعْقَابِ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام (4).
**[ترجمه]علل الشرائع: ابیفاخته روایت کرده که امام صادق علیه السلام فرمودند: بعد از حسن و حسین امامت در دو برادر نخواهد بود، و یکی پس از دیگری در فرزندان حسین علیه السّلام ادامه مییابد. - . همان -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی
ص: 259
یَعْقُوبَ الْبَلْخِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قُلْتُ لَهُ لِأَیِّ عِلَّةٍ صَارَتِ الْإِمَامَةُ فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ دُونَ وُلْدِ الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهَا فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ وَ لَمْ یَجْعَلْهَا فِی وُلْدِ الْحَسَنِ وَ اللَّهُ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ (1).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا، علل الشرایع: محمّد بن ابییعقوب بلخی نقل کرده،
ص: 259
به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: به چه علت امامت به فرزندان حسین رسید و به فرزندان حسن نرسید؟ فرمودند: چون خداوند عزّ و جلّ، امامت را در فرزندان حسین قرار داد و در فرزندان حسن قرار نداد، و نمی توان بر خدا اعتراض نمود. - . عیون الأخبار : 236 ، علل الشرایع : 80 -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ سَعْدَانَ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا عَلِقَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام بِالْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَهَبَ لَکِ غُلَاماً اسْمُهُ الْحُسَیْنُ تَقْتُلُهُ أُمَّتِی قَالَتْ فَلَا حَاجَةَ لِی فِیهِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَعَدَنِی فِیهِ أَنْ یَجْعَلَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ قَالَتْ قَدْ رَضِیتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (2).
**[ترجمه]علل الشرائع: سعدان از شخصی از قول حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان فرمودند: وقتی فاطمه علیها السّلام به حسین صلوات الله علیه حامله شد، رسول الله صلی الله علیه و آله به ایشان فرمودند: ای فاطمه! خداوند به تو پسری هدیه کرده که نامش حسین است و امت من او را خواهند کشت. فاطمه علیها السّلام عرض کردند: مرا به چنین فرزندی نیاز نیست. پیامبر فرمودند: خداوند عزّ و جلّ به من وعده داده که امامت را در فرزندان او قرار دهد. فاطمه علیها السّلام عرض کردند: ای رسول خدا! راضی شدم. - . علل الشرایع : 79 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّیْبَانِیُّ (3) عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ قَالَ هِیَ الْإِمَامَةُ جَعَلَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام بَاقِیَةً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (4).
**[ترجمه]معانی الأخبار: ابابصیر نقل کرده، از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ» - . زخرف / 28 - {و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد} سؤال کردم. ایشان فرمودند: همان امامت است، که خداوند عزّ و جلّ، آن را تا روز قیامت در نسل حسین علیه السلام باقی میگذارد. - . معانی الأخبار : 44 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین مع، معانی الأخبار ل، الخصال الدَّقَّاقُ عَنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ قَالَ یَعْنِی بِذَلِکَ الْإِمَامَةَ جَعَلَهَا اللَّهُ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَکَیْفَ صَارَتِ الْإِمَامَةُ
ص: 260
فِی وُلْدِ الْحُسَیْنِ دُونَ وُلْدِ الْحَسَنِ وَ هُمَا جَمِیعاً وَلَدَا رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سِبْطَاهُ وَ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَقَالَ إِنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ کَانَا نَبِیَّیْنِ مُرْسَلَیْنِ أَخَوَیْنِ فَجَعَلَ اللَّهُ النُّبُوَّةَ فِی صُلْبِ هَارُونَ دُونَ صُلْبِ مُوسَی وَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُولَ لِمَ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ فَإِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَقُولَ لِمَ جَعَلَهَا اللَّهُ فِی صُلْبِ الْحُسَیْنِ دُونَ صُلْبِ الْحَسَنِ لِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَکِیمُ فِی أَفْعَالِهِ لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ (1).
**[ترجمه]إکمال الدین، معانی الأخبار، خصال: مفضل نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: این آیه را برایم توضیح دهید: «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ» - . زخرف / 28 - {و او آن را در پی خود سخنی جاویدان کرد}. ایشان فرمودند: منظور امامت است که خداوند آن را، تا روز قیامت، در نسل حسین علیه السلام قرار داده است. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! چگونه امامت
ص: 260
به فرزندان حسین رسید به فرزندان حسن نرسید؟ با اینکه هر دو فرزند و نواده رسول الله صلی الله علیه و آله و هر دو سرور جوانان بهشت بودند.
حضرت فرمودند: موسی و هارون نیز هر دو پیامبر و رسول و با هم برادر بودند؛ اما خداوند نبوت را در نهاد هارون قرار داد و نه صلب موسی، و کسی حق ندارد بگوید: چرا خدا چنین کرد؟ امامت نیز خلافت خداوند عزّ وجلّ است، هیچ کس نمی تواند بگوید: چرا خدا آن را در نهاد حسین قرار داد و در نهاد حسن قرار نداد؟ زیرا خداوند در کارهای خود حکیم است، از او نمی توان بازخواست نمود و این مردمند که از آنها بازخواست می شود. - . إکمال الدین 204 و 205 ، معانی الأخبار : 126 و 127 ، خصال 1 : 146 -
**[ترجمه]
آل عمران: «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ* وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»(79-80)
النساء: «یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ»(171)
المائدة: «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ (إلی قوله تعالی): قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ»(72-77)
الرعد: «أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ»(16)
الروم: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ
ص: 261
مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ»(40)
lt;meta info="- «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ * وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» - . آل عمران / 79 و 80 - {هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید * و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد}
- «یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَ» - . نساء / 171 - {ای اهل کتاب در دین خود غلو مکنید و در باره خدا جز [سخن] درست مگویید} - «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ... تا آنجا که میفرماید: قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ» - . مائده / 72 - 77 - { کسانی که گفتند خدا همان مسیح پسر مریم است قطعا کافر شده اند... تا آنجا که میفرماید: بگو ای اهل کتاب در دین خود به ناحق گزافه گویی نکنید و از پی هوسهای گروهی که پیش از این گمراه گشتند و بسیاری [از مردم] را گمراه کردند و [خود] از راه راست منحرف شدند نروید}
- «أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» - . رعد / 16 - {یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است بگو خدا آفریننده هر چیزی است و اوست یگانه قهار}
- «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ
ص: 261
مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ» - . روم / 40 - {خدا همان کسی است که شما را آفرید سپس به شما روزی بخشید آنگاه شما را می میراند و پس از آن زنده می گرداند. آیا در میان شریکان شما کسی هست که کاری از این [قبیل] کند منزه است او و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند}
**[ترجمه]
ما کانَ لِبَشَرٍ قیل: تکذیب و رد علی عبدة عیسی علیه السلام و قیل
إن أبا رافع القرظی و السید النجرانی قالا یا محمد أ ترید أن نعبدک و نتخذک ربا فقال صلی الله علیه و آله معاذ الله أن نعبد غیر الله و أن نأمر بغیر عبادة الله فما بذلک بعثنی و لا بذلک أمرنی فنزلت و قیل قال رجل یا رسول الله نسلم علیک کما یسلم بعضنا علی بعض أ فلا نسجد لک قال لا ینبغی أن یسجد لأحد من دون الله و لکن أکرموا نبیکم و اعرفوا الحق لأهله وَ لکِنْ کُونُوا أی و لکن یقول کونوا رَبَّانِیِّینَ.
الربانی منسوب إلی الرب بزیادة الألف و النون کاللحیانی و هو الکامل فی العلم و العمل بِما کُنْتُمْ أی بسبب کونکم معلمین الکتاب و کونکم دارسین له وَ لا یَأْمُرَکُمْ بالنصب عطفا علی ثُمَّ یَقُولَ و لا مزیدة لتأکید النفی فی قوله ما کانَ أو بالرفع علی الاستئناف أو الحال أَ یَأْمُرُکُمْ أی البشر أو الرب تعالی لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ باتخاذ عیسی إلها إِلَّا الْحَقَّ أی تنزیهه سبحانه عن الصاحبة و الولد قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ أی قبل مبعث محمد صلی الله علیه و آله وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ بعد مبعثه صلی الله علیه و آله لما کذبوه.
قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ یدل علی عدم جواز نسبة الخلق إلی الأنبیاء و الأئمة علیهم السلام و کذا قوله تعالی هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ یدل علی عدم جواز نسبة الخلق و الرزق و الإماتة و الإحیاء إلی غیره سبحانه و أنه شرک.
**[ترجمه]«ما کانَ لِبَشَرٍ» گفته اند: این آیه تکذیب و رد کسانی است که عیسی را میپرستیدند. نقل کردهاند که، ابورافع قرظیّ و سید نجرانی گفتند: ای محمّد! مایلی تو را بپرستیم و تو را به ربوبیت بپذیریم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: به خدا پناه میبرم از این که غیر خدا را بپرستیم و مأمور شویم غیر خدا را بپرستیم، خداوند مرا برای این مبعوث نکرده و چنین دستوری به من نداده است. آنگاه این آیه نازل شد .
و گفته شده: مردی گفت: یا رسول اللَّه! ما همان طور که به یکدیگر سلام میکنیم به شما سلام میدهیم، آیا نباید به شما سجده کنیم؟ فرمودند: جایز نیست برای احدی جز خدا سجده کرد، ولی پیامبرتان را گرامی بدارید و حق هر کسی را بشناسید.
«وَ لکِنْ کُونُوا»، یعنی ولی میگوید: «کُونُوا رَبَّانِیِّینَ» ربانی، مانند لحیانی، منسوب به ربّ است و کسی است که در علم و عمل کامل باشد. «بِما کُنْتُمْ...» یعنی به سبب این که معلم کتاب هستید و آن را درس میدهید. «وَ لا یَأْمُرَکُمْ» منصوب و معطوف بر «ثُمّ یَقُولَ» است و «لا»ی آن زائده و برای تأکید نفیی است که در «ما کانَ» وجود دارد. یا مرفوع است بنا بر استیناف، و یا حال است. «أَ یَأْمُرُکُمْ» ضمیر آن به بشر یا پروردگار متعال بر میگردد.
«لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ» یعنی با خدا انگاشتن عیسی، در دین خود غلوّ نکنید. «إِلَّا الْحَقَ» جز حق نسبت به خدا ندهید، یعنی او را از داشتن زن و فرزند منزه بدانید. «قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ» یعنی قبل از بعثت محمد صلی الله علیه و آله نیز موجب گمراهی شدند. «وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ» یعنی پس از بعثت ایشان هم، به جهت تکذیبشان، مردم را از راه درست بازداشتند.
«قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ» دلالت میکند که، نسبت دادن خلقت به انبیاء و ائمه علیهم السلام جایز نیست، و همچنین آیه «هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ» دلیل است بر عدم جواز نسبت دادن خلق و روزی دادن و میراندن و زنده کردن آنها به غیر خدا و دلالت بر این دارد که این شرک است.
**[ترجمه]
دلالة تلک الآیات علی نفی الغلو و التفویض بالمعانی التی سنذکرها ظاهرة و الآیات الدالة علی ذلک أکثر من أن تحصی إذ جمیع آیات الخلق و دلائل التوحید و الآیات الواردة فی کفر النصاری و بطلان مذهبهم دالة علیه فلم نتعرض لإیرادها و تفسیرها و بیان وجه دلالتها لوضوح الأمر و الله یهدی إلی سواء السبیل.
**[ترجمه]دلالت این آیات بر نفی غلو و تفویض با توضیحاتی که ذکر خواهیم کرد آشکار است. و آیاتی که دلالت بر این معنی دارد بیش از شمارش است؛ زیرا تمام آیات آفرینش و دلایل توحید و آیاتی که در مورد کفر نصاری و بطلان مذهب آنها وارد شده، همگی دلالت بر همین دارد. به همین جهت از ذکر و تفسیر و توضیح نوع دلالت آنها خودداری شد، چون مطلب آشکار است. و تنها خداوند است که به راه راست هدایت میکند .
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنِ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ
ص: 262
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ صَادِقُونَ لَا نَخْلُو مِنْ کَذَّابٍ یَکْذِبُ عَلَیْنَا وَ یُسْقِطُ (1) صِدْقَنَا بِکَذِبِهِ عَلَیْنَا عِنْدَ النَّاسِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْدَقَ الْبَرِیَّةِ لَهْجَةً وَ کَانَ مُسَیْلِمَةُ یَکْذِبُ عَلَیْهِ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَصْدَقَ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ الَّذِی یَکْذِبُ عَلَیْهِ وَ یَعْمَلُ (2) فِی تَکْذِیبِ صِدْقِهِ بِمَا یَفْتَرِی عَلَیْهِ مِنَ الْکَذِبِ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَبَإٍ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام قَدِ ابْتُلِیَ بِالْمُخْتَارِ ثُمَّ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحَارِثَ الشَّامِیَّ وَ بُنَانَ فَقَالَ کَانَا یَکْذِبَانِ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ثُمَّ ذَکَرَ الْمُغِیرَةَ بْنَ سَعِیدٍ وَ بَزِیعاً وَ السَّرِیَّ وَ أَبَا الْخَطَّابِ وَ مَعْمَراً وَ بَشَّارَ الشَّعِیرِیِّ وَ حَمْزَةَ التِّرْمِذِیَّ (3) وَ صَائِدَ النَّهْدِیِّ فَقَالَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ إِنَّا لَا نَخْلُو مِنْ کَذَّابٍ یَکْذِبُ عَلَیْنَا أَوْ عَاجِزِ الرَّأْیِ کَفَانَا اللَّهُ مَئُونَةَ کُلِّ کَذَّابٍ وَ أَذَاقَهُمْ حَرَّ الْحَدِیدِ (4).
**[ترجمه]رجال کشی: ابن سنان
ص: 262
از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: ما اهل بیتی راستگفتار هستیم، اما پیوسته دروغگویانی هستند که بر ما دروغ می بندند و راستگویی ما را با دروغی که بر ما میبندند در نزد مردم بیاثر میکنند. رسول الله صلی الله علیه و آله راستگوترین مردم بود و مسیلمه بر او دروغ می بست. امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز راستگوترین خلق خدا بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله بود و عبد اللَّه بن سبا - لعنت خدا بر او باد - بر او دروغ می بست و با نسبت های دروغ سخنان راست او را مشوب میکرد. حضرت اباعبداللَّه، حسین بن علی، نیز مبتلا به مختار بود. سپس حضرت صادق علیه السلام سخن از حارث شامی و بنان به میان آوردند و فرمودند: این دو نفر بر علی بن الحسین علیهما السلام دروغ می بستند. سپس نام مغیرة بن سعید و بزیعا و سری و أبالخطاب و معمر و بشار شعیری و حمزه ترمذی - . در مصدر به جای ترمذی، یزیدی آمده است. مامقانی از نسخهای تصحیح شده، بربری نقل کرده است. در المقالات و الفرق و فرق الشیعه نوبختی آمده است: حمزة بن عمارة از کیسانیه بود و اهل مدینه، از آنها جدا شد و مدعی شد که خود پیامبر و محمد بن حنفیه خدا است و اینکه حمزه امام و پیامبر است و بر او هفت راه از آسمان نازل میشود که با آنها زمین را میگشاید و بر آن مالک میشود. عدهای از اهل مدینه و اهل کوفه پیرو او شدند و امام باقر علیه السلام او را مورد لعن خویش قرار داد و از او بیزاری جست و او را تکذیب نمود و به دنبالش شیعه نیز از او بیزاری جستند. دو نفر از اهالی نهد کوفه به نامهای صائد و بیان بن سمعان راه او را ادامه دادند. -
و صائد نهدی را بردند و فرمودند: خدا آنها را لعنت کند! ما خانواده هیچگاه از دروغ دروغ گویان یا افراد عاجزالرأی آسوده نیستیم، خداوند ما را از دردسر هر دروغگو نگه دارد و آنها را به حرارت آهن مبتلا سازد. - . رجال کشی : 196 و 197 -
**[ترجمه]
عاجز الرأی أی ضعیف العقل یعتقد فیهم ما یکذبه العقل المستقیم.
lt;meta info="\\"عاجزالرأی\\" کسی است که درک ضعیفی دارد و سخنانی که عقلا درباره امامان تکذیب میکنند را بدون تأمل میپذیرد .
**[ترجمه]
دَفَنَهَا اطَّلَعَ یُونُسُ بْنُ ظَبْیَانَ فِی قَبْرِهَا فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ (1).
**[ترجمه]رجال کشی: ابیعتبه - . در مصدر: عمار بن ابیعتبه -
نقل کرده، یکی از دختران ابالخطاب مرد. هنگامی که
ص: 263
او را دفن کرد، یونس بن ظبیان بر قبر او حاضر شد و گفت: سلام بر تو ای دختر رسول خدا! - . رجال کشی : 233 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ قَالَ سَمِعْتُ رَجُلًا مِنَ الطَّیَّارَةِ یُحَدِّثُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ أَنَّهُ قَالَ: کُنْتُ فِی بَعْضِ اللَّیَالِی وَ أَنَا فِی الطَّوَافِ فَإِذَا نِدَاءٌ مِنْ فَوْقِ رَأْسِی یَا یُونُسُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی فَرَفَعْتُ رَأْسِی فَإِذَا ج (2) فَغَضِبَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام غَضَباً لَمْ یَمْلِکْ نَفْسَهُ ثُمَّ قَالَ لِلرَّجُلِ اخْرُجْ عَنِّی لَعَنَکَ اللَّهُ وَ لَعَنَ مَنْ حَدَّثَکَ وَ لَعَنَ یُونُسَ بْنَ ظَبْیَانَ أَلْفَ لَعْنَةٍ تَتْبَعُهَا أَلْفُ لَعْنَةٍ کُلُّ لَعْنَةٍ مِنْهَا تُبْلِغُکَ قَعْرَ جَهَنَّمَ (3) أَشْهَدُ مَا نَادَاهُ إِلَّا شَیْطَانٌ أَمَا إِنَّ یُونُسَ مَعَ أَبِی الْخَطَّابِ فِی أَشَدِّ الْعَذَابِ مَقْرُونَانِ وَ أَصْحَابَهُمَا إِلَی ذَلِکَ الشَّیْطَانِ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ آلِ فِرْعَوْنَ فِی أَشَدِّ الْعَذَابِ سَمِعْتُ ذَلِکَ مِنْ أَبِی علیه السلام فَقَالَ یُونُسُ فَقَامَ الرَّجُلُ مِنْ عِنْدِهِ فَمَا بَلَغَ الْبَابَ إِلَّا عَشْرَ خُطًی حَتَّی صُرِعَ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ قَدْ قَاءَ رَجِیعَهُ وَ حُمِلَ مَیِّتاً فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام أَتَاهُ مَلَکٌ بِیَدِهِ عَمُودٌ فَضَرَبَ عَلَی هَامَتِهِ ضَرْبَةً قُلِبَ مِنْهَا مَثَانَتُهَا حَتَّی قَاءَ رَجِیعَهُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ بِرُوحِهِ إِلَی الْهَاوِیَةِ وَ أَلْحَقَهُ بِصَاحِبِهِ الَّذِی حَدَّثَهُ یُونُسُ بْنُ ظَبْیَانَ وَ رَأَی الشَّیْطَانَ الَّذِی کَانَ یَتَرَاءَی لَهُ (4).
**[ترجمه]رجال کشی: یونس نقل کرده، شنیدم مردی از طیاره با حضرت رضا علیه السّلام درباره یونس بن ظبیان صحبت میکرد و میگفت که او گفته است: در یکی از شبها که مشغول طواف بودم، ناگاه ندایی از بالای سرم شنیدم که: ای یونس! من خدای یکتایم که خدایی جز من نیست، مرا عبادت کن و نماز را برای یاد من به پای دار! سرم را بلند کردم و ناگهان جبرئیل را دیدم. امام رضا علیه السّلام از شنیدن این سخن چنان خشمگین شدند که نتوانستند خودداری کنند، بعد به آن مرد فرمودند: از پیش من بیرون شو! خدا تو را و کسی که این حدیث را برایت نقل کرده و یونس بن ظبیان را هزار بار لعنت کند که هر کدام از آن لعنتها، هزار لعنت دیگر در پی داشته باشد که هر یک از آنها تو را رهسپار قعر جهنم کنند! من گواهی میدهم که جز شیطان کس دیگری به او چنین سخنی نگفته است. اما یونس و ابالخطاب، با هم در شدیدترین عذاب گرفتارند و یاران آن دو تا آن شیطان، به همراه فرعون و آل فرعون در شدیدترین عذاب ها مبتلایند، این سخن را از پدرم شنیدم.
یونس (راوی این روایت) میگوید: آن مرد از جای خویش حرکت کرد، هنوز ده قدم مانده بود به درب خانه، که بیهوش بر زمین افتاد و مدفوعش از راه دهان خارج شد و از دنیا رفت. حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: فرشته ای با گرزی بر دست آمد و چنان بر سر او نواخت که از درون زیر و رو شد و مدفوعش از دهانش خارج شد، و خداوند روح او را فوراً به هاویه جهنم برد و به همان دوستش که از یونس بن ظبیان آن حدیث را برایش نقل کرده بود ملحق کرد. این هم، همان شیطانی را که او مشاهده کرده بود، دید. - . رجال کشی : 233 و 233 -
**[ترجمه]
من الطیارة أی الذین طاروا إلی الغلو فإذا ج أی جبرئیل.
lt;meta info="\\"طیاره\\" کسانی اند که به غلو پر کشیده شدهاند.
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمَنَاقِبِ (5)، لِمُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ مَثَلُکَ فِی أُمَّتِی مَثَلُ الْمَسِیحِ عِیسَی ابْنِ
ص: 264
مَرْیَمَ افْتَرَقَ قَوْمُهُ ثَلَاثَ فِرَقٍ فِرْقَةٌ مُؤْمِنُونَ وَ هُمُ الْحَوَارِیُّونَ وَ فِرْقَةٌ عَادُوهُ وَ هُمُ الْیَهُودُ وَ فِرْقَةٌ غَلَوْا فِیهِ فَخَرَجُوا عَنِ الْإِیمَانِ وَ إِنَّ أُمَّتِی سَتَفْتَرِقُ فِیکَ ثَلَاثَ فِرَقٍ فَفِرْقَةٌ (1) شِیعَتُکَ وَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ فِرْقَةٌ عَدُوُّکَ وَ هُمُ الشَّاکُّونَ وَ فِرْقَةٌ تَغْلُو فِیکَ وَ هُمُ الْجَاحِدُونَ وَ أَنْتَ فِی الْجَنَّةِ یَا عَلِیُّ وَ شِیعَتُکَ وَ مُحِبُّ (2) شِیعَتِکَ وَ عَدُوُّکَ وَ الْغَالِی فِی النَّارِ (3).
**[ترجمه]کتاب مناقب - . که به آن ایضاح دفائن انواصب هم میگویند. -
محمّد بن احمد بن شاذان: با اسناد خود از حضرت صادق علیه السلام و ایشان از پدران خود از علی بن ابیطالب علیه السّلام نقل کردهاند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: یا علی! مَثَل تو در میان امت، چون مسیح، عیسی پسر مریم، است
ص: 264
که قوم او به سه گروه تقسیم شدند: گروه مؤمنین که همان حوارییناند، و گروهی که دشمن او بودند که همان یهودیاناند، و گروهی که در باره او غلو کردند و از ایمان خارج شدند. امت من نیز در مورد تو سه گروه می شوند: گروه شیعیانت - . در مصدر در این قسمت این عبارت هم وجود دارد: و محبین شیعیانت - که همان مؤمنیناند، و گروه دشمنانت که آنهایی هستند که در تو شک دارند، و گروهی که در باره تو غلو میکنند که کافرند. و تو ای علی! به همراه شیعیان و محبین شیعیانت در بهشت هستید و دشمنان تو و غالیان در جهنماند. - . ایضاح دفائن النواصب : 33 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَرْفَعُونِی فَوْقَ حَقِّی فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اتَّخَذَنِی عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَنِی نَبِیّاً (4).
**[ترجمه]نوادر راوندی: با اسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام و ایشان از پدران خود نقل کردند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: مرا بالاتر از این مقامی که دارم، نبرید؛ خداوند متعال قبل از اینکه مرا پیامبر نماید، مرا بنده خود قرار داده است. - . نوادر راوندی : 16 . این حدیث از کتاب جعفریات : 181 استخراج شده است. -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام احْذَرُوا عَلَی شَبَابِکُمُ الْغُلَاةَ لَا یُفْسِدُوهُمْ فَإِنَّ الْغُلَاةَ شَرُّ خَلْقٍ یُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ یَدَّعُونَ الرُّبُوبِیَّةَ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ الْغُلَاةَ لَشَرٌّ (5) مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِلَیْنَا یَرْجِعُ الْغَالِی فَلَا نَقْبَلُهُ وَ بِنَا یَلْحَقُ الْمُقَصِّرُ فَنَقْبَلُهُ فَقِیلَ لَهُ کَیْفَ ذَلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ الْغَالِی قَدِ اعْتَادَ تَرْکَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصِّیَامِ وَ الْحَجِّ فَلَا یَقْدِرُ عَلَی تَرْکِ عَادَتِهِ وَ عَلَی الرُّجُوعِ إِلَی
ص: 265
طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَداً وَ إِنَّ الْمُقَصِّرَ إِذْ عَرَفَ عَمِلَ وَ أَطَاعَ (1).
**[ترجمه]امالی طوسی: فضیل بن یسار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: بر جوانان خود بر حذر باشید که غالیان آنها را فاسد نکنند! که غالیان بدترین خلق خدایند. عظمت خدا را کوچک میکنند و برای بندگان ربوبیت ادعا میکنند، به خدا قسم غلات، از یهود و نصاری و مجوس و مشرکان بدترند. سپس فرمودند: غالی پیش ما باز میگردد و ما او را نخواهیم پذیرفت، ولی اگر کسی که در باره ما کوتاهی کرده، پیش ما بازگردد او را می پذیریم. کسی گفت: چطور چنین چیزی ممکن است ای فرزند رسول خدا؟ فرمودند: غالی عادت به ترک نماز و زکات و روزه و حج کرده و دیگر نمیتواند عادت خود را ترک کند و برگشت
ص: 265
به اطاعت خدا نماید، ولی مقصر وقتی بفهمد، عمل میکند و اطاعت می نماید. - . أمالی طوسی : 54 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْحُسَیْنُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَحْمَدَ الْأَزْدِیِّ (2) عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنَ الْغُلَاةِ کَبَرَاءَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ مِنَ النَّصَارَی اللَّهُمَّ اخْذُلْهُمْ أَبَداً وَ لَا تَنْصُرْ مِنْهُمْ أَحَداً (3).
**[ترجمه]امالی طوسی: إبن نباته از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: بار خدایا من از غالیان بیزارم، همانطور که عیسی بن مریم از نصاری بیزار بود، خدایا آنها را برای همیشه خوار گردان و هیچ کدامشان را نصرت مفرما. - . همان -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ بِالتَّشْبِیهِ وَ الْجَبْرِ فَهُوَ کَافِرٌ مُشْرِکٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَآءُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا ابْنَ خَالِدٍ إِنَّمَا وَضَعَ الْأَخْبَارَ عَنَّا فِی التَّشْبِیهِ وَ الْجَبْرِ الْغُلَاةُ الَّذِینَ صَغَّرُوا عَظَمَةَ اللَّهِ تَعَالَی فَمَنْ أَحَبَّهُمْ فَقَدْ أَبْغَضَنَا وَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ عَادَانَا وَ مَنْ عَادَاهُمْ فَقَدْ وَالانَا وَ مَنْ وَصَلَهُمْ فَقَدْ قَطَعَنَا وَ مَنْ قَطَعَهُمْ فَقَدْ وَصَلَنَا وَ مَنْ جَفَاهُمْ فَقَدْ بَرَّنَا وَ مَنْ بَرَّهُمْ فَقَدْ جَفَانَا وَ مَنْ أَکْرَمَهُمْ فَقَدْ أَهَانَنَا وَ مَنْ أَهَانَهُمْ فَقَدْ أَکْرَمَنَا وَ مَنْ قَبِلَهُمْ فَقَدْ رَدَّنَا وَ مَنْ رَدَّهُمْ فَقَدْ قَبِلَنَا وَ مَنْ أَحْسَنَ إِلَیْهِمْ فَقَدْ أَسَاءَ إِلَیْنَا وَ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْهِمْ فَقَدْ أَحْسَنَ إِلَیْنَا وَ مَنْ صَدَّقَهُمْ فَقَدْ کَذَّبَنَا وَ مَنْ کَذَّبَهُمْ فَقَدْ صَدَّقَنَا وَ مَنْ أَعْطَاهُمْ فَقَدْ حَرَمَنَا وَ مَنْ حَرَمَهُمْ فَقَدْ أَعْطَانَا یَا ابْنَ خَالِدٍ مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا فَلَا یَتَّخِذَنَّ مِنْهُمْ وَلِیّاً وَ لَا نَصِیراً (4).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: حسین بن خالد روایت کرده که حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: هر کس قائل به تشبیه و جبر باشد، کافر و مشرک است و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم. ای إبن خالد! اخباری که در مورد تشبیه و جبر به ما نسبت داده اند از ساختههای غالیان است که عظمت خدا را کوچک میکنند، هر کس آنها را دوست بدارد، با ما دشمنی کرده و هر کس آنها را دشمن بدارد، با ما دوستی کرده است. هر که آنها را دوست بگیرد، ما را دشمن خویش کرده و هر که دشمن آنها شود، با ما دوست شده است. هر که با آنها بپیوندد، با ما قطع رابطه کرده و کسی که از آنها قطع رابطه نماید، به ما پیوسته است. هر که با آنها بدرفتار باشد، با ما خوشرفتاری نموده و هر که با آنها خوشرفتار باشد، با ما بدرفتاری کرده است. کسی که آنها را گرامی بدارد، به ما اهانت کرده و هر که به آنها اهانت کند، ما را گرامی داشته است. کسی که آنها را بپذیرید، ما را رد کرده و کسی که آنها را رد کند، ما را پذیرفته است. کسی که به آنها نیکی کند، به ما بدی کرده و کسی که با آنها بدی کند، به ما نیکی کرده است. هر که آنها را تصدیق کند، ما را تکذیب نموده و کسی که آنها را تکذیب نماید، ما را تصدیق کرده است. کسی که آنها را مورد بخشش خود قرار دهد، ما را محروم کرده و کسی که آنها را محروم نماید، به ما بخشیده است. ای إبن خالد! هر کس که از شیعیان ما باشد، هرگز آنها را دوست و یاور خود نمی گیرد. - . عیون الأخبار : 81 و 82 -
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج وَ مِمَّا خَرَجَ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ رَدّاً عَلَی الْغُلَاةِ مِنَ التَّوْقِیعِ جَوَاباً لِکِتَابٍ کُتِبَ إِلَیْهِ عَلَی یَدَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ هِلَالٍ الْکَرْخِیِّ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ تَعَالَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَمَّا یَصِفُونَ سُبْحَانَهُ وَ بِحَمْدِهِ لَیْسَ نَحْنُ شُرَکَاءَهُ فِی عِلْمِهِ وَ لَا فِی قُدْرَتِهِ
ص: 266
بَلْ لَا یَعْلَمُ الْغَیْبَ غَیْرُهُ کَمَا قَالَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ (1) وَ أَنَا وَ جَمِیعُ آبَائِی مِنَ الْأَوَّلِینَ آدَمُ وَ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ غَیْرُهُمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ مِنَ الْآخِرِینَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ غَیْرُهُمْ مِمَّنْ مَضَی مِنَ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ إِلَی مَبْلَغِ أَیَّامِی وَ مُنْتَهَی عَصْرِی عَبِیدُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی (2) یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ قَدْ آذَانَا جُهَلَاءُ الشِّیعَةِ وَ حُمَقَاؤُهُمْ وَ مَنْ دِینُهُ جَنَاحُ الْبَعُوضَةِ أَرْجَحُ مِنْهُ وَ أُشْهِدُ اللَّهَ (3) الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ کَفَی بِهِ شَهِیداً وَ مُحَمَّداً رَسُولَهُ (4) وَ مَلَائِکَتَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ أَوْلِیَاءَهُ وَ أُشْهِدُکَ وَ أُشْهِدُ کُلَّ مَنْ سَمِعَ کِتَابِی هَذَا أَنِّی بَرِی ءٌ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی رَسُولِهِ مِمَّنْ یَقُولُ إِنَّا نَعْلَمُ الْغَیْبَ أَوْ نُشَارِکُ اللَّهَ فِی مُلْکِهِ أَوْ یُحِلُّنَا مَحَلًّا سِوَی الْمَحَلِّ الَّذِی نَصَبَهُ اللَّهُ لَنَا (5) وَ خَلَقَنَا لَهُ أَوْ یَتَعَدَّی بِنَا عَمَّا قَدْ فَسَّرْتُهُ لَکَ وَ بَیَّنْتُهُ فِی صَدْرِ کِتَابِی وَ أُشْهِدُکُمْ أَنَّ کُلَّ مَنْ نَتَبَرَّأُ مِنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ یَبْرَأُ مِنْهُ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَوْلِیَاءَهُ وَ جَعَلْتُ هَذَا التَّوْقِیعَ الَّذِی فِی هَذَا الْکِتَابِ أَمَانَةً فِی عُنُقِکَ وَ عُنُقِ مَنْ سَمِعَهُ أَنْ لَا یَکْتُمَهُ مِنْ أَحَدٍ مِنْ مَوَالِیَّ وَ شِیعَتِی حَتَّی یَظْهَرَ عَلَی هَذَا التَّوْقِیعِ الْکُلُّ (6) مِنَ الْمَوَالِی لَعَلَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَتَلَافَاهُمْ فَیَرْجِعُونَ إِلَی دِینِ اللَّهِ الْحَقِّ وَ ینتهوا (7) (یَنْتَهُونَ) عَمَّا لَا یَعْلَمُونَ مُنْتَهَی أَمْرِهِ وَ لَا یَبْلُغُ مُنْتَهَاهُ فَکُلُّ مَنْ
ص: 267
فَهِمَ کِتَابِی وَ لَمْ یَرْجِعْ (1) إِلَی مَا قَدْ أَمَرْتُهُ وَ نَهَیْتُهُ فَلَقَدْ (2) حَلَّتْ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ مِنَ اللَّهِ وَ مِمَّنْ ذَکَرْتُ مِنْ عِبَادِهِ الصَّالِحِینَ (3).
**[ترجمه]احتجاج: از نوشتهجاتی که، در مورد ردّ غلات، از حضرت صاحبالزمان رسیده، توقیعی است که در جواب نامه محمّد بن علی بن هلال کرخی با این مضمون صادر شده است: ای محمّد بن علی! خداوند بلند مرتبهتر از آنیست که ایشان وصفش میکنند، منزه است و ستایشش میکنم، ما هرگز شریک در علم و قدرت او نیستیم،
ص: 266
بلکه غیب را جز او کسی نمیداند؛ چنانچه در کتاب محکمش فرمود: «قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ» - . نمل / 65 - {بگو هر که در آسمانها و زمین است جز خدا غیب را نمی شناسند}. و من و تمام پدرانم چه از اولینها، آدم و نوح و ابراهیم و موسی و سایر پیامبران و چه از آخرینها، محمّد رسول الله و علی بن ابیطالب و حسن و حسین و دیگر امامان صلوات الله علیهم اجمعین تا به این زمان که به من رسیده و عصر من شده، همگی بندگان خدا عزّ و جلّ هستیم. خداوند عزّ و جلّ میفرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی * قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً * قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی» - . طه / 124 - 126 - {هر کس از یاد من دل بگرداند در حقیقت زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم * می گوید پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی با آنکه بینا بودم * می فرماید همانطور که نشانه های ما بر تو آمد و آن را به فراموشی سپردی امروز همان گونه فراموش می شوی}. ای محمّد بن علی! شیعیان نادان و احمق و کسانی که یک پر مگس از دین آنها سنگینتر است، موجب آزار ما هستند. خدای یکتا را، که خودش در گواهی کافی است، و محمّد رسولش را، و ملائکهاش و تمام انبیاء و اولیای خدا را و تو را و نیز هر که را که این نامه مرا بخواند شاهد میگیرم که، من به خدا و رسولش بیزاری میجویم از کسی که بگوید، ما علم غیب داریم، یا شریک خدا در مُلک او هستیم، یا برای ما مقامی غیر از آن مقامی که خدا برایمان معین کرده - . در مصدر: خدا به آن بری ما راضی شده -
و ما را برای آن آفریده روا بداند، یا ما غیر از آنی باشیم که در ابتدای نامه برایت توضیح دادم. و شما را گواه می گیرم که هر کس که ما از او بیزار باشیم، خدا و ملائکه و پیامبران و اولیای خدا از او بیزارند. این نامه را چون امانتی بر گردن تو و گردن هر که این نامه را بشنود قرار میدهم، که این نامه را از هیچ یک از دوستان و شیعیان ما را پنهان ننمایید تا تمام دوستان ما از آن اطلاع یابند، شاید که خداوند عزّ وجلّ با آنها تلافی کند و آنها به دین حقیقی برگردند و از آنچه از واقع آن اطلاع ندارند و به کنه آن نمیرسند، دست بردارند. پس هر کس
ص: 267
این نامه مرا شنید و به آنچه که امر و نهی کرده ام بازنگشت مشمول لعنت خدا و تمام بندگان صالح او که گفتم خواهد شد. - . احتجاج طبرسی : 265 و 266 -
**[ترجمه]
المراد من نفی علم الغیب عنهم أنهم لا یعلمونه من غیر وحی و إلهام و أما ما کان من ذلک فلا یمکن نفیه إذ کانت عمدة معجزات الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام الإخبار عن المغیبات و قد استثناهم الله تعالی فی قوله إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ (4) و سیأتی تمام القول فی ذلک إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]منظور از این که علم غیب را از خود نفی میکنند این است که ایشان علم غیب را جز از طریق وحی و الهام نمیدانند، و اما علم غیب از طریق وحی و الهام را نمیتوان نفی کرد، زیرا عمده معجزات پیامبران و اوصیاء علیهم السلام خبر دادن از مسائل غیبی است. خداوند خود نیز، آنها را در این آیه استثناء نموده است: «إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ» - . جن / 27 - {جز پیامبری را که از او خشنود باشد}. به زودی توضیح این مطلب به طور تفصیل خواهد آمد. إن شاء الله
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا شَیْ ءٌ یَحْکِیهِ عَنْکُمُ النَّاسُ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ یَقُولُونَ إِنَّکُمْ تَدَّعُونَ أَنَّ النَّاسَ لَکُمْ عَبِیدٌ فَقَالَ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ شَاهِدٌ بِأَنِّی لَمْ أَقُلْ ذَلِکَ قَطُّ وَ لَا سَمِعْتُ أَحَداً مِنْ آبَائِی علیهم السلام قَالَ قَطُّ (5) وَ أَنْتَ الْعَالِمُ بِمَا لَنَا مِنَ الْمَظَالِمِ عِنْدَ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ إِنَّ هَذِهِ مِنْهَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ یَا عَبْدَ السَّلَامِ إِذَا کَانَ النَّاسُ کُلُّهُمْ عَبِیدَنَا عَلَی مَا حَکَوْهُ عَنَّا فَمِمَّنْ نَبِیعُهُمْ فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ السَّلَامِ أَ مُنْکِرٌ أَنْتَ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَنَا مِنَ الْوَلَایَةِ کَمَا یُنْکِرُهُ غَیْرُکَ قُلْتُ مَعَاذَ اللَّهِ بَلْ أَنَا مُقِرٌّ بِوَلَایَتِکُمْ (6).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: هروی نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! اینها چیست که مردم از شما نقل می کنند؟ فرمودند: چه چیزهایی؟ عرض کردم: میگویند شما ادعا میکنید که مردم بنده شما هستند. فرمودند: خداوندا! ای آفریننده آسمانها و زمین که از پنهان و آشکار اطلاع داری، تو شاهدی که من هرگز چنین چیزی نگفته ام و هرگز از هیچیک از پدرانم علیهم السلام نیز چنین چیزی نشنیده ام، تو خود میدانی که این امت چه ستمهایی به ما روا میدارند که این هم یکی از آنها است .
سپس روی به جانب من نموده و فرمودند: ای عبدالسلام! اگر مردم، همانطور که میگویند، بنده ما باشند، ما آنها را به چه کسی می فروشیم؟ عرض کردم: درست است ای فرزند رسول خدا. سپس فرمودند: ای عبدالسلام! آیا تو هم مانند دیگران ولایت ما را، که خدا آن را واجب نموده است، منکر هستی؟ عرض کردم: خدا پناه دهد! من اقرار به ولایت شما دارم. - . عیون أخبار الرضا : 311 -
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 268
صنفان لا تنالهما شفاعتی : سلطان غشوم عسوف ، وغال فی الدین مارق منه غیر تائب ولا نازع.(1)
**[ترجمه]قرب الإسناد: هارون بن صدقه از امام صادق و ایشان از پدرشان امام باقر علیهما السلام نقل کردهاند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند:
ص: 268
دو گروه هستند که به شفاعت من نمیرسند: سلطان ستمگر و ظالم، غالی در دین که از دین خارج شده است و توبه نکرده و از آن دست نکشیده است. - . قرب الإسناد : 31 -
**[ترجمه]
الغشم الظلم کالعسف و مرق منه خرج قوله و لا نازع أی لا ینزع نفسه منه و فی بعض النسخ بالباء الموحدة و الراء المهملة أی غیر فائق فی العلم.
**[ترجمه]الغشم الظلم کالعسف و مرق منه خرج قوله و لا نازع أی لا ینزع نفسه منه و فی بعض النسخ بالباء الموحدة و الراء المهملة أی غیر فائق فی العلم.
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد الطَّیَالِسِیُّ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَظِّمُوا اللَّهَ وَ عَظِّمُوا رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله وَ لَا تُفَضِّلُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَحَداً فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ فَضَّلَهُ وَ أَحِبُّوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ حُبّاً مُقْتَصِداً وَ لَا تَغْلُوا (2) وَ لَا تَفَرَّقُوا وَ لَا تَقُولُوا مَا لَا نَقُولُ فَإِنَّکُمْ إِنْ قُلْتُمْ وَ قُلْنَا مِتُّمْ وَ مِتْنَا ثُمَّ بَعَثَکُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَنَا فَکُنَّا حَیْثُ یَشَاءُ اللَّهُ وَ کُنْتُمْ (3).
**[ترجمه]قرب الاسناد: فضیل بن عثمان نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: از خدا پروا کنید و او را تعظیم کنید و رسولش صلی الله علیه و آله را گرامی بدارید و هیچکس را بر پیامبرش مقدم ندارید، که خود خداوند متعال او را مقدم داشته است. و اهل بیت پیامبرتان را به طور معتدل دوست بدارید و غلو نکنید و تفرقه بوجود نیاورید و آنچه را ما نمیگوییم، نگویید؛ زیرا اگر بگویید و بگوییم و بمیرید و بمیریم و سپس خداوند شما را برانگیزد و ما را برانگیزد، ما آنطور که خدا بخواهد خواهیم بود و شما نیز همانطور که بخواهد، خواهید بود. - . همان : 61 -
**[ترجمه]
أی حیث یشاء الله فی مکان غیر مکاننا أو محرومین عن لقائنا هذا إذا کان المراد بقوله قلتم و قلنا قلتم غیر قولنا کما هو الظاهر و إن کان المعنی قلتم مثل قولنا کان المعنی کنتم معنا أو حیث کنا أو هو عطف علی کنا.
lt;meta info="\\"شما نیز ...\\" یعنی شما نیز همان طور که خدا بخواهد، در مکانی غیر از مکان ما هستید، یا از ملاقات ما محروم هستید. این دو معنا در صورتی است که منظور از \\"بگوئید و بگوییم\\" چیزی غیر از آنچه که ما میگوییم باشد. و اگر منظور، همان چیزی که ما میگوییم باشد، معنای جمله آخر نیز این است که: شما نیز با ما هستید یا در مکان ما هستید .
**[ترجمه]
ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ رَفَعَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: رَجُلَانِ لَا تَنَالُهُمَا شَفَاعَتِی صَاحِبُ سُلْطَانٍ عَسُوفٍ غَشُومٍ وَ غَالٍ فِی الدِّینِ مَارِقٌ (4).
قب، المناقب لابن شهرآشوب مغفل بن یسار عن النبی صلی الله علیه و آله مثله (5).
**[ترجمه]خصال: محمد بن عبدالجبار در حدیثی که سند آن مرفوع است روایت کرده که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: دو دستهاند که شفاعت من به آنها نمیرسد؛ سلطان ظالم و ستمکار و کسی که در دین غلو میکند و از آن خارج شده است. - . خصال 1 : 33 -
در مناقب إبن شهر آشوب نیز مانند همین، به روایت مغفل بن یسار از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل شده است. - . مناقب آل ابیطالب 1 : 226 -
**[ترجمه]
ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ مَعاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ
ص: 269
سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ علیهما السلام أَدْنَی مَا یَخْرُجُ بِهِ الرَّجُلُ مِنَ الْإِیمَانِ أَنْ یَجْلِسَ إِلَی غَالٍ فَیَسْتَمِعَ إِلَی حَدِیثِهِ وَ یُصَدِّقَهُ عَلَی قَوْلِهِ إِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِی لَا نَصِیبَ لَهُمَا فِی الْإِسْلَامِ الْغُلَاةُ وَ الْقَدَرِیَّةُ (1).
**[ترجمه]خصال: علی بن سالم از پدر خود روایت کرده که
ص: 269
حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: کوچکترین چیزی که شخص را از ایمان خارج می کند این است که پیش یک غالی بنشینید و به سخن او گوش دهد و گفتارش را تصدیق نماید. پدرم از پدر خود و ایشان از جدشان برایم نقل کردند که رسول الله صلوات اللَّه علیهم فرمودند: دو گروه از امت من از اسلام نصیبی ندارند؛ غالیان و قدریه. - . خصال 1 : 37 -
**[ترجمه]
ل، الخصال الْأَرْبَعُمِائَةٍ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِیَّاکُمْ وَ الْغُلُوَّ فِینَا قُولُوا إِنَّا عَبِیدٌ مَرْبُوبُونَ وَ قُولُوا فِی فَضْلِنَا (2) مَا شِئْتُمْ (3).
**[ترجمه]خصال: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: از غلوّ در باره ما بپرهیزید! بگویید ما بندگان تحت ربوبیت خدا هستیم، بعد از این هر چه میخواهید - . یعنی هر چه که مناسب بندگان و مربوبین باشد. - در فضل ما بگویید. - . خصال 2 : 157 -
**[ترجمه]
ل، الخصال أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی یَزِیدَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ قَالَ هُمْ سَبْعَةٌ الْمُغِیرَةُ وَ بَیَانٌ (4) وَ صَائِدٌ وَ حَمْزَةُ بْنُ عُمَارَةَ الْبَرْبَرِیُّ وَ الْحَارِثُ الشَّامِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَارِثِ وَ أَبُو الْخَطَّابِ (5).
**[ترجمه]خصال: شخصی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان در مورد آیه: «هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ * تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ» - . شعرا / 221 و 222 - {آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسی فرود می آیند * بر هر دروغزن گناهکاری فرود می آیند} فرمودند: آنها هفت نفر بودند: مغیره و بیان - . در یکی از نسخهها: بنان -
و صائد و حمزة بن عمارة بربری و حارث شامی و عبد اللَّه بن حارث و ابوالخطاب. - . خصال 2 : 36 . کشی هم در رجال : 187 این حدیث را با سندی متفاوت نقل کرده است. در آن به صورت بنان، با نون، است -
**[ترجمه]
المغیرة و هو ابن سعید من الغلاة المشهورین و قد وردت أخبار کثیرة فی لعنه و سیأتی بعضها و بیان فی بعض النسخ بالباء الموحدة ثم المثناة و فی بعضها ثم النون و هو الذی ذکره الکشی بالنون
وَ رَوَی بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ بُنَانَ الْبَیَانِ (6) وَ إِنَّ بُنَاناً لَعَنَهُ اللَّهُ کَانَ یَکْذِبُ عَلَی أَبِی
ص: 270
أَشْهَدُ کَانَ أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام عَبْداً صَالِحاً (1).
أقول: قال مؤلف کتاب میزان الاعتدال من علماء المخالفین بیان الزندیق (2) قال ابن نمیر قتله خالد بن عبد الله القسری و أحرقه بالنار.
قلت هذا بیان بن سمعان النهدی من بنی تمیم ظهر بالعراق بعد المائة و قال بإلهیة علی علیه السلام و أن جزءا إلهیا متحد بناسوته ثم من بعده فی ابنه محمد بن الحنفیة ثم فی أبی هاشم ولد محمد بن الحنفیة ثم من بعده فی بیان هذا و کتب بیان کتابا إلی أبی جعفر الباقر علیهما السلام یدعوه إلی نفسه و أنه نبی انتهی کلامه (3).
و الصائد هو النهدی الذی لعنه الصادق علیه السلام مرارا و حمزة من الکذابین الملعونین و سیأتی لعنه و کذا الحارث و ابنه و أبو الخطاب محمد بن أبی زینب ملعونون علی لسان الأئمة علیهم السلام و سیأتی بعض أحوالهم.
**[ترجمه]مغیره، همان ابنسعید از غالیان مشهور است که روایات زیادی در لعن او وارد شده که بعضی از آنها را میآوریم. و \\"بیان\\"، در بعضی از نسخه ها \\"بتان\\" و در بعضی دیگر \\"بنان\\" نوشته شده است. او همان است که کشی در رجال خود آن را \\"بنان\\" ذکر کرده و با اسناد خود از زراره روایت کرده که شنیدم حضرت باقر علیه السّلام میفرمودند: خداوند بنان بیان - . این حدیث را مامقانی در کتاب رجال خود نقل کرده و در آن به صورت بنان تبان است. نوبختی در فرق الشیعة : 28 که او تبان است، او در کوفه علوفه میفروخت، سپس مدعی شد محمد بن علی بن الحسین او را وصی خود قرار داده است. خالد بن عبدالله قسری او و پانزده نفر از یارانش را گرفت و آنها را با چوبهای نی بست و در مسجد کوفه بر رویشان نفت ریخت و آتش رویشان ریخت. در صفحه 34 مینویسد: بیان بعد از وفات أبیهاشم مدعی نبوت شد و به امام باقر علیه السلام نامهای نوشت و او را به خود و اقرار به نبوتش دعوت کرد و برای ایشان نوشت: تسلیم شو تا سالم بمانی و و در سلم اوج بگیری و نجات یابی و بهرهمند شوی. تو نمیدانی که خداوند نبوت و رسالت را کجا قرار داده است و رسول جز ابلاغ روشنگر وظیفهای ندارد و کسی که انذار کند، دیگر معذور است. امام باقر علیه السلام علیه السلام به پیک بیان، که عمر بن أبی عفیف أزدی نام داشت، دستور دادند که کاغذ نامه را بخورد. - را لعنت کند! و بنان - که خدا او را لعنت کند - بر پدرم دروغ میبست،
ص: 270
من گواهی میدهم که پدرم، علی بن الحسین علیهما السلام، بندهای صالح بود. - . رجال کشی : 194 -
میگویم: نویسنده کتاب میزان الاعتدال که از دانشمندان اهل سنت است گفته: نامش بیان زندیق - . در یکی از نسخههای مصدر و در لسان المیزان اینطور است: بیان بن زریق -
است. إبن نمیر گفته است: خالد بن عبد اللَّه قسری او را کشت و با آتش سوزاند .
من میگویم: بیان بن سمعان نهدی از بنی تمیم بود که پس از سال صدم هجرت در عراق ظهور کرد و قائل به خدائی علی علیه السلام شد و مدعی شد که جزئی از خدا، با پیکر ایشان اتحاد یافته است، سپس همین جزء در فرزندشان محمّد بن حنفیه، و سپس در ابوهاشم پسر محمّد بن حنفیه، و پس از او در همین بیان حلول کرده است. بیان نامه ای به حضرت باقر علیه السّلام نوشت و ایشان را به خود دعوت کرد و مدعی شد که پیامبر است. - . میزان الاعتدال 1 : 357 ، لسان المیزان 2 : 69 -
و صائد همان نهدی است که حضرت صادق علیه السّلام بارها او را لعنت کرده است. و حمزه از دروغگویان ملعونی است که به زودی لعن او خواهد آمد. همچنیناند حارث و پسر او ابولخطاب محمّد بن ابی زینب، که به زبان ائمه علیهم السّلام لعنت شده اند و بعضی از احوال آنها خواهد آمد.
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: قَالَ الْمَأْمُونُ لِلرِّضَا علیه السلام بَلَغَنِی أَنَّ قَوْماً یَغْلُونَ فِیکُمْ وَ یَتَجَاوَزُونَ
ص: 271
فِیکُمُ الْحَدَّ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَرْفَعُونِی فَوْقَ حَقِّی فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی اتَّخَذَنِی عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَنِی نَبِیّاً قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (1) وَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَهْلِکُ فِیَّ اثْنَانِ وَ لَا ذَنْبَ لِی مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ وَ إِنَّا لَنَبْرَأُ (2) إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ یَغْلُو فِینَا فَیَرْفَعُنَا فَوْقَ حَدِّنَا کَبَرَاءَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام مِنَ النَّصَارَی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ (3) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ- (4) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُمَا کَانَا یَتَغَوَّطَانِ فَمَنِ ادَّعَی لِلْأَنْبِیَاءِ رُبُوبِیَّةً أَوِ ادَّعَی لِلْأَئِمَّةِ رُبُوبِیَّةً أَوْ نُبُوَّةً أَوْ لِغَیْرِ الْأَئِمَّةِ إِمَامَةً فَنَحْنُ بُرَآءُ مِنْهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (5).
ص: 272
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: حسن بن جهم نقل کرده، مأمون به حضرت رضا علیه السّلام گفت: شنیده ام گروهی در باره شما غلو میکنند و از حد تجاوز میکنند.
ص: 271
حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: پدرم حضرت موسی بن جعفر از پدرش جعفر بن محمّد، و ایشان از پدر خود محمّد بن علی، و ایشان از پدرش علی بن حسین، و ایشان از پدر خود حسین بن علی، و ایشان از پدرشان علی بن ابیطالب علیهم السّلام، نقل کردهاند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: مرا از مقامی که دارم بالاتر نبرید، خداوند تبارک و تعالی قبل از اینکه مرا پیامبر قرار دهد مرا بنده خود قرار داد.
خداوند تبارک و تعالی فرمود: «و ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ * وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» - . آل عمران / 79 و 80 - {هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید * و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید. آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد} و علی علیه السّلام نیز میفرماید: دو دسته در مورد من هلاک میشوند با این که مرا گناهی نیست؛ دوستدار افراطگر و دشمن تفریطگر.
و ما به خداوند عزّ و جلّ بیزاری میجوییم از کسانی که در باره ما غلو می کنند و ما را بالاتر از مقامی که داریم می برند، همانطور که عیسی بن مریم علیه السلام از نصاری بیزاری جست. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ * ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» - . مائده / 116 و 117 - { و [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود ای عیسی پسر مریم آیا تو به مردم گفتی من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید گفت منزهی تو مرا نزیبد که [در باره خویشتن] چیزی را که حق من نیست بگویم اگر آن را گفته بودم قطعا آن را می دانستی آنچه در نفس من است تو می دانی و آنچه در ذات توست من نمی دانم چرا که تو خود دانای رازهای نهانی * جز آنچه مرا بدان فرمان دادی [چیزی] به آنان نگفتم [گفته ام] که خدا پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنید و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی تو خود بر آنان نگهبان بودی و تو بر هر چیز گواهی}
و فرمود: «لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ» - . نساء / 172 - {مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد و فرشتگان مقرب [نیز ابا ندارند]} و فرمود: «مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ» - . مائده / 75 - {مسیح پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز] پیامبرانی آمده بودند و مادرش زنی بسیار راستگو بود هر دو غذا می خوردند} معنایش این است که آنها تغوط میکردند، پس هر کس برای انبیاء مدّعی ربوبیت و یا برای ائمه مدّعی ربوبیت یا نبوّت شود و یا برای غیر ائمه مدعی امامت گردد، ما در دنیا و آخرت از آنها بیزاریم. - . عیون الأخبار : 324 و 325 -
ص: 272
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام مَنْ قَالَ بِالتَّنَاسُخِ فَهُوَ کَافِرٌ ثُمَّ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ الْغُلَاةَ أَلَا کَانُوا مَجُوساً (1) أَلَا کَانُوا نَصَارَی أَلَا کَانُوا قَدَرِیَّةً أَلَا کَانُوا مُرْجِئَةً أَلَا کَانُوا حَرُورِیَّةً ثُمَّ قَالَ علیه السلام لَا تُقَاعِدُوهُمْ وَ لَا تُصَادِقُوهُمْ وَ ابْرَءُوا مِنْهُمْ (2) بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ.
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: حسین بن خالد صیرفی از حضرت رضا علیه السّلام روایت کرده که ایشان فرمودند: هر که معتقد به تناسخ باشد کافر است. سپس فرمودند: خداوند غالیان را لعنت کند! چرا مجوسی نشدند؟ - . در مصدر: چرا یهودی نشدند؟ چرا مجوسی نشدند؟ -
چرا نصاری نشدند؟ چرا قدریه نشدند؟ چرا مرجئه نشدند؟ چرا حروریه نشدند؟ بعد فرمودند: با آنها نشست و برخاست و رفاقت نکنید و از آنها بیزاری بجویید، خدا از آنها بیزار باشد! - . عیون الأخبار : 325 -
**[ترجمه]
قوله ألا کانوا مجوسا أی هم شر من هؤلاء.
lt;meta info="\\"چرا مجوسی نشدند؟...\\" یعنی آنها از اینها هم بدترند.
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْغُلَاةِ وَ الْمُفَوِّضَةِ فَقَالَ الْغُلَاةُ کُفَّارٌ وَ الْمُفَوِّضَةُ مُشْرِکُونَ مَنْ جَالَسَهُمْ أَوْ خَالَطَهُمْ أَوْ وَاکَلَهُمْ (3) أَوْ شَارَبَهُمْ أَوْ وَاصَلَهُمْ أَوْ زَوَّجَهُمْ أَوْ تَزَوَّجَ إِلَیْهِمْ (4) أَوْ أَمِنَهُمْ أَوِ ائْتَمَنَهُمْ عَلَی أَمَانَةٍ أَوْ صَدَّقَ حَدِیثَهُمْ أَوْ أَعَانَهُمْ بِشَطْرِ کَلِمَةٍ خَرَجَ مِنْ وَلَایَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَلَایَةِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (5).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ابو هاشم جعفری نقل کرده، از حضرت رضا علیه السّلام درباره غالیان و مفوّضه پرسیدم؛ فرمودند: غالیان کافر و مفوّضه مشرک هستند، هر که با آنها مجالست نماید، یا معاشرت داشته باشد، یا آنها را در خوردن و آشامیدن همراهی کند، یا با آنها رابطه داشته باشد، و یا به آنها دختر بدهد و یا از آنها دختر بگیرد، یا امانت بگیرد و یا چیزی امانت بدهد، یا سخن آنها را تصدیق کند، یا کلمهای بگوید که موجب کمک به آنها شود، از ولایت خداوند عزّ و جلّ و ولایت رسول الله صلی الله علیه و آله و ولایت ما اهل بیت خارج میشود. - . همان : 326 -
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج م، تفسیر الإمام علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی (6) غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ (7) قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَهُ أَنْ یَسْأَلُوهُ طَرِیقَ الْمُنْعَمِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ أَنْ یَسْتَعِیذُوا مِنْ (8) طَرِیقِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ
ص: 273
وَ هُمُ الْیَهُودُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ (1) بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ وَ أَنْ یَسْتَعِیذُوا مِنْ طَرِیقِ الضَّالِّینَ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ (2) وَ هُمُ النَّصَارَی ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کُلُّ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ فَهُوَ مَغْضُوبٌ عَلَیْهِ وَ ضَالٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَالَ الرِّضَا علیه السلام کَذَلِکَ وَ زَادَ فِیهِ فَقَالَ وَ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام الْعُبُودِیَّةَ فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ الضَّالِّینَ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا تَتَجَاوَزُوا بِنَا الْعُبُودِیَّةَ ثُمَّ قُولُوا مَا شِئْتُمْ وَ لَنْ تَبْلُغُوا (3) وَ إِیَّاکُمْ وَ الْغُلُوَّ کَغُلُوِّ النَّصَارَی فَإِنِّی بَرِی ءٌ مِنَ الْغَالِینَ فَقَامَ إِلَیْهِ (4) رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صِفْ لَنَا رَبَّکَ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا عَلَیْنَا (5) فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّهُ مَنْ یَصِفُ (6) رَبَّهُ بِالْقِیَاسِ فَإِنَّهُ لَا یَزَالُ الدَّهْرَ فِی الِالْتِبَاسِ مَائِلًا عَنِ الْمِنْهَاجِ طَاعِناً (7) فِی الِاعْوِجَاجِ ضَالًّا عَنِ السَّبِیلِ قَائِلًا غَیْرَ الْجَمِیلِ ثُمَّ قَالَ أُعَرِّفُهُ بِمَا عَرَّفَ بِهِ نَفْسَهُ أُعَرِّفُهُ مِنْ غَیْرِ رُؤْیَةٍ وَ أَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ
ص: 274
أَصِفُهُ مِنْ غَیْرِ صُورَةٍ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ مَعْرُوفٌ بِالْآیَاتِ بَعِیدٌ بِغَیْرِ تَشْبِیهٍ وَ مُتَدَانٍ فِی بُعْدِهِ بِلَا نَظِیرٍ (1) لَا یُتَوَهَّمُ دَیْمُومَتُهُ وَ لَا یُمَثَّلُ بِخَلِیقَتِهِ وَ لَا یَجُوزُ فِی قَضِیَّتِهِ الْخَلْقُ إِلَی مَا عَلِمَ مِنْهُمْ مُنْقَادُونَ وَ عَلَی مَا سَطَرَ (2) فِی الْمَکْنُونِ مِنْ کِتَابِهِ مَاضُونَ لَا یَعْمَلُونَ بِخِلَافِ مَا عَلِمَ مِنْهُمْ وَ لَا غَیْرَهُ یُرِیدُونَ فَهُوَ قَرِیبٌ غَیْرُ مُلْتَزِقٍ وَ بَعِیدٌ غَیْرُ مُتَقَصٍّ یُحَقَّقُ وَ لَا یُمَثَّلُ وَ یُوَحَّدُ وَ لَا یُبَعَّضُ یُعْرَفُ بِالْآیَاتِ وَ یُثْبَتُ بِالْعَلَامَاتِ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ فَقَالَ الرَّجُلُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنَّ مَعِی مَنْ یَنْتَحِلُ مُوَالاتَکُمْ وَ یَزْعُمُ أَنَّ هَذِهِ کُلَّهَا صِفَاتُ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَنَّهُ هُوَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ قَالَ فَلَمَّا سَمِعَهَا الرِّضَا علیه السلام ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ وَ تَصَبَّبَ عَرَقاً وَ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ وَ الْکَافِرُونَ (3) عُلُوّاً کَبِیراً أَ وَ لَیْسَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام آکِلًا فِی الْآکِلِینَ وَ شَارِباً فِی الشَّارِبِینَ وَ نَاکِحاً فِی النَّاکِحِینَ وَ مُحْدِثاً فِی الْمُحْدِثِینَ وَ کَانَ مَعَ ذَلِکَ مُصَلِّیاً خَاضِعاً (4) بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ ذَلِیلًا وَ إِلَیْهِ أَوَّاهاً (5) مُنِیباً أَ فَمَنْ کَانَ هَذِهِ صِفَتَهُ یَکُونُ إِلَهاً فَإِنْ کَانَ هَذَا إِلَهاً فَلَیْسَ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ إِلَهٌ لِمُشَارَکَتِهِ لَهُ فِی هَذِهِ الصِّفَاتِ الدَّالَّاتِ عَلَی حَدَثِ کُلِّ مَوْصُوفٍ بِهَا (6)
ص: 275
فَقَالَ الرَّجُلُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّ عَلِیّاً لَمَّا أَظْهَرَ مِنْ نَفْسِهِ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی لَا یَقْدِرُ عَلَیْهَا غَیْرُ اللَّهِ دَلَّ (1) عَلَی أَنَّهُ إِلَهٌ وَ لَمَّا ظَهَرَ لَهُمْ بِصِفَاتِ الْمُحْدِثِینَ الْعَاجِزِینَ لَبَّسَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ امْتَحَنَهُمْ (2) لِیَعْرِفُوهُ وَ لِیَکُونَ إِیمَانُهُمْ بِهِ اخْتِیَاراً مِنْ أَنْفُسِهِمْ فَقَالَ الرِّضَا علیه السلام أَوَّلُ مَا هَاهُنَا أَنَّهُمْ لَا یَنْفَصِلُونَ مِمَّنْ قُلِبَ هَذَا عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَمَّا ظَهَرَ مِنْهُ الْفَقْرُ وَ الْفَاقَةُ دَلَّ عَلَی أَنَّ مَنْ هَذِهِ صِفَاتُهُ وَ شَارَکَهُ فِیهَا الضُّعَفَاءُ الْمُحْتَاجُونَ لَا تَکُونُ الْمُعْجِزَاتُ فِعْلَهُ فَعَلِمَ بِهَذَا أَنَّ الَّذِی ظَهَرَ مِنْهُ مِنَ الْمُعْجِزَاتِ إِنَّمَا کَانَتْ فِعْلَ الْقَادِرِ الَّذِی لَا یُشْبِهُ الْمَخْلُوقِینَ لَا فِعْلَ الْمُحْدَثِ الْمُحْتَاجِ الْمُشَارِکِ لِلضُّعَفَاءِ فِی صِفَاتِ الضَّعْفِ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا علیه السلام (3) إِنَّ هَؤُلَاءِ الضُّلَّالَ الْکَفَرَةَ مَا أُتُوا إِلَّا مِنْ قِبَلِ جَهْلِهِمْ بِمِقْدَارِ أَنْفُسِهِمْ حَتَّی اشْتَدَّ إِعْجَابُهُمْ بِهَا وَ کَثُرَ تَعْظِیمُهُمْ لِمَا یَکُونُ مِنْهَا فَاسْتَبَدُّوا بِآرَائِهِمُ الْفَاسِدَةِ وَ اقْتَصَرُوا عَلَی عُقُولِهِمُ الْمَسْلُوکِ بِهَا غَیْرَ سَبِیلِ الْوَاجِبِ حَتَّی اسْتَصْغَرُوا قَدْرَ اللَّهِ وَ احْتَقَرُوا أَمْرَهُ وَ تَهَاوَنُوا بِعَظِیمِ شَأْنِهِ إِذْ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ الْقَادِرُ بِنَفْسِهِ الْغَنِیُّ بِذَاتِهِ (4) الَّتِی لَیْسَتْ قُدْرَتُهُ مُسْتَعَارَةً وَ لَا غِنَاهُ مُسْتَفَاداً وَ الَّذِی مَنْ شَاءَ أَفْقَرَهُ وَ مَنْ شَاءَ أَغْنَاهُ وَ مَنْ شَاءَ أَعْجَزَهُ بَعْدَ الْقُدْرَةِ وَ أَفْقَرَهُ بَعْدَ الْغِنَی فَنَظَرُوا إِلَی عَبْدٍ قَدِ اخْتَصَّهُ اللَّهُ بِقُدْرَتِهِ (5) لِیُبَیِّنَ بِهَا فَضْلَهُ عِنْدَهُ وَ آثَرَهُ بِکَرَامَتِهِ لِیُوجِبَ بِهَا حُجَّتَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ لِیَجْعَلَ مَا آتَاهُ مِنْ ذَلِکَ ثَوَاباً عَلَی طَاعَتِهِ وَ بَاعِثاً عَلَی
ص: 276
اتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ مُؤْمِناً عِبَادَهُ الْمُکَلَّفِینَ مِنْ غَلَطِ مَنْ نَصَبَهُ عَلَیْهِمْ حُجَّةً وَ لَهُمْ قُدْوَةً وَ کَانُوا کَطُلَّابِ مَلِکٍ مِنْ مُلُوکِ الدُّنْیَا یَنْتَجِعُونَ فَضْلَهُ وَ یَأْمُلُونَ نَائِلَهُ وَ یَرْجُونَ التَّفَیُّؤَ بِظِلِّهِ وَ الِانْتِعَاشَ (1) بِمَعْرُوفِهِ وَ الِانْقِلَابَ إِلَی أَهْلِهِمْ بِجَزِیلِ عَطَائِهِ الَّذِی یُعِینُهُمْ عَلَی کَلَبِ الدُّنْیَا (2) وَ یُنْقِذُهُمْ مِنَ التَّعَرُّضِ لِدَنِیِّ الْمَکَاسِبِ وَ خَسِیسِ الْمَطَالِبِ فَبَیْنَا هُمْ یَسْأَلُونَ عَنْ طَرِیقِ الْمَلِکِ لِیَتَرَصَّدُوهُ وَ قَدْ وَجَّهُوا الرَّغْبَةَ نَحْوَهُ وَ تَعَلَّقَتْ قُلُوبُهُمْ بِرُؤْیَتِهِ إِذْ قِیلَ (3) سَیَطْلُعُ عَلَیْکُمْ فِی جُیُوشِهِ وَ مَوَاکِبِهِ وَ خَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ فَإِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَأَعْطُوهُ مِنَ التَّعْظِیمِ حَقَّهُ وَ مِنَ الْإِقْرَارِ بِالْمَمْلَکَةِ وَاجِبَهُ وَ إِیَّاکُمْ أَنْ تُسَمُّوا بِاسْمِهِ غَیْرَهُ وَ تُعَظِّمُوا سِوَاهُ کَتَعْظِیمِهِ فَتَکُونُوا قَدْ بَخَسْتُمُ الْمَلِکَ حَقَّهُ وَ أَزْرَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ اسْتَحْقَقْتُمْ بِذَلِکَ مِنْهُ عَظِیمَ عُقُوبَتِهِ فَقَالُوا نَحْنُ کَذَلِکَ فَاعِلُونَ جُهْدَنَا وَ طَاقَتَنَا فَمَا لَبِثُوا أَنْ طَلَعَ عَلَیْهِمْ بَعْضُ عَبِیدِ الْمَلِکِ فِی خَیْلٍ قَدْ ضَمَّهَا إِلَیْهِ سَیِّدُهُ وَ رَجِلٍ قَدْ جَعَلَهُمْ فِی جُمْلَتِهِ وَ أَمْوَالٍ قَدْ حَبَاهُ بِهَا فَنَظَرَ هَؤُلَاءِ وَ هُمْ لِلْمَلِکِ طَالِبُونَ وَ اسْتَکْبَرُوا (4) مَا رَأَوْهُ بِهَذَا الْعَبْدِ مِنْ نِعَمِ سَیِّدِهِ وَ رَفَعُوهُ عَنْ أَنْ یَکُونَ مَنْ هُوَ الْمُنْعَمُ عَلَیْهِ (5) بِمَا وَجَدُوا مَعَهُ عَبْداً فَأَقْبَلُوا یُحَیُّونَهُ تَحِیَّةَ الْمَلِکِ وَ یُسَمُّونَهُ بِاسْمِهِ وَ یَجْحَدُونَ أَنْ یَکُونَ فَوْقَهُ مَلِکٌ أَوْ لَهُ مَالِکٌ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِمُ (6) الْعَبْدُ الْمُنْعَمُ عَلَیْهِ وَ سَائِرُ جُنُودِهِ بِالزَّجْرِ وَ النَّهْیِ عَنْ ذَلِکَ وَ الْبَرَاءَةِ مِمَّا یُسَمُّونَهُ بِهِ وَ یُخْبِرُونَهُمْ بِأَنَّ الْمَلِکَ هُوَ الَّذِی أَنْعَمَ عَلَیْهِ بِهَذَا وَ اخْتَصَّهُ بِهِ وَ أَنَّ قَوْلَکُمْ
ص: 277
مَا تَقُولُونَ یُوجِبُ عَلَیْکُمْ سَخَطَ الْمَلِکِ وَ عَذَابَهُ وَ یُفِیتُکُمْ (1) کُلَّ مَا أَمَّلْتُمُوهُ مِنْ جِهَتِهِ وَ أَقْبَلَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ یُکَذِّبُونَهُمْ وَ یَرُدُّونَ عَلَیْهِمْ قَوْلَهُمْ فَمَا زَالَ کَذَلِکَ حَتَّی غَضِبَ عَلَیْهِمُ الْمَلِکُ لِمَا وَجَدَ هَؤُلَاءِ قَدْ سَاوَوْا (2) بِهِ عَبْدَهُ وَ أَزْرَوْا عَلَیْهِ فِی مَمْلَکَتِهِ وَ بَخَسُوهُ حَقَّ تَعْظِیمِهِ فَحَشَرَهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَی حَبْسِهِ وَ وَکَّلَ بِهِمْ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ فَکَذَلِکَ هَؤُلَاءِ وَجَدُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَبْداً أَکْرَمَهُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ فَضْلَهُ وَ یُقِیمَ حُجَّتَهُ فَصَغُرَ عِنْدَهُمْ خَالِقُهُمْ أَنْ یَکُونَ جَعَلَ عَلِیّاً لَهُ عَبْداً وَ أَکْبَرُوا عَلِیّاً عَنْ أَنْ یَکُونَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ رَبّاً فَسَمَّوْهُ بِغَیْرِ اسْمِهِ فَنَهَاهُمْ هُوَ وَ أَتْبَاعُهُ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِهِ وَ شِیعَتِهِ وَ قَالُوا لَهُمْ یَا هَؤُلَاءِ إِنَّ عَلِیّاً وَ وُلْدَهُ عِبَادٌ مُکْرَمُونَ مَخْلُوقُونَ مُدَبَّرُونَ لَا یَقْدِرُونَ إِلَّا عَلَی مَا أَقْدَرَهُمْ عَلَیْهِ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ وَ لَا یَمْلِکُونَ (3) إِلَّا مَا مَلَّکَهُمْ لَا یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لَا حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً وَ لَا قَبْضاً وَ لَا بَسْطاً وَ لَا حَرَکَةً وَ لَا سُکُوناً إِلَّا مَا أَقْدَرَهُمْ عَلَیْهِ وَ طَوَّقَهُمْ وَ إِنَّ رَبَّهُمْ وَ خَالِقَهُمْ یَجِلُّ عَنْ صِفَاتِ الْمُحْدَثِینَ وَ یَتَعَالَی عَنْ نُعُوتِ الْمَحْدُودِینَ فَإِنَّ مَنِ اتَّخَذَهُمْ أَوْ وَاحِداً مِنْهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْکَافِرِینَ وَ قَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ فَأَبَی الْقَوْمُ إِلَّا جِمَاحاً وَ امْتَدُّوا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ فَبَطَلَتْ أَمَانِیُّهُمْ وَ خَابَتْ مَطَالِبُهُمْ وَ بَقُوا فِی الْعَذَابِ الْأَلِیمِ (4).
**[ترجمه]احتجاج: تفسیر امام حسن عسکری؛ آیه:« غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ» - . حمد / 7 - {نه [راه] مغضوبان و نه [راه] گمراهان}، امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: خداوند عزّ و جلّ به بندگانش امر کرده که، راه کسانی را که به آنها نعمت عنایت کرده را از او درخواست نمایند، و آنها پیامبران و صدیقین و شهدا و صالحین هستند. و از راه کسانی که مورد خشم خدا قرار گرفتهاند به خدا پناه برند،
ص: 273
و آنها همان یهود هستند که خداوند دربارهاشان فرمود: «هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ» - . مائده / 60 - {آیا شما را به بدتر از [صاحبان] این کیفر در پیشگاه خدا خبر دهم همانان که خدا لعنتشان کرده و بر آنان خشم گرفته} و از راه گمراهان نیز به خدا پناه برند، و آنها کسانیاند که خداوند در بارهاشان فرمود: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ» - . مائده / 77 - {بگو ای اهل کتاب در دین خود به ناحق گزافه گویی نکنید و از پی هوسهای گروهی که پیش از این گمراه گشتند و بسیاری [از مردم] را گمراه کردند و [خود] از راه راست منحرف شدند نروید}، که همان نصاری هستند.
سپس امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: هر کس به خدا کافر شود، خدا بر او خشم میگیرد و از راه خدا گمراه است.
و حضرت رضا علیه السّلام نیز همین را فرمودند و اضافه نمودند که: هر کس امیرالمؤمنین علیه السّلام را از حد بندگی خارج کند، از مغضوب علیهم و ضالّین است.
و امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: ما را از مرحله بندگی خارج نکنید، بعد از این، هر چه میخواهید بگویید و باز نمیتوانید به تمام فضائل ما برسید. از غلو بپرهیزید مانند غلو نصاری، که من از غالیان بیزارم .
مردی از جای برخاست و گفت: ای فرزند رسول خدا! پروردگارت را برای ما توصیف فرما، عدهای نزد ما هستند که در این مورد با ما اختلاف دارند.
حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: هر کس پروردگارش را با مقایسه توصیف کند، تا ابد پیوسته در اشتباه، منحرف از واقعیت ، طاعن در کجراه، گم شده از راه و به سخن به غلطگو است. سپس فرمودند: من خدا را آنطور که خودش خود را معرفی کرده، بی آنکه او را دیده باشم، میشناسم و او را همانطور که خودش خود را توصیف نموده،
ص: 274
بی آنکه صورتی برایش در نظر بگیرم، توصیف میکنم؛ با حواس درک نمیشود، با بشر مقایسه نمیگردد، با نشانههایش شناخته می شود، دور است ولی نه با تشبیه، با وجود دوریاش نزدیک است، اما نه به مانند نزدیکی سایر موجودات به هم. دوام و پایداریش به وهم نمی گنجد و نمیتوان مثالی در چگونگی ذاتش آورد و در حکم و قضاوتش ستم نمیکند.
آفریدگان به چیزی که او از آنها میداند، فرمان میبرند و به سویی که او در تقدیر پنهانش برایشان نوشته، رهسپارند. بر خلاف آنچه او از آنها میداند عملی انجام نمیدهند و خواستی جز آن ندارند. او نزدیک است نه طوریکه بچسبد، و دور است بیآنکه مقتص باشد. حقیقت دارد بیآنکه به تمثیل درآید، و به یگانگی او اعتراف می شود بی آنکه تجزیه پذیر باشد. با نشانهها شناخته می شود و با علامات اثبات میگردد و جز او خدائی نیست، کبیر و متعال است.
آن مرد عرض کرد: پدر و مادرم فدایتان شوند ای فرزند رسول خدا! افرادی را سراغ دارم که ادعای محبت شما را دارند و بر این باورند که که اینها همه صفات علی علیه السّلام است، و ایشان پروردگار جهانیان است.
همین که حضرت رضا علیه السّلام این سخن را شنیدند، بدنشان به لرزه افتاد و عرق از جبینشان جاری گردید. و فرمودند: منزه است خدا! خدا منزه است از آن چه ستمگران و کافران میگویند. - . در تفسیر، سبحان الله اوّلی را ندارد و در احتجاج اینطور است: سبحان الله عما یشرکون سبحانه عما یقول الکافرون - مگر علی علیه السّلام، مانند سایرین، غذا نمی خورد و آب نمی آشامید و ازدواج نداشت و مخلوقی از مخلوقات نبود؟ و با همه اینها خاضعانه و خاشعانه در مقابل خدا نماز میخواند و در برابرش سوز و گداز و گریه میکرد، آیا کسی که چنین است، ممکن است خدا باشد؟ اگر چنین کسی خدا باشد، تمام شماها نیز خدا خواهید بود؛ زیرا شما نیز با او در این صفات، که شاهد مخلوق بودن صاحب آن است، مشارکت دارید. - . در تفسیر در این قسمت این جملات را هم دارد: پدرم از جدم نقل کرد که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: کسی که خدا را تشبیه کند، او را نشناخته است و کسی که گناهان بندگان را به او نسبت دهد، انصاف را در مورد او روا نداشته است. -
ص: 275
آن مرد گفت: ای فرزند رسول خدا! آنها مدعی هستند چون علی معجزاتی داشتهاند که جز خدا کسی نمی تواند آن کارها را بکند، نشان می دهد که او خدا است. ولی چون با صفات مخلوقات عاجز خود را برای آنها آشکار نموده، کار را بر ایشان مشتبه نموده و آنها را امتحان کرده، تا او را بشناسند و با اختیار خود به او ایمان آورند.
حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: اولین چیزی که در اینجا هست این است که اینها نمی توانند به کسی که عکس همین را استدلال برای آنها کند و بگوید: از آنجا که از او فقر و تنگدستی دیده میشود، نشان میدهد که کسی که دارای چنین صفاتی است و در این جهت با ضعفاء و نیازمندان شریک است، آن معجزات نمیتوانند کار خودش باشند، بنابراین، معجزاتی که از او سر میزند، کار قادر توانایی است که به مخلوقات شباهت ندارد، نه اینکه کار مخلوقی باشد که خود محتاج است و در صفات ضعف با نیازمندان شریک است.
سپس فرمودند: این گمراهان کافر، کارشان به هلاکت نکشیده مگر به جهت جهلی که به ارزش خویش دارند؛ تا جایی که شگفتیاشان شدید شده و آن کارها را خیلی بزرگ نمودند و بعد، بر نظرات فاسد خویش اصرار کردند و بر عقلهایشان، که راهی را که نباید میرفتند میپیمودند، بسنده کردند. تا آنجا که قدر خدا را کوچک شمرده و شأن او را تحقیر و نسبت به مقام بزرگش سهل انگاری کردند. زیرا آنها نمیدانند که خداوند، قادر، متکی به خویش و غنی بذاته است که قدرتش را از دیگری عاریه نگرفته و بی نیازیاش به کمک کسی دیگری نبوده است. و او کسی است که هر که را بخواهد، فقیر می نماید و هر کس را که بخواهد، غنی میکند و هر که را بخواهد، در همان حال توانمندیش، عاجز مینماید و با همان داراییش، فقیر میگرداند.
اینها نگاه کردهاند به بنده ای که، خداوند او را به داشتن قدرتی خدایی مخصوص کرده تا فضل او در نزد خود را آشکار نماید، و مشمول کرامت خویش نموده تا حجتش را بر مردم واجب کند، که این الطاف، ثواب اطاعت او باشد و موجب پیروی امرش گردد.
ص: 276
و بندگان مکلف خود را از اشتباه درباره کسی که از جانب خدا حجت بر آنها و پیشوای آنهاست ایمن بدارد. اینها شبیه آن دسته ای هستند که پادشاهی از پادشاهان دنیا را میخواهند تا از او طلب فضل کنند و به بخشش او امیدوار باشند و دل به سایه عطایش ببندند و از نیکیاش مسرور شوند و با مال فراوان پیش خانواده خود برگردند تا از سختی و دشواری زندگی برهند و از کارهای پست و دون مایه نجات یابند.
در همان میان که به دنبال مسیر پادشاهاند تا خود را به او برسانند و در چهرهاشان اشتیاق و در دلهایشان تعلق دیدن اوست، به آنها گفته می شود: به زودی پادشاه با سپاه و تشریفات و سواره نظام و پیاده نظام خود وارد می شود، وقتی چشمتان به او افتاد، آنطور که شایسته است تعظیم نمایید و اقرار و اعتراف لازم را در مورد سلطنت او بکنید! مبادا دیگری را به جای او بگیرید و به کس دیگری به اندازه او احترام بنمایید که در این صورت حق او را کامل ادا نکرده اید و او را تحقیر کرده اید و با این کار مستحق کیفر بزرگ او میشوید.
آنها میگویند: ما با تمام توان و نیرو همین کار را خواهیم کرد. اندکی بعد، یکی از از خدمتگزاران پادشاه، در میان گروهی از سپاه که پادشاه در اختیارش گذاشته، وارد می شود، و مردی هم در همان میان، به همراه اموالی که پادشاه به او بخشیده، می آید، اینها که منتظر پادشاه هستند، نگاه میکنند و آن چیزهایی که پادشاه در اختیار این مرد گذاشته، به نظرشان بزرگ جلوه میکند و با دیدن فوج خدم و حشمی که همراه اوست، او را بالاتر از این می بینند که از جیرهخواران پادشاه باشد. جلو میروند و او را به عنوان پادشاه سلام میگویند و او را پادشاه صدا میکنند، و این که پادشاهی از او بالاتر باشد یا این که خود او مالکی داشته باشد را انکار میکنند.
آن مرد و سایر سپاهیان، سخت آنها را از این کار باز میدارند و از این که آنها شخص دیگری را پادشاه خواندهاند، بیزاری میجویند و به آنها میگویند: پادشاه این نعمتها را به او داده است و این امتیازات را به او بخشیده است. این سخن شما،
ص: 277
موجب خشم پادشاه بر شما و کیفر او میشود و با این وضع هر چه را که امیدوارید شاه به شما بدهد، از دست خواهید داد. ولی این مردمان آنها را تکذیب میکنند سخنشان را نمی پذیرند.
آنها همینطور به کار خود ادامه میدهند، تا آنکه وقتی پادشاه می بیند که خدمتگزارش را با او برابر کرده اند و به او در محدوده فرمانرواییش توهین نمودهاند و احترام لازم را به جا نیاورده اند، بر آنها خشم میگیرد و تمام آنها را زندانی میکند و بر سر آنها افرادی میگمارد که به کیفری سخت عذابشان کنند.
این گروه نیز، امیرالمؤمنین علیه السّلام را بنده ای می یابند که خدا برای آشکار نمودن فضل ایشان، ایشان را گرامی داشته و حجتش را اقامه کرده است، سپس خدا را کوچکتر از آن میشمرند که علی را، بنده ی خود گیرد و علی را بزرگتر از آن میدانند که خداوند عزّ وجلّ، پروردگار او باشد و او را به چیزی که نیست میخوانند. و علی علیه السّلام و پیروان و شیعیان ایشان، آنها را از چنین عقیده ای باز میدارند و به آنها میگویند: ای شماها! علی و فرزندانش بنده هایی گرامی خدا و از مخلوقات او و تحت تدبیر اویند و جز آن مقدار که خداوند، پروردگار جهانیان، به ایشان قدرت داده، قدرتی ندارند و مالک چیزی، بیش از آنچه خدا به ملکشان درآورده، نیستند. از مرگ و زندگی و حشر و قبض و بسط و حرکت و سکونی، جز به مقداری که خداوند به آنها داده و به گردنشان نهاده، در اختیار ندارند. پروردگار و آفریننده ی آنها از داشتن صفات مخلوقات منزه است و از داشتن صفات موجودات محدود، بلندمرتبهتر است. هر کس آنها را یا یکی از ایشان را خدا بداند، از کافرین است و از راه درست گمراه شده است.
ولی آنها دست از سرکشی و چموشی بر نمیدارند و در طغیان خود غوطه ور میمانند. آرزوهاشان باطل میشود و نا امید می گردند و در عذابی دردناک باقی خواهند ماند. - . احتجاج طبرسی : 242 ، تفسیر العسکری : 18 - 21 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و لن تبلغوا أی بعد ما أثبتم لنا العبودیة کل ما قلتم فی وصفنا کنتم مقصرین فی حقنا و لن تبلغوا ما نستحقه من التوصیف.
قوله علیه السلام طاعنا بالطاء المهملة أی ذاهبا کثیرا یقال طعن فی الوادی أی ذهب و فی السن أی عمر طویلا و فی بعض النسخ بالمعجمة من الظعن بمعنی السیر.
قوله علیه السلام غیر متقص التقصی بلوغ الغایة فی البعد أی لیس بعده بعدا
ص: 278
مکانیا یوصف بذلک أو لیس بعدا ینافی القرب قوله ما أتوا علی بناء المجهول أی ما أهلکوا و البخس النقص و الإزراء التحقیر.
و قوله علیه السلام یفیتکم علی بناء الإفعال من الفوت و فی بعض النسخ یفوتکم و هو أظهر و جمح الفرس کمنع جماحا بالکسر اعتز فارسه و غلبه.
lt;meta info="\\"به تمام فضائل ما نخواهید توانست رسید\\" یعنی بعد از این که بنده بودن ما را پذیرفتید، هر چه در حق ما بگویید، باز در حق ما کوتاهی کردهاید و به آن توصیفی که ما مستحق آن هستیم نخواهید رسید.
\\"طاعن در کج راه\\" یعنی مقدار زیادی در راه کج رفته است. طعن فی الوادی، یعنی در وادی رفت، و طعن فی السن، یعنی عمری زیاد کرد. در بعضی از نسخه ها \\"ظاعن\\" آمده است که به معنای سیر است.
\\"بیآنکه مقتص باشد.\\" تقصی آخرین حد دوری است. و منظور این است که دوری خداوند، دوری مکانی نیست
ص: 278
که قابل توصیف باشد. یا طوری نیست که با نزدیکبودنش منافات داشته باشد.
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مَرْوَکِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدٍ الطَّبَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ قَائِماً عَلَی رَأْسِ الرِّضَا عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام بِخُرَاسَانَ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ مِنْهُمْ إِسْحَاقُ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ مُوسَی فَقَالَ لَهُ یَا إِسْحَاقُ بَلَغَنِی أَنَّکُمْ تَقُولُونَ إِنَّ النَّاسَ عَبِیدٌ لَنَا لَا وَ قَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا قُلْتُهُ قَطُّ وَ لَا سَمِعْتُهُ مِنْ أَحَدٍ مِنْ آبَائِی وَ لَا بَلَغَنِی عَنْ أَحَدٍ مِنْهُمْ قَالَهُ لَکِنَّا نَقُولُ النَّاسُ عَبِیدٌ لَنَا فِی الطَّاعَةِ مَوَالٍ لَنَا فِی الدِّینِ فَلْیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ (1).
**[ترجمه]أمالی مفید، أمالی طوسی: محمّد بن زید طبری نقل کرده، در خراسان، بالای سر علی بن موسی الرضا علیهما السّلام ایستاده بودم و گروهی از بنی هاشم، از جمله اسحاق بن عباس بن موسی، در خدمت آن جناب بودند. حضرت به او فرمودند: ای اسحاق! شنیده ام شما میگویید: مردم بنده ما هستند، قسم به خویشاوندی خود با رسول الله صلی الله علیه و آله که من هرگز، چنین چیزی نگفته ام و از هیچ یک از پدران خود، چنین چیزی نشنیده ام و از هیچ کدام از ایشان به من نرسیده که چنین چیزی گفته باشند. ولی میگوییم: مردم، در اطاعت خدا، بنده ما هستند و در دین، دوست مایند. این مطلب را حاضرین به غایبین برسانند. - . أمالی مفید : 148 ، أمالی إبن الشیخ : 14 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بُرْدَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ الْخَزَّازِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا إِسْمَاعِیلُ ضَعْ لِی فِی الْمُتَوَضَّإِ مَاءً قَالَ فَقُمْتُ فَوَضَعْتُ لَهُ قَالَ فَدَخَلَ قَالَ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَنَا أَقُولُ فِیهِ کَذَا وَ کَذَا وَ یَدْخُلُ الْمُتَوَضَّأَ یَتَوَضَّأُ قَالَ فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ خَرَجَ فَقَالَ یَا إِسْمَاعِیلُ لَا تَرْفَعِ الْبِنَاءَ فَوْقَ طَاقَتِهِ فَیَنْهَدِمَ اجْعَلُونَا مَخْلُوقِینَ وَ قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُمْ فَلَنْ تَبْلُغُوا فَقَالَ إِسْمَاعِیلُ وَ کُنْتُ أَقُولُ إِنَّهُ وَ أَقُولُ وَ أَقُولُ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: اسماعیل بن عبد العزیز از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند: ای اسماعیل! در وضوخانه، برایم آب تهیه کن! برخاستم، آب وضو را آماده کردم، ایشان وارد شدند و من با خود گفتم: من درباره ایشان اعتقادی چنین و چنان دارم ولی ایشان برای وضوگرفتن به وضوخانه میآیند! امام علیه السّلام سریع از آنجا خارج شدند و فرمودند: اسماعیل ساختمان را بلندتر از مقداری که توان دارد بالا نبر، که منهدم می شود. ما را مخلوق قرار دهید آنگاه هر چه مایلید در فضل ما بگویید و هرگز نخواهید رسید. اسماعیل می گوید: من قبلاً در مورد ایشان چنین و چنان میگفتم. - . بصائر الدرجات : 64 و 65 -
**[ترجمه]
کذا و کذا أی إنه رب و رازق و خالق و مثل هذا کما أنه المراد بقوله کنت أقول إنه و أقول.
lt;meta info="\\"من درباره ایشان اعتقادی چنین و چنان دارم\\" یعنی معتقدم که او پروردگار و روزی ده و آفریدگار و مانند اینهاست. منظور از \\"من قبلاً در مورد ایشان چنین و چنان میگفتم\\" نیز همین است.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ
ص: 279
أَبِیهِ عِمْرَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا الْخَطَّابِ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قُتِلَ مَعَهُ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ بَقِیَ مِنْهُمْ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ دَخَلَ قَلْبَهُ رَحْمَةٌ لَهُمْ (1).
**[ترجمه]رجال کشی: یحیی حلبی
ص: 279
از پدر خود، عمران، نقل کرده که از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: خداوند ابوالخطاب را لعنت کند و خداوند لعنت کند هر که در کنار او کشته شده و خداوند لعنت کند هر که را که از این گروه باقیمانده و خداوند لعنت کند هر کسی که در دلش نسبت به آنها ترحمی داشته باشد. - . رجال کشی : 190 و 191 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مُیَسِّرٌ عِنْدَهُ وَ نَحْنُ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ وَ ثَلَاثِینَ وَ مِائَةٍ فَقَالَ لَهُ مُیَسِّرٌ بَیَّاعُ الزُّطِّیِّ جُعِلْتُ فِدَاکَ عَجِبْتُ لِقَوْمٍ کَانُوا یَأْتُونَ مَعَنَا إِلَی هَذَا الْمَوْضِعِ فَانْقَطَعَتْ آثَارُهُمْ وَ فَنِیَتْ آجَالُهُمْ قَالَ وَ مَنْ هُمْ قُلْتُ أَبُو الْخَطَّابِ وَ أَصْحَابُهُ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَجَلَسَ فَرَفَعَ إِصْبَعَهُ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ عَلَی أَبِی الْخَطَّابِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنَّهُ کَافِرٌ فَاسِقٌ مُشْرِکٌ وَ أَنَّهُ یُحْشَرُ مَعَ فِرْعَوْنَ فِی أَشَدِّ الْعَذَابِ غُدُوًّا وَ عَشِیًّا ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَنْفَسُ عَلَی أَجْسَادٍ أُصْلِیَتْ (2) مَعَهُ النَّارَ (3).
**[ترجمه]رجال کشی: حنان بن سدیر نقل کرده: در محضر امام صادق علیه السّلام نشسته بودم و میسر نیز نزد ایشان بود و ما در سال 138 بعد از هجرت بودیم، میسر بیاع الزطی به ایشان عرض کرد: فدایتان شوم! من تعجب میکنم از گروهی تا اینجا با ما آمده اند، اما دیگر اثری از آنها باقی نمانده و از بین رفتهاند.
امام علیه السّلام فرمودند: چه کسانی را میگویی؟ عرض کرد: ابوالخطاب و اصحابش را. امام علیه السّلام که تکیه زده بودند، نشستند و انگشت خودشان را به طرف آسمان بلند کرده و فرمودند: لعنت خدا و ملائکه و تمام مردم بر ابوالخطاب باد! من پیش خدا گواهی میدهم که او کافر، فاسق و مشرک است و گواهی میدهم که او شب و روز به همراه فرعون در سختترین عذابها گرفتار است. سپس فرمودند: به خدا قسم که من افسوس میخورم بر پیکرهایی که با او در آتش خواهند افتاد. - . همان : 191 -
**[ترجمه]
الزطی بضم الزای و إهمال الطاء المشددة نوع من الثیاب قال فی المغرب الزط جیل من الهند إلیهم ینسب الثیاب الزطیة و فی الصحاح الزط جیل من الناس الواحد زطی و قال فی القاموس الزط بالضم جیل من الهند معرب جت و القیاس یقتضی فتح معربه أیضا الواحد زطی (4).
و أما قول العلامة فی الإیضاح بیاع الزطی بکسر الطاء المهملة المخففة و تشدید الیاء و سمعت من السید السعید جمال الدین أحمد بن طاوس رحمه الله بضم الزای و فتح الطاء المهملة المخففة و مقصورا فلا مساغ له فی الصحة إلا إذا قیل بتخفیف الطاء المکسورة و تشدید الیاء للنسبة إلی زوطی من بلاد العراق و منه ما
ص: 280
ربما یقال الزطی خشب یشبه الغرب (1) منسوب إلی زوطة قریة بأرض واسط کذا ذکره السید الداماد رحمه الله.
و قال قوله لأنفس بفتح الفاء علی صیغة المتکلم من النفاسة تقول نفست به بالکسر من باب فرح أی بخلت و ضننت و نفست علیه الشی ء نفاسة إذا لم تره له أهلا قاله فی القاموس و النهایة و غیرهما.
و علی أجساد أی علی أشخاص أو علی نفوس تجسدت و تجسمت لفرط تعلقها بالجسد و توغلها فی المحسوسات و الجسمانیات و أصلیت معه النار علی ما لم یسم فاعله من أصلیته فی النار إذا ألقیته فیها و نصب النار علی نزع الخافض و فی نسخة أصیبت مکان أصلیت انتهی.
**[ترجمه]الزُطّی به ضمّ زای و با حرکت کشیده بر طای مشدده، نوعی لباس است. مؤلف کتاب المغرب مینویسد: الزط، نام قومی است در هند، که لباس زطی منسوب به آنهاست. در صحاح آمده است: الزط، قومی از مردمند. مفردش، زطی است. در قاموس نوشته است: الزط با ضمّه، نام قومی است در هند، و این لفظ صورت عربیشده جت است و بر اساس قواعد، لفظ عربیاش، باید مفتوح میبود. مفردش، زطی است.
اما سخن علامه در ایضاح: بیاع الزطی، به کسر طاء بدون تشدید و تشدید یاء است. از سید بزرگوار، جمال الدین احمد بن طاووس – که خداوند رحمتش کند – آن را به ضم زای و فتح طاء با حرکت کشیده و بدون تشدید و مقصور، شنیدم. هیچ راهی برای صحیح بودن تلفظ ایشان نیست، مگر اینکه کسی بگوید: طاء آن، بدون تشدید و مکسور است و یاء آن مشدد است، و معنای آن منسوب به زوطی که از بلاد عراق است میباشد.
ص: 280
و گاهی در موردش گفته میشود: الزطی، که چوبی است شبیه غرب - . نام درختی ضخیم در حجاز - که منسوب به زوطه است، زوطه روستایی است در سرزمین واسط. سید داماد – که خداوند رحمتش کند – اینطور گفته است.
و قال قوله لأنفس بفتح الفاء علی صیغة المتکلم من النفاسة تقول نفست به بالکسر من باب فرح أی بخلت و ضننت و نفست علیه الشی ء نفاسة إذا لم تره له أهلا قاله فی القاموس و النهایة و غیرهما.
و علی أجساد أی علی أشخاص أو علی نفوس تجسدت و تجسمت لفرط تعلقها بالجسد و توغلها فی المحسوسات و الجسمانیات و أصلیت معه النار علی ما لم یسم فاعله من أصلیته فی النار إذا ألقیته فیها و نصب النار علی نزع الخافض و فی نسخة أصیبت مکان أصلیت انتهی.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَخْبِرْنِی عَنْ حَمْزَةَ (2) أَ یَزْعُمُ أَنَّ أَبِی آتِیهِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کَذَبَ وَ اللَّهِ مَا یَأْتِیهِ إِلَّا الْمُتَکَوِّنُ إِنَّ إِبْلِیسَ سَلَّطَ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْمُتَکَوِّنُ یَأْتِی النَّاسَ فِی أَیِّ صُورَةٍ شَاءَ إِنْ شَاءَ فِی صُورَةٍ کَبِیرَةٍ وَ إِنْ شَاءَ فِی صُورَةٍ صَغِیرَةٍ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَجِی ءَ فِی صُورَةِ أَبِی علیه السلام (3).
**[ترجمه]رجال کشی: زراره نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام به من فرمودند: از حمزه چه خبر؟ آیا هنوز مدعی است که پدرم پیش او می آید؟ عرض کردم: آری. فرمودند: دروغ می گوید به خدا. جز متکوّن چیز دیگری را پیش او نمیآید. ابلیس، شیطانی دارد که نامش متکون است؛ به هر شکل و قیافهای که بخواهد پیش مردم میرود، اگر بخواهد با صورتی بزرگ و اگر بخواهد با صورتی کوچک. نه، به خدا سوگند نمی تواند با صورت پدرم علیه السلام ظاهر شود. - . رجال کشی : 193 و 194 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَامِرٍ بِإِسْنَادٍ لَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: تَرَاءَی وَ اللَّهِ إِبْلِیسُ لِأَبِی الْخَطَّابِ عَلَی سُورِ الْمَدِینَةِ أَوِ الْمَسْجِدِ فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ إِیهاً تَظْفَرِ الْآنَ إِیهاً تَظْفَرِ الْآنَ (4).
**[ترجمه]رجال کشی: علی بن عامر با اسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که ایشان فرمودند: به خدا قسم، شیطان، در کنار دیوار یا مسجد مدینه بر ابوالخطاب ظاهر شد، گویی که من نیز او را میبینم که میگفت: إیهاً (ساکت باش)! الان است که پیروز شوی، إیهاً! الان است که پیروز شوی. - . همان : 195 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة إیه کلمة یراد بها الاستزادة و هی مبنیة علی الکسر فإذا وصلت نونت فقلت إیه حدثنا فإذا قلت إیها بالنصب فإنما تأمره بالسکوت
ص: 281
و قد ترد المنصوبة بمعنی التصدیق و الرضا بالشی ء. (1)
أقول: الظاهر أن إبلیس إنما قال له ذلک عند ما أتی العسکر لقتله فحرضه علی القتال لیکون أدعی لقتله فالمعنی اسکت و لا تتکلم بکلمة توبة و استکانة فإنک تظفر علیهم الآن و یحتمل الرضا و التصدیق أیضا و قرأ السید الداماد تطفر بالطاء المهملة و قال إیها بکسر الهمزة و إسکان المثناة من تحت و بالتنوین علی النصب کلمة أمر بالسکوت و الکف عن الشی ء و الانتهاء عنه و تطفر بإهمال الطاء و کسر الفاء و قیل بضمها أیضا من طفر یطفر أی وثب وثبة سواء کان من فوق أو إلی فوق کما یطفر الإنسان حائطا أو من حائط قال فی المغرب و قیل الوثبة من فوق و الطفرة إلی فوق.
**[ترجمه]در نهایه مینویسد: إیه، مبنی بر کسر کلمهایست که برای درخواست بیشتر چیزی استعمال میشود و وقتی به کلمه بعد از خود ملحق شود، تنوین میگیرد، مثل: إیهٍ حدیثا، یعنی بیشتر بگو. اما اگر بگوییم: إیهاً به معنای امر به سکوت است.
ص: 281
و منصوب آن گاهی به معنای تصدیق یا راضی شدن به چیزی است. - . نهایه 1 : 66 -
میگویم: ظاهراً که شیطان این حرف را هنگامی به ابوالخطاب گفته است که سپاهی برای کشتن او آمده بود، و ابوالخطاب را با این سخن، تشویق به جنگ میکرد، تا بیشتر اسباب کشتن او فراهم شود. بنابراین، معنایش این است که: ساکت باش! مبادا سخن از توبه و پشیمانی به زبان آوری که الان است که بر آنها پیروز شوی. و محتمل است که معنا، رضایت و تصدیق باشد. سید داماد، به جای \\"تظفر\\"، \\"تطفر\\" خوانده است و گفته است: \\"إیهاً\\" به کسر همزه و سکون یاء و تنوین نصب، کلمهایست که امر به سکوت و دستبرداشتن از کاری میکند. و\\"تطفر\\" به کسر فاء است و گفته شده به ضم آن است، که به معنای، وثِب وثبةً، یعنی پریدن است؛ چه از جای مرتفعی به جای مرتفع دیگری، مانند پریدن از روی دیواری بر دیوار دیگری، و چه از دیواری به پایین. در کتاب المغرب نوشته است: بعضی گفتهاند: وثبه، پریدن از بالا به پایین و طفره پریدن از پایین به بالاست .
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ وَ ابْنِ یَزِیدَ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ حَفْصِ بْنِ عَمْرٍو النَّخَعِیِّ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أَبَا مَنْصُورٍ حَدَّثَنِی أَنَّهُ رُفِعَ إِلَی رَبِّهِ وَ تَمَسَّحَ عَلَی رَأْسِهِ وَ قَالَ لَهُ بِالْفَارِسِیَّةِ یَا پسر فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّ إِبْلِیسَ اتَّخَذَ عَرْشاً فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ اتَّخَذَ زَبَانِیَةً بِعَدَدِ الْمَلَائِکَةِ فَإِذَا دَعَا رَجُلًا فَأَجَابَهُ وَطِئَ عَقِبَهُ وَ تَخَطَّتْ إِلَیْهِ الْأَقْدَامُ تَرَاءَی لَهُ إِبْلِیسُ وَ رُفِعَ إِلَیْهِ وَ إِنَّ أَبَا مَنْصُورٍ کَانَ رَسُولَ إِبْلِیسَ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا مَنْصُورٍ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا مَنْصُورٍ ثَلَاثاً (2).
**[ترجمه]رجال کشی: حفص بن عمرو نخعی نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام نشسته بودم، شخصی به ایشان عرض کرد: فدایتان شوم! ابومنصور به من گفته که او را تا پیش خدا بالا برده اند و خدا دست بر سرش کشیده و به زبان فارسی به او گفته است: ای پسر! حضرت صادق علیه السّلام به او فرمودند: پدرم از جدم برایم نقل کرده که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: إبلیس، تختی میان آسمان و زمین دارد و به تعداد ملائکه مأمور بر آن گماشته است؛ هر گاه شخصی را دعوت به خود کند و او نیز بپذیرد، به نزد إبلیس می رود و پاهایش را برتخت او میگذارد، إبلیس خودش را نشان میدهد و برایش بلند می شود. ابومنصور یکی از سفیران إبلیس است. خدا ابومنصور را لعنت کند! این سخن را سه مرتبه تکرار فرمودند. - . رجال کشی : 195 و 196 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَسَأَلَنِی مَا عِنْدَکَ مِنْ أَحَادِیثِ الشِّیعَةِ قُلْتُ إِنَّ عِنْدِی مِنْهَا شَیْئاً کَثِیراً قَدْ هَمَمْتُ أَنْ أُوقِدَ لَهَا نَاراً ثُمَّ أُحْرِقَهَا قَالَ وَ لِمَ هَاتِ مَا أَنْکَرْتَ مِنْهَا فَخَطَرَ عَلَی بَالِیَ الْأُمُورُ فَقَالَ لِی مَا کَانَ عِلْمُ الْمَلَائِکَةِ حَیْثُ قَالَتْ أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها
ص: 282
وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: زراره نقل کرده به محضر امام باقر علیه السلام رفتم، ایشان از من پرسیدند: از احادیث شیعه چه در نزد خود داری؟ عرض کردم: من احادیث زیادی از شیعه دارم که تصمیم داشته ام آتشی بیافروزم و همه را آتش بزنم. حضرت پرسیدند: چرا؟ آنها را که قبول نداری بگو. به ذهنم چند مطلب خطور کرد. به من فرمودند: ملائکه چه چیزی میدانستند که به خداوند گفتند: «أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا
ص: 282
وَیَسْفِکُ الدِّمَاء» - . بقره / 30 - {آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد؟}. - . بصائر الدرجات : 65 -
**[ترجمه]
لعل زرارة کان ینکر أحادیث من فضائلهم لا یحتملها عقله فنبهه علیه السلام بذکر قصة الملائکة و إنکارهم فضل آدم علیهم و عدم بلوغهم إلی معرفة فضله علی أن نفی هذه الأمور من قلة المعرفة و لا ینبغی أن یکذب المرء بما لم یحط به علمه بل لا بد أن یکون فی مقام التسلیم فمع قصور الملائکة مع علو شأنهم عن معرفة آدم لا یبعد عجزک عن معرفة الأئمة علیهم السلام.
**[ترجمه]شاید زراره منکر آن دسته از احادیث فضائل ائمه که با عقلش درک نمیکرده بوده است و امام علیه السلام اینگونه او را متوجه قصه ملائکه، که منکر فضل آدم علیه السلام بودند و نمی توانستند فضل آدم را درک کنند مینمایند. و اینکه انکار این مقامات از کمی معرفت است و شایسته نیست انسان چیزی را که نمی داند تکذیب کند، بلکه باید در مقام تسلیم باشد. وقتی ملائکه با آن مقام والا از شناخت آدم قاصر بودند، بعید نیست که تو نیز عاجز از درک مقام ائمه علیهم السلام باشی.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَامِرِ بْنِ مَعْقِلٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: یَا أَبَا حَمْزَةَ لَا تَضَعُوا عَلِیّاً دُونَ مَا وَضَعَهُ اللَّهُ وَ لَا تَرْفَعُوهُ فَوْقَ مَا رَفَعَهُ اللَّهُ کَفَی لِعَلِیٍّ أَنْ یُقَاتِلَ أَهْلَ الْکَرَّةِ وَ أَنْ یُزَوِّجَ أَهْلَ الْجَنَّةِ (2).
لی، الأمالی للصدوق ابن الولید عن الصفار عن أحمد بن محمد مثله (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ثمالی روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: ای اباحمزه! مبادا علی را پائین تر از جایی که خدا او را در آنجا قرار داده، قرار دهید و نه بالاتر از جایی که خدا او را بالا برده است. در مقام علی علیه السّلام همین بس که، با غالیان و از حد گذشتگان پیکار میکند و اهل بهشت را به ازدواج هم در میآورد. - . همان : 123 -
أمالی صدوق نیز، مانند همین را با طریقی دیگر روایت کرده است. - . أمالی صدوق : 130 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْخَشَّابُ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ کَامِلٍ التَّمَّارِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ فَقَالَ لِی یَا کَامِلُ اجْعَلْ لَنَا رَبّاً نَئُوبُ إِلَیْهِ وَ قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُمْ قَالَ قُلْتُ نَجْعَلُ لَکُمْ رَبّاً تَئُوبُونَ إِلَیْهِ وَ نَقُولُ فِیکُمْ مَا شِئْنَا قَالَ فَاسْتَوَی جَالِساً ثُمَّ قَالَ وَ عَسَی أَنْ نَقُولَ مَا خَرَجَ إِلَیْکُمْ مِنْ عِلْمِنَا إِلَّا أَلِفاً غَیْرَ مَعْطُوفَةٍ (4).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: کامل تمار نقل کرده، روزی در محضر امام صادق علیه السّلام بودم، به من فرمودند: ای کامل! برای ما پروردگاری که به سوی او باز گردیم در نظر بگیر، بعد از این هر چه میخواهید در مورد ما بگویید.
عرض کردم: برای شما پروردگاری که به سوی او باز گردید در نظر بگیریم و هر چه میخواهیم در مورد شما بگوییم!!؟ امام علیه السّلام رسمیتر نشستند و سپس فرمودند: ممکن است ما بگوییم: از علم ما، تنها به اندازه ی یک ألف غیر معطوفه به شما رسیده است. - . بصائر الدرجات : 149 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام غیر معطوفة أی نصف حرف کنایة عن نهایة القلة فإن الألف بالخط الکوفی نصفه مستقیم و نصفه معطوف هکذا ا و قیل أی ألف لیس بعده شی ء و قیل ألف لیس قبله صفر أی باب واحد و الأول هو الصواب و المسموع من أولی الألباب.
ص: 283
lt;meta info="\\"غیر معطوفه\\" یعنی نصف حرف که کنایه از نهایت کمبودن است، ألف در خط کوفی، این گونه نوشته میشود: « -ا » که نصف آن عمودی و نیم دیگرش افقی یا معطوف است. بعضی گفتهاند: ألف غیر معطوفه، ألفی است که بعد از آن چیزی نباشد، و بعضی گفتهاند: ألفی است که قبلش صفری نباشد، یعنی «1»، یک عددی، نباشد. ولی همان معنای اول درست است .
ص: 283
**[ترجمه]
سن، المحاسن أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً قَالَ لَا تُبَذِّرُوا وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام (1).
**[ترجمه]محاسن: اسحاق بن عمار روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام درباره آیه: «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً» - . اسراء / 26 - {و ولخرجی و اسراف مکن} فرمودند: یعنی درباره ولایت علی علیه السّلام زیاده روی نکنید. - . محاسن برقی : 257 -
**[ترجمه]
یحتمل أن تکون کنایة عن ترک الغلو و الإسراف فی القول فیه علیه السلام و أن یکون أمرا بالتقیة و ترک الإفشاء عند المخالفین و الأول أظهر.
lt;meta info="\\"زیاده روی نکنید\\" ممکن است کنایه از ترک کردن غلو و اسراف در گفتار در مورد ایشان باشد، و ممکن است دستور به تقیه و ترک افشاگری در نزد مخالفین باشد. احتمال اول ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ (2) وَ قَالَ (3) أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اللَّهُمَّ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنَ الْغُلَاةِ کَبَرَاءَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ مِنَ النَّصَارَی اللَّهُمَّ اخْذُلْهُمْ أَبَداً وَ لَا تَنْصُرْ مِنْهُمْ أَحَداً.
**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: خداوند متعال فرمود: «لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَ» - . نساء / 171 - {ای اهل کتاب در دین خود غلو مکنید و در باره خدا جز [سخن] درست مگویید}. و امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند - . در مصدر اینطور آمده است: اصبغ بن نباته نقل کرده، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند. - :
خدایا من همانطور که عیسی بن مریم از نصاری بیزار بود، از غالیان بیزارم. خدایا پیوسته آنها را خوار گردان و هیچکدامشان را یاری مکن.
**[ترجمه]
الصَّادِقُ علیه السلام الْغُلَاةُ شَرُّ خَلْقِ اللَّهِ یُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ وَ یَدَّعُونَ الرُّبُوبِیَّةَ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ اللَّهِ إِنَّ الْغُلَاةَ لَشَرٌّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا.
**[ترجمه]حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: غالیان بدترین خلق خدایند، عظمت خدا را کوچک می کنند و برای بندگان خدا ادعای ربوبیت میکنند، به خدا قسم غالیان از یهود و نصاری و مجوس و مشرکین بدترند.
**[ترجمه]
رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِی الْمُبْتَدَإِ (4) وَ أَبُو السَّعَادَاتِ فِی فَضَائِلِ الْعَشَرَةِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَا عَلِیُّ مَثَلُکَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ أَحَبَّهُ قَوْمٌ فَأَفْرَطُوا فِیهِ وَ أَبْغَضَهُ قَوْمٌ فَأَفْرَطُوا فِیهِ قَالَ فَنَزَلَ الْوَحْیُ وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ (5)
**[ترجمه]احمد بن حنبل در مبتدا - . در مصدر: احمد بن حنبل در مسند - و ابوالسعادات در فضائل العشرة نقل کرده اند: رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: یا علی! مثل تو در این امت مانند مثل عیسی بن مریم است؛ که گروهی او را دوست داشتند و در او افراط کردند و گروهی با او دشمن بودند و در او افراط کردند. سپس این آیه نازل شد: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ» - . زخرف / 57 - {و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد به ناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند]} .
**[ترجمه]
أَبُو سَعْدٍ الْوَاعِظُ فِی شَرَفِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله، لَوْ لَا أَنِّی أَخَافُ أَنْ یُقَالَ فِیکَ مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی الْمَسِیحِ لَقُلْتُ الْیَوْمَ فِیکَ مَقَالَةً لَا تَمُرُّ بِمَلَإٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا أَخَذُوا تُرَابَ نَعْلَیْکَ وَ فَضْلَ وَضُوئِکَ یَسْتَشْفُونَ بِهِ وَ لَکِنْ حَسْبُکَ أَنْ تَکُونَ مِنِّی وَ أَنَا مِنْکَ تَرِثُنِی وَ أَرِثُکَ الْخَبَرَ
ص: 284
- رَوَاهُ أَبُو بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام.
**[ترجمه]ابوسعید واعظ در شرف النبی صلی الله علیه و آله می نویسد: پیامبر فرمودند: اگر نمی ترسیدم از این که در باره تو، آنچه نصرانیان در مورد مسیح گفتند، گفته شود، همین امروز سخنی در مورد تو میگفتم تا از هر گروه مسلمانان که عبور کردی، خاک کفش تو را و اضافه آب وضویت را برای شفا بگیرند. ولی همین مقدار که تو از منی و من از توام، از من ارث می بری و من از تو ارث میبرم، در فضیلت تو کافی است... تا آخر روایت.
ص: 284
این روایت را، ابابصیر از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است.
**[ترجمه]
أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَهْلِکُ فِیَّ اثْنَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ.
**[ترجمه]امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: دو گروه در مورد من هلاک میشوند: محبی که غلو میکند، و دشمنی که سخن (به دشمنی من) میگوید.
**[ترجمه]
وَ عَنْهُ علیه السلام یَهْلِکُ فِیَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ یُقَرِّظُنِی بِمَا لَیْسَ لِی وَ مُبْغِضٌ یَحْمِلُهُ شَنَآنِی عَلَی أَنْ یَبْهَتَنِی (1).
**[ترجمه]و باز از ایشان نقل شده که فرمودند: دو دسته در مورد من هلاک میشوند: محب زیادهرو که درباره من تقریظی میکند که در من نیست، و دشمنی که کینه من وادارش میکند بر من بهتان زند. - . مناقب آل ابیطالب 1 : 226 و 227 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة التقریظ مدح الحی و وصفه (2) ثم روی هذا الخبر عنه علیه السلام.
**[ترجمه]در نهایه آمده است: تقریظ، ستایش و توصیف کسی است که زنده باشد. - . نهایه 3 : 274 -
سپس این روایت را از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل کرده است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب رُوِیَ أَنَّ سَبْعِینَ رَجُلًا مِنَ الزُّطِّ أَتَوْهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ قِتَالِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ یَدْعُونَهُ إِلَهاً بِلِسَانِهِمْ وَ سَجَدُوا لَهُ فَقَالَ لَهُمْ وَیْلَکُمْ لَا تَفْعَلُوا إِنَّمَا أَنَا مَخْلُوقٌ مِثْلُکُمْ فَأَبَوْا عَلَیْهِ فَقَالَ لَئِنْ لَمْ تَرْجِعُوا عَمَّا قُلْتُمْ فِیَّ وَ تَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ لَأَقْتُلَنَّکُمْ قَالَ فَأَبَوْا فَخَدَّ علیه السلام لَهُمْ أَخَادِیدَ وَ أَوْقَدَ نَاراً فَکَانَ قَنْبَرٌ یَحْمِلُ الرَّجُلَ بَعْدَ الرَّجُلِ عَلَی مَنْکِبِهِ فَیَقْذِفُهُ فِی النَّارِ ثُمَّ قَالَ
إِنِّی إِذَا أَبْصَرْتُ أَمْراً مُنْکَراً*** أَوْقَدْتُ نَاراً وَ دَعَوْتُ قَنْبَراً
ثُمَّ احْتَفَرْتُ حُفَراً فَحُفَراً ***وَ قَنْبَرٌ یَحْطِمُ حَطْماً مُنْکَراً (3)
ثُمَّ أَحْیَا (4) ذَلِکَ رَجُلٌ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ نُصَیْرٍ النُّمَیْرِیُّ الْبَصْرِیُّ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمْ یُظْهِرْهُ إِلَّا فِی هَذَا الْعَصْرِ وَ أَنَّهُ عَلِیٌّ وَحْدَهُ فَالشِّرْذِمَةُ النُّصَیْرِیَّةُ یَنْتَمُونَ إِلَیْهِ وَ هُمْ قَوْمٌ إِبَاحِیَّةٌ تَرَکُوا الْعِبَادَاتِ وَ الشَّرْعِیَّاتِ وَ اسْتَحَلَّتِ (5) الْمَنْهِیَّاتِ وَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مِنْ
ص: 285
مَقَالِهِمْ أَنَّ الْیَهُودَ عَلَی الْحَقِّ وَ لَسْنَا مِنْهُمْ وَ أَنَّ النَّصَارَی عَلَی الْحَقِّ وَ لَسْنَا مِنْهُمْ (1).
**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: روایت شده که تعداد هفتاد نفر از اهل زط، پس از جنگ بصره، نزد امیرالمؤمنین علیه السّلام رفتند و او را به خدایی خواندند و برایش سجده می نمودند. حضرت به آنها فرمودند: وای بر شما! این کار را نکنید، من نیز مانند شما مخلوق هستم، آنها نپذیرفتند. حضرت فرمودند: اگر از سخن خود برنگردید و به پیشگاه خدا توبه نکنید، شما را می کشم. آنها باز هم امتناع کردند. امیرالمؤمنین علیه السّلام برای آنها گودال هایی کندند و آتشی برافروختند؛ قنبر، آنها را یکییکی، بر دوش می گرفت و در آتش می افکند. در این وقت علی علیه السّلام (به زبان شعر) فرمودند:
من وقتی کار زشتی را مشاهده می کنم، آتش می افروزم و قنبر را صدا می زنم بعد چند گودال می کنم و قنبر هیزم ها را می شکند و در آن گودال ها می ریزد.
ابن شهر آشوب مینویسد: این عقیده را، بعدها، مردی به نام محمّد بن نصیر نمیری بصری تجدید نمود. او مدعی بود که خداوند متعال او را در این عصر ظاهر نموده است، و آن خدا، فقط علی است. گروه کمی که مشهور به نصیریه هستند، منتسب به اویند. آنها گروهی بی مبالاتاند که عبادات و دستورات شرع را ترک کرده اند و کارهای زشت و حرام را حلال می دانند.
ص: 285
یکی از اعتقادات آنها این است که یهودیان بر حقاند، ولی ما از آنها نیستیم، نصرانیان هم بر حق هستند، ولی ما از آنها نیستیم. - . مناقب آل ابیطالب 1 : 227 و 228 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَبَإٍ کَانَ یَدَّعِی النُّبُوَّةَ وَ یَزْعُمُ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام هُوَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَدَعَاهُ وَ سَأَلَهُ فَأَقَرَّ بِذَلِکَ وَ قَالَ نَعَمْ أَنْتَ هُوَ وَ قَدْ کَانَ أُلْقِیَ فِی رُوعِی أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ وَ أَنِّی نَبِیٌّ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَیْلَکَ قَدْ سَخِرَ مِنْکَ الشَّیْطَانُ فَارْجِعْ عَنْ هَذَا ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ تُبْ فَأَبَی فَحَبَسَهُ وَ اسْتَتَابَهُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَلَمْ یَتُبْ فَأَحْرَقَهُ بِالنَّارِ وَ قَالَ إِنَّ الشَّیْطَانَ اسْتَهْوَاهُ فَکَانَ یَأْتِیهِ وَ یُلْقِی فِی رُوعِهِ ذَلِکَ (2).
قب، المناقب لابن شهرآشوب عن ابن سنان مثله (3).
**[ترجمه]رجال کشی: عبد اللَّه بن سنان از پدر خود و او از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده، عبداللَّه بن سبا مدعی نبوت بود و میگفت: امیرالمؤمنین علیه السّلام - تعالی الله عن ذلک - خدا است. این سخن به امیرالمؤمنین علیه السّلام رسید، او را خواست و از خودش سؤال کرد. او به آن سخنانش اعتراف نمود و گفت: بله، تو خدایی و به دلم چنین افتاده که تو خدایی و من پیامبر هستم.
امیرالمؤمنین علیه السّلام به او فرمودند: وای بر تو! شیطان تو را مسخره کرده (یا تسخیرت کرده) است. مادرت به عزایت بنشیند! از این عقیده برگرد و توبه کن! عبداللَّه بن سبا امتناع ورزید، حضرت او را زندانی کردند و سه روز پشت سرهم او را به توبه واداشتند، اما او توبه نکرد. آنگاه او را در آتش انداختند و فرمودند: شیطان او را فریب میداد و پیش او میرفت و در دلش آنطور القا می نمود. - . رجال کشی : 70 -
مناقب إبن شهر آشوب نیز، مانند همین را از إبن سنان روایت کرده است. - . مناقب آل ابیطالب 1 : 227 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَبَإٍ إِنَّهُ ادَّعَی الرُّبُوبِیَّةَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَ وَ اللَّهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَبْداً لِلَّهِ طَائِعاً الْوَیْلُ لِمَنْ کَذَبَ عَلَیْنَا وَ إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ فِینَا مَا لَا نَقُولُهُ فِی أَنْفُسِنَا نَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ نَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ (4).
**[ترجمه]رجال کشی: ابان بن عثمان نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: خداوند عبداللَّه بن سبا را لعنت کند! او مدعی ربوبیت در مورد امیرالمؤمنین علیه السّلام بود. به خدا قسم که، امیرالمؤمنین علیه السّلام، به میل خود، بنده خدا بود. وای بر کسی که بر ما دروغ بندد! گروهی درباره ما چیزهایی میگویند که ما خود نیز، در باره خویش آن را نمیگوییم. از چنین کسانی به خدا بیزاری میجوییم، از چنین کسانی به خدا بیزاری میجوییم. - . رجال کشی : 70 و 71 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام لَعَنَ اللَّهُ مَنْ کَذَبَ عَلَیْنَا إِنِّی ذَکَرْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَبَإٍ فَقَامَتْ کُلُّ شَعْرَةٍ فِی جَسَدِی لَقَدِ ادَّعَی أَمْراً عَظِیماً مَا لَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ اللَّهِ عَبْداً لِلَّهِ صَالِحاً أَخُو (5) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا نَالَ الْکَرَامَةَ مِنَ
ص: 286
اللَّهِ إِلَّا بِطَاعَتِهِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ مَا نَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْکَرَامَةَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بِطَاعَتِهِ لِلَّهِ (1).
**[ترجمه]رجال کشی: ثمالی از علی بن حسین علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خدا لعنت کند کسی را که بر ما دروغ بندد! وقتی عبداللَّه بن سبا به خاطرم می افتد، تمام موهای بدنم راست می شود. ادعای بس بزرگی کرد که حقش را نداشت، خدا لعنتش کند!
به خدا قسم، علی علیه السّلام، بنده صالح خدا و برادر رسول الله صلی اللَّه علیه و آله بود و فقط به جهت اطاعت خدا و رسولش مشمول کرامات خدا شد.
ص: 286
و رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نیز، تنها به جهت اطاعت از خدا مشمول کرامات خدا شد. - . رجال کشی : 71 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ صِدِّیقُونَ لَا نَخْلُو مِنْ کَذَّابٍ یَکْذِبُ عَلَیْنَا وَ یُسْقِطُ صِدْقَنَا بِکَذِبِهِ عَلَیْنَا عِنْدَ النَّاسِ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْدَقَ النَّاسِ لَهْجَةً وَ أَصْدَقَ الْبَرِیَّةِ کُلِّهَا وَ کَانَ مُسَیْلِمَةُ یَکْذِبُ عَلَیْهِ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَصْدَقَ مَنْ بَرَأَ اللَّهُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَانَ الَّذِی یَکْذِبُ عَلَیْهِ وَ یَعْمَلُ فِی تَکْذِیبِ صِدْقِهِ وَ یَفْتَرِی عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَبَإٍ.
و ذکر (2) بعض أهل العلم أن عبد الله بن سبإ کان یهودیا فأسلم و والی علیا علیه السلام و کان یقول و هو علی یهودیته فی یوشع بن نون وصی موسی بالغلو فقال فی إسلامه بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه و آله فی علی علیه السلام مثل ذلک.
و کان أول (3) من أشهر بالقول بفرض إمامة علی علیه السلام و أظهر البراءة من أعدائه و کاشف مخالفیه و أکفرهم (4) فمن هاهنا قال من خالف الشیعة أصل التشیع و الرفض مأخوذ من الیهودیة (5).
**[ترجمه]رجال کشی: عبداللَّه روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ما خاندانی صدّیق هستیم، همیشه دروغ گویانی هستند که بر ما دروغ میبندند و با دروغشان راستگویی ما را پیش مردم از بیاثر میکنند.
رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، راستگوترین مردم بود و از تمام مخلوقات صادق تر بود، و مسیلمه بر او دروغ می بست. امیرالمؤمنین علیه السّلام پس از رسول الله راستگوترین آفریده خدا بود، و آنکه بر او دروغ می بست و با دروغ خود در صدق ایشان خدشه وارد میکرد و افترا بر خدا می زد، عبداللَّه بن سبا بود.
بعضی از اهل علم گفته اند: عبد اللَّه بن سبا قبلاً یهودی بود، اسلام آورد و علی علیه السلام را دوست میداشت، او در زمان یهودی بودن خود نیز، در باره یوشع بن نون وصی موسی، غلو میگفت. و همان چیزها را، پس از درگذشت رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، درباره علی علیه السلام نیز میگفت .
عبداللَّه بن سبا اولین کسی بود - . شیعیان، قبل از او تقیه میکردند و این چیزها به صورت علنی را مطرح نمیکردند، او بود که ترک تقیه کرد و این چیزها را علنی کرد. - که آشکارا میگفت: امامت علی علیه السلام واجب است و از دشمنان ایشان اظهار بیزاری میکرد و مخالفین ایشان را تکفیر مینمود - . قائل شدن به کفر مخالفین علی علیه السلام، از مختصات عبدالله بن سبا لعنة الله علیه است. - .
به همین جهت مخالفین شیعه گفتهاند: اصل تشیع و رفض از یهودیت گرفته شده است. - . رجال کشی: 71 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ مِسْمَعٍ أَبِی سَیَّارٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَلِیّاً علیه السلام لَمَّا فَرَغَ مِنْ قِتَالِ (6) أَهْلِ الْبَصْرَةِ أَتَاهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الزُّطِّ فَسَلَّمُوا عَلَیْهِ وَ کَلَّمُوهُ بِلِسَانِهِمْ فَرَدَّ عَلَیْهِمْ بِلِسَانِهِمْ وَ قَالَ
ص: 287
لَهُمْ إِنِّی لَسْتُ کَمَا قُلْتُمْ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ مَخْلُوقٌ قَالَ فَأَبَوْا عَلَیْهِ وَ قَالُوا لَهُ أَنْتَ أَنْتَ هُوَ فَقَالَ لَهُمْ لَئِنْ لَمْ تَرْجِعُوا عَمَّا قُلْتُمْ فِیَّ وَ تَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی لَأَقْتُلَنَّکُمْ قَالَ فَأَبَوْا أَنْ یَرْجِعُوا أَوْ یَتُوبُوا فَأَمَرَ أَنْ یُحْفَرَ لَهُمْ آبَارٌ فَحُفِرَتْ ثُمَّ خَرَقَ بَعْضَهَا إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ قَذَفَهُمْ (1) فِیهَا ثُمَّ طَمَّ رُءُوسَهَا ثُمَّ أَلْهَبَ النَّارَ فِی بِئْرٍ مِنْهَا لَیْسَ فِیهَا أَحَدٌ فَدَخَلَ الدُّخَانُ عَلَیْهِمْ فَمَاتُوا (2).
**[ترجمه]رجال کشی: مسمع ابیسیار از شخصی روایت کرده که حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: وقتی علی علیه السّلام از پیکار اهالی بصره فارغ شد، هفتاد نفر از قوم زط پیش ایشان آمدند و به ایشان سلام کردند و با زبان خودشان با ایشان صحبت کردند و ایشان نیز به زبان آنها جوابشان را داد.
ص: 287
به آنها فرمودند: من، آنطور که شما میگویید نیستم، من بنده خدا و آفریده اویم. آنها نپذیرفتند و گفتند: تو همان خدایی.
ایشان به آنها فرمودند: اگر از حرف خود برنگردید و به سوی خدا توبه نکنید، شما را خواهم کشت. آنها باز هم امتناع ورزیدند و توبه نکردند. حضرت دستور دادند چاههایی برای آنها بکنند. وقتی چاهها آماده شدند، آنها را را به هم متصل نمودند و آن گروه را در میان چاهها انداختند. سپس دهانه چاهها را بستند و در یکی از آن ها که کسی در آن نبود، آتش افروختند. دود همه چاه ها را فرا گرفت و همگی کشته شدند. - . همان : 72 -
**[ترجمه]
الزط جنس من السودان و الهنود.
**[ترجمه]زط، تیرهای از سیاهان و هندیاناند.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِشْکِیبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ ضُرَیْسٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو خَالِدٍ الْکَابُلِیُّ أَمَا إِنِّی سَأُحَدِّثُکَ بِحَدِیثٍ إِنْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنَا حَیٌّ قَبَّلْتَ صَلَعَتِی (3) وَ إِنْ مِتُّ قَبْلَ أَنْ تَرَاهُ تَرَحَّمْتَ عَلَیَّ وَ دَعَوْتَ لِی سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا یَقُولُ إِنَّ الْیَهُودَ أَحَبُّوا عُزَیْراً حَتَّی قَالُوا فِیهِ مَا قَالُوا فَلَا عُزَیْرٌ مِنْهُمْ وَ لَا هُمْ مِنْ عُزَیْرٍ وَ إِنَّ النَّصَارَی أَحَبُّوا عِیسَی حَتَّی قَالُوا فِیهِ مَا قَالُوا فَلَا عِیسَی مِنْهُمْ وَ لَا هُمْ مِنْ عِیسَی وَ إِنَّا عَلَی سُنَّةٍ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ قَوْماً مِنْ شِیعَتِنَا سَیُحِبُّونَّا حَتَّی یَقُولُوا فِینَا مَا قَالَتِ الْیَهُودُ فِی عُزَیْرٍ وَ مَا قَالَتِ النَّصَارَی فِی عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَلَا هُمْ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ (4).
**[ترجمه]رجال کشی: ضریس نقل کرده که ابوخالد کابلی به من گفت: من جریانی را برایت نقل میکنم که اگر وقتی آن را ببینید من زنده باشم، پیشانی مرا خواهی بوسید و اگر قبل از این که آن را ببینی من بمیرم، برایم طلب رحمت کنی و دعایم کنی. از علی بن الحسین، صلوات الله علیهما شنیدم که میفرمودند: یهودیان، عُزیر را دوست میداشتند، تا جایی که درباره او آن حرف را زدند. عزیر با آنها نسبتی نداشت و آنها نیز به عزیر ربطی ندارند. نصرانیان نیز عیسی را دوست میداشتند، تا جایی که آن حرف را در مورد زدند، عیسی با آنها نسبتی نداشت و آنها نیز به عیسی ربطی ندارند.
ما نیز مشمول همان سنت شدهایم؛ گروهی از شیعیان ما در آینده ما را به قدری دوست خواهند داشت که درباره ما همان چیزهایی که یهودیان در باره عزیر و نصرانیان در باره عیسی بن مریم گفتند، خواهند گفت. آنها به ما ربطی ندارند و ما نیز به آنها نسبتی نداریم. - . همان : 79 -
بیان: \\"پیشانی مرا خواهی بوسید\\" یعنی به خاطر احترام سخن درست من، پیشانی مرا می بوسی. در بعضی از نسخهها به جای لفظ صلعتی (: پیشانی من) \\"صدقنی\\" آمده است که یعنی مرا تصدیق خواهی کرد.
ص: 288
**[ترجمه]
قوله قبلت صلعتی أی قبلت رأسی و ناصیتی الصلعاء تکریما لی لما عرفت من صدقی و الصلع انحسار شعر مقدم الرأس و فی بعض النسخ فقلت صدقنی أی قال لی صدقا و لعله تصحیف.
ص: 288
**[ترجمه]کشف الغمه: مالک جهنی نقل کرده: ما موقعی که شیعیان را از مدینه تبعید کردند و به چند دسته متفرق شدند، آنجا بودیم، به یک گوشه شهر رفتیم و در فراغتی که داشتیم، شروع به صحبت از فضائل ائمه و عقیده شیعیان درباره آنها کردیم. تا این که ربوبیت آنها به خاطرمان رسید، ما نفهمیدیم چه شد که ناگهان حضرت صادق علیه السّلام در حالی که سوار بر الاغی بودند جلو ما ایستادند، ما اصلاً نفهمیدیم ایشان از کجا آمدند.
فرمودند: ای مالک و ای خالد! چه مدتی است که صحبت از خدایی ما میکنید؟ عرض کردیم: این مسأله همین حالا، به ذهن ما رسید. فرمودند: بدانید ما را خداوندی است که پیوسته در شب و روز نگهدار ماست و ما او را می پرستیم. ای مالک و ای خالد! در باره ما هر چه میخواهید بگویید، ولی ما را مخلوق خدا بدانید. این سخن را، در همان حال که سوار بر الاغ بودند، چند مرتبه برای ما تکرار کردند. - . کشف الغمة : 237 -
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة مِنْ کِتَابِ الدَّلَائِلِ لِلْحِمْیَرِیِّ عَنْ مَالِکٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ: کُنَّا بِالْمَدِینَةِ حِینَ أُجْلِیَتِ الشِّیعَةُ (1) وَ صَارُوا فِرَقاً فَتَنَحَّیْنَا عَنِ الْمَدِینَةِ نَاحِیَةً ثُمَّ خَلَوْنَا فَجَعَلْنَا نَذْکُرُ فَضَائِلَهُمْ وَ مَا قَالَتِ الشِّیعَةُ إِلَی أَنْ خَطَرَ بِبَالِنَا الرُّبُوبِیَّةُ فَمَا شَعَرْنَا بِشَیْ ءٍ إِذَا نَحْنُ بِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَاقِفٌ عَلَی حِمَارٍ فَلَمْ نَدْرِ مِنْ أَیْنَ جَاءَ فَقَالَ یَا مَالِکُ وَ یَا خَالِدُ مَتَی أَحْدَثْتُمَا الْکَلَامَ فِی الرُّبُوبِیَّةِ فَقُلْنَا مَا خَطَرَ بِبَالِنَا إِلَّا السَّاعَةَ فَقَالَ اعْلَمَا أَنَّ لَنَا رَبّاً یَکْلَؤُنَا بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ نَعْبُدُهُ یَا مَالِکُ وَ یَا خَالِدُ قُولُوا فِینَا مَا شِئْتُمْ وَ اجْعَلُونَا مَخْلُوقِینَ فَکَرَّرَهَا عَلَیْنَا مِرَاراً وَ هُوَ وَاقِفٌ عَلَی حِمَارِهِ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: عبدالرحمن بن کثیر نقل کرده، روزی حضرت صادق علیه السّلام به اصحاب خود فرمودند: خداوند مغیرة بن سعید و آن زن یهودی را که با او رفت آمد داشت و از او سحر و شعبده و مخاریق می آموخت لعنت کند! مغیره بر پدرم علیه السلام، دروغ بست و خداوند ایمان را از او سلب کرد. گروهی نیز بر من دروغ بسته اند، آنها را چه میشود؟ خداوند به آنها حرارت آهن را بچشاند.
به خدا قسم ما جز بنده ای که خداوند ما را آفریده و برگزیده است، نیستیم، سود و زیانی در اختیار ما نیست. اگر مورد رحمت قرار گیریم به جهت رحمت اوست، و اگر عذاب شویم به جهت گناهان ماست. به خدا قسم ما را بر خداوند حجتی نیست و از طرف او، برائتی در نزد ما نیست. ما نیز میمیریم و دفن میشویم و زنده میشویم و برانگیخته خواهیم شد و در پیشگاه او خواهیم ایستاد و مورد سؤال قرار میگیریم. وای بر آنها! خدا لعنتشان
کند! خدا را و رسولش صلی الله علیه و آله را در قبرش و امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و علی بن الحسین و محمّد بن علی صلوات اللَّه علیهم را آزردند. و اینک من در میان شمایم؛ گوشت و پوست رسول الله صلی اللَّه علیه و آله، بر رختخواب خود میخوابم، در حالی که ترس و لرز وحشت دارم، آنها آسوده هستند و من نا آرام، آنها با راحتی در رختخواب خود میخوابند و من با ترس و لرز بیدارم،
ص: 289
و در کوهها و بیابانها نگرانم. من از سخنی که ابوالخطاب - لعنت خدا بر او باد - درباره اجدع براد، غلام بنی اسد، گفته است به پیشگاه خدا بیزارم. به خدا سوگند حتی اگر از طرف ما آزمایش میشدند و آنها را به این چیزها امر میکردیم، باید، رد میکردند و قبول نمیکردند. چگونه به این سخنان معتقد شده اند با این که میبینند من در ترس و بیم هستم؟ من انتقام خود را از آنها در پیشگاه خدا خواهم گرفت و از آنها به خدا بیزاری می جویم. شما را گواه میگیرم؛ من که زاده رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هستم، برائتی در مورد خود از طرف خدا ندارم. اگر اطاعتش کنم، مرا مشمول رحمت خود میکند و اگر نافرمانیاش کنم با عذابی شدید یا شدیدترین عذاب، کیفرم میکند. - . رجال کشی : 147 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَوْماً لِأَصْحَابِهِ لَعَنَ اللَّهُ الْمُغِیرَةَ بْنَ سَعِیدٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ یَهُودِیَّةً کَانَ یَخْتَلِفُ إِلَیْهَا یَتَعَلَّمُ مِنْهَا السِّحْرَ وَ الشُّعْبَذَةَ وَ الْمَخَارِیقَ إِنَّ الْمُغِیرَةَ کَذَبَ عَلَی أَبِی علیه السلام فَسَلَبَهُ اللَّهُ الْإِیمَانَ وَ إِنَّ قَوْماً کَذَبُوا عَلَیَّ مَا لَهُمْ أَذَاقَهُمُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ فَوَ اللَّهِ مَا نَحْنُ إِلَّا عَبِیْدُ الَّذِی خَلَقَنَا وَ اصْطَفَانَا مَا نَقْدِرُ عَلَی ضَرٍّ وَ لَا نَفْعٍ وَ إِنْ رَحِمَنَا فَبِرَحْمَتِهِ وَ إِنْ عَذَّبَنَا فَبِذُنُوبِنَا وَ اللَّهِ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ مِنْ حُجَّةٍ وَ لَا مَعَنَا مِنَ اللَّهِ بَرَاءَةٌ وَ إِنَّا لَمَیِّتُونَ وَ مَقْبُورُونَ وَ مُنْشَرُونُ (3) وَ مَبْعُوثُونَ وَ مَوْقُوفُونَ وَ مَسْئُولُونَ وَیْلَهُمْ مَا لَهُمْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ لَقَدْ آذَوُا اللَّهَ وَ آذَوْا رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله فِی قَبْرِهِ وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ لَحْمُ رَسُولِ اللَّهِ وَ جِلْدُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبِیتُ عَلَی فِرَاشِی خَائِفاً وَجِلًا مَرْعُوباً یَأْمَنُونَ وَ أَفْزَعُ یَنَامُونَ (4) عَلَی فُرُشِهِمْ وَ أَنَا خَائِفٌ سَاهِرٌ وَجِلٌ أَتَقَلْقَلُ
ص: 289
بَیْنَ الْجِبَالِ وَ الْبَرَارِی أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّا قَالَ فِیَّ الْأَجْدَعُ الْبَرَّادُ عَبْدُ بَنِی أَسَدٍ أَبُو الْخَطَّابِ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ اللَّهِ لَوِ ابْتُلُوا بِنَا وَ أَمَرْنَاهُمْ بِذَلِکَ لَکَانَ الْوَاجِبَ أَنْ لَا یَقْبَلُوهُ فَکَیْفَ وَ هُمْ یَرَوْنِّی خَائِفاً وَجِلًا أَسْتَعْدِی اللَّهَ عَلَیْهِمْ وَ أَتَبَرَّأُ إِلَی اللَّهِ مِنْهُمْ أُشْهِدُکُمْ أَنِّی امْرُؤٌ وَلَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَا مَعِی بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَطَعْتُهُ رَحِمَنِی وَ إِنْ عَصَیْتُهُ عَذَّبَنِی عَذَاباً شَدِیداً أَوْ أَشَدَّ عَذَابِهِ (1).
lt;meta info="\\"شعبده\\" تردستی و چیزی مانند سحر که اشیاء را غیر از آنی که در اصل آنطور هستند، در چشم نشان میدهد.
\\"مخاریق\\" جمع مخراق و در اصل به معنای لباسی است که به دور کودکان پیچیده میشود و کودکان همدیگر را با آن میزنند. و تخریق یعنی، زیاد دروغ گفتن و تخرق به معنای، دروغ ساختن است.
\\"برائت\\" دست خط و سند و مدرکی است که موجب نجات و رستگاری شود.
\\"اجدع\\" کسی است که بینی یا گوش یا دست و دهانش، قطع شده باشد. در بعضی از نسخهها، \\"أخدع\\" آمده که به معنای احمق است، یا از خدعه به معنای نیرنگ مشتق شده است.
\\"براد\\" شاید به معنای کسی باشد که سوهانکاری میکند و یا از سوهان استفاده میکند. فیروز آبادی مینویسد: \\"برد الحدید\\" یعنی آن را صیقل داد. و \\"مبرد\\" بر وزن منبر، به معنای سوهان است. در بعضی از نسخهها، به جای \\"براد\\" ، \\"سراد\\"، و در بعضی دیگر \\"زراد\\" آمده که به هر دو به معنای زرهساز است.
\\"به خدا سوگند حتی اگر از طرف ما آزمایش میشدند...\\" یعنی اگر هم، بر فرض محال، ما آنها را به چنین چیزهایی امر میکردیم و آنها در معرض آزمایش قرار میگرفتند، و بین مخالفت کردن با ما و قبول ما و وقوع در بدعت مردد میشدند، باید این چیزها را از ما قبول نمیکردند. چه رسد به اینکه ما آنها را از آن چیزها نهی میکنیم. و آنها ما را می بینند که از خداوند متعال ترسان و بیمناکیم، و میبینند که به جهت دروغهایی که بر ما میبندند، آنها را در پیشگاه خدا دشمن میداریم.
\\"عذابی شدید یا شدیدترین عذاب \\"تردید از راویست.
**[ترجمه]
الشعبذة و الشعوذة خفة فی الید و أخذ کالسحر یری الشی ء بغیر ما علیه أصله فی رأی العین و المخاریق جمع مخراق و هو فی الأصل ثوب یلف و یضرب به الصبیان بعضهم بعضا و التخریق کثرة الکذب و التخرق خلق الکذب.
قوله علیه السلام براءة أی خط و سند و صک للنجاة و الفوز و الأجدع بالجیم مقطوع الأنف أو الأذن أو الید أو الشفة و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة بمعنی الأحمق أو هو من الخدعة.
و البراد لعله بمعنی عامل السوهان أو مستعمله قال الفیروزآبادی برد الحدید سحله و المبرد کمنبر السوهان و فی بعض النسخ السراد أی عامل الدرع و فی بعضها الزراد بالزای المعجمة بمعناه.
قوله ابتلوا بنا علی بناء المفعول أی لو کنا أمرناهم بذلک علی فرض المحال فکانوا هم مبتلین بذلک مرددین بین مخالفتنا و بین قبوله منا و الوقوع فی البدعة لکان الواجب علیهم أن لا یقبلوه منا فکیف و إنا ننهاهم عن ذلک و هم یروننا مرعوبین وجلین من الله تعالی مستعدین الله علیهم فیما یکذبون علینا من الاستعداء بمعنی طلب العدوی و الانتقام و الإعانة قوله أو أشد عذابه التردید من الراوی.
**[ترجمه]رجال کشی:
ص: 290
إبن أبیعمیر از قول یکی از اصحاب نقل کرده، به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: ابوهارون مکفوف مدعی است که شما به او فرموده اید: اگر به دنبال ذات قدیم هستی، هیچکس نمی تواند او را درک کند، و اگر به دنبال کسی هستی که خلق میکند و روزی میدهد، او همان محمّد بن علی است. فرمودند: بر من دروغ بسته است، لعنت خدا بر او باد! خالقی جز خدای یکتا، که شریکی ندارد، نیست. خداوند مرگ را به ما نیز میچشاند و تنها کسی که هرگز نخواهد مُرد، آفریننده خلایق است که تمام جهانیان را به وجود آورده است. - . همان : 145 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی (2) وَ الْیَقْطِینِیِ
ص: 290
عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِنَا قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام زَعَمَ أَبُو هَارُونَ (1) الْمَکْفُوفُ أَنَّکَ قُلْتَ لَهُ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الْقَدِیمَ فَذَاکَ لَا یُدْرِکُهُ أَحَدٌ وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الَّذِی خَلَقَ وَ رَزَقَ فَذَاکَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ فَقَالَ کَذَبَ عَلَیَّ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ مَا مِنْ خَالِقٍ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ حَقٌّ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُذِیقَنَا الْمَوْتَ وَ الَّذِی لَا یَهْلِکُ هُوَ اللَّهُ خَالِقُ الْخَلْقِ بَارِئُ الْبَرِیَّةِ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: ابوالعباس بقباق نقل کرده، بین إبن أبییعفور و معلی بن خنیس گفتگو بود، إبن أبییعفور میگفت: اوصیاء، دانشمندانی نیک مرد و پرهیزگارند، و علی بن خنیس میگفت: اوصیاء، پیامبرند. هر دو به محضر حضرت صادق علیه السّلام رسیدند. همین که نشستند، حضرت صادق علیه السّلام خود سخن را آغاز کرده و فرمودند: ای بنده خدا! من از کسی که بگوید ما پیامبریم، بیزارم. - . همان : 160 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عُثْمَانُ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ الْبَقْبَاقِ قَالَ: تَذَاکَرَ ابْنُ أَبِی یَعْفُورٍ وَ مُعَلَّی بْنُ خُنَیْسٍ فَقَالَ ابْنُ أَبِی یَعْفُورٍ الْأَوْصِیَاءُ عُلَمَاءُ أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ وَ قَالَ ابْنُ خُنَیْسٍ الْأَوْصِیَاءُ أَنْبِیَاءُ قَالَ فَدَخَلَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ (4) مَجْلِسُهُمَا قَالَ فَبَدَأَهُمَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَبْرَأُ مِمَّا (5) قَالَ إِنَّا أَنْبِیَاءُ (6).
**[ترجمه]رجال کشی: معاویة بن حکیم از پدرش و او نیز از جدش نقل کرده، حرفهایی از ابوالخطاب به گوش من رسیده بود، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم، پیش ایشان بودم که ابوالخطاب نیز آمد، یا وقتی من وارد شدم او نیز در خدمت امام بود، وقتی همه رفتند و فقط من و او در مجلس باقی ماندیم،
ص: 291
به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ابوالخطاب از شما چنین و چنان نقل میکند، فرمودند: دروغ گفته است. من شروع کردم یکییکی آنچه او روایت کرده بود را نقل کردم، تا این که تمام چیزهایی را که شنیده بودیم و قبول نکرده بودیم را از ایشان سؤال کردم. ایشان همینطور میفرمودند: دروغ گفته است.
ابوالخطاب از جای در رفت و با دست خود بر محاسن امام علیه السّلام زد، من دستش را کنار زدم و گفتم: دستت از روی صورت امام بردار! ابوالخطاب گفت: ای أبالقاسم! نمیخواهی برخیزی؟ حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: او کار دارد، ابوالخطاب سه مرتبه حرف خود را تکرار کرد و امام علیه السّلام در هر سه مرتبه میفرمودند: او کار دارد.
حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: میخواست به تو بگوید: این حرف ها را به من میگوید، ولی از تو پنهان میدارد. به اصحاب من، چنین و چنان بگو و به آنها چنان و چنین برسان. عرض کردم: تمام این سخنان در خاطرم نمیماند، هر چه حفظ بودم را میگویم، و چیزهایی که کاملاً در خاطرم نمانده بود را اینطور میگویم: تا آن جا که یادم میآید ایشان فرمودند... ایشان فرمودند: بله، کسی که قصد اصلاح دارد، دروغگو نیست.
ابوعمرو کشی مینویسد: این حدیث غلط است و خیالبافی است إن شاء الله. معاویه چیزی نقل کرده که عقل آن را نمی پذیرد؛ کسی مانند ابوالخطاب، در دلش خیال دست زدن به کوچکترین غلام - . در مصدر: دست زدن به محاسن کوچکترین غلام... -
حضرت صادق علیه السّلام نیز خطور نمیکند، چه رسد به خود ایشان؟ - . رجال کشی: 190 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبَرَاثِیُّ وَ عُثْمَانُ بْنُ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزْدَادَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: بَلَغَنِی عَنْ أَبِی الْخَطَّابِ أَشْیَاءُ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ أَبُو الْخَطَّابِ وَ أَنَا عِنْدَهُ أَوْ دَخَلْتُ وَ هُوَ عِنْدَهُ فَلَمَّا أَنْ بَقِیتُ (7) أَنَا وَ هُوَ فِی الْمَجْلِسِ قُلْتُ
ص: 291
لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ رَوَی عَنْکَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ کَذَبَ قَالَ فَأَقْبَلْتُ أَرْوِی مَا رَوَی شَیْئاً شَیْئاً (1) مِمَّا سَمِعْنَاهُ وَ أَنْکَرْنَاهُ إِلَّا سَأَلْتُ عَنْهُ فَجَعَلَ یَقُولُ کَذَبَ وَ زَحَفَ أَبُو الْخَطَّابِ حَتَّی ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی لِحْیَةِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَضَرَبْتُ یَدَهُ وَ قُلْتُ خَلِّ یَدَکَ عَنْ لِحْیَتِهِ فَقَالَ أَبُو الْخَطَّابِ یَا أَبَا الْقَاسِمِ لَا تَقُومُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَهُ حَاجَةٌ حَتَّی قَالَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَقُولُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَهُ حَاجَةٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ یَقُولَ لَکَ یُخْبِرُنِی وَ یَکْتُمُکَ فَأَبْلِغْ أَصْحَابِی کَذَا وَ کَذَا (2) وَ أَبْلِغْهُمْ کَذَا وَ کَذَا قَالَ قُلْتُ وَ إِنِّی لَا أَحْفَظُ هَذَا فَأَقُولُ مَا حَفِظْتُ وَ مَا لَمْ أَحْفَظْ قُلْتُ أُحْسِنُ مَا یَحْضُرُنِی قَالَ نَعَمْ الْمُصْلِحُ لَیْسَ بِکَذَّابٍ.
قَالَ أَبُو عَمْرٍو الْکَشِّیُّ هَذَا غَلَطٌ وَ وَهَمٌ فِی الْحَدِیثِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَقَدْ أَتَی مُعَاوِیَةُ بِشَیْ ءٍ مُنْکَرٍ لَا تَقْبَلُهُ الْعُقُولُ إِنَّ مِثْلَ أَبِی الْخَطَّابِ لَا یُحَدِّثُ نَفْسَهُ بِضَرْبِ یَدِهِ إِلَی أَقَلِّ عَبْدٍ (3) لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَکَیْفَ هُوَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ (4).
lt;meta info="\\"ای أبالقاسم! نمیخواهی برخیزی؟\\" أبالقاسم، کنیه معاویة بن عمار راوی این روایت است که جدّ معاویة بن حکیم میباشد. و غرض آن ملعون این بوده که، معاویه برخیزد و او با حضرت تنها بماند تا بعد به او بگوید: بین من و امام علیه السلام، اسراری وجود دارد که، امام آن را پیش شما فاش نمیکند. و به همین جهت امام علیه السلام فرمودند: او کار دارد؛ یعنی معاویه، با من کاری دارد که، فعلاً میماند .
امّا این که امام علیه السّلام به او اجازه میدهد چیزی را که نشنیده بگوید: یا منظورشان، نقل به معنی بوده است. و یا حضرت به او اجازه دادند از طرف خود، چیزهایی که فکر میکند سبب پرهیز شیعیان از پیروی اهل بدعت میشود، بگوید.
ص: 292
و اما استبعادی که کشی کرده است، میتوان گفت: شاید این کار صورت توهینآمیز نداشته و به جهت نوعی بزرگداشت و احترام بوده باشد، که بین مردم معمول است. هر چند بعید به نظر می رسد.
**[ترجمه]
قوله إلا سألت الاستثناء من مقدار أی ما بقی شی ء إلا سألت عنه و یحتمل أن یکون ما فی قوله ما روی للنفی فالاستثناء منه قوله یا أبا القاسم لا تقوم أبو القاسم کنیة لمعاویة بن عمار الذی هو جد معاویة بن حکیم و کان غرض الملعون أن یقوم معاویة و یخلو هو به علیه السلام ثم یقول بینی و بینه علیه السلام أسرار لا یظهرها عندکم فلذا قال علیه السلام له حاجة أی لمعاویة حاجة عندی لا یقوم الآن.
و أما تجویزه علیه السلام لمعاویة أن یقول ما لم یسمع فإما علی النقل بالمعنی أو جوز له أن یقول أشیاء من قبل نفسه یعلم أنه یصیر سببا لردعهم عن اتباع أهل البدع
ص: 292
و أما استبعاد الکشی فلعله لم یکن علی وجه الإهانة بل علی وجه الإکرام کما هو الشائع عندهم لکنه بعید.
**[ترجمه]رجال کشی: ابن مغیره نقل کرده، من و یحیی بن عبداللَّه بن حسین در محضر امام موسی بن جعفر علیه السّلام بودیم؛ یحیی عرض کرد: فدایتان شوم! آنها معتقدند که شما غیب میدانید. فرمودند: سبحان اللَّه! دست خود را روی سرم بگذار، به خدا قسم تمام موهای بدن و سرم راست شدهاند. سپس فرمودند: نه، به خدا قسم، علم ما جز از راه روایت از رسول الله صلی اللَّه علیه و آله نیست. - . همان : 192 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَرَ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَا وَ یَحْیَی بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ (1) فَقَالَ یَحْیَی جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّکَ تَعْلَمُ الْغَیْبَ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ ضَعْ یَدَکَ عَلَی رَأْسِی فَوَ اللَّهِ مَا بَقِیَتْ فِی جَسَدِی شَعْرَةٌ وَ لَا فِی رَأْسِی إِلَّا قَامَتْ قَالَ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا هِیَ إِلَّا رِوَایَةٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
**[ترجمه]رجال کشی: مصادف نقل کرده، وقتی گروهی که در کوفه تلبیه نمودند، لبیک گفتند، من به محضر حضرت صادق علیه السّلام رسیدم و جریان را به ایشان خبر دادم، امام به سجده افتادند و سینه خود را بر زمین چسبانیدند و گریه کردند و انگشت خود را بر زمین میساییدند و میفرمودند: بلکه من، بنده سراپاخدمت و ذلیل خداوند هستم. و این را چندین بار تکرار نمودند. بعد، در حالی که اشکهایشان بر محاسنشان جاری بود سر برداشتند.
پشیمان شدم که این جریان را به ایشان اطلاع دادم، عرض کردم: فدایتان شوم! از کار آنها بر شما چه خردهای میرود؟ فرمودند: ای مصادف! اگر عیسی، در مورد آنچه نصرانیان در مورد او گفتند ساکت می ماند، خدا میبایست گوش او را کر و چشمش را کور میکرد. من هم اگر نسبت به آنچه ابوالخطاب میگوید، سکوت کنم، خدا میبایست گوشم را کر و چشمم را کور کند. - . همان : 192 و 193 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ مُصَادِفٍ قَالَ: لَمَّا لَبَّی الْقَوْمُ الَّذِینَ لَبَّوْا بِالْکُوفَةِ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَأَخْبَرْتُهُ بِذَلِکَ فَخَرَّ سَاجِداً وَ أَلْزَقَ (3) جُؤْجُؤَهُ بِالْأَرْضِ وَ بَکَی وَ أَقْبَلَ یَلُوذُ بِإِصْبَعِهِ وَ یَقُولُ بَلْ عَبْدٌ لِلَّهِ (4) قِنٌّ دَاخِرٌ مِرَاراً کَثِیرَةً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ وَ دُمُوعُهُ تَسِیلُ عَلَی لِحْیَتِهِ فَنَدِمْتُ عَلَی إِخْبَارِی إِیَّاهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْتَ مِنْ ذَا فَقَالَ یَا مُصَادِفُ إِنَّ عِیسَی لَوْ سَکَتَ عَمَّا قَالَتِ النَّصَارَی فِیهِ لَکَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُصِمَّ سَمْعَهُ وَ یُعْمِیَ بَصَرَهُ وَ لَوْ سَکَتُّ عَمَّا قَالَ أَبُو الْخَطَّابِ لَکَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُصِمَّ سَمْعِی وَ یُعْمِیَ بَصَرِی (5).
lt;meta info="\\"لبیک گفتند\\" یعنی همان طور که خدا را لبیک میگویند، گفتند: لبیک جعفر بن محمد، لبیک!
سید داماد- که خدا رحمتش کند - گفته است: این عبارت (یعنی عبارت \\"لبّی القوم الذین لبّوا\\") اشتباه و تحریف نسخه است و اصلش این بوده:
ص: 293
\\"أتوا القوم الذین أتوا\\" که یعنی: مصیبت زده شدند و بلا دامنشان را گرفت. شاید ایشان به مطلبی که ما ذکر کردیم توجه نداشته و روایتی را که اندکی بعد از کافی نقل میکنیم را ندیدهاند.
**[ترجمه]
قوله لما لبی أی قالوا لبیک جعفر بن محمد لبیک کما یلبون لله کما سیأتی فی الأخبار.
و قال السید الداماد رحمه الله هذا تصحیف و تحریف بل هو أتی القوم الذین
ص: 293
أتوا علی بناء المجهول أی أصابتهم الداهیة و دخلت علیهم البلیة و لعله رحمه الله لم یتفطن بما ذکرنا و غفل عن الخبر الذی سننقله عن الکافی.
**[ترجمه]رجال کشی: ابابصیر نقل کرده، به حضرت صادق علیه الصلاة و السّلام عرض کردم: حرفهایی میزنند. فرمودند: چه میگویند؟ عرض کردم: میگویند شما تعداد دانه های باران و ستارگان و برگ درختان و وزن هر آنچه در دریاست و تعداد دانههای خاک را میدانید. ایشان دستشان را به سوی آسمان بلند کرده و گفتند: سبحان اللَّه، سبحان اللَّه، نه، به خدا قسم اینها را جز خدا کسی نمیداند. - . همان : 193 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّهُمْ یَقُولُونَ قَالَ وَ مَا یَقُولُونَ قُلْتُ یَقُولُونَ یَعْلَمُ (1) قَطْرَ الْمَطَرِ وَ عَدَدَ النُّجُومِ وَ وَرَقَ الشَّجَرِ وَ وَزْنَ مَا فِی الْبَحْرِ وَ عَدَدَ التُّرَابِ فَرَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ سُبْحَانَ اللَّهِ لَا وَ اللَّهِ مَا یَعْلَمُ هَذَا إِلَّا اللَّهُ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: علی بن حسان با سندی مرفوع از یکی از اصحاب نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام، صحبت از جعفر بن واقد و چند نفر از یاران ابوالخطاب شد. یکی از حاضرین گفت: او با من رفت آمد داشت و گفت - . یعنی جعفر بن واقد یا ابوالخطاب گفت: ... -
این آیه: «وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ» - . زخرف / 84 - {و اوست که در آسمان خداست و در زمین خداست} در باره أئمه نازل شده است و میگفت منظور این آیه امام است.
حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: نه به خدا قسم، هرگز من و او در زیر یک سقف جمع نشده ایم. آنها بدتر از یهود و نصاری و مجوس و مشرکین هستند. به خدا قسم عظمت خدا هرگز با کوجککردن آنها، کوچک نمیشود. در دل عزیر آنچه یهود میگفتند خطور کرد و خداوند نامش را از جمله پیامبران محو کرد. به خدا قسم اگر عیسی، چیزی را که نصرانیان میگفتند را تأیید میکرد، خداوند او را تا روز قیامت ناشنوا می کرد. به خدا قسم،
ص: 294
من نیز اگر آنچه اهل کوفه درباره ام میگویند را بپذیرم، زمین مرا فرو خواهد برد. من جز بنده ای در اختیار نیستم که قدرت سود رساندن و زیان رساندن بر چیزی را ندارم.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذُکِرَ (3) جَعْفَرُ بْنُ وَاقِدٍ وَ نَفَرٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی الْخَطَّابِ فَقِیلَ إِنَّهُ صَارَ إِلَیَّ یَتَرَدَّدُ وَ قَالَ فِیهِمْ (4) وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ (5) قَالَ هُوَ الْإِمَامُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا وَ اللَّهِ لَا یَأْوِینِی وَ إِیَّاهُ سَقْفُ بَیْتٍ أَبَداً هُمْ شَرٌّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ اللَّهِ مَا صَغَّرَ عَظَمَةَ اللَّهِ تَصْغِیرَهُمْ شَیْ ءٌ قَطُّ وَ إِنَّ عُزَیْراً جَالَ فِی صَدْرِهِ مَا قَالَتِ الْیَهُودُ فَمُحِیَ اسْمُهُ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ عِیسَی أَقَرَّ بِمَا قَالَتِ النَّصَارَی- (6) لَأَوْرَثَهُ اللَّهُ صَمَماً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ اللَّهِ لَوْ أَقْرَرْتُ بِمَا یَقُولُ فِیَ
ص: 294
أَهْلُ الْکُوفَةِ لَأَخَذَتْنِی الْأَرْضُ وَ مَا أَنَا إِلَّا عَبْدٌ مَمْلُوکٌ لَا أَقْدِرُ عَلَی ضَرِّ شَیْ ءٍ (1) وَ لَا نَفْعٍ (2).
lt;meta info="\\"یکی از حاضرین گفت: او با من رفت آمد داشت\\" یعنی میرفت و میآمد تا مرا گمراه کند.
\\"گفت: منظور این آیه امام است\\" یعنی أبوالخطاب گفت، منظور امام است. ابوالخطاب جمله «وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ» را به «وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ» عطف میکرده است، که یعنی، او کسی است که فقط در آسمان خداست و در زمین خدای دیگری وجود دارد که همان امام باشد. و ممکن است گوینده جمله \\"منظور این آیه امام است\\" ابن واقد باشد.
در بعضی از نسخهها به جای \\"یتردّد\\"، به معنای رفت و آمد میکرد، \\"یتروّد\\" آمده است که یعنی، میخواست مرا گمراه کند. که از مراوده مشتق شده است، مانند آیه: «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَن نَّفْسِهِ» - . یوسف / 23 - {آن [بانو] که وی در خانه اش بود خواست از او کام گیرد}. و در نسخهای دیگر \\"إلیّ مرود\\" آمده که بعضی از فضلا گفتهاند: به معنای \\"إلیّ قوم من المردة\\"، گروهی از کافران پیش من میآمدند، است. و در یکی دیگر از نسخهها، \\"إلیّ نمرود\\" است، که کنایه از یکی از کافرین موافق با اوست. صحیحتر همان است که ما در متن آوردیم و بعد از آن احتمال اول ما در توضیحات بر سایر احتمالات ترجیح دارد، این دو با نسخههای معتبر موافق هستند. این روایت دلالت بر عدم نبوت عزیر میکند. خداوند خود میداند.
**[ترجمه]
قوله یتردد أی قال رجل من الحاضرین کان أبو الخطاب یتردد و یختلف إلی لإضلالی و کان یقول فیهم أی نزلت فیهم هذه الآیة فکان یعطف قوله تعالی وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ علی قوله وَ هُوَ الَّذِی لیکون جملة أخری أی و فی الأرض إله آخر.
قوله قال أی قال أبو الخطاب هو الإمام أی الإله الذی فی الأرض الإمام و یحتمل إرجاع الضمائر إلی ابن واقد و فی بعض النسخ یترود بالراء المهملة ثم الواو ثم الدال أی یطلب إضلالی من المراودة بمعنی الطلب کقوله تعالی وَ راوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها عَنْ نَفْسِهِ (3) و فی بعضها إلی مرود و قال بعض الفضلاء أی إلی قوم من المردة و فی بعضها إلی نمرود (4) فیکون کنایة عن بعض الکفرة الموافقین له فی الرأی و الأصح ما صححنا أولا و ثانیا موافقا للنسخ المعتبرة و الخبر یدل علی عدم نبوة عزیر و الله یعلم.
**[ترجمه]رجال کشی: هشام بن حکم روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند بنان و سری و بزیع را لعنت کند! شیطان در بهترین صورت آدمی، از بالای سر تا ناف برایشان مجسم شد. عرض کردم: بنان این آیه: «وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ» - . زخرف / 84 - {و اوست که در آسمان خداست و در زمین خداست} را تأویل میکند به اینکه: خدایی که در زمین است غیر از خدای آسمان و خدای آسمان غیر از خدای زمین است. خدای آسمان بزرگتر از خدای زمین است،
ص: 295
اهل زمین برتری خدای آسمان را میدانند و او را تعظیم میکنند.
حضرت فرمودند: به خدا قسم جز خدای یکتای بیشریک که هم خدای آسمانها و هم خدای زمین هاست وجود ندارد. بنان دروغ گفته است، لعنت خدا بر او باد! به خداوند جلّ جلاله توهین نموده و او را کوچک انگاشته است. - . رجال کشی : 196 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ بُنَاناً وَ السَّرِیَّ وَ بَزِیعاً لَعَنَهُمُ اللَّهُ تَرَاءَی لَهُمُ الشَّیْطَانُ فِی أَحْسَنِ مَا یَکُونُ صُورَةُ آدَمِیٍّ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی سُرَّتِهِ قَالَ فَقُلْتُ إِنَّ بُنَاناً یَتَأَوَّلُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ (5) أَنَّ الَّذِی فِی الْأَرْضِ غَیْرُ إِلَهِ السَّمَاءِ وَ إِلَهَ السَّمَاءِ غَیْرُ إِلَهِ الْأَرْضِ وَ أَنَّ إِلَهَ السَّمَاءِ أَعْظَمُ مِنْ إِلَهِ الْأَرْضِ
ص: 295
وَ أَنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ یَعْرِفُونَ فَضْلَ إِلَهِ السَّمَاءِ وَ یُعَظِّمُونَهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ إِلَهٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَ إِلَهٌ فِی الْأَرَضِینَ کَذَبَ بُنَانٌ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ صَغَّرَ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ وَ صَغَّرَ عَظَمَتَهُ (1).
**[ترجمه]رجال کشی: مفضل بن یزید نقل کرده، پیش حضرت صادق علیه السّلام سخن از پیروان ابوالخطاب و غالیان شد، ایشان به من فرمودند: ای مفضل! با آنها همنشینی نکنید و با آنها غذا نخورید و آب نیاشامید و مصافحه نکنید و از یکدیگر ارث نبرید.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ عَنِ الْعُبَیْدِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ أَصْحَابَ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْغُلَاةَ فَقَالَ لِی یَا مُفَضَّلُ لَا تُقَاعِدُوهُمْ وَ لَا تُؤَاکِلُوهُمْ وَ لَا تُشَارِبُوهُمْ وَ لَا تُصَافِحُوهُمْ وَ لَا تُوَارِثُوهُمْ.
**[ترجمه]هشام بن سالم نقل کرده، حضرت صادق علیه السلام وقتی که پیش ایشان سخن از غالیان به میان آمد، فرمودند: در میان آنها کسانی هستند که دروغ میگویند طوری که شیطان نیز محتاج دروغ آنها می شود. - . همان : 191 و 192 -
**[ترجمه]
وَ قَالا (2) حَدَّثَنَا الْعَنْبَرِیُّ (3) عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ ذَکَرَ الْغُلَاةَ وَ قَالَ إِنَّ فِیهِمْ مَنْ یَکْذِبُ حَتَّی إِنَّ الشَّیْطَانَ لَیَحْتَاجُ إِلَی کَذِبِهِ (4).
lt;meta info="\\"از یکدیگر ارث نبرید\\" یعنی به آنها ارث ندهید، چون آنها مشرک هستند و مشرک از مسلمان ارث نمی برد. یا ممکن است منظور این باشد که با آنها ازدواج نکنید تا موجب ارث بردن نشود. یکی از فضلا این جمله را که به صورت [لا توارثوهم] است تغییر داده و اینگونه خواندهاند: \\"لا تؤاثروهم\\" که از اثر بمعنی خبر است، یعنی با آنها هم صحبت نشوید و روایات را با آنها در میان نگذارید.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام و لا توارثوهم أی لا تعطوهم المیراث فإنهم مشرکون لا یرثون من المسلم أو لا تواصلوهم بالمصاهرة الموجبة للتوارث و صحف بعض الأفاضل و قرأ لا تؤاثروهم من الأثر بمعنی الخبر أی لا تحادثوهم و لا تفاوضوهم بالآثار و الأخبار.
**[ترجمه]رجال کشی: محمد بن خالد از یکی از اصحاب روایت کرده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس بگوید که ما پیامبر هستیم، لعنت خدا بر او باد، و هر کس در این مورد شک داشته باشد لعنت خدا بر او باد. - . همان : 194 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ قَالَ بِأَنَّنَا أَنْبِیَاءُ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ مَنْ شَکَّ فِی ذَلِکَ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ (5).
**[ترجمه]رجال کشی: زراره نقل کرده، از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می فرمودند: خداوند بنان تبان - . در مصدر: بنان بیان -
را لعنت کند!
ص: 296
بنان که - لعنت خدا بر او باد - بر پدرم دروغ می بست. من گواهی میدهم، پدرم علی بن الحسین بندهای صالح بود. - . رجال کشی : 194 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ مَعاً عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ بُنَانَ التَّبَّانِ (6)
ص: 296
وَ إِنَّ بُنَاناً لَعَنَهُ اللَّهُ کَانَ یَکْذِبُ عَلَی أَبِی علیه السلام أَشْهَدُ أَنَّ أَبِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ کَانَ عَبْداً صَالِحاً (1).
**[ترجمه]رجال کشی: ابن مسکان از یکی از اصحاب نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: خدا مغیرة بن سعید را لعنت کند! او بر پدرم دروغ می بست و خداوند او را مبتلا به حرارت آهن کرد، خدا لعنت کند کسی را که درباره ما چیزی بگوید که ما خود درباره خویش نمیگوییم، و خدا لعنت کند کسی که ما را، از بندگی خدایی که ما را خلق کرده و بازگشت ما به سوی اوست و اختیار ما در دست اوست، خارج کند. - . همان : 194 و 195 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ وَ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ الْمُغِیرَةَ بْنَ سَعِیدٍ إِنَّهُ کَانَ یَکْذِبُ عَلَی أَبِی فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَالَ فِینَا مَا لَا نَقُولُهُ فِی أَنْفُسِنَا وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ أَزَالَنَا عَنِ الْعُبُودِیَّةِ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَنَا وَ إِلَیْهِ مَآبُنَا وَ مَعَادُنَا وَ بِیَدِهِ نَوَاصِینَا (2).
**[ترجمه]رجال کشی: ابابصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام به من فرمودند: ای ابامحمّد! من از کسانی که ما را پروردگار میدانند بیزارم. عرض کردم: خدا از آنها بیزار باشد! فرمودند: از کسانی که ما را پیامبر میدانند بیزارم. گفتم: خدا از آنها بیزار باشد. - . همان : 192 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبَا مُحَمَّدٍ ابْرَأْ مِمَّنْ یَزْعُمُ أَنَّا أَرْبَابٌ قُلْتُ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ فَقَالَ ابْرَأْ مِمَّنْ یَزْعُمُ أَنَّا أَنْبِیَاءُ قُلْتُ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ (3).
**[ترجمه]رجال کشی: محمد - . منظور محمد بن أبی حمزه است. - در روایتی که سند آن را به حضرت صادق علیه السلام میرساند، نقل کرده که ایشان فرمودند: مردی خدمت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: سلام بر تو ای پروردگار من، پیامبر فرمودند: خدا تو را لعنت کند! تو را چه می شود؟ پروردگار من و پروردگار تو، اللَّه است. به خدا قسم تو را به این که در وقت جنگ ترسو و در وقت سلم پست بوده باشی، نمیشناختم. - . رجال کشی : 193 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْزَةَ (4) قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی وَ لَقَدْ لَقِیتُ مُحَمَّداً (5) رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَبِّی فَقَالَ مَا لَکَ لَعَنَکَ اللَّهُ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَکُنْتَ مَا عَلِمْتُکَ لَجَبَاناً فِی الْحَرْبِ لَئِیماً فِی السِّلْمِ (6).
lt;meta info="\\"سلم\\" به کسر سین، یعنی دوران مسالمت و صلح، معنای جمله این است که: در دوران صلح، با عهدشکنی، دون مایه نبودهای. یا \\"سلم\\" به فتح سین و الف بعد از لام باشد که یعنی: بر سلام کردن بخل نمیکردی. شاید غرض حضرت، حسرت خوردن
ص: 297
و تعجب از خروج او از دین، به رغم این که متصف به اخلاق نیک بوده، میباشد، و احتمال دارد \\"ما علمتک\\" جمله معترضه بین اسم و خبرش باشد و \\"ما\\" در آن نافیه نباشد، که معنایش این میشود: از وقتی که تو را میشناسم و از احوال تو باخبرم، تو این دو اخلاق پست را داشتهای، و اعتقادت هم مانند اخلاقت است.
**[ترجمه]
فی السلم بالکسر أی المسالمة و المصالحة أی ما کنت لئیما فیها بأن تنقض العهد أو بفتح السین و الألف بعد اللام أی کنت لا تبخل بالسلام و لعل غرضه تحسر
ص: 297
أو تعجب من خروجه عن الدین مع اتصافه بمحاسن الأخلاق و یحتمل أن یکون ما علمتک معترضة بین اسم کان و خبره و لم تکن ما نافیة و المعنی کنت ما دمت عرفتک و علمت أحوالک علی هذین الخلقین الدنیین فمذهبک موافق لأخلاقک.
**[ترجمه]رجال کشی: حنان بن سدیر از پدرش نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: گروهی می گویند شما ائمه، خدا هستید و برای ما از قرآن نیز شاهد می آورند: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ» - . مؤمنون / 51 - {ای پیامبران از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید که من به آنچه انجام می دهید دانایم} ایشان فرمودند: ای سدیر! گوش و چشم و موی و پوست و گوشت و خون من از این افراد بیزار است، خدا و پیامبرش از آنها بیزارند، اینها بر دین من و دین پدران من نیستند، خداوند من و آنها را در روز قیامت جمع نخواهد کرد، مگر این که بر آنها خشمگین باشد.
عرض کردم: پس شما چه هستید فدایتان شوم؟ فرمودند: خزانهداران علم خدا و مترجمان وحی او، ما گروهی معصوم هستیم که خدا دستور اطاعت ما و نهی از مخالفت با ما را داده است، ما حجت بالغه خدا بر هر که پایین آسمان و روی زمین است میباشیم.
حسین بن أشکیب گفته است: از أبیطالب شنیدم که سدیر، \\"إن شاء الله\\" نیز در آخر روایت نقل کرده است. - . رجال کشی : 197 و 198 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِشْکِیبَ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی طَالِبٍ الْقُمِّیِّ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ قَوْماً یَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ آلِهَةٌ یَتْلُونَ عَلَیْنَا بِذَلِکَ قُرْآناً یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ (1) قَالَ یَا سَدِیرُ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی مِنْ هَؤُلَاءِ بِرَاءٌ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ رَسُولُهُ مَا هَؤُلَاءِ عَلَی دِینِی وَ دِینِ آبَائِی وَ اللَّهِ لَا یَجْمَعُنِی وَ إِیَّاهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِمْ سَاخِطٌ قَالَ قُلْتُ فَمَا أَنْتُمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ تَرَاجِمَةُ وَحْیِ اللَّهِ وَ نَحْنُ قَوْمٌ مَعْصُومُونَ أَمَرَ اللَّهُ بِطَاعَتِنَا وَ نَهَی عَنْ مَعْصِیَتِنَا نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَی مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ فَوْقَ الْأَرْضِ.
قال الحسین بن إشکیب سمعت من أبی طالب عن سدیر إن شاء الله. (2)
**[ترجمه]شاید، (درآیه) رسل را به ائمه و عمل صالح را به آفریدن آنچه به مصلحت نظام عالم است، تأویل کرده اند. یا رسل را به پیروان ائمه علیهم السلام تأویل نمودهاند. گویا چیزی از روایت سقط شده باشد. که مؤیدش، روایتی است که کلینی از سدیر نقل کرده: به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: گروهی معتقدند شما خدا هستید و از قرآن برای ادعای خود شاهد می آورند: «وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ» - . زخرف / 84 - {و اوست که در آسمان خداست و در زمین خداست} ای سدیر! گوش و چشم و پوست و گوشت و خون و موی من از این افراد بیزار است، خداوند هم، از آنها بیزار است، اینها بر دین من
ص: 298
و دین پدران من نیستند، خداوند من و آنها را در روز قیامت جمع نخواهد کرد مگر این که بر آنها خشمگین باشد. عرض کردم: بعضی دیگر هستند که می گویند شما پیامبرید از قرآن برایش دلیل می آورند که: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ» - . مؤمنون / 51 - {ای پیامبران از چیزهای پاکیزه بخورید}. - . اصول کافی 1 : 269 و 270 -
استدلال آنها، با این آیه، بر این که ائمه پیامبرند، با استفاده از جمع بودن لفظ \\"رسل\\" است و خطاب هم متوجه است به حاضرین یا کسانی که بعداً، به تبعیت از حاضرین، خواهند آمد. جوابش هم این است که: این آیه خطابی است به همه پیامبران، نه به این صورت که یک مرتبه، به همه خطاب شده باشد، بلکه هر کدام در زمان خودشان مورد خطاب قرار گرفتهاند. بعضی گفته اند: خطاب به عیسی است که درآیه قبلی نام او ذکر شده است و به صیغه جمع آوردن لفظ رسل، به جهت تعظیم است.
**[ترجمه]
لعله أولوا الرسل بالأئمة و العمل الصالح بخلق ما هو المصلحة فی نظام العالم أو الرسل باتباع الأئمة علیهم السلام و الأظهر أنه سقط من الخبر شی ء.
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی طَالِبٍ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ قَوْماً یَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ آلِهَةٌ یَتْلُونَ عَلَیْنَا بِذَلِکَ قُرْآناً وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ (3) فَقَالَ یَا سَدِیرُ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ شَعْرِی (4) بِرَاءٌ وَ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُمْ مَا هَؤُلَاءِ عَلَی دِینِی وَ لَا
ص: 298
عَلَی دِینِ آبَائِی وَ اللَّهِ لَا یَجْمَعُنِیَ اللَّهُ وَ إِیَّاهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا وَ هُوَ سَاخِطٌ عَلَیْهِمْ قَالَ قُلْتُ وَ عِنْدَنَا قَوْمٌ یَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ رُسُلٌ یَقْرَءُونَ عَلَیْنَا بِذَلِکَ قُرْآناً یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ (1) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ.
و وجه الاستدلال علی کونهم رسلا بالآیة لجمعیة الرسل زعما منهم أن الخطاب إنما یتوجه إلی الحاضرین أو إلی من سیوجد أیضا بتبعیة الحاضرین و الجواب أنها نداء و خطاب لجمیع الأنبیاء لا علی أنهم خوطبوا بذلک دفعة بل علی أن کلا منهم خوطب فی زمانه و قیل النداء لعیسی الذی مر ذکره فی الآیة السابقة و الجمع للتعظیم.
**[ترجمه]رجال کشی: عبد اللَّه بن شریک از پدرش نقل کرده، روزی علی علیه السّلام، نزد همسرشان امّ عمرو از قبیله عنزه بودند که قنبر پیش ایشان رفته و عرض کرد: بر درب خانه ده نفر ایستاده اند که معتقدند شما پروردگار آنها هستید. فرمودند: آنها را داخل بیاور! داخل شدند و حضرت به آنها فرمودند: چه میگویید؟ گفتند: تو پروردگار مایی و تویی که ما را آفریده ای و به ما روزی داده ای .
حضرت فرمودند: وای بر شما! نگویید! من هم مانند شما مخلوق هستم، آنها قبول نکردند و ادامه دادند. حضرت فرمودند: وای بر شما! پروردگار من و پروردگار شما، اللَّه است، وای بر شما! توبه کنید و از حرفتان برگردید! گفتند: ما از حرف خود برنمیگردیم، تو پروردگار مایی، به ما روزی دادهای و ما را آفریده ای.
حضرت فرمودند: قنبر چند نفر کارگر برایم بیاور! قنبر رفت و ده نفر کارگر با بیل و کلنگ آورد. حضرت امر کردند که زمین را برای آنها حفر کنند. وقتی گودالی حفر کردند، حضرت دستور دادند، هیزم آوردند و در آن انداختند
ص: 299
و آتش افروختند. بعد، به آنها فرمودند: توبه کنید! گفتند: ما از حرف خود برنمیگردیم. ابتدا چند نفرشان و بعد بقیه را در آتش انداختند و این شعر را خواندند:
من وقتی چیز منکری را ببینم، آتشم را می افروزم و قنبر را صدا می کنم - . رجال کشی : 198 و 199 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْبُرَاثِیُّ وَ عُثْمَانُ بْنُ حَامِدٍ مَعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَزْدَادَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ یَسَارٍ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: بَیْنَا عَلِیٌّ علیه السلام عِنْدَ امْرَأَةٍ لَهُ مِنْ عَنْزَةَ وَ هِیَ أُمُّ عَمْرٍو إِذْ أَتَاهُ قَنْبَرٌ فَقَالَ إِنَّ عَشَرَةَ نَفَرٍ بِالْبَابِ یَزْعُمُونَ أَنَّکَ رَبُّهُمْ فَقَالَ أَدْخِلْهِمْ قَالَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُمْ مَا تَقُولُونَ فَقَالُوا (3) إِنَّکَ رَبُّنَا وَ أَنْتَ الَّذِی خَلَقْتَنَا وَ أَنْتَ الَّذِی رَزَقْتَنَا فَقَالَ وَیْلَکُمْ لَا تَفْعَلُوا إِنَّمَا أَنَا مَخْلُوقٌ مِثْلُکُمْ فَأَبَوْا أَنْ یَفْعَلُوا (4) فَقَالَ لَهُمْ وَیْلَکُمْ رَبِّی وَ رَبُّکُمُ اللَّهُ وَیْلَکُمْ تُوبُوا وَ ارْجِعُوا فَقَالُوا لَا نَرْجِعُ عَنْ مَقَالَتِنَا أَنْتَ رَبُّنَا تَرْزُقُنَا وَ أَنْتَ خَلَقْتَنَا فَقَالَ یَا قَنْبَرُ ایتِنِی بِالْفَعَلَةِ فَخَرَجَ قَنْبَرٌ فَأَتَاهُ بِعَشَرَةِ رِجَالٍ مَعَ الزُّبُلِ وَ الْمُرُورِ فَأَمَرَ أَنْ یَحْفِرُوا لَهُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَمَّا حَفَرُوا خَدّاً أَمَرَ بِالْحَطَبِ وَ النَّارِ فَطُرِحَ فیهِ
ص: 299
حَتَّی صَارَ نَاراً تَتَوَقَّدُ قَالَ لَهُمْ تُوبُوا قَالُوا لَا نَرْجِعُ فَقَذَفَ عَلِیٌّ بَعْضَهُمْ ثُمَّ قَذَفَ بَقِیَّتَهُمْ فِی النَّارِ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام
إِذَا أَبْصَرْتُ (1) شَیْئاً مُنْکَراً ***أَوْقَدْتُ نَارِی وَ دَعَوْتُ قَنْبَراً (2)
**[ترجمه]قال الفیروزآبادی الزبیل کأمیر و سکین و قندیل و قد یفتح القفة أو الجراب أو الوعاء و الجمع ککتب و قال المر بالفتح المسحاة و قال الخد الحفرة المستطیلة فی الأرض.
**[ترجمه]
قال الفیروزآبادی الزبیل کأمیر و سکین و قندیل و قد یفتح القفة أو الجراب أو الوعاء و الجمع ککتب و قال المر بالفتح المسحاة و قال الخد الحفرة المستطیلة فی الأرض.
**[ترجمه]رجال کشی: ابن ابییعفور نقل کرده: در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که مردی خوش سیما اجازه ورود خواست، حضرت فرمودند: از مردمان پست بپرهیز! بر زمین قرار نگرفتم و خارج شدم و در مورد آن مرد جویا شدم. معلوم شد او مردی غالی است. - . همان : 198 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُمِّیِّ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَلَّامٍ عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ رَجُلٌ حَسَنُ الْهَیْئَةِ فَقَالَ اتَّقِ السَّفَلَةَ فَمَا تَقَارَّتْ بِیَ الْأَرْضُ حَتَّی خَرَجْتُ فَسَأَلْتُ عَنْهُ فَوَجَدْتُهُ غَالِیاً (3).
lt;meta info="\\"بر زمین قرار نگرفتم\\" عبارت عربی آن \\"فما تقارت بی الأرض\\" است که از باب تفاعل و ماده \\"قرار\\" است. مثلاً میگویند: قرّ فی المکان و استقرّ و تقارّ، که همه به معنای \\"ثابت و آرام ماند\\"، میباشند. در بعض از نسخهها، \\"تقارب بی الأرض\\" آمده است که شاید معنایش این است که، او به جایی که میخواست نزدیک نشد. ولی ظاهراً این خطای در نسخهبرداری باشد.
سید داماد قدّس الله روحه، میگوید: \\"تفأرت\\" با فاء یا قاف و تشدید همزه، از باب تفعیل است و در اصل مهموز نبوده و أجوف بوده است و \\"خرجت\\" با تشدید، از باب تخریج و به معنای پنهان کردن چیزی و استخراج و کشف کردن آن از جایی است که احتمال در آنجا بودنش وجود دارد که معنایش در روایت این میشود: در زمین قدم نزدم و راهی نپیمودم مگر این که وضع آن مرد برایم مشخص شود و از حالش باخبر شوم. و از گروههایی در موردش سؤال کردم و فهمیدم فاسد و غالی است. معلوم شد که خداوند، به مولایم حضرت صادق علیه السلام، الهام کرده است.
ص: 300
و در بعضی نسخههای دیگر، \\"فما تقاررت حتی خرجت\\" آمده است که با قاف و از باب تفاعل است وخرجت نیز بدون تشدید و از خروج است. تا این جا کلام سید داماد تمام می شود. خداوند مقامش را بالا ببرد! پوشیده نیست که در کلام ایشان تصحیف و تکلف وجود دارد، و گذشته از این، تبدیل واو به همزه در این قبیل فعلها طبیعی به نظر نمیرسد.
**[ترجمه]
(4) قوله فما تقارت بی الأرض کذا فی بعض النسخ تفاعل من القرار یقال قر فی المکان و استقر و تقار أی ثبت و سکن و فی بعضها فما تقارب فی الأرض و لعل المعنی أنه لم یقرب إلی مکانه الذی أراد و الظاهر أنه تصحیف.
و قال السید الداماد قدس الله روحه تفأرت بالفاء أو بالقاف و تشدید الهمزة قبل الراء من باب التفعل و أصله لیس من المهموز بل من الأجوف و خرجت بالتشدید من التخریج بمعنی استبطان الأمر و استخراجه من مظانه و استکشافه یعنی ما انتشرت و ما مشیت و ما ذهبت و ما ضربت فی الأرض حتی استکشفت أمر الرجل و استعلمت حاله و اختبرته و فتشت عن دخلته و سألت الأقوام و استخبرتهم عنه فوجدته فاسدا غالیا فظهر أن مولانا الصادق علیه السلام کان قد ألهمه الله ذلک.
ص: 300
یقال فار بالفاء فوارا بالضم و فوارنا بالتحریک أی انتشر و هاج و الفائر المنتشر و الهائج و قار بالقاف أی مشی علی أطراف قدمیه لئلا یسمع صوتهما و قار أیضا إذا نفر و ذهب و قار القصید إذ خیله و حدث به نفسه و اقتور الشی ء إذا قطعه مستدیرا قال ذلک کله القاموس و غیره.
و فی بعض النسخ فما تقاررت حتی خرجت بالقاف علی التفاعل و تخفیف خرجت من الخروج انتهی کلامه رفع مقامه و لا یخفی ما فیه من التصحیف و التکلف مع أن قلب الواو بالهمزة فی تلک الأفعال غیر معهود.
**[ترجمه]رجال کشی: صفوان بن یحیی از ابن مسکان نقل کرده، حجر بن زائده و عامر بن جذاعه ازدی به حضور امام صادق علیه السّلام رسیدند و عرض کردند: فدایتان شویم! مفضل بن عمر میگوید شما روزی عباد را تقسیم می کنید؟
فرمودند: به خدا قسم رزق ما را جز خداوند، کس دیگری، نمیرساند. گاهی اتفاق افتاده که برای خانواده خود احتیاج به غذا پیدا کنم و دلگیر شوم به شدت در فکر فرو روم تا بالاخره برای آنها خوراک تهیه نمایم و آن وقت حس راحتی بکنم. خدا او را لعنت کند و از او بیزار باشد! آن دو عرض کردند: آیا ما هم او را لعنت کنیم و از او بیزار باشیم؟ فرمودند: آری. ما نیز او را لعنت کردیم و از او بیزاری جستیم - . در یکی از نسخهها اینطور است: آیا شما او را لعنت میکنید و از او بیزاری میجویید؟ فرمودند: آری، شما هم او را لعن کنید و از او بیزاری جویید. - .
خدا و پیامبرش از او بیزار باشند. - . رجال کشی : 207 و 208 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَی عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ قَالَ: دَخَلَ حُجْرُ بْنُ زَائِدَةَ وَ عَامِرُ بْنُ جُذَاعَةَ الْأَزْدِیُّ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالا لَهُ جُعِلْنَا فِدَاکَ إِنَّ الْمُفَضَّلَ بْنَ عُمَرَ یَقُولُ إِنَّکُمْ تُقَدِّرُونَ أَرْزَاقَ الْعِبَادِ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا یُقَدِّرُ أَرْزَاقَنَا إِلَّا اللَّهُ وَ لَقَدِ احْتَجْتُ إِلَی طَعَامٍ لِعِیَالِی فَضَاقَ صَدْرِی وَ أَبْلَغَتْ إِلَیَّ الْفِکْرَةُ فِی ذَلِکَ حَتَّی أَحْرَزْتُ قُوتَهُمْ فَعِنْدَهَا طَابَتْ نَفْسِی لَعَنَهُ اللَّهُ وَ بَرِئَ مِنْهُ قَالا أَ فَنَلْعَنُهُ وَ نَتَبَرَّأُ مِنْهُ قَالَ نَعَمْ فَلَعَنَّاهُ وَ بَرِئْنَا مِنْهُ بَرِئَ (1) اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْهُ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: علی بن حکم از مفضل بن عمر نقل کرده که او بشارت میداد که: هر دوی شما از پیامبرانید.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ ابْنَا نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ أَنَّهُ کَانَ بَشَّرَ أَنَّکُمَا لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ (3).
**[ترجمه]در بعضی از نسخه ها \\"بشّر\\" آمده که از بشارت است، و در بعضی دیگر \\"یسرّ\\" آمدهاز إسرار است
ص: 301
که یعنی، مخفیانه می گفت، و در بعضی دیگر \\"یشیر\\" آمده که از إشاره است. ظاهراً در روایت به جای \\"انکما\\"، \\"انه\\" بوده، که یعنی مفضل مدعی نبوّت خویش از طرف حضرت صادق علیه السّلام بوده است. - . مطلبی که کشی بعد از این حدیث ذکر کرده است، دلالت بر همین احتمال میکند. او گفته است: طیاره غالیه در یکی از کتابهایشان از مفضل نقل کردهاند که: به همراه ابااسماعیل، یعنی ابوالخطاب، هفتاد پیامبر که همگی آنها مشاهده کردند، کشته شدند و پیامبر ما هم در راه او کشته شد و مفضل گفته است: ما دوازده نفر بودیم که به محضر امام صادق علیه السلام رسیدیم، ایشان بر یکایک ما سلام دادند و هر کدام از ما را با خطاب پیامبر خواندند و به بعضی از ما فرمودند: سلام بر نو ای نوح اه. -
و بنابر نسخه دیگر، شاید خطابش به حضرت موسی کاظم علیه السلام باشد، چرا که علی بن حکم از اصحاب ایشان است، یعنی مفضل ادعا کرده ایشان و پدرشان امام صادق علیه السلام، از پیامبرانند.
**[ترجمه]
فی بعض النسخ بشر من البشارة و فی بعضها یسر من الإسرار
ص: 301
أی کان یقول ذلک سرا و فی بعضها کان یشیر (1) من الإشارة و الظاهر أنه کان أنه مکان أنکما أی کان یدعی نبوة نفسه من قبل الصادق علیه السلام (2) و علی النسخة لعل الخطاب إلی الکاظم علیه السلام فإن علی بن الحکم من أصحابه أی یدعی أنک و أباک من المرسلین.
**[ترجمه]رجال کشی: یحیی بن عبدالحمید حمانی در کتاب خود، که در باره اثبات امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام است، مینویسد: به شریک گفتم: بعضیها فکر میکنند جعفر بن محمّد ضعیفالحدیث است. گفت: من قضیه را برایت میگویم؛ جعفر بن محمّد مردی صالح و مسلمان و پرهیزکار بود که گروهی از نادانها اطرافش را گرفته بودند، میرفتند و می آمدند و میگفتند: جعفر بن محمّد، برای ما چنین حدیثی گفت. احادیثی که تمام آنها، نادرست و دروغ و ساختگی بود را نقل میکردند تا از این راه به نان و نوایی برسند و از مردم پول بگیرند و با آن پول هر کار زشتی را بکنند، مردم عوام این حرف ها را از آنها می شنیدند، بعضی هلاک می شدند و بعضی نمی پذیرفتند.
اینان، از قبیل مفضل بن عمر و بنان و عمر نبطی و غیر آنها، به مردم گفتند که حضرت صادق علیه السّلام به آن ها گفته است: معرفت امام، کفایت از روزه و نماز میکند، و برایشان را از پدر و جد خود حدیث آورده که قبل از قیامت \\"ع ه\\" محقق میشود، و این که علی علیه السّلام در میان ابرها است و با بادها پرواز میکند و بعد از مرگ سخن میگفته و بدنش روی محل غسل، حرکت میکرده است، و این که خدای آسمان و خدای زمین، همان امام است. و اینگونه بود که این نادانان گمراه برای خدا شریک قرار دادند.
ص: 302
به خدا قسم، ایشان هیچکدام از این حرف ها را نفرمودهاند. ایشان پرهیزکارتر و خداترستر از این ها هستند. مردم این حرف ها را شنیدند و ایشان را در حدیث تضعیف کردند. اگر او را ببینی میفهمی که ایشانیگانه روزگارشان هستند.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی قَالَ أَبُو عَمْرٍو الْکَشِّیُّ قَالَ یَحْیَی بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحِمَّانِیُّ فِی کِتَابِهِ الْمُؤَلَّفِ فِی إِثْبَاتِ إِمَامَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُلْتُ لِشَرِیکٍ (3) إِنَّ أَقْوَاماً یَزْعُمُونَ أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ضَعِیفُ الْحَدِیثِ فَقَالَ أُخْبِرُکَ الْقِصَّةَ کَانَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ رَجُلًا صَالِحاً مُسْلِماً وَرِعاً فَاکْتَنَفَهُ قَوْمٌ جُهَّالٌ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِ وَ یَخْرُجُونَ مِنْ عِنْدِهِ وَ یَقُولُونَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ یُحَدِّثُونَ بِأَحَادِیثَ کُلُّهَا مُنْکَرَاتٌ کَذِبٌ مَوْضُوعَةٌ عَلَی جَعْفَرٍ لَیَسْتَأْکِلُونَ النَّاسَ بِذَلِکَ وَ یَأْخُذُونَ مِنْهُمُ الدَّرَاهِمَ کَانُوا یَأْتُونَ مِنْ ذَلِکَ بِکُلِّ مُنْکَرٍ فَسَمِعَتِ الْعَوَامُّ بِذَلِکَ مِنْهُمْ فَمِنْهُمْ مَنْ هَلَکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَنْکَرَ وَ هَؤُلَاءِ مِثْلُ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ وَ بُنَانٍ وَ عُمَرَ النَّبَطِیِّ وَ غَیْرِهِمْ ذَکَرُوا أَنَّ جَعْفَراً حَدَّثَهُمْ أَنَّ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ تَکْفِی مِنَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ حَدَّثَهُمْ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ وَ أَنَّهُ حَدَّثَهُمْ ع ه قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ (4) وَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام فِی السَّحَابِ یَطِیرُ مَعَ الرِّیحِ وَ أَنَّهُ کَانَ یَتَکَلَّمُ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ أَنَّهُ کَانَ یَتَحَرَّکُ عَلَی الْمُغْتَسَلِ وَ أَنَّ إِلَهَ السَّمَاءِ وَ إِلَهَ الْأَرْضِ الْإِمَامُ فَجَعَلُوا لِلَّهِ شَرِیکاً جُهَّالٌ ضُلَّالٌ
ص: 302
وَ اللَّهِ مَا قَالَ جَعْفَرٌ شَیْئاً مِنْ هَذَا قَطُّ کَانَ جَعْفَرٌ أَتْقَی لِلَّهِ وَ أَوْرَعَ مِنْ ذَلِکَ فَسَمِعَ النَّاسُ ذَلِکَ فَضَعَّفُوهُ وَ لَوْ رَأَیْتَ جَعْفَراً لَعَلِمْتَ أَنَّهُ وَاحِدُ النَّاسِ (1).
lt;meta info="\\"ع ه\\" رمزی برای رجعت است، یعنی ایشان از جدشان در مورد رجعت، در هنگام ظهور قائم علیه السلام، قبل از روز قیامت، حدیث نقل کردهاند. و در بعضی از نسخهها، \\"از قبل از روز قیامت\\" آمده است که یعنی در مورد حوادثی که تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد، حدیث نقل کردهاند.
\\"یگانه روزگارشان هستند\\" یعنی در جلالت شأن دومی ندارند و در میان مردم نظیر ندارند.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام ع ه رمز عن الرجعة أی أنه حدثهم عن أبیه عن جده بالرجعة عند ظهور القائم علیه السلام قبل یوم القیامة و فی بعض النسخ عن قبل أی حدثهم بما یکون إلی یوم القیامة قوله أنه واحد الناس أی وحید دهره لا ثانی له فی الجلالة و لا نظیر له فی الناس قال فی الصحاح فلان واحد دهره لا نظیر له و قال استأحد الرجل انفرد.
**[ترجمه]رجال کشی: خالد جوان نقل کرده: من و مفضل بن عمر و گروهی از یاران در مدینه بودیم و درباره ربوبیت صحبت میکردیم. گفتیم در خانه حضرت صادق علیه السّلام برویم و در این مورد از ایشان سؤال کنیم. به در خانه ایشان رفتیم، ایشان از منزل خارج شدند و در همان حال خروج میفرمودند: «بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ» - . انبیا / 26 و 27 - { بلکه بندگانی ارجمندند * که در سخن بر او پیشی نمی گیرند و خود به دستور او کار می کنند}. - . رجال کشی : 209 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ خَالِدٍ الْجَوَّانِ (2) قَالَ: کُنْتُ أَنَا وَ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ وَ نَاسٌ مِنْ أَصْحَابِنَا بِالْمَدِینَةِ وَ قَدْ تَکَلَّمْنَا فِی الرُّبُوبِیَّةِ قَالَ فَقُلْنَا مُرُوا إِلَی بَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَتَّی نَسْأَلَهُ قَالَ فَقُمْنَا بِالْبَابِ قَالَ فَخَرَجَ إِلَیْنَا وَ هُوَ یَقُولُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ (3).
lt;meta info="\\"ربوبیت\\" منظور ربوبیت ائمه علیهم السلام است.
**[ترجمه]
قوله فی الربوبیة أی ربوبیة الأئمة علیهم السلام.
**[ترجمه]رجال کشی: صالح بن سهل می گوید: من معتقد به ربوبیت حضرت صادق علیه السّلام بودم. به محضرشان رسیدم، همین که مرا دیدند، فرمودند: ای صالح! به خدا قسم ما بنده ای مخلوق هستیم و پروردگاری داریم که او را میپرستیم. اگر او را نپرستیم، ما را عذاب میکند. - . همان : 218 -
ص: 303
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ (4) قَالَ: کُنْتُ أَقُولُ فِی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام بِالرُّبُوبِیَّةِ فَدَخَلْتُ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ یَا صَالِحُ إِنَّا وَ اللَّهِ عَبِیدٌ مَخْلُوقُونَ لَنَا رَبٌّ نَعْبُدُهُ وَ إِنْ لَمْ نَعْبُدْهُ عَذَّبَنَا (5).
ص: 303
**[ترجمه]رجال کشی: مدائنی - . منظور مرازم بن حکیم مدائنی است. -
روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای مرازم! بشار کیست؟ عرض کردم: همان بیاع شعیر - . در یکی از نسخهها: بیاع شعیری -
است. فرمودند: خدا بشار را لعنت کند! بعد به من فرمودند: ای مرازم! به آنها بگو: وای بر شما! به پیشگاه خدا توبه کنید، که کافر و مشرک هستید. - . رجال کشی : 252 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنِ الْمَدَائِنِیِّ (1) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ یَا مُرَازِمُ مَنْ بَشَّارٌ قُلْتُ بَیَّاعُ الشَّعِیرِ (2) قَالَ لَعَنَ اللَّهُ بَشَّاراً قَالَ ثُمَّ قَالَ لِی یَا مُرَازِمُ قُلْ لَهُمْ وَیْلَکُمْ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ فَإِنَّکُمْ کَافِرُونَ مُشْرِکُونَ (3).
**[ترجمه]رجال کشی: صفوان از مرازم روایت کرده: حضرت صادق علیه السّلام به من فرمودند: مبشّر بشیر را میشناسی؟ در نام دقیقش تردید داشتند، فرمودند: همان شعیری؟ عرض کردم: بشار؟ فرمودند: آری، بشار. عرض کردم: بله، همسایه من است. - . در یکی از نسخهها و مصدر اینطور آمده است: بله، او دایی من است. - فرمودند: یهود هر چه گفتند، ولی خدا را یکتا میدانستند. نصرانیان نیز هر چه گفتند، ولی خدا را یکتا میدانستند. ولی بشار حرف بزرگی میزند، وقتی به کوفه رسیدیبه او بگو - . در یکی از نسخهها: وقتی به کوفه رسیدی، پیش او برو و به او بگو. - : جعفر علیه السّلام به تو میگوید: ای کافر! ای فاسق! ای مشرک! من از تو بیزارم.
مرازم گفت: وقتی وارد کوفه شدم، بارم را پیاده کردم و پیش او رفتم، کنیزش را صدا کردم و گفتم: به ابااسماعیل بگو مرازم آمده است. از خانه بیرون آمد، به او گفتم: حضرت صادق علیه السّلام به تو میگوید: ای کافر! ای فاسق! ای مشرک! من از تو بیزارم. به من گفت: آقای من، مرا یاد کرده است؟ گفتم: آری، از تو یاد کرده است، ولی با این سخنان که برایت ذکر کردم. گفت: خدا به تو جزای خیر بدهد و با تو به نیکی رفتار کند! شروع کرد به دعا کردن برای من.
ص: 304
عقیده بشار، همان عقیده علیاویه - . در یکی از نسخهها، علیائیة و در دیگری علبائیة آمده است. شاید همین آخری درستتر باشد. شهرستانی در ملل و نحل 1 : 293 مینویسد: علبائیة، اصحاب علباء بن ذراع الدوسی و عدهای گفتهاند او اسدی است. او علی را برتر از پیامبر صلی الله علیه و آله میدانست و معتقد بود که علی محمد را مبعوث کرده است و او را خدا مینامید و از محمد بد میگفت. معتقد بود که او مبعوث شده بود تا مردم را به علی دعوت کند، ولی به خودش دعوت کرد. - است؛ آنها میگویند: علی علیه السّلام، همان پروردگار است که در صورت علوی هاشمی ظاهر شد و به عنوان بنده و رسول، در صورت محمّدی آشکار شد. - . در یکی از نسخهها: و ولیّ از طرف خود و رسولش را در صورت محمدی آشکار کرد، و در مصدر: و با او عبد و رسولش را به صورت محمدی آشکار میکنند. - و در نظریه چهار شخص؛ علی و فاطمه و حسن و حسین، با ابوالخطاب موافق هستند. و معتقدند که معنای این سه شخص، فاطمه و حسن و حسین، برای فریبدادن است و در حقیقت شخص علی است؛ زیرا او در امامت و بزرگی - . در مصدر: در امامت و کثرت - ،
اولین شخص است. و منکر شخص محمّد صلی الله علیه و آله هستند و میگویند: محمد بنده ی علی است و علی پروردگار است. مقام محمّد را، مانند مقامی که مخمّسه به سلمان میدهند، میدانند و سلمان را رسول محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم قرار میدهند و در مورد اباحات و تعطیل و تناسخ با اصحاب ابوالخطاب موافقند. مخمّسه بودند که علیائیه را، علیائیه نامیده اند.
میگویند از آنجا که بشار شعیری منکر ربوبیت محمّد بود و ربوبیت را برای علی میدانست و محمّد را بنده علی میشمرد و منکر رسالت سلمان بود، به پرنده ای که علیا - . در یکی از نسخهها: علیاء -
نام دارد و در دریا زندگی میکند، مسخ شد و به همین جهت آنها را علیائیه نامیدهاند. - . رجال کشی : 252 و 253 -
ص: 305
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی حَمْدَوَیْهِ وَ إِبْرَاهِیمُ ابْنَا نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام تَعْرِفُ مُبَشِّرَ بَشِیرٍ یَتَوَهَّمُ الِاسْمَ (4) قَالَ الشَّعِیرِیُّ فَقُلْتُ بَشَّارٌ فَقَالَ بَشَّارٌ قُلْتُ نَعَمْ جَارٌ لِی (5) قَالَ إِنَّ الْیَهُودَ قَالُوا مَا قَالُوا وَ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ إِنَّ النَّصَارَی قَالُوا مَا قَالُوا وَ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ إِنَّ بَشَّاراً قَالَ قَوْلًا عَظِیماً فَإِذَا قَدِمْتَ الْکُوفَةَ قُلْ لَهُ (6) یَقُولُ لَکَ جَعْفَرٌ یَا کَافِرُ یَا فَاسِقُ یَا مُشْرِکُ أَنَا بَرِی ءٌ مِنْکَ قَالَ مُرَازِمٌ فَلَمَّا قَدِمْتُ الْکُوفَةَ فَوَضَعْتُ مَتَاعِی وَ جِئْتُ إِلَیْهِ فَدَعَوْتُ الْجَارِیَةَ فَقُلْتُ قُولِی لِأَبِی إِسْمَاعِیلَ هَذَا مُرَازِمٌ فَخَرَجَ إِلَیَّ فَقُلْتُ لَهُ یَقُولُ لَکَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ یَا کَافِرُ یَا فَاسِقُ یَا مُشْرِکُ أَنَا بَرِی ءٌ مِنْکَ فَقَالَ لِی وَ قَدْ ذَکَرَنِی سَیِّدِی قَالَ قُلْتُ نَعَمْ ذَکَرَکَ بِهَذَا الَّذِی قُلْتُ لَکَ فَقَالَ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً وَ فَعَلَ بِکَ وَ أَقْبَلَ یَدْعُو لِی (7)
ص: 304
وَ مَقَالَةُ بَشَّارٍ هِیَ مَقَالَةُ الْعَلْیَاوِیَّةِ (1) یَقُولُونَ إِنَّ عَلِیّاً هُوَ رَبٌّ (2) وَ ظَهَرَ بِالْعَلَوِیَّةِ وَ الْهَاشِمِیَّةِ وَ أَظْهَرَ أَنَّهُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ (3) بِالْمُحَمَّدِیَّةِ وَ وَافَقَ أَصْحَابُ أَبِی الْخَطَّابِ فِی أَرْبَعَةِ أَشْخَاصٍ- عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ أَنَّ مَعْنَی الْأَشْخَاصِ الثَّلَاثَةِ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ تَلْبِیسٌ وَ فِی الْحَقِیقَةِ شَخْصُ عَلِیٍّ لِأَنَّهُ أَوَّلُ هَذِهِ الْأَشْخَاصِ فِی الْإِمَامَةِ وَ الْکِبَرِ (4) وَ أَنْکَرُوا شَخْصَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ زَعَمُوا أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدٌ ع وَ ع ب (5) وَ أَقَامُوا مُحَمَّداً مُقَامَ مَا أَقَامَتِ الْمُخَمِّسَةُ سَلْمَانَ وَ جَعَلُوهُ رَسُولًا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَوَافَقَهُمْ (6) فِی الْإِبَاحَاتِ وَ التَّعْطِیلِ وَ التَّنَاسُخِ وَ الْعَلْیَائِیَّةُ سَمَّتْهَا الْمُخَمِّسَةُ الْعَلْیَائِیَّةَ وَ زَعَمُوا أَنَّ بَشَّارَ الشَّعِیرِیِّ لَمَّا أَنْکَرَ رُبُوبِیَّةَ مُحَمَّدٍ وَ جَعَلَهَا فِی عَلِیٍّ وَ جَعَلَ مُحَمَّداً ع ع (7) وَ أَنْکَرَ رِسَالَةَ سَلْمَانَ مُسِخَ فِی صُورَةِ طَیْرٍ یُقَالُ لَهُ عَلْیَا (8) یَکُونُ فِی الْبَحْرِ فَلِذَلِکَ سَمَّوْهُمُ الْعَلْیَائِیَّةَ (9).
ص: 305
lt;meta info="\\" در نام دقیقش تردید داشتند\\" یعنی به بشّار، گاهی مبشّر و گاهی بشیر گفته میشده است؛ چون در اسمش تردید وجود داشته است. و شاید امام علیه السلام، عمداً آنطور فرمودهاند تا نهایت بیربطی نام آن ملعون را با چیزهایی که ادعا میکرده، متذکر شوند.
\\"ولی خدا را یکتا میدانستند\\" یعنی به نظر خودشان خدا را یگانه میدانستند، این هم در توحید مانند آنهاست. یا آنها با اینکه میگفتند عزیر و عیسی پسر خدا هستند، موحد بودند و آفرینش و رزق را فقط به خداوند متعال نسبت میدادند، ولی اینها به غیر خداوند متعال نسبت میدهند، پس اینها از هرگونه توحیدی به دور هستند.
\\"علی علیه السّلام، همان پروردگار است...\\" باید گفت که نسخهها در اینجا اختلاف زیادی با هم دارند؛ در بعضی از نسخهها مانند همان است که در متن گفتیم و معنایش این است که، آنها - که خدا لعنتشان کند – ادعای ربوبیت علی علیه السلام میکردند و میگفتند: او گاهی به صورت علی و گاهی به صورت محمد ظاهر میشد و خود را به صورت بنده خدا نمایان میکرد، با این که او خود خدا بود. و رسول خود را به صورت محمد نمایان میکرد با این که او، خودش بود.
در بعضی نسخههای دیگر آمده است: \\"گریخت و به صورت علوی هاشمی ظهور کرد، رسول خود را به صورت محمدی نمایان کرد.\\" که یعنی علی با این که پروردگار بود از آسمان گریخت و در صورت علی ظاهر شد و و رسولش را با صورت محمدی نمایان کرد، و خود را ولی او نامید و خود را در ولایت نمایان نمود.
\\"منکر محمّد صلی الله علیه و آله هستند\\" یعنی پیروان ابوالخطاب در خدا بودن این چهار تن، با علیاویه موافقند ولی خدا بودن محمد را انکار کردند و معتقد شدند که محمد، بنده علی و علی، پروردگار است. و محمّد را، مقامی چون مقامی که مخمّسه به سلمان میدهند، دادند؛ آنها محمد را پروردگار و سلمان را رسول او میدانند و میگویند که ربوبیت از محمد به فاطمه و علی منتقل شد و سپس به حسن و بعد به حسین رسید.
\\"محمّد را بنده علی میدانست\\" احتمال دارد مذهب علیاویه و مذهب پیروان أبوالخطاب، عکس هم باشند .
**[ترجمه]
قوله لتوهم الاسم أی سمی بشارا مبشرا مرة و بشیرا أخری للتوهم و الشک فی اسمه و لعله علیه السلام تعمد ذلک لإظهار غایة المباینة و عدم الارتباط و الموافقة التی کان یدعیها الملعون قوله و وحدوا الله أی بزعمهم مع أنهم مشرکون فهذا أیضا مثلهم فی دعوی التوحید أو أنهم مع قولهم بکون عزیر و عیسی ابن الله موحدون لا ینسبون الخلق و الرزق إلا إلی الله تعالی و هؤلاء ینسبونها إلی غیره تعالی فهم بریئون من التوحید من کل وجه.
قوله إن علیا علیه السلام هو رب أقول النسخ هنا مختلفة غایة الاختلاف ففی بعضها أن علیا هو رب و ظهر بالعلویة و الهاشمیة و أظهر أنه عبده و رسوله بالمحمدیة فالمعنی أنهم لعنهم الله ادعوا ربوبیة علی علیه السلام و قالوا إنه ظهر مرة بصورة علی و مرة بصورة محمد و أظهر أنه عبد الله مع أنه عین الله و أظهر رسوله بالمحمدیة مع أنه عینه.
و فی بعض النسخ و هرب و ظهر بالعلویة الهاشمیة و أظهر ولیه من عنده و رسوله بالمحمدیة أی هرب علی مع ربوبیته من السماء و ظهر بصورة علی و أظهر رسوله بالمحمدیة و سمی ولیه باسم نفسه و أظهر نفسه فی الولایة قوله و أنکروا شخص محمد صلی الله علیه و آله أی أصحاب أبی الخطاب وافقوا هؤلاء فی ألوهیة أربعة و أنکروا ألوهیة محمد و زعموا أن محمدا عبد ع و ع ب فالعین رمز علی و ب رمز الرب أی زعموا أن محمدا عبد علی و علی هو الرب تعالی عن ذلک.
و أقاموا محمدا مقام ما أقامت المخمسة سلمان فإنهم قالوا بربوبیة محمد و جعلوا سلمان رسوله و قالوا بانتقال الربوبیة من محمد إلی فاطمة و علی ثم الحسن ثم الحسین.
قوله و جعل محمدا ع ع أی عبد علی و یحتمل التعاکس فی مذهبی العلیاویة و أصحاب أبی الخطاب.
**[ترجمه]رجال کشی: اسحاق بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: بشار
ص: 306
شعیری، شیطان شیطانزاده، از دریا بیرون آمد و اصحاب مرا گمراه کرد. - . همان : 253 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْخَشَّابِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ بَشَّارَ
ص: 306
الشَّعِیرِیِّ شَیْطَانٌ ابْنُ شَیْطَانٍ خَرَجَ مِنَ الْبَحْرِ فَأَغْوَی أَصْحَابِی (1).
**[ترجمه]رجال کشی: اسحاق بن عمار نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام به بشار شعیری فرمودند: از پیش من برو! خدا لعنتت کند! به خدا قسم، من و تو هرگز زیر یک سقف جمع نخواهیم شد. وقتی او بیرون رفت، فرمودند: وای بر او! چرا همان حرف یهودیان را نزد؟ و یا آن چه نصاری میگفتند؟ یا آنچه مجوس گفتند؟ و یا اعتقاد صائبی ها - . صابئین گروهی بودند که ستارگان را میپرستند و محور مذهبشان، در مقابل مذهب حنفاء، بر تعصب بر روحانیین است. شرح اعتقاد آنها در ملل و نحل 2 : 55 و 108 آمده است. -
را؟ به خدا قسم، هیچ کدام خدا را به اندازه این فاجر کوچک نکرده اند. او شیطان و شیطانزادهایست که از دریا بیرون آمده تا اصحاب و پیروان مرا گمراه کند، از او بپرهیزید! و حاضرین به غائبین برسانند که من، بنده ی خدا، پسر بنده ی خدا، بنده ای خالص و پسر کنیزی هستم - . در نسخه چاپ شده مصدر، جمله \\"بندهای خالص و پسر کنیزی هستم\\" افتاده است -
که در میان اصلاب و ارحام جای داشته ام، روزی میمیرم و برانگیخته خواهم شد. سپس در پیشگاه پروردگار میایستم و مورد بازخواست قرار خواهم گرفت. به خدا قسم، از من، درباره آنچه این دروغگو در باره من گفته و بر من ادعا نموده خواهند پرسید.
وای بر او! خدا در دلش رعب و وحشت بیاندازد! او در رختخواب آسوده و مرا بیمناک نموده و بیخواب کرده است، یا اینکه شما میدانید که من چنین چیزی نمیگویم - . یا اینکه شما میدانید من چنین چیزی نگفتهام تا من در قبرم آرام داشته باشم. - ؟
اینها را میگویم تا در قبر قرار داشته باشم. - . رجال کشی : 253 و 254 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِبَشَّارٍ الشَّعِیرِیِّ أَنِ اخْرُجْ عَنِّی لَعَنَکَ اللَّهُ وَ اللَّهِ لَا یُظِلُّنِی وَ إِیَّاکَ سَقْفُ بَیْتٍ أَبَداً فَلَمَّا خَرَجَ قَالَ وَیْلَهُ أَلَا قَالَ بِمَا قَالَتِ الْیَهُودُ أَلَا قَالَ بِمَا قَالَتِ النَّصَارَی أَلَا قَالَ بِمَا قَالَتِ الْمَجُوسُ أَوْ بِمَا قَالَتِ الصَّابِئَةُ (2) وَ اللَّهِ مَا صَغَّرَ اللَّهَ تَصْغِیرَ هَذَا الْفَاجِرِ أَحَدٌ إِنَّهُ شَیْطَانٌ ابْنُ شَیْطَانٍ خَرَجَ مِنَ الْبَحْرِ لِیُغْوِیَ أَصْحَابِی وَ شِیعَتِی فَاحْذَرُوهُ وَ لْیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ أَنِّی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَبْدٌ قِنٌّ ابْنُ (3) أَمَةٍ ضَمَّتْنِیَ الْأَصْلَابُ وَ الْأَرْحَامُ وَ إِنِّی لَمَیِّتٌ وَ إِنِّی لَمَبْعُوثٌ ثُمَّ مَوْقُوفٌ ثُمَّ مَسْئُولٌ وَ اللَّهِ لَأُسْأَلَنَّ عَمَّا قَالَ فِیَّ هَذَا الْکَذَّابُ وَ ادَّعَاهُ عَلَیَّ یَا وَیْلَهُ مَا لَهُ أَرْعَبَهُ اللَّهُ فَلَقَدْ أَمِنَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ أَفْزَعَنِی وَ أَقْلَقَنِی عَنْ رُقَادِی أَ وَ تَدْرُونَ (4) أَنِّی لِمَ أَقُولُ ذَلِکَ أَقُولُ ذَلِکَ لِأَسْتَقِرَّ فِی قَبْرِی (5).
**[ترجمه]القن العبد الخالص و الویل الحزن و النکال و الهلاک و الهاء للضمیر لا للسکت و الإرعاب إفعال من الرعب أی أوقعه الله فی الرعب و الخوف قوله أ و تدرون بواو الزینة المفتوحة بعد همزة الاستفهام و فی نسخة أ تدرون بإسقاط الواو و فی نسخة أخری و تدرون بإسقاط الهمزة
\\"تا در قبر قرار داشته باشم\\" یعنی در قبر عذاب نشوم.
**[ترجمه]
القن العبد الخالص و الویل الحزن و النکال و الهلاک و الهاء للضمیر لا للسکت و الإرعاب إفعال من الرعب أی أوقعه الله فی الرعب و الخوف قوله أ و تدرون بواو الزینة المفتوحة بعد همزة الاستفهام و فی نسخة أ تدرون بإسقاط الواو و فی نسخة أخری و تدرون بإسقاط الهمزة لأستقر فی قبری أی لا أعذب فیه.
**[ترجمه]رجال کشی: حسین بن بشار از داود رقی نقل کرده که داود به من گفت: میبینی غالیان طیاره چه میگویند و درباره شرطةالخمیس
ص: 307
از امیرالمؤمنین علیه السّلام چه چیزهایی نقل میکنند و از اصحاب ایشان چه چیزهایی در مورد حضرت حکایت میکنند؟ به خدا قسم این یکی، چیزهای بزرگتری - . در یکی از نسخههای مصدر: چیزهای بیشتری - ، به من نشان داده است، ولی دستور داده که به هیچ کس نگویم. به ایشان گفتم: من دیگر پیر شده ام و استخوانهایم ضعیف شده است، دوست دارم عمرم را با کشته شدن در راه شما خاتمه دهم. فرمودند: چاره ای از این نیست؛ اگر در دنیا نشود در آینده خواهد شد. - . رجال کشی : 257 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی طَاهِرُ بْنُ عِیسَی عَنِ الشُّجَاعِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ: قَالَ لِی دَاوُدُ تَرَی مَا تَقُولُ الْغُلَاةُ الطَّیَّارَةُ وَ مَا یَذْکُرُونَ عَنْ شُرْطَةِ
ص: 307
الْخَمِیسِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ مَا یَحْکِی عَنْ أَصْحَابِهِ عَنْهُ فَذَلِکَ وَ اللَّهِ أَرَانِی أَکْبَرَ مِنْهُ (1) وَ لَکِنْ أَمَرَنِی أَنْ لَا أَذْکُرَهُ لِأَحَدٍ قَالَ وَ قُلْتُ لَهُ إِنِّی قَدْ کَبِرْتُ وَ دَقَّ عَظْمِی أُحِبُّ أَنْ یُخْتَمَ عُمُرِی بِقَتْلٍ فِیکُمْ فَقَالَ وَ مَا مِنْ هَذَا بُدٌّ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِی الْعَاجِلَةِ یَکُونُ فِی الْآجِلَةِ (2).
lt;meta info="\\"این یکی، چیزهای بزرگتری، به من نشان داده است\\" منظور از این یکی، امام صادق علیه السلام است؛ یعنی ایشان معجزاتی بزرگتر و چیزهایی عجیبتر از آن چه اینان روایت میکنند به من نشان داده است.
\\"در آینده خواهد شد.\\" یعنی در دوران رجعت.
**[ترجمه]
قوله فذلک و الله أرانی أی الصادق علیه السلام أرانی من الغرائب و المعجزات أکبر مما یروی هؤلاء قوله علیه السلام فی الآجلة أی فی الرجعة.
**[ترجمه]رجال کشی: گفته اند وقتی حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام از دنیا رفتند و واقفیون بر ایشان توقف کردند، محمّد بن بشیر، که مردی شعبده باز و ساحر بود و در این فن شهرت داشت، آمد و مدعی شد که من واقفی هستم و میگفت که، موسی بن جعفر علیه السّلام در بین مردم است و همه ایشان را میدیدند؛ اهل نور با نورشان و اهل تاریکی با تاریکیاشان ایشان را میدیدند ، ایشان را مانند خود در خلقتی انسانی و با پوست و گوشت میدیدند. سپس همگان از دیدن ایشان ناتوان شدند، با این که ایشان، مانند دیگران، در بین آنها است، ولی الان از دیدن ایشان در حجاب رفتهاند و نمیتوانند آنطور که قبلاً او را درک میکردند، درکش کنند.
این محمّد بن بشیر از اهالی کوفه و از موالیان بنیاسد بود و اصحابی داشت که میگفتند: موسی بن جعفر علیه السّلام نمرده و زندانی هم نشد. او غایب گردید و پنهان شد و او همان مهدی قائم است و در زمان غیبت خود، محمّد بن بشیر را جانشین خود بر امت قرار داده و او را وصی خویش کرده و انگشتر خویش را به او داده است و تمام نیازمندیهای مردم، چه در امور دینی و چه دنیوی، را به او تعلیم کرده و تمام اختیارات را به او سپرده است و او را در جای خود نشانده است. بنابراین محمّد بن بشیر، امام بعد از اوست. - . همان : 297 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی قَالُوا إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ لَمَّا مَضَی أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَ وَقَفَ عَلَیْهِ الْوَاقِفَةُ جَاءَ مُحَمَّدُ بْنُ بَشِیرٍ وَ کَانَ صَاحِبَ شُعْبَذَةٍ وَ مَخَارِیقَ مَعْرُوفاً بِذَلِکَ فَادَّعَی أَنَّهُ یَقُولُ بِالْوَقْفِ عَلَی مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ أَنَّ مُوسَی علیه السلام کَانَ ظَاهِراً بَیْنَ الْخَلْقِ یَرَوْنَهُ جَمِیعاً یَتَرَاءَی لِأَهْلِ النُّورِ بِالنُّورِ وَ لِأَهْلِ الْکُدُورَةِ بِالْکُدُورَةِ فِی مِثْلِ خَلْقِهِمْ بِالْإِنْسَانِیَّةِ وَ الْبَشَرِیَّةِ اللُّحْمَانِیَّةِ ثُمَّ حُجِبَ الْخَلْقُ جَمِیعاً عَنْ إِدْرَاکِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ بَیْنَهُمْ مَوْجُودٌ کَمَا کَانَ غَیْرَ أَنَّهُمْ مَحْجُوبُونَ عَنْهُ وَ عَنْ إِدْرَاکِهِ کَالَّذِی کَانُوا یُدْرِکُونَهُ وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ بَشِیرٍ هَذَا مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ مِنْ مَوَالِی بَنِی أَسَدٍ وَ لَهُ أَصْحَابٌ قَالُوا إِنَّ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام لَمْ یَمُتْ وَ لَمْ یُحْبَسُ وَ إِنَّهُ غَابَ وَ اسْتَتَرَ وَ هُوَ الْقَائِمُ الْمَهْدِیُّ وَ إِنَّهُ فِی وَقْتِ غَیْبَتِهِ اسْتَخْلَفَ عَلَی الْأُمَّةِ مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ وَ جَعَلَهُ وَصِیَّهُ وَ أَعْطَاهُ خَاتَمَهُ وَ عَلَّمَهُ جَمِیعَ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ رَعِیَّتُهُ مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ وَ دُنْیَاهُمْ وَ فَوَّضَ إِلَیْهِ جَمِیعَ أَمْرِهِ وَ أَقَامَهُ مُقَامَ نَفْسِهِ فَمُحَمَّدُ بْنُ بَشِیرٍ الْإِمَامُ بَعْدَهُ (3).
**[ترجمه]رجال کشی: عثمان بن عیسی کلابی نقل کرده،
ص: 308
از محمّد بن بشیر شنیدم که میگفت: ظاهر انسان همان آدم است، ولی باطن او ازلی است. و باز شنیده که محمّد بن بشیر دو خدایی بود. و وقتی هشام بن سالم با او مناظره کرده، به این عقیدهاش اقرار نموده و انکار نکرده است. وقتی محمّد بن بشیر مرد، به پسرش سمیع بن محمّد وصیت کرد که او امام است و هر کس که سمیع بعد از خود به او وصیت کند، تا زمان ظهور موسی بن جعفر، در مسائلی که در رابطه با حقوق امام در اموال مردم بر ایشان واجب گشته و سایر چیزهایی که موجب تقرب به خداوند متعال میشود، امام واجبالاطاعه خواهد بود. پس بر مردم واجب است اموال خود را تا قیام قائم، به اوصیاء محمّد بن بشیر بدهند.
و معتقد بودند که علی بن موسی الرضا و هر کس از فرزندان ایشان و یا فرزندان موسی بن جعفر که مدعی امامت شود، بر باطل است و دروغگوست و ولادتش پاک نیست. بنابراین آنها را از نسبشان نفی نمودند و به جهت ادعای امامت، آنها را تکفیر کردند و کسانی که به امامت آنها قائل بودند را کافر و خونها و اموالشان را بیحرمت دانستند.
آنها بر این باور بودند که، تنها واجبات خداوند بر آنها، نماز خواندن و خمس دادن و روزه گرفتن در ماه رمضان است و وجوب زکات و حج و سایر واجبات را منکر شدند و گفتند: تمام محارم و همه زنان و پسر بچه ها حلال هستند و در این مورد به این آیه دلیل آوردند: «أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً» - . شوری / 50 - {یا آنها را پسر[ان] و دختر[انی] توام با یکدیگر می گرداند}. و معتقد به تناسخ شدند .
در نظر آنها، امامان یکییکی، فقط از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند - . در یکی از نسخهها: از بدنی به بدن دیگر منقلب جابجا میشوند، و در الفرق و المقالات: از بدنی به بدن دیگر منتقل میشوند. -
و بین آنها در هر چه مالک هستند، از قبیل مال و خراج و چیزهای دیگر، برابری واجب است. هر کس وصیت کند که مالش را در راه خدا خرج کنند، آن مال متعلق به سمیع بن محمّد و اوصیای بعد از اوست. آنها از نظر تفویض، عقیده غالیان واقفی را دارند که ایشان نیز معتقد به حلال بودن هستند و بر این باورند که همه کسانی که به محمّد منسوبند، به منزله خانه و ظرف هستند - . در مصدر به جای عبارت \\"بیوت و ظروف\\"، عبارت \\"ثبوت و طروق\\" آمده است. - و محمّد پروردگار
ص: 309
کسی است که به او منتسب است. - . در مصدر: محمد پروردگاریست که در هر که به او منتسب است حلول کرده است. -
او نمیزاید و زاییده نشده، و در این حجابها پنهان است. همچنین، این فرقه به همراه مخمسه و علیاویه - . در یکی از نسخهها: علبائیه. قبلاً گذشت که شاید صحیحش علبائیه باشد -
و طرفداران ابوالخطاب معتقدند که، هر کس مدعی شود که از آل محمّد است، در مورد نسبش باطل گفته، بر خدا افترا زده و دروغگوست.
و آن ها کسانیاند که خداوند متعال در باره آنها فرموده که آنها یهود و نصاری هستند، در این آیه: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ» - . مائده / 18 - {و یهودان و ترسایان گفتند ما پسران خدا و دوستان او هستیم بگو پس چرا شما را به [کیفر] گناهانتان عذاب می کند دنه] بلکه شما [هم] بشرید از جمله کسانی که آفریده است}. محمّد در مذهب ابوالخطاب و علی در مذهب علیاویه، از جمله کسانی که آفریده است، هستند. این دو دسته به دروغ این نسبت و نژاد را ادعا کرده اند؛ چون محمّد و علی نزد آنها پروردگارانی هستند که نه میزایند و نه زائیده شده اند - . در مصدر: نه میزایند و نه زاییده شدند و نه استیلاد میکنند. - . خداوند بسیار بزرگتر و بلندمرتبهتر از آنی است که آنها وصف میکنند و میگویند .
سبب کشته شدن محمّد بن بشیر - که خدا لعنتش کند - این بود؛ او دارای علم شعبدهبازی و کارهای غیر عادی بود و برای واقفی ها تظاهر میکرد که در علی بن موسی الرضا علیه السّلام توقف کرده است. و درباره حضرت موسی بن جعفر معتقد به ربوبیت بود و در مورد خود نیز ادعای پیامبری داشت. او یک وسیله مجسمه مانندی داشت که خود آن را طراحی کرده بود و آن را به صورت انسانی شبیه موسی بن جعفر علیه السّلام, درآورده بود. طرحی را بر روی پارچه ای ابریشمی کشیده بود و موادی روی آن ریخته بود و حقههایی در آن بهکار برده بود که، شبیه قیافه یک انسان مینمود و آن را زیر یک پوشش قرار میداد. وقتی میخواست شعبده کند، در درون آن می دمید و مجسمه بر میخاست.
به پیروان خود میگفت: ابالحسن موسی بن جعفر، پیش من است؛ اگر دوست دارید او را ببینید و بشناسید و بدانید که من پیامبرم، بیایید تا او را به شما نشان دهم. آنها را داخل خانه می کرد و در حالی که مجسمه پارچه ای را در خودش پنهان کرده بود،
ص: 310
به آن ها میگفت: آیا در خانه کسی میبینید؟ یا میگفت: آیا غیر از من و خودتان در خانه کسی میبینید؟ می گفتند: نه کسی در خانه نیست. بعد میگفت: حالا بروید بیرون! آنها از خانه خارج میشدند و خودش پشت پرده میرفت و پرده را بین خود و آنها می انداخت، بعد آن مجسمه پارچه ای را جلو می آورد و پرده را بالا میزد و آنها شخصی را که شبیه حضرت موسی بن جعفر بود مشاهده می کردند، بی آنکه بتوانند انکاری کنند. و خودش نزدیک مجسمه میایستاد و با شعبده چنان وانمود میکرد، که گویی مشغول صحبت و نجوا با آن مجسمه است و چنان نزدیک می شد، مثل این که آن دو با هم رازهایی می گویند. بعد با چشمک زدن به آنها دستور می داد دور شوند، آنها فاصله می گرفتند. در این موقع پرده را می انداخت و آنها دیگر چیزی نمیدیدند.
او دارای وسایل عجیبی از انواع شعبده بود که کسی مانند آن را ندیده بود و با آن وسایل همه را فریب میداد و هلاک می کرد. مدتی با همین وضع سپری کرد تا بالأخره جریانش به یکی از خلفا، که گمان میکنم هارون یا یکی از خلفای بعد از او بود، رسید که او مرد زندیق است. دستور داد او را بگیرند و تصمیم گرفت گردنش را بزند؛ او به خلیفه گفت: ای امیرالمؤمنین! مرا نکش! برایت چیزی میسازم که مورد رغبت پادشاهان باشد، و خلیفه او را آزاد کرد.
اولین چیزی که برای خلیفه ساخت، آبیاری دلوی بود؛ دلوها را در یک خط قرار داد و آویزان نمود و بین لوحهایی جیوهای قرار داد، دلوها پر از آب می شد و بر اثر آن لوح ها خم میشد، جیوه از آن لوحها بر میگشت و دلوها نیز بر اثر برگشت جیوه بر میگشتند و به صورت خودکار آب از آنها میریخت و باغ را آبیاری می کرد. خلیفه در شگفت شد. چیزهای دیگری هم ساخت که شبیه بهشت خدا باشد. خلیفه او را احترام نمود و مقامی در دربار به او داد.
یک روز، یکی از لوحهای جیوه شکست و جیوه آن بیرون ریخت و چرخ از کار افتاد. خلیفه در کار او مشکوک شد. در ضمن متوجه شد که او تمام دستورات شرع را تعطیل کرده و همه چیز را حلال می داند. حضرت صادق و موسی بن جعفر علیهما السّلام نیز، او را نفرین کرده بودند و از خدا تقاضا کرده بودند که او را مبتلا به حرارت آهن کند. خداوند نیز او را، بعد از این که شکنجه های مختلف به او دادند، گرفتار حرارت آهن نمود.
ص: 311
ابوعمرو گفته است: محمّد بن عیسی عبیدی ، این حکایت را نقل کرده و مقداری از آن را نیز، از یونس بن عبدالرحمن روایت کرده است. هاشم بن ابیهاشم، بعضی از آن شعبدهبازیهای او را آموخته بود؛ به همین جهت پس از او، مردم را به مذهب او دعوت میکرد. - . رجال کشی : 297 - 299 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ (4) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ
ص: 308
عُبَیْدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی الْکِلَابِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ یَقُولُ الظَّاهِرُ مِنَ الْإِنْسَانِ آدَمُ وَ الْبَاطِنُ أَزَلِیٌّ وَ قَالَ إِنَّهُ کَانَ یَقُولُ بِالاثْنَیْنِ وَ إِنَّ هِشَامَ بْنَ سَالِمٍ نَاظَرَهُ عَلَیْهِ فَأَقَرَّ بِهِ وَ لَمْ یُنْکِرْهُ وَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ لَمَّا مَاتَ أَوْصَی إِلَی ابْنِهِ سَمِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ فَهُوَ الْإِمَامُ وَ مَنْ أَوْصَی إِلَیْهِ سَمِیعٌ فَهُوَ إِمَامٌ مُفْتَرَضٌ طَاعَتُهُ عَلَی الْأُمَّةِ إِلَی وَقْتِ خُرُوجِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَ ظُهُورِهِ فِیمَا یَلْزَمُ النَّاسَ مِنْ حُقُوقِهِ فِی أَمْوَالِهِمْ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا یَتَقَرَّبُونَ بِهِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَالْفَرْضُ عَلَیْهِمْ أَدَاؤُهُ إِلَی أَوْصِیَاءِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ إِلَی قِیَامِ الْقَائِمِ وَ زَعَمُوا أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی وَ کُلَّ مَنِ ادَّعَی الْإِمَامَةَ مِنْ وُلْدِهِ وَ وُلْدِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ مُبْطِلُونَ کَاذِبُونَ غَیْرُ طَیِّبِی الْوِلَادَةِ فَنَفَوْهُمْ عَنْ أَنْسَابِهِمْ وَ کَفَّرُوهُمْ لِدَعْوَاهُمُ الْإِمَامَةَ وَ کَفَّرُوا الْقَائِلِینَ بِإِمَامَتِهِمْ وَ اسْتَحَلُّوا دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ وَ زَعَمُوا أَنَّ الْفَرْضَ عَلَیْهِمْ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی إِقَامَةُ الصَّلَاةِ (1) وَ الْخُمْسُ وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أَنْکَرُوا الزَّکَاةَ وَ الْحَجَّ وَ سَائِرَ الْفَرَائِضِ وَ قَالُوا بِإِبَاحَاتِ الْمَحَارِمِ وَ الْفُرُوجِ وَ الْغِلْمَانِ وَ اعْتَلُّوا فِی ذَلِکَ بِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً (2) وَ قَالُوا بِالتَّنَاسُخِ وَ الْأَئِمَّةُ عِنْدَهُمْ وَاحِداً وَاحِداً إِنَّمَا هُمْ مُنْتَقِلُونَ مِنْ قَرْنٍ إِلَی قَرْنٍ (3) وَ الْمُوَاسَاةُ بَیْنَهُمْ وَاجِبَةٌ فِی کُلِّ مَا مَلَکُوهُ مِنْ مَالٍ أَوْ خَرَاجٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ (4) وَ کُلُّ مَا أَوْصَی بِهِ رَجُلٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَهُوَ لِسَمِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَوْصِیَائِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ مَذَاهِبُهُمْ فِی التَّفْوِیضِ مَذَاهِبُ الْغُلَاةِ مِنَ الْوَاقِفَةِ وَ هُمْ أَیْضاً قَالُوا بِالْحَلَالِ وَ زَعَمُوا أَنَّ کُلَّ مَنِ انْتَسَبَ إِلَی مُحَمَّدٍ فَهُمْ بُیُوتٌ وَ ظُرُوفٌ (5) وَ أَنَّ مُحَمَّداً هُوَ رَبُ
ص: 309
مَنِ انْتَسَبَ إِلَیْهِ (1) وَ أَنَّهُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ أَنَّهُ مُحْتَجِبٌ فِی هَذِهِ الْحُجُبِ وَ زَعَمَتْ هَذِهِ الْفِرْقَةُ وَ الْمُخَمِّسَةُ وَ الْعَلْیَاوِیَّةُ (2) وَ أَصْحَابُ أَبِی الْخَطَّابِ أَنَّ کُلَّ مَنِ انْتَسَبَ إِلَی أَنَّهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ فَهُوَ مُبْطِلٌ فِی نَسَبِهِ (3) مُفْتَرٍ عَلَی اللَّهِ کَاذِبٌ وَ أَنَّهُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ إِنَّهُمْ یَهُودُ وَ نَصَارَی فِی قَوْلِهِ وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ (4) مُحَمَّدٌ فِی مَذْهَبِ الْخَطَّابِیَّةِ وَ عَلِیٌّ فِی مَذْهَبِ الْعَلْیَاوِیَّةِ فَهُمْ مِمَّنْ خَلَقَ هذین (هَذَانِ) کاذبین (5) (کَاذِبُونَ) فِیمَا ادَّعَوْا مِنَ النَّسَبِ إِذْ کَانَ مُحَمَّدٌ عِنْدَهُمْ وَ عَلِیٌّ هُوَ رَبٌّ لَا یَلِدُ وَ لَا یُولَدُ اللَّهُ جَلَّ وَ تَعَالَی (6) عَمَّا یَصِفُونَ وَ عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوّاً کَبِیراً وَ کَانَ سَبَبَ قَتْلِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ لَعَنَهُ اللَّهُ أَنَّهُ کَانَ مَعَهُ شُعْبَذَةٌ وَ مَخَارِیقُ وَ کَانَ یُظْهِرُ لِلْوَاقِفَةِ أَنَّهُ مِمَّنْ وَقَفَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی وَ کَانَ یَقُولُ فِی مُوسَی بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ یَدَّعِی فِی نَفْسِهِ (7) أَنَّهُ نَبِیٌّ وَ کَانَتْ عِنْدَهُ صُورَةٌ قَدْ عَمِلَهَا وَ أَقَامَهَا شَخْصاً کَأَنَّهُ صُورَةُ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی علیه السلام مِنْ ثِیَابِ حَرِیرٍ قَدْ طَلَاهَا بِالْأَدْوِیَةِ وَ عَالَجَهَا بِحِیَلٍ عَمِلَهَا فِیهَا حَتَّی صَارَتْ شَبِیهاً بِصُورَةِ إِنْسَانٍ (8) وَ کَانَ یَطْوِیهَا فَإِذَا أَرَادَ الشُّعْبَذَةَ نَفَخَ فِیهَا فَأَقَامَهَا فَکَانَ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ أَبَا الْحَسَنِ عِنْدِی فَإِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ تَرَوْهُ وَ تَعْلَمُوهُ وَ أَنَّنِی نَبِیٌّ (9) فَهَلُمُّوا أَعْرِضْهُ عَلَیْکُمْ فَکَانَ یُدْخِلُهُمُ الْبَیْتَ وَ الصُّورَةُ مَطْوِیَّةٌ مَعَهُ فَیَقُولُ لَهُمْ
ص: 310
هَلْ تَرَوْنَ فِی الْبَیْتِ مُقِیماً أَوْ تَرَوْنَ فِیهِ غَیْرَکُمْ وَ غَیْرِی فَیَقُولُونَ لَا وَ لَیْسَ فِی الْبَیْتِ أَحَدٌ فَیَقُولُ فَاخْرُجُوا فَیَخْرُجُونَ مِنَ الْبَیْتِ فَیَصِیرُ هُوَ وَرَاءَ السِّتْرِ وَ یُسْبِلُ السِّتْرَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یُقَدِّمُ تِلْکَ الصُّورَةَ ثُمَّ یَرْفَعُ السِّتْرَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فَیَنْظُرُونَ إِلَی صُورَةٍ قَائِمَةٍ وَ شَخْصٍ کَأَنَّهُ شَخْصُ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام لَا یُنْکِرُونَ مِنْهُ شَیْئاً وَ یَقِفُ هُوَ مِنْهُ بِالْقُرْبِ فَیُرِیهِمْ مِنْ طَرِیقِ الشُّعْبَذَةِ أَنَّهُ یُکَلِّمُهُ وَ یُنَاجِیهِ وَ یَدْنُو مِنْهُ کَأَنَّهُ یُسَارُّهُ (1) ثُمَّ یَغْمِزُهُمْ أَنْ یَتَنَحَّوْا فَیَتَنَحَّوْنَ وَ یُسْبِلُ السِّتْرَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ فَلَا یَرَوْنَ شَیْئاً وَ کَانَتْ مَعَهُ أَشْیَاءُ عَجِیبَةٌ مِنْ صُنُوفِ الشُّعْبَذَةِ مَا لَمْ یَرَوْا مِثْلَهَا فَهَلَکُوا بِهَا فَکَانَتْ هَذِهِ حَالَهُ مُدَّةً حَتَّی رُفِعَ خَبَرُهُ إِلَی بَعْضِ الْخُلَفَاءِ أَحْسَبُهُ هَارُونَ أَوْ غَیْرَهُ مِمَّنْ کَانَ بَعْدَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ وَ أَنَّهُ زِنْدِیقٌ (2) فَأَخَذَهُ وَ أَرَادَ ضَرْبَ عُنُقِهِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ اسْتَبْقِنِی فَإِنِّی أَتَّخِذُ لَکَ شَیْئاً (3) تَرْغَبُ الْمُلُوکُ فِیهَا فَأَطْلَقَهُ فَکَانَ أَوَّلُ مَا اتَّخَذَ لَهُ الدَّوَالِیَ فَإِنَّهُ عَمَدَ إِلَی الدَّوَالِی فَسَوَّاهَا وَ عَلَّقَهَا وَ جَعَلَهَا الزِّیبَقَ بَیْنَ تِلْکَ الْأَلْوَاحِ فَکَانَتِ الدَّوَالِی تَمْتَلِی مِنَ الْمَاءِ فَتُمِیلُ الْأَلْوَاحَ وَ یَنْقَلِبُ الزِّیبَقُ مِنْ تِلْکَ الْأَلْوَاحِ فَتَتْبَعُ (4) الدَّوَالِی لِهَذَا فَکَانَتْ تَعْمَلُ مِنْ غَیْرِ مُسْتَعْمِلٍ لَهَا وَ یُصِیبُ (5) الْمَاءَ فِی الْبُسْتَانِ فَأَعْجَبَهُ ذَلِکَ مَعَ أَشْیَاءَ عَمِلَهَا یُضَاهِی اللَّهَ بِهَا فِی خَلْقِهِ الْجَنَّةَ فَقَوَّاهُ (6) وَ جَعَلَ لَهُ مَرْتَبَةً ثُمَّ إِنَّهُ یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ انْکَسَرَ بَعْضُ تِلْکَ الْأَلْوَاحِ فَخَرَجَ مِنْهَا الزِّیبَقُ فَتَعَطَّلَتْ فَاسْتَرَابَ أَمْرَهُ وَ ظَهَرَ عَلَیْهِ التَّعْطِیلُ وَ الْإِبَاحَاتُ وَ قَدْ کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یَدْعُوَانِ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ یَسْأَلَانِهِ أَنْ یُذِیقَهُ حَرَّ الْحَدِیدِ فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ بَعْدَ أَنْ عُذِّبَ
ص: 311
بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ قَالَ أَبُو عَمْرٍو حَدَّثَ بِهَذِهِ الْحِکَایَةِ مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی الْعُبَیْدِیُّ رِوَایَةً لَهُ وَ بَعْضَهَا عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ کَانَ هَاشِمُ بْنُ أَبِی هَاشِمٍ قَدْ تَعَلَّمَ مِنْهُ بَعْضَ تِلْکَ الْمَخَارِیقِ فَصَارَ دَاعِیَهُ (1) إِلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ (2).
lt;meta info="\\"به منزله خانه و ظرف هستند\\" یعنی بین همه کسان که به ایشان انتساب دارند، مانند ائمّه و دامادها و فرزندان، و ایشان نسبتی وجود ندارد؛ بلکه محمد پروردگار آنهاست و در آنها حلول کرده است، بنابراین آنها به منزله خانه و ظرفی برای او هستند .
\\"چون محمّد و علی نزد آنها پروردگارانی هستند\\" یعنی محمّد نزد خطابیه و علی نزد علیاویه.
اگر کسی بگوید: بنابر اصول مذهب عدلیه، ظهور معجزه به دست یک دروغگو قبیح است؛ چون با همین معجزه است که نبوت و امامت اثبات می شود، چگونه از دست این ملعون این کارهای شگفت سر زده است؟ آیا این، راضی شدن خداوند به چیز قبیح برای بندگان نیست؟ با دو دلیل جواب میدهیم: اول این که: این کارها معجزه نیست که خرق عادت کند، این کارها شعبده است که بسیار اتفاق می افتد افراد نادان و مردمان فرومایه این کارها را میکنند. هر کس فریب این کارها را بخورد، به جهت کوتاهی در تأمل و کمی دقت است و یا هدفهای باطلی که باعث گرویدن به چنین دعوتهایی می شود. دوم این که: ظهور معجزه بر دستان دروغگو در صورتی قبیح است که امر ممکنی را ادعا کند که عقل آن را محال نداند. اما این شخص، مدعی خدا بودن انسان است که خود موجودی مخلوق و مرکب و محتاج است و این از چیزهایی است که تمام عقل ها آن را محال می دانند. بنابراین در این کار به هیچ وجه رضایت خداوند به چیز قبیح برای بندگان نیست.
**[ترجمه]
قوله فهم بیوت و ظروف أی کل من انتسب إلیه من الأئمة من صهره و أولاده فلیس بینهم و بینه نسب بل هو رب لهم لکن حل فیهم فهم بمنزلة البیت و الظروف له قوله إذ کان محمد عندهم أی عند الخطابیة و علی أی عند العلیاویة و إسبال الستر إرخاؤه و إرساله.
فإن قیل أ لیس ظهور المعجزة علی ید الکاذب علی أصول أهل العدل قبیحا و به یثبتون النبوة و الإمامة فکیف جری علی ید هذا الملعون هذه الأمور الغریبة أ و لیس هذا إغراء علی القبیح قلت نجیب عنه بوجهین الأول أن هذه لم تکن معجزة خارقة للعادة بل کانت شعبذة یکثر ظهورها من جهال الخلق و أدانیهم و من افتتن بهذا فإنما هو لتقصیر فی التأمل و التصفح أو لأغراض باطلة دعته إلی ذلک.
و الثانی أن ظهور المعجزة إنما یقبح علی ید الکاذب إذ ادعی أمرا ممکنا لا یحکم العقل باستحالته و هذا کان یدعی ألوهیة بشر محدث مؤلف محتاج و هذا مما یحکم جمیع العقول باستحالته فلیس فی هذا إغراء علی القبیح بوجه.
**[ترجمه]رجال کشی: علی بن حدید مدائنی از کسی که او از حضرت موسی بن جعفر سؤال کرده بود، نقل کرده، به ایشان عرض کردم: من شنیده ام که محمّد بن بشیر می گوید: که شما آن موسی بن جعفری که امام است و حجت ما در آنچه که بین ما و خداوند متعال است، نیستید. ایشان سه مرتبه فرمودند: خدا او را لعنت کند!
ص: 312
خداوند او را دچار حرارت آهن نماید! خداوند او را به بدترین صورت بکشد!
عرض کردم: فدایتان شوم، اگر من این حرف را از او بشنوم، آیا برای من ریختن خونش، مانند ریختن خون کسی که به رسول الله صلی الله علیه و آله یا امام ناسزا گوید، جایز است؟ فرمودند: آری به خدا قسم، حلال است، به خدا قسم خونش، برای تو و هر کس که این سخن را از او بشنود، حلال است. عرض کردم: مگر این سخن او، ناسزای به شما نیست؟ فرمودند: این ناسزا به خدا و رسول خدا و پدران من و من است؛ کدام ناسزایی است که کمتر از این باشد و کدام سخنی است که بالاتر از این حرف باشد؟
گفتم: اگر نسبت به این که ممکن است ضرر او به بیگناهی برسد، بیتفاوت باشم و این کار را نکنم و او را نکشم، چه گناهی به گردن من است؟ فرمودند: گناهش، چندین برابر به گردن تو است، بی آنکه از گناهش چیزی کم شود. مگر نمیدانی که برجسته ترین شهید در روز قیامت، از جهت درجه، کسی است که خدا و رسولش صلی الله علیه و آله را پنهانی یاری کند و از خدا و رسولش صلی الله علیه و آله دفاع کند. - . همان : 299 و 300 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمِسْمَعِیِّ (3) عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ مَنْ یَسْأَلُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ علیه السلام فَقَالَ إِنِّی سَمِعْتُ (4) مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ یَقُولُ إِنَّکَ لَسْتَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ الَّذِی أَنْتَ إِمَامُنَا وَ حُجَّتُنَا فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ فَقَالَ لَعَنَهُ اللَّهُ ثَلَاثاً أَذَاقَهُ
ص: 312
اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ قَتَلَهُ اللَّهُ أَخْبَثَ مَا یَکُونُ مِنْ قِتْلَةٍ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا أَنَا سَمِعْتُ ذَلِکَ مِنْهُ أَ وَ لَیْسَ حَلَالٌ لِی دَمُهُ مُبَاحٌ کَمَا أُبِیحَ دَمُ السَّابِّ (1) لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِلْإِمَامِ فَقَالَ نَعَمْ حِلٌّ وَ اللَّهِ حِلٌّ وَ اللَّهِ دَمُهُ وَ إِبَاحَةٌ لَکَ (2) وَ لِمَنْ سَمِعَ ذَلِکَ مِنْهُ قُلْتُ أَ وَ لَیْسَ ذَلِکَ بِسَابٍّ (3) لَکَ فَقَالَ هَذَا سَابُّ اللَّهِ وَ سَابٌّ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ سَابٌّ (4) لِآبَائِی وَ سَابِّی (5) وَ أَیُّ سَبٍّ لَیْسَ یَقْصُرُ عَنْ هَذَا وَ لَا یَفُوقُهُ هَذَا الْقَوْلُ فَقُلْتُ أَ رَأَیْتَ إِذَا أَنَا لَمْ أَخَفْ أَنِّی أُغْمَزُ (6) بِذَلِکَ بَرِیئاً ثُمَّ لَمْ أَفْعَلْ وَ لَمْ أَقْتُلْهُ مَا عَلَیَّ مِنَ الْوِزْرِ فَقَالَ یَکُونُ عَلَیْکَ وِزْرُهُ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ (7) مِنْ وِزْرِهِ شَیْ ءٌ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ الشُّهَدَاءِ دَرَجَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَنْ نَصَرَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله بِظَهْرِ الْغَیْبِ وَ رَدَّ عَنِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله (8).
lt;meta info="\\"کدام ناسزایی است که کمتر از این باشد\\" یعنی کدام ناسزایی است که در رکاکت و زشتی کمتر از این باشد.
\\"ضرر او به بیگناهی برسد\\" در بعضی از نسخهها به جای \\"أنّی أغمز\\"، \\"أنّی أغمر\\" آمده که معنایش این است که بلایش به بیگناهی برسد. و در بعضی دیگر \\"أنّی أعمّ\\" است که نزدیک به همین معنای اخیر است.
ص: 313
**[ترجمه]
قوله علیه السلام لیس یقصر عن هذا المراد بالقصور القصور فی الرکاکة و القبح قوله أنی أغمز أی أصیر سببا لتهمة بری ء أو ضرره قال فی القاموس غمز بالرجل سعی به شرا و فیه مغمز أی مطعن أو مطمع و المغموز المتهم و فی بعض النسخ بالراء المهملة أی یصیر فعلی سببا لأن یشمل البلاء بریئا من قولهم غمره بالماء أی غطاه و فی بعضها أعم من العموم بمعنی الشمول و هو قریب من الثانی.
ص: 313
**[ترجمه]رجال کشی: بطائنی نقل کرده، از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که فرمودند: خدا محمّد بن بشیر را لعنت کند و به او حرارت آهن بچشاند! او بر من تهمت زده است، خداوند از او بیزار باشد! من نیز به پیش خداوند از او بیزاری میجویم. خدایا به پیش تو، از ادعایی که ابن بشیر درباره من نموده، بیزاری می جویم! خدایا مرا از او راحت کن!
سپس فرمودند: ای علی! هر کس که جرأت کند عمداً بر ما دروغ ببندد، خداوند به او حرارت آهن را میچشاند. بنان بر علی بن الحسین علیه السّلام دروغ بست، و خداوند به او حرارت آهن را چشاند. و مغیرة بن سعید بر حضرت باقر علیه السلام دروغ بست، و خداوند به او حرارت آهن را چشاند. و ابوالخطاب بر پدرم دروغ بست، و خداوند به او حرارت آهن را چشاند. و محمّد بن بشیر - که خدا لعنتش کند - بر من دروغ می بندد. به پیشگاه خدا از او بیزاری میجویم.
خدایا من از آنچه که محمّد بن بشیر درباره من میگوید به پیش تو بیزاری میجویم! خدایا مرا از او راحت کن! خداوندا از تو میخواهم که مرا از این پلید نجس، محمد بن بشیر، خلاص کنی! شیطان، در رحم مادر، با پدرش شریک شد. علی بن ابیحمزه نقل کرده است: کسی را ندیدم که بدتر از محمّد بن بشیر کشته شود. خدا او را لعنت کند! - همان : 300 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الطَّیَالِسِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام یَقُولُ لَعَنَ اللَّهُ مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ وَ أَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ إِنَّهُ یَکْذِبُ عَلَیَّ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ وَ بَرِئْتُ إِلَی اللَّهِ مِنْهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِمَّا یَدَّعِی فِیَّ ابْنُ بَشِیرٍ اللَّهُمَّ أَرِحْنِی مِنْهُ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ مَا أَحَدٌ اجْتَرَأَ أَنْ یَتَعَمَّدَ عَلَیْنَا الْکَذِبَ إِلَّا أَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ إِنَّ بُنَاناً کَذَبَ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ وَ إِنَّ الْمُغِیرَةَ بْنَ سَعِیدٍ کَذَبَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ وَ إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ کَذَبَ عَلَی أَبِی فَأَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ وَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ بَشِیرٍ لَعَنَهُ اللَّهُ یَکْذِبُ عَلَیَّ بَرِئْتُ إِلَی اللَّهِ مِنْهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِمَّا یَدَّعِیهِ فِیَّ مُحَمَّدُ بْنُ بَشِیرٍ اللَّهُمَّ أَرِحْنِی مِنْهُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تُخَلِّصَنِی مِنْ هَذَا الرِّجْسِ النِّجْسِ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ (1) فَقَدْ شَارَکَ الشَّیْطَانُ أَبَاهُ فِی رَحِمِ أُمِّهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ فَمَا رَأَیْتُ أَحَداً قُتِلَ بِأَسْوَإِ قِتْلَةٍ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ لَعَنَهُ اللَّهُ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن نصیر از احمد بن محمّد بن عیسی نقل کرده که او برای ایشان نوشت - . در یکی از نسخهها: به ایشان نوشتم. شاید کاتب همانطور که خواهد آمد، ابراهیم بن شیبة باشد. - :
گروهی هستند که بحث می کنند و احادیثی میخوانند که حرفهایی در آنهاست که دل ها را مشمئز میکند و آن احادیث را به شما و پدرانتان نسبت میدهند. از طرفی، از آنجا که از پدرانتان نقل مینمایند، ما نمیتوانیم آنها را رد کنیم و از طرف دیگر، به جهت مطالبی که در آن احادیث است، نمیتوانیم آنها را قبول کنیم. زمین را منسوب به گروهی که میگویند از غلامان شمایند میکنند. او مردی است به نام علی بن حسکه و شخص دیگری که نامش قاسم یقطینی است.
از جمله سخنانشان این است که درباره آیه: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» - . عنکبوت / 45 - {نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد}، میگویند: حقیقت نماز، یک مرد است نه این که رکوع و سجود باشد. و همینطور حقیقت زکات هم همان مرد است،
ص: 314
نه مقداری درهم و یا خارج کردن مال. و بعضی از واجبات و مستحبات و معاصی را هم تأویل کردهاند و به همین صورت که ذکر شد در آوردهاند. اگر صلاح میبینید، توضیحی بفرمایید و بر ما منت گذارید که در آن سلامت و نجات دوستداران شما، از چنین سخنانی که باعث هلاک می شوند باشد. - . در مصدر در ادامه اینچنین آمده است: کسانی که چنین ادعاهایی دارند، ادعا میکنند که از اولیاء هستند و مردم را دعوت به اطاعت خود میکنند. شما در مورد قبول حرفهای ایشان چه میفرمایید؟ ایشان مرقوم فرمودند: ... -
ایشان مرقوم فرمودند: اینها از دین ما نیست؛ از این ها دور باش! - . رجال کشی : 321 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی کَتَبَ إِلَیْهِ (3) فِی قَوْمٍ یَتَکَلَّمُونَ وَ یَقْرَءُونَ أَحَادِیثَ وَ یَنْسُبُونَهَا إِلَیْکَ وَ إِلَی آبَائِکَ فِیهَا مَا تَشْمَئِزُّ مِنْهَا الْقُلُوبُ وَ لَا یَجُوزُ لَنَا رَدُّهَا إِذْ کَانُوا یَرْوُونَهَا عَنْ آبَائِکَ وَ لَا قَبُولُهَا لِمَا فِیهَا وَ یَنْسُبُونَ الْأَرْضَ إِلَی قَوْمٍ یَذْکُرُونَ أَنَّهُمْ مِنْ مَوَالِیکَ وَ هُوَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ عَلِیُّ بْنُ حَسَکَةَ وَ آخَرُ یُقَالُ لَهُ الْقَاسِمُ الْیَقْطِینِیُّ وَ مِنْ أَقَاوِیلِهِمْ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ (4) مَعْنَاهَا رَجُلٌ لَا رُکُوعٌ وَ لَا سُجُودٌ وَ کَذَلِکَ الزَّکَاةُ مَعْنَاهَا ذَلِکَ
ص: 314
الرَّجُلُ لَا عَدَدُ دِرْهَمٍ وَ لَا إِخْرَاجُ مَالٍ وَ أَشْیَاءُ مِنَ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ وَ الْمَعَاصِی تَأَوَّلُوهَا وَ صَیَّرُوهَا عَلَی الْحَدِّ الَّذِی ذَکَرْتُ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُبَیِّنَ لَنَا وَ تَمُنَّ عَلَیْنَا بِمَا فِیهِ السَّلَامَةُ لِمَوَالِیکَ وَ نَجَاتُهُمْ مِنْ هَذِهِ الْأَقَاوِیلِ الَّتِی تُخْرِجُهُمْ إِلَی الْهَلَاکِ فَکَتَبَ (1) علیه السلام لَیْسَ هَذَا دِینَنَا فَاعْتَزِلْهُ (2).
**[ترجمه]نامه برای امام حسن عسکری علیه السّلام نوشته شده است.
\\"زمین را منسوب به ...\\" یعنی خلقت و تدبیر یا حجیت زمین را نسبت میدهند. بعید نیست این کلمه در اثر خطای نسخه برداری به این صورت در آمده باشد.
**[ترجمه]
المکتوب إلیه أبو محمد العسکری علیه السلام قوله و ینسبون الأرض أی خلقها أو تدبیرها أو حجیتها و لا یبعد أن یکون تصحیف الأخبار أو الأمر.
**[ترجمه]رجال کشی: ابراهیم بن شیبة نقل کرده: به ایشان نوشتم: فدایتان شوم! گروهی در پیش ما هستند که در مورد شناخت فضایل شما با سخنانی که دلها را مشمئز میکند و موجب دلگرفتگی میشود، جرّ و بحث میکنند و در مورد سخنانشان، احادیثی روایت میکنند که ما به جهت حرفهای بزرگی که در آنها وجود دارد، نمیتوانیم آنها را قبول کنیم. و نیز نمیتوانیم ردشان کنیم و انکارشان نماییم؛ چون آنها را به پدران شما نسبت میدهند. و ما در سخن آنها درماندهایم؛ چرا که میگویند و تأویل میکنند که در آیه «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» - . عنکبوت / 45 - {نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد} و آیه «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ» - . بقره / 43 - {و نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید} معنای نماز، مردی است، نه رکوع و نه سجود. و همچنین زکات هم، همان مرد است نه چند درهم و نه خارج کردن مال. و بعضی دیگر از واجبات و مستحبات و گناهان مانند این را نیز تأویل میکنند و به صورتی که عرض کردم در میآورند.
اگر صلاح بدانید و بر دوستانتان منت گذارید، توضیحی که، موجب سلامت دین ایشان و نجاتشان از عذاب و هلاک گردد، بفرمایید. اینهایی که این حرفها را میگویند، مدعیاند که از اولیا هستند
ص: 315
و و مردم را به اطاعت خویش دعوت میکنند. علی بن حسکه و قاسم یقطینی از آن جملهاند. در مورد قبول سخنان آنها چه میفرمایید؟
ایشان مرقوم فرمودند: اینها از دین ما نیست؛ از اینها دور باش!
نصر بن صباح گفته است: علی بن حسکه جواز - . در مصدر: علی بن حسکه حوار - ، استاد قاسم شعرانی یقطینی بوده که از بزرگان غالیان ملعون است. - . رجال کشی : 321 و 322 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی وَجَدْتُ بِخَطِّ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ الْفَارِیَابِیِّ حَدَّثَنِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شَیْبَةَ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَنَّ عِنْدَنَا قَوْماً یَخْتَلِفُونَ فِی مَعْرِفَةِ فَضْلِکُمْ بِأَقَاوِیلَ مُخْتَلِفَةٍ تَشْمَئِزُّ مِنْهَا الْقُلُوبُ وَ تَضِیقُ لَهَا الصُّدُورُ وَ یَرْوُونَ فِی ذَلِکَ الْأَحَادِیثَ لَا یَجُوزُ لَنَا الْإِقْرَارُ بِهَا لِمَا فِیهَا مِنَ الْقَوْلِ الْعَظِیمِ وَ لَا یَجُوزُ رَدُّهَا وَ لَا الْجُحُودُ لَهَا إِذْ نُسِبَتْ إِلَی آبَائِکَ فَنَحْنُ وُقُوفٌ عَلَیْهَا مِنْ ذَلِکَ لِأَنَّهُمْ یَقُولُونَ وَ یَتَأَوَّلُونَ مَعْنَی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ (3) وَ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ (4) أَنَّ الصَّلَاةَ مَعْنَاهَا رَجُلٌ لَا رُکُوعٌ وَ لَا سُجُودٌ وَ کَذَلِکَ الزَّکَاةُ مَعْنَاهَا ذَلِکَ الرَّجُلُ لَا عَدَدُ دَرَاهِمَ وَ لَا إِخْرَاجُ مَالٍ وَ أَشْیَاءُ تُشْبِهُهَا مِنَ الْفَرَائِضِ وَ السُّنَنِ وَ الْمَعَاصِی تَأَوَّلُوهَا وَ صَیَّرُوهَا عَلَی هَذَا الْحَدِّ الَّذِی ذَکَرْتُ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَمُنَّ عَلَی مَوَالِیکَ بِمَا فِیهِ سَلامَتُهُمْ وَ نَجَاتُهُمْ مِنَ الْأَقَاوِیلِ الَّتِی تُصَیِّرُهُمْ إِلَی الْعَطَبِ وَ الْهَلَاکِ وَ الَّذِینَ ادَّعَوْا هَذِهِ الْأَشْیَاءَ ادَّعَوْا أَنَّهُمْ أَوْلِیَاءُ وَ دَعَوْا
ص: 315
إِلَی طَاعَتِهِمْ مِنْهُمْ عَلِیُّ بْنُ حَسَکَةَ وَ الْقَاسِمُ الْیَقْطِینِیُّ فَمَا تَقُولُ فِی الْقَبُولِ مِنْهُمْ جَمِیعاً فَکَتَبَ إِلَیْهِ لَیْسَ هَذَا دِینَنَا فَاعْتَزِلْهُ قَالَ نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ عَلِیُّ بْنُ حَسَکَةَ الْجَوَّازُ (1) کَانَ أُسْتَادَ الْقَاسِمِ الشَّعْرَانِیِّ الْیَقْطِینِیِّ مِنَ الْغُلَاةِ الْکِبَارِ مَلْعُونٌ (2).
**[ترجمه]رجال کشی: محمّد بن عیسی نقل کرده، امام هادی علیه السّلام بدون درخواست قبلی نامه ای برایم نوشتند که: خدا قاسم یقطینی و علی بن حسکه قمی را لعنت کند! شیطان برای قاسم مجسم می شد و به او این حرف های مزخرف و فریبنده را وحی میکرد. - . همان : 321 و 322 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی سَعْدٌ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ الْآدَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ أَبُو الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام ابْتِدَاءً مِنْهُ لَعَنَ اللَّهُ الْقَاسِمَ الْیَقْطِینِیَّ وَ لَعَنَ اللَّهُ عَلِیَّ بْنَ حَسَکَةَ الْقُمِّیَّ إِنَّ شَیْطَاناً تَرَاءَی لِلْقَاسِمِ فَیُوحِی إِلَیْهِ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً (3).
**[ترجمه]رجال کشی: سهل بن زیاد آدمی نقل کرده، یکی از اصحاب به امام هادی علیه السّلام نوشت: فدایتان شوم! علی بن حسکه مدعی است که از اولیای شما است و شما خداوند اول و قدیم هستید و او باب و پیامبر شماست و شما خود به او دستور داده اید که مردم را به این چیزها دعوت کند.
و می گوید که نماز و زکات و حج و روزه، تمامشان همان معرفت شما و معرفت کسانی است که مانند إبن حسکه، دارای مقام بابیت - . در یکی از نسخهها: نیابت - و نبوّت باشند. و اگر کسی دارای چنین معرفتی باشد، مؤمن کامل است و عبادت کردن - . در یکی از نسخهها به جای استعباد (عبادت کردن)، استعداد آمده است. - با نماز و زکات و حج و روزه، از او ساقط میشود. او معنای تمام دستورات دینی را همینطور که عرض کردم تأویل مینماید، و گروهی از مردم هم به او گرویدهاند اگر صلاح می دانید، با نوشتن جواب این نامه بر ما منت گذارید تا موجب نجات آنها از هلاکت شود.
امام علیه السّلام نوشت: علی بن حسکه - که لعنت خدا بر او باد - دروغ میگوید. همین برایت کافی باشد که، من او را از دوستداران خود نمیدانم. خدا او را لعنت کند! او را چه میشود؟ به خدا قسم، خداوند محمّد و پیامبران پیش از او را جز بر حنیفیت و نماز و زکات و حج و روزه و ولایت مبعوث نکرد. و هرگز محمد صلی الله علیه و آله به چیزی جز خداوند یکتای بی شریک دعوت نکرده است.
ص: 316
همچنین ما اوصیاء از فرزندان او، همه بنده ی خدا هستیم و برایش شریکی نمیدانیم، اگر او را اطاعت کنیم، به ما رحم میکند و اگر معصیتش کنیم، ما را عذاب میکند. ما در برابر خدا حجتی نداریم، بلکه خداوند بر ما همه مخلوقات حجت دارد. من از چیزهایی که او میگوید به پیشگاه خدا بیزاری میجویم، و این سخنان را در پیشگاه خدا نفی میکنم. از آنها فاصله بگیرید! خدا آنها را لعنت کند و به تنگنا وادارد! اگر یکی از آنها را در خلوت یافتی، سرش را با سنگ بشکن. - . رجال کشی : 322 و 323 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ الْقُمِّیُّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ الْآدَمِیِّ قَالَ: کَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا سَیِّدِی إِنَّ عَلِیَّ بْنَ حَسَکَةَ یَدَّعِی أَنَّهُ مِنْ أَوْلِیَائِکَ وَ أَنَّکَ أَنْتَ الْأَوَّلُ الْقَدِیمُ وَ أَنَّهُ بَابُکَ وَ نَبِیُّکَ أَمَرْتَهُ أَنْ یَدْعُوَ إِلَی ذَلِکَ وَ یَزْعُمُ أَنَّ الصَّلَاةَ وَ الزَّکَاةَ وَ الْحَجَّ وَ الصَّوْمَ کُلُّ ذَلِکَ مَعْرِفَتُکَ وَ مَعْرِفَةُ مَنْ کَانَ فِی مِثْلِ حَالِ ابْنِ حَسَکَةَ فِیمَا یَدَّعِی مِنَ الْبَابِیَّةِ (4) وَ النُّبُوَّةِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ کَامِلٌ سَقَطَ عَنْهُ الِاسْتِعْبَادُ (5) بِالصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الْحَجِّ وَ ذَکَرَ جَمِیعَ شَرَائِعِ الدِّینِ أَنَّ مَعْنَی ذَلِکَ کُلِّهِ مَا ثَبَتَ (6) لَکَ وَ مَا إِلَیْهِ نَاسٌ کَثِیرٌ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ تَمُنَّ عَلَی مَوَالِیکَ بِجَوَابٍ فِی ذَلِکَ تُنْجِیهِمْ مِنَ الْهَلَکَةِ قَالَ فَکَتَبَ علیه السلام کَذَبَ ابْنُ حَسَکَةَ عَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ بِحَسْبِکَ (7) أَنِّی لَا أَعْرِفُهُ فِی مَوَالِیَّ مَا لَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ فَوَ اللَّهِ مَا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ الْأَنْبِیَاءَ مِنْ قَبْلِهِ إِلَّا بِالْحَنِیفِیَّةِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصِّیَامِ وَ الْوَلَایَةِ وَ مَا دَعَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله إِلَّا إِلَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ
ص: 316
وَ کَذَلِکَ نَحْنُ الْأَوْصِیَاءَ مِنْ وُلْدِهِ عَبِیدُ اللَّهِ لَا نُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً إِنْ أَطَعْنَاهُ رَحِمَنَا وَ إِنْ عَصَیْنَاهُ عَذَّبَنَا مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ مِنْ حُجَّةٍ بَلِ الْحُجَّةُ لِلَّهِ عَلَیْنَا وَ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِمَّنْ یَقُولُ ذَلِکَ وَ أَنْتَفِی إِلَی اللَّهِ مِنْ هَذَا الْقَوْلِ فَاهْجُرُوهُمْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ أَلْجِئُوهُمْ إِلَی أَضْیَقِ الطَّرِیقِ وَ إِنْ وَجَدْتَ مِنْ أَحَدٍ مِنْهُمْ خَلْوَةً فَاشْدَخْ رَأْسَهُ بِالصَّخْرَةِ (1).
lt;meta info="\\"به تنگنا وادارد\\" کنایه از تمام کردن حجت بر آنها، یا در برابر همگان رسوا کردن و دروغ آنها را بر ملا کردن است، و یا کنایه از این است که خدا با کشتن آنها مجال را از آنها بگیرد.
**[ترجمه]
الإلجاء إلی أضیق الطریق کنایة عن إتمام الحجة علیهم أو تشهیرهم و تکذیبهم أو انتهاز الفرصة بهم لقتلهم و الشدخ کسر الشی ء الأجوف.
**[ترجمه]رجال کشی: نصر بن صباح نقل کرده است: موسی سواق، پیروانی از علیاویه داشت که، درباره محمّد صلی اللَّه علیه و آله نسبت هایی میدادند و علی بن حسکه جواز - . در مصدر: حواری -
قمی، استاد قاسم شعرانی یقطینی است و ابن بابا و محمّد بن موسی شریعی، هر دو از شاگردان علی بن حسکه بودند که همگی ملعون بودند. خدا لعنتشان کند! فضل بن شاذان در یکی از کتابهای خود نوشته است: علی بن حسکه و فارس بن حاتم قزوینی از دروغگویان مشهور هستند. - . رجال کشی : 323 و 324 -
میگویم: سپس، کشی روایاتی را در لعن فارس نقل کرده و گفته: امام هادی علیه السّلام به جنید امر کردند که او را بکشد و جنید نیز او را کشت و به کشتن چند نفر دیگر از غالیان، مانند ابوسمهری و إبن أبی الزرقاء، تشویق نمود. - . همان : 324 - 328 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی قَالَ نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ مُوسَی السَّوَّاقُ لَهُ أَصْحَابٌ عَلْیَاوِیَّةٌ یَقَعُونَ فِی السَّیِّدِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ الْحَسَکَةِ الْجَوَّازُ (2) الْقُمِّیُّ کَانَ أُسْتَادَ الْقَاسِمِ الشَّعْرَانِیِّ الْیَقْطِینِیِّ وَ ابْنُ بَابَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی الشَّرِیعِیُّ کَانَا مِنْ تَلَامِذَةِ عَلِیِّ بْنِ حَسَکَةَ مَلْعُونُونَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ ذَکَرَ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ فِی بَعْضِ کُتُبِهِ أَنَّ مِنَ الْکَذَّابِینَ الْمَشْهُورِینَ عَلِیَّ بْنَ حَسَکَةَ وَ فَارِسَ بْنَ حَاتِمٍ الْقَزْوِینِیَّ (3).
أقول: ثم روی الکشی روایات فی لعن فارس و أن أبا الحسن العسکری علیه السلام أمر جنیدا بقتله فقتله و حرض علی قتل جماعة أخری من الغلاة کأبی السمهری و ابن أبی الزرقاء (4).
**[ترجمه]رجال کشی: ابامحمّد فضل بن شاذان، در یکی از کتابهای خود مینویسد: از دروغگویان مشهور، ابن بابای قمی است.
سعد گفته است: عبیدی برایم نقل کرده، حضرت هادی علیه السلام، بیآنکه من درخواست کرده باشم، نامه ای با این مضمون برایم نوشتند: من به پیشگاه خداوند، از فهری - . منظور، محمد بن نصیر فهری نمیری است. -
و حسن بن محمّد بن بابای قمی بیزاری می جویم و از هر دو بیزارم. من، تو و تمام دوستان خود را از آن دو بر حذر میدارم
ص: 317
و هر دو را لعنت میکنم، لعنت خدا بر آن دو باد! با نام ما، نان مردم را میخورند و فتنه انگیز و موذی هستند، خدا آزارشان دهد و در فتنه بر زمینشان بکوبد!
ابن بابا مدعی است که من او را به پیامبری برانگیختهام و او باب است، وای بر او! خدا لعنتش کند! شیطان او را تسخیر کرده و فریبش داده است. و هر کس ادعای او را بپذیرد، خدا لعنتش کند! ای محمّد! اگر توانستی که سر او را با سنگی بشکنی، این کار را بکن! او مرا آزار داده، خدا در دنیا و آخرت آزارش دهد!
ابوعمرو گفته است: گروهی معتقد به نبوّت محمّد بن نصیر فهری نمیری شدند، زیرا او ادعا کرد که پیامبر رسول است - . در یکی از نسخهها: که پیامبر رسول الله است، ولی مصدر موافق متن است. ظاهراً کشی این را از سعد بن عبدالله اخذ کرده است، زیرا در المقالات و الفرق : 99 و 100 همین مطلب آمده است، در آن نیز، که پیامبر رسوال است، آمده است. - و امام هادی علیه السلام او را به رسالت برانگیخته است. قائل به تناسخ و و غلو در مورد ابوالحسن علیه السّلام و ربوبیت ایشان بود، تمام محارم را حلال میدانست و ازدواج با مردان را، که از عقب با هم همبستر شوند، حلال میشمرد. - . در مقالات در این قسمت این جملات را هم دارد: و مدعی بود که این از باب تواضع و تسلیم و فروتنی مفعول به است و از فاعل است. - میگفت: این کار هم از فاعل و هم از مفعول، یکی از شهوات و طیبات است. خداوند هیچیک از طیبات و شهوات را حرام نکرده است.
محمّد بن موسی بن حسن بن فرات نیز او را تقویت میکرد و کمکی برای او بود. او نقل کرده، یکی از افراد، محمّد بن نصیر را آشکارا دیده که پسری بالای پشت اوست، آن فرد او را سرزنش کرده و محمّد بن نصیر در جواب به او گفته است: این نوعی لذت است و نوعی تواضع برای خداست، و یک نوع ترک تکبر است. مردم در مورد او، پس از مرگش، چند فرقه شدند. - . رجال کشی : 323 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی ذَکَرَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ فِی بَعْضِ کُتُبِهِ أَنَّ مِنَ الْکَذَّابِینَ الْمَشْهُورِینَ ابْنَ بَابَا الْقُمِّیَّ (5).
قَالَ سَعْدٌ حَدَّثَنِی الْعُبَیْدِیُّ قَالَ: کَتَبَ إِلَیَّ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام ابْتِدَاءً مِنْهُ أَبْرَأُ إِلَی اللَّهِ مِنَ الْفِهْرِیِّ (6) وَ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ بَابَا الْقُمِّیِّ فَابْرَأْ مِنْهُمَا فَإِنِّی مُحَذِّرُکَ
ص: 317
وَ جَمِیعَ مَوَالِیَّ وَ إِنِّی أَلْعَنُهُمَا عَلَیْهِمَا لَعْنَةُ اللَّهِ مُسْتَأْکِلَیْنِ یَأْکُلَانِ بِنَا النَّاسَ فَتَّانَیْنِ مُؤْذِیَیْنِ آذَاهُمَا اللَّهُ وَ أَرْکَسَهُمَا فِی الْفِتْنَةِ رَکْساً یَزْعُمُ ابْنُ بَابَا أَنِّی بَعَثْتُهُ نَبِیّاً وَ أَنَّهُ بَابٌ وَیْلَهُ (1) لَعَنَهُ اللَّهُ سَخِرَ مِنْهُ الشَّیْطَانُ فَأَغْوَاهُ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَبِلَ مِنْهُ ذَلِکَ یَا مُحَمَّدُ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَشْدَخَ (2) رَأْسَهُ بِحَجَرٍ فَافْعَلْ فَإِنَّهُ قَدْ آذَانِی آذَاهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ أَبُو عَمْرٍو فَقَالَتْ فِرْقَةٌ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ الْفِهْرِیِّ النُّمَیْرِیِّ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ ادَّعَی أَنَّهُ نَبِیٌّ رَسُولٌ (3) وَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیَّ أَرْسَلَهُ وَ کَانَ یَقُولُ بِالتَّنَاسُخِ وَ الْغُلُوِّ فِی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ یَقُولُ فِیهِ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ یَقُولُ بِإِبَاحَةِ الْمَحَارِمِ وَ یُحَلِّلُ نِکَاحَ الرِّجَالِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فِی أَدْبَارِهِمْ (4) وَ یَقُولُ إِنَّهُ مِنَ الْفَاعِلِ وَ الْمَفْعُولِ بِهِ أَحَدُ الشَّهَوَاتِ وَ الطَّیِّبَاتِ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُحَرِّمْ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ یُقَوِّی أَسْبَابَهُ وَ یَعْضُدُهُ وَ ذَکَرَ أَنَّهُ (5) رَأَی بَعْضُ النَّاسِ مُحَمَّدَ بْنَ نُصَیْرٍ عِیَاناً وَ غُلَامٌ لَهُ عَلَی ظَهْرِهِ وَ أَنَّهُ عَاتَبَهُ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ هَذَا مِنَ اللَّذَّاتِ وَ هُوَ مِنَ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ تَرْکِ التَّجَبُّرِ وَ افْتَرَقَ النَّاسُ فِیهِ بَعْدَهُ فِرَقاً (6).
**[ترجمه]رجال کشی: علی بن مهزیار نقل کرده،
ص: 318
از حضرت امام جواد علیه السّلام، در مجلسی که سخن از ابوالخطاب به میان آمده بود، شنیدم که فرمودند: خدا ابوالخطاب را لعنت کند! و یاران او را لعنت کند! و کسانی در لعنت او شک دارند را لعنت کند! و کسانی که در او متوقفند و شک دارند را لعنت کند!
سپس فرمودند: این ابوالغمرو و جعفر بن واقد و هاشم بن ابیهاشم، با نام ما از مردم سوء استفاده میکنند اینها مردم را به همان چیزهایی که ابوالخطاب به آنها دعوت میکرد، دعوت میکنند. خدا او را لعنت کند و اینها را هم به همراه او لعنت کند و هر کس که این چیزها را از اینها میپذیرد را هم، لعنت کند! ای علی! مبادا بر کسی که این خدا لعنت کردهها را، لعنت میکند، سخت بگیری، خدا هم آنها را لعنت کرده است. سپس فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: هر کس اکراه داشته باشد که - . در مصدر به جای یأجم که به معنای اکراه است، واژه تأثم و در تنقیح المقال، تأخم آمده است. -
کسی که خدا او را لعنت کرده را، لعنت کند، لعنت خدا بر چنین کسی باد. - . رجال کشی : 328 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیْهِ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُنْدَارَ الْقُمِّیُّ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ
ص: 318
سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام (1) یَقُولُ وَ قَدْ ذُکِرَ عِنْدَهُ أَبُو الْخَطَّابِ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا الْخَطَّابِ وَ لَعَنَ أَصْحَابَهُ وَ لَعَنَ الشَّاکِّینَ فِی لَعْنِهِ وَ لَعَنَ مَنْ وَقَفَ فِی ذَلِکَ وَ شَکَّ فِیهِ ثُمَّ قَالَ هَذَا أَبُو الْعَمْرِو وَ جَعْفَرُ بْنُ وَاقِدٍ وَ هَاشِمُ بْنُ أَبِی هَاشِمٍ اسْتَأْکَلُوا بِنَا النَّاسَ فَصَارُوا دُعَاةً یَدْعُونَ النَّاسَ إِلَی مَا دَعَا إِلَیْهِ أَبُو الْخَطَّابِ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ لَعَنَهُمْ مَعَهُ وَ لَعَنَ مَنْ قَبِلَ ذَلِکَ مِنْهُمْ یَا عَلِیُّ لَا تَتَحَرَّجَنَّ (2) مِنْ لَعْنِهِمْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ لَعَنَهُمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ یَأْجِمْ (3) أَنْ یَلْعَنَ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ (4).
**[ترجمه]أجمه کضربه کرهه.
**[ترجمه]
أجمه کضربه کرهه.
**[ترجمه]رجال کشی: یونس روایت کرده، حضرت رضا علیه السّلام فرمودند: ای یونس! می بینی این محمّد بن فرات چه دروغ هایی بر من می بندد؟ عرض کردم: خدا او را از رحمتش دور کند و مرگش دهد و بدبختش نماید! فرمودند: خدا این کارها را با او کرده است، خدا حرارت آهن را به او بچشاند! همانطور که به کسانی که قبل از او بر ما دروغ میبستند نیز چشاند، ای یونس! این حرف را گفتم تا اصحاب مرا از او بر حذر بداری و مردم را وادار به لعن و بیزاری از او کنی، که خداوند از او بیزار است.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَسَنِ الْقُمِّیُّ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْعُبَیْدِیِّ عَنْ یُونُسَ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یَا یُونُسُ أَ مَا تَرَی إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ فُرَاتٍ وَ مَا یَکْذِبُ عَلَیَّ فَقُلْتُ أَبْعَدَهُ اللَّهُ وَ أَسْحَقَهُ وَ أَشْقَاهُ فَقَالَ قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ بِهِ أَذَاقَهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ کَمَا أَذَاقَ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَیْنَا یَا یُونُسُ إِنَّمَا قُلْتُ ذَلِکَ لِتُحَذِّرَ عَنْهُ أَصْحَابِی وَ تَأْمُرَهُمْ بِلَعْنِهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ بَرِی ءٌ مِنْهُ.
**[ترجمه]جعفر بن عیسی و علی بن اسماعیل میثمی از حضرت رضا علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: محمّد بن فرات مرا آزار داده، خداوند او را بیازارد و حرارت آهن را به او بچشاند! مرا همانطور آزرده که، ابوالخطاب حضرت جعفر بن محمّد علیهما السلام را آزرد، هیچ یک از خطابیها، مانند محمّد بن فرات بر ما دروغ نبسته است. به خدا قسم هر کس بر ما دروغ ببندد، خدا حرارت آهن را به او می چشاند.
محمّد بن عیسی گفته است: آندو، یعنی جعفر بن عیسی و علی بن اسماعیل میثمی، و غیر آندو به من خبر دادند که، محمّد بن فرات مدت کمی زنده بود
ص: 319
و ابراهیم بن شکله او را به بدترین وجه کشت. محمّد بن فرات مدعی بود که او باب است و همچنین پیامبر است. قاسم یقطینی و علی بن حسکه قمی نیز همین ادعا را داشتند. خداوند آن دو را لعنت کند! - . همان : 343 -
**[ترجمه]
قَالَ سَعْدٌ وَ حَدَّثَنِیَ ابْنُ الْعُبَیْدِیِّ (5) عَنْ أَخِیهِ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: آذَانِی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُرَاتِ آذَاهُ اللَّهُ وَ أَذَاقَهُ حَرَّ الْحَدِیدِ آذَانِی لَعَنَهُ اللَّهُ أَذًی مَا آذَی أَبُو الْخَطَّابِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام بِمِثْلِهِ وَ مَا کَذَبَ عَلَیْنَا خَطَّابِیٌّ مِثْلَ مَا کَذَبَ مُحَمَّدُ بْنُ الْفُرَاتِ وَ اللَّهِ مَا أَحَدٌ (6) یَکْذِبُ إِلَیْنَا إِلَّا وَ یُذِیقُهُ اللَّهُ حَرَّ الْحَدِیدِ.
قال محمد بن عیسی فأخبرانی و غیرهما أنه ما لبث محمد بن فرات إلا قلیلا حتی
ص: 319
قتله إبراهیم بن شکلة (1) أخبث قتلة و کان محمد بن فرات یدعی أنه باب و أنه نبی و کان القاسم الیقطینی و علی بن حسکة القمی کذلک یدعیان لعنهما الله (2).
**[ترجمه]رجال کشی: نصر بن صباح گفته است: حسن بن علی بن ابی عثمان معروف به سجاده، روزی به من گفت: به نظر تو، بین محمّد بن ابیزینب - . او همان محمد بن مقلاص ابیزینب الاسدی الکوفی الاجدع معروف به ابوالخطاب است که سردسته خطابیه بود. سعد بن عبدالله در المقالات و الفرق و نوبختی در فرق الشیعه، اعتقادات و انشعابات خطابیه را ذکر کردهاند. - و محمّد بن عبداللَّه بن عبد المطلب صلی اللَّه علیه و آله، کدام یک بهترند؟
به او گفتم: خودت بگو! گفت: محمّد بن ابیزینب؛ مگر نه این است که خداوند در چند جای قرآن محمّد بن عبداللَّه را مورد سرزنش قرار داده و محمّد بن ابیزینب را سرزنش نکرده است؟ خداوند به محمّد بن عبداللَّه فرمود: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا» - . اسراء / 74 - {و اگر تو را استوار نمی داشتیم قطعا نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی}، «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» - . زمر / 65 - {اگر شرک ورزی حتما کردارت تباه خواهد شد} و نیز آیات دیگر، ولی محمّد بن ابیزینب را به هیچ یک از این چیزها سرزنش نکرده است.
ابوعمرو میگوید: لعنت خدا و لعنت تمام لعنت کنندگان و لعنت همه ملائکه و همه مردم بر سجاده باد! او از پیروان علیائیه بود که نسبت های ناروا به رسول الله صلی اللَّه علیه و آله میدادند و آنها را از اسلام بهره ای نیست. - . رجال کشی : 352 و 353 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی قَالَ نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ قَالَ لِیَ السَّجَّادَةُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی عُثْمَانَ یَوْماً مَا تَقُولُ فِی مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی زَیْنَبَ (3) وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ صلی الله علیه و آله أَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ قُلْتُ لَهُ قُلْ أَنْتَ فَقَالَ بَلْ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی زَیْنَبَ أَ لَا تَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَاتَبَ فِی الْقُرْآنِ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فِی مَوَاضِعَ وَ لَمْ یُعَاتِبْ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی زَیْنَبَ فَقَالَ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (4) الْآیَةَ وَ فِی غَیْرِهِمَا وَ لَمْ یُعَاتِبْ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی زَیْنَبَ بِشَیْ ءٍ مِنْ أَشْبَاهِ ذَلِکَ قَالَ أَبُو عَمْرٍو عَلَی السَّجَّادَةِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ وَ لَعْنَةُ الْمَلَائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ فَلَقَدْ کَانَ مِنَ الْعَلْیَائِیَّةِ (5) الَّذِینَ یَقَعُونَ (6) فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْإِسْلَامِ نَصِیبٌ (7).
**[ترجمه]اختصاص: در دعا وارد شده که «اللهم لا تجعلنا من الذین تقدموا فمرقوا و لا من الذین تاخروا فمحقوا، و اجعلنا من النمرقة الاوسط»، خدایا ما را از کسانی که پیشروی کردند و از دین خارج شدند قرار مده! و نه از کسانی که عقب افتادند و هلاک شدند! ما را از گروه میانه رو قرار ده!
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص فِی الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْنَا مِنَ الَّذِینَ تَقَدَّمُوا فَمَرَقُوا وَ لَا مِنَ الَّذِینَ تَأَخَّرُوا فَمُحِقُوا وَ اجْعَلْنَا مِنَ النُّمْرُقَةِ الْأَوْسَطِ.
**[ترجمه]کافی: مالک بن عطیه
ص: 320
از یکی از اصحاب حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده، روزی ایشان با عصبانیت از خانه خارج شدند و فرمودند: من چند لحظه پیش برای کاری از خانه خارج شدم؛ یکی از سیاه های مدینه جلو من آمد و این جمله را به من پراند: لبیک یا جعفر بن محمّد، لبیک. از همان راه که آمده بودم، و در حالی که از گفته او ترسان و لرزان بودم، به منزل برگشتم. همان دم در مسجد خانهام به سجده افتادم و در مقابل پروردگار صورت به خاک مالیدم و کمال خواری را در مقابلش اظهار نمودم و از این نسبتی که به من داد بیزاری جستم.
اگر عیسی بن مریم از آنچه خداوند در موردش گفته بود تجاوز میکرد، چنان کر میشد که دیگر هیچ وقت چیزی نمی شنید و چنان کور میشد که دیگر هیچ وقت چیزی نمیدید و چنان لال میگشت که دیگر هرگز نمیتوانست سخنی بگوید. خدا ابوالخطاب را لعنت کند و او را با آهن بکشد. - . روضه کافی : 225 و 226 -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ بَعْضِ
ص: 320
أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: خَرَجَ إِلَیْنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هُوَ مُغْضَبٌ فَقَالَ إِنِّی خَرَجْتُ آنِفاً فِی حَاجَةٍ فَتَعَرَّضَ لِی بَعْضُ سُودَانِ الْمَدِینَةِ فَهَتَفَ بِی لَبَّیْکَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ لَبَّیْکَ فَرَجَعْتُ عَوْدِی عَلَی (1) بَدْئِی إِلَی مَنْزِلِی خَائِفاً ذَعِراً مِمَّا قَالَ حَتَّی سَجَدْتُ فِی مَسْجِدِی لِرَبِّی وَ عَفَّرْتُ لَهُ وَجْهِی وَ ذَلَّلْتُ لَهُ نَفْسِی وَ بَرِئْتُ إِلَیْهِ مِمَّا هَتَفَ بِی وَ لَوْ أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ عَدَا مَا (2) قَالَ اللَّهُ فِیهِ إِذاً لَصَمَّ صَمَماً لَا یَسْمَعُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ عَمِیَ عَمًی لَا یُبْصِرُ بَعْدَهُ أَبَداً وَ خَرِسَ خَرَساً لَا یَتَکَلَّمُ بَعْدَهُ أَبَداً ثُمَّ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ أَبَا الْخَطَّابِ وَ قَتَلَهُ بِالْحَدِیدِ (3).
**[ترجمه]رجال کشی: عنبسة بن مصعب نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام به من فرمودند: از ابوالخطاب چه شنیدی؟ عرض کردم: شنیدم که میگفت: شما دست بر سینه ی او گذاشته اید و به او فرموده اید: به خاطر بسپار و فراموش نکن! و میگفت: شما علم غیب دارید و به او فرموده اید: تو صندوقچه علم مایی و محل اسرار ما و امین بر مرده و زنده ما هستی.
حضرت فرمودند: نه به خدا قسم، بدن من جز دستش، به هیچ جای بدن او نرسیده است. اما اینکه گفته که من علم غیب دارم؛ به آن خدایی که جز او معبودی نیست، من غیب نمیدانم، خدا در مورد امواتم مرا پاداش ندهد و برکتی در زندگانم به من ندهد، اگر من چنین چیزی به او گفته باشم.
راوی میگوید: دخترکی سیاه پوست، در جلو امام راه میرفت، حضرت فرمودند: من نسبت به مادر این دختر یا خود این دختر،
ص: 321
به اندازه یک خط قلم - . در مصدر: به جای \\"کخطّة القلم\\"، \\"لحظ القلم\\" آمده است. - ، اقدام کرده بودم که این دختر آمد، اگر من علم غیب میداشتم، او نمی آمد. بوستانی را با عبداللَّه بن حسن تقسیم کردهایم؛ قسمت هموار و نهر آب به او رسید و به من قسمت کوهستانیاش رسید. - . در مصدر اینگونه است: و به من قسمت شنزار و رمل آن رسید، اگر غیب میدانستم، قسمت هموار و نهر آب به من میرسید و رمل و شنزارش به او میرسید. - اما اینکه من گفته ام: او گنجینه علم ما و محل اسرار ما و امین بر زنده و مرده ماست، خدا مرا پاداشی در گذشتگانم و خیر و برکتی در زندگانم ندهد، اگر من هرگز ذره ای از این حرف ها را به او زده باشم. - . رجال کشی : 188 و 189 -
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ السَّلُولِیُّ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَنْبَسَةَ بْنِ مُصْعَبٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیَّ شَیْ ءٍ سَمِعْتَ مِنْ أَبِی الْخَطَّابِ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّکَ وَضَعْتَ یَدَکَ عَلَی صَدْرِهِ وَ قُلْتَ لَهُ عِهْ (4) وَ لَا تَنْسَ وَ إِنَّکَ تَعْلَمُ الْغَیْبَ (5) وَ إِنَّکَ قُلْتَ لَهُ عَیْبَةُ (6) عِلْمِنَا وَ مَوْضِعُ سِرِّنَا أَمِینٌ عَلَی أَحْیَائِنَا وَ أَمْوَاتِنَا قَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا مَسَّ شَیْ ءٌ مِنْ جَسَدِی جَسَدَهُ إِلَّا یَدَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِنِّی قُلْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ فَوَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا أَعْلَمُ (7) فَلَا آجَرَنِیَ اللَّهُ فِی أَمْوَاتِی وَ لَا بَارَکَ لِی فِی أَحْیَائِی إِنْ کُنْتُ قُلْتُ لَهُ قَالَ وَ قُدَّامَهُ جُوَیْرِیَةٌ سَوْدَاءُ تَدْرُجُ (8) قَالَ لَقَدْ کَانَ مِنِّی إِلَی أُمِّ هَذِهِ أَوْ
ص: 321
إِلَی هَذِهِ کَخَطَّةِ (1) الْقَلَمِ فَأَتَتْنِی هَذِهِ فَلَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ مَا کَانَتْ تَأْتِینِی وَ لَقَدْ قَاسَمْتُ مَعَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ حَائِطاً بَیْنِی وَ بَیْنَهُ فَأَصَابَهُ السَّهْلُ وَ الشِّرْبُ (2) وَ أَصَابَنِی الْجَبَلُ (3) وَ أَمَّا قَوْلُهُ إِنِّی قُلْتُ هُوَ عَیْبَةُ عِلْمِنَا وَ مَوْضِعُ سِرِّنَا أَمِینٌ عَلَی أَحْیَائِنَا وَ أَمْوَاتِنَا فَلَا آجَرَنِیَ اللَّهُ فِی أَمْوَاتِی وَ لَا بَارَکَ لِی فِی أَحْیَائِی (4) إِنْ کُنْتُ قُلْتُ لَهُ شَیْئاً مِنْ هَذَا قَطُّ (5).
lt;meta info="\\"خدا در مورد امواتم مرا پاداش ندهد...\\" لا آجرنی الله، از ثلاثی مجرد بودن و بر وزن نصر، یا از باب إفعال است، چنانچه در نهایه و اساس به این مطلب تصریح شده است. یعنی خداوند ثوابهایی که در مصیبت رفتگانم به ارباب مصیبت آنها وعده داده است، به من ندهد که این خود از بزرگترین زیانها و حرمان هاست. \\"و برکتی در زندگانم به من ندهد\\" یعنی از پیروان و فرزندان و خانوادهام که زنده هستند، برکتی به من ندهد. در بعضی از نسخه ها به جای \\"زندگانم\\"، \\"زندگیم\\" است که همان اولی ترجیح دارد.
\\"به اندازه یک خط قلم\\" یعنی من در مادر این دختر به اندازه یک خط قلم، اقدام کرده بودم که این دختر آمد. یا فرمودند: به این دختر، به اندازه یک خط قلم، اقدام کرده بودم که مادرش آمد. راوی، اول جمله را با تردید گفته و آخر جمله را به ظهور کلام واگذار کرده و به صورت دو شق بیان نکرده است.
و احتمال دارد معنا این باشد: بین من و مادر این دختر، فاصله به اندازه یک خط که با قلم کشیده شود بود، و هنگامی که در این حد به او نزدیک شده بودم، او آمد و بین من و مادرش قرار گرفت.
ص: 322
و اینکه به اندازه یک خط قلم، کنایه از نزدیکی کردن در بستر باشد، بعید است. و ممکن است مراد این باشد که، بین من و او به اندازه یک خطی که با قلم کشیده شود، فاصله بود و من به دنبال او بودم تا او را تأدیب کنم، یا کاری دیگر با او داشتم که خودش آمد.
در بعضی از نسخه ها، به جای \\"کخطّة القلم\\"، \\"لحظ القلم\\" آمده است، که یعنی به او گفته بودم که قلمم را که گم کرده بودم را بیابد، که آن را برایم آورد. در بعضی دیگر، \\"بخطّ القلم\\" و در بعضی دیگر \\"بخبط القلم\\" آمده است و این تردیدها به جهت نوع نوشتن نسخه برداران است. و محتمل است که به جای \\"فأتتنی\\"، در هر دو جا، \\"فاتتنی\\" باشد، به این معنا: من قصد داشتم او را بزنم یا تهدیدش کنم که او را پیدا نکردم و قصد من فوت شد. و باز ممکن است که این گونه تأویل شود که: او را پیدا نکردم تا این که خودش آمد.
و این معنا، با آن چه در کافی روایت شده، تأیید میشود؛ که امام علیه السلام فرمودند: تعجب است از گروهی که فکر میکنند ما غیب میدانیم! جز خدا، هیچ کس غیب نمیداند، من قصد تأدیب و زدن کنیزم را داشتم، چون او از من گریخته بود، و نمیدانستم که او در اتاقهای خانه است. - . اصول کافی 1 : 257 -
**[ترجمه]
قوله لا آجرنی الله علی بناء المجرد من باب نصر أو بناء الإفعال کما صرح بهما فی النهایة و الأساس أی لا أعطانی فی مصیبة أمواتی المثوبات التی وعدها أربابها فإنه من أعظم الخسران و الحرمان و لا بارک لی فی أحیائی أی لم یعطنی برکة فیمن هو حی من أتباعی و أولادی و عشیرتی و فی بعض النسخ فی حیاتی و الأول أظهر.
قوله علیه السلام کخطة القلم أی کان منی إلی أم هذه الجاریة مسحة قلیلة بقدر خط القلم بإرادة المقاربة فأتتنی هذه الجاریة فحال إتیانها بینی و بین ما أرید لو کنت أعلم الغیب لفعلت ذلک فی مکان ما کانت تأتینی.
و الراوی شک فی أنه علیه السلام قال کان منی إلی أم هذه الجاریة کخطة القلم فأتتنی هذه أو قال إلی هذه الجاریة کخطة القلم فأتتنی أمها فلذا ردد فی أول الکلام و أحال فی آخر الکلام أحد الشقین علی الظهور و اکتفی بذکر أحدهما.
و یحتمل أن یکون المعنی کان بینی و بین أم هذه الجاریة المسافة بقدر ما یخط بالقلم فلما قربت منها بهذا الحد أتتنی و حالت بینی و بینها و التقریب کما مر
ص: 322
و کون خطة القلم کنایة عن المقاربة بعید و یمکن أن یکون المراد کانت بینی و بینها مسافة قلیلة بقدر ما یخط بالقلم و کنت أطلبها للتأدیب أو غیره فلم أعرف مکانها حتی أتتنی بنفسها.
و فی بعض النسخ لحظ القلم باللام و الحاء المهملة و الظاء المعجمة أی کان منی إلیها أمر بأن تلحظ القلم الذی فات منی فأتتنی به و فی بعضها بخط القلم و فی بعضها بخبط القلم أی التردید فی الکلام بسبب خط النساخ فیحتمل أن یکون فاتتنی فی الموضعین أی کان منی إلیها شی ء من الضرب و التهدید للتأدیب ففاتتنی و لم أطلع علی مکانها و علی هذه النسخة أیضا یمکن تأویله بهذا المعنی أی فاتتنی ثم أتتنی بنفسها.
و یؤیده ما رواه فی الکافی أنه علیه السلام قال یا عجبا لأقوام یزعمون أنا نعلم الغیب ما یعلم الغیب إلا الله لقد هممت بضرب جاریتی فلانة فهربت منی فما علمت فی أی بیوت الدار هی (1).
و لا یخفی أن قوله هذه ثانیا یزید تکلف بعض التوجیهات.
**[ترجمه]رجال کشی: طیاره غالی در بعضی از نوشته های خود از مفضل نقل کرده که: به همراه ابااسماعیل، یعنی ابوالخطاب، هفتاد پیامبر کشته شدند که همه آنها دیدند و در حالی که پیامبر بودند در آن کشته شدند. - . در مصدر اینطور است: و پیامبر ما هم در آن کشته شد. -
و مفضل گفته است: حضرت صادق علیه السّلام پیش ما آمد و ما دوازده نفر بودیم، ایشان شروع کردند به یکایک ما سلام دادن و هر یک از ما را به نام پیامبری نامیدند؛ به یکی فرمودند: السّلام علیک یا نوح، به دیگری السّلام علیک یا ابراهیم و آخرین سلامی که فرمودند: السّلام علیک یا یونس بود. سپس فرمودند: هیچ تخایری بین پیامبران نیست. - . رجال کشی : 208 -
ص: 323
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی ذَکَرَتِ الطَّیَّارَةُ الْغَالِیَةُ فِی بَعْضِ کُتُبِهَا عَنِ الْمُفَضَّلِ أَنَّهُ قَالَ: لَقَدْ قُتِلَ مَعَ أَبِی إِسْمَاعِیلَ یَعْنِی أَبَا الْخَطَّابِ سَبْعُونَ نَبِیّاً کُلُّهُمْ رَأَی وَ هَلَکَ (2) نَبِیّاً فِیهِ (3) وَ إِنَّ الْمُفَضَّلَ قَالَ دَخَلْنَا عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا قَالَ فَجَعَلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یُسَلِّمُ عَلَی رَجُلٍ رَجُلٍ مِنَّا وَ یُسَمِّی کُلَّ رَجُلٍ مِنَّا بِاسْمِ نَبِیٍّ وَ قَالَ لِبَعْضِنَا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا نُوحُ وَ قَالَ لِبَعْضِنَا السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ- وَ کَانَ آخِرُ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْهِ قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا یُونُسُ ثُمَّ قَالَ لَا تَخَایُرَ بَیْنَ الْأَنْبِیَاءِ (4).
ص: 323
تبیین: قولهم کلهم رأی النسخ هنا مختلفة ففی بعضها قد رأی و هلک نبیا فیه أی کلهم رأی الله و هلک مع النبوة فی سبیل الله أو فی إعانة أبی الخطاب و فی بعضها و هلک و یشافهه و هو أظهر و فی بعضها و هلل و یشافهه أی قال لا إله إلا الله و هو یشافه الله تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً و علی التقادیر یحتمل إرجاع الضمائر إلی الصادق علیه السلام بناء علی قولهم بألوهیته.
و صحح السید الداماد هکذا و هلل بنباوته ثم قال قال علامة الزمخشری فی الفائق النباوة و النبوة الارتفاع و الشرف و کلهم کلا إفرادیا بالرفع علی الابتداء أی کل واحد منهم رأی و هلل علی صیغة المعلوم أی رأی معبوده بالمنظر الأعلی من الکبریاء و الربوبیة و نفسه فی الدرجة الرفیعة من النباوة و النبوة و جری علی لسانه کلمة التهلیل تدهشا و تحیرا و استعظاما و تعجبا أو علی صیغة المجهول أی إذا رأی قیل لا إله إلا الله تعجبا من نباوته و استعظاما إذ کل من یری شیئا عظیما یتعجب منه و یقول لا إله إلا الله.
قَالَ ابْنُ الْأَثِیرِ فِی النِّهَایَةِ وَ فِی جَامِعِ الْأُصُولِ، فِی حَدِیثِ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَیْنِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّظَرُ إِلَی وَجْهِ عَلِیٍّ عِبَادَةٌ.
قیل معناه أن علیا علیه السلام کان إذا برز قال الناس لا إله إلا الله ما أشرف هذا الفتی لا إله إلا الله ما أکرم هذا الفتی أی أتقی (1) لا إله إلا الله ما أشجع هذا الفتی فکان رؤیته تحملهم علی کلمة التوحید.
قوله لا تخایر أی لا تفاضل و لعلهم لعنهم الله إنما وضعوا هذه التتمة لئلا یتفضل بعضهم علی بعض.
lt;meta info="\\"همه آنها دیدند...\\" یعنی همه آنها خدا را دیدند و در حال پیامبری، در راه خدا یا در راه کمک به ابوالخطاب کشته شدند. در بعضی از نسخهها به جای \\"و هلک نبیاّ فیه\\"، \\"و هلک و یشافهه\\" آمده که معنایش این است: کشته شدند و در برابر خدا ایستادند. این معنا درستتر است. و در بعضی دیگر، \\"هلّل و یشافهه\\" آمده که معنایش این است: در حالی که در برابر خدا ایستاده بودند، لا اله الّا الله گفتند. خداوند بسیار بلندمرتبهتر از آن است که آنها میگویند. و در همه این احتمالات ممکن است همه ضمیرها به حضرت صادق علیه السلام برگردد؛ چون آنها معتقد به الوهیت ایشان بودند.
سید داماد اینگونه تصحیح کرده است: نباوت و نبوت به معنای رفعت مقام و شرافت است؛ و همه آنها، یعنی هر کدام از آنها، و معنا این است: هر کدام از آنها معبود خویش را، در جایگاه کبریاء و ربوبیت مشاهده کردند و خویش را در در درجه بالایی از نباوت و نبوت دیدند و بر زبانشان از شگفتی و تحیر و تعجب، لا إله إلا الله جاری کردند یا جاری شد، زیرا هر کس که چیزی با عظمت که موجب شگفتی است را ببیند، لا إله إلا الله میگوید.
إبن أثیر در نهایه و جامع الاصول مینویسد: در حدیث عمران بن حصین آمده که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: نگاه کردن به صورت علی، عبادت است. بعضی گفتهاند معنایش این است که وقتی علی علیه السلام به میان مردم میرفت، مردم میگفتند: لا إله إلا الله، این جوان چقدر با شرافت است! لا إله إلا الله، این جوان چقدر با کرامت، یعنی چقدر با تقواست! لا إله إلا الله، این جوان چقدر با شجاعت است! بنابراین، نگاهشان باعث جاری شدن کلمه توحید بر زبانشان میشد. - . نهایة 4 : 164 -
\\"هیچ تخایری بین پیامبران نیست\\" یعنی هیچیک بر دیگری برتری ندارند؛ شاید آن ملعونین این را ساخته بودند تا یکی از آنها بر دیگری برتری نداشته باشد.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی طَاهِرُ بْنُ عِیسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الشُّجَاعِیِّ عَنِ الْحَمَّادِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ التَّنَاسُخِ قَالَ فَمَنْ نَسَخَ الْأَوَّلَ (2).
ص: 324
**[ترجمه]رجال کشی: حمادی در روایتی که سند آن را به حضرت صادق علیه السّلام رسانده، نقل کرده است: از ایشان در مورد تناسخ سؤال شد. ایشان فرمودند: پس چه کسی اولی را نسخ کرده است؟ - . رجال کشی : 188 -
ص: 324
**[ترجمه]
قال السید الداماد قدس الله روحه إشارة إلی برهان إبطال التناسخ علی القوانین الحکمیة و الأصول البرهانیة تقریره أن القول بالتناسخ إنما یستتب لو قیل بأزلیة النفس المدبرة للأجساد المختلفة المتعاقبة علی التناقل و التناسخ و بلا تناهی تلک الأجساد المتناسخة بالعدد من جهة الأزل کما هو المشهور من مذهب الذاهبین إلیه و البراهین الناهضة علی استحالة اللانهایة العددیة بالفعل مع تحقق الترتب و الاجتماع فی الوجود قائمة هناک بالقسط بحسب متن الواقع المعبر عنه بوعاء الزمان أعنی الدهر و إن لم یتصحح الترتب التعاقبی بحسب ظرف السیلان و التدریج و الفوت و اللحوق أعنی الزمان.
و قد استبان ذلک فی الأفق المبین و الصراط المستقیم و تقویم الإیمان و قبسات حق الیقین و غیرها من کتبنا و صحفنا فإذن لا محیص لسلسلة الأجساد المترتبة من مبدإ معین هو الجسد الأول فی جهة الأزل یستحق باستعداده المزاجی أن یتعلق به نفس مجردة تعلق التدبیر و التصرف فیکون ذلک مناط حدوث فیضانها عن جود المفیض الفیاض الحق جل سلطانه.
و إذا انکشف ذلک فقد انصرح أن کل جسد هیولانی بخصوصیة مزاجه الجسمانی و استحقاقه الاستعدادی یکون مستحقا لجوهر مجرد بخصوصه یدبره و یتعلق به و یتصرف فیه و یتسلط علیه فلیتثبت انتهی و قد مر بعض القول فیه فی کتاب التوحید.
**[ترجمه]سید داماد قدّس الله روحه میگوید: این اشارهایست به برهان ابطال تناسخ بر اساس قوانین حکمت و اصول برهانی. برهان به این قرار است: دلیل تناسخ هنگامی کامل خواهد بود که بگوییم: بنابر آنچه که قائلین به این نظریه هم قبول دارند، روح یگانهای که یکی پس از دیگری و همینطور تا بی نهایت، از بدنی به بدن دیگر منتقل میشود و نسخ میشود، دارای ازلیت است. و براهین ثابت میکنند که بی نهایت عددی محال است حتی با فرض ترتب و همزمانی وجودی. ما میگوییم همان براهین در اینجا هم، در متن واقع زمانی، که از آن به دهر و روزگار تعبیر میشود، جاریاند. حتی اگر در اینجا، ترتب و یکی پس از دیگری بودن را به حسب جریان تدریجی فوت و لحوق، یعنی زمان، نپذیریم.
از سویی دیگر، این مطلب، در افق مبین و صراط مستقیم و تقویم ایمان و قبسات حقالیقین و سایر کتابها و نوشتهجات ما، بیان شده است. بنابراین، این زنجیره بدنهای یکی پس از دیگری، ناچار باید یک بدن اول مشخصی در ازل خود داشته باشند که آن بدن با قابلیتهای مزاجی خود، استحقاق پذیرش روحی مجرد، که او را تدبیر کند و در آن تصرف نماید را دارا باشد و آن قابلیتها منشأ جود و کرم خداوند فیاض، با نهادن روح در آن شود.
وقتی این مطلب معلوم شد، میگوییم واضح است که هر بدنی با خصوصیات جسمانی و قابلیتهای مزاجی خود، مستحق روحی غیر از روح بدن دیگر است، تا آن را تدبیر و تصرفی به خصوص خود کند، بنابراین آن روح باید در همان بدن بماند. تمام.
مقداری از این مطالب در کتاب توحید گذشت.
**[ترجمه]
کش، رجال الکشی مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ لِی وَ کَانَ فِی مَجْلِسِکَ هَذَا أَبُو الْخَطَّابِ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا کُلُّهُ إِلَیْهِمْ یَتَأَلَّمُ مِنْهُمْ شَیْئاً فَرَحِمْتُهُمْ (1) فَقُلْتُ لَهُمْ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِفَضَائِلِ الْمُسْلِمِ فَلَا أَحْسَبُ أَصْغَرَهُمْ إِلَّا قَالَ بَلَی جُعِلْتُ فِدَاکَ قُلْتُ مِنْ فَضَائِلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یُقَالَ لَهُ فُلَانٌ قَارِئٌ لِکِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فُلَانٌ
ص: 325
ذُو حَظٍّ مِنْ وَرَعٍ وَ فُلَانٌ یَجْتَهِدُ فِی عِبَادَتِهِ لِرَبِّهِ فَهَذِهِ فَضَائِلُ الْمُسْلِمِ مَا لَکُمْ وَ لِلرِّئَاسَاتِ إِنَّمَا الْمُسْلِمُونَ رَأْسٌ وَاحِدٌ إِیَّاکُمْ وَ الرِّجَالَ فَإِنَّ الرِّجَالَ لِلرِّجَالِ مَهْلَکَةٌ فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبِی علیه السلام یَقُولُ إِنَّ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْمُذْهِبُ یَأْتِی فِی کُلِّ صُورَةٍ إِلَّا أَنَّهُ لَا یَأْتِی فِی صُورَةِ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیِّ نَبِیٍّ وَ لَا أَحْسَبُهُ إِلَّا وَ قَدْ تَرَاءَی لِصَاحِبِکُمْ فَاحْذَرُوهُ فَبَلَغَنِی (1) أَنَّهُمْ قُتِلُوا مَعَهُ (2) فَأَبْعَدَهُمُ اللَّهُ وَ أَسْحَقَهُمْ إِنَّهُ لَا یَهْلِکُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا
ص: 326
هَالِکٌ (1).
**[ترجمه]رجال کشی: علی بن عقبه از پدر خود نقل کرده، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم، سلام کردم و نشستم. ایشان فرمودند: در همینجا که نشسته ای، ابوالخطاب به همراه هفتاد نفر نشسته بودند که همه آنها به جهت ابوالخطاب مصیبت میبینند. دلم برای آنها سوخت و به آنها گفتم: آیا میخواهید فضائل مسلمان را برایتان توضیح دهم؟ همه آنها گفتند: بله فدایتان شویم! گفتم: یکی از فضائل مسلمان این است که در موردش بگویند: فلانی قاری کتاب خداوند عزّ و جل است
ص: 325
و فلانی پرهیزکار است و فلانی در عبادت پروردگارش کوشاست. اینها فضائل مسلمان است. شما را چه به ریاست طلبیها؟ همه مسلمانان، یک سر هستند، از فرقهسازی بپرهیزید که فرقهها خود موجب هلاکت یکدیگرند. من از پدرم علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: شیطانی به نام مذهب وجود دارد که می تواند به هر صورتی جز به صورت پیامبر و یا وصی پیامبر درآید. من میدانم آن شیطان برای رهبر شما مجسم شده است، از او بپرهیزید!
به من خبر رسیده است که آن هفتاد نفر با ابوالخطاب کشته شدند - . سعد بن عبدالله در المقالان و الفرق : 81 و نوبختی در فرق الشیعه : 69 و 70 کیفیت کشته شدن آن ملعونین را چنین نوشتهاند: سران خطابیه به همراه خود ابوالخطاب کشته شدند؛ آنها در مسجد کوفه جای داشتند و در آن جا اظهار عبادت میکردند، هر کدام ستونی از مسجد را گرفته بودند و پنهانی مردم را به عقاید ابوالخطاب دعوت می کردند. عیسی بن موسی که فرماندار منصور دوانیقی در کوفه بود، از عقاید آنها که همه چیز را حلال میدانند و مردم را دعوت به نبوت ابی الخطاب می کنند، مطلع شد و به او خبر رسید که آنها در مسجد کوفه اجتماع کرده اند و به ستونهای مسجد چسبیدهاند و چنین وانمود می کنند که مشغول عبادت هستند. فرماندهی را با گروهی سوار و پیاده فرستاد تا آنها را گرفته و بیاورند. آنها از آمدن امتناع ورزیدند و به جنگ پرداختند. هفتاد نفر بودند، همه را کشتند، جز یک نفر که چندین جراحت برداشته بود و بین کشته شدگان قرار داشت و همه فکر کردند که مرده است، کسی زنده نبود. تاریکی شب که فرا رسید، از میان کشته شدگان خارج شد.آن مرد ابوسلمه سالم بن مکرم جمال بود که ابوخدیجه لقب داشت. او بعدها گفت که توبه کرده و برگشته است و از کسانی بود که حدیث نقل می کرد. جنگ سختی بین آنها و سپاه درگرفت؛ اسلحه آنها مقداری نی بود که سر نیزه نداشت و مقداری سنگ و کارد. ابوالخطاب به آنها گفته بود: جنگ کنید! همین چوب های شما مانند نیزه بر جان آنها اثر میکند، اسلحه آنها و نیزه ها و شمشیرهایشان به شما زیانی نمیرساند و در شما اثر نمی کند و به بدنهای شما نفوذ نخواهد کرد. ابوالخطاب یاران خود را ده نفر ده نفر برای جنگ پیش می فرستاد، قریب سی نفر که کشته شدند، فریاد برآوردند: ای آقای ما! آیا نمی بینید که این سربازان چه بر سر ما میآورند؟ نمی بینید که چوب های ما به بدن آنها اثری
ندارد و همه چوب ها می شکنند؟ اما سلاح آنها در ما مؤثر است و گروهی از ما را کشته است. ابوالخطاب به آنها گفت: خدا شما را گرفتار آزمایش نموده و امتحان خود را دادهاید، اینک اجازه شهادت به شما داده شد. اینک در راه دین خود پیکار کنید! مبادا تسلیم شوید که ذلیل خواهید شد، اگر تسلیم شوید، هرگز از چنگ ایشان نجات نخواهید یافت، پس با شخصیت و عظمت کشته شوید. خداوند به صابران پاداش بزرگی را وعده داده است، صابران شما هستید. جنگ کردند تا همه کشته شدند و ابوالخطاب اسیر شد. او را پیش عیسی بن موسی آوردند، دستور داد گردن او را بزنند، او را در محلی بنام دارالرزق، کنار فرات، گردن زدند. دستور داد پیکر او و یارانش را به دار آویزند. پس از مدتی امر کرد پیکر آنها را آتش بزنند، بدنشان را آتش زدند و سرهایشان را برای منصور فرستاد. سرها را سه روز در شهر بغداد به دار آویختند و بعد آتش زدند. - ،
خداوند آنها را از رحمت خود دور کند و عذابشان کند! کسی بر خداوند هلاک نمیشود،
ص: 326
مگر آن ها که هالکاند. - . رجال کشی : 189 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام کلهم إلیه یتألم کذا فی أکثر النسخ علی صیغة التفعل من الألم و فی بعض النسخ ینالهم و الظاهر أن فیه سقطا و تحریفا و قال السید الداماد رحمه الله أی کلهم مسلمون إلیه ینالهم منهم شی ء بالنون من النیل أی یصیبهم من تلقاء أنفسهم مصیبة و فی نسخة یثالم بالمثلثة علی المفاعلة من الثلمة و منهم للتعدیة أو بمعنی فیهم أو من زائدة للدعاء و المعنی یثالمهم شی ء و یوقع فیهم ثلمة قوله فلا أحسب أصغرهم أی لم أظن أحدا أنه أصغرهم إلا أجاب بهذا الجواب و فی بعض النسخ فلا أحسب إلا أصغرهم.
قال: قوله علیه السلام إنما المسلمون رأس واحد أی جمیعهم فی حکم رأس واحد فلا ینبغی لهم إلا رئیس واحد و یمکن أن یقدر المضاف أی ذو رأس واحد و فی بعض النسخ إنما للمسلمین رأس واحد أی إنما لهم جمیعا رئیس واحد و مطاع واحد.
قوله علیه السلام لا یهلک أی لا یرد علی الله هالکا إلا من هو هالک بحسب شقاوته و سوء طینته و فی الصحیفة فالهالک منا من هلک علیه و قد بسطنا القول فیه فی الفرائد الطریفة (2).
ص: 327
lt;meta info="\\"همه آنها به جهت ابوالخطاب مصیبت میبینند\\" در بیشتر نسخهها همینطور ذکر شده است. در یکی از نسخهها، به جای \\"یتألّم\\"، \\"ینالهم\\" آمده است که ظاهراً در آن افتادگی وجود دارد. سید داماد گفته است: یعنی به جهت کار خودشان مصیبت میبینند. و در نسخه ای دیگر، یثالم آمده است که از ثلمه است و معنایش این می شود: ابوالخطاب در آنها مصیبت می اندازد.
\\"همه مسلمانان، یک سر هستند\\" یعنی همه آنها به مثابه یک سر هستند و بیشتر از یک رئیس هم نباید داشته باشند. ممکن است مضاف حذف شده باشد و معنا در اصل اینطور بوده باشد: همه آنها دارای یک سر هستند. در بعضی نسخهها، آمده است: همه مسلمانان یک سر دارند که یعنی یک رئیس دارند و باید از یک نفر اطاعت کنند.
\\"کسی بر خداوند هلاک نمیشود، مگر آنها که هالکاند\\" یعنی کسی با حال هلاکت به محضر خداوند وارد نمیشود مگر آنهایی که به خاطر شقاوت و بد ذاتیشان هلاک شدهاند .
ص: 327
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَاسِرٍ الْخَادِمِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام مَا تَقُولُ فِی التَّفْوِیضِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) فَأَمَّا الْخَلْقَ وَ الرِّزْقَ فَلَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِی (2) خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (3).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: یاسر خادم نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: نظر شما در مورد تفویض چیست؟ ایشان فرمودند: خداوند متعال، کار دین خود را به پیامبرش واگذار نمود و فرمود: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید} اما آفرینش و روزی در اختیار پیامبر نیست.
سپس فرمودند: خداوند عزّ و جلّ آفریننده همه چیز است و می فرماید: «الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ» - . روم / 40 - {همان کسی است که شما را آفرید، سپس به شما روزی بخشید آنگاه شما را می میراند و پس از آن زنده می گرداند، آیا در میان شریکان شما کسی هست که کاری از این [قبیل] کند؟ منزه است او و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند}. - . عیون أخبار الرضا : 326 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْغُلَاةِ وَ الْمُفَوِّضَةِ فَقَالَ الْغُلَاةُ کُفَّارٌ وَ الْمُفَوِّضَةُ مُشْرِکُونَ مَنْ جَالَسَهُمْ أَوْ خَالَطَهُمْ أَوْ وَاکَلَهُمْ أَوْ شَارَبَهُمْ أَوْ وَاصَلَهُمْ أَوْ زَوَّجَهُمْ أَوْ تَزَوَّجَ إِلَیْهِمْ (4) أَوْ أَمِنَهُمْ أَوِ ائْتَمَنَهُمْ عَلَی أَمَانَةٍ أَوْ صَدَّقَ حَدِیثَهُمْ وَ أَوْ أَعَانَهُمْ بِشَطْرِ کَلِمَةٍ خَرَجَ مِنْ وَلَایَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَلَایَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (5).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: ابوهاشم جعفری نقل کرده، از حضرت رضا علیه السّلام در مورد غالیان و مفوضه سؤال کردم، ایشان فرمودند: غالیان کافرند و مفوضه مشرکند، هر کس با آنها بنشیند و یا رفت آمد کند، یا به همراه آنها چیزی بخورد و بیاشامد، یا با آنها بپیوندد و یا به آنها دختر بدهد و یا از آنها دختر بگیرد، یا امانتی به آنها بسپرد و یا امانتی از آن ها بگیرد، و یا تصدیق گفتارشان را بنماید و یا حتی با یک کلمه آنها را کمک کند، از ولایت خداوند عزّ و جل و ولایت رسول الله صلی الله علیه و آله و ولایت ما اهل بیت خارج شده است. - . همان -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ یَزِیدَ بْنِ عُمَیْرِ بْنِ مُعَاوِیَةَ الشَّامِیِّ (6) قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام بِمَرْوَ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ رُوِیَ لَنَا عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ (بَلْ)
ص: 328
أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ (1) فَمَا مَعْنَاهُ فَقَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَفْعَلُ أَفْعَالَنَا ثُمَّ یُعَذِّبُنَا عَلَیْهَا فَقَدْ قَالَ بِالْجَبْرِ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَی حُجَجِهِ علیهم السلام فَقَدْ قَالَ بِالتَّفْوِیضِ وَ الْقَائِلُ بِالْجَبْرِ کَافِرٌ وَ الْقَائِلُ بِالتَّفْوِیضِ مُشْرِکٌ الْخَبَرَ (2).
**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: یزید بن عمیر بن معاویه شامی نقل کرده، در مرو به محضر امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام رسیدم و به ایشان عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! برای ما از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده اند که ایشان فرمودهاند: نه جبر است و نه تفویض،
ص: 328
بلکه چیزی بین آن دو است. معنای این جمله چیست؟
فرمودند: هر کس گمان کند که خداوند عزّ و جلّ کارهای ما را انجام میدهد، و بعد هم ما را به خاطر همان کارها عذاب میکند، معتقد به جبر شده است، و هر کس معتقد شود که خداوند عزّ و جلّ کار آفرینش و روزی را به ائمه علیهم السلام واگذاشته است، معتقد به تفویض شده است. کسی که معتقد به جبر است کافر و کسی که معتقد به تفویض است مشرک است. تا آخر روایت... - . همان : 70 -
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الدَّلَّالُ الْقُمِّیُّ قَالَ: اخْتَلَفَ جَمَاعَةٌ مِنَ الشِّیعَةِ فِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ إِلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام أَنْ یَخْلُقُوا وَ یَرْزُقُوا فَقَالَ قَوْمٌ هَذَا مُحَالٌ لَا یَجُوزُ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّ الْأَجْسَامَ لَا یَقْدِرُ عَلَی خَلْقِهَا غَیْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ آخَرُونَ بَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَقْدَرَ الْأَئِمَّةَ عَلَی ذَلِکَ وَ فَوَّضَ إِلَیْهِمْ فَخَلَقُوا وَ رَزَقُوا وَ تَنَازَعُوا فِی ذَلِکَ تَنَازُعاً شَدِیداً فَقَالَ قَائِلٌ مَا بَالُکُمْ لَا تَرْجِعُونَ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ فَتَسْأَلُونَهُ عَنْ ذَلِکَ لِیُوضِحَ لَکُمُ الْحَقَّ فِیهِ فَإِنَّهُ الطَّرِیقُ إِلَی صَاحِبِ الْأَمْرِ فَرَضِیَتِ الْجَمَاعَةُ بِأَبِی جَعْفَرٍ وَ سَلَّمَتْ وَ أَجَابَتْ إِلَی قَوْلِهِ فَکَتَبُوا الْمَسْأَلَةَ وَ أَنْفَذُوهَا إِلَیْهِ فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ مِنْ جِهَتِهِ تَوْقِیعٌ نُسْخَتُهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی هُوَ الَّذِی خَلَقَ الْأَجْسَامَ وَ قَسَمَ الْأَرْزَاقَ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِجِسْمٍ وَ لَا حَالٍّ فِی جِسْمٍ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فَأَمَّا الْأَئِمَّةُ علیهم السلام فَإِنَّهُمْ یَسْأَلُونَ اللَّهَ تَعَالَی فَیَخْلُقُ وَ یسأله (یَسْأَلُونَهُ) فَیَرْزُقُ إِیجَاباً لِمَسْأَلَتِهِمْ وَ إِعْظَاماً لِحَقِّهِمْ (3).
**[ترجمه]احتجاج: ابوالحسن علی بن احمد دلال قمی نقل کرده است: گروهی از شیعیان در این مسأله اختلاف داشتند که، آیا خداوند عزّ و جلّ، خلق کردن و روزی دادن را به ائمه علیهم السّلام واگذار کرده یا نه؟ گروهی میگفتند: این محال است و چیز محال از خدا سر نمیزند؛ زیرا اجسام را جز خدا کس دیگری نمیتواند بیافریند. و گروه دیگری میگفتند: خداوند این قدرت را به ائمه داده و به ایشان واگذار کرده است. آنها میآفرینند و روزی میدهند. و نزاع شدیدی در این مورد بین آنها درگرفت.
یکی گفت: چرا به ابی جعفر محمّد بن عثمان، رجوع نمیکنید تا از او بپرسید و حق را برایتان توضیح دهد؟ او واسطه بین ما و حضرت صاحبالزمان است. همه راضی شدند و در مورد سخن و جواب او اظهار تسلیم کردند و مسأله را نوشتند و برایش فرستاند. از او توقیعی با این مضمون رسید: خداوند است که اجسام را خلق کرده و ارزاق را تقسیم نموده است؛ زیرا او جسم نیست و در جسم هم حلول نکرده است. هیچ همتایی ندارد و شنوا و بیناست. اما ائمه علیهم السّلام؛ آنها از خدای تعالی میخواهند و خداوند می آفریند و از خدای تعالی میخواهند و خداوند رزق میدهد؛ زیرا دعای آنها مستجاب و حق آنها در نزد خدا بس بزرگ است. - . احتجاج : 264 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (4) عَنْ عُبَیْسِ بْنِ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ الْإِمَامِ (5) فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیْهِ کَمَا فَوَّضَ إِلَی سُلَیْمَانَ فَقَالَ نَعَمْ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ (6) عَنْ
ص: 329
مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَ فِیهَا (1) وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ آخَرُ عَنْ تِلْکَ الْمَسْأَلَةِ فَأَجَابَهُ بِغَیْرِ جَوَابِ الْأَوَّلِ ثُمَّ سَأَلَهُ آخَرُ عَنْهَا فَأَجَابَهُ (2) بِغَیْرِ جَوَابِ الْأَوَّلَیْنِ (3) ثُمَّ قَالَ هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ (4) أَوْ أَعْطِ بِغَیْرِ حِسَابٍ هَکَذَا فِی (5) قِرَاءَةِ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ فَحِینَ أَجَابَهُمْ بِهَذَا الْجَوَابِ یَعْرِفُهُمُ الْإِمَامُ (6) قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ (7) لَا یَخْرُجُ مِنْهَا أَبَداً ثُمَّ قَالَ نَعَمْ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا نَظَرَ إِلَی رَجُلٍ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ لَوْنَهُ وَ إِنْ سَمِعَ کَلَامَهُ مِنْ خَلْفِ حَائِطٍ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ مَا هُوَ لِأَنَّ اللَّهَ (8) یَقُولُ وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ
ص: 330
وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ (1) فَهُمُ الْعُلَمَاءُ وَ لَیْسَ یَسْمَعُ شَیْئاً مِنَ الْأَلْسُنِ (2) إِلَّا عَرَفَهُ نَاجٍ أَوْ هَالِکٌ فَلِذَلِکَ یُجِیبُهُمْ بِالَّذِی یُجِیبُهُمْ بِهِ (3).
کا، الکافی أحمد بن إدریس و محمد بن یحیی عن الحسن بن علی الکوفی عن عبیس عن عبد الله بن سلیمان عنه علیه السلام مثله (4)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبداللَّه بن سلیمان نقل کرده، مردی از حضرت صادق علیه السلام سؤال نمود آیا خداوند به امام، به اندازه ای که امور را به سلیمان واگذار کرده بود، واگذار کرده است؟ ایشان فرمودند: آری.
دلیلش آن بود که، شخصی از امام علیه السّلام مسأله ای پرسید و ایشان جوابش را دادند،
ص: 329
بعد شخص دیگری همان مسأله را سؤال نمود و ایشان جوابی غیر از جواب اول دادند، سپس شخص دیگری همان مسأله را پرسید و ایشان پاسخی غیر از آن دو جواب قبلی به او دادند. - . چیزی که در مذهب ائمه ما صلوات الله علیهم اجمعین مشخص است این است که: هر موضوعی، فقط یک حکم از طرف خداوند متعال دارد. بله، گاهی امام میداند که سائل از مقلدین و پیروان ایشان نیست و جوابی به او میدهد که موافق مذهب خودش باشد و جوابی که به نظر خودش حکم خدا در آن موضوع است را نمیگوید. اینگونه جواب دادنها در روایات ما فراوان است و اصحاب ما آنها را از باب تقیه میدانند. البته در اینکه همه این روایات را بر تقیه حمل کنیم جای تأمل است. گاهی نیز مانعی در بیان حکم واقعی خدا بوده و ائمه علیهم السلام مطابق با نظر یکی از فقهای معاصر جواب میدادند. حالا این روایت، یا از نوع اول است و یا موضوع مسائلی که سائلین از آن سؤال کردهاند، بسته به اطلاق و شرط یکی نبوده است. در خاطرم هست که در حدیثی دیدم، امام موضوع هر مسأله و علت اختلاف حکم را توضیح دادهاند. -
سپس فرمودند: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أعطِ بِغَیْرِ حِسابٍ». - . این آیه در سوره ص / 39 و به این صورت است: «هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسَابٍ» { [گفتیم] این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار}. در بصائر الدرجاتی که چاپ شده هم «أَمْسِکْ» آمده است. -
در قرائت حضرت علی علیه السّلام چنین است .
عرض کردم: خداوند خیرتان بدهد! آیا امام علیه السلام، آنها را می شناختند که این گونه به هر کدام جواب دادند؟ ایشان فرمودند: سبحان اللَّه، آیا این سخن خداوند متعال را در کتابش نشنیده ای که: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ» - . حجر / 75 - {به یقین در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست}؟ منظور ائمه هستند «وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ» - . همان / 76 - {و [آثار] آن [شهر هنوز] بر سر راهی [دایر] برجاست} که هرگز از آن خارج نمیشود.
سپس فرمودند: آری، امام هر گاه شخصی را ببیند، او را می شناسد و رنگش را میداند و اگر صدایش را از پشت دیواری بشنود، او را میشناسد و میداند که چگونه است؛ زیرا خداوند می فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ
ص: 330
وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ» - . روم / 22 - {و از نشانه های [قدرت] او آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف زبانهای شما و رنگهای شماست، قطعا در این [امر نیز] برای دانشوران نشانه هایی است}. دانشوران آنها هستند و هیچ صدایی از زبانها نمی شنوند، مگر این که میدانند صاحب صدا اهل نجات است یا اهل هلاک. و به همین جهت هر کدام را طوری جواب میدهند. - . بصائر الدرجات : 114 -
کافی نیز، مانند همین را با طریقی دیگر، از عبدالله بن سلیمان نقل کرده است. - . اصول کافی 1 : 438 -
**[ترجمه]
قوله و ذلک أنه کلام الراوی و تقدیره ذلک السؤال لأنه سأله و کونه کلامه علیه السلام و إرجاع الضمیر إلی سلیمان بعید جدا أو أعط هذه القراءة غیر مذکورة فی الشواذ و کأنه علیها (5) المن بمعنی القطع أو النقص و عرف لونه أی عرف أن لونه أی لون و یدل علی أی شی ء من الصفات و الأخلاق.
أو المراد باللون النوع و علی تأویله المراد بقوله إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ أن فی الألسن و الألوان المختلفة لآیات و علامات للعلماء الذین هم العالمون حقیقة و هم الأئمة علیهم السلام یستدلون بها علی إیمان الخلق و نفاقهم و سائر صفاتهم و هذا من غرائب علومهم و شئونهم صلوات الله علیهم.
lt;meta info="\\"دلیلش آن بود که...\\" از زبان راوی است و یعنی، این سؤال دلیلش آن بود که... و اینکه این قسمت از زبان امام علیه السلام باشد، خیلی بعید است .
\\"در قرائت حضرت علی علیه السّلام چنین است\\" این قرائت، جزء قرائات شاذّ ذکر نشده است، بنابراین قرائت، گویا معنای \\"المنّ\\" در «فَامْنُنْ»، قطع یا نقص میباشد.
\\"رنگش را میداند\\" یعنی میداند که از کدام رنگ است، که دلالت بر تمامی صفات و اخلاق دارد.
یا اینکه منظور از رنگ، نوع است. بنابر تأویل امام علیه السلام مراد از «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ» - . روم / 22 - {قطعا در این [امر نیز] برای دانشوران نشانه هایی است} این است که در زبانها و رنگهای مختلف، نشانهها و علامتهایی برای علمای حقیقی، که همان ائمه علیهم السلام باشند، وجود دارد که با آن نشانهها ایمان و اخلاق و نفاق و سایر صفات افراد را در مییابند و این از علوم و شؤون عجیب ایشان صلوات الله علیهم است.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی أُسَامَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً عَبْداً فَأَدَّبَهُ حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً أَوْحَی إِلَیْهِ وَ فَوَّضَ إِلَیْهِ الْأَشْیَاءَ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (6)
ص: 331
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوأسامه از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: خداوند محمّد را عبد آفرید و او را تربیت کرد تا چهل ساله شد، آنگاه به او وحی کرد و اشیاء را به او واگذار نمود و فرمود: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید}. - . بصائر الدرجات : 111 -
ص: 331
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولَانِ إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ أَمْرَ خَلْقِهِ لِیَنْظُرَ کَیْفَ طَاعَتُهُمْ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: زراره نقل کرده، از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السّلام شنیدم که میفرمودند: خداوند امور مردم را به پیامبرش واگذاشت تا ببیند اطاعتشان چگونه است. سپس این آیه را قرائت نمودند: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید}. - . بصائر الدرجات : 111 -
**[ترجمه]
قوله کیف طاعتهم أی للرسول صلی الله علیه و آله أو لله تعالی أو الأعم منهما.
**[ترجمه]قوله کیف طاعتهم أی للرسول صلی الله علیه و آله أو لله تعالی أو الأعم منهما.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دِیَةَ الْعَیْنِ وَ دِیَةَ النَّفْسِ وَ دِیَةَ الْأَنْفِ وَ حَرَّمَ النَّبِیذَ وَ کُلَّ مُسْکِرٍ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فَوَضَعَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونَ جَاءَ فِیهِ شَیْ ءٌ قَالَ نَعَمْ لِیَعْلَمَ مَنْ یطع (یُطِیعُ) الرَّسُولَ (2) وَ یَعْصِیهِ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: زراره روایت کرده حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله، دیه چشم و دیه جان و دیه بینی را وضع کردند و شراب و هر نوع مسکری را حرام نمودند. مردی عرض کرد: یعنی اینها را رسول الله صلی الله علیه و آله بی آنکه وحیی در موردش رسیده باشد و از پیش خود وضع کردهاند؟ فرمودند: آری، تا معلوم شود چه کسی مطیع پیامبر، و چه کسی مخالف اوست. - . همان : 112 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ رَسُولَهُ حَتَّی قَوَّمَهُ عَلَی مَا أَرَادَ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَمَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی رَسُولِهِ فَقَدْ فَوَّضَهُ إِلَیْنَا (4).
یر، بصائر الدرجات محمد بن عبد الجبار عن ابن أبان عن أحمد بن الحسن مثله (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: محمد بن حسن میثمی از پدر خود و او از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده، شنیدم که ایشان می فرمودند: خداوند پیامبرش را تربیت نمود تا به اندازهای که میخواست قوی شود، سپس امور را به او واگذار نمود و فرمود: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید}. و هر چه خداوند به پیامبرش واگذار کرده بود، به ما نیز واگذار کرده است. - . بصائر الدرجات : 113 -
بصائر الدرجات، مانند همین را با طریقی دیگر نقل کرده است. - . همان : 113 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ صَامِتٍ عَنْ أُدَیْمِ بْنِ الْحُرِّ قَالَ أُدَیْمٌ سَأَلَهُ مُوسَی بْنُ أَشْیَمَ یَعْنِی أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ آیَةٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ فَخَبَّرَهُ بِهَا فَلَمْ یَبْرَحْ حَتَّی دَخَلَ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنْ تِلْکَ الْآیَةِ بِعَیْنِهَا فَأَخْبَرَهُ بِخِلَافِ مَا أَخْبَرَهُ قَالَ ابْنُ أَشْیَمَ فَدَخَلَنِی مِنْ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّی کُنْتُ کَادَ قَلْبِی یُشْرَحُ بِالسَّکَاکِینِ وَ قُلْتُ تَرَکْتُ أَبَا قَتَادَةَ بِالشَّامِ لَا یُخْطِئُ فِی الْحَرْفِ الْوَاحِدِ الْوَاوِ وَ شِبْهِهَا وَ جِئْتُ إِلَی مَنْ یُخْطِئُ هَذَا الْخَطَاءَ کُلَّهُ فَبَیْنَا أَنَا کَذَلِکَ إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ آخَرُ فَسَأَلَهُ عَنْ تِلْکَ بِعَیْنِهَا (6) فَأَخْبَرَهُ بِخِلَافِ مَا
ص: 332
أَخْبَرَنِی وَ الَّذِی سَأَلَهُ بَعْدِی فَتَجَلَّی عَنِّی وَ عَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ تَعَمُّدٌ مِنْهُ فَحَدَّثْتُ نَفْسِی (1) بِشَیْ ءٍ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ یَا ابْنَ أَشْیَمَ لَا تَفْعَلْ کَذَا وَ کَذَا فَحَدَّثَنِی عَنِ الْأَمْرِ الَّذِی حَدَّثْتُ بِهِ نَفْسِی ثُمَّ قَالَ یَا ابْنَ أَشْیَمَ إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ علیه السلام فَقَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (2) وَ فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3) فَمَا فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ فَقَدْ فَوَّضَ إِلَیْنَا یَا ابْنَ أَشْیَمَ فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ (4) وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً أَ تَدْرِی مَا الْحَرَجُ قُلْتُ لَا فَقَالَ بِیَدِهِ وَ ضَمَّ أَصَابِعَهُ الشَّیْ ءُ (5) الْمُصْمَتُ الَّذِی لَا یَخْرُجُ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَدْخُلُ فِیهِ شَیْ ءٌ (6).
ختص، الإختصاص الیقطینی عن النضر مثله (7)
- یر، بصائر الدرجات ابن هاشم عن یحیی بن أبی عمران عن یونس عن بکار بن أبی بکر عن موسی بن أشیم مثله (8)
- ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن أبیه عن ابن المغیرة عن عبد الله بن سنان عن موسی بن أشیم مثله (9).
ص: 333
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ادیم بن حر گفته است: موسی بن اشیم از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیهای از قرآن سؤالی نمود و امام علیه السّلام جوابش را دادند. چیزی نگذشت که شخص دیگری وارد شد و از همان آیه از ایشان سؤال نمود و ایشان به او جوابی بر خلاف جواب اولی داد. إبن أشیم میگوید: من از آن قضیه آنچنان متأسف شدم که گویی قلبم را با چاقو پاره پاره میکنند، به خود گفتم: ابوقتاده را، که در یک حرف مثل واو یا نظیر آن اشتباه نمیکند رها کردی و آمدهای پیش کسی که چنین اشتباهات بزرگی میکند.
در همان گیرودار شخص دیگری آمد و باز از همان آیه، سؤال کرد و ایشان جوابی، غیر از آنچه به من و سائل بعد از من گفته بودند، به او دادند.
ص: 332
فهمیدم که ایشان تعمد دارند. در ذهن خود خیالی کردم، امام صادق علیه السّلام متوجه من شدند و فرمودند: ای إبن اشیم! مبادا در ذهن خود، چنین و چنان خیال کنی! و هر آنچه بر دلم خطور کرده بود را بیان نمودند.
سپس فرمودند: ای إبن اشیم! خداوند به سلیمان بن داود چیزهایی را واگذار نمود و به او فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . ص / 39 - { [گفتیم] این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار}. و به پیامبر نیز واگذار کرد و فرمود: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید} و هر چه به پیامبرش واگذار کرده، به ما نیز واگذار کرده است.
ای إبن اشیم! هر کسی که خدا بخواهد او را هدایت کند، سینهاش برای اسلام - . در مصدر به جای اسلام ایمان آمده است که اشتباه چاپی است. -
فراخ میسازد و هر کسی که بخواهد گمراه کند، سینه اش را تنگ و حرج میسازد. - . اشاره به آیه 125 سور انعام است: «فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا»{پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید دلش را به پذیرش اسلام می گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند دلش را سخت تنگ می گرداند}. - آیا میدانی حرج چیست؟ عرض کردم: نه، مشت خودشان را با با فشار بستند و فرمودند: این که مشت را محکم بگیرد؛ نه چیزی وارد آن شود و نه چیزی از آن خارج گردد. - . بصائر الدرجات : 113 و 114 -
اختصاص نیز، مانند همین را از طریق یقطینی از نضر، نقل کرده است. - . اختصاص : 330 و 331 -
بصائر الدرجات، مانند این را از طریق بکار بن أبیبکر نیز از موسی بن أشیم نقل کرده است. - . بصائر الدرجات : 113 -
اختصاص و بصائر الدرجات، از عبدالله بن سنان نیز، مانند این روایت را از موسی بن أشیم آوردهاند. - . اختصاص : 329 و 330 ، بصائر الدرجات : 113 -
ص: 333
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات فِی نَوَادِرِ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا وَ اللَّهِ مَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا إِلَی الرَّسُولِ (1) وَ إِلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام فَقَالَ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ (2) الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ وَ هِیَ جَارِیَةٌ فِی الْأَوْصِیَاءِ (3).
ختص، الإختصاص ابن أبی الخطاب عن محمد بن سنان عن عبد الله بن سنان عنه علیه السلام مثله (4)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: در نوادر محمّد بن سنان آمده است که: حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: نه به خدا قسم، هرگز خداوند امور را به کسی جز رسولش - . در یکی از نسخهها و بصائر الدرجات، رسول الله آمده است. - و ائمه علیهم السّلام واگذار ننموده است و فرموده است: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ» - . نساء / 105 - {ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی}. این درباره اوصیاء نیز جاری است. - . بصائر الدرجات : 114 -
اختصاص نیز، مانند همین را از عبدالله بن سنان نقل کرده است. - . اختصاص : 331 -
**[ترجمه]
ذهب أکثر المفسرین إلی أن المراد بقوله تعالی بِما أَراکَ اللَّهُ بما عرفک الله و أوحی به إلیک و منهم من زعم أنه یدل علی جواز الاجتهاد علیه علیه السلام و لا یخفی ضعفه و ظاهر الخبر أنه علیه السلام فسر الإراءة بالإلهام و ما یلقی الله فی قلوبهم من الأحکام لتدل علی التفویض ببعض معانیه کما سیأتی.
**[ترجمه]بیشتر مفسرین می گویند که «بِما أَراکَ اللَّهُ» یعنی به سبب آنچه که خداوند به تو آموخته و آن را به تو وحی کرده است. بعضی معتقدند که این آیه بر این دلالت میکند که، پیامبر علیه السلام می تواند اجتهاد نماید. و ضعف این سخن پوشیده نیست. ظاهر این روایت این است که امام علیه السلام لفظ إرائه موجود در آیه را به الهام و آن احکامی که در دل آنان القا می شود تفسیر کردهاند، تا دلالت بر یکی از معانی تفویض کرده باشد. چنانچه به زودی خواهد آمد .
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ مَنْ أَحْلَلْنَا لَهُ شَیْئاً أَصَابَهُ مِنْ أَعْمَالِ الظَّالِمِینَ فَهُوَ لَهُ حَلَالٌ لِأَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنَّا مُفَوَّضٌ إِلَیْهِمْ فَمَا أَحَلُّوا فَهُوَ حَلَالٌ وَ مَا حَرَّمُوا فَهُوَ حَرَامٌ (5).
ختص، الإختصاص الطیالسی عن ابن عمیرة مثله (6).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: إبن عمیره ثمالی نقل کرده: از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: اگر ما، چیزی که محصول کار ظالمان است، را بر کسی حلال کنیم، آن چیز برای او حلال خواهد بود؛ زیرا امر به ائمه واگذار شده است. آنچه را حلال نمایند حلال و آن چه را حرام نمایند حرام است. - . اختصاص : 330 ، بصائر الدرجات : 113 -
اختصاص نیز مانند این روایت را با طریقی دیگر از إبن عمیره نقل کرده است. - . اختصاص : 330 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِیَّهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقَالَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ قَالَ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (7)
ص: 334
قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ فَوَّضَ إِلَی عَلِیٍّ وَ ائْتَمَنَهُ فَسَلَّمْتُمْ وَ جَحَدَ النَّاسُ وَ اللَّهِ لَحَسْبُکُمْ أَنْ تَقُولُوا إِذَا قُلْنَا وَ تَصْمُتُوا إِذَا صَمَتْنَا وَ نَحْنُ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ اللَّهِ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لِأَحَدٍ مِنْ خَیْرٍ فِی خِلَافِ أَمْرِنَا (1).
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ وَ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَاصِمٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ ائْتَمَنَهُ (2).
ختص، الإختصاص ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ النَّحْوِیِّ مِثْلَهُ وَ زَادَ فِی آخِرِهِ فَإِنَّ أَمْرَنَا أَمْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابیاسحاق نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که می فرمودند: خداوند پیامبرش را به محبت خویش تربیت نمود و فرمود: «إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» - . قلم / 4 - {و راستی که تو را خویی والاست} سپس امر را به او واگذار کرد و فرمود:« ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید} و فرمود: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» - . نساء / 80 - {هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده}
ص: 334
سپس فرمودند: پیامبر خدا به علی علیه السّلام تفویض کرد و به او امانت داد؛ شما قبول کردید و مردم منکر شدند. به خدا قسم همین برای شما کافی است که در جایی که ما سخن میگوییم، شما هم بگویید و در جایی که ما سکوت کنیم، شما نیز سکوت کنید. ما واسطه بین شما و خدا هستیم، خداوند برای هیچ کسی در مخالفت با ما خیری قرار نداده است. - . بصائر الدرجات : 113 -
بصائر الدرجات نیز این روایت را با طریقی دیگر از ابیاسحاق، تا \\"و به او امانت داد\\" نقل کرده است. - . همان -
اختصاص نیز همین روایت را از ابیاسحاق نحوی نقل کرده است و در آخر آن این جمله را هم دارد که \\"امر ما امر خداوند عزّ و جلّ است\\". - . اختصاص : 330 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام علی محبته أی علی ما أحب و أراد من التأدیب أو حال عن الفاعل أی حال کونه تعالی ثابتا علی محبته أو عن المفعول أی حال کونه صلی الله علیه و آله ثابتا علی محبته تعالی و یحتمل أن یکون علی تعلیلیة أی لحبه تعالی له أو لحبه له تعالی أو علمه بما یوجب حبه لله تعالی أو حبه تعالی له و الأول أظهر الوجوه.
lt;meta info="\\"به محبت خویش تربیت نمود\\" یعنی همانطور که دوست داشت و میخواست، تربیت نمود. و ممکن است معنای تعلیلی داشته باشد؛ یعنی چون او را دوست میداشت، تربیتش نمود، یا چون میدانست پیامبر او را و او نیز پیامبر را دوست خواهد داشت، او را تربیت نمود. معنای اول، ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ زَکَرِیَّا الزُّجَاجِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَذْکُرُ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ فِیمَا وُلِّیَ بِمَنْزِلَةِ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ (4)
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة محمد بن العباس عن أحمد بن إدریس عن ابن عیسی عن الحسین بن سعید عن الحجال مثله (5).
ص: 335
**[ترجمه]بصائر الدرجات: زکریای زجاجی نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: علی بن ابیطالب در اختیاراتی که به او داده شده بود به منزله سلیمان بن داود بود. خداوند متعال فرمود: «فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» - . ص / 39 - {[گفتیم] این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار}. - . بصائر الدرجات : 113 -
کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة نیز، مانند همین روایت را از طریق حجال نقل کرده است. - . کنز الفوائد : 236 -
ص: 335
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ الطَّیَالِسِیُّ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ رُفَیْدٍ مَوْلَی ابْنِ هُبَیْرَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا رَأَیْتَ الْقَائِمَ أَعْطَی رَجُلًا مِائَةَ أَلْفٍ وَ أَعْطَی آخَرَ دِرْهَماً فَلَا یَکْبُرْ (1) فِی صَدْرِکَ فَإِنَّ الْأَمْرَ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِ (2).
**[ترجمه]اختصاص، بصائرالدرجات: رفید مولی ابنهبیره روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: وقتی دیدی قائم، به کسی صد هزار درهم و به دیگری یک درهم داد، بر تو سخت نیاید؛ - . در اختصاص اینطور است: به کسی صد هزار درهم و به تو یک درهم داد، بر تو سخت نیاید. -
زیرا امر به او واگذار شده است. - . بصائر الدرجات : 113 ، اختصاص : 331 و 332 -
**[ترجمه]
غط، الغیبة للشیخ الطوسی جَعْفَرٌ الْفَزَارِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی نُعَیْمٍ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: وَجَّهَ قَوْمٌ مِنَ الْمُفَوِّضَةِ وَ الْمُقَصِّرَةِ کَامِلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ الْمَدَنِیَّ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ کَامِلٌ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی أَسْأَلُهُ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَ مَعْرِفَتِی وَ قَالَ بِمَقَالَتِی قَالَ فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام نَظَرْتُ إِلَی ثِیَابٍ بَیَاضٍ (3) نَاعِمَةٍ عَلَیْهِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی وَلِیُّ اللَّهِ وَ حُجَّتُهُ یَلْبَسُ النَّاعِمَ (4) مِنَ الثِّیَابِ وَ یَأْمُرُنَا نَحْنُ بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ وَ یَنْهَانَا عَنْ لُبْسِ مِثْلِهِ فَقَالَ مُتَبَسِّماً یَا کَامِلُ وَ حَسَرَ ذِرَاعَیْهِ (5) فَإِذَا مِسْحٌ أَسْوَدُ خَشِنٌ عَلَی جِلْدِهِ فَقَالَ هَذَا لِلَّهِ وَ هَذَا لَکُمْ فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ إِلَی بَابٍ عَلَیْهِ سِتْرٌ مُرْخًی فَجَاءَتِ الرِّیحُ فَکَشَفَتْ طَرَفَهُ فَإِذَا أَنَا بِفَتًی کَأَنَّهُ فِلْقَةُ قَمَرٍ مِنْ أَبْنَاءِ أَرْبَعِ سِنِینَ أَوْ مِثْلِهَا فَقَالَ لِی یَا کَامِلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ فَاقْشَعْرَرْتُ مِنْ ذَلِکَ وَ أُلْهِمْتُ أَنْ قُلْتُ لَبَّیْکَ یَا سَیِّدِی فَقَالَ جِئْتَ إِلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ وَ بَابِهِ تَسْأَلُهُ هَلْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ عَرَفَ مَعْرِفَتَکَ وَ قَالَ بِمَقَالَتِکَ فَقُلْتُ إِی وَ اللَّهِ قَالَ إِذَنْ وَ اللَّهِ یَقِلَّ دَاخِلُهَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَیَدْخُلُهَا قَوْمٌ یُقَالُ لَهُمُ الْحَقِّیَّةُ قُلْتُ یَا سَیِّدِی وَ مَنْ هُمْ قَالَ قَوْمٌ مِنْ حُبِّهِمْ لِعَلِیٍّ علیه السلام یَحْلِفُونَ بِحَقِّهِ وَ
ص: 336
لَا یَدْرُونَ مَا حَقُّهُ وَ فَضْلُهُ ثُمَّ سَکَتَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ عَنِّی سَاعَةً ثُمَّ قَالَ وَ جِئْتَ تَسْأَلُهُ عَنْ مَقَالَةِ الْمُفَوِّضَةِ کَذَبُوا بَلْ قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ شِئْنَا وَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (1) ثُمَّ رَجَعَ السِّتْرُ إِلَی حَالَتِهِ فَلَمْ أَسْتَطِعْ کَشْفَهُ فَنَظَرَ إِلَیَّ أَبُو مُحَمَّدٍ علیه السلام مُتَبَسِّماً فَقَالَ یَا کَامِلُ مَا جُلُوسُکَ قَدْ أَنْبَأَکَ بِحَاجَتِکَ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِی فَقُمْتُ وَ خَرَجْتُ وَ لَمْ أُعَایِنْهُ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ أَبُو نُعَیْمٍ فَلَقِیتُ کَامِلًا فَسَأَلْتُهُ عَنْ هَذَا الْحَدِیثِ فَحَدَّثَنِی بِهِ (2).
غط، الغیبة للشیخ الطوسی أحمد بن علی الرازی عن محمد بن علی عن علی بن عبد الله (3) عن الحسن بن وجنا عن أبی نعیم مثله (4).
**[ترجمه]غیبت طوسی: محمّد بن احمد انصاری نقل کرده، گروهی از مفوضه و مقصره، کامل ابن ابراهیم مدنی را به محضر امام حسن عسکری علیه السلام روانه کردند؛ کامل میگوید: من با خود گفتم: از ایشان میپرسم که: مگر نه این است که فقط کسانی که، معرفتشان چون من و عقیده اشان مانند عقیده من باشد، داخل بهشت می شوند؟
وقتی به محضر امام حسن عسکری علیه السّلام رسیدم، دیدم که لباس سفید و لطیف بر تن دارند. در دلم گفتم: ولیّ خدا و حجت اللَّه، خودش لباسی چنین نرم می پوشد و به ما دستور میدهد با برادرانتان مواسات کنید و ما را از پوشیدن چنین لباسی نهی میکند!
امام علیه السّلام، در حالی که آستینشان را بالا زده بود و دیدم که لباسی پشمین، خشن و سیاه در زیر پوشیدهاند، با لبخند به من فرمودند: ای کامل! این لباس خشن برای خداست و این لباس نرم برای شما. من سلام کردم و جلو دربی که پردهای بر آن آویخته بود نشستم، ناگهان بادی وزید و پرده بالا رفت؛ پسرکی را دیدم که چون پارهای ماه بود و در حدود چهار سال سن داشت، به من فرمودند: ای کامل بن ابراهیم! از این خطاب تنم به لرزه افتاد و به زبانم الهام شد که بگویم: لبیک ای آقای من. فرمودند: آمده ای پیش ولیّ و حجّت و باب خدا تا از او سؤال کنی که آیا جز آن کس که معرفتش چون تو است و عقیده تو را دارد، وارد بهشت می شود؟ عرض کردم: آری به خدا قسم. فرمودند: در این صورت بهشتیان کم خواهند بود. به خدا قسم گروهی که مشهور به حقیه هستند نیز، وارد بهشت میشوند.
عرض کردم: آن ها چه کسانیاند؟ فرمود: گروهی هستند که با این که حقیقت فضایل علی علیه السلام را نمیدانند به جهت محبتی که به او دارند، به حق او سوگند میخورند.
ص: 336
سپس ایشان صلوات الله علیه اندکی سکوت کردند و بعد فرمودند: تو آمده ای که در مورد عقیده مفوضه سؤال کنی؛ آنها دروغ میگویند، بلکه دلهای ما ظرفهای مشیت خداست، وقتی او بخواهد، ما نیز خواهیم خواست، خداوند میفرماید: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» - . انسان / 30 - {و تا خدا نخواهد [شما] نخواهید خواست}. در این موقع پرده به حالت قبلیاش برگشت و دیگر نتوانستم آن طرف پرده را ببینم.
امام حسن عسکری علیه السّلام نگاهی به من کردند و با تبسم فرمودند: ای کامل! دیگر برای چه نشسته ای؟ امام و حجت پس از من حاجت و تقاضای تو را جواب داد. من برخاستم و خارج شدم و دیگر آن آقازاده را ندیدم. ابونعیم گفته است: من کامل را دیدم و در مورد این حدیث از او سؤال کردم، به همین صورت حدیث را برایم نقل کرد. - . غیبت طوسی : 159 و 160 -
غیبت طوسی این روایت را به طریق دیگری نیز، از ابونعیم نقل کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ (5) قَالَ بَلَی وَ اللَّهِ إِنَّ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْئاً وَ شَیْئاً وَ شَیْئاً وَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتَ وَ لَکِنِّی أُخْبِرُکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَمَرَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله أَنْ یُظْهِرَ وَلَایَةَ عَلِیٍّ علیه السلام فَکَّرَ فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ وَ مَعْرِفَتِهِ بِهِمْ وَ ذَلِکَ لِلَّذِی فَضَّلَهُ اللَّهُ بِهِ عَلَیْهِمْ فِی جَمِیعِ خِصَالِهِ کَانَ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِمَنْ أَرْسَلَهُ وَ کَانَ أَنْصَرَ النَّاسِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ أَقْتَلَهُمْ لِعَدُوِّهِمَا وَ أَشَدَّهُمْ بُغْضاً لِمَنْ خَالَفَهُمَا وَ فَضَّلَ عِلْمَهُ الَّذِی لَمْ یُسَاوِهِ أَحَدٌ وَ مَنَاقِبَهُ الَّتِی لَا تُحْصَی شَرَفاً فَلَمَّا فَکَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی عَدَاوَةِ قَوْمِهِ لَهُ فِی هَذِهِ الْخِصَالِ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ عَلَیْهَا ضَاقَ عَنْ ذَلِکَ فَأَخْبَرَ اللَّهُ أَنَّهُ لَیْسَ لَهُ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ شَیْ ءٌ إِنَّمَا الْأَمْرُ فِیهِ إِلَی اللَّهِ أَنْ یُصَیِّرَ عَلِیّاً وَصِیَّهُ وَ وَلِیَّ الْأَمْرِ بَعْدَهُ فَهَذَا عَنَی اللَّهُ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ جَعَلَ مَا أَحَلَّ فَهُوَ حَلَالٌ وَ مَا حَرَّمَ فَهُوَ حَرَامٌ قَوْلُهُ ما
ص: 337
آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر جعفی نقل کرده، آیه: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 - {هیچیک از این کارها در اختیار تو نیست} را در محضر امام باقر علیه السّلام قرائت کردم، ایشان فرمودند: بلی، به خدا قسم از امر، مقداری و مقداری و مقداری در اختیار اوست و آنطور که تو فکر میکنی نیست. ولی برایت بگویم که وقتی خداوند متعال، به پیامبرش صلی الله علیه و آله دستور داد که ولایت علی علیه السّلام را آشکار کند، پیامبر به جهت دشمنی خویشاوندان خود با او و شناختی که از آنها داشت در اندیشه فرو رفت. و این به جهت آن بود که خداوند علی را به سبب ولایت، در تمام صفات بر آنها برتری بخشیده بود؛ او اولین کسی بود که به رسول الله صلی الله علیه و آله و سایر فرستادگان خدا ایمان آورد، بیشتر از همه مردم خدا و پیامبرش را نصرت مینمود و از همه بیشتر با دشمنان خدا و پیامبر پیکار داشت و از همه بیشتر با مخالفان خدا و پیامبر کینه داشت و در زیادی علم هیچ کس با او مساوی نبود و سایر مناقبی که از جهت شرافت، در شمارش نمیآید.
وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله در فکر فرو رفت که آنها به جهت این صفات با او دشمنی میکنند و بر او رشک می برند دلتنگ شد. خداوند به او اطلاع داد که این امر در اختیار او نیست و در دست خداست که علی وصی و ولیّ امر بعد از او شود. منظور از آیه هم همین است. چگونه ممکن است او اختیاری نداشته باشد با این که خداوند به او تفویض نموده که هر چه را که حلال کند حلال و هر چه را که حرام کند حرام باشد؛ با این آیه:
ص: 337
«ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید}. - . تفسیر عیاشی 1 : 197 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَوْلُهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ فَسِّرْهُ لِی قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لِشَیْ ءٍ قَالَهُ اللَّهُ وَ لِشَیْ ءٍ أَرَادَهُ اللَّهُ یَا جَابِرُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَ اللَّهِ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ یَا مُحَمَّدُ فِی عَلِیٍّ الْأَمْرُ (إِلَیَ) فِی عَلِیٍّ وَ فِی غَیْرِهِ (2) أَ لَمْ أَتْلُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ فِیمَا أَنْزَلْتُ مِنْ کِتَابِی إِلَیْکَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَیَعْلَمَنَّ (3) قَالَ فَوَّضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْأَمْرَ إِلَیْهِ (4).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر نقل کرده: به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: این سخن خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله که «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 - {هیچیک از این کارها در اختیار تو نیست} را برای من تفسیر بفرمایید. امام باقر علیه السلام فرمودند: این مربوط به چیزی است که خدا آن را گفت و چیزی که خدا آن را اراده کرد؛ ای جابر! رسول الله صلی الله علیه و آله خیلی علاقه داشت که علی علیه السلام، بعد از ایشان پیشوای بر مردم باشد، ولی نزد خداوند چیزی خلاف آن چه رسول الله صلی الله علیه و آله اراده کرده بود، وجود داشت.
عرض کردم: پس معنی این چیست؟ فرمود: بله، منظور از این سخن خداوند به رسولش صلی الله علیه و آله این است که: ای محمّد! در مورد علی که آیا امر به او برسد یا به دیگری برسد، تو اختیاری نداری، مگر این آیه قرآن را بر تو نازل نکرده ام که: «الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * [تا می رسد به آن جا که] وَ لَیَعْلَمَنَ» - . عنکبوت / 1 - 3 - { الف لام میم * آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند * و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا معلوم دارد}. فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله کار را به خدا سپرد. - . تفسیر عیاشی 1 : 197 -
**[ترجمه]
قوله علیه السلام لشی ء قاله الله أی إنما قال لیس لک من الأمر شی ء فی أمر قاله الله و أراده لیس للنبی صلی الله علیه و آله أن یغیره ثم بین أن الآیة نزلت فی إمامة علی علیه السلام حیث أرادها الله تعالی إرادة حتم و لما خاف النبی صلی الله علیه و آله مخالفة الأمة أخر تبلیغ ذلک أنزل الله علیه هذه الآیة و یدل علیه الخبر السابق و إن کان بعیدا عن سیاق هذا الخبر فإن ظاهره أنه صلی الله علیه و آله أراد أن لا یغلب علی علی علیه السلام بعده أحد و یتمکن من الخلافة و کان فی علم الله تعالی و مصلحته أن یفتن الأمة به و یدعهم إلی اختیارهم لیتمیز المؤمن من المنافق فأنزل الله تعالی علیه لیس لک من أمر علی علیه السلام شی ء فإنی أعلم بالمصلحة و لا تنافی بینهما.
و یمکن حمل کل خبر علی ظاهره و حاصلهما أن المراد نفی اختیار النبی صلی الله علیه و آله فیما حتم الله و أوحی إلیه فلا ینافی تفویض الأمر إلیه فی بعض الأشیاء.
ص: 338
lt;meta info="\\"مربوط به چیزی است که خدا آن را گفت\\" یعنی خداوند فرمود: تو در چیزی که خدا گفته است و آن را اراده کرده است، اختیاردار نیستی و پیامبر صلی الله علیه و آله، حق تغییر آن را ندارد. سپس توضیح دادند که این آیه در مورد امامت علی علیه السلام نازل شده است که اراده حتمی خداوند بر آن تعلق گرفته است. و وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله، از خوف مخالفت امت، ابلاغ این موضوع را به تأخیر انداخت، خداوند این آیه را بر او نازل کرد. و روایت قبلی هم، با این که از سیاق این روایت به دور است، میتواند دلالت بر همین مطلب داشته باشد؛ چرا که ظاهر روایت قبلی این است که پیامبر صلی الله علیه و آله، میخواست که بعد از او، هیچ کس بر علی علیه السلام غالب نشود و ایشان بتوانند خلافت را عهدهدار شوند. ولی در علم و مصلحت خداوند اینگونه رقم خورده بود که امت با این قضیه آزمایش شوند، و واگذاشته شوند تا خود انتخاب کنند و به این وسیله مؤمن از منافق بازشناخته شود. بنابراین خداوند متعال این آیه را نازل فرمود تا به پیامبرش بگوید در مورد علی علیه السلام، کار در اختیار تو نیست و من خود مصلحت را بهتر میدانم. و بین این دو روایت تنافی نخواهد بود.
و نیز ممکن است هر کدام را بر ظاهر خودش حمل کنیم که حاصل هر دو این می شود که منظور، نفی اختیار پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد اراده حتمی خدا و چیزی که به او وحی کرده می باشد. بنابراین منافات ندارد که بعضی امور دیگر به ایشان تفویض شود
ص: 338
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْجَرْمِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَنْ تَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ تُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جرمی از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده، ایشان این آیه را این چنین خواندند: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَنْ تَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ تُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ» - . این آیه در سوره آل عمران / 128 و به این صورت است: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الأَمْرِ شَیْءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذَّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ» { هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست یا [خدا] بر آنان می بخشاید یا عذابشان می کند زیرا آنان ستمکارند} - . - . تفسیر عیاشی 1 : 197 و 198 -
**[ترجمه]
ظاهره أن الآیة هکذا نزلت و یحتمل أن یکون الغرض بیان المقصود منها و علی الوجهین المعنی أنه تعالی أوحی إلیه أن لیس لک فی قبول توبتهم و عذابهم اختیار فإنهما منوطان بمشیة الله تعالی و مصلحته فلا ینافی اختیاره فی سائر الأمور.
**[ترجمه]ظاهر روایت این است که آیه، این گونه نازل شده است. و احتمال دارد که غرض امام علیه السلام بیان منظور آیه باشد. بنا بر هر دو احتمال معنایش این است که خداوند متعال به پیامبرش وحی کرد: تو در پذیرفتن توبه آن ها یا در عذاب کردنشان اختیاری نداری؛ زیر این دو منوط به خواست و مصلحت خداوند است. بنابراین با اختیار داشتن پیامبر در سایر امور منافاتی پیدا نمیکند.
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة مِنْ مَنَاقِبِ الْخُوَارِزْمِیِّ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَهُ فَعَرَضَ عَلَیْهِنَّ نُبُوَّتِی وَ وَلَایَةَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَقَبِلَتَاهُمَا ثُمَّ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ فَوَّضَ إِلَیْنَا أَمْرَ الدِّینِ فَالسَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ بِنَا وَ الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ بِنَا نَحْنُ الْمُحِلُّونَ لِحَلَالِهِ وَ الْمُحَرِّمُونَ لِحَرَامِهِ (2).
**[ترجمه]کشف الغمه: مناقب خوارزمی از جابر نقل کرده، رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: وقتی خداوند آسمانها و زمین را آفرید، آنها را خواند و آنها هم جواب دادند. سپس نبوت من و ولایت علی را بر آنها عرضه داشت و آنها نیز پذیرفتند. سپس مخلوقات را آفرید و امر دین را به ما واگذار کرد؛ پس خوشاقبال کسی است که به وسیله ما خوشبخت شود و شقی کسی است که به وسیله ما شقاوت یافته است. ماییم که حلال خدا را حلال و حرام او را حرام میکنیم. - . کشف الغمة : 85 -
**[ترجمه]
مِنْ کِتَابِ رِیَاضِ الْجِنَانِ، لِفَضْلِ اللَّهِ بْنِ مَحْمُودٍ الْفَارِسِیِّ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَذَکَرْتُ اخْتِلَافَ الشِّیعَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یَزَلْ فَرْداً مُتَفَرِّداً فِی الْوَحْدَانِیَّةِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ علیهم السلام فَمَکَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ وَ أَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَی عَلَیْهَا طَاعَتَهُمْ وَ جَعَلَ فِیهِمْ مَا شَاءَ وَ فَوَّضَ أَمْرَ الْأَشْیَاءِ إِلَیْهِمْ فِی الْحُکْمِ وَ التَّصَرُّفِ وَ الْإِرْشَادِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ فِی الْخَلْقِ لِأَنَّهُمُ الْوُلَاةُ فَلَهُمُ الْأَمْرُ وَ الْوَلَایَةُ وَ الْهِدَایَةُ فَهُمْ أَبْوَابُهُ وَ نُوَّابُهُ وَ حُجَّابُهُ یُحَلِّلُونَ مَا شَاءَ وَ یُحَرِّمُونَ مَا شَاءَ وَ لَا یَفْعَلُونَ إِلَّا مَا شَاءَ عِبادٌ مُکْرَمُونَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ فَهَذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا غَرِقَ فِی بَحْرِ الْإِفْرَاطِ وَ مَنْ نَقَصَهُمْ عَنْ هَذِهِ الْمَرَاتِبِ الَّتِی رَتَّبَهُمُ اللَّهُ فِیهَا زَهَقَ فِی بَرِّ التَّفْرِیطِ وَ لَمْ یُوَفِّ آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ فِیمَا یَجِبُ عَلَی الْمُؤْمِنِ مِنْ مَعْرِفَتِهِمْ ثُمَّ قَالَ خُذْهَا یَا مُحَمَّدُ فَإِنَّهَا مِنْ مَخْزُونِ الْعِلْمِ وَ مَکْنُونِهِ (3).
**[ترجمه]ریاض الجنان: فضل بن محمود فارسی با اسناد خود از محمّد بن سنان نقل کرده، در محضر امام باقر علیه السّلام بودم که سخن از اختلاف شیعه شد، ایشان فرمودند: خداوند پیوسته در یکتایی خود یکی و بی همتا بود، سپس محمّد و علی و فاطمه علیهم السّلام را آفرید، آنها به اندازه هزار دهر درنگ کردند. آنگاه موجودات را آفرید و ایشان را گواه بر آفرینش موجودات قرار داد و اطاعت از آنها را بر موجودات لازم کرد و آنچه خواست در ایشان قرار داد و امر موجودات را، از نظر حکم و تصرف و ارشاد و امر و نهی در خلق، به ایشان واگذار کرد؛ چون آنها فرمانروا بودند و ولایت و امر و هدایت در اختیار آنها بود. ایشان ابواب و نواب و نگهبانان آستانه خدا هستند، هر چه را بخواهند حلال میکنند و هر چه را که بخواهند حرام، و جز آنچه خدا خواسته انجام نمیدهند. بندگانی گرامی که هرگز چیزی را جلوتر از خدا نمیگویند و همواره به فرمانش عمل میکنند.
این آن دیانتی است که هر کس از آن جلو بزند، در دریای زیاده روی غرق میشود و هر کس آنها را از این مرتبههایی که خدا به ایشان عنایت کرده پایین تر بداند، در بیابان تفریط هلاک میشود. و حق واجب آل محمّد بر مؤمنان، که همانا معرفت آنها باشد، هرگز ادا نشده است. سپس حضرت فرمودند: ای محمد! این مطلب را دریاب که از علم مخزون و مکتوم است.
**[ترجمه]
ختص، (4) الإختصاص الطَّیَالِسِیُّ وَ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ
ص: 339
مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: تَلَوْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام هَذِهِ الْآیَةَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَرَصَ أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ وَلِیَّ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ فَذَلِکَ الَّذِی عَنَی اللَّهُ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ لَهُ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیْهِ فَقَالَ مَا أَحَلَّ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَهُوَ حَلَالٌ وَ مَا حَرَّمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَهُوَ حَرَامٌ (1).
**[ترجمه]اختصاص - . در یکی از نسخهها: اختصاص، بصائر الدرجات است، ولی ما این روایت را در بصائر الدرجات نیافتیم. - :
ص: 339
جابر بن یزید نقل کرده، این آیه از قرآن را «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» - . آل عمران / 128 - {هیچیک از این کارها در اختیار تو نیست} برای حضرت باقر علیه السلام تلاوت کردم. ایشان فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله به شدت دوست داشتند که علی، بعد از او ولی امر باشد و این منظور خداوند از آیه: «لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ» است. چگونه میشود که هیچکاری در اختیار ایشان نباشد، در حالی که خداوند امور را به ایشان واگذارده و فرموده است: هر چه پیامبر صلی الله علیه و آله حلال نماید، حلال است و هر چه پیامبر صلی الله علیه و آله حرام نماید, حرام. - . اختصاص : 322 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنْ زِیَادٍ الْقَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَیْفَ کَانَ یَصْنَعُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِشَارِبِ الْخَمْرِ قَالَ کَانَ یَحُدُّهُ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ قَالَ کَانَ یَحُدُّهُ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ قَالَ یَحُدُّهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَإِنْ عَادَ کَانَ یَقْتُلُهُ قُلْتُ کَیْفَ کَانَ یَصْنَعُ بِشَارِبِ الْمُسْکِرِ قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ قُلْتُ فَمَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ کَمَنْ شَرِبَ الْمُسْکِرَ قَالَ سَوَاءٌ فَاسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ فَقَالَ لَا تَسْتَعْظِمْ ذَلِکَ إِنَّ اللَّهَ لَمَّا أَدَّبَ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله ائْتَدَبَ فَفَوَّضَ إِلَیْهِ وَ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مَکَّةَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَرَّمَ الْمَدِینَةَ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ الْخَمْرَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَرَّمَ الْمُسْکِرَ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ کُلَّهُ لَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فَرَائِضَ مِنَ الصُّلْبِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَطْعَمَ الْجَدَّ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ ثُمَّ قَالَ حَرْفٌ وَ مَا حَرْفٌ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبداللَّه بن سنان نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: امیرالمؤمنین علیه السّلام با شرابخوار چه میکردند؟ فرمودند: حدّ بر او جاری می کردند. عرض کردم: اگر باز هم شراب میخورد چه؟ فرمودند: باز حدّ بر او جاری می نمودند. عرض کردم: اگر باز هم شراب میخورد؟ فرمودند: تا سه بار حدّ بر او جاری میکردند، اگر باز شرابخواری میکرد او را به قتل میرساندند. عرض کردم: با شارب مسکر چه میکردند؟ فرمودند: با او مانند شراب خوار عمل میکردند. عرض کردم: یعنی کسی که شراب بخورد، مانند کسی است که شرب مسکر نماید؟ فرمودند: هر دو یکسانند.
پذیرش این مطلب برای من سخت آمد. فرمودند: برایت سخت نیاید! وقتی خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را تربیت نمود و او نیز مؤدب به آداب خداوند شد، امور را به ایشان واگذار کرد. خداوند مکه را حرم قرار داد و رسول الله صلی الله علیه و آله نیز، مدینه را هم حرم قرار داد و خداوند هم این حکم ایشان را نافذ نمود. خدا شراب را حرام نمود و رسول الله صلی الله علیه و آله نیز، مسکر را حرام کرد و خداوند همه این حکمهای ایشان را نافذ کرد. خداوند ارث را برای فرزندان قرار داد و رسول الله صلی الله علیه و آله، جد را هم از ارث بهره مند کرد و خدا همه این احکام او را نافذ دانست و سپس سخنی فرمود و چه سخنی: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» - . نساء / 80 - {هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت خدا را فرمان برده}. - . بصائر الدرجات : 112 -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام فَأَجْرَیْتُ اخْتِلَافَ الشِّیعَةِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَزَلْ مُتَفَرِّداً بِوَحْدَانِیَّتِهِ ثُمَّ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ فَمَکَثُوا أَلْفَ دَهْرٍ ثُمَّ خَلَقَ جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ فَأَشْهَدَهُمْ خَلْقَهَا وَ أَجْرَی طَاعَتَهُمْ عَلَیْهَا وَ فَوَّضَ أُمُورَهَا إِلَیْهِمْ فَهُمْ یُحِلُّونَ مَا یَشَاءُونَ وَ یُحَرِّمُونَ مَا یَشَاءُونَ وَ لَنْ یَشَاءُوا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ الدِّیَانَةُ الَّتِی مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا مُحِقَ وَ مَنْ
ص: 340
لَزِمَهَا لَحِقَ خُذْهَا إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ (1).
**[ترجمه]کافی: محمد بن سنان نقل کرده، در محضر امام جواد علیه السلام بودم که سخن از اختلاف شیعه شد. ایشان فرمودند: ای محمد! خداوند متعال پیوسته در یکتایی خود یکی بود تا اینکه، محمد و علی و فاطمه را آفرید و آنها به اندازه هزار دهر درنگ کردند. سپس همه موجودات را آفرید و ایشان را بر آفرینش موجودات گواه گرفت و و اطاعت از ایشان را بر موجودات جاری کرد و امور موجودات را به ایشان واگذار نمود؛ آنها هر چه خواستند حلال کردند و هر چه خواستند حرام نمودند و چیزی جز آنچه خداوند متعال میخواست، نخواستند. سپس حضرت فرمودند: ای محمد! این همان دیانتی است که هر کس از آن پیش افتد، مارق گردد و هر کس از آن عقب بماند دینش را باطل کرده،
ص: 340
و هر که با آن باشد، میرسد. این را دریاب ای محمد! - . اصول کافی 1 : 440 و 441 -
**[ترجمه]
اختلاف الشیعة أی فی معرفة الأئمة علیهم السلام و أحوالهم و صفاتهم أو فی اعتقادهم بعدد الأئمة فإن الواقفیة و الفطحیة و الناووسیة و بعض الزیدیة أیضا من الشیعة و المحق منهم الإمامیة و الأول أنسب بالجواب.
متفردا بوحدانیته أی بکونه واحدا لا شی ء معه فهو مبالغة فی التفرد أو الباء للملابسة أو السببیة أی کان متفردا بالقدم بسبب أنه الواحد من جمیع الجهات و لا یکون کذلک إلا الواجب بالذات فلا بد من قدمه و حدوث ما سواه و الدهر الزمان الطویل و یطلق علی ألف سنة.
فأشهدهم خلقها أی خلقها بحضرتهم و بعلمهم و هم کانوا مطلعین علی أطوار الخلق و أسراره فلذا صاروا مستحقین للإمامة لعلمهم الکامل بالشرائع و الأحکام و علل الخلق و أسرار الغیوب و أئمة الإمامیة کلهم موصوفون بتلک الصفات دون سائر الفرق فبه یبطل مذهبهم فیستقیم الجواب علی الوجه الثانی أیضا.
و لا ینافی هذا قوله تعالی ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بل یؤیده فإن الضمیر فی ما أَشْهَدْتُهُمْ راجع إلی الشیطان و ذریته أو إلی المشرکین بدلیل قوله تعالی سابقا أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِی و قوله بعد ذلک وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (2) فلا ینافی إشهاد الهادین للخلق.
قال الطبرسی رحمه الله: قیل معنی الآیة أنکم اتبعتم الشیاطین کما یتبع من یکون عنده علم لا ینال إلا من جهته و أنا ما اطلعتهم علی خلق السماوات و الأرض و لا علی خلق أنفسهم و لم أعطهم العلم بأنه کیف یخلق الأشیاء فمن أین یتبعونهم انتهی. (3) و أجری طاعتهم علیها أی أوجب و ألزم علی جمیع الأشیاء طاعتهم حتی
ص: 341
الجمادات من السماویات و الأرضیات کشق القمر و إقبال الشجر و تسبیح الحصی و أمثالها مما لا یحصی و فوض أمورها إلیهم من التحلیل و التحریم و العطاء و المنع و إن کان ظاهرها تفویض تدبیرها إلیهم فهم یحلون ما یشاءون ظاهره تفویض الأحکام کما سیأتی تحقیقه.
و قیل ما شاءوا هو ما علموا أن الله أحله کقوله تعالی یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ مع أنه لا یفعل إلا الأصلح کما قال و لن یشاءوا إلی آخره و الدیانة الاعتقاد المتعلق بأصول الدین من تقدمها أی تجاوزها بالغلو مرق أی خرج من الإسلام و من تخلف عنها أی قصر و لم یعتقدها محق علی المعلوم أی أبطل دینه أو علی المجهول أی بطل و من لزمها و اعتقد بها لحق أی بالأئمة أو أدرک الحق خذها إلیک أی احفظ هذه الدیانة لنفسک.
lt;meta info="\\"سخن از اختلاف شیعه شد\\" منظور اختلاف شیعه در معرفت ائمه علیهم السلام و احوال و صفات ایشان است. یا منظور، اختلافشان در تعداد امامان است؛ زیرا واقفیه و ناووسیه و بعضی از فرقههای زیدیه، از شیعیان محسوب میشوند که در میان همه فقط شیعه دوازده امامی بر حق است. احتمال اول در مقایسه با جواب امام علیه اسلام، مناسبتر به نظر میرسد.
\\"در یکتایی خود یکی بود\\" یعنی یکی بود و هیچ چیزی غیر از او وجود نداشت. بر طبق این معنا، این جمله مبالغه در یگانگی است. یا اینکه باء موجود در \\"متفرداً بوحدانیّته\\" به معنای ملابست یا سببیت بدانیم که در این صورت معنای جمله این میشود: از جهت قدیم بودن، او یکتاست؛ زیرا او از جمیع جهات یگانه است و جز واجبالوجود بالذات، هیچکس اینگونه نیست، پس باید او قدم داشته باشد و سایر موجودات حادث باشند.
\\"دهر\\" زمان طولانی را گویند، گاهی به هر هزار سال یک دهر میگویند.
\\"ایشان را بر آفرینش موجودات گواه گرفت\\" یعنی موجودات را در حضور ایشان آفرید و ایشان بر انواع و اسرار خلقت مطلع بودند، و به همین جهت مستحق امامت گشتند؛ زیرا آنها به دستورات شریعت و احکام و علتهای آفرینش و اسرار غیوب، علم کامل داشتند. و باقی امامان دوازدهگانه نیز، همین اوصاف را دارند. و امامان سایر فرقههای شیعه اینطور نیستند، به همین جهت مذهب آنها باطل است. بنابر معنای دومی که در مورد \\"اختلاف شیعه\\" بیان شد، باز هم این جواب مناسب خواهد بود.
این سخن امام علیه السلام با آیه: «مَا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» - . کهف / 51 - {[من]
آنان را در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت نطلبیدم}، منافاتی که ندارد، بلکه تأییدش هم میکند؛ زیرا ضمیر در «أَشْهَدتُّهُمْ» به شیطان و ذریه او و یا به مشرکین برمیگردد؛ چون قبل از این آیه، خداوند میفرماید: «أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیَاء مِن دُونِی» - . همان / 50 - {آیا [با این حال] او و نسلش را به جای من دوستان خود می گیرید} و بعدش میفرماید: « وَمَا کُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُدًا» - . همان / 51 - {و من آن نیستم که گمراهگران را همکار خود بگیرم} بنابراین با گواه گرفتن امامان هدایتگر منافاتی ندارد.
طبرسی رحمه الله مینویسد: بعضی گفتهاند معنای این آیه این است که شما مانند کسی که علمش تنها از ناحیه خودش است، شیاطین را پیروی کردید، در حالی که من [خداوند] شیاطین را بر آفرینش آسمانها و زمین و آفرینش خودشان مطلع نکردم و به آنها علم چگونگی خلق اشیاء را ندادم؛ پس چهطور از آنها پیروی میکنید؟ تمام. - . مجمع البیان 6 : 476 -
\\"اطاعت از ایشان را بر موجودات جاری کرد\\" یعنی اطاعت ایشان را بر همه موجودات، حتی
ص: 341
جمادات آسمانی و زمینی هم واجب و لازم نمود؛ مانند شکافتن ماه، جلو آمدن درخت، تسبیح گفتن سنگ ریزهها و امثال فراوان آن.
\\"امور موجودات را به ایشان واگذار نمود\\" یعنی حلال کردنها و حرام کردنها و عطا کردن و منع کردن، که ظاهرش واگذاری تدبیر موجودات به ایشان را هم در بر میگیرد. \\"و آنها هر چه خواستند حلال کردند\\" ظاهرش این است که احکام هم به ایشان واگذار شده است که به زودی در مورد آن بحث خواهیم کرد.
بعضی گفتهاند \\"و آنها هر چه خواستند\\" منظور چیزهایی است که میدانستند خدا آنها را حلال میکند. این تعبیر شبیه این سخن خداوند: «یَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاءُ» - . ابراهیم / 27 - {خدا هر چه بخواهد انجام می دهد} است، با این که خداوند کار اصلح را انجام میدهد .
\\"دیانت\\" اعتقادی است که متعلق به اصول دین باشد. \\"هر کس از آن پیش افتد\\" یعنی با غلو از آن عبور کند. \\"مارق گشته است\\" یعنی از اسلام خارج شده است. \\"هر کس از آن عقب بیفتد\\" یعنی کوتاهی کند و به آن عقیدهای نداشته باشد. \\"هر که با آن باشد، میرسد\\" یعنی به ائمه میرسد و حق را درک میکند. \\"دریاب\\" یعنی این دیانت را برای خود حفظ کن!
**[ترجمه]
عد، العقائد اعْتِقَادُنَا فِی الْغُلَاةِ وَ الْمُفَوِّضَةِ أَنَّهُمْ کُفَّارٌ بِاللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ أَنَّهُمْ شَرٌّ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الْمَجُوسِ وَ الْقَدَرِیَّةِ وَ الْحَرُورِیَّةِ وَ مِنْ جَمِیعِ أَهْلِ الْبِدَعِ وَ الْأَهْوَاءِ الْمُضِلَّةِ وَ أَنَّهُ مَا صَغَّرَ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ تَصْغِیرَهُمْ شَیْ ءٌ وَ قَالَ (1) جَلَّ جَلَالُهُ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (2) وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ (3) وَ اعْتِقَادُنَا فِی النَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام أَنَّ بَعْضَهُمْ قُتِلُوا بِالسَّیْفِ وَ بَعْضَهُمْ بِالسَّمِّ وَ أَنَّ ذَلِکَ جَرَی عَلَیْهِمْ عَلَی الْحَقِیقَةِ وَ أَنَّهُ مَا شُبِّهَ أَمْرُهُمْ (4) لَا کَمَا یَزْعُمُهُ مَنْ یَتَجَاوَزُ الْحَدَّ
ص: 342
فِیهِمْ مِنَ النَّاسِ بَلْ شَاهَدُوا قَتْلَهُمْ عَلَی الْحَقِیقَةِ وَ الصِّحَّةِ لَا عَلَی الْخَیَالِ وَ الْحَیْلُولَةِ (1) وَ لَا عَلَی الشَّکِّ وَ الشُّبْهَةِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُمْ شُبِّهُوا أَوْ أَحَدٌ مِنْهُمْ فَلَیْسَ مِنْ دِینِنَا فِی شَیْ ءٍ وَ نَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ وَ قَدْ أَخْبَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام أَنَّهُمْ یُقْتَلُونَ (2) فَمَنْ قَالَ إِنَّهُمْ لَمْ یُقْتَلُوا فَقَدْ کَذَّبَهُمْ وَ مَنْ کَذَّبَهُمْ فَقَدْ کَذَّبَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَفَرَ بِهِ وَ خَرَجَ بِهِ عَنِ الْإِسْلَامِ وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ.
وَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام یَقُولُ فِی دُعَائِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی بَرِی ءٌ (3) مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ وَ أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ ادَّعَوْا لَنَا مَا لَیْسَ لَنَا بِحَقٍّ اللَّهُمَّ إِنِّی أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الَّذِینَ قَالُوا فِینَا مَا لَمْ نَقُلْهُ فِی أَنْفُسِنَا اللَّهُمَّ لَکَ الْخَلْقُ وَ مِنْکَ الرِّزْقُ وَ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ اللَّهُمَّ أَنْتَ خَالِقُنَا وَ خَالِقُ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ وَ آبَائِنَا الْآخِرِینَ اللَّهُمَّ لَا تَلِیقُ الرُّبُوبِیَّةُ إِلَّا بِکَ وَ لَا تَصْلُحُ الْإِلَهِیَّةُ إِلَّا لَکَ فَالْعَنِ النَّصَارَی الَّذِینَ صَغَّرُوا عَظَمَتَکَ وَ الْعَنِ الْمُضَاهِئِینَ لِقَوْلِهِمْ مِنْ بَرِیَّتِکَ اللَّهُمَّ إِنَّا عَبِیدُکَ وَ أَبْنَاءُ عَبِیدِکَ لَا نَمْلِکُ لِأَنْفُسِنَا نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ حَیَاةً وَ لَا نُشُوراً اللَّهُمَّ مَنْ زَعَمَ أَنَّا أَرْبَابٌ فَنَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ إِلَیْنَا الْخَلْقَ وَ عَلَیْنَا الرِّزْقَ (4) فَنَحْنُ بِرَاءٌ مِنْهُ کَبَرَاءَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ علیه السلام مِنَ النَّصَارَی اللَّهُمَّ إِنَّا لَمْ نَدْعُهُمْ إِلَی مَا یَزْعُمُونَ فَلَا تُؤَاخِذْنَا بِمَا یَقُولُونَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا یَدَّعُونَ وَ لَا تَدَعْ عَلَی الْأَرْضِ مِنْهُمْ دَیَّاراً (5) إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً.
وَ رُوِیَ عَنْ زُرَارَةَ أَنَّهُ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ رَجُلًا مِنْ وُلْدِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَبَإٍ یَقُولُ بِالتَّفْوِیضِ فَقَالَ وَ مَا التَّفْوِیضُ قُلْتُ (6) إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ مُحَمَّداً
ص: 343
وَ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا فَفَوَّضَ إِلَیْهِمَا فَخَلَقَا وَ رَزَقَا وَ أَمَاتَا وَ أَحْیَیَا (1) فَقَالَ علیه السلام کَذَبَ عَدُوُّ اللَّهِ إِذَا انْصَرَفْتَ إِلَیْهِ فَاتْلُ عَلَیْهِ (2) هَذِهِ الْآیَةَ الَّتِی فِی سُورَةِ الرَّعْدِ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (3) فَانْصَرَفْتُ إِلَی الرَّجُلِ فَأَخْبَرْتُهُ فَکَأَنِّی أَلْقَمْتُهُ حَجَراً (4) أَوْ قَالَ فَکَأَنَّمَا خَرِسَ وَ قَدْ فَوَّضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَ دِینِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (5) وَ قَدْ فَوَّضَ ذَلِکَ إِلَی الْأَئِمَّةِ علیهم السلام وَ عَلَامَةُ الْمُفَوِّضَةِ وَ الْغُلَاةِ وَ أَصْنَافِهِمْ نِسْبَتُهُمْ مَشَایِخَ قُمْ وَ عُلَمَاءَهُمْ إِلَی الْقَوْلِ بِالتَّقْصِیرِ وَ عَلَامَةُ الْحَلَّاجِیَّةِ مِنَ الْغُلَاةِ دَعْوَی التَّجَلِّی بِالْعِبَادَةِ مَعَ تَرْکِهِمُ الصَّلَاةَ (6) وَ جَمِیعَ الْفَرَائِضِ وَ دَعْوَی الْمَعْرِفَةِ بِأَسْمَاءِ اللَّهِ الْعُظْمَی وَ دَعْوَی انْطِبَاعِ الْحَقِّ لَهُمْ وَ أَنَّ الْوَلِیَّ إِذَا خَلُصَ وَ عَرَفَ مَذْهَبَهُمْ فَهُوَ عِنْدَهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام وَ مِنْ عَلَامَتِهِمْ دَعْوَی عِلْمِ الْکِیمِیَاءِ وَ لَمْ یَعْلَمُوا مِنْهُ إِلَّا الدَّغَلَ وَ تَنْفِیقَ الشَّبَهِ وَ الرَّصَاصِ عَلَی الْمُسْلِمِینَ (7).
**[ترجمه]عقاید: اعتقاد ما در باره غالیان و مفوضه این است که: آنها کافر به خدا هستند و از یهود و نصاری و مجوس و قدریها و حروریه و تمام بدعت گذاران و هواپرستان گمراه کننده بدترند و هیچ کس به اندازه آنها خدا را کوچک نشمرده است. خداوند جلّ جلاله فرمود: «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ: لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ * وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» - . آل عمران / 79 و 80 - {هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد، سپس او به مردم بگوید به جای خدا بندگان من باشید بلکه [باید بگوید] به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید علمای دین باشید * و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید. آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد} و فرمود: «لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَ» - . نساء / 171 - {ای اهل کتاب در دین خود غلو مکنید و در باره خدا جز [سخن] درست مگویید}.
و اعتقاد ما در باره پیامبر و ائمه علیهم السّلام این است که: بعضی از ایشان با شمشیر و بعضی دیگر با زهر کشته شدهاند و این جریانها واقعاً برای آنها روی داده است، نه این که، چنانچه برخی که ایشان را از حد می گذرانند میگویند، اینگونه به نظر آمده باشد.
ص: 342
بلکه همگان شاهد کشته شدن آنها به صورت حقیقی و واقعی، و نه به صورت خیال و حیلوله و با شک و شبهه، بودند. و هر کس معتقد باشد که کشته شدن آنها، چه همگی و چه یکی از ایشان، به نظر مردم آمده است و آنها واقعاً کشته نشدهاند، از دین ما نیست و ما از آنها بیزاریم. علاوه بر این، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السّلام خودشان خبر داده اند که آنها کشته خواهند شد. بنابراین هر کس بگوید: آنها کشته نشده اند، آنها را تکذیب نموده و هر که آنها را تکذیب کند، خدای عزّ و جلّ را تکذیب کرده و به او کافر شده و از اسلام خارج گشته است و هر که جز اسلام دین دیگری را بپذیرد، از او قبول نخواهد شد و در آخرت از زیانکاران است.
حضرت رضا علیه السّلام در دعای خود میفرمودند:
بارخدایا! من بیزارم از این که نیرو و قوتی از پیش خود داشته باشم؛ نیرو و قدرتی نیست مگر به سبب تو. بارخدایا! من به تو پناه میبرم و به پیشگاه تو از کسانی که درباره ما چیزی که ما حقیقتاً آن را نداریم مدعی میشوند، بیزاری میجویم. بارخدایا! من به پیشگاه تو بیزاری میجویم از کسانی که درباره ما چیزی بگویند که ما خود نیز آن را درباره خود نمیگوییم.
بارخدایا! آفرینش در اختیار تو و روزی از جانب توست، تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری میطلبیم. بارخدایا! تو آفریننده ما و آفریننده پدران اولین و پدران آخرین ما هستی، بارخدایا! ربوبیت جز تو را نمیسزد و الوهیت را کسی جز تو صلاحیت ندارد. من لعنت میکنم بر نصرانیان که عظمت تو را کوچک کردند، و لعنت میکنم همه کسانی را که، شبیه به سخن آنها بگویند.
بارخدایا! ما بندگان تو و فرزندان بندگانت هستیم؛ برای خود اختیار سود و زیان و مرگ و زندگی و نشری نداریم. بارخدایا! هر کس معتقد شود که ما بروردگاران هستیم، ما از او بیزاریم و هر که معتقد باشد که آفرینش به دست ما و روزی بر گردن ماست، از آنها بیزاریم همانطور که عیسی بن مریم از نصاری بیزار بود. بارخدایا! ما آنها را به چنین اعتقادی وانداشته ایم، ما را به خاطر چیزی که آنها میگویند مواخذه نکن! و از آنچه که آنها ادعا میکنند، ما را ببخش! و نگذار یک نفر از آنها بر روی زمین بماند! اگر آنها را رها کنی، بندگانت را گمراه میکنند و جز فاجر و کافر نخواهند زایید.
از زراره روایت شده که، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: یکی از اولاد عبداللَّه بن سبا قائل به تفویض است. فرمودند: تفویض چیست؟ عرض کردم: این که خداوند تبارک و تعالی، محمّد و علی صلوات الله علیهما را آفرید
ص: 343
و به آنها واگذاشت تا بیافرینند و روزی دهند و بمیرانند و زنده گردانند. امام علیه السلام فرمودند: دشمن خدا دروغ میگوید، هر وقت پیش او رفتی، این آیه سوره رعد را برایش بخوان: «أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» - . رعد / 17 - {یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است، بگو خدا آفریننده هر چیزی است و اوست یگانه قهار} من پیش او رفتم و این آیه را خواندم - . در مصدر: آنچه امام صادق علیه السلام فرموده بود را به او گفتم، تو گویی دهانش را با سنگ بست. - ،
تو گویی دهانش را با سنگ بستم. یا گفت: تو گویی لال شد.
خداوند عزّ و جلّ امر دینش را به پیامبرش صلی الله علیه و آله واگذار نمود و فرمود: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - { آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت بازایستید} ایشان نیز این مقام را به ائمه علیهم السّلام واگذار کرده است.
علامت مفوضه و غالیان و فرقههای آنها این است که، مشایخ و دانشمندان قم را به تقصیر متهم می کنند. علامت غالیان حلاجی این است که, با اینکه نماز و تمام واجبات را ترک کرده اند، مدعی تجلی از طریق عبادت هستند و ادعای معرفت به اسماء عظمای خدا را دارند و میگویند خدا در آن ها حلول می کند و مدعیاند که وقتی ولیّ، به مرتبه خلوص برسد و عارف به مذهب آنها شود، از انبیاء علیهم السلام هم بالاتر است. از دیگر علامتهای آنها، ادعای داشتن علم کیمیا است، با این که جز دغلبازی و ظاهرسازی و اشتباهاندازی، کار دیگری برای مسلمانان ندارند. - . اعتقادات صدوق : 109 - 111 -
**[ترجمه]
قال الشیخ المفید قدس الله روحه فی شرح هذا الکلام الغلو فی اللغة هو تجاوز الحد و الخروج عن القصد قال الله تعالی یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ (8) الآیة فنهی عن تجاوز الحد فی المسیح و حذّر من الخروج عن القصد فی القول و جعل ما ادعته النصاری (9) غلوا لتعدیة
ص: 344
الحد علی ما بیناه و الغلاة من المتظاهرین بالإسلام هم الذین نسبوا أمیر المؤمنین و الأئمة من ذریته علیه السلام إلی الإلهیة (1) و النبوة و وصفوهم من الفضل فی الدین و الدنیا إلی ما تجاوزوا فیه الحد و خرجوا عن القصد و هم ضلال کفار حکم فیهم أمیر المؤمنین صلوات الله علیه بالقتل و التحریق بالنار و قضت الأئمة علیهم السلام علیهم بالإکفار و الخروج عن الإسلام.
و المفوضة صنف من الغلاة و قولهم الذی فارقوا به من سواهم من الغلاة اعترافهم بحدوث الأئمة و خلقهم و نفی القدم عنهم و إضافة الخلق و الرزق مع ذلک إلیهم و دعواهم أن الله تعالی تفرد بخلقهم خاصة و أنه فوض إلیهم خلق العالم بما فیه و جمیع الأفعال.
و الحلاجیة ضرب من أصحاب التصوف و هم أصحاب الإباحة و القول بالحلول و کان الحلاج یتخصص بإظهار التشیع و إن کان ظاهر أمره التصوف و هم قوم ملحدة و زنادقة یموهون بمظاهرة کل فرقة بدینهم و یدعون للحلاج الأباطیل و یجرون فی ذلک مجری المجوس فی دعواهم لزردشت المعجزات و مجری النصاری فی دعواهم لرهبانهم الآیات و البینات و المجوس و النصاری أقرب إلی العمل بالعبادات منهم و هم أبعد من الشرائع و العمل بها من النصاری و المجوس.
و أما نصه رحمه الله بالغلو علی من نسب مشایخ القمیین و علمائهم إلی التقصیر فلیس نسبة هؤلاء القوم إلی التقصیر علامة علی غلو الناس إذ فی جملة المشار إلیهم بالشیخوخیة و العلم من کان مقصرا و إنما یجب الحکم بالغلو علی من نسب المحقین إلی التقصیر سواء کانوا من أهل قم أو غیرها من البلاد و سائر الناس.
و قد سمعنا حکایة ظاهرة عن أبی جعفر محمد بن الحسن بن الولید رحمه الله لم نجد لها دافعا فی التقصیر و هی ما حکی عنه أنه قال أول درجة فی الغلو نفی السهو (2)
ص: 345
عن النبی صلی الله علیه و آله و الإمام علیه السلام فإن صحت هذه الحکایة عنه فهو مقصر مع أنه من علماء القمیین و مشیختهم.
و قد وجدنا جماعة وردت إلینا من قم یقصرون تقصیرا ظاهرا فی الدین ینزلون الأئمة علیهم السلام عن مراتبهم و یزعمون أنهم کانوا لا یعرفون کثیرا من الأحکام الدینیة حتی ینکت فی قلوبهم و رأینا من یقول إنهم کانوا یلجئون فی حکم الشریعة إلی الرأی و الظنون و یدعون مع ذلک أنهم من العلماء و هذا هو التقصیر الذی لا شبهة فیه.
و یکفی فی علامة الغلو نفی القائل به عن الأئمة علیهم السلام سمات الحدوث و حکمه لهم بالإلهیة و القدم إذ قالوا بما یقتضی ذلک من خلق أعیان الأجسام و اختراع الجواهر و ما لیس بمقدور العباد من الأعراض و لا نحتاج مع ذلک إلی الحکم علیهم و تحقیق أمرهم بما جعله أبو جعفر رحمه الله تتمة فی (1) الغلو علی کل حال. (2)
**[ترجمه]شیخ مفید در شرح این کلام گفته است: غلو در لغت به معنای تجاوز از حدّ و خروج از میانهروی است. خداوند متعال میفرماید: «یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَ» - . نساء / 171 - {ای اهل کتاب در دین خود غلو مکنید و در باره خدا جز [سخن] درست مگویید} که از گذراندن حد در مورد مسیح نهی نموده و از خروج از میانهروی در کلام بر حذر داشته است و ادعای نصرانیان را غلو قرار داده؛
ص: 344
چون همانطور که بیان کردیم این مصداق از حدگذراندن است. غالیان از متظاهرین به اسلاماند و کسانی هستند که امیرالمؤمنین و ائمه از نژاد او را، به خدایی و پیامبری نسبت میدهند و آنها را با فضایلی وصف میکنند که از حد تجاوز میکند و از میانهروی خارج است. آنها گمراه و کافرند. امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره آنها حکم به کشتن و در آتش سوزاندن نمود و ائمه علیهم السّلام نیز آنها را تکفیر نمودهاند و خارج از اسلام دانسته اند.
مفوضه، گروهی از غالیان هستند که فرقشان با غالیان دیگر این است که اینها ائمه را حادث و مخلوق میدانند و قدیم بودن ایشان را نفی میکنند، ولی با این حال، آفرینش و روزی دادن را به آنها منسوب میکنند و مدعیاند که، خدا فقط آنها را آفریده است، و بعد آفرینش عالم و آنچه در آن است و تمام کارها را به ایشان واگذار کرده است.
و حلاجیه، گروهی از صوفیان هستند که همه چیز را حلال میدانند و قائل به حلول میباشند. در میان آنها، فقط حلّاج مدعی تشیع بوده است، گر چه ظاهر کارش همان تصوف است. اینها مردمانی ملحد و زندیق اند که دین خود را از تمام ادیان بهتر میدانند و برای حلاج چیزهای باطلی را ادعا میکنند و در این مسأله، شبیه مجوسیان هستند که مدعی معجزه برای زردشتاند و مانند نصرانیان که برای رهبان و کشیشان خود ادعای آیات و بینات می نمایند. و مجوسیان و نصرانیان بیشتر از آنها به عبادت و اعمال عبادی معتقدند و اینها از دستورات دینی و عمل به آن فاصله بیشتری از مجوس و نصاری دارند.
اما تصریح به اینکه هر کس مشایخ و علمای قم را به کوتاهی نسبت دهد غالی است، باید گفت این نسبت موجب غالی بودن نمیشود؛ چون در میان کسانی که جزء مشایخ و علمای قم شمرده شده اند، افرادی که مقصّر باشند نیز وجود دارند. باید گفت حکم غلو برای کسانی است که دانشمندان بر حق را مقصّر میدانند، چه اهل قم باشند یا اهل جای دیگر دنیا یا از سایر مردم باشند.
ما از ابوجعفر محمّد بن حسن بن ولید، حکایتی شنیده ایم که نمیتوانیم تقصیر را از آن دفع کنیم. طوری که نقل کرده اند، او گفته است: اول درجه غلو این است که، سهو کردن - . آنچه که معروف است جواز اسهاء از ناحیه خدا به سبب مصلحتی که در آن است میباشد، نه سهوی که از جانب شیطان باشد. چنانچه مصنف به زودی به آن اشاره خواهد کرد. -
ص: 345
را از پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام را منتفی بدانیم. اگر این جریان صحیح باشد، او مقصّر است، با این که او از علماء و مشایخ قم است.
گروهی از قم پیش خود ما آمدهاند که اعتقادشان در باره ائمه، حتماً موجب تقصیر است و ائمه علیهم السلام را از مرتبهای که دارند پایین می آورند و مدعی هستند که ایشان بسیاری از احکام دینی را نمیدانسته اند، مگر اینکه به دل آنها القا میشد. بعضی را دیدهایم که می گویند: ائمه در بیان احکام شرعی، ناچار به رأی شخصی و ظنون پناه میبردهاند و با این وضع، خود را از علماء هم میدانند. این یک تقصیر واقعی است و شکی در آن وجود ندارد.
در نشانه غلو همین کافی است که شخص غالی، مرتبه مخلوق بودن را از ائمه علیهم السّلام نفی میکند و در مورد ایشان حکم به خدایی و قدم میکند. چون معتقد به چیزهایی است که این قدم و خدایی را موجب می شود؛ مانند آفرینش اجسام و به وجود آوردن جهان و چیزهای دیگری که برای بندگان مقدور نیست. به هر حال، ما لازم نیست تنها با آن نشانه که ابو جعفر رحمة اللَّه علیه برای شناسائی غالیان ذکر کرده است، از وضع آنها تحقیق نماییم و حکم به غالی بودنشان کنیم. - . تصحیح الإعتقاد : 63 - 66 -
**[ترجمه]
اعلم أن الغلو فی النبی و الأئمة علیهم السلام إنما یکون بالقول بألوهیتهم أو بکونهم شرکاء الله تعالی فی المعبودیة أو فی الخلق و الرزق أو أن الله تعالی حل فیهم أو اتحد بهم أو أنهم یعلمون الغیب بغیر وحی أو إلهام من الله تعالی أو بالقول فی الأئمة علیهم السلام إنهم کانوا أنبیاء أو القول بتناسخ أرواح بعضهم إلی بعض أو القول بأن معرفتهم تغنی عن جمیع الطاعات و لا تکلیف معها بترک المعاصی.
و القول بکل منها إلحاد و کفر و خروج عن الدین کما دلت علیه الأدلة العقلیة و الآیات و الأخبار السالفة و غیرها و قد عرفت أن الأئمة علیهم السلام تبرءوا منهم و حکموا بکفرهم و أمروا بقتلهم و إن قرع سمعک شی ء من الأخبار الموهمة لشی ء من ذلک فهی إما مؤولة أو هی من مفتریات الغلاة.
ص: 346
و لکن أفرط بعض المتکلمین و المحدثین فی الغلو لقصورهم عن معرفة الأئمة علیهم السلام و عجزهم عن إدراک غرائب أحوالهم و عجائب شئونهم فقدحوا فی کثیر من الرواة الثقات لنقلهم بعض غرائب المعجزات حتی قال بعضهم من الغلو نفی السهو عنهم أو القول بأنهم یعلمون ما کان و ما یکون و غیر ذلک
مَعَ أَنَّهُ قَدْ وَرَدَ فِی أَخْبَارٍ کَثِیرَةٍ لَا تَقُولُوا فِینَا رَبّاً وَ قُولُوا مَا شِئْتُمْ وَ لَنْ تَبْلُغُوا.
وَ وَرَدَ أَنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.
وَ وَرَدَ لَوْ عَلِمَ أَبُو ذَرٍّ مَا فِی قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ.
و غیر ذلک مما مر و سیأتی.
فلا بد للمؤمن المتدین أن لا یبادر برد ما ورد عنهم من فضائلهم و معجزاتهم و معالی أمورهم إلا إذا ثبت خلافه بضرورة الدین أو بقواطع البراهین أو بالآیات المحکمة أو بالأخبار المتواترة کما مر فی باب التسلیم و غیره.
و أما التفویض فیطلق علی معان بعضها منفی عنهم علیهم السلام و بعضها مثبت لهم فالأول التفویض فی الخلق و الرزق و التربیة و الإماتة و الإحیاء فإن قوما قالوا إن الله تعالی خلقهم و فوض إلیهم أمر الخلق فهم یخلقون و یرزقون و یمیتون و یحیون و هذا الکلام یحتمل وجهین.
أحدهما أن یقال إنهم یفعلون جمیع ذلک بقدرتهم و إرادتهم و هم الفاعلون حقیقة و هذا کفر صریح دلت علی استحالته الأدلة العقلیة و النقلیة و لا یستریب عاقل فی کفر من قال به.
و ثانیهما أن الله تعالی یفعل ذلک مقارنا لإرادتهم کشق القمر و إحیاء الموتی و قلب العصا حیة و غیر ذلک من المعجزات فإن جمیع ذلک إنما تحصل بقدرته تعالی مقارنا لإرادتهم لظهور صدقهم فلا یأبی العقل عن أن یکون الله تعالی خلقهم و أکملهم و ألهمهم ما یصلح فی نظام العالم ثم خلق کل شی ء مقارنا لإرادتهم و مشیتهم.
و هذا و إن کان العقل لا یعارضه کفاحا لکن الأخبار السالفة تمنع من القول به فیما عدا المعجزات ظاهرا بل صراحا مع أن القول به قول بما لا یعلم إذ لم یرد ذلک فی الأخبار المعتبرة فیما نعلم
ص: 347
و ما ورد من الأخبار الدالة علی ذلک کخطبة البیان و أمثالها فلم یوجد إلا فی کتب الغلاة و أشباههم مع أنه یحتمل أن یکون المراد کونهم علة غائیة لإیجاد جمیع المکونات و أنه تعالی جعلهم مطاعین فی الأرضین و السماوات و یطیعهم بإذن الله تعالی کل شی ء حتی الجمادات و أنهم إذا شاءوا أمرا لا یرد الله مشیتهم و لکنهم لا یشاءون إلا أن یشاء الله.
و أما ما ورد من الأخبار فی نزول الملائکة و الروح لکل أمر إلیهم و أنه لا ینزل ملک من السماء لأمر إلا بدأ بهم فلیس ذلک لمدخلیتهم فی ذلک و لا الاستشارة بهم بل لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تعالی شأنه و لیس ذلک إلا لتشریفهم و إکرامهم و إظهار رفعة مقامهم.
الثانی التفویض فی أمر الدین و هذا أیضا یحتمل وجهین:
أحدهما أن یکون الله تعالی فوض إلی النبی و الأئمة علیهم السلام عموما أن یحلوا ما شاءوا و یحرموا ما شاءوا من غیر وحی و إلهام أو یغیروا ما أوحی إلیهم بآرائهم و هذا باطل لا یقول به عاقل فإن النبی صلی الله علیه و آله کان ینتظر الوحی أیاما کثیرة لجواب سائل و لا یجیبه من عنده و قد قال تعالی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی (1)
و ثانیهما أنه تعالی لما أکمل نبیه صلی الله علیه و آله بحیث لم یکن یختار من الأمور شیئا إلا ما یوافق الحق و الصواب و لا یحل بباله ما یخالف مشیته تعالی فی کل باب فوض إلیه تعیین بعض الأمور کالزیادة فی الصلاة و تعیین النوافل فی الصلاة و الصوم و طعمة الجد و غیر ذلک مما مضی و سیأتی إظهارا لشرفه و کرامته عنده و لم یکن أصل التعیین إلا بالوحی و لم یکن الاختیار إلا بإلهام ثم کان یؤکد ما اختاره صلی الله علیه و آله بالوحی و لا فساد فی ذلک عقلا و قد دلت النصوص المستفیضة علیه مما تقدم فی هذا الباب و فی أبواب فضائل نبینا صلی الله علیه و آله من المجلد السادس.
و لعل الصدوق رحمه الله أیضا إنما نفی المعنی الأول حیث قال فی الفقیه و قد
ص: 348
فوض الله عز و جل إلی نبیه صلی الله علیه و آله أمر دینه و لم یفوض إلیه تعدی حدوده و أیضا هو رحمه الله قد روی کثیرا من أخبار التفویض فی کتبه و لم یتعرض لتأویلها.
الثالث تفویض أمور الخلق إلیهم من سیاستهم و تأدیبهم و تکمیلهم و تعلیمهم و أمر الخلق بإطاعتهم فیما أحبوا و کرهوا و فیما علموا جهة المصلحة فیه و ما یعلموا و هذا حق لقوله تعالی ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (1) و غیر ذلک من الآیات و الأخبار
وَ عَلَیْهِ یُحْمَلُ قَوْلُهُمْ علیهم السلام نَحْنُ الْمُحَلِّلُونَ حَلَالَهُ وَ الْمُحَرِّمُونَ حَرَامَهُ أَیْ بَیَانُهُمَا عَلَیْنَا وَ یَجِبُ عَلَی النَّاسِ الرُّجُوعُ فِیهِمَا إِلَیْنَا وَ بِهَذَا الْوَجْهِ وَرَدَ خَبَرُ أَبِی إِسْحَاقَ وَ الْمِیثَمِیِّ.
الرابع تفویض بیان العلوم و الأحکام بما رأوا (2) المصلحة فیها بسبب اختلاف عقولهم أو بسبب التقیة فیفتون بعض الناس بالواقع من الأحکام و بعضهم بالتقیة و یبینون تفسیر الآیات و تأویلها و بیان المعارف بحسب ما یحتمل عقل کل سائل و لهم أن یبینوا و لهم أن یسکتوا
کَمَا وَرَدَ فِی أَخْبَارٍ کَثِیرَةٍ عَلَیْکُمُ الْمَسْأَلَةُ وَ لَیْسَ عَلَیْنَا الْجَوَابُ.
کل ذلک بحسب ما یریهم الله من مصالح الوقت کما ورد فی خبر ابن أشیم و غیره و هو أحد معانی خبر محمد بن سنان فی تأویل قوله تعالی لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ (3) و لعل تخصیصه بالنبی صلی الله علیه و آله و الأئمة علیهم السلام لعدم تیسر هذه التوسعة لسائر الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام بل کانوا مکلفین بعدم التقیة فی بعض الموارد و إن أصابهم الضرر و التفویض بهذا المعنی أیضا ثابت حق بالأخبار المستفیضة.
الخامس الاختیار فی أن یحکموا بظاهر الشریعة أو بعلمهم و بما یلهمهم الله من الواقع و مخ الحق فی کل واقعة و هذا أظهر محامل خبر ابن سنان و علیه أیضا دلت الأخبار.
ص: 349
السادس التفویض فی العطاء فإن الله تعالی خلق لهم الأرض و ما فیها و جعل لهم الأنفال و الخمس و الصفایا و غیرها فلهم أن یعطوا ما شاءوا و یمنعوا ما شاءوا کما مر فی خبر الثمالی و سیأتی فی مواضعه و إذا أحطت خبرا بما ذکرنا من معانی التفویض سهل علیک فهم الأخبار الواردة فیه و عرفت ضعف قول من نفی التفویض مطلقا و لما یحط بمعانیه.
**[ترجمه]باید توجه داشت که غلو در مورد پیامبر و ائمه علیهم السّلام به این است که، قائل به خدایی آنها یا شریک بودنشان با خدا در معبود بودن شویم، یا مدعی شراکت آنها در آفرینش و رزق با خدا گردیم، و یا مدعی شویم که خدا در آنها حلول نموده یا با ایشان متحد شده است، و یا بگوییم آنها، بدون وحی و الهام از جانب خدا، علم غیب دارند، یا این که ائمه، پیامبرند، یا قائل به تناسخ روح بعضی از از آنها در بعضی دیگر شویم و یا این که بگوییم معرفت ائمه ما را از تمام واجبات بی نیاز میکند و با داشتن معرفت آنها، دیگر مکلف به ترک گناهان نیستیم.
اعتقاد به هر یک از این مطالب کفر و الحاد و خروج از دین است؛ چنانچه دلایل عقلی و آیات قرآنی و روایاتی که از نظر گذشت شاهد بر این است. و متوجه شدید که ائمه علیهم السّلام از چنین اشخاصی بیزاری جستهاند و حکم به کفر و امر به قتل آنها نمودهاند. اگر خبری را که اشاره به چنین مطالبی داشته باشد شنیدید، یا باید آن را تأویل نمود و یا باید گفت که خود غالیان آن خبر را ساخته اند.
ص: 346
ولی بعضی از متکلمین و محدثین، به جهت قصوری که در معرفت ائمه علیهم السّلام داشته اند و عجزی که از درک احوال غریب و شؤون عجیب ایشان داشتهاند، در تفسیر غلو افراط کرده اند، و به همین جهت اعتبار بسیاری از راویان موثق را، به دلیل این که بعضی از معجزات شگفتانگیز ائمه را نقل نموده اند، مخدوش دانستهاند، تا جایی که بعضی گفتهاند: از مصادیق غلو این است که سهو را از ائمه منتفی بدانند، یا بگویند ائمه هر چه در گذشته روی داده و در آینده اتفاق میافتد و چیزهای دیگری از این قبیل را میدانند. با اینکه اخبار زیادی وارد شده که \\"درباره ما معتقد به ربوبیت نشوید، بعد از آن هر چه میخواهید بگویید که باز هم به نهایت فضل ما نخواهید رسید.\\" و خبر دیگری که فرموده اند: \\"امر ما مشکل و بس دشوار است، تاب آن را ندارد مگر ملکی مقرب یا پیامبری مرسل و یا بنده ای که خداوند دلش را برای ایمان آزموده باشد.\\" و در خبر دیگری است: \\"اگر ابوذر بداند در قلب سلمان چه چیز است، هر آینه او را خواهد کشت.\\" و و غیر از این قبلاً ذکر شده و ذکر خواهد شد.
مؤمن متدین، نباید روایاتی که در فضل و منقبت و معجزات آنها رسیده را، فوراً رد کند، مگر چیزهایی که بر خلاف ضروریات دین یا برهانهای قاطع
یا آیات محکمات یا اخبار متواتر باشد. چنانچه در باب تسلیم توضیح آن گذشت.
اما تفویض دارای چند معنی است که بعضی از آنها از ائمه علیهم السلام منتفی است و بعضی از آنها برای ایشان ثابت است. نوع اول: تفویض در آفرینش و رزق و تربیت و میراندن و زنده کردن است؛ گروهی میگویند: که خداوند متعال، ائمه را خلق کرده و امر آفرینش را در اختیار آنها قرار داده است؛ آنها می آفرینند و روزی میدهند و میمیرانند و زنده میکنند. چنین کلامی دو وجه دارد:
یکی این که گفته شود: آنها، همه این کارها را با قدرت و اراده خود انجام میدهند و فاعل حقیقی خود ایشان هستند، که این کفر صریح است و دلایل عقلی و نقلی چنین چیزی را محال میدانند و برای هیچ عاقلی در کفر کسی که چنین می گوید شکی نیست.
دومی این که: این کارها را خداوند، در همان زمان که آنها اراده میکنند، انجام میدهد؛ مانند شکافتن ماه و زنده کردن مردگان و اژدها نمودن عصا و سایر معجزات. تمام اینها با قدرت خدا، ولی در همان زمانی که آنها اراده میکنند، حاصل می شود تا معلوم شود ایشان در ادعای خود راستگو هستند. عقل از پذیرفتن این مطلب سر باز نمیزند که بگوییم خداوند آنها را آفریده و کامل نموده و آنچه به صلاح نظام عالم است را به آنها الهام کرده و سپس هر چیزی را مقارن با اراده و خواست آنها آفریده است.
گر چه عقل امتناعی از پذیرش چنین معنایی برای تفویض نسبت به ائمه ندارد، ولی اخبار گذشته این کلام را، مگر در مورد معجزات، ظاهراً و بلکه صریحاً منع میکنند. علاوه بر این که معتقد شدن به چنین چیزی، از روی علم نیست؛ زیرا تا آنجا که ما میدانیم در روایات معتبر چیزی در اینباره نرسیده است.
ص: 347
و روایاتی از قبیل خطبه بیان و امثال آن، که دال بر این مطلب است، فقط در کتب غالیان و افراد شبیه به آنها یافت می شود. مضاف بر این که محتمل است مقصود این باشد که، ائمه علیهم السّلام علت غایی آفرینش همه موجودات باشند و خداوند آنها را در تمام آسمان و زمین پیروی شده قرار داده و همه موجودات، حتی جمادات، به اذن خدا مطیع آنهایند و اگر آنها چیزی را بخواهند، خداوند خواسته آنها را رد نمیکند، ولی ایشان نیز، جز آنچه خدا میخواهد را نخواهند خواست.
اما اخباری که با این مضامین وارد شده که، ملائکه و روح برای هر کاری پیش آنها نازل میشوند و اینکه هر فرشته ای که از آسمان برای کاری نازل شود، اول خدمت آنها میرسد، این مطالب نه از آن جهت است که ایشان در خلق و آفرینش دخالتی دارند و یا این که ملائکه برای مشورت پیش ایشان می آیند؛ بلکه آفرینش و اداره جهان در اختیار خداوند متعال است و این فقط برای بزرگداشت و اکرام و نشان دادن مقام والای آنها است.
معنای دوم، تفویض در امر دین است که این نیز دو احتمال دارد:
یکی این که، خداوند متعال به پیامبر و ائمه علیهم السلام اختیار عام داده باشد تا بدون این که وحی و الهامی در کار باشد، هر چه را بخواهند حلال کنند و هر چه را بخواهند حرام نمایند، یا اینکه آنچه به آنها وحی شده را، با رأی و نظر خودشان تغییر دهند، که این معنا نیز باطل است و هیچ عاقلی چنین چیزی نمی گوید؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله، برای جواب سؤال یک شخص گاهی تا چند روز، منتظر وحی می ماندند و از نزد خود به او جواب نمیدادند، خداوند متعال میفرماید: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی» - . نجم / 3 و 4 - {و از سر هوس سخن نمی گوید * این سخن جز وحیی که وحی می شود نیست}
و دومی این که، چون خداوند متعال پیامبرش صلی الله علیه و آله را کامل نموده، طوری که چیزی را اختیار نمیکند مگر موافق حق و درست باشد. و در هر باب که تعیین بعضی از چیزها را، از قبیل اضافه نمودن رکعات نماز و تعیین نمازها و روزههای مستحبّ و ارث بردن جد و سایر چیزهایی که گذشت و خواهد آمد را، به جهت آشکار نمودن شرافت او و کرامتی که نزد او دارد، به او واگذار کرده است، بر خاطرشان چیزی که مخالف خواست خدا باشد خطور نمیکند. و اصل تعیین فقط با وحی بوده و اختیار ایشان تنها از طریق الهام بوده است و بعد آنچه که ایشان صلی الله علیه و آله اختیار میکردند، با وحی تأکید میشده است. و این معنی برای تفویض از نظر عقلی اشکالی ندارد و اخبار فراوانی که در همین باب و بخشهای فضیلتهای پیامبر ما صلی الله علیه و آله، از جلد ششم، ذکر کردیم بر این معنا دلالت دارد.
و شاید صدوق، رحمة اللَّه علیه، نیز معنی اول را نفی کرده است؛ زیرا در کتاب فقیه مینویسد:
ص: 348
خداوند امر دین خود را به پیامبرش صلی الله علیه و آله واگذارده و تجاوز از حدودش را به او واگذار نکرده است. او خود نیز مقدار زیادی از روایات تفویض را، بدون اینکه آن ها را تأویل کند، در کتب خود نقل کرده است.
معنای سوم، تفویض امور خلق از قبیل سیاست و تأدیب و تکمیل و تعلیم آن ها و امر کردن آنها به اطاعت از ایشان در همه مسائلی که دوست دارند و دوست ندارند و در آنچه جهت مصلحتش را میدانند. و این معنی صحیح است به دلیل این آیه: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» - . حشر / 7 - {آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید} و آیات و اخبار دیگر. بر همین معنا حمل می شود این فرمایش آنها که: ما حلال کنندگان حلال او، و حرام کنندگان حرام اوییم، یعنی بیان حلال و حرام به عهده ماست و مردم باید در مورد حلال و حرام به ما مراجعه نمایند و روایت ابواسحاق و میثمی نیز بر همین وجه وارد شده است.
معنای چهارم، تفویض بیان علوم و احکام به آن صورتی که خود مصلحت میدانند؛ خواه به جهت تفاوت سطح درک مردم و خواه به جهت تقیه. به این صورت که، برای بعضی از مردم احکام واقعی را بیان میکنند و بعضی دیگر را از روی تقیه جواب میدهند، و تفسیر آیات و تأویل آنها و معارف را به نسبت سطح درک سئوال کننده بیان میکنند. آنها حق دارند بیان کنند و نیز حق دارند که سکوت کنند. چنانچه در اخبار زیادی وارد شده است که فرموده اند: شما باید سؤال کنید، ولی جواب بر ما لازم نیست. و تمام اینها وابسته به مصلحتهای زمانی است که خداوند به آن ها نشان میدهد، چنان چه در روایت ابن اشیم و دیگر روایات وارد شده است.
و این میتواند یکی از معانی روایت محمّد بن سنان باشد که در تأویل آیه:« لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ» - . نساء / 105 - {تا میان مردم به [موجب] آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی} وارد شده بود. و شاید تخصیص این مقام به پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به این جهت است که برای سایر انبیاء و اوصیاء چنین اختیار وسیعی فراهم نبوده است بلکه آنها در بعضی از موارد، حتی اگر زیانی به آنها میرسید، مکلف به عدم تقیه بودند این معنای تفویض نیز، بر اساس روایات فراوان ثابت و درست است.
معنای پنجم، آنها در اینکه، به ظاهر شریعت یا به علم خود و یا به الهامی که از طرف خدا در مورد واقع امر و مغز حقیقت یک چیز به ایشان می شود حکم کنند مختارند. که این آشکارترین توجیه برای خبر ابن سنان است و روایات نیز بر همین معنا دلالت دارد .
ص: 349
معنای ششم، تفویض در عطا و بخشش؛ خداوند متعال زمین و آنچه در زمین است را برای آنها آفریده و غنائم و خمس و صفایا و غیر آن را برای ایشان قرار داده است. که میتوانند هر چه خواستند ببخشند و هرچه که نخواستند ندهند، چنانچه در روایت ثمالی گذشت و در جای خود نیز خواهد آمد. اگر در مورد معانی تفویض که توضیح دادیم، احاطه پیدا کنید، فهمیدن روایاتی که در این باره رسیده برای شما ساده می شود و خواهید دانست سخن کسانی که به طور کلی تفویض را نفی کرده اند ضعیف است و آنها به همه معانی تفویض احاطه نداشته اند .
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ الْهَرَوِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ فِی الْکُوفَةِ (1) قَوْماً یَزْعُمُونَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَقَعْ عَلَیْهِ السَّهْوُ فِی صَلَاتِهِ فَقَالَ کَذَبُوا لَعَنَهُمُ اللَّهُ إِنَّ الَّذِی لَا یَسْهُو هُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ (2).
**[ترجمه]عیون أخبار الرضا: هروی نقل کرده، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! در کوفه - . در مصدر: در دل کوفه - گروهی هستند که معتقدند پیامبر صلی الله علیه و آله سهوی در نمازشان واقع نمیشود. ایشان فرمودند: دروغ گفته اند، خدا لعنتشان کند! تنها کسی که سهو نمیکند، خداییست که جز او معبودی نیست. - . عیون الأخبار : 326 -
**[ترجمه]
سر، السرائر ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام السَّهْوَ فَقَالَ وَ یَنْفَلِتُ مِنْ ذَلِکَ أَحَدٌ رُبَّمَا أَقْعَدْتُ الْخَادِمَ خَلْفِی یَحْفَظُ عَلَیَّ صَلَاتِی (3).
**[ترجمه]سرائر: فضیل نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام مسأله سهو را عرض کردم، ایشان فرمودند: مگر میشود کسی از سهو ایمن باشد؟ من گاهی خادم را پشت سرم مینشانم تا تعداد رکعات نمازم را به خاطر بسپارد. - . سرائر : 482 -
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ سَجَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَجْدَتَیِ السَّهْوِ قَطُّ فَقَالَ لَا وَ لَا یَسْجُدُهُمَا فَقِیهٌ (4).
**[ترجمه]تهذیب: زراره نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام پرسیدم: آیا رسول الله صلی الله علیه و آله، هیچگاه دو سجده سهو انجام داده است؟ فرمودند: نه، و فقیه هم به سجده سهو مبتلا نمیشود. - . تهذیب 1 : 236 -
**[ترجمه]
قد مضی القول فی المجلد السادس فی عصمتهم علیهم السلام عن السهو و النسیان و جملة القول فیه أن أصحابنا الإمامیة أجمعوا علی عصمة الأنبیاء و الأئمة صلوات الله
ص: 350
علیهم من الذنوب الصغیرة و الکبیرة عمدا و خطأ و نسیانا قبل النبوة و الإمامة و بعدهما بل من وقت ولادتهم إلی أن یلقوا الله تعالی و لم یخالف فی ذلک إلا الصدوق محمد بن بابویه و شیخه ابن الولید قدس الله روحهما فإنهما جوزا الإسهاء من الله تعالی لا السهو الذی یکون من الشیطان فی غیر ما یتعلق بالتبلیغ و بیان الأحکام و قالوا إن خروجهما لا یخل بالإجماع لکونهما معروفی النسب.
و أما السهو فی غیر ما یتعلق بالواجبات و المحرمات کالمباحات و المکروهات فظاهر أکثر أصحابنا أیضا تحقق الإجماع علی عدم صدوره عنهم و استدلوا أیضا بکونه سببا لنفور الخلق منهم و عدم الاعتداد بأفعالهم و أقوالهم و هو ینافی اللطف و بالآیات و الأخبار الدالة علی أنهم علیهم السلام لا یقولون و لا یفعلون شیئا إلا بوحی من الله تعالی و یدل أیضا علیه عموم ما دل علی وجوب التأسی بهم فی جمیع أقوالهم و أفعالهم و لزوم متابعتهم.
و یدل علیه الأخبار الدالة علی أنهم مؤیدون بروح القدس و أنه لا یلهو و لا یسهو و لا یلعب و
قد مر فی صفات الإمام عن الرضا علیه السلام فهو معصوم مؤید موفق مسدد قد أمن من الخطإ و الزلل و العثار.
وَ سَیَأْتِی فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ أَنَّهُ قَالَ: فِی بَیَانِ صِفَاتِ الْإِمَامِ فَمِنْهَا أَنْ یُعْلَمَ الْإِمَامُ الْمُتَوَلِّی عَلَیْهِ أَنَّهُ مَعْصُومٌ مِنَ الذُّنُوبِ کُلِّهَا صَغِیرِهَا وَ کَبِیرِهَا لَا یَزِلُّ فِی الْفُتْیَا وَ لَا یُخْطِئُ فِی الْجَوَابِ وَ لَا یَسْهُو وَ لَا یَنْسَی وَ لَا یَلْهُو بِشَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ علیه السلام عَدَلُوا عَنْ أَخْذِ الْأَحْکَامِ عَنْ أَهْلِهَا مِمَّنْ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ مِمَّنْ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ وَ لَا یَنْسَی.
و غیرها من الأخبار الدالة بفحاویها علی تنزههم عنه و بالجملة المسألة فی غایة الإشکال لدلالة کثیر من الأخبار و الآیات علی صدور السهو عنهم علیهم السلام و إطباق الأصحاب إلا من شذ منهم علی عدم الجواز مع شهادة بعض الآیات و الأخبار و الدلائل الکلامیة علیه و قد بسطنا القول فی ذلک فی المجلد السادس فإذا أردت الاطلاع علیه فارجع إلیه.
ص: 351
**[ترجمه]در جلد ششم گذشت که ائمه علیهم السّلام از سهو و نسیان معصومند و خلاصه آنچه در آنجا گفتیم به این شرح است: علمای امامیه اتفاق دارند که انبیاء و ائمه صلوات الله علیهم
ص: 350
از گناهان صغیره و کبیره، چه عمداً یا از روی خطا یا به جهت فراموشی، قبل از نبوت و امامت و بعد از آن، بلکه از هنگام ولادت تا زمانی که به لقاء خدا میرسند، عصمت دارند. در این مورد هیچ مخالفی نیست مگر صدوق و استادش ابن ولید قدس الله روحهما، که آن دو، سهوی که از جانب خدا ناشی شود و نه سهوی که از جانب شیطان باشد را در غیر مسائل مربوط به تبلیغ و بیان احکام ممکن دانستهاند. دانشمندان میگویند: خروج این دو نفر، خللی به اجماع وارد نمیکند، چون هر دوی آنها نسبی شناختهشده دارند.
اما سهو در غیر واجبات و محرمات مانند مباحات و مکروهات؛ ظاهر کلام بیشتر علما این است که، متفقاً در این موارد نیز سهو بر ایشان عارض نمیشود و اینگونه استدلال کرده اند که، چنین سهوی موجب دلسرد شدن مردم و اهمیت ندادن آنها نسبت به افعال و اقوال آنها می شود و این با لطف منافات دارد و با آیات و روایاتی که دلالت میکند آنها بدون وحی از جانب خدای متعال هیچ سخن و یا کاری نمیکنند، مخالف است. همچنین با روایاتی که دلالت دارد بر اینکه پیروی از آنها در تمام اقوال و رفتار واجب و متابعت از ایشان لازم است، سازگار نیست.
شاهد دیگری بر این مطلب، روایاتی است که دلالت دارد بر اینکه آنها مؤید به روحالقدس هستند که از او (روحالقدس) لهو و سهو و بازی سر نمیزند. در صفات امام از حضرت رضا علیه السّلام روایتی ذکر شد که ایشان فرمودند: امام معصوم و موفق و مورد تقویت پروردگار است که از خطا و تزلزل و لغزش ایمن است.
در کتاب القرآن از تفسیر نعمانی نقل خواهیم کرد که او با اسناد خود از اسماعیل ابن جابر و او از حضرت صادق علیه السّلام و ایشان از امیرالمؤمنین صلوات اللَّه علیه روایت کردند که ایشان در بیان صفات امام فرمودند: از جمله صفات امام این است که باید نشان دهد که از همه گناهان چه صغیره و چه کبیره معصوم است و در فتوی لغزش ندارد و در جواب خطا نمیکند و سهو و نسیان و بازی در امور دنیا از او سر نمیزند.
حدیث ادامه دارد تا آنجا که حضرت فرمودهاند: مردم از این که احکام را از اهلش، یعنی کسانی که خداوند اطاعت ایشان را واجب نموده و لغزش و خطا و نسیان در ایشان راه ندارد، بگیرند منحرف شدند .
و روایات دیگری که از مفهوم آن ها معلوم می شود ایشان از سهو به دور هستند. خلاصه این که، این مسأله بسیار مشکل است؛ زیرا از طرفی، روایات و آیات زیادی دلالت بر صدور سهو از ائمه علیهم السلام دارد، و از سوی دیگر علماء و اصحاب، جز تعداد کمی از آن ها، متفقند که جایز نیست سهو و نسیان و خطا از آن ها صادر شود. علاوه بر این که بعضی از آیات و روایات و نیز براهین کلامی، شاهد بر جواز سهو و نسیان و خطا است. ما این مطلب را در جلد ششم کاملا شرح داده ایم، اگر میخواهید اطلاع پیدا کنید، مراجعه نمایید ص: 351
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ نَصْرِ بْنِ الْحَسَنِ الْوَرَامِینِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِیدِ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَابْتَدَأَنِی فَقَالَ یَا سُلَیْمَانُ مَا جَاءَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یُؤْخَذُ بِهِ وَ مَا نَهَی عَنْهُ یُنْتَهَی عَنْهُ جَرَی لَهُ مِنَ الْفَضْلِ مَا جَرَی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِرَسُولِهِ الْفَضْلُ عَلَی جَمِیعِ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ الْعَائِبُ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فِی شَیْ ءٍ کَالْعَائِبِ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ الرَّادُّ عَلَیْهِ فِی صَغِیرٍ أَوْ کَبِیرٍ عَلَی حَدِّ الشِّرْکِ بِاللَّهِ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَابَ اللَّهِ الَّذِی لَا یُؤْتَی إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِیلَهُ الَّذِی مَنْ تَمَسَّکَ بِغَیْرِهِ هَلَکَ کَذَلِکَ جَرَی حُکْمُ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام بَعْدَهُ وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ جَعَلَهُمْ (1) أَرْکَانَ الْأَرْضِ وَ هُمُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام کَانَ یَقُولُ أَنَا قَسِیمُ اللَّهِ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ أَنَا الْفَارُوقُ الْأَکْبَرُ (2) وَ أَنَا صَاحِبُ الْعَصَا وَ الْمِیسَمِ وَ لَقَدْ أَقَرَّ لِی جَمِیعُ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحُ بِمِثْلِ مَا أَقَرُّوا لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ لَقَدْ حُمِلْتُ مِثْلَ حَمُولَةِ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ (3) حَمُولَةُ الرَّبِّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله یُدْعَی فَیُکْسَی فَیُسْتَنْطَقُ فَیَنْطِقُ وَ أُدْعَی فَأُکْسَی وَ أُسْتَنْطَقُ فَأَنْطِقُ وَ لَقَدْ أُعْطِیتُ خِصَالًا لَمْ یُعْطَهَا أَحَدٌ قَبْلِی عُلِّمْتُ الْبَلَایَا وَ الْقَضَایَا وَ فَصْلَ الْخِطَابِ (4).
ص: 352
**[ترجمه]أمالی طوسی: سعید اعرج نقل کرده، من و سلیمان بن خالد به محضر حضرت صادق علیه السّلام رسیدیم، ایشان شروع به سخن نموده و فرمودند: ای سلیمان! آنچه از امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام رسیده را باید انجام داد و آن چه نهی کرده را باید خودداری نمود، فضیلت و مقام ایشان همان فضیلت و مقام رسول الله صلی الله علیه و آله است و رسول خدا بر تمام مخلوقات خدا برتری دارد. کسی که در چیزی عیب امیرالمؤمنین نماید، مانند کسی است که عیب بر خدا و رسول الله صلی الله علیه و آله بگیرد و کسی که علی علیه السلام را در چیز کوچک یا بزرگی رد کند، در حد شرک به خداست.
امیرالمؤمنین علیه السّلام باب اللَّهی است که فقط از آن در باید به سوی خدا رفت و راه خداست که هر که جز این راه را پیش بگیرد، هلاک میشود. همچنین است حکم سائر امامان پس از او، یکی بعد از دیگری، علیهم السّلام. خداوند آنها را پایههای زمین قرار داد و آنها حجت بالغه او بر مردمان روی زمین و زیر آسمان هستند.
آیا میدانی که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: من از جانب خدا تقسیم کننده بین بهشت و جهنم هستم و من فاروق اکبرم - . در یکی از نسخههای مصدر: من صادق اکبرم - و من صاحب عصا و میسم هستم. تمام فرشتگان و روح، هر آنچه را که برای محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم اقرار نموده اند، برای من هم اقرار کردند. و بر دوش من نیز حمولهای که بر دوش محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم گذاشته بودند را گذاشتهاند، که همان محموله پروردگار میباشد. محمد صلی الله علیه و آله را خواهند خواست و بر او لباس میپوشانند و از او میخواهند سخن بگوید و او نیز شروع به سخن مینماید. مرا نیز میخواهند و بر من لباس میپوشانند و از من میخواهند که سخن بگویم و شروع به سخن میکنم. به من امتیازاتی بخشیده اند که به هیچ کس قبل از من نداده اند؛ علم بلایا و قضایا را میدانم و دارای علم فصلالخطاب هستم. - . امالی إبن الشیخ : 128 و 129 -
ص: 352
**[ترجمه]
قوله الفاروق الأکبر أی الفارق بین الحق و الباطل و قیل لأنه أول من أظهر الإسلام بمکة ففرق بین الإیمان و الکفر و أما صاحب العصا و المیسم فسیأتی أنه علیه السلام الدابة الذی ذکره الله فی القرآن یظهر قبل قیام الساعة معه عصا موسی و خاتم سلیمان یسم بها وجوه المؤمنین و الکافرین لیتمیزوا.
قوله علیه السلام و قد حملت أی حملنی الله من العلم و الإیمان و الکمالات أو تکلیف هدایة الخلق و تبلیغ الرسالات و تحمل المشاق مثل ما حمل محمدا صلی الله علیه و آله و فی بعض النسخ و لقد حملت علی مثل حمولته فیمکن أن یقرأ حملت علی صیغة المجهول المتکلم و علی التخفیف و الحمولة بفتح الحاء فإنها بمعنی ما یحمل علیه الناس من الدواب أی حملنی الله تعالی علی مثل ما حمله علیه من الأمور التی توجب الوصول إلی أقصی منازل الکرامة من الخلافة و الإمامة.
فشبه علیه السلام ما حمله الله علیه من رئاسة الخلق و هدایتهم و ولایتهم بدابة یرکب علیها لأنه یبلغ بحاملها إلی أقصی غایات السبق فی میدان (1) الکرامة و یمکن أن یقرأ حملت علی بناء المؤنث المجهول الغائب و علی بتشدید الیاء و الحمولة بضم الحاء و هی بمعنی الأحمال فیرجع إلی ما مر فی النسخة الأولی.
قوله علیه السلام و یستنطق أی للشفاعة و الشهادة قوله و فصل الخطاب أی الخطاب الفاصل بین الحق و الباطل و یطلق غالبا علی حکمهم فی الوقائع المخصوصة و بیانهم فی کل أمر حسب ما یقتضیه المقام و أحوال السائلین المختلفین فی الأفهام.
lt;meta info="\\"فاروق اکبر\\" یعنی فارق بین حق و باطل. و گفتهاند: چون ایشان اولین نفری بودند که اسلام را در مکه آشکار نمودند، به این وسیله بین ایمان و کفر فرق نهادند.
\\"صاحب عصا و میسم\\" در آینده خواهد آمد که ایشان آن موجودیاند که در قرآن ذکر شده که قبل از برپاشدن قیامت، به همراه عصای موسی و انگشتر سلیمان ظاهر میشوند و صورت مؤمنان و کافران را نشانهگذاری میکنند تا از همدیگر باز شناخته شوند.
\\"بر دوش من نیز گذاشتهاند\\" یعنی خداوند همان علم و ایمان و کمالات و وظیفه هدایت کردن خلق و رساندن رسالتها و تحمل سختیهایی که بر دوش محمد صلی الله علیه و آله قرار داده بود را بر دوش من نیز قرار داده است.
\\"حموله\\" به فتح حاء، در لغت به معنای باری است که آن را از روی جانوران بر دوش انسان قرار میدهند، و معنای جمله این است که، خداوند تمام اموری که موجب رسیدن به بالاترین مراتب کرامت میشود، یعنی خلافت و امامت را، که بر دوش پیامبر گذاشته بود بر دوش من هم گذاشته است. حضرت، بار ریاست خلق و هدایت و ولایت آنها را به چهارپایی تشبیه کرده که بر آن بار میگذارند، زیرا آن بار، حامل آن را تا دورترین مقاصد میادین مسابقات کرامات می رساند.
\\"از او میخواهند سخن بگوید\\" یعنی برای شفاعت کردن و شهادت دادن.
\\"فصلالخطاب\\" یعنی سخنی که بین حق و باطل فاصله میاندازد. این اصطلاح معمولاً در مورد حکم و بیان ایشان در وقایع مخصوص، به حسب مقتضیات مسأله و بنابر حالات مختلف سؤالکنندگان از جهت سطح درک، به کار برده می شود.
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا أَنَّهُ علیه السلام کَتَبَ إِلَیْهِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ الْإِیمَانَ حَتَّی یَعْرِفَ أَنَّهُ یَجْرِی لِآخِرِهِمْ مَا یَجْرِی لِأَوَّلِهِمْ فِی الْحُجَّةِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ سَوَاءً وَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَضْلُهُمَا الْخَبَرَ (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: بزنطی نقل کرده، حضرت رضا علیه السّلام نامه ای با این مضمون برایش نوشته است: حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: ایمان بنده کامل نمیشود مگر اینکه بداند برای آخرین امام نیز، هر آنچه که برای اولین امام از جهت حجت بودن و وجوب اطاعت و از جهت حلال و حرام جریان داشته، به طور مساوی جریان دارد. اما محمّد صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام دارای فضیلت مخصوص به خود هستند تا آخر روایت... - . قرب الإسناد : 152 و 153 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ حَسَّانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرِّیَاحِیِّ عَنْ أَبِی الصَّامِتِ الْحُلْوَانِیِ
ص: 353
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: فَضْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا جَاءَ بِهِ أُخِذَ بِهِ وَ مَا نَهَی عَنْهُ انْتُهِیَ عَنْهُ وَ جَرَی لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِثْلُ الَّذِی جَرَی لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْفَضْلُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْمُتَقَدِّمُ بَیْنَ یَدَیْهِ کَالْمُتَقَدِّمِ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْمُتَفَضِّلُ عَلَیْهِ کَالْمُتَفَضِّلِ عَلَی اللَّهِ وَ عَلَی رَسُولِهِ وَ الرَّادُّ عَلَیْهِ فِی صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ عَلَی حَدِّ الشِّرْکِ بِاللَّهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَابُ اللَّهِ الَّذِی لَا یُؤْتَی إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِیلُهُ الَّذِی مَنْ سَلَکَهُ وَصَلَ إِلَی اللَّهِ وَ کَذَلِکَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مِنْ بَعْدِهِ وَ جَرَی فِی الْأَئِمَّةِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ جَعَلَهُمُ اللَّهُ أَرْکَانَ الْأَرْضِ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا وَ عُمُدَ الْإِسْلَامِ وَ رَابِطَهُ عَلَی سَبِیلِ هُدَاهُ وَ لَا یَهْتَدِی هَادٍ إِلَّا بِهُدَاهُمْ وَ لَا یَضِلُّ خَارِجٌ مِنْ هُدًی (1) إِلَّا بِتَقْصِیرٍ عَنْ حَقِّهِمْ وَ أُمَنَاءَ اللَّهِ عَلَی مَا أُهْبِطَ (2) مِنْ عِلْمٍ أَوْ عُذْرٍ أَوْ نُذْرٍ وَ الْحُجَّةَ الْبَالِغَةَ عَلَی مَنْ فِی الْأَرْضِ یَجْرِی لِآخِرِهِمْ مِنَ اللَّهِ مِثْلُ الَّذِی جَرَی لِأَوَّلِهِمْ وَ لَا یَصِلُ أَحَدٌ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ لَا یَدْخُلُهَا دَاخِلٌ إِلَّا عَلَی أَحَدِ قِسْمَیَّ (3) وَ أَنَا الْفَارُوقُ الْأَکْبَرُ وَ أَنَا الْإِمَامُ لِمَنْ بَعْدِی وَ الْمُؤَدِّی عَمَّنْ کَانَ قَبْلِی وَ لَا یَتَقَدَّمُنِی أَحَدٌ إِلَّا أَحْمَدُ صلی الله علیه و آله وَ إِنِّی وَ إِیَّاهُ لَعَلَی سَبِیلٍ وَاحِدٍ إِلَّا أَنَّهُ هُوَ الْمَدْعُوُّ بِاسْمِهِ وَ لَقَدْ أُعْطِیتُ السِّتَّ (4) عِلْمَ الْمَنَایَا وَ الْبَلَایَا وَ الْوَصَایَا وَ الْأَنْسَابَ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ
ص: 354
وَ إِنِّی لَصَاحِبُ الْکَرَّاتِ وَ دَوْلَةِ الدُّوَلِ وَ إِنِّی لَصَاحِبُ الْعَصَا وَ الْمِیسَمِ وَ الدَّابَّةُ الَّتِی تُکَلِّمُ النَّاسَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابوصامت حلوانی
ص: 353
از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمودند: امیرالمؤمنین فضیلت داده شدهاند به اینکه هر چه بگویند، باید انجام شود و آنچه نهی کنند، باید کنار گذاشته شود. و همانطور که رسول الله صلی الله علیه و آله اطاعت میشد، باید بعد از رسول الله صلی الله علیه و آله اطاعت شوند و آنکه برتر است، محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. کسی که در مقابل ایشان است مثل کسی است که در مقابل خدا و رسولش است و کسی که بر ایشان اظهار فضل کند، مانند کسی است که بر خدا و رسولش اظهار فضل کرده است. هر کسی او را در چیزی، خواه کوچک یا بزرگ، رد کند در حد شرک به خدا است. رسول الله صلی الله علیه و آله، باب خداست، که جز از آن باب نتوان رفت و راه به سوی خداست، که هر که از آن راه برود به خدا میرسد، امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز بعد از ایشان چنیناند و همه ائمه یکی پس از دیگری همینطورند.
خداوند آنها را پایههای زمین قرار داده تا زمین اهلش را ثابت نگاه دارد و ستون های اسلام و رابط آن به راه هدایت هستند. و هیچکس، مگر با هدایت آنها، هدایت نمیشود و هیچ گمکرده راهی گمراه نمیشود مگر اینکه درباره حق آنها کوتاهی کرده باشد. و آنها بر آنچه از علم و عذر و نذر فرود آمده است امین خدا هستند و حجت بالغه بر مردم زمیناند. آنچه از جانب خدا برای اولین آنها وجود دارد، برای آخرینشان نیز جاری است و کسی بدون کمک خداوند به هیچیک از این مقامات نمیرسد.
امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: من قسمت کننده بهشت و جهنم هستم؛ داخل آن نمیشود مگر بر یکی از دو قسمت من. من فاروق اکبرم. برای کسانی که بعد از من میباشند، امام هستم و از جانب کسی که قبل از من بوده است، مأمورم. هیچکس را بر من فضیلت و برتری نیست مگر محمّد صلی اللَّه علیه و آله. من و او در یک راه هستیم، جز اینکه او با اسم خود خوانده شده است. به من شش چیز عطا کرده اند - . در حاشیه نسخه خطی از مصنف نقل شده که: ممکن است منایا و بلایا یکی باشند، انساب سومی باشد، فصلالخطاب چهارمی، صاحب کرّات و دولة الدول پنجمی و صاحب العصا و الدابّة ششمی باشد. احتمالات دیگری هم وجود دارد، ولی به هر حال باید بعضی را به بعض دیگر ضمیمه کنیم تا زائد نباشد. خدا و قائل کلام بهتر میدانند. - : علم منایا و بلایا و وصایا و علم انساب و فصلالخطاب
ص: 354
و من صاحب کرّات و دولت دولتهایم، من صاحب عصا و میسم هستم، من آن جنبنده ای هستم که با مردم سخن میگوید.
**[ترجمه]
روی فی الکافی عن أحمد بن مهران عن محمد بن علی و محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد جمیعا عن محمد بن سنان عن المفضل عن أبی عبد الله علیه السلام مثله بأدنی تغییر (2)
- و روی أیضا عن محمد بن یحیی و أحمد بن محمد جمیعا عن محمد بن الحسن عن علی بن حسان مثله. (3)
قوله علیه السلام فضل علی بناء المجهول أی فضله الله علی الخلق أو علی بناء المصدر فقوله ما جاء خبره أی هذا فضله قوله و رابطه أی یشدون الإسلام علی سبیل هداه لئلا یخرجه المبتدعون عن سبیله الحق و لا یضیعوه و الرابط أیضا یکون بمعنی الزاهد و الراهب و الحکیم و الشدید و الملازم و لکل منها وجه مناسبة.
قوله علیه السلام لعلی سبیل واحد أی أنا شریکه فی جمیع الکمالات و لا فرق بینی و بینه إلا أنه مسمی باسم غیر اسمی و یحتمل أن یکون المراد بالاسم وصف النبوة أو المعنی أنه دعاه الله فی القرآن باسمه و لم یدعنی و الأول أظهر. (4)
قوله علیه السلام و الوصایا أی وصایا الأنبیاء و الأوصیاء و الأنساب أی نسب کل أحد و صحته و فساده قوله علیه السلام و إنی لصاحب الکرات أی الحملات فی الحروب کما
قال صلی الله علیه و آله فیه کرار غیر فرار.
و الرجعات
کَمَا رُوِیَ أَنَّ لَهُ علیه السلام رَجْعَةً قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ علیه السلام وَ مَعَهُ وَ بَعْدَهُ.
و قیل إنه عرض علیه الخلق کرات فی المیثاق و الذر فی الرحم و عند الولادة و عند الموت و فی القبر و عند البعث و عند الحساب و عند الصراط و غیرها و الأوسط أظهر.
و أما دولة الدول فیحتمل أن یکون المراد بها علمه علیه السلام بدولة کل ذی دولة
ص: 355
أو أنه صاحب الغلبة فی الحروب و غیرها فإن الدولة بمعنی الغلبة أو المعنی أن دولة کل ذی دولة من الأنبیاء و الأوصیاء کان بسبب ولایته و الاستضاءة من نوره أو کان غلبتهم علی الأعادی و نجاتهم من المهالک بالتوسل به و قد نطقت الأخبار بکل منها کما ستقف علیها و ستأتی أمثال تلک الأخبار فی أبواب تاریخ أمیر المؤمنین علیه السلام مع شرحها لا سیما فی باب ما بین علیه السلام من مناقبه.
**[ترجمه]در کافی همین روایت با اندکی تغییر به واسطه مفضل از امام صادق علیه السلام نقل شده است. - . اصول کافی 1 : 196 - 198 -
کافی همچنین این روایت را از طریق علی بن حسان نیز نقل کرده است. - . همان 1 : 196 - 198 -
\\"امیرالمؤمنین فضیلت داده شدهاند\\" این معنا بنابر آن است که \\"فضل\\" فعل مجهول باشد. ممکن است \\"فضل\\" مصدر باشد که جمله بعدی خبرش است، به این صورت که: فضیلت امیرالمؤمنین این است که، هر چه بگوید...
\\"رابط آن به راه هدایت هستند\\" یعنی اسلام را بر راه هدایتش نگاه میدارند تا بدعتگذاران آن را از راه حق خارج نکنند و آن را تباه نسازند. \\"رابط\\" همچنین به معنای زاهد و راهب و حکیم و شدید و ملازم نیز میتواند باشد که هر کدام از اینها میتوانند در اینجا مناسبت داشته باشند.
\\"من و او در یک راه هستیم\\" یعنی من در همه کمالات با ایشان شریکم و بین من و ایشان فرقی نیست جز این که اسم ایشان با اسم من فرق میکند. و احتمال دارد منظور از اسم صفت نبوت باشد، یا معنایش این باشد که، خداوند ایشان را در قرآن با اسم خوانده است و مرا با اسم نخوانده است. ولی معنای اول ظهور بیشتری دارد. - . بلکه معنای دوم ظهور بیشتری دارد و مقصود این است که من در همه کمالات غیر از نبوت مانند ایشان هستم. -
\\"وصایا\\" یعنی وصایای انبیاء و اوصیاء و \\"انساب\\" یعنی نسب هر شخص و درستی و نادرستی آن. \\"صاحب کرّات\\" یعنی کسی که در جنگها حمله میکرد، چنانچه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره ایشان فرمودند:\\" کرّار غیر فرّار\\" حملهکنندهای که فرار نمیکند. و یا \\"کرّات\\" به معنای رجعات است، همانطور که روایت شده است ایشان قبل از قیام قائم علیه السلام و در زمان قیام ایشان و بعد از قیام ایشان، رجعت خواهند داشت. و گفته شده: خلقت به \\"کرّات\\" یعنی چندین مرتبه بر ایشان عرضه شده است؛ در میثاق و ذر و در رحم و هنگام ولادت و هنگام مرگ و زمان برانگیخته شدن و هنگام حساب و پیش صراط و غیر آن. معنای دوم ظهور بیشتری دارد.
\\"دولت دولتها\\" محتمل است مراد از آن علم ایشان به دولت هر دولتمدار باشد،
ص: 355
یا مراد این باشد که ایشان در جنگها و دیگر چیزها، غالب هستند، چرا که دولت به معنای غلبه است. یا معنایش این باشد که، دولت همه انبیاء و اوصیایی که به حکومت رسیدند، به سبب ولایت ایشان و روشن شدن از نور ایشان است یا پیروز شدن آنها بر دشمنانشان و نجات یافتنشان از مهلکهها به جهت توسل به ایشان بوده است. و در مورد هر کدام از این احتمالات روایاتی وارد شده است که خواهیم آورد. و این دسته روایات را در بخشهای تاریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، مخصوصاً در بخش مناقب ایشان، به همراه شرحشان خواهیم آورد.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ أَخِی عَلَی جَدِّی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَجْلَسَنِی عَلَی فَخِذِهِ وَ أَجْلَسَ أَخِیَ الْحَسَنَ عَلَی فَخِذِهِ الْآخَرِ ثُمَّ قَبَّلَنَا وَ قَالَ بِأَبِی أَنْتُمَا مِنْ إِمَامَیْنِ سِبْطَیْنِ اخْتَارَکُمَا اللَّهُ مِنِّی وَ مِنْ أَبِیکُمَا وَ مِنْ أُمِّکُمَا وَ اخْتَارَ مِنْ صُلْبِکَ یَا حُسَیْنُ تِسْعَةَ أَئِمَّةٍ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ کُلُّهُمْ (1) فِی الْفَضْلِ وَ الْمَنْزِلَةِ سَوَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی (2).
**[ترجمه]إکمال الدین: ثمالی از حضرت باقر علیه السلام و ایشان از پدرشان و ایشان از جدشان، امام حسین صلوات الله علیهم روایت میکنند که فرمودند: من و برادرم به محضر جدم زسول الله صلی الله علیه و آله رسیدیم؛ مرا روی یک زانو و برادرم را بر زانوی دیگرشان نشاندند، بعد هر دوی ما را بوسیدند و فرمودند: پدرم فدای شما دو امام و نوه باد! خداوند شما دو را از نژاد من و پدر و مادرتان انتخاب کرده است، و از نژاد تو ای حسین نه امام انتخاب نموده که نهمی آنها قائم ایشان است. همه آنها در فضل و مقام در نزد خداوند متعال مساویند. - . اکمال الدین : 157 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُوسَی عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ (3) قَالَ الَّذِینَ آمَنُوا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الذُّرِّیَّةُ الْأَئِمَّةُ الْأَوْصِیَاءُ أَلْحَقْنَا بِهِمْ وَ لَمْ تَنْقُصْ ذُرِّیَّتُهُمْ مِنَ الْجِهَةِ (4) الَّتِی جَاءَ بِهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ وَ حُجَّتُهُمْ وَاحِدَةٌ وَ طَاعَتُهُمْ وَاحِدَةٌ (5).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالرحمن بن کثیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ» - . طور / 21 - {کسانی که گرویده و فرزندانشان آنها را در ایمان پیروی کرده اند، فرزندانشان را به آنان ملحق خواهیم کرد و چیزی از کار[ها]شان را نمی کاهیم} و فرمودند: منظور از «الَّذِینَ آمَنُوا» پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین است و «ذریه»، ائمه اوصیاءاند. «أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ» و ذریه ایشان، نسبت به آنچه محمّد صلی اللَّه علیه و آله و سلم در مورد علی علیه السلام آوردند، چیزی کم ندارند و حجت بودن همه آنها یکسان و اطاعت ایشان هم یکسان است. - . بصائر الدرجات : 141 -
**[ترجمه]
ألته یألته نقصه ثم المشهور بین المفسرین أن المؤمنین الذین اتبعتهم ذریتهم فی الإیمان بأن آمنوا لکن قصرت أعمالهم عن الوصول إلی درجة آبائهم ألحقوا بها تکرمة لآبائهم و قیل المراد بهم الأولاد الصغار الذین جری علیهم حکم
ص: 356
الإیمان بسبب إیمان آبائهم یلحق الله یوم القیامة الأولاد بآبائهم فی الجنة
وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مَا أَلَتْنَا مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ أَیْ لَمْ یَنْقُصِ الْآبَاءَ مِنَ الثَّوَابِ بِسَبَبِ لُحُوقِ الْأَبْنَاءِ.
و علی التأویل الذی فی الخبر المعنی أن المؤمنین الکاملین فی الإیمان أی النبی و أمیر المؤمنین صلوات الله علیهما الذین اتبعتهم ذریتهم فی کمال الإیمان ألحقنا بهم ذریاتهم فی وجوب الطاعة و ما نقصنا الذریة من الحجة التی أقمناها علی وجوب اتباع الآباء شیئا فالمراد بالعمل إقامة الحجة علی وجوب الطاعة و هو من عمل الله أو عمل النبی الذی هو من الآباء.
و الحاصل أن الإضافة إما إلی الفاعل أو إلی المفعول و الضمیر فی أَلَتْناهُمْ راجع إِلَی الْأَوْلَادِ وَ فِی عَمَلِهِمْ إِلَی الْآبَاءِ.
**[ترجمه]ألته یألته، یعنی کم کرد. مشهور بین مفسرین این است که مؤمنینی که فرزندان آنها به جهت ایمان آوردنشان پیرو آنها شدند، ولی به جهت قصور عمل به درجه پدران خود نرسیدند، به سبب اکرام پدرانشان، به آنها ملحق میشوند. بعضی گفته اند: منظور از ذریه، کودکان هستند که آنها نیز، به سبب ایمان پدرانشان، حکم مؤمنان را دارند
ص: 356
و خداوند در قیامت، فرزندان را به پدرانشان در بهشت ملحق میکند. از حضرت صادق علیه السلام نیز، همین معنا روایت شده است. و معنی «وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ» یعنی به جهت ملحق شدن فرزندان به آنها، از ثواب پدرانشان چیزی کاسته نمی شود.
و بنابر تأویلی که در روایت حاضر آمده، معنا این است که: مؤمنینی کامل در ایمان، یعنی پیامبر و امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما، که ذریه آنها در ایمان کامل از آنها پیروی کردند، ما ذریه آنها را در لزوم اطاعت به آنها ملحق میکنیم و در زمینه حجتی که برای لزوم اطاعت از پدران اقامه کردیم، چیزی از ذریه کم نمیکنیم. پس مراد از «عمل»، اقامه حجت بر لزوم اطاعت است که عمل خدا یا عمل پیامبر است که از پدران است.
و حاصل این که اضافه در «عَمَلِهِمْ» یا اضافه به فا عل است و یا اضافه به مفعول، و ضمیر «ألتناهم» به فرزندان و ضمیر «عَمَلِهِم» به پدران بر میگردد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْحَارِثِ النَّضْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ فِی الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ نَجْرِی مَجْرَی وَاحِدٍ فَأَمَّا رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ فَلَهُمَا فَضْلُهُمَا (1).
ختص، الإختصاص عن الحارث مثله (2).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: حارث نضری نقل کرده که، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله و ما، در امر و نهی و حلال و حرام به مثابه یکدیگر هستیم، اما رسول الله و علی دارای فضیلت مخصوص به خود هستند. - . همان -
اختصاص نیز مانند همین را از حارث نقل کرده است. - . اختصاص : 267 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ دَاوُدَ النُّمَیْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: نَحْنُ فِی الْعِلْمِ وَ الشَّجَاعَةِ سَوَاءٌ وَ فِی الْعَطَایَا عَلَی قَدْرِ مَا نُؤْمَرُ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن جعفر از حضرت ابوالحسن علیه السّلام نقل کرده که ایشان فرمود: ما در علم و شجاعت مساوی هستیم و در عطا کردنها به مقداری که به ما دستور داده اند. - . بصائر الدرجات : 141 -
**[ترجمه]
قوله و فی العطایا أی عطاء العلم أو المال أو الأعم و الأول أظهر أی إنما نعطی علی حسب ما یأمرنا الله به بحسب المصالح.
**[ترجمه]عطا کردنها یعنی عطای علم یا مال یا اعم از آن. معنای اول ظهور بیشتری دارد، یعنی ما به حسب مصالحی که خدا به ما امر میکند علم خود را عطا میکنیم.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا بَا مُحَمَّدٍ کُلُّنَا نَجْرِی فِی الطَّاعَةِ وَ الْأَمْرِ مَجْرَی وَاحِدٍ وَ بَعْضُنَا أَعْلَمُ مِنْ بَعْضٍ (4).
ص: 357
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای ابامحمّد! همه ما در اطاعت و امر در یک مجرای هستیم و بعضی از ما نسبت به بعض دیگر علم بیشتری دارند. - . همان -
ص: 357
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَوْ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْنَا الْأَئِمَّةُ بَعْضُهُمْ أَعْلَمُ مِنْ بَعْضٍ قَالَ نَعَمْ وَ عِلْمُهُمْ بِالْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَاحِدٌ (1).
یر، بصائر الدرجات أحمد بن محمد عن الأهوازی عن ابن أبی عمیر عن الحسین بن زیاد عن أبی عبد الله علیه السلام مثله (2)
- ختص، الإختصاص عن محمد بن عیسی عن الحسن بن زیاد مثله (3)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ایوب بن حر از حضرت صادق علیه السّلام یا از کسی که او از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده، نقل میکند: به ایشان عرض کردیم: آیا بعضی از امامان اعلم از بعضی دیگرند؟ فرمودند: آری، ولی علم آنها به حلال و حرام و تفسیر قرآن به یک اندازه است. - . همان -
بصائر الدرجات این روایت را از حسین بن زیاد نیز نقل کرده است. - . همان -
اختصاص نیز، مانند همین روایت را از حسن بن زیاد نقل کرده است. - . اختصاص : 266 و 268 -
**[ترجمه]
لعل المراد أنه قد یکون الأخیر أعلم من الأول (4) فی وقت إمامته بسبب ما یتجدد له من العلم و إن أفیض إلی روح الأول أیضا لئلا یکون آخرهم أعلم من أولهم کما ستقف علیه و یحتمل أن یکون ذلک للتقیة من غلاة الشیعة.
**[ترجمه]شاید مراد این است که امام دوم، در زمان امامتش به سبب تجدید علمی که برای او می شود، اعلم از امام پیش از خود است؛ اگر چه این علم جدید، چنانچه بعدا توضیح داده خواهد شد، به روح امام قبلی نیز افاضه میشود تا آخرین امام اعلم از اولین امام نباشد. ممکن است این خبر را حمل بر تقیه از غالیان شیعه کنیم .
**[ترجمه]
جا، المجالس للمفید أَبُو غَالِبٍ الزُّرَارِیُّ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ وَ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی بْنِ أَعْیَنَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ أَوَّلُنَا دَلِیلٌ عَلَی آخِرِنَا وَ آخِرُنَا مُصَدِّقٌ لِأَوَّلِنَا وَ السُّنَّةُ فِینَا سَوَاءٌ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا حَکَمَ بِحُکْمٍ أَجْرَاهُ (5).
ختص، الإختصاص ابن عیسی عن أبیه عن محمد بن الحسین عن أبی داود المسترق عن ثعلبة عن بعض أصحابه عن أبی عبد الله أو أبی جعفر علیه السلام مثله (6)
- ختص، الإختصاص أحمد بن محمد بن یحیی عن الحمیری عن محمد بن الولید و محمد بن عبد الحمید عن یونس بن یعقوب عن عبد الأعلی مثله (7)
**[ترجمه]مجالس مفید: عبدالاعلی بن اعین نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: اولین ما دلیل برای آخرین ماست و آخرین ما تصدیق کننده اولین ما، سنت در همه ما یکی است. خداوند متعال هر گاه حکمی کند، آن را اجرا مینماید.
اختصاص مانند این روایت را، از ثعلبه و او نیز از یکی از اصحاب که از امام صادق یا امام باقر علیهما السلام نقل کردهاند، آورده است. - . همان: 267 -
اختصاص از عبدالأعلی نیز مانند همین را روایت کرده است. - . همان -
**[ترجمه]
أی لما حکم الله بأن لا یکون زمان من الأزمنة خالیا من الحجة لا بد
ص: 358
أن یخلق فی کل زمان من یکون مثل من تقدمه فی العلم و الکمال و وجوب الطاعة.
**[ترجمه]یعنی چون خداوند حکم کرده که هیچ زمانی خالی از حجت نباشد، ناچار
ص: 358
باید در هر زمان کسی را بیافریند که از نظر علم و کمال و وجوب اطاعت، مانند پیشوایان قبل باشد.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَابَ اللَّهِ الَّذِی لَا یُؤْتَی إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِیلَهُ الَّذِی مَنْ سَلَکَ بِغَیْرِهِ هَلَکَ وَ کَذَلِکَ جَرَی لِلْأَئِمَّةِ الْهُدَاةِ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ جَعَلَهُمُ اللَّهُ أَرْکَانَ الْأَرْضِ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا وَ حُجَّتَهُ الْبَالِغَةَ عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَی (1).
**[ترجمه]اختصاص: مفضل نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: امیرالمؤمنین باب اللَّه بود؛ که فقط از آن درب میشد به سوی خدا رفت و راهی به سوی خدا بود که هر که از غیر آن راه رفت، هلاک گردید. و همچنین است در مورد ائمه هدی، یکی پس از دیگری. خداوند آنها را ارکان زمین قرار داده تا اهلش را تکان ندهد و آنها حجت بالغه او هستند بر هر آن کس که روی زمین است و زیر آسمان. - . همان : 21 -
**[ترجمه]
المید الحرکة یقال ماد یمید میدا أی تحرک و زاغ أی جعلهم أرکان الأرض کراهة أن تمید الأرض مع أهلها فتخسف بهم و تغرقهم کما قال تعالی وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ (2) و لا یبعد أن یکون إشارة إلی تأویل الآیة أیضا فقد قیل فیها ذلک فإنه قد یستعار الجبال للعلماء و الحلماء لرزانتهم و ثباتهم و رفعة شأنهم و التجاء الناس إلیهم.
lt;meta info="\\"المید\\" به معنای حرکت است و میگویند: ماد یمید میداً، یعنی حرکت کرد. یعنی خداوند آنها را پایههای زمین قرار داده تا زمین با اهلش حرکت نکند و اهلش را در خود فرو نبرد و غرق نکند. چنانچه خداوند متعال فرمود: «وَأَلْقَی فِی الأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ» - . نحل / 15 - {و
در زمین کوههایی استوار افکند تا شما را نجنباند}. و بعید نیست که این جمله روایت اشاره به تأویل این آیه هم باشد؛ چه این که همین مطلب نیز در تأویل این آیه گفته شده است. گاهی کوهها، به جهت ایستادگی و ثباتشان و نیز بلندی و پناه بردن مردم به آنها، استعاره برای علما و صاحبان حلم قرار میگیرند.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کُلُّنَا نَجْرِی فِی الطَّاعَةِ وَ الْأَمْرِ مَجْرَی وَاحِدٍ وَ بَعْضُنَا أَعْظَمُ مِنْ بَعْضٍ (3).
**[ترجمه]اختصاص: بزنطی روایت کرده، حضرت رضا علیه السلام فرمودند: ما همه از جهت اطاعت و امر در یک مجرا هستیم و بعضی از ما اعلم از بعضی دیگرند. - . اختصاص : 22 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ شَیْ ءٌ یَخْرُجُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِلَّا بَدَأَ بِرَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ بِمَنْ بَعْدَهُ لِیَکُونَ عِلْمُ آخِرِهِمْ مِنْ عِنْدِ أَوَّلِهِمْ وَ لَا یَکُونَ آخِرُهُمْ أَعْلَمَ مِنْ أَوَّلِهِمْ (4).
**[ترجمه]اختصاص: یونس از شخصی دیگر روایت کرده که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: هر چه از جانب خدا خارج شود ابتدا به رسول الله می رسد، سپس به امیرالمؤمنین و سپس به امامان بعدی تا علم آخرین آنها از جانب اولینشان باشد و آخری اعلم از اولی نباشد. - . همان : 267 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ (5) عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ مَوْلَی آلِ سَامٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام
ص: 359
أَنَا وَ أَبُو الْمَغْرَاءِ إِذْ دَخَلَ عَلَیْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ قَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْکَ السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ ثُمَّ اجْتَذَبَهُ وَ أَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ فَقُلْتُ لِأَبِی الْمَغْرَاءِ أَوْ قَالَ لِی أَبُو الْمَغْرَاءِ إِنَّ هَذَا الِاسْمَ مَا کُنْتُ أَرَی أَحَداً یُسَلِّمُ بِهِ إِلَّا عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبَا الصَّبَّاحِ (1) إِنَّهُ لَا یَجِدُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ لِآخِرِنَا مَا لِأَوَّلِنَا (2).
**[ترجمه]اختصاص: اباصباح مولی آل سام نقل کرده، من و ابوالمغرا در محضر حضرت صادق علیه السّلام بودیم
ص: 359
که مردی دهاتی وارد شد و عرض کرد: السّلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمة اللَّه و برکاته. حضرت صادق علیه السلام فرمودند: علیک السّلام و رحمة اللَّه و برکاته. سپس او را به طرف خویش کشیدند و کنار خویش نشاندند.
من به ابوالمغرا گفتم، یا او به من گفت: فکر نمیکنم کسی اینگونه بر غیر از امیرالمؤمنین علی صلوات الله علیه سلام دهد. حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای اباالصباح! هیچ بنده ای حقیقت ایمان را نخواهد چشید مگر اینکه بداند هر چه برای اولین ما است، برای آخرین ما نیز هست. - . همان : 267 و 268 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْأَئِمَّةُ یَتَفَاضَلُونَ قَالَ أَمَّا فِی الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ فَعِلْمُهُمْ فِیهِ سَوَاءٌ وَ هُمْ یَتَفَاضَلُونَ فِیمَا سِوَی ذَلِکَ (3).
**[ترجمه]اختصاص: مالک بن عطیه نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: آیا ائمه بر یکدیگر برتری دارند؟ فرمودند: اما در حلال و حرام، علم همه یکی است، ولی در غیر از این، بعضی بر بعضی دیگر برتری دارند. - . همان : 268 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ الْإِیمَانَ حَتَّی یَعْرِفَ أَنَّهُ یَجْرِی لِآخِرِنَا مَا یَجْرِی لِأَوَّلِنَا وَ هُمْ فِی الطَّاعَةِ وَ الْحُجَّةِ وَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ سَوَاءٌ وَ لِمُحَمَّدٍ وَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَضْلُهُمَا (4).
**[ترجمه]اختصاص: احمد بن عمر حلبی از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که ایشان فرمودند: ایمان بنده کامل نمیشود مگر این که بداند که هر چه برای اول ما جاریست، برای آخرین ما نیز جاری است. ائمه در اطاعت و حجت و حلال و حرام برابرند و محمّد و امیرالمؤمنین علیهما السّلام فضیلتی مخصوص به خود دارند. - . همان -
**[ترجمه]
أَقُولُ رَوَی أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ فِی کِتَابِ الْمَنَاقِبِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیَّ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ سَیِّدُ الْخَلَائِقِ بَعْدِی أَوَّلُنَا کَآخِرِنَا وَ آخِرُنَا کَأَوَّلِنَا (5).
**[ترجمه]میگویم: ابوالحسن محمّد بن احمد بن علی بن حسن بن شاذان در کتاب مناقب با اسناد خود از حبة عرنی و او از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که، رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: من سید اولین و آخرینم و تو ای علی، بهترین خلایق بعد از منی. اولین ما مانند آخرین ماست و آخرین ما مانند اولین ما. - . ایضاح دفائن النواصب : 2 -
**[ترجمه]
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام أَفْضَلُ خَلْقِ اللَّهِ غَیْرِی وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَبُوهُمَا خَیْرٌ مِنْهُمَا وَ إِنَ
ص: 360
فَاطِمَةَ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ إِنَّ عَلِیّاً خَتَنِی (1) وَ لَوْ وَجَدْتُ لِفَاطِمَةَ خَیْراً مِنْ عَلِیِّ لَمْ أُزَوِّجْهَا مِنْهُ (2).
**[ترجمه]ابن عباس نقل کرده، رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: علی بن ابیطالب، غیر از من، بهترین خلق خداست و حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشتند و پدرشان بهتر از آنها است
ص: 360
و فاطمه بهترین زنان جهان است، و علی داماد من است و اگر بهتر از علی برای فاطمه می یافتم، فاطمه را به ازدواج او در نمی آوردم. - . همان -
**[ترجمه]
وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ الْمُحْتَضَرِ، مِنْ کِتَابِ الْمَزَارِ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیلٍ الْحَائِرِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْیَمَانِیِّ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ یُونُسَ بْنِ وَهْبٍ الْقَصْرِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ فَأَتَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَتَیْتُکَ وَ لَمْ أَزُرْ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ بِئْسَ مَا صَنَعْتَ لَوْ لَا أَنَّکَ مِنْ شِیعَتِنَا مَا نَظَرْتُ إِلَیْکَ أَ لَا تَزُورُ مَنْ یَزُورُهُ اللَّهُ (3) مَعَ الْمَلَائِکَةِ وَ یَزُورُهُ الْمُؤْمِنُونَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا عَلِمْتُ ذَلِکَ قَالَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ کُلِّهِمْ وَ لَهُ ثَوَابُ أَعْمَالِهِمْ وَ عَلَی قَدْرِ أَعْمَالِهِمْ فُضِّلُوا (4).
**[ترجمه]حسن بن سلیمان در کتاب محتضر، از از کتاب مزار محمد بن علیل حائری به اسناد خودش از یونس بن وهب قصری نقل کرده، وارد مدینه شدم و به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم؛ عرض کردم: فدایتان شوم! خدمت شما آمدم، ولی امیرالمؤمنین علیه السّلام را زیارت نکردم. فرمودند: کاری بدی کردی، اگر نه این بود که تو از شیعیان مایی، به تو نگاه نمیکردم، چرا کسی را که خدا به همراه ملائکه او را زیارت میکنند - . شاید مراد از زیارت خدا، توجه و عنایت خداوند متعال به مرقد ایشان و محفوف کردن آن با رحمتهایش باشد. - و مؤمنین به زیارتش میروند را زیارت نکردی؟
گفتم: فدایتان شوم، این را نمیدانستم، فرمودند: بدان که امیرالمؤمنین در نزد خدا، از همه ائمه افضل است و ثواب اعمال همه امامان به او میرسد و هر کدام به مقدار اعمالشان برتری دارند. - . المحتضر : 89 -
**[ترجمه]
وَ رَوَی الْکَرَاجُکِیُّ فِی کَنْزِ الْفَوَائِدِ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی مَرْیَمَ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ رَبِّی لَا إِمَارَةَ لِی مَعَهُ وَ أَنَا رَسُولُ رَبِّی لَا إِمَارَةَ مَعِی وَ عَلِیٌّ وَلِیُّ مَنْ کُنْتُ وَلِیَّهُ وَ لَا إِمَارَةَ مَعَهُ (5).
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: عطا از ابن عباس نقل کرده که رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند پروردگار من است، با وجود او من مقام رهبری ندارم و من رسول پروردگارم که به همراه من رهبری نیست و علی ولی همه کسانی است که من ولی اویم و رهبری به همراه او نیست. - . کنز الفوائد : 154 -
**[ترجمه]
قَالَ وَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِیَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنِ ابْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَ مَا أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ بَعْدِی أَفْضَلَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ إِنَّهُ إِمَامُ أُمَّتِی وَ أَمِیرُهَا وَ إِنَّهُ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْهَا مَنِ
ص: 361
اقْتَدَی بِهِ بَعْدِی اهْتَدَی وَ مَنِ اهْتَدَی بِغَیْرِهِ ضَلَّ وَ غَوَی إِنِّی أَنَا النَّبِیُّ الْمُصْطَفَی مَا أَنْطِقُ بِفَضْلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنِ الْهَوَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْمُجْتَبَی عَنِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری (1) وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِیمَا عَدَّ مِنْ عَقَائِدِ الشِّیعَةِ الْإِمَامِیَّةِ وَ یَجِبُ أَنْ یُعْتَقَدَ أَنَّ أَفْضَلَ الْأَئِمَّةِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ أَنَّهُ لَا یَجُوزُ أَنْ یُسَمَّی بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَحَدٌ سِوَاهُ وَ أَنَّ بَقِیَّةَ الْأَئِمَّةِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یُقَالُ لَهُمُ- الْأَئِمَّةُ وَ الْخُلَفَاءُ وَ الْأَوْصِیَاءُ وَ الْحُجَجُ وَ أَنَّهُمْ کَانُوا فِی الْحَقِیقَةِ أُمَرَاءَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُمْ لَمْ یَمْنَعُوا مِنْ هَذَا الِاسْمِ لِأَجْلِ مَعْنَاهُ لِأَنَّهُ حَاصِلٌ (2) عَلَی الِاسْتِحْقَاقِ وَ إِنَّمَا مَنَعُوا مِنْ لَفْظِهِ سِمَةً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (3) وَ أَنَّ أَفْضَلَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَلَدُهُ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ وَ أَفْضَلُ الْبَاقِینَ بَعْدَ الْحُسَیْنِ إِمَامُ الزَّمَانِ الْمَهْدِیُّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بَقِیَّةُ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ عَلَی مَا جَاءَ بِهِ الْأَثَرُ وَ ثَبَتَ فِی النَّظَرِ وَ أَنَّهُ لَا یَتِمُّ الْإِیمَانُ إِلَّا بِمُوَالاةِ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِهِ وَ أَنَّ أَعْدَاءَ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام کُفَّارٌ مُخَلَّدُونَ فِی النَّارِ وَ إِنْ أَظْهَرُوا الْإِسْلَامَ فَمَنْ عَرَفَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام (4) تَوَلَّاهُمْ وَ تَبَرَّأَ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ مَنْ أَنْکَرَهُمْ أَوْ شَکَّ فِیهِمْ أَوْ أَنْکَرَ أَحَدَهُمْ أَوْ شَکَّ فِیهِ أَوْ تَوَلَّی أَعْدَاءَهُمْ أَوْ أَحَدَ أَعْدَائِهِمْ فَهُوَ ضَالٌّ هَالِکٌ بَلْ کَافِرٌ لَا یَنْفَعُهُ عَمَلٌ وَ لَا اجْتِهَادٌ وَ لَا تُقْبَلُ لَهُ طَاعَةٌ وَ لَا تَصِحُّ لَهُ حَسَنَاتٌ وَ أَنْ یُعْتَقَدَ أَنَّ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ مَضَوْا مِنَ الدُّنْیَا وَ هُمْ غَیْرُ عَاصِینَ یُؤْمَرُ بِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی الْجَنَّةِ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ أَنَّ جَمِیعَ الْکُفَّارِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ مَنْ لَمْ تَصِحَّ لَهُ الْأُصُولُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یُؤْمَرُ بِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَی الْجَحِیمِ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ إِنَّمَا یُحَاسَبُ مَنْ خَلَطَ عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً وَ هُمُ الْعَارِفُونَ الْعُصَاةُ (5).
ص: 362
أقول: قد تکلمنا فی کل ذلک فی محالها.
**[ترجمه]کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة: ابن عباس روایت کرده، رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: آسمان سایه نیافکنده و زمین در بر نگرفته کسی را که پس از من از علی بن ابیطالب افضل باشد؛ او امام امت من و امیر آنهاست، و او وصی من و جانشین من بر امت است،
ص: 361
هر که پس از من به او اقتدا کند، هدایت یافته و هر که از دیگری هدایت گیرد، گمراه و فریب خورده است. من پیامبر برگزیده ام و از روی هوا، سخن از فضل علی نمیگویم، این وحی خدا است که روحالامین از جانب خدایی که مالک هر چه در آسمان ها و زمین و بین آن دو و زیر آسمان است، آورده است. - . همان: 208 -
صدوق رحمة اللَّه علیه، در چیزهایی که از عقاید شیعه امامی شمرده، گفته است: واجب است اعتقاد به این که با فضیلتترین ائمه، امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام است و جایز نیست هیچ کس را جز او به نام امیرالمؤمنین نامید و به بقیه امامان صلوات الله علیهم، ائمه و خلفا و اوصیاء و حجج گفته میشوند. آنها نیز در حقیقت، امیران مؤمنین هستند و به خاطر معنای این کلمه نیست که از خواندنشان به این اسم جلوگیری کرده اند؛ چون تمام ائمه استحقاق این معنی را دارند، فقط به این جهت از نامیدنشان به این لفظ منع کرده اند تا این نام علامتی برای امیرالمؤمنین علیه السّلام باشد. - . تا این نام حشمتی برای امیرالمؤمنین علیهم السلام باشد. -
پس از امیرالمؤمنین علیه السلام، افضل ائمه فرزندش حسن است و سپس حسین پس از حسین از میان سایر ائمه بعد از حسین، افضل آنها امام زمان، مهدی صلی الله علیه و آله است و سپس بقیه ائمه بعد از او هستند چنانچه روایات حاکی از این است و دلیل نظری نیز شاهد بر همین است. و ایمان تکمیل نمیشود مگر با دوستی اولیاء خدا و دشمنی با دشمنان خدا.
دشمنان ائمه علیهم السلام، گر چه اظهار اسلام نمایند، کافرند و جاودانه در آتش. هر کسی خدا و رسولش و ائمه علیهم السلام - . در مصدر: ائمه دوازدهگانه علیهم السلام - را بشناسد، آنها را دوست بدارد و از دشمنانشان بیزار شود، مؤمن است و هر که آنها را انکار نماید یا در آنها شک کند، یا یکی از ایشان را منکر شود و یا شک در او بکند، یا دشمنان آنها یا یکی از دشمنان ایشان را دوست بدارد، گمراه است و هلاک شده است، بلکه کافر است، عمل و کوشش او پذیرفته نمی شود و اطاعت او مقبول نیست و حسنات و کارهای نیکش ناصحیح است. و باید معتقد بود که مؤمنینی که بدون گناه از دنیا رفته اند، روز قیامت بدون حساب رهسپار بهشت میشوند و تمام کفار و مشرکین و مؤمنینی که اصول دین آنها صحیح نیست، روز قیامت بدون حساب رهسپار جهنم میشوند. و فقط کسانی محاسبه میشوند که عمل صالح را با عمل بد مخلوط کرده باشد و آنها کسانی هستند که میدانند و گناه میکنند. - . کنز الفوائد: 112 – 114. گویا مصنف حدیث را با اختصار نقل کرده است. -
ص: 362
میگویم: ما همه این مسائل را در جای خود گفتیم.
**[ترجمه]
وَ رَوَی الشَّیْخُ حَسَنُ بْنُ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ الْمُحْتَضَرِ، مِنْ کِتَابِ السَّیِّدِ حَسَنِ بْنِ کَبْشٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْمُفِیدِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی اخْتَارَ مِنَ الْأَیَّامِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ مِنَ الشُّهُورِ شَهْرَ رَمَضَانَ وَ مِنَ اللَّیَالِی لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ اخْتَارَ مِنَ النَّاسِ الْأَنْبِیَاءَ وَ الرُّسُلَ وَ اخْتَارَنِی مِنَ الرُّسُلِ وَ اخْتَارَ مِنِّی عَلِیّاً وَ اخْتَارَ مِنْ عَلِیٍّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ اخْتَارَ مِنَ الْحُسَیْنِ الْأَوْصِیَاءَ یَمْنَعُونَ عَنِ التَّنْزِیلِ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأَوُّلَ الْجَاهِلِینَ (1) تَاسِعُهُمْ بَاطِنُهُمْ ظَاهِرُهُمْ قَائِمُهُمْ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ (2).
**[ترجمه]حسن بن سلیمان در کتاب محتضر از کتاب حسن بن کبش از مفید، از ابابصیر، از حضرت صادق علیه السّلام وایشان از پدرانشان نقل میکنند که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند از بین روزها، جمعه را انتخاب کرد و از بین ماه ها، ماه رمضان را و از بین شب ها، شب قدر را و از بین مردم، انبیاء و رسل را و از بین رسل، مرا انتخاب نمود و از من، علی را برگزید و از علی، حسن و حسین و از حسین، اوصیاء را که از قرآن دفاع میکنند تا غالیان تحریف نکنند - . در مصدر: تا گمراهان تحریف نکنند - و مبطلین به نفع خود معنا ننمایند و جاهلان تأویل نکنند، نهمی آنها باطن و ظاهر ایشان است و قائم آنهاست و او از همه آنها برتر است. - . المحتضر : 159 و 160 -
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیُّمَا أَفْضَلُ الْحَسَنُ أَمِ الْحُسَیْنُ فَقَالَ إِنَّ فَضْلَ أَوَّلِنَا یَلْحَقُ بِفَضْلِ آخِرِنَا وَ فَضْلَ آخِرِنَا یَلْحَقُ بِفَضْلِ أَوَّلِنَا وَ کُلٌّ لَهُ فَضْلٌ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَسِّعْ عَلَیَّ فِی الْجَوَابِ فَإِنِّی وَ اللَّهِ مَا سَأَلْتُکَ إِلَّا مُرْتَاداً (3) فَقَالَ نَحْنُ مِنْ شَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ بَرَأَنَا اللَّهُ مِنْ طِینَةٍ وَاحِدَةٍ فَضْلُنَا مِنَ اللَّهِ وَ عِلْمُنَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ نَحْنُ أُمَنَاؤُهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِهِ وَ الْحُجَّابُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ أَزِیدُکَ یَا زَیْدُ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ خَلْقُنَا وَاحِدٌ وَ عِلْمُنَا وَاحِدٌ وَ فَضْلُنَا وَاحِدٌ وَ کُلُّنَا وَاحِدٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ أَخْبِرْنِی (4) بِعِدَّتِکُمْ فَقَالَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ هَکَذَا حَوْلَ عَرْشِ رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ فِی مُبْتَدَإِ خَلْقِنَا أَوَّلُنَا مُحَمَّدٌ وَ أَوْسَطُنَا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنَا مُحَمَّدٌ (5).
ص: 363
**[ترجمه]باز از همان کتاب، از زید شحام نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: کدامیک افضلند؛ حسن یا حسین؟ فرمودند: فضیلت اولین ما به فضیلت آخرین ما ملحق می شود و فضیلت آخرین ما به فضیلت اولین ما ملحق می شود و هر کدام را فضلی مخصوص به خود است. عرض کردم: فدایتان شوم! جواب من را بیشتر توضیح بفرمایید، به خدا قسم من چون جویای فضل و منقبت شما هستم سؤال میکنم. فرمودند: ما از شجره طیبه هستیم، خدا ما را از یک طینت به وجود آورد، فضل ما از خدا و علم ما از پیش اوست، ما امین خدا بر خلقش و دعوتکنندگان به دین او و واسطههای بین خدا و مردم هستیم.
ای زید! باز هم بگویم؟ عرض کردم: آری. فرمودند: خلقت ما یکی و علم ما یکی و فضل ما یکی است و همه در نزد خداوند متعال یکسانیم. عرض کردم: بفرمائید چند نفر هستید؟ فرمودند: ما دوازده نفریم، در ابتدای خلقتمان نیز در اطراف عرش پروردگارمان عزّ و جلّ همینطور بودیم، اولین ما محمّد، وسطی ما نیز محمّد و آخرین ما نیز محمّد است. - . همان : 159 و 160 -
ص: 363
**[ترجمه]
الکهف: «قالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً قالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً قالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً»(67-70) إلی آخر القصة.
**[ترجمه]«قالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً *وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً * قالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً * قالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً» - . کهف / 67 - 70 -
{گفت تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی * و چگونه می توانی بر چیزی که به شناخت آن احاطه نداری صبر کنی * گفت ان شاء الله مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری تو را نافرمانی نخواهم کرد * گفت اگر مرا پیروی می کنی پس از چیزی سؤال مکن تا [خود] از آن با تو سخن آغاز کنم}
**[ترجمه]
أقول: فی هذه القصة تنبیه لمن عقل و تفکر للتسلیم فی کل ما روی من أقوال أهل البیت علیهم السلام و أفعالهم مما لا یوافق عقول عامة الخلق و تأباه أفهامهم و عدم المبادرة إلی ردها و إنکارها و قد مر فی باب التسلیم و فضل المسلمین ما فیه کفایة لمن له قلب أو ألقی السمع و هو شهید.
**[ترجمه]در این داستان توجه و تنبیهی برای هر عاقل و متفکری است تا در برابر چیزهایی که از اقوال و افعال اهل بیت علیهم السلام روایت شده ولی موافق عقل مردم عامی نیست و نمی توانند آن را با فکر خود بپذیرند، تسلیم شود و فوراً آن را رد نکند و انکار ننماید. در بخش تسلیم و فضیلت تسلیمشدهگان، به مقداری که برای هر صاحبدل و حقنیوشی که خودش به گواهی ایستاده کافی باشد، گفته شد.
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنِ ابْنِ عِیسَی بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا جَاءَکُمْ مِنَّا مِمَّا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ فِی الْمَخْلُوقِینَ وَ لَمْ تَعْلَمُوهُ وَ لَمْ تَفْهَمُوهُ فَلَا تَجْحَدُوهُ وَ رُدُّوهُ إِلَیْنَا وَ مَا جَاءَکُمْ عَنَّا مِمَّا لَا یَجُوزُ أَنْ تَکُونَ فِی الْمَخْلُوقِینَ فَاجْحَدُوهُ وَ لَا تَرُدُّوهُ إِلَیْنَا (1).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات: مفضل روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: اگر از ما چیزی به شما رسید که ممکن است از مخلوقات سر بزند ولی شما به آن علم ندارید و آن را نمی فهمید، انکارش نکنید آن را به خودمان بازگردانید. و اما اگر چیزی از ما به شما رسید که برای مخلوقات امکان ندارد، انکارش کنید و به ما بازنگردانید. - . مختصر بصائر الدرجات : 91 و 92 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ (2) وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَسْتَکْمِلَ الْإِیمَانَ فَلْیَقُلْ الْقَوْلُ مِنِّی فِی جَمِیعِ الْأَشْیَاءِ قَوْلُ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فِیمَا أَسَرُّوا وَ فِیمَا أَعْلَنُوا وَ فِیمَا بَلَغَنِی وَ فِیمَا لَمْ یَبْلُغْنِی (3).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات: یحیی بن زکریا نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: هر که خشنود می شود که ایمانش کامل شود، بگوید: سخن من در تمام چیزها، سخن آل محمّد علیهم السّلام است؛ چه در مورد چیزهایی که پنهان کرده اند و چه چیزهایی که آشکار نموده اند و چه به من رسیده باشد و چه به من نرسیده باشد. - . همان : 93 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنِ ابْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ غَیْرِهِمَا عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ
ص: 364
هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام مَا تَقُولُ فِیمَنْ أَخَذَ عَنْکُمْ عِلْماً فَنَسِیَهُ قَالَ لَا حُجَّةَ عَلَیْهِ إِنَّمَا الْحُجَّةُ عَلَی مَنْ سَمِعَ مِنَّا حَدِیثاً فَأَنْکَرَهُ أَوْ بَلَغَهُ فَلَمْ یُؤْمِنْ بِهِ وَ کَفَرَ فَأَمَّا النِّسْیَانُ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْکُمْ (1).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات: ابن طریف نقل کرده،
ص: 364
به حضرت باقر علیه السّلام عرض کردم: در مورد کسی که از شما چیزی فراگیرد و بعد فراموش کند، چه میفرمایید؟ فرمودند: ایرادی بر او نیست، ایراد بر کسی است که از ما چیزی بشنود و انکارش کند، یا چیزی از ما به او برسد و به آن ایمان نیاورد و کافر گردد. اما فراموشی، (تبعاتش) از شما برداشته شده است. - . همان : 93 و 94 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ الْخَشَّابِ وَ الْیَقْطِینِیِّ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنِ الْحَضْرَمِیِّ عَنِ الْحَجَّاجِ الْخَیْبَرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا نَکُونُ فِی الْمَوْضِعِ فَیُرْوَی عَنْکُمُ الْحَدِیثُ الْعَظِیمُ فَیَقُولُ بَعْضُنَا لِبَعْضٍ الْقَوْلُ قَوْلُهُمْ فَیَشُقُّ ذَلِکَ عَلَی بَعْضِنَا فَقَالَ کَأَنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ إِمَاماً یُقْتَدَی بِکَ أَوْ بِهِ مَنْ رَدَّ إِلَیْنَا فَقَدْ سَلِمَ (2).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات: حجاج خیبری نقل کرده، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: ما در جایی هستیم، حدیثی عجیب و بزرگی از شما نقل می شود، بعضی به بعضی دیگر میگویند: این سخن، سخن آنهاست. ولی بر بعضی گران می آید. فرمودند: تو خود گویا مایلی امام باشی و به تو اقتدا کنند، یا از آن بعض دیگر اقتدا کنند، هر کس به ما برگرداند، در امان است. - . همان -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنْ أَحْمَدَ وَ عَبْدِ اللَّهِ ابْنَیْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا (3) قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ وَ یَجْرِی فِیمَنِ اسْتَقَامَ مِنْ شِیعَتِنَا وَ سَلَّمَ لِأَمْرِنَا وَ کَتَمَ حَدِیثَنَا عِنْدَ عَدُوِّنَا (4) تَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَائِکَةُ بِالْبُشْرَی مِنَ اللَّهِ بِالْجَنَّةِ وَ قَدْ وَ اللَّهِ مَضَی أَقْوَامٌ کَانُوا عَلَی مِثْلِ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الدِّینِ اسْتَقَامُوا وَ سَلَّمُوا لِأَمْرِنَا وَ کَتَمُوا حَدِیثَنَا وَ لَمْ یُذِیعُوهُ عِنْدَ عَدُوِّنَا وَ لَمْ یَشُکُّوا فِیهِ کَمَا شَکَکْتُمْ فَاسْتَقْبَلَتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ بِالْبُشْرَی مِنَ اللَّهِ بِالْجَنَّةِ (5).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات: ابابصیر نقل کرده، حضرت صادق علیه السلام در مورد آیه: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا» - . فصلت / 30 - {در حقیقت کسانی که گفتند پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید} فرمودند: آنها ائمه علیهم السّلام هستند. این سخن در مورد آن دسته از شیعیان ما که استوارند و تسلیم فرمان مایند و حدیث ما را از دشمنان ما مکتوم میدارند نیز جاری است، ملائکه از جانب خدا با مژده بهشت به استقبال آن ها می آیند. به خدا قسم گروهی بودند که درگذشتند که مثل شما در دین استقامت ورزیدند و تسلیم امر ما بودند و حدیث ما را کتمان کردند و آن را افشا ننمودند و در آن شک نکردند با اینکه شما شک کردید، ملائکه با مژده بهشت از سوی خدا به استقبال آنها رفتند. - . مختصر بصائر الدرجات : 96 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ (6) عَنِ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ أَحَبَّ أَصْحَابِی إِلَیَّ أَفْقَهُهُمْ وَ أَوْرَعُهُمْ (7) وَ أَکْتَمُهُمْ لِحَدِیثِنَا وَ إِنَّ أَسْوَأَهُمْ عِنْدِی حَالًا وَ أَمْقَتَهُمْ إِلَیَّ الَّذِی إِذَا سَمِعَ الْحَدِیثَ یُنْسَبُ إِلَیْنَا
ص: 365
وَ یُرْوَی عَنَّا فَلَمْ یَحْتَمِلْهُ قَلْبُهُ وَ اشْمَأَزَّ مِنْهُ جَحَدَهُ وَ أَکْفَرَ مَنْ دَانَ بِهِ وَ لَا یَدْرِی لَعَلَّ الْحَدِیثَ مِنْ عِنْدِنَا خَرَجَ وَ إِلَیْنَا أُسْنِدَ فَیَکُونُ بِذَلِکَ خَارِجاً مِنْ دِینِنَا (1).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات: حذاء نقل کرده، از حضرت باقر علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: محبوبترین اصحاب نزد من کسی است که فقیه تر و باورع تر - . در مصدر: و امانتدارتر - و در مورد احادیث ما کتومتر باشد، و بدترین و مبغوض ترین آنها نزد من کسی است که هر گاه حدیثی بشنود که به ما نسبت داده شده
ص: 365
و قلبش تحمل آن را نداشته باشد و ناراحت شود، آن را انکار کند و کسی که آن را پذیرفته را کافر بداند، در حالی که او نمیداند؛ شاید حدیث از ما باشد و مستند به ماست. با همین کارش از دین ما خارج می شود. - . مختصر بصائر الدرجات : 98 -
**[ترجمه]
خص، منتخب البصائر یج، الخرائج و الجرائح عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ السَّیِّدِ أَبِی الْبَرَکَاتِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْجَوْزِیِّ (2) عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ حَدِیثَ آلِ مُحَمَّدِ عَظِیمٌ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یُؤْمِنُ بِهِ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ فَمَا وَرَدَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَدِیثِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَانَتْ لَهُ قُلُوبُکُمْ وَ عَرَفْتُمُوهُ فَاقْبَلُوهُ وَ مَا اشْمَأَزَّتْ لَهُ قُلُوبُکُمْ وَ أَنْکَرْتُمُوهُ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی الْعَالِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا الْهَالِکُ أَنْ یُحَدِّثَ أَحَدُکُمْ بِالْحَدِیثِ أَوْ بِشَیْ ءٍ لَا یَحْتَمِلُهُ فَیَقُولَ وَ اللَّهِ مَا کَانَ هَذَا وَ اللَّهِ مَا کَانَ هَذَا وَ الْإِنْکَارُ لِفَضَائِلِهِمْ هُوَ الْکُفْرُ (3).
**[ترجمه]مختصر بصائر الدرجات، خرائج: جابر روایت کرده، حضرت باقر علیه السّلام فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: حدیث آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله بزرگ، مشکل و بس دشوار است، که جز فرشته مقرب یا نبی مرسل یا بنده ای که خدا دل او را برای ایمان آزموده باشد، به آن ایمان نمی آورد. پس هر چه از احادیث آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله بر شما وارد شد و دلتان آن را پذیرفت و آن را فهمیدید قبول کنید، اما آن چه دلتان را خوش نیامد و آن را انکار میکردید، به خدا و رسول و عالم آل محمّد صلی اللَّه علیه و آله و علیهم برگردانید. همانا هلاکشده کسی است که اگر کسی برایش حدیثی نقل کند و او تاب تحمل آن را نداشته باشد، بگوید: به خدا این طور نیست، به خدا این طور نیست. انکار فضائل آنها کفر است. - . مختصر بصائر الدرجات: 106 و 107 ، الخرائج و الجرائح : 247 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنِ الْأَسْوَدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام یَا أَسْوَدَ بْنَ سَعِیدٍ إِنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ کُلِّ أَرْضٍ تُرّاً مِثْلَ تُرِّ الْبِنَاءِ فَإِذَا أُمِرْنَا فِی الْأَرْضِ بِأَمْرٍ جَذَبْنَا ذَلِکَ التُّرَّ فَأَقْبَلَتِ الْأَرْضُ (4) بِقَلِیبِهَا وَ أَسْوَاقِهَا وَ دُورِهَا حَتَّی تُنْفَذَ (5) فِیهَا مَا نُؤْمَرُ بِهِ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی (6).
یج، الخرائج و الجرائح عن الأسود مثله
ص: 366
**[ترجمه]اختصاص، بصائرالدرجات: اسود بن سعید نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام به من فرمودند: ای اسود بن سعید! بین من و بین هر زمینی یک رشته ای مانند رشته نخ بناها وجود دارد؛ زمانی که دستوری در مورد زمینی داشته باشم آن رشته نخ را میکشم، آن زمین با چاه ها و بازارها و خانه هایش جلو می آید تا آن چه ما به دستور خداوند به آن زمین امر میکنیم، اجرا شود. - . اختصاص : 323 و 324 ، بصائر الدرجات : 120 و 121 -
خرائج نیز، مانند همین را از اسود نقل کرده است.
ص: 366
**[ترجمه]
فی القاموس التر بالضم الخیط یقدر به البناء و قال القلیب البئر أو العادیة القدیمة منها و یؤنث و الجمع أقلبة و قلب و قلب.
**[ترجمه]فی القاموس التر بالضم الخیط یقدر به البناء و قال القلیب البئر أو العادیة القدیمة منها و یؤنث و الجمع أقلبة و قلب و قلب.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ الْقُمِّیِّ عَنْ إِدْرِیسَ (1) عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَمَنِ الدُّنْیَا عِنْدَهُ بِمِثْلِ هَذِهِ وَ عَقَدَ بِیَدِهِ عَشَرَةً (2).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: ادریس نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که میفرمودند: از ما اهل بیت کسانی هستند که دنیا در نزد آنها مانند این است؛ و با دست خود دایرهای را ترسیم کردند. - . اختصاص : 326 ، بصائر الدرجات : 121 -
**[ترجمه]
عقد العشرة بحساب العقود هو أن تضع رأس ظفر السبابة علی مفصل أنملة الإبهام لیصیر الإصبعان معا کحلقة مدورة أی الدنیا عند الإمام علیه السلام کهذا الحلقة فی أن له أن یتصرف فیها بإذن الله تعالی کیف شاء أو فی علمه بما فیها و أحاطته بها.
**[ترجمه]با دست خود دایره ای را تشکیل داد؛ به این صورت که سر انگشت سبابه را بر مفصل یکی از بندهای انگشت شست قرار دادند، تا این دو انگشت به کمک هم مانند حلقهای گرد درآیند. یعنی دنیا در نزد امام مانند این حلقه است در اینکه میتواند به اذن خداوند متعال در آن هر تصرفی را که میخواهد بنماید. و یا منظور این است که، دنیا در نزد امام مانند این حلقه است از این جهت که به هر چه در آن است علم دارد و به آن احاطه کامل دارد.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُوسَی بْنِ طَلْحَةَ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجُعْفِیِّ (3) قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الرِّضَا علیه السلام وَ مَعِی صَحِیفَةٌ أَوْ قِرْطَاسٌ فِیهِ عَنْ جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ الدُّنْیَا مُثِّلَتْ (4) لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ فِی مِثْلِ فِلْقَةِ الْجَوْزَةِ فَقَالَ یَا حَمْزَةُ ذَا وَ اللَّهِ حَقٌّ فَانْقُلُوهُ إِلَی أَدِیمٍ (5).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: عبد اللَّه جعفی نقل کرده، به محضر حضرت رضا علیه السّلام رسیدم و به دست خود کتابچه یا ورقی کاغذ داشتم که در آن نوشته بود: از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که: دنیا نزد امام به مانند قطعهای از گردوست. ایشان فرمودند: ای حمزه! به خدا قسم این حقیقت دارد، این حدیث را روی پوست دباغی شده بنویسید. - . اختصاص : 217 ، بصائر الدرجات : 121 -
**[ترجمه]
الفلقة بالکسر القطعة و الأدیم الجلد المدبوغ.
**[ترجمه]الفلقة بالکسر القطعة و الأدیم الجلد المدبوغ.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الدُّنْیَا تَمَثَّلَ لِلْإِمَامِ فِی مِثْلِ فِلْقَةِ
ص: 367
الْجَوْزِ فَمَا یَعْرِضُ (1) لِشَیْ ءٍ مِنْهَا وَ إِنَّهُ لَیَتَنَاوَلُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا کَمَا یَتَنَاوَلُ أَحَدُکُمْ مِنْ فَوْقِ مَائِدَتِهِ مَا یَشَاءُ فَلَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِنْهَا شَیْ ءٌ (2).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: سماعة بن مهران روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: دنیا برای امام مانند قطعهای گردوست؛
ص: 367
چیزی از دنیا از امام پوشیده نمیماند و او طوری از اطراف بر دنیا تسلط دارد، که یکی از شما بر سر سفرهاش نشسته و هر چه بخواهد بر میدارد. پس هیچ چیز از اختیار او خارج نیست. - . همان -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: کَتَبْتُ فِی ظَهْرِ قِرْطَاسٍ أَنَّ الدُّنْیَا مُمَثَّلَةٌ لِلْإِمَامِ کَفِلْقَةِ الْجَوْزَةِ فَدَفَعْتُهُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ أَصْحَابَنَا رَوَوْا حَدِیثاً مَا أَنْکَرْتُهُ غَیْرَ أَنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْکَ قَالَ فَنَظَرَ فِیهِ ثُمَّ طَوَاهُ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ قَدْ شَقَّ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ هُوَ حَقٌّ فَحَوِّلْهُ فِی أَدِیمٍ (3).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: حمزة بن عبدالله جعفری نقل کرده، بر روی کاغذی نوشتم: دنیا برای امام چون قطعهای گردوست. و آن را به حضرت ابوالحسن علیه السلام دادم و گفتم: فدایتان شوم! اصحاب ما حدیثی نقل میکنند که من منکرش نیستم، ولی دوست دارم آن را از خود شما بشنوم. ایشان نگاهی بر کاغذ انداختند و سپس آن را پیچیدند، طوری که من گمان کردم این درخواست من بر ایشان سخت آمد. سپس فرمودند: حقیقت دارد، آن را روی پوست دباغی شده بنویسید. - . همان -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْکَلْبِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَیْثُ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلِ الْیَمَنِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا یَمَانِیُّ أَ فِیکُمْ عُلَمَاءُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَیَّ شَیْ ءٍ یَبْلُغُ مِنْ عِلْمِ عُلَمَائِکُمْ قَالَ إِنَّهُ لَیَسِیرُ فِی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ مَسِیرَةَ شَهْرَیْنِ یَزْجُرُ الطَّیْرَ وَ یَقْفُو الْآثَارَ فَقَالَ لَهُ فَعَالِمُ الْمَدِینَةِ أَعْلَمُ مِنْ عَالِمِکُمْ قَالَ فَأَیَّ شَیْ ءٍ یَبْلُغُ مِنْ عِلْمِ عَالِمِکُمْ بِالْمَدِینَةِ قَالَ إِنَّهُ یَسِیرُ فِی صَبَاحٍ وَاحِدٍ مَسِیرَةَ سَنَةٍ کَالشَّمْسِ إِذَا أُمِرَتْ إِنَّهَا (4) الْیَوْمَ غَیْرُ مَأْمُورَةٍ وَ لَکِنْ إِذَا أُمِرَتْ تَقْطَعُ اثْنَیْ عَشَرَ شَمْساً وَ اثْنَیْ عَشَرَ قَمَراً وَ اثْنَیْ عَشَرَ مَشْرِقاً وَ اثْنَیْ عَشَرَ مَغْرِباً وَ اثْنَیْ عَشَرَ بَرّاً وَ اثْنَیْ عَشَرَ بَحْراً وَ اثْنَیْ عَشَرَ عَالَماً قَالَ فَمَا بَقِیَ فِی یَدَیِ الْیَمَانِیِّ فَمَا دَرَی مَا یَقُولُ وَ کَفَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام (5).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: ابان بن تغلب نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که مردی از علمای یمن وارد شد؛ امام علیه السّلام به او فرمودند: ای مرد یمانی! آیا در میان شما دانشمندانی هم وجود دارند؟ آن مرد عرض کرد: آری. امام فرمودند: علم دانشمندان شما تا کجا میرسد؟ عرض کرد: او در یک شب، به قدر دو ماه راه طی میکند و فال پرنده میگیرد و نتایجش را میگوید. امام فرمودند: پس عالم مدینه، از دانشمند شما داناتر است. مرد پرسید: علم عالم شما در مدینه تا کجا میرسد؟ فرمودند: اگر امر کنی، او در یک صبحدم به اندازه یک سال مسیر خورشید راه میرود. او امروز امری ندارد، ولی اگر امر کنی، او به اندازه مسیر دوازده خورشید و دوازده ماه ودوازده مشرق و دوازده مغرب و دوازده بیابان و دوازده دریا و دوازده عالَم را میپیماید. دیگر چیزی در دستان یمانی نماند و نمیدانست چه بگوید. و امام علیه السلام دیگر ادامه ندادند. - . اختصاص : 318 و 319 ، بصائر الدرجات : 118 و 119 -
**[ترجمه]
فی القاموس زجر الطائر تفأل به و تطیر فنهره و الزجر العیافة
ص: 368
و التکهن و فی النهایة الزجر للطیر هو التیمن و التشؤم و التفؤل لطیرانها کالسانح و البارح و هو نوع من الکهانة و العیافة.
**[ترجمه]فی القاموس زجر الطائر تفأل به و تطیر فنهره و الزجر العیافة
ص: 368
و التکهن و فی النهایة الزجر للطیر هو التیمن و التشؤم و التفؤل لطیرانها کالسانح و البارح و هو نوع من الکهانة و العیافة.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَقَالَ لَهُ یَا أَخَا أَهْلِ الْیَمَنِ عِنْدَکُمْ عُلَمَاءُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا بَلَغَ مِنْ عِلْمِ عَالِمِکُمْ قَالَ یَسِیرُ فِی لَیْلَةٍ مَسِیرَةَ شَهْرَیْنِ (1) یَزْجُرُ الطَّیْرَ وَ یَقْفُو الْأَثَرَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَالِمُ الْمَدِینَةِ أَعْلَمُ مِنْ عَالِمِکُمْ قَالَ فَمَا (2) بَلَغَ مِنْ عِلْمِ عَالِمِ الْمَدِینَةِ قَالَ یَسِیرُ فِی سَاعَةٍ مِنَ النَّهَارِ مَسِیرَةَ الشَّمْسِ سَنَةً حَتَّی یَقْطَعَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ (3) عالما (عَالَمٍ) مِثْلَ عَالَمِکُمْ هَذَا مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ وَ لَا إِبْلِیسَ قَالَ فَیَعْرِفُونَکُمْ قَالَ نَعَمْ مَا افْتَرَضَ عَلَیْهِمْ إِلَّا وَلَایَتَنَا وَ الْبَرَاءَةَ مِنْ عَدُوِّنَا (4).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: ابان بن تغلب نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السلام بودم که مردی از اهالی یمن وارد شد؛ حضرت به او فرمودند: ای برادر یمنی! آیا پیش شما دانشمندی هم وجود دارد؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمودند: علم عالم شما تا کجا میرسد؟ عرض کرد: در یک شب مسیر دو ماه را میرود و با پرنده فال میگیرد و نتیجهاش را میگوید. امام علیه السلام فرمودند: عالم مدینه از عالم شما، عالمتر است. عرض کرد: علم عالم مدینه تا کجا میرسد؟ حضرت فرمودند: در یک ساعت از روز، مسیر یک سال خورشید را میپیماید تا این که دوازده هزار دنیای - . در اختصاص، دوازده دنیا آمده است. میگویم: شاید به قرینه حدیث قبلی همین صحیح باشد. - به اندازه دنیای شما را میپیماید. نمیدانند که خدا آدم را آفرید و نیز ابلیس را. عرض کرد: به شما یاد دادهاند؟ فرمودند: آری، چیزی جز ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما بر آنها واجب نشده است. - . اختصاص : 319 ، بصائر الدرجات : 119 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا مِنَّا صَلَّی الْعَتَمَةَ بِالْمَدِینَةِ وَ أَتَی قَوْمَ مُوسَی فِی شَیْ ءٍ تَشَاجَرَ بَیْنَهُمْ وَ عَادَ مِنْ لَیْلَتِهِ وَ صَلَّی الْغَدَاةَ بِالْمَدِینَةِ (5).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: داود بن فرقد روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: مردی از ما نماز شب را در مدینه خواند و پیش قوم موسی رفت تا اختلافی که بین آنها بود را رفع کند. همان شب برگشت و نماز صبح را در مدینه خواند. - . اختصاص : 315 ، بصائر الدرجات : 117 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّیَّاتِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کُنْتُ یَوْماً عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام جَالِساً فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ لِی یَا جَابِرُ أَ لَکَ حِمَارٌ فَیَقْطَعَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فِی لَیْلَةٍ فَقُلْتُ لَهُ لَا جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ إِنِّی لَأَعْرِفُ رَجُلًا بِالْمَدِینَةِ لَهُ حِمَارٌ یَرْکَبُهُ فَیَأْتِی الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فِی لَیْلَةٍ (6).
ص: 369
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: جابر نقل کرده، در محضر امام باقر علیه السّلام نشسته بودم رو به من نمودند و فرمودند: ای جابر! آیا الاغی داری که بین مشرق و مغرب را در یک شب طی کند؟ عرض کردم: نه فدایتان شوم! فرمودند: من مردی در مدینه میشناسم که الاغی دارد که سوار آن می شود و در یک شب از مشرق و مغرب میگذرد. - . اختصاص : 319 ، بصائر الدرجات : 117 -
ص: 369
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الْأَوْصِیَاءَ لَتُطْوَی لَهُمُ الْأَرْضُ وَ یَعْلَمُونَ مَا عِنْدَ أَصْحَابِهِمْ (1).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: ابابصیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: زمین برای اوصیاء در هم پیچیده می شود، و ایشان از آنچه در نزد اصحابشان است باخبرند. - . اختصاص : 316 و 317 ، بصائر الدرجات : 117 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات الْحَجَّالُ عَنِ اللُّؤْلُؤِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُهُ (2) یَقُولُ إِنِّی لَأَعْرِفُ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ أَخَذَ قَبْلَ أَنْطَاقِ (3) الْأَرْضِ إِلَی الْفِئَةِ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ (4) لِمُشَاجَرَةٍ کَانَتْ بَیْنَهُمْ فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ وَ رَجَعَ (5).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: محمد بن مسلم نقل کرده، شنیدم که میفرمودند: من مردی از اهل مدینه را میشناسم که قبل از أنطاق زمین - . در مصدر: قبل از انطباق زمین - به گروهی میرسد که خداوند در کتابش فرموده است: «وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ» - . اعراف / 159 - {و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حق راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند}، مشاجرهای بین آنها در گرفته که بین آنها را صلح میدهد و باز میگردد.
**[ترجمه]
قوله علیه السلام قبل أنطاق الأرض کأنه جمع النطاق و المراد بها الجبال التی أحیطت بالأرض کالمنطقة و قد عبر فی بعض الأخبار عن جبل قاف بالنطاقة الخضراء و فی بعض النسخ قبل انطباق الأرض أی من جهة انطباق الأرض بعضها علی بعض کنایة عن طیها و الأول أظهر.
lt;meta info="\\"قبل از أنطاق زمین\\" گویا أنطاق جمع نطاق است و مراد از آن کوههایی است که مانند کمربند زمین را احاطه کردهاند. در بعضی از اخبار از کوه قاف، تعبیر به نطاقه خضراء شده است. و در بعضی از نسخهها \\"قبل از انطباق زمین\\" آمده است که یعنی از جهت انطباق بعضی از قسمتهای زمین بر بعضی دیگر و کنایه از طی کردن زمین است. اولی ظهور بیشتری دارد.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا مِنَّا أَتَی قَوْمَ مُوسَی فِی شَیْ ءٍ کَانَ بَیْنَهُمْ فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَمَرَّ بِرَجُلٍ مَعْقُولٍ عَلَیْهِ ثِیَابٌ مُسُوحٌ مَعَهُ عَشَرَةٌ مُوَکَّلِینَ بِهِ یَسْتَقْبِلُونَ بِهِ فِی الشِّتَاءِ الشِّمَالَ وَ یَصُبُّونَ عَلَیْهِ الْمَاءَ الْبَارِدَ وَ یُسْتَقْبَلُ بِهِ فِی الْحَرِّ عَیْنَ الشَّمْسِ یُدَارُ بِهِ مَعَهَا حَیْثُمَا دَارَتْ وَ یُوقَدُ حَوْلَهُ النِّیرَانُ کُلَّمَا مَاتَ مِنَ الْعَشَرَةِ وَاحِدٌ أَضَافَ أَهْلُ الْقَرْیَةِ إِلَیْهِ (6) آخَرَ فَالنَّاسُ یَمُوتُونَ وَ الْعَشَرَةُ لَا یَنْقُصُونَ فَقَالَ (7) مَا أَمْرُکَ قَالَ إِنْ کُنْتَ عَالِماً فَمَا أَعْرَفَکَ بِی
ص: 370
قَالَ عَلَاءٌ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ یَرْوُونَ أَنَّهُ ابْنُ آدَمَ وَ یَرْوُونَ أَنَّهُ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام (1) کَانَ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ (2).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: یونس بن یعقوب روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: مردی از ما نزد قوم موسی رفت و در چیزی که در آن اختلاف داشتند، بینشان صلح داد. از کنار مردی گذشت که او را بسته بودند و بر رویش پلاسی پشمین بود و ده نگهبان به همراهش بودند؛ در زمستان او را به سمت شمال میبردند و بر او آب سرد میریختند، و در گرما او را در برابر خورشید می بردند و به هر طرف که خورشید حرکت میکرد، او را حرکت میدادند و در اطرافش آتش میافروختند. و هر وقت یکی از این نگهبانان میمرد، اهالی روستا شخص دیگری را جانشین میکردند. مردم روستا میمردند، ولی این ده نفر کم نمیشدند. به او گفت: چه کاری کردی؟ گفت: اگر عالم باشی، تو خود بهتر از من میدانی.
ص: 370
علا گفته است که محمد بن مسلم گفت: میگویند آن مرد معذب پسر آدم (قابیل) و آن دیگری اباجعفر علیه السلام - . در سایر نسخهها هم همینطور است. شاید اشتباهی رخ داده و کلمه علیه السلام به دست نسخهنویسان اضافه شده باشد و منظور از اباجعفر خلیفه عباسی باشد. حاصل اینکه محمد بن مسلم مرد معذب را به قابیل و مردی که او را دیده را به امام باقر علیه السلام تفسیر کرده است. این احتمال با حدیث سدیر که در بصائر آمده و مصنف در اینجا نیاورده تأیید میشود؛ زیرا در آخر آن حدیث آمده است: او همان پسر آدم قاتل بوده و محمد بن مسلم گفته است: آن مرد محمد بن علی بوده است. - میباشد. - . اختصاص : 317 ، بصائر الدرجات : 118 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ خَالِدٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْعَبَّاسِ الْوَرَّاقِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ لَیْثٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ سَدِیرٍ یُحَدِّثُ فَأَتَیْتُهُ فَقُلْتُ إِنَّ لَیْثَ الْمُرَادِیِّ حَدَّثَنِی عَنْکَ بِحَدِیثٍ فَقَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ أَخْبَرَنِی عَنْکَ أَنَّکَ کُنْتَ مَعَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی سَقِیفَةِ بَابِهِ إِذْ مَرَّ أَعْرَابِیٌّ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَسَأَلَهُ أَبُو جَعْفَرٍ مَنْ عَالِمُ أَهْلِ الْیَمَنِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُ عَنِ الْکَهَنَةِ وَ السَّحَرَةِ وَ أَشْبَاهِهِمْ فَلَمَّا قَامَ الْأَعْرَابِیُّ قَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکَ عَنْ عَالِمِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ أَنَّهُ یَذْهَبُ إِلَی مَطْلَعِ الشَّمْسِ وَ یَجِی ءُ فِی لَیْلَةٍ وَ أَنَّهُ ذَهَبَ إِلَیْهَا لَیْلَةً فَأَتَاهَا فَإِذَا رَجُلٌ مَعْقُولٌ بِرَجُلٍ وَ إِذَا عَشَرَةٌ مُوَکَّلُونَ بِهِ أَمَّا فِی الْبَرْدِ فَیَرُشُّونَ عَلَیْهِ الْمَاءَ الْبَارِدَ وَ یُرَوِّحُونَهُ وَ أَمَّا فِی الصَّیْفِ فَیَصُبُّونَ عَلَی رَأْسِهِ الزَّیْتَ وَ یَسْتَقْبِلُونَ بِهِ عَیْنَ الشَّمْسِ فَقَالَ لِلْعَشَرَةِ مَا أَنْتُمْ وَ مَا هَذَا فَقَالُوا لَا نَدْرِی إِلَّا أَنَّا مُوَکَّلُونَ بِهِ فَإِذَا مَاتَ مِنَّا وَاحِدٌ خَلَفَهُ آخَرُ فَقَالَ لِلرَّجُلِ مَا أَنْتَ فَقَالَ إِنْ کُنْتَ عَالِماً فَقَدْ عَرَفْتَنِی وَ إِنْ لَمْ تَکُنْ عَالِماً فَلَسْتُ أُخْبِرُکَ فَلَمَّا انْصَرَفَ مِنْ فُرَاتِکُمْ فَقُلْتُ فُرَاتُنَا فُرَاتُ الْکُوفَةِ قَالَ نَعَمْ فُرَاتُکُمْ فُرَاتُ الْکُوفَةِ وَ لَوْ لَا أَنِّی کَرِهْتُ أَنْ أُشَهِّرَکَ دَقَقْتُ عَلَیْکَ بَابَکَ فَسَکَتَ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابن مسکان نقل کرده، پیش سدیر رفتم و گفتم: لیث مرادی از شما حدیثی نقل میکرد. گفت: چه حدیثی؟ گفتم: برایم نقل کرده که تو با حضرت باقر علیه السلام در جلو خانه ایشان بوده ای که مردی از اهالی یمن از آن جا رد میشود، حضرت باقر علیه السلام در مورد عالم یمن از او پرسیده و او شروع کرده به صحبت کردن از کاهنان و ساحران و اشباه آنها کرده است. همین که مرد عرب از جای برخاسته، حضرت باقر علیه السلام به او فرموده: از عالم مدینه برایت بگویم؛ او میتواند در یک شب تا جایگاه طلوع خورشید برود و برگردد. شبی به آنجا رفت و ناگاه مردی دید که پاهایش را بسته اند و ده نفر نگهبان به همراه اوست، در سرما بر او آب سرد میپاشند و بادش میزنند و در تابستان بر روی سرش روغن میریزند و او را در برابر خورشید قرار میدهند. به آن ده نفر گفت: شما که هستید و این شخص کیست؟ گفتند: ما فقط میدانیم که ما را نگهبان او کردهاند، اگر یکی از ما بمیرد، کس دیگری جایگزین او می شود. به آن مرد گفت: تو کیستی؟ جواب داد: اگر خودت عالم باشی، مرا میشناسی و اگر عالم نباشی، چیزی به تو نمیگویم. همین که از رود فرات شما رد شد، گفتم: همین فرات کوفه را میفرمایید؟ فرمودند: آری، اگر نبود اینکه نمیخواهم مشهور شوی، در مقابل خانه ات میایستادم و درب خانه ات را میزدم. دیگر چیزی نگفت. - . بصائر الدرجات : 118 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ دَاوُدَ النَّهْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ
ص: 371
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَنَّهُ سَمِعَهُ یَقُولُ لَوْ أُوذِنَ لَنَا لَأَخْبَرْنَا بِفَضْلِنَا قَالَ قُلْتُ لَهُ الْعِلْمُ مِنْهُ قَالَ فَقَالَ لِی الْعِلْمُ أَیْسَرُ مِنْ ذَلِکَ (1).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: علی بن جعفر نقل کرده،
ص: 371
از امام موسی بن جعفر شنیده که میفرمودند: اگر به ما اجازه میدادند، از فضیلت خودمان خبر میدادیم. علی بن جعفر عرض کرده: آیا علم هم جزء آن است؟ فرمودند: علم ساده تر از آن است. - . همان : 150 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنِّی لَأَعْرِفُ مَنْ لَوْ قَامَ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ لَنَدَبَ (2) بِدَوَابِّ الْبَحْرِ وَ بِأُمَّهَاتِهَا وَ عَمَّاتِهَا وَ خَالاتِهَا (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابابصیر روایت کرده، حضرت باقر علیه السلام فرمودند: من مردی را میشناسم که اگر کنار دریا بایستد، جنبندگان دریا را به همراه مادرها و عمه ها و خاله هایشان صدا میزند. - . همان : 151 و 152 -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا قَالَ خَرَجَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّةِ مَوْرِداً لِإِرَادَتِهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَیْئاً شَاءُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ (4)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام هادی علیه السّلام نقل شده که فرمودند: خداوند دلهای ائمه را محل اراده خود قرار داده است؛ اگر خدا چیزی را بخواهد آنها خواهند خواست. و این است معنی آیه: «ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» - . انسان / 30 ، تکویر / 29 - {و تا خدا نخواهد [شما] نخواهید خواست}. - . بصائر الدرجات : 151 و 152 -
**[ترجمه]
مل، کامل الزیارات مُحَمَّدٌ الْحِمْیَرِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْأَرَّجَانِیِّ قَالَ: صَحِبْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی طَرِیقِ مَکَّةَ مِنَ الْمَدِینَةِ فَنَزَلْنَا مَنْزِلًا یُقَالُ لَهُ عُسْفَانُ ثُمَّ مَرَرْنَا بِجَبَلٍ أَسْوَدَ عَنْ یَسَارِ الطَّرِیقِ وَحْشٍ (5) فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا أَوْحَشَ هَذَا الْجَبَلَ مَا رَأَیْتُ فِی الطَّرِیقِ مِثْلَ هَذَا (6) فَقَالَ لِی یَا ابْنَ بَکْرٍ أَ تَدْرِی أَیُّ جَبَلٍ هَذَا قُلْتُ لَا قَالَ هَذَا جَبَلٌ یُقَالُ لَهُ الْکَمَدُ وَ هُوَ عَلَی وَادٍ مِنْ أَوْدِیَةِ جَهَنَّمَ وَ فِیهِ قَتَلَةُ أَبِیَ الْحُسَیْنِ علیه السلام اسْتَوْدَعَهُمْ (7) فِیهِ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ مِیَاهُ جَهَنَّمَ مِنَ الْغِسْلِینِ وَ الصَّدِیدِ وَ الْحَمِیمِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جُبِّ الْحَوَی (8) وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْفَلَقِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ أَثَامٍ (9)
ص: 372
وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ طِینَةِ الْخَبَالِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ لَظَی وَ مِنَ الْحُطَمَةِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ سَقَرَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْحَمِیمِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ الْهَاوِیَةِ وَ مَا یَخْرُجُ مِنَ السَّعِیرِ وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَی وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ جَهَنَّمَ وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ لَظَی وَ مَا مَرَرْتُ بِهَذَا الْجَبَلِ فِی سَفَرِی (1) فَوَقَفْتُ بِهِ إِلَّا رَأَیْتُهُمَا یَسْتَغِیثَانِ إِلَیَّ (2) وَ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی قَتَلَةِ أَبِی فَأَقُولُ لَهُمَا هَؤُلَاءِ (3) إِنَّمَا فَعَلُوا مَا أَسَّسْتُمَا لَمْ تَرْحَمُونَا إِذْ وُلِّیتُمْ وَ قَتَلْتُمُونَا وَ حَرَمْتُمُونَا وَثَبْتُمْ عَلَی حَقِّنَا وَ اسْتَبْدَدْتُمْ بِالْأَمْرِ دُونَنَا فَلَا رَحِمَ اللَّهُ مَنْ یَرْحَمُکُمَا ذُوقَا وَبَالَ مَا قَدَّمْتُمَا وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ أَشَدُّهُمَا تَضَرُّعاً وَ اسْتِکَانَةً الثَّانِی فَرُبَّمَا وَقَفْتُ عَلَیْهِمَا لِیَتَسَلَّی عَنِّی بَعْضُ مَا فِی قَلْبِی (4) وَ رُبَّمَا طَوَیْتُ الْجَبَلَ الَّذِی هُمَا فِیهِ وَ هُوَ جَبَلُ الْکَمَدِ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَإِذَا طَوَیْتَ الْجَبَلَ فَمَا تَسْمَعُ قَالَ أَسْمَعُ أَصْوَاتَهُمَا یُنَادِیَانِ عَرِّجْ عَلَیْنَا نُکَلِّمْکَ فَإِنَّا نَتُوبُ وَ أَسْمَعُ مِنَ الْجَبَلِ صَارِخاً یَصْرُخُ بِی أَجِبْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا (5) اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَنْ مَعَهُمْ قَالَ کُلُّ فِرْعَوْنٍ عَتَا عَلَی اللَّهِ وَ حَکَی اللَّهُ عَنْهُ فِعَالَهُ وَ کُلُّ مَنْ عَلَّمَ الْعِبَادَ الْکُفْرَ قُلْتُ مَنْ هُمْ قَالَ نَحْوُ بُولَسَ الَّذِی عَلَّمَ الْیَهُودَ أَنَّ (6) یَدَ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ وَ نَحْوُ نَسْطُورَ الَّذِی عَلَّمَ النَّصَارَی أَنَّ الْمَسِیحَ ابْنُ اللَّهِ وَ قَالَ لَهُمْ هُمْ ثَلَاثَةٌ وَ نَحْوُ فِرْعَوْنِ مُوسَی الَّذِی قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ نَحْوُ نُمْرُودَ الَّذِی قَالَ قَهَرْتُ أَهْلَ الْأَرْضِ وَ قَتَلْتُ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ قَاتِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَاتِلِ فَاطِمَةَ وَ مُحَسِّنٍ وَ قَاتِلِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهم السلام فَأَمَّا مُعَاوِیَةُ وَ عُمَرُ (7) فَمَا یَطْمَعَانِ فِی الْخَلَاصِ وَ مَعَهُمْ کُلُّ مَنْ
ص: 373
نَصَبَ لَنَا الْعَدَاوَةَ وَ أَعَانَ عَلَیْنَا بِلِسَانِهِ وَ یَدِهِ وَ مَالِهِ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَأَنْتَ (1) تَسْمَعُ ذَا کُلَّهُ وَ لَا تَفْزَعُ قَالَ یَا ابْنَ بَکْرٍ إِنَّ قُلُوبَنَا غَیْرُ قُلُوبِ النَّاسِ إِنَّا مُصَفَّوْنَ (2) مُصْطَفَوْنَ نَرَی مَا لَا یَرَی النَّاسُ وَ نَسْمَعُ مَا لَا یَسْمَعُونَ (3) وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ تَنْزِلُ عَلَیْنَا فِی رِحَالِنَا وَ تَقَلَّبُ (4) عَلَی فُرُشِنَا وَ تَشْهَدُ (5) وَ تَحْضُرُ مَوْتَانَا وَ تَأْتِینَا بِأَخْبَارِ مَا یَحْدُثُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ وَ تُصَلِّی مَعَنَا وَ تَدْعُو لَنَا وَ تُلْقِی عَلَیْنَا أَجْنِحَتَهُمْ وَ تَتَقَلَّبُ عَلَی أَجْنِحَتِهَا صِبْیَانُنَا وَ تَمْنَعُ الدَّوَابَّ أَنْ تَصِلَ إِلَیْنَا وَ تَأْتِینَا مِمَّا فِی الْأَرْضِ (6) مِنْ کُلِّ نَبَاتٍ فِی زَمَانِهِ وَ تَسْقِینَا مِنْ مَاءِ کُلِّ أَرْضٍ نَجِدُ ذَلِکَ فِی آنِیَتِنَا وَ مَا مِنْ یَوْمٍ وَ لَا سَاعَةٍ وَ لَا وَقْتِ صَلَاةٍ إِلَّا وَ هِیَ تُنَبِّهُنَا لَهَا وَ مَا مِنْ لَیْلَةٍ تَأْتِی عَلَیْنَا إِلَّا وَ أَخْبَارُ کُلِّ أَرْضٍ عِنْدَنَا وَ مَا یَحْدُثُ فِیهَا وَ أَخْبَارُ الْجِنِّ وَ أَخْبَارُ أَهْلِ الْهَوَاءِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ مَا مَلِکٌ (7) یَمُوتُ فِی الْأَرْضِ وَ یَقُومُ غَیْرُهُ إِلَّا أُتِینَا بِخَبَرِهِ (8) وَ کَیْفَ سِیرَتُهُ فِی الَّذِینَ قِبَلَهُ وَ مَا مِنْ أَرْضٍ مِنْ سِتَّةِ أَرَضِینَ إِلَی السَّابِعَةِ إِلَّا وَ نَحْنُ نُؤْتَی بِخَبَرِهِمْ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا مُنْتَهَی (9) هَذَا الْجَبَلِ قَالَ إِلَی الْأَرْضِ السَّادِسَةِ (10) وَ فِیهَا جَهَنَّمُ عَلَی وَادٍ مِنْ أَوْدِیَتِهِ عَلَیْهِ (11) حَفَظَةٌ أَکْثَرُ مِنْ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ
ص: 374
وَ عَدَدِ مَا فِی الْبِحَارِ وَ عَدَدِ الثَّرَی قَدْ وُکِّلَ (1) کُلُّ مَلَکٍ مِنْهُمْ بِشَیْ ءٍ وَ هُوَ مُقِیمٌ عَلَیْهِ لَا یُفَارِقُهُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً یُلْقُونَ الْأَخْبَارَ قَالَ لَا إِنَّمَا یُلْقَی ذَاکَ إِلَی صَاحِبِ الْأَمْرِ وَ إِنَّا لَنَحْمِلُ مَا لَا یَقْدِرُ الْعِبَادُ عَلَی الْحُکُومَةِ فِیهِ فَنَحْکُمُ فِیهِ فَمَنْ لَمْ یَقْبَلْ حُکُومَتَنَا جَبَرَتْهُ الْمَلَائِکَةُ عَلَی قَوْلِنَا وَ أَمَرَتِ الَّذِینَ یَحْفَظُونَ نَاحِیَتَهُ أَنْ یُقْسِرُوهُ فَإِنْ کَانَ (2) مِنَ الْجِنِّ مِنْ أَهْلِ الْخِلَافِ وَ الْکُفْرِ أَوْثَقَتْهُ وَ عَذَّبَتْهُ حَتَّی تَصِیرَ إِلَی مَا حَکَمْنَا بِهِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَهَلْ یَرَی الْإِمَامُ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قَالَ یَا ابْنَ بَکْرٍ فَکَیْفَ یَکُونُ حُجَّةً عَلَی مَا بَیْنَ قُطْرَیْهَا وَ هُوَ لَا یَرَاهُمْ وَ لَا یَحْکُمُ فِیهِمْ وَ کَیْفَ تَکُونُ حُجَّةً عَلَی قَوْمٍ غُیَّبٍ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِمْ وَ لَا یَقْدِرُونَ عَلَیْهِ وَ کَیْفَ یَکُونُ مُؤَدِّیاً عَنِ اللَّهِ وَ شَاهِداً عَلَی الْخَلْقِ وَ هُوَ لَا یَرَاهُمْ وَ کَیْفَ یَکُونُ حَجَّةً عَلَیْهِمْ وَ هُوَ مَحْجُوبٌ عَنْهُمْ وَ قَدْ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهُ أَنْ یَقُومَ بِأَمْرِ رَبِّهِ فِیهِمْ وَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ (3) یَعْنِی بِهِ مَنْ عَلَی الْأَرْضِ وَ الْحُجَّةُ مِنْ بَعْدِ النَّبِیِّ یَقُومُ مَقَامَهُ (4) وَ هُوَ الدَّلِیلُ عَلَی مَا تَشَاجَرَتْ فِیهِ الْأُمَّةُ وَ الْآخِذُ بِحُقُوقِ النَّاسِ وَ الْقِیَامُ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ الْمُنْصِفُ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ مَنْ یَنْفُذُ قَوْلُهُ وَ هُوَ یَقُولُ سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ (5) فَأَیُّ آیَةٍ فِی الْآفَاقِ غَیْرُنَا أَرَاهَا اللَّهُ أَهْلَ الْآفَاقِ وَ قَالَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها (6) فَأَیُّ آیَةٍ أَکْبَرُ مِنَّا وَ اللَّهِ إِنَّ بَنِی هَاشِمٍ وَ قُرَیْشاً لَتَعْرِفُ مَا أَعْطَانَا اللَّهُ وَ لَکِنَّ الْحَسَدَ أَهْلَکَهُمْ کَمَا أَهْلَکَ إِبْلِیسَ وَ إِنَّهُمْ لَیَأْتُونَّا (7) إِذَا
ص: 375
اضْطُرُّوا وَ خَافُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ فَیَسْأَلُونَّا فَنُوَضِّحُ لَهُمْ فَیَقُولُونَ نَشْهَدُ أَنَّکُمْ أَهْلُ الْعِلْمِ ثُمَّ یَخْرُجُونَ فَیَقُولُونَ مَا رَأَیْنَا أَضَلَّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَؤُلَاءِ وَ یَقْبَلُ مَقَالاتِهِمْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَخْبِرْنِی عَنِ الْحُسَیْنِ لَوْ نُبِشَ کَانُوا یَجِدُونَ فِی قَبْرِهِ شَیْئاً قَالَ یَا ابْنَ بَکْرٍ مَا أَعْظَمَ مَسَائِلَکَ الْحُسَیْنُ مَعَ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَخِیهِ الْحَسَنِ فِی مَنْزِلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْیَوْنَ کَمَا یَحْیَا وَ یُرْزَقُونَ کَمَا یُرْزَقُ فَلَوْ نُبِشَ فِی أَیَّامِهِ لَوُجِدَ فَأَمَّا الْیَوْمَ فَهُوَ حَیٌّ عِنْدَ رَبِّهِ یَنْظُرُ إِلَی مُعَسْکَرِهِ وَ یَنْظُرُ (1) إِلَی الْعَرْشِ مَتَی یُؤْمَرُ أَنْ یَحْمِلَهُ وَ إِنَّهُ لَعَلَی یَمِینِ الْعَرْشِ مُتَعَلِّقٌ یَقُولُ یَا رَبِّ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی وَ إِنَّهُ لَیَنْظُرُ إِلَی زُوَّارِهِ وَ هُوَ أَعْرَفُ بِهِمْ وَ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ بِدَرَجَاتِهِمْ وَ بِمَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ أَحَدِکُمْ بِوَلَدِهِ وَ مَا فِی رَحْلِهِ وَ إِنَّهُ لَیَرَی مَنْ یَبْکِیهِ فَیَسْتَغْفِرُ لَهُ رَحْمَةً لَهُ وَ یَسْأَلُ آبَاءَهُ (2) الِاسْتِغْفَارَ لَهُ وَ یَقُولُ لَوْ تَعْلَمُ أَیُّهَا الْبَاکِی مَا أُعِدَّ لَکَ لَفَرِحْتَ أَکْثَرَ مِمَّا جَزِعْتَ وَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ رَحْمَةً لَهُ کُلُّ مَنْ سَمِعَ بُکَاءَهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فِی السَّمَاءِ وَ فِی الْحَائِرِ (3) وَ یَنْقَلِبُ وَ مَا عَلَیْهِ مِنْ ذَنْبٍ (4).
ختص، الإختصاص ابْنُ عِیسَی وَ ابْنُ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ الْأَصَمِّ عَنِ الْأَرَّجَانِیِّ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُوَ مُقِیمٌ عَلَیْهِ لَا یُفَارِقُهُ (5)
**[ترجمه]کامل الزیارة: عبداللَّه بن بکر ارجانی نقل کرده که: در راه مدینه به مکه همراه امام صادق علیه السّلام بودم؛ در منزلی که عسفان نام داشت فرود آمدیم، سپس از کنار کوه وحشتناک و سیاهی که در طرف چپ راه بود عبور کردیم، عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! چه کوه وحشتناکی است! من تا به حال چنین چیزیدر راه ندیده بودم. - . در اختصاص: کوهی وحشتناکتر از این ندیده بودم. -
فرمودند: ای إبن بکر! آیا میدانی این کوه کدام کوه است؟ عرض کردم: خیر، فرمودند: این کوهی است که نامش کمد است. این کوه در درهای از درههای جهنم قرار دارد و در آن قاتلان پدرم حسین علیه السّلام جای دارند، آنها در این کوه جای داده شدهاند، از زیرشان آبهای جهنم جاریست؛ غسلین و صدید و حمیم و هر چه از چاه حوی - . در کامل الزیارة: جوی -
بیرون میآید و هر چه از فلق بیرون میآید و هر چه از اثام بیرون میآید و هر چه از گل فاسد بیرون میآید
ص: 372
و هر چه از جهنم بیرون میآید و هر چه از لظی و از حطمه خارج می شود و هر چه از سقر و از حمیم و هاویه و سعیر خارج می شود.
در نسخه دیگری است: آنچه از جهنم بیرون میآید و از لظی خارج می شود.
در هر سفری که گذرم به این کوه میافتد و میایستم، میبینم که آن دو استغاثه میکنند و از من کمک میخواهند - . در اختصاص: و برایم گریه و زاری میکنند - ، و من به قاتلان پدرم نگاه میکنم و به آن دو میگویم اینها کاری را کردند که شما بنیان گذاری کردید. وقتی امور را به دست گرفتید، به ما رحم نکردید و ما را کشتید و از ما دریغ کردید. بر حق ما یورش بردید و همه کارها را فقط با نظر خودتان پیش بردید. خدا رحم نکند به کسی که به شما رحم میکند! وبال کارتان که از پیش کردهاید را بچشید! خدا بر بندگان ستم نمیکند. و دومی بیشتر ناله و زاری دارد. گاهی من میایستم و آن دو را تماشا میکنم، تا کمی ناراحتی خود را تسلی بخشم. گاهی مقداری از کوهی که آن دو در آن هستند را بالا میروم؛ همان کوه کمد. عرض کردم: فدایتان شوم! وقتی از کوه بالا میروید چه میشنوید؟ فرمودند: صدای آن دو را میشنوم که فریاد میزنند: تا پیش ما بالا بیا تا با تو صحبت کنیم، ما توبه کرده ایم. و فریادی از کوه میشنوم که میگوید: به آن دو جواب بده و بگو: ساکت باشید و حرف نزنید. عرض کردم: فدایتان شوم! چه کسانی همراه آن دو هستند؟ فرمودند: هر فرعونی که بر خدا طغیان نموده و خداوند داستانش را نقل کرده است، و هر کسی که به بندگان کفر آموخته است. عرض کردم: آنها چه کسانیاند؟ فرمودند: مانند پولس که به یهود آموخت: دست خدا بسته است، - . در اختصاص: مانند پولس که به یهود آموخت: عزیر پسر خداست. -
و چون نسطور که به نصرانیان آموخت: مسیح پسر خداست و به آنها گفت: سه خدا وجود دارد، و چون فرعون زمان موسی که گفت: من پروردگار بزرگ شمایم، و مانند نمرود که گفت: بر اهل زمین غالب شدم و هر کس در آسمان بود را کشتم، و قاتل امیر المؤمنین و قاتل فاطمه و محسن و قاتل حسن و حسین علیهم السلام. اما معاویه و عمر - . در یکی از نسخهها و در اختصاص، با جای عمر، عمرو بن العاص است. در کامل الزیارة، عمرو آمده است. - امیدی به خلاص شدن ندارند.
ص: 373
و هر کس که با ما دشمنی پیشه کرده و با زبان و دست و مال خود به دشمنان ما یاری داده نیز همراه آنهاست. عرض کردم: فدایتان شوم! شما همه اینها را میشنوی و نمیترسی؟ فرمودند: ای پسر بکر! دلهای ما مثل دلهای مردم نیست؛ ما پاک - . در کامل الزیارة: ما مطیع و برگزیده هستیم. -
و برگزیده هستیم، چیزهایی را می بینیم که مردم نمی بینند، و چیزهایی را میشنویم که آنها نمی شنوند - . در مصدر: چیزهایی را میشنویم که مردم میشنوند - ،
ملائکه بر بساط ما نازل میشوند و بر روی فرشهای ما مینشینند و حاضر میشوند - . در کامل الزیارة: بر غذای ما حاضر میشوند. - ، به محضر مردگان ما میرسند، اخبار و پیشآمدهایی که هنوز اتفاق نیفتاده را برای ما می آورند، با ما نماز میخوانند، برای ما دعا میکنند، بالهای خود را بر ما قرار میدهند و فرزندانمان بر روی بالهای آنها حرکت میکنند، از اینکه جنبندگان به ما برسند جلوگیری میکنند، هر نوع گیاه در زمین - . در کامل الزیارة: در زمینها را - را در فصل خودش برای ما می آورند، از آب هر زمینی ما را سیراب می کنند و ما آن آبها را در ظرفهایمان مییابیم. هر روز و هر ساعت و در هر وقت نماز ما را آگاه میکنند و هر شبی که می آید، اخبار تمام زمین و آنچه در حال روی دادن در آن است، پیش ماست، و نیز اخبار جنیان و اخبار ملائکه اهل هوا. هر پادشاهی که در زمین میمیرد و دیگری جانشین او می شود، خبرش را و چگونگی رفتار او با گذشتگانش را برای ما می آورند، و خبرهر یک از شش زمین تا زمین هفتم برای ما آورده می شود.
عرض کردم: فدایتان شوم! انتهای این کوه کجا است؟ فرمودند: تا زمین ششم - . در یکی ار نسخههای کامل الزیارة: تا زمین هفتم -
و در آنجا جهنم قرار دارد. بر یکی از درههای آن نگهبانانی است که تعدادشان بیشتر از ستاره های آسمان و قطره های باران
ص: 374
و آنچه در دریاها و آنچه در آسمانهاست میباشد، و هر ملکی مأمور به کاری است - . در اختصاص: و هر ملکی به کاری گماشته شده است - و بر آن کار ایستاده و کنار نمیرود.
عرض کردم: فدایتان شوم! آیا به همه شماها خبرها را میرسانند؟ فرمودند: نه، فقط به آن که امام است، ما بر چیزهایی قدرت داریم که مردم قدرت حکومت در آن را ندارند و ما در آن حکم میرانیم و هر کس حکومت ما را نپذیرد، ملائکه او را بر سخن ما مجبور میکنند و دستور میدهم به کسانی که نگهبان ناحیه او هستند، او را به اقرار وادارند. اگر از جنیان مخالف و کافر باشد، او را به بند میکشند و آن قدر عذاب میکنند تا حکم ما را بپذیرد.
عرض کردم: فدایتان شوم! آیا امام هر چه که بین مشرق و مغرب است را می بیند؟ فرمودند: اگر آنها را نبیند و در میانشان حکم نکند، چگونه میتواند حجت بر هر چه بین مشرق و مغرب است باشد؟ و چگونه میتواند بر مردمی که از دیده او پنهانند و نه او بر آنها و نه آنها بر او قدرت دارند، حجت باشد؟ چگونه سفیر از جانب خدا و شاهد و گواه بر خلق باشد، با اینکه آنها را نمی بیند؟ و چگونه حجت بر آنهاست، با این که از نظر آنها پنهان است و بین آنها و او در این که فرمان پروردگار را در میان آنها بر پادارد، فاصله است؟ در حالی که خداوند میفرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ» - . سبا / 28 - {و ما تو را جز برای تمام مردم نفرستادیم}، منظور تمام مردم زمین هستند. و حجت پس از ایشان - . در کامل الزیارة: پس از پیامبر صلی الله علیه و آله - جانشین او خواهد بود و هم او راهنما در اختلافات امت است و مؤدّی حقوق مردم است و امر خدا را به پا میدارد و داد یکی را از دیگری میستاند. اگر به همراه آنها نباشد، چه کسی امر خدا را میان آنها اجرا کند؟ در حالی که خداوند میفرماید: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ» - . فصلت / 53 - {به زودی نشانه های خود را در افقها[ی گوناگون] و در دلهایشان بدیشان خواهیم نمود}، کدام نشانه ای در آفاق جز ما هست که خدا به اهل زمین نشان دهد؟ و فرمود: «ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها» - . زخرف / 48 - {و [ما] نشانه ای به ایشان نمی نمودیم مگر اینکه آن از نظیر [و مشابه] آن بزرگتر بود}، کدام آیه بزرگتر از ما است؟
به خدا قسم بنی هاشم و قریش میدانند خدا چه چیزهایی به ما عطا کرده است، ولی حسد، همانطور که شیطان را هلاک کرد، موجب هلاک آنها شد.
ص: 375
آنها وقتی مجبور شوند و بر خود بترسند، پیش ما می آیند و از ما می پرسند و ما نیز برایشان توضیح میدهیم و خودشان میگویند: ما گواهی میدهیم شما اهل علم هستید و بعد بیرون میروند و میگویند: ما گمراه تر از کسانی که پیرو ایشان هستند و سخن آنها را میپذیرند، ندیدیم.
عرض کردم: فدایتان شوم! به من بگویید اگر مرقد حسین را بشکافند، آیا در قبر چیزی می یابند؟ فرمودند: ای پسر بکر! چه سؤالهای بزرگی میکنی؟ حسین با پدر و مادر و برادرش حسن، در منزل رسول الله صلی الله علیه و آله و مانند ایشان زندهاند و مثل ایشان روزی داده میشوند. اگر مرقد ایشان در آن ایام نبش میشد، پیدا میشد، ولی امروز او نزد پروردگارش زنده است و محل سپاهش را نگاه میکند و به عرش مینگرد که چه وقت دستور حمل آن را به او میدهند، او در طرف راست عرش قرار دارد و میگوید: خدایا به وعدهای که به من دادی، وفا نما! او به زوّار خود نگاه میکند و او به نام و نام پدر و درجات و منزلتی که زوارش نزد خدا دارند بهتر وارد است، تا شما به نام فرزند و آنچه در خانه تان وجود دارد. او کسی که بر او گریه میکند را می بیند و از روی مهربانیش برای او استغفار میکند و از پدران خود - . در یکی از نسخهها و کامل الزیارة: از پدر خود -
نیز میخواهد که برای او استغفار کنند. و میفرماید: ای گریه کننده! اگر بدانی خداوند چه برای تو فراهم کرده، شادمانیت از گریه ات بیشتر می شود. و هر کدام از ملائکه آسمان و ملائکه حرم حسین که صدای گریه او را بشنوند، از روی ترحم، برایش استغفار میکنند و برمیگردد در حال که گناهی ندارد. - . کامل الزیارة : 326 و 329 -
اختصاص نیز مانند همین را با طریقی دیگر تا \\"و بر آن کار ایستاده و کنار نمیرود.\\" نقل کرده است.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رَوَی أَبُو الْقَاسِمِ بْنُ قُولَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: کُنْتُ بِالْعَسْکَرِ (6) فَبَلَغَنِی أَنَّ هُنَاکَ رَجُلًا مَحْبُوساً أَتَی (7) مِنْ نَاحِیَةِ الشَّامِ مَکْبُولًا وَ قَالُوا إِنَّهُ تَنَبَّأَ فَأَتَیْتُ الْبَابَ وَ نَادَیْتُ (8) الْبَوَّابِینَ
ص: 376
حَتَّی وَصَلْتُ إِلَیْهِ فَإِذَا (1) رَجُلٌ لَهُ فَهْمٌ وَ عَقْلٌ فَقُلْتُ لَهُ مَا قِصَّتُکَ قَالَ إِنِّی کُنْتُ بِالشَّامِ أَعْبُدُ اللَّهَ فِی الْمَوْضِعِ الَّذِی یُقَالُ إِنَّهُ نُصِبَ فِیهِ رَأْسُ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَبَیْنَمَا أَنَا ذَاتَ لَیْلَةٍ فِی مَوْضِعِی مُقْبِلٌ عَلَی الْمِحْرَابِ أَذْکُرُ اللَّهَ إِذَا نَظَرْتُ شَخْصاً بَیْنَ یَدَیَّ فَنَظَرْتُ إِلَیْهِ (2) فَقَالَ لِی قُمْ فَقُمْتُ مَعَهُ فَمَشَی بِی قَلِیلًا فَإِذَا أَنَا فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ قَالَ أَ تَعْرِفُ هَذَا الْمَسْجِدَ قُلْتُ نَعَمْ هَذَا مَسْجِدُ الْکُوفَةِ فَصَلَّی وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ ثُمَّ خَرَجَ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ فَمَشَی بِی قَلِیلًا وَ إِذَا نَحْنُ بِمَسْجِدِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَلَّمْتُ وَ صَلَّی وَ صَلَّیْتُ مَعَهُ ثُمَّ خَرَجَ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ فَمَشَی بِی قَلِیلًا وَ إِذَا نَحْنُ بِمَکَّةَ وَ طَافَ بِالْبَیْتِ فَطُفْتُ مَعَهُ فَخَرَجَ (3) وَ مَشَی بِی قَلِیلًا فَإِذَا أَنَا بِمَوْضِعِیَ الَّذِی کُنْتُ أَعْبُدُ اللَّهَ فِیهِ بِالشَّامِ وَ غَابَ الشَّخْصُ (4) عَنْ عَیْنِی فَتَعَجَّبْتُ مِمَّا رَأَیْتُ فَلَمَّا کَانَ فِی (5) الْعَامِ الْمُقْبِلِ رَأَیْتُ ذَلِکَ الشَّخْصَ فَاسْتَبْشَرْتُ بِهِ وَ دَعَانِی فَأَجَبْتُهُ وَ فَعَلَ کَمَا فَعَلَ فِی الْعَامِ الْأَوَّلِ فَلَمَّا أَرَادَ مُفَارَقَتِی بِالشَّامِ قُلْتُ سَأَلْتُکَ بِالَّذِی أَقْدَرَکَ عَلَی مَا رَأَیْتُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ فَحَدَّثْتُ مَنْ کَانَ یَصِیرُ إِلَیَّ بِخَبَرِهِ فَرَقِیَ (6) ذَلِکَ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ الزَّیَّاتِ فَبَعَثَ إِلَیَّ فَأَخَذَنِی وَ کَبَلَنِی فِی الْحَدِیدِ وَ حَمَلَنِی إِلَی الْعِرَاقِ وَ حُبِسْتُ (7) کَمَا تَرَی وَ ادَّعَی عَلَیَّ الْمُحَالَ فَقُلْتُ أَرْفَعُ عَنْکَ الْقِصَّةَ إِلَیْهِ (8) قَالَ ارْفَعْ فَکَتَبْتُ عَنْهُ قِصَّةً شَرَحْتُ (9)
ص: 377
أَمْرَهُ فِیهَا وَ رَفَعْتُهَا إِلَی الزَّیَّاتِ (1) فَوَقَّعَ فِی ظَهْرِهَا قُلْ لِلَّذِی أَخْرَجَکَ مِنَ الشَّامِ فِی لَیْلَةٍ إِلَی الْکُوفَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ إِلَی مَکَّةَ أَنْ یُخْرِجَکَ مِنْ حَبْسِی (2) قَالَ عَلِیُّ بْنُ خَالِدٍ فَغَمَّنِی ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِ وَ رَقَقْتُ لَهُ وَ انْصَرَفْتُ مَحْزُوناً فَلَمَّا أَصْبَحْتُ (3) بَاکَرْتُ الْحَبْسَ لِأُعْلِمَهُ بِالْحَالِ وَ آمُرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الْعَزَاءِ فَوَجَدْتُ الْجُنْدَ وَ الْحُرَّاسَ (4) وَ صَاحِبَ السِّجْنِ وَ خَلْقاً کَثِیراً مِنَ النَّاسِ یُهْرَعُونَ فَسَأَلْتُ عَنْهُمْ وَ عَنِ الْحَالِ (5) فَقِیلَ إِنَّ الْمَحْمُولَ مِنَ الشَّامِ الْمُتَنَبِّئَ فُقِدَ الْبَارِحَةَ مِنَ الْحَبْسِ فَلَا یُدْرَی خَسَفَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوِ اخْتَطَفَتْهُ الطَّیْرُ وَ کَانَ هَذَا الْمُرْسَلُ (6) أَعْنِی عَلِیَّ بْنَ خَالِدٍ زَیْدِیّاً فَقَالَ بِالْإِمَامَةِ وَ حَسُنَ اعْتِقَادُهُ (7).
ختص، الإختصاص محمد بن حسان مثله (8).
**[ترجمه]خرائج: علی بن خالد نقل کرده، من در عسکر - . یعنی سامراء - بودم که شنیدم مردی از اهالی شام در آنجا زندانی است و او را با زنجیر بسته اند و میگفتند: ادعای نبوّت کرده است. به مقابل درب زندان آمدم و دربانها را صدا زدم - . در یکی از نسخهها: با دربانها مدارا کردم -
ص: 376
و خود را به آن مرد رساندم، دیدم مردی فهمیده و عاقل است، پرسیدم: جریان تو چیست؟ گفت: ای بنده خدا! من در شام بودم؛ در محلی که معروف است که سر حسین علیه السّلام آنجا است. یک شب که در محراب آنجا مشغول ذکر خدا بودم، ناگهان شخصی را در برابر خود دیدم که به من گفت: برخیز! برخاستم و مرا چند قدم برد، ناگهان دیدم در مسجد کوفه هستم، گفت: این مسجد را میشناسی. گفتم: آری، این مسجد کوفه است. او نماز خواند، من هم به همراه او نماز خواندم. بعد خارج شد، من هم خارج شدم، باز چند قدمی مرا برد، ناگهان دیدم در مسجد رسول صلی الله علیه و آله هستم. بر رسول صلی الله علیه و آله سلام داد و من هم سلام دادم، نماز خواند و من هم نماز خواندم، او خارج شد من هم بیرون آمدم. چند قدمی مرا برد، که ناگاه دیدم در مکه هستم. او شروع به طواف کرد و من هم طواف کردم. خارج شد و چند قدمی مرا با خود برد، ای بنده خدا! ناگهان دیدم در همان محلی هستم که در شام عبادت میکردم. آن شخص از نظرم غایب شد از آنچه دیدم در شگفت شدم. سال بعد همان شخص را دیدم، خوشحال شدم مرا صدا زد و جواب دادم و همان کارهای سال قبل را انجام داد، وقتی در شام خواست از من جدا شود، او را قسم دادم به کسی که چنین قدرتی در اختیارش نهاده، که بگوید کیست؟ فرمودند: من محمّد بن علی بن موسی بن جعفر هستم. این جریان را برای کسانی که میدیدم نقل میکردم، تا این خبر به گوش محمّد بن عبدالملک زیات رسید. از پی من فرستاد مرا در زنجیر کرد و به عراق فرستاد و چنان که میبینی زندانی شدم، او ادعای چیز محال را علیه من نموده است.
گفتم: میخواهی جریانت را به او برسانم؟ - . در خرائج: میخواهی جریانت را به محمد بن عبدالملک زیات برسانم؟ - گفت: برسان. از طرف او ماجرا را نوشتم
ص: 377
و آن را به زیات رساندم. او در جواب، در پشت نامه، نوشت: به آن کس که تو را یک شبه به کوفه و مدینه و مکه برده است بگو که از زندان من خارجت کند. علی بن خالد گفت: از این جریان غمگین شدم و دلم به حالش سوخت و با اندوه برگشتم. صبح زود به طرف زندان رفتم تا جواب را برایش نقل کنم و بگویم صبر کند و دلگیر نباشد، دیدم سربازان و سپاهیان و زندانبان ها و گروه زیادی از مردم حیرت زدهاند. پرسیدم: چه خبر است؟ گفتند: آن مرد شامی که ادعای پیامبری کرده بود، دیشب گم شده و معلوم نیست به زمین فرو رفته یا پرندگان او را به آسمان بردهاند.
این شخص که نامه را فرستاد، یعنی علی بن خالد، مذهب زیدیه داشت که بعد قائل به امامت شد - . در خرائج: قائل به امامت شد و به خاطر چیزی که دیده بود، اعتقادش تصحیح شد. -
و اعتقادش تصحیح شد. - . الخرائج والجرائح : 208 -
اختصاص نیز مانند همین را از طریق محمد بن حسان نقل کرده است. - . اختصاص : 320 و 321 -
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ النَّیْشَابُورِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمَعْمَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَتَی (9) الْحُسَیْنَ علیه السلام أُنَاسٌ فَقَالُوا لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ حَدِّثْنَا بِفَضْلِکُمُ الَّذِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ (10) فَقَالَ إِنَّکُمْ لَا تَحْتَمِلُونَهُ وَ لَا تُطِیقُونَهُ قَالُوا
ص: 378
بَلَی نَحْتَمِلُ (1) قَالَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَلْیَتَنَحَّ اثْنَانِ وَ أُحَدِّثَ وَاحِداً فَإِنِ احْتَمَلَهُ حَدَّثْتُکُمْ فَتَنَحَّی اثْنَانِ وَ حَدَّثَ وَاحِداً فَقَامَ طَائِرَ الْعَقْلِ وَ مَرَّ عَلَی وَجْهِهِ (2) وَ کَلَّمَهُ صَاحِبَاهُ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْهِمَا شَیْئاً وَ انْصَرَفُوا (3).
**[ترجمه]خرائج: عبد الرحمن بن کثیر روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: عدهای به محضر امام حسین علیه السّلام رسیده و عرض کردند: برای ما از فضلی که خداوند برای شما قرار داده بگویید. ایشان فرمودند: شما نمیتوانید تحمل کنید، طاقتش را ندارید.
ص: 378
عرض کردند: می توانیم تحمل کنیم. فرمودند: اگر درست میگویید، دو نفرتان کنار بروید تا با یکی از شما صحبت کنم، اگر او تحملش را داشت، برای شما نیز خواهم گفت. دو نفرشان کنار رفتند و ایشان با یک نفر صحبت کرد. آن مرد، هوش از سر پریده، برخاست در حالی که چهرهاش بهت زده بود، آن دو نفر که همراهش بودند با او صحبت کردند و او نتوانست چیزی به آن دو بگوید. همگی بازگشتند. - . الخرائج والجرائح : 247 -
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: أَتَی رَجُلٌ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام فَقَالَ حَدِّثْنِی بِفَضْلِکُمُ الَّذِی جَعَلَ اللَّهُ (4) لَکُمْ فَقَالَ إِنَّکَ لَنْ تُطِیقَ حَمْلَهُ قَالَ بَلَی حَدِّثْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أَحْتَمِلُهُ فَحَدَّثَهُ بِحَدِیثٍ فَمَا فَرَغَ الْحُسَیْنُ علیه السلام مِنْ حَدِیثِهِ حَتَّی ابْیَضَّ رَأْسُ الرَّجُلِ وَ لِحْیَتُهُ وَ أُنْسِیَ الْحَدِیثَ فَقَالَ الْحُسَیْنُ علیه السلام أَدْرَکَتْهُ رَحْمَةُ اللَّهِ حَیْثُ أُنْسِیَ الْحَدِیثَ (5).
**[ترجمه]خرائج: با همین سند نقل شده, مردی به محضر امام حسین علیه السلام آمد و عرض کرد: برای من از فضلی که خدا برای شما قرار داده بگویید. ایشان فرمودند: تو طاقتش را نداری. آن مرد عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! شما بفرمایید، من تحملش را دارم. ایشان شروع به سخن کردند و وقتی کلامشان تمام شد، موهای سر و ریشهای آن مرد سفید شدند و حدیث را فراموش کرد. امام حسین علیه السّلام فرمودند: خدا او را مشمول رحمت خودش قرار داد، که حدیث را فراموش کرد. - . همان : 247 و 248 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب أَصَابَ النَّاسَ زَلْزَلَةٌ عَلَی عَهْدِ أَبِی بَکْرٍ فَفَزِعَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام أَصْحَابُهُ فَقَعَدَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی تَلْعَةٍ وَ قَالَ کَأَنَّکُمْ قَدْ هَالَکُمْ وَ حَرَّکَ شَفَتَیْهِ وَ ضَرَبَ الْأَرْضَ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ مَا لَکِ اسْکُنِی فَسَکَنَتْ ثُمَّ قَالَ أَنَا الرَّجُلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ (6) الْآیَاتِ فَأَنَا الْإِنْسَانُ الَّذِی أَقُولُ لَهَا مَا لَکِ یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها إِیَّایَ تُحَدِّثُ (7).
**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: در زمان ابوبکر زلزله ای اتفاق افتاد؛ اصحاب علی علیه السّلام به ایشان پناه بردند. علی علیه السّلام روی تپه ای نشستند و فرمودند: گویا هول شدهاید، و لبان خویش را حرکت داده دست خود را به زمین زدند و فرمودند: تو را چه شده است؟ آرام باش! زمین آرام شد. سپس فرمودند: من همان مردی هستم که خداوند متعال می فرماید: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها» - . زلزال / 1 - { آنگاه که زمین به لرزش [شدید] خود لرزانیده شود} و ادامه آیات. من انسانی هستم که به زمین میگویم: ترا چه شده است؟ «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها» - . همان / 4 - {آن روز است که [زمین] خبرهای خود را باز گوید}، خبرهایش را به من میگوید. - . مناقب آل ابیطالب 2 : 150 و 151 -
**[ترجمه]
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ قَالَ: لَوْ کَانَتِ الزَّلْزَلَةَ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ لَأَجَابَتْنِی وَ لَکِنَّهَا لَیْسَتْ بِتِلْکَ (8).
**[ترجمه]و در روایت دیگری است که فرمودند: اگر این همان زلزله ای باشد که خداوند آن را در قرآن ذکر کرده است، حتماً جواب مرا خواهد داد. ولی آن نیست. - . همان -
**[ترجمه]
وَ فِی رِوَایَةِ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ وَ عَبَایَةَ بْنِ رِبْعِیٍّ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام
ص: 379
ضَرَبَ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ فَتَحَرَّکَتْ فَقَالَ اسْکُنِی فَلَمْ یَأْنِ لَکِ ثُمَّ قَرَأَ یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها (1).
**[ترجمه]در روایت سعید بن مسیب و عبایة بن ربعی آمده است که: حضرت علی علیه السلام،
ص: 379
با پا به زمین زدند و زمین حرکت کرد، سپس فرمودند: آرام باش! هنوز زمان تو نرسیده است و بعد این آیه را خواندند: «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها» - . زلزال / 4 - {آن روز است که [زمین] خبرهای خود را باز گوید}. - . مناقب آل ابیطالب 2 : 151 -
**[ترجمه]
التلعة بالفتح المرتفع من الأرض فلم یأن لک أی لیس هذا وقت زلزلتک العظمی التی أخبر الله عنک فإنها فی القیامة.
**[ترجمه]التلعة بالفتح المرتفع من الأرض فلم یأن لک أی لیس هذا وقت زلزلتک العظمی التی أخبر الله عنک فإنها فی القیامة.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب شَکَا أَبُو هُرَیْرَةَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام شَوْقَ أَوْلَادِهِ فَأَمَرَهُ علیه السلام بِغَضِّ الطَّرْفِ فَلَمَّا فَتَحَهَا کَانَ فِی الْمَدِینَةِ فِی دَارِهِ فَجَلَسَ فِیهَا هُنَیْئَةً فَنَظَرَ إِلَی عَلِیٍّ علیه السلام فِی سَطْحِهِ وَ هُوَ یَقُولُ هَلُمَّ نَنْصَرِفْ وَ غَضَّ طَرْفَهُ فَوَجَدَ نَفْسَهُ فِی الْکُوفَةِ فَاسْتَعْجَبَ أَبُو هُرَیْرَةَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ آصَفَ أَوْرَدَ تَخْتاً (2) مِنْ مَسَافَةِ شَهْرَیْنِ بِمِقْدَارِ طَرْفَةِ عَیْنٍ إِلَی سُلَیْمَانَ وَ أَنَا وَصِیُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3).
**[ترجمه]مناقب إبن شهر آشوب: ابوهریره پیش حضرت علی علیه السّلام، شکوه دلتنگی فرزندانش را نمود؛ حضرت به او فرمودند: چشمانت را ببند! همین که باز کرد خود را میان خانه خویش در مدینه دید. اندکی آنجا نشست و به علی علیه السّلام در بام خانه نگاه کرد که میفرمودند: بیا برگردیم! چشم خود را بست و ناگهان خود را در کوفه یافت. ابوهریره در شگفت شد، امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: آصف، تخت ملکه سبا را که دو ماه برای آوردنش زمان نیاز بود، در یک چشم به هم زدنی پیش سلیمان آورد، من که وصی رسول الله صلی اللَّه علیه و آله هستم. - . همان -
**[ترجمه]
التخت بهذا المعنی عجمی و الذی فی اللغة وعاء یصان فیه الثیاب.
**[ترجمه]التخت بهذا المعنی عجمی و الذی فی اللغة وعاء یصان فیه الثیاب.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الرَّبِیعِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَجُلًا مِنَّا أَتَی قَوْمَ مُوسَی فِی شَیْ ءٍ کَانَ بَیْنَهُمْ فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ وَ رَجَعَ (4).
**[ترجمه]اختصاص: یونس بن یعقوب روایت کرده، حضرت صادق علیه السلام فرمودند: مردی از ما به نزد قوم موسی رفت و بین آنها صلح داد و بازگشت. - . اختصاص : 316 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: قَالَ یَا جَابِرُ أَ لَکَ حِمَارٌ یَسِیرُ بِکَ فَیَبْلُغُ بِکَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ فِی یَوْمٍ وَاحِدٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا أَبَا جَعْفَرٍ وَ أَنَّی لِی هَذَا فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ اللَّهِ لَتَبْلُغَنَّ الْأَسْبَابَ وَ اللَّهِ لَتَرْکَبَنَّ السَّحَابَ (5).
**[ترجمه]اختصاص: جابر بن یزید نقل کرده، حضرت باقر علیه السّلام به من فرمودند: ای جابر! آیا تو الاغی داری که بتواند تو را در عرض یک روز، از مشرق به مغرب ببرد؟ عرض کردم: ای اباجعفر ،فدایتان شوم! من از کجا چنین چیزی داشته باشم؟ ایشان فرمودند: امیرالمؤمنین علیه السّلام. آیا سخن رسول الله صلی اللَّه علیه و آله را در باره علی علیه السّلام نشنیدهای که: به خدا قسم، به اسباب دست مییازی و به خدا قسم، سوار بر ابرها خواهی شد. - . همان : 317 -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ حَفْصٍ الْأَبْیَضِ التَّمَّارِ
ص: 380
قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیَّامَ قَتْلِ مُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ وَ صَلْبِهِ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ لِی یَا حَفْصُ إِنِّی أَمَرْتُ الْمُعَلَّی بْنَ خُنَیْسٍ بِأَمْرٍ فَخَالَفَنِی فَابْتُلِیَ بِالْحَدِیدِ إِنِّی نَظَرْتُ إِلَیْهِ یَوْماً وَ هُوَ کَئِیبٌ حَزِینٌ فَقُلْتُ مَا لَکَ یَا مُعَلَّی کَأَنَّکَ ذَکَرْتَ أَهْلَکَ وَ مَالَکَ وَ عِیَالَکَ فَقَالَ أَجَلْ فَقُلْتُ ادْنُ مِنِّی فَدَنَا مِنِّی فَمَسَحْتُ وَجْهَهُ فَقُلْتُ أَیْنَ تَرَاکَ فَقَالَ أَرَانِی فِی بَیْتِی هَذِهِ زَوْجَتِی وَ هَؤُلَاءِ وُلْدِی فَتَرَکْتُهُ حَتَّی تَمَلَّأَ مِنْهُمْ وَ اسْتَتَرْتُ مِنْهُ حَتَّی نَالَ مَا یَنَالُ الرَّجُلُ مِنْ أَهْلِهِ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ ادْنُ مِنِّی فَدَنَا مِنِّی فَمَسَحْتُ وَجْهَهُ فَقُلْتُ أَیْنَ تَرَاکَ فَقَالَ أَرَانِی مَعَکَ فِی الْمَدِینَةِ وَ هَذَا بَیْتُکَ فَقُلْتُ لَهُ یَا مُعَلَّی إِنَّ لَنَا حَدِیثاً مَنْ حَفِظَهُ عَلَیْنَا حَفِظَ اللَّهُ عَلَیْهِ دِینَهُ وَ دُنْیَاهُ یَا مُعَلَّی لَا تَکُونُوا أُسَرَاءَ فِی أَیْدِی النَّاسِ بِحَدِیثِنَا إِنْ شَاءُوا مَنُّوا عَلَیْکُمْ وَ إِنْ شَاءُوا قَتَلُوکُمْ یَا مُعَلَّی إِنَّ مَنْ کَتَمَ الصَّعْبَ مِنْ حَدِیثِنَا جَعَلَهُ اللَّهُ نُوراً بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ رَزَقَهُ اللَّهُ الْعِزَّةَ فِی النَّاسِ وَ مَنْ أَذَاعَ الصَّعْبَ مِنْ حَدِیثِنَا لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَعَضَّهُ (1) السِّلَاحُ أَوْ یَمُوتَ بِخَبَلٍ (2) یَا مُعَلَّی وَ أَنْتَ مَقْتُولٌ فَاسْتَعِدَّ (3).
**[ترجمه]اختصاص: حفص ابیض تمار نقل کرده،
ص: 380
در آن ایام که معلی بن خنیس رحمه الله، را کشته بودند و به دار آویخته بودند، به محضر امام صادق علیه السّلام رسیدم. ایشان به من فرمودند: ای حفص! من به معلی بن خنیس دستوری دادم، مخالفت کرد و از این رو گرفتار آهن شد. یک روز او را غمگین و ناراحت دیدم؛ گفتم: ای معلی چه شده است؟ گویا به یاد خانواده و زندگی و عیالت افتاده ای؟ گفت: آری. گفتم: نزدیک من بیا! نزدیک من شد، دستی به صورتش کشیدم، گفتم: خودت را در کجا میبینی؟ گفت: در خانه خودم، این همسر من است و اینها فرزندان منند. او را ترک کردم تا سیر آنها را ببیند و من خود را پنهان نمودم تا با همسر خود نیز آمیزش نمود. بعد به او گفتم: نزدیک من بیا! نزدیک من شد، دستی به صورتش کشیدم، گفتم: خودت را در کجا میبینی؟ گفت: با شما در مدینه هستم و این خانه شماست. به او گفتم: ما حدیثی داریم که هر کس آن را برای ما حفظ کند، خدا دین و دنیایش را بر او حفظ میکند. ای معلی! مبادا خود را به جهت حدیث ما در دست مردم اسیر کنید و کارتان به جایی برسد که اگر خواستند بر شما منت گذارند و اگر خواستند شما را بکشند. ای معلی! هر کس حدیث مشکل ما را پنهان دارد، خداوند نوری در بین دو چشمانش قرار میدهد و به او در میان مردم عزت میدهد، و هر کس حدیث مشکل ما را افشا کند، نخواهد مرد مگر اینکه گرفتار اسلحه می شود، یا مبتلا خبل میمیرد. - . خبل به معنای از کار افتادن و فلج اعضای بدن و قطع دست و پا و فساد عقل است. در مصدر به جای، \\"مبتلا به خبل میمیرد\\"، \\"زندانی میشود\\" آمده است. - ای معلی! تو را خواهند کشت، آماده باش! - . اختصاص : 321 . صفار هم مانند این روایت را با اسناد خودش در بصائر الدرجات : 119 نقل کرده است. -
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص یر، بصائر الدرجات الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سَلَمَةَ اللُّؤْلُؤِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ بَقَّاحٍ عَنِ ابْنِ جَبَلَةَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْحَوْضِ فَقَالَ هُوَ حَوْضٌ مَا بَیْنَ بُصْرَی إِلَی صَنْعَاءَ أَ تُحِبُّ أَنْ تَرَاهُ فَقُلْتُ لَهُ نَعَمْ قَالَ فَأَخَذَ بِیَدِی وَ أَخْرَجَنِی إِلَی ظَهْرِ الْمَدِینَةِ ثُمَّ ضَرَبَ بِرِجْلِهِ فَنَظَرْتُ إِلَی نَهَرٍ یَجْرِی مِنْ جَانِبِهِ هَذَا مَاءٌ أَبْیَضُ مِنَ الثَّلْجِ وَ مِنْ جَانِبِهِ هَذَا لَبَنٌ أَبْیَضُ (4) مِنَ الثَّلْجِ وَ فِی وَسَطِهِ خَمْرٌ أَحْسَنُ
ص: 381
مِنَ الْیَاقُوتِ فَمَا رَأَیْتُ شَیْئاً أَحْسَنَ مِنْ تِلْکَ الْخَمْرِ بَیْنَ اللَّبَنِ وَ الْمَاءِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مِنْ أَیْنَ یَخْرُجُ هَذَا وَ مِنْ أَیْنَ مَجْرَاهُ فَقَالَ هَذِهِ الْعُیُونُ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ فِی (1) کِتَابِهِ أَنَّهَا فِی الْجَنَّةِ عَیْنٌ مِنْ مَاءٍ وَ عَیْنٌ مِنْ لَبَنٍ وَ عَیْنٌ مِنْ خَمْرٍ یَجْرِی فِی هَذَا النَّهَرِ وَ رَأَیْتُ حَافَاتِهِ (2) عَلَیْهَا شَجَرٌ فِیهِنَّ جَوَارٍ مُعَلَّقَاتٍ بِرُءُوسِهِنَّ مَا رَأَیْتُ شَیْئاً أَحْسَنَ (3) مِنْهُنَّ وَ بِأَیْدِیهِنَّ آنِیَةٌ مَا رَأَیْتُ أَحْسَنَ مِنْهَا لَیْسَتْ مِنْ آنِیَةِ الدُّنْیَا فَدَنَا مِنْ إِحْدَاهُنَّ فَأَوْمَأَ إِلَیْهَا لِتَسْقِیَهُ فَنَظَرْتُ إِلَیْهَا وَ قَدْ مَالَتْ لِتَغْرِفَ مِنَ النَّهَرِ فَمَالَتِ الشَّجَرَةُ مَعَهَا فَاغْتَرَفَتْ ثُمَّ نَاوَلَتْهُ فَشَرِبَ ثُمَّ نَاوَلَهَا وَ أَوْمَأَ إِلَیْهَا فَمَالَتْ لِتَغْرِفَ فَمَالَتِ الشَّجَرَةُ مَعَهَا فَاغْتَرَفَتْ ثُمَّ نَاوَلَتْهُ فَنَاوَلَنِی فَشَرِبْتُ فَمَا رَأَیْتُ شَرَاباً کَانَ أَلْیَنَ مِنْهُ وَ لَا أَلَذَّ وَ کَانَتْ رَائِحَتُهُ رَائِحَةَ الْمِسْکِ وَ نَظَرْتُ فِی الْکَأْسِ فَإِذَا فِیهِ ثَلَاثَةُ أَلْوَانٍ مِنَ الشَّرَابِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا رَأَیْتُ کَالْیَوْمِ قَطُّ وَ مَا کُنْتُ أَرَی أَنَّ الْأَمْرَ هَکَذَا فَقَالَ هَذَا مِنْ أَقَلِّ مَا أَعَدَّهُ اللَّهُ لِشِیعَتِنَا إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا تُوُفِّیَ صَارَتْ رُوحُهُ إِلَی هَذَا النَّهَرِ وَ رَعَتْ فِی رِیَاضِهِ وَ شَرِبَتْ مِنْ شَرَابِهِ وَ إِنَّ عَدُوَّنَا إِذَا تُوُفِّیَ صَارَتْ رُوحُهُ إِلَی وَادِی بَرَهُوتَ فَأُخْلِدَتْ فِی عَذَابِهِ وَ أُطْعِمَتْ مِنْ زَقُّومِهِ وَ سُقِیَتْ مِنْ حَمِیمِهِ فَاسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ الْوَادِی (4).
**[ترجمه]اختصاص، بصائر الدرجات: ابن سنان نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام در مورد حوض پرسیدم؛ فرمودند: حوضی است که در راه بصری به صنعاء قرار دارد، دوست داری آن را ببینی؟ به ایشان عرض کردم: آری. دست مرا گرفتند و به پشت مدینه بردند، سپس با پایشان به زمین زدند، نهری دیدم که از این طرفش آبی سفیدتر از یخ - . در بصائر الدرجات اینگونه است: نهری دیدم که کناره آن غیر از مکانی که من در آن ایستاده بودم غیر قابل دسترس بود، شبیه جزیرهای بود که من و ایشان در آن ایستاده بودیم در یک طرفش آبی سفیدتر از یخ... -
و از طرف دیگرش شیری سفیدتر از برف جاریست و در وسط آن شرابی زیباتر از یاقوت.
ص: 381
چیزی زیباتر از این شراب بین شیر و آب ندیده بودم، عرض کردم: فدایتان شوم! این نهر از کجا خارج می شود و به کجا میرود؟
فرمودند: اینها چشمه هایی هستند که خداوند در قرآن از آنها یاد کرده است، این چشمهها در بهشت هستند؛ چشمه ای از آب و چشمه ای از شیر و چشمه ای از شراب که در این نهر جاری می شوند، اطراف آن نهر درختانی دیدم که در آنها حوریانی از سر آویزان بودند، زیباتر از آنها ندیده بودم، و در دستانشان ظرفهایی بود که شبیه ظرف های دنیا نبود، امام علیه السّلام نزدیک یکی از آنها رفت و اشارهای به او کرد تا سیرابش کند، من او را دیدم که خم شد تا ظرفش را در نهر کند، درخت هم با او خم شد. مقداری از نهر برداشت و به ایشان داد، آشامیدند. بعد امام ظرف را به او سپردند و اشارهای کردند. خم شد تا ظرفش را در نهر کند، درخت نیز با او خم شد. ظرف را به دست امام داد و ایشان به من دادند، آشامیدم، چیزی از آن گواراتر و لذیذتر نیاشامیده بودم. بوی مشک میداد، داخل ظرف را نگاه کردم، دیدم در آن سه رنگ آشامیدنی است، عرض کردم: فدایتان شوم! هرگز چیزی مانند امروز ندیده ام، خیال نمیکردم که جریان این چنین باشد، فرمودند: این کمترین چیزی است که خدا برای شیعیان ما آماده کرده است. وقتی مؤمن از دنیا برود، روحش کنار این نهر می آید و در باغهایش گردش میکند و از این نهر می آشامد. و وقتی دشمن ما میمیرد، روحش به وادی برهوت میرود و مخلد در عذاب آنجا میشود و از زقومش میخورد و از حمیمش می آشامد. از این وادی به خدا پناه برید! - . اختصاص : 321 و 322 ، بصائر الدرجات : 119 و 120 -
**[ترجمه]
ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ حَاتِمٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ قُدَامَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نَاصِحٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَرْمَنِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنِ الطِّفْلِ یَضْحَکُ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ وَ یَبْکِی مِنْ غَیْرِ أَلَمٍ فَقَالَ یَا مُفَضَّلُ مَا مِنْ طِفْلٍ إِلَّا وَ هُوَ یَرَی الْإِمَامَ وَ یُنَاجِیهِ فَبُکَاؤُهُ لِغَیْبَةِ الْإِمَامِ عَنْهُ وَ ضَحِکُهُ إِذَا أَقْبَلَ إِلَیْهِ حَتَّی إِذَا أُطْلِقَ لِسَانُهُ أُغْلِقَ ذَلِکَ الْبَابُ عَنْهُ وَ ضُرِبَ عَلَی قَلْبِهِ بِالنِّسْیَانِ (5).
ص: 382
**[ترجمه]علل الشرائع: مفضل نقل کرده، از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدم: چرا کودک بیآنکه تعجب کند، میخندد و بیآنکه دردی بکشد، گریه میکند؟ فرمودند: ای مفضل! هر کودکی امام را می بیند و با او حرف میزند؛ گریه اش برای این است که امام پیش او نیست و خنده اش وقتی است که امام میآید. تا زمانی که زبان به سخن گفتن باز کند این درب بر او بسته می شود و بر قلبش فراموشی زده میشود.
ص: 382
**[ترجمه]
کِتَابُ الْمُحْتَضَرِ لِلْحَسَنِ بْنِ سُلَیْمَانَ، مِمَّا رَوَاهُ مِنْ کِتَابِ نَوَادِرِ الْحِکْمَةِ یَرْفَعُهُ إِلَی عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی إِلَی السَّمَاءِ وَ صِرْتُ کَقَابِ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَحَبُّ خَلْقِی إِلَیْکَ قُلْتُ یَا رَبِّ أَنْتَ أَعْلَمُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَا أَعْلَمُ وَ لَکِنْ أُرِیدُ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْ فِیکَ فَقُلْتُ ابْنُ عَمِّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیَّ أَنِ الْتَفِتْ فَالْتَفَتُّ فَإِذَا بِعَلِیٍّ وَاقِفٌ مَعِی وَ قَدْ خُرِقَتْ حُجُبُ السَّمَاوَاتِ وَ عَلِیٌّ وَاقِفٌ رَافِعٌ رَأْسَهُ یَسْمَعُ مَا یَقُولُ فَخَرَرْتُ لِلَّهِ تَعَالَی سَاجِداً (1).
**[ترجمه]محتضر از کتاب نوادر الحکمة نقل کرده، عمار یاسر روایت کرده که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: شبی که مرا به آسمان بردند، وقتی به جایی رسیدم که فاصله یک زه کمان یا کمتر داشت، خداوند عزّ و جلّ به من وحی کرد: ای محمّد! محبوب ترین خلق من، پیش تو کیست ؟ گفتم: پروردگارا! تو خود بهتر میدانی. خداوند عزّ و جلّ فرمود: من داناترم، ولی میخواهم از زبان تو بشنوم. گفتم: پسر عمویم علی بن ابیطالب. خداوند عزّ و جلّ به من وحی کرد: نگاه کن! نگاه کردم، ناگاه علی را دیدم که با من ایستاده است، با اینکه من پرده های آسمان ها را دریده بودم، علی ایستاده بود و سرش را بلند کرده بود و به آنچه خداوند میگفت گوش میداد، در پیشگاه خداوند متعال به سجده افتادم. - . محتضر : 107 -
**[ترجمه]
مِنْ کِتَابِ اللبات (اللُّبَابِ) (2) لِابْنِ الشَّرِیفَةِ الْوَاسِطِیِّ، یَرْفَعُهُ إِلَی مِیثَمٍ التَّمَّارِ قَالَ: بَیْنَمَا أَنَا فِی السُّوقِ إِذْ أَتَی أَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ وَیْحَکَ یَا مِیثَمُ لَقَدْ سَمِعْتُ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام حَدِیثاً صَعْباً شَدِیداً قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ حَدِیثَ أَهْلِ الْبَیْتِ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ فَقُمْتُ مِنْ فَوْرَتِی (3) فَأَتَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ حَدِیثٌ أَخْبَرَنِی بِهِ أَصْبَغُ عَنْکَ قَدْ ضِقْتُ بِهِ ذَرْعاً فَقَالَ علیه السلام مَا هُوَ فَأَخْبَرْتُهُ بِهِ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ اجْلِسْ یَا مِیثَمُ أَ وَ کُلُّ عِلْمٍ یَحْتَمِلُهُ عَالِمٌ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ (4) فَهَلْ رَأَیْتَ الْمَلَائِکَةَ احْتَمَلُوا الْعِلْمَ قَالَ قُلْتُ وَ إِنَّ هَذَا أَعْظَمُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ وَ الْأُخْرَی أَنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ فَظَنَّ أَنْ لَا أَحَدَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَأَخْبَرَهُ أَنَّ فِی خَلْقِهِ أَعْلَمَ مِنْهُ وَ ذَلِکَ إِذْ خَافَ عَلَی نَبِیِّهِ الْعُجْبَ قَالَ فَدَعَا رَبَّهُ أَنْ یُرْشِدَهُ إِلَی الْعَالِمِ قَالَ فَجَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْخَضِرِ علیه السلام فَخَرَقَ السَّفِینَةَ فَلَمْ یَحْتَمِلْ ذَلِکَ مُوسَی وَ قَتَلَ الْغُلَامَ فَلَمْ یَحْتَمِلْهُ وَ أَقَامَ الْجِدَارَ فَلَمْ یَحْتَمِلْهُ
ص: 383
وَ أَمَّا النَّبِیُّونَ (1) فَإِنَّ نَبِیَّنَا صلی الله علیه و آله أَخَذَ یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ بِیَدِی فَقَالَ اللَّهُمَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ فَهَلْ رَأَیْتَ احْتَمَلُوا ذَلِکَ إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ مِنْهُمْ فَأَبْشِرُوا ثُمَّ أَبْشِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ خَصَّکُمْ بِمَا لَمْ یَخُصَّ بِهِ الْمَلَائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ فِیمَا احْتَمَلْتُمْ ذَلِکَ فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عِلْمِهِ فَحَدِّثُوا عَنْ فَضْلِنَا وَ لَا حَرَجَ وَ عَنْ عَظِیمِ أَمْرِنَا وَ لَا إِثْمَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُمِرْنَا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أَنْ نُخَاطِبَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ (2).
**[ترجمه]کتاب لبات - . در یکی از نسخهها: لبیات - ابن شریفه واسطی از میثم تمار نقل کرده که او گفته است: من در بازار بودم که اصبغ بن نباته آمد؛ گفت: وای بر تو ای میثم! از امیرالمؤمنین علیه السلام سخن مشکل و سختی شنیدم. پرسیدم چه سخنی؟ گفت: شنیدم که میفرمود: حدیث اهل بیت مشکل و بسیار دشوار است؛ تاب تحملش را ندارد مگر ملک مقرب یا نبی مرسل یا بنده ی مؤمنی که خدا دلش را برای ایمان آزموده باشد. من بیدرنگ برخاستم و خود را به علی علیه السّلام رساندم و گفتم: یا امیرالمؤمنین! اصبغ حدیثی از شما برایم نقل کرد که دلم تنگ شد. فرمودند: چه حدیثی؟ برایشان گفتم. ایشان لبخندی زده و سپس فرمودند: بنشین ای میثم! مگر هر علمی را هر عالمی میتواند تحمل کند؟ خداوند متعال به ملائکه فرمود: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ» - . بقره / 30 - {من
در زمین جانشینی خواهم گماشت. [فرشتگان] گفتند آیا در آن کسی را می گماری که در آن فساد انگیزد و خونها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو [تو را] تنزیه می کنیم و به تقدیست می پردازیم. فرمود من چیزی می دانم که شما نمی دانید} آیا فکر میکنی ملائکه تحمل علم را داشتند؟ گفتم: این مهم تر از آن است. فرمودند: دیگر اینکه، خداوند بر موسی بن عمران تورات را نازل کرد. او پنداشت که کسی داناتر از خودش نیست، خداوند به او اطلاع داد که در میان خلق داناتر از او هم هست. و این کار برای آن بود که خدا بیم آن داشت که موسی مبتلا به عجب شود. از خدا خواست که او را به آن عالم راهنمایی کند، خداوند بین او و خضر ملاقاتی بوجود آورد، خضر کشتی را سوراخ کرد، موسی این کار را تاب نیاورد، و بچه را کشت و تحمل ننمود و دیوار را تعمیر کرد و تحمل نکرد.
ص: 383
و اما پیامبران: پیامبر ما صلی اللَّه علیه و آله روز غدیر خم دست مرا گرفت و فرمود: خداوندا! هر که من مولای اویم، علی مولای اوست. آیا به نظر تو جز آن دسته که خداوند حفظشان کرد، کسی آن را تحمل کرد؟ مژده باد شما را! و باز مژده باد! خداوند به شما امتیازی بخشیده که به ملائکه و پیامبران و مرسلین نبخشیده است. در چیزی که در مورد دستور رسول الله صلی اللَّه علیه و آله و علمش تحملش نمودید. از فضل ما سخن بگویید که اشکالی ندارد و امر عظیم ما را بازگو کنید که گناهی نیست. رسول الله صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: ما پیامبران مأموریم که با مردم به مقدار فهم و عقلشان سخن بگوییم. - . محتضر : 111 -
**[ترجمه]
لعل المراد بآخر الخبر أن کل ما رویتم فی فضلنا فهو دون درجتنا لأنا نکلم الناس علی قدر عقولهم أو المعنی أنا کلفنا بذلک و لم تکلفوا بذلک فقولوا فی فضلنا ما شئتم و هو بعید.
**[ترجمه]شاید منظور قسمت آخر روایت این است که هر چه در فضل ما بگویید کمتر از درجه ماست؛ زیرا ما با مردم به اندازه عقلشان صحبت میکنیم. یا معنی این باشد که، ما مأموریم با مردم چنان صحبت کنیم، اما شما که چنین دستوری ندارید، پس در فضل ما هر چه میخواهید، بگویید. ولی این معنی بعید است.
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً مِنْ کِتَابِ الْخَصَائِصِ لِابْنِ الْبِطْرِیقِ، رَفَعَهُ إِلَی الْحَارِثِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام نَحْنُ أَهْلُ الْبَیْتِ لَا نُقَاسُ بِالنَّاسِ فَقَامَ رَجُلٌ فَأَتَی عَبْدَ اللَّهِ بْنَ الْعَبَّاسِ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ صَدَقَ عَلِیٌّ أَ وَ لَیْسَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا یُقَاسُ بِالنَّاسِ ثُمَّ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (3)
**[ترجمه]در کتاب خصائص إبن بطریق از حارث نقل شده که علی علیه السّلام فرمودند: ما اهل بیت را نمیتوان با مردم قیاس کرد؛ مردی برخاست و پیش عبداللَّه بن عباس رفت و این جریان را به او گفت. او جواب داد: علی راست میگوید، مگر نه این بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با مردم قیاس نمیشد؟ سپس ابن عباس گفت: این آیه در باره علی علیه السّلام نازل شد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» - . بینه / 7 - {در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند}.
**[ترجمه]
وَ مِنْ کِتَابِ مَنْهَجِ التَّحْقِیقِ إِلَی سَوَاءِ الطَّرِیقِ، عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَسْوَدَ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَ مُبْتَدِئاً مِنْ غَیْرِ أَنْ أَسْأَلَهُ نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ نَحْنُ لِسَانُ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ عَیْنُ اللَّهِ فِی خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ ثُمَّ قَالَ یَا أَسْوَدَ بْنَ سَعِیدٍ إِنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ کُلِّ أَرْضٍ تُرّاً مِثْلَ تُرِّ الْبَنَّاءِ فَإِذَا أُمِرْنَا فِی أَمْرِنَا جَذَبْنَا ذَلِکَ التُّرَّ فَأَقْبَلَتْ إِلَیْنَا الْأَرْضُ بِقُلُبِهَا وَ أَسْوَاقِهَا وَ دُورِهَا حَتَّی نُنْفِذَ (4) فِیهَا مَا نُؤْمَرُ فِیهَا مِنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی (5).
ص: 384
**[ترجمه]در کتاب منهج التحقیق، از بزنطی، از محمد بن حمران، از اسود بن سعید نقل شده که در محضر امام باقر علیه السلام بودم، ایشان بدون این که من سؤال کنم، فرمودند: ما حجت خداییم، ما باب خداییم، ما زبان خداییم، ما وجه خداییم، ما چشم خداییم، و ما ولی امر خدا در بین بندگانش هستیم. سپس فرمودند: ای اسود بن سعید! بین ما و هر زمینی نخی مانند نخ بنّا وجود دارد که وقتی مأمور به کاری میشویم آن نخ را میکشیم و آن زمین با قلب و بازارها و خانههایش پیش ما میآید، تا ما آن امر خدا را در آن جاری کنیم. - . محتضر : 127 و 128 -
ص: 384
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ یَرْفَعُهُ إِلَی ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَوْ أُذِنَ لَنَا أَنْ نُعْلِمَ النَّاسَ حَالَنَا عِنْدَ اللَّهِ وَ مَنْزِلَتَنَا مِنْهُ لَمَا احْتَمَلْتُمْ فَقَالَ لَهُ فِی الْعِلْمِ فَقَالَ الْعِلْمُ أَیْسَرُ مِنْ ذَلِکَ إِنَّ الْإِمَامَ وَکْرٌ (1) لِإِرَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَشَاءُ إِلَّا مَنْ یَشَاءُ اللَّهُ (2).
**[ترجمه]مفضل روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: اگر به ما اجازه دهند که مردم را از حال خود نزد خدا و مقام خویش در نزد او آگاه کنیم، تاب تحمل آن را ندارید. پرسید: منظورتان علم و دانشتان است؟ فرمودند: نه، علم کمتر از این است، امام آشیانه اراده خدای عزّ و جلّ است، امام جز کسی که خدا او را میخواهد، نخواهد خواست. - . همان : 128 -
**[ترجمه]
وَ مِنْ نَوَادِرِ الْحِکْمَةِ، یَرْفَعُهُ إِلَی إِسْحَاقَ الْقُمِّیِّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِحُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ یَا حُمْرَانُ إِنِ الدُّنْیَا عِنْدَ الْإِمَامِ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ إِلَّا هَکَذَا وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی رَاحَتِهِ یَعْرِفُ ظَاهِرَهَا وَ بَاطِنَهَا وَ دَاخِلَهَا وَ خَارِجَهَا وَ رَطْبَهَا وَ یَابِسَهَا.
**[ترجمه]اسحاق قمی روایت کرده، حضرت صادق علیه السّلام به حمران بن اعین فرمودند: ای حمران! دنیا و آسمانها و زمین ها در نزد امام مانند این است، و به کف دست خود اشاره کردند، که ظاهر و باطن و داخل و خارج و تر و خشک دنیا را میداند.
**[ترجمه]
إن الدنیا إن نافیة أو حرف النفی ساقط أو مقدر أو إلا زائدة.
**[ترجمه]إن الدنیا إن نافیة أو حرف النفی ساقط أو مقدر أو إلا زائدة.
**[ترجمه]
الْمُحْتَضَرُ، مِنْ نَوَادِرِ الْحِکْمَةِ یَرْفَعُهُ إِلَی أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ فَقَالَ مَسْأَلَةٌ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ سَلْ یَا مُفَضَّلُ قَالَ مَا مُنْتَهَی عِلْمِ الْعَالِمِ قَالَ قَدْ سَأَلْتَ جَسِیماً وَ لَقَدْ سَأَلْتَ عَظِیماً مَا السَّمَاءُ الدُّنْیَا فِی السَّمَاءِ الثَّانِیَةِ إِلَّا کَحَلْقَةِ دِرْعٍ مُلْقَاةٍ فِی أَرْضِ فَلَاةٍ وَ کَذَلِکَ کُلُّ سَمَاءٍ عِنْدَ سَمَاءٍ أُخْرَی وَ کَذَا السَّمَاءُ السَّابِعَةُ عِنْدَ الظُّلْمَةِ وَ لَا الظُّلْمَةُ عِنْدَ النُّورِ وَ لَا ذَلِکَ کُلُّهُ فِی الْهَوَاءِ وَ لَا الْأَرَضِینَ بَعْضِهَا فِی بَعْضٍ وَ لَا مِثْلُ ذَلِکَ کُلِّهِ فِی عِلْمِ الْعَالِمِ یَعْنِی الْإِمَامَ مِثْلَ مُدٍّ مِنْ خَرْدَلٍ دَقَقْتَهُ دَقّاً ثُمَّ ضَرَبْتَهُ بِالْمَاءِ حَتَّی إِذَا اخْتَلَطَ وَ رَغَا (3) أَخَذْتَ مِنْهُ لَعْقَةً (4) بِإِصْبَعِکَ وَ لَا عِلْمُ الْعَالِمِ فِی عِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی إِلَّا مِثْلَ مُدٍّ مِنْ خَرْدَلٍ دَقَقْتَهُ دَقّاً ثُمَّ ضَرَبْتَهُ بِالْمَاءِ حَتَّی إِذْ اخْتَلَطَ وَ رَغَا انْتَهَزْتَ مِنْهُ بِرَأْسِ إِبْرَةٍ نَهْزَةً ثُمَّ قَالَ علیه السلام یَکْفِیکَ مِنْ هَذِهِ الْبَیَانِ بِأَقَلِّهِ وَ أَنْتَ بِأَخْبَارِ الْأُمُورِ تُصِیبُ (5).
**[ترجمه]محتضر از کتاب نوادر الحکمة، از ابابصیر نقل کرده، در محضر امام صادق علیه السّلام بودم که مفضل بن عمر وارد شد، عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! مسأله ای دارم. فرمودند: بپرس ای مفضل! عرض کرد: نهایت علم عالم چقدر است؟ فرمودند: سؤال بزرگی کردی، سؤال عظیمی کردی، آسمان دنیا در مقابل آسمان دوم همانند یک حلقه از حلقههای زره است که در یک بیابان افتاده باشد. همین نسبت هست برای هر آسمانی نسبت به آسمان بعدیش، باز همین نسبت هست برای آسمان هفتم نسبت به ظلمت و ظلمت نسبت به نور و تمام اینها نسبت به هواء و زمینها که بعضی در مقابل بعضی دیگر نسبتی دارند، اگر همین مقدار هم به آنها اضافه شود، تمام اینها در مقابل علم عالم، یعنی امام، به مقداری نیست که، ده سیر خردل را نرم بکوبی و بعد در آب بریزی تا مخلوط شود و کف کند و بعد با انگشت از آن مقداری برداری. و علم امام در مقابل علم خدای تعالی به این مقدار هم نیست که، ده سیر خردل را نرم بکوبی و با آب مخلوط کنی تا کف کند بعد سر سوزنی سریع به آن بزنی و برداری. سپس فرمودند: از این توضیحی که دادم، کمترین مقدار ممکن را باید در نظر بگیری. وقتی این مطلب را بفهمی، حال و شأن ائمه علیهم السّلام را در مورد اخباری که از آنها به تو میرسد خواهی دانست.
**[ترجمه]
وَ مِنْ کِتَابِ السَّیِّدِ حَسَنِ بْنِ کَبْشٍ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ
ص: 385
علیه السلام یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عِنْدَنَا سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ لَا یَحْتَمِلُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ اللَّهِ مَا کَلَّفَ اللَّهُ أَحَداً ذَلِکَ الْحِمْلَ غَیْرَنَا وَ لَا اسْتَعْبَدَ بِذَلِکَ أَحَداً غَیْرَنَا وَ إِنَّ عِنْدَنَا سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ أَمَرَنَا اللَّهُ بِتَبْلِیغِهِ فَبَلَّغْنَا عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ مَا نَجِدُ لَهُ مَوْضِعاً وَ لَا أَهْلًا وَ لَا حَمَّالَةً یَحْمِلُونَهُ حَتَّی خَلَقَ اللَّهُ لِذَلِکَ أَقْوَاماً خُلِقُوا مِنْ طِینَةٍ خُلِقَ مِنْهَا مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ ذُرِّیَّتُهُ وَ مِنْ نُورٍ خَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ ذُرِّیَّتَهُ وَ صَنَعَهُمْ بِفَضْلِ صُنْعِ رَحْمَتِهِ الَّتِی صَنَعَ مِنْهَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَبَلَّغْنَاهُمْ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوا ذَلِکَ وَ بَلَغَهُمْ ذَلِکَ عَنَّا فَقَبِلُوهُ وَ احْتَمَلُوهُ وَ بَلَغَهُمْ ذِکْرُنَا فَمَالَتْ قُلُوبُهُمْ إِلَی مَعْرِفَتِنَا وَ حَدِیثِنَا فَلَوْ لَا أَنَّهُمْ خُلِقُوا مِنْ هَذَا لَمَا کَانُوا کَذَلِکَ وَ لَا وَ اللَّهِ مَا احْتَمَلُوهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ قَوْماً لِجَهَنَّمَ وَ النَّارِ فَأَمَرَنَا أَنْ نُبَلِّغَهُمْ کَمَا بَلَّغْنَاهُمْ فَاشْمَأَزُّوا مِنْ ذَلِکَ وَ نَفَرَتْ قُلُوبُهُمْ وَ رَدُّوهُ عَلَیْنَا وَ لَمْ یَحْتَمِلُوهُ وَ کَذَّبُوا بِهِ وَ قَالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ فَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ أَنْسَاهُمْ ذَلِکَ ثُمَّ أَطْلَقَ اللَّهُ (1) لِسَانَهُمْ بِبَعْضِ الْحَقِّ فَهُمْ یَنْطِقُونَ بِهِ وَ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ لِیَکُونَ ذَلِکَ دَفْعاً عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ أَهْلِ طَاعَتِهِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا عُبِدَ اللَّهُ فِی أَرْضِهِ فَأَمَرَنَا بِالْکَفِّ عَنْهُمْ وَ الْکِتْمَانِ مِنْهُمْ فَاکْتُمُوا مِمَّنْ أَمَرَ اللَّهُ بِالْکَفِّ عَنْهُمْ وَ اسْتُرُوا عَمَّنْ أَمَرَ اللَّهُ بِالسَّتْرِ وَ الْکِتْمَانِ مِنْهُمْ قَالَ ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ وَ بَکَی وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ فَاجْعَلْ مَحْیَاهُمْ مَحْیَانَا وَ مَمَاتَهُمْ مَمَاتَنَا وَ لَا تُسَلِّطْ عَلَیْهِمْ عَدُوّاً لَکَ فَتَفْجَعَنَا بِهِمْ فَإِنَّکَ إِنْ فَجَعْتَنَا بِهِمْ لَمْ تُعْبَدْ أَبَداً فِی أَرْضِکَ (2).
**[ترجمه]حسن بن کبش در کتابش به اسناد خود از ابابصیر نقل کرده، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند:
ص: 385
ای ابامحمّد! سرّی از اسرار خدا و علمی از علم خدا در پیش ماست که ملک مقرب و نبی مرسل و مؤمنی که خداوند قلبش را برای ایمان آزموده نیز، تاب آن را ندارند. به خدا قسم، خدا کسی جز ما را مکلف به حمل آن ننموده و کسی جز ما را متعبد به آن نکرده است. و پیش ما سرّی از اسرار خدا و علمی از علم خداست که خداوند دستور تبلیغ آن را به ما داده است و ما از جانب خدا، آنچه را که دستور رساندنش را داده بود، رساندیم، ولی محل و موضع و اهل و حاملی نیافتیم که آن را بردارد، تا اینکه خداوند گروههایی برای آن آفرید که از سرشتی که محمّد صلی الله علیه و آله و ذریه اش را از آن آفریده و از نوری که محمّد و خاندانش را از آن آفریده، آفریده شدند و آنها را به رحمتی که محمّد صلی الله علیه و آله را به آن آراست، آراسته نمود. آنچه که خداوند عزّ و جلّ دستور تبلیغش را داده بود، به آنها رساندیم و پذیرفتند و تاب آوردند، و به آن سرّ را از جانب ما به آنها رساند آن را پذیرفتند و تاب آوردند و ذکر ما را به ایشان رساند و دلهای آنها متمایل به معرفت و حدیث ما شد. اگر سرشت آنها چنین نبود این طور نبودند نه به خدا قسم، تاب نمی آوردند. سپس فرمودند: خداوند گروهی را برای جهنم و آتش آفرید و به ما دستور داد، همان طور که به گروه قبلی رساندیم، به آنها نیز برسانیم، ولی اینها از آن مشمئز و بیزار شدند و به خودمان برگرداندند و تاب نیاوردند و تکذیب کردند؛ گفتند: ساحر و دروغگو است. خدا هم بر دلهای آنها مهر زد و آنها را به فراموشی واداشت. بعد زبانشان را به مقداری از حق بازگذاشت، آنها به زبان می آورند، ولی در دل منکرند. تا بدین وسیله از اولیای خدا و اهل طاعتش محافظت شود. اگر چنین نبود، خدا در زمین پرستش نمی شد. ما دستور داریم از آنها منع کنیم و این مطلب را پوشیده بداریم. شما نیز از کسانی که خدا دستور کتمان از آنها را داده کتمان کنید و از کسانی که خدا دستور به پوشاندن از آنها داده پوشیده بدارید و کتمان کنید.
سپس دست خود را بلند نمودند و گریه کردند و فرمودند: خدایا دوستان ما گروهی اندکند، زندگی آنها را زندگی ما و مرگشان را مرگ ما قرار ده و دشمن خود را بر آنها چیره مکن که گرفتار اندوه و مصیبت آنها شویم؛ که اگر ما را به مصیبت و اندوه آنها مبتلا کنی، در زمین پرستش نخواهی شد. - . محتضر : 154 و 155 -
در اینجا جزء سوم از جلد هفتم کتاب «بحار الأنوار فی جمل احوال الأئمة الکرام علیهم الصلاة و السلام،» که بر حسب جزءبندی ما جزء بیست و پنجم میشود، تمام میشود. ما تلاش خود را در تصحیح آن و تطبیق آن با نسخه مصححه فاضل دانشمند و محترم، عبدالرحیم ربانی انجام دادیم. والله ولی التوفیق.
شعبان المعظم 1388 ، محمد باقر بهبودی
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
**[ترجمه]
بسمه تعالی إلی هنا انتهی الجزء الثالث من المجلّد السابع من کتاب بحار الأنوار فی جمل أحوال الأئمة الکرام علیهم الصلاة و السلام، و هو الجزء الخامس و العشرون حسب تجزئتنا، فقد بذلنا الجهد فی تصحیحه و تطبیقه علی النسخة المصحّحة بعنایة الفاضل الخبیر الشیخ عبد الرحیم الربانیّ المحترم، و اللّه ولیّ التوفیق.
شعبان المعظّم 1388- محمد باقر البهبودی
ص: 386
**[ترجمه]ص: 386
**[ترجمه]
بسم اللّه الرحمن الرحیم و الحمد للّه ربّ العالمین، و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد خیر المرسلین، و علی آله الطیّبین الطاهرین المعصومین و اللعنة علی أعدائهم أجمعین إلی یوم الدین.
فقد وفّقنا اللّه تعالی- و له الشکر و المنّة- لتصحیح هذا المجلّد- و هو المجلد الخامس و العشرون حسب تجزئتنا- و تنمیقه و تحقیق نصوصه و أسانیده و مراجعة مصادره و مآخذه، مزداناً بتعالیق مختصرة لا غنی عنها، و کان مرجعنا فی المقابلة و التصحیح مضافاً إلی أصول الکتاب و مصادره نسختین من الکتاب: أحدهما النسخة المطبوعة المشهورة بطبعة أمین الضرب، و ثانیها نسخة مخطوطة تفضّل بها الفاضل المعظّم السیّد جلال الدین الأموریّ الشهیر بالمحدّث.
و کان مرجعنا فی تخریج أحادیثه و تعالیقه کتباً أوعزنا إلیها فی المجلّدات السابقة، و الحمد للّه أوّلا و آخرا.
شعبان المعظّم: 1388
عبد الرحیم الربانیّ الشیرازیّ عفی عنه و عن والدیه
ص: 387
**[ترجمه]ص: 387
**[ترجمه]
أبواب خلقهم و طینتهم و أرواحهم صلوات الله علیهم
عناوین الأبواب/ رقم الصفحة
«1»
باب بدو أرواحهم و أنوارهم و طینتهم علیهم السلام و أنهم من نور واحد 36- 1
«2»
باب أحوال ولادتهم علیهم السلام و انعقاد نطفهم و أحوالهم فی الرحم و عند الولادة و برکات ولادتهم صلوات الله علیهم و فیه بعض غرائب علومهم و شئونهم 47- 36
«3»
باب الأرواح التی فیهم و أنهم مؤیدون بروح القدس و نور إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ و بیان نزول السورة فیهم علیهم السلام 99- 47
«4»
باب أحوالهم علیهم السلام فی السن 103- 100
أبواب علامات الإمام و صفاته و شرائطه و ما ینبغی أن ینسب إلیه و ما لا ینبغی
«1»
باب أن الأئمة من قریش و أنه لم سمی الإمام إماما 104
«2»
باب أنه لا یکون إمامان فی زمان واحد إلا و أحدهما صامت 110- 105
«3»
باب عقاب من ادعی الإمامة بغیر حق أو رفع رایة جور أو أطاع إماما جائرا 115- 110
ص: 388
«4»
باب جامع فی صفات الإمام و شرائط الإمامة 175- 115
«5»
باب آخر فی دلالة الإمامة و ما یفرق به بین دعوی المحقّ و المبطل و فیه قصّة حبابة الوالبیة و بعض الغرائب 190- 175
«6»
باب عصمتهم و لزوم عصمة الإمام علیه السلام 211- 191
«7»
باب معنی آل محمد و أهل بیته و عترته و رهطه و عشیرته و ذرّیته صلوات الله علیهم أجمعین 246- 212
«8»
باب آخر فی أن کل نسب و سبب منقطع إلا نسب 14 رسول الله صلی الله علیه و آله و سببه 249- 246
«9»
باب أن الأئمة من ذریة الحسین علیهم السلام و أن الإمامة بعده فی الأعقاب و لا تکون فی أخوین 261- 249
«10»
باب نفی الغلو فی النبی و الأئمة صلوات الله علیه و علیهم، و بیان معانی التفویض و ما لا ینبغی أن ینسب إلیهم منها و ما ینبغی 327- 261
فصل فی بیان التفویض و معانیه 350- 328
«11»
باب نفی السهو عنهم علیهم السلام 351- 350
«12»
باب أنه جری لهم من الفضل و الطاعة مثل ما جری لرسول الله صلی الله علیه و آله و أنهم فی الفضل سواء 464- 352
«13»
باب غرائب أفعالهم و أحوالهم و وجوب التسلیم لهم فی جمیع ذلک 386- 364
ص: 389
ص: 390
**[ترجمه]ص: 388
ص: 389
ص: 390
**[ترجمه]