سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.
عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.
مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].
مشخصات ظاهری: ج - نمونه.
یادداشت: عربی.
یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].
یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).
یادداشت: کتابنامه.
مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-
موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق
رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح
رده بندی دیویی: 297/212
شماره کتابشناسی ملی: 1680946
ص: 1
**[ترجمه]
سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.
عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده
عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.
مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -
مشخصات ظاهری : ج.
شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5
مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش
شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر
رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392
رده بندی دیویی : 297/212
شماره کتابشناسی ملی : 3348985
ص: 1
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ کَتَبُوا صَحِیفَةً بَیْنَهُمْ أَنْ لَا یُؤَاکِلُوا بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا یُکَلِّمُوهُمْ وَ لَا یُبَایِعُوهُمْ وَ لَا یُزَوِّجُوهُمْ وَ لَا یَتَزَوَّجُوا إِلَیْهِمْ وَ لَا یَحْضُرُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَدْفَعُوا إِلَیْهِمْ مُحَمَّداً فَیَقْتُلُوهُ وَ أَنَّهُمْ یَدٌ وَاحِدَةٌ عَلَی مُحَمَّدٍ یَقْتُلُونَهُ غِیلَةً أَوْ صِرَاحاً فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِکَ أَبَا طَالِبٍ جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ وَ دَخَلُوا الشِّعْبَ وَ کَانُوا أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَحَلَفَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ بِالْکَعْبَةِ وَ الْحَرَمِ وَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ إِنْ شَاکَتْ مُحَمَّداً شَوْکَةٌ لَأَثِبَنَّ (1) عَلَیْکُمْ یَا بَنِی هَاشِمٍ وَ حَصَّنَ الشِّعْبَ وَ کَانَ یَحْرُسُهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَإِذَا جَاءَ اللَّیْلُ یَقُومُ بِالسَّیْفِ عَلَیْهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُضْطَجِعٌ ثُمَّ یُقِیمُهُ وَ یُضْجِعُهُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ فَلَا یَزَالُ اللَّیْلَ کُلَّهُ هَکَذَا وَ یُوَکِّلُ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ أَخِیهِ بِهِ یَحْرُسُونَهُ بِالنَّهَارِ فَأَصَابَهُمُ الْجَهْدُ وَ کَانَ مَنْ دَخَلَ مَکَّةَ مِنَ الْعَرَبِ لَا یَجْسُرُ أَنْ یَبِیعَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ شَیْئاً وَ مَنْ بَاعَ مِنْهُمْ شَیْئاً انْتَهَبُوا مَالَهُ وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ السَّهْمِیُّ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ یَخْرُجُونَ إِلَی الطُّرُقَاتِ الَّتِی تَدْخُلُ مَکَّةَ فَمَنْ رَأَوْهُ مَعَهُ مِیرَةٌ (2) نَهَوْهُ أَنْ یَبِیعَ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ شَیْئاً وَ یَحْذَرُونَ إِنْ بَاعَ شَیْئاً مِنْهُمْ أَنْ یَنْهَبُوا مَالَهُ وَ کَانَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا لَهَا مَالٌ کَثِیرٌ فَأَنْفَقَتْهُ عَلَی
ص: 1
رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی حَلْفِ الصَّحِیفَةِ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ قَالَ هَذَا ظُلْمٌ وَ خَتَمُوا الصَّحِیفَةَ بِأَرْبَعِینَ خَاتَماً خَتَمَهَا کُلُّ رَجُلٍ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ بِخَاتَمِهِ وَ عَلَّقُوهَا فِی الْکَعْبَةِ وَ تَابَعَهُمْ عَلَی ذَلِکَ أَبُو لَهَبٍ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَخْرُجُ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ فَیَدُورُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فَیَقُولُ لَهُمْ تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّکُمْ وَ ثَوَابُکُمُ الْجَنَّةُ عَلَی اللَّهِ وَ أَبُو لَهَبٍ فِی أَثَرِهِ فَیَقُولُ لَا تَقْبَلُوا مِنْهُ فَإِنَّهُ ابْنُ أَخِی وَ هُوَ کَذَّابٌ سَاحِرٌ فَلَمْ یَزَلْ هَذَا حَالَهُمْ (1) وَ بَقُوا فِی الشِّعْبِ أَرْبَعَ سِنِینَ لَا یَأْمَنُونَ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ وَ لَا یَشْتَرُونَ وَ لَا یُبَایِعُونَ (2) إِلَّا فِی الْمَوْسِمِ وَ کَانَ یَقُومُ بِمَکَّةَ مَوْسِمَانِ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَوْسِمُ الْعُمْرَةِ فِی رَجَبٍ وَ مَوْسِمُ الْحَجِّ فِی ذِی الْحِجَّةِ فَکَانَ إِذَا اجْتَمَعَتِ الْمَوَاسِمُ تَخْرُجُ بَنُو هَاشِمٍ مِنَ الشِّعْبِ فَیَشْتَرُونَ وَ یَبِیعُونَ ثُمَّ لَا یَجْسُرُ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْمَوْسِمِ الثَّانِی وَ أَصَابَهُمُ الْجَهْدُ وَ جَاعُوا وَ بَعَثَتْ قُرَیْشٌ إِلَی أَبِی طَالِبٍ ادْفَعْ إِلَیْنَا مُحَمَّداً حَتَّی نَقْتُلَهُ وَ نُمَلِّکَکَ عَلَیْنَا فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَصِیدَتَهُ اللَّامِیَّةَ یَقُولُ فِیهَا:
وَ لَمَّا رَأَیْتُ الْقَوْمَ لَا وُدَّ فِیهِمْ*** وَ قَدْ قَطَعُوا کُلَّ الْعُرَی وَ الْوَسَائِلِ
أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ ابْنَنَا لَا مُکَذَّبٌ*** لَدَیْنَا وَ لَا یَعْنِی بِقَوْلِ الْأَبَاطِلِ
وَ أَبْیَضَ یُسْتَسْقَی الْغَمَامُ بِوَجْهِهِ*** ثِمَالُ الْیَتَامَی عِصْمَةٌ لِلْأَرَامِلِ
یَطُوفُ بِهِ الْهُلَّاکُ مِنْ آلِ هَاشِمِ*** فَهُمْ عِنْدَهُ فِی نِعْمَةٍ وَ فَوَاضِلِ
کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ یُبْزَی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (3)*** وَ لَمَّا نُطَاعِنْ دُونَهُ وَ نُقَاتِلْ (4)
وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصْرَعَ دُونَهُ***وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ
ص: 2
لَعَمْرِی لَقَدْ کُلِّفْتُ وَجْداً بِأَحْمَدَ*** وَ أَحْبَبْتُهُ حُبَّ الْحَبِیبِ الْمُوَاصِلِ
وَ جُدْتُ بِنَفْسِی دُونَهُ وَ حَمَیْتُهُ*** وَ دَارَأْتُ (1) عَنْهُ بِالذَّرَی وَ الْکَوَاهِلِ (2)
فَلَا زَالَ فِی الدُّنْیَا جَمَالًا لِأَهْلِهَا***وَ شَیْئاً لِمَنْ عَادَی وَ زَیْنَ الْمَحَافِلِ
حَلِیماً رَشِیداً حَازِماً غَیْرَ طَائِشٍ***یُوَالِی إِلَهَ الْحَقِّ لَیْسَ بِمَاحِلٍ (3)
فَأَیَّدَهُ رَبُّ الْعِبَادِ بِنَصْرِهِ*** وَ أَظْهَرَ دِیناً حَقُّهُ غَیْرُ بَاطِلٍ
فَلَمَّا سَمِعُوا هَذِهِ الْقَصِیدَةَ آیَسُوا مِنْهُ وَ کَانَ أَبُو الْعَاصِ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هُوَ خَتَنُ رَسُولِ اللَّهِ یَأْتِی بِالْعِیرِ بِاللَّیْلِ عَلَیْهَا الْبُرُّ وَ التَّمْرُ إِلَی بَابِ الشِّعْبِ ثُمَّ یَصِیحُ بِهَا فَتَدْخُلُ الشِّعْبَ فَیَأْکُلُهُ بَنُو هَاشِمٍ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ صَاهَرَنَا أَبُو الْعَاصِ فَأَحْمَدْنَا صِهْرَهُ لَقَدْ کَانَ یَعْمِدُ إِلَی الْعِیرِ وَ نَحْنُ فِی الْحِصَارِ فَیُرْسِلُهَا فِی الشِّعْبِ لَیْلًا وَ لَمَّا أَتَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ أَرْبَعُ سِنِینَ بَعَثَ اللَّهُ عَلَی صَحِیفَتِهِمُ الْقَاطِعَةِ دَابَّةَ الْأَرْضِ فَلَحِسَتْ جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ قَطِیعَةٍ وَ ظُلْمٍ (4) وَ تَرَکَتْ بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ (5) وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ أَبَا طَالِبٍ فَقَامَ أَبُو طَالِبٍ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ ثُمَّ مَشَی حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ عَلَی قُرَیْشٍ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِیهِ فَلَمَّا أَبْصَرُوهُ قَالُوا قَدْ ضَجِرَ أَبُو طَالِبٍ وَ جَاءَ الْآنَ لِیُسَلِّمَ ابْنَ أَخِیهِ فَدَنَا مِنْهُمْ وَ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَقَامُوا إِلَیْهِ وَ عَظَّمُوهُ وَ قَالُوا قَدْ عَلِمْنَا یَا أَبَا طَالِبٍ أَنَّکَ أَرَدْتَ مُوَاصَلَتَنَا وَ الرُّجُوعَ إِلَی جَمَاعَتِنَا وَ أَنْ تُسَلِّمَ ابْنَ أَخِیکَ إِلَیْنَا قَالَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ لِهَذَا وَ لَکِنِ ابْنُ أَخِی أَخْبَرَنِی وَ لَمْ یَکْذِبْنِی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخْبَرَهُ أَنَّهُ بَعَثَ عَلَی صَحِیفَتِکُمُ الْقَاطِعَةِ دَابَّةَ الْأَرْضِ فَلَحِسَتْ
ص: 3
جَمِیعَ مَا فِیهَا مِنْ قَطِیعَةِ رَحِمٍ وَ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ ترک (تَرَکَتْ) اسْمَ اللَّهِ فَابْعَثُوا إِلَیَّ صَحِیفَتَکُمْ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ ارْجِعُوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ وَ إِنْ کَانَ بَاطِلًا دَفَعْتُهُ إِلَیْکُمْ فَإِنْ شِئْتُمْ قَتَلْتُمُوهُ وَ إِنْ شِئْتُمُ اسْتَحْیَیْتُمُوهُ فَبَعَثُوا إِلَی الصَّحِیفَةِ وَ أَنْزَلُوهَا مِنَ الْکَعْبَةِ وَ عَلَیْهَا أَرْبَعُونَ خَاتَماً فَلَمَّا أَتَوْا بِهَا نَظَرَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ إِلَی خَاتَمِهِ ثُمَّ فَکُّوهَا فَإِذَا لَیْسَ فِیهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ إِلَّا بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو طَالِبٍ یَا قَوْمِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُفُّوا عَمَّا أَنْتُمْ عَلَیْهِ فَتَفَرَّقَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یَتَکَلَّمْ أَحَدٌ وَ رَجَعَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی الشِّعْبِ (1).
**[ترجمه]اعلام الوری: قریش در دار الندوة اجتماع کردند و بین خود قراردادی نوشتند که پس از این با بنی هاشم، چیزی نخورند، با آن ها سخن نگویند، و با آنان ازدواج نکنند، و خرید و فروش ننمایند، و آنها را در مجالس و اجتماعات خود شرکت ندهند تا آن گاه که محمد را به آنان تسلیم کنند تا او را بکُشند، و با هم پیمان بستند که به هر وسیلهای شده آن حضرت را از بین ببرند یا با حیله و یا صراحتاً و آشکارا. هنگامی که ابو طالب از تصمیم کفار قریش مطلع شد، بنی هاشم را جمع کرد و به شِعب درآمد، و در حدود چهل مرد با ابو طالب رفتند، ابو طالب به کعبه و حرم و رکن و مقام سوگند یاد کرد، که اگر خاری به پای محمد برود بر علیه شما قیام خواهم کرد. ابو طالب اطراف شعب را محکم و استوار کرد تا دشمن نتواند ناگهان بر آنها یورش برد، شب و روز از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله محافظت میکرد، هنگامی که شب فرا میرسید با شمشیر نزد او می ایستاد و پیامبر به خواب میرفت، پس از مدتی برمیخواست و جای خواب او را تغییر میداد.فرزندان و برادرزادگانش را مسئول کرده بود تا از پیامبر نگهداری کنند. به بنی هاشم ناراحتیهای زیادی رسید و سختیهای بی شماری کشیدند، عرب هایی که از خارج وارد مکه میشدند جرأت نمیکردند با بنی هاشم خرید و فروش کنند، و اگر کسی با آنان معامله ای انجام میداد اموال او را غارت میکردند. ابو جهل به اتفاق عاص بن وائل السهمی و نضر بن حارث و عقبة بن ابی معیط طرق ارتباطی مکه را میگرفتند، و اگر کسی غذا و آذوقه ای به همراه داشت او را نهی می کردند از این که به بنی هاشم بفروشد و او را تهدید میکردند که اگر طعام و غذائی را به بنی هاشم بفروشد، اموالش را تاراج خواهند کرد.
خدیجه همسر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله اموال زیادی داشت که همه را در راه
ص: 1
پیامبر خرج کرد، مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد المطلب از کسانی بود که صحیفه را امضاء نکرده بود، وی گفت: این ظلم است که ما در باره بنی هاشم این اعمال را انجام دهیم صحیفه را چهل نفر از رؤسای قریش با انگشترش امضاء کرده بودند که از جمله ابو لهب عموی پیامبر بود، و این صحیفه را از کعبه آویزان کرده بودند. رسول الله صلی اللَّه علیه و آله در موسم حج از شِعب بیرون میشد، و قبائل عرب را به خود متوجه میکرد، و میفرمود: در اطرافم از من محافظت کنید تا کتاب خداوند را برای شما بخوانم و ثواب این عمل شما در نزد پروردگار بهشت خواهد بود. ابو لهب در این موقع دنبال حضرت میرفت و میگفت: حرف او را گوش ندهید زیرا این برادرزاده ام است و او ساحر و دروغ گو است! حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله چهار سال در شعب ماند در این مدت کسی با آنها معامله و رفت و آمد نمیکرد و آنان جز در موسم حج که از شعب خارج میشدند و خرید و فروش میکردند، و با مردم سخن میگفتند در ایام دیگر همواره در شعب بودند و ارتباط آنها با خارج قطع بود. در مکه سالی دو مرتبه ایام موسم پیش می آمد، اول در ماه رجب که برای عمره حاضر میشدند، و دوم در ماه ذی حجه که برای حج میرفتند، بنی هاشم فقط در این دو موسم میتوانستند آذوقه خود را تهیه کنند و در بقیه ایام هیچ یک از آنان جرأت نداشت از شعب خارج شود تا موسم بعدی، و لذا در ناراحتی به سر میبردند و گرسنگی میکشیدند. قریش به دنبال ابو طالب فرستادند که: محمد را به ما تحویل بده تا او را بکشیم و تو را سرور خودمان گردانیم. ابو طالب رضی الله عنه قصیده لامیّۀ خود را سرود که در آن میگوید:
و هنگامی که دیدم در میان قوم هیچ محبت و دوستی وجود ندارد، و همه پیوندها و راههای صلح را قطع کردند.
آیا نمیدانید پسرما، در نزد ما تکذیب نشده و مقصودش گفتن سخنان باطل نیست.
سفید رویی که مردم به برکت و رحمت روی او، طلب باران میکنند، فریادرس یتیمان و پناه بینوایان است.
اطراف او را فدائیان از بنی هشام احاطه کردهاند و آنها نزد او در نعمت و فضیلت به سر میبرند.
قسم به خانه خدا، شما دروغ می گویید، وقتی ما برای دفاع از او بجنگیم و پیکار کنیم، محمد هیچ گاه شکست نمی خورد.
و هیچ گاه او را تسلیم شما نمی کنیم، مگر پس از این که پیرامون او کشته شویم و فرزندان و همسرانمان
ص: 2
را فراموش کنیم.
به جان خودم سوگند اشتیاق به احمد را بر خودم واجب کردم، و همچون دوستدار همیشگی او را دوست میدارم.
با جانم از او دفاع و پشتیبانی میکنم و با سر و شانههایم از او محافظت میکنم.
همواره مایه زیبایی دنیا و مردمانش است و برای دشمنان ننگ و برای مجلس دوستانش، زینت است.
بردبار و رشید و دوراندیش است و بیخردی در وجودش نیست، پروردگار راستین را بیغل و غشّ دوست دارد.
پروردگار بندگان، با نصرتش او را پشتیبانی نمود و دین حقّ خود را که باطل نیست، آشکار کرد.
چون کفار قریش این قصیده را از ابو طالب شنیدند از وی ناامید شدند. ابو العاص بن ربیع داماد حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گاهی شبانه کاروانی از گندم و خرما به شعب میرسانید، و فریاد می زد و داخل شعب می شد و بنی هاشم از این خرماها می خوردند، پیامبر می فرمود: ابو العاص حق دامادی ما را ادا میکند.
هنگامی که چهار سال از اقامت رسول خدا در شعب گذشت، خداوند موریانه را بر صحیفه مشرکین مسلط فرمود، و آن را پاره پاره کرد و از بین برد، وآن چه از جور و ستم و قطع رحم که در آن بود به وسیله موریانه نابود شد، تنها کلمه ای که از صحیفه مانده بود نام خداوند(بِاسْمِکَ اللَّهُمَّ) بود. جبرئیل بر خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله نازل شد و جریان صحیفه را به آن حضرت اطلاع داد. پیامبر نیز موضوع را با عمویش ابو طالب در میان نهاد، ابو طالب به پا خواست و لباس خود را پوشید، و به سوی قریش که در مسجد الحرام اجتماع کرده بودند، رفت. هنگامی که او را دیدند گفتند: اینک ابو طالب از اقامت در شعب خسته شده، و آمده تا برادرزاده اش را به ما تسلیم کند. ابو طالب نزد قریش رسید و به آنها سلام کرد، آنان برای احترام او از جای خود برخاستند و او را تکریم و تعظیم کردند، و گفتند: یا ابا طالب! ما فهمیدیم شما قصد کرده اید با ما مرواده کنید، و به اجتماع ما برگردید و برادرزاده خود را به ما تسلیم نمائید. ابو طالب گفت: به خدا قسم من برای این مطالب که شما گفتید نیامده ام، برادرزاده ام موضوعی را به من خبر داده و من هم میدانم که وی به من دروغ نمیگوید وی گفت: خداوند خبر داده که موریانه صحیفه شما را خورده و مندرجات وی از بین رفته است،
ص: 3
و جز اسم «اللَّه» بقیه مطالب پاک شده است. اینک بنگرید اگر راست میگوید، و مطالب همین طور است شما دست از تعصب و عناد و لجاجت بردارید و از خداوند بترسید، اگر چنان چه این سخن دروغ است و صحیفه دست نخورده و هم چنان محفوظ میباشد، من او را به شما تسلیم خواهم کرد اگر میل دارید او را بُکشید، و یا زنده نگه دارید. کفار قریش در این هنگام عده ای را برای تحقیق دنبال صحیفه فرستادند، و آن را از کعبه پائین آوردند، در حالی که چهل مهر بر وی زده شده بود، اشخاصی که بر آن صحیفه مهر داشتند دیدند از مهرها اثری نیست، و جز کلمه «باسمک اللهم» چیزی در آن جا نبود. ابو طالب گفت: ای قوم اکنون از خداوند بترسید، و دست از این ظلم و ستم بردارید، پس از این جریان آن جماعت پراکنده شدند و ابو طالب هم به شعب مراجعت کرد. - . اعلام الوری : 32 - 34 -
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری وَ قَالَ فِی ذَلِکَ قَصِیدَتَهُ الْبَائِیَّةَ الَّتِی أَوَّلُهَا
أَلَا مَنْ لِهَمِّ آخِرِ اللَّیْلِ مَنْصِبٌ*** وَ شَعْبُ الْعَصَا مِنْ قَوْمِکَ الْمُتَشَعِّبُ
(2) وَ فِیهَا:
وَ قَدْ کَانَ فِی أَمْرِ الصَّحِیفَةِ عِبْرَةٌ*** مَتَی مَا یُخْبِرُ غَائِبُ الْقَوْمِ یُعْجِبُ
مَحَا اللَّهُ مِنْهَا کُفْرَهُمْ وَ عُقُوقَهُمْ ***وَ مَا نَقَمُوا مِنْ نَاطِقِ الْحَقِّ مُعْرِبٌ
وَ أَصْبَحَ مَا قَالُوا مِنَ الْأَمْرِ بَاطِلًا ***وَ مَنْ یَخْتَلِقُ مَا لَیْسَ بِالْحَقِّ یَکْذِبُ
وَ أَمْسَی ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِینَا مُصَدَّقاً*** عَلَی سَخَطٍ مِنْ قَوْمِنَا غَیْرَ مُعْتِبٍ
وَ لَا تَحْسَبُونَا مُسَلِّمِینَ مُحَمَّداً*** لِذِی عِزَّةٍ مِنَّا (3) وَ لَا مُتَعَزِّبٍ
سَتَمْنَعُهُ مِنَّا یَدٌ هَاشِمِیَّةٌ*** مَرْکَبُهَا فِی النَّاسِ خَیْرُ مَرْکَبٍ
(4).
**[ترجمه]اعلام الوری: و در این مورد قصیدهای سروده که از جمله آن، این چند بیت است:
هان چه کسی مرا از غمی جانکاه که شب هنگام مرا فرا گرفته، نجات میدهد، و علت پراکندگی و تفرقه، قوم متفرق او هستند.
در امر صحیفه عبرتی بود، هرگاه مردم غائب از آن خبر داده میشوند تعجب میکنند.
خداوند کفر و نافرمانی آنها را از آن محو کند، و خداوند آشکار کننده ستم و ناروایی است که میخواستند در باره گوینده حقّ انجام دهند.
و آن چه آنان در این باره گفتند، باطل شد و هر کس امر ناحقّ را بر زبان آورد، دروغگو است.
علی رغم کینه و دشمنی قوم ما، پسر عبدالله در میان ما تصدیق شد، در حالی که آن حضرت هیچ سرزنشی نداشت.
گمان نکنید محمد را به شما تسلیم میکنیم، او را نه به صاحبان قدرت و نه به افراد تنها و مجرّد تحویل نمیدهیم.
دستی هاشمی او را برای ما حمایت میکند، مرکب او در میان مردم بهترین مرکب است. - . اعلام الوری : 13 -
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام وَ قَالَ عِنْدَ ذَلِکَ نَفَرٌ مِنْ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ وَ بَنِی قُصَیٍّ وَ رِجَالٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَلَدَتْهُمْ نِسَاءُ بَنِی هَاشِمٍ مِنْهُمْ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ عَامِرِ بْنِ لُوِیٍّ وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً کَثِیرَ الْمَالِ لَهُ أَوْلَادٌ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ وَ زُهَیْرُ بْنُ أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُّ فِی رِجَالٍ مِنْ أَشْرَافِهِمْ نَحْنُ بُرَآءُ مِمَّا فِی هَذَا الصَّحِیفَةِ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ هَذَا أَمْرٌ قُضِیَ بِلَیْلٍ وَ خَرَجَ النَّبِیُ
ص: 4
صلی الله علیه و آله وَ رَهْطُهُ مِنَ الشِّعْبِ وَ خَالَطُوا النَّاسَ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ ذَلِکَ بِشَهْرَیْنِ وَ مَاتَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بَعْدَ ذَلِکَ وَ وَرَدَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمْرَانِ عَظِیمَانِ وَ جَزِعَ جَزَعاً شَدِیداً وَ دَخَلَ عَلَی أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَجُودُ بِنَفْسِهِ وَ قَالَ یَا عَمِّ رَبَّیْتَ صَغِیراً وَ نَصَرْتَ کَبِیراً وَ کَفَّلْتَ یَتِیماً فَجَزَاکَ اللَّهُ عَنِّی خَیْرَ الْجَزَاءِ أَعْطِنِی کَلِمَةً أَشْفَعُ لَکَ بِهَا عِنْدَ رَبِّی (1) قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ فَلَمَّا ثَقُلَ أَبُو طَالِبٍ رُئِیَ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ فَأَصْغَی إِلَیْهِ الْعَبَّاسُ (2) یَسْمَعُ قَوْلَهُ فَرَفَعَ الْعَبَّاسُ عَنْهُ رَأْسَهُ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ قَدْ قَالَ الْکَلِمَةَ الَّتِی سَأَلْتَهُ إِیَّاهَا.
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَارَضَ جِنَازَةَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ وَصَلْتَ رَحِماً (3) وَ جُزِیتَ خَیْراً یَا عَمِّ (4).
**[ترجمه]قصص الانبیاء: پس از این جریان عده ای از رجال قریش که از اولاد زنان بنی هاشم بودند و از جمله آنها مطعم بن عدی که از بزرگان و ثروتمندان محسوب میشد و اولاد زیادی داشت، و همچنین ابو البختری بن هشام و زهیر بن امیه مخزومی گفتند: ما از این صحیفه و مندرجات او اظهار برائت میکنیم، ابو جهل گفت: این مطلب ریشهدار است و دنبال یک توطئهای است که شب درباره آن تصمیم گرفته شده است. پس حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله
ص: 4
از شعب بیرون شدند و بقیه نیز همراه او آمدند و با مردم رفت و آمد کردند، پس از دو ماه از این ماجرا ابو طالب وفات یافت و اندکی پس از آن خدیجه از دنیا رفت. و پیامبر از این دو مصیبت بزرگ فوق العاده ناراحت شدند. هنگامی که پیامبر بر ابو طالب وارد شد و او در حالت احتضار بود فرمود: ای عمو مرا در کودکی تربیت کردی و در بزرگی یاری نمودی، و هنگامی که یتیم بودم کفالت مرا به عهده گرفتی، خداوند از جانب من جزای خیر به شما بدهد، اکنون کلمه ای را بگو تا در نزد خداوند شما را شفاعت کنم.
ابن عباس گوید: ابو طالب در هنگام مرگ پیغمبر را از خود راضی ساخت، ابن عباس گوید: هنگامی که ابو طالب سنگین شد، دیدند وی لب های خود را حرکت میدهد، عباس گوش خود را نزدیک دهان او برد و صدای او را شنید و سرش را بالا آورد و گفت: یا رسول اللَّه! به خداوند قسم کلمه ای را که شما از وی پرسیدی میگوید.
و نیز ابن عباس گفته: پیغمبر در هنگام تشییع جنازه ابو طالب گفت: ای عمو تو صله رحم را به نیکی به جا آوردی و پاداش نیکی داده شدی. - . قصص الانبیاء : مخطوط -
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری وَ ذَکَرَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ یَسَارٍ أَنَّ خَدِیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلِدٍ وَ أَبَا طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا مَاتَا فِی عَامٍ وَاحِدٍ وَ تَتَابَعَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَصَائِبُ بِهَلَاکِ خَدِیجَةَ وَ أَبِی طَالِبٍ وَ کَانَتْ خَدِیجَةُ وَزِیرَةَ صِدْقٍ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ کَانَ یَسْکُنُ إِلَیْهَا.
وَ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَنْدَةَ فِی کِتَابِ الْمَعْرِفَةِ أَنَّ وَفَاةَ خَدِیجَةَ کَانَتْ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ زَعَمَ الْوَاقِدِیُّ أَنَّهُمْ خَرَجُوا مِنَ الشِّعْبِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ وَ أَبُو طَالِبٍ وَ بَیْنَهُمَا خَمْسٌ وَ ثَلَاثُونَ لَیْلَةً (5).
**[ترجمه]اعلام الوری: محمد بن اسحاق نقل کرده که خدیجه بنت خُوَیْلد و ابو طالب در یک سال فوت شدند، و در اثر درگذشت آنها مصیبت های زیادی به پیامبر رسید، خدیجه همواره به حضرت رسول کمک میکرد و برای آن حضرت به منزله وزیری بود، وی اسلام را تصدیق کرد، و رسول خدا به وسیله او آرامش دل پیدا میکرد.
ابو عبد اللَّه بن منده در کتاب المعرفۀ گفته: وفات خدیجه سه روز بعد از درگذشت ابو طالب واقع شد، و واقدی گمان کرده که آنها سه سال قبل از هجرت از شعب بیرون شدند و در همین سال خدیجه و ابو طالب فوت کردند و فاصله فوت این دو نفر سی و پنج روز بوده است. - . اعلام الوری : 35 -
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَعْرِضُ نَفْسَهُ
ص: 5
عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ وَ یُکَلِّمُ کُلَّ شَرِیفِ قَوْمٍ لَا یَسْأَلُهُمْ مَعَ ذَلِکَ إِلَّا أَنْ یُؤْوُوهُ وَ یَمْنَعُوهُ وَ یَقُولُ لَا أُکْرِهُ أَحَداً مِنْکُمْ عَلَی شَیْ ءٍ مَنْ رَضِیَ مِنْکُمْ بِالَّذِی أَدْعُوهُ إِلَیْهِ فَذَاکَ وَ مَنْ کَرِهَ لَمْ أُکْرِهْهُ إِنَّمَا أُرِیدُ أَنْ تُحَرِّزُونِی مِمَّا یُرَادُ بِی مِنَ الْقَتْلِ حَتَّی أُبَلِّغَ رِسَالاتِ رَبِّی وَ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِی وَ لِمَنْ صَحِبَنِی بِمَا شَاءَ اللَّهُ فَلَمْ یَقْبَلْهُ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَأْتِ أَحَداً مِنْ تِلْکَ الْقَبَائِلِ إِلَّا قَالَ قَوْمُ الرَّجُلِ أَعْلَمُ بِهِ أَ تَرَوْنَ أَنَّ رَجُلًا یُصْلِحُنَا وَ قَدْ أَفْسَدَ قَوْمَهُ وَ لَفَظُوهُ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشَدَّ مَا کَانَ فَعَمَدَ لِثَقِیفٍ بِالطَّائِفِ رَجَاءَ أَنْ یُؤْوُوهُ فَوَجَدَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنْهُمْ هُمْ سَادَاتُ ثَقِیفٍ یَوْمَئْذٍ وَ هُمْ إِخْوَةُ عَبْدِ یَالِیلِ بْنِ عَمْرٍو وَ حَبِیبُ بْنُ عَمْرٍو وَ مَسْعُودُ بْنُ عَمْرٍو فَعَرَضَ عَلَیْهِمْ نَفْسَهُ وَ شَکَا إِلَیْهِمُ الْبَلَاءَ وَ مَا انْتَهَکَ مِنْهُ قَوْمُهُ فَقَالَ أَحَدُهُمْ أَنَا أَسْرِقُ أَسْتَارَ الْکَعْبَةِ إِنْ کَانَ اللَّهُ بَعَثَکَ بِشَیْ ءٍ قَطُّ وَ قَالَ الْآخَرُ أَ عَجْزٌ عَلَی اللَّهِ أَنْ یُرْسِلَ غَیْرَکَ وَ قَالَ الْآخَرُ وَ اللَّهِ لَا أُکَلِّمُکَ بَعْدَ مَجْلِسِکَ هَذَا أَبَداً وَ اللَّهِ لَئِنْ کُنْتَ رَسُولَ اللَّهِ لَأَنْتَ أَعْظَمُ شَرَفاً مِنْ أَنْ أُکَلِّمَکَ وَ لَئِنْ کُنْتَ تَکْذِبُ عَلَی اللَّهِ لَأَنْتَ شَرٌّ مِنْ أَنْ أُکَلِّمَکَ وَ تَهَزَّءُوا بِهِ وَ أَفْشَوْا فِی قَوْمِهِمُ الَّذِی رَاجَعُوهُ بِهِ فَقَعَدُوا لَهُ صَفَّیْنِ عَلَی طَرِیقِهِ فَلَمَّا مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَ صَفَّیْهِمْ کَانَ لَا یَرْفَعُ رِجْلَیْهِ وَ لَا یَضَعُهُمَا إِلَّا رَضَخُوهُمَا بِالْحِجَارَةِ وَ قَدْ کَانُوا أَعَدُّوهَا حَتَّی أَدْمَوْا رِجْلَیْهِ فَخَلَصَ مِنْهُمْ وَ رِجْلَاهُ تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَعَمَدَ إِلَی حَائِطٍ مِنْ حَوَائِطِهِمْ وَ اسْتَظَلَّ فِی ظِلِّ حَبَلَةٍ (1) وَ هُوَ مَکْرُوبٌ مُوجَعٌ فَإِذَا فِی الْحَائِطِ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ فَلَمَّا رَآهُمَا کَرِهَ مَکَانَهُمَا لِمَا یَعْلَمُ مِنْ عَدَاوَتِهِمَا لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لَمَّا رَأَیَاهُ أَرْسَلَا إِلَیْهِ غُلَاماً لَهُمَا یُدْعَی عَدَّاسٌ وَ هُوَ نَصْرَانِیٌّ مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی مَعَهُ عِنَبٌ فَلَمَّا جَاءَهُ عَدَّاسٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ أَیِّ أَرْضٍ أَنْتَ قَالَ أَنَا مِنْ أَهْلِ نَیْنَوَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مِنْ مَدِینَةِ الرَّجُلِ الصَّالِحِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَقَالَ لَهُ عَدَّاسٌ وَ مَا یُدْرِیکَ مَنْ یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ لَا یُحَقِّرُ أَحَداً أَنْ یُبَلِّغَهُ رِسَالَةَ رَبِّهِ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَنِی خَبَرَ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَلَمَّا أَخْبَرَهُ بِمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ
ص: 6
مِنْ شَأْنِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی خَرَّ عَدَّاسٌ سَاجِداً لِلَّهِ وَ جَعَلَ یُقَبِّلُ قَدَمَیْهِ وَ هُمَا تَسِیلَانِ الدِّمَاءَ فَلَمَّا بَصُرَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ مَا یَصْنَعُ غُلَامُهُمَا سَکَتَا فَلَمَّا أَتَاهُمَا قَالا لَهُ مَا شَأْنُکَ سَجَدْتَ لِمُحَمَّدٍ وَ قَبَّلْتَ قَدَمَیْهِ وَ لَمْ نَرَکَ فَعَلْتَهُ بِأَحَدٍ مِنَّا قَالَ هَذَا رَجُلٌ صَالِحٌ أَخْبَرَنِی بِشَیْ ءٍ عَرَفْتُهُ مِنْ شَأْنِ رَسُولٍ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَیْنَا یُدْعَی یُونُسُ بْنُ مَتَّی فَضَحِکَا وَ قَالا لَا یَفْتِنَنَّکَ عَنْ نَصْرَانِیَّتِکَ فَإِنَّهُ رَجُلٌ خَدَّاعٌ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَکَّةَ.
قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ لَمَّا رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الطَّائِفِ وَ أَشْرَفَ عَلَی مَکَّةَ وَ هُوَ مُعْتَمِرٌ کَرِهَ أَنْ یَدْخُلَ مَکَّةَ وَ لَیْسَ لَهُ فِیهَا مُجِیرٌ فَنَظَرَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ کَانَ أَسْلَمَ سِرّاً فَقَالَ لَهُ ائْتِ الْأَخْنَسَ بْنَ شَرِیقٍ فَقُلْ لَهُ إِنَّ مُحَمَّداً یَسْأَلُکَ أَنْ تُجِیرَهُ حَتَّی یَطُوفَ وَ یَسْعَی فَإِنَّهُ مُعْتَمِرٌ فَأَتَاهُ وَ أَدَّی إِلَیْهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ الْأَخْنَسُ إِنِّی لَسْتُ مِنْ قُرَیْشٍ وَ إِنَّمَا أَنَا حَلِیفٌ فِیهِمْ وَ الْحَلِیفُ لَا یُجِیرُ عَلَی الصَّمِیمِ وَ أَخَافُ أَنْ یَخْفِرُوا جِوَارِی فَیَکُونَ ذَلِکَ مَسَبَّةً (1) فَرَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْبَرَهُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ فِی شِعْبِ حِرَاءَ مُخْتَفِیاً مَعَ زَیْدٍ فَقَالَ لَهُ ائْتِ سُهَیْلَ بْنَ عَمْرٍو فَاسْأَلْهُ أَنْ یُجِیرَنِی حَتَّی أَطُوفَ بِالْبَیْتِ وَ أَسْعَی فَأَتَاهُ وَ أَدَّی إِلَیْهِ قَوْلَهُ فَقَالَ لَهُ لَا أَفْعَلُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ اذْهَبْ إِلَی مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ فَاسْأَلْهُ أَنْ یُجِیرَنِی حَتَّی أَطُوفَ وَ أَسْعَی فَجَاءَ إِلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُ فَقَالَ أَیْنَ مُحَمَّدٌ فَکَرِهَ أَنْ یُخْبِرَهُ بِمَوْضِعِهِ فَقَالَ هُوَ قَرِیبٌ فَقَالَ ائْتِهِ فَقُلْ لَهُ إِنِّی قَدْ أَجَرْتُکَ فَتَعَالَ وَ طُفْ وَ اسْعَ مَا شِئْتَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ مُطْعِمٌ لِوُلْدِهِ وَ أَخْتَانِهِ (2) وَ أَخِیهِ طُعَیْمَةَ بْنِ عَدِیٍّ خُذُوا سِلَاحَکُمْ فَإِنِّی قَدْ أَجَرْتُ مُحَمَّداً وَ کُونُوا حَوْلَ الْکَعْبَةِ حَتَّی یَطُوفَ وَ یَسْعَی وَ کَانُوا عَشَرَةً فَأَخَذُوا السِّلَاحَ وَ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ حَتَّی دَخَلَ الْمَسْجِدَ وَ رَآهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ هَذَا مُحَمَّدٌ وَحْدَهُ وَ قَدْ مَاتَ نَاصِرُهُ فَشَأْنُکُمْ بِهِ فَقَالَ لَهُ طُعَیْمَةُ بْنُ عَدِیٍ
ص: 7
یَا عَمِّ لَا تَتَکَلَّمْ فَإِنَّ أَبَا وَهْبٍ قَدْ أَجَارَ مُحَمَّداً فَوَقَفَ أَبُو جَهْلٍ عَلَی مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ فَقَالَ أَبَا وَهْبٍ أَ مُجِیرٌ أَمْ صَابِئٌ (1) قَالَ بَلْ مُجِیرٌ قَالَ إِذاً لَا نَخْفِرُ جِوَارَکَ فَلَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ طَوَافِهِ وَ سَعْیِهِ جَاءَ إِلَی مُطْعِمٍ فَقَالَ أَبَا وَهْبٍ قَدْ أَجَرْتَ وَ أَحْسَنْتَ فَرُدَّ عَلَیَّ جِوَارِی قَالَ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تُقِیمَ فِی جِوَارِی قَالَ أَکْرَهُ أَنْ أُقِیمَ فِی جِوَارِ مُشْرِکٍ أَکْثَرَ مِنْ یَوْمٍ قَالَ مُطْعِمٌ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ خَرَجَ مِنْ جِوَارِی.
قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَدِمَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ ذَکْوَانُ بْنُ عَبْدِ قَیْسٍ فِی مَوْسِمٍ مِنْ مَوَاسِمِ الْعَرَبِ وَ هُمَا مِنَ الْخَزْرَجِ وَ کَانَ بَیْنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ حَرْبٌ قَدْ بَقُوا فِیهَا دَهْراً طَوِیلًا وَ کَانُوا لَا یَضَعُونَ السِّلَاحَ لَا بِاللَّیْلِ وَ لَا بِالنَّهَارِ وَ کَانَ آخِرُ حَرْبٍ بَیْنَهُمْ یَوْمَ بُعَاثٍ وَ کَانَتْ لِلْأَوْسِ عَلَی الْخَزْرَجِ فَخَرَجَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ ذَکْوَانُ إِلَی مَکَّةَ فِی عُمْرَةِ رَجَبٍ یَسْأَلُونَ الْحِلْفَ عَلَی الْأَوْسِ وَ کَانَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ صَدِیقاً لِعُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّهُ کَانَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا حَرْبٌ وَ قَدْ جِئْنَاکَ نَطْلُبُ الْحِلْفَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُ عُتْبَةُ بَعُدَتْ دَارُنَا مِنْ دَارِکُمْ وَ لَنَا شُغُلٌ لَا نَتَفَرَّغُ لِشَیْ ءٍ قَالَ وَ مَا شُغُلُکُمْ وَ أَنْتُمْ فِی حَرَمِکُمْ وَ أَمْنِکُمْ قَالَ لَهُ عُتْبَةُ خَرَجَ فِینَا رَجُلٌ یَدَّعِی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ سَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شُبَّانَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ مَنْ هُوَ مِنْکُمْ قَالَ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مِنْ أَوْسَطِنَا شَرَفاً وَ أَعْظَمِنَا بَیْتاً وَ کَانَ أَسْعَدُ وَ ذَکْوَانُ وَ جَمِیعُ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ یَسْمَعُونَ مِنَ الْیَهُودِ الَّذِینَ کَانُوا بَیْنَهُمُ النَّضِیرِ وَ قُرَیْظَةَ وَ قَیْنُقَاعٍ أَنَّ هَذَا أَوَانُ نَبِیٍّ یَخْرُجُ بِمَکَّةَ یَکُونُ مُهَاجَرُهُ بِالْمَدِینَةِ لَنَقْتُلَنَّکُمْ بِهِ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ أَسْعَدُ وَقَعَ فِی قَلْبِهِ مَا کَانَ سَمِعَ مِنَ الْیَهُودِ قَالَ فَأَیْنَ هُوَ قَالَ جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ وَ إِنَّهُمْ لَا یَخْرُجُونَ مِنْ شِعْبِهِمْ إِلَّا فِی الْمَوْسِمِ فَلَا تَسْمَعْ مِنْهُ وَ لَا تُکَلِّمْهُ فَإِنَّهُ سَاحِرٌ یَسْحَرُکَ بِکَلَامِهِ وَ کَانَ هَذَا فِی وَقْتِ مُحَاصَرَةِ بَنِی هَاشِمٍ فِی الشِّعْبِ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ فَکَیْفَ أَصْنَعُ وَ أَنَا مُعْتَمِرٌ لَا بُدَّ لِی أَنْ أَطُوفَ بِالْبَیْتِ قَالَ ضَعْ فِی أُذُنَیْکَ الْقُطْنَ فَدَخَلَ أَسْعَدُ الْمَسْجِدَ وَ قَدْ حَشَا أُذُنَیْهِ بِالْقُطْنِ فَطَافَ بِالْبَیْتِ وَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 8
جَالِسٌ فِی الْحِجْرِ مَعَ قَوْمٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ (1) فَنَظَرَ إِلَیْهِ نَظْرَةً فَجَازَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی الشَّوْطِ الثَّانِی قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا أَجِدُ أَجْهَلَ مِنِّی (2) أَ یَکُونُ مِثْلُ هَذَا الْحَدِیثِ بِمَکَّةَ فَلَا أَتَعَرَّفُهُ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی قَوْمِی فَأُخْبِرَهُمْ ثُمَّ أَخَذَ الْقُطْنَ مِنْ أُذُنَیْهِ وَ رَمَی بِهِ وَ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ أَنْعِمْ صَبَاحاً فَرَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأْسَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ قَدْ أَبْدَلَنَا اللَّهُ بِهِ مَا هُوَ أَحْسَنُ مِنْ هَذَا تَحِیَّةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ إِنَّ عَهْدَکَ بِهَذَا لَقَرِیبٌ إِلَی مَا تَدْعُو یَا مُحَمَّدُ قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (3) فَلَمَّا سَمِعَ أَسْعَدُ هَذَا قَالَ لَهُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَنَا مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِخْوَتِنَا مِنَ الْأَوْسِ حِبَالٌ مَقْطُوعَةٌ فَإِنْ وَصَلَهَا اللَّهُ بِکَ وَ لَا أَجِدُ أَعَزَّ مِنْکَ وَ مَعِی رَجُلٌ مِنْ قَوْمِی فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ رَجَوْتُ أَنْ یُتَمِّمَ اللَّهُ لَنَا أَمْرَنَا فِیکَ وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ کُنَّا نَسْمَعُ مِنَ الْیَهُودِ خَبَرَکَ وَ یُبَشِّرُونَنَا بِمَخْرَجِکَ وَ یُخْبِرُونَنَا بِصِفَتِکَ وَ أَرْجُو أَنْ یَکُونَ دَارُنَا دَارَ هِجْرَتِکَ عِنْدَنَا (4) فَقَدْ أَعْلَمَنَا الْیَهُودُ ذَلِکَ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی سَاقَنِی إِلَیْکَ وَ اللَّهِ مَا جِئْتُ إِلَّا لِنَطْلُبَ الْحَلْفَ عَلَی قَوْمِنَا وَ قَدْ آتَانَا اللَّهُ بِأَفْضَلَ مِمَّا أَتَیْتُ لَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ ذَکْوَانُ فَقَالَ لَهُ أَسْعَدُ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ الَّذِی کَانَتِ الْیَهُودُ تُبَشِّرُنَا بِهِ وَ تُخْبِرُنَا
ص: 9
بِصِفَتِهِ فَهَلُمَّ فَأَسْلِمْ فَأَسْلَمَ ذَکْوَانُ ثُمَّ قَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ ابْعَثْ مَعَنَا رَجُلًا یُعَلِّمُنَا الْقُرْآنَ وَ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی أَمْرِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِمُصْعَبِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ کَانَ فَتًی حَدَثاً مُتْرَفاً بَیْنَ أَبَوَیْهِ یُکْرِمَانِهِ وَ یُفَضِّلَانِهِ عَلَی أَوْلَادِهِمْ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَمَّا أَسْلَمَ جَفَاهُ أَبَوَاهُ وَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ فِی الشِّعْبِ حَتَّی تَغَیَّرَ وَ أَصَابَهُ الْجَهْدُ وَ أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ بِالْخُرُوجِ مَعَ أَسْعَدَ وَ قَدْ کَانَ تَعَلَّمَ مِنَ الْقُرْآنِ کَثِیراً فَخَرَجَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ مَعَهُمَا مُصْعَبُ بْنُ عُمَیْرٍ فَقَدِمُوا عَلَی قَوْمِهِمْ وَ أَخْبَرُوهُمْ بِأَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَبَرِهِ فَأَجَابَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ الرَّجُلُ وَ الرَّجُلَانِ وَ کَانَ مُصْعَبٌ نَازِلًا عَلَی أَسْعَدَ بْنِ زُرَارَةَ وَ کَانَ یَخْرُجُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَیَطُوفُ عَلَی مَجَالِسِ الْخَزْرَجِ یَدْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَیُجِیبُهُ الْأَحْدَاثُ (1) وَ کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ شَرِیفاً فِی الْخَزْرَجِ وَ قَدْ کَانَ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ اجْتَمَعَتْ عَلَی أَنْ یُمَلِّکُوهُ عَلَیْهِمْ لِشَرَفِهِ وَ سَخَائِهِ وَ قَدْ کَانُوا اتَّخَذُوا لَهُ إِکْلِیلًا (2) احْتَاجُوا فِی تَمَامِهِ إِلَی وَاسِطَةٍ کَانُوا یَطْلُبُونَهَا وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمْ یَدْخُلْ مَعَ قَوْمِهِ الْخَزْرَجِ فِی حَرْبِ بُعَاثٍ وَ لَمْ یُعِنْ عَلَی الْأَوْسِ وَ قَالَ هَذَا ظُلْمٌ مِنْکُمْ لِلْأَوْسِ وَ لَا أُعِینُ عَلَی الظُّلْمِ فَرَضِیَتْ بِهِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ فَلَمَّا قَدِمَ أَسْعَدُ کَرِهَ عَبْدُ اللَّهِ مَا جَاءَ بِهِ أَسْعَدُ وَ ذَکْوَانُ وَ فَتَرَ أَمْرُهُ فَقَالَ أَسْعَدُ لِمُصْعَبٍ إِنَّ خَالِی سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ مِنْ رُؤَسَاءِ الْأَوْسِ وَ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ شَرِیفٌ مُطَاعٌ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ تَمَّ لَنَا أَمْرُنَا فَهَلُمَّ نَأْتِی مَحَلَّتَهُمْ فَجَاءَ مُصْعَبٌ مَعَ أَسْعَدَ إِلَی مَحَلَّةِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَقَعَدَ عَلَی بِئْرٍ مِنْ آبَارِهِمْ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ قَوْمٌ مِنْ أَحْدَاثِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَبَلَغَ ذَلِکَ سَعْدَ بْنَ مُعَاذٍ فَقَالَ لِأُسَیْدِ بْنِ حُضَیْرٍ وَ کَانَ مِنْ أَشْرَافِهِمْ بَلَغَنِی أَنَّ أَبَا أُمَامَةَ أَسْعَدَ بْنَ زُرَارَةَ قَدْ جَاءَ إِلَی مَحَلَّتِنَا مَعَ هَذَا الْقُرَشِیِّ یُفْسِدُ شُبَّانَنَا فَأْتِهِ وَ انْهَهُ عَنْ ذَلِکَ فَجَاءَ أُسَیْدُ (3) بْنُ حُضَیْرٍ فَنَظَرَ إِلَیْهِ أَسْعَدُ فَقَالَ لِمُصْعَبٍ إِنَّ هَذَا رَجُلٌ شَرِیفٌ فَإِنْ دَخَلَ فِی هَذَا الْأَمْرِ رَجَوْتُ أَنْ یَتِمَّ أَمْرُنَا فَاصْدُقِ اللَّهَ فِیهِ فَلَمَّا قَرُبَ أُسَیْدٌ مِنْهُمْ قَالَ
ص: 10
یَا أَبَا أُمَامَةَ یَقُولُ لَکَ خَالُکَ لَا تَأْتِنَا فِی نَادِینَا (1) وَ لَا تُفْسِدْ شُبَّانَنَا وَ احْذَرِ الْأَوْسَ عَلَی نَفْسِکَ فَقَالَ مُصْعَبٌ أَ وَ تَجْلِسُ فَنَعْرِضَ عَلَیْکَ أَمْراً فَإِنْ أَحْبَبْتَهُ دَخَلْتَ فِیهِ وَ إِنْ کَرِهْتَهُ نَحَّیْنَا عَنْکَ مَا تَکْرَهُ فَجَلَسَ فَقَرَأَ عَلَیْهِ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ فَقَالَ کَیْفَ تَصْنَعُونَ إِذَا دَخَلْتُمْ فِی هَذَا الْأَمْرِ قَالَ نَغْتَسِلُ وَ نَلْبَسُ ثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ نَشْهَدُ الشَّهَادَتَیْنِ وَ نُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ فَرَمَی بِنَفْسِهِ مَعَ ثِیَابِهِ فِی الْبِئْرِ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَصَرَ ثَوْبَهُ ثُمَّ قَالَ اعْرِضْ عَلَیَّ فَعَرَضَ عَلَیْهِ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَهَا ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ لِأَسْعَدَ یَا أَبَا أُمَامَةَ أَنَا أَبْعَثُ إِلَیْکَ الْآنَ خَالَکَ وَ أَحْتَالُ عَلَیْهِ فِی أَنْ یَجِیئَکَ (2) فَرَجَعَ أُسَیْدٌ إِلَی سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ سَعْدٌ قَالَ أُقْسِمُ أَنَّ أُسَیْداً قَدْ رَجَعَ إِلَیْنَا بِغَیْرِ الْوَجْهِ الَّذِی ذَهَبَ مِنْ عِنْدِنَا وَ أَتَاهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ فَقَرَأَ عَلَیْهِ مُصْعَبٌ حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (3) فَلَمَّا سَمِعَهَا قَالَ مُصْعَبٌ وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْنَا الْإِسْلَامَ فِی وَجْهِهِ قَبْلَ أَنْ یَتَکَلَّمَ فَبَعَثَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ أُتِیَ بِثَوْبَیْنِ طَاهِرَیْنِ وَ اغْتَسَلَ وَ شَهِدَ الشَّهَادَتَیْنِ وَ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَامَ وَ أَخَذَ بِیَدِ مُصْعَبٍ وَ حَوَّلَهُ إِلَیْهِ وَ قَالَ أَظْهِرْ أَمْرَکَ وَ لَا تَهَابَنَّ أَحَداً ثُمَّ جَاءَ فَوَقَفَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ صَاحَ یَا بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ لَا یَبْقَیَنَّ رَجُلٌ وَ لَا امْرَأَةٌ وَ لَا بِکْرٌ وَ لَا ذَاتُ بَعْلٍ وَ لَا شَیْخٌ وَ لَا صَبِیٌّ إِلَّا أَنْ خَرَجَ فَلَیْسَ هَذَا یَوْمُ سَتْرٍ وَ لَا حِجَابٍ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ کَیْفَ حَالِی عِنْدَکُمْ قَالُوا أَنْتَ سَیِّدُنَا وَ الْمُطَاعُ فِینَا وَ لَا نَرُدُّ لَکَ أَمْراً فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ فَقَالَ کَلَامُ رِجَالِکُمْ وَ نِسَائِکُمْ وَ صِبْیَانِکُمْ عَلَیَّ حَرَامٌ حَتَّی تَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَکْرَمَنَا بِذَلِکَ وَ هُوَ الَّذِی کَانَتِ الْیَهُودُ تُخْبِرُنَا بِهِ فَمَا بَقِیَ دَارٌ مِنْ دُورِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَّا وَ فِیهَا مُسْلِمٌ أَوْ مُسْلِمَةٌ وَ حَوَّلَ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ إِلَیْهِ وَ قَالَ لَهُ أَظْهِرْ أَمْرَکَ وَ ادْعُ النَّاسَ عَلَانِیَةً وَ شَاعَ الْإِسْلَامُ بِالْمَدِینَةِ وَ کَثُرَ وَ دَخَلَ فِیهِ مِنَ الْبَطْنَیْنِ جَمِیعاً أَشْرَافُهُمْ وَ
ص: 11
ذَلِکَ لِمَا کَانَ عِنْدَهُمْ مِنْ أَخْبَارِ الْیَهُودِ وَ بَلَغَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ قَدْ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ وَ کَتَبَ إِلَیْهِ مُصْعَبٌ بِذَلِکَ وَ کَانَ کُلُّ مَنْ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ مِنْ قُرَیْشٍ ضَرَبَهُ قَوْمُهُ وَ عَذَّبُوهُ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَأْمُرُهُمْ أَنْ یَخْرُجُوا إِلَی الْمَدِینَةِ فَکَانُوا یَتَسَلَّلُونَ رَجُلًا فَرَجُلًا (1) فَیَصِیرُونَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَیُنْزِلُهُمُ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ عَلَیْهِمْ وَ یُوَاسُونَهُمْ.
قَالَ فَلَمَّا قَدِمَتِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ مَکَّةَ جَاءَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّکُمْ وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ قَالُوا نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَخُذْ لِنَفْسِکَ وَ لِرَبِّکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ مَوْعِدُکُمُ الْعَقَبَةُ فِی اللَّیْلَةِ الْوُسْطَی مِنْ لَیَالِی التَّشْرِیقِ فَلَمَّا حَجُّوا رَجَعُوا إِلَی مِنًی وَ کَانَ فِیهِمْ مِمَّنْ قَدْ أَسْلَمَ بَشَرٌ کَثِیرٌ وَ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ عَلَی دِینِهِمْ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ فِیهِمْ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی مِنْ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ فَاحْضُرُوا دَارَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی الْعَقَبَةِ وَ لَا تُنَبِّهُوا نَائِماً وَ لْیَتَسَلَّلْ وَاحِدٌ فَوَاحِدٌ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَازِلًا فِی دَارِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ حَمْزَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْعَبَّاسُ مَعَهُ فَجَاءَهُ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَدَخَلُوا الدَّارَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونَ لِی جَانِبِی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (2) نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَاشْتَرِطْ لِنَفْسِکَ وَ لِرَبِّکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ تَمْنَعُونَنِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تَمْنَعُونَ أَهْلِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَهْلِیکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ قَالُوا فَمَا لَنَا عَلَی ذَلِکَ قَالَ الْجَنَّةُ تَمْلِکُونَ بِهَا الْعَرَبَ فِی الدُّنْیَا وَ تَدِینُ لَکُمُ الْعَجَمُ وَ تَکُونُونَ مُلُوکاً فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا فَقَامَ الْعَبَّاسُ بْنُ نَضْلَةَ وَ کَانَ مِنَ الْأَوْسِ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ تَعْلَمُونَ عَلَی مَا تُقْدِمُونَ عَلَیْهِ إِنَّمَا تُقْدِمُونَ عَلَی حَرْبِ الْأَحْمَرِ وَ الْأَبْیَضِ وَ عَلَی حَرْبِ مُلُوکِ الدُّنْیَا فَإِنْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ إِذَا أَصَابَتْکُمُ الْمُصِیبَةُ فِی أَنْفُسِکُمْ خَذَلْتُمُوهُ وَ تَرَکْتُمُوهُ فَلَا تُغِرُّوهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ کَانَ قَوْمُهُ
ص: 12
خَالَفُوهُ فَهُوَ فِی عَزٍّ وَ مَنَعَةٍ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ وَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ مَا لَکَ وَ لِلْکَلَامِ یَا رَسُولَ اللَّهِ بَلْ دَمُنَا بِدَمِکَ وَ أَنْفُسُنَا بِنَفْسِکَ فَاشْتَرِطْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً یَکْفُلُونَ عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ کَمَا أَخَذَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَقَالُوا اخْتَرْ مَنْ شِئْتَ فَأَشَارَ جَبْرَئِیلُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ حَتَّی اخْتَارَ تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ هُمْ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (1) أَبُو جَابِرِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ رَافِعُ بْنُ مَالِکٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَوْسِ وَ هُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ کَانَ رَجُلًا مِنَ الْیَمَنِ حَلِیفاً فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ بَایَعُوا رَسُولَ اللَّهِ صَاحَ بِهِمْ إِبْلِیسُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ (2) مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ عَلَی جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ یُبَایِعُونَهُ عَلَی حَرْبِکُمْ فَأَسْمَعَ أَهْلَ مِنًی فَهَاجَتْ قُرَیْشٌ وَ أَقْبَلُوا بِالسِّلَاحِ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ النِّدَاءَ فَقَالَ لِلْأَنْصَارِ تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَمِیلَ عَلَیْهِمْ بِأَسْیَافِنَا فَعَلْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ لِی فِی مُحَارَبَتِهِمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَتَخْرُجُ مَعَنَا قَالَ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ عَلَی بَکْرَةِ أَبِیهَا قَدْ أَخَذُوا السِّلَاحَ وَ خَرَجَ حَمْزَةُ وَ مَعَهُ السَّیْفُ فَوَقَفَ عَلَی الْعَقَبَةِ هُوَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی حَمْزَةَ قَالُوا مَا هَذَا الَّذِی اجْتَمَعْتُمْ عَلَیْهِ قَالَ مَا اجْتَمَعْنَا وَ مَا هَاهُنَا أَحَدٌ وَ اللَّهِ لَا یَجُوزُ أَحَدٌ هَذِهِ الْعَقَبَةَ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی فَرَجَعُوا وَ غَدَوْا إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ وَ قَالُوا لَهُ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ قَوْمَکَ بَایَعُوا مُحَمَّداً عَلَی حَرْبِنَا فَحَلَفَ لَهُمْ عَبْدُ اللَّهِ أَنَّهُمْ
ص: 13
لَمْ یَفْعَلُوا وَ لَا عِلْمَ لَهُ بِذَلِکَ وَ أَنَّهُمْ لَمْ یَطَّلِعُوهُ عَلَی أَمْرِهِمْ فَصَدَّقُوهُ وَ تَفَرَّقَتِ الْأَنْصَارُ وَ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی مَکَّةَ. (1).
**[ترجمه]اعلام الوری: زهری گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله
ص: 5
در هر موسمی که اعراب در مکه اجتماع داشتند دعوت خود را اظهار میکرد و با بزرگان هر یک از قبائل عرب به گفتگو میپرداخت، و از آنان تقاضا میکرد که وی را در مقابل کفار پشتیبانی کنند و مانع اذیت و آزار آنها نسبت به وجود مقدسش بشوند. پیامبر میفرمود: من کسی را به زور به طرف خود دعوت نمیکنم، مردم باید از روی میل و رغبت و صفا و صمیمیت گفته های مرا قبول کنند، و هر کس از دعوت من خودداری کند من او را وادار به پذیرفتن مذهب خود نخواهم کرد، لیکن من از شما خواستارم اکنون که مشرکین قریش تصمیم دارند خون مرا بریزند از من دفاع کنید تا من رسالت پروردگار خود را به مردم برسانم، و کلمات خداوند را تبلیغ کنم تا آن گاه که قضاء و قدر پروردگار در باره من و اصحابم در رسد. قبائل عرب در این هنگام به حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله توجهی نکردند، و همگان گفتند: خویشاوندان این مرد از حالات و خصوصیات او اطلاعات کامل دارند تعجب است مردی که خاندان خود را فاسد کرده و از آنها رانده شده اینک میخواهد ما را اصلاح کند؟! پس از این که ابو طالب درگذشت، مصیبت و گرفتاری پیامبر زیاد شد، حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به طائف رفتند، تا بنی ثقیف او را از آزار و اذیت کفار مکه جلوگیری کنند و او را در شهر و قبیله خود جا دهند. پیامبر سه نفر از بزرگان ثقیف را که با هم برادر بودند کنار یک دیگر مشاهده کردند، این ها عبد یالیل بن عمرو، و حبیب بن عمرو، و مسعود بن عمرو بودند که از رؤساء ثقیف به شمار میرفتند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله جریان خود را با آنان در میان گذاشت و دعوت خویش را اظهار نمود، و از ظلم و ستم قریش آنها را آگاه کرد، یکی از آنها گفت: من پرده کعبه را دزدیده باشم اگر تو پیامبر خدا باشی!، دیگری گفت: مگر خداوند عاجز بود که غیر تو را بفرستد، میخواست دیگری را که قدرت و نیرو داشت برای رسالت بفرستد. سومی گفت: به خدا قسم من پس از این با تو سخن نخواهم گفت، اگر شما پیامبر باشی بزرگتر از این هستی که کسی مانند من با شما گفتگو کند، و اگر دروغ بگوئی و پیامبر نباشی باز هم بدتر از این میباشی که با شما سخن بگویم؟! این سه برادر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را استهزاء و ریشخند نمودند، و جریان او را در میان مردم افشا کردند، هنگامی که پیامبر خواست از طائف بیرون رود، اراذل و ولگردان به تحریک این سه نفر در طرفین راه قرار گرفتند، و خاتم النبیین قدمی بر نمی داشت مگر این که او را سنگ باران کردند، و پاهای مبارک آن بزرگوار را مجروح و خون آلود نمودند. حضرت رسول از دست آنها رهائی پیدا کرد در حالی که خون از قدمهایش جاری بود، در این موقع پیامبر به کنار دیواری رفت و در سایه درختی نشست، در حالی که از شدت درد و رنج بسیار ناراحت به نظر میرسید، در این هنگام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله متوجه شد که عتبه و شیبة پسران ربیعه در میان باغ هستند، و از جهت عداوتی که این دو برادر با حضرت داشتند، پیامبر از دیدن آنان ناراحت گردید. عتبة و شیبة نیز پیغمبر را دیدند که در کنار دیوار باغ آنها نشسته، غلام خود را که «عداس» نام داشت و نصرانی بود و از اهل «نینوا» بود با مقداری انگور نزد حضرت رسول فرستادند، هنگامی که عداس خدمت آن حضرت رسید پیامبر از وی سؤال کرد: شما از اهل کجا هستی؟ عرض کرد: من از اهل نینوا میباشم، فرمود: از شهر بنده صالح یونس بن متّی میباشی؟ عداس عرض کرد: تو از یونس بن متی چه خبری داری؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله که به هر کس در هر مقامی بود رسالت خود را تبلیغ میکرد به عداس فرمود: من رسول پروردگار هستم، و خداوند جریان یونس بن متی را برای من نقل کرده است، هنگامی که جریان زندگی و خصوصیات یونس
ص: 6
را شرح داد، عداس به سجده افتاد، و خود را به پاهای خون آلود پیامبر افکند و بوسید. در این هنگام عتبه و شیبه از دور جریان غلام خود را با حضرت رسول مشاهده میکردند، و چیزی نمیگفتند، عداس از نزد پیامبر برگشت، و پیش اربابان خود رفت، گفتند: چرا با محمد این گونه رفتار کردی و پاهای او را بوسیدی و حال این که با ما این طرز معاشرت نداری؟! عداس گفت: این مرد صالح و درستکاری است، وی از اخبار پیامبر ما یونس بن متّی مطالبی اظهار داشت، که من قبلا از آنها اطلاع داشتم. عتبه و شیبه از حرف غلام خود خندیدند و گفتند: این مرد فریبنده است مواظب باش شما را از نصرانیت بر نگرداند، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان به طرف مکه برگشتند.
علی بن ابراهیم گوید: هنگامی که پیامبر از طائف مراجعت کردند و نزدیک مکه رسیدند قصد داشتند برای عمره به مسجد الحرام بروند، و لیکن به علت این که در مکه طرفداری نداشت که از وی حمایت کند لذا از ورود به مکه خودداری میکرد حضرت رسول در این هنگام مردی از قریش را که در باطن اسلام اختیار کرده بود ملاقات کردند پیامبر به این مرد فرمود: سفارش مرا به اخنس بن شریف برسان و به او بگو: محمد از تو میخواهد از وی حمایت کنی تا عمره خود را به پایان رساند، این مرد قریشی آمد و پیام حضرت رسول رسانید، اخنس گفت: من از قریش نیستم و لیکن همپیمان آنها هستم، همپیمان نمیتواند در مقابل خالص کسی را در پناه خود بگیرد، و من میترسم قریش پیمان خود را با من بشکنند و این باعث سرافکندگی من بشود. این مرد برگشت و جریان را به پیامبر اطلاع داد و حضرت در این وقت با زید در غار حراء مخفی بود، پیامبر فرمود: نزد سهیل بن عَمرو برو و پیام مرا به او برسان این شخص قرشی نزد سهیل رفت و سفارش حضرت را به او رسانید وی گفت: من نمیتوانم از او حمایت کنم و پناهش دهم، بار دیگر فرمود: نزد مُطعِم بن عدی برو و از وی بخواه از من حمایت نماید تا عمره بگذارم، او فرمایش حضرت رسول را به مطعم بن عدی رسانید. مطعم گفت: محمد کجا است، او ترسید جای پیامبر نشان دهد و گفت: در همین نزدیکی ها میباشد، مطعم گفت: برو از طرف من به محمد بگو اینک بدون ترس و واهمه بیا و اعمال عمره را انجام بده و من از تو حمایت خواهم کرد، حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از این جریان به مکه داخل شدند. مطعم بن عدی به فرزندان و برادر و خواهرش گفت: من محمد را در پناه خود گرفته ام، اکنون شمشیرهای خود را بردارید، و در اطراف کعبه توقف کنید تا وی آزادانه اعمال خود را پایان دهد، خویشاوندان مطعم که ده نفر بودند اسلحه خود را برداشتند، و پیامبر نیز در حمایت این عده وارد مسجد گردید. در این هنگام ابو جهل دید حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در مسجد الحرام است. گفت: ای گروه قریش اکنون محمد در این جا حاضر است، و حامی و ناصرش نیز مرده است، اینک تصمیم خود را در باره او انجام دهید، طعیمة بن عدی گفت:
ص: 7
ای عمو در باره محمد سخن مگو، زیرا ابو وهب محمد را در پناه خود گرفته است. ابو جهل نزد مطعم بن عدی رفت و گفت: یا ابا وهب! آیا محمد را پناه داده ای و یا دین وی را قبول کرده ای؟ گفت: من او را پناه داده ام، ابو جهل گفت: اینک پیمان خود را با شما نقض نخواهیم کرد، هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از اعمال عمره فارغ گشت، نزد مطعم بن عدی رفت و فرمود: یا ابا وهب! تو ما را پناه دادی و از ما حمایت کردی و نیکی نمودی اینک حق حمایتی که بر شما داشتم به من برگردان. مطعم بن عدی عرض کرد: علت این که در حمایت و پناه من در این جا اقامت نمیکنی چیست؟ حضرت فرمود: من کراهت دارم از این که بیش از یک روز در پناه مشرکین به سر برم، مطعم گفت: ای جماعت قریش اکنون محمد از حمایت من بیرون شده است.
علی بن ابراهیم گوید: اسعد بن زراره و ذکوان بن عبد قیس که از قبیله خزرج بودند، در یکی از مراسم عرب به مکه آمده بودند، علت این مسافرت این بود که بین اوس و خزرج مدت زیادی جنگ و خون ریزی ادامه داشت، و آنان شب و روز اسلحه را زمین نمیگذاشتند، و در جنگ بعاث قبیله اوس بر خزرج پیروز شده بودند، و لذا خزرجیان ناراحت بنظر میرسیدند. برای همین جهت اسعد بن زراره و ذکوان به مکه آمده بودند تا عمره رجب را انجام دهند و از مشرکین قریش برای خود کمک بگیرند، اسعد بن زراره از دوستان عتبة بن ربیعه بود و در خانه وی منزل کرده بود، اسعد بن زراره گفت: بین ما اکنون جنگ است و ما آمده ایم از شما کمک بگیریم تا با مخالفین خود جنگ کنیم. عتبه گفت: محل ما از شما دور است، و ما نیز اکنون گرفتاری داریم، اسعد ابن زراره گفت: گرفتاری شما چیست؟ شما که در حرم امن خداوند هستید، عتبه گفت مردی در میان ما پیدا شده که مدعی است من رسول خدا هستم، وی خدایان ما را دشنام میدهد، و ما را دیوانه و نادان میخواند جوانان ما را از راه بیرون میکند، و اتحاد ما را به هم ریخته است. اسعد گفت: وی در میان شما چگونه کسی است؟ عتبه گفت: او فرزند عبد اللَّه بن عبد المطلب و از شرفاء و بزرگان ما هست، اسعد و ذکوان و همه اوس و خزرج از یهودیان بنی نظیر و قریظه و قینقاع میشنیدند که همین روزها پیامبری از مکه ظهور خواهد کرد و به مدینه مهاجرت مینماید، و ما به وسیله او با شما جماعت عرب جنگ خواهیم کرد هنگامی که اسعد بن زراره این موضوع را از عتبه شنید از این گفتار یهودیان چیزی به نظرش رسید، لذا گفت؛ آن کسی که گوئی مدعی رسالت شده در کجاست؟ گفت: اکنون در حِجر نشسته است، و آنها جز در موسم نمیتوانند از شعب بیرون شوند، و با مردم معاشرت کنند. این مذاکرات در هنگامی که بنی هاشم در شعب محاصره بودند انجام گرفت. عتبه گفت: مواظب باش از سخن های او چیزی به گوش شما نرسد و با او سخن نیز نگوئی زیرا وی ساحر است و با کلام خود شما را سحر خواهد کرد. اسعد بن زراره گفت: من برای عمره آمده ام و چاره ندارم جز این که طواف کنم، عتبه گفت:
در گوشهای خود پنبه بگذار!، اسعد وارد مسجد گردید در حالی که پنبه در گوش خود گذاشته بود، وی بیت را طواف کرد، و حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله
ص: 8
در حجر نشسته بود و جماعتی از بنی هاشم نیز پیرامون وی را گرفته بودند. در این هنگام چشم اسعد بن زراره به حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله افتاد و لیکن از وی گذشت و التفاتی نکرد. موقعی که در شوط دوم بود با خود گفت: این چه جهل و نادانی است، من به مکه آمده ام و از این خبر مهم بی اطلاع باشم، من اگر به محل خود بر گردم و از من از این موضوع بپرسند من جواب آنان را چه بدهم. پس از این حدیث نفس پنبه را از گوش خود بیرون کرد و به دور انداخت، و به حضرت رسول گفت: «انعم صباحا» پیامبر سر خود را بلند کرد و فرمود: خداوند این طرز سلام کردن را تغییر داده و شما مانند اهل بهشت بگوئید: «السلام علیکم» اسعد گفت: این مطلب تازه ای است شما مردم را به چه دعوت میکنید؟. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من مردم را به خدای یگانه و رسالت خود از طرف پروردگار دعوت میکنم و شما را دعوت میکنم که: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید و فرزندان خود را از بیم تنگدستی مکشید ما شما و آنان را روزی می رسانیم و به کارهای زشت- چه علنی آن و چه پوشیده [اش]- نزدیک مشوید و نَفْسی را که خدا حرام گردانیده، جز به حق مکشید. این هاست که [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش کرده است، باشد که بیندیشد * و به مال یتیم جز به نحوی [هر چه نیکوتر]- نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد. و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم. و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد. و به پیمان خدا وفا کنید. این هاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که پند گیرید.» - . انعام / 151 - 152 -
هنگامی که اسعد بن زراره این کلمات شریفه را از حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله شنید گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له و أنک رسول اللَّه»
گفت یا رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای شما گردد من از اهل یثرب و قبیله خزرج هستم مدتی است بین ما و اوس رشته محبت و دوستی و برادری بریده شده است. اکنون اگر خداوند به وسیله شما این رشته گسیخته را به هم پیوند دهد ما گرامی تر از شما نخواهیم داشت، اینک یکی از خویشاوندان من نیز با من در این سفر همراه است و اگر او هم داخل در این امر بشود امید میرود که خداوند امور ما را به وسیله شما انجام دهد یا رسول اللَّه! به خداوند سوگند ما از یهودیان میشنیدیم که شما در همین نزدیکی ظهور خواهید کرد. یهودیان ما را به خروج شما مژده میدادند و از صفات و شمایل شما برای ما میگفتند اکنون امیدوارم محل و دیار ما اقامتگاه شما قرار گیرد و شما به آن سر زمین مهاجرت کنید همان طور که از یهودیان آن منطقه شنیده ایم. خداوند متعال را ستایش میکنم و سپاسگزاری می نمایم که مرا به طرف شما رهنمائی کرده، من به این محل آمدم برای این که از قریش کمک بگیرم و لیکن خداوند تفضل فرمود و این سعادت و فضیلت را که از همه بالاتر است به ما مرحمت فرمود. پس از این ذکوان آمد اسعد بن زراره به او گفت: این همان پیامبری است که یهودیان ما را به ظهور او مژده میدادند
ص: 9
و از صفات وی خبرهائی اظهار میداشتند اینک بشتاب و اسلام را قبول کن، در این هنگام ذکوان نیز مسلمان شد. بعد از این جریان گفتند: یا رسول اللَّه! مردی را با ما بفرست تا به ما قرآن را تعلیم کند و مردم را به طرف شما دعوت نماید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله این مأموریت را به مصعب بن عمیر که جوانی تازه سال بود واگذار کرد، وی در نزد پدر و مادرش عزیز و محترم بود، و زندگی مجلل و با شکوهی داشت و از مکه خارج نشده بود، هنگامی که اسلام را اختیار کرد پدر و مادرش وی را جفا کردند و از خود راندند، این جوان در شعب با پیامبر زندگی میکرد و گرفتار مشقت و سختی گردید، و اوضاع و احوالش دگرگون شد. پیامبر این جوان را با اسعد بن زراره به مدینه فرستاد و او از قرآن آیات زیادی را یاد گرفته بود مصعب با اسعد به مدینه وارد شدند و جریان حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله را با مردمان مدینه در میان گذاشتند در این هنگام یک نفر دو نفر از قبائل مختلف دین مقدس اسلام قبول میکردند. مصعب بن عمیر فرستاده حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله در منزل اسعد بن زراره نازل شد وی روزها در مجالس خزرج حاضر میشد و آنان را به اسلام دعوت میکرد، طبقه جوان دعوت او را قبول میکردند و مسلمان میشدند. عبد اللَّه بن ابی که شریف و رئیس خزرج بود، و قبیله اوس و خزرج در نظر داشتند وی را برای خود به سلطنت برگزینند، و برای او تاجی هم تهیه دیده بودند و دنبال کسی میگشتند که این تاج را بر سر وی بگذارند، علت این محبوبیت عبد اللَّه از این جهت بود که وی در جنگ بعاث شرکت نکرد و لذا اوس و خزرج هر دو از وی راضی بودند، وی میگفت: شما به قبیله أوس ظلم میکنید و من به ظلم و ستم کمک نمیکنم. هنگامی که اسعد بن زراره و ذَکْوَان از راه رسیدند و مصعب را نیز با خود آورده بودند، عبد اللَّه از این موضوع ناراضی به نظر میرسید، زیرا وی میدانست که این جریان به نفع او نخواهد بود، اسعد به مصعب گفت: دائی من سعد بن معاذ از رؤساء قبیله اوس است و او مردی عاقل و شریف و در میان خویشاوندان خود فرمانپذیر میباشد، اگر وی دعوت شما را بپذیرد ما موفق خواهیم شد، اینک لازم است که ما به منزل وی برویم.
مصعب بن عمیر به اتفاق اسعد بن زراره به محله سعد بن معاذ رفتند، و کنار چاهی از چاه های آن ها نشستند، در این هنگام جوانان قبیله پیرامون آنها اجتماع کردند و مصعب برای آنها مقداری قرآن خواند، این جریان به گوش سعد بن معاذ رسید، وی به اسید بن حضیر گفت: به من اطلاع داده اند که ابو امامه اسعد بن زراره به اتفاق یک نفر قرشی به محله ما آمده و جوانان ما را فاسد میکنند. اکنون لازم است نزد او بروید و وی را از این جریان بازدارید. اسید بن حضیر آمد، هنگامی که چشم اسعد بر وی افتاد به مصعب گفت: این مرد یکی از اشراف است اگر امر شما را قبول کند امیدوارم موفق گردید، اینک وی را هدایت کنید، اسید نزد آنها رسید و گفت:
ص: 10
یا ابا امامه دائی شما میگوید: در اجتماعات ما شرکت نکن و جوانان ما را فاسد نگردان و از اوس بر خود نگران باش. مصعب گفت: ممکن است مقداری توقف کنید تا مقصود خود را به شما عرضه کنیم، اگر مایل شدید پیشنهاد ما را بپذیرید و اگر مطالب ما را قبول نکردید ما از محله شما خواهیم رفت، اسید نشست مصعب برای او سورهای از قرآن را خواند، اسید گفت: شما چگونه داخل این امر میشوید، گفت: ما ابتداء غسل میکنیم و پس از آن لباس پاکیزه میپوشیم و نماز میگزاریم. در این هنگام اسید بن حضیر خود را در چاه آب افکند، و پس از خروج از چاه لباس های خود را خشک نمود، و گفت: مطالب خود را بر من عرضه کن، مصعب کلمه شهادتین به او تلقین کرد، اسید نیز آن را بر زبان جاری نمود، و بعد از آن دو رکعت نماز نیز خواند. پس از این گفت: یا ابا امامه من اینک دائی شما را به این جا میفرستم، و به هر وسیله ای باشد او را نزد شما روانه خواهم کرد، اسید از نزد آنها به منزل سعد بن معاذ مراجعه کرد، هنگامی که چشم سعد بر وی افتاد گفت: من سوگند یاد میکنم که اسید قیافه اش تغییر کرده و مانند اول نیست. سعد بن معاذ پس از این که اسید مطالبی را به وی گفت، نزد اسعد بن زراره و مصعب رفت، مصعب هنگامی که سعد را دید سوره حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ برای او قرائت کرد، مصعب گوید وقتی که سعد این آیات را شنید من اسلام را در چهره او دیدم پیش از این که وی سخن بگوید، او پس از استماع قرآن سفارش کرد از منزلش لباس تمیز آوردند، پس از این که غسل کرد جامه ها را پوشید و شهادتین را بر زبان جاری و دو رکعت نماز هم خواند. بعد از این جریان دست مصعب را گرفت و او را به منزل خود برد و گفت: اکنون از کسی نترس و تبلیغات خود را ادامه بده، بعد از این سعد بن معاذ در میان بنی عمرو بن عوف فریاد زد: ای فرزندان عمرو بن عوف! همه شما از زن و مرد و دختر و پسر و جوان و پیر اجتماع کنید، هنگامی که آنان پیرامون هم جمع شدند سعد گفت: موقعیت من در میان شما چگونه است؟ گفتند: تو مطاع و سرور ما هستی، هر چه فرمان دهی اطاعت میکنیم. سعد بن معاذ گفت: اینک تا به وحدانیت خداوند و رسالت محمد بن عبد اللَّه اقرار نکنید من سخن گفتن شما را با خودم تحریم میکنم، این همان محمد است که یهودیان خیبر ما را از ظهور و خروج وی اطلاع میدادند. بعد از این گفتار سعد بن معاذ خانه ای از خانه های بنی عَمرو بن عوف نبود مگر این که یک مرد یا زن مسلمان در آن بود، مصعب بن عمیر نزد سعد رفت، و سعد به او گفت: اکنون آشکارا دعوت خود را اظهار کن، و مردم را به طرف اسلام بخوان، در این هنگام دین مقدس اسلام در مدینه شیوع پیدا کرد. اشراف قبیله اوس و خزرج
ص: 11
و بقیه مردمان که خبر حضرت خاتم النبیین را از یهودیان شنیده بودند کم کم رو به اسلام آوردند، خبر مسلمان شدن اوس و خزرج به پیامبر رسید و مصعب نیز جریان را به آن حضرت اطلاع داد، پس از این رسول الله به مسلمانان مکه که از طرف مشرکین آزار و اذیت میدیدند امر می کرد که به مدینه روند و یکی پس از دیگری مخفیانه به طرف مدینه حرکت کردند، و اوس و خزرج هم وسایل زندگی آنها را فراهم مینمودند.
راوی گوید: هنگامی که عده ای از اوس و خزرج برای انجام مناسک حج به مکه آمده بودند، حضرت رسول به آنان فرمود: شما از من حمایت کنید تا آیات قرآن را برای شما بخوانم، و خداوند برای این عمل شما را به بهشت خواهد برد، گفتند یا رسول اللَّه! هر تصمیم و اراده ای را که داری انجام بده. پیامبر فرمود: وعده ما با شما در شب دوازدهم ماه که از لیالی تشریق است در عقبه خواهد بود هنگامی که افراد اوس و خزرج از اعمال حج فارغ شدند در عقبه حاضر شدند و در میان آنان عده زیادی مسلمان بود و اکثرشان از مشرکین مدینه بودند که عبد اللَّه بن ابی در میان آن ها بود. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمودند: در روز دوازدهم از ایام تشریق در خانه عبد المطلب واقع در عقبه اجتماع کنید، مواظب باشید خوابیده ها را بیدار نکنید، و متفرقا در آن مجلس شرکت کنید، و به طور دسته جمعی نیائید، پیامبر در آن روز در خانه عبد المطلب بودند و حمزة و علی و عباس نیز در خدمت آن حضرت بودند. در این هنگام هفتاد نفر از اوس و خزرج خدمت پیامبر آمدند، و در منزل پیرامون وی اجتماع کردند، پیامبر به آنان فرمود: اینک اطراف مرا داشته باشید تا من کتاب خدا را برای شما بخوانم، و پروردگار در برابر این عمل، بهشت را به شما پاداش خواهد داد. اسعد بن زراره و براء بن معرور و عبد اللَّه بن حزام گفتند: آری یا رسول اللَّه! اینک مطالب خود را اظهار کن و عهد پروردگار را انجام بده، پیامبر فرمود: همان طور که از خودتان دفاع میکنید از من نیز دفاع کنید و از اهل بیت و خاندان من هم مانند اهل بیت و خاندان خود جانب داری نمائید، گفتند: یا رسول اللَّه! پاداش ما در مقابل این عمل چیست؟ حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: جزاء شما در مقابل این عمل بهشت خواهد بود علاوه بر این نتیجه این کار شما سلطنت بر عرب و عجم خواهد بود، گفتند: ما اکنون راضی شدیم، از این میان عباس بن نضله که از اوس بود به پا خواست و گفت: ای گروه اوس و خزرج! میدانید شما پس از این با کدام اشخاص روبرو خواهید شد؟ بعد از این شما با ملوک جهان طرف خواهید شد، و با نژاد سفید و قرمز روبرو میگردید، اینک خوب متوجه قضیه باشید اگر قادر به دفاع از وی نیستید او را فریب ندهید، زیرا حضرت رسول اگر چه خویشاوندانش
ص: 12
او را ترک گفته اند، لیکن وی در عزت و حشمت زندگی میکند، عبد اللَّه بن حزام و اسعد بن زراره و ابو الهیثم ابن تیهان گفتند: یا رسول اللَّه! چرا از این گونه گفتارها بر زبان جاری میسازی؟! ما خون خود را در راه شما خواهیم ریخت و از شما حمایت و جانبداری خواهیم کرد، اینک عهد و پیمانی را که با خداوند بسته ای انجام بده. پس از این مذاکرات حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اینک دوازده نفر نقیب (رهبر) از میان خود انتخاب کنید، تا امور شما را اداره کنند، همان طور که موسی بن عمران علیه السّلام از میان بنی اسرائیل دوازده نفر انتخاب کرد، گفتند: اکنون هر کس را میل دارید اختیار کنید، در این وقت جبرئیل آمد و نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس را به پیامبر معرفی کرد، و حضرت هم آنان را معرفی فرمود. اسامی نقباء از این قرار بود، از قبیله خزرج نه نفر: اسعد بن زراره، براء بن معرور، عبد اللَّه بن حزام، ابو جابر بن عبد اللَّه، رافع بن مالک، سعد بن عبادة، منذر بن عمرو، عبد اللَّه بن رواحه، سعد بن ربیع، و عبادة بن صامت. و سه نفر نقیب اوس نیز از این قرارند: ابو الهیثم بن تیّهان که از اهل یمن و هم پیمان بنی عمرو ابن عوف بود، اسید بن حضیر، و سعد بن خیثمه. هنگامی که این افراد اجتماع کردند و با حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بیعت نمودند، شیطان فریاد کشید: ای گروه قریش و ای جماعت عرب! اینک محمد با عده ای از اوس و خزرج که به او گرویده اند در عقبه گرد هم آمده اند، و برای جنگیدن با شما بیعت کردند، مشرکین قریش که در منی بودند فریاد او را شنیدند و با اسلحه به طرف عقبه رو آوردند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فریاد شیطان را شنید و به انصار فرمود: از هم پراکنده شوید، عرض کردند: یا رسول اللَّه! ما را فرمان دهید تا با شمشیرهای خود به آنها حمله کنیم، پیامبر فرمود: من به جنگ و قتال مأمور نیستم، و خداوند مرا به جنگیدن اذن نداده است، گفتند: پس اینک شما در این محل خواهید بود یا با ما بیرون میشوید؟ فرمود: من منتظر امر پروردگار هستم. مشرکین همگان به طور دسته جمعی در حالی که مسلح بودند به طرف حضرت رسول آمدند، در این هنگام حمزة بن عبد المطلب با شمشیر خود راه عقبه را گرفته بود و علی بن ابی طالب نیز با او بود، موقعی که حمزه را دیدند گفتند: این اجتماع شما برای چیست؟ حمزه گفت: ما اجتماعی نداریم و کسی هم در این جا وجود ندارد، به پروردگار سوگند اگر احدی از شما از این عقبه بگذرد با شمشیر او را خواهم زد. مشرکین چون این جریان را دیدند مراجعت کردند، روز بعد نزد عبد اللَّه بن ابی رفتند و گفتند: به ما اطلاع داده اند که خویشاوندان و قبیله شما با محمد بیعت کرده اند تا با ما جنگ کنند، عبد اللَّه سوگند یاد کرد
ص: 13
و از این جریان اظهار بی اطلاعی نمود، مشرکین هم از وی پذیرفتند، در این هنگام انصار متفرق شدند و پیامبر نیز به مکه مراجعت کردند.
**[ترجمه]
الحبلة بالضم الکرم أو أصل من أصوله و یحرک و السبة بالضم العار و المسبة الذی یسب الناس و قال الفیروزآبادی بعاث بالعین و بالغین کغراب و یثلث موضع بقرب المدینة و یومه معروف قوله إن عهدک بهذا لقریب لعل المعنی أنک قریب العهد بالتحیة التی حییتک بها فإنها کانت عادة قومک أو بهذه التحیة أی ابتداؤها (2) فاصدق الله فیه أی ابذل جهدک فی هدایته لتکون صادقا عند الله فیما تدعی من نصرة دینه و انسل و تسلل خرج فی استخفاء و قال الجزری فی الحدیث جاءت هوازن علی بکرة أبیها هذه کلمة للعرب یریدون بها الکثرة و توفر العدد و أنهم جاءوا جمیعا لم یتخلف منهم أحد و لیس هناک بکرة فی الحقیقة و هی التی یستقی علیها الماء فاستعیرت فی هذا الموضع.
**[ترجمه]«الحلبۀ» با ضمه حاء به معنای درخت انگور یا یکی از ریشههای آن. و به صورت متحرک نیز میآید. و «السُبۀ» با ضمه به معنای عار است. و «المسبّۀ» کسی است که مردم را دشنام میدهد. و فیروز آبادی گوید: «بعاث» با عین و غین بر وزن غراب (با ثاء سه نقطه) مکانی در نزدیکی مدینه است و ماجرای آن مشهور است. «إنّ عهدک بهذا لقریب» شاید مقصود این باشد که این سلامی که دادی، تازه و جدید است. چرا که این عادت قومت است، یا مقصود از «بهذه التحیّۀ» آغاز تحیّت و سلام باشد. «فاصدق الله فیه» یعنی تلاش خود را برای هدایتش به کار بگیر تا در نزد خداوند بر ادعایی که برای یاری دینش کردهای، صادق باشی. «اسلّ و تسلّل» یعنی پنهانی بیرون رفت. جزری گوید: در حدیث آمده است: «جاءت هوازان علی بکرۀ ابیها» این عبارتی است که عرب برای بیان کثرت و شمار زیاد به کار میبرند، و این که همگی آنان آمدند و کسی جا نماند و «بکرۀ» که به معنای چرخ آبکشی است، در این جا به معنای حقیقی به کار نرفته و استعاره شده است.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ مِنْ مَکَّةَ فَلَیْسَ لَکَ بِهَا نَاصِرٌ وَ ثَارَتْ قُرَیْشٌ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ هَارِباً حَتَّی جَاءَ إِلَی جَبَلٍ بِمَکَّةَ یُقَالُ لَهُ الْحَجُونُ فَصَارَ إِلَیْهِ (3).
**[ترجمه]کافی: عبید بن زراره، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چون ابو طالب درگذشت، جبرئیل بر رسول خدا نازل شد و گفت: ای محمد! از مکه خارج شو، زیرا دیگر در آن یاوری نداری. با مرگ ابو طالب، قریش بر پیامبر صلی الله علیه و آله شوریدند و آن حضرت ترسان از مکه گریخت تا به کوهی به نام «الحَجُون» رسید و در آن پناه گرفت. - . کافی 1 : 449 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ نُبُوَّتِهِ بِتِسْعِ سِنِینَ وَ ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ وَ ذَلِکَ بَعْدَ خُرُوجِهِ مِنَ الشِّعْبِ بِشَهْرَیْنِ وَ زَعَمَ الْوَاقِدِیُّ أَنَّهُمْ خَرَجُوا مِنَ الشِّعْبِ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَهُ بِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ لَهُ سِتٌّ وَ أَرْبَعُونَ سَنَةً وَ ثَمَانِیَةُ أَشْهُرٍ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ یَوْماً وَ یُقَالُ وَ هُوَ
ص: 14
ابْنُ سَبْعٍ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ سِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ أَیَّاماً.
أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنُ مَنْدَةَ (1) فِی کِتَابِ الْمَعْرِفَةِ أَنَّ وَفَاةَ خَدِیجَةَ بَعْدَ مَوْتِ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ.
الْمَعْرِفَةُ، (2) عَنِ النَّسَوِیِّ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُفْرَضَ الصَّلَاةُ عَلَی الْمَوْتَی وَ سُمِّیَ ذَلِکَ الْعَامُ عَامَ الْحُزْنِ وَ لَبِثَ صلی الله علیه و آله بَعْدَهُمَا (3) بِمَکَّةَ ثَلَاثَةَ أَشْهُرٍ فَأَمَرَ أَصْحَابَهُ بِالْهِجْرَةِ إِلَی الْحَبَشَةِ فَخَرَجَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِأَهَالِیهِمْ وَ ذَلِکَ بَعْدَ خَمْسٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ وَ کَانَ حِصَارُ الشِّعْبِ وَ کِتَابَةُ الصَّحِیفَةِ أَرْبَعَ سِنِینَ وَ قِیلَ ثَلَاثَ سِنِینَ وَ قِیلَ سَنَتَیْنِ فَلَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ أَقَامَ فِیهِ شَهْراً وَ کَانَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ الْحَارِثِ (4) ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ وَ مَکَثَ فِیهَا سَنَةً وَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ (5) فِی جِوَارِ مُطْعِمِ بْنِ عَدِیٍّ وَ کَانَ یَدْعُو القَبَائِلَ فِی الْمَوَاسِمِ فَکَانَتْ بَیْعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی بِمِنًی فَبَایَعَهُ خَمْسَةُ نَفَرٍ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ وَاحِدٌ مِنَ الْأَوْسِ فِی خُفْیَةٍ مِنْ قَوْمِهِمْ وَ هُمْ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ فِطْنَةُ (6) بْنُ عَامِرِ بْنِ حِزَامٍ وَ عَوْفُ بْنُ الْحَارِثِ وَ حَارِثَةُ بْنُ ثَعْلَبَةَ وَ مَرْثَدُ بْنُ الْأَسَدِ وَ أَبُو أُمَامَةَ ثَعْلَبَةُ بْنُ عَمْرٍو وَ یُقَالُ هُوَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ فَلَمَّا انْصَرَفُوا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ ذَکَرُوا الْقِصَّةَ وَ قَرَءُوا الْقُرْآنَ صَدَّقُوهُ وَ فِی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ وَ هِیَ الْعَقَبَةُ الثَّانِیَةُ أَنْفَذُوا مَعَهُمْ سِتَّةً أُخْرَی (7) بِالسَّلَامِ وَ الْبَیْعَةِ وَ هُمْ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ ذَکْوَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ نَافِعُ بْنُ مَالِکِ بْنِ الْعَجْلَانِ وَ عَبَّاسُ بْنُ عُبَادَةَ بْنِ نَضْلَةَ وَ یَزِیدُ بْنُ ثَعْلَبَةَ حَلِیفٌ لَهُ وَ یُقَالُ مَسْعُودُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ حَلِیفٌ لَهُمْ ثُمَّ أَنْفَذَ النَّبِیُ
ص: 15
مَعَهُمُ ابْنُ عَمِّهِ مُصْعَبُ بْنُ هَاشِمٍ (1) فَنَزَلَ دَارَ أَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ فَاجْتَمَعُوا عَلَیْهِ وَ أَسْلَمَ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا دَارَ أُمَیَّةَ بْنِ زَیْدٍ وَ حَطَمَةَ وَ وَائِلٍ وَ وَاقِفٍ فَإِنَّهُمْ أَسْلَمُوا بَعْدَ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ الْخَنْدَقِ وَ فِی السَّنَةِ الْقَابِلَةِ کَانَتْ بَیْعَةُ الحرس (الْحَارِثِ) کَانُوا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ سَبْعِینَ رَجُلًا وَ امْرَأَتَیْنِ وَ اخْتَارَ صلی الله علیه و آله مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً لِیَکُونُوا کُفَلَاءَ قَوْمِهِ تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ فَمِنَ الْخَزْرَجِ أَسْعَدُ وَ جَابِرٌ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ قَمَرٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ مِنَ الْقَوَافِلِ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ مِنَ الْأَوْسِ أَبُو الْهَیْثَمِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ وَ سَعِیدُ بْنُ خَیْثَمَةَ (2).
**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: ابو طالب نه سال و هشت ماه بعد از نبوّت پیامبر یعنی دو ماه پس از بیرون آمدن از شعب درگذشت. واقدی گمان کرده که آنان سه سال پیش از هجرت از شعب خارج شدند و در این سال ابو طالب وفات یافت و خدیجه شش ماه پس از وفات ابو طالب در حالی که چهل و شش سال و هشت ماه و بیست و چهار روز از عمرش سپری شده بود، درگذشت. و گفته میشود: او
ص: 14
چهل و هفت سال و شش ماه و چند روز عمر کرد.
ابو عبدالله بن منده در کتاب معرفت گوید: وفات خدیجه سه روز پس از وفات ابو طالب بود.
کتاب معرفۀ: نسویّ گوید: خدیجه در مکّه قبل از هجرت پیش از این که نماز بر مرده واجب شود، وفات یافت. و آن سال، سال خزن و اندوه نامگذاری شد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات ابو طالب و خدیجه سه ماه در مکه ماند و به یارانش امر می فرمود که به حبشه هجرت کنند. گروهی از اصحاب به همراه خانوادههای خود به سمت حبشه بیرون رفتند، و این ماجرا پنج سال پس از نبوّت آن حضرت بود. و محاصره شعب و نوشتن قرار داد (صحیفه) چهار سال بود. و گفته شده: سه سال و گفته شده: دو سال بود. هنگامی که ابو طالب درگذشت، پیامبر به طائف رفت و یک ماه در آن جا ماند و زید بن حارث همراه ایشان بود. سپس به مکّه بازگشت و یک سال و شش ماه در آن جا در پناه مطعم بن عدیّ اقامت کرد. و در موسمهای حجّ قبائل را دعوت میکرد. بیعت عقبه اول در منی اتفاق افتاد و پنج نفر از قبیله خزرج و یک نفر از اوس در پنهانی بی آنکه قبایلشان متوجه شوند با آن حضرت بیعت نمودند. اینان جابر بن عبد الله، فطنۀ بن عامر بن حزام و عوف بن حارث و حارثۀ بن ثعلبۀ و مرثد بن اسد و ابو امامۀ ثعلبۀ بن عمرو بودند. و گفته میشود این شخص، اسعد بن زرارۀ بود. هنگامی که به مدینه بازگشتند و داستان را بازگو نمودند و قرآن را قرائت کردند، او را تصدیق کردند. در سال بعد یعنی در عقبه دوم، با شش نفر دیگر پیمان صلح و بیعت بستند. این شش نفر: ابو هیثم بن تیهان، عبادۀ بن صامت، ذکوان بن عبد الله و نافع بن مالک بن عجلان و عباس بن عبادۀ بن نضلۀ و یزید بن ثعلبه که هم پیمان او بود. و گفته میشود: مسعود بن حارث و عویم بن ساعدۀ همپیمان آنها بودند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
ص: 15
پسر عمویش مصعب بن هاشم را به نزشان فرستاد. پس به خانه اسعد بن زراره وارد شد و آنان در اطراف او جمع شده و بیشترشان اسلام آوردند به جز امیّۀ بن زید و حطمۀ و وائل و واقف. این افراد پس از جنگ بدر و احد و خندق اسلام آوردند. و در سال بعدی بیعت «حرس» انجام شد و آنان هفتاد مرد و دو زن از قبیله اوس و خزرج بودند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از میان آنان دوازده نقیب (رهبر و پیشوا) انتخاب کرد تا عهدهدار و مسوؤل قومش باشند. نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس بودند. از میان خزرجیان اسعد و جابر و بُراء بن مَعرور و عبد الله بن حزام و سعد بن عبادۀ و منذر بن قمر و عبد الله بن رواحۀ و سعد بن ربیع بودند و از میان قافلهها عبادۀ بن صامت و از میان اوسیان ابو هیثم و اسید بن حضیر و سعید بن خیثمۀ بودند. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 150 - 151 -
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّ قُرَیْشاً کُلَّهُمُ اجْتَمَعُوا وَ أَخْرَجُوا بَنِی هَاشِمٍ إِلَی شِعْبِ أَبِی طَالِبٍ وَ مَکَثُوا فِیهِ ثَلَاثَ سِنِینَ إِلَّا شَهْراً ثُمَّ أَنْفَقَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ جَمِیعَ مَالِهِمَا وَ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی الطَّعَامِ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَی مَوْسِمٍ فَلَقُوا مِنَ الْجُوعِ وَ الْعُرْیِ مَا اللَّهُ أَعْلَمُ بِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ عَلَی صَحِیفَتِهِمُ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ کُلَّ مَا فِیهَا إِلَّا اسْمَ اللَّهِ فَذَکَرَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی طَالِبٍ فَمَا رَاعَ قُرَیْشاً إِلَّا وَ بنی (بَنُو) هَاشِمٍ عُنُقٌ (3) وَاحِدٌ قَدْ خَرَجُوا مِنَ الشِّعْبِ فَقَالُوا الْجُوعُ أَخْرَجَهُمْ فَجَاءُوا حَتَّی أَتَوُا الْحِجْرَ وَ جَلَسُوا فِیهِ وَ کَانَ لَا یَقْعُدُ فِیهِ صِبْیَانُ قُرَیْشٍ (4) فَقَالُوا یَا أَبَا طَالِبٍ قَدْ آنَ لَکَ أَنْ تُصَالِحَ قَوْمَکَ قَالَ قَدْ جِئْتُکُمْ مُخْبِراً (5) ابْعَثُوا إِلَیَّ صَحِیفَتَکُمْ لَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ صُلْحٌ فِیهَا فَبَعَثُوا إِلَیْهَا وَ هِیَ عِنْدَ أُمِّ أَبِی جَهْلٍ وَ کَانَتْ قَبْلُ فِی الْکَعْبَةِ فَخَافُوا عَلَیْهَا السُّرَّاقَ فَوُضِعَتْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ خَوَاتِیمُهُمْ عَلَیْهَا فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ هَلْ تُنْکِرُونَ مِنْهَا شَیْئاً قَالُوا لَا قَالَ إِنَّ ابْنَ أَخِی حَدَّثَنِی
ص: 16
وَ لَمْ یَکْذِبْنِی قَطُّ أَنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ عَلَی هَذِهِ الصَّحِیفَةِ الْأَرَضَةَ فَأَکَلَتْ کُلَّ قَطِیعَةٍ وَ إِثْمٍ وَ تَرَکَتْ کُلَّ اسْمٍ هُوَ لِلَّهِ فَإِنْ کَانَ صَادِقاً أَقْلَعْتُمْ عَنْ ظُلْمِنَا وَ إِنْ یَکُنْ کَاذِباً نَدْفَعْهُ إِلَیْکُمْ فَقَتَلْتُمُوهُ فَصَاحَ النَّاسُ أَنْصَفْتَنَا یَا أَبَا طَالِبٍ فَفُتِحَتْ ثُمَّ أُخْرِجَتْ فَإِذَا هِیَ مَشْرَبَةٌ کَمَا قَالَ صلی الله علیه و آله فَکَبَّرَ الْمُسْلِمُونَ وَ امْتُقِعَتْ (1) وُجُوهُ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ أَ تَبَیَّنَ لَکُمْ أَیُّنَا أَوْلَی بِالسِّحْرِ وَ الْکِهَانَةِ فَأَسْلَمَ یَوْمَئِذٍ عَالَمٌ مِنَ النَّاسِ ثُمَّ رَجَعَ أَبُو طَالِبٍ إِلَی شِعْبِهِ ثُمَّ عَیَّرَهُمْ هِشَامُ بْنُ عَمْرٍو الْعَامِرِیُّ بِمَا صَنَعُوا بِبَنِی هَاشِمٍ (2).
**[ترجمه]الخرائج و الجرائح: از جمله معجزات آن حضرت این بود که همه قریش جمع شدند بنی هاشم را از مکّه خارج کردند و به شعب ابی طالب رفتند. و در آن جا یک ماه کمتر از سه سال ماندند. حضرت ابو طالب و خدیجه، تمام اموال خود را در آن جا خرج کردند. و فقط در ماههای حج می توانستند آذوقه تهیه کنند و داد و ستد نمایند، از این جهت گرسنگی و سرمایی متحمل شدند که فقط خداوند میداند چه اندازه بود. خداوند متعال موریانه را فرستاد و تمام کلمات قطعنامه آنان را خورد، مگر نام خدا را. این راز را پیامبر اکرم به ابو طالب گفت. و تنها چیزی که قریش را به ترس میافکند این بود که بنی هاشم به صورت گروهی و یکپارچه از شعب بیرون آمده بودند. و گفتند: گرسنگی آنان را بیرون آورده است. قریش آمدند تا به حجر رسیدند و در آن جا نشستند و کودکان قریش بر حجر نمینشستند. گفتند: ای ابو طالب وقت آن رسیده که با قومت صلح کنی. گفت: خبری برای شما آوردهام بگوئید قطعنامه را بیاورند شاید صلح و سازشی میان ما و شما در آن باشد. قطعنامه را که در نزد مادر ابو جهل بود آوردند. و پیشتر در کعبه بود، و از ترس دزدان نزد خودشان نگاهداشته بودند و مهرهایشان بر آن بود. ابو طالب گفت: آیا چیزی از آن را انکار میکنید. گفتند: خیر. گفت: برادرزادهام
ص: 16
که هر گز به من دروغ نمیگوید به من گفته است که خداوند موریانه ای را مأمور کرده و تمام کلمات قطعنامه را خورده است و همه اسماء خداوند را رها کرده است. اگر راست باشد، دست از ظلم خود بردارید و اگر راست نباشد او را تسلیم شما می کنم تا او را بکشید. مردم فریاد کشیدند: عدالت پیشه کردی ای ابو طالب. صندوق را باز کردند همان گونه یافتند که پیامبر خبر داده بود. در این هنگام مسلمانانی که با ابو طالب آمده بودند، تکبیر گفتند و صورت مشرکین دگرگون شد. ابو طالب گفت: معلوم شد که کدام یک از سزاوار است که به سحر و کهانۀ نسبت داده شود. در آن روز گروههای بسیاری از مردم اسلام آوردند. سپس ابو طالب به شعب برگشت. و هشام بن عمرو عامری، قریش را به خاطر رفتاری که با بنی هاشم داشتند، مواخذه و سرزنش کرد. - . این حدیث را در خرائج چاپ شده نیافتم. -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب رَوَی الزُّهْرِیُّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ الْآیَاتِ (3) قَالَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ لَمْ یَجِدِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَاصِراً وَ نَثَرُوا عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ قَالَ مَا نَالَ مِنِّی قُرَیْشٌ شَیْئاً حَتَّی مَاتَ أَبُو طَالِبٍ وَ کَانَ یَسْتَتِرُ مِنَ الرَّمْیِ بِالْحَجَرِ الَّذِی عِنْدَ بَابِ الْبَیْتِ مِنْ یَسَارِ مَنْ یَدْخُلُ وَ هُوَ ذِرَاعٌ وَ شِبْرٌ فِی ذِرَاعٍ إِذَا جَاءَهُ مِنْ دَارِ أَبِی لَهَبٍ وَ دَارِ عَدِیِّ بْنِ حُمْرَانَ وَ قَالُوا لَوْ کَانَ مُحَمَّدٌ نَبِیّاً لَشَغَلَتْهُ النُّبُوَّةُ عَنِ النِّسَاءِ وَ لَأَمْکَنَهُ جَمِیعُ الْآیَاتِ وَ لَأَمْکَنَهُ مَنْعُ الْمَوْتِ عَنْ أَقَارِبِهِ وَ لَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ فَنَزَلَ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ (4) الْآیَةَ.
الزُّهْرِیُّ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ (5) الْآیَةَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ اشْتَدَّ عَلَیْهِ الْبَلَاءُ عَمَدَ إِلَی ثَقِیفٍ بِالطَّائِفِ رَجَاءَ أَنْ یُؤْوُوهُ سَادَتُهَا فَلَمْ یَقْبَلُوهُ وَ تَبِعَهُ سُفَهَاؤُهُمْ بِالْأَحْجَارِ وَ دَمَّوْا رِجْلَیْهِ فَخَلَصَ مِنْهُمْ وَ اسْتَظَلَّ فِی ظِلِّ حَبَلَةٍ مِنْهُ (6) وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ مِنْ ضَعْفِ قُوَّتِی وَ قِلَّةِ حِیلَتِی وَ نَاصِرِی وَ هَوَانِی عَلَی النَّاسِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ ثُمَّ ذَکَرَ حَدِیثَ عَدَّاسٍ کَمَا مَرَّ فِی رِوَایَةِ الطَّبْرِسِیِّ.
ص: 17
ابْنُ مَسْعُودٍ لَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الطَّائِفَ رَأَی عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ جَالِسَیْنِ عَلَی سَرِیرٍ فَقَالا هُوَ یَقُومُ قِبَلَنَا فَلَمَّا قَرُبَ النَّبِیُّ مِنْهُمَا خَرَّ السَّرِیرُ وَ وَقَعَا عَلَی الْأَرْضِ فَقَالا عَجَزَ سِحْرُکَ عَنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَأَتَیْتَ الطَّائِفَ (1).
**[ترجمه]مناقب ابن شهرآشوب: زهری در باره این فرموده خداوند: «و لقد مکنّاهم الْآیَاتِ...» گوید: هنگامی که ابو طالب فوت شد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هیچ یاوری نداشت و بر سر مبارک آن حضرت خاک ریختند. فرمود: تا زمانی که ابو طالب زنده بود قریش نتوانستند هیچ آزاری به من برسانند. و آن حضرت در پشت مکان رمی که در سمت چپ ورودی بیت، که یک ذراع و یک وجب در یک ذراع بود، پنهان میشد. افرادی از دار ابو لهب و دار عدیّ بن حمران آمدند و گفتند: اگر محمد پیامبر میبود، نبوت او را از زنان باز میداشت و همه آیات و معجزات برایش ممکن می شد و مانع از مرگ نزدیکانش میشد. هنگامی که ابو طالب و خدیجه وفات یافتند، آیه: «و لقد ارسلنا رسلا من قبلک» - . رعد : 38 - تا پایان آیه.
زهری در باره این فرموده خداوند «فإن تولّوا فقل حسبی الله» - . توبه / 129 - {پس اگر روی برتافتند، بگو: «خدا مرا بس است».} گوید: هنگامی که ابو طالب فوت شد و مصیبت و بلا بر پیامبر سخت و دشوار شد به طائف پناه برد به این امید که بزرگان طائف او را یاری رسانند. اما از او نپذیرفتند و اراذل و دیوانگان آنها با سنگ پیامبر را دنبال کردند و پاهای مبارکش را خونآلود کردند. آن حضرت از دست آنها نجات پیدا کرد و در سایه درخت انگور بستانی نشست. و فرمود: پروردگارا از ضعف توان و قلّت چاره و یاور و خواری خود در برابر مردم به نزد تو شکایت میبرم ای أرحم الراحمین. سپس حدیث عداس را بنا بر روایت طبرسی که ذکر کردیم، آورده است.
ص: 17
ابن مسعود گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد طائف شد، عُتبَۀ و شَیبۀ را دید که بر تختی نشسته بودند. گفتند: او به سمت ما میآید. وقتی پیامبر به آنان نزدیک شد، تخت شکست و بر زمین افتادند و گفتند: سحر و جادویت برای مردم مکّه به کار نیامد، به طائف آمدی. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 61 - 62 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: اکْتَتَمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ سِنِینَ لَیْسَ یَظْهَرُ وَ عَلِیٌّ مَعَهُ وَ خَدِیجَةُ ثُمَّ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا یُؤْمَرُ فَظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فَإِذَا أَتَاهُمْ قَالُوا کَذَّابٌ امْضِ عَنَّا (2).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله چند سالی در مکه رسالتش را از مردم پنهان می کرد. علی علیه السلام و خدیجه همراه او بودند. سپس خداوند به او امر کرد که مأموریت خود را آشکار کند و پیامبر چنین کرد. او به نزد قبایل عرب می رفت و سخن خویش را برای آنان عرضه می کرد. آنها با دیدن حضرت می گفتند: ای دروغگو! از این جا برو. - . تفسیر عیاشی 2 : 253 -
**[ترجمه]
أَقُولُ قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی وَ غَیْرِهِ فِی سَنَةِ ثَمَانٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله تَعَاهَدَ قُرَیْشٌ وَ تَقَاسَمَتْ عَلَی مُعَادَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا أَسْلَمَ حَمْزَةُ وَ حَمَی النَّجَاشِیُّ مَنْ عِنْدَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ حَامَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمُّهُ أَبُو طَالِبٍ وَ قَامَتْ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ دُونَهُ وَ أَبَوْا أَنْ یُسَلِّمُوهُ فَشَا الْإِسْلَامُ فِی القَبَائِلِ وَ اجْتَهَدَ الْمُشْرِکُونَ فِی إِخْفَاءِ ذَلِکَ النُّورِ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ فَعَرَفَتْ قُرَیْشٌ أَنَّهُ لَا سَبِیلَ إِلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله اجْتَمَعُوا عَلَی أَنْ یَکْتُبُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنْ لَا یُنَاکِحُوهُمْ وَ لَا یُبَایِعُوهُمْ فَکَتَبُوا صَحِیفَةً فِی ذَلِکَ وَ کُتِبَ فِیهَا جَمَاعَةٌ (3) وَ عَلَّقُوهَا بِالْکَعْبَةِ ثُمَّ عَدَوْا عَلَی مَنْ أَسْلَمَ فَأَوْثَقُوهُمْ وَ آذَوْهُمْ وَ اشْتَدَّ الْبَلَاءُ عَلَیْهِمْ وَ عَظُمَتِ الْفِتْنَةُ فِیهِمْ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً وَ أَبْدَتْ قُرَیْشٌ لِبَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ الْجَفَاءَ وَ ثَارَ بَیْنَهُمْ شَرٌّ وَ قَالُوا لَا صُلْحَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ وَ لَا رَحِمَ إِلَّا عَلَی قَتْلِ هَذَا الصَّابِئِ فَعَمَدَ أَبُو طَالِبٍ فَأَدْخَلَ الشِّعْبَ ابْنَ أَخِیهِ وَ بَنِی أَبِیهِ وَ مَنِ اتَّبَعَهُمْ فَدَخَلُوا شِعْبَ أَبِی طَالِبٍ وَ آذَوُا النَّبِیَّ وَ الْمُؤْمِنِینَ أَذًی شَدِیداً وَ ضَرَبُوهُمْ فِی کُلِّ طَرِیقٍ وَ حَصَرُوهُمْ فِی شِعْبِهِمْ وَ قَطَعُوا عَنْهُمُ الْمَارَّةَ مِنَ الْأَسْوَاقِ (4) وَ نَادَی مُنَادٍ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ فِی قُرَیْشٍ أَیُّمَا رَجُلٍ
ص: 18
مِنْهُمْ وَجَدْتُمُوهُ عِنْدَ طَعَامٍ یَشْتَرِیهِ فَزِیدُوا عَلَیْهِ فَبَقُوا عَلَی ذَلِکَ ثَلَاثَ سِنِینَ حَتَّی بَلَغَ الْقَوْمَ الْجَهْدُ الشَّدِیدُ حَتَّی سَمِعُوا أَصْوَاتَ صِبْیَانِهِمْ یَتَضَاغَوْنَ أَیْ یَصِیحُونَ مِنَ الْجُوعِ مِنْ وَرَاءِ الشِّعْبِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَکْرَهُونَ مَا فِیهِ بَنُو هَاشِمٍ مِنَ الْبَلَاءِ حَتَّی کَرِهَ عَامَّةُ قُرَیْشٍ مَا أَصَابَ بَنِی هَاشِمٍ وَ أَظْهَرُوا کَرَاهِیَتَهُمْ لِصَحِیفَتِهِمُ الْقَاطِعَةِ الظَّالِمَةِ حَتَّی أَرَادَ رِجَالٌ أَنْ یَبْرَءُوا مِنْهَا وَ کَانَ أَبُو طَالِبٍ یَخَافُ أَنْ یَغْتَالُوا رَسُولَ اللَّهِ لَیْلًا أَوْ سِرّاً وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذَا أَخَذَ مَضْجَعَهُ أَوْ رَقَدَ جَعَلَهُ أَبُو طَالِبٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَنِیهِ خَشْیَةَ أَنْ یَقْتُلُوهُ وَ یُصْبِحُ قُرَیْشٌ وَ قَدْ سَمِعُوا أَصْوَاتَ صِبْیَانِ بَنِی هَاشِمٍ مِنَ اللَّیْلِ یَتَضَاغَوْنَ مِنَ الْجُوعِ فَیَجْلِسُونَ عِنْدَ الْکَعْبَةِ فَیَسْأَلُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَیَقُولُ الرَّجُلُ لِأَصْحَابِهِ کَیْفَ بَاتَ أَهْلُکَ الْبَارِحَةَ فَیَقُولُونَ بِخَیْرٍ فَیَقُولُ لَکِنْ إِخْوَانُکُمْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ فِی الشِّعْبِ بَاتَتْ صِبْیَانُهُمْ یَتَضَاغَوْنَ مِنَ الْجُوعِ فَمِنْهُمْ مَنْ یُعْجِبُهُ مَا یَلْقَی مُحَمَّدٌ وَ رَهْطُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَکْرَهُ ذَلِکَ فَأَتَی (1) مِنْ قُرَیْشٍ عَلَی ذَلِکَ مِنْ أَمْرِهِمْ فِی بَنِی هَاشِمٍ سَنَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً حَتَّی جَهَدَ الْقَوْمُ جَهْداً شَدِیداً لَا یَصِلُ إِلَیْهِمْ شَیْ ءٌ إِلَّا سِرّاً وَ مستخفی (مُسْتَخْفٍ) بِهِ مِمَّنْ أَرَادَ صِلَتَهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ حَتَّی رُوِیَ أَنَّ حَکِیمَ بْنَ حِزَامٍ خَرَجَ یَوْماً وَ مَعَهُ إِنْسَانٌ یَحْمِلُ طَعَاماً إِلَی عَمَّتِهِ خَدِیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ وَ هِیَ تَحْتَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الشِّعْبِ إِذْ لَقِیَهُ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ تَذْهَبُ بِالطَّعَامِ إِلَی بَنِی هَاشِمٍ وَ اللَّهِ لَا تَبْرَحُ أَنْتَ وَ لَا طَعَامُکَ حَتَّی أَفْضَحُکَ عِنْدَ قُرَیْشٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامِ بْنِ الْحَارِثِ تَمْنَعُهُ أَنْ یُرْسِلَ إِلَی عَمَّتِهِ بِطَعَامٍ کَانَ لَهَا عِنْدَهُ فَأَبَی أَبُو جَهْلٍ أَنْ یَدَعَهُ فَقَامَ إِلَیْهِ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بِسَاقِ بَعِیرٍ فَشَجَّهُ وَ وَطِئَهُ وَطْئاً شَدِیداً وَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَرِیبٌ یَرَی ذَلِکَ وَ هُمْ یَکْرَهُونَ أَنْ یَبْلُغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَصْحَابَهُ فَیُشْمَتُوا بِهِمْ وَ حَتَّی رُوِیَ أَنَّ هِشَامَ بْنَ عَمْرِو بْنِ رَبِیعَةَ أَدْخَلَ عَلَی بَنِی هَاشِمٍ فِی لَیْلَةٍ ثَلَاثَةَ أَحْمَالِ طَعَامٍ فَعَلِمَتْ بِذَلِکَ قُرَیْشٌ فَمَشَوْا إِلَیْهِ فَکَلَّمُوهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی غَیْرُ عَائِدٍ لِشَیْ ءٍ یُخَالِفُکُمْ ثُمَّ عَادَ الثَّانِیَةَ فَأَدْخَلَ حَمْلًا أَوْ حَمْلَیْنِ لَیْلًا وَ صَادَفَتْهُ قُرَیْشٌ وَ هَمُّوا بِهِ فَقَالَ أَبُو سُفْیَانَ دَعُوهُ رَجُلٌ وَصَلَ رَحِمَهُ
ص: 19
أَمَا إِنِّی أَحْلِفُ بِاللَّهِ لَوْ فَعَلْنَا مِثْلَ مَا فَعَلَ کَانَ أَجْمَلَ بِنَا وَ وَفَّقَ اللَّهُ هِشَاماً لِلْإِسْلَامِ یَوْمَ الْفَتْحِ. (1) قَالَ وَ فِی سَنَةِ عَشْرٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ صلی الله علیه و آله تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عَارَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جِنَازَةَ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ وَ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا عَمِّ.
وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِأَیَّامٍ وَ لَمَّا مَرِضَتْ مَرَضَهَا الَّذِی تُوُفِّیَتْ فِیهِ دَخَلَ عَلَیْهَا رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا بِالْکُرْهِ مِنِّی مَا أَرَی مِنْکِ یَا خَدِیجَةُ وَ قَدْ یَجْعَلُ اللَّهُ فِی الْکُرْهِ خَیْراً کَثِیراً أَ مَا عَلِمْتِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ زَوَّجَنِی مَعَکِ فِی الْجَنَّةِ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ وَ کُلْثُمَ أُخْتَ مُوسَی وَ آسِیَةَ امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ قَالَتْ وَ قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَتْ بِالرِّفَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ وَ هِیَ بِنْتُ خَمْسٍ
ص: 20
وَ سِتِّینَ وَ دُفِنَتْ بِالْحَجُونِ وَ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْرَهَا وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ سُنَّةُ الْجَنَازَةِ وَ الصَّلَاةِ عَلَیْهَا.
وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ ثَعْلَبَةَ بْنِ صَغِیرٍ قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ وَ کَانَ بَیْنَهُمَا شَهْرٌ وَ خَمْسَةُ أَیَّامٍ اجْتَمَعَتْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُصِیبَتَانِ فَلَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَقَلَّ الْخُرُوجَ وَ نَالَتْ مِنْهُ قُرَیْشٌ مَا لَمْ تَکُنْ تَنَالُ وَ لَا تَطْمَعُ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَبَا لَهَبٍ فَجَاءَهُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ امْضِ لِمَا أَرَدْتَ وَ مَا کُنْتَ صَانِعاً إِذْ کَانَ أَبُو طَالِبٍ حَیّاً فَاصْنَعْهُ لَا وَ اللَّاتِ لَا یُوصَلُ إِلَیْکَ حَتَّی أَمُوتَ وَ سَبَّ ابْنُ غَیْطَلَةَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ أَبُو لَهَبٍ فَنَالَ مِنْهُ فَوَلَّی یَصِیحُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ صَبَأَ أَبُو عُتْبَةَ فَأَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ حَتَّی وَقَفُوا عَلَی أَبِی لَهَبٍ فَقَالَ مَا فَارَقْتُ دِینَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لَکِنِّی أَمْنَعُ ابْنَ أَخِی أَنْ یُضَامَ (1) حَتَّی یَمْضِیَ لِمَا یُرِیدُ قَالُوا أَحْسَنْتَ وَ أَجْمَلْتَ وَ وَصَلْتَ الرَّحِمَ فَمَکَثَ
ص: 21
رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ أَیَّاماً یَذْهَبُ وَ یَأْتِی لَا یَتَعَرَّضُ لَهُ أَحَدٌ مِنْ قُرَیْشٍ وَ هَابُوا أَبَا لَهَبٍ إِذاً جَاءَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أَبُو جَهْلٍ إِلَی أَبِی لَهَبٍ فَاحْتَالا حَتَّی صَرَفَاهُ عَنْ نُصْرَتِهِ صلی الله علیه و آله. (1) وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ خَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ إِلَی ثَقِیفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ لَمَّا تُوُفِّیَ أَبُو طَالِبٍ تَنَاوَلَتْ قُرَیْشٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَی الطَّائِفِ وَ مَعَهُ زَیْدُ بْنُ حَارِثَةَ وَ ذَلِکَ فِی لَیَالٍ بَقِینَ مِنْ شَوَّالٍ سَنَةَ عَشْرٍ مِنَ النُّبُوَّةِ فَأَقَامَ بِهَا عَشَرَةَ أَیَّامٍ وَ قِیلَ شَهْراً فَآذَوْهُ وَ رَمَوْهُ بِالْحِجَارَةِ فَانْصَرَفَ إِلَی مَکَّةَ فَلَمَّا نَزَلَ نَخْلَةَ صَرَفَ اللَّهُ إِلَیْهِ النَّفْرَ مِنَ الْجِنِّ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا انْصَرَفَ مِنَ الطَّائِفِ عَمَدَ إِلَی ظِلِّ حَبَلَةٍ مِنْ عِنَبٍ فَجَلَسَ فِیهِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْکُو إِلَیْکَ ضَعْفَ قُوَّتِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ هَوَانِی عَلَی النَّاسِ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أَنْتَ رَبُّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ أَنْتَ رَبِّی إِلَی مَنْ تَکِلُنِی إِلَی بَعِیدٍ یَتَجَهَّمُنِی (2) أَوْ إِلَی عَدُوٍّ مَلَّکْتَهُ أَمْرِی إِنْ لَمْ یَکُنْ بِکَ عَلَیَّ غَضَبٌ فَلَا أُبَالِی وَ لَکِنْ عَافِیَتُکَ هِیَ أَوْسَعُ لِی أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُمَاتُ وَ صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مِنْ أَنْ یَنْزِلَ بِی غَضَبُکَ أَوْ یَحِلَّ عَلَیَّ سَخَطُکَ لَکِنْ لَکَ الْعُتْبَی (3) حَتَّی تَرْضَی وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ
ص: 22
قَالَ وَ لَمَّا دَخَلَ مَکَّةَ کَانَ یَقِفُ بِالْمَوْسِمِ عَلَی القَبَائِلِ فَیَقُولُ یَا بَنِی فُلَانٍ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ کَانَ خَلْفَهُ أَبُو لَهَبٍ فَیَقُولُ لَا تُطِیعُوهُ وَ أَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کِنْدَةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَبَوْا وَ أَتَی کَلْباً فِی مَنَازِلِهِمْ فَلَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ أَتَی بَنِی حَنِیفَةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَرَدُّوا عَلَیْهِ أَقْبَحَ رَدٍّ.
وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ تَزَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ بِعَائِشَةَ وَ سَوْدَةَ وَ کَانَتْ عَائِشَةُ بِنْتَ سِتِّ سِنِینَ حِینَئِذٍ وَ رُوِیَ لَمَّا هَلَکَتْ خَدِیجَةُ جَاءَتْ خَوْلَةُ بِنْتُ حَکِیمٍ امْرَأَةُ عُثْمَانَ بْنِ مَظْعُونٍ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَا تَتَزَوَّجُ قَالَ مَنْ قَالَتْ إِنْ شِئْتَ بِکْراً وَ إِنْ شِئْتَ ثَیِّباً قَالَ فَمَنِ الْبِکْرُ قَالَتْ بِنْتُ أَبِی بَکْرٍ قَالَ وَ مَنِ الثَّیِّبُ قَالَتْ سَوْدَةُ بِنْتُ زَمْعَةَ قَدْ آمَنَتْ بِکَ وَ اٍتَّبَعَتْکَ عَلَی مَا تَقُولُ قَالَ فَاذْهَبِی فَاذْکُرِیهِمَا عَلَیَّ فَذَهَبَتْ إِلَی أَبَوَیْهِمَا وَ خَطَبَتْهُمَا فَقَبِلَا وَ تَزَوَّجَهُمَا وَ فِی سَنَةِ إِحْدَی عَشْرَةَ مِنْ نُبُوَّتِهِ کَانَ بَدْءُ إِسْلَامِ الْأَنْصَارِ وَ ذَلِکَ مَا رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ فِی الْمَوْسِمِ یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی القَبَائِلِ فَبَیْنَا هُوَ عَلَی الْعَقَبَةِ إِذْ لَقِیَ رَهْطاً مِنَ الْخَزْرَجِ فَقَالَ مَنْ أَنْتُمْ فَقَالُوا مِنَ الْخَزْرَجِ قَالَ أَ فَلَا تَجْلِسُونَ أُکَلِّمُکُمْ قَالُوا بَلَی فَجَلَسُوا مَعَهُ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَرَضَ عَلَیْهِمُ الْإِسْلَامَ وَ تَلَا عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ وَ کَانَ أُولَئِکَ یَسْمَعُونَ مِنَ الْیَهُودِ أَنَّهُ قَدْ أَظَلَّ زَمَانُ نَبِیٍّ یُبْعَثُ فَلَمَّا کَلَّمَهُمْ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ اللَّهِ إِنَّهُ لَلنَّبِیُّ الَّذِی یَعِدُکُمْ بِهِ الْیَهُودُ فَلَا یَسْبِقَنَّکُمْ إِلَیْهِ وَ انْصَرَفُوا رَاجِعِینَ إِلَی بِلَادِهِمْ وَ قَدْ آمَنُوا وَ کَانُوا سِتَّةَ أَنْفُسٍ أَسْعَدَ بْنَ زُرَارَةَ وَ عَوْنَ بْنَ الْحَارِثِ وَ هُوَ ابْنُ عَفْرَاءَ وَ رَافِعَ بْنَ مَالِکِ بْنِ عَجْلَانَ وَ قُطَبَةَ بْنَ عَامِرِ بْنِ حَدِیدَةَ وَ عُقْبَةَ بْنَ عَامِرٍ وَ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ عَلَی قَوْمِهِمْ ذَکَرُوا لَهُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَعَوْهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ حَتَّی فَشَا فِیهِمْ دِینَهُمْ فَلَمْ یَبْقَ دَارٌ مِنْ دُورِ الْأَنْصَارِ إِلَّا وَ فِیهَا ذِکْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ فِی سَنَةِ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ مِنْ نُبُوَّتِهِ کَانَ الْمِعْرَاجُ وَ فِی هَذِهِ السَّنَةِ کَانَتْ بِیعَةُ الْعَقَبَةِ الْأُولَی وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ عَامَئِذٍ إِلَی الْمَوْسِمِ وَ قَدْ قَدِمَ مِنَ الْأَنْصَارِ
ص: 23
اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فَلَقُوهُ بِالْعَقَبَةِ وَ هِیَ الْعَقَبَةُ الْأُولَی فَبَایَعَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ بَایَعَنَا رَسُولُ اللَّهِ لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ الْأُولَی وَ نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا أَنَا أَحَدُهُمْ فَلَمَّا انْصَرَفُوا بَعَثَ مَعَهُمْ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ إِلَی الْمَدِینَةِ یُفَقِّهُ أَهْلَهَا وَ یُقْرِئُهُمُ الْقُرْآنَ.
وَ فِی سَنَةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ کَانَتْ بِیعَةُ الْعَقَبَةِ الثَّانِیَةُ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إِلَی الْمَوْسِمِ فَلَقِیَهُ جَمَاعَةٌ مِنَ الْأَنْصَارِ فَوَاعَدُوهُ الْعَقَبَةَ مِنْ أَوْسَطِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ اجْتَمَعْنَا فِی الشِّعْبِ عِنْدَ الْعَقَبَةِ وَ نَحْنُ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ مَعَهُمُ امْرَأَتَانِ مِنْ نِسَائِهِمْ نَسِیبَةُ بِنْتُ کَعْبٍ أُمُّ عُمَارَةَ وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عَمْرِو بْنِ عَدِیٍّ وَ هِیَ أُمُّ مَنِیعٍ فَبَایَعَنَا وَ جَعَلَ عَلَیْنَا اثنا (اثْنَیْ) عَشَرَ نَقِیباً مِنَّا تِسْعَةً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةً مِنَ الْأَوْسِ ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِالْخُرُوجِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَخَرَجُوا أَرْسَالًا وَ أَقَامَ هُوَ بِمَکَّةَ یَنْتَظِرُ أَنْ یُؤْذَنَ لَهُ (1).
**[ترجمه]میگویم: کازرونی در المنتقی گوید: در سال هشتم نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قریش عهد و سوگند بستند که با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشمنی کنند. و سبب این بود که چون حمزه اسلام آورد و نجاشی از عدهای از مسلمانان که پیش او بودند، حمایت کرد و ابو طالب عموی پیامبر از ایشان حمایت نمود و بنو هاشم و بنو عبدالمطلب بر محافظت پیامبر متفق بودند و نپذیرفتند که آن حضرت را تسلیم کنند، اسلام در میان قبایل رواج پیدا کرد و مشرکان در خاموش کردن نور نبوّت کوشیدند ولی خداوند نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند، پس قریش دریافتند که هیچ راهی برای دستیابی به محمد صلی الله علیه و آله ندارند، بر این نظر اتفاق نظر کردند که عهدنامهای میان خود بنویسند مبنی بر این که با بنی هاشم و بنی عبد المطلب خویشاوندی و ازدواج نکنند، و با آنان معامله نکنند. پس معاهده نامهای در این باره نوشتند و عدهای امضا کرده و بر کعبه آویختند. سپس بر کسانی که اسلام آورده بودند تعدی و دشمنی کرده و آنان را به بند کشیده و آزار دادند. و سختی بر آنان شدّت گرفت و فتنه در میانشان بالا گرفت و تزلزلی عظیم به حال مسلمانان پیدا شد و قریش در حقّ بنی عبد المطلب ستم روا داشتند و میان آنان شرّ و فتنه افکندند و گفتند: هیچ صلح و خویشاوندی و قرابتی میان ما نیست مگر این که این جوان نادان کشته شود. پس ابوطالب دست به کار شد و برادرزادهاش و فرزندان پدرش و کسانی که از آنان پیروی میکردند، را به شعب برد. قریش وارد شعب شدند و پیامبر و مؤمنان را به شدت آزردند و در سر راهها آنان را میزدند و در شعب آنان را محاصره کردند و نمیگذاشتند از بازارها چیزی برایشان بیاورند. و ولید بن مغیره در میان قریش ندا میکرد: هر کدام از آنان
ص: 18
را دیدید که طعامی میخرد از او بیشتر بستانید. سه سال بر همین منوال بودند تا این که سختی و مشقت طاقتفرسائی متحمل شدند تا جایی که صدای کودکان مردم شعب شنیده میشد که از گرسنگی شدید فریاد میکشیدند. مشرکان از بلا و مصیبتی که بنی هاشم بدان گرفتار آمده بودند کراهت داشتند و حتی عموم مردم قریش سختیها و مشقتهای وارده به بنی هاشم را ناپسند میدانستند و کراهیت و نارضایتی خود را نسبت به قطعنامه ظالمانه خود ابراز کردند تا جایی که افرادی خواستند از دست آن خلاص شوند. ابو طالب از این میترسید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شبانه یا در پنهانی ترور کنند، از این جهت هرگاه پیامبر میخوابید، از ترس این که آن حضرت را به قتل برسانند او را در میان خود و پسرانش قرا میداد. و قریش صبحهنگام صدای کودکان بنی هاشم را شنیدند که از گرسنگی فریاد میکشند. پس در کنار کعبه مینشستند و از همدیگر در این باره میپرسیدند. شخص به دوستانش میگفت: عیالت دیشب را چگونه سپری کردند؟ میگفتند: به خوبی. میگفت: اما کودکان برادران شما، کسانی که در شعب هستند، از گرسنگی فریاد میکشیدند و مینالیدند. برخی از آن چه بر سر محمد و پیروانش آمده بود، خوشحال بودند و برخی ناراحت و ناراضی. دو یا سه سال بر این منوال گذشت تا جایی که مردم شعب سختی و مشقت زیادی متحمل شدند به نحوی که طعامی به دست آنها نمیرسید مگر به صورت پنهانی و در خفا، توسط کسانی از قریش که پیوند خویشاوندی با آنان داشتند. روایت شده که روزی حکیم بن حزام بیرون رفت و مردی همراه او بود که طعامی با خود داشت تا برای عمّه خود خدیجه بنت خویلد که در شعب با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، ببرد. ابو جهل به او رسید و گفت: غذا برای بنی هاشم میبری؟ سوگند به خدا با غذایت تکان نمیخوری تا تو را در نزد قریش رسوا کنم. ابو بختری بن هشام بن حارث به او گفت: مانع از این میشوی تا طعام عمّهاش را که در نزد او بوده، برایش ببرد؟ ابو جهل قبول نکرد که او را رها کند. ابو بختری ساق شتری برداشت و بر سر او زد و بشدت سرش را زخمی کرد. حمزه بن عبد المطلب نزدیک بود و این صحنه را دید. و آنان دوست نداشتند که این ماجرا به پیامبر و یارانش برسد و آنان را شماتت کنند. و روایت شده که هشام بن عمرو بن ربیعه در یکی از شبها سه بارِ طعام برای بنی هاشم آورد. قریش از این امر با خبر شدند و به نزدش آمدند و در این باره با او سخن گفتند. گفت: من دیگر کاری برخلاف شما انجام نمیدهم. سپس برای بار دوم شبی یک بار یا دو بارِ طعام برد. قریش او را دیدند و خواستند به او آسیب برسانند. ابو سفیان گفت: رهایش کنید تا به خویشاوند خود صله کند،
ص: 19
اما من به خدا سوگند یاد میکنم اگر ما اینچنین کاری میکردیم برایمان سزاوارتر بود. و خداوند در روز فتح مکه به هشام، توفیق مسلمان شدن عطا فرمود.
گوید: در سال دهم از نبوّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابو طالب وفات یافت. ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش جنازه ابو طالب آمد و فرمود: صله رحم به جا آوردی و خداوند به تو جزای خیر دهاد، ای عمو.
در این سال خدیجه چند روز پس از ابو طالب وفات یافت و هنگامی که به بیماریای دچار شد که در اثرِ آن وفات یافت، رسول خدا به نزد او آمد و فرمود:
برای من بسیار دشوار و ناگوار است این که میبینم تو بیماری، ای خدیجه، و چه بسا خداوند در امور ناخوشایند خیر بسیاری قرار دهد. آیا نمیدانی که خداوند به همراه تو در بهشت مریم بنت عمران و کلثوم خواهر موسی و آسیه زن فرعون را به ازدواج من درآورده است؟ خدیجه گفت: خداوند اینگونه خواسته، ای رسول خدا؟ فرمود: آری. گفت: مبارک باشد. و خدیجه در سن شصت
ص: 20
و پنج سالگی وفات یافت و در حَجون به خاک سپرده شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر قبر او آمد و در آن وقت سنّت مراسم جنازه و نماز میّت تشریع نشده بود.
از عبدالله بن ثعلبه بن صغیر روایت شده که گوید: زمانی که ابوطالب و خدیجه درگذشتند، - و فاصله زمانی وفات آن دو یک ماه و پنج روز بود - دو مصیبت بر پیامبر وارد آمد، پس خانه نشین شد و کمتر بیرون میرفت. و قریش درباره آن حضرت به خواستههایی رسیدند که پیشتر بدان نرسیده و طمع دستیابی به آنها را نداشتند. این خبر به ابو لهب رسید و به نزد پیامبر آمد و گفت: ای محمد به خواسته و هدفت ادامه بده. و کارهایی را که در زمان حیات ابو طالب میکردی انجام بده. سوگند به لات (بت مکه) تا زمانی که من زندهام به تو نمی رسد. ابن غیطلۀ پیامبر را دشنام داد. پس ابو لهب آمد و او را تأدیب کرد. ابن غیطلۀ برگشت و فریاد برآورد: ای مردم قریش، ابو عتبۀ صابئ شد. قریش آمدند تا به نزد ابو لهب رسیدند. ابو لهب گفت: من دین عبد المطلب را ترک نکردهام اما از برادرزادهام حمایت میکنم تا مورد ستم قرار نگیرد و آن چه میخواهد انجام بدهد. گفتند: کار نیک و پسندیده کردی و پیوند خویشاوندی را رعایت کردی.
ص: 21
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چند روزی را اینگونه به سر برد و رفت و آمد میکرد و کسی از قریش متعرّض او نمیشد زیرا آنان از ابو لهب میترسیدند. تا این که عقبۀ بن ابی معیط و ابو جهل به نزد ابو لهب آمده و نیرنگی به کار بستند و توانستند او را از یاری و پشتیبانی پیامبر منصرف کنند. - . ماجرا از این قرار بود که: عقبه بن ابی معیط و ابو جهل به نزد ابو لهب آمدند و گفتند: برادرزادهات به تو گفته که جایگاه پدرت در آخرت کجاست؟ ابو لهب به پیامبر گفت: ای محمد! جایگاه عبد المطلب در آخرت کجاست. فرمود: همراه قومش است. ابو لهب بیرون رفت و گفت: گفته است: همراه قومش است. گفتند: مقصودش این است که در آتش است. ابو لهب به پیامبر گفت: ای محمد آیا عبد المطلب در آتش است؟ پیامبر فرمود: آری. و هر کس بر آن چه عبد المطلب مرده، بمیرد در آتش است. گفت: تا زمانی که گمان میکنی عبد المطلب در آتش است با تو دشمن میمانم. می گویم: این که مولف این روایت و ماجرا را خلاصه کرده است به دلیل غریب بودن مضمون و بر خلاف اعتقادات شیعه بودن آن می باشد. داستان ابولهب از آغاز تا پایان آن تنها یک روایت است که ما در روایتی دیگر بخش اول آن را نبافتیم. در هر صورت انتهای این روایت با اعتقاد شیعه مبنی بر ایمان داشتن و موحد بودن پدران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تعارض است. این روایت سست و ضعیف و غیر قابل اعتماد است، چرا که تنها از طریق سنی ها روایت شده است. (مصحح متن عربی بحار) -
و در این سال پیامبر به طائف و ثقیف بیرون رفت. محمد بن جبیر گوید: زمانی که ابو طالب وفات یافت، قریش به آزار و اذیت پیامبر پرداختند. پس آن حضرت به همراه زید بن حارثۀ در آخر ماه شوّال سال دهم از نبوّت به سمت طائف بیرون رفت و ده روز در آن جا ماند. و گفته شده: یک ماه در آن جا ماند. مردم طائف آن حضرت را آزار دادند و ایشان را سنگباران کردند. پس به مکه بازگشت. و هنگامی که در کنار نخلی استراحت میکرد خداوند گروهی از جنّیان را به نزدش فرستاد. و روایت شده که وقتی از طائف برمیگشت به سایه درخت انگوری پناه برد و نشست و فرمود: پروردگارا از ضعف توان و قلّت چاره و یاور، و خواریم در برابر مردم به نزد تو شکایت میبرم ای أرحم الراحمین، ای پروردگار مستضعفان، و تو پروردگار من هستی، مرا به چه کسی واگذار میکنی، به دوری که با روی ترش و چهره گرفته از من اسقبال کند، یا به دشمنی که او را بر من مسلّط بگردانی؟ اگر تو بر من غضب نگیری، به هیچ چیز اهمیتی نمیدهم، و اما عافیت تو برایم فراختر است. به نور ذات خداوندیات که تاریکیها با آن نورانی شده و امور دنیا و آخرتم بدان صلاح یافته، به تو پناه میبرم از این که غضب خویش را بر من نازل کنی، یا خشمت را بر من وارد کنی، اما رضایت بیپایان از آنِ توست تا خشنود گردی، و هیچ قدرت و تغییری جز با تو ممکن نیست.
ص: 22
گوید: هنگامی که وارد مکه شد در موسم حجّ در میان قبیلهها میایستاد و میفرمود: ای بنی فلان! من فرستاده خداوند به سوی شما هستم، خداوند شما را امر میکند که او را عبادت کنید و و هیچ چیز را شریک برای او قرار ندهید. ابو لهب پشت سر او بود و میگفت: از او اطاعت نکنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به منازل بنی کندۀ آمد و آنان را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت کرد اما ابا کردند و نپذیرفتند. و وارد منازل بنی کلب شد اما دعوتش را قبول نکردند و نیز به منازل بنی حنیفۀ آمد و به زشتترین شیوه دعوتش را ردّ کردند.
در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با عائشۀ و سوده ازدواج نمود و عائشه در آن هنگام شش ساله بود. و روایت شده هنگامی که خدیجه وفات یافت، خولۀ دختر حکیم زن عثمان بن مظعون آمد و گفت: ای رسول خدا آیا ازدواج نمیکنی؟ فرمود: با چه کسی؟ گفت: اگر میخواهی با باکره یا با بیوه. فرمود: باکره کیست؟ گفت: دختر ابو بکر. فرمود: و بیوه کیست؟ گفت: سودۀ دختر زمعۀ، او به تو ایمان آورده و به آن چه میگویی از تو پیروی میکند. فرمود: برو و با هر دو در باره من صحبت کن. خولۀ نزد پدر آن دو رفت و از آنها خواستگاری نمود و آنان قبول کرده و دخترانشان را به ازدواج پیامبر درآوردند.
در سال یازدهم از نبوّت پیامبر، آغاز اسلام آوردن انصار بود. چنانچه روایت میکنند رسول خدا در موسم حجّ بیرون رفت تا خود را بر قبیلهها معرفی کند. در حالی که بر بالای عقبه بود گروهی از انصار را دید. فرمود: شما کیستید؟ گفتند: از قبیله خزرج هستیم. فرمود: آیا نمینشینید تا با شما سخن بگویم؟ گفتند: البته. نشستند و پیامبر آنان را به سوی خداوند عزّ و جلّ دعوت نمود و اسلام را بر آنان عرضه نمود و قرآن بر آنان تلاوت کرد. اینان از یهودیان میشنیدند که زمان آن رسیده که پیامبری مبعوث شود. چون پیامبر با آنان سخن گفت: به یکدیگر گفتند: سوگند به خدا او پیامبری است که یهود شما را به او وعده دادهاند، پس در ایمان به او کسی از شما پیشی نگیرد. پس در حالی که ایمان آورده بودند به سرزمین خود بازگشتند. اینان شش نفر بودند: اسعد بن زرارۀ، عون بن حارث که همان ابن عفراء بود، رافع بن مالک بن عجلان، قطبۀ بن عامر بن حدیدۀ، عقبۀ بن عامر، و جابر بن عبدالله. چون در مدینه پیش قوم خود آمدند، ماجرای رسول خدا را برای آنها باز گفتند و آنها را به اسلام دعوت نمودند تا این که اسلام در میانشان رواج یافت و هیچ یک از خانههای انصار نماند مگر این که در آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یاد می شد.
در سال دوازدهم از نبوّت، پیامبر به معراج رفت و در این سال پیمان عقبه اول بسته شد. و ماجرا اینگونه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن سال برای موسم حج بیرون رفت و دوازده مرد از انصار
ص: 23
به مکّه آمده بودند و با پیامبر در عقبه، که عقبه اول بود، دیدار کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آنان بیعت نمود. عُبَادة ابن صامت گوید: رسول خدا شب عقبه اول با ما بیعت کرد و ما دوازده مرد بودیم که یکی از آنان من بودم. چون بازگشتند، پیامبر مصعب بن عمیر را به همراه آنان به مدینه فرستاد تا اهل مدینه را تعلیم دهد و قرآن را بر آنان بخواند.
در سال سیزدهم از نبوت پیمان عقبه دوم صورت گرفت، و اینگونه بود که رسول خدا در موسم بیرون رفت و گروهی از انصار با آن حضرت دیدار کردند و به پیامبر وعده دادند که در روز دوم ایام تشریق در عقبه حاضر شوند. کعب بن مالک گوید: ما در شعب در کنار عقبه گرد آمدیم در حالی که هفتاد مرد و دو زن بودیم، این دو زن: نسیبۀ دختر کعب مادر عُمارة، و اسماء دختر عمرو بن عدیّ که مادر مَنیع بود. ما بیعت کردیم و پیامبر دوازده نقیب (رهبر) برای ما تعیین نمود: نه نفر از خزرج و سه نفر از اوس. سپس رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم به یارانش امر فرمود که به مدینه بروند و آنان گروه گروه بیرون رفتند و خود حضرت در مکّه اقامت گزید و منتظر ماند که اذن هجرت به او داده شود. - . المنتقی فی مولود المصطفی : 65 - 77 -
**[ترجمه]
الأرسال بالفتح جمع الرسل بالتحریک و هو القطیع من کل شی ء أی زمرا زمرا و یحتمل الإرسال بالکسر و هو الرفق و التؤدة.
**[ترجمه]«الارسال» با فتحه جمع «الرسل» با حرکت حروف به معنای پاره و گروه از هر چیزی است. یعنی گروه گروه. و ممکن است «الارسال» با کسره باشد به معنای نرمی و مهربانی.
**[ترجمه]
یه، من لا یحضره الفقیه دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی خَدِیجَةَ وَ هِیَ لِمَا بِهَا فَقَالَ لَهَا بِالرَّغْمِ مِنَّا مَا نَرَی بِکِ یَا خَدِیجَةُ فَإِذَا قَدِمْتِ عَلَی ضَرَائِرِکِ فَأَقْرِئِیهِنَّ السَّلَامَ فَقَالَتْ مَنْ هُنَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ کُلْثُمُ أُخْتُ مُوسَی وَ آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ قَالَتْ بِالرِّفَاءِ یَا رَسُولَ اللَّهِ.
**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر خدیجه وارد شد در حالی که در حال احتضار بود. به او فرمود: دیدن این وضعیت تو برایمان ناخوشایند است ای خدیجه، اگر به همگنان (هوو) رسیدی سلام ما را به آنها برسان. خدیجه گفت: آنان چه کسانی هستند ای رسول خدا!؟ فرمود: مریم دختر عمران، کلثم خواهر موسی، و آسیه همسر فرعون. خدیجه گفت: مبارک باد ای رسول خدا.
**[ترجمه]
قوله هی لما بها اللام ظرفیة أو بمعنی إلی و المعنی أنها کانت فی الاحتضار قوله صلی الله علیه و آله بالرغم منا ما نری بک قوله ما نری مبتدأ و بالرغم خبر أی ما نری بک متلبس بالرغم و الکراهة منا و الرفاء بالکسر الاتفاق و الالتیام و البرکة و النماء
**[ترجمه]سخن او «هی لما بها» لام، ظرفیه است یا به معنای «الی» میباشد یعنی او در حالت احتضار بود. در فرموده آن حضرت: «بالرغم منّا ما نری بک» «ما نری» مبتدا و «بالرغم» خبر است. یعنی: دیدن وضعیت تو، بر خلاف میل ما و ناخوشایند ماست. و «الرِفّاء» با کسره فاء به معنای توافق و پیوند و برکت و فزونی است.
**[ترجمه]
مصبا، المصباحین فی السادس و العشرین من شهر رجب کانت وفاة أبی طالب رحمة الله
ص: 24
علیه علی قول ابن عیاش (1).
**[ترجمه]مصباح: بنا بر گفته ابن عیّاش وفات ابو طالب رحمه الله در بیست و ششم ماه رجب بود. - . مصباح : 566 -
ص: 24
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام إِنَّ أَبَا طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ تُوُفِّیَ فِی آخِرِ السَّنَةِ الْعَاشِرَةِ مِنْ مَبْعَثِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ تُوُفِّیَتْ خَدِیجَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَسَمَّی رَسُولُ اللَّهِ ذَلِکَ الْعَامَ عَامَ الْحُزْنِ فَقَالَ مَا زَالَتْ قُرَیْشٌ قَاعِدَةً عَنِّی حَتَّی مَاتَ أَبُو طَالِبٍ (2).
**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابو طالب رضی الله عنه در اواخر سال دهم از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفات یافت. سپس خدیجه رضی الله عنها سه روز پس از ابو طالب درگذشت. و پیامبر آن سال را عام الحزن (سال اندوه) نام نهاد. و فرمود: همچنان قریش از من بازمانده بودند (دسترسی نداشتند) تا این که ابو طالب فوت شد. - . قصص الانبیاء : مخطوط -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَعْرِضُ نَفْسَهُ عَلَی قَبَائِلِ الْعَرَبِ فِی الْمَوْسِمِ فَلَقِیَ رَهْطاً مِنَ الْخَزْرَجِ فَقَالَ أَ لَا تَجْلِسُونَ أُحَدِّثْکُمْ قَالُوا بَلَی فَجَلَسُوا إِلَیْهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ تَلَا عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ یَا قَوْمِ تَعْلَمُونَ وَ اللَّهِ أَنَّهُ النَّبِیُّ الَّذِی کَانَ یُوعِدُکُمْ بِهِ الْیَهُودُ فَلَا یَسْبِقَنَّکُمْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَأَجَابُوهُ وَ قَالُوا لَهُ إِنَّا قَدْ تَرَکْنَا قَوْمَنَا وَ لَا قَوْمَ بَیْنَهُمْ مِنَ الْعَدَاوَةِ وَ الشَّرِّ مِثْلَ مَا بَیْنَهُمْ وَ عَسَی أَنْ یَجْمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُمْ بِکَ فَسَتَقْدِمُ (3) عَلَیْهِمْ وَ تَدْعُوهُمْ إِلَی أَمْرِکَ وَ کَانُوا سِتَّةَ نَفَرٍ قَالَ فَلَمَّا قَدِمُوا الْمَدِینَةَ فَأَخْبَرُوا قَوْمَهُمْ بِالْخَبَرِ فَمَا دَارَ حَوْلٌ إِلَّا وَ فِیهَا حَدِیثُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی إِذَا کَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ أَتَی الْمَوْسِمَ مِنَ الْأَنْصَارِ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا فَلَقُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَبَایَعُوهُ عَلَی بَیْعَةِ النِّسَاءِ (4) أَلَّا یُشْرِکُوا بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لَا یَسْرِقُوا إِلَی آخِرِهَا ثُمَّ انْصَرَفُوا وَ بَعَثَ مَعَهُمْ مُصْعَبَ بْنَ عُمَیْرٍ یُصَلِّی بِهِمْ وَ کَانَ بَیْنَهُمْ بِالْمَدِینَةِ یُسَمَّی الْمُقْرِئَ فَلَمْ یَبْقَ دَارٌ فِی الْمَدِینَةِ إِلَّا وَ فِیهَا رِجَالٌ وَ نِسَاءٌ مُسْلِمُونَ إِلَّا دَارُ أُمَیَّةَ وَ حُطَیْمَةَ وَ وَائِلٍ وَ هُمْ مِنَ الْأَوْسِ ثُمَّ عَادَ مُصْعَبٌ إِلَی مَکَّةَ وَ خَرَجَ مِنَ الْأَنْصَارِ إِلَی الْمَوْسِمِ مَعَ حُجَّاجِ قَوْمِهِمْ فَاجْتَمَعُوا فِی الشِّعْبِ عِنْدَ الْعَقَبَةِ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ رَجُلًا وَ امْرَأَتَانِ فِی أَیَّامِ التَّشْرِیقِ بِاللَّیْلِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله أُبَایِعُکُمْ عَلَی الْإِسْلَامِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُهُمْ
ص: 25
نُرِیدُ أَنْ تُعَرِّفَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا لِلَّهِ عَلَیْنَا وَ مَا لَکَ عَلَیْنَا وَ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ فَقَالَ أَمَّا مَا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ فَأَنْ تَعْبُدُوهُ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا مَا لِی عَلَیْکُمْ فَتَنْصُرُونَنِی مِثْلَ نِسَائِکُمْ وَ أَبْنَائِکُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا عَلَی عَضِّ السَّیْفِ وَ إِنْ یُقْتَلَ خِیَارُکُمْ قَالُوا فَإِذَا فَعَلْنَا ذَلِکَ مَا لَنَا عَلَی اللَّهِ قَالَ أَمَّا فِی الدُّنْیَا فَالظُّهُورُ عَلَی مَنْ عَادَاکُمْ وَ فِی الْآخِرَةِ رِضْوَانُهُ وَ الْجَنَّةُ فَأَخَذَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ بِیَدِهِ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَنَمْنَعُکَ (1) بِمَا نَمْنَعُ بِهِ أُزُرَنَا فَبَایِعْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَحْنُ وَ اللَّهِ أَهْلُ الْحُرُوبِ وَ أَهْلُ الْحَلَفَةِ وَرِثْنَاهَا کِبَاراً عَنْ کِبَارٍ فَقَالَ أَبُو الْهَیْثَمِ إِنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الرِّجَالِ حِبَالًا وَ إِنَّا إِنْ قَطَعْنَاهَا أَوْ قَطَعُوهَا فَهَلْ عَسَیْتَ إِنْ فَعَلْنَا ذَلِکَ ثُمَّ أَظْهَرَکَ اللَّهُ أَنْ تَرْجِعَ إِلَی قَوْمِکَ وَ تَدَعَنَا فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ بَلِ الدَّمُ الدَّمُ وَ الْهَدْمُ الْهَدْمُ أُحَارِبُ مَنْ حَارَبْتُمْ وَ أُسَالِمُ مَنْ سَالَمْتُمْ ثُمَّ قَالَ أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَاخْتَارُوا ثُمَّ قَالَ أُبَایِعُکُمْ کَبَیْعَةِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ کُفَلَاءَ عَلَی قَوْمِهِمْ بِمَا فِیهِمْ وَ عَلَی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمَّا تَمْنَعُونَ مِنْهُ نِسَاءَکُمْ وَ أَبْنَاءَکُمْ فَبَایَعُوهُ عَلَی ذَلِکَ فَصَرَخَ الشَّیْطَانُ فِی الْعَقَبَةِ یَا أَهْلَ الْجَبَاجِبِ هَلْ لَکُمْ فِی مُحَمَّدٍ وَ الصُّبَاةِ مَعَهُ قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَی حَرْبِکُمْ ثُمَّ نَفَرَ النَّاسُ مِنْ مِنًی وَ فَشَا الْخَبَرُ فَخَرَجُوا فِی الطَّلَبِ فَأَدْرَکُوا سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرَ بْنَ عَمْرٍو فَأَمَّا الْمُنْذِرُ فَأَعْجَزَ الْقَوْمَ وَ أَمَّا سَعْدٌ فَأَخَذُوهُ وَ رَبَطُوهُ بِنِسْعِ (2) رَحْلِهِ وَ أَدْخَلُوهُ مَکَّةَ یَضْرِبُونَهُ فَبَلَغَ خَبَرُهُ إِلَی جُبَیْرِ بْنِ مُطْعِمٍ وَ الْحَارِثِ بْنِ حَرْبِ بْنِ أُمَیَّةَ فَأَتَیَاهُ وَ خَلَّصَاهُ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمْ یُؤْمَرْ إِلَّا بِالدُّعَاءِ وَ الصَّبْرِ عَلَی الْأَذَی وَ الصَّفْحِ عَنِ الْجَاهِلِ فَطَالَتْ قُرَیْشٌ عَلَی الْمُسْلِمِینَ فَلَمَّا کَثُرَ عُتُوُّهُمْ أُمِرَ بِالْهِجْرَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ قَدْ جَعَلَ لَکُمْ دَاراً وَ إِخْوَاناً تَأْمَنُونَ بِهَا فَخَرَجُوا أَرْسَالًا حَتَّی لَمْ یَبْقَ مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَّا عَلِیٌّ وَ أَبُو بَکْرٍ فَحَذَرَتْ قُرَیْشٌ خُرُوجَهُ وَ عَرَفُوا أَنَّهُ قَدْ أَجْمَعَ لِحَرْبِهِمْ فَاجْتَمَعُوا فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ هِیَ دَارُ قُصَیِّ بْنِ
ص: 26
کِلَابٍ یَتَشَاوَرُونَ فِی أَمْرِهِ (1) وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی الْبَابِ الْآتِی بِرِوَایَةِ الشَّیْخِ عَنِ ابْنِ أَبِی هَالَةَ.
**[ترجمه]مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در موسم حجّ خود را به قبائل معرفی میکرد. آن حضرت با گروهی از قبیله خزرج دیدار کرد و فرمود: آیا نمینشینید تا با شما سخن بگویم؟ گفتند: البته. آنان در برابر پیامبر نشستند و آن حضرت آنها را به سوی خداوند دعوت کرد و قرآن بر آنان تلاوت نمود. پس به یکدیگر گفتند: ای قوم میدانید؟ سوگند به خدا او پیامبری است که یهودیان به شما وعده داده بودند، پس مبادا کسی در ایمان آوردن به او بر شما پیشی بگیرد. پس دعوتش را اجابت کرده و به پیامبر گفتند: ما قوم خود را ترک کردیم، و در میان هیچ قومی به اندازه قوم ما دشمنی و فتنه نیست و امید است خداوند به واسطه شما آنان را متحّد سازد و به نزدشان بروی و آنان را به امر و فرمان خود فرا بخوانی. اینان شش نفر بودند. گوید: چون به مدینه درآمدند و قوم خود را به خبر بعثت پیامبر آگاه کردند، هیچ خانهای نبود مگر این که در آن در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سخن ردّ و بدل میشد. و چون سال بعد فرا رسید، دوازده نفر از انصار به موسم حج آمدند و با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دیدار کردند. و بر بیعت زنان، با آن حضرت بیعت کردند که به خداوند شرک نورزند و دزدی نکنند تا آخر آیه. سپس بازگشتند و پیامبر همراهشان مصعب بن عمیر را فرستاد تا با آنان نماز بگذارد و در مدینه او را «مقریء» مینامیدند. پس هیچ خانهای در مدینه نماند مگر این که در آن مردان و زنانی مسلمان بودند به جز خانه امیّۀ و حطیمۀ و وائل که هر سه از قبیله اوس بودند. سپس مصعب به مکّه بازگشت، و شمار زیادی از انصار به همراه حجاج قوم خود برای موسم بیرون آمدند و در شعب در کنار عقبه، هفتاد و سه مرد و دو زن، شب هنگام در ایام تشریق گرد آمدند. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: بر اسلام با شما بیعت میکنم. برخی از آنان به پیامبر گفتند:
ص: 25
میخواهیم برای ما توضیح دهید که خداوند چه حقوقی بر گردن ما دارد، و شما چه حقوقی بر ما دارید، و از جانب خداوند چه چیز برای ما است. فرمود: آن چه خدا بر عهده شما نهاده این است که او را پرستش کنید و شریکی برای او نگیرید. اما وظیفه شما در باره من این است که مرا همچون زنان و فرزندانتان یاری کنید، و بر گزند شمشیرصبر پیشه کنید هر چند بهترین شما کشته شود. گفتند: اگر این کارها را انجام دادیم خداوند چه چیز به ما میدهد؟ فرمود: در دنیا، پیروزی و استیلاء بر دشمنانتان، و در آخرت رضایت و بهشت خداوند از آنِ شما خواهد بود. پس براء بن معرور دست پیامبر را گرفت و گفت: سوگند به خداوندی که تو را به حقّ مبعوث داشت از تو حمایت میکنیم همانگونه که از زنان و خانواده خود حمایت میکنیم، ای رسول خدا، با ما بیعت کن سوگند به خدا ما اهل جنگ، و اهل پیمان هستیم و اینها را از اجداد بزرگ خود به ارث بردهایم. ابو هیثم گفت: ما با این افراد عهد و پیمان داریم، و اگر عهدها را بشکنیم یا آنها نقض عهد کنند، آیا این احتمال وجود دارد که اگر ما این کار را انجام دهیم و خداوند تو را پیروز گرداند، به نزد قومت بازگردی و ما رها کنی؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم لبخندی زد و فرمود: خونخواهی شما خونخواهی من است و اگر خون شما بریزد خون من ریخته شده است. با کسانی میجنگم که شما با آنها میجنگید و با کسانی صلح میکنم که شما با آنها صلح میکنید. سپس فرمود: دوازده رهبر و نقیب از شما به نزد من بیاید. آنان، انتخاب کردند. سپس پیامبر فرمود: با شما بیعت میکنم همانگونه که عیسی بن مریم با حواریون بیعت کرد و آنان را کفیل و عهدهدار امور قومشان گردانید، و من بر این با شما بیعت میکنم که همانطور که از زنان و فرزندانتان حمایت میکنید از من حمایت کنید. پس بر همان چیز با او بیعت کردند. شیطان در عقبه فریاد کشید: ای اهل منازل جباجب! آیا در جریان هستید که محمد و صابئیهای همراه او برای جنگیدن با شما گرد آمدهاند. سپس مردم در منی پراکنده شده و خبر پخش شد. قریش به دنبال آنان بیرون آمده و سعد بن عبادۀ و منذر بن عمرو را گرفتند. منذر قوم را ناتوان کرد و اما سعد را گرفته و او را به طناب بار شترش بستند و وارد مکّه کرده و او را میزدند. خبر مربوط به او به جُبیر بن مطعم و حارث بن حرب بن امیّۀ رسید. آن دو آمدند و سعد را از دست قریش رهانیدند. پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم جز به دعا و صبر پیشهکردن بر آزار و اذیت و چشمپوشی از جاهلان به چیز دیگر امر نمیفرمود. پس قریش بر مسلمانان تجاوز و دستدرازی کردند. و هنگامی که سرکشی و ستم آنان زیاد شد به هجرت به مدینه امر فرمود. و فرمود: همانا خداوند برای شما دیار و برادرانی قرار داده که در آن به آسایش و امنیت دست خواهید یافت. مسلمانان گروه گروه به مدینه هجرت کردند تا جایی که جز علی و ابوبکر کسی همراه پیامبر باقی نماند. قریش بر حذر بودند که پیامبر از مکّه خارج نشود و دریافتند که او، تصمیم گرفته با آنان بجنگد. پس در دار الندوۀ گرد آمدند و آن جا خانه قصیّ بن
ص: 26
کلاب بود که در آن جا جمع میشدند و درباره امور به مشورت و تبادل نظر میپرداختند. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 156 - 158 - و حدیث را ادامه داده تا پایان آن چه در مبحث بعدی با روایت شیخ از ابن ابی هالۀ میآید.
**[ترجمه]
یسمی المقرئ لأنه کان یقرئهم القرآن و قال الجزری فی حدیث بیعة العقبة لنمنعک مما نمنع منه أزرنا أی نساءنا و أهلنا کنی عنهن بالأزر و قیل أراد أنفسنا و قد یکنی عن النفس بالأزر و قال فی قوله و الهدم الهدم یروی بسکون الدال و فتحها فالهدم بالتحریک القبر یعنی أنی أقبر حیث تقبرون و قیل هو المنزل أی منزلکم منزلی و فی الحدیث الآخر المحیا محیاکم و الممات مماتکم أی لا أفارقکم و الهدم بالسکون و الفتح أیضا هو إهدار دم القتیل یقال دماؤهم بینهم هدم أی مهدرة و المعنی إن طلب دمکم فقد طلب دمی و إن أهدر دمکم فقد أهدر دمی لاستحکام الألفة بیننا و هو قول معروف للعرب یقولون دمی دمک و هدمی هدمک و ذلک عند المعاهدة و النصرة و قال فی حدیث بیعة الأنصار نادی الشیطان یا أصحاب الجباجب هی جمع جبجب بالضم و هو المستوی من الأرض لیس بحزن و هی هاهنا أسماء منازل سمیت به قیل لأن کروش الأضاحی تلقی فیها أیام الحج و الجبجبة الکرش یجعل فیها اللحم یتزود فی الأسفار.
ص: 27
**[ترجمه]مصعب را «مقریء» میخواندند از این جهت که بر آنان قرآن قرائت میکرد. جزری گوید: در حدیث بیعت عقبه آمده است: «لنمنعک مما نمنع منه اُزرنا» یعنی همچون زنان و خانوده خود از تو حمایت میکنیم. که از آنان با «اُزر» (پشت) کنایه آورده است. و گفته شده: مقصود جان خود است. و گاهی با «اُزر» از جان کنایه آورده میشود. و در باره این فرموده: «الهدم الهدم» گوید: با سکون و فتحه دال روایت شده است، و «الهدم» با حرکت حروف به معنای قبر است. یعنی: من به صورتی به خاک سپرده میشوم که شما به خاک سپرده شوید. و گفته شده: به معنای منزل است یعنی منزل شما منزل من است. و در حدیث دیگر آمده است: «المحیی محیاکم، و الممات مماتکم» یعنی هرگز از شما جدا نمیشوم. و «الهدم» با سکون فتحه دال نیز به معنای ریخته شدن خون مقتول است. گفته میشود: «دماؤهم بینهم هدم» یعنی خونهایشان ریخته شده است. و معنای عبارت پیامبر به این صورت است که: خونخواهی شما خونخواهی من است، و اگر خون شما ریخته شود خون من نیز میریزد، تا الفت و دوستی میان ما استحکام یابد. و این عبارت سخن مشهور عرب است که میگویند: «دمی دمکم و هدمی هدمکم» و این جمله را در هنگام بستن عهد و پیمان و نصرت یکدیگر به کار میبرند. و گوید: در حدیث بیعت انصار آمده است: «نادی الشیطان یا اصحاب الجباجب» جباجب جمع «جبجب» با ضمه جیم است و به معنای قسمت هموار زمین است که سفت نباشد و در این جا نام منازلی است که بدان نام گذاری شده است. گفته شده: دلیل نام گذاری از این جهت است که شکمبه قربانیها را در ایام حجّ در آن جا میانداختند. و «الجبجبۀ» به معنای شکمبه است که در آن گوشت میگذارند تا در سفرها به عنوان توشه برگیرند.
ص: 27
**[ترجمه]
النساء: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً*إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا* فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً* وَ مَنْ یُهاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(97-100)
الأنفال: «وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ»(30)
(و قال تعالی): «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ»(34)
(و قال تعالی): «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ* وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ* وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ* وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی
ص: 28
بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(72-75)
التوبة: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»(39)
النحل: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ* الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»(41-42)
(و قال تعالی): «مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (إلی قوله تعالی): ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ»(106-110)
الحج: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ»(58-59)
العنکبوت: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (إلی قوله تعالی): وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(56-60)
محمد: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ»(13)
المزمل: «وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا»(10)
lt;meta info="- إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیرًا * إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً * فَأُوْلَئِکَ عَسَی اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوًّا غَفُورًا * وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَمًا کَثِیرًا وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلی اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا. - . نساء / 97 - 100 -
{کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند، [وقتی] فرشتگان جانشان را می گیرند، می گویند: «در چه [حال] بودید؟» پاسخ می دهند: «ما در زمین از مستضعفان بودیم.» می گویند: «مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید؟» پس آنان جایگاهشان دوزخ است، و [دوزخ] بد سرانجامی است. مگر آن مردان و زنان و کودکان فرودستی که چاره جویی نتوانند و راهی نیابند. پس آنان [که فی الجمله عذری دارند] باشد که خدا از ایشان درگذرد، که خدا همواره خطابخش و آمرزنده است. و هر که در راه خدا هجرت کند، در زمین اقامتگاه های فراوان و گشایشها خواهد یافت و هر کس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پیامبر او، از خانه اش به درآید، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست، و خدا آمرزنده مهربان است.}
- وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ. - . انفال / 30 -
{و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.}
- وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ. - . انفال / 34 -
{چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند، با این که آنان [مردم را] از [زیارت] مسجد الحرام باز می دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند. چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند، ولی بیشترشان نمی دانند.}
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ * وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ إِلاَّ تَفْعَلُوهُ تَکُن فِتْنَةٌ فِی الأَرْضِ وَفَسَادٌ کَبِیرٌ * وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ * وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی
ص: 28
بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ. - . انفال / 72 - 75 -
{کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده اند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد نموده اند و کسانی که [مهاجران را] پناه داده اند و یاری کرده اند، آنان یاران یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند و اگر در [کار] دین از شما یاری جویند، یاری آنان بر شما [واجب] است، مگر بر علیه گروهی باشد که میان شما و میان آنان پیمانی [منعقد شده] است، و خدا به آن چه انجام می دهید بیناست. و کسانی که کفر ورزیدند یاران یکدیگرند. اگر این [دستور] را به کار نبندید، در زمین فتنه و فسادی بزرگ پدید خواهد آمد. و کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته، و کسانی که [مهاجران را] پناه داده و یاری کرده اند، آنان همان مؤمنان واقعی اند، برای آنان بخشایش و روزی شایسته ای خواهد بود. و کسانی که بعداً ایمان آورده و هجرت نموده و همراه شما جهاد کرده اند، اینان از زمره شمایند، و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند. آری، خدا به هر چیزی داناست.}
- إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُواْ ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی وَکَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ. - . توبه / 40 -
{اگر او [پیامبر] را یاری نکنید، قطعاً خدا او را یاری کرد: هنگامی که کسانی که کفر ورزیدند، او را [از مکّه] بیرون کردند، و او نفر دوم از دو تن بود، آن گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می گفت: «اندوه مدار که خدا با ماست.» پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد، و او را با سپاهیانی که آن ها را نمی دیدید تأیید کرد، و کلمه کسانی را که کفر ورزیدند پست تر گردانید، و کلمه خداست که برتر است، و خدا شکست ناپذیر حکیم است.}
- وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ فِی اللّهِ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ * الَّذِینَ صَبَرُواْ وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. - . نحل / 41 - 42 -
{ و کسانی که پس از ستمدیدگی، در راه خدا هجرت کرده اند، در این دنیا جای نیکویی به آنان می دهیم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت بزرگتر خواهد بود. همانان که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکّل می کنند.}
- مَن کَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إیمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ وَلَکِن مَّن شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَیَاةَ الْدُّنْیَا عَلَی الآخِرَةِ وَأَنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ * أُولَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ * لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرونَ * ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هَاجَرُواْ مِن بَعْدِ مَا فُتِنُواْ ثُمَّ جَاهَدُواْ وَصَبَرُواْ إِنَّ رَبَّکَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ. - . نحل / 106 - 110 -
{ هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و [لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد. لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابی بزرگ خواهد بود، زیرا آنان زندگی دنیا را بر آخرت برتری دادند و [هم] این که خدا گروه کافران را هدایت نمی کند. آنان کسانی اند که خدا بر دلها و گوش و دیدگانشان مُهر نهاده و آنان خود غافلانند. شک نیست که آن ها در آخرت همان زیانکارانند. با این حال، پروردگار تو نسبت به کسانی که پس از [آن همه] زجر کشیدن، هجرت کرده و سپس جهاد نمودند و صبر پیشه ساختند، پروردگارت [نسبت به آنان] بعد از آن [همه مصایب] قطعاً آمرزنده و مهربان است.}
- وَالَّذِینَ هَاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ * لَیُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ. - . حج / 58 - 59 -
{ و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آن گاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد. و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است.}
- یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ * کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ * وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ * الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * وَکَأَیِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. - . عنکبوت / 56 - 60 -
{ «ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من فراخ است تنها مرا بپرستید.» هر نفسی چشنده مرگ است، آن گاه به سوی ما بازگردانیده خواهید شد. و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آن ها جویها روان است، جاودان در آن جا خواهند بود چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل نموده اند. و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آن ها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا.}
- وَکَأَیِّن مِّن قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ. - . محمد / 13 -
{ و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آن ها یار [و یاوری] نبود.}
- وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا. - . مزمل / 10 -
{ و بر آن چه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر.}
**[ترجمه]
قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ
قال الطبرسی رحمه الله: قال أبو حمزة الثمالی: بلغنا أن المشرکین یوم بدر لم یخلفوا إذ خرجوا أحدا إلا صبیا أو شیخا کبیرا أو مریضا فخرج معهم ناس ممن تکلم بالإسلام فلما التقی المشرکون و
ص: 29
رسول الله صلی الله علیه و آله نظر الذین کانوا قد تکلموا بالإسلام إلی قلة المسلمین فارتابوا فأصیبوا فیمن أصیب من المشرکین فنزلت فیهم الآیة- و هو المروی عن ابن عباس و السدی و قتادة.
و قیل إنهم قیس بن الفاکهة بن المغیرة و الحارث بن زمعة بن الأسود و قیس بن الولید بن المغیرة و أبو العاص بن المنبه بن الحجاج و علی بن أمیة بن خلف عن عکرمة و رواه أبو الجارود عن أبی جعفر علیه السلام قال ابن عباس کنت أنا من المستضعفین و کنت غلاما صغیرا و ذکر عنه أیضا أنه قال کان أبی من المستضعفین من الرجال و کانت أمی من المستضعفات من النساء و کنت أنا من المستضعفین من الولدان تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ أی تقبض أرواحهم فِیمَ کُنْتُمْ أی فی أی شی ء کنتم من دینکم علی وجه التقریر أو التوبیخ مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ أی یستضعفنا أهل الشرک بالله فی أرضنا و بلادنا یمنعوننا من الإیمان قالُوا أی الملائکة فَتُهاجِرُوا فِیها أی فتخرجوا من أرضکم و تفارقوا من یمنعکم من الإیمان إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ أی الذین استضعفهم المشرکون (1) و یعجزون عن الهجرة لإعسارهم و قلة حیلتهم وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا فی الخلاص من مکة مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً أی متحولا من الأرض و سعة فی الرزق و قیل مزحزحا عما یکره و سعة من الضلالة إلی الهدی و قیل مهاجرا فسیحا و متسعا مما کان فیه من الضیق وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ قیل لما نزلت آیات الهجرة سمعها رجل من المسلمین و هو جندع أو جندب بن ضمرة و کان بمکة فقال و الله ما أنا ممن استثنی الله إنی لأجد قوة و إنی لعالم بالطریق و کان مریضا شدید المرض فقال لبنیه و الله لا أبیت بمکة حتی أخرج منها فإنی أخاف أن أموت فیها فخرجوا یحملونه علی سریر حتی إذا بلغ التنعیم مات فنزلت الآیة عن أبی حمزة الثمالی و عن قتادة و عن سعید بن جبیر و قال عکرمة و خرج جماعة من مکة مهاجرین فلحقهم المشرکون و فتنوهم عن دینهم فافتتنوا فأنزل الله فیهم وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ فکتب بها المسلمون إلیهم ثم نزلت فیهم
ص: 30
ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ مهاجرا من أرض الشرک فارا بدینه إلی الله و رسوله ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ قبل بلوغه دار الهجرة فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ أی ثواب عمله و جزاء هجرته علی الله
وَ رَوَی الْحَسَنُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: مَنْ فَرَّ بِدِینِهِ مِنْ أَرْضٍ إِلَی أَرْضٍ وَ إِنْ کَانَ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ اسْتَوْجَبَ الْجَنَّةَ وَ کَانَ رَفِیقَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ آلِهِمَا (1).
وَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ قَالَ الْمُفَسِّرُونَ إِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قِصَّةِ دَارِ النَّدْوَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ اجْتَمَعُوا فِیهَا وَ هِیَ دَارُ قُصَیِّ بْنِ کِلَابٍ وَ تَئَامَرُوا فِی أَمْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عُرْوَةُ بْنُ هِشَامٍ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ وَ قَالَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ أَخْرِجُوهُ عَنْکُمْ تَسْتَرِیحُوا مِنْ أَذَاهُ وَ قَالَ أَبُو جَهْلٍ مَا هَذَا بِرَأْیٍ وَ لَکِنِ اقْتُلُوهُ بِأَنْ یَجْتَمِعَ عَلَیْهِ مِنْ کُلِّ بَطْنِ رَجُلٍ فَیَضْرِبُوهُ بِأَسْیَافِهِمْ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ فَتَرْضَی حِینَئِذٍ بَنُو هَاشِمٍ بِالدِّیَةِ فَصَوَّبَ إِبْلِیسُ هَذَا الرَّأْیَ وَ کَانَ قَدْ جَاءَهُمْ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ وَ خَطَّأَ الْأَوَّلِینَ فَاتَّفَقُوا عَلَی هَذَا الرَّأْیِ وَ أَعَدُّوا الرِّجَالَ وَ السِّلَاحَ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ إِلَی الْغَارِ وَ أَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ فَتَّشُوا عَنِ الْفِرَاشِ وَجَدُوا عَلِیّاً وَ قَدْ رَدَّ اللَّهُ مَکْرَهُمْ وَ قَالُوا أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ لَا أَدْرِی فَاقْتَصُّوا أَثَرَهُ وَ أَرْسَلُوا فِی طَلَبِهِ فَلَمَّا بَلَغُوا الْجَبَلَ وَ مَرُّوا بِالْغَارِ رَأَوْا عَلَی بَابِهِ نَسْجَ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالُوا لَوْ کَانَ هَاهُنَا لَمْ یَکُنْ نَسْجُ الْعَنْکَبُوتِ عَلَی بَابِهِ فَمَکَثَ فِیهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ قَدِمَ الْمَدِینَةَ.
الَّذِینَ کَفَرُوا و هم مشرکو العرب و منهم عتبة و شیبة ابنا ربیعة و النضر بن حارث و أبو جهل بن هشام و أبو البختری بن هشام و زمعة بن الأسود و حکیم بن حزام و أمیة بن خلف و غیرهم لِیُثْبِتُوکَ أی لیقیدوک فیثبتوک فی الوثاق أو فی الحبس و یسجنوک فی بیت و قیل لیثخنوک بالجراحة و الضرب عن أبان بن
ص: 31
تغلب و غیره أَوْ یُخْرِجُوکَ أی من مکة إلی طرف من أطراف الأرض و قیل أو یخرجوک علی بعیر و یطردونه حتی یذهب فی وجهه (1) قال و لما هموا بقتل رسول الله صلی الله علیه و آله و أخرجوه من مکة أنزل الله سبحانه وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ الآیة فعذبهم الله بالسیف یوم بدر وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ أی ما کان المشرکون أولیاء المسجد الحرام و إن سعوا فی عمارته و ما أولیاء المسجد الحرام إلا المتقون (2) عن الحسن و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل ما کانوا أولیاء الله إن أولیاء الله إلا المتقون و قال رحمه الله فی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا قیل نزلت فی المیراث و کانوا یتوارثون بالهجرة و جعل الله المیراث للمهاجرین و الأنصار دون ذوی الأرحام و کان الذی آمن و لم یهاجر لم یرث من أجل أنه لم یهاجر و لم ینصر و کانوا یعملون بذلک حتی نزل وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ فنسخت هذا و صار المیراث لذوی الأرحام المؤمنین (3) عن ابن عباس و الحسن و قتادة و مجاهد و السدی وَ الَّذِینَ آوَوْا أی النبی صلی الله علیه و آله و المهاجرین بالمدینة و هم الأنصار أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فی النصرة أو التوارث و قیل فی نفوذ أمان بعضهم علی بعض (4)
وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُمْ کَانُوا یَتَوَارَثُونَ بِالْمُؤَاخَاةِ الْأُولَی.
وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ أی إن طلب المؤمنون الذین لم یهاجروا منکم النصرة لهم علی الکفار و إعانتهم فی الدین فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ (5) و المعونة لهم فی
ص: 32
الدین إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أی إلا أن یطلبوا منکم النصرة علی قوم من المشرکین بینکم و بینهم أمان و عهد یجب الوفاء به فلا تنصروهم علیهم لما فیه من نقض العهد وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ أی أنصار بعض أو أولی ببعض فی المیراث إِلَّا تَفْعَلُوهُ أی ما أمرتم به فی الآیة الأولی و الثانیة تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ علی المؤمنین الذین لم یهاجروا و الفتنة المحنة بالمیل إلی الضلال و الفساد الکبیر ضعف الإیمان. (1) و قال فی قوله تعالی إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ أی إن لم تنصروا النبی صلی الله علیه و آله علی قتال العدو فقد فعل الله به النصر إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا من مکة فخرج یرید المدینة ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ یعنی أنه کان هو و أبو بکر فی الغار لیس معهما ثالث (2) و أراد به هنا غار ثور و هو جبل بمکة إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ أی إذ یقول الرسول صلی الله علیه و آله لأبی بکر لا تَحْزَنْ أی لا تخف إِنَّ اللَّهَ مَعَنا یرید أنه مطلع علینا عالم بحالنا فهو یحفظنا و ینصرنا
قال الزهری لما دخل رسول الله صلی الله علیه و آله و أبو بکر الغار أرسل الله زوجا من الحمام حتی باضا فی أسفل الثقب (3) و العنکبوت حتی نسج بیتا فلما جاء سراقة بن مالک فی طلبهما فرأی بیض الحمام و بیت العنکبوت قال لو دخله أحد لانکسر البیض و تفسخ (4) بیت العنکبوت فانصرف و قال النبی صلی الله علیه و آله اللهم أعم أبصارهم فعمیت أبصارهم عن دخوله و جعلوا یضربون یمینا و شمالا حول الغار و قال أبو بکر لو نظروا (5) إلی أقدامهم لرأونا و نزل رجل من قریش فبال علی باب الغار فقال أبو بکر قد أبصرونا یا رسول الله فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لو أبصرونا ما استقبلونا بعوراتهم.
ص: 33
فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ یعنی علی محمد صلی الله علیه و آله أی ألقی فی قلبه ما سکن به وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها أی بملائکة یضربون وجوه الکفار و أبصارهم عن أن یروه و قیل قواه بالملائکة (1) یدعون الله تعالی له و قیل أعانه بالملائکة یوم بدر و قال بعضهم یجوز أن یکون الهاء فی علیه راجعة إلی أبی بکر و هذا بعید لأن الضمائر قبل هذا و بعده تعود إلی النبی صلی الله علیه و آله بلا خلاف (2) فکیف یتخللها ضمیر عائد إلی غیره هذا و قد قال سبحانه فی هذه السورة ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ (3) و قال فی سورة الفتح کذلک (4) فتخصیص النبی فی هذه الآیة بالسکینة یدل علی عدم إیمان من معه (5) وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی المراد بکلمتهم وعیدهم النبی صلی الله علیه و آله و تخویفهم له أو کلمة الشرک و کلمة الله وعده بالنصر أو کلمة التوحید. (6) و قال فی قوله تعالی وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ نزلت فی المعذبین بمکة مثل صهیب و بلال و عمار و خباب (7) و غیرهم مکنهم الله فی المدینة و ذکر أن
ص: 34
صهیبا قال لاهل مکة : أنا رجل کبیر إن کنت معکم لم أنفعکم ، وإن کنت علیکم لم أضررکم ، فخذوا مالی ودعونی ، فأعطاهم ماله ، وهاجر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله ، فقال له أبوبکر : ربح البیع یا صهیب(1) لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً أی بلدة حسنة و هی المدینة أو حالة حسنة و هی النصر علی الأعداء. (2) و قال فی قوله تعالی إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ نزل فی جماعة أکرهوا و هم عمار و یاسر أبوه و أمه سمیة و صهیب و بلال و خباب عذبوا و قتل أبو عمار و أمه فأعطاهم عمار بلسانه مما أرادوا منه ثم أخبر بذلک رسول الله صلی الله علیه و آله فقال قوم کفر عمار
فَقَالَ صلی الله علیه و آله کَلَّا إِنَّ عَمَّاراً مَلِی ءٌ إِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الْإِیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِهِ وَ جَاءَ عَمَّارٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَبْکِی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا وَرَاکَ قَالَ شَرٌّ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا تُرِکْتُ حَتَّی نِلْتُ مِنْکَ وَ ذَکَرْتُ آلِهَتَهُمْ بِخَیْرٍ فَجَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَمْسَحُ عَیْنَیْهِ وَ یَقُولُ إِنْ عَادُوا لَکَ فَعُدْ لَهُمْ بِمَا قُلْتَ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ-
عن ابن عباس و قتادة،و قیل نزلت فی ناس من أهل مکة آمنوا و خرجوا یریدون المدینة فأدرکهم قریش و فتنوهم فتکلموا بکلمة الکفر کارهین عن مجاهد و قیل إن یاسر و سمیة أبوا (3) عمار أول شهیدین فی الإسلام و قوله مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ و مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً هو عبد الله بن سعید (4) بن أبی سرح من بنی عامر بن لوی و أما قوله ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا الآیة قیل إنها نزلت فی عباس (5) بن أبی ربیعة أخی أبی جهل من الرضاعة و أبی جندل بن سهیل بن عمرو
ص: 35
و الولید بن المغیرة و غیرهم من أهل مکة فتنهم المشرکون فأعطوهم بعض ما أرادوا ثم إنهم هاجروا بعد ذلک و جاهدوا فنزلت الآیة فیهم وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ أی ساکن بِالْإِیمانِ ثابت علیه فلا حرج علیه فی ذلک وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً أی من اتسع قلبه للکفر و طابت نفسه به مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا أی عذبوا فی الله و ارتدوا علی الکفر فأعطوهم بعض ما أرادوا لیسلموا من شرهم ثُمَّ جاهَدُوا مع النبی صلی الله علیه و آله وَ صَبَرُوا علی الدین و الجهاد إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها أی من بعد تلک الفتنة أو الفعلة التی فعلوها من التفوه بکلمة الکفر. (1) و قال فی قوله تعالی یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا قیل إنها نزلت فی المستضعفین من المؤمنین بمکة أمروا بالهجرة عنها و نزل قوله وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ فی جماعة کانوا بمکة یؤذیهم المشرکون فأمروا بالهجرة إلی المدینة فقالوا کیف نخرج إلیها و لیس لنا بها دار و لا عقار من یطعمنا و من یسقینا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فاهربوا من أرض یمنعکم أهلها من الإیمان و الإخلاص فی عبادتی.
و قال أبو عبد الله علیه السلام معناه إذا عصی الله فی أرض أنت فیها فاخرج منها إلی غیرها.
وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ أی و کم من دابة لا یکون رزقها مدخرا معدا و قیل معناه لا تطیق حمل رزقها لضعفها و تأکل بأفواهها. (2) و فی قوله تعالی مِنْ قَرْیَتِکَ یعنی مکة الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أی أخرجک أهلها و المعنی کم من رجال هم أشد من أهل مکة أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ یدفع عنهم إهلاکنا إیاهم فما الذی یؤمن هؤلاء أن أفعل بهم مثل ذلک. (3) قوله تعالی وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا ذهب المفسرون إلی أن المراد مجانبتهم و مداراتهم و عدم مکافأتهم و لا یبعد أن یکون المراد الهجرة من مکة إلی المدینة.
ص: 36
**[ترجمه]طبرسی رحمه الله در باره این فرموده خداوند «انّ الذین توفّاهم الملائکۀ» گوید: ابو حمزه ثمالی گوید: به ما خبر رسیده است که مشرکین در روز بدر، هنگامی که خارج شدند، هیچکس را به جز پیران و کودکان و بیماران به جای نگذاشتند، از این رو عده ای از کسانی که به اسلام تکلم کرده بودند، با ایشان حرکت کردند. هنگامی که مشرکین
ص: 29
رو در روی پیامبر گرامی اسلام، قرار گرفتند، این عده، به کمی جمعیت مسلمانان نگریستند و در باره گفته خود نسبت به اسلام به تردید افتادند و در گروه مشرکین، گرفتار و کشته شدند. از این رو در باره ایشان، این آیه نازل گردید. از ابن عباس و سعدی و قتاده نیز، همین طور نقل شده است، عکرمه گوید: این عده، عبارت بودند از: قیس بن فاکهه بن مغیره، حارث بن زمعة بن اسود، قیس بن ولید بن مغیره و ابو العاص بن منبه بن حجاج و علی بن امیة بن خلف. ابو الجارود نیز از امام باقر علیه السلام همین طور روایت کرده است. ابن عباس گوید: در آن زمان من طفلی صغیر و از «مستضعفین» بودم و نیز از وی نقل شده است که گفت: پدرم مردی پیر و مادرم زنی پیر و من کودکی خردسال و همگی از «مستضعفین» بودیم. «تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ» آنان که به وسیله فرشتگان قبض روح می شوند. «قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ» فرشتگان به ایشان گویند: بر چه دینی و در چه روشی بوده اید؟! بدیهی است که این سؤال، حقیقی نیست بلکه به منظور توبیخ و سرزنش ایشان یا به منظور تقریر و به اقرار وا داشتن ایشان است. «قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ» گویند: ما در بلاد خود در برابر اهل شرک، ناتوان بودیم، و ما را از ایمان به خدا و پیروی پیامبرش باز می داشتند. «قالُوا» یعنی فرشتگان میگویند. « فَتُهاجِرُوا فِیها» از خانه ها و سرزمین خود خارج گردید و از کسانی که شما را از ایمان به خدا و پیامبر منع می کردند، جدا شوید. «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ» به جز مردان و کودکان و زنانی که مشرکان آنها را ضعیف ساخته، به واسطه دشواری و بلد نبودن راه و نداشتن تدبیر نتوانند مهاجرت کنند. «وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا» یعنی راهی بلد نیستند که خود را از مکه، خلاص کنند. مجاهد و قتاده و جماعتی از مفسران گویند: بواسطه این که راه را نمی شناسند، نمی توانند راه مدینه را پیدا کنند. «مراغماً کثیراً و سعۀً» یعنی در روی زمین جاها و جولانگاههای بسیار و گشایشی در روزی به دست خواهند آورد. و گفته شده: راه فرار از سختیها و گشایشی نسبت به نجات از گمراهی و رسیدن به هدایت به دست میآورند. و گفته شده: از تنگنای سخت گیریهای مشرکان نجات مییابند و به جایگاهی میرسند که از گشایش آزادی و امنیت برخوردار خواهند بود. ابو حمزة ثمالی و قتاده و سعید بن جبیر گویند: پس از نزول آیات هجرت، مردی مسلمان به نام جندع یا جندب بن ضمره که در مکه بود، آیات را شنید. گفت: به خدا من ضعیف نیستم، من قوتی برای مهاجرت دارم و راه را می شناسم و معذور نیستم و در حالی که به سختی بیمار بود به فرزندانش گفت: من باید از مکه خارج شود، زیرا می ترسم در این جا بمیرم او را بر تختی نهادند و از مکه خارج کردند. هنگامی که به تنعیم رسید، جان سپرد، از اینرو آیه شریفه نازل گردید. عکرمه گوید: گروهی از مکه به قصد مهاجرت خارج شدند، مشرکین به آنها پیوستند و آنان را در امر دین وسوسه کردند و به فتنه افکندند و ایشان تسلیم شدند. پس خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ» مسلمانان، این آیه را برای ایشان نوشتند. سپس این آیه نازل شد:
ص: 30
«ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» هر کس بخاطر دین از وطن خود فرار کند و به سوی خدا و رسول بشتابد. «ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ» پیش از رسیدن به سرزمین اسلام- مدینه- مرگش فرا رسد، «فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّه» و ثواب عمل و پاداش هجرتش بر خداوند متعال است.
حسن از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود: کسی که به خاطر دینش از سرزمینی به سرزمینی دیگر و لو به اندازه یک وجب فاصله باشد، برود سزاوار بهشت است و رفیق محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ابراهیم علیه السلام خواهد بود. - . مجمع البیان 3 : 98 - 100 -
و طبرسی رحمه الله در باره این فرموده خداوند متعال «و اذ یمکر بک» گوید: مفسران گویند: این آیه در باره داستان دار الندوه نازل شده است. ماجرا این است که گروهی از قریش در آن یعنی در خانه قصی بن کلاب، اجتماع کردند و در باره پیامبر به مشورت و توطئهچینی پرداختند. عروة بن هشام گفت: صبر می کنیم تا مرگش فرا برسد. ابو البختری گفت: از مکه اخراجش کنید تا از دست او راحت شوید. ابو جهل گفت: این رأی ها صحیح نیست. او را بکشید، برای کشتن او از هر قبیله ای یک نفر انتخاب کنید، تا دسته جمعی او را بکشند و در این صورت بنی هاشم به گرفتن دیه راضی میشوند. ابلیس این رأی را تصدیق و رای اول را تخطئه کرد و او به صورت پیر مردی از اهل نجد در بین ایشان بود و آنان بر این رأی اتفاق کردند و برای کشتن پیامبر افراد و سلاح آماده کردند. جبرئیل گزارش شورای مشرکین را به اطلاع پیامبر رسانید. پیامبر هنگام شب به غار ثور رفت و علی را در بستر خود خوابانید. بامدادان که برکنار بستر آمدند، با علی روبرو شدند و خداوند نیرنگشان را باطل کرد. پرسیدند: محمد کجاست؟ گفت: نمیدانم. گروهی به جستجوی پیامبر پرداختند تا بر در غار رسیدند. بر در غار، تار عنکبوت تنیده شده بود! گفتند: اگر در این جا بود، بر در غار تار عنکبوت، وجود نداشت: پیامبر سه روز در آن جا توقف کرد. آن گاه رهسپار مدینه شد.
«الَّذِینَ کَفَرُوا» آنام مشرکان عرب بودند، اشخاصی همچون: عتبه و شیبه، پسران ربیعه و نضر بن حارث و ابو جهل بن هشام و ابو البختری بن هشام و زمعة بن اسود و حکیم بن حزام و امیة بن خلف و دیگران. «لِیُثْبِتُوکَ» یعنی می خواستند تو را به بند بکشند و در بند بنهند، یا تو را در زندان افکنند و در خانه زندانیت کنند. و گفته شده: یعنی می خواستند با جراحت و ضربههای کاری تو را ضعیف و ناتوان کنند.آن را أبان بن
ص: 31
تغلب گفته. «أَوْ یُخْرِجُوکَ» یعنی از مکه به جایی دیگر بفرستند. برخی گویند یعنی: تو را بر شتری سوار و او را رها کنند تا به هر جا می خواهد تو را ببرد.
گوید: هنگامی که تصمیم به قتل پیامبر گرفتند و او را از مکه خارج کردند، خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ» در نتیجه، در جنگ بدر آنها را به شمشیر عذاب کرد. «وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ» حسن گوید: یعنی مشرکان دوستان مسجد الحرام نیستند، اگر چه در تعمیرات آن بکوشند و دوستان مسجد الحرام کسانی هستند که تقوی دارند. از امام باقر علیه السلام نیز همین طور روایت شده است. و گفته شده: «إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» . در باره این فرموده خداوند «ان الذین آمنوا و هاجروا» گوید: گفته شده: در باره میراث نازل شد و آنان بر اساس هجرت ارث میبردند و خداوند میراث را برای مهاجران و انصار قرار داد غیر از خویشاوندی. و کسی که ایمان آورد و هجرت نمیکرد از این جهت که هجرت نمیکرد ارثی نمیبرد و یاری نمیشد و مسلمانان بر این اساس عمل میکردند تا این که این آیه نازل شد: « و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله» پس این آیه نسخ شد و میراث به مؤمنان خویشاوند تعلق گرفت. این قول از ابن عباس و حسن و قتاده و مجاهد و سدیّ روایت شده است. «و الذین آووا» یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مهاجران را در مدینه پناه داد و این افراد، انصار بودند. «اولئک بعضهم اولیاء بعض» در نصرت و ارث بردن. برخی گویند: این نسبت، از این لحاظ است که اگر یکی از آن ها به کسی امان داد، دیگران باید امان او را محترم شمارند. و از امام باقر علیه السلام روایت شده که مسلمانان به وسیله همان پیمان برادری نخستین، از یکدیگر ارث میبردند. «وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ» اگر مؤمنین غیر مهاجر از شما بخواهند که آنها را در راه دین، کمک کنید و با کافران به مبارزه برخیزید، « فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» بر شما لازم است که آنها را در امر
ص: 32
دین کمک کنید. «إِلَّا عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ» مگر این که از شما برای جنگ با کسانی که میان شما و ایشان پیمانی هست، کمک بخواهند. در این صورت، به هیچ عنوان نباید آنها را کمک کنید، زیرا پیمان شکنی است. «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» یعنی مردم کافر یاران یکدیگرند، در ارث بردن بر یکدیگر سزاوراتر اند. «إِلَّا تَفْعَلُوهُ» اگر آن چه در خصوص همکاری و کمک و تبری از کفار، به شما دستور داده شد، انجام ندهید، «تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ» در روی زمین فتنه و فسادی بزرگ واقع می شود. مقصود از فتنه، در این جا گرفتاریی است که از راه تمایل به گمراهی، پیدا می شود و مقصود از فساد بزرگ، ضعف ایمان است.
و در باره این فرموده خداوند: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ» گوید: یعنی اگر شما پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را در جنگ با دشمنان یاری نمیکنید خدا او را یاری کرده است. «إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا» هنگامی که کافران او را از مکه بیرون کردند و او به سوی مدینه رهسپار شد. «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» یعنی هنگامی که آن دو، پیامبر و ابوبکر در غار بودند و شخص سومی با آن دو نبود و منظور از این غار، غار ثور است، و ثور نام کوهی است در مکه. «اِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ» هنگامی که پیامبر به ابو بکر گفت: «لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا» یعنی نترس که خدا به وضع ما مطلع و به حال ما آگاه است، و او ما را نگه داشته و یاری میکند. زهری گفته: هنگامی که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم با ابو بکر داخل غار شدند خداوند یک جفت کبوتر فرستاد تا بر در غار تخم گذاردند، و عنکبوت را مأمور کرد تا بر آن جا تاری تنید، و چون سراقة بن مالک به جستجوی آن دو آمد و تخم کبوتران و تار عنکبوت را مشاهده کرد، گفت: اگر کسی داخل این غار شده بود این تخمها شکسته شده بود و تار عنکبوت از هم گسیخته بود، و به همین جهت از آن جا گذشت. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نیز دعا کرد و فرمود: خدایا چشمشان را کور کن، و در اثر همان دعا نتوانستند داخل غار گردند و شروع به گردش اطراف غار کردند، در آن حال ابو بکر گفت: اگر این ها به پاهای خود نگاه کرده بودند ما را میدیدند. در آن حال مردی از قریش بر در غار نشست و بول کرد، ابو بکر گفت: ای رسول خدا اینها ما را دیدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را دیده بودند با عورت باز روبروی ما نمیآمدند.
ص: 33
«فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» یعنی بر دل محمد صلی اللَّه علیه و آله آرامش فرستاد. «وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها» یعنی به فرشتگانی که در روی کفار و دیدگانشان در آمده و مانع شدند که آنها رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را ببینند. و گفته شده: یعنی به فرشتگانی او را نیرومند ساخت که آنها برای نجات آن حضرت دعا کردند. و گفته اند: معنایش آن است که خداوند او را با فرشتگان در جنگ بدر کمک کرد. و برخی گفته اند: ضمیر در «علیه» به ابو بکر برمیگردد ولی این سخن بعید است زیرا همه مفسرین گفته اند: ضمائر پیش از این جمله و بعد از آن همگی به رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بر میگردد. و با این ترتیب چگونه ممکن است در این میان تنها ضمیر در جمله «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» به ابوبکر برگردد. گذشته از این که در همین سوره خداوند (در داستان جنگ حنین) فرموده است: «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ» و در سوره فتح فرماید: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ». تخصیص پیامبر در این آیه به داشتن سکینه دلالت بر عدم ایمان کسی که با او بود می کند. «وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی» مقصود از کلمه آنان، تهدیدات و ارعابی است که آنها به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله داده بودند. یا مقصود کلمه شرک است. و کلمه خداوند وعده به نصرت است، یا کلمه توحید است. - . مجمع البیان 5 : 31 - 32 -
و در باره این فرموده خداوند متعال «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّه» گوید: در باره کسانی نازل شده است که در مکه دچار شکنجه شدند، مثل صهیب و عمار و بلال و خباب و دیگران. خداوند به آنان در مدینه قدرت بخشید. نقل کرده اند که:
ص: 34
صهیب به اهل مکه گفت: من پیر مردی هستم. اگر با شما باشم سودی به حال شما ندارم و اگر با پیامبر باشم، ضرری برای شما ندارم. مال مرا بگیرید و مرا آزاد گذارید. آنها مالش را دادند و او به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هجرت کرد. ابو بکر گفت: معامله صهیب، سودمند بود! «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَۀً» یعنی جایی نیکو و آن مدینه است. یا وضعیت نیکو و آن پیروزی بر دشمنان است. - . مجمع البیان 6 : 361 -
و در باره این فرموده خداوند: «إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» گوید: در باره گروهی از مسلمانان نازل شد که مجبور(به ابراز کفر) شدند، و اینان عمار و پدرش یاسر و مادرش سمیه و صهیب و بلال و خباب بودند. اینان مورد شکنجه کفار واقع شدند. پدر و مادر عمار به قتل رسیدند و عمار، هر چه می خواستند به زبان آورد و نجات یافت. پس از آن خداوند پیامبر را از ماجرا خبر داد، برخی گفتند: عمار کافر شده است. فرمود: هرگز، عمار از سر تا پایش پر از ایمان است و ایمان با خون و گوشت او در آمیخته است. عمار با چشم گریان، شرفیاب حضور پیامبر شد. پیامبر فرمود: چه پشت سر داری؟ عرض کرد: یا رسول اللَّه، بدی و زشتی. من خدایان آنها را به نیکی یاد کردم و خودم را به شما رسانیدم. پیامبر در حالی که چشمانش را مسح می کرد، فرمود: اگر باز هم در چنگ آنها گرفتار شدی، سخن گذشته را تکرار کن. این قول از ابن عباس و قتاده است. و گفته شده: در باره مردمی از اهل مکه، نازل شده است که ایمان آورده، به عزم مدینه از مکه خارج شدند. قریش به آنها رسیدند و گرفتارشان کردند و آنها از روی کراهت، سخن کفر بر زبان آوردند. برخی گفته اند: پدر و مادر عمار، نخستین شهیدان اسلام هستند. منظور از «مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ و مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً» عبد اللَّه بن سعد بن ابی سرح از قبیله بنی عامر است. گویند: آیه ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا » درباره عباس بن ابی ربیعه، برادر رضاعی ابو جهل، و ابی جندل بن سهیل بن عمرو
ص: 35
و ولید بن مغیره و افراد دیگری از اهل مکه نازل شده است. اینان در چنگ مشرکین گرفتار شدند و به میل آنها سخن گفته، رهایی یافتند، سپس مهاجرت کردند و این آیه در باره آنان نازل شد. «وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» دلش به ایمان، اطمینان داشته باشد. در این صورت، وی را گناهی نیست. «وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً» لکن کسانی که قلبشان آمادگی پذیرش کفر دارد، و بدان خشنود میگردد. «مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا» آنان که در راه خدا عذاب دیدند و برای رهایی از شرّ مشرکین سخن کفر بر زبان آوردند، سپس مهاجرت کردند. «ثمّ جاهدوا» و در خدمت پیامبر، به جهاد پرداختند، «و صبروا» و بر دین و جهاد صبر پیشه کردند. «إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها» یعنی پس از آن فتنه و عملی که انجام دادند و کلمه کفر بر زبان آوردند. - . مجمع البیان 6 : 387 - 388 -
و در باره این فرموده خداوند «یا عبادی الذین آمنوا» گوید: در باره مستضعفین و مسلمانان تهی دست که ساکن مکه بوده و به مهاجرت امر شدند نازل شد. و «کأین من دابۀ» در باره گروهی نازل شد که در مکّه بودند و مشرکان آنان را آزار میدادند. و آنها مأمور به هجرت به مدینه گشتند. پس گفتند: چگونه به سوی مدینه هجرت کنیم و حال آنکه در آن جا خانه و زمینی نداریم و کسی که متکفل نان و آب ما باشد نیست. «إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ» اگر در شهری مشرکین از احساسات مذهبی و ایمان و اخلاص عبادت شما برای من جلوگیری مینمایند به شهر و دیار دیگری هجرت کنید.
امام صادق علیه السلام فرمود: مقصود آن است که اگر در شهری که تو هستی گناهان و نافرمانی خدا انجام میشود، پس از آن جا به شهر دیگر هجرت کن.
«وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» بسا جنبنده ای که روزیش آماده نبود و غذای خویشتن را آماده و ذخیره نداشت. و گفته شده: مقصود آن است که چون آن جنبنده زبون و ناتوان است نمیتواند روزیش را با خود حمل کند بلکه هر مقدار که شد با دهان میخورد. - . مجمع البیان 8 : 290 - 291 -
«مِنْ قَرْیَتِکَ» یعنی: مکّه. «الَّتِی أَخْرَجَتْکَ» یعنی: که اهل آن قریه تو را بیرون کردند، یعنی: بسیار مردانی بوده اند که از مردم مکه نیرومندتر بوده اند. «أَهْلَکْناهُم فَلا ناصِرَ لَهُمْ» یاوری ندارند که از آنان حمایت کند و نگذارد ما ایشان را هلاک کنیم، یعنی: اگر ما بخواهیم اینان را هلاک کنیم چه کسی هست که آنان را در امان قرار دهد؟
در باره فرموده خداوند «و اهجرهم هجراً جمیلاً» مفسران بر این نظرند که مقصود از آن دوری و مدارا و عدم مجازات آنان میباشد و بعید نیست که مقصود از آن هجرت از مکه به مدینه باشد.
ص: 36
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ یَعْنِی قُرَیْشاً مَا کَانُوا أَوْلِیَاءَ مَکَّةَ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ یَا مُحَمَّدُ فَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالسَّیْفِ یَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلُوا (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: « و ما کانوا اولیاءه» یعنی قریش دوستان مکه نبودند. «ان اولیاؤه الا المتّقون» تو و یارانت ای محمد. و خداوند آنان را در روز بدر با شمشیر عذاب کرد و کشته شدند. - . تفسیر قمی : 253 - 254 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا إِلَی قَوْلِهِ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فَإِنَّ الْحُکْمَ کَانَ فِی أَوَّلِ النُّبُوَّةِ أَنَّ الْمَوَارِیثَ کَانَتْ عَلَی الْأُخُوَّةِ لَا عَلَی الْوِلَادَةِ فَلَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ آخَی بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ بَیْنَ الْأَنْصَارِ وَ الْأَنْصَارِ وَ آخَی بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ فَکَانَ إِذَا مَاتَ الرَّجُلُ (2) یَرِثُهُ أَخُوهُ فِی الدِّینِ وَ یَأْخُذُ الْمَالَ وَ کَانَ مَا تَرَکَ لَهُ دُونَ وَرَثَتِهِ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ بَدْرٍ أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً (3) فَنَسَخَتْ آیَةَ الْأُخُوَّةِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْأَعْرَابِ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَالَحَهُمْ عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ لَا یُهَاجِرُوا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ عَلَی أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَزَا بِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ وَ أَوْجَبُوا عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ إِنْ أَرَادَهُمُ الْأَعْرَابُ مِنْ غَیْرِهِمْ أَوْ دَهَاهُمْ دَهْمٌ مِنْ عَدُوِّهِمْ أَنْ یَنْصُرَهُمْ إِلَّا عَلَی قَوْمٍ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله عَهْدٌ وَ مِیثَاقٌ إِلَی مُدَّةٍ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَعْنِی یُوَالِی بَعْضُهُمْ بَعْضاً ثُمَّ قَالَ إِلَّا تَفْعَلُوهُ یَعْنِی إِنْ لَمْ تَفْعَلُوهُ فَوُضِعَ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ تَکُنْ فِتْنَةٌ أَیْ کُفْرٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولئِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ قَالَ نَسَخَتْ قَوْلَهُ وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ (4) أَیْمانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ (5).
ص: 37
**[ترجمه]تفسیر قمی: «ان الذین آمنوا و هاجروا» تا این فرموده «اولیاءُ بعض» حکم در آغاز پیامبری چنین بود که ارثیه بر اساس (پیمان) برادری تقسیم میشد، نه بر اساس ولادت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت کرد؛ میان مهاجرین و انصار پیمان برادری بست. هر گاه کسی از آنان می مرد، برادر دینی او، از او ارث می برد و مال را می گرفت و آن چه را برای او باقی می گذاشت، به ورثه او نمی رسید. سپس خدا این آیه را نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَی أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا» - . احزاب / 6 -
{پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر (و نزدیکتر) است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا، بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند (و) بر مؤمنان و مهاجران (مقدمند)، مگر آن که بخواهید به دوستان (مؤمن) خود (وصیت یا) احسانی کنید.} پس آیه برادری با این فرموده خدای متعال: «وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ» [و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند] منسوخ شد. «و الذین آمنوا و لم یهاجروا» این آیه در باره اعراب (بادیه نشینان) نازل شد. بدین ترتیب که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با آنان به این شرط صلح کرد که آنان در دیار خود باقی بمانند و به مدینه هجرت نکنند، به این شرط که هر گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بخواهد جنگ کند، آنان را احضار کند و بهره ای از غنیمت ندارند و آنان بر پیامبر صلی الله علیه و آله، شرط کردند که هر گاه اعراب بادیه نشین به آنان حمله کنند یا دشمنانشان به آنان گزند برسانند، آنان را یاری کنند، مگر قومی که میان آنان و رسول خدا تا مدتی عهد و پیمان وجود داشته باشد. «وَالَّذینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ» یعنی همدیگر را مودت و یاری می کنند. سپس میگوید: «إِلاَّ تَفْعَلُوهُ» یعنی« ان لم تفعلوه» اگر آن کار را انجام ندهی. و حرفی در جای حرف دیگر قرار داده شده است «تَکُن فِتْنَةٌ» یعنی کفر در زمین. «وَفَسَادٌ کَبِیرٌ» سپس فرموده است: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَ-ئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ» میگوید: آیه فوق، این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَالَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمَانُکُمْ» - . نساء / 33 -
[و کسانی که شما (با آنان) پیمان بسته اید] را منسوخ کرده است. - . تفسیر قمی : 256 - 257 -
ص: 37
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ أَیْ هَاجَرُوا وَ تَرَکُوا الْکُفَّارَ فِی اللَّهِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ أَیْ لَنُثَبِّتَنَّهُمْ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «و الذین هاجروا فی الله» یعنی به خاطر خدا هجرت کردند و کفار را ترک کردند. « لَنُبَوِّئَنَّهُم» یعنی آنان را ثابت قدم میکنیم. - . تفسیر قمی : 360 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ یَقُولُ لَا تُطِیعُوا أَهْلَ الْفِسْقِ مِنَ الْمُلُوکِ فَإِنْ خِفْتُمُوهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ فَإِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام در باره این فرموده خداوند «یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ» آمده که است که میفرمود: از پادشاهان فاسق اطاعت نکنید، پس اگر ترسیدید که در امر دین شما را به فتنه بیندازند، زمین من پهناور است (و مهاجرت کنید). - . تفسیر قمی : 497 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ الْآیَةَ قَالَ إِنَّ الَّذِینَ أَهْلَکْنَاهُمْ مِنَ الْأُمَمِ السَّالِفَةِ کَانُوا أَشَدَّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ الَّذِینَ أَخْرَجُوکَ مِنْهَا فَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «و کأیّن من دابّۀ» تا پایان آیه. گوید: یعنی آن امت های پیشین که آن ها را نابود کردیم از قوم تو یعنی ساکنان مکه که تو را از شهرشان بیرون راندند، نیرومندتر بودند. کسی هم به یاری آن اقوام نشتافت. - . تفسیر قمی : 626 -
**[ترجمه]
أَقُولُ قَالَ فِی الْمُنْتَقَی کَانَتِ الْهِجْرَةُ سَنَةَ أَرْبَعَ عَشْرَةَ مِنَ الْمَبْعَثِ وَ هِیَ سَنَةُ أَرْبَعٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنْ مُلْکِ کِسْرَی پَرْوِیزَ سَنَةَ تِسْعٍ لِهِرَقْلَ (4) وَ أَوَّلُ هَذِهِ السَّنَةِ الْمُحَرَّمُ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُقِیماً بِمَکَّةَ لَمْ یَخْرُجْ مِنْهَا وَ قَدْ کَانَ جَمَاعَةٌ خَرَجُوا فِی ذِی الْحِجَّةِ وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ کَعْبٍ الْقُرَظِیُّ (5) اجْتَمَعَ قُرَیْشٌ عَلَی بَابِهِ وَ قَالُوا إِنَّ مُحَمَّداً یَزْعُمُ أَنَّکُمْ إِنْ بَایَعْتُمُوهُ کُنْتُمْ مُلُوکَ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ ثُمَّ بُعِثْتُمْ بَعْدَ مَوْتِکُمْ فَجُعِلَ لَکُمْ جِنَانٌ کَجِنَانِ الْأَرْضِ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلُوا کَانَ لَکُمْ مِنْهُ الذَّبْحُ ثُمَّ بُعِثْتُمْ بَعْدَ مَوْتِکُمْ فَجُعِلَتْ لَکُمْ نَارٌ تُحْرَقُونَ بِهَا فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخَذَ حَفْنَةً (6) مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ نَعَمْ أَنَا أَقُولُ ذَلِکَ فَنَثَرَ التُّرَابَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ یس (7) إِلَی قَوْلِهِ
ص: 38
وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (1) فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ رَجُلٌ وَضَعَ عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ إِلَّا قُتِلَ یَوْمَ بَدْرٍ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَی حَیْثُ أَرَادَ فَأَتَاهُمْ آتٍ لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ فَقَالَ مَا تَنْتَظِرُونَ هَاهُنَا قَالُوا مُحَمَّداً قَالَ قَدْ وَ اللَّهِ خَرَجَ مُحَمَّدٌ عَلَیْکُمْ ثُمَّ مَا تَرَکَ مِنْکُمْ رَجُلًا إِلَّا وَ قَدْ وَضَعَ عَلَی رَأْسِهِ التُّرَابَ وَ انْطَلَقَ لِحَاجَتِهِ فَوَضَعَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ فَإِذَا عَلَیْهِ التُّرَابُ ثُمَّ جَعَلُوا یَطَّلِعُونَ فَیَرَوْنَ عَلِیّاً عَلَی الْفِرَاشِ مُتَّشِحاً (2) بِبُرْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ إِنَّ هَذَا لَمُحَمَّدٌ نَائِمٌ عَلَیْهِ بُرْدُهُ فَلَمْ یَبْرَحُوا کَذَلِکَ حَتَّی أَصْبَحُوا فَقَامَ عَلِیٌّ مِنَ الْفِرَاشِ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَقَدْ صَدَقَنَا الَّذِی کَانَ حَدَّثَنَا بِهِ.
وَ رَوَی الْوَاقِدِیُّ عَنْ أَشْیَاخِهِ أَنَّ الَّذِینَ کَانُوا یَنْتَظِرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِلْکَ اللَّیْلَةَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْحَکَمُ بْنُ أَبِی الْعَاصِ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ وَ أُمَیَّةُ بْنُ خَلَفٍ وَ ابْنُ الْغَیْطَلَةَ وَ زَمْعَةُ بْنُ الْأَسْوَدِ وَ طُعْمَةُ بْنُ عَدِیٍّ وَ أَبُو لَهَبٍ وَ أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ وَ نَبِیهٌ وَ مُنَبِّهٌ ابْنَا الْحَجَّاجِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا قَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْفِرَاشِ فَسَأَلُوهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ.
و روی أنهم ضربوا علیا و حبسوه ساعة ثم ترکوه.
وَ أَوْرَدَ الْغَزَالِیُّ فِی کِتَابِ إِحْیَاءِ الْعُلُومِ أَنَّ لَیْلَةَ بَاتَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ صَاحِبَهُ بِحَیَاتِهِ فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ وَ أَحْبَاهَا فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمَا أَ فَلَا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَکَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُنَادِی بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یُبَاهِی اللَّهُ بِکَ الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ
ص: 39
وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (1).
أَقُولُ وَ سَاقَ حَدِیثَ الْغَارِ إِلَی أَنْ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَتَی الْغَارَ دَعَا بِشَجَرَةٍ فَأَتَتْهُ فَأَمَرَهَا أَنْ تَکُونَ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ بَعَثَ اللَّهُ حَمَامَتَیْنِ فَکَانَتَا عَلَی فَمِ الْغَارِ وَ نَسَجَ الْعَنْکَبُوتُ عَلَی فَمِ الْغَارِ ثُمَّ أَقْبَلَ فِتْیَانُ قُرَیْشٍ وَ کَانَ أَبُو جَهْلٍ قَدْ أَمَرَ مُنَادِیاً یُنَادِی بِأَعْلَی مَکَّةَ وَ أَسْفَلِهَا مَنْ جَاءَ بِمُحَمَّدٍ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ فَلَهُ مِائَةُ بَعِیرٍ أَوْ جَاءَ بِابْنِ أَبِی قُحَافَةَ أَوْ دَلَّ عَلَیْهِ فَلَهُ مِائَةُ بَعِیرٍ فَلَمَّا رَأَوُا الْحَمَامَتَیْنِ وَ نَسْجَ الْعَنْکَبُوتِ عَلَی فَمِ الْغَارِ انْصَرَفُوا فَدَعَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْحَمَامِ وَ فَرَضَ جَزَاءَهُنَّ وَ انْحَدَرْنَ فِی الْحَرَمِ وَ نَهَی عَنْ قَتْلِ الْعَنْکَبُوتِ وَ قَالَ هِیَ جُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللَّهِ.
وَ رُوِیَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُرَیْدَةَ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ لَا یَتَطَیَّرُ وَ کَانَ یَتَفَأَّلُ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَعَلَتْ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فِیمَنْ یَأْخُذُ نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَرُدُّهُ عَلَیْهِمْ حِینَ تَوَجَّهَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَرَکِبَ بُرَیْدَةُ (2) فِی سَبْعِینَ رَاکِباً مِنْ أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ بَنِی سَهْمٍ فَتَلَقَّی نَبِیَّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ نَبِیُّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا بُرَیْدَةُ فَالْتَفَتَ إِلَی أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ یَا أَبَا بَکْرٍ بَرَدَ أَمْرُنَا وَ صَلُحَ ثُمَّ قَالَ وَ مِمَّنْ أَنْتَ قَالَ مِنْ أَسْلَمَ قَالَ صلی الله علیه و آله سَلِمْنَا قَالَ مِمَّنْ قَالَ مِنْ بَنِی سَهْمٍ قَالَ خَرَجَ سَهْمُکَ فَقَالَ بُرَیْدَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بُرَیْدَةُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَأَسْلَمَ بُرَیْدَةُ وَ أَسْلَمَ مَنْ کَانَ مَعَهُ جَمِیعاً فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ بُرَیْدَةُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَا تَدْخُلِ الْمَدِینَةَ إِلَّا وَ مَعَکَ لِوَاءٌ فَحَلَّ عِمَامَتَهُ ثُمَّ شَدَّهَا فِی رُمْحٍ ثُمَّ مَشَی بَیْنَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ تَنْزِلُ عَلَیَّ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ نَاقَتِی هَذِهِ مَأْمُورَةٌ قَالَ بُرَیْدَةُ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَسْلَمَتْ بَنُو سَهْمٍ طَائِعِینَ غَیْرَ مُکْرَهِینَ (3).
ص: 40
**[ترجمه]میگویم: در المنتقی گوید: هجرت در سال چهاردهم از بعثت پیامبر اتفاق افتاد و آن، سال سی و چهارم از پادشاهی کسری پرویز، و سال نهم از پادشاهی هرقل بود. اول این سال ماه محرم بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مکه اقامت داشت و از آن جا بیرون نرفته بود. و گروهی از مسلمانان در ماه ذی الحجّۀ از مکه خارج شدند. محمد بن کعب قُرَظی گوید: قریش بر در خانه پیامبر جمع شده و گفتند: محمد گمان میکند اگر با او بیعت کنید، پادشاه عرب و عجم خواهید شد و سپس پس از مرگ برانگیخته میشوید و باغهای همچون باغهای زمین برای شما قرار داده میشود، و اگر بیعت نکنید در جنگ با او کشته خواهید شد و پس از مرگ برانگیخته میشوید و آتش برای شما قرار داده میشود که در آن خواهید سوخت. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد و دو مشت خاک برداشت و فرمود: آری من آن را میگویم، و خاک را بر سر آنان پاشید در حالی که سوره «یس» را قرائت میکرد تا این فرموده خداوند:
ص: 38
«وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 - {و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} هیچ کدام از آنان نبود که خاک بر سرش ریخت مگر این که در روز بدر کشته شد. سپس رسول خدا به جایی که خواست رهسپار شد. شخصی که با مشرکان نبود آمد و گفت: در این جا انتظار چه چیز را میکشید؟ گفتند: محمد. گفت: سوگند به خدا محمد بر شما بیرون آمد و هیچ یک از شما را باقی نگذاشت مگر این که بر سرش خاک ریخت و به دنبال کار خویش رفت. هر یک از آنها دست بر سرش میگذاشت و متوجه شد که خاک بر سرش ریخته است. سپس پیگیری کردند و دیدند که علی بر رختخواب پیامبر است و لحاف پیامبر را بر خود کشیده است. و میگفتند: این محمد است که خوابیده است و لحاف بر خود کشیده است. بر این حالت تا صبح ماندند. علی از رختخواب بلند شد. پس گفتند: به خدا سوگند آن مرد که در باره او برای ما بازگو کرد راست گفته است.
واقدی از مشایخ خود روایت کرده که کسانی از مشرکان که آن شب در انتظار قتل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشستند، ابو جهل، حکم بن ابی عاص، عقبۀ بن ابی معیط، نضر بن حارث، امیۀ بن خلف، ابن غیطلۀ، زمعۀ بن اسود، طعمۀ بن عدیّ، ابو لهب و اُبیّ بن خلف و نبیه و منبّه دو پسر حجّاج بودند. چون به بامداد درآمدند علی علیه السلام از رختخواب برخاست. آنان در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از او پرسیدند. گفت: من در باره او چیزی نمیدانم.
و روایت شده که آنان علی علیه السلام را زدند و یک ساعت او را محبوس کردند سپس رهایش کردند.
غزالی در کتاب احیاء العلوم آورده است که شبی که علی بن ابی طالب علیه السلام در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید، خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی نمود که من بین شما پیوند برادری ایجاد نمودم و عمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آنها از مرگ بیزار بودند و زندگی را ترجیح دادند. پس خداوند به آن دو وحی نمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و محمد، پیامبرم عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرود آمده و در کنار سر حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به انسانی همچون تو ای پسر ابی طالب! خدا به تو بر فرشتگان افتخار می کنند! پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه
ص: 39
وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.}
میگویم: و داستان غار را بیان کرده تا این جا که گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به غار آمد درختی را فرا خواند و درخت نزد او آمد و به آن دستور داد که بر در غار باشد. و خداوند دو کبوتر را فرستاد و بر دهانه غار نشستند و عنکبوت بر دهانه غار تار تنید. سپس جوانان قریش آمدند و ابو جهل به شخصی دستور داد که در بالا و پایین مکه ندا کند: هر کس محمد را بیاورد یا مکانش را به ما نشان دهد، صد شتر جایزه میگیرد، یا هر کس ابوبکر را بیاورد یا جایش را به ما نشان دهد صد شتر جایزه میگیرد. هنگامی که دو کبوتر را دیدند و متوجه شدند عنکبوت بر دهانه غار تار تنیده است، بازگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کبوتر را دعا کرد و مجازاتی بر قتل این کبوتران واجب شد و در حرم آزاد شدند. و همچنین از کشتن عنکبوت نهی کرد و فرمود: عنکبوت از سربازان خداوند است.
و از عبدالله بن بریدۀ از پدرش روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فال بد نمیزد و فال نیک میزد. و قریش صد شتر پاداش برای کسی قرار داده بود که پیامبر خدا را در زمانی که به سوی مدینه میرفت، اسیر کند و به نزدشان بازگرداند. بریده همراه با هفتاد سوار از اهل بیت خود که از قبیله بنی سهم بودند سوار شد و با پیامبر مواجه شد. پیامبر فرمود: تو کیستی؟ گفت: من بریدۀ هستم. پیامبر رو به سوی ابوبکر کرد و فرمود: ای ابوبکر! (بَرَدَ أَمْرُنَا)کار آسان و نیکو گشت. سپس فرمود: از کدام قبیلهای؟ گفت: از اسلم. فرمود: (سَلِمْنَا)سلامت یافتیم. فرمود: از کدام طایفه. گفت: از بنو سهم. فرمود: (خَرَجَ سَهْمُکَ)پیروز شدی. بریدۀ گفت: تو کیستی؟ فرمود: من محمد بن عبدالله رسول خدا هستم. بریده گفت: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انّ محمدا عبده و رسوله. پس بریده اسلام آورد و همه کسانی که با او بودند اسلام آوردند. چون به بامدادان در آمدند بریده به پیامبر گفت: وارد مدینه نمیشوی مگر این که پرچم برافراشته باشی. پس عمامهاش را باز کرد و بر نیزهای بست و در پیش رسول خدا به راه افتاد. و گفت: ای پیامبر خدا به منزل من میآیی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این شتر من مامور است. بریده گفت: شکر برای خداوند که بنو سهم از روی اختیار و بدون اجبار اسلام آوردند. - . المنتقی فی مولود المصطفی : فصل دوم در بیان رفتن پیامبر و ابوبکر به غار. -
ص: 40
**[ترجمه]
قال فی الفائق برد أمرنا أی سهل من العیش البارد و هو الناعم السهل و قیل ثبت من برد لی علیه حق خرج سهمک أی ظفرت و أصله أن یجیلوا السهام علی شی ء فمن خرج سهمه حازه.
ثم قال فی المنتقی و روی بالإسناد المتصل عن خرام (1) بن هشام بن جیش (2) عن أبیه عن جده صاحب رسول الله صلی الله علیه و آله أن النبی صلی الله علیه و آله لما خرج مهاجرا من مکة خرج هو و أبو بکر و مولی أبی بکر عامر بن فهیرة و دلیلهم عبد الله بن الأریقط فمروا علی خیمة أم معبد الخزاعیة و کانت برزة جلدة تحتبی بفناء الخیمة ثم تسقی و تطعم فسألوها تمرا و لحما یشترون فلم یصیبوا عندها شیئا من ذلک فإذا القوم مرملون مسنتون فقالت و الله لو کان عندنا شی ء ما أعوزناکم القری فنظر رسول الله صلی الله علیه و آله إلی شاة فی کسر الخیمة فقال ما هذه الشاة یا أم معبد فقالت شاة خلفها الجهد من الغنم قال هل بها من لبن قالت هی أجهد من ذلک قال أ تأذنین أن أحلبها قالت نعم بأبی أنت و أمی إن رأیت بها حلبا فاحلبها فدعا بها رسول الله صلی الله علیه و آله فمسح بیده ضرعها و سمی الله عز و جل و دعا لها فی شاتها فتفاجت علیه و درت و اجترت و دعا بإناء یربض الرهط فحلب فیه ثجا حتی علاه البهاء ثم سقاها حتی رویت و سقی أصحابه حتی رووا ثم شرب رسول الله صلی الله علیه و آله آخرهم ثم أراضوا ثم حلب ثانیا بعد بدء (3) حتی امتلأ الإناء ثم غادره عندها ثم بایعها و ارتحلوا فقل ما لبثت حتی جاء زوجها أبو معبد یسوق أعنزا عجافا یتساوکن هزالا مخاخهن قلیل فلما رأی أبو معبد اللبن عجب و قال من أین لک هذا اللبن یا أم معبد و الشاة عازب (4) حیال و لا حلوبة بالبیت قالت لا و الله إلا أنه مر بنا رجل مبارک من حاله کذا و کذا قال صفیه لی یا أم معبد قالت رأیت رجلا ظاهر الوضاءة
ص: 41
أبلج الوجه حسن الخلق لم تعبه ثجلة و فی روایة نحلة و لم یزریه (1) صقلة وسیم قسیم فی عینیه دعج و فی أشفاره غطفة و فی صوته صهل و فی عنقه سطع و فی لحیته کثافة (2) أزج أقرن إن صمت فعلیه الوقار و إن تکلم سما به و علاه البهاء أکمل الناس و أبهاه من بعید و أحسنه و علاه من قریب حلو المنطق فصل لا نزر و لا هذر کأن منطقه خرزات نظم یتحدرن ربعة (3) لا یأس من طول و لا تقتحمه العین من قصر غصن بین غصنین فهو أنضر الثلاثة منظرا و أحسنهم قدرا له رفقاء یحفون به إن قال نصتوا لقوله و إن أمر تبادروا إلی أمره محفود محشود لا عابس و لا مفند. (4) قال أبو معبد هذا و الله صاحب قریش الذی ذکروا لنا من أمره ما ذکر بمکة و لقد هممت أن أصحبه و لأفعلن إن وجدت إلی ذلک سبیلا فأصبح صوت بمکة عالیا یسمعون الصوت و لا یدرون من صاحبه أبیاتا منها. (5)
فیا لقصی ما زوی الله عنکم ***به من فعال لا یجازی و سودد
ص: 42
لیهن بنی کعب مقام فتاتهم*** و مقعدها للمؤمنین بمرصد
سلوا أختکم عن شاتها و إنائها*** فإنکم إن تسألوا الشاة تشهد
دعاها بشاة حائل فتحلبت*** علیه صریحا ضرة الشاة مزبد
فغادرها رهنا لدیها لحالب*** یرددها فی مصدر ثم مورد (1).
فأصبح القوم قد فقدوا نبیهم*** و أخذوا علی خیمتی أم معبد فلما سمع بذلک حسان بن ثابت نشب (2)
یجاوب الهاتفر لقد خاب قوم زال عنهم نبیهم*** و قدس من یسری إلیهم و یقتدی (3)
ترحل عن قوم فزالت عقولهم***و حل علی قوم بنور مجدد
هداهم به بعد الضلالة ربهم***و أرشدهم من یتبع الحق یرشد (4)
نبی یری ما لا یری الناس حوله*** و یتلو کتاب الله فی کل مشهد(5)
لیهن بنی کعب مقام فتاتهم***و مقعدها للمؤمنین بمرصد. (6)
ص: 43
**[ترجمه]در فائق آمده است: «برد امرنا» یعنی کار آسان گشت. که از «العیش البارد» به معنای زندگی مرفه و آسان است. و گفته شده: یعنی: ثابت شد. از «برد لی علیه حقّ». «خرج سهمک» یعنی پیروز شدی و اصل آن این است که تیرها را بر چیزی بیندازی و هر کس تیرش بیرون رود، برنده میشود.
سپس در المنتقی گوید: با اسناد متصل از خرام بن هشام بن حبیش از پدرش از جدّش که از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود روایت کرده که: هنگامی که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت میفرمود ابو بکر و غلام ابوبکر عامر بن فهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اریقط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد زنی مسنّ و عاقل بود و در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند تا از او بخرند لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و دچار بیآبی و قحطی شده بودند. و لذا از این زن طعام و غذا طلب کردند، ام معبد گفت: به خدا سوگند اگر ما چیزی داشتیم احتیاجات شما را رفع میکردیم، و نمیگذاشتیم شما از بی طعامی ناراحت شوید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند لاغرتر از آن است که شیر بدهد. حضرت فرمود: آیا اجازه میدهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله گوسفند را طلبید و با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و برای گوسفند او دعا کرد. در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید و نشخوار کرد. حضرت ظرفی را طلب کرد تا با دست خود شیر گوسفند را بدوشد در این موقع ظرفی که وسیله آبخوری آن جماعت بود خدمت پیامبر آوردند، حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازهای که روغن و چربی آن بالا آمد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آن گاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید تا این که ظرف پر شد و آن ظرف را برای امّ معبد گذاشت و بهایش را به او پرداخت کرد و از این محل گذشتند، پس از این که پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و چند عدد بز لاغری هم با خود آورده بود، که از ضعف، کج و متمایل حرکت میکردند و مغز استخوانشان اندک بود. هنگامی که چشمش به شیر افتاد شگفت زده شد و گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند و گوسفند حامله نداریم. ام معبد گفت: نه به خدا قسم مرد با برکتی با فلان و فلان ویژگی از منزل ما عبور کرد. گفت: ای امّ معبد او را برای من توصیف کن. گفت: مردی را دیدم که
ص: 41
چهرهای زیبا و نورانی داشت، اخلاقی نیکو داشت، بزرگی شکم او را معیوب نکرده و در روایتی: لاغری او را معیوب نکرده، و پهلوهایش سبب حقارتش نشده، زیباروی و خوشسیما بود، چشمان درشت و سیاه داشت، و لبانش نرم و دراز، و در صدایش تیزی و صلابت بود، و گردنش بلند و ریش پرپُشتی داشت، ابرهایش باریک و به هم پیوسته بود، اگر ساکت بود آثار متانت و وقار بر او ظاهر میشد و اگر به سخن میآمد بر همه مردم اطرافش اوج میگرفت، از دور کاملترین و زیباترین مردم به نظر میرسید، در نزدیک از همه زیباتر و برتر بود. شیرین سخن بود و کلامش فصل الخطاب بود، کم حرف بود و پُر حرف نبود. گویی سخنانش مهرههایی بودند که فرو بریزند، از درازیاش باکی نبود و از کوتاهیاش هیچ چشمی او را حقیر نمیشمرد، همچون شاخهای تر میان دو شاخه دیگر بود، چهره او از دیگران شادابتر و زیباتر بود و ارزش او بالاتر و نیکوتر بود. دوستانی دارد که او را احاطه کردهاند، اگر سخن میگفت، به سخنش گوش میسپردند و اگر امر میکرد در فرمانبرداری او مبادرت میورزیدند، مردم گردش جمع شده و خدمتش میکردند، ترش رو نبود و او را به جهل و نادانی نسبت نمیدادند.
ابو معبد گفت: سوگند به خدا این همان صاحب قریش است که در مکّه از احوالش برای ما بازگفتند. و من قصد داشتم همراه او شوم و اگر برایم فراهم شود این کار را انجام میدهم. در این حال آوازی از مکه آمد که آواز میشنیدند و و صاحب آواز و صدا را نمیدیدند و او را نمیشناختند. که ابیات زیر از همان صدا شنیده شد:
ص: 42
ای قوم قصی بن کلاب، کارهایی که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمیشود.
مبارک باد برای بنی کعب جایگاه جوانانشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند.
از خواهرتان در باره گوسفند و ظرفش بپرسید، و اگر از همان گوسفند بپرسید، گواهی میدهد.
آن گوسفند نازا را فرا خواند و بر دست پیامبر شیر خالص داد به نحوی که سر پستانش کف درآورد.
پس آن گوسفند را به عنوان معجزهای برای کسانی که آن را بدوشند رها کرد تا چندین بار در بازگشتن و آمدن آن را بدوشد.
مردم به بامداد درآمدند در حالی که پیامبرشان را گم کرده بودند و به خیمه امّ معبد رفتند. حسّان بن ثابت با شنیدن این ماجرا، با سرودن ابیات زیر آن صدا را جواب داد:
یقینا! قومی که پیامبرشان از میان آن رفت، ناامید شدند و کسانی که پیامبر در شب و روز به نزدشان آمد، شادمان گشتند.
از میان قومی کوچ کرد و خردهای آنان از بین رفت، بر قومی دیگر با نور تجدید شونده وارد شد.
پروردگارشان آنان را پس از گمراهی هدایت و راهنمایی کرد، و هرکس طالب حق باشد، هدایت مییابد.
پیامبری است که چیزهایی میبیند که مردم در اطراف او نمیبینند، و در هر مجتمعی کتاب خداوند را تلاوت میکند.
مبارک باد برای بنی کعب جایگاه، دخترشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند. - . المنتقی فی مولود المصطفی : فصل سوم در بیان آن چه در راه مدینه برای پیامبر اتفاق افتاد و در بیان داستان ام معبد.
-
ص: 43
**[ترجمه]
قوله برزة أی کبیرة السن تبرز للناس و لا تستر منهم و فی النهایة یقال امرأة برزة إذا کانت کهلة لا تحتجب احتجاب الشواب و مع ذلک عفیفة عاقلة تجلس للناس و تحدثهم من البروز و هو الظهور و الخروج جلدة أی عاقلة و الاحتباء نوع للجلوس معروف و المرملون الذین فنیت أزوادهم و أصله من الرمل کأنهم لصقوا بالرمل کما قیل للفقیر الترب و المسنتون الذین لم یصب أرضهم مطر فلم تنبت شیئا و التاء التی فی آخره بدل من حروف العلة الملقاة و صارت کالأصلیة فیه و کسر الخیمة بکسر الکاف و فتحها الشقة السفلی من الخباء ترفع وقتا و ترخی وقتا و قیل هی فی مقدم الخیمة و قیل فی مؤخرها و قیل لکل بیت کسران عن یمین و شمال خلفها الجهد بالفتح أی المشقة و الهزال و التفاج المبالغة فی التفریج ما بین الرجلین درت أرسلت اللبن و اجترت من الجرة (1) و هی ما یخرجها البهیمة من کرشها تمضغها و إنما یفعل ذلک الممتلئ علفا فصارت هذه الشاة کذلک مع ما بها من قلة الاعتلاف یربض أی یروی الرهط حتی یربضوا أی یقعوا علی الأرض للنوم و الاستراحة یحکی سعة الإناء و عظمه و الثج السیلان أی لبنا سائلا کثیرا و البهاء و بیض رغوة اللبن ثم أراضوا و فی بعض الروایات حتی أراضوا أی شربوا عللا بعد نهل حتی رووا من أراض الوادی إذا استنقع فیه الماء و قیل أراضوا أی ناموا علی الأرض و هو البساط و قیل حتی صبوا اللبن علی الأرض قوله ثم بایعها أی أعطاها ثمن اللبن أو اشتری منها شیئا آخر و یحتمل البیعة أیضا عازب أی بعیدة المرعی لا تأوی إلی المنزل
ص: 44
فی اللیل غادره أی ترکه یتساوکن هزالا أی یتمایلن من الضعف و فی بعض روایاتهم تساوک هزالا و فی بعضها ما تساوک یقال تساوکت الإبل إذا اضطربت أعناقها من الهزال و یقال أیضا جاءت الإبل ما تساوک هزالا أی ما تحرک رءوسها و المخاخ جمع مخ مثل کم و کمام و إنما لم یقل قلیلة لأنه أراد أن مخاخهن شی ء قلیل قال عبید الله بن حر الجعفی.
إلی الله نشکو ما نری من جیادنا***تساوک هزلی مخهن قلیل.
و قلة المخ و رقته تدل علی الهزال (1) حیال أی لم تحمل و الوضاءة الحسن أبلج الوجه مشرقه و لیس المراد بلج الحاجب و هو نقارة بین الحاجبین لأنها وصفه بالأقرن (2) نحلة من رواه بالنون و الحاء قال من نحل جسمه نحولا و من رواه بالثاء و الجیم قال هو من قولهم رجل أثجل أی عظیم البطن و لم یزریه صقلة أی لم یصر سببا لحقارته و نحوله و قیل أرادت أنه لم یکن منتفخ الخاصرة جدا و لا ناحلا جدا و یروی بالسین بالإبدال من الصاد و یروی بالصاد و العین و هی صغر الرأس و الوسامة و القسامة الحسن و الغطف بالغین المعجمة طول الأشفار و انعطافها و روی بالعین و هو التثنی و قیل أی طول کأنه طال و انعطف و فی روایة وطف و هو الطول أیضا صهل أی حدة و صلابة من صهیل الخیل و فی روایة صحل بالحاء و هو کالبحة فی الصوت و السطع طول العنق و سما به أی علا به و ارتفع أی بکلامه علی من حوله و قیل علا برأسه أو بیده فصل أی بین ظاهر یفصل بین الحق و الباطل و النزر القلیل و الهذر من الکلام ما لا فائدة فیه قوله لا یأس أی لا یؤیس من طوله لأنه کان إلی الطول أقرب منه إلی القصر و روی لا یائس قیل معناه لا میئوس من أجل طوله فاعل بمعنی مفعول أی لا ییأس مباریه من مطاولته و روی لا باین من طول أی لا یجاوز الناس طولا لا تقتحمه أی لا تحقره أنضر الثلاثة من النضرة و هی الحسن و النعمة محفود أی مخدوم محشود أی تجتمع الناس حوالیه و لا مفند أی لا ینسب إلی الجهل و روی و لا معتد أی
ص: 45
ظالم و اللام فی قوله یا لقصی للتعجب نحو یا للماء قوله ما زوی الله عنکم أی ما قبضه منکم و منعه عنکم قوله لیهن أصلها الهناء و طرح الهمزة منه تخفیف و تمهید لوزن الشعر و الصریح اللبن الخالص الذی لم یمزج و الضرة الضرع و قیل لحمه و المزبد الذی علاه الزبد و هو معنی قوله حتی علاه البهاء و هو صفة الصریح و إعرابه بخلاف إعرابه و قیل إنه جر علی الجوار قوله فغادرها رهنا أی ترک الشاة لتکون معجزة له عند من أراد حلبها و تصدیقا لحکایة أم معبد عنه و المرصد موضع الرصد و هم القوم الذین یرصدون الطرق قوله نشب بالنون أی أخذ فی الشعر و علق فیه و یروی شبب أی ابتدأ فی جوابه من تشبیب الکتب و هو الابتداء بها و الأخذ فیها و لیس من تشبیب النساء فی الشعر.
**[ترجمه]«برزۀ» یعنی زن مسنّ که در مقابل مردم ظاهر میشود و خود را از آنان نمیپوشاند. و در نهایۀ آمده است: گفته میشود: «امرأۀ برزۀ» هرگاه مسنّ باشد و به مانند زنان جوان خود را نپوشاند. و با این وجود عفیف و عاقل است و با مردم مینشیند و با آنان سخن میگوید. که از «البروز» به معنای ظهور و بیرون آمدن است. «جلدۀ» یعنی زن عاقل. و «الاحتباء» یک نوع نشستن معروف است. «المرملّون» کسانی که توشهشان تمام شده است. و اصل آن از «الرمل» است گویی به شِن چسبیدهاند و خاک نشین شدهاند. همانطور که به فقیر گوید: «التَرِب» و «المسنّتون» کسانی که باران به سرزمینشان نباریده و چیزی نرویانیده است. و تاء در آخر این کلمه، بدل از حروف علّهای است که افتاده است و همچون حروف اصلی آن شده است. و «کسر الخیمۀ» با کسره و فتحه کاف: شکاف پایین چادر است که گاهی بالا زده میشود و گاهی بسته میشود. و گفته شده: در جلو خیمه است و گفته شده: در انتهای خیمه است. و گفته شده: هر خانهای از سمت راست و چپ دو شکاف دارد. «خلّفها الجهد» با فتحه جیم یعنی مشقّت و لاغری. «التفاجّ» مبالغه در باز شدن میان پاهایش است. «درّت» یعنی شیرش آن سرازیر شد. و «اجترّت» از «الجرّۀ» است و آن، چیزی است که چهارپا از شکمش بیرون آورده و میجود و نشخوار می کند و حیوانی این کار را میکند که شکمش پر از علف باشد و این گوسفند علی رغم علف خوردن اندکش این کار را انجام داد. «یربض» یعنی گروه مردم را سیراب کرد «حتی یربضوا» یعنی این که برای خواب و استراحت بر زمین دراز کشیدند. و این مطلب حاکی از فراخی و بزرگی ظرف آب دارد. «الثجّ» یعنی سیلان و ریزش زیاد. یعنی شیری روان و بسیار. «البهاء» سفیدی کف شیر. «ثمّ اراضوا» - در برخی روایتها حتی اراضوا ذکر شده - یعنی پس از بار اول، بار دیگر نوشیدند تا این که سیراب شدند. و از این عبارت است: «اراض الوادی» هرگاه آب در آن وادی راکد شود. و گفته شده: «اراضوا» یعنی بر زمین خوابیدند و «ارض» به معنای فرش است. و گفته شده: تا این که شیر را بر زمین ریختند. سخن او: «ثم بایعها» یعنی بهای شیر را به او پرداخت کردند، یا این که چیز دیگری از او خریداری کردند و ممکن است معنای فروش نیز داشته باشد. «عازب» یعنی حیوانی که برای چرا به مکان دور برده شده است، و شب هنگام به منزل باز نمیگردد.
ص: 44
«غادره» یعنی او را ترک کرد. «یتساوکن هزالاً» یعنی از ضعف، کج راه میروند. و در برخی روایتها «تساوک هزالاً» و در برخی «ما تساوک» ذکر شده. گفته میشود: «تساوکت الابل» هرگاه از شدت لاغری گردنهایشان مضطرب و متمایل باشد. و نیز گفته میشود: «جاءت الابل ما تساوک هزالاً»یعنی سرهایشان را حرکت نمیدادند. و «المخاخ» جمه «مخّ» مانند «کمّ کمام» است و در این جا نگفته اشت: «قلیلۀ» زیرا مقصودش این بوده که «مخاخهنّ شیء قلیل» عبید الله بن حرّ جعفی سروده است:
از آن چه در مرکبهایمان میبینیم به نزد خدا شکایت میبریم، از شدت لاغری متمایل راه میروند و مغز استخوانشان اندک است.
و اندکی استخوان مغز و نازکی آن دالّ بر لاغری است. «حیال» یعنی حامله نیست. «الوضاءۀ» یعنی نیکویی و زیبائی. «ابلح الوجه» یعنی نورانی. و مقصود «بلج الحاجب» به معنای گشادگی میان دو ابرو نیست زیرا در ادامه او را به پیوستگی ابروان توصیف کرده است. «نحلۀ» کسانی که آن را با نون و حاء روایت کرده اند گویند، از «نحل جسمه نحولاً» گرفته شده و کسی که با ثاء و جیم روایت کرده گوید: از این سخنشان است که گویند: «رجل أثجل» یعنی مرد شکم بزرگ. «لم یزریه صقلۀ» یعنی موجب کوچکی و لاغری او نشده است. و گفته شده: مقصود این بوده که لگن خاصره او زیاد باد نکرده است و خیلی هم لاغر نیست. و با سین به جای صاد روایت میشود و با صاد و عین نیز «صعلۀ» به معنای کوچکی سر، روایت میشود. «الوسامۀ و القسامۀ» یعنی نیکویی و خوش سیمایی چهره. «الغطف» با غین: درازی و نرمی لبها است. و با عین به معنای خمیدگی لبها روایت شده است. و گفته شده: یعنی درازی لبهایش به گونهای است که گویی دراز و انعطاف پذیر است. و در روایتی به صورت «الوطف» ذکر شده که این کلمه نیز به معنای درازی است. «صهل» یعنی تیزی و صلابت. که از «صهیل الخیل» میباشد. و در روایتی «صحل» با حاء به معنای کلفتی و خشونت در صدا است مانند «البحّۀ» در صدا. «السطع» درازی گردن است. «سما به» یعنی او را بالا و بلند مرتبه میگرداند. یعنی: با سخن گفتنش از اطرافیانش بالا میرود و مرتبهاش از آنان بالا میرود. و گفته شده: به سر یا دستش بالاتر می شود. «فصل» یعنی آشکار و واضح به نحوی که حقّ و باطل را از هم جدا میکند. «النزر» به معنای اندک است. و «الهذر» یعنی سخن بیفایده. «لا یأس» یعنی از از درازی آن کسی ناامید نمیشود، زیرا بیشتر از آنکه کوتاه باشد دراز است. و به صورت «لا یائس» روایت شده است، گفته شده بدین معنا است که: کسی به خاطر درازی آن مایوس نمیشود. و اسم فاعلی است که معنای اسم مفعول میدهد. یعنی رقیبان او از مدارا با وی ناامید نمیشوند. و به صورت «لا باین من طول» روایت شده، یعنی: از لحاظ درازی از مردم تجاوز نمیکند. «لا تقتحمه» یعنی او را تحقیر و خوار نمیسازد. «أنضر الثلاثه» از «النضرۀ» به معنای نیکویی و نعمت است. «محفود» یعنی به او خدمت میشود. «محشود» یعنی مردم بر گرد او جمع میشوند. «لا مفنّد» یعنی نسبت جهل به او نمیدهند. و به صورت «لا معتدّ» روایت شده است،
ص: 45
یعنی: ستمگر نیست. «لام» در «یا لقصیّ» برای اظهار شگفتی است. مانند «یا للماء». «ما زوی الله عنکم» یعنی آن چه خداوند از شما گرفت و شما را از آن منع کرد. سخن او «لیهمن» اصل آن از «الهناء» میباشد و افتادن همزه از آن به جهت تخفیف و مراعات و آماده کردن وزن شعر است. «الصریح» شیر خالصی است که با چیزی آمیخته نشود. «الضرّۀ» به معنای پستان است و گفته شده: گوشت پستان است.
«المزبد» چیزی است که کف بر آن قرار گیرد. و این همان معنای سخنش «حتی علاه البهاء» است و «المزبد» صفت «الصریح» است و اعراب آن بر خلاف اعراب «الصریح» است. و گفته شده اعراب آن بنا بر مجاورت، جرّ است. سخن او «فغادرها رهناً» یعنی گوسفند را برای کسی که بخواهد آن را بدوشد به معنوان معجزه، و تصدیق داستان ام معبد در باره پیامبر، به جای گذاشت. «المرصد» مکان پائیدن است. و آنان کسانی بودند که راهها را میپائیدند. سخن او «نشب» با نون یعنی شروع به سرودن شعر کرد و خود را به سرودن آن درگیر کرد. و به صورت «شبّب» روایت شده، یعنی: جواب دادن به او را آغاز کرد. از «تشبیب الکتب» یعنی: خواندن کتاب را آغاز کرد. و از «تشبیب النساء» (اظهار عشق به زنان) در شعر نیست.
**[ترجمه]
ل، الخصال قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی جَوَابِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَ عَمَّا فِیهِ مِنْ عَلَامَاتِ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ فِیمَا قَالَ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَّ قُرَیْشاً لَمْ تَزَلْ تَخَیَّلُ الْآرَاءَ وَ تَعْمَلُ الْحِیَلَ فِی قَتْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی کَانَ آخِرُ مَا اجْتَمَعَتْ فِی ذَلِکَ یَوْمَ الدَّارِ دَارِ النَّدْوَةِ وَ إِبْلِیسُ الْمَلْعُونُ حَاضِرٌ فِی صُورَةِ أَعْوَرِ ثَقِیفٍ فَلَمْ تَزَلْ تَضْرِبُ أَمْرَهَا ظَهْراً لِبَطْنٍ حَتَّی اجْتَمَعَتْ آرَاؤُهَا عَلَی أَنْ یَنْتَدِبَ مِنْ کُلِّ فَخِذٍ مِنْ قُرَیْشٍ رَجُلٌ ثُمَّ یَأْخُذَ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ سَیْفَهُ ثُمَّ یَأْتِیَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ نَائِمٌ عَلَی فِرَاشِهِ فَیَضْرِبُوهُ جَمِیعاً بِأَسْیَافِهِمْ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ فَیَقْتُلُوهُ فَإِذَا قَتَلُوهُ مَنَعَتْ قُرَیْشٌ رِجَالَهَا وَ لَمْ تُسَلِّمْهَا فَیَمْضِی دَمُهُ هَدَراً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَنْبَأَهُ بِذَلِکَ وَ أَخْبَرَهُ بِاللَّیْلَةِ الَّتِی یَجْتَمِعُونَ فِیهَا وَ السَّاعَةِ الَّتِی یَأْتُونَ فِرَاشَهُ فِیهَا وَ أَمَرَهُ بِالْخُرُوجِ فِی الْوَقْتِ الَّذِی خَرَجَ فِیهِ إِلَی الْغَارِ فَأَخْبَرَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْخَبَرِ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَضْطَجِعَ فِی مَضْجَعِهِ وَ أَقِیَهُ بِنَفْسِی فَأَسْرَعْتُ إِلَی ذَلِکَ مُطِیعاً لَهُ مَسْرُوراً لِنَفْسِی بِأَنْ أُقْتَلَ دُونَهُ فَمَضَی صلی الله علیه و آله لِوَجْهِهِ وَ اضْطَجَعْتُ فِی مَضْجَعِهِ وَ أَقْبَلَتْ رِجَالاتُ قُرَیْشٍ مُوقِنَةً فِی أَنْفُسِهَا أَنْ تُقْتَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا اسْتَوَی بِی وَ بِهِمُ الْبَیْتُ الَّذِی أَنَا فِیهِ نَاهَضْتُهُمْ بِسَیْفِی فَدَفَعْتُهُمْ عَنْ نَفْسِی بِمَا قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ وَ النَّاسُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ
ص: 46
فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).
**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین علیه السلام در جواب شخص یهودی که درباره علامات اوصیاء پرسید، فرمود و از جمله سخنان آن حضرت این بود: و اما دوّمین آنها، ای برادر یهودی، قریش در اندیشه کشتن پیامبر بودند و نقشه ها می کشیدند، تا این که آخرین بار در یوم الدار و در محلی به نام دار الندوة اجتماع کردند و شیطان ملعون نیز به شکل مرد یک چشم از قبیله ثقیف حاضر بود، آنها در این کار مشورت کردند و به طور جمعی به این نتیجه رسیدند که از هر طایفه ای از قریش مردی انتخاب شود و هر کدام از آنها شمشیر خود را بردارد و به سوی پیامبر در حالی که در رختخواب خود خوابیده است بروند و با شمشیرهای خود او را بزنند به طوری که گویا یک نفر شمشیر زده است و او را بکشند و چون او را کشتند قریش این اشخاص را منع می کند و تحویل نمی دهد و خون او به هدر می رود، پس جبرئیل به پیامبر نازل و این جریان را به او خبر داد و شبی را که بنا بود این کار انجام شود و لحظه ای را که به سوی بستر او خواهند آمد خبر داد و به او دستور داد که در آن ساعت از خانه خارج شود و به سوی غار برود، پیامبر مرا از این موضوع باخبر ساخت و به من دستور داد که در رختخواب او بخوابم و جانم را سپر بلای او کنم و من با شتاب و شادمانی به این کار اقدام کردم تا به جای او کشته شوم، او رفت و من در رختخواب او خوابیدم و مردان قریش روی آوردند و یقین داشتند که پیامبر کشته می شود و چون در آن خانه من و آنها روبروی هم قرار گرفتیم، من با شمشیر خودم بلند شدم و آنها را از خودم دور کردم به گونه ای که خدا و مردم می دانند. سپس علی علیه السلام رو به اصحاب خود کرد
ص: 46
و فرمود: آیا چنین نبود؟ گفتند: آری یا امیر المؤمنین! - . خصال 2 : 14 - 15 -
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فس، تفسیر القمی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا أَظْهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدَّعْوَةَ بِمَکَّةَ قَدِمَتْ عَلَیْهِ الْأَوْسُ وَ الْخَزْرَجُ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونِّی وَ تَکُونُونَ لِی جَاراً حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالُوا نَعَمْ خُذْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ لَهُمْ مَوْعِدُکُمُ الْعَقَبَةُ فِی اللَّیْلَةِ الْوُسْطَی مِنْ لَیَالِی التَّشْرِیقِ فَحَجُّوا وَ رَجَعُوا إِلَی مِنًی وَ کَانَ فِیهِمْ مِمَّنْ قَدْ حَجَّ بَشَرٌ کَثِیرٌ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی مِنْ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا کَانَ اللَّیْلُ فَاحْضُرُوا دَارَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَلَی الْعَقَبَةِ وَ لَا تُنَبِّهُوا نَائِماً وَ لْیَنْسَلَّ (2) وَاحِدٌ فَوَاحِدٌ فَجَاءَ سَبْعُونَ رَجُلًا مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ فَدَخَلُوا الدَّارَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَمْنَعُونِّی وَ تُجِیرُونِّی حَتَّی أَتْلُوَ عَلَیْکُمْ کِتَابَ رَبِّی وَ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللَّهِ الْجَنَّةُ فَقَالَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (3) نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ اشْتَرِطْ لِرَبِّکَ وَ لِنَفْسِکَ مَا شِئْتَ فَقَالَ أَمَّا مَا أَشْتَرِطُ لِرَبِّی فَأَنْ تَعْبُدُوهُ وَ لَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَشْتَرِطُ لِنَفْسِی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تَمْنَعُونَ أَهْلِی مِمَّا تَمْنَعُونَ أَهَالِیَکُمْ وَ أَوْلَادَکُمْ فَقَالُوا فَمَا لَنَا عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ الْجَنَّةُ فِی الْآخِرَةِ وَ تَمْلِکُونَ الْعَرَبَ وَ تَدِینُ لَکُمُ الْعَجَمُ فِی الدُّنْیَا وَ تَکُونُونَ مُلُوکاً فِی الْجَنَّةِ (4) فَقَالُوا قَدْ رَضِینَا فَقَالَ أَخْرِجُوا إِلَیَّ مِنْکُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً یَکُونُونَ شُهَدَاءَ عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ کَمَا أَخَذَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فَأَشَارَ إِلَیْهِمْ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا نَقِیبٌ وَ هَذَا نَقِیبٌ تِسْعَةٌ مِنَ الْخَزْرَجِ وَ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْأَوْسِ فَمِنَ الْخَزْرَجِ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ الْبَرَاءُ بْنُ مَعْرُورٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حِزَامٍ (5) أَبُو جَابِرِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ رَافِعُ بْنُ
ص: 47
مَالِکٍ وَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عُمَرَ (1) وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عُبَادَةُ بْنُ الصَّامِتِ وَ مِنَ الْأَوْسِ أَبُو الْهَیْثَمِ بْنُ التَّیِّهَانِ وَ هُوَ مِنَ الْیَمَنِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ (2) وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ (3) فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ بَایَعُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صَاحَ إِبْلِیسُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ هَذَا مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ عَلَی جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ یُبَایِعُونَهُ عَلَی حَرْبِکُمْ فَأَسْمَعَ أَهْلُ مِنًی وَ هَاجَتْ قُرَیْشٌ فَأَقْبَلُوا بِالسِّلَاحِ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النِّدَاءَ فَقَالَ لِلْأَنْصَارِ تَفَرَّقُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَمِیلَ عَلَیْهِمْ بِأَسْیَافِنَا فَعَلْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ أُومَرْ بِذَلِکَ وَ لَمْ یَأْذَنِ اللَّهُ لِی فِی مُحَارَبَتِهِمْ قَالُوا فَتَخْرُجُ مَعَنَا قَالَ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ عَلَی بَکْرَةِ أَبِیهَا قَدْ أَخَذُوا السِّلَاحَ وَ خَرَجَ حَمْزَةُ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَعَهُمَا السَّیْفُ فَوَقَفَا عَلَی الْعَقَبَةِ فَلَمَّا نَظَرَتْ قُرَیْشٌ إِلَیْهِمَا قَالُوا مَا هَذَا الَّذِی اجْتَمَعْتُمْ لَهُ فَقَالَ حَمْزَةُ مَا اجْتَمَعْنَا وَ مَا هَاهُنَا أَحَدٌ وَ اللَّهِ لَا یَجُوزُ هَذِهِ الْعَقَبَةَ أَحَدٌ إِلَّا ضَرَبْتُهُ بِسَیْفِی (4) فَرَجَعُوا إِلَی مَکَّةَ وَ قَالُوا لَا نَأْمَنُ أَنْ یُفْسِدَ أَمْرَنَا وَ یُدْخِلَ وَاحِدٌ مِنْ مَشَایِخِ قُرَیْشٍ فِی دِینِ مُحَمَّدٍ فَاجْتَمَعُوا فِی دَارِ النَّدْوَةِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ دَارَ النَّدْوَةِ إِلَّا مَنْ أَتَی عَلَیْهِ أَرْبَعُونَ سَنَةً فَدَخَلُوا أَرْبَعِینَ رَجُلًا مِنْ مَشَایِخِ قُرَیْشٍ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ شَیْخٍ کَبِیرٍ فَقَالَ لَهُ الْبَوَّابُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا شَیْخٌ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ لَا یَعْدَمُکُمْ (5) مِنِّی رَأْیٌ صَائِبٌ إِنِّی حَیْثُ بَلَغَنِی اجْتِمَاعُکُمْ فِی أَمْرِ هَذَا الرَّجُلِ فَجِئْتُ لِأُشِیرَ عَلَیْکُمْ فَقَالَ ادْخُلْ فَدَخَلَ إِبْلِیسُ فَلَمَّا أَخَذُوا مَجْلِسَهُمْ قَالَ أَبُو جَهْلٍ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ أَعَزَّ مِنَّا نَحْنُ أَهْلُ اللَّهِ تَفِدُ إِلَیْنَا الْعَرَبُ فِی السَّنَةِ
ص: 48
مَرَّتَیْنِ وَ یُکْرِمُونَنَا وَ نَحْنُ فِی حَرَمِ اللَّهِ لَا یَطْمَعُ فِینَا طَامِعٌ فَلَمْ نَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی نَشَأَ فِینَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فَکُنَّا نُسَمِّیهِ الْأَمِینَ لِصَلَاحِهِ وَ سُکُونِهِ وَ صِدْقِ لَهْجَتِهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ مَا بَلَغَ وَ أَکْرَمْنَاهُ ادَّعَی أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ أَخْبَارَ السَّمَاءِ تَأْتِیهِ فَسَفَّهَ أَحْلَامَنَا وَ سَبَّ آلِهَتَنَا وَ أَفْسَدَ شُبَّانَنَا وَ فَرَّقَ جَمَاعَتَنَا وَ زَعَمَ أَنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْ أَسْلَافِنَا فَفِی النَّارِ فَلَمْ یَرِدْ عَلَیْنَا شَیْ ءٌ أَعْظَمُ مِنْ هَذَا وَ قَدْ رَأَیْتُ فِیهِ رَأْیاً قَالُوا وَ مَا رَأَیْتَ قَالَ رَأَیْتُ أَنْ نَدُسَّ إِلَیْهِ رَجُلًا مِنَّا لِیَقْتُلَهُ فَإِنْ طَلَبَتْ بَنُو هَاشِمٍ بِدَمِهِ (1) أَعْطَیْنَاهُمْ عَشْرَ دِیَاتٍ فَقَالَ الْخَبِیثُ هَذَا رَأْیٌ خَبِیثٌ قَالُوا وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ قَاتِلَ مُحَمَّدٍ مَقْتُولٌ لَا مَحَالَةَ فَمَنْ هَذَا الَّذِی یَبْذُلُ نَفْسَهُ لِلْقَتْلِ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ إِذَا قُتِلَ مُحَمَّدٌ تَعَصَّبَ (2) بَنُو هَاشِمٍ وَ حُلَفَاؤُهُمْ مِنْ خُزَاعَةَ وَ إِنَّ بَنِی هَاشِمٍ لَا تَرْضَی أَنْ یَمْشِیَ قَاتِلُ مُحَمَّدٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ فَیَقَعُ بَیْنَکُمُ الْحُرُوبُ فِی حَرَمِکُمْ وَ تَتَفَانَوْا فَقَالَ آخَرُ مِنْهُمْ فَعِنْدِی رَأْیٌ آخَرُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ نُلْقِیهِ فِی بَیْتٍ وَ نُلْقِی إِلَیْهِ (3) قُوتَهُ حَتَّی یَأْتِیَهُ رَیْبُ الْمَنُونِ (4) فَیَمُوتَ کَمَا مَاتَ زُهَیْرٌ وَ النَّابِغَةُ وَ إِمْرُؤُ الْقَیْسِ فَقَالَ إِبْلِیسُ هَذَا أَخْبَثُ مِنَ الْآخَرِ قَالَ (5) وَ کَیْفَ ذَاکَ قَالَ لِأَنَّ بَنِی هَاشِمٍ لَا تَرْضَی بِذَلِکَ فَإِذَا جَاءَ مَوْسِمٌ مِنْ مَوَاسِمِ الْعَرَبِ اسْتَغَاثُوا بِهِمْ وَ اجْتَمَعُوا عَلَیْکُمْ فَأَخْرَجُوهُ قَالَ آخَرُ مِنْهُمْ لَا وَ لَکِنَّا نُخْرِجُهُ مِنْ بِلَادِنَا وَ نَتَفَرَّغُ نَحْنُ لِعِبَادَةِ آلِهَتِنَا فَقَالَ إِبْلِیسُ هَذَا أَخْبَثُ مِنَ الرَّأْیَیْنِ الْمُتَقَدِّمَیْنِ قَالُوا وَ کَیْفَ قَالَ لِأَنَّکُمْ تَعْمَدُونَ إِلَی أَصْبَحِ النَّاسِ وَجْهاً وَ أَنْطَقِ النَّاسِ لِسَاناً وَ أَفْصَحِهِمْ لَهْجَةً فتحملوه (فَتَحْمِلُونَهُ) إِلَی بَوَادِی الْعَرَبِ فَیَخْدَعُهُمْ وَ یَسْحَرُهُمْ بِلِسَانِهِ فَلَا یَفْجَؤُکُمْ إِلَّا وَ قَدْ مَلَأَهَا عَلَیْکُمْ خَیْلًا وَ رَجْلًا فَبَقُوا حَائِرِینَ ثُمَّ قَالُوا لِإِبْلِیسَ فَمَا الرَّأْیُ فِیهِ یَا شَیْخُ قَالَ مَا فِیهِ إِلَّا رَأْیٌ وَاحِدٌ
ص: 49
قَالُوا وَ مَا هِیَ (1) قَالَ یَجْتَمِعُ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْ بُطُونِ قُرَیْشٍ وَ قَبَائِلِ الْعَرَبِ مَا أَمْکَنَ وَ یَکُونُ مَعَهُمْ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ رَجُلٌ فَیَأْخُذُونَ سِکِّینَةً أَوْ حَدِیدَةً أَوْ سَیْفاً فَیَدْخُلُونَ عَلَیْهِ فَیَضْرِبُونَهُ کُلُّهُمْ ضَرْبَةً وَاحِدَةً حَتَّی یَتَفَرَّقَ دَمُهُ فِی قُرَیْشٍ کُلِّهَا فَلَا یَسْتَطِیعُ بَنُو هَاشِمٍ أَنْ یَطْلُبُوا بِدَمِهِ وَ قَدْ شَارَکُوهُ فِیهِ فَإِنْ سَأَلُوکُمْ أَنْ تُعْطُوهُمُ الدِّیَةَ فَأَعْطُوهُمْ ثَلَاثَ دِیَاتٍ فَقَالُوا نَعَمْ وَ عَشْرَ دِیَاتٍ ثُمَّ قَالَ (2) الرَّأْیُ رَأْیُ الشَّیْخِ النَّجْدِیِّ فَاجْتَمَعُوا فِیهِ وَ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی ذَلِکَ أَبُو لَهَبٍ عَمُّ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ أَنَّ قُرَیْشاً قَدِ اجْتَمَعَتْ فِی دَارِ النَّدْوَةِ یُدَبِّرُونَ عَلَیْکَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی ذَلِکَ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ وَ اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ أَنْ یَدْخُلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا فَیَقْتُلُوهُ وَ خَرَجُوا (3) إِلَی الْمَسْجِدِ یُصَفِّرُونَ وَ یُصَفِّقُونَ وَ یَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً (4).
فالمکاء التصفیر و التصدیة صفق الیدین و هذه الآیة معطوفة علی قوله وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا و قد کتبت بعد آیات کثیرة.
فَلَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَتْ قُرَیْشٌ لِیَدْخُلُوا عَلَیْهِ فَقَالَ أَبُو لَهَبٍ لَا أَدَعُکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا عَلَیْهِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ فِی الدَّارِ صِبْیَاناً وَ نِسَاءً وَ لَا نَأْمَنُ أَنْ تَقَعَ یَدٌ خَاطِئَةٌ فَنَحْرِسُهُ اللَّیْلَةَ فَإِذَا أَصْبَحْنَا دَخَلْنَا عَلَیْهِ فَنَامُوا حَوْلَ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُفْرَشَ لَهُ فَفُرِشَ لَهُ فَقَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ افْدِنِی بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَمْ عَلَی فِرَاشِی وَ الْتَحِفْ بِبُرْدَتِی فَنَامَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْتَحَفَ بِبُرْدَتِهِ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ فَأَخَذَ بِیَدِ رَسُولِ اللَّهِ فَأَخْرَجَهُ عَلَی قُرَیْشٍ وَ هُمْ نِیَامٌ وَ هُوَ یَقْرَأُ عَلَیْهِمْ (5) وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ
ص: 50
فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ وَ قَالَ جَبْرَئِیلُ خُذْ عَلَی طَرِیقِ ثَوْرٍ وَ هُوَ جَبَلٌ عَلَی طَرِیقِ مِنًی لَهُ سَنَامٌ (1) کَسَنَامِ الثَّوْرِ فَدَخَلَ الْغَارَ (2) وَ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ فَلَمَّا أَصْبَحَتْ قُرَیْشٌ وَثَبُوا إِلَی الْحُجْرَةِ وَ قَصَدُوا الْفِرَاشَ فَوَثَبَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی وُجُوهِهِمْ فَقَالَ مَا شَأْنُکُمْ قَالُوا لَهُ أَیْنَ مُحَمَّدٌ قَالَ أَ جَعَلْتُمُونِی عَلَیْهِ رَقِیباً أَ لَسْتُمْ قُلْتُمْ نُخْرِجُهُ مِنْ بِلَادِنَا فَقَدْ خَرَجَ عَنْکُمْ فَأَقْبَلُوا عَلَی أَبِی لَهَبٍ یَضْرِبُونَهُ وَ یَقُولُونَ أَنْتَ تَخْدَعُنَا مُنْذُ اللَّیْلَةِ (3) فَتَفَرَّقُوا فِی الْجِبَالِ وَ کَانَ فِیهِمْ رَجُلٌ مِنْ خُزَاعَةَ یُقَالُ لَهُ أَبُو کُرْزٍ یَقْفُو الْآثَارَ فَقَالُوا یَا أَبَا کُرْزٍ الْیَوْمَ الْیَوْمَ فَوَقَفَ بِهِمْ عَلَی بَابِ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ قَدَمُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ لِأَنَّهَا لَأُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ اسْتَقْبَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَرَدَّهُ مَعَهُ فَقَالَ أَبُو کُرْزٍ وَ هَذِهِ قَدَمُ أَبِی قُحَافَةَ أَوِ ابْنِهِ ثُمَّ قَالَ وَ هَاهُنَا غَیْرُ (4) ابْنِ أَبِی قُحَافَةَ فَمَا زَالَ بِهِمْ حَتَّی أَوْقَفَهُمْ عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَّ قَالَ مَا جَازُوا (5) هَذَا الْمَکَانَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا صَعِدُوا إِلَی السَّمَاءِ أَوْ دَخَلُوا (6) تَحْتَ الْأَرْضِ وَ بَعَثَ اللَّهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ جَاءَ فَارِسٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی وَقَفَ عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَّ قَالَ مَا فِی الْغَارِ أَحَدٌ فَتَفَرَّقُوا فِی الشِّعَابِ وَ صَرَفَهُمُ اللَّهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أَذِنَ لِنَبِیِّهِ فِی الْهِجْرَةِ (7).
**[ترجمه]اعلام الوری، قصص الانبیاء، تفسیر قمی: وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ. - . انفال / 30 -
{و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.} این آیه در مکه قبل از هجرت نازل شد و شأن نزول آن چنین است که هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دعوت خویش را در مکه آشکار کرد، اوس و خزرج نزد او آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به آنان فرمودند: آیا حاضرید از من دفاع کنید و همجوار من باشید تا کتاب پروردگارم را بر شما تلاوت کنم و پاداش شما از خدا، بهشت باشد؟ گفتند: هر چه می خواهی برای پروردگارت و خودت از ما بگیر. پس به آنان فرمودند: وعده گاه شما در عقبه، در شب میانی از شبهای تشریق است. و آنان که تعداد زیادی بودند، حج گزاردند و به منی برگشتند. هنگامی که روز دوم از روزهای تشریق فرا رسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمود: هنگامی که شب فرا رسید، در خانه عبد المطلب در عقبه حضور داشته باشید و کسی را از خواب بیدار نکنید و یکی یکی بیرون آیید. پس هفتاد مرد از اوس و خزرج آمدند و وارد خانه شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنان فرمودند: آیا حاضرید از من دفاع کنید و به من کمک کنید تا کتاب پروردگارم را بر شما بخوانم و پاداش شما از خدا بهشت خواهد بود. سعد بن زراره و براء بن معرور و عبدالله بن حرام گفتند: بلی - ای رسول خدا! - هر چه می خواهی برای پروردگارت و خودت بر ما شرط کن. فرمودند: اما شرطی را که برای پروردگارم میکنم این است که او را عبادت کنید و شریکی برای او قایل نشوید و برای خود شرط می کنم که همان طور که از خودتان دفاع می کنید، از من نیز دفاع کنید و همان گونه که از خانواده و فرزندانتان دفاع می کنید، از خانواده و فرزندانم نیز دفاع کنید. آنان گفتند: در مقابل چه پاداشی خواهیم داشت؟ فرمودند: بهشت در آخرت و این که عربها تابع شما بشوند و عجم به زیر سلطه شما درآیند و در آخرت در بهشت، پادشاه شوید. گفتند: می پذیریم. سپس فرمودند: دوازده نماینده از میان خود جدا کنید، تا در باره آن موضوع بر شما گواهی دهند؛ همچنان که موسی دوازده نماینده از بنی اسرائیل انتخاب کرده بود. پس جبرئیل به آنان چنین توصیه کرد و گفت: این یک نماینده و این هم یک نماینده است (نمایندهها را جبرییل تعیین کرد)؛ نه نفر از خزرج، و سه نفر از اوس است. از خزرج أسعد بن زراره و براء بن معرور و عبدالله بن حزام - و او پدر جابر بن عبدالله است -. و رافع بن
ص: 47
مالک و سعد بن عباده و منذر بن عمَر و عبدالله بن رواحه و سعد بن ربیع و عبادة بن صامت. و از اوس: ابو هیثم بن تیّهان - که از یمن بود - و أُسَید ابن حُضَیر و سعد بن خیثمه. هنگامی که گرد هم آمدند و با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیعت کردند، ابلیس فریاد زد: ای گروه قریش و عرب! محمد و گروندگان به دین او از اهل یثرب اکنون در جمرة عقبه هستند و با وی بر جنگ با شما بیعت می کنند. پس فریادش به گوش اهل منی رسید و قریش به تکاپو افتاد. آنان با سلاح آمدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فریادشان را شنیده و به انصار فرمودند: از هم جدا شوید. انصار گفتند: ای رسول خدا! اگر به ما دستور دهی که شمشیرهای خود را بر علیه آنان برکشیم، این کار را می کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: دستور جنگ به ما نرسیده است و خدا اجازه جنگ با آنان را به من نداده است. گفتند: آیا با ما بیرون می آیی؟ فرمودند: در انتظار دستور خدا می نشینم. تمامی افراد قریش آمدند و هیچ کس از آنان نمانده بود و سلاحهای خود را در دست داشتند. حمزه و امیر مؤمنان علیه السلام نیز با شمشیرهایشان بیرون آمدند و بر روی عقبه ایستادند و به آنان نگاه کردند و گفتند: برای چه گرد هم آمده اید؟ حمزه گفت: نه گرد هم آمدیم و نه کسی را آماده کردیم. به خدا قسم هر که به این عقبه تجاوز کند، من او را با شمشیر خود می زنم. پس قریش به مکه بازگشتند و گفتند: از به هم خوردن جمع خود مطمئن نیستیم و بیم داریم یکی از رؤسای قریش به دین محمد گرایش کند.
سپس در دارالندوه گرد هم آمدند و فقط کسانی که چهل سال به بالا داشتند، حق ورود به دارالندوه را داشتند. چهل مرد از رؤسای قریش وارد شدند و ابلیس در هیئت یک مرد مسنّ وارد شد. دربان به او گفت: که هستی؟ گفت: من شیخی از اهل نجد هستم و می توانم نظری درست به شما ارائه کنم. به مجرد این که خبر اجتماع شما در باره این مرد به من رسید، آمدم تا نظرم را به شما عرضه کنم. گفت: وارد شو. پس ابلیس وارد شد. هنگامی که در جایگاههای خود نشستند، ابو جهل گفت: ای گروه قریش! همانا کسی از عرب با عزت تر از ما نیست. ما اهل خدا هستیم و عرب ها سالی
ص: 48
دو بار نزد ما می آیند و ما را بزرگ می دارند و ما در حرم خدا به سر می بریم و کسی به ما چشم طمع ندارد. از همان آغاز چنین بودهایم تا این که محمد بن عبدالله در میان ما بزرگ شد و او را به جهت شایستگی و متانت و راستگویی اش امین می خواندیم و هنگامی که به این مرحله رسید و او را بزرگ داشتیم، ادعا کرد که پیامبر خداست و خبرهای آسمانی به او می رسد. پس افکار ما را به مسخره گرفت و به خدایان ما دشنام داد و جوانان ما را فاسد نمود و اتحاد ما را متفرق کرد و ادعا کرد که مردگان از پیشینیان ما در آتش هستند. چیزی بزرگتر از این تا به حال برای ما اتفاق نیفتاده است. من در باره او پیشنهادی دارم. گفتند: چه پیشنهادی داری؟ گفت: نظرم این است که مردی را به طور پنهانی به سوی او بفرستیم تا او را بکشد و اگر بنی هاشم دیه خون او را از ما بخواهند، ده برابر به آنان می دهیم. آن مرد خبیث (ابلیس) گفت: این نظر بی ارزش است. گفتند: چگونه؟ گفت: قاتل محمد حتماً کشته خواهد شد. چه کسی از شما حاضر است خود را به کشتن دهد؟ چرا که اگر محمد کشته شود، بنی هاشم و هم پیمانان آنان از خزاعه متحد خواهند شد. بنی هاشم حاضر نیست قاتل محمد را آزاد ببیند، پس جنگها در حرم شما به وقوع خواهد پیوست و همدیگر را خواهید کشت. یکی از آنان گفت: من نظر دیگری دارم. گفتند: چیست؟ گفت: او را در خانه ای زندانی می کنیم و غذایش را می دهیم تا این که مرگ به سراغ او بیاید و بمیرد، چنان که زهیر و نابغه و امرء القیس مردند. ابلیس گفت: این نظر بی ارزش تر از آن نظر است. گفتند: چگونه؟ گفت: زیرا که بنی هاشم آن کار را نمی پذیرد و اگر یکی از مناسبتهای گرد هم آمدن عربها فرا رسد، ازآنان طلب کمک خواهند کرد و بر علیه شما متحد خواهند شد و او را آزاد خواهند کرد. یکی دیگر از آنان گفت: نه، بلکه او را از سرزمینمان می رانیم و به عبادت خدایانمان مشغول می شویم. ابلیس گفت: این نظر از دو نظر گذشته، فاسدتر است. گفتند: چگونه؟ گفت: زیرا در این صورت شما او را که زیباروی ترین و سخنورترین مردم و فصیح ترین آن ها است به بادیه های اعراب میفرستید؛ او آنان را فریب می دهد و با زبانش شیفته خود می سازد و مدت زیادی نخواهد گذشت که آن بادیه ها را پر از اسب و مردان جنگی خواهد کرد. آنان متحیر ماندند. سپس به ابلیس گفتند: ای شیخ! پیشنهاد شما چیست؟ گفت: فقط یک پیشنهاد وجود دارد.
ص: 49
گفتند: چیست؟ گفت: از هر تیره از تیره های قریش، یک مرد برگزیده شود، به شرط این که یک مرد از بنی هاشم نیز با آنان باشد. پس چاقویی یا تکه آهنی یا شمشیری به دست گیرند و همه آنان با هم او را به یک ضربه بزنند تا خبرش میان همه قریش پخش شود. در این صورت، بنی هاشم نمیتواند به خونخواهی او برخیزد؛ زیرا که همه در قتل او شرکت داشتهاند. اگر از شما دیه خواستند، به آنان سه دیه بدهید. گفتند: بلکه ده دیه به آنان می پردازیم. سپس گفت: نظر درست، نظر این شیخ نجدی است. پس آنان گرد هم آمدند و ابولهب عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز با آنان بود. جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، نازل شد و به او خبر داد که قریش در دارالندوه گرد هم آمدند تا بر علیه تو توطئه چینند و خدا این آیه را در این باره نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ». قریشیان تصمیم گرفتند که شبانه به وی حمله کنند و او را بکشند. آنان به طرف مسجد به راه افتادند در حالی که سوت و کف می زدند و دور خانه خدا طواف می کردند. خدا این آیه را نازل کرد: «وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاء وَتَصْدِیَةً» - . انفال / 35 -
{ و نمازشان در خانه (خدا) جز سوت کشیدن و کف زدن نبود}. مُکاء یعنی سوت زدن و تصدیه به معنای دست زدن است. این آیه به گفته او: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ» معطوف است و پس از آیه های زیادی آمده است. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شامگاه شد، قریشیان آمدند تا به وی حمله کنند. ابولهب گفت: نمی گذارم شب هنگام به وی حمله کنید، چرا که بچه ها و زنان در خانه هستند و ما می ترسیم به اشتباه یکی از آنان کشته شود. امشب، نگهبانی او را میدهیم و صبح به او حمله می کنیم. پس آنان پیرامون اتاق رسول خدا صلی الله علیه و آله، خوابیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، دستور داد که رختخوابش پهن شود و همین کار را کردند. سپس به علی ابن ابی طالب علیه السلام فرمود: خود را فدای من می کنی؟ گفت: اطاعت، ای رسول خدا! سپس به او فرمود: روی رختخوابم بخواب و با بُرده ام خود را بپوشان. علی علیه السلام روی رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید و با بُرده او خود را پوشانید و جبرئیل علیه السلام آمد و دست رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و آلش باد، را گرفت و او را از میان قریشیان بیرون آورد در حالی که خواب بودند و او این آیه را می خواند: «وَ جَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا و مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ
ص: 50
فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 -
و (ما) فراروی آن ها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم در نتیجه نمی توانند ببینند.} و جبرئیل به او گفت: راه ثور را پیش بگیر و آن کوهی است در راه منی که دارای کوهانی مانند کوهان گاو است. پس وارد غار شد وآن اتفاقاتی را که می دانیم، افتاد. هنگامی که صبح فرا رسید و قریش وارد اتاق شدند و به طرف رختخواب پیامبر رفتند، علی علیه السلام به آنان اعتراض کرد و گفت: چه میخواهید؟ گفتند: محمد کجاست؟ علی علیه السلام فرمود: مگر مرا به نگهبانی او گماشته بودید؟ مگر نگفتید او را از سرزمین خودتان اخراج خواهید کرد؟ او هم سرزمین شما را ترک کرد. آنان به طرف ابولهب رفتند و او را زدند، در حالی که می گفتند: تو از سر شب ما را فریب دادهای. پس در کوهها پخش شدند و مردی از خزاعه در میان آنان بود که ابو کرز نام داشت و رهگیری می کرد. به او گفتند: ای ابو کرز! امروز باید او را پیدا کنی. او از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شروع به راهنمایی کرد و به آنان گفت: این رد پای محمد است. به خدا قسم این همان رد پایی است که در مقام است. ابوبکر نیز با رسول خدا صلی الله علیه و آله، همراه شده بود. ابو کرز گفت: این نیز رد پای ابو قحافه یا پسرش است. سپس گفت: ابن ابو قحافه از همین جا رد شده است. سپس همچنان آنان را راهنمایی می کرد تا این که آنان را به مدخل غار راهنمایی کرد. سپس گفت: از این جا جلوتر نرفتهاند؛ یا به آسمان بالا رفته اند و یا درون زمین فرو رفتهاند. خدا عنکبوت را فرستاده و بر مدخل غار تاری بافته بود و سوار کاری از فرشتگان آمد و بر در غار ایستاد. آن سوار گفت: کسی در غار نیست. آنان در دره ها پخش شدند و خدا دست آنان را از رسول خویش صلی الله علیه و آله و سلم کوتاه کرد. سپس به پیامبرش اجازه هجرت داد. - . تفسیر قمی : 249 - 253 ، اعلام الوری : 39 - 40 چاپ اول، 69 - 73 چاپ دوم. -
**[ترجمه]
قال الجزری فیه جاءت هوازن علی بکرة أبیها هذه کلمة مثل للعرب
ص: 51
یریدون بها الکثرة و توفر العدد و أنهم جاءوا جمیعا لم یتخلف منهم أحد و لیس هناک بکرة فی الحقیقة و هی التی یستقی علیها الماء فاستعیرت فی هذا الموضع و قال الجوهری الندوة و النادی مجلس القوم و متحدثهم (1) و منه سمیت دار الندوة بمکة التی بناها قصی لأنهم کانوا یندون فیها أی یجتمعون فیها للمشاورة انتهی و الدس الإخفاء و الدسیس من تدسه لیأتیک بالأخبار قوله و هاهنا غیر ابن أبی قحافة لعله استفهام إنکاری أی لیس هاهنا أحد یشبه قدمه هذا القدم إلا ابن أبی قحافة و فی بعض النسخ عبر بالعین المهملة و الباء الموحدة کما فی عم و هو أصوب أی أشار إلی موضع عبوره أو مبدإ لحوقه و علی الأول یحتمل أن لا یکون استفهاما إنکاریا بل یکون إشارة إلی موضع قدم شخص آخر (2) تبعهما إلی الغار ثم رجع کما سیأتی.
**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث آمده است که «جاءت هوزان علی بکرۀ ابیها» این عبارت ضرب المثل عربها است
ص: 51
که مقصود از آن کثرت و شمار بسیار است، و این که همه آنها آمدند و کسی از آنان جا نماند. و در این مثل «بکرۀ» معنایی حقیقی ندارد و در اصل لغوی به معنای چرخ آب کشی است. و در این جا استعاره شده است. جوهری گوید: «الندوۀ» و «النادی» مجلس قوم، و مکانی است که در آن به سخن میپردازند. و از همین کلمه، «دار الندوۀ» است که قصیّ در مکّه آن را بنا نهاد، زیرا آنان در این مکان برای مشورت و تبادل نظر گرد میآمدند. پایان نقل قول. «الدسّ» یعنی پنهان کاری. و «الدسیس» کسی است که مخفیانه او را میفرستی تا برایت اخبار بیاورد. سخن او: «و هنا غیر ابن ابی قحافۀ» شاید استفهام انکاری باشد. یعنی در این جا کسی نیست که جا پای او شبیه این جا پا باشد، جز ابن ابی قحافۀ. و در برخی نسخهها با عین و باء ذکر شده، همانطور که در اعلام الوری آمده است و این وجه، درستتر است، یعنی به مکان عبورش، یا جای رسیدنش اشاره کرد. و بنا بر وجه اول، ممکن است استفهام انکاری نباشد، بلکه اشاره به جا پای شخص دیگری داشته باشد که پیامبر و ابوبکر را در مسیر رفتن به غار دنبال کرد سپس بازگشت. که در ادامه در این باره سخن خواهیم گفت.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعَتْ فَخَرَجَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ أُنَاسٌ ثُمَّ انْطَلَقُوا إِلَی دَارِ النَّدْوَةِ لِیُشَاوِرُوا فِیمَا یَصْنَعُونَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا هُمْ بِشَیْخٍ قَائِمٍ عَلَی الْبَابِ وَ إِذَا ذَهَبُوا إِلَیْهِ لِیَدْخُلُوا قَالَ أَدْخِلُونِی مَعَکُمْ قَالُوا وَ مَنْ أَنْتَ یَا شَیْخُ قَالَ أَنَا شَیْخٌ مِنْ مُضَرَ وَ لِی رَأْیٌ أُشِیرُ بِهِ عَلَیْکُمْ فَدَخَلُوا وَ جَلَسُوا وَ تَشَاوَرُوا وَ هُوَ جَالِسٌ وَ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ عَلَی أَنْ یُخْرِجُوهُ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا لَکُمْ بِرَأْیٍ إِنْ أَخْرَجْتُمُوهُ أَجْلَبَ (3) عَلَیْکُمُ النَّاسَ فَقَاتَلُوکُمْ قَالُوا صَدَقْتَ مَا هَذَا بِرَأْیٍ ثُمَّ تَشَاوَرُوا فَأَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ عَلَی أَنْ یُوثِقُوهُ- (4) قَالَ هَذَا لَیْسَ بِالرَّأْیِ إِنْ فَعَلْتُمْ هَذَا وَ مُحَمَّدٌ رَجُلٌ حُلْوُ اللِّسَانِ أَفْسَدَ عَلَیْکُمْ أَبْنَاءَکُمْ وَ خَدَمَکُمْ وَ مَا یَنْفَعُکُمْ أَحَدُکُمْ إِذَا فَارَقَهُ (5) أَخُوهُ وَ ابْنُهُ أَوِ امْرَأَتُهُ ثُمَّ تَشَاوَرُوا فَأَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ عَلَی أَنْ
ص: 52
یَقْتُلُوهُ یَخْرُجُونَ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْهُمْ بِشَاهِرٍ (1) فَیَضْرِبُونَهُ بِأَسْیَافِهِمْ جَمِیعاً عِنْدَ الْکَتِفَیْنِ (2) ثُمَّ قَرَأَ الْآیَةَ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زراره و حُمران و محمد بن مسلم، از یکی از دو امام علیهما السلام روایت کرده است که قریشیان گرد هم آمدند. از هر تیره ای، تعدادی به طرف دارالندوه به راه افتادند تا در باره موضعشان نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چاره اندیشی کنند. ناگاه شیخی را دیدند که نزدیک در ایستاده است. آن شیخ گفت: مرا به خودتان راه دهید. گفتند: ای شیخ! تو که هستی؟ گفت: من شیخی هستم از بنی مُضَر و برای شما پیشنهادی دارم. سپس وارد شدند و نشستند و به رایزنی پرداختند، در حالی که آن شیخ نیز با آنان بود. آنان تصمیم گرفتند که پیامبر را اخراج کنند. اما او گفت: این پیشنهاد مناسبی نیست. اگر او را بیرون کنید، مردم را بر علیه شما می شوراند. گفتند: راست گفتی، این پیشنهاد درستی نیست. سپس به رایزنی پرداختند و تصمیم گرفتند که او را زندانی کنند. گفت: این نیز نظر درستی نیست؛ اگر این کار را بکنید - با توجه به این که محمد دارای بیانی شیرین و جذاب است - فرزندان و خدمتکاران شما را بر علیه شما خواهد شورانید و اگر برادران و فرزندان و زنان شما از شما جدا شوند، چه سودی خواهید برد؟
ص: 52
پس از مشورت با هم، تصمیم گرفتند که از هر طایفهای جوانی را انتخاب کنند و با شمشیرهایشان او را بزنند تا کشته شود. خدای عز و جل این آیه را نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ» تا آخر آیه. - . تفسیر عیاشی 2 : 54 ، البرهان 2 : 78 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ رَفَعَهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ قَالَ لِأَبِی بَکْرٍ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی سَفِینَةِ جَعْفَرٍ فِی أَصْحَابِهِ (4) یَعُومُ فِی الْبَحْرِ وَ أَنْظُرُ إِلَی الْأَنْصَارِ مُحْتَبِینَ فِی أَفْنِیَتِهِمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ تَرَاهُمْ (5) یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِیهِمْ فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ فَرَآهُمْ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ الصِّدِّیقُ (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: پدرم، از برخی رجالش، در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در غار بود، به ابوبکر فرمود: گویی کشتی جعفر و اصحابش را می بینم که در حال حرکت در دریا است و انصار را می بینم که در حیاط خانههایشان نشستهاند. ابوبکر گفت: ای رسول خدا! آیا آنان را می بینی؟ فرمود: بلی. گفت: آنان را به من نشان ده. پس دستش را بر چشمهایش کشید و او آنان را دید. او با خودش گفت: اکنون تصدیق میکنم که تو ساحری. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: تو صدّیق هستی. - . تفسیر قمی : 265 - 266 -
**[ترجمه]
إِسْمَاعِیلَ (1) عَنْ دَاوُدَ بْنِ حُصَیْنٍ عَنْ أَبِی غَطَفَانَ (2) عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: اجْتَمَعَ الْمُشْرِکُونَ فِی دَارِ النَّدْوَةِ لِیَتَشَاوَرُوا فِی أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اللَّهِ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یَنَامَ فِی مَضْجَعِهِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَلَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَبِیتَ أَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَبِیتَ فِی مَضْجَعِهِ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَبَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ تَغَشَّی بِبُرْدٍ أَخْضَرَ حَضْرَمِیٍّ کَانَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَنَامُ فِیهِ وَ جَعَلَ السَّیْفَ إِلَی جَنْبِهِ فَلَمَّا اجْتَمَعَ أُولَئِکَ النَّفَرُ مِنْ قُرَیْشٍ یَطِیفُونَ (3) وَ یَرْصُدُونَهُ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُمْ جُلُوسٌ عَلَی الْبَابِ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا (4) فَأَخَذَ حَفْنَةً مِنَ الْبَطْحَاءِ ثُمَّ جَعَلَ یَذُرُّهَا (5) عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ هُوَ یَقْرَأُ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ (6) حَتَّی بَلَغَ فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (7) فَقَالَ قَائِلٌ مَا تَنْتَظِرُونَ قَالُوا مُحَمَّداً قَالَ خِبْتُمْ وَ خُزِیتُمْ (8) قَدْ وَ اللَّهِ مَرَّ بِکُمْ فَمَا مِنْکُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ جَعَلَ عَلَی رَأْسِهِ تُرَاباً قَالُوا وَ اللَّهِ مَا أَبْصَرْنَاهُ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ (9).
**[ترجمه]امالی طوسی: ابو غطفان،
ص: 53
از ابن عباس نقل کرده است که گفت: مشرکان در دار الندوه جمع شدند تا درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله مشورت کنند. جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، آمد و او را باخبر کرد و دستور داد که در آن شب در بسترش نخوابد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از علی علیه السلام خواست که آن شب را در بستر او بخوابد، علی علیه السلام اطاعت کرد و عبای سبز رنگ حضرمی را که حضرت رسول صلی الله علیه و آله، بر روی خود می کشید، هنگام خواب بر روی خود کشید و شمشیرش را در کنارش قرار داد. هنگامی که آن گروه از قریش جمع شدند تا او را به قتل برسانند، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم خارج شد، در حالی که آنان بر کنار در نشسته بودند و تعدادشان بیست و پنج نفر بود. رسول خدا مشتی از خاک بطحاء برداشت و آن را بر سرهایشان پاشید، در حالی که چنین می خواند: «یس * وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ» {یاسین * سوگند به قرآن حکمت آموز} تا به (این آیه) رسید «فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» {و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند} یکی گفت: منتظر چه هستید؟ گفتند: محمد. گفت: شکست خوردید و زیان دیدید (خاک بر سرتان باد) - قسم به خدا - از کنار شما رد شد و خاک را بر سر همه شما پاشید. گفتند: به خدا قسم ما او را ندیدیم. ابن عباس گفت: پس خدای عز و جل این آیه را نازل کرد «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ». - . امالی طوسی : 284 - 285 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْفَضْلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ صَفْوَانَ عَنْ مَحْفُوظِ بْنِ بَحْرٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ جَمِیلٍ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ حَکِیمِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ
ص: 54
مَرْضاتِ اللَّهِ (1) قَالَ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).
**[ترجمه]امالی طوسی: حکیم بن جُبیر از علی بن حسین علیهما السلام روایت کرده که در باره این فرموده خداوند عزّ و جلّ «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء
ص: 54
مَرْضَاتِ اللّه» - . بقره / 207 -
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} فرمود: در باره علی علیه السلام نازل شد هنگامی که در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شب را سپری کرد. - . امالی طوسی : 285 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ النَّحْوِیِّ عَنِ الْخَلِیلِ بْنِ أَسَدٍ (3) عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: کَانَ أَبُو عَمْرِو بْنُ الْعَلَاءِ إِذَا قَرَأَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ قَالَ کَرَّمَ اللَّهُ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ (4).
**[ترجمه]امالی طوسی: سعید بن اوس گوید: ابو عمرو بن علاء هرگاه آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} را قرائت میکرد، میگفت: خداوند علی علیه السلام را کرامت بخشید که این آیه در باره او نازل شد. - . امالی طوسی : 285 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ (5) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّبَّاحِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ عَوْفٍ الْأَعْرَابِیِّ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِی الْحَسَنِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: لَمَّا تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ وَ مَعَهُ أَبُو بَکْرٍ أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً أَنْ یَنَامَ عَلَی فِرَاشِهِ وَ یَتَغَشَّی بِبُرْدَتِهِ (6) فَبَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُوَطِّناً نَفْسَهُ عَلَی الْقَتْلِ وَ جَاءَتْ رِجَالُ قُرَیْشٍ مِنْ بُطُونِهَا یُرِیدُونَ قَتْلَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا أَرَادُوا أَنْ یَضَعُوا عَلَیْهِ أَسْیَافَهُمْ لَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ مُحَمَّدٌ فَقَالُوا أَیْقِظُوهُ لِیَجِدَ أَلَمَ الْقَتْلِ وَ یَرَی السُّیُوفَ تَأْخُذُهُ فَلَمَّا أَیْقَظُوهُ فَرَأَوْهُ عَلِیّاً تَرَکُوهُ وَ تَفَرَّقُوا فِی طَلَبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (7).
**[ترجمه]امالی طوسی: انس بن مالک روایت می کند که گفت: چون رسول الله صلی الله علیه و آله به همراه ابوبکر، به سوی آن غار رفت، به علی علیه السلام امر فرمود که در بستر او بخوابد و ردای او را بر روی خود بکشد. علی علیه السلام جان خود را در معرض کشته شدن قرار داد و در بستر رسول الله صلی الله علیه و آله خوابید. مردانی از قریش که هر کدام از نسب های مختلف بودند، تصمیم به قتل پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتند و چون خواستند که شمشیر را بر او فرود آورند، شکی نداشتند که آن مرد که در بستر خوابیده، محمد صلی الله علیه و آله است. پس به یکدیگر گفتند: بیدارش کنید تا درد کشته شدن را بچشد و این شمشیرها را که جانش را می گیرند با چشمان خود مشاهده کند. چون او را بیدار نمودند و پی بردند که علی علیه السلام در آن بستر خوابیده، او را رها کردند و در جستجوی رسول الله صلی الله علیه و آله هر کدام به سویی رفتند و خداوند، این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.} - . امالی طوسی : 285 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ مُحَمَّدِ
ص: 55
بْنِ عُبَیْدٍ (1) عَنْ أَبِی یَحْیَی التَّیْمِیِّ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِی ثَابِتٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُجَاهِدٍ قَالَ: فَخَرَتْ عَائِشَةُ بِأَبِیهَا وَ مَکَانِهِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِ (3) وَ أَیْنَ أَنْتَ مِنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حَیْثُ نَامَ فِی مَکَانِهِ وَ هُوَ یَرَی أَنَّهُ یُقْتَلُ فَسَکَتَتْ وَ لَمْ تُحِرْ جَوَاباً (4).
أَقُولُ سَیَأْتِی فِی بَابِ أَحْوَالِ إِبْلِیسَ عَنْ جَابِرٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: تَمَثَّلَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی أَرْبَعِ صُوَرٍ إِلَی أَنْ قَالَ تَصَوَّرَ یَوْمَ اجْتِمَاعِ قُرَیْشٍ فِی دَارِ النَّدْوَةِ فِی صُورَةِ شَیْخٍ مِنْ أَهْلِ نَجْدٍ فَأَشَارَ عَلَیْهِمْ فِی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِمَا أَشَارَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ.
**[ترجمه]امالی طوسی:
ص: 55
مجاهد گوید: عائشه بر پدرش و جایگاه او در همراهی رسول خدا در غاز فخر میورزید. عبدالله بن شداد بن هاد گفت: کجائی تو نسبت به علی بن ابی طاب آنسان که در مکان پیامبر خوابید و میدانست که کشته میشود؟ پس او ساکت شد و نتوانست جوابی بدهد. - . امالی طوسی : 285 -
میگویم: در باب احوال ابلیس روایتی از جابر انصاری میآید که گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ابلیس که لعنت خدا بر او بود در چهار صورت جلوهگر شد: تا این جا که فرمود - در هنگام گردهمایی قریشیان در دار الندوۀ به صورت شیخی از اهل نجد درآمده بود و در مشورت به آنان در باره پیامبر مطالبی گفت. و خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو (5) عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ النُّورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الْقُرَشِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: بَاتَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْلَةَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمُشْرِکِینَ عَلَی فِرَاشِهِ لِیُعَمِّیَ عَلَی قُرَیْشٍ وَ فِیهِ نَزَلَتْ هَذِهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ (6).
**[ترجمه]امالی طوسی: ابن عباس روایت می کند که گفت: علی علیه السلام در شبی که رسول الله صلی الله علیه و آله از دست مشرکان گریخت، در بستر ایشان خوابید تا قریش گمراه شوند و آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» در شأن علی علیه السلام نازل شده است. - . امالی طوسی : 158 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ
ص: 56
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْدَةَ بْنِ هُبَیْرَةَ عَنْ أُمِّهِ (1) أُمِّ هَانِئٍ بِنْتِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَتْ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِالْهِجْرَةِ وَ أَنَامَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِهِ (2) وَ سَجَّاهُ بِبُرْدٍ حَضْرَمِیٍّ ثُمَّ خَرَجَ فَإِذَا وُجُوهُ قُرَیْشٍ عَلَی بَابِهِ فَأَخَذَ حَفْنَةً مِنْ تُرَابٍ فَذَرَّهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ فَلَمْ یَشْعُرْ بِهِ أَحَدٌ مِنْهُمْ وَ دَخَلَ عَلَی بَیْتِی فَلَمَّا أَصْبَحَ أَقْبَلَ عَلَیَّ وَ قَالَ أَبْشِرِی یَا أُمَّ هَانِئٍ فَهَذَا جَبْرَئِیلُ یُخْبِرُنِی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَنْجَی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ عَدُوِّهِ قَالَتْ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ جَنَاحِ الصُّبْحِ إِلَی غَارِ ثَوْرٍ فَکَانَ فِیهِ ثَلَاثاً حَتَّی سَکَنَ عَنْهُ الطَّلَبُ ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَمَرَهُ بِأَمْرِهِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ (3).
**[ترجمه]امالی طوسی:
ص: 57
امّ هانیء دختر ابو طالب گوید: هنگامی که خداوند متعال پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم را به هجرت امر فرمود، و علی علیه السلام را در رختخوابش خوابانید و جامه حضرمی خود را بر او پوشانید. سپس بیرون رفت و دید که سرشناسان و بزرگان قریش بر در خانهاش ایستادهاند. پس دو مشت خاک برداشت و بر سر آنان ریخت و کسی از آنان متوجه او نشدند و آن حضرت وارد خانه من شد. بامدادان به نزد من آمد و فرمود: مژده بده امّ هانیء، جبرئیل به من خبر میدهد که خداوند عزّ و جلّ، علیّ علیه السلام را از دست دشمنش نجات داد. ام هانیء گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ابتدای صبح به سوی غار رهسپار شد، و در آن جا سه روز ماند تا این که مطمئن شد کسی او را دنبال نمیکند. سپس کسی را به سوی علی علیه السلام فرستاد و او را به امور خود و اداء امانت دستور داد. - . املی طوسی : 285 - 286 -
**[ترجمه]
لعل المراد بجناح الصبح أوله شبه أول امتداد ظهوره بالجناح المبسوط و فی القاموس جنوح اللیل إقباله و الجناح الید و العضد و الجانب و نفس الشی ء و من الدر نظم یعرض أو کل ما جعلته فی نظام و الکنف و الناحیة و الطائفة من الشی ء انتهی و ربما یناسب بعض تلک المعانی مع تکلف.
**[ترجمه]شاید مقصود از «جناح الصبح» ابتدای بامداد باشد. که آغاز امتداد آشکار شدن صبح را به بال گشوده شده تشبیه کرده است. و در قاموس آمده است: «جنوح اللیل» فرا رسیدن شب است. و «الجناح» به این معانی آمده است: دست، بازو، ناحیه و خود بال. و از مروارید: رشتهای است که تشکیل شود، یا هر مرواریدی است که به رشته درآوری، و به معنای گوشه و ناحیه و گروهی از چیزی است. پایان نقل قول. و چه بسا با تکلف، با آن معانی مناسبت داشته باشد.
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَمَّارٍ الثَّقَفِیُّ سَنَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ النَّوْفَلِیُّ سَنَةَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ حَمْزَةَ أَبُو مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی وَ خَالِی یَعْقُوبُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ (4) عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ رَبِیعَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیِّ (5) قَالَ حَدَّثَنِیهِ أَبُو عُبَیْدَةَ (6) بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بَیْنَ الْقَبْرِ وَ الرَّوْضَةِ عَنْ أَبِیهِ وَ
ص: 57
عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ جَمِیعاً عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ حَدَّثَنِیهِ سِنَانُ بْنُ أَبِی سِنَانٍ الدُّؤَلِیُّ وَ کَانَ مِمَّنْ وُلِدَ عَلَی عَهْدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَنِی سِنَانُ بْنُ أَبِی سِنَانٍ أَنَّ هِنْدَ بْنَ أَبِی هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ الْأُسَیْدِیَّ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِیهِ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ رَبِیبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّهِ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا زَوْجِ النَّبِیِّ وَ أُخْتِهِ لِأُمِّهِ فَاطِمَةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ وَ کَانَ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ هِنْدُ بْنُ أَبِی هَالَةَ وَ أَبُو رَافِعٍ وَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ جَمِیعاً یُحَدِّثُونَ عَنْ هِجْرَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْمَدِینَةِ وَ مَبِیتِهِ قَبْلَ ذَلِکَ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ وَ صَدْرُ هَذَا الْحَدِیثِ عَنْ هِنْدِ بْنِ أَبِی هَالَةَ وَ اقْتِصَاصُهُ عَنِ الثَّلَاثَةِ هِنْدٍ وَ عَمَّارٍ وَ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ دَخَلَ حَدِیثُ بَعْضِهِمْ فِی بَعْضٍ قَالُوا کَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّا یَمْنَعُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِعَمِّهِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَا یَخْلُصُ إِلَیْهِ امْرُؤٌ بِسُوءٍ مِنْ قَوْمِهِ مُدَّةَ حَیَاتِهِ (1) فَلَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ نَالَتْ قُرَیْشٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِغَیَّتِهَا وَ أَصَابَتْهُ بِعَظِیمٍ مِنَ الْأَذَی حَتَّی تَرَکَتْهُ لَقًی فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَأَسْرَعُ مَا وَجَدْنَا فَقْدُکَ یَا عَمِّ وَصَلَتْکَ رَحِمٌ وَ جُزِیتَ خَیْراً یَا عَمِّ ثُمَّ مَاتَتْ خَدِیجَةُ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ بِشَهْرٍ وَ اجْتَمَعَ بِذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُزْنَانِ حَتَّی عُرِفَ ذَلِکَ فِیهِ قَالَ هِنْدٌ ثُمَّ انْطَلَقَ ذَوُو الطَّوْلِ وَ الشَّرَفِ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی دَارِ النَّدْوَةِ لِیَرْتَئُوا (2) وَ یَأْتَمِرُوا فِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَسَرُّوا ذَلِکَ بَیْنَهُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ نَبْنِی لَهُ عَلَماً وَ نَتْرُکُ فُرَجاً نَسْتَوْدِعُهُ فِیهِ فَلَا یَخْلُصُ مِنَ الصُّبَاةِ (3) فِیهِ إِلَیْهِ أَحَدٌ وَ لَا نَزَالُ فِی رَفَقٍ مِنَ الْعَیْشِ حَتَّی یَتَضَیَّفَهُ رَیْبُ الْمَنُونِ (4) وَ صَاحِبُ
ص: 58
هَذِهِ الْمَشُورَةِ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ وَ أُمَیَّةُ وَ أُبَیٌّ ابْنَا خَلَفٍ فَقَالَ قَائِلٌ کَلَّا مَا هَذَا لَکُمْ بِرَأْیٍ وَ لَئِنْ صَنَعْتُمْ ذَلِکَ لَیَتَنَمَّرَنَّ لَهُ الْحَدِبُ الْحَمِیمُ (1) وَ الْمَوْلَی الْحَلِیفُ ثُمَّ لَیَأْتِیَنَّ الْمَوَاسِمَ وَ الْأَشْهُرَ الْحُرُمَ بِالْأَمْنِ فَلَیَنْتَزِعَنَّ مِنْ أُنْشُوطَتِکُمْ (2) قُولُوا قَوْلَکُمْ.
فَقَالَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ شَرِکَهُمَا أَبُو سُفْیَانَ قَالُوا فَإِنَّا نَرَی (3) أَنْ نُرْحِلَ بَعِیراً صَعْباً وَ نُوثِقَ مُحَمَّداً عَلَیْهِ کِتَافاً ثُمَّ نَقْطَعَ الْبَعِیرَ بِأَطْرَافِ الرِّمَاحِ (4) فَیُوشِکُ أَنْ یَقْطَعَهُ بَیْنَ الدَّکَادِکِ إِرْباً إِرْباً فَقَالَ صَاحِبُ رَأْیِهِمْ إِنَّکُمْ لَمْ تَصْنَعُوا بِقَوْلِکُمْ هَذَا شَیْئاً أَ رَأَیْتُمْ إِنْ خَلَصَ بِهِ الْبَعِیرُ سَالِماً إِلَی بَعْضِ الْأَفَارِیقِ فَأَخَذَ بِقُلُوبِهِمْ بِسِحْرِهِ وَ بَیَانِهِ وَ طَلَاقَةِ لِسَانِهِ فَصَبَأَ الْقَوْمُ إِلَیْهِ وَ اسْتَجَابَتِ الْقَبَائِلُ لَهُ قَبِیلَةً فَقَبِیلَةً فَلَیَسِیرَنَّ (5) حِینَئِذٍ إِلَیْکُمْ بِالْکَتَائِبِ وَ الْمَقَانِبِ فَلَتَهْلِکُنَّ کَمَا هَلَکَتْ أَیَادٌ وَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ.
قُولُوا قَوْلَکُمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَهْلٍ لَکِنْ أَرَی (6) لَکُمْ أَنْ تَعَمَّدُوا إِلَی قَبَائِلِکُمُ الْعَشَرَةِ فَتَنْتَدِبُوا مِنْ کُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْهَا رَجُلًا نَجْداً ثُمَّ تُسَلِّحُوهُ حُسَاماً عَضْباً وَ تَمَهَّدَ الْفِتْیَةُ (7) حَتَّی إِذَا غَسَقَ اللَّیْلُ وَ غَوَّرَ بَیَّتُوا (8) بِابْنِ أَبِی کَبْشَةَ بَیَاتاً فَیَذْهَبُ دَمُهُ فِی قَبَائِلِ قُرَیْشٍ جَمِیعاً فَلَا یَسْتَطِیعُ بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو الْمُطَّلِبِ مُنَاهَضَةَ قَبَائِلِ قُرَیْشٍ فِی صَاحِبِهِمْ فَیَرْضَوْنَ حِینَئِذٍ بِالْعَقْلِ مِنْهُمْ فَقَالَ صَاحِبُ رَأْیِهِمْ أَصَبْتَ یَا بَا الْحَکَمِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ هَذَا الرَّأْیُ فَلَا تَعْدِلُنَّ بِهِ رَأْیاً وَ أَوْکِئُوا فِی ذَلِکَ أَفْوَاهَکُمْ حَتَّی
ص: 59
یَسْتَتِبَّ أَمْرُکُمْ فَخَرَجَ الْقَوْمُ عِزِینَ وَ سَبَقَهُمْ بِالْوَحْیِ بِمَا کَانَ مِنْ کَیْدِهِمْ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَتَلَا هَذِهِ الْآیَةَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ فَلَمَّا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ بِأَمْرِ اللَّهِ فِی ذَلِکَ وَ وَحْیِهِ وَ مَا عَزَمَ لَهُ مِنَ الْهِجْرَةِ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ لِوَقْتِهِ فَقَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ الرُّوحَ هَبَطَ عَلَیَّ بِهَذِهِ الْآیَةِ آنِفاً یُخْبِرُنِی أَنَّ قُرَیْشاً اجْتَمَعَتْ عَلَی الْمَکْرِ بِی وَ قَتْلِی وَ إِنَّهُ أُوحِیَ إِلَیَّ عَنْ رَبِّی (1) عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْجُرَ دَارَ قَوْمِی وَ أَنْ أَنْطَلِقَ (2) إِلَی غَارِ ثَوْرٍ تَحْتَ لَیْلَتِی وَ أَنَّهُ أَمَرَنِی أَنْ آمُرَکَ بِالْمَبِیتِ عَلَی ضِجَاعِی أَوْ قَالَ مَضْجَعِی لِتُخْفِیَ بِمَبِیتِکَ عَلَیْهِ أَثَرِی (3) فَمَا أَنْتَ قَائِلٌ وَ صَانِعٌ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ وَ تَسْلَمَنَّ بِمَبِیتِی هُنَاکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ضَاحِکاً وَ أَهْوَی إِلَی الْأَرْضِ سَاجِداً شُکْراً لِمَا أَنْبَأَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ سَلَامَتِهِ فَکَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَوَّلَ مَنْ سَجَدَ لِلَّهِ شُکْراً وَ أَوَّلَ مَنْ وَضَعَ وَجْهَهُ عَلَی الْأَرْضِ بَعْدَ سَجْدَتِهِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ قَالَ لَهُ امْضِ لِمَا أُمِرْتَ (4) فِدَاکَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ سُوَیْدَاءُ قَلْبِی وَ مُرْنِی بِمَا شِئْتَ أَکُنْ فِیهِ کَمَسَرَّتِکَ (5) وَاقِعٌ مِنْهُ بِحَیْثُ مُرَادُکَ وَ إِنْ تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ وَ قَالَ وَ أَنْ أُلْقِیَ عَلَیْکَ شِبْهٌ مِنِّی أَوْ قَالَ شِبْهِی قَالَ إِنْ یَمْنَعْنِی نَعَمْ قَالَ فَارْقُدْ عَلَی فِرَاشِی وَ اشْتَمِلْ بِبُرْدِیَ الْحَضْرَمِیِّ ثُمَّ إِنِّی أُخْبِرُکَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَمْتَحِنُ أَوْلِیَاءَهُ عَلَی قَدْرِ إِیمَانِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ مِنْ دِینِهِ فَأَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیَاءُ (6) ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ (7) وَ قَدِ امْتَحَنَکَ یَا ابْنَ أُمِّ (8) وَ امْتَحَنَنِی فِیکَ بِمِثْلِ مَا امْتَحَنَ
ص: 60
بِهِ خَلِیلَهُ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الذَّبِیحَ إِسْمَاعِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَصَبْراً صَبْراً فَ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ثُمَّ ضَمَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی صَدْرِهِ وَ بَکَی إِلَیْهِ وَجْداً بِهِ وَ بَکَی عَلِیٌّ علیه السلام جَشَعاً لِفِرَاقِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَتْبَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرِ بْنَ أَبِی قُحَافَةَ وَ هِنْدَ بْنَ أَبِی هَالَةَ فَأَمَرَهُمَا أَنْ یَقْعُدَا لَهُ بِمَکَانٍ ذَکَرَهُ لَهُمَا مِنْ طَرِیقِهِ إِلَی الْغَارِ وَ لَبِثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَانِهِ مَعَ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یُوصِیهِ وَ یَأْمُرُهُ فِی ذَلِکَ بِالصَّبْرِ حَتَّی صَلَّی الْعِشَاءَیْنِ ثُمَّ خَرَجَ صلی الله علیه و آله فِی فَحْمَةِ الْعِشَاءِ (1) وَ الرَّصَدِ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ أَطَافُوا بِدَارِهِ یَنْتَظِرُونَ أَنْ یَنْتَصِفَ اللَّیْلُ وَ تَنَامَ الْأَعْیُنُ فَخَرَجَ وَ هُوَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (2) وَ کَانَ بِیَدِهِ قَبْضَةٌ مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهَا فِی رُءُوسِهِمْ (3) فَمَا شَعِرَ الْقَوْمُ بِهِ حَتَّی تَجَاوَزَهُمْ وَ مَضَی حَتَّی أَتَی إِلَی هِنْدٍ وَ أَبِی بَکْرٍ فَنَهَضَا مَعَهُ (4) حَتَّی وَصَلُوا إِلَی الْغَارِ ثُمَّ رَجَعَ هِنْدٌ إِلَی مَکَّةَ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو بَکْرٍ إِلَی الْغَارِ (5) فَلَمَّا خَلَقَ اللَّیْلُ وَ انْقَطَعَ الْأَثَرُ أَقْبَلَ الْقَوْمُ عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَذْفاً بِالْحِجَارَةِ وَ الْحُلُمِ (6) فَلَا یَشُکُّونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی إِذَا بَرَقَ الْفَجْرُ وَ أَشْفَقُوا أَنْ یَفْضَحَهُمُ الصُّبْحُ هَجَمُوا عَلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ دُورُ مَکَّةَ یَوْمَئِذٍ سَوَائِبَ لَا أَبْوَابَ لَهَا فَلَمَّا بَصُرَ بِهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَدِ انْتَضَوُا السُّیُوفَ وَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ بِهَا یَقْدُمُهُمْ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَثَبَ بِهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَخَتَلَهُ وَ هَمَزَ یَدَهُ فَجَعَلَ خَالِدٌ یَقْمُصُ قِمَاصَ
ص: 61
الْبَکْرِ وَ إِذَا لَهُ رُغَاءٌ فَابْذَعَرَّ الصُّبْحُ (1) وَ هُمْ فِی عَرْجِ الدَّارِ مِنْ خَلْفِهِ وَ شَدَّ عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِسَیْفِهِ یَعْنِی سَیْفَ خَالِدٍ فَأَجْفَلُوا أَمَامَهُ إِجْفَالَ النَّعَمِ إِلَی ظَاهِرِ الدَّارِ وَ تَبَصَّرُوهُ فَإِذَا (2) عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالُوا وَ إِنَّکَ لَعَلِیٌّ قَالَ أَنَا عَلِیٌّ قَالُوا فَإِنَّا لَمْ نُرِدْکَ فَمَا فَعَلَ صَاحِبُکَ قَالَ لَا عِلْمَ لِی بِهِ وَ قَدْ کَانَ عَلِمَ یَعْنِی عَلِیّاً أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ أَنْجَی نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله بِمَا کَانَ أَخْبَرَهُ مِنْ مُضِیِّهِ إِلَی الْغَارِ وَ اخْتِبَائِهِ فِیهِ فَأَذْکَتْ قُرَیْشٌ عَلَیْهِ الْعُیُونَ وَ رَکِبَتْ فِی طَلَبِهِ الصَّعْبَ وَ الذَّلُولَ وَ أُمْهِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی إِذَا أَعْتَمَ مِنَ اللَّیْلَةِ الْقَابِلَةِ انْطَلَقَ هُوَ وَ هِنْدُ بْنُ أَبِی هَالَةَ حَتَّی دَخَلَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هِنْداً أَنْ یَبْتَاعَ لَهُ وَ لِصَاحِبِهِ بَعِیرَیْنِ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ قَدْ کُنْتُ أَعْدَدْتُ لِی وَ لَکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ رَاحِلَتَیْنِ نَرْتَحِلُهُمَا إِلَی یَثْرِبَ فَقَالَ إِنِّی لَا آخُذُهُمَا وَ لَا أَحَدَهُمَا إِلَّا بِالثَّمَنِ قَالَ فَهِیَ لَکَ بِذَلِکَ فَأَمَرَ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَقْبَضَهُ الثَّمَنَ ثُمَّ وَصَّاهُ بِحِفْظِ ذِمَّتِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَدْعُو مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فِی الْجَاهِلِیَّةِ الْأَمِینَ وَ کَانَتْ تَسْتَوْدِعُهُ وَ تَسْتَحْفِظُهُ أَمْوَالَهَا وَ أَمْتِعَتَهَا وَ کَذَلِکَ مَنْ یَقْدَمُ مَکَّةَ مِنَ الْعَرَبِ فِی الْمَوْسِمِ وَ جَاءَتْهُ النُّبُوَّةُ وَ الرِّسَالَةِ وَ الْأَمْرُ کَذَلِکَ فَأَمَرَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یُقِیمَ صَارِخاً یَهْتِفُ بِالْأَبْطَحِ غُدْوَةً وَ عَشِیّاً مَنْ کَانَ (3) لَهُ قِبَلَ مُحَمَّدٍ أَمَانَةٌ أَوْ وَدِیعَةٌ فَلْیَأْتِ فَلْنُؤَدِّ إِلَیْهِ أَمَانَتَهُ قَالَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیْکَ یَا عَلِیُّ بِأَمْرٍ تَکْرَهُهُ حَتَّی تَقْدِمَ عَلَیَّ فَأَدِّ أَمَانَتِی عَلَی أَعْیُنِ النَّاسِ ظَاهِراً ثُمَّ إِنِّی مُسْتَخْلِفُکَ عَلَی فَاطِمَةَ ابْنَتِی وَ مُسْتَخْلِفٌ رَبِّی عَلَیْکُمَا وَ مُسْتَحْفِظُهُ فِیکُمَا فَأَمَرَهُ أَنْ یَبْتَاعَ رَوَاحِلَ لَهُ وَ لِلِفَوَاطِمِ وَ مَنْ أَزْمَعَ لِلْهِجْرَةِ مَعَهُ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ.
قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ فَقُلْتُ لِعُبَیْدِ اللَّهِ یَعْنِی ابْنَ أَبِی رَافِعٍ أَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجِدُ مَا یُنْفِقُهُ هَکَذَا فَقَالَ إِنِّی سَأَلْتُ أَبِی عَمَّا سَأَلْتَنِی وَ کَانَ یُحَدِّثُ لِی هَذَا الْحَدِیثَ (4)
ص: 62
فَقَالَ وَ أَیْنَ یَذْهَبُ بِکَ عَنْ مَالِ خَدِیجَةَ عَلَیْهَا السَّلَامُ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ مَا نَفَعَنِی مَالٌ قَطُّ مَا نَفَعَنِی (1) مَالُ خَدِیجَةَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَفُکُّ فِی مَالِهَا الْغَارِمَ وَ الْعَانِیَ وَ یَحْمِلُ الْکُلَّ وَ یُعْطِی فِی النَّائِبَةِ وَ یُرْفِدُ فُقَرَاءَ أَصْحَابِهِ إِذْ کَانَ بِمَکَّةَ وَ یَحْمِلُ مَنْ أَرَادَ مِنْهُمُ الْهِجْرَةَ وَ کَانَتْ قُرَیْشٌ إِذَا رَحَلَتْ عِیرُهَا فِی الرَّحْلَتَیْنِ یَعْنِی رَحْلَةَ الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ کَانَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الْعِیرِ لِخَدِیجَةَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ أَکْثَرَ قُرَیْشٍ مَالًا وَ کَانَ صلی الله علیه و آله یُنْفِقُ مِنْهُ مَا شَاءَ فِی حَیَاتِهَا ثُمَّ وَرِثَهَا هُوَ وَ وَلَدُهَا (2) قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یُوصِیهِ فَإِذَا أَبْرَمْتَ مَا أَمَرْتُکَ (3) مِنْ أَمْرٍ فَکُنْ عَلَی أُهْبَةِ (4) الْهِجْرَةِ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ سِرْ إِلَیَّ لِقُدُومِ کِتَابِی عَلَیْکَ وَ لَا تَلْبَثْ (5) وَ انْطَلَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِوَجْهٍ یَؤُمُّ الْمَدِینَةَ وَ کَانَ مُقَامُهُ فِی الْغَارِ ثَلَاثاً وَ مَبِیتُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْفِرَاشِ أَوَّلَ لَیْلَةٍ.
قَالَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی رَافِعٍ وَ قَدْ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَذْکُرُ (6) مَبِیتَهُ عَلَی الْفِرَاشِ وَ مُقَامَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ:
وَقَیْتُ بِنَفْسِی خَیْرَ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی*** وَ مَنْ طَافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ وَ بِالْحِجْرِ
مُحَمَّدٌ لَمَّا خَافَ أَنْ یَمْکُرُوا بِهِ***فَوَقَاهُ رَبِّی ذُو الْجَلَالِ مِنَ الْمَکْرِ
وَ بِتُّ أُرَاعِیهِمْ مَتَی یَنْشُرُونَنِی***وَ قَدْ وَطَّنْتُ نَفْسِی عَلَی الْقَتْلِ وَ الْأَسْرِ (7)
وَ بَاتَ رَسُولُ اللَّهِ فِی الْغَارِ آمِناً***هُنَاکَ وَ فِی حِفْظِ الْإِلَهِ وَ فِی سَتْرٍ
ص: 63
أَقَامَ ثَلَاثاً ثُمَّ زُمَّتْ قَلَائِصُ***قَلَائِصُ یَفْرِینَ الْحَصَی أَیْنَمَا تَفْرِی
وَ لَمَّا وَرَدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ نَزَلَ فِی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ بِقُبَاءَ فَأَرَادَهُ (1) أَبُو بَکْرٍ عَلَی دُخُولِهِ الْمَدِینَةَ وَ أَلَاصَهُ (2) فِی ذَلِکَ فَقَالَ فَمَا (3) أَنَا بِدَاخِلِهَا حَتَّی یَقْدَمَ ابْنُ أُمِّی وَ ابْنَتِی (4) عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ.
قَالا قَالَ أَبُو الْیَقْظَانِ فَحَدَّثَنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ مَعَهُ بِقُبَاءَ عَمَّا أَرَادَتْ قُرَیْشٌ مِنَ الْمَکْرِ بِهِ وَ مَبِیتِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی فِرَاشِهِ قَالَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ صَاحِبِهِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ وَ کِلَاهُمَا کَرِهَ (5) الْمَوْتَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِمَا عَبْدَایَ أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ وَلِیِّی عَلِیٍّ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّی فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ ثُمَّ ظَلَّ أَوْ قَالَ رَقَدَ عَلَی فِرَاشِهِ یَقِیهِ (6) بِمُهْجَتِهِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ فَجَلَسَ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَعَلَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یُبَاهِی بِکَ الْمَلَائِکَةَ قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ مَا کَانَ مِنْ مَبِیتِهِ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ قَالَ أَبُو عُبَیْدَةَ قَالَ أَبِی وَ ابْنُ أَبِی رَافِعٍ ثُمَّ کَتَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ کِتَاباً یَأْمُرُهُ فِیهِ بِالْمَسِیرِ إِلَیْهِ وَ قِلَّةِ التَّلَوُّمِ وَ کَانَ الرَّسُولُ إِلَیْهِ أَبَا وَاقِدٍ اللَّیْثِیَّ (7) فَلَمَّا أَتَاهُ کِتَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَهَیَّأَ لِلْخُرُوجِ وَ الْهِجْرَةِ
ص: 64
فَأَذِنَ مَنْ کَانَ مَعَهُ مِنْ ضُعَفَاءِ الْمُؤْمِنِینَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَتَسَلَّلُوا وَ یَتَخَفَّفُوا (1) إِذَا مَلَأَ اللَّیْلُ بَطْنَ کُلِّ وَادٍ إِلَی ذِی طُوًی (2) وَ خَرَجَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِفَاطِمَةَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أُمِّهِ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَسَدِ بْنِ هَاشِمٍ وَ فَاطِمَةَ بِنْتِ الزُّبَیْرِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَدْ قِیلَ هِیَ ضُبَاعَةُ وَ تَبِعَهُمْ أَیْمَنُ بْنُ أُمِّ أَیْمَنَ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَبُو وَاقِدٍ رَسُولُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَسُوقُ بِالرَّوَاحِلِ فَأَعْنَفَ بِهِمْ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ارْفُقْ بِالنِّسْوَةِ أَبَا وَاقِدٍ إِنَّهُنَّ مِنَ الضَّعَائِفِ قَالَ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُدْرِکَنَا الطَّالِبُ أَوْ قَالَ الطُّلَّبُ فَقَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ارْبَعْ عَلَیْکَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِی یَا عَلِیُّ إِنَّهُمْ لَنْ یَصِلُوا مِنَ الْآنَ إِلَیْکَ بِأَمْرٍ تَکْرَهُهُ ثُمَّ جَعَلَ یَعْنِی عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ یَسُوقُ بِهِنَّ سَوْقاً رَفِیقاً وَ هُوَ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ
لَیْسَ إِلَّا اللَّهَ فَارْفَعْ ظَنَّکَا***یَکْفِیکَ رَبُّ النَّاسِ مَا أَهَمَّکَا
وَ سَارَ فَلَمَّا شَارَفَ ضَجْنَانَ أَدْرَکَهُ الطُّلَّبُ سَبْعُ فَوَارِسَ مِنْ قُرَیْشٍ مُسْتَلْئِمِینَ (3) وَ ثَامِنُهُمْ مَوْلَی الْحَارِثِ بْنِ أُمَیَّةَ یُدْعَی جَنَاحاً فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی أَیْمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ وَ قَدْ تَرَاءَی الْقَوْمُ فَقَالَ لَهُمَا أَنِیخَا الْإِبِلَ وَ اعْقِلَاهَا وَ تَقَدَّمَ حَتَّی أَنْزَلَ النِّسْوَةَ وَ دَنَا الْقَوْمُ فَاسْتَقْبَلَهُمْ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُنْتَضِیاً سَیْفَهُ فَأَقْبَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا ظَنَنْتَ أَنَّکَ یَا غَدَّارُ نَاجٍ بِالنِّسْوَةِ ارْجِعْ لَا أَبَا لَکَ قَالَ فَإِنْ لَمْ أَفْعَلْ قَالُوا لَتُرْجَعُنَّ رَاغِماً أَوْ لَنَرْجِعَنَّ بِأَکْبَرِکَ سِعْراً (4) وَ أَهْوَنُ بِکَ مِنْ هَالِکٍ وَ دَنَا الْفَوَارِسُ مِنَ النِّسْوَةِ وَ الْمَطَایَا لِیَثُورُوهَا فَحَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَهَا فَأَهْوَی لَهُ جَنَاحٌ بِسَیْفِهِ فَرَاغَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ ضَرْبَتِهِ وَ تَخْتُلُهُ عَلِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَضَرَبَهُ عَلَی عَاتِقِهِ فَأَسْرَعَ السَّیْفُ مُضِیّاً فِیهِ حَتَّی مَسَّ کَاثِبَةَ فَرَسِهِ فَکَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَشُدُّ عَلَی قَدَمِهِ شَدَّ الْفَرَسِ أَوِ الْفَارِسِ عَلَی فَرَسِهِ فَشَدَّ عَلَیْهِمْ بِسَیْفِهِ وَ هُوَ یَقُولُ (5)
ص: 65
خَلُّوا سَبِیلَ الْجَاهِدِ الْمُجَاهِدِ*** آلَیْتُ (1) لَا أَعْبُدُ غَیْرَ الْوَاحِدِ
فَتَصَدَّعَ الْقَوْمُ عَنْهُ فَقَالُوا لَهُ أَغْنِ (2) عَنَّا نَفْسَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ قَالَ فَإِنِّی مُنْطَلِقٌ إِلَی ابْنِ عَمِّی رَسُولِ اللَّهِ بِیَثْرِبَ فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ أَفْرِیَ (3) لَحْمَهُ وَ أُهَرِیقَ دَمَهُ فَلْیَتَّبِعْنِی أَوْ فَلْیَدْنُ مِنِّی ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی صَاحِبَیْهِ أَیْمَنَ وَ أَبِی وَاقِدٍ فَقَالَ لَهُمَا أَطْلِقَا مَطَایَاکُمَا ثُمَّ سَارَ ظَاهِراً قَاهِراً حَتَّی نَزَلَ ضَجْنَانَ (4) فَتَلَوَّمَ (5) بِهَا قَدْرَ یَوْمِهِ وَ لَیْلَتِهِ وَ لَحِقَ بِهِ نَفَرٌ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِیهِمْ أُمُّ أَیْمَنَ مَوْلَاةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَصَلَّی لَیْلَتَهُ تِلْکَ هُوَ وَ الْفَوَاطِمُ أُمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أَسَدٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا وَ فَاطِمَةُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ الزُّبَیْرِ یُصَلُّونَ لِلَّهِ لَیْلَتَهُمْ وَ یَذْکُرُونَهُ قِیَاماً (6) وَ قُعُوداً وَ عَلَی جُنُوبِهِمْ فَلَنْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ فَصَلَّی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِهِمْ صَلَاةَ الْفَجْرِ ثُمَّ سَارَ لِوَجْهِهِ فَجَعَلَ وَ هُمْ یَصْنَعُونَ ذَلِکَ مَنْزِلًا بَعْدَ مَنْزِلٍ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَرْغَبُونَ إِلَیْهِ کَذَلِکَ حَتَّی قَدِمَ الْمَدِینَةَ (7) وَ قَدْ نَزَلَ الْوَحْیُ بِمَا کَانَ مِنْ شَأْنِهِمْ قَبْلَ قُدُومِهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا إِلَی قَوْلِهِ فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی (8) الذَّکَرُ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْأُنْثَی فَاطِمَةُ (9) عَلَیْهَا السَّلَامُ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ یَقُولُ عَلِیٌ
ص: 66
مِنْ فَاطِمَةَ أَوْ قَالَ الْفَوَاطِمِ وَ هُنَّ مِنْ عَلِیٍّ (1) فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ وَ تَلَا صلی الله علیه و آله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2) قَالَ وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ أَنْتَ أَوَّلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَوَّلُهُمْ هِجْرَةً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ آخِرُهُمْ عَهْداً بِرَسُولِهِ لَا یُحِبُّکَ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِلَّا مُؤْمِنٌ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ لَا یُبْغِضُکَ إِلَّا مُنَافِقٌ أَوْ کَافِرٌ. (3).
**[ترجمه]امالی طوسی:
ص: 57
ابو عبیده گفت: سنان بن ابو سنان دُؤَلی(که در عهد نبی به دنیا آمده) برایم نقل کرد که همانا هند بن ابو هند بن ابو هاله اسیدی، از پدرش هند بن ابو هاله پسر خوانده رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم که مادرش خدیجه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله، و خواهر مادریاش فاطمه علیها السلام است، این حدیث را روایت کردهاند. ابو عبیده گفت: این راویان سه نفر بودند: هند بن ابو هاله، ابو رافع و عمار بن یاسر. همگی در باره هجرت امیر مؤمنان علی ابن ابو طالب صلوات الله علیه به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله، به مدینه و خوابیدن او قبل از آن در رختخواب پیامبر، حدیث نقل می کردند. - گفت: و ابتدای این حدیث از هند ابن ابو هاله و روایت او از آن سه نفر، هند، و عمار و ابو رافع صادر شده و حدیث برخی از آنان در حدیث برخی دیگر درآمیخته است.- آنان گفتند: خدای عز و جل از پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم به وسیله عمویش ابوطالب حمایت می کرد. و در طول زندگیش هیچ آزاری از طرف قومش به او نرسید. هنگامی که ابوطالب درگذشت، قریش به هدف خود در باره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید. آنان آزار بسیاری به او می رساندند تا این که او را بر زمین انداختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: عمو! چه زود، جای تو و خویشاوندی تو را خالی یافته ایم، ای عمو! صله رحم کردی و پاداش آن را گرفتی. خدیجه نیز یک ماه پس از ابو طالب درگذشت. پس دو غم و اندوه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را فرا گرفت، چنان که اثر این غمها در او آشکار بود. هند گفت: سپس منتقدان و بزرگان قریش در دارالندوه جمع شدند تا به رایزنی بپردازند و علیه رسول خدا صلی الله علیه و آله، توطئه بچینند و این امر را مخفی نگهداشتند. برخی از آنان گفتند: برای او قلعه ای می سازیم و او را در برجی زندانی میکنیم و دیگر کسی از گروندگان به دین او نخواهد توانست به او دسترسی یابد. او همچنان در تنگنا می ماند تا این که طعم مرگ را بچشد.
ص: 58
صاحبان این پیشنهاد، عاص ابن وائل و امیه و اُبیّ دو فرزند خلف بودند. یکی از آنان گفت: خیر، این پیشنهاد درستی نیست و اگر این کار را انجام دهید، دوستانِ صمیمی او و هم پیمانان او به خشم خواهند آمد. سپس مراسم گرد هم آمدن قبایل و ماههای حرام در حالی فرا خواهد رسید که امنیت از دیار شما سلب خواهد شد. پس تصمیم خود را بگیرید.
عتبه و شیبه همراه با ابوسفیان گفتند: ما پیشنهاد می کنیم که محمد را بر شتری چموش سوار کنیم و در حالی که او را از شانه و دستها به غل و زنجیر بستهایم، آن شتر را با نوک نیزه ها هی کنیم تا او را در میان زمینهای شنی بکشاند و تکه تکه کند. یکی دیگر از رؤسایشان گفت: این نظر نیز کارساز نیست، چه این که ممکن است که شتر، او را به برخی از قبایل بادیه نشین دور افتاده برساند. پس با افسونگری و بیان و زبان چرب خویش بر دل آنان چیره می شود و این قوم به دین او می گرایند و قبایل یکی پس از دیگری به او می پیوندند و آن گاه با گردانها و گروههای جنگجو به طرف شما خواهد آمد، سپس به هلاکت می رسید، چنان که قبیله أیاد و کسانی که قبل از شما بودند، به هلاکت رسیدند.
پس تصمیم خویش را بگیرید. ابوجهل به او گفت: من پیشنهاد درستی برای شما دارم وآن این است که به قبایل دهگانه تان روی آورید و از هر قبیله یک مرد دلاور انتخاب کنید. سپس شمشیری را در اختیار آنان می گذارید و این جوانان را آماده می کنید و هنگامی که شب تاریک شود و به نیمه برسد، به ابن ابو کبشه (یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم) به طور ناگهانی حمله می کنند و خونش در تمامی قبایل قریش پخش خواهد شد و بنی هاشم و بنی مطلب نخواهد توانست با همه قبایل قریش در باره صاحبشان (یعنی محمد) به مقابله بپردازند و مجبور خواهند شد از ما دیه بخواهند و ما دو دیه به آنان خواهیم داد. رئیس آنان گفت: نظرت درست است ای ابو الحکم! سپس نزد آنان آمد و گفت: این همان نظر درست است و هیچ نظر دیگری ندهید و دهانهایتان
ص: 59
را ببندید تا این که امر شما استوار گردد. سپس آن قوم تک تک بیرون آمدند، اما جبرئیل توطئه آنان را به وسیله وحی فاش کرده بود. و این آیه را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، خواند: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ»
هنگامی که جبرئیل وحی خدا و دستور او مبنی بر هجرت را به وی رساند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، علی علیه السلام را صدا کرد و به او گفت: ای علی! همانا روح الامین کمی پیش این آیه را بر من نازل کرد و به من خبر داد که قریش تصمیم گرفتهاند بر علیه من توطئه بچینند و مرا بکشند. از جانب پروردگارم عز و جل به من وحی شد که دیار این قوم را ترک کنم و در تاریکی شب به طرف غار ثور راه بیفتم و به من دستور داد که از تو بخواهم در رختخوابم (ضجاعی) - یا گفت: مَضجعی - بخوابی تا آنان رد مرا گم کنند. حال چه می گویی و چه میکنی؟ حضرت علی علیه السلام گفت: آیا با خوابیدن من در آن جا تو در امان خواهی بود، ای پیامبر خدا؟ فرمود: بلی. پس علی صلوات الله علیه تبسم کرد و به نشانه تشکر از خدا بر زمین افتاد، زیرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر سلامتی خویش را به او دادند. علی صلوات الله علیه نخستین کسی بود که به نشانه شکر برای خدا سجده کرد و نخستین کسی است که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، صورتش را بعد از سجده بر زمین نهاد. هنگامی که سرش را بالا آورد، به رسول خدا گفت: برو و دستور خداوند را انجام ده. گوش و چشم و سویدای قلبم فدای تو! هر چه می خواهی دستورم ده و همان چیزی را که می خواهی انجام می دهم و توفیق و رستگاریم فقط به کمک خدا است. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: هر چند که شِبهی [مشکلی] از جانب من در تو افتد - یا فرمود شبیه من - . حضرت علی فرمودند: «البته» - که معنای آن بلی است - . حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: پس در رختخوابم بخواب و خود را با عبای حضرمیّ من بپوشان. من به تو خبر می دهم ای علی، که خدای عز و جل اولیای خویش را به اندازه ایمان و مراقبتشان در دینشان مورد آزمایش قرار می دهد. پس بلا و آزمایش پیامبران از دیگر مردم شدیدتر است. خود پیامبران بر حسب مقامشان، مورد آزمایش قرار می گیرند و خدا، ای پسر مادرم، تو را مورد آزمایش قرار داده است و مرا به تو آزموده است.
ص: 60
چنان که خلیل وی ابراهیم را به ذبیح خدا اسماعیل آزمود. پس باید صبر پیشه خود سازیم، صبر؛ و همانا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله، او را در آغوش گرفت و سخت گریست و علی علیه السلام به خاطر ناراحتی از دوری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گریست. رسول خدا صلی الله علیه و آله، ابو بکر بن ابی قُحافه و هند ابن ابو هاله را پیشاپیش فرستاد و به آنان دستور داد، در جایی در راه غار که قبلاً به آنان گفته بود، در انتظار وی بنشینند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با علی علیه السلام ماند و به او وصیت می کرد و به او دستور می داد که صبر را پیشه خود سازد، تا این که نماز مغرب و عشا را به جا آورد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، در تاریکی میان نماز مغرب و عشا بیرون آمد، در حالی که دیده بانان قریش خانه اش را در محاصره گرفته و در انتظار فرا رسیدن نیمه شب و خوابیدن چشمها بودند. پس حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد در حالی که این آیه را می خواند: «وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 -
{و (ما) فراروی آنها سدی و پشت سرشان سدی نهاده و پرده ای بر (چشمان) آنان فرو گسترده ایم؛ در نتیجه نمی توانند ببینند} و مشتی از خاک به دستش بود و آن را بر سر ایشان پرتاب کرد. قوم متوجه او نشدند تا این که آنان را پشت سر گذاشت و به راه افتاد و به هند و ابوبکر رسید و آنان را با خود همراه کرد تا این که به غار رسیدند. سپس هند به مکه بازگشت تا آن چه را رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او دستور داده بود، انجام دهد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابوبکر وارد غار شدند. هنگامی که شب ظلمانی شد و پرده هایش را انداخت و ردشان ناپدید شد، قریشیان آمدند و شروع به پرتاب سنگ به سوی علی صلوات الله علیه کردند در حالی که شک نداشتند که او همان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و هنگامی که فجر طلوع کرد و ترسیدند که صبح آنان را رسوا کند، به علی صلوات الله علیه حمله کردند. خانه های مکه در آن زمان بدون حفاظ بود و در نداشت. هنگامی که علی علیه السلام دید که آنان شمشیر به دست به سوی او میآیند و خالد بن ولید بن مغیره پیشاپیش آنان هستند،
ص: 61
از جا پرید و او را فریب داد و دستش را به شدت پیچاند. خالد از شدت درد، مانند شتر جوان شروع به پیچیدن به دور خود کرد. او سخت وحشت کرده بود و فریاد می زد، در حالی که بقیه آنان پشت در بودند. علی علیه السلام با شمشیر او - یعنی شمشیر خالد - حمله کرد. آنان در برابرش مانند به لرزش در آمدن حیوانات خانگی و فرار آنها به پشت خانه، به لرزش درآمدند. چون به دقت به او نگاه کردند، متوجه شدند که او علی علیه السلام است، گفتند: تو علی هستی! فرمود: من علی هستم. گفتند ما با تو کاری نداریم. رفیقت کجاست؟ فرمود: خبری از او ندارم. در حالی که می دانست - یعنی علی علیه السلام - که خدای عز و جل، پیامبرش را صلی الله علیه و آله، نجات داده است. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به وی خبر داده بود که به غار می رود و در آن پنهان می شود. پس قریشیان جاسوسانی گماردند و برای یافتن او بر شترانی چموش و رام سوار شدند (یعنی به هر راهی متوسل شدند). هنگامی که شب بعد فرا رسید، او (علی علیه السلام) و هند بن ابو هاله به راه افتادند تا این که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به غار آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به هند دستور داد برای او و رفیقش دو شتر بخرد. ابوبکر گفت: من برای خود و تو ای رسول خدا، دو شتر برای سفر به یثرب آماده کردهام. فرمودند: حتی یکی از آنها را بدون پرداخت بهای آن نمی گیرم. گفت: پس بهای آن را بده تا برای تو باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی علیه السلام دستور داد تا بهای شتران را به او بپردازد، سپس به او سفارش کرد تا امانتهایی را که به گردن او است، ادا کند. قریشیان، محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در جاهلیت، امین می خواندند و اموال و کالاهایشان را به او می سپاردند و عربهایی که در مراسم (حج) به مکه می آمدند نیز چنین میکردند. در زمان نبوت و رسالت خدا نیز چنین بود. پس به علی علیه السلام دستور داد که یک نفر منادی در هنگام صبح و شام بر ابطح بگمارد و چنین ندا دهد: هان! هر که امانت یا ودیعه ای نزد محمد دارد، بیاید تا امانتش را به او برگردانیم. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای علی! آنان اکنون نمی توانند به تو آسیب برسانند تا این که نزد من بیایی و به من ملحق شوی. پس امانتهایم را در برابر چشمان مردم و آشکارا ادا کن. مسئولیت دخترم فاطمه را نیز با تو است و شما دو نفر را به خدا می سپارم. و به او دستور داد که شترانی برای او و فواطم (فاطمهها) و کسانی از بنی هاشم که عزم هجرت به سوی او را دارند، بخرد.
ابو عبیده گفت: به عبیدالله - ابن ابو رافع - گفتم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله می توانست این همه هزینه را بپردازد؟ گفت: من نیز همین سئوال را از پدرم پرسیدم و او این حدیث را نقل کرد
ص: 62
و گفت: مگر اموال خدیجه علیه السلام از یادت رفته است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: هیچ مالی مانند مال خدیجه برای من فایده نداشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مال او حق بدهکاران را می داد و به همه کمک می کرد و در هنگام مصیبت، با آن مال به دیگران یاری میرساند. در هنگام اقامت در مکه نیز به یاران نیازمندش کمک می کرد و هزینه هجرت کسانی را که مایل به هجرت بودند، می پرداخت. هرگاه کاروانهای قریش برای دو سفر زمستانی و تابستانی خود بیرون می آمدند، قسمتی از کاروانها از آن خدیجه بود. خدیجه ثروتمندترین فرد قریش بود و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر مقداری که می خواست، در هنگام حیات خدیجه از آن مال انفاق می کرد. پس از مرگش، ثروت او را پیامبر و فرزندانش به ارث بردند. - گفت:- رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی علیه السلام چنین سفارش کرد: هرگاه این ماموریت را به انجام رساندی، برای هجرت به سوی خدا و رسولش آماده باش. در انتظار نامه من باش و پس از آن دیگر در مکه نمان. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی مدینه به راه افتاد و مدت اقامت او در غار سه روز بود. خوابیدن علی صلوات الله علیه در بستر، در شب نخست بود.
عبیدالله ابن ابو رافع گفت: علی ابن ابو طالب علیه السلام در وصف خوابیدنش بر بستر پیامبر صلی الله علیه و آله، و اقامت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدت سه روز در غار، چنین سروده است:
من جان خویش به کف نهادم و از بهترین کسی که بر روی سنگریزه ها گام گذاشت و بهترین کسی که دور بیت العتیق و حجرالاسود طواف کرد، محافظت کردم.
مقصود، محمد است، آن گاه که ترسید دسیسه آنان علیه او کارگر شود؛ پس پروردگار دارای شکوه و عظمت من، او را از آن توطئه نجات بخشید.
شب را به صبح رساندم در این انتظار که آنان اسیرم کنند و خویشتن را برای قتل و اسارت آماده کردم.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شب را با امنیت و آرامش در غار سپری کرد؛ او در آن جا در پناه پروردگار و زیر چتر حمایت او بود.
ص: 63
سه روز ماند و آن گاه شتران جوان، بار سفر بسته و آهنگ رفتن کردند؛ شتران چابکی که هر جا بشتابند، سنگریزه ها را زیر پای خویش، خرد می کنند.
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد مدینه شد، نزد بنی عمرو بن عوف در قُباء فرود آمد. ابوبکر خواست تا حضرت وارد مدینه شود و بر این کار پافشاری کرد، ولی ایشان فرمودند: تا پسر عمویم و دخترم از راه نرسند، وارد آن جا نخواهم شد (یعنی علی و فاطمه علیهما السلام.) - گفت - ابو یقظان گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای من (هنگامی که در قبا با او بودیم)، ماجرای قریش و توطئه آنان علیه او و خوابیدن علی علیه السلام در رختخوابش را بازگو کرد و فرمودند: خدای عز و جل به جبرئیل و میکائیل علیهما السلام وحی کرد که: من پیمان برادری را بین شما بستم و عُمرِ یکی از شما را از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یکی از شما برادرش را ترجیح می دهد؟ و هر دوی آنان از مرگ کراهت داشتند. پس خدا به آنان چنین وحی کرد: بندگان من! چرا مانند ولیّ من علی علیه السلام نیستید؟ من پیمان برادری را میان او و پیامبرم محمد صلی الله علیه و آله و سلم بستم. پس زندگی او را بر خود ترجیح داد و در بستر او ماند - یا گفت: خوابید - تا با جانش از او محافظت کند. همه شما به زمین فرود آیید و او را از دشمنانش حفظ کنید. پس جبرئیل فرود آمد و بالای سرش نشست و میکاییل در کنار پاهایش بود. جبرئیل می گفت: خوشا به حالتان، چه کسی مانند شماست - ای پسر ابو طالب! - قسم به خدای عز و جل، فرشتگان به تو افتخار می کنند. - گفت:- خدای عز و جل در باره علی علیه السلام و خوابیدن او در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را نازل کرد: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است}.
ابو عبیده گفت: پدرم و ابن ابو رافع گفتند: سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به علی ابن ابی طالب علیه السلام نامه ای نوشت و در آن به وی دستور داد که بدون تأخیر و انتظار نزد او بیاید. فرستاده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابو واقد لیثی بود. هنگامی که نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله، به او رسید، برای بیرون آمدن و هجرت آماده شد
ص: 64
و به کسانی از مؤمنان مستضعفی که همراه وی بودند نیز دستورِ پیامبر را ابلاغ کرد و به آنان دستور داد که به طور مخفیانه بیرون بیایند و عجله کنند. هنگامی که شب، درون هر درّه ای را تا ذی طوی فرا گرفت. علی علیه السلام، فاطمه سلام الله علیها دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مادرش فاطمه بنت اسد فرزند هاشم، و فاطمه دختر زبیر فرزند عبد المطلب را با خود همراه کرد. گفته شد که: این زن، ضُباعه بوده است. أَیْمَن بْن أُمِّ أَیْمَن غلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابو واقد، فرستاده رسول خدا نیز به دنبال آنان به راه افتادند. او شترها را تند میراند و با آنان (مسافران) با خشونت رفتار میکرد. علی علیه السلام فرمودند: - ای ابو واقد! - با زنان، مهربان باش؛ چرا که آنان ضعیف اند. گفت: من می ترسم که جویندگان به ما برسند. علی علیه السلام فرمودند: صبر کن و عجله نکن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من فرمودند: ای علی! آنان نمی توانند به تو آسیبی برسانند. و خود افسار شتران را در دست گرفت و به آرامی آنان را میبرد و با خود این شعر را زمزمه میکرد:
کسی نیست جز خدا؛ پس به او گمان نیک داشته باشید و پروردگار آدمیان، آن چه را که تو را محزون ساخته است، کفایت می کند.
هنگامی به کوه ضجنان رسید، تعقیب کنندگان به او رسیدند و تعداد آنان هفت سوار کار از قریش بود که همگی نقاب بر صورت داشتند و هشتمین آنان غلام حارث بن امیه بود که جَناح نام داشت. علی علیه السلام که آن گروه را از دور مشاهده کردند، نزد ایمن و ابو واقد آمدند و به آن دو فرمود: شتران را فرود آورید و آن ها را ببندید و جلو آمد و زنان را پیاده کرد. سواران نزدیک شدند. علی علیه السلام در حالی که شمشیرش را بیرون کشیده بود به مصاف آنان رفت. آنان به طرف او هجوم آوردند و گفتند : ای - مکار - آیا گمان برده ای که تو با زنان نجات خواهی یافت، ای بی پدر، برگرد. فرمود: و اگر این کار را نکنم؟ گفتند: تو را مجبور می کنیم و یا با پر موترین قسمتهای بدنت (یعنی سرت) برخواهیم گشت و مرگ برای تو آسانتر است. آن سوار کاران به زنان و شتران نزدیک شدند تا شتران را رم دهند. علی علیه السلام جلوی آنان را گرفت و یکی از آنان شمشیرش را بر آن حضرت فرود آورد. حضرت خود را کنار کشید و ضربه شمشیر به او اصابت نکرد و سپس بر او نیرنگی زد و شمشیرش را بر شانه اش فرود آورد. شمشیر در بدنش فرو رفت و به اسب رسید و علی علیه السلام مانند اسبی که روی پاهای خویش بایستد یا مانند سوار کاری بر روی اسب با شمشیرش به آنان حمله ور میشد، در حالی که این شعر را می سرود:
ص: 65
راه مرا که جاهد و مجاهدم باز کنید. من با خود عهد کردهام که کسی را غیر از خدای یکتا نپرستم.
آن گروه در برابر او تار و مار شدند و به او گفتند: ای فرزند ابو طالب! به ما کاری نداشته باش. فرمود: همانا من به سوی پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله در یثرب خواهم رفت، هر کس که می خواهد گوشتش را تکه تکه کنم یا خونش را بریزم، به دنبال من بیاید یا به من نزدیک شود. سپس نزد همسفرانش ایمن و ابو واقد آمد و به آنان گفت: شترانتان را حرکت دهید و سپس پیروزمندانه به راه افتاد تا در ضجنان فرود آمد و در آن جا یک شبانه روز ماندند و گروهی از مؤمنان مستضعف به وی پیوستند. در میان آنان ام ایمن، کنیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز بود. در آن شب با فواطم نماز گزارد: مادرش فاطمه دختر اسد، فاطمه دختر رسول الله صلی علیه و آله و سلم و فاطمه دختر زبیر. آنان در حالت ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان، به یاد خدا بودند و با ذکر او سپری کردند و تا طلوع بامداد در این حالت بودند و سپس نماز صبح را گزاردند و به راه افتادند. این کاروان کوچک در تمام طول راه ذکر میگفتند و با خضوع و خشوع، خداوند را عبادت میکردند تا به مدینه رسیدند، در حالی که فرشته وحی قبل از رسیدن آنان در حالت آنان چنین نازل کرده بود: «الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَیَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً» [همانان که خدا را (در همه احوال) ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند و در آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند (که) پروردگارا این ها را بیهوده نیافریده ای] تا آن جا که: «فاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لاَ أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنکُم مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی» منظور از ذَکَر، علی علیه السلام و مراد از أُنثی، فاطمه سلام الله علیها است «بَعْضُکُم مِّن بَعْضٍ» [از یکدیگرید] می گوید: علی
ص: 66
از فاطمه سلام الله علیها است - یا گفت: فواطم - و آنان از علی علیه السلام هستند «فَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَأُوذُواْ فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُواْ وَقُتِلُواْ لأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّن عِندِ اللّهِ وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ» - . آل عمران / 191 - 195 -
{پس کسانی که هجرت کرده و از خانه های خود رانده شده و در راه من آزار دیده و جنگیده و کشته شده اند، بدیهایشان را از آنان می زدایم و آنان را در باغهایی که از زیر (درختان) آن نهرها روان است، درمی آورم. (این) پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو نزد خداست} و پیامبر این آیه را خواندند «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا نسبت به (این) بندگان مهربان است}. و به او فرمودند: ای علی! تو در میان امت، نخستین کسی هستی که به خدا و رسولش ایمان آورد و نخستین کسی که به خاطر خدا و رسولش هجرت کرد و آخرین کسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را قبل از رحلتش دیدار خواهد کرد - و قسم به آن که جانم در دست او است - کسی جز مؤمنی که خدا قلبش را برای ایمان آزموده است، تو را دوست ندارد و کسی جز منافق یا کافر با تو دشمنی نمی کند. - . امالی طوسی : 295 - 301 -
**[ترجمه]
اللَّقَی الْمُلْقَی عَلَی الْأَرْضِ وَ قِیلَ أَصْلُ اللَّقَی أَنَّهُمْ کَانُوا إِذَا طَافُوا خَلَعُوا ثِیَابَهُمْ وَ قَالُوا لَا نَطُوفُ فِی ثِیَابٍ عَصَیْنَا اللَّهَ فِیهَا فَیُلْقُونَهَا عَنْهُمْ وَ یُسَمُّونَ ذَلِکَ الثَّوْبَ لَقًی فَإِذَا قَضَوْا نُسُکَهُمْ لَمْ یَأْخُذُوهَا وَ تَرَکُوهَا بِحَالِهَا مُلْقَاةً وَ الرَّفَقُ بِالتَّحْرِیکِ الْکُدُورَةِ وَ یُقَالُ تَضَیَّفْتُهُ أَیْ نَزَلْتُ بِهِ وَ تَنَمَّرَ تَمَدَّدَ فِی الصَّوْتِ عِنْدَ الْوَعِیدِ وَ تَشَبَّهَ بِالنَّمِرِ وَ لَهُ تَنَکَّرَ وَ تَغَیَّرَ وَ أَوْعَدَهُ وَ حَدِبَ بِالْکَسْرِ تَعَطَّفَ وَ الْأُنْشُوطَةُ کَأُنْبُوبَةُ عُقْدَةٌ یَسْهُلُ انْحِلَالُهَا کَعُقَدِ التِّکَّةِ وَ کَتَفَ فُلَاناً شَدَّ یَدَیْهِ إِلَی خَلْفِهِ بِالْکِتَافِ وَ هُوَ حَبْلٌ یُشَدُّ بِهِ وَ الدَّکَادِکُ جَمْعُ الدَّکْدَاکِ وَ هُوَ أَرْضٌ فِیهَا غِلَظٌ وَ مِنَ الرَّمْلِ مَا تَکَبَّسَ أَوْ مَا الْتَبَدَ مِنْهُ بِالْأَرْضِ وَ الْإِرْبُ بِالْکَسْرِ الْعُضْوُ وَ الْأَفَارِیقُ جَمْعُ أَفْرَاقٍ وَ هُوَ جَمْعُ فِرَقٍ وَ هُوَ جَمْعُ فِرْقَةٍ وَ الطَّلَاوَةُ مُثَلَّثَةً الْحُسْنُ وَ الْبَهْجَةُ وَ الْقَبُولُ وَ الْمَقَانِبُ جَمْعُ الْمِقْنَبِ بِالْکَسْرِ وَ هُوَ جَمَاعَةُ الْخَیْلِ وَ الْفُرْسَانِ وَ النَّجْدُ بِالْفَتْحِ وَ کَکَتِفِ الشُّجَاعُ الْمَاضِی فِیمَا یَعْجِزُ عَنْهُ غَیْرُهُ وَ الْعَضْبُ الْقَطْعُ وَ التَّغْوِیرُ وَ التَّغَوُّرُ الدُّخُولُ فِی الشَّیْ ءِ وَ نَاهَضَهُ قَاوَمَهُ وَ تَنَاهَضُوا فِی الْحَرْبِ یَنْهَضُ کُلٌّ إِلَی صَاحِبِهِ وَ الْعَقْلُ الدِّیَةُ وَ یُقَالُ أَوْکَی عَلَی سَقَائِهِ إِذَا شَدَّهُ بِالْوَکَاءِ وَ هُوَ مَا یُشَدُّ بِهِ رَأْسُ الْقِرْبَةِ وَ اسْتَتَبَّ الْأَمْرُ تَهَیَّأَ وَ اسْتَقَامَ وَ الْعِزَةُ الْفِرْقَةُ مِنَ النَّاسِ وَ الْجَمْعُ عِزُونَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ
ص: 67
عِزِینَ (1) وَ سُوَیْدَاءُ الْقَلْبِ حَبَّتُهُ وَ الْجَشَعُ أَشَدُّ الْحِرْصِ وَ الرَّصَدُ بِالتَّحْرِیکِ الْقَوْمُ یَرْصُدُونَ وَ یَرْقُبُونَ.
قَوْلُهُ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّیْلُ أَیْ مَضَی کَثِیرٌ مِنْهُ کَمَا أَنَّ الثَّوْبَ یَخْلُقُ بِمُضِیِّ الزَّمَانِ عَلَیْهِ قَوْلُهُ وَ الْحُلُمُ قَالَ الْفِیرُوزَآبَادِیُّ الْحَلَمَةُ شَجَرَةُ السَّعْدَانِ و نَبَاتٌ آخَرُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالْخَاءِ الْمُعْجَمَةِ قَالَ هُوَ مَرْبِضُ الضَّبْیَةِ أَوْ کُنَاسُهَا قَوْلُهُ سَوَائِبُ تَسْیِیبُ الدَّوَابِّ إِرْسَالُهَا تَذْهَبُ وَ تَجِی ءُ کَیْفَ شَاءَتْ اسْتُعِیرَ هُنَا لِعَدَمِ الْمَنْعِ مِنَ الدَّارِ وَ کَوْنِهَا بِلَا بَابٍ وَ نَضَا السَّیْفَ وَ انْتَضَاهُ سَلَّهُ مِنْ غِمْدِهِ قَوْلُهُ خَتَلَهُ بِالتَّاءِ أَیْ خَدَعَهُ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالْبَاءِ الْمُوَحَّدَةِ أَیْ حَبَسَهُ وَ مَنَعَهُ وَ الْهَمْزُ الْغَمْزُ وَ الضَّغْطُ وَ النَّخْسُ وَ الدَّفْعُ وَ الضَّرْبُ وَ الْعَضُّ وَ الْکَسْرُ وَ الْقَمْصُ الضَّرْبُ بِالرِّجْلِ وَ الْبُکْرُ بِالضَّمِّ وَ الْفَتْحِ وَلَدُ النَّاقَةِ أَوِ الْفَتِیُّ مِنْهَا وَ یُقَالُ رَغَا الْبَعِیرُ یَرْغُو رُغَاءً إِذَا ضَجَّ وَ ابْذَعَرَّ (2) تَفَرَّقَ قَوْلُهُ فِی عَرْجِ الدَّارِ أَیْ مُنْعَطَفِهَا أَوْ مَصْعَدِهَا وَ سُلَّمِهَا وَ أَجْفَلَ الْقَوْمُ هَرَبُوا مُسْرِعِینَ وَ یُقَالُ أَذْکَیْتُ عَلَیْهِ الْعُیُونَ إِذَا أَرْسَلْتَ عَلَیْهِ الطَّلَائِعَ قَوْلُهُ أَعْتَمَ أَیْ دَخَلَ فِی الْعَتَمَةِ وَ أَزْمَعَ عَلَی الْأَمْرِ ثَبَتَ عَلَیْهِ عَزْمُهُ وَ الْعَانِی الْأَسِیرُ وَ الْکَلُّ الْعِیَالُ وَ الثِّقْلُ وَ النَّائِبَةُ الْمُصِیبَةُ وَ النَّازِلَةُ وَ مَا یَقَعُ عَلَی الْقَوْمِ مِنَ الدِّیَاتِ وَ غَیْرِهَا وَ الْقَلَائِصُ جَمْعُ الْقَلُوصِ وَ هِیَ النَّاقَةُ الشَّابَّةُ وَ فَرَی الْأَرْضَ سَارَهَا وَ قَطَعَهَا وَ فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَیْهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ بَیْتٌ آخَرُ:
أَرَدْتُ بِهِ نَصْرَ الْإِلَهِ تَبَتُّلًا*** وَ أَضْمَرْتُهُ حَتَّی أُوَسَّدَ فِی قَبْرِی
(3) وَ قَالَ الْجَوْهَرِیُّ یُقَالُ أَلَاصَهُ عَلَی کَذَا أَیْ أَدَارَهُ عَلَی الشَّیْ ءِ الَّذِی یَرُومُهُ مِنْهُ انْتَهَی.
أَقُولُ إِنَّمَا قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ابْنُ أُمِّی (4) لِأَنَّ فَاطِمَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا کَانَتْ
ص: 68
مُرَبِّیَةً لَهُ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ یُلَقِّبُهَا بِالْأُمِّ وَ لِذَا
قَالَ صلی الله علیه و آله حِینَ قَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَاتَتْ أُمِّی بَلْ وَ اللَّهِ أُمِّی.
وَ التَّلَوُّمُ الِانْتِظَارُ وَ التَّمَکُّثُ قَوْلُهُ أَنْ یَتَسَلَّلُوا أَیْ یَذْهَبُوا خُفْیَةً وَ یَتَخَفَّفُوا أَیْ لَا یَحْمِلُوا مَعَهُمْ شَیْئاً یَثْقُلُ عَلَیْهِمْ وَ رَبَعَ کَمَنَعَ وَقَفَ وَ تَحَبَّسَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُمْ ارْبَعْ عَلَیْکَ أَوْ عَلَی نَفْسِکَ أَوْ عَلَی ظَلْعِکَ قَوْلُهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْسَ إِلَّا اللَّهَ أَقُولُ فِی الدِّیوَانِ.
لَا شَیْ ءَ إِلَّا اللَّهُ فَارْفَعْ هَمَّکَا
(1) وَ اسْتَلْأَمَ الرَّجُلُ أَیْ لَبِسَ اللَّأْمَةَ وَ هِیَ الدِّرْعُ وَ الرَّوْغُ الْحِیدُ وَ الْمَیْلُ قَوْلُهُ وَ تَخْتُلُهُ لَعَلَّ الْمُرَادُ هُنَا أَنَّهُ أَخَذَ السَّیْفَ مِنْ یَدِهِ وَ الْکَاثِبَةُ مِنَ الْفَرَسِ مُقَدَّمُ الْمَنْسَجِ حَیْثُ تَقَعُ عَلَیْهِ یَدُ الْفَارِسِ.
**[ترجمه]«اللّقی» یعنی بر زمین افتاده. و گفته شده: اصل «اللقی» این است که آنان هرگاه طواف میکردند لباسهایشان را در میآوردند و میگفتند: در لباسهایی که در آن خداوند را معصیت کردیم، طواف نمیکنیم و آن را در آورده و دور میانداختند. و این لباس را «لقّی» مینامیدند و چون مناسکشان را انجام میدادند آن لباس را برنمیگرفتند و به همان حالتی که بر زمین افتاده بود رها میکردند. «الرَفَق» با حرکت حروف به معنای کدورت است. و گفته میشود: «تَضَیَّفْتُهُ» یعنی به عنوان مهمان بر او وارد شدم. «تنمّر» یعنی صدای خود را در هنگام تهدید کشانید و شبیه پلنگ شد. و بر او خشم گرفت و متغیر شد، و او را تهدید کرد. «حَدِبَ» با کسره یعنی: مهربانی و عطوفت کرد. «الْأُنْشُوطَةُ» بر وزن انبوبۀ گرهای است که به آسانی باز شود مانند گره بند شلوار. «کتف فلاناً» یعنی دستش را با ریسمان از پشت بست. و «الکتاف» ریسمانی است که با چیزی را ببندند.«الدّکادک» جمع «الدکداک» به معنای زمین زبر و خشن است. و نیز شنی است که جمع شود یا به زمین بچسبد. «الارب» با کسره به معنای عضو است. «الافاریق» جمع افراق و آن جمع فِرَق و آن جمع فرقۀ است. «الطلاوۀ» به معنای نیکویی و زیبائی و پسندیدگی است. و «المقانب» جمع المقنب با کسره به معنای گروه اسبان و سوارکاران است. و «النجد» با فتحه است. «ککتف» شخص دلاوری است که به کارهای میپردازد که دیگران از انجام آن عاجزند. «العضب» یعنی بریدن. «التغویر» و «التغوّر» وارد شدن در چیزی است. «ناهضه» یعنی در برابرش مقاومت کرد. «تناهضوا فی الحرب» یعنی برای جنگ در برابر هم برخاستند. «العقل» به معنای دیه است. و گفته میشود: «أوکی علی سقائه» هرگاه او را با وکاء ببندد و «الوکاء» چیزی است که با آن سر مُشک را میبندند. «استتبّ الامر» یعنی کار آماده و استوار شد. «العزۀ» گروهی از مردم است. و جمع آن «عزون» و از همین کلمه سخن خداوند متعال است که میفرماید: «عن الیمین و عن الشمال
ص: 67
عزین» - . معارج / 38 - و «سویداء القلب» به معنای مرکز و دانه دل است. «الجشع»
یعنی بسیار حریص. و «الرَصد» با حرکت حروف آن، مردمانی هستند که رصد و مراقبت میکنند.
سخن او: «فلّما خلق اللیل» یعنی هنگامی که قسمت بیشتر شب سپری شد. همانگونه که لباس با گذشت زمان کهنه میشود. سخن او: «و الحلم» فیروزآبادی گوید: «الحلمۀ» درخت سعدان و گیاه دیگر است. و در برخی نسخهها با خاء ذکر شده. گوید: آن، آغل آهو یا لانه آهو است. «سوائب» از تسییب الداوب است، یعنی رها کردن چهارپا که هر طور میخواهد برود و بیاید. در این جا برای ممانعت نکردن از خانه، بدونِ در بودن آن استعاره آورده شده است. «نضا السیف و انتضاه» یعنی شمشیر را از غلاف بیرون آورد. «ختله» با تاء یعنی او را فریب داد. و در برخی نسخهها با باء آمده است، یعنی: او را محبوس و منع کرد. «الهمز» به این معنای آمده است: با گوشه چشم اشاره کردن، فشار، سُک زدن، راندن، زدن، و گاز گرفتن، شکستن. «القمص» با پا زدن. «البکر» با ضمه و فتحه: نوزاد شتر است، یا شتر جوان است. گفته میشود: «رغا البعیر یرغوا رغاء» هرگاه فریاد کشید. «ابذعرّ» یعنی: متفرق شدند. سخن او: «فی عرج الدار» یعنی در گوشه منزل یا پلههای آن. «اجفل القوم» یعنی شتابان گریختند. و گفته میشود: «أذکیتُ علیه العیون» هرگاه پیشقراولان را به سویش بفرستی. سخن او: «اعتمَ» یعنی وارد تاریکی شد. «أزمع علی الامر» یعنی عزمش را بر آن کار جزم نمود. «العانی» یعنی اسیر. «الکَلّ» یعنی فقر و سنگینی. «النائبۀ» یعنی بلا و پیشامد و دیهها و چیزهای دیگری که بر مردم واجب میشود. «القلائص» جمع القَلُوص و آن شتر جوان است. «فری الارض» بر زمین راه رفت و آن را پیمود. و در دیوان منسوب به آن حضرت بیت دیگری آمده است:
به این کار نصرت خدای تعالی را از روی اخلاص و انقطاع به او اراده کردم و این در خاطر من ثابت است تا وقتی که در قبر بخوابم.
جوهری گوید: «الاصه علی کذا» یعنی او را بر چیزی که میخواست بدست آورد، چرخانید. پایان نقل قول.
میگویم: به علی علیه السلام فرمود: ابن امّی، زیرا فاطمه رضی الله عنها،
ص: 68
مربّی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود و پیامبر او را با امّ (مادر) خطاب قرار میداد و از این جهت هنگامی که امیر المؤمنین علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مادرم مُرد، پیامبر فرمود: بله به خدا سوگند مادرم بود.
«التلوُّمُ» یعنی انتظار و درنگ کردن. سخن او: «أن یتسلَّلوا» یعنی در خفا بروند. «یتخفّفوا» یعنی چیزی با خود حمل نکنند که برایشان سنگین باشد و از سرعتشان بکاهد. «ربَعَ» بر وزن منع، یعنی: ایستاد و از آن دور شد. و از همین کلمه گویند: «اربَع علیک» یا «علَی نفسک» یا «علی ظلعک». فرموده آن حضرت: «لیس الا الله» میگویم: در دیوان آمده است:
در دستگاه آفرینش هیچ چیزی جز خدا نیست، پس باید همّت خود را بالا ببری.
«استلأَم الرجل» یعنی: اللأمۀ پوشید. و «اللأمۀ» به معنای زره است. «الروغ» کجی و انحراف. سخن او: «و تختلّه» شاید مقصود در این جا این باشد که شمشیر را از دستش گرفت. «الکاثبۀ» جلو سر دو کتف اسب، جایی که دست سوارکار قرار میگیرد.
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام أَقَامَ صلی الله علیه و آله بَعْدَ الْبِعْثَةِ بِمَکَّةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً ثُمَّ هَاجَرَ مِنْهَا إِلَی الْمَدِینَةِ بَعْدَ أَنِ اسْتَتَرَ فِی الْغَارِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ الْحَادِی عَشَرَ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ بَقِیَ بِهَا عَشْرَ سِنِینَ (2).
**[ترجمه]قصص الانبیاء: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از بعثت سیزده سال در مکّه اقامت داشت سپس از آن جا به مدینه هجرت فرمود، پس از آنکه سه روز در غار ماند و در روز دوشنبه یازدهم ماه ربیع الاول وارد مدینه شد و ده سال در آن جا ماندگار شد. - . قصص الانبیاء : مخطوط -
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ أَذِنَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ فِی الْهِجْرَةِ وَ قَالَ اخْرُجْ عَنْ مَکَّةَ یَا مُحَمَّدُ فَلَیْسَ لَکَ بِهَا نَاصِرٌ بَعْدَ أَبِی طَالِبٍ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) وَ أَقْبَلَ رَاعٍ لِبَعْضِ قُرَیْشٍ یُقَالُ لَهُ ابْنُ أُرَیْقِطٍ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ أُرَیْقِطٍ آتَمِنُکَ عَلَی دَمِی فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ أَحْرِسُکَ وَ أَحْفَظُکَ وَ لَا أَدُلُّ عَلَیْکَ فَأَیْنَ تُرِیدُ یَا مُحَمَّدُ قَالَ یَثْرِبَ قَالَ لَأَسْلِکَنَّ بِکَ مَسْلَکاً لَا یَهْتَدِی فِیهَا أَحَدٌ (4) فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتِ عَلِیّاً وَ بَشِّرْهُ بِأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَذِنَ لِی فِی الْهِجْرَةِ فَهَیِّئْ لِی زَاداً وَ رَاحِلَةً وَ قَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ ائْتِ
ص: 69
أَسْمَاءَ ابْنَتِی وَ قُلْ لَهَا تُهَیِّئُ لِی زَاداً وَ رَاحِلَتَیْنِ وَ أَعْلِمْ عَامِرَ بْنَ فُهَیْرَةَ أَمْرَنَا وَ کَانَ مِنْ مَوَالِی أَبِی بَکْرٍ وَ کَانَ قَدْ أَسْلَمَ وَ قُلْ لَهُ ائْتِنَا بِالزَّادِ وَ الرَّاحِلَتَیْنِ فَجَاءَ ابْنُ أُرَیْقِطٍ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَبَعَثَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِزَادٍ وَ رَاحِلَةٍ وَ بَعَثَ ابْنُ فَهِیرَةَ بِزَادٍ وَ رَاحِلَتَیْنِ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْغَارِ وَ أَخَذَ بِهِ ابْنُ أُرَیْقِطٍ عَلَی طَرِیقِ نَخْلَةَ بَیْنَ الْجِبَالِ فَلَمْ یَرْجِعُوا إِلَی الطَّرِیقِ إِلَّا بِقُدَیْدٍ فَنَزَلُوا عَلَی أُمِّ مَعْبَدٍ هُنَاکَ وَ قَدْ مَرَّ حَدِیثُ شَاةِ أُمِّ مَعْبَدٍ وَ الْمُعْجِزَةُ الَّتِی ظَهَرَتْ فِیهَا فِی أَبْوَابِ الْمُعْجِزَاتِ وَ کَذَا حَدِیثُ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْمُدْلِجِیِّ وَ رُسُوخِ قَوَائِمِ فَرَسِهِ فِی الْأَرْضِ وَ غَیْرِهِمَا مِنَ الْمُعْجِزَاتِ فَرَجَعَ عَنْهُ سُرَاقَةُ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ وَافَتْهُ قُرَیْشٌ فَقَالُوا یَا سُرَاقَةُ هَلْ لَکَ عِلْمٌ بِمُحَمَّدٍ فَقَالَ بَلَغَنِی أَنَّهُ خَرَجَ عَنْکُمْ وَ قَدْ نَفَضْتُ (1) هَذِهِ النَّاحِیَةَ لَکُمْ وَ لَمْ أَرَ أَحَداً وَ لَا أَثَراً فَارْجِعُوا فَقَدْ کَفَیْتُکُمْ مَا هَاهُنَا وَ قَدْ کَانَتِ الْأَنْصَارُ بَلَغَهُمْ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَیْهِمْ وَ کَانُوا یَتَوَقَّعُونَ قُدُومَهُ إِلَی أَنْ وَافَی مَسْجِدَ قُبَاءَ وَ نَزَلَ فَخَرَجَ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ یَسْتَبْشِرُونَ بِقُدُومِهِ (2).
إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی الْبَابِ الْآتِی.
**[ترجمه]اعلام الوری، قصص الانبیاء: حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله سه روز در غار ثور توقف کردند، بعد از آن خداوند وی را اذن داد تا هجرت کند و فرمود یا محمد! اکنون از مکه بیرون شوید زیرا که در این شهر بعد از ابو طالب یاوری ندارید، پیامبر از غار بیرون شد و دید چوپان یکی از افراد قریش به نام «ابن اُرَیقِط» به طرف او می آید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله چوپان را به طرف خود خواند و فرمود: ای پسر اریقط! تو را بر جان خود امین میگیرم آیا در این امانت خیانت نخواهی کرد؟ عرض کرد: من از تو نگهداری و حراست خواهم کرد، و مشرکین را که در جستجوی تو هستند رهنمائی نمیکنم، اینک بفرمائید کجا میخواهید بروید؟ فرمود: قصد کرده ام به یثرب بروم گفت: اکنون راهی را به شما نشان خواهم داد که هیچ کس نتواند شما را پیدا کند. حضرت رسول فرمود: اکنون نزد علی بن ابی طالب بروید و به او مژده دهید که خداوند به من اذن مهاجرت داده و برای من زاد و راحله ای بفرستد، ابو بکر نیز گفت نزد
ص: 69
دخترم اسماء بروید و بگوئید برای من زاد و راحله بفرستد و جریان کار ما را به عامر بن فهیرة نیز اطلاع بده- عامر بن فهیره از غلامان ابو بکر بود که مسلمان شده بود- ابن اریقط آمد و سفارش حضرت رسول را به امیر المؤمنین رسانید، و پیام ابو بکر را هم به اسماء و عامر بن فهیره ابلاغ کرد و برای آنها زاد و راحله فرستادند. حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از غار بیرون شدند و به طرف مدینه حرکت کردند، ابن اریقط پیامبر را از طریق نخلستان های منطقه کوهستان حرکت داد، و آنها همواره بیراهه میرفتند تا در «قُدَید» به راه معمولی رسیدند و در کنار خیمه اُمّ معبد نازل شدند، در این هنگام سراقة بن مالک بن جُعشُم به حضرت رسول رسید و جریان گوسفند امّ معبد و معجزهای که درباره او آشکار گردد، در باب معجزات گذشت. موقعی که سراقه برگشت در بین راه جماعتی از کفار قریش را دید، گفتند: یا سراقه! آیا از محمد اطلاعی داری؟ گفت: به من خبر دادند که وی از نزد شما بیرون گردیده، و من هر چه در این ناحیه جستجو کرده ام اثری از وی ندیده ام، اینک شما هم برگردید من کار شما را سبک کرده ام و این منطقه را در نظر گرفته ام. در این هنگام خبر خروج حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله از مکه به انصار در مدینه رسیده بود، و آنان هر آن در انتظار مقدم مبارک آن حضرت بودند، تا این که پیامبر به مسجد قبا رسید. پس مردم از زن و مرد و کودک از منازل بیرون شدند و برای آمدن حضرت رسول خوشوقت گردیدند. تا پایان مبحثی که در باب بعدی میآید. - . اعلام الوری : 41 - 42 ، قصص الانبیاء : مخطوط -
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْمُسَاوِرِ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْغَارَ طَلَبَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ خَشِیَ أَنْ یَغْتَالَهُ الْمُشْرِکُونَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی حِرَاءَ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی ثَبِیرٍ فَبَصُرَ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا لَکَ یَا عَلِیُّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی خَشِیتُ أَنْ یَغْتَالَکَ الْمُشْرِکُونَ فَطَلَبْتُکَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَاوِلْنِی یَدَکَ یَا عَلِیُّ فَزَحَفَ الْجَبَلُ حَتَّی خَطَا بِرِجْلِهِ إِلَی الْجَبَلِ الْآخَرِ ثُمَّ رَجَعَ الْجَبَلُ إِلَی قَرَارِهِ (3).
ص: 70
ختص، الإختصاص إبراهیم بن محمد مثله (1)
**[ترجمه]بصائر الدرجات: ابو جارود مُنذر بن جارود از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به درون غار رفت، علی ابن ابی طالب علیه السلام به دنبال او رفت و ترسید مشرکان او را بکشند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حراء و علی علیه السلام در ثَبیر بود. وقتی که پیامبر که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، او را دید، به او فرمود: تو را چه شده است، ای علی؟ گفت: پدر و مادرم فدایت شوند، ترسیدم مشرکان تو را بکشند، و به دنبال تو افتادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دستت را به من بده ای علی! پس کوه به لرزش درآمد تا این که به کوه دیگر رسید. و سپس کوه به جای قبلی اش برگشت. - . بصائر الدرجات : 120 -
ص: 70
اختصاص: ابراهیم بن محمد همین حدیث را روایت کرده است. - . اختصاص : 324 -
**[ترجمه]
زحف إلیه کمنع مشی قدما و فی بعض النسخ بالراء المهملة و الجیم (2) أی تحرک.
**[ترجمه]«زحف الیه» بر وزن منع: یعنی پیاده به راه افتاد. و در برخی نسخهها با راء و جیم «رجف» آمده است، یعنی حرکت کرد.
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات ابْنُ عِیسَی وَ ابْنُ أَبِی الْخَطَّابِ مَعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْکُنَاسِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْغَارِ وَ مَعَهُ أَبُو الْفَصِیلِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِنِّی لَأَنْظُرُ الْآنَ إِلَی جَعْفَرٍ وَ أَصْحَابِهِ السَّاعَةَ تَعُومُ بِهِمْ سَفِینَتُهُمْ فِی الْبَحْرِ إِنِّی لَأَنْظُرُ إِلَی رَهْطٍ مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ مُحْتَبِینَ بِأَفْنِیَتِهِمْ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْفَصِیلِ أَ تَرَاهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ السَّاعَةَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَرِنِیهِمْ قَالَ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَنَظَرَ فَرَآهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتَهُمْ قَالَ نَعَمْ وَ أَسَرَّ فِی نَفْسِهِ أَنَّهُ سَاحِرٌ (3).
**[ترجمه]بصائر الدرجات: کُناسی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به همراه ابو الفَصیل در غار بود. رسول خدا فرمود: من هم اکنون به جعفر و یارانش نگاه میکنم که کشتی، آنان را در دریا شناور کرد است و انصار را میبینم که در مجالس خود در حیاط خانههایشان نشستهاند. ابو الفَصیل به او گفت: آیا اکنون آنان را میبینی؟ فرمود: آری. گفت: آنان را به من نشان بده. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست بر چشمان او کشید و فرمود: نگاه کن. او نگاه کرد و آنان را دید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آیا آنان را دیدی؟ گفت: آری، و با خود گفت که او ساحر است. - . بصائر الدرجات : 125 -
**[ترجمه]
أبو الفصیل أبو بکر و کان یکنی به فی زمانه أیضا لأن الفصیل ولد الناقة و البکر الفتی من الإبل و العوم السباحة و سیر السفینة.
**[ترجمه]ابو فصیل یعنی أبو بکر و در زمان خودش هم به این لقب مشهور بود چرا که فصیل بچه شتر است و بکر شتر جوان. العوم یعنی شنا و حرکت کشتی
**[ترجمه]
یر، بصائر الدرجات مُوسَی بْنُ عُمَرَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ جُعِلْتُ فِدَاکَ سَمَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَکَیْفَ قَالَ حِینَ کَانَ مَعَهُ فِی الْغَارِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَرَی سَفِینَةَ جَعْفَرِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ضَالَّةً قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنَّکَ لَتَرَاهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَتَقْدِرُ أَنْ تُرِیَنِیهَا قَالَ ادْنُ مِنِّی قَالَ فَدَنَا مِنْهُ فَمَسَحَ عَلَی عَیْنَیْهِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ فَنَظَرَ أَبُو بَکْرٍ فَرَأَی السَّفِینَةَ وَ هِیَ تَضْطَرِبُ فِی الْبَحْرِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی قُصُورِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ الْآنَ صَدَّقْتُ أَنَّکَ سَاحِرٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ الصِّدِّیقُ أَنْتَ (4).
ص: 71
**[ترجمه]بصائر الدرجات: خالد بن نجیح گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: فدایت گردم، آیا پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ابو بکر را «صدیق» نامیده است؟ فرمود: آری! پرسید: چطور؟ فرمود: آن گاه که همراه او در غار بود حضرت فرمود: من کشتی جعفر بن ابی طالب را می بینم که در دریا راه را گم کرده و مضطرب است. ابو بکر گفت: یا رسول اللَّه، تو آن را می بینی؟ فرمود: آری. گفت: می توانی آن را به من نشان دهی؟ فرمود: نزدیک من بیا. امام صادق علیه السّلام فرمود: ابو بکر نزد آن حضرت آمد و حضرت دست بر چشمان او کشید و فرمود نگاه کن. ابو بکر نگاه کرد و کشتی را دید که در دریا مضطرب است. سپس خانه های اهل مدینه را دید، پیش خود گفت: الان تصدیق می کنم که تو ساحری!! حضرت فرمود: تو صدِّیق هستی! - . بصائر الدرجات : 125 -
ص: 71
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ مَشْهُورٌ وَ هُوَ أَنَّهُ فِی تَوَجُّهِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ أَوَی إِلَی غَارٍ بِقُرْبِ مَکَّةَ یَعْتَوِرُهُ النُّزَّالُ وَ یَأْوِی إِلَیْهِ الرِّعَاءُ (1) قَلَّمَا یَخْلُو مِنْ جَمَاعَةٍ نَازِلِینَ یَسْتَرِیحُونَ بِهِ فَأَقَامَ صلی الله علیه و آله بِهِ ثَلَاثاً لَا یَطُورُهُ بَشَرٌ وَ خَرَجَ الْقَوْمُ فِی أَثَرِهِ فَصَدَّهُمُ اللَّهُ عَنْهُ بِأَنْ بَعَثَ عَنْکَبُوتاً فَنَسَجَتْ عَلَیْهِ فَآیَسَهُمْ مِنَ الطَّلَبِ فِیهِ وَ انْصَرَفُوا وَ هُوَ نَصْبُ أَعْیُنِهِمْ.
**[ترجمه]خرائج و الجرائح: این معجزه مشهور است که پیامبر از مکّه به طرف مدینه خارج شد و به غاری در نزدیکی مکّه پناهنده شد. همیشه مسافران در آن جا فرود میآمدند و چوپانها به این غار می آمدند و کمتر پیش میآمد که از گروهی خالی باشد که در آن فرود آمده و در آن جا به اسراحت میپرداختند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سه روز در آن جا ماند و احدی به سراغ آن غار نرفت. و قریش آن حضرت را تعقیب کردند؛ امّا خداوند متعال به وسیله تار عنکبوتی، جلو آنها را گرفت و آنان نومید و دست خالی برگشتند در حالی که پیامبر در مقابل چشم آنها بود.
**[ترجمه]
قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام و الله لا أطور به ما سمر سمیر:أی لا أقربه أبدا.
**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث علی علیه السلام آمده است: «و الله لا اطور به ما سمر سمیر» یعنی هرگز بدان اقرار نمیکنم.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ اجْتَمَعُوا وَ فِیهِمْ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ أَبُو جَهْلٍ وَ أُمَیَّةُ بْنُ أَبِی خَلَفٍ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ زَعَمَ مُحَمَّدٌ أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمُونِی (2) کُنْتُمْ مُلُوکاً فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَامَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَدْ ضَرَبَ اللَّهُ عَلَی أَبْصَارِهِمْ فَقَبَضَ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَذَرَّهَا عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَرَأَ یس حَتَّی بَلَغَ الْعُشْرَ مِنْهَا ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ هَذَا یَزْعُمُ أَنِّی أَقُولُ إِنْ خَالَفْتُمُونِی فَإِنَّ لِی فِیکُمْ رِیحاً (3) وَ صَدَقَ وَ أَنَا أَقُولُ ذَلِکَ ثُمَّ انْصَرَفَ فَقَامُوا یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ وَ لَمْ یَشْعُرُوا بِهِ وَ لَا کَانُوا رَأَوْهُ.
**[ترجمه]خرائج: روایت شده که گروهی از قریش گرد آمدند که از جمله آنان عُتبَۀ، شَیبۀ، ابو جهل و اُمیّۀ بن ابی خلَف بودند. ابو جهل گفت: محمد گمان کرده اگر شما از او تبعیت کنید، به پادشاهی میرسید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی آنان بیرون آمد و بر بالای سرشان ایستاد و خداوند بر چشمان آنان زد و پیامبر مشتی خاک برداشت و بر سرشان ریخت و سوره یس را قرائت فرموده تا این که به آیه دهم از این سوره رسید. سپس فرمود: این ابو جهل میپندارد که من میگویم: اگر با من مخالفت کنید، توسط من کشته خواهید شد. و راست گفته است و من همین را میگویم. سپس بازگشت. آنان برخاستند و خاک را از سرشان میتکاندند و متوجه پیامبر نشدند و آن حضرت را ندیده بودند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح مِنْ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی خَرَجَ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ کَانَتْ قُرَیْشٌ اخْتَارَتْ مِنْ کُلِّ بَطْنٍ مِنْهُمْ رَجُلًا لِیَقْتُلُوا مُحَمَّداً فَاخْتَارَتْ خَمْسَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ خَمْسَةَ عَشَرَ بَطْناً کَانَ فِیهِمْ أَبُو لَهَبٍ مِنْ بَطْنِ بَنِی هَاشِمٍ لِیَتَفَرَّقَ دَمُهُ فِی بُطُونِ قُرَیْشٍ فَلَا یُمْکِنَ بَنِی هَاشِمٍ أَنْ یَأْخُذُوا بَطْناً وَاحِداً
ص: 72
فَیَرْضَوْنَ عِنْدَ ذَلِکَ بِالدِّیَةِ فَیُعْطَوْنَ عَشْرَ دِیَاتٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ لَا یَخْرُجُ اللَّیْلَةَ أَحَدٌ مِنْ دَارِهِ (1) فَلَمَّا نَامَ الرَّسُولُ قَصَدُوا جَمِیعاً إِلَی بَابِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ لَهُمْ أَبُو لَهَبٍ یَا قَوْمِ إِنَّ فِی هَذِهِ الدَّارِ نِسَاءَ بَنِی هَاشِمٍ وَ بَنَاتِهِمْ وَ لَا نَأْمَنُ أَنْ تَقَعَ یَدٌ خَاطِئَةٌ إِذَا وَقَعَتِ الصَّیْحَةُ عَلَیْهِنَّ فَیَبْقَی ذَلِکَ عَلَیْنَا مَسَبَّةً وَ عَاراً إِلَی آخِرِ الدَّهْرِ فِی الْعَرَبِ وَ لَکِنِ اقْعُدُوا بِنَا جَمِیعاً عَلَی الْبَابِ نَحْرِسُ مُحَمَّداً فِی مَرْقَدِهِ (2) فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبْنَا إِلَی الدَّارِ فَضَرَبْنَاهُ ضَرْبَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ وَ خَرَجْنَا فَإِلَی أَنْ تَجْتَمِعَ النَّاسُ (3) وَ قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ فَیَزُولُ عَنَّا الْعَارُ عِنْدَ ذَلِکَ فَقَعَدُوا بِالْبَابِ یَحْرُسُونَهُ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَدَعَانِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ قُرَیْشاً دَبَّرَتْ کَیْتَ وَ کَیْتَ (4) فِی قَتْلِی فَنَمْ عَلَی فِرَاشِی حَتَّی أَخْرُجَ أَنَا مِنْ مَکَّةَ فَقَدْ أَمَرَنِیَ اللَّهُ بِذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ السَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ فَنِمْتُ عَلَی فِرَاشِهِ وَ فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ الْبَابَ وَ خَرَجَ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ جَمِیعاً جُلُوسٌ یَنْتَظِرُونَ الْفَجْرَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ (5) وَ مَضَی وَ هُمْ لَا یَرَوْنَهُ فَرَأَی أَبَا بَکْرٍ قَدْ خَرَجَ فِی اللَّیْلِ یَتَجَسَّسُ مِنْ خَبَرِهِ وَ قَدْ کَانَ وَقَفَ عَلَی تَدْبِیرِ قُرَیْشٍ مِنْ جِهَتِهِمْ فَأَخْرَجَهُ مَعَهُ إِلَی الْغَارِ فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ تَوَاثَبُوا إِلَی الدَّارِ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنِّی مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَوَثَبْتُ فِی وُجُوهِهِمْ وَ صِحْتُ بِهِمْ فَقَالُوا عَلِیٌّ قُلْتُ نَعَمْ قَالُوا وَ أَیْنَ مُحَمَّدٌ قُلْتُ خَرَجَ مِنْ بَلَدِکُمْ قَالُوا إِلَی أَیْنَ خَرَجَ قُلْتُ اللَّهُ أَعْلَمُ فَتَرَکُونِی وَ خَرَجُوا فَاسْتَقْبَلَهُمْ أَبُو کُرْزٍ الْخُزَاعِیُّ وَ کَانَ عَالِماً بِقَصَصِ الْآثَارِ فَقَالُوا یَا أَبَا کُرْزِ الْیَوْمَ نُحِبُّ أَنْ تُسَاعِدَنَا فِی قَصَصِ أَثَرِ مُحَمَّدٍ فَقَدْ خَرَجَ
ص: 73
عَنِ الْبَلَدِ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الدَّارِ فَنَظَرَ إِلَی أَثَرِ رِجْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ هَذِهِ أَثَرُ قَدَمِ مُحَمَّدٍ وَ هِیَ وَ اللَّهِ أُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ مَضَی بِهِ عَلَی أَثَرِهِ حَتَّی إِذَا صَارَ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی لَقِیَهُ فِیهِ أَبُو بَکْرٍ قَالَ هُنَا قَدْ صَارَ مَعَ مُحَمَّدٍ آخَرُ وَ هَذِهِ قَدَمُهُ إِمَّا أَنْ تَکُونَ قَدَمَ أَبِی قُحَافَةَ أَوْ قَدَمَ ابْنِهِ فَمَضَی عَلَی ذَلِکَ إِلَی الْغَارِ فَانْقَطَعَ عَنْهُ الْأَثَرُ وَ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ قَبْجَةً (1) فَبَاضَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ بَعَثَ اللَّهُ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ عَلَی بَابِ الْغَارِ فَقَالَ مَا جَازَ مُحَمَّدٌ هَذَا الْمَوْضِعَ وَ لَا مَنْ مَعَهُ إِمَّا أَنْ یَکُونَا صَعِدَا إِلَی السَّمَاءِ أَوْ نَزَلَا فِی الْأَرْضِ فَإِنَّ بَابَ هَذَا الْغَارِ کَمَا تَرَوْنَ عَلَیْهِ نَسْجُ الْعَنْکَبُوتِ وَ الْقَبْجَةُ حَاضِنَةٌ عَلَی بِیضِهَا بِبَابِ الْغَارِ (2) فَلَمْ یَدْخُلُوا الْغَارَ وَ تَفَرَّقُوا فِی الْجَبَلِ یَطْلُبُونَهُ وَ مِنْهَا أَنَّ أَبَا بَکْرٍ اضْطَرَبَ فِی الْغَارِ اضْطِرَاباً شَدِیداً خَوْفاً مِنْ قُرَیْشٍ فَأَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَیْهِمْ فَقَعَدَ وَاحِدٌ مِنْ قُرَیْشٍ مُسْتَقْبِلَ الْغَارِ یَبُولُ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ هَذَا قَدْ رَآنَا قَالَ کَلَّا لَوْ رَآنَا مَا اسْتَقْبَلَنَا بِعَوْرَتِهِ وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَا تَخَفْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا لَنْ یَصِلُوا إِلَیْنَا فَلَمْ یَسْکُنِ اضْطِرَابُهُ فَلَمَّا رَأَی صلی الله علیه و آله ذَلِکَ مِنْهُ رَفَسَ (3) ظَهْرَ الْغَارِ فَانْفَتَحَ مِنْهُ بَابٌ إِلَی بَحْرٍ وَ سَفِینَةٍ فَقَالَ لَهُ اسْکُنْ الْآنَ فَإِنَّهُمْ إِنْ دَخَلُوا مِنْ بَابِ الْغَارِ خَرَجْنَا مِنْ هَذَا الْبَابِ وَ رَکِبْنَا السَّفِینَةَ فَسَکَنَ عِنْدَ ذَلِکَ فَلَمْ یَزَالُوا إِلَی أَنْ یُمْسُوا فِی الطَّلَبِ فَیَئِسُوا وَ انْصَرَفُوا وَ وَافَی ابْنُ الْأُرَیْقِطِ بِأَغْنَامٍ یَرْعَاهَا إِلَی بَابِ الْغَارِ وَقْتَ اللَّیْلِ یُرِیدُ مَکَّةَ بِالْغَنَمِ فَدَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ أَ فِیکَ مُسَاعَدَةٌ لَنَا قَالَ إِی وَ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ مَا جَعَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْقَبْجَةَ عَلَی بَابِ الْغَارِ حَاضِنَةً لِبِیضِهَا وَ لَا نَسَجَ الْعَنْکَبُوتُ عَلَیْهِ إِلَّا وَ أَنْتَ صَادِقٌ فَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ (4) فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هِدَایَتِکَ فَصِرِ الْآنَ إِلَی عَلِیٍّ فَعَرِّفْهُ مَوْضِعَنَا وَ مُرَّ بِالْغَنَمِ إِلَی أَهْلِهَا إِذْ نَامَ
ص: 74
النَّاسُ وَ مُرَّ إِلَی عَبْدِ أَبِی بَکْرٍ فَصَارَ ابْنُ الْأُرَیْقِطِ إِلَی مَکَّةَ وَ فَعَلَ مَا أَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَتَی عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَبْدُ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَعِدَّ لَنَا یَا أَبَا الْحَسَنِ زَاداً وَ رَاحِلَةً وَ ابْعَثْهَا إِلَیْنَا وَ أَصْلِحْ مَا نَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَ احْمِلْ وَالِدَتَکَ (1) وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَقْنَا بِهِمَا إِلَی یَثْرِبَ وَ قَالَ أَبُو بَکْرٍ لِعَبْدِهِ مِثْلَهُ فَفَعَلَا ذَلِکَ فَأَرْدَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ابْنَ الْأُرَیْقِطِ وَ أَبُو بَکْرٍ عَبْدَهُ.
وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ وَ هَؤُلَاءِ أَصْبَحُوا مِنْ تِلْکَ اللَّیْلَةِ الَّتِی خَرَجُوا فِیهَا عَلَی حَیِّ سُرَاقَةَ بْنِ جُعْشُمٍ فَلَمَّا نَظَرَ سُرَاقَةُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَتَّخِذُ یَداً عِنْدَ قُرَیْشٍ وَ رَکِبَ فَرَسَهُ وَ قَصَدَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالُوا قَدْ لَحِقَ بِنَا هَذَا الشَّیْطَانُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ سَیَکْفِینَا أَمْرَهُ فَلَمَّا قَرُبَ قَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ خُذْهُ فَارْتَطَمَ فَرَسُهُ فِی الْأَرْضِ فَصَاحَ یَا مُحَمَّدُ خَلِّصْ فَرَسِی لَا سَعَیْتُ لَکَ فِی مَکْرُوهٍ أَبَداً وَ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ بِدُعَاءِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ صَادِقاً فَخَلِّصْهُ فَوَثَبَ الْفَرَسُ فَقَالَ یَا أَبَا الْقَاسِمِ سَتَمُرُّ بِرِعَائِی وَ عَبِیدِی فَخُذْ سَوْطِی فَکُلُّ مَنْ تَمُرُّ بِهِ فَخُذْ مَا شِئْتَ فَقَدْ حَکَّمْتُکَ فِی مَالِی فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِی مَالِکَ قَالَ فَسَلْنِی حَاجَةً قَالَ رُدَّ عَنَّا مَنْ یَطْلُبُنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَانْصَرَفَ سُرَاقَةُ فَاسْتَقْبَلَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فِی الطَّلَبِ فَقَالَ لَهُمُ انْصَرِفُوا عَنْ هَذَا الطَّرِیقِ فَلَمْ یَمُرَّ فِیهِ أَحَدٌ وَ أَنَا أَکْفِیکُمْ هَذَا الطَّرِیقَ فَعَلَیْکُمْ بِطَرِیقِ الْیَمَنِ وَ الطَّائِفِ.
وَ مِنْهَا أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَارَ حَتَّی نَزَلَ بِخَیْمَةِ أُمِّ مَعْبَدٍ فَطَلَبُوا عِنْدَهَا قِرًی (2) فَقَالَتْ مَا یَحْضُرُنِی شَیْ ءٌ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی شَاةٍ فِی نَاحِیَةِ الْخَیْمَةِ قَدْ تَخَلَّفَتْ مِنَ الْغَنَمِ لِضُرِّهَا فَقَالَ أَ تَأْذَنِینَ (3) فِی حَلَبِهَا قَالَتْ نَعَمْ وَ لَا خَیْرَ فِیهَا فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهَا فَصَارَتْ مِنْ أَسْمَنِ مَا یَکُونُ مِنَ الْغَنَمِ ثُمَّ مَسَحَ یَدَهُ عَلَی ظَهْرِهَا فَأَرْخَتْ ضَرْعاً عَجِیباً وَ دَرَّتْ لَبَناً کَثِیراً فَقَالَ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ هَاتِی الْعُسَّ (4) فَشَرِبُوا
ص: 75
جَمِیعاً حَتَّی رَوُوا فَلَمَّا رَأَتْ أُمُّ مَعْبَدٍ ذَلِکَ قَالَتْ یَا حَسَنَ الْوَجْهِ إِنَّ لِی وَلَداً لَهُ سَبْعُ سِنِینَ وَ هُوَ کَقِطْعَةِ لَحْمٍ لَا یَتَکَلَّمُ وَ لَا یَقُومُ فَأَتَتْهُ بِهِ فَأَخَذَ تَمْرَةً وَ قَدْ بَقِیَتْ فِی الْوِعَاءِ وَ مَضَغَهَا وَ جَعَلَهَا فِی فِیهِ فَنَهَضَ فِی الْحَالِ وَ مَشَی وَ تَکَلَّمَ وَ جَعَلَ نَوَاهَا فِی الْأَرْضِ فَصَارَتْ فِی الْحَالِ نَخْلَةً وَ قَدْ تَهَدَّلَ الرُّطَبُ مِنْهَا وَ کَانَ کَذَلِکَ صَیْفاً وَ شِتَاءً وَ أَشَارَ مِنَ الْجَوَانِبِ فَصَارَ مَا حَوْلَهَا مَرَاعِیَ وَ رَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمَّا تُوُفِّیَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ تُرْطِبْ تِلْکَ النَّخْلَةُ وَ کَانَتْ خَضْرَاءَ فَلَمَّا قُتِلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ تَخْضَرَّ بَعْدُ وَ کَانَتْ بَاقِیَةً فَلَمَّا قُتِلَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَالَ مِنْهَا الدَّمُ فَیَبِسَتْ فَلَمَّا انْصَرَفَ أَبُو مَعْبَدٍ وَ رَأَی ذَلِکَ فَسَأَلَ عَنْ سَبَبِهِ قَالَتْ مَرَّ بِی رَجُلٌ مِنْ قُرَیْشٍ مِنْ حَالِهِ وَ قِصَّتِهِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ هُوَ صَاحِبُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ الَّذِی هُمْ یَنْتَظِرُونَهُ وَ وَ اللَّهِ مَا أَشُکُّ الْآنَ أَنَّهُ صَادِقٌ فِی قَوْلِهِ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَلَیْسَ هَذَا إِلَّا مِنْ فِعْلِ اللَّهِ ثُمَّ قَصَدَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَآمَنَ هُوَ وَ أَهْلُهُ.
**[ترجمه]خرائج: از جمله معجزات آن حضرت این بود که: شبی که می خواست به سوی غار خارج شود، قریش پانزده نفر از پانزده قبیله انتخاب کرده بودند تا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به قتل برسانند پس پانزده نفر را از پانزده قبیله انتخاب کردند از بنی هاشم نیز ابو لهب در میان آنها بود. تا خونش به گردن همه پانزده قبیله بیفتد و بنی هاشم نتوانند با همه، جنگ بکنند
ص: 72
و به خون بها راضی شوند و دیه ده نفر را به آنان بدهند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله به اصحاب خود فرمود: «امشب هیچ کس از خانه خود بیرون نرود». وقتی رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله به خواب رفت، افراد مسلح قریش به در خانه عبد المطلب آمدند. ابو لهب گفت: ای مردم! در این خانه، زنان و دختران بنی هاشم هستند. اگر الآن وارد شویم می ترسم کسی از تاریکی شب استفاده کند و به حریم آنها تجاوز نماید. و در میان عرب تا ابد برای ما ننگی به بار بیاورد. اما همگی بر در منتظر میمانیم و محمد را در خوابش میپاییم. و وقتی که صبح شد وارد شویم و کار او را با یک ضربت، تمام کنیم و بیرون میآییم و هنگامی که مردم گرد آیند و صبح روشن شود، ننگ و عار در این باره از ما زدوده میشود. لذا مشرکین، دم در نشستند و نگهبانی دادند. علی علیه السّلام می فرماید: پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله مرا صدا کرد و فرمود: «قریش دم در کمین کرده اند و می خواهند مرا بکشند! در جای من بخواب تا از مکّه خارج شوم. خدا مرا به این کار دستور داده است». گفتم: با کمال میل. پس در جای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خوابیدم. حضرت در را باز کرد و بیرون رفت و همه آنها نشسته بودند. منتظر طلوع فجر بودند. پیامبر این آیه را خواند «وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ» - . یس / 9 - {و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند.} رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله رفت و مشرکین اصلا او را ندیدند. در راه به ابو بکر برخورد کرد که بیرون آمده و او را جستجو می کرد. و پیامبر از نقشه قریش با خبر شده بود پس ابوبکر را با خود به غار برد. و هنگامی که صبح دمید قریش به خانه ریختند و خیال کردند که من محمّد صلّی اللَّه علیه و آله هستم. برخاستم: گفتند: علی! تو هستی؟ گفتم: بلی. پرسیدند: محمّد کجا رفت؟ گفتم: از شهر شما رفت. گفتند کجا؟ گفتم خدا می داند. بیرون رفتند و ابو کریز خزاعی به نزدشان آمد و او به ردیابی جای پا (شناختن جای پای اشخاص) تخصص داشت. گفتند: ای ابا کرز دوست داریم امروز در ردیابی محمد به ما کمک کنیم. او از مکّه خارج شده است.
ص: 73
او در خانه ایستاد و به جا پای محمد صلی الله علیه و آله و سلم نگاه کرد و گفت: این اثر پای محمّد است! و این ردّ دیگر پایش است. با اثرش رفت تا به جایی که پیامبر با ابو بکر ملاقات کرده بود و در آن جا گفت: این جا شخص دیگری با او همراه شده است. و این ردّ پایش است، که یا ردّ پای ابو قحافه یا پسر اوست. با رد پا رفت تا به در غار رسید. رد پا تمام شد. خداوند متعال نیز برای حفظ پیامبرش کبوتری را فرستاد تا در آن جا تخم بگذارد و عنکبوتی را فرستاد تا بر در غار، تار بتند. ابو کریز گفت: محمّد و همراهش به غار نرفته اند، یا به آسمان صعود کرده اند و یا به زمین فرو رفته اند! چون همانطور که میبینید تار عنکبوت سالم است و تخم کبوتر سر جای خودش قرار دارد. در این هنگام متفرق شدند و در کوه به دنبال او گشتند.
و از جمله معجزات این بود که: ابو بکر در غار شدیداً مضطرب شد و ترسید. خواست بیرون برود که یکی از قریشیان جلو غار آمد و بول کرد. ابو بکر گفت: این شخص ما را دید. حضرت فرمود: «اگر ما را دیده بود، هنگام بول، روی خود را به طرف ما بر نمی گرداند. هان! نترس خدا با ماست، آنها به ما دسترسی پیدا نمی کنند». اما باز هم اضطراب ابو بکر تمام نشد. وقتی پیامبر وضع او را چنین دید، پای مبارک را به دیواره غار زد، دری به طرف دریا باز شد و یک کشتی در آن جا آماده بود. سپس فرمود: «دیگر آرام باش، اگر وارد غار شوند از این در خارج شده و سوار کشتی می شویم». ابو بکر آرام شد. قریش همچنان به دنبال آنها میگشتند تا این که مأیوس شدند برگشتند. ابن اُریقِط، گوسفندان خود را هنگام شب، کنار غار آورد و میخواست با گوسفندانش به مکّه برود. حضرت او را صدا کرد و فرمود: «به ما کمک می کنی؟» جواب داد: بلی. به خدا سوگند، خداوند این کبوتر را که بر در غار از تخمش مراقبت میکند و این تار عنکبوت را قرار نداده مگر این که به راستگویی تو دلالت می کنند. پس من گواهی میدهم که هیچ معبودی جز خداوند نیست و محمد فرستاده خداوند است. حضرت فرمود: «خدا را به خاطر هدایت تو حمد و ثنا می کنم. وقتی همه خوابیدند، گوسفندان مردم را به خودشان بسپار ص: 74
و جای ما را به علی علیه السّلام بگو و به غلام ابو بکر نیز خبر بده». ابن اریقط به مکه آمد و دستور رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله را به انجام رساند. علی علیه السّلام و نیز غلام ابو بکر به غار آمدند. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: «یا علی! مرکب و توشه راه برای ما تهیّه کن و به این جا بفرست. و آن چه نیاز داریم را فراهم کن. آن گاه با مادرت و فاطمه سلام اللَّه علیها به یثرب روانه شو». ابو بکر نیز به غلامش همین دستورات را داد. آن دو دستورات را اجرا کرد. پیامبر ابن اریقط را و ابو بکر، غلامش را به ترک خودشان سوار کردند و به سوی یثرب روانه شدند.
از جمله معجزات دیگر این بود که: در شب هجرت، وقتی که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله با همراهان خود به راه افتاد، به قبیله سراقة بن جُعْشُم برخوردند و هنگامی که سراقه به پیامبر نگاه کرد گفت: در نزد قریش جایگاه به دست خواهم آورد، و سوار اسب خود شده به طرف پیامبر آمد. همراهان گفتند: بالأخره این شیطان ما را پیدا کرد. حضرت فرمود: «خدا شرّ او را از ما دفع می کند!». وقتی نزدیکتر آمد. حضرت فرمود: «بار خدایا! او را بگیر!». در این هنگام، پاهای اسب او در زمین فرو رفت و فریاد زد! «ای محمّد! اسبم را آزاد کن. دیگر در دشمنی تو قدمی بر نمی دارم!» او فهمید که این گرفتاری، به خاطر نفرین محمّد صلّی اللَّه علیه و آله است. حضرت فرمود: «خدایا! اگر او راست می گوید، اسبش را آزاد کن». در این هنگام پاهای اسب از زمین بیرون آمد. سراقه گفت: ای ابا القاسم! تو بر چوپانان و غلامان من میگذری، تازیانه مرا بگیر و به هر کدام از آنها که رسیدی هر چه می خواهی از آنها بگیر، من اختیار اموالم را به تو دادم. حضرت فرمود: «ما به مال تو احتیاجی نداریم». گفت: چیزی از من بخواه. حضرت فرمود: «قریش را از جستجوی ما منصرف کن». سراقه برگشت و در راه بر عدّه ای از قریش که دنبال پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله بودند، برخورد نمود. در باره پیامبر از او سؤال کردند، گفت: از این راه کسی عبور نکرده است برگردید. من این جا هستم. به جاده یمن و طائف بروید.
از جمله معجزات دیگر این بود که: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در راه هجرت به مدینه، در خیمه ام معبد فرود آمد. از او چیزی برای خوردن خواست. ام معبد گفت: چیزی ندارم. حضرت گوسفندی را کنار خیمه دید که به خاطر ضعف از رفتن به صحرا باز مانده بود. فرمود: «اجازه می دهی این گوسفند را بدوشم؟». زن گفت: بلی، ولی چیزی ندارد. حضرت دستش را بر پشت گوسفند کشید، و از چاقترین گوسفندان شد. و با دست بر پشت آن کشید و پستانش به شکلی عجیب آویزان شد و شیر بسیاری از آن سرازیر شد. فرمود: «ای ام معبد! دیگ را بیاور».
ص: 75
دیگ را پر از شیر کرد و همه خوردند و سیر شدند. هنگامی که ام معبد این صحنه را دید گفت: «ای نیک صورت! من یک بچّه هفت ساله دارم مانند پاره ای گوشت است! که نه می تواند سخن بگوید و نه می تواند برخیزد» و او را پیش پیامبر آورد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله خرمایی را برداشت و جوید و در دهان بچّه گذاشت. درحال بچّه برخاست و راه رفت و حرف زد! هسته خرما را نیز در زمین کاشت فورا سبز شد و به صورت نخلی در آمد که خرما در آن پدیدار شد و خرما از آن آویزان شد. و همیشه در زمستان و تابستان این گونه بود. حضرت به اطراف درخت اشاره کرد، همه سبز شدند. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و همراهان، از آن جا رفتند. سالها پس از آن ماجرا که پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله وفات کرد آن نخل، دیگر خرما نیاورد، ولی سبز بود و هنگامی که علی علیه السّلام شهید شد دیگر سبز هم نشد ولی باقی بود تا این که امام حسین علیه السّلام به شهادت رسید، از آن خون جاری شد و خشکید! اما در همان روز که رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله درخت را سبز کرد و کودک را شفا داد، وقتی ابو معبد شوهر آن زن از صحرا برگشت و وضع درخت و کودک و گوسفند را دید از سبب آن پرسید، ام معبد تمام جریان را گفت: «ابو معبد گفت: این شخص همان کسی است که در مدینه انتظار او را می کشیدند. به خدا سوگند تردید ندارم که راست می گوید. او فرستاده خداست؛ چون این کارها فقط از یک قدرت خدایی ساخته است نه غیر آن. سپس با خانواده اش به سوی پیامبر آمد و همه مسلمان شدند.
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ ابْنَ الْکَوَّاءِ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیْنَ کُنْتَ حَیْثُ ذَکَرَ اللَّهُ أَبَا بَکْرٍ فَقَالَ ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ (1) فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَیْلَکَ یَا ابْنَ الْکَوَّاءِ کُنْتُ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ طَرَحَ عَلَیَّ رَیْطَتَهُ فَأَقْبَلَ قُرَیْشٌ مَعَ کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ هِرَاوَةٌ فِیهَا شَوْکُهَا (2) فَلَمْ یُبْصِرُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلُوا عَلَیَّ یَضْرِبُونِّی حَتَّی یَنْفَطَ جَسَدِی وَ أَوْثَقُونِی بِالْحَدِیدِ وَ جَعَلُونِی فِی بَیْتٍ وَ اسْتَوْثَقُوا الْبَابَ بِقُفْلٍ وَ جَاءُوا بِعَجُوزٍ تَحْرُسُ الْبَابَ فَسَمِعْتُ صَوْتاً یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَسَکَنَ الْوَجَعُ فَلَمْ أَجِدْهُ وَ سَمِعْتُ صَوْتاً آخَرَ یَقُولُ یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْحَدِیدُ الَّذِی عَلَیَّ قَدْ تَقَطَّعَ ثُمَّ سَمِعْتُ صَوْتاً یَا عَلِیُّ فَإِذَا الْبَابُ فُتِحَ وَ خَرَجْتُ وَ الْعَجُوزُ لَا تَعْقِلُ (3).
**[ترجمه]خرائج: ابن کوّاء به علی علیه السّلام گفت: وقتی که خداوند ابو بکر را ذکر کرد و فرمود: «ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ» تو کجا بودی؟ حضرت فرمود: «وای بر تو ای ابن کوّاء! در آن هنگام، من در بستر پیامبر خوابیده بودم و ملافهای بر خود کشیده بود. و قریش آمدند و در دست هر کدام چماقی بود که بر سر آن خار (نیزه) بود. وقتی پیامبر را در بستر ندیدند به من رو آوردند و آنقدر مرا زدند که بدنم مجروح شد و تاول زد. مرا به غل و زنجیر بستند و در را به رویم قفل کردند و پیرزنی را نگهبان گذاشتند. یک دفعه صدایی شنیدم که گفت: «یا علی!» دردهایی که به آن مبتلا بودم، آرام گرفت و خوب شد. صدای دیگری نیز شنیدم که غل و زنجیر باز شد. بار سوم نیز شنیدم که گفت: یا علی! در باز شد، بیرون آمدم و آن پیرزن نفهمید.
**[ترجمه]
الریطة الملاءة إذا کانت قطعة واحدة و لم تکن لفقین و النفطة
ص: 76
الجدری و البثرة و قد نفطت کفه کفرحت قرحت عملا أو مجلت (1) و أنفطها العمل.
**[ترجمه]«الریطۀ» ملافه و پارچه یک تکه که دو تکه نباشد. «النفطۀ»
ص: 76
بیماری آبله است. و «قد نفطت کفّه» بر وزن فرحت یعنی از کار زیاد دستش زخمی شد و تاول زد. و «انفطها العمل».
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ مَا زَالَ أَبُو کُرْزٍ الْخُزَاعِیُّ یَقْفُو أَثَرَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الْحَجَرِ یَعْنِی الْغَارَ فَقَالَ هَذِهِ قَدَمُ مُحَمَّدٍ وَ اللَّهِ أُخْتُ الْقَدَمِ الَّتِی فِی الْمَقَامِ وَ قَالَ هَذِهِ قَدَمُ أَبِی قُحَافَةَ أَوِ ابْنِهِ وَ قَالَ مَا جَازُوا هَذَا الْمَکَانَ إِمَّا أَنْ یَکُونُوا صَعِدُوا فِی السَّمَاءِ أَوْ دَخَلُوا فِی الْأَرْضِ وَ جَاءَ فَارِسٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فِی صُورَةِ الْإِنْسِ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الْغَارِ وَ هُوَ یَقُولُ لَهُمُ اطْلُبُوهُ فِی هَذِهِ الشِّعَابِ فَلَیْسَ هَاهُنَا وَ تَبِعَهُ الْقَوْمُ فَعَمَّی اللَّهُ أَثَرَهُ وَ هُوَ نَصْبُ أَعْیُنِهِمْ وَ صَدَّهُمْ عَنْهُ وَ هُمْ دُهَاةُ الْعَرَبِ وَ کَانَ الْغَارُ ضَیِّقَ الرَّأْسِ فَلَمَّا وَصَلَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اتَّسَعَ بَابُهُ فَدَخَلَ بِالنَّاقَةِ فَعَادَ الْبَابُ وَ ضَاقَ کَمَا کَانَ فِی الْأَوَّلِ.
الْوَاقِدِیُّ لَمَّا خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ فَبَلَغَ الْجَبَلَ وَجَدَهُ مُصْمَتاً (2) فَانْفَرَجَ حَتَّی دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْغَارَ.
زَیْدُ بْنُ أَرْقَمَ وَ أَنَسٌ وَ الْمُغِیرَةُ أَمَرَ اللَّهُ شَجَرَةً صَغِیرَةً فَنَبَتَتْ فِی وَجْهِ الْغَارِ وَ أَمَرَ الْعَنْکَبُوتَ فَنَسَجَتْ فِی وَجْهِهِ وَ أَمَرَ حَمَامَتَیْنِ وَحْشِیَّتَیْنِ فَوَقَفَتَا بِفَمِ الْغَارِ.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ أَنْبَتَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی بَابِ الْغَارِ ثُمَامَةً وَ هِیَ شَجَرَةٌ صَغِیرَةٌ.
الزُّهْرِیُّ وَ لَمَّا قَرُبُوا مِنَ الْغَارِ بِقَدْرِ أَرْبَعِینَ ذِرَاعاً تَعَجَّلَ بَعْضُهُمْ لِیَنْظُرَ مَنْ فِیهِ فَرَجَعَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالُوا لَهُ مَا لَکَ لَا تَنْظُرُ فِی الْغَارِ فَقَالَ رَأَیْتُ حَمَامَتَیْنِ بِفَمِ الْغَارِ فَعَلِمْتُ أَنْ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ وَ سَمِعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا قَالَ فَدَعَا لَهُنَّ (3) وَ فَرَضَ جَزَاءَهُنَّ فَانْحَدَرْنَ فِی الْحَرَمِ
ص: 77
وَ رَأَی أَبُو بَکْرٍ وَاحِداً یَبُولُ قِبَلَهُمْ فَقَالَ قَدْ أَبْصَرُونَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَوْ أَبْصَرُونَا لَمَا اسْتَقْبَلُونَا بِعَوْرَاتِهِمْ (1).
**[ترجمه]مناقب: علی بن ابراهیم بن هاشم گوید: ابو کرز خزاعی جا پای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دنبال میکرد تا این که در مقابل در حَجَر یعنی غار ایستاد. گفت: این جا پای محمد است و به خدا سوگند همان جا پایی است که در آن جا دیدیم. و گفت: این جای پاهای ابو قحافه، یا پسرش است. و گفت: از این جا به محل دیگری نرفتهاند یا به آسمان بالا رفتهاند یا در زمین فرو رفتهاند. و سوارکاری از فرشتگان آمد و بر در غار ایستاد و به آنان میگفت: او در غار نیست، به دنبالش در این درّهها بروید. و آن قوم به دنبال او رفتند و خداوند جای پاهای آن حضرت را پاک کرد، در حالی که آن حضرت در مقابل چشمانشان بود، و با وجود این که از افراد با بصیرت و تیزهوش عرب بودند، آنان را از او بازداشت. دهانه آن غار تنگ بود و چون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بدانجا رسید، در غار فراخ و گشاد گردید و آن حضرت با شتر وارد شد و در غار دوباره به شکل اول تنگ شد.
واقدی گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار رفت، به کوه رسید و آن کوه را میانتهی و بیروزنه یافت. پس کوه باز شد تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد غار شد.
زید بن ارقم و انس و مغیرۀ روایت کردهاند که: خداوند درختی کوچکی را امر فرمود و در مقابل غار روئید، و عنکبوت را امر کرد و در دهانه آن تار تنید و به دو کبوتر وحشی امر فرمود و در دهانه غار ایستادند.
و ورایت شده که خداوند متعال بر در غار درخت کوچکی را رویاند.
زُهریّ گوید: هنگامی که مشرکان به چهل ذراعی غار نزدیک شدند، یکی از آنان شتافت تا نگاه کند ببیند چه کسی در غار است. پس به نزد دوستانش برگشت. به او گفتند: چرا به غار نگاه نکردی؟ گفت: دو کبوتر را در دهانه غار دیدم و دریافتم که کسی در غار نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخنان او را شنید و برای کبوترها دعا کرد و برای کشتن آنها مجازات قرارد داد و کبوتران به حرم آمدند.
ص: 77
ابوبکر شخصی را دید که در مقابل آنها بول میکند. گفت: اینها ما را دیدند؟ حضرت فرمود: اگر ما را دیده بودند با عورت باز روبروی ما نمیآمدند. - . مناقب آل ابی طالب 1: 111 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ: کَانَتْ خَدِیجَةُ مَاتَتْ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ بَعْدَ مَوْتِ خَدِیجَةَ بِسَنَةٍ فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَنَأَ (2) الْمُقَامَ بِمَکَّةَ وَ دَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ وَ أَشْفَقَ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ کُفَّارِ قُرَیْشٍ فَشَکَا إِلَی جَبْرَئِیلَ ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ اخْرُجْ مِنَ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ هَاجِرْ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَیْسَ لَکَ الْیَوْمَ بِمَکَّةَ نَاصِرٌ وَ انْصِبْ لِلْمُشْرِکِینَ حَرْباً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سعید بن مُسیّب از علی بن حسین علیه السلام روایت کرده که فرمود: حضرت خدیجه یک سال پیش از هجرت پیامبر وفات یافت و ابوطالب نیز یک سال پس از مرگ خدیجه از دنیا رفت. هنگامی که رسول خدا آن دو را از دست داد، ماندن در مکه برای ایشان زجر آور شد و بسیار غمگین بود و به خاطر کفّار قریش، احساس ترس کرد و از این موضوع به جبرئیل شکوه نمود. خداوند بر او وحی نمود: ای محمد! از قریه ای که اهل آن کفّار هستند، خارج شو و به مدینه هجرت کن، امروز در مکه برای تو یاوری نیست و علیه مشرکان جنگی بر پا کن، در همین زمان، پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه روانه شد. - . تفسیر عیاشی 1 : 257 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَمَّا قَوْلُهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (4) فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام حِینَ بَذَلَ نَفْسَهُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ اضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا طَلَبَتْهُ کُفَّارُ قُرَیْشٍ (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از جابر، از امام باقر علیه السلام روایت می کند که پیرامون تفسیر آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» فرمود: این آیه، در شأن حضرت علی علیه السلام که در شبی که کفار قریش تصمیم به کشتن رسول الله را داشتند، جان خود را برای خدا و رسولش در طبق اخلاص گذاشت و در بستر رسول الله صلی الله علیه و آله آرمید، نازل شده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 101 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: فَدَی عَلِیٌّ علیه السلام بِنَفْسِهِ لَبِسَ ثَوْبَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ نَامَ مَکَانَهُ فَکَانَ الْمُشْرِکُونَ یَرْمُونَ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَجَاءَ أَبُو بَکْرٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام نَائِمٌ وَ أَبُو بَکْرٍ یَحْسَبُ أَنَّهُ نَبِیُّ اللَّهِ فَقَالَ أَیْنَ نَبِیُّ اللَّهِ فَقَالَ عَلِیٌّ إِنَّ نَبِیَّ اللَّهِ قَدِ انْطَلَقَ نَحْوَ بِئْرِ مَیْمُونٍ فَأَدْرَکَ قَالَ فَانْطَلَقَ أَبُو بَکْرٍ فَدَخَلَ مَعَهُ الْغَارَ وَ جَعَلَ علیه السلام یُرْمَی بِالْحِجَارَةِ کَمَا کَانَ یُرْمَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَتَضَوَّرُ قَدْ لَفَّ رَأْسَهُ فَقَالُوا إِنَّکَ کُنْتَ (6) لَوْ کَانَ صَاحِبُکَ لَا یَتَضَوَّرُ قَدِ اسْتَنْکَرْنَا
ص: 78
ذَلِکَ مِنْکَ (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از ابن عباس روایت می کند که گفت: علی علیه السلام جان خود را فدای رسول الله قرارداد و لباس حضرت را پوشیده و در بستر او خوابید و مشرکان تصمیم داشتند (که آن شب)، رسول الله صلی الله علیه و آله را به قتل برسانند. و ابوبکر که گمان می کرد رسول الله صلی الله علیه و آله در بستر خود آرمیده به بالین حضرت آمد ولی مشاهده کرد که او علی علیه السلام است. پس به حضرت علی علیه السلام گفت: رسول الله صلی الله علیه و آله، کجا است؟ علی علیه السلام پاسخ داد: رسول الله صلی الله علیه و آله، به سوی چاه میمون رهسپار شده و به آن جا رسیده است. ابن عباس می گوید: ابوبکر، نیز به راه افتاد و به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله وارد آن غار شد و همان طور که سنگ بر سر رسول الله صلی الله علیه و آله اصابت می کرد، بر سر او(علی علیه السلام) نیز ریخته شد و او خود را پیچیده بود و فریاد می زد و سرش را بسته بود. به او گفتند: همانا تویی! ولی اگر رفیق تو بود فریاد برنمی آورد (و نمی نالید)، ما اشتباه کردیم. - . تفسیر عیاشی 1 : 101 -
ص: 728
**[ترجمه]
قال الجزری فیه أنه دخل علی امرأة و هی تتضور من شدة الحمی أی تتلوی و تصیح و تتقلب ظهرا لبطن و قیل تتضور تظهر الضور بمعنی الضر یقال ضاره یضوره و یضیره.
**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث آمده است که«دخل علی امرأۀ و هی تتضوّر من شدۀ الحمّی» یعنی از شدت تب به خود میپیچید و فریاد میکشید و پشت و رو میشد. و گفته شده: «تتضوّر» یعنی الضور آشکار میکرد و «الضور» به معنای «الضرّ» (زیان) است. گفته میشود: «ظارّه یضوره و یضیره».
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب تَارِیخُ الطَّبْرَسِیِّ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَزَلَ بِقُبَاءَ عَلَی أُمِّ کُلْثُومٍ (2) بِنْتِ هِدْمٍ وَقْتَ الْهِجْرَةِ لَیْلَتَیْنِ أَوْ ثَلَاثاً فَرَآهَا تَخْرُجُ کُلَّ لَیْلَةٍ نِصْفَ اللَّیْلِ
ص: 79
إِلَی طَارِقٍ وَ تَأْخُذُ مِنْهُ شَیْئاً فَسَأَلَهَا عَنْ ذَلِکَ فَقَالَتْ هَذَا سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ قَدْ عَرَفَ أَنِّی امْرَأَةٌ لَا أَحَدَ لِی فَإِذَا أَمْسَی عَدَا عَلَی أَوْثَانِ قَوْمِهِ فَکَسَرَهَا ثُمَّ جَاءَنِی بِهَا وَ قَالَ احْتَطِبِی بِهَذَا فَکَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَحْتَرِمُهُ بَعْدَ ذَلِکَ.
**[ترجمه]مناقب: تاریخ طبرسی: امیر المؤمنین در زمان هجرت دو یا سه شب در قباء بر امّ کلثوم دختر هدم وارد شد، و میدید که او هر شب در نیمههای شب
ص: 79
به نزد کسی که شبهنگام میآید، رفته و از او چیزی میگیرد. در این باره از او سوال کرد و او گفت: این سهل بن حنیف است و میداند که من زنی تنها هستم و شبهنگام به سوی بتهای قومش میرود و آنها را میشکند و به نزد من میآورد و گفت: با اینها هیزم درست کن. و امیر المؤمنین پس از آن ماجرا، سهل را احترام میگزارد.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه السلام وَ مَعِی الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ إِنَّهُمْ یَحْتَجُّونَ عَلَیْنَا بِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ قَالَ وَ مَا لَهُمْ فِی ذَلِکَ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ مَا ذَکَرَهُ فِیهَا بِخَیْرٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَنَا جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ هَکَذَا تَقْرَءُونَهَا قَالَ هَکَذَا قَرَأْتُهَا.
قَالَ زُرَارَةُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ أَ لَا تَرَی أَنَّ السَّکِینَةَ إِنَّمَا نَزَلَتْ عَلَی رَسُولِهِ وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی فَقَالَ هُوَ الْکَلَامُ الَّذِی یَتَکَلَّمُ بِهِ عَتِیقٌ- رَوَاهُ الْحَلَبِیُّ عَنْهُ (1)
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از عبد الله بن محمّد حجّال نقل کرده است که گفت: نزد امام رضا علیه السلام بودم و حسن بن جَهم همراه من بود. پس حسن به ایشان عرض کرد: همانا آنان با این سخن خدای تبارک و تعالی: «ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ» بر ما احتجاج می کنند. فرمود: چه دلیلی در این آیه برای آنان می تواند باشد، به خدا قسم، خدا فرمود: «فأنزل الله سکینته علی رسوله» {پس خدا سکینه و آرامش خود را بر رسولش نازل کرد.} و او را در این جا به خیر ذکر نکرده است. گفت: من به او عرض کردم: فدایت شوم، این آیه را چنین می خوانید؟ فرمود: بله، چنین خوانده ام.
زُراره میگوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «فأنزل الله سکینته علی رسوله» {پس خدا سکینه و آرامش خود را بر رسولش نازل کرد.} آیا نمی بینی که سِکینت فقط بر رسولش نازل شد. «وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی» - زراره میگوید: - این همان سخنی است که عتیق آن را ایراد کرد. و این حدیث را حلبی ازامام باقر علیه السلام نقل کرده است.
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی النَّبِیِّ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْعَلِیَّ الْأَعْلَی یَقْرَأُ عَلَیْکَ السَّلَامَ (2) وَ یَقُولُ لَکَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ وَ الْمَلَأَ مِنْ قُرَیْشٍ قَدْ دَبَّرُوا یُرِیدُونَ قَتْلَکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تُبِیتَ (3) عَلِیّاً فِی مَوْضِعِکَ وَ قَالَ لَکَ إِنَّ مَنْزِلَتَهُ مَنْزِلَةُ إِسْمَاعِیلَ الذَّبِیحِ مِنْ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ یَجْعَلُ نَفْسَهُ لِنَفْسِکَ فِدَاءً وَ رُوحَهُ لِرُوحِکَ وِقَاءً وَ أَمَرَکَ
ص: 80
أَنْ تَسْتَصْحِبَ أَبَا بَکْرٍ فَإِنَّهُ إِنْ آنَسَکَ وَ سَاعَدَکَ وَ وَازَرَکَ وَ ثَبَتَ عَلَی مَا یُعَاهِدُکَ وَ یُعَاقِدُکَ کَانَ فِی الْجَنَّةِ مِنْ رُفَقَائِکَ وَ فِی غُرُفَاتِهَا مِنْ خُلَصَائِکَ (1) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام أَ رَضِیتَ أَنْ أُطْلَبَ (2) فَلَا أُوْجَدَ وَ تُوجَدَ فَلَعَلَّهُ أَنْ یُبَادِرَ إِلَیْکَ الْجُهَّالُ فَیَقْتُلُوکَ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِیتُ أَنْ یَکُونَ رُوحِی لِرُوحِکَ وِقَاءً وَ نَفْسِی لِنَفْسِکَ فِدَاءً بَلْ رَضِیتُ أَنْ یَکُونَ رُوحِی وَ نَفْسِی فِدَاءً لِأَخٍ لَکَ أَوْ قَرِیبٍ أَوْ لِبَعْضِ الْحَیَوَانَاتِ تَمْتَهِنُهَا (3) وَ هَلْ أُحِبُّ الْحَیَاةَ إِلَّا لِخِدْمَتِکَ وَ التَّصَرُّفِ بَیْنَ أَمْرِکَ وَ نَهْیِکَ وَ لِمَحَبَّةِ أَوْلِیَائِکَ وَ نُصْرَةِ أَصْفِیَائِکَ وَ مُجَاهَدَةِ أَعْدَائِکَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا أَحْبَبْتُ أَنْ أَعِیشَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا سَاعَةً وَاحِدَةً فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَدْ قَرَأَ عَلَیَّ کَلَامَکَ هَذَا الْمُوَکَّلُونَ بِاللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ وَ قَرَءُوا عَلَیَّ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ مِنْ ثَوَابِهِ فِی دَارِ الْقَرَارِ مَا لَمْ یَسْمَعْ بِمِثْلِهِ السَّامِعُونَ وَ لَا رَأَی مِثْلَهُ الرَّاءُونَ وَ لَا خَطَرَ مِثْلَهُ بِبَالِ الْمُتَفَکِّرِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی بَکْرٍ أَ رَضِیتَ أَنْ تَکُونَ مَعِی یَا أَبَا بَکْرٍ تُطْلَبُ کَمَا أُطْلَبُ وَ تُعْرَفُ بِأَنَّکَ أَنْتَ الَّذِی تَحْمِلُنِی عَلَی مَا أَدَّعِیهِ فَتَحْمِلُ عَنِّی أَنْوَاعَ الْعَذَابِ قَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا أَنَا لَوْ عِشْتُ عُمُرَ الدُّنْیَا أُعَذَّبُ فِی جَمِیعِهَا أَشَدَّ عَذَابٍ لَا یَنْزِلُ عَلَیَّ مَوْتٌ مُرِیحٌ وَ لَا مَنْهَجٌ مُتِیحٌ (4) وَ کَانَ ذَلِکَ فِی مَحَبَّتِکَ لَکَانَ ذَلِکَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَتَنَعَّمَ فِیهَا وَ أَنَا مَالِکٌ لِجَمِیعِ مَمَالِکِ مُلُوکِهَا فِی مُخَالَفَتِکَ وَ هَلْ أَنَا وَ مَالِی وَ وُلْدِی إِلَّا فِدَاؤُکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا جَرَمَ إِنِ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِکَ وَ وَجَدَ مَا فِیهِ مُوَافِقاً لِمَا جَرَی عَلَی لِسَانِکَ جَعَلَکَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ مَنْزِلَةِ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَنِ کَعَلِیٍّ الَّذِی هُوَ مِنِّی کَذَلِکَ وَ عَلَی فَوْقِ ذَلِکَ لِزِیَادَةِ فَضَائِلِهِ وَ شَرَفِ خِصَالِهِ یَا أَبَا بَکْرٍ إِنَّ مَنْ عَاهَدَ (5) ثُمَّ لَمْ یَنْکُثْ وَ لَمْ یُغَیِّرْ وَ لَمْ یُبَدِّلْ وَ لَمْ یَحْسُدْ مَنْ قَدْ أَبَانَهُ اللَّهُ (6)
ص: 81
بِالتَّفْضِیلِ فَهُوَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی وَ إِذَا أَنْتَ مَضَیْتَ عَلَی طَرِیقَةٍ یُحِبُّهَا مِنْکَ رَبُّکَ وَ لَمْ تَتْبَعْهَا بِمَا یُسْخِطُ (1) وَ وَافَیْتَهُ بِهَا إِذَا بَعَثَکَ بَیْنَ یَدَیْهِ کُنْتَ لِوَلَایَةِ اللَّهِ مُسْتَحِقّاً وَ لِمُرَافَقَتِنَا فِی تِلْکَ الْجِنَانِ مُسْتَوْجِباً انْظُرْ أَبَا بَکْرٍ فَنَظَرَ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ فَرَأَی أَمْلَاکاً مِنْ نَارٍ عَلَی أَفْرَاسٍ مِنْ نَارٍ بِأَیْدِیهِمْ رِمَاحٌ مِنْ نَارٍ وَ کُلٌّ یُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی مُخَالِفِیکَ نُطَحْطِحْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْأَرْضِ فَتَسَمَّعَ (2) فَإِذَا هِیَ تُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنِی بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ أَمْتَثِلْ أَمْرَکَ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْجِبَالِ فَسَمِعَهَا تُنَادِی یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ نُهْلِکْهُمْ ثُمَّ قَالَ تَسَمَّعْ عَلَی الْبِحَارِ فَأُحْضِرَتِ الْبِحَارُ بِحَضْرَتِهِ وَ صَاحَتِ أَمْوَاجُهَا یَا مُحَمَّدُ مُرْنَا بِأَمْرِکَ فِی أَعْدَائِکَ نَمْتَثِلْهُ ثُمَّ سَمِعَ السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ الْجِبَالَ وَ الْبِحَارَ کُلٌّ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ مَا أَمَرَکَ رَبُّکَ بِدُخُولِ الْغَارِ لِعَجْزِکَ عَنِ الْکُفَّارِ وَ لَکِنِ امْتِحَاناً وَ ابْتِلَاءً لِیُخَلِّصَ (3) الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ مِنْ عِبَادِهِ وَ إِمَائِهِ بِأَنَاتِکَ (4) وَ صَبْرِکَ وَ حِلْمِکَ عَنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ مَنْ وَفَی بِعَهْدِکَ فَهُوَ مِنْ رُفَقَائِکَ فِی الْجِنَانِ وَ مَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ هُوَ مِنْ قُرَنَاءِ إِبْلِیسَ اللَّعِینِ فِی طَبَقَاتِ النِّیرَانِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَنِ حُبِّبْتَ إِلَیَّ کَالْمَاءِ الْبَارِدِ إِلَی ذِی الْغُلَّةِ الصَّادِی ثُمَّ قَالَ لَهُ یَا أَبَا حَسَنٍ تَغَشَّ بِبُرْدَتِی فَإِذَا أَتَاکَ الْکَافِرُونَ یُخَاطِبُونَکَ فَإِنَّ اللَّهَ یَقْرِنُ بِکَ تَوْفِیقَهُ وَ بِهِ تُجِیبُهُمْ فَلَمَّا جَاءَ أَبُو جَهْلٍ وَ الْقَوْمُ شَاهِرُونَ سُیُوفَهُمْ قَالَ لَهُمْ أَبُو جَهْلٍ لَا تَقَعُوا بِهِ وَ هُوَ نَائِمٌ لَا یَشْعُرُ وَ لَکِنِ ارْمُوهُ بِالْأَحْجَارِ لِیَتَنَبَّهَ بِهَا ثُمَّ اقْتُلُوهُ فَرَمَوْهُ بِأَحْجَارٍ ثِقَالٍ صَائِبَةٍ فَکَشَفَ عَنْ رَأْسِهِ وَ قَالَ مَا ذَا شَأْنُکُمْ فَعَرَفُوهُ فَإِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ أَ مَا تَرَوْنَ مُحَمَّداً کَیْفَ أَبَاتَ هَذَا وَ نَجَا بِنَفْسِهِ لِتَشْتَغِلُوا بِهِ
ص: 82
وَ یَنْجُو مُحَمَّدٌ لَا تَشْتَغِلُوا بِعَلِیٍّ الْمَخْدُوعِ لِیَنْجُوَ بِهَلَاکِهِ مُحَمَّدٌ وَ إِلَّا فَمَا مَنَعَهُ أَنْ یَبِیتَ فِی مَوْضِعِهِ إِنْ کَانَ رَبُّهُ یَمْنَعُ عَنْهُ کَمَا یَزْعُمُ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام أَ لِی (1) تَقُولُ هَذَا یَا بَا جَهْلٍ بَلِ اللَّهُ قَدْ أَعْطَانِی مِنَ الْعَقْلِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ حمقاء (حَمْقَی) الدُّنْیَا وَ مَجَانِینِهَا لَصَارُوا بِهِ عُقَلَاءَ وَ مِنَ الْقُوَّةِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ ضُعَفَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ أَقْوِیَاءَ وَ مِنَ الشَّجَاعَةِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ جُبَنَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ شُجْعَاناً وَ مِنَ الْحِلْمِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی جَمِیعِ سُفَهَاءِ الدُّنْیَا لَصَارُوا بِهِ حُلَمَاءَ وَ لَوْ لَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَرَنِی أَنْ لَا أُحْدِثَ حَدَثاً حَتَّی أَلْقَاهُ لَکَانَ لِی وَ لَکُمْ شَأْنٌ وَ لَأَقْتُلَنَّکُمْ قَتْلًا وَیْلَکَ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّ مُحَمَّداً قَدِ اسْتَأْذَنَهُ فِی طَرِیقِهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ وَ الْبِحَارُ فِی إِهْلَاکِکُمْ فَأَبَی إِلَّا أَنْ یَرْفُقَ بِکُمْ وَ یُدَارِیَکُمْ لِیُؤْمِنَ مَنْ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنَّهُ لَیُؤْمِنُ مِنْکُمْ وَ یَخْرُجَ مُؤْمِنُونَ مِنْ أَصْلَابِ وَ أَرْحَامِ کَافِرِینَ وَ کَافِرَاتٍ أَحَبَّ اللَّهُ أَنْ لَا یَقْطَعَهُمْ عَنْ کَرَامَتِهِ بِاصْطِلَامِهِمْ (2) وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَأَهْلَکَکُمْ رَبُّکُمْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ لَا یَدْعُوکُمْ إِلَی طَاعَتِهِ وَ أَنْتُمْ مُضْطَرُّونَ بَلْ مَکَّنَکُمْ بِمَا کَلَّفَکُمْ وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَکُمْ فَغَضِبَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ أَخُو أَبِی جَهْلٍ (3) فَقَصَدَهُ بِسَیْفِهِ فَرَأَی الْجِبَالَ قَدْ أَقْبَلَتْ لِتَقَعَ عَلَیْهِ وَ الْأَرْضَ قَدِ انْشَقَّتْ لِتَخْسِفَ بِهِ وَ أَمْوَاجَ الْبِحَارِ نَحْوَهُ مُقْبِلَةً لِتُغْرِقَهُ فِی الْبَحْرِ وَ رَأَی السَّمَاءَ انْحَطَّتْ لِتَقَعَ عَلَیْهِ فَسَقَطَ سَیْفُهُ وَ خَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَ احْتُمِلَ وَ یَقُولُ أَبُو جَهْلٍ دِیرَ بِهِ (4) لِصَفْرَاءَ هَاجَتْ بِهِ یُرِیدُ أَنْ یُلَبِّسَ عَلَی مَنْ مَعَهُ أَمْرَهُ فَلَمَّا الْتَقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ رَفَعَ صَوْتَکَ فِی مُخَاطَبَتِکَ
ص: 83
أَبَا جَهْلٍ إِلَی الْعُلْوِ وَ بَلَغَهُ إِلَی الْجِنَانِ فَقَالَ مَنْ فِیهَا مِنَ الْخُزَّانِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ مَنْ هَذَا الْمُتَعَصِّبُ لِمُحَمَّدٍ إِذْ قَدْ کَذَّبُوهُ وَ هَجَرُوهُ قِیلَ لَهُمْ هَذَا النَّائِبُ عَنْهُ وَ الْبَائِتُ عَلَی فِرَاشِهِ یَجْعَلُ نَفْسَهُ لِنَفْسِهِ وِقَاءً وَ رُوحَهُ لِرُوحِهِ فِدَاءً فَقَالَ الْخُزَّانُ وَ الْحُورُ الْحِسَانُ یَا رَبَّنَا فَاجْعَلْنَا خُزَّانَهُ وَ قَالَتِ الْحُورُ الْحِسَانُ فَاجْعَلْنَا نِسَاءَهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَنْتُمْ لَهُ وَ لِمَنِ اخْتَارَهُ وَ هُوَ مِنْ أَوْلِیَائِهِ (1) وَ مُحِبِّیهِ یَقْسِمُکُمْ عَلَیْهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَ الصَّلَاحِ أَ رَضِیتُمْ قَالُوا بَلَی رَبَّنَا وَ سَیِّدَنَا (2).
**[ترجمه]تفسیر امام عسکری علیه السلام: خداوند متعال به پیامبر وحی کرد که: ای محمد! پروردگار بلند و والا بر تو سلام میکند و به تو میگوید: ابوجهل و گروه قریش توطئه چینی کرده و درصدد قتل تو برآمدهاند، پروردگارت تو را امر میکند که علی را شبانه در جای خود بخوابانی. و به آن حضرت فرمود: جایگاه علی، به مانند جایگاه اسماعیل ذبیح برای ابراهیم خلیل است. او جانش را برای تو فدا میکند و روح حود را برای محافظت از روح تو قرار میدهد. و پروردگار تو را امر میکند
ص: 80
که با ابوبکر همراه شوی. اگر با تو انس گرفت و تو را یاری و پشتیبانی نمود و بر عهد و پیمان تو ثابتقدم ماند، از رفیقان تو در بهشت، و از دوستان صمیمی و مخلص تو در غرفههای بهشتی خواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: آیا راضی میشوی اگر کاری از من خواسته شود و من نتوانم انجام بدهم تو برایم انجام دهی؟ چه بسا جاهلان به سویت مبادرت ورزیده و تو را به قتل برسانند؟ فرمود: البته ای رسول خدا، راضیام که روحم برای محافظت از روح شما فدا باشد و جانم را فدای جان شما کنم، و حتی راضی میشوم اگر روح و جانم فدایِ یکی از دوستان یا نزدیکان شما و حتی یکی از حیواناتی که در اختیار دارید و ناچیز میشمرید، گردد. و آیا من زندگی را جز برای خدمتگذاری و انجام اوامر و نواهی شما، و محبت به دوستداران، و یاری دوستان باوفا، و جهاد با دشمنانتان دوست دارم؟ اگر به خاطر اینها نبود دوست نمیداشتم که حتی یک ساعت در این دنیا زندگی کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نزد علی علیه السلام آمد و به او فرمود: ای ابا الحسن! فرشتگان نگهبان لوح محفوظ سخنان تو را بر من خواندند و آن چه را خداوند در سرای پایدار برای تو آماده کرده برای من خواندند، چیزهایی که شنوندگان مانند آن را نشنیدهاند و بینندگان مانند آن را ندیدهاند و به ذهن هیچ متفکّر و اندیشمندی خطور نکرده است. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ابوبکر گفت: آیا راضی هستی که همراهم باشی ای ابابکر، و همانطور که در تعقیب من هستند، در تعقیب تو نیز باشند، و اینگونه تو را بشناسند که تو شخصی هستی که مرا در مُدعا پیامبریم پشتیبانی کردی، و به خاطر من انواع شکنجه و عذاب را متحمل شوی؟ ابوبکر گفت: ای رسول خدا! اگر من به اندازه عمرِ دنیا زندگی کنم - و در همه آن سختترین عذابها را ببینم به نحوی که مرگی آسوده و راه خلاصی از آن برایم نباشد - و همه این عمرم در محبّت شما باشد، برایم بهتر و خوشایندتر از این است که با مخالفت شما در دنیا بهرمند شوم و مالک همه حکومت پادشاهان گردم، و آیا من و اموالم و همه فرزندانم چیزی جز فدا و قربانی شما هستیم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: یقینا اگر خداوند بر قلب تو اطلاع پیدا کند و آن چه را در دل داری با سخنانی که بر زبان آوردی، موافق ببیند، تو را به منزله گوش و چشم و سر از جسم، و به منزله روح از بدن برایم قرار میدهد، مانند علیّ که او نیز همین جایگاه را در نزد من دارد و علی بالاتر از آن است زیرا فضیلتهایش بیشتر و صفاتش والا است. ای ابابکر! هر کس عهد ببندد و عهدشکنی نکند، عهد و پیمان را تغییر و دگرگون نکند و بر کسی که خداوند برتریاش را آشکار کرده، حسادت نورزد، در رفیق اعلی همراه ماست.
ص: 81
و چون تو بر راهی قدم نهادی که پروردگارت از تو میپسندد و پس از آن کاری انجام ندهی که موجبات خشم خداوند گردد و به نحو کامل راه حقّ را پیبگیری، چون خداوند تو را بر انگیزد برای ولایت خداوند سزاوار خواهی بود و مستوجب همراهی ما در آن باغهای بهشت خواهی بود، ابابکر بنگر، او به آفاق آسمان نگریست و فرشتگانی از آتش را دید که بر اسبهای از آتش سوارند و در دستانشان نیزههای آتشین است، و همه آنها فریاد برمیآورند: ای محمد! به ما دستور بده تا مخالفانت را در هم بکوبیم. سپس فرمود: به زمین گوش فرا بده. او گوش داد و زمین ندا میکرد: ای محمد در باره دشمنانت به من دستور بده تا فرمان ببرم. سپس فرمود: به کوهها گوش فرا بده. و او شنید که کوهها صدا میکنند: ای محمد به ما دستور بده تا دشمنانت را نابود کنیم. سپس فرمود: به دریاها گوش فرا بده. پس دریاها در خدمت پیامبر حاضر شدند و صدای امواج آنها بالا رفت که: ای محمد در باره دشمنانت به ما دستور بده تا از تو فرمان ببریم. سپس از آسمان و زمین و کوهها و دریاها شنید که همگی میگفتند: ای محمد! پروردگارت تو را به خاطر عجز و ناتوانی در مقابل کافران امر نفرموده که به غار بروی، بلکه به جهت امتحان و آزمایش است تا به وسیله تأنی و شکیبایی و بردباری تو، بندگان و خدمتگزاران ناپاک خداوند از بندگان پاک شناخته شود. ای محمد! هر کس به عهد تو وفا کند از رفقا و همراهان تو در بهشت است و هر کس عهد شکنی کند در حقیقت به زیان خود پیمان شکنی کرده و در آخرت از همنشینان ابلیس ملعون در طبقات آتش دوزخ است.
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی تو به منزله گوش و چشم و سر از جسم، و روح از بدن برای من هستی، محبت و دوستداشتن تو برای من همچون آب خنک برای شخص بسیار تشنه است. سپس به او فرمود: ای ابا الحسن، جامه مرا بپوش، و چون کافران به نزد تو بیایند و تو را مخاطب قرار دهند، همانا خداوند توفیقش را قرین تو خواهد نمود و بدان، آنان را پاسخ میگوید. هنگامی که ابو جهل آمد و قوم شمشیرهایشان را کشیده بودند، ابو جهل به آنان گفت: در حالت خواب که چیزی احساس نمیکند او را نکُشید، بلکه سنگ به طرف او بیندازید تا هشیار شود و بعد او را بکشید. پس سنگهای سنگین و درشتی را به سوی او انداختند و او سرش را بیرون آورد و گفت: چه کار میکنید؟ پس او را شناختند و متوجه شدند که او علی علیه السلام است. ابوجهل گفت: نمیبینید که چگونه محمد این شخص را در جایش خوابانیده و خودش را نجات داده تا شما به او سرگرم شوید
ص: 82
و محمد نجات یابد. خود را سرگرم علی نکنید که فریب خورده تا با هلاک شدن خویش محمد را نجات دهد، و گرنه چه چیز مانع از این شد که محمد در جایش بخوابد، اگر پروردگارش از او حمایت و محافظت میکند آنگونه که خود گمان میکند؟ علی علیه السلام فرمود: ای ابا جهل آیا این سخنان را به من میگویی؟ البته که خداوند به اندازهای عقل و خرد به من بخشیده که اگر آن را در میان همه کودنها و دیوانگان دنیا تقسیم میکرد، به وسیله آن خردمند میشدند و به اندازهای به من قدرت عطا فرموده که اگر در میان همه ضعیفان دنیا تقسیم میکرد همگی نیرومند میشدند، و به اندازهای دلاوری به من داده است که اگر در میان همه ترسوهای دنیا تقسیم میکرد همگی شجاع و دلاور میشدند، و به اندازهای به من بردباری و دانایی بخشیده که اگر در میان همه سفیهان تقسیم میکرد همگی بدان دانا و بردبار میشدند. و اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من امر نمیفرمود که دست به انجام کاری نزنم کاری تا با او دیدار میکنم، با شما میدانستم چه کار کنم، و شما را قتل عام میکردم. وای بر تو ای ابا جهل! آسمان و زمین و کوهها و دریاها از محمد در مسیرش، اذن خواستند تا شما را هلاک و نابود کنند، اما او نپذیرفت و خواست با شما مهربانی و مدارا کند تا کسانی که در علم خدا ثبت شده که ایمان میآورند، ایمان آورده و مؤمنانی از پشت و رحم مردان و زنان کافر بیرون آیند. و خداوند به خاطر کرامت پیامبر، پسندیده است که آنان را از ریشه برنیندازد. و اگر به خاطر این نبود پروردگارتان شما را هلاک میگردانید، چرا که او بینیاز و شما نیازمندید، در حالت اجبار و اضطرار شما را به طاعت و عبادتش فرا نمیخواند، بلکه شما را به آن چه بر عهدهتان نهاده، توانایی بخشیده و عذر و بهانه شما را رفع کرده است. ابو بختری بن هشام برادر ابو جهل خشمگین شد و با شمشیرش به طرف او رفت. پس کوهها را دید که جلو آمدند تا بر وی بیفند، و زمین را دید که شکافته شد تا او را فرو ببرد، و امواج دریا را دید که به سمتش میآیند تا او را در دریا غرق کنند، و آسمان را دید که پایین آمد تا بر او بیفتد. پس شمشیر از دستش افتاد و بیهوش بر زمین افتاد و او را از آن جا بردند. ابو جهل میگفت: به دلیل بیماری صفرا سرش گیج رفت و افتاد، و با این سخنان میخواست وضعیتی که بدان گرفتار شد را از همراهانش پنهان کند. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با علی علیه السلام ملاقات کرد فرمود: ای علی خداوند صدایت را آن سان که با ابو جهل سخن گفتی،
ص: 83
بالا برد و به بهشت رسانید و نگهبانان و حوریان بهشتی گفتند: این کیست که به محمد گرایش دارد و از او دفاع میکند وقتی که او را تکذیب و ترک کردند؟ به آنان گفته شد: این نماینده اوست، و کسی است که در رختخوابش شب را سپری کرده و جانش را برای محافظت از او قرار داده و روحش را فدای روح او کرده است. نگهبانان و حوریان بهشتی گفتند: ای پروردگارا، ما را نگهبان او قرار بده. و حوریان بهشتی گفتند: ما را همسران او قرار ده. پس خداوند متعال فرمود: شما برای او، و برای اولیاء و دوستدارانش که آنها بر میگزیند، باشید، شما را به امر خدا برای آنهایی که میداند شایستهتراند تقسیم میکند، آیا راضی هستید؟ گفتند: آری ای پرودگار ما و ای سرور ما. - . تفسیر منسوب به امام عسکری : 189 - 191 -
**[ترجمه]
متیح بضم المیم أی مهیئ للنجاة و فی النسخ المصححة منج و هو أظهر معنی و طحطحت الشی ء کسرته و فرقته و الغلة بالضم حرارة العطش و الصدی العطش.
**[ترجمه]«مُتیح» با ضمه میم یعنی: آماده نجات. و در نسخههای تصحیح شده «منج» ذکر شده که معنای آن آشکارتر است. «طحطحت الشیء» یعنی آن چیز را شکستم و پراکنده ساختم. «الغلّۀ» با ضمه غین: حرات تشنگی و و تشنگی سخت است.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ لَمَّا انْطَلَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ أَنَامَ عَلِیّاً فِی مَکَانِهِ وَ أَلْبَسَهُ بُرْدَهُ فَجَاءَتْ قُرَیْشٌ تُرِیدُ أَنْ یَقْتُلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَجَعَلُوا یَرْمُونَ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلَ یَتَضَوَّرُ فَلَمَّا نَظَرُوا إِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام.
وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ هَاشِمٍ (3) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَبِی رَافِعٍ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یُجَهِّزَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله حِینَ کَانَ فِی الْغَارِ یَأْتِیهِ بِالطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَ اسْتَأْجَرَ لَهُ ثَلَاثَ رَوَاحِلَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ لِأَبِی بَکْرٍ وَ لِدَلِیلِهِمْ رقید- (4) (وَ قِیلَ) وَ خَلَّفَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِیُخْرِجَ (5) إِلَیْهِ أَهْلَهُ فَأَخْرَجَهُمْ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُؤَدِّیَ
ص: 84
عَنْهُ أَمَانَاتِهِ وَ وَصَایَاهُ وَ مَا کَانَ بِمُؤْتَمَنٍ عَلَیْهِ مِنْ مَالٍ فَأَدَّی عَلِیٌّ علیه السلام أَمَانَاتِهِ (1) کُلَّهَا وَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ قُرَیْشاً لَنْ یَفْتَقِدُونِی مَا رَأَوْکَ فَاضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَتْ قُرَیْشٌ تَرَی (2) رَجُلًا عَلَی فِرَاشِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَیَقُولُونَ هُوَ مُحَمَّدٌ فَحَبَسَهُمُ اللَّهُ عَنْ طَلَبِهِ وَ خَرَجَ عَلِیٌّ علیه السلام إِلَی الْمَدِینَةِ مَاشِیاً عَلَی رِجْلَیْهِ فَتَوَرَّمَتْ قَدَمَاهُ فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ رَآهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَاعْتَنَقَهُ وَ بَکَی رَحْمَةً (3) مِمَّا رَأَی بِقَدَمَیْهِ مِنَ الْوَرَمِ وَ إِنَّمَا یَقْطُرَانِ دَماً فَدَعَا لَهُ بِالْعَافِیَةِ وَ مَسَحَ رِجْلَیْهِ فَلَمْ یَشْکُهُمَا بَعْدَ ذَلِکَ (4).
**[ترجمه]اعلام الوری: ابن عباس گوید هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و اله و سلم به طرف غار حرکت کردند علی بن ابی طالب را در جامه خود پیچانید و امر کرد تا در بسترش بخوابد. در این هنگام قریش رسیدند و اراده داشتند پیامبر را از بین ببرند گروه قرشیان به خیال این که پیامبر در بستر قرار دارد به طرف علی حمله آوردند امیر المؤمنین فریاد زد و آنها را مورد اعتراض قرار داد کفار قریش چون دیدند علی در بستر خوابیده است به اشتباه خود پی بردند.
ابو رافع گوید: هنگامی که حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله در غار بودند علی علیه السّلام آب و غذای آن حضرت را فراهم میکرد و سه مرکب برای او و ابوبکر و راهنمای آنها «رقید» اجاره کرد. پیامبر امیر المؤمنین را در مکه به جای خود گذاشتند تا اهل بیتش را به مدینه بیاورد، و او این کار را انجام داد. و به او امر فرمود که
ص: 84
امانتها و وصایای او را بپردازد و قرضهای مردم را که در نزد پیامبر بوده، به صاحبانش بازگرداند. علی علیه السلام همه امانتهای پیامبر را انجام داد. پیامبر به علی فرمودند: تا وقتی که قریش تو را در بسترم ببینند هرگز مرا گم شده نمی دانند. علی علیه السّلام در جای پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله خوابیدند کفار قریش دیدند مردی در جای پیامبر خوابیده و آنان با خود میگفتند: اینک محمد است که در بسترش آرمیده خداوند به این وسیله پیامبرش را از گزند دشمنان نگهداری فرمود. و علی علیه السلام با پای پیاده به سوی مدینه حرکت کرد و پاهایش ورم کرده بود. پس هنگامی که به مدینه رسید پیامبر او را دید و او را در آغوش گرفت و از روی ترحم به آن چه در پاهای حضرت دید به او گریست و خون از پای حضرت میچکید پیامبر برای او دعای سلامتی کرد و پاهایش را مسح کرد و او دیگر از پاهایش دردی نکشید. - . اعلام الوری : 113 -
**[ترجمه]
فض، کتاب الروضة یل، الفضائل لابن شاذان قِیلَ لَمَّا آخَی سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ آخَی بَیْنَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی إِنِّی آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنْ عُمُرِ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ أَخَاهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ فَاخْتَارَ کِلَاهُمَا الْحَیَاةَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَلَا تَکُونَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ (5) بَیْنَهُ وَ بَیْنَ حَبِیبِی مُحَمَّدٍ فَآثَرَهُ بِالْحَیَاةِ عَلَی نَفْسِهِ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ وَ قَدْ بَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ اهْبِطَا فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَهَبَطَا إِلَی الْأَرْضِ فَجَلَسَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ هُمَا یَقُولَانِ بَخْ بَخْ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ مَنْ مِثْلُکَ وَ قَدْ بَاهَی اللَّهُ بِکَ مَلَائِکَةَ
ص: 85
السَّمَاوَاتِ وَ فَاخَرَ بِکَ (1).
**[ترجمه]روضه، فضائل: گفته شده: آنسان که خداوند سبحانه و تعالی میان فرشتگان اخوت برقرار کرد، میان جبرئیل و میکائیل پیوند برادری ایجاد نمود. و فرمود: من میان شما پیوند برادری برقرار کردم، و عُمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آنها از مرگ بیزار بودند و زندگی را انتخاب کردند. پس خداوند به آن دو فرمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و حبیبم محمد، عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را در این شب بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرودآمده و در کنار سر
حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به تو ای پسر ابوطالب. چه کسی مانند توست که خداوند با تو بر فرشتگان
ص: 85
آسمان مباهات و افتخار می کنند! - . الروضه : 119 ، الفضائل : 125 -
**[ترجمه]
کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة رَوَی أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ عَنْ عُمَیْرِ بْنِ مَیْمُونٍ (2) قَالَ: قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ (3) وَ ذَلِکَ حِینَ نَامَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلْبَسَهُ ثَوْبَهُ وَ جَعَلَهُ مَکَانَهُ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَتَوَهَّمُونَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْهِجْرَةَ خَلَّفَ عَلِیّاً علیه السلام لِقَضَاءِ دُیُونِهِ وَ رَدِّ الْوَدَائِعِ الَّتِی کَانَتْ عِنْدَهُ وَ أَمَرَهُ لَیْلَةَ خَرَجَ إِلَی الْغَارِ وَ قَدْ أَحَاطَ الْمُشْرِکُونَ بِالدَّارِ (4) وَ قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ اتَّشِحْ بِبُرْدِیَ الْحَضْرَمِیِّ ثُمَّ نَمْ عَلَی فِرَاشِی فَإِنَّهُ لَا یَخْلُصُ (5) إِلَیْکَ مِنْهُمْ مَکْرُوهٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَفَعَلَ مَا أَمَرَهُ فَأَوْحَی عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَنِّی قَدْ آخَیْتُ بَیْنَکُمَا وَ جَعَلْتُ عُمُرَ أَحَدِکُمَا أَطْوَلَ مِنَ الْآخَرِ فَأَیُّکُمَا یُؤْثِرُ صَاحِبَهُ بِالْحَیَاةِ فَاخْتَارَ کُلٌّ مِنْهُمَا الْحَیَاةَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلیها (إِلَیْهِمَا) أَلَّا کُنْتُمَا مِثْلَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ آخَیْتُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَبَاتَ عَلَی فِرَاشِهِ یَفْدِیهِ بِنَفْسِهِ وَ یُؤْثِرُهُ بِالْحَیَاةِ اهْبِطَا إِلَی الْأَرْضِ
ص: 86
فَاحْفَظَاهُ مِنْ عَدُوِّهِ فَنَزَلَا فَکَانَ جَبْرَئِیلُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ مِیکَائِیلُ عِنْدَ رِجْلَیْهِ وَ جَبْرَئِیلُ یَقُولُ بَخْ بَخْ مَنْ مِثْلُکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ یُبَاهِی اللَّهُ بِکَ مَلَائِکَتَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الْمَدِینَةِ فِی شَأْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ الْآیَةَ.
وَ رَوَی أَخْطَبُ خُوارِزْمَ حَدِیثاً یَرْفَعُهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ عَلَیَّ جَبْرَئِیلُ صَبِیحَةَ یَوْمِ الْغَارِ فَقُلْتُ حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ أَرَاکَ فَرِحاً فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ کَیْفَ لَا أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ قَرَّتْ عَیْنِی بِمَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ أَخَاکَ وَ وَصِیَّکَ وَ إِمَامَ أُمَّتِکَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقُلْتُ بِمَا ذَا أَکْرَمَهُ اللَّهُ قَالَ بَاهَی بِعِبَادَتِهِ الْبَارِحَةَ مَلَائِکَتَهُ وَ قَالَ مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی حُجَّتِی فِی أَرْضِی بَعْدَ نَبِیِّی وَ قَدْ بَذَلَ نَفْسَهُ وَ عَفَّرَ خَدَّهُ فِی التُّرَابِ تَوَاضُعاً لِعَظَمَتِی أُشْهِدُکُمْ أَنَّهُ إِمَامُ خَلْقِی وَ مَوْلَی بَرِیَّتِی (1).
**[ترجمه]کنز الفوائد: عمیر بن میمون در باره این فرموده خداوند: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» - . بقره / 207 - {و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد.} گوید: این در زمانی بود که علی علیه السلام در رختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خوابید و آن حضرت لباسش را بر او پوشاند و او را در جای خود قرار داد و مشرکان گمان میکردند او رسول خدا است.
ثعلبی در تفسیرش گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواست هجرت کند، علی علیه السلام را جای خود گذاشت تا قرضهایش را پرداخت کند و امانتهایی از مردم که نزد پیامبر بود را بازگرداند، و در شبی که به سوی غار رفت و مشرکان خانه را محاصره کرده بودند، او را امر فرمود و به او گفت: ای علیّ! جامه خضرمی مرا بر تن کن، سپس در رختخواب من بخواب، چرا که ان شاء الله از جانب آنان بدی و شرّی به تو نمیرسد. او نیز دستورات پیامبر را اجرا کرد. پس خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی نمود: من میان شما پیوند برادری برقرار کردم، و عمر یکی از شما را طولانی تر از عمر دیگری قرار دادم. پس کدام یک از شما برادرش را بر خود ترجیح می دهد. هر دو آنها از مرگ بیزار بودند و زندگی را انتخاب کردند. پس خداوند به آن دو فرمود: آیا (نمی خواهید) مثل علی بن ابی طالب باشید که میان او و محمد، پیامبرم عقد اخوت بستم و علی، جان پیامبر را در این شب بر خود ترجیح داد و در بستر او خوابید تا با فدا کردن جان خود، از جان پیامبر صلی الله علیه و آله محافظت کند. هر دو به زمین فرود آیید
ص: 86
و از او در مقابل دشمنش محافظت کنید. جبرئیل فرودآمده و در کنار سر حضرت نشست و میکائیل در کنار پاهای حضرت قرار گرفت و جبرئیل شروع به تکرار این جمله کرد: آفرین! آفرین! به تو ای پسر ابوطالب. چه کسی مانند توست که خداوند با تو بر فرشتگان آسمان مباهات و افتخار می کنند! پس خداوند عزّ و جلّ در حالی که پیامبر به سوی مدینه حرکت میکرد این آیه را در باره علیّ بن ابی طالب نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه» تا پایان آیه.
و اخطب خوارزم این حدیث را به صورت مرفوع با اسنادش به پیامبر میرساند و گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: صبح روزی که به غار رفتم جبرئیل به نزد من فرود آمد. گفتم: دوست من جبرئیل! تو را شادمان میبینم. گفت: ای محمد چگونه خوشحال و شادمان نباشم در حالی که به آن چه خداوند در حقّ برادر و وصیّ تو و امام امّتت علی بن ابیطالب اکرام فرمود چشمانم روشن شد. گفتم: پروردگار او را به چه چیز اکرام بخشید؟ گفت: با عبادتی که دیشب انجام داد بر فرشتگان، مباهات و افتخار کرد. و فرمود: ای فرشتگانم! به حجّت من پس از پیامبرم در زمین بنگرید که چگونه جان خویش را فدا نمود و صورتش را برای اظهار فروتنی در مقابل عظمتم به خاک مالید. شما را گواه میگیرم که او امام مخلوقاتم و مولای آفریدگانم است. - . کنز جامع الفوائد : 40 -
**[ترجمه]
مصبا، المصباحین فِی أَوَّلِ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ هَاجَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکَّةَ إِلَی الْمَدِینَةِ سَنَةَ ثَلَاثَ عَشْرَةَ مِنْ مَبْعَثِهِ وَ فِیهَا کَانَ مَبِیتُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی فِرَاشِهِ وَ کَانَتْ لَیْلَةَ الْخَمِیسِ وَ فِی لَیْلَةِ الرَّابِعِ مِنْهُ کَانَ خُرُوجُهُ مِنَ الْغَارِ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْمَدِینَةِ.
**[ترجمه]مصباحین: در شب اول ماه ربیع الاول سال سیزدهم بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مکه به سوی مدینه هجرت کرد و در آن شب امیرالمؤمنین در رختخواب آن حضرت خوابید. و آن شب، شب پنج شنبه بود. و در شب چهارم این ماه پیامبر از غار به سوی مدینه رهسپار شد.
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم الْحُسَیْنُ بْنُ الْحَکَمِ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنْ أَبِی بَلْجٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَیْمُونٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صلی الله علیه و آله (2) لَمَّا انْطَلَقَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْغَارِ فَأَنَامَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَکَانِهِ وَ أَلْبَسَهُ بُرْدَهُ فَجَاءَ (3) قُرَیْشٌ یُرِیدُونَ أَنْ یَقْتُلُوا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَجَعَلُوا یَرْمُونَ عَلِیّاً علیه السلام وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنَّهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ أَلْبَسَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بُرْدَهُ فَجَعَلَ یَتَضَوَّرُ فَنَظَرُوا فَإِذَا هُوَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقَالُوا إِنَّکَ لَنَائِمٌ وَ لَوْ کَانَ صَاحِبُکَ مَا
ص: 87
تَضَوَّرَ لَقَدِ اسْتَنْکَرْنَا ذَلِکَ مِنْکَ (1).
**[ترجمه]تفسیر فرات: ابن عباس رضی الله عنه در باره علی بن ابی طالب علیه السلام گفت: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سوی غار رهسپار شد، علی را در جای خود خوابانید و لباس خود را به او پوشانید، قریش در حالی که اراده قتل پیامبر را داشتند آمدند و به سمت علی حمله کردند و گمان کردند او که لباس پیامبر را پوشیده پیامبر است و علی از درد به خود می پیچید، پس نگاه کردند دیدند او علی است، گفتند: تو این جا خوابیدهای؟! و اگر رفیق تو این جا بود
ص: 87
از درد به خود نمیپیچید و فریاد نمیکشید، و این کار تو برای ما عجیب است. - . تفسیر فرات 9 - 10 -
**[ترجمه]
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَکَمِ بْنِ مِسْکِینٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ صُهَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَقْبَلَ یَقُولُ لِأَبِی بَکْرٍ فِی الْغَارِ اسْکُنْ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَنَا وَ قَدْ أَخَذَتْهُ الرِّعْدَةُ وَ هُوَ لَا یَسْکُنُ فَلَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَالَهُ قَالَ لَهُ تُرِیدُ أَنْ أُرِیَکَ أَصْحَابِی مِنَ الْأَنْصَارِ فِی مَجَالِسِهِمْ یَتَحَدَّثُونَ وَ أُرِیَکَ جَعْفَراً وَ أَصْحَابَهُ فِی الْبَحْرِ یَغُوصُونَ (2) قَالَ نَعَمْ فَمَسَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِهِ عَلَی وَجْهِهِ فَنَظَرَ إِلَی الْأَنْصَارِ یَتَحَدَّثُونَ وَ نَظَرَ إِلَی جَعْفَرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَصْحَابِهِ فِی الْبَحْرِ یَغُوصُونَ فَأَضْمَرَ تِلْکَ السَّاعَةَ أَنَّهُ سَاحِرٌ (3).
**[ترجمه]کافی: یوسف بن صهیب از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: از امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، در غار به ابوبکر رو کرد و به او فرمود: آرام بگیر، چرا که خدا با ما است. اما ابوبکر دچار لرزش شده بود و آرام نمی گرفت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حال او را دید، فرمود: آیا می خواهی اصحابم را از انصار (اصحابم انصاری ام) به تو نشان دهم که در مجالس خود مشغول سخن گفتن هستند و جعفر و اصحابش را به تو نشان بدهم در حالی که در دریا فرو می روند؟ گفت: بلی. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دستش را روی چهره ابوبکر کشید و او به انصار نگاه کرد در حالی که در مجالس خویش در حال گفتگو بودند و به جعفر و اصحابش نگاه کرد در حالی که در دریا فرو می رفتند. پس در آن ساعت با خود گفت که او (پیامبر) ساحر است. - . روضه کافی : 262 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا خَرَجَ مِنَ الْغَارِ مُتَوَجِّهاً إِلَی الْمَدِینَةِ وَ قَدْ کَانَتْ قُرَیْشٌ جَعَلَتْ لِمَنْ أَخَذَهُ مِائَةً مِنَ الْإِبِلِ فَخَرَجَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ فِیمَنْ یَطْلُبُ فَلَحِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ اکْفِنِی شَرَّ سُرَاقَةَ بِمَا شِئْتَ فَسَاخَتْ قَوَائِمُ فَرَسِهِ فَثَنَی رِجْلَهُ ثُمَّ اشْتَدَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِی أَصَابَ قَوَائِمَ فَرَسِهِ إِنَّمَا هُوَ مِنْ قِبَلِکَ فَادْعُ اللَّهَ أَنْ یُطْلِقَ لِی فَرَسِی فَلَعَمْرِی إِنْ لَمْ یُصِبْکُمْ خَیْرٌ مِنِّی (4) لَمْ یُصِبْکُمْ مِنِّی شَرٌّ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَطْلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَسَهُ فَعَادَ فِی طَلَبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ یَدْعُو رَسُولَ اللَّهِ فَیَأْخُذُ (5) الْأَرْضُ قَوَائِمَ فَرَسِهِ فَلَمَّا أَطْلَقَهُ فِی الثَّالِثَةِ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَذِهِ إِبِلِی بَیْنَ یَدَیْکَ فِیهَا غُلَامِی وَ إِنِ احْتَجْتَ (6) إِلَی ظَهْرٍ أَوْ لَبَنٍ فَخُذْ مِنْهُ وَ
ص: 88
هَذَا سَهْمٌ مِنْ کِنَانَتِی عَلَامَةً وَ أَنَا أَرْجِعُ فَأَرُدُّ عَنْکَ الطَّلَبَ فَقَالَ لَا حَاجَةَ لِی فِیمَا عِنْدَکَ (1).
**[ترجمه]کافی: معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: همانا رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، هنگامی که غار را به سوی مدینه ترک کرد و قریش صد شتر جایزه برای کسی که او را بگیرد، تعیین کرده بود. سراقة بن مالک بن جُعثم همراه کسانی که برای یافتن رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، خارج شدند، بیرون آمد. او به رسول خدا رسید. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، فرمود: خدایا! شر سراقه را به هر وسیله ای که می خواهی، از من دور ساز. ناگهان دست و پای مادیانش در شن فرو رفت و از حرکت ایستاد. سراقه گفت: ای محمد! من می دانم که آن چه دست و پای مادیانم دچار آن شد، از سوی تو است، از خدا بخواه که مادیانم را به حرکت در بیاورد. قسم به جانم، اگر خیری از من به شما نرسد، لا اقل شری نیز از من به شما نخواهد رسید. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دعا کرد و خدای عز و جل مادیانش را آزاد ساخت. ولی باز هم به دنبال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به راه افتاد تا این که این کار را سه بار انجام داد و در هر بار که زمین دست و پای مادیانش را در خود فرو می برد، رسول خدا که سلام و درود خدا بر او و اهل بیت او باد، دعا می کرد. هنگامی که در مرتبه سوم، او را آزاد ساخت، گفت: ای محمد! شتران و غلام من در اختیار شما است. اگر به مرکوب یا شتری نیازمند شدی از آن بردار
ص: 88
و این تیر از تیردانم را به شما می دهم تا نشانهای باشد و من بر می گردم و از تعقیب تو جلوگیری می کنم. رسول خدا فرمود: به آن چه نزد شما است نیازی نداریم. - . روضه کافی : 263 -
**[ترجمه]
نهج، نهج البلاغة مِنْ کَلَامٍ لَهُ علیه السلام اقْتَصَّ فِیهِ ذِکْرَ مَا کَانَ مِنْهُ بَعْدَ هِجْرَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثُمَّ لَحَاقَهُ بِهِ فَجَعَلْتُ أَتْبَعُ مَأْخَذَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَطَأُ ذِکْرَهُ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْعَرْجِ.
فی کلام طویل فقوله علیه السلام فأطأ ذکره من الکلام الذی رمی إلی غایتی الإیجاز و الفصاحة و أراد أننی کنت أعطی خبره صلی الله علیه و آله من بدء خروجی إلی أن انتهیت إلی هذا الموضع فکنی ذلک بهذه الکنایة العجیبة (2).
**[ترجمه]نهج البلاغه: سخنی از آن حضرت که در باره هجرت و پیوستن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تعریف می فرماید: خود را در راهی قرار دادم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رفته بود، و همه جا از او پرسیدم تا به سرزمین «عرج» رسیدم.
این جملات در یک سخن طولانی آمده است، جمله «فأطأ ذکره» (در همه جا از او می پرسیدم.) یکی از سخنانی است که در اوج فصاحت قرار دارد، یعنی خبر حرکت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از ابتداء حرکت تا پایان به من می رسید، که امام این معنا را با این کنایة شگفت آورده است. - . نهج البلاغه : خطبه 492 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ (3) وَ ذَلِکَ أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ إِذَا أَرَادَ الْهِجْرَةَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعَلَّقَ بِهِ ابْنُهُ وَ امْرَأَتُهُ فَقَالُوا نَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَذْهَبَ عَنَّا وَ تَدَعَنَا فَنَضِیعَ بَعْدَکَ فَمِنْهُمْ مَنْ یُطِیعُ أَهْلَهُ فَیُقِیمُ فَحَذَّرَهُمُ اللَّهُ أَبْنَاءَهُمْ وَ نِسَاءَهُمْ وَ نَهَاهُمْ عَنْ طَاعَتِهِمْ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْضِی وَ یَذَرُهُمْ وَ یَقُولُ أَمَا وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُهَاجِرُوا مَعِی ثُمَّ جَمَعَ اللَّهُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فِی دَارِ الْهِجْرَةِ لَا أَنْفَعُکُمْ بِشَیْ ءٍ أَبَداً فَلَمَّا جَمَعَ اللَّهُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَبُوءَ بِحُسْنٍ وَ بِصِلَةٍ (4) فَقَالَ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (5).
**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابو جارود، از امام محمد باقر علیه السلام در خصوص سخن خداوند تعالی: «إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ وَأَوْلَادِکُمْ عَدُوًّا لَّکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ» {ای کسانی که ایمان آورده اید، در حقیقت برخی از همسران شما و فرزندان شما دشمن شمایند، از آنان بر حذر باشید.} آمده است که: آن به این معناست که چون مرد میخواست به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله را هجرت کند، همسر و فرزند وی، به وی آویزان می شدند و می گفتند: تو را به خداوند قسم می دهیم که از پیش ما نرو و ما را تنها مگذار؛ ما بعد از تو بی سرپرست خواهیم ماند. برخی از آنان سخن خانواده خود را گوش می دادند و هجرت نمی کردند. پس خداوند آنها را از فرزندان و همسران خود بر حذر داشت و آنها را از اطاعت ایشان نهی کرد. برخی از آنان، آنها را تنها می گذاشتند و می رفتند و می گفتند: به هوش باشید، به خدا سوگند! اگر با من هجرت نکنید و سپس خداوند در روز قیامت مرا با شما جمع کند، به هیچ وجه، هیچ سود و فایده ای به شما نخواهم رساند. و هنگامی که خداوند آنان را با همدیگر جمع نماید، خداوند به او امر می کند که خیر را در حق ایشان تمام کرده و نیکی کند و صله رحم داشته باشد و خداوند تعالی می فرماید: «وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» - . تغابن / 14 - {و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید، به راستی خدا آمرزنده مهربان است}. - . تفسیر قمی : 683 -
**[ترجمه]
ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ الْبَیْهَقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الصَّوْلِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: حَلَفَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ بِالطَّلَاقِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ
ص: 89
لَیْسَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیَّامَ کَانَ الرِّضَا علیه السلام بِهَا فَأَفْتَی الْفُقَهَاءُ بِطَلَاقِهَا فَسُئِلَ الرِّضَا علیه السلام فَأَفْتَی أَنَّهَا لَا تُطَلَّقُ فَکَتَبَ الْفُقَهَاءُ رُقْعَةً فَأَنْفَذُوهَا إِلَیْهِ وَ قَالُوا لَهُ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَّهَا لَمْ تُطَلَّقْ فَوَقَّعَ علیه السلام فِی رُقْعَتِهِمْ (1) قُلْتُ هَذَا مِنْ رِوَایَتِکُمْ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِمُسْلِمَةِ الْفَتْحِ وَ قَدْ کَثُرُوا عَلَیْهِ أَنْتُمْ خَیْرٌ وَ أَصْحَابِی خَیْرٌ وَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ- (2) فَأَبْطَلَ الْهِجْرَةَ وَ لَمْ یَجْعَلْ هَؤُلَاءِ أَصْحَاباً لَهُ فَرَجَعُوا إِلَی قَوْلِهِ (3).
**[ترجمه]عیون الاخبار: محمّد بن اسحاق طالَقانیّ از پدرش روایت کرده که گفت: شخصی در خراسان سوگند یاد کرد که زنم مطلّقه و بر من حرام باشد اگر راست نگویم که معاویه
ص: 89
از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نبود! و این در هنگامی بود که حضرت رضا علیه السّلام در خراسان بود، فقهای آن جا و اطراف فتوا دادند که زنش مطلّقه است. و از آن حضرت پرسیدند، فرمود: زنش مطلّقه نیست. فقها جمعا نامه ای نوشتند و به آن جناب ارسال داشتند که در آن نوشته بود: از کجا و به چه دلیل گفته ای آن زن مطلّقه نیست ای پسر رسول خدا؟! حضرت در کنار نامه آنان مرقوم فرمودند که: این را از روایتی که خودتان نقل کرده اید از ابو سعید خدریّ که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله بعد از فتح مکّه به کسانی که در آن هنگام گرداگردش را فرا گرفته بودند و اظهار اسلام کردند و مسلمان شدند فرمود: شما از خوبانید و اصحاب من نیز از نیکانند، و لیکن پس از فتح هجرتی نیست، و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هجرت بعد از فتح را باطل گردانید، و آنان را جزء اصحاب نگردانید، فقها چون جواب آن حضرت را دیدند از فتوای خود برگشته و قول امام علیه السّلام را پذیرفتند. - . عیون الاخبارر: 240 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالُوا سَأَلْنَاهُمَا عَنْ قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا (4) قَالا بِأَنَّ أَهْلَ مَکَّةَ لَا یَرِثُونَ أَهْلَ الْمَدِینَةِ (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زرراه و حمران و محمد بن مسلم از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کرده است که گفتند: از آن دو درباره این فرموده خدا: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ» - . انفال / 72 -
{ و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند هیچ گونه خویشاوندی [دینی] با شما ندارند مگر آنکه [در راهِ خدا] هجرت کنند.} پرسیدیم. فرمودند: که اهل مکه از اهل مدینه ارث نمی برند. - . تفسیر عیاشی 2 : 70 ، برهان 2 : 98 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ أَکْرَهَهُ أَهْلُ مَکَّةَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (6) فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عِنْدَهَا
ص: 90
یَا عَمَّارُ إِنْ عَادُوا فَعُدْ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عُذْرَکَ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَعُودَ إِنْ عَادُوا (1).
**[ترجمه]کافی: ابن صدقه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اهل مکّه عمّار بن یاسر را وادار به انکار دین کردند در حالی که در قلب او ایمان و اطمینان وجود داشت و خداوند فرمود «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ» و پیامبر صلی الله علیه و آله با نزول این آیه به عمّار فرمود:
ص: 90
ای عمّار! اگر برگشتند(دوباره تو را به انکار دین وا داشتند)، تو هم برگرد، که خداوند عزّ و جلّ عذر و دلیل تو را نازل کرده و به تو امر کرده که اگر برگشتند تو هم برگردی. - . اصول کافی 2 : 219 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا مُنِعَ مِیثَمٌ (2) رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ التَّقِیَّةِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هَذِهِ الْآیَةَ نَزَلَتْ فِی عَمَّارٍ وَ أَصْحَابِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ (3).
**[ترجمه]کافی: محمد بن مروان نقل کرده که امام صادق علیه السلام به من فرمود: چه چیزی میثم تمّار را از تقیّه منع کرد؟ به خدا او می دانست که این آیه درباره عمّار و اصحابش نازل شد: «إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ». - . اصول کافی 2 : 220 -
**[ترجمه]
أَقُولُ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِسَنَدِهِ الْمَذْکُورِ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ آخَی بَیْنَ أَصْحَابِهِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ جَعَلَ الْمَوَارِیثَ عَلَی الْأُخُوَّةِ فِی الدِّینِ لَا فِی مِیرَاثِ الْأَرْحَامِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا ... فِی سَبِیلِ اللَّهِ ... أُولئِکَ بَعْضُهُمْ (4) أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا فَأَخْرَجَ الْأَقَارِبَ مِنَ الْمِیرَاثِ وَ أَثْبَتَهُ لِأَهْلِ الْهِجْرَةِ وَ أَهْلِ الدِّینِ خَاصَّةً ثُمَّ عَطَفَ بِالْقَوْلِ فَقَالَ تَعَالَی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ (5) فَکَانَ مَنْ مَاتَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَصِیرُ مِیرَاثُهُ وَ تَرِکَتُهُ لِأَخِیهِ فِی الدِّینِ دُونَ الْقَرَابَةِ وَ الرَّحِمِ الْوَشِیجَةِ (6) فَلَمَّا قَوِیَ الْإِسْلَامُ أَنْزَلَ اللَّهُ النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ
ص: 91
تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً (1) فَهَذَا مَعْنَی نَسْخِ آیَةِ الْمِیرَاثِ (2).
**[ترجمه]میگویم: در تفسیر نعمانی با سند مذکور در کتاب القرآن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که به مدینه مهاجرت کرد، میان اصحاب خود از مهاجرین و انصار پیوند برادری ایجاد نمود و ارثها را بر اساس برادری دینی قرار داد نه بر پایه ارث خویشاوندی. و این مصداق سخن خداوند متعال است که فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» تا این فرموده: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا» پس خویشاوندان و نزدیکان را از میراث خارج کرده و آن را فقط برای مهاجران و دینداران ثابت گردانید. سپس عطف به قول قبلی کرد پس فرمود: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرُ» - . انفال / 72 - 75 - پس هر کدام از مسلمانان که فوت میشد ارث و میراث او به برادر دینیاش میرسید نه خویشاوندان نزدیکش که با آنها پیوند خویشاوندی محکمی داشته است. هنگای که اسلام قدرت گرفت خداوند این آیه را نازل فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلَّا أَنْ
ص: 91
تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراَ» - . احزاب / 6 - {پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند، و خویشاوندان [طبقِ] کتاب خدا، بعضی [نسبت] به بعضی اولویّت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّمند]، مگر آنکه بخواهید به دوستان [مؤمن] خود [وصیّت یا] احسانی کنید، و این در کتاب [خدا] نگاشته شده است.} و این معنای منسوخ شدن آیه میراث است. - . مجکم و متشابه : 11 - 12 -
**[ترجمه]
ل، الخصال عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ فِی خَبَرِ الشُّورَی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ وَقَی (3) رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ جَاءَ الْمُشْرِکُونَ یُرِیدُونَ قَتْلَهُ فَاضْطَجَعْتُ فِی مَضْجَعِهِ وَ ذَهَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْوَ الْغَارِ وَ هُمْ یَرَوْنَ أَنِّی أَنَا هُوَ فَقَالُوا أَیْنَ ابْنُ عَمِّکَ فَقُلْتُ لَا أَدْرِی فَضَرَبُونِی حَتَّی کَادُوا یَقْتُلُونَنِی قَالُوا اللَّهُمَّ لَا (4).
**[ترجمه]خصال: عامر بن واثلۀ در روایت روز شوری گوید: امیر المؤمنین علی السلام فرمود: شما را به خدا! آیا در میان شما جز من کسی هست که از جان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم محافظت کرده باشد آن گاه که مشرکان تصمیم به قتل آن حضرت گرفتند، من در بستر حضرتش آرمیدم و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به سوی غار رهسپار شد، آنها گمان می کردند که من او هستم، (وقتی مرا دیدند) گفتند: پسر عمویت کجاست؟ گفتم: نمی دانم، آنقدر مرا زدند که نزدیک بود مرا بکشند. گفتند: نه به خدا سوگند. - . خصال 2 : 123 - 124 -
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الشُّورَی نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ کَانَ یَبْعَثُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ الطَّعَامَ وَ هُوَ فِی الْغَارِ وَ یُخْبِرُهُ الْأَخْبَارَ (5) غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ اضْطَجَعَ عَلَی فِرَاشِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَرَادَ أَنْ یَسِیرَ إِلَی الْمَدِینَةِ وَ وَقَاهُ بِنَفْسِهِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ حِینَ أَرَادُوا قَتْلَهُ غَیْرِی قَالُوا لَا (6).
**[ترجمه]احتجاج: امام باقر علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که برای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله در غار؛ آذوقه فرستاده و از اخبار باخبرش ساخته باشد؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که هنگام هجرت پیامبر به مدینه در جای خواب آن حضرت آرمیده باشد و جان خود را در برابر هجوم مشرکین برای قتل آن حضرت فدا کند؟ گفتند: نه. - . احتجاج : 74 - 75 -
**[ترجمه]
قل، إقبال الأعمال ذکر ما فتحه الله علینا من أسرار هذه المهاجرة و ما فیها من العجائب الباهرة منها تعریف الله جل جلاله لعباده لو أراد قهر أعداء رسوله محمد صلی الله علیه و آله ما کان یحتاج إلی مهاجرة لیلا علی تلک المأثرة (7) و کان قادرا أن ینصره و
ص: 92
هو بمکة من غیر مخاطرة بآیات و عنایات باهرة کما أنه کان قادرا أن ینصر عیسی ابن مریم علیه السلام علی الیهود بالآیات و العساکر و الجنود فلم تقتض الحکمة الإلهیة إلا رفعه إلی السماوات العلیة و لم یکن له مصلحة فی مقامه فی الدنیا بالکلیة فلیکن العبد راضیا بما یراه مولاه (1) له من التدبیر فی القلیل و الکثیر و لا یکن الله جل جلاله دون وکیل الإنسان فی أموره الذی یرضی بتدبیره و لا دون جاریته أو زوجته فی داره التی یثق إلیها فی تدبیر أموره.
و منها التنبیه علی أن الذی صحبه إلی الغار علی ما تضمنه (2) وصف صحبته فی الأخبار ما کان یصلح فی تلک الحادثات إلا للهرب و لا فی أوقات الذل و الخوف من الأخطار إلا للتی یصلح لها مثل النساء الضعیفات و الغلمان الذین یصیحون فی الطرقات عند الهرب من المخافات و ما کان یصلح للمقام بعده لیدفع عنه خطر الأعداء و لا أن یکون معه بسلاح و قوة لمنع شی ء من البلاء.
و منها أن الطبری فی تاریخه و أحمد بن حنبل رویا فی کتابیهما أن هذا الرجل المشار إلیه ما کان عارفا بتوجه النبی صلی الله علیه و آله و أنه جاء إلی مولانا علی علیه السلام فسأله عنه فأخبره أنه توجه فتبعه بعد توجهه حتی ظفر به و تأذی رسول الله صلی الله علیه و آله بالخوف منه لما تبعه و عثر بحجر فلق قدمه فقال الطبری فی تاریخه (3) ما هذا لفظه فخرج أبو بکر مسرعا و لحق نبی الله صلی الله علیه و آله فی الطریق فسمع جرس (4) أبی بکر فی ظلمة اللیل فحسبه من المشرکین فأسرع رسول الله صلی الله علیه و آله یمشی فقطع (5) قبال نعله ففلق إبهامه حجر و کثر دمها فأسرع المشی فخاف أبو بکر أن یشق علی
ص: 93
رسول الله صلی الله علیه و آله (1) حین أتاه فانطلقا و رجل رسول الله صلی الله علیه و آله تسیل (2) دما حتی انتهی إلی الغار مع الصبع فدخلاه و أصبح الذین کانوا یرصدون رسول الله صلی الله علیه و آله فدخلوا الدار و قام علی علیه السلام علی فراشه (3) فلما دنوا منه عرفوه فقالوا له أین صاحبک قال لا أدری أ و رقیبا کنت علیه أمرتموه بالخروج فخرج فانتهروه و ضربوه و أخرجوه إلی المسجد فحبسوه ساعة ثم ترکوه و نجا (4) رسول الله صلی الله علیه و آله.
أقول: و ما کان حیث لقیه یتهیأ أن یترکه النبی صلی الله علیه و آله یبعد منه خوفا أن یلزمه أهل مکة فیخبرهم عنه و هو رجل جبان فیؤخذ النبی صلی الله علیه و آله و یذهب الإسلام بکماله لأن أبا بکر أراد الهرب من مکة و مفارقة النبی صلی الله علیه و آله قبل هجرته
علی ما ذکره الطبری فی حدیث الهجرة فقال ما هذا لفظه و کان أبو بکر کثیرا ما یستأذن رسول الله صلی الله علیه و آله فی الهجرة فیقول له رسول الله صلی الله علیه و آله لا تعجل. (5).
أقول: فإذا کان قد أراد المفارقة قبل طلب الکفار له فکیف یؤمن منه الهرب بعد الطلب و کان أخذه معه حیث أدرکه من الضرورات التی اقتضاها الاستظهار فی حفظ النبی صلوات الله و سلامه علیه من کشف حاله لو ترکه یرجع عنه فی تلک الساعة و قد جرت العادة أن الهرب مقام تخویف یرغب فی الموافقة علیه قلب الجبان الضعیف و لا روی فیما علمت أن أبا بکر کان معه سلاح یدفع به عدوا عن النبی صلی الله علیه و آله و لا حمل معه شیئا یحتاج إلیه و ما أدری کیف اعتقد المخالفون
ص: 94
أن لهذا الرجل فضیلة فی الموافقة فی الهرب و قد استأذنه مرارا أن یهرب و یترک النبی صلی الله علیه و آله فی ید الأعداء الذین یتهددونه بالعطب إن اعتقاد فضیلة لأبی بکر فی هذا الذل من أعجب العجب.
و منها التکدیر (1) علی النبی صلی الله علیه و آله بجزع صاحبه فی الغار و قد کان یکفی النبی صلی الله علیه و آله تعلق خاطره المقدس بالسلامة من الکفار فزاده جزع صاحبه شغلا فی خاطره و لو لم یصحبه لاستراح من کدر جزعه و اشتغال سرائره.
و منها أنه لو کان حزنه شفقة علی النبی صلی الله علیه و آله أو علی ذهاب الإسلام ما کان قد نهی عنه و فیه کشف أن حزنه کان مخالفا لما یراد منه.
و منها أن النبی صلی الله علیه و آله ما بقی یأمن إن لم یکن أوحی إلیه أنه لا خوف علیه أن یبلغ صاحبه من الجزع الذی ظهر علیه إلی أن یخرج من الغار و یخبر به الطالبین له من الأشرار فصار معه کالمشغول بحفظ نفسه من ذل صاحبه و ضعفه زیادة علی ما کان مشغولا بحفظ نفسه.
و من أسرار هذه المهاجرة أن مولانا علیا علیه السلام بات علی فراش المخاطرة و جاد بمهجته لمالک الدنیا و الآخرة و لرسوله صلی الله علیه و آله فاتح أبواب النعم الباطنة و الظاهرة و لو لا ذلک المبیت و اعتقاد الأعداء أن النائم علی الفراش هو سید الأنبیاء صلی الله علیه و آله لما کانوا صبروا عن طلبه إلی النهار حتی وصل إلی الغار فکانت سلامة صاحب الرسالة من قبل أهل الضلالة صادرة عن تدبیر الله جل جلاله بمبیت مولانا علی علیه السلام فی مکانه و آیة باهرة لمولانا علی علیه السلام شاهدة بتعظیم شأنه و أنزل الله جل جلاله فی مقدس قرآنه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2) فأخبر أن لمولانا علی علیه السلام کانت بیعا لنفسه الشریفة (3) و طلبا لرضاء الله جل جلاله دون کل مراد و قد ذکرنا فی الطرائف من روی هذا الحدیث من المخالف و مباهاة الله جل جلاله تلک اللیلة و جبرئیل و میکائیل فی بیع
ص: 95
مولانا علی علیه السلام بمهجته و أنه سمح بما لم یسمح (1) به خواص ملائکته.
و منها أن الله جل جلاله زاد مولانا علیا علیه السلام من القوة الإلهیة و القدرة الربانیة إلی أنه ما قنع له أن یفدی النبی صلی الله علیه و آله بنفسه الشریفة حتی أمره أن یکون مقیما بعده فی مکة مهاجرا للأعداء قد هربه منهم و ستره بالمبیت علی الفراش و غطاه عنهم و هذا ما لا یحتمله قوة البشر إلا بآیات باهرة من واهب النفع و دافع الضرر.
و منها أن الله جل جلاله لم یقنع لمولانا علی علیه السلام بهذه الغایة الجلیلة حتی زاده من المناقب الجمیلة و جعله أهلا أن یقیم ثلاثة أیام بمکة لحفظ عیال سیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله و أن یسیر بهم ظاهرا علی رغم الأعداء و هو وحید من رجاله (2) و من یساعده علی ما بلغ من المخاطرة إلیه.
و منها أن هذا الاستسلام من مولانا علی علیه السلام للقتل و فدیه النبی صلی الله علیه و آله أظهر مقاما و أعظم تماما (3) من استسلام جده الذبیح إسماعیل لإبراهیم الخلیل علیه و علیهما السلام لأن ذلک استسلام لوالد شفیق یجوز معه أن یرحمه الله جل جلاله و یقیله من ذبح ولده کما جری الحال علیه من التوفیق و مولانا علی علیه السلام استسلم للأعداء الذین لا یرحمون و لا یرجون لمسامحة فی البلاء.
ص: 96
و منها أن إسماعیل کان یجوز أن الله جل جلاله یکرم إیاه (1) بأنه لا یجد للذبح ألما فإن الله تعالی قادر أن یجعله سهلا رحمة لأبیه و تکرما (2) و مولانا علی علیه السلام استسلم للذین طبعهم القتل فی الحال علی الاستقصاء و ترک الإبقاء و التعذیب إذا ظفروا بما قدروا من الابتلاء.
و منها أن ذبح إسماعیل بید أبیه الخلیل علیه السلام ما کان فیه شماتة و مغالبة و مقاهرة من أهل العداوات و إنما هو شی ء من الطاعات المقتضیة للسعادات و العنایات و مولانا علی علیه السلام کان قد خاطر بنفسه لشماتة الأعداء و الفتک به بأبلغ غایات الاشتقاء (3) و الاعتداء و التمثیل بمهجته الشریفة (4) و التعذیب له بکل إرادة من الکفار سخیفة.
و منها أن العادة قاضیة و حاکمة أن زعیم العسکر إذا اختفی و اندفع عن مقام الأخطار و انکسر علم القوة و الاقتدار فإنه لا یکلف رعیة المعلقون علیه (5) أن یقفوا موقفا قد فارقه زعیمهم و کان معذورا فی ترک الصبر علیه و مولانا علی علیه السلام کلف الصبر و الثبات علی مقامات قد اختفی فیها زعیمه الذی یعول علیه و انکسر علم القوة الذی تنظر عیون الجیش إلیه فوقف مولانا علی علیه السلام و زعیمه غیر حاضر فهو موقف قاهر فهذا فضل من الله جل جلاله لمولانا علی علیه السلام باهر بمعجزات تخرق عقول ذوی الألباب و یکشف لک أنه القائم مقامه فی الأسباب.
و منها أن فدیة مولانا علی علیه السلام لسیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله کانت من أسباب التمکین من مهاجرته و من کل ما جری من السعادات و العنایات بنبوته فیکون مولانا علی علیه السلام قد صار من أسباب التمکین من کل ما جرت حال الرسالة علیه
ص: 97
و مشارکا فی (1) کل خیر فعله النبی صلی الله علیه و آله و بلغ حاله إلیه و قد اقتصرت فی ذکر أسرار المهاجرة الشریفة النبویة علی هذه المقامات الدینیة و لو أردت بالله جل جلاله أوردت مجلدا منفردا فی هذه الحال و لکن هذا کاف شاف للمنصفین و أهل الإقبال (2).
**[ترجمه]اقبال الاعمال: بیان اسرار این مهاجرت و شگفتیهای حیرتانگیز آن که خداوند بر ما گشود:
از جمله آن: خداوند جلّ جلاله بندگانش را بر این امر آگاه کرد که اگر بخواهد دشمنان رسول خود محمد صلی الله علیه و آله و سلم را مغلوب کند، به مهاجرت شبانه او به آن مکان پوشیده (غار) نیاز نداشت و میتوانست آن حضرت را
ص: 92
در حالی که در مکه بود بدون هیچ خطری، با آیات و عنایات درخشان یاری نماید. همانگونه که قادر بود عیسی بن مریم علیه السلام را در مقابل یهود، با آیات و سپاهیان و سربازان یاری رساند اما حکمت الهی اقتضا کرد که او را به آسمانهای علیا بالا ببرد. و به طور کلّ هیچ منفعتی برای ماندن او در دنیا نبود. پس بنده باید به تدبیری که مولایش در اندک و بسیار برای او اراده کرده و مناسب او دیده، راضی باشد. و خداوند جلّ جلاله پایینتر از وکیل انسان نیست که در کارهایش به تدبیر و مدیریت او راضی میشود، و پایینتر از دختر، یا همسرش در خانه نیست که در تدبیر امورش به او اعتماد میکند.
و از جمله این اسرار: آگاه کردن بر این مطلب که شخصی که آن حضرت را تا غار همراهی کرد، بر اساس روایتهایی که در بیان توصیف همراهی او آمده است، در آن رویدادها جز برای فرار نبوده است، و در زمانهای خواری و ترس از خطرها چیزی نبوده جز این که مانند زنان ضعیف و کودکانی که در راهها در هنگام فرار از امور ترسناک فریاد میکشند، و دلیل ماندنش پس از آن جز برای دفع خطر دشمنان نبوده است، و بدین جهت نبوده که سلاح و نیروی همراه داشته تا گرفتاری و مصیبت را دفع کند.
از جمله آن: طبری در تاریخ خود و احمد بن حنبل در کتابهایشان روایت کردهاند که این مردی که بدان اشاره شد، نمیدانست که پیامبر به کدام سو میرود و این که او به نزد مولای ما علی علیه السلام آمد و در باره پیامبر پرسید، و علی علیه السلام به او خبر داد که او رهسپار شده است. و او پس از رهسپار شدن پیامبر، آن حضرت را دنبال کرد تا به او رسید. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ترس دنبال کردن او اذیت شد، و به سنگی خورد و پایش شکافته شد. طبری در تاریخ خود روایت را این گونه نقل کرده است: ابوبکر شتابان بیرون رفت و در راه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسید. پیامبر صدای پای ابوبکر را در تاریکی شب شنید و گمان کرد او از مشرکان است. پس سریعتر راه رفت و جلوی کفشش پاره شد و سنگی انگشت ابهامش را شکست، و خون زیادی از آن رفت پس بر سرعت راه رفتنش افزود. پس ابوبکر ترسید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آزار ببیند تا این که به نزد ایشان رسید.
ص: 93
پس به راه افتادند در حالی که از پای رسول خدا خون میریخت تا این که در هنگام صبح به غار رسیدند و وارد غار شدند. کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را میپائیدند و در کمین آن حضرت بودند به بامداد در آمدند و وارد خانه شدند. علی علیه السلام از رختخواب برخاست. هنگامی که به او نزدیک شدند او را شناختند و گفتند: صاحب تو کجاست؟ فرمود: نمیدانم، آیا تو مراقب او بودی؟ او را به خروج امر کردند و او خارج شد، پس او را نهیب دادند و او را زدند و به سوی مسجد بیرون بردند و ساعتی او را زندانی کرده سپس رهایش کردند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نجات یافت.
میگویم: و هنگامی که به پیامبر رسید، آماده نبود که پیامبر او را ترک کند و از او دور شود از ترس این که اهل مکه به او برسند و خبرش را به آنان بدهد و او مردی ترسو بود، که در این صورت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اسیر می شد و کل اسلام از بین می رفت. زیرا بنا بر آن چه در حدیث هجرت آورده است، ابوبکر پیش از هجرت میخواست از مکّه بگریزد و پیامبر را ترک کند. طبری حدیث را اینگونه نقل کرده است: و ابوبکر بارها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای هجرت اجازه میگرفت. و یپامبر به او میفرمود: عجله نکن.
میگویم: اگر پیش از آنکه کفار به دنبال او باشند، درصدد مفارقت بوده، چگونه میتوان اطمینان داشت که پس از دنبال کردن کفار، فرار نکند ؟ و همراه شدن پیامبر با او پس از رسیدن او به آن حضرت از ضرورت هایی است که آمادگی برای محافظت پیامبر صلی الله علیه و سلم آن را اقتضا میکرد، چون حالش معلوم بود که اگر وی را ترک کند در همان لحظه از او بازمیگردد و جریان عادی بر این منوال است که فرار، مقام و جایگاه ترسی است که قلب انسان ترسو و ضعیف به موافقت بر آن تمایل نشان میدهد. و در آن چه دانستی روایت نشده که ابوبکر همراه خود سلاحی داشته باشد تا با آن در مقابل دشمن پیامبر دفاع کند و چیزی با خود حمل نکرد که پیامبر بدان نیاز داشته باشد. و نمیدانم چطور مخالفان اعتقاد دارند
ص: 94
که این شخص در موافقت به فرار فضیلت دارد در حالی که بارها از پیامبر اجازه خواسته بود که بگریزد و پیامبر را در دست دشمنانی که او را به قتل و نابودی تهدید میکردند، ترک کند؟ اعتقاد به فضیلت ابوبکر در این ذلّت از جمله شگفتترین امور شگفت است.
و از جمله آن: مکّدر شدن اوقات پیامبر به خاطر جزع و بیتابی صاحب او در غار، و تعلق خاطر مقدّس پیامبر به سالم ماندن از کفار، برای آن حضرت کفایت میکرد و بیتابی صاحبش، دغدغه ذهنی پیامبر را بیشتر کرد و اگر او را همراه نمیکرد، از اندوه بیتابی و مشغله ذهنی او رها میشد.
و از جمله آن: اگر حزن و اندوه او به خاطر دلسوزی پیامبر و به خاطر از بین رفتن اسلام میبود، از آن نهی نمیشد و معلوم میگردد که حزن و اندون او مخالف با آن چیزی است که از آن برداشت شده است.
و از جمله آن: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امنیت نداشت - اگر به او وحی نمیشد که هیچ ترسی بر او نیست - که ترس و بیتابیای که بر صاحبش آشکار گردید صاحبش را به جایی برساند که از غار بیرون آید و اشراری را که به دنبال پیامبر بودند با خبر کند، پس در زمانی که او را همراهی کرد همچون کسی بود که علاوه بر مشغول بودن به محافظت از خود، باید خود را از ذلّت و ضعف صاحبش نیز حفظ کند.
و از جمله اسرار این هجرت این است که: مولای ما علی علیه السلام بر رختخوابِ خطر، شب را سپری کرد و جان خود را برای مالک دنیا و آخرت و فرستاده او که فاتح درهای نعمت باطنی و ظاهری است، فدا کرد. و اگر آن شب نمیخوابید و دشمنان گمان نمیکردند که شخص خوابیده در رختخواب، سرور پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم است، تا هنگام روز که به غار رسید صبر نمیکردند که به دنبالش بروند. پس عامل و سبب سلامتی صاحب رسالت از دست گمراهان، تدبیر خداوند جلّ جلاله با خوابیدن مولای ما علی علیه السلام در جای آن حضرت است و نشانه آشکار و درخشان برای مولای ما علی علیه السلام گواه بر عظمت مقام و جایگاه اوست. و خداوند جلّ جلاله در قرآن مقدس خود این آیه را نازل فرمود: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْرِی نَفْسَه ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّه وَاللّه رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» - . بقره / 207 -
{و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.} پس خبر داده است که خوابیدنِ مولای ما علی علیه السلام، فروش جان مبارکش و طلب رضایت خداوند جلّ جلاله بود در مقابل هر خواستهای. در کتاب طرائف ذکر کردیم که مخالفان این حدیث را روایت کردهاند که خداوند جلّ جلاله در آن شب به خاطر این که مولای ما علی علیه السلام جان خود را فروخت، بر جبرئیل مباهات و افتخار کرد
ص: 95
و او چیزی را بخشید که فرشتگان مقرب و خواصّ نیز آن را نبخشیدند.
و از جمله آن: خداوند جلّ جلاله نیروی الهی و قدرت ربّانی مولای ما علی علیه السلام را بیشتر نمود تا جایی که برایش بدین بسنده نکرد که جانش را فدای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کند بلکه به او امر فرمود که پس از آن در مکّه بماند و دشمنان را دور گرداند، دشمنانی که پیامبر را از آنان فراری داد و با خوابیدن در رختخواب، آن حضرت را از آنها پنهان کرد. و این امر جز با آیات درخشان از جانب خداوندی ممکن است که بخشنده سود و دفع کننده زیان است.
و از جمله آن: خداوند جلّ جلاله برای مولای ما علی علیه السلام به این هدف والا اکتفا نفرموده تا این که صفات و کارهای نیک و پسندیدهای بر او افزوده است و او را شایسته این دانسته که سه روز در مکّه بماند تا خانواده سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را محافظت کند و و بر خلاف میل دشمنان، آنان را آشکار به سوی مدینه حرکت داد و خودش تنها بود و کسی را نداشت که در این خطر بزرگ او را یاری رساند. - . ابن شهر آشوب در مناقب گوید: هنگامی که علی علیه السلام تصمیم به هجرت گرفت عباس به او گفت: محمد مخفیانه هجرت کرد و قریش شدیدا به دنبال او بودند و تو آشکارا بیرون میروی و زنان و کجاوهها و اموال و مردان و زنانی را با خود میبری و بیابانها و درّهها را از میان قبیلههای قریش با همراه آنان میپیمایی؟ نظرم این است که در حمایت بنی خزاعه حرکت کنی. علی علیه السلام در جوابش این ابیات را سرود:
مرگ آبشخوری که همه بر آن وارد میشوند، بیتابی نکن و بار و بنه را برای سفر ببند.
پسر آمنه، محمد پیامبر است، مردی راستگفتار است که درباره جبرئیل سخن میگوید.
افسار را رها کن و از هیچ مانعی نترس، چرا که خداوند آنان را از عذاب و شکنجه ما باز میدارد.
من به خداوند و به محمد اطمینان دارم و راه او با راه من به هم پیوسته است. -
و از جمله آن: جایگاه و منزلت این فرمانبرداری مولای ما علی علیه السلام برای کشته شدن و فدا شدن برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فرمانبرداری جدّش اسماعیل برای ابراهیم خلیل علیهم االسلام بسی والاتر و بزرگتر است. زیرا آن فرمانبرداری برای پدری دلسوز بود که همراه با آن جایز است که خداوند جلّ جلاله به او رحم کند و از او برای ذبح پسرش گذشت کند، همانگونه که وضعیت او با توفیق الهی همین گونه شد. اما مولای ما علی علیه السلام فرمانبردار برای دشمنانی شد که رحم نمیکنند و در این آزمایش و مصیبت، امید مسامحه و سازش ندارند.
ص: 96
و از جمله آن: جایز است که خداوند جلّ جلاله بر اسماعیل اکرام کند به نحوی در حین ذبح شدن دردی احساس نکند، چرا که خداوند متعال به جهت رحم و تکریم پدرش، قادر است آن را آسان نماید، اما مولای ما علی علیه السلام فرمانبردار و تسلیم کسانی شد که طبیعت و سرشت آنها قتل و کشتار فوری پس از جستجو، و ترک وانهادن و شکنجه است اگر به آن چه درصددش هستند دست یابند.
از جمله آن: ذبح اسماعیل با دستان پدرش ابراهیم خلیل علیهما السلام موجب شماتت و غلبه و چیرگی برای دشمنان نبود و در حقیقت یکی از طاعتهایی بود که مقتضی سعادتها و عنایتها میشد، اما مولای ما علی علیه السلام جانش را به خطر انداخت تا موجب شماتت دشمنان شود و با نهایت بیرحمی بر او حملهور شده و جان مبارکش را بگیرند و با همه اراده و عزم سخیفانه کفار مورد شکنجه قرار بگیرد.
و از جمله آن: عادت، حکم میکند که رهبر لشگر هرگاه پنهان شود و از جایگاه خطرها دور گردد و پرچم قدرت و اقتدار شکسته شود، رعیّتِ زیر دستش را وادار نمیکند که در مقامی بمانند و ایستادگی کنند که رهبرشان آن را ترک کرده است و اگر بر آن وضعیت صبر نکند معذور است، اما مولای ما علی علیه السلام صبر و پایداری بر جایگاههایی پیشه کرد که رهبرش در آن پنهان شد، رهبری که بدو تکیه میشد و پرچم قدرتی که چشمان لشگر بدو مینگریستند شکسته شد، پس مولای ما علی علیه السلام ایستاد در حالی که رهبرش حاضر نبود، و این، جایگاهی مقتدرانه است، پس این فضیلتی از جانب خداوند جلّ و جلاله برای مولای ما علی علیه السلام است که با معجزاتی که خردِ خردمندان را میرباید، برتری یافته است و برای تو روشن گردید که او در اسباب جانشین پیامبر است.
و از جمله آن: فدا شدن مولای ما علی علیه السلام برای سرور ما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جمله اسباب میسر کردن مهاجرت پیامبر و تمام سعادتها و عنایات به نبوت آن حضرت بود که اتفاق افتاد. پس مولای ما علی علیه السلام از جمله اسباب فراهم آمدن اموری شد که وضعیت رسالت بر آن جاری شد،
ص: 97
و در همه امورِ خیری که پیامبر صلوات الله علیه انجام داد، مشارکت داشت و حال و وضعیتش به او رسید. و من در بیان اسرار این مهاجرت مبارک پیامبر به ذکر این مقامات دینی بسنده نمودم و به خداوند جلّ جلاله سوگند، اگر میخواستم مطالب بیشتری بیاورم، قطعا یک جلد جداگانه در این باره میآوردم، اما این مطالب برای انسانهای منصف و عادل و کسانی که به حقّ روی میآورند، کافی است. - . اقبال : 592 - 596 -
**[ترجمه]
الْفَائِقُ لِلزَّمَخْشَرِیِّ، خَرَجَ مِنْ مَکَّةَ مُهَاجِراً إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَبُو بَکْرٍ وَ مَوْلَی أَبِی بَکْرٍ عَامِرُ بْنُ فُهَیْرَةَ وَ دَلِیلُهُمَا (3) اللَّیْثِیُّ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُرَیْقِطٍ فَمَرُّوا عَلَی خَیْمَتَیْ أُمِّ مَعْبَدٍ وَ کَانَتْ بَرْزَةً جَلْدَةً تَحْتَبِی بِفِنَاءِ الْقُبَّةِ ثُمَّ تَسْقِی وَ تُطْعِمُ فَسَأَلُوهَا لَحْماً وَ تَمْراً یَشْتَرُونَهُ مِنْهَا فَلَمْ یُصِیبُوا عِنْدَهَا شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ الْقَوْمُ مُرْمِلِینَ مُشْتِینَ وَ رُوِیَ مُسْنِتِینَ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی شَاةٍ فِی کَسْرِ الْخَیْمَةِ فَقَالَ مَا هَذِهِ الشَّاةُ یَا أُمَّ مَعْبَدٍ قَالَتْ شَاةٌ خَلَّفَهَا الْجَهْدُ عَنِ الْغَنَمِ فَقَالَ هَلْ بِهَا مِنْ لَبَنٍ قَالَتْ هِیَ أَجْهَدُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ أَ تَأْذَنِینَ أَنْ أَحْلُبَهَا قَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی إِنْ رَأَیْتَ بِهَا حَلَباً فَاحْلُبْهَا.
وَ رُوِیَ أَنَّهُ نَزَلَ هُوَ وَ أَبُو بَکْرٍ بِأُمِّ مَعْبَدٍ وَذْفَانَ مَخْرَجِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِمْ شَاةً فَرَأَی فِیهَا بُصْرَةً مِنْ لَبَنٍ فَنَظَرَ إِلَی ضَرْعِهَا فَقَالَ إِنَّ بِهَذِهِ لَبَناً وَ لَکِنِ ابْغِینِی شَاةً لَیْسَ فِیهَا لَبَنٌ فَبَعَثَتْ إِلَیْهِ بِعِنَاقِ (4) جَذَعَةٍ فَدَعَا بِهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَمَسَحَ بِیَدِهِ ضَرْعَهَا وَ سَمَّی اللَّهَ وَ دَعَا لَهَا فِی شَاتِهَا (5) فَتَفَاجَتْ عَلَیْهِ وَ دَرَّتْ وَ اجْتَرَّتْ. (6).
ص: 98
وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ لِابْنِ أُمِّ مَعْبَدٍ یَا غُلَامُ هَاتِ قَرْواً فَأَتَاهُ بِهِ فَضَرَبَ ظَهْرَ الشَّاةِ فَاجْتَرَّتْ وَ دَرَّتْ وَ دَعَا بِإِنَاءٍ یُرْبِضُ الرَّهْطَ فَحَلَبَ فِیهِ ثَجّاً حَتَّی عَلَاهُ الْبَهَاءُ وَ رُوِیَ الثُّمَالُ.
ثُمَّ سَقَاهَا حَتَّی رَوِیَتْ وَ سَقَی أَصْحَابَهُ حَتَّی رَوُوا وَ شَرِبَ آخِرُهُمْ ثُمَّ أَرَاضُوا عَلَلًا بَعْدَ نَهَلٍ ثُمَّ حَلَبَ فِیهِ ثَانِیاً بَعْدَ بَدْءٍ حَتَّی مَلَأَ الْإِنَاءَ ثُمَّ غَادَرَهُ عِنْدَهَا ثُمَّ بَایَعَهَا ثُمَّ ارْتَحَلُوا عَنْهَا فَقَلَّمَا لَبِثَتْ حَتَّی جَاءَ زَوْجُهَا أَبُو مَعْبَدٍ یَسُوقُ أَعْنُزاً عِجَافاً (1) تُشَارِکْنَ هَزْلًا. (2) وَ رُوِیَ تُسَاوِکُ وَ رُوِیَ تُسَاوِقُ. (3) مُخُّهُنَّ قَلِیلٌ فَلَمَّا رَأَی أَبُو مَعْبَدٍ اللَّبَنَ عَجِبَ وَ قَالَ مِنْ أَیْنَ لَکِ هَذَا یَا أُمَّ مَعْبَدٍ وَ الشَّاءُ عَازِبٌ حِیَالٌ (4) وَ لَا حَلُوبَ فِی الْبَیْتِ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ مَرَّ بِنَا رَجُلٌ مُبَارَکٌ مِنْ حَالِهِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ صِفِیهِ لِی یَا أُمَّ مَعْبَدٍ قَالَتْ رَأَیْتُ رَجُلًا ظَاهِرَ الْوَضَاءَةِ أَبْلَجَ الْوَجْهِ حَسَنَ الْخُلُقِ لَمْ تَعِبْهُ ثُجْلَةٌ وَ لَمْ تُزْرِ بِهِ صُقْلَةٌ.
وَ رُوِیَ صَعْلَةٌ وَ رُوِیَ لَمْ یعبه (تَعِبْهُ) نُحْلَةٌ وَ لَمْ تُزْرِ بِهِ صُقْلَةٌ وَسِیماً قَسِیماً فِی عَیْنَیْهِ دَعَجٌ وَ فِی أَشْفَارِهِ عَطَفٌ أَوْ قَالَ غَطَفٌ وَ رُوِیَ وَطَفٌ وَ فِی صَوْتِهِ صَحَلٌ وَ فِی عُنُقِهِ سَطَعٌ وَ فِی لِحْیَتِهِ کَثَاثَةٌ أَزَجَّ أَقْرَنَ إِنْ صَمَتَ فَعَلَیْهِ الْوَقَارُ وَ إِنْ تَکَلَّمَ سَمَا وَ عَلَاهُ الْبَهَاءُ أَجْمَلَ النَّاسِ وَ أَبْهَاهُ مِنْ بَعِیدٍ وَ أَحْسَنَهُ وَ أَجْمَلَهُ مِنْ قَرِیبٍ (5) حُلْوَ الْمَنْطِقِ
ص: 99
فَصْلٌ لَا نَزْرٌ وَ لَا هَذْرٌ کَأَنَّمَا مَنْطِقُهُ خَرَزَاتٌ نُظُمٌ یَتَحَدَّرْنَ رَبْعَةٌ لَا یَأْسَ (1) مِنْ طُولٍ وَ لَا تَقْتَحِمُهُ عَیْنٌ مِنْ قَصْرٍ غُصْنٌ بَیْنَ غُصْنَیْنِ فَهُوَ أَنْضَرُ الثَّلَاثَةِ مَنْظَراً وَ أَحْسَنُهُمْ قَدْراً لَهُ رُفَقَاءُ یَحُفُّونَهُ إِنْ قَالَ أَنْصَتُوا لِقَوْلِهِ وَ إِنْ أَمَرَ تَبَادَرُوا إِلَی أَمْرِهِ مَحْفُودٌ مَحْشُودٌ لَا عَابِسٌ وَ لَا مُعْتَدٍ.
قال أبو معبد هو و الله صاحب قریش الذی ذکر لنا من أمره ما ذکر بمکة لقد هممت أن أصحبه و لأفعلن إن وجدت إلی ذلک سبیلا و لقد أصبح (2) صوت بمکة عالیا یسمعون الصوت و لا یدرون من صاحبه:
جزی الله رب الناس خیر جزائه***رفیقین قالا خیمتی أم معبد
هما نزلاها بالهدی و اهتدت بهم***فقد فاز من أمسی رفیق محمد
فیا لقصی ما زوی الله عنکم*** به من فعال لا یجازی (3) و سودد
لیهنئ بنی کعب مقام فتاتهم*** و مقعدها للمؤمنین بمرصد
سلوا أختکم عن شاتها و إنائها***فإنکم إن تسألوا الشاة تشهد
دعاها بشاة حائل فتحلبت*** له بصریح ضرة الشاة مزبد
فغادرها رهنا لدیها بحالب***یرددها فی مصدر ثم مورد (4)
ثم قال الزمخشری البرزة العفیفة الرزینة التی یتحدث إلیها الرجال فتبرز لهم و هی کهلة قد خلا بها سن فخرجت عن حد المحجوبات و قد برزت برازة المرمل الذی نفد زاده و فرقت حاله و سخفت من الرمل و هو نسج سخیف و منه الأرملة لرقة حالها بعد قیمها المشتی الداخل فی الشتاء و المسنت الداخل فی السنة و هی القحط و تاؤه بدل من یاء (5) الکسر بالکسر
ص: 100
و الفتح جانب البیت.
وذفان مخرجه أی حدثان خروجه و هو من توذف إذا مر مرا سریعا البصرة أثر من اللبن یبصر فی الضرع التفاج تفاعل من الفجج و هو أشد من الفحج و منه قوس فجاء. (1) و عن ابنة الخس فی وصف ناقة ضبعة عینها هاج و صلاها راج (2) و تمشی و تفاج.
القرو إناء صغیر یردد فی الحوائج من قروت الأرض إذا جلت فیها و ترددت الإرباض الإرواء إلی أن یثقل الشارب فیربض.
انتصاب ثجا بفعل مضمر أی یثج ثجا أو یحلب لأن فیه معنی ثج و یحتمل أن یکون بمعنی قولک ثاجا نصبا علی الحال المراد بالبهاء و بیض الرغوة و الثمال جمع ثمالة و هی الرغوة أراضوا من أراض الحوض إذا استنقع فیه الماء أی نقعوا بالری مرة بعد أخری تشارکن هزلا أی عمهن الهزال فکأنهن قد اشترکن فیه و التساوک التمایل من الضعف تساوق الغنم تتابعها فی المسیر کأن بعضها یسوق بعضا و المعنی أنها لضعفها و فرط هزالها تتخاذل و یتخلف بعضها عن بعض و الحلوب التی تحلب و هذا مما یستغربه أهل اللغة زاعمین أنه فعول بمعنی مفعولة نظرا إلی الظاهر و الحقیقة أنه بمعنی فاعلة و الأصل فیه أن الفعل کما یسند إلی مباشرة یسند إلی الحامل علیه و المطرق إلی إحداثه و منه قوله إذا رد عافی (3) القدر من یستعیرها و قولهم هزم الأمیر العدو و
ص: 101
بنی المدینة ثم قیل علی هذا النهج ناقة حلوب لأنها تحمل علی احتلابها بکونها ذات حلب فکأنها تحلب نفسها لحملها علی الحلب و من ذلک الماء الشروب و الطریق الرکوب و أشباههما بلج الوجه بیاضه و إشراقه و منه الحق أبلج الثجلة و الثجل عظم البطن و الصقلة و الصقل طول الصقل و هو الخصر و قیل ضمره و قلة لحمه و قد صقل و هو من باب قولهم (1) صقلت الناقة إذا أضمرتها بالسیر و المعنی أنه لم یکن بمنتفخ الخصر و لا ضامره جدا.
و النحل النحول و الصعلة صغر الرأس یقال صعل (2) و أصعل و امرأة صعلاء القسام الجمال و رجل مقسم الوجه و کأن المعنی أخذ کل موضع منه من الجمال قسما فهو جمیل کله لیس فیه شی ء یستقبح.
العطف طول الأشفار و انعطافها أی تثنیها (3) و الغطف انعطافها و انعطف و انغطف و انغضف أخوات و الوطف الطول الصحل صوت فیه بحة لا تبلغ أن تکون جشة (4) و هو یستحسن لخلوه عن الحدة الموذیة للصماخ السطع طول العنق و رجل أسطع و امرأة سطعاء و هو من سطوع النار سما قیل ارتفع و علا علی جلسائه و قیل علا برأسه أو بیده و یجوز أن یکون الفعل للبهاء أی سماه البهاء و علاه علی سبیل التأکید للمبالغة فی وصفه بالبهاء و الرونق إذا أخذ فی الکلام لأنه کان صلی الله علیه و آله أفصح العرب فصل مصدر موضوع موضع اسم الفاعل أی منطقه وسط بین النزر و الهذر فاصل بینهما قالوا رجل ربعة فأنثوا و الموصوف مذکر علی تأویل نفس ربعة و مثله غلام یفعة لا یأس من طول یروی أنه کان فریق الربعة (5) فالمعنی أنه لم یکن فی حد الربعة غیر متجاوز له فجعل ذلک القدر
ص: 102
من تجاوز حد الربعة عدم یأس من بعض الطول و فی تنکیر الطول دلیل علی معنی البعضیة و روی ربعة لا یائس من طول.
یقال فی المنظر المستقبح اقتحمته العین أی ازدرته کأنها وقعت من قبحه فی قحمة و هی الشدة.
محفود مخدوم و أصل الحفد مدارکة الخطو محشود مجتمع علیه یعنی أن أصحابه یزفون فی خدمته یجتمعون علیه.
خیمتی نصب علی الظرف أجری المحدود مجری المبهم کبیت الکتاب کما عسل الطریق الثعلب.
اللام فی لقصی للتعجب کالتی فی قولهم یا للدواهی و یا للماء و المعنی تعالوا یا قصی لیتعجب (1) منکم فیما أغفلتموه من حظکم و أضعتموه من عزکم بعصیانکم رسول الله و إلجائکم إیاه إلی الخروج من بین أظهرکم.
و قوله ما زوی الله عنکم تعجب أیضا معناه أی شی ء زوی الله عنکم الضرة أصل الضرع الذی لا یخلو من اللبن و قیل هی الضرع کله ما خلا (2) الأَطْبَاء (3).
ص: 103
**[ترجمه]الفائق: هنگامی که آن حضرت از مکه به طرف مدینه مهاجرت میفرمود ابو بکر و عامر بن فُهیره همراه ایشان بودند و راهنمای آنان عبد اللَّه بن اُرَیقِط لیثی بود. در این هنگام بر امّ معبد خزاعی گذر کردند، امّ معبد زنی مسنۀ و عاقل بود و در حالی که جامه ای را به خود پیچیده بود، در کنار خیمه خود نشسته بود و به مردم آب و غذا میداد. حضرت رسول و همراهان از وی مقداری گوشت و خرما خواستند تا از او بخرند لیکن وی چیزی نداشت تا به آنان بفروشد در این موقع حضرت و همراهانش زاد و توشه ای نداشتند و وارد زمستان شده بودند - و روایت شده: دچار بیآبی و قحطی شده بودند - حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به گوشه خیمه نظر افکند، فرمود: ای ام معبد پس این گوسفند چیست؟ عرض کرد: این گوسفند به علت مرضی که دارد از سایر گوسفندان باز مانده است، حضرت فرمود: آیا در پستان او شیری وجود دارد؟ عرض کرد: این گوسفند لاغرتر از آن است که شیر بدهد. حضرت فرمود: آیا اجازه میدهی من او را بدوشم؟ عرض کرد: آری پدر و مادرم فدایت گردد، اگر در پستان او چیزی باشد شما در دوشیدن مجاز هستید.
و روایت شده که پیامبر و ابوبکر در هنگام رفتن به مدینه در نزد امّ معبد فرود آمدند. امّ معبد گوسفندی را برای آنان فرستاد. پیامبر اندکی شیر در گوسفند دید. پس به پستانش نگریست و فرمود: در این گوسفند شیر است، گوسفندی بیاور که شیر نداشته باشد. پس امّ معبد گوسفند جوان مادهای را برای پیامبر فرستاد و آن حضرت با دست مبارک خود پستان او را گرفت، و نام خدا را بر زبان جاری کرد و برای گوسفند او دعا کرد. در این هنگام گوسفند پاهای خود را از هم باز کرد و شیر از پستانش جاری گردید و نشخوار کرد.
ص: 98
و روایت شده که آن حضرت به پسر امّ معبد فرمود: ای پسر جوان ظرفی بیاور. او ظرف را آورد و پیامبر بر پشت گوسفند ضربهای زد و گوسفند نشخوار کرد و شیر از پستانش سرازیر شد. حضرت ظرفی را طلب کرد که وسیله آبخوری آن جماعت بود و حضرت از گوسفند مقداری شیر دوشید به اندازهای که روغن آن بالا آمد و روایت شده کره بالا آمد.
حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله ابتدا از آن شیر مقداری به ام معبد مرحمت فرمودند و او از آن آشامید تا آن گاه که سیر شد، و پس از این اصحاب خود را نیز سیراب کرد و در آخر همه، خودش هم میل فرمود. سپس پس از بار اول برای بار دوم نوشیدند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر از این گوسفند شیر دوشید تا این که ظرف پر شد و آن ظرف را برای امّ معبد گذاشت و بهایش را به او پرداخت کرد و از این محل گذشتند، اندک زمانی پس از این که پیامبر تشریف بردند زوج این زن ابو معبد از راه رسید، و چند عدد بز لاغری هم با خود آورده بود که در لاغری مثل هم بودند.
و به صورت «تساوک» روایت شده یعنی از ضعف، کج و متمایل حرکت میکردند و «تساوق» هم ذکر شده یعنی به دنبال هم راه میرفتند.
مغز استخوانشان اندک بود. هنگامی که چشمش به شیر افتاد شگفت زده شد و گفت: این شیر را از کجا آورده اید؟ در این جا گوسفندی که شیر بدهد موجود نبود و بقیه گوسفندان هم از این محل دور بودند و گوسفند حامله نداریم. ام معبد گفت: نه، به خدا قسم مرد با برکتی با فلان و فلان ویژگی از منزل ما عبور کرد. گفت: ای امّ معبد او را برای من توصیف کن. گفت: مردی را دیدم که چهرهای زیبا و نورانی، و اخلاقی نیکو داشت، بزرگی شکم او را معیوب نکرده و پهلوهایی سبب حقارتش نشده است.
و نیز به صورت «صعلۀ» (کوچک بودن سر) روایت شده، و در روایتی: لاغری او را معیوب نکرده، زیباروی و خوشسیما بود، چشمان درشت و سیاه داشت، و لبانش نرم و دراز، یا گفت: «غَطَف» (زیاد بودن مژهها) و به صورت: «وطف» (بلندی موهای ابرو و مژه) و در صدایش تیزی و صلابت بود، و گردنش بلند و ریش پرپُشتی داشت، ابرهایش باریک و به هم پیوسته بود، اگر ساکت بود آثار متانت و وقار بر او ظاهر میشد و اگر به سخن میآمد بر همه مردم اطرافش اوج میگرفت، از دور کاملترین و زیباترین مردم به نظر میرسید، در نزدیک از همه زیباتر و برتر بود.
ص: 909
شیرین سخن بود و کلامش فصل خطاب بود، کم حرف و پُر حرف نبود. گویی سخنانش مهرههایی بودند که فرو بریزند، میان اندام بود و از درازیاش باکی نبود و از کوتاهیاش هیچ چشمی او را حقیر نمیشمرد، همچون شاخهای تر میان دو شاخه دیگر بود، چهره او از دیگران شادابتر و زیباتر بود و اززش او بالاتر و نیکوتر بود. دوستانی دارد که او را احاطه کردهاند، اگر سخن میگفت، به سخنش گوش میسپردند و اگر امر میکرد در فرمانبرداری او مبادرت میورزیدند، مردم گردش جمع شده و خدمتش میکردند، ترشرو نبود و مورد ستم قرار نمیگیرد.
ابو معبد گفت: سوگند به خدا این همان صاحب قریش است که در مکّه از احوالش برای ما بازگفتند. و من قصد داشتم همراه او شوم و اگر برایم فراهم شود این کار را انجام میدهم. در این حال آوازی از مکه آمد که آواز میشنیدند و و صاحب صدا را نمیدیدند و او را نمیشناختند. که ابیات زیر از همان صدا شنیده شد:
خداوند که پروردگار مردم است جزای خیر به فرستادهای بدهد که وارد دو خیمه امّ معبد شد.
آن دو با هدایت بر او نازل شدند، و امّ معبد هدایت یافت و هر کس رفیق محمد شود پیروز خواهد شد.
ای قوم قصی بن کلاب، کارهای که خداوند از شما دریغ کرد، با سروری جزا داده نمیشود.
مبارک باد برای بنی کعب جایگاه دخترشان، و همه مؤمنان به دنبال جایگاه او هستند.
از خواهرتان در باره گوسفند و ظرفش بپرسید، و اگر از همان گوسفند بپرسید، گواهی میدهد.
آن گوسفند نازا را فرا خواند و بر دست پیامبر شیر خالص داد به نحوی که سر پستانش کف درآورد.
پس آن گوسفند را به عنوان معجزهای برای کسانی که آن را بدوشند رها کرد تا چندین بار در بازگشتن و آمدن آن را بدوشد.
سپس زمخشری گفته است: «البرزۀ» زن عفیف و باوقاری است که مردان با او سخن میگویند و او بر ایشان نمایان میشود و پیر و پا به سن گذاشته است و از حدّ زنان محجّب بیرون آمده است، و خود را آشکار میکند. «المرمّل» یعنی کسی که توشهاش تمام شده است، و اوضاعش پریشان و نابسامان شده است. که از «الرمل» به معنای بافت نازک است، و از همین کلمه «الأرملۀ» (بیوه) است زیرا پس از فوت قیّم و شوهرش احوال او ناگوار میشود. «المشتّی» یعنی کسی که به زمستان در میآید و «المسنت» کسی که وارد خشکسالی میگردد. و تاء آن به جای یاء آمده است. «الکسر» با کسره و
ص: 100
فتحه کاف به معنای گوشه خانه است.
«ذفان مخرجه» یعنی به هنگام خروج او. و از «توذّف» است، هرگاه شتابان بگذرد. «البصرۀ» آثار شیر است که بر پستان باشد. «التفاج» باب تفاعل از «الفجج» که از «الفحج» شدیدتر است و از همین کلمه «قوس فجّاء» (کمانی است که زه آن از میانه آن فاصله بگیرد) است.
ابنۀ الخسّ در وصف شتر سروده است:
شتری که چشمانش گود است، و میانه پشتش نزدیک به هم است، وقتی راه میرود میان پاهایش از هم فاصله دارد.
«القرو» ظرفی کوچک است که در هنگام نیازها گردانده میشود. از «قروت الارض» هرگاه در زمین بگردی و رفت و آمد کنی. «الارباض» یعنی سیراب شدن تا حدّی که شخص سنگین شده و بخوابد و استراحت کند.
نصب «ثجّاً» با فعلِ در تقدیری است، یعنی: یثجّ ثجّاَ، یا «یحل ثجّا» زیرا در این معنی، «ثجّ» نهفته است. و ممکن است به معنای سخن تو باشد که بگویی: «ثاجّاً» منصوب به حال باشد. مقصود از «البهاء» کف چربی و روغن است. «الثمال» جمع «ثمالۀ» به معنای چربی روی شیر است. «اراضوا» از «اراض الحوض» است هرگاه کف حوض پر از آب شود، یعنی چندین بار سیراب شدند. «تشارکن هزلا» یعنی لاغری آنان را فرا گرفته بود گویی آنان در لاغری با هم اشتراک دارند. «التساوک» یعنی متمایل راه رفتن به جهت ضعف. «تساوق الغنم» یعنی به دنبال هم راه رفتند گویی برخی از آنان برخی دیگر را سوق میدهند. و بدین معنی است که:
این گوسفندان به جهت ضعف و لاغری شدید، ناتوان شده و از همدیگر جا میمانند. «الحلوب» گوسفند شیرده است. و این کلمهای است که اهل زبان آن را عجیب میدانند و گمان میکنند که این کلمه بنا به ظاهر «فعول» به معنای «مفعولۀ» است و حقیقت این است که به معنای اسم فاعل است. و اصل در آن، این است که فعل، همانطور که به مباشر آن اسناد داده میشود، به چیزی که بر آن حمل میشود و در به وجود آوردن نقش دارد، نیز اسناد داده میشود. مانند این سخن شاعر: «اذا ردّ عافی القدر من یستعیرها» (هرگاه کسی که دیگ را قرض گرفته است، باقیمانده غذا در آن را برگرداند) و سخنشان که گویند: «هزم الامیر العدوّ»
ص: 101
و «بنی المدینۀ» سپس گفته شده: که «ناقه حلوب» بر این اسلوب است، زیرا به خاطر این که شیر دارد، شیرش را میدوشند، گویی از این جهت که شیر را با خود حمل میکند، خود شیرش را میدوشد. و مثال دیگر برای آن: «الماء الشروب» و «الطریق الرکوب» و مثالهای دیگر مانند آنها.
«بلج الوجه» یعنی سفیدی و درخشش صورت. و از همین کلمه «الحقّ ابلج» گویند.
«الثجلۀ و الثجل» بزرگی شکم است. «الصقلۀ و الصقل» درازی خاصره است. و گفته شده: لاغری و کم گوشت بودن آن است. و «قد صقل» از این سخنشان است که گویند: «صقلت الناقۀ» هرگاه با راه رفتن زیاد بر آن، شتر را لاغر کنی. و بدین معنی است که: خاصره او بزرگ و گنده نیست و بسیار لاغر نیست.
«النحل» لاغری است و «الصعلۀ» کوچک بودن سر است. گفته میشود: «صعل» و «اصعل» و «إمرأۀ صعلاء» «القسام» یعنی: زیبایی. و «رجل مقسم الوجه» و گویی بدین معنا است که: هر قسمت از اندام او بهره و بخشی از زیبایی را گرفته است، پس او زیبا است و چیزی در او نیست که او را زشت جلوه بدهد.
«العطف» درازی و نرمی لبها است. یعنی: خمیدگی لبها. «الغطف» انعطاف و نرمی آن است. و «انعطف» و «انغطف» و «انفغضف» به یک معنی میباشند. «الوطف» درازی است. «الصحل» صدایی است که در آن گرفتگی باشد اما به درجهای نیست که خشن باشد. و اینگونه صدا نیکو است زیرا از تیزیای که پرده گوش را آزار دهد، خالی است. «السطع» درازی گردن است، و «رجل اسطع» و «إمرأۀ سطعاء» و از «سطوع النار» (بالا گرفتن آتش) است. «سما» گفته شده: یعنی بالا رفت و بر همنشینان خود بالاتر رفت. و گفته شده: «علا برأسه أو بیده» و جایز است که فعل برای «البهاء» باشد و یعنی: «سماه البهاء و علاه» به شیوه تاکید در مبالغه وصف او به بزرگی و زیبایی، هرگاه شروع به سخن گفتن کند. زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از فصیحترین عربها بود. «فصل» مصدری است که در جای اسم فاعل قرار گرفته است، یعنی منطق و سخن گفتن او میانه کمگویی و پرگویی است و بین آنها جدایی میافکند. گفتهاند: «رجل ربعۀ» (مرد میانهاندام) و آن را به صورت مؤنث آوردهاند و موصوف، مذکر است با تأویل «نفس ربعۀ»، و مانند این اسلوب «غلام یفعۀ» است. «لا یأس من طول» روایت شده که این عبارت کمی بالاتر از «ربعۀ» است. پس بدین معنی است که: او در حدّ ربعۀ نیست و از آن تجاوز نمیکند
ص: 102
و این مقدار از تجاوز از حدّ را عدم یأس از برخی درازی قرار داده است، و در نکره آمدن «الطول» دلیلی بر معنای بعضیه بودن آن است. و به صورت: «ربعۀ لا یائس من طول» نیز روایت شده است.
در باره چهره زشت گفته میشود: «اقتحمته العین» یعنی چشم آن را تحقیر و خوار میبیند. گویی چشم، از زشتی آن در «قحمۀ» یعنی، سختی افتاده است.
«محفود» یعنی کسی که به او خدمت میشود. و اصل «الحفد» شتاب کردن است. «محشود» یعنی بر گرد او جمع شدهاند و مقصود این است که: اصحاب او برای خدمتگزاری او شتاب میکنند و گرد او جمع میشوند.
«خیمتی» بنا بر ظرفیه بودن، منصوب شده است و ظرف محدود در جایگاه ظرف مبهم قرار گرفته است مانند «بیت الکتاب» همانند «عسل الطریق الثعلب» روباه به شتاب راه را پیمود.
لام در «لقصیّ» برای اظهار تعجب است مانند این لام در سخنشان که گویند: «یا للدواهی و یا للماء» و بدین معنی است که: ای بنی قصیّ بیاید تا از بخت شما که از آن غافل ماندهاید و با عصیان و سرکشی در برابر پیامبر خدا، آن را از عزّت خود تباه کردید، و او را وادار به بیرون رفتن از میان شما کردید، تعجب شود (کنیم).
و سخن او: «ما زوی الله عنکم» نیز برای اظهار تعجب است، و بدین معنی است که: خداوند چه چیز را از شما دریغ کرد؟ «الضرۀ» اصل پستان است که خالی از شیر نباشد، و گفته شده: کل پستان به جز نوک پستان است. - . فائق : 43 - 45 -
ص: 103
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری رُوِیَ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیِّ قَالَ کَانَ بَیْنَ لَیْلَةِ الْعَقَبَةِ وَ بَیْنَ مُهَاجَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ کَانَتْ بَیْعَةُ الْأَنْصَارِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ الْعَقَبَةِ فِی ذِی الْحِجَّةِ وَ قُدُومُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ فِی شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْهُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ کَانَتِ الْأَنْصَارُ خَرَجُوا یَتَوَکَّفُونَ أَخْبَارَهُ (1) فَلَمَّا أَیِسُوا رَجَعُوا إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَلَمَّا رَجَعُوا أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا وَافَی ذَا الْحُلَیْفَةِ سَأَلَ عَنْ طَرِیقِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَدَلُّوهُ فَرَفَعَهُ الْآلُ فَنَظَرَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ وَ هُوَ عَلَی أُطُمٍ إِلَی رُکْبَانِ ثَلَاثَةٍ یَمُرُّونَ عَلَی طَرِیقِ بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَصَاحَ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمَةِ (2) هَذَا صَاحِبُکُمْ قَدْ وَافَی فَوَقَعَتِ الصَّیْحَةُ بِالْمَدِینَةِ فَخَرَجَ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ مُسْتَبْشِرِینَ لِقُدُومِهِ یَتَعَادَوْنَ (3) فَوَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَصَدَ مَسْجِدَ قُبَاءَ وَ نَزَلَ وَ اجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَنُو عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ سُرُّوا بِهِ وَ اسْتَبْشَرُوا وَ اجْتَمَعُوا حَوْلَهُ وَ نَزَلَ عَلَی کُلْثُومِ بْنِ الْهِدْمِ شَیْخٍ مِنْ بَنِی عَمْرٍو صَالِحٍ مَکْفُوفِ الْبَصَرِ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ بُطُونُ الْأَوْسِ وَ کَانَتْ بَیْنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ عَدَاوَةٌ فَلَمْ یَجْسُرُوا أَنْ یَأْتُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِمَا کَانَ بَیْنَهُمْ مِنَ الْحُرُوبِ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَتَصَفَّحُ الْوُجُوهَ فَلَا یَرَی أَحَداً مِنَ الْخَزْرَجِ وَ قَدْ کَانَ قَدِمَ عَلَی بَنِی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ قَبْلَ قُدُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاسٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَنَزَلُوا فِیهِمْ.
وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ جَاءَ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ فَقُلْنَ
ص: 104
طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَیْنَا مِنْ ثَنِیَّاتِ (1) الْوَدَاعِ*** وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ
وَ کَانَ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ عَبْداً لِبَعْضِ الْیَهُودِ وَ قَدْ کَانَ خَرَجَ مِنْ بِلَادِهِ مِنْ فَارِسَ یَطْلُبُ الدِّینَ الْحَنِیفَ الَّذِی کَانَ أَهْلُ الْکُتُبِ یُخْبِرُونَهُ بِهِ فَوَقَعَ إِلَی رَاهِبٍ مِنْ رُهْبَانِ النَّصَارَی بِالشَّامِ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ وَ صَحِبَهُ فَقَالَ اطْلُبْهُ بِمَکَّةَ فَثَمَّ مَخْرَجُهُ وَ اطْلُبْهُ بِیَثْرِبَ فَثَمَّ مُهَاجَرُهُ فَقَصَدَ یَثْرِبَ فَأَخَذَهُ بَعْضُ الْأَعْرَابِ فَسَبَوْهُ وَ اشْتَرَاهُ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَکَانَ یَعْمَلُ فِی نَخْلِهِ (2) وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ عَلَی النَّخْلَةِ یَصْرِمُهَا (3) فَدَخَلَ عَلَی صَاحِبِهِ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالَ یَا بَا فُلَانٍ أَ شَعَرْتَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمَةَ قَدْ قَدِمَ عَلَیْهِمْ نَبِیُّهُمْ فَقَالَ سَلْمَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا الَّذِی تَقُولُ فَقَالَ لَهُ صَاحِبُهُ مَا لَکَ وَ لِلسُّؤَالِ عَنْ هَذَا أَقْبِلْ عَلَی عَمَلِکَ قَالَ فَنَزَلَ وَ أَخَذَ طَبَقاً فَصَیَّرَ عَلَیْهِ مِنْ ذَلِکَ الرُّطَبِ وَ حَمَلَهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذَا قَالَ هَذِهِ صَدَقَةُ تُمُورِنَا بَلَغَنَا أَنَّکُمْ قَوْمٌ غُرَبَاءُ قَدِمْتُمْ هَذِهِ الْبِلَادَ فَأَحْبَبْتُ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ صَدَقَاتِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَمُّوا وَ کُلُوا فَقَالَ سَلْمَانُ فِی نَفْسِهِ وَ عَقَدَ بِإِصْبَعِهِ هَذِهِ وَاحِدَةٌ یَقُولُهَا بِالْفَارِسِیَّةِ ثُمَّ أَتَاهُ بِطَبَقٍ آخَرَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا هَذِهِ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ رَأَیْتُکَ لَا تَأْکُلُ الصَّدَقَةَ وَ هَذِهِ هَدِیَّةٌ أَهْدَیْتُهَا إِلَیْکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله سَمُّوا وَ کُلُوا وَ أَکَلَ علیه السلام فَعَقَدَ سَلْمَانُ بِیَدِهِ اثْنَتَیْنِ وَ قَالَ هَذِهِ آیَتَانِ (4) یَقُولُهَا بِالْفَارِسِیَّةِ
ص: 105
ثُمَّ دَارَ خَلْفَهُ فَأَلْقَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ کَتِفِهِ الْإِزَارَ فَنَظَرَ سَلْمَانُ إِلَی خَاتَمِ النُّبُوَّةِ وَ الشَّامَةِ (1) فَأَقْبَلَ یُقَبِّلُهَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ فَارِسَ قَدْ خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِی مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا وَ حَدَّثَهُ بِحَدِیثِهِ.
وَ لَهُ حَدِیثٌ فِیهِ طُولٌ. (2) فَأَسْلَمَ وَ بَشَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ سَیَجْعَلُ لَکَ فَرَجاً مِنْ هَذَا الْیَهُودِیِّ.
فَلَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَارَقَهُ أَبُو بَکْرٍ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ نَزَلَ عَلَی بَعْضِ الْأَنْصَارِ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُبَاءَ نَازِلًا عَلَی کُلْثُومِ بْنِ الْهِدْمِ (3) فَلَمَّا صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ جَاءَهُ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ مُقَنِّعاً فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ فَرِحَ بِقُدُومِهِ ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا ظَنَنْتُ أَنْ أَسْمَعَ بِکَ فِی مَکَانٍ فَأَقْعُدَ عَنْکَ إِلَّا أَنَّ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ إِخْوَانِنَا مِنَ الْأَوْسِ مَا تَعْلَمُ فَکَرِهْتُ أَنْ آتِیَهُمْ فَلَمَّا أَنْ کَانَ هَذَا الْوَقْتُ لَمْ أَحْتَمِلْ أَنْ أَقْعُدَ عَنْکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْأَوْسِ مَنْ یُجِیرُهُ مِنْکُمْ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ جِوَارُنَا فِی جِوَارِکَ فَأَجِرْهُ قَالَ لَا بَلْ یُجِیرُهُ بَعْضُکُمْ فَقَالَ عُوَیْمُ بْنُ سَاعِدَةَ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ نَحْنُ نُجِیرُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَجَارُوهُ وَ کَانَ یَخْتَلِفُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَتَحَدَّثُ عِنْدَهُ وَ یُصَلِّی خَلْفَهُ فَبَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً فَجَاءَهُ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ تَدْخُلُ الْمَدِینَةَ فَإِنَّ الْقَوْمَ مُتَشَوِّقُونَ إِلَی نُزُولِکَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ صلی الله علیه و آله لَا أَرِیمُ مِنْ هَذَا الْمَکَانِ حَتَّی یُوَافِیَ أَخِی عَلِیٌّ علیه السلام وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ قَدْ بَعَثَ إِلَیْهِ أَنِ احْمِلِ الْعِیَالَ وَ اقْدَمْ فَقَالَ أَبُو بَکْرٍ مَا أَحْسَبُ عَلِیّاً یُوَافِی قَالَ بَلَی مَا أَسْرَعَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَبَقِیَ خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً فَوَافَی عَلِیٌّ علیه السلام بِعِیَالِهِ. (4)
ص: 106
فَلَمَّا وَافَی کَانَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ یَکْسِرَانِ أَصْنَامَ الْخَزْرَجِ وَ کَانَ کُلُّ رَجُلٍ شَرِیفٍ فِی بَیْتِهِ صَنَمٌ یَمْسَحُهُ وَ یُطَیِّبُهُ وَ لِکُلِّ بَطْنٍ مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ صَنَمٌ فِی بَیْتٍ لِجَمَاعَةٍ یُکْرِمُونَهُ وَ یَجْعَلُونَ عَلَیْهِ مِنْدِیلًا وَ یَذْبَحُونَ لَهُ فَلَمَّا قَدِمَ (1) الِاثْنَا عَشَرَ مِنَ الْأَنْصَارِ أَخْرَجُوهَا مِنْ بُیُوتِهِمْ وَ بُیُوتِ مَنْ أَطَاعَهُمْ فَلَمَّا قَدِمَ السَّبْعُونَ کَثُرَ الْإِسْلَامُ وَ فَشَا وَ جَعَلُوا یَکْسِرُونَ الْأَصْنَامَ.
قَالَ وَ بَقِیَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ قُدُومِ عَلِیٍّ علیه السلام یَوْماً أَوْ یَوْمَیْنِ ثُمَّ رَکِبَ رَاحِلَةً فَاجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ بَنُو عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ (2) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَقِمْ عِنْدَنَا فَإِنَّا أَهْلُ الْجَدِّ وَ الْجَلَدِ وَ الْحَلْقَةِ (3) وَ الْمَنَعَةِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله خَلُّوا عَنْهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ وَ بَلَغَ الْأَوْسَ وَ الْخَزْرَجَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَبِسُوا السِّلَاحَ وَ أَقْبَلُوا یَعْدُونَ حَوْلَ نَاقَتِهِ
ص: 107
لَا یَمُرُّ بِحَیٍّ مِنْ أَحْیَاءِ الْأَنْصَارِ إِلَّا وَثَبُوا فِی وَجْهِهِ وَ أَخَذُوا بِزِمَامِ نَاقَتِهِ وَ تَطَلَّبُوا إِلَیْهِ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ خَلُّوا سَبِیلَهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ حَتَّی مَرَّ بِبَنِی سَالِمٍ وَ کَانَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قُبَاءَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَوَافَی بَنِی سَالِمٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَتَعَرَّضَتْ لَهُ بَنُو سَالِمٍ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ هَلُمَّ إِلَی الْجَدِّ وَ الْجَلَدِ وَ الْحَلْقَةِ (1) وَ الْمَنَعَةِ فَبَرَکَتْ نَاقَتُهُ عِنْدَ مَسْجِدِهِمْ وَ قَدْ کَانُوا بَنَوْا مَسْجِداً قَبْلَ قُدُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ فِی مَسْجِدِهِمْ وَ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ (2) وَ خَطَبَهُمْ وَ کَانَ أَوَّلَ مَسْجِدٍ خَطَبَ فِیهِ بِالْجُمُعَةِ وَ صَلَّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ کَانَ الَّذِینَ صَلَّوْا مَعَهُ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ مِائَةَ رَجُلٍ ثُمَّ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَاقَتَهُ وَ أَرْخَی زِمَامَهَا فَانْتَهَی إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ فَوَقَفَ عَلَیْهِ وَ هُوَ یَقْدِرُ أَنَّهُ یُعْرَضُ عَلَیْهِ النُّزُولُ عِنْدَهُ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أُبَیٍّ بَعْدَ أَنْ ثَارَتِ الْغَیْرَةُ وَ أَخَذَ کُمَّهُ وَ وَضَعَهُ عَلَی أَنْفِهِ یَا هَذَا اذْهَبْ إِلَی الَّذِینَ غَرُّوکَ وَ خَدَعُوکَ وَ أَتَوْا بِکَ فَانْزِلْ عَلَیْهِمْ وَ لَا تَغُشَّنَا فِی دِیَارِنَا فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَی دُورِ بَنِی الْحُبْلَی الذَّرَّ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ فَصَارُوا نُزَّالًا عَلَی غَیْرِهِمْ وَ کَانَ جَدُّ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أُبَیٍّ یُقَالُ لَهُ ابْنُ الْحُبْلَی فَقَامَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَا یَعْرِضُ فِی قَلْبِکَ مِنْ قَوْلِ هَذَا شَیْ ءٌ فَإِنَّا کُنَّا اجْتَمَعْنَا عَلَی أَنْ نُمَلِّکَهُ عَلَیْنَا وَ هُوَ یَرَی الْآنَ أَنَّکَ قَدْ سَلَبْتَهُ أَمْراً قَدْ کَانَ أَشْرَفَ عَلَیْهِ فَانْزِلْ عَلَیَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَیْسَ فِی الْخَزْرَجِ وَ لَا فِی الْأَوْسِ أَکْثَرُ فَمِ بِئْرٍ مِنِّی وَ نَحْنُ أَهْلُ الْجَلَدِ وَ الْعِزِّ فَلَا تُجِزْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَرْخَی زِمَامَ نَاقَتِهِ وَ مَرَّتْ تَخُبُّ بِهِ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی بَابِ الْمَسْجِدِ الَّذِی هُوَ الْیَوْمَ وَ لَمْ یَکُنْ مَسْجِداً إِنَّمَا کَانَ مِرْبَداً لِیَتِیمَیْنِ مِنَ الْخَزْرَجِ یُقَالُ لَهُمَا سَهْلٌ وَ سُهَیْلٌ وَ کَانَا فِی حَجْرِ أَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ فَبَرَکَتِ النَّاقَةُ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ خَالِدِ بْنِ زَیْدٍ (3) فَنَزَلَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
ص: 108
فَلَمَّا نَزَلَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ النَّاسُ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ فَوَثَبَتْ أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی الرَّحْلِ فَحَلَّتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ مَنْزِلَهَا فَلَمَّا أَکْثَرُوا عَلَیْهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ الرَّحْلُ فَقَالُوا أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ قَدْ أَدْخَلَتْهُ بَیْتَهَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْمَرْءُ مَعَ رَحْلِهِ وَ أَخَذَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ بِزِمَامِ النَّاقَةِ فَحَوَّلَهَا إِلَی مَنْزِلِهِ.
وَ کَانَ أَبُو أَیُّوبَ لَهُ مَنْزِلٌ أَسْفَلُ وَ فَوْقَ الْمَنْزِلِ غُرْفَةٌ فَکَرِهَ أَنْ یَعْلُوَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی الْعُلْوُ أَحَبُّ إِلَیْکَ أَمِ السُّفْلُ فَإِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَعْلُوَ فَوْقَکَ فَقَالَ صلی الله علیه و آله السُّفْلُ أَرْفَقُ بِنَا لِمَنْ یَأْتِینَا قَالَ أَبُو أَیُّوبَ فَکُنَّا فِی الْعُلْوِ أَنَا وَ أُمِّی فَکُنْتُ إِذَا اسْتَقَیْتُ الدَّلْوَ أَخَافُ أَنْ یَقَعَ مِنْهُ قَطْرَةٌ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کُنْتُ أَصْعَدُ وَ أُمِّی إِلَی الْعُلْوِ خَفِیّاً مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ وَ لَا یَحُسُّ بِنَا وَ لَا نَتَکَلَّمُ إِلَّا خَفِیّاً وَ کَانَ إِذَا نَامَ صلی الله علیه و آله لَا نَتَحَرَّکُ وَ رُبَّمَا طَبَخْنَا فِی غُرْفَتِنَا فَنُجِیفُ (1) الْبَابَ عَلَی غُرْفَتِنَا مَخَافَةَ أَنْ یُصِیبَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دُخَانٌ وَ لَقَدْ سَقَطَتْ جَرَّةٌ لَنَا وَ أُهَرِیقَ الْمَاءُ فَقَامَ أُمُّ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی قَطِیفَةٍ لَمْ یَکُنْ لَنَا وَ اللَّهِ غَیْرُهَا فَأَلْقَتْهَا عَلَی ذَلِکَ الْمَاءِ تَسْتَنْشِفُ بِهِ مَخَافَةَ أَنْ یَسِیلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ وَ کَانَ یَحْضُرُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ کَانَ أَبُو أُمَامَةَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ غَدَاءً وَ عَشَاءً فِی قَصْعَةِ ثَرِیدٍ عَلَیْهَا عُرَاقٌ فَکَانَ یَأْکُلُ مَعَهُ مَنْ جَاءَ حَتَّی یَشْبَعُونَ ثُمَّ تُرَدُّ الْقَصْعَةُ کَمَا هِیَ وَ کَانَ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ عَشَاءً وَ یَتَعَشَّی مَعَهُ مَنْ حَضَرَهُ وَ تُرَدُّ الْقَصْعَةُ کَمَا هِیَ وَ کَانُوا یَتَنَاوَبُونَ فِی بَعْثِ الْغَدَاءِ وَ الْعَشَاءِ إِلَیْهِ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ وَ سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ وَ الْمُنْذِرُ بْنُ عَمْرٍو وَ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ قَالَ فَطَبَخَ لَهُ أُسَیْدٌ یَوْماً قِدْراً فَلَمْ یَجِدْ مَنْ یَحْمِلُهَا فَحَمَلَهَا بِنَفْسِهِ وَ کَانَ رَجُلًا شَرِیفاً مِنَ النُّقَبَاءِ فَوَافَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَجَعَ مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ حَمَلْتَهَا بِنَفْسِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَمْ أَجِدْ أَحَداً یَحْمِلُهَا فَقَالَ بَارَکَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ.
وَ فِی کِتَابِ دَلَائِلِ النُّبُوَّةِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا
ص: 109
دَخَلَهَا جَاءَتِ الْأَنْصَارُ بِرِجَالِهَا وَ نِسَائِهَا فَقَالُوا إِلَیْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ دَعُوا النَّاقَةَ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ فَبَرَکَتْ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ فَخَرَجَتْ جَوَارٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ یَضْرِبْنَ بِالدُّفُوفِ وَ هُنَّ یَقُلْنَ
نَحْنُ جَوَارٍ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ***یَا حَبَّذَا مُحَمَّدٌ مِنْ جَارٍ
فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَ تُحِبُّونَنِی فَقَالُوا بَلَی (1) وَ اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّکُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.
قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ (2) وَ جَاءَتْهُ الْیَهُودُ قُرَیْظَةُ وَ النَّضِیرُ وَ قَیْنُقَاعُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِلَی مَا تَدْعُو قَالَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنِّی الَّذِی تَجِدُونَنِی مَکْتُوباً فِی التَّوْرَاةِ وَ الَّذِی أَخْبَرَکُمْ بِهِ عُلَمَاؤُکُمْ أَنَّ مَخْرَجِی بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرِی فِی هَذِهِ الْحَرَّةِ (3) وَ أَخْبَرَکُمْ عَالِمٌ (4) مِنْکُمْ جَاءَکُمْ مِنَ الشَّامِ فَقَالَ تَرَکْتُ الْخَمْرَ وَ الْخَمِیرَ وَ جِئْتُ إِلَی الْبُؤْسِ (5) وَ التُّمُورِ لِنَبِیٍّ یُبْعَثُ فِی هَذِهِ الْحَرَّةِ مَخْرَجُهُ بِمَکَّةَ وَ مُهَاجَرُهُ هَاهُنَا (6) وَ هُوَ آخِرُ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَفْضَلُهُمْ یَرْکَبُ الْحِمَارَ وَ یَلْبَسُ الشَّمْلَةَ وَ یَجْتَزِئَ بِالْکِسْرَةِ فِی عَیْنَیْهِ حُمْرَةٌ وَ بَیْنَ کَتِفَیْهِ خَاتَمُ النُّبُوَّةِ وَ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلَی عَاتِقِهِ لَا یُبَالِی مَنْ لَاقَی وَ هُوَ الضَّحُوکُ الْقَتَّالُ یَبْلُغُ سُلْطَانُهُ مُنْقَطَعَ الْخُفِّ وَ الْحَافِرِ فَقَالُوا لَهُ قَدْ سَمِعْنَا مَا تَقُولُ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَطْلُبَ مِنْکَ الْهُدْنَةَ عَلَی أَنْ لَا نَکُونَ لَکَ وَ لَا عَلَیْکَ وَ لَا نُعِینَ عَلَیْکَ أَحَداً وَ لَا نَتَعَرَّضَ لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِکَ وَ لَا تَتَعَرَّضَ لَنَا وَ لَا لِأَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا حَتَّی نَنْظُرَ إِلَی مَا یَصِیرُ أَمْرُکَ وَ أَمْرُ قَوْمِکَ
ص: 110
فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی ذَلِکَ وَ کَتَبَ بَیْنَهُمْ کِتَاباً أَلَّا یُعِینُوا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ بِلِسَانٍ وَ لَا یَدٍ وَ لَا بِسِلَاحٍ وَ لَا بِکُرَاعٍ (1) فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا بِلَیْلٍ وَ لَا بِنَهَارٍ اللَّهُ بِذَلِکَ عَلَیْهِمْ شَهِیدٌ (2) فَإِنْ فَعَلُوا فَرَسُولُ اللَّهِ فِی حِلٍّ مِنْ سَفْکِ دِمَائِهِمْ وَ سَبْیِ ذَرَارِیِّهِمْ وَ نِسَائِهِمْ وَ أَخْذِ أَمْوَالِهِمْ وَ کَتَبَ لِکُلِّ قَبِیلَةٍ مِنْهُمْ کِتَاباً عَلَی حِدَةٍ وَ کَانَ الَّذِی تَوَلَّی أَمْرَ بَنِی النَّضِیرِ حُیَیُّ (3) بْنُ أَخْطَبَ فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ قَالَ لَهُ إِخْوَتُهُ جُدَیُّ (4) بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو یَاسِرِ بْنُ أَخْطَبَ مَا عِنْدَکَ قَالَ هُوَ الَّذِی نَجِدُهُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الَّذِی بَشَّرَنَا بِهِ عُلَمَاؤُنَا وَ لَا أَزَالُ لَهُ عَدُوّاً لِأَنَّ النُّبُوَّةَ خَرَجَتْ مِنْ وُلْدِ إِسْحَاقَ وَ صَارَتْ فِی وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ لَا نَکُونُ تَبَعاً لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ أَبَداً.
وَ کَانَ الَّذِی وَلِیَ أَمْرَ قُرَیْظَةَ کَعْبَ بْنَ أَسَدٍ وَ الَّذِی وَلِیَ أَمْرَ بَنِی قَیْنُقَاعَ مُخَیْرِیقٌ وَ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مَالًا وَ حَدَائِقَ فَقَالَ لِقَوْمِهِ تَعْلَمُونَ (5) أَنَّهُ النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فَهَلُمُّوا نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَکُونُ قَدْ أَدْرَکْنَا الْکِتَابَیْنِ فَلَمْ یُجِبْهُ قَیْنُقَاعُ إِلَی ذَلِکَ.
قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فِی الْمِرْبَدِ بِأَصْحَابِهِ.
فَقَالَ لِأَسْعَدِ بْنِ زُرَارَةَ اشْتَرِ هَذَا الْمِرْبَدَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَسَاوَمَ الْیَتِیمَیْنِ عَلَیْهِ فَقَالا هُوَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا إِلَّا بِثَمَنٍ فَاشْتَرَاهُ بِعَشَرَةِ دَنَانِیرَ وَ کَانَ فِیهِ مَاءٌ مُسْتَنْقَعٌ فَأَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ فَسِیلَ (6) وَ أَمَرَ بِاللَّبِنِ فَضُرِبَ فَبَنَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَفَرَهُ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ أَمَرَ بِالْحِجَارَةِ فَنُقِلَتْ مِنَ الْحَرَّةِ (7) فَکَانَ
ص: 111
الْمُسْلِمُونَ یَنْقُلُونَهَا فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَحْمِلُ حَجَراً عَلَی بَطْنِهِ فَاسْتَقْبَلَهُ أُسَیْدُ بْنُ حُضَیْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَعْطِنِی أَحْمِلْهُ عَنْکَ قَالَ لَا اذْهَبْ فَاحْمِلْ غَیْرَهُ فَنَقَلُوا الْحِجَارَةَ وَ رَفَعُوهَا مِنَ الْحُفْرَةِ حَتَّی بَلَغَ وَجْهَ الْأَرْضِ ثُمَّ بَنَاهُ أَوَّلًا بِالسَّعِیدَةِ لَبِنَةً لَبِنَةً ثُمَّ بَنَاهُ بِالسَّمِیطِ وَ هُوَ لَبِنَةٌ وَ نِصْفٌ ثُمَّ بَنَاهُ بِالْأُنْثَی وَ الذَّکَرِ لَبِنَتَیْنِ مُخَالِفَتَیْنِ وَ رَفَعَ حَائِطَهُ قَامَةً وَ کَانَ مُؤَخَّرُهُ (1) مِائَةَ ذِرَاعٍ ثُمَّ اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحَرُّ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَظْلَلْتَ عَلَیْهِ ظِلًّا فَرَفَعَ صلی الله علیه و آله أَسَاطِینَهُ فِی مُقَدَّمِ الْمَسْجِدِ إِلَی مَا یَلِی الصَّحْنَ بِالْخَشَبِ ثُمَّ ظَلَّلَهُ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ سَعَفَ النَّخْلِ فَعَاشُوا فِیهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ سَقَفْتَ سَقْفاً قَالَ لَا عَرِیشٌ کَعَرِیشِ مُوسَی الْأَمْرُ أَعْجَلُ مِنْ ذَلِکَ وَ ابْتَنَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنَازِلَهُ وَ مَنَازِلَ أَصْحَابِهِ حَوْلَ الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِأَصْحَابِهِ خِطَطاً فَبَنَوْا فِیهِ مَنَازِلَهُمْ وَ کُلٌّ شَرَعَ (2) مِنْهُ بَاباً إِلَی الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِحَمْزَةَ وَ شَرَعَ بَابَهُ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ خَطَّ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِثْلَ مَا خَطَّ لَهُمْ وَ کَانُوا یَخْرُجُونَ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فَیَدْخُلُونَ الْمَسْجِدَ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَأْمُرَ کُلَّ مَنْ کَانَ لَهُ بَابٌ إِلَی الْمَسْجِدِ أَنْ یَسُدَّهُ وَ لَا یَکُونَ لِأَحَدٍ بَابٌ إِلَی الْمَسْجِدِ إِلَّا لَکَ وَ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ یَحِلُّ لِعَلِیٍّ فِیهِ مَا یَحِلُّ لَکَ فَغَضِبَ أَصْحَابُهُ وَ غَضِبَ حَمْزَةُ وَ قَالَ أَنَا عَمُّهُ یَأْمُرُ بِسَدِّ بَابِی وَ یَتْرُکُ بَابَ ابْنِ أَخِی وَ هُوَ أَصْغَرُ مِنِّی فَجَاءَهُ فَقَالَ یَا عَمِّ لَا تَغْضَبَنَّ مِنْ سَدِّ بَابِکَ وَ تَرْکِ بَابِ عَلِیٍّ فَوَ اللَّهِ مَا أَنَا أَمَرْتُ بِذَلِکَ (3) وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِسَدِّ أَبْوَابِکُمْ وَ تَرْکِ بَابِ عَلِیٍّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ.
قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَیْثُ بَنَی مَنَازِلَهُ کَانَتْ فَاطِمَةُ علیها السلام عِنْدَهُ فَخَطَبَهَا أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ ثُمَّ خَطَبَهَا عُمَرُ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِکَ فَقِیلَ
ص: 112
لِعَلِیٍّ علیه السلام لِمَ لَا تَخْطُبُ فَاطِمَةَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا عِنْدِی شَیْ ءٌ فَقِیلَ لَهُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا یَسْأَلُکَ شَیْئاً فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاسْتَحْیَا أَنْ یَسْأَلَهُ فَرَجَعَ ثُمَّ جَاءَهُ فِی الْیَوْمِ الثَّانِی فَاسْتَحْیَا فَرَجَعَ ثُمَّ جَاءَهُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ أَ لَکَ حَاجَةٌ قَالَ بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَعَلَّکَ جِئْتَ خَاطِباً قَالَ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ هَلْ عِنْدَکَ شَیْ ءٌ یَا عَلِیُّ قَالَ مَا عِنْدِی یَا رَسُولَ اللَّهِ شَیْ ءٌ إِلَّا دِرْعِی فَزَوَّجَهُ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أُوقِیَّةً وَ نَشٍّ (1)وَ دَفَعَ إِلَیْهِ دِرْعَهُ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَیِّئْ مَنْزِلًا حَتَّی تُحَوَّلَ فَاطِمَةُ إِلَیْهِ فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَاهُنَا مَنْزِلٌ إِلَّا مَنْزِلُ حَارِثَةَ بْنِ النُّعْمَانِ وَ کَانَ لِفَاطِمَةَ علیها السلام یَوْمَ بَنَی بِهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام تِسْعُ سِنِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اللَّهِ لَقَدِ اسْتَحْیَیْنَا مِنْ حَارِثَةَ بْنِ النُّعْمَانِ قَدْ أَخَذْنَا عَامَّةَ مَنَازِلِهِ فَبَلَغَ ذَلِکَ حَارِثَةَ فَجَاءَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا وَ مَالِی لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ اللَّهِ مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا تَأْخُذُهُ وَ الَّذِی تَأْخُذُهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا تَتْرُکُهُ فَجَزَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْراً فَحُوِّلَتْ فَاطِمَةُ إِلَی عَلِیٍّ علیهما السلام فِی مَنْزِلِ حَارِثَةَ وَ کَانَ فِرَاشُهُمَا إِهَابَ (2)کَبْشٍ جَعَلَا صُوفَهُ تَحْتَ جُنُوبِهِمَا.
قَالَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مُدَّةَ مُقَامِهِ بِمَکَّةَ وَ فِی هِجْرَتِهِ حَتَّی أَتَی لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ (3)فَلَمَّا أَتَی لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ عَیَّرَتْهُ الْیَهُودُ وَ قَالُوا لَهُ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا وَ نَحْنُ أَقْدَمُ مِنْکَ فِی الصَّلَاةِ فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ ص
ص: 113
مِنْ ذَلِکَ وَ أَحَبَّ أَنْ یُحَوِّلَ اللَّهُ قِبْلَتَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَخَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ نَظَرَ إِلَی آفَاقِ السَّمَاءِ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ وَ خَرَجَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ الَّذِی جَمَعَ فِیهِ أَوَّلَ جُمُعَةٍ کَانَتْ بِالْمَدِینَةِ وَ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ هُنَاکَ بِرَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها (1) الْآیَاتِ ثُمَّ نَزَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آیَةُ الْقِتَالِ وَ أُذِنَ لَهُ فِی مُحَارَبَةِ قُرَیْشٍ وَ هِیَ قَوْلُهُ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ (2).
**[ترجمه]اعلام الوری: زُهریّ گوید: بین بیعت انصار در عقبه تا مهاجرت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به مدینه سه ماه فاصه بود. انصار در ذی الحجه با پیامبر بیعت کردند و رسیدن آن حضرت به مدینه نیز در ربیع الأول واقع شد و روز دوازدهم این ماه به وارد مدینه شد. انصار در انتظار پیامبر بودند و همواره از منازل خود بیرون میشدند و به راه نگاه میکردند. هنگامی که مأیوس میشدند بار دیگر به خانههای خود برمیگشتند، موقعی که حضرت رسول به ذو الحلیفه رسیدند راه منزل بنی عمرو بن عوف را پرسیدند اشخاصی که در آن جا بودند آن حضرت را رهنمائی کردند. یکی از یهودیان که بالای دیواری ایستاده بود از دور شبحی و سایهای به نظرش رسید، و فریاد برآورد: ای جماعت مسلمان! اکنون صاحب شما به طرف مدینه می آید، فریاد این مرد در مدینه پیچید، مردم از زن و مرد و کودک از منازل بیرون شدند و برای آمدن حضرت رسول خوشوقت گردیدند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در قبا توقف کردند و به مسجد تشریف بردند و در آن جا نشستند. بنو عمر بن عوف پیرامون او اجتماع کردند، و از حضور آن بزرگوار اظهار فرح و انبساط و شادمانی مینمودند. پیامبر در قبا به منزل کلثوم بن هدم که یکی از مشایخ بنی عمرو و مرد صالحی بود و نابینا بود نازل شدند. در این هنگام خانواده های مختلف اوس نزد پیامبر رفت و آمد کردند و لیکن از قبیله خزرج به علت این که بین آنها با اوس اختلاف بود کسی نزد حضرت رسول نیامد. پیامبر هر چه نگاه میکرد از خزرجیان کسی را نمیدید، و قبل از آن حضرت نیز عده ای از مهاجرین در قبیله بنی عمرو بن عوف فرود آمده بودند.
روایت شده هنگامی که حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به مدینه وارد شدند زنان و کودکان این بیت را میخواندند:
ص: 104
طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَیْنَا مِنْ ثَنِیَّات الْوَدَاعِ
وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ
ماه شب چهارده از گردنههای «وداع» بر ما نمایان شد، سپاس و شکرگذاری بر ما واجب است تا زمانی که دعا کنندهای خداوند را فرا بخواند.
سلمان فارسی غلام یکی از یهودیان مدینه بود، وی از شهر و مملکت خود بیرون شده بود و درباره دین «حنیف» تحقیق و بررسی میکرد، وی در ضمن مسافرت خود به یکی از راهبان مسیحی در شام برخورد کرد و از راهب راجع به دین حنیف سؤالاتی کرد و با وی دوست و رفیق شد، راهب گفت: این مذهب در مکه ظاهر خواهد شد شما به آن جا بروید، پس از آن به یثرب بروید زیرا که این پیامبر به آن طرف مهاجرت خواهد کرد. سلمان فارسی از شام حرکت کرد هنگامی که به یثرب رسید یکی از اعراب او را گرفت و به عنوان برده به یکی از یهودیان فروخت، سلمان روزها در نخلستان این مرد یهودی کار می کرد، روزی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به مدینه تشریف فرما شدند سلمان طبق معمول در این نخلستان بود در این هنگام یکی از یهودیان آمد و به صاحب سلمان گفت، اطلاع داری که پیامبر این مسلمانان، به نزدشان آمده است. سلمان فارسی هنگامی که این موضوع را شنید گفت: قربانت گردم چه می گوئی؟! صاحب سلمان گفت: کار خود را بکن به شما ارتباطی ندارد، راوی گوید: سلمان پس از شنیدن این خبر از درخت پایین آمد و سینیای را پر از خرما کرد و برای حضرت رسول برد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این خرما چیست؟ عرض کرد: این صدقه است و خرمای ما می باشد چون مطلع شدیم شما غریب هستید و از راه دور به این شهر آمده اید لذا دوست دارم که از خرمای ما بخورید، حضرت فرمود: نام خداوند را بر زبان جاری کنید و از این خرماها بخورید. سلمان در این هنگام متوجه حضرت رسول شد و به زبان فارسی گفت: این یکی از نشانه ها است! و با انگشت خود آن را شمرد. بار دیگر طبقی آورد و گفت: چون دیدم شما از خرمای صدقه نمیخورید و لذا این طبق را به عنوان هدیه برای شما آورده ام، حضرت فرمود: نام خدا را به زبان بیاورید و از این خرما میل کنید، در این مرتبه خود آن جناب هم میل فرمودند، سلمان با انگشتش دو تا را شمرد. و به فارسی گفت: این علامت دوم است.
ص: 105
پس از این جریان سلمان پشت سر پیامبر رفت، حضرت نیز شانه مبارک را باز کرده بود در این هنگام چشم سلمان به خاتم نبوت افتاد و او را بوسید، خاتم النبیین فرمود: تو که هستی؟ عرض کرد: من مردی از اهل فارس هستم و مدتی است که از شهر خود بیرون شده ام، سلمان جریان کار خود را حضور پیامبر عرض کرد.
و در این باره روایت طولانیای ذکر شده است.
پس سلمان مسلمان شد و حضرت رسول فرمود: تو را مژده میدهم که به زودی خداوند آزادی تو را از دست این یهودی مقرر می فرماید.
هنگامی که شب فرا رسید ابو بکر از پیامبر مفارقت کرد و به طرف مدینه آمد و در خانه یکی از انصار نازل شد، لیکن حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله همچنان در قبا در نزد کلثوم بن هدم ماند.
پس از این که نماز مغرب و عشاء را اداء نمودند اسعد بن زراره در حالی که نقابی بر چهره خود داشت حضور آن جناب رسید، و از قدوم حضرت اظهار شادمانی کرد. بعد از این عرض کرد: یا رسول اللَّه! من گمان نمیکردم که خبر آمدن شما را بشنوم و لیکن حضور شما نرسم ولی شما میدانید که بین ما و برادران ما از اوس اختلاف و کدورتی هست و لذا میل نداشتم که در منزل آنان خدمت شما برسم، ولی اکنون لازم دیدم حضور شما برسم. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: ای قبیله اوس اکنون کدام یک از شما اسعد بن زراره را حمایت خواهید کرد، گفتند: یا رسول اللَّه! حمایت شما حمایت ماست شما از وی حمایت کنید و او را در پناه خود بگیرید، پیامبر فرمود: من میل دارم یکی از شما او را پناه دهد، در این هنگام عُوَیم بن ساعِده و سعد بن خَیثَمه عرض کردند: یا رسول اللَّه! اسعد بن زراره در پناه ما باشد. پس از این جریان اسعد بن زراره خدمت پیامبر میرسید و به آن جناب نماز میخواند و صحبت میکرد. حضرت رسول مدت پانزده روز در قبا توقف کردند، در یکی از روزها ابو بکر آمد و عرض کرد یا رسول اللَّه! مردم مدینه اشتیاق دیدار شما را دارند، اینک لازم است به مدینه داخل شوید. حضرت فرمود: من از جای خود تکان نخواهم خورد تا برادرم علی بن ابی طالب برسد. پیامبر برای علی علیه السّلام سفارش کرده بود که خانواده او را از مکه به طرف مدینه حمل کند، و خودش هم حرکت نماید، ابو بکر گفت: من خیال نمی کنم علی ابن ابی طالب بیاید، حضرت فرمود: علی هر چه زودتر خواهد آمد، پس از پانزده روز که از توقف پیامبر گذشت علی علیه السّلام به اتفاق اهل بیت پیامبر رسیدند.
ص: 106
هنگامی که امیر المؤمنین به حضرت رسول رسیدند، سعد بن ربیع و عبد اللَّه بن رواحه بت های خزرجیان را از بین میبردند و آنها را میشکستند. هر کدام از بزرگان و رؤسای قبائل در منزل خود بت مخصوصی داشتند، و این بت ها را معطر میکردند و به آنها تبّرک میجستند. خاندان های مختلف نیز بت هائی داشتند که متعلق به خانواده بود و به طور دسته جمعی در عبادت آنها شرکت میکردند این بت ها را با پارچه ها زینت مینمودند و برای آنها گوسفند قربانی میکردند. موقعی که نقبای دوازده گانه که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله قبلا در مکه آنها را انتخاب کرده بودند وارد مدینه شدند بت ها را از منازل خود و کسانی که از آنان اطاعت کرده بودند خارج ساختند، و هنگامی که هفتاد نفر از مسلمین به مدینه رسیدند اسلام در این شهر شهرت پیدا کرد و مسلمین قوت گرفتند، و لذا بت های مشرکین را از بین می بردند.
راوی گوید: پیامبر بعد از ورود علی علیه السّلام یک یا دو روز دیگر نیز در قبا توقف کردند پس از آن برای عزیمت به مدینه سوار مرکب شد، در این هنگام بنی عَمرو بن عوف پیرامون آن جناب اجتماع کردند و عرض کردند: یا رسول اللَّه! در نزد ما توقف کنید زیرا ما اهل جنگ و جهاد و عهد و پیمان هستیم و شما را از دشمنان و مخالفین نگهداری خواهیم کرد پیامبر فرمود: این مرکب مأموریت دارد مرا به محل معینی ببرد. خبر حرکت حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله به اوس و خزرج رسید آنان مسلح شدند و به استقبال آن جناب شتافتند. پیامبر به هر خاندانی از انصار که عبور می کردند، اطراف شتر او را میگرفتند
ص: 107
و میگفتند: یا رسول اللَّه! در منزل ما فرود آیید. حضرت می فرمود جلوی مرکب مرا نگیرید و او را آزاد بگذارید زیرا وی مأمور است به جای معینی برود و در آن جا بر زمین نشیند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله صبح روز جمعه از قبا حرکت کردند و ظهر همان روز به بنی سالم رسیدند افراد بنی سالم جلوی آن جناب را گرفتند و گفتند: یا رسول اللَّه! اکنون در این جا فرود آیید زیرا اهل این محل از مجاهدین و فداکاران هستند و شما را از گزند بدخواهان و دشمنان حفظ خواهند کرد، شتر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله نزدیک مسجد این قبیله که قبل از تشریف فرمائی او، درست کرده بودند به زمین نشست پیامبر در مسجد فرود آمد و نماز ظهر را اداء کرد و برای آنان خطبه خواند، و این اولین مسجدی بود که آن حضرت در آن جا خطبه جمعه خواندند، و این نماز به طرف بیت المقدس خوانده شد و صد نفر با آن جناب نماز گزاردند. بعد از خواندن نماز حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله سوار شتر شدند و مهار او را نیز به گردنش انداختند، شتر به محله عبد اللَّه بن ابیّ رسید و حضرت رسول در این محل توقف کردند و میتوانستند بر عبد اللَّه بن ابی نازل شوند، پس از این که گرد و غبار بلند شد و عبد اللَّه آستین خود را جلوی دماغ و دهان گرفته بود، گفت: ای مرد از این محل بروید و در منازل کسانی که شما را گول زدند و به این جا آوردند نازل شوید و محله ما را به هم نزنید. خداوند در اثر حرف عبد اللَّه بن ابیّ موریانه را بر منازل بنی حُبلَی که جد این عبد اللَّه بود مسلط کرد و تمام خانه های آنان از بین رفت تا آن جایی که افراد این قبیله در منازل دیگران اقامت کردند، در این هنگام سعد بن عباده از جای خود برخاست و گفت: یا رسول اللَّه! از گفته های این مرد نگران نباشید، زیرا ما در نظر داشتیم وی را به عنوان پادشاه و سرور برای خود انتخاب کنیم. اکنون وی می بیند با آمدن شما این موضوع منتفی شده لذا از ورود شما ناراحت به نظر میرسد، اینک در خانه من فرود آیید، زیرا در میان اوس و خزرج کسی به اندازه ما قدرت پذیرائی ندارد، و ما قوی و نیرومند هستیم، اکنون از محله ما گذر نکنید. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله بار دیگر افسار شتر را افکند و او هم چنان به راه خود ادامه داد تا به محلی که اکنون مسجد پیامبر واقع شده رسید. این محل قبلا خوابگاه گوسفندان و شتران بود، و به دو کودک یتیم به نامهای سهل و سهیل از خزرجیان تعلق داشت، و این دو کودک نیز در تحت کفالت أسعد بن عباده بودند. شتر حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در خانه ابو ایوب خَالِد بن زَید انصاری رسید، و در آن جا به زمین آمد، پیامبر از شتر پائین آمد.
هنگامی که آن حضرت از مرکب خود نازل گردید
ص: 108
مردم اطراف او جمع شدند و او را به منازل خویش دعوت کردند، در این هنگام که مردم پیرامون وی اجتماع کرده بودند، مادر ابو ایوب وسائل و اثاثیه حضرت را به منزل خود برد. موقعی که پیامبر دید مردم از وی دست برنمیدارند پرسید لوازم و وسائل من چه شد؟ گفتند: مادر ابو ایوب به منزلش برده، حضرت فرمود: «المرء مع رحله» اکنون که لوازم و اثاثیه مرا آن جا برده اند من در آن جا منزل خواهم کرد، اسعد بن زراره نیز شتر آن حضرت را به منزلش بردند.
ابو ایوب در منزل خود یک اطاق بیش نداشت و بالای این اطاق نیز غرفه ای بود، او راضی نشد که خود بالا رود و حضرت را در اطاق پائین پذیرائی کند، و لذا پرسید یا رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای شما باد به اطاق بالا میل دارید بروید و یا در پائین اقامت میکنید؟ زیرا من دوست ندارم در بالای سر شما زندگی کنم. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود: اطاق پائین برای ما مناسب تر است زیرا مردم با ما رفت و آمد میکنند و این موجب سهولت از برای مراجعین میباشد، ابو ایوب گوید: من و مادرم در بالا زندگی میکردیم، و هنگامی که میخواستیم از دلو آب برداریم می ترسیدیم قطره از آن به طرف پیامبر بچکد و موجب ناراحتی ایشان گردد. هنگامی که میخواستیم از غرفه رفت و آمد کنیم بسیار آهسته میرفتیم و هنگام سخن گفتن نیز آهسته گفتگو میکردیم تا حضرت رسول ناراحت نگردد، و هرگاه پیامبر به خواب میرفت ما سکوت میکردیم و از خود حرکتی نداشتیم، بعضی از اوقات که میخواستیم غذا طبخ کنیم در غرفه را می بستیم تا پیامبر از دود ناراحت نشود. یکی از روزها خمره آب بر زمین افتاد و آب آن ریخت و مادرم برخاست و تنها قطیفه ای(پتوی پشمی و پرزدار) که در منزل داشتیم روی آب انداخت از ترس آنکه قطره ای روی رسول خدا بریزد و قطیفه آبها را به خود گرفت و به این وسیله از ریزش آب به اطاق پائین که پیامبر در آن جا نشسته بود جلوگیری شد، در این ایام مسلمین اوس و خزرج خدمت آن جناب رفت و آمد میکردند. ابو امامۀ اسعد بن زراره هر روز برای حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله نهار و شام میفرستاد، غذائی که برای او می آوردند کاسهای نان خورش (ترید) بود که چند تکه استخوان با مقداری گوشت بر روی آن بود. و کسانی که در خدمت پیامبر بودند از آن میخوردند و چیزی از غذا کم نمیشد. و سعد بن عباده نیز هر شب برای آن حضرت شام می آورد، کسانی که در خدمت پیامبر بودند از این غذاها میخوردند، و چیزی از آن ظرفهای غذا کاسته نمیشد. پس از مدتی شام و نهار نوبتی شد، و چند نفر از مسلمانان، مانند اسعد بن زراره، و سعد بن خیثمه، و منذر بن عمرو، و سعد بن ربیع، و اسید بن حضیر هر کدام یک روز غذا می آوردند، راوی گوید: یکی از روزها که نوبت اسید بن حضیر بود وی غذا را طبخ کرد و حاضر نمود، ولی کسی را ندید تا برای حضرت رسول ببرد لذا خودش با این که مردی بزرگ و شریف بود غذا را به حضور آن حضرت برد، وی هنگامی که حضرت از نماز برمیگشت با او ملاقات نمود، پیامبر فرمود: خودت برای ما غذا آورده ای؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه! چون کسی نبود برای شما غذا بیاورد لذا خودم آوردم، فرمود: خداوند به خانواده شما برکت مرحمت کند.
در کتاب دلائل النبّوۀ از انس بن مالک روایت شده که گوید: هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله به مدینه وارد شدند.
ص: 109
انصار زن و مرد خدمت آن جناب رسیدند و گفتند: یا رسول اللَّه! به طرف ما تشریف بیاورید، حضرت فرمود: شتر مرا واگذارید وی هر جا که مأموریت دارد خواهد نشست، پس از این شتر در خانه ابو ایوب به زمین آمد، در این هنگام دختران بنی نجار بیرون شدند و از ورود پیامبر اظهار شادمانی کردند و میگفتند:
ما کنیزکان و دختران بنی نجار هستیم، خوشا به حال کسی که محمد همسایه او است.
راوی گوید: حضرت خاتم النبیّین صلی اللَّه علیه و آله به طرف آنها متوجه شد و گفت: آیا مرا دوست دارید انصار گفتند: آری سوگند به خدا شما را دوست داریم. پیامبر سه مرتبه فرمود: من نیز شما را دوست دارم.
علی بن ابراهیم گوید: یهودیان بنی نضیر و بنی قریظه و بنی قینقاع خدمت حضرت رسول رسیدند و گفتند: یا محمد! مردم را به چه دعوت میکنی؟ فرمود: به یگانگی خداوند و رسالت خود مردم را میخوانم، من همان رسولی هستم که شما اوصاف مرا در تورات می بینید و از پیامبران خود نیز راجع به من مطالبی را شنیده اید مگر انبیاء شما نگفتند، که: پیامبری از مکه ظاهر خواهد شد و به یثرب هجرت خواهد کرد. یکی از علمای شما که از شام آمده بود به شما گفت: من از لذت زندگی و طعام های لذیذ گذشتم، و به طرف فقر و گرسنگی رو آوردم، این رنجها برای این است که در همین نزدیکی ها در «حره» پیامبری ظاهر خواهد شد، این پیامبر در مکه مبعوث میگردد و به این جا مهاجرت میکند، وی آخرین انبیاء و افضل آنان میباشد. این پیامبر بر حماری سوار می شود، و لباس مختصری میپوشد، و به نان اندکی قناعت میکند، در چشمهایش قرمزی مشاهده میگردد، و بین شانه هایش خاتم نبوت قرار دارد، او شمشیری روی شانه اش میگذارد و از احدی هم باک ندارد، این پیامبر در معاشرت و مجالست خنده رو و بشّاش است، لیکن در میدان جنگ خون میریزد حکومت و سلطنت او تا آن جا که پای آدمی رسیده، خواهد رفت. یهودیان گفتند: ما این مطالب را شنیده ایم، ولی اکنون نزد شما آمده ایم تا با هم عهد و پیمان ببندیم خواسته ما از شما این است که ما را با همدیگر اختلافی نباشد، ما راجع به شما بی طرفی اختیار خواهیم کرد و با دوستان و دشمنان شما کاری نخواهیم داشت، شما هم با ما و یاران ما کاری نداشته باشید تا ببینیم کار شما به کجا خواهد رسید.
ص: 110
حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پیشنهاد آنان را پذیرفتند، و در این مورد عهد نامه ای نوشتند، و مقرر شد که: یهودیان نسبت به پیامبر و مسلمانان کاری نداشته باشند، و به دشمنان آنان هیچ گونه کمک و مساعدت نکنند و با دست و زبان یاری نرسانند، و به مخالفین پیامبر و اصحاب آن حضرت اسب و شتر و اسلحه و آذوقه ندهند ، و به این عهدنامه در آشکارا و نهان و شب و روز عمل کنند، و خداوند را در این موضوع شاهد گرفتند. و اگر چنانچه یهودیان به متن این قرارداد و معاهده عمل نکردند و مواد آن را نقض نمودند، پیامبر اسلام مجاز است با یهودیان جنگ کند، و خون آنها را بریزد، و زنان و کودکان آنها را اسیر کند و اموال آنان را ضبط نماید، و در این مورد برای هر قبیله از یهودیان عهدنامه جداگانه ای نوشته شد. حیی بن اخطب که رئیس و گرداننده امور بنی نضیر بود، به منزل خود مراجعت کرد، برادران او جُدیّ بن اخطب، و ابو یاسر بن اخطب نزد او رفتند و گفتند: از این ملاقات چه فهمیدی؟ گفت: این همان کسی است که ما در تورات وی را میشناسیم و علمای ما هم مژده ظهور او را به ما داده اند، و لیکن من با این امر دشمن هستم، زیرا که در این صورت نبوت از فرزندان اسحاق بیرون خواهد شد و به فرزندان اسماعیل منتقل خواهد گردید، و نبوت هیچ گاه تابع فرزندان اسماعیل نخواهد شد.
ریاست بنی قریظه با «کعب بن اسد» بود، و ریاست بنی قینقاع را «مُخَیرِیق» در اختیار داشت، این مرد ثروت زیاد و باغ های فراوانی داشت، وی پس از این که از خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله برگشت به قوم خود گفت: اگر میدانید این پیامبر به راستی مبعوث شده اکنون برویم به او ایمان بیاوریم و به هر دو کتاب معتقد گردیم ولی بنی قینقاع از وی اطاعت نکردند.
و گوید: حضرت رسول در مربد(آغل شتران و چهارپایان) نماز میگذاردند.
پس از چندی به اسعد بن زراره فرمودند: این محل را از صاحبش خریداری کنید، اسعد بن زراره در نظر گرفت این زمین را که متعلق به دو یتیم بود به قیمت زیادی خریداری کند، صاحبان زمین گفتند: ما او را به پیامبر بخشیدیم، حضرت فرمود: من بدون بها، زمین را قبول نمیکنم. بعد از این مذاکرات زمین مزبور را به ده دینار خریدند، در این محل گودالی بود و آب های اطراف در آن جا جمع میشد، حضرت رسول با دست اشاره کردند و آن آب ها جاری شد و گودال خالی گردید، پس از آن امر فرمود: مقداری خشت تهیه کردند، پیامبر شخصاً بنای مسجد را زیر نظر گرفتند، ابتداء مقداری از زمین را گود کردند و با سنگ هائی که از حره آورده میشد پایه های مسجد را استوار نمودند.
ص: 111
افراد مسلمین از حره سنگ می آوردند، حضرت رسول نیز سنگی را در حالی که روی سینه خود گذاشته بود حمل میکرد، اسید بن حضیر عرض کرد: یا رسول اللَّه اجازه بدهید من این سنگ را ببرم، فرمود: من این را خواهم برد شما بروید سنگ دیگری بیاورید!، پایه های مسجد را با سنگ تا برابر زمین آوردند، بعد از این مقداری را با یک خشت کار کردند، و بعد مختصری را با یک خشت و نصفی بالا آوردند و بعد دو خشت به طور مخالف کار گذاشتند و دیوار را به اندازه قامت یک مردی بالا آوردند، و سطح مسجد هم به اندازه صد ذراع بود. هنگامی که هوا گرم شد به حضرت رسول گفتند: خوب است سایه بانی بالای مسجد بگذاریم تا از گرمی و حرارت آفتاب آسوده باشیم، پیامبر دستور داد چند ستون نصب کردند و مقداری شاخه خرما روی آنها انداختند، پس از این گفتند: یا رسول اللَّه! اگر این مسجد سقف داشت بهتر بود، فرمود: سایه بانی مانند سایه بان موسی برای ما کفایت می کند، به علاوه ما کارهای دیگری داریم که الزم از این کار است بعد از این که بنای مسجد به پایان رسید، حضرت رسول برای خود و اصحابش در اطراف مسجد خانه هائی بنا کرد، و برای هر یک از آنها محل هائی معین کرد تا آنان خانه های خود را در آن جا بسازند، برای حمزة بن عبد المطلب و علی بن ابی طالب نیز جایی در نظر گرفت، پس از این دستور داد از خانه ها به طرف مسجد دری باز کنند و از آن جا رفت و آمد کنند. جبرئیل نازل شد و فرمود: خداوند امر میکند درهای خانه ها را که به مسجد باز می شود ببندید، جز در خانه خودت و علی بن ابی طالب که لازم نیست آنها را ببندید و آن چه در آن بر تو حلال است بر علی هم حلال شده، در این هنگام حمزه و بقیه اصحاب به خشم و غضب آمدند، حمزه گفت: من عموی وی هستم امر میکند در خانه مرا ببندند و لیکن علی که برادرزاده ام هست و از من کوچک تر است از این جریان مستثنی است. پیامبر آمد و به حمزه گفت: ای عم ناراحت نباش و از بستن در خانه ات غضب نکن، به خداوند سوگند من به این موضوع امر نکرده ام، خداوند دستور داده است که درب خانه های شما را ببندم و از بستن در منزل علی خودداری کنم، حمزه عرض کرد: یا رسول اللَّه! اکنون راضی شدم و تسلیم خداوند و رسولش گردیدم.
گوید: هنگامی که حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله خانه های خود را بنا میکرد، حضرت زهرا علیها السّلام در خدمت آن جناب بود، ابوبکر فاطمه را از پیامبر خواستگاری کرد، حضرت فرمود: من در انتظار فرمان خداوند هستم، بعد از ابو بکر، عمر از حضرت زهرا خواستگاری نمود. پیامبر همان جواب اولی را دادند.
ص: 112
در این هنگام به علی بن ابی طالب گفتند: چرا فاطمه را خواستگاری نمیکنی؟ گفت: من چیزی ندارم! گفتند: پیامبر از شما چیزی نخواهد خواست. علی بن ابی طالب علیه السّلام خدمت حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله آمدند و لیکن از شرم و حیا چیزی نگفتند و برگشتند، روز دیگر آمد باز مراجعت کرد. روز سوم که خدمت پیامبر رسید فرمود: یا علی! آیا حاجتی داری؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه! فرمود: شاید آمده ای فاطمه را خواستگاری کنی؟ عرض کرد: آری یا رسول اللَّه!، فرمود: از زندگی چه داری؟ عرض کرد، غیر از یک زره چیزی ندارم. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فاطمه علیها السّلام را به دوازده و نیم اوقیه به علی بن ابی طالب عقد بستند، و امیر المؤمنین هم زره خود را به حضرت رسول دادند، پیامبر فرمود: اینک منزلی تهیه کن تا فاطمه را آن جا بیاورند، علی علیه السّلام عرض کرد: یا رسول اللَّه ما جز منزل حارثة بن نعمان جای دیگری نداریم. روزی که حضرت زهرا را به منزل علی بن ابی طالب بردند نه سال بیشتر نداشت پیامبر میفرمود: ما از حارثة بن نعمان شرم داشتیم، زیرا که همه منزل او را گرفته بودیم، حارثه از این گفتار حضرت رسول اطلاع پیدا کرد و خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: یا رسول اللَّه! جان و مالم در راه خدا و پیامبرش ارزشی ندارد، من آن را که تو از من گرفته ای بیشتر می پسندم. حضرت خاتم النبیین درباره وی دعا فرمود و برای او جزای خیر طلبید، پس از این حضرت فاطمه را نزد علی بن ابی طالب علیه السّلام در منزل حارثه بردند، و بستر آنها در شب زفاف عبارت بود از یک پوست گوسفندی که روی او خوابیدند.
گوید: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در مکه و تا هفت ماه بعد از هجرت نیز به طرف بیت المقدس نماز میخواندند، در این هنگام یهودیان به آن جناب گفتند: تو از ما متابعت و پیروی میکنی، زیرا که شما به طرف بیت المقدس که قبله ما هست نماز میخوانی، و ما قبل از تو نماز میخوانیم. پیامبر از این جهت اندوهگین شد
ص: 113
و دوست داشت که خداوند قبله را به طرف کعبه تغییر دهد، حضرت در دل شب از منزل بیرون میشد و به اطراف آسمان نگاه میکرد و منتظر فرمان خداوند بود، روزی که تغییر قبله پیش آمد پیامبر در مسجد بنی سالم نماز میخواند مسجدی که اولین نماز جمعه مدینه در آن برگزار شد، حضرت نماز ظهر را دو رکعت به طرف بیت المقدس خواند، و دو رکعت به طرف کعبه اداء کرد. در این هنگام بود که این آیه شریفه نازل گردید: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها» - . بقره / 144 - { ما [به هر سو] گردانیدنِ رویت در آسمان را نیک می بینیم. پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم.}
پس از این آیات قتال و جهاد با مشرکین قریش آمد: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا الله» - . حج / 39 - 40 - { به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست. همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آنها گناهی نداشتند] جز این که می گفتند: «پروردگار ما خداست}.
**[ترجمه]
(3) التوکف التوقع و الانتظار و قال الجوهری الآل الذی تراه فی أول النهار و آخره کأنه یرفع الشخوص و لیس هو السراب انتهی.
و فی بعض روایاتهم رأی رجلا مبیضا یزول به السراب قال فی النهایة أی یرفعه و یظهره یقال زال به السراب إذا ظهر شخصه فیه خیالا.
و قال الأطم مثل الأجم یخفف و یثقل و الجمع آطام و هی حصون لأهل المدینة و قال تشوفت إلی الشی ء أی تطلعت یقال النساء یتشوفن إلی السطوح أی ینظرن و یتطاولن قوله لا أریم أی لا أبرح و لا أزول قوله و الحلقة فی بعض النسخ بالحاء المهملة و القاف و هی بالفتح و سکون اللام السلاح و فی بعضها بالفاء و هی بالکسر المعاقدة و المعاهدة علی التعاضد و التساعد.
قوله أکثر فم بئر لعله جعل کثرة الناس فی فم البئر أو کثرة البئر کنایة عن کثرة الأتباع و الأضیاف و الخبب ضرب من العدو.
و قال الجزری فیه إن مسجده کان مربدا لیتیمین المربد الموضع الذی یحبس فیه الإبل و الغنم و به سمی مربد المدینة و البصرة بکسر المیم و فتح
ص: 114
الباء من ربد بالمکان إذا أقام فیه و ربده إذا حبسه و المربد أیضا الموضع الذی یجعل فیه التمر لینشف.
**[ترجمه]«التوکّف» یعنی در انتظار بودن. جوهری گوید: «الآل» چیزی است که در ابتدا و پایان روز میبینی گویی آن شاخص ها را بالا میبرد اما سراب نیست. پایان نقل قول.
در برخی روایتهایشان «رأی رجلا مبیّضاً یزول به السراب» در نهایۀ گوید: یعنی او را بالا برده و آشکار میسازد. گفته میشود: «زال به السراب» یعنی هرگاه به صورت خیالی اندامش آشکار گردد.
و گوید: «الاطم» مانند «الاجم» به صورت مخفّف و با تشدید میآید و جمع آن «آطام» است و آن قلعههای اهالی مدینه است. و گوید: «تشوّفت الی الشیء» یعنی: چشم دوختم. «النساء یتشوّفن الی السطوح» یعنی نگاه میکنند و دراز میشوند. سخن او: «لا اریم» یعنی تکان نمیخورم و نمیروم. سخن او: «الحلقۀ» در برخی نسخهها با حاء و قاف ذکر شده است و این کلمه با فتحه و سکون لام به معنای سلاح است. و در برخی نسخهها با فاء و کسره به معنای پیمان و معاهده برای همکاری و همیاری است.
سخن او: «اکثر فم بئر» شاید کثرت مردم را در دهانه چاه قرار داده یا کثرت چاه کنایه از کثرت پیروان و مهمانان است. «الخبب» نوعی دویدن است.
جزری گوید: در حدیث آمده است: مسجد پیامبر مربد (خوابگاه شتران) دو یتیم بود و «المربد» مکانی است که شتر و گوسفند در آن نگه داشته میشود. و مربد مدینه و بصره به همین اسم نامگذاری شده است. با کسره میم فتحه
ص: 114
باء از «ربد المکان» است هرگاه در آن مکانی اقامت کند. و «ربده» یعنی او را نگاه داشت. و همچنین «المربد» مکانی است که خرما را در آن میگذارند تا خشک شود.
**[ترجمه]
کا، الکافی فِی الرَّوْضَةِ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیَّبِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام ابْنَ کَمْ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام یَوْمَ أَسْلَمَ فَقَالَ أَ وَ کَانَ کَافِراً قَطُّ إِنَّمَا کَانَ لِعَلِیٍّ علیه السلام حَیْثُ بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله عَشْرُ سِنِینَ وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ کَافِراً وَ لَقَدْ آمَنَ بِاللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ بِرَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ سَبَقَ النَّاسَ کُلَّهُمْ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ إِلَی الصَّلَاةِ بِثَلَاثِ سِنِینَ وَ کَانَتْ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ وَ کَذَلِکَ فَرَضَهَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی مَنْ أَسْلَمَ بِمَکَّةَ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّیهَا بِمَکَّةَ رَکْعَتَیْنِ وَ یُصَلِّیهَا عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ بِمَکَّةَ رَکْعَتَیْنِ مُدَّةَ عَشْرِ سِنِینَ حَتَّی هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ وَ خَلَّفَ عَلِیّاً علیه السلام فِی أُمُورٍ لَمْ یَکُنْ یَقُومُ بِهَا أَحَدٌ غَیْرُهُ وَ کَانَ خُرُوجُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ مَکَّةَ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ ذَلِکَ یَوْمُ الْخَمِیسِ مِنْ سَنَةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ مِنَ الْمَبْعَثِ وَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ لِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ لَیْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ مَعَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَنَزَلَ بِقُبَاءَ فَصَلَّی الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ وَ الْعَصْرَ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ لَمْ یَزَلْ مُقِیماً یَنْتَظِرُ عَلِیّاً علیه السلام یُصَلِّی الْخَمْسَ صَلَوَاتٍ رَکْعَتَیْنِ رَکْعَتَیْنِ وَ کَانَ نَازِلًا عَلَی عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَأَقَامَ عِنْدَهُمْ بِضْعَةَ عَشَرَ یَوْماً یَقُولُونَ لَهُ أَ تُقِیمُ عِنْدَنَا فَنَتَّخِذَ لَکَ مَسْجِداً (1) فَیَقُولُ لَا إِنِّی أَنْتَظِرُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ قَدْ أَمَرْتُهُ أَنْ یَلْحَقَنِی وَ لَسْتُ مُسْتَوْطِناً مَنْزِلًا حَتَّی یَقْدَمَ عَلِیٌّ وَ مَا أَسْرَعَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَقَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام (2) وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ عَمْرِو بْنِ عَوْفٍ فَنَزَلَ مَعَهُ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ عَلِیٌّ تَحَوَّلَ مِنْ قُبَاءَ إِلَی بَنِی سَالِمِ بْنِ عَوْفٍ وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ مَعَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَخَطَّ لَهُمْ مَسْجِداً وَ نَصَبَ قِبْلَتَهُ وَ صَلَّی بِهِمْ فِیهِ الْجُمُعَةَ رَکْعَتَیْنِ وَ خَطَبَ خُطْبَتَیْنِ ثُمَّ رَاحَ مِنْ یَوْمِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ عَلَی نَاقَتِهِ الَّتِی کَانَ قَدِمَ
ص: 115
عَلَیْهَا وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ لَا یُفَارِقُهُ یَمْشِی بِمَشْیِهِ وَ لَیْسَ یَمُرُّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَطْنٍ مِنْ بُطُونِ الْأَنْصَارِ إِلَّا قَامُوا إِلَیْهِ یَسْأَلُونَهُ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْهِمْ فَیَقُولُ لَهُمْ خَلُّوا سَبِیلَ النَّاقَةِ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ فَانْطَلَقَتْ بِهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاضِعٌ لَهَا زِمَامَهَا حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی تَرَی وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی بَابِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الَّذِی یُصَلِّی عِنْدَهُ بِالْجَنَائِزِ فَوَقَفَتْ عِنْدَهُ وَ بَرَکَتْ وَ وَضَعَتْ جِرَانَهَا عَلَی الْأَرْضِ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَقْبَلَ أَبُو أَیُّوبَ مُبَادِراً حَتَّی احْتَمَلَ رَحْلَهُ فَأَدْخَلَهُ مَنْزِلَهُ وَ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٌّ علیه السلام مَعَهُ حَتَّی بُنِیَ لَهُ مَسْجِدُهُ وَ بُنِیَتْ لَهُ مَسَاکِنُهُ وَ مَنْزِلُ عَلِیٍّ علیه السلام فَتَحَوَّلَا إِلَی مَنَازِلِهِمَا فَقَالَ سَعِیدُ بْنُ الْمُسَیَّبِ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ أَقْبَلَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَأَیْنَ فَارَقَهُ فَقَالَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی قُبَاءَ فَنَزَلَ بِهِمْ یَنْتَظِرُ قُدُومَ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ انْهَضْ بِنَا إِلَی الْمَدِینَةِ فَإِنَّ الْقَوْمَ قَدْ فَرِحُوا بِقُدُومِکَ وَ هُمْ یَسْتَرِیثُونَ إِقْبَالَکَ إِلَیْهِمْ فَانْطَلِقْ بِنَا وَ لَا تَقُمْ هَاهُنَا تَنْتَظِرُ عَلِیّاً فَمَا أَظُنُّهُ یَقْدَمُ إِلَیْکَ إِلَی شَهْرٍ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَلَّا مَا أَسْرَعَهُ وَ لَسْتُ أَرِیمُ حَتَّی یَقْدَمَ ابْنُ عَمِّی وَ أَخِی فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَحَبُّ أَهْلِ بَیْتِی إِلَیَّ فَقَدْ وَقَانِی بِنَفْسِهِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَالَ فَغَضِبَ عِنْدَ ذَلِکَ أَبُو بَکْرٍ وَ اشْمَأَزَّ وَ دَاخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ حَسَدٌ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ کَانَ ذَلِکَ أَوَّلَ عَدَاوَةٍ بَدَتْ مِنْهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَوَّلَ خِلَافٍ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَانْطَلَقَ حَتَّی دَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ تَخَلَّفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقُبَاءَ حَتَّی یَنْتَظِرَ عَلِیّاً قَالَ فَقُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَمَتَی زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَاطِمَةَ علیها السلام مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام فَقَالَ بِالْمَدِینَةِ بَعْدَ الْهِجْرَةِ (1) بِسَنَةٍ وَ کَانَ لَهَا یَوْمَئِذٍ تِسْعُ سِنِینَ
ص: 116
قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ لَمْ یُولَدْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ خَدِیجَةَ علیها السلام عَلَی فِطْرَةِ الْإِسْلَامِ إِلَّا فَاطِمَةُ علیها السلام وَ قَدْ کَانَتْ خَدِیجَةُ مَاتَتْ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِسَنَةٍ وَ مَاتَ أَبُو طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بَعْدَ مَوْتِ خَدِیجَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا بِسَنَةٍ (1) فَلَمَّا فَقَدَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَئِمَ الْمُقَامَ بِمَکَّةَ وَ دَخَلَهُ حُزْنٌ شَدِیدٌ وَ أَشْفَقَ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ کُفَّارِ قُرَیْشٍ فَشَکَا إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام ذَلِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ اخْرُجْ مِنَ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ هَاجِرْ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَیْسَ لَکَ الْیَوْمَ بِمَکَّةَ نَاصِرٌ وَ انْصِبْ لِلْمُشْرِکِینَ حَرْباً فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَجَّهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ فَقُلْتُ فَمَتَی فُرِضَتِ الصَّلَاةُ عَلَی الْمُسْلِمِینَ عَلَی مَا هُمْ عَلَیْهِ الْیَوْمَ فَقَالَ بِالْمَدِینَةِ حِینَ ظَهَرَتِ الدَّعْوَةُ وَ قَوِیَ الْإِسْلَامُ وَ کَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ الْجِهَادَ زَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الصَّلَاةِ سَبْعَ رَکَعَاتٍ فِی الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فِی الْعَصْرِ رَکْعَتَیْنِ وَ فِی الْمَغْرِبِ رَکْعَةً وَ فِی الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ رَکْعَتَیْنِ وَ أَقَرَّ الْفَجْرَ عَلَی مَا فُرِضَتْ لِتَعْجِیلِ نُزُولِ مَلَائِکَةِ النَّهَارِ مِنَ السَّمَاءِ وَ لِتَعْجِیلِ عُرُوجِ مَلَائِکَةِ اللَّیْلِ إِلَی السَّمَاءِ وَ کَانَ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ یَشْهَدُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلِذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً (2) یَشْهَدُهُ الْمُسْلِمُونَ وَ تَشْهَدُهُ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ وَ مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ (3).
**[ترجمه]کافی: سعید بن مسیّب روایت کرده است که از امام علی بن حسین علیه السلام پرسیدم: روزی که امام علی بن ابی طالب علیه السلام اسلام آورد چند سال داشت؟ فرمود: آیا علی هرگز کافر بود؟! روزی که خداوند، رسول خدا صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد علی علیه السلام فقط ده سال داشت و در آن زمان کافر نبود، او به خداوند تبارک و تعالی و رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد و در ایمان به خدا و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و بر پا داشتن نماز، سه سال بر همه مردم سبقت گرفت. اولین نمازی که همراه رسول خدا به جا آورد دو رکعت نماز ظهر بود و به این ترتیب خداوند در مکه بر هر که اسلام آورد دو رکعت دو رکعت نماز واجب می کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله مدت ده سال در مکه نماز ظهر را دو رکعت به جا می آورد و علی علیه السلام همراه او بود تا این که پیامبر به مدینه هجرت کرد و علی علیه السلام را برای انجام اموری [در مکه] به جای خود گذاشت که جز او هیچ کس نمی توانست عهده دار آن بشود. پیامبر صلی الله علیه و آله روز پنجشنبه، اول ربیع الاول سال سیزده بعثت از مکه خارج شد ، و ظهر دوازدهم ربیع الاول وارد مدینه شد و در قبا فرود آمد و دو رکعت نماز ظهر و دو رکعت نماز عصر بجا آورد و همانجا منتظر علی علیه السلام ماند و همه نمازهای پنج گانه را دو رکعت به جا می آورد، پیامبر بر عمرو بن عَوف وارد شده بود، مدت ده روز و اندی نزد آن ها ماند، گفتند: آیا همین جا نزد ما می مانی تا مکان و مسجدی برایت بسازیم؟ فرمود: نه، من منتظر علی بن ابی طالب هستم و به او گفته ام به من ملحق شود و تا زمان آمدن او این جا خواهم بود و تا رسیدن او در هیچ جایی منزل نخواهم گرفت و ان شاء الله به زودی می رسد. تا زمان آمدن علی علیه السلام پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه عمرو بن عوف ماند. وقتی علی علیه السلام رسید، پیامبر از قُبا به سوی بنی سالم بن عوف رفت، در روز جمعه و همزمان با طلوع خورشید، در حالی که علی علیه السلام همراه او بود، پیامبر نقشه مسجدی را برای آن ها کشید و قبله آن را معین کرد و برای آن ها دو رکعت نماز جمعه و دو خطبه خواند.
پس همان روز سوار بر ناقه اش که با آن به قُبا آمده بود، به سوی مدینه به راه افتاد
ص: 115
و علی علیه السلام همراه او بود و از او جدا نمی شد و هر جا پیامبر می رفت، او هم می رفت؛ پیامبر صلی الله علیه و آله به هر محله ای که قدم می گذاشت، انصار همه نزد حضرت آمده و می خواستند به خانه آن ها برود. پیامبر به آن ها فرمود: راه ناقه ام را باز کنید که او مأمور است. پیامبر زمام و افسار آن را بر گردنش انداخت و او حضرت را به این جا که می بینی آورد. حضرت با دست خود به درِ مسجد پیامبر که در آن جا بر مردگان نماز می خواندند اشاره کرد. ناقه همانجا ایستاد و سپس خوابید و گردن و سینه اش را بر زمین گذاشت. پیامبر پایین آمد و ابو ایّوب زودتر از همه جلو آمد تا اسباب و رحل پیامبر را بردارد و پیامبر صلی الله علیه و آله را به خانه خود ببرد، پیامبر به خانه او رفت و علی علیه السلام همراه او بود تا این که مسجد پیامبر ساخته شد و خانه های او و علی علیه السلام آماده شد و هر یک به خانه خود رفتند.
سعید بن مسیّب از علی بن حسین علیه السلام پرسید: فدایتان شوم! وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی مدینه حرکت کرد ابو بکر همراه او بود، کجا از پیامبر جدا شد؟ فرمود: وقتی پیامبر به قُبا رسید و در آن جا فرود آمد و منتظر رسیدن علی علیه السلام شد، ابو بکر به او گفت: برخیزید به مدینه برویم مردم منتظر شما هستند و از دیدن شما خوشحال می شوند، برخیز تا برویم، این جا منتظر رسیدن علی نباشید، گمان نمی کنم که او تا یک ماه دیگر این جا برسد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نه، به زودی می رسد، من هم این جا می مانم تا پسر عمویم و برادر دینی ام و محبوب ترین افراد خاندانم به این جا بیاید، او خودش را به خطر انداخت و مرا از مشرکان نجات داد: امام فرمود: در این حال ابو بکر خشمگین و مشمئز شد، و به این دلیل نسبت به علی دچار حسادت شد. این اولین بار بود که ابو بکر درباره علی علیه السلام با پیامبر مخالفت کرد و اولین مخالفت او با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، ابو بکر خودش به راه افتاد و به مدینه رفت و رسول خدا در قُبا منتظر علی علیه السلام ماند.
پس، از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدم: رسول خدا صلی الله علیه و آله چه زمانی فاطمه را به عقد علی علیه السلام درآورد؟ فرمود: یک سال بعد از هجرت به مدینه، فاطمه در آن زمان نُه سال سن داشت.
ص: 116
امام فرمود: فاطمه علیها السلام تنها فرزند پیامبر بود که خدیجه بعد از ظهور اسلام او را به دنیا آورد، و خدیجه یک سال قبل از هجرت از دنیا رفته بود و ابو طالب یک سال بعد از مرگ خدیجه از دنیا رفت، لذا ماندن در مکه برای پیامبر بسیار سخت و ناگوار شد و بسیار اندوهگین گشت و از کفار قریش بر جان خود بیمناک شد و از این امر به جبرئیل شکایت کرد، خداوند عزّ و جلّ به او وحی کرد: از این شهر که اهل آن ظالم هستند بیرون برو و به سوی مدینه حرکت کن. که تو امروز در مکه هیچ یاوری نداری و علیه مشرکان جنگ برپا کن. در این زمان، پیامبر به سمت مدینه حرکت کرد.
پرسیدم: نماز به این صورت و ترتیبی که امروز است چه زمانی بر مسلمانان واجب شد؟ فرمود: در مدینه، وقتی دعوت کاملاً آشکار شد و اسلام قوی شد و خدا جهاد را برای مسلمانان واجب فرمود، پیامبر صلی الله علیه و آله هفت رکعت به نمازها افزود: دو رکعت به نماز ظهر و عصر، یک رکعت به نماز مغرب و دو رکعت به نماز عشا افزود و نماز صبح را به همان صورت که واجب شده بود دو رکعت باقی گذاشت، به خاطر این که ملائکه روز برای نزول از آسمان و ملائکه شب برای عروج به آسمان تعجیل دارند. ملائکه شب و ملائکه روز، همراه با پیامبر در نماز صبح شرکت می کردند لذا خداوند عزّ و جلّ فرمود: «وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا» {زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است.} مسلمانان و ملائکه روز و شب، در نماز او شرکت می کنند. - . روضه کافی : 338 - 341 -
**[ترجمه]
البضع ما بین الثلاث إلی العشرة و جران البعیر بالکسر مقدم عنقه من مذبحه إلی منحره قوله و هم یستریثون أی یستبطئون قوله علی فطرة الإسلام أی بعد بعثته صلی الله علیه و آله.
قوله علیه السلام لتعجیل نزول ملائکة اللیل.
أقول: تعلیل قصر الصلاة بتعجیل عروج ملائکة اللیل ظاهر و أما تعلیله بتعجیل ملائکة النهار فیمکن أن یوجه بوجوه:
ص: 117
الأول أن یقال إن صلاة الفجر إذا کانت قصیرة یعجلون فی النزول لیدرکوه بخلاف ما إذا کانت طویلة لإمکان تأخیرهم النزول إلی الثالثة أو الرابعة و فیه أن هذا إنما یستقیم إذا لم یکن شهودهم من أول الصلاة لازما و هو خلاف ظاهر الخبر.
الثانی أن یقال لعل الحکمة اقتضت عدم اجتماع ملائکة اللیل و النهار کثیرا فی الأرض فیکون تعجیل عروج ملائکة اللیل أمرا مطلوبا فی نفسه و معللا أیضا بتعجیل نزول ملائکة النهار.
الثالث أن یکون شهود ملائکة النهار لصلاة الفجر فی الهواء و یکون المراد بنزولهم نزولهم إلی الأرض فلا ینزلون إلا مع عروج ملائکة اللیل.
الرابع ما قیل إن معناه أنه لما کانت ملائکة النهار تنزل بالتعجیل لأجل فعل ما هی مأمورة به فی الأرض من کتابة الأعمال و غیرها فکان مما یتعلق بها أول النهار ناسب ذلک تخفیف الصلاة لیشتغلوا بما أمروا به کما أن ملائکة اللیل تتعجل العروج إما لمثل ما ذکر من کونها تتعلق بها أمور بحیث تکون من أول اللیل کعبادة و نحوها بل لو لم یکن إلا أمرها بالعروج إذا انقضت مدة عملها لکفی فتعجیل النزول للفرض المذکور علة للتخفیف کما أن تعجیل العروج علة مع تحصیلهم جمیعا الصلاة معه و لا یضر کون التعجیل فی الأول علة العلة.
ثم اعلم أنه ورد فی الفقیه و العلل هکذا و أقر الفجر علی ما فرضت بمکة لتعجیل عروج ملائکة اللیل إلی السماء و لتعجیل نزول ملائکة النهار إلی الأرض فکانت ملائکة اللیل و ملائکة النهار یشهدون. (1) فعلی هذا یزید احتمال خامس و هو أن یکون قصر الصلاة معللا بتعجیل العروج فقط و أما تعجیل النزول فیکون علة لما بعده أعنی شهود ملائکة اللیل و النهار جمیعا.
ص: 118
**[ترجمه]«البضع» ما بین سه تا ده است. و «جران البعیر» با کسره جیم جلوی گردن شتر است از مذبح تا منحر آن. «و هم یستریثون» یعنی کند راه رفتند. «عَلَی فطرۀ الاسلام» یعنی پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم.
درباره فرموده او «لتعجیل نزول ملائکۀ اللیل» میگویم: علت قصر نماز به خاطر تعجیل عروج ملائکه شب، آشکار است اما علت آن به تعجیل ملائکه روز، میتواند بنا بر چند وجه باشد:
ص: 117
وجه اول: این که نماز صبح اگر کوتاه باشند، ملائکه در نزول تعجیل میکنند تا به آن برسند، و بر عکس حالتی است که نماز، طولانی باشد زیرا در این صورت میتوانند دیرتر نزول کنند و به رکعت سوم یا چهارم برسند. و این وجه، صحیح است در صورتی که شرکت و حضور آنان از ابتدای نماز واجب نباشد و این بر خلاف ظاهر روایت است.
وجه دوم: گفته میشود: شاید حکمت اقتضاء کرده که ملائکه شب و روز در زمین، بسیار با هم گرد نیایند و بر این اساس تعجیل عروح ملائکه شب، در ذات خود امری مطلوب است و نیز علت تعجیل نزول ملائکه روز را توجیه میکند.
وجه سوم: این که حضور ملائکه روز برای نماز صبح در هواء باشد و مقصود از نزول آنان، نزول و فرود آمدن به زمین باشد، پس با این توجیه، زمانی نزول میکنند که ملائکه شب عروج کردهاند.
وجه چهارم: گفته شده: بدین معنا است که از آن جایی که ملائکه روز به خاطر انجام ماموریتشان در زمین مانند نوشتن اعمال و دیگر کارها، در نزول تعجیل میکنند. پس آن چه در ابتدای روز به ماموریت فرشتگان ارتباط دارد، با تخفیف و کوتاه بودن نماز مناسب دارد تا به ماموریت خود رسیدگی کنند. چنان که ملائکه شب برای عروج تعجیل میکردند، یا به همان دلیلی که ذکر شد به خاطر این که اموری به آن ها متعلق است، به گونهای که از ابتدای شب باشد مثل عبادت یا چیز دیگر ، و حتی اگر در زمان پایان یافتن مدت ماموریت آنها، تنها کاری که باید انجام میدادند، عروج به آسمان بود، کفایت میکرد. پس تعجیل نزول برای فرض مذکور، علت سبک خواندن نماز است همانگونه که تعجیل عروج، دلیل حضور و همراهی همگی آنها با نماز پیامبر است و هیچ ممانعتی ندارد که تعجیل در ابتدا، علتِ علت باشد.
سپس بدان که در کتاب من لا یحضره الفقیه و علل الشرایع اینگونه آمده است: و نماز صبح را به همان صورت که در مکّه واجب گردیده بود باقی گذاشت و بر آن نیفزود به خاطر شتاب ملائکه شب در بالا رفتن به سوی آسمان و تعجیل در فرود آمدن فرشتگان مأمور روز به جانب زمین، و بدین ترتیب بود که فرشتگان روز و فرشتگان شب با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله جملگی شاهد نماز صبح گشتند. - . فقیه : 121 ، علل الشرایع : 14 -
بر این اساس وجه و احتمال پنجم نیز وجود دارد و آن، این که تنها علت قصر نماز، تعجیل عروج باشد و اما تعجیل نزول علت ما بعد آن یعنی حضور و شهادت همه ملائکه شب و روز باشد.
ص: 118
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ وَ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَنَی مَسْجِدَهُ بِالسَّمِیطِ ثُمَّ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ کَثُرُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَ بِالْمَسْجِدِ فَزِیدَ فِیهِ فَقَالَ نَعَمْ فَأَمَرَ بِهِ فَزِیدَ فِیهِ وَ بَنَاهُ بِالسَّعِیدَةِ ثُمَّ إِنَّ الْمُسْلِمِینَ کَثُرُوا فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَ بِالْمَسْجِدِ فَزِیدَ فِیهِ فَقَالَ نَعَمْ فَأَمَرَ بِهِ فَزِیدَ فِیهِ وَ بَنَی جِدَارَهُ بِالْأُنْثَی وَ الذَّکَرِ ثُمَّ اشْتَدَّ عَلَیْهِمُ الْحَرُّ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَ بِالْمَسْجِدِ فَظُلِّلَ فَقَالَ نَعَمْ فَأَمَرَ بِهِ فَأُقِیمَتْ فِیهِ سَوَارِی مِنْ جُذُوعِ النَّخْلِ ثُمَّ طُرِحَتْ عَلَیْهِ الْعَوَارِضُ وَ الْخَصَفُ وَ الْإِذْخِرُ (1) فَعَاشُوا فِیهِ حَتَّی أَصَابَتْهُمُ الْأَمْطَارُ (2) فَجَعَلَ الْمَسْجِدُ یَکِفُ عَلَیْهِمْ (3) فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَ بِالْمَسْجِدِ فَطُیِّنَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا عَرِیشٌ کَعَرِیشِ مُوسَی علیه السلام فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّی قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ کَانَ جِدَارُهُ قَبْلَ أَنْ یُظَلَّلَ قَامَةً فَکَانَ إِذَا کَانَ الْفَیْ ءُ ذِرَاعاً وَ هُوَ قَدْرُ مَرْبِضِ عَنْزٍ صَلَّی الظُّهْرَ فَإِذَا کَانَ (4) ضِعْفَ ذَلِکَ صَلَّی الْعَصْرَ وَ قَالَ علیه السلام السَّمِیطُ لَبِنَةٌ لَبِنَةٌ وَ السَّعِیدَةُ لَبِنَةٌ وَ نِصْفٌ وَ الذَّکَرُ وَ الْأُنْثَی لَبِنَتَانِ مُخَالِفَتَانِ (5).
**[ترجمه]کافی: عبد اللَّه بن سنان گوید: شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود: پیامبر خدا صلّی اللَّه علیه و آله در آغاز دیوار مسجد خود را یک «سمیط» بنا کرد، یعنی یک خشت، و چون مسلمانان زیاد شدند گفتند: کاش أمر می فرمودی که مسجد توسعه داده شود، پس فرمود: مسجد را زیاد کردند، و به قدر«سعیده» یعنی به اندازه یک خشت و نیم بنا کردند، باز هم مسلمانان فزونی گرفتند، و عرض کردند: یا رسول اللَّه چه خوب است که دستور فرمائید به مسجد افزوده گردد. حضرت فرمود آن را زیاد کردند و دیوارش را دو خشت نر و ماده ساختند. و چون گرما برایشان شدّت گرفت. عرض کردند: ای پیامبر خدا چه خوب است، اگر دستور فرمائی سقفی ساخته شود که سایه اندازد تا از گرما مصون باشیم، پس دستور داد که ستونهائی از چوب خرما بر پا داشتند و با چوبها و برگهای خرما و علف، سقفی ساختند، تا آنکه باران بارید، و بر روی آنان ریخته شد، گفتند: ای پیامبر خدا اگر اجازه می فرمودی گلی بر روی این سقف می کشیدیم که آب به زیر نمی آمد، فرمود: نه، بلکه چوب بستی همانند چوب بست موسی علیه اسلام باشد، و زیاده از این نمی کنم، و تا آخر عمر آن بزرگوار همواره مسجد بر همین منوال بود و قدّ دیوار مسجد پیش از آنکه آن سقف به رویش نهاده شود به اندازه یک قامت انسان بود، و چون سایه دیوار به طول یک ذراع می شد نماز ظهر را می خواندند، و چون به اندازه دو ذراع می گشت نماز عصر به جا می آوردند.
فرمود: «سمیط» یک خشت یک خشت کنار هم چیدن است؛ «سعیده» یک خشت و نیم؛ و «انثی و ذکر» نیز دو خشت مخالف و چپ و راست هم می باشد. - . فروع کافی 1 : 81 -
**[ترجمه]
کا، الکافی أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ (6) عَنْ عُبَیْسِ بْنِ
ص: 119
هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا دَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ خَطَّ دَوْرَهَا بِرِجْلِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ مَنْ بَاعَ رِبَاعَهُ فَلَا تُبَارِکْ لَهُ (1).
**[ترجمه]کافی:
ص: 119
معاویه بن عمار از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد، با پای مبارک شان دور خانه های آن را علامت گذاشت و گفت: خدایا! هرکس بخشی از آن را بفروشد، برایش مبارک نگردان!. - . فروع کافی 1 : 353 -
**[ترجمه]
خط دورها بالفتح أی حولها أو بالضم جمع الدار فالمراد بها الدور التی بناها له و لأهل بیته و أصحابه صلی الله علیه و آله و الرباع بالکسر جمع الربع بالفتح و هی الدار.
**[ترجمه]«خطّ دورها» با فتحه دال یعنی: اطراف آن. یا با ضمه جمع «دار» است پس مقصود از آن خانههایی است که برای خود و اهل بیت و اصحابش بنا کرد. و «الرباع» جمع «ربع» با فتحه راء به معنای منزل است.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّا نَأْتِی الْمَسَاجِدَ الَّتِی حَوْلَ الْمَدِینَةِ فَبِأَیِّهَا أَبْدَأُ فَقَالَ ابْدَأْ بِقُبَاءَ فَصَلِّ فِیهِ وَ أَکْثِرْ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِدٍ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْعَرْصَةِ ثُمَّ ائْتِ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ (2) فَصَلِّ فِیهَا وَ هِیَ مَسْکَنُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مُصَلَّاهُ ثُمَّ تَأْتِی مَسْجِدَ الْفَضِیحِ (3) فَتُصَلِّی فِیهِ فَقَدْ صَلَّی فِیهِ نَبِیُّکَ صلی الله علیه و آله (4).
**[ترجمه]کافی: عقبۀ بن خالد گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: می خواهیم به زیارت مساجد اطراف مدینه رهسپار شویم، از کدام مسجد شروع کنیم؟ فرمود: از مسجد قبا شروع کن و در آن جا هرچه بیشتر نماز بخوان، در این منطقه، اولین مسجدی که رسول خدا در آن نماز خواند، همین مسجد قبا بود. بعد از آن به خانه ماریه همسر رسول خدا مادر ابراهیم برو، و در آن جا نماز بخوان که رسول خدا شبهای فراوانی در آن جا نماز خوانده است. سپس به مسجد «فضیخ» برو و در آن مسجد نماز بخوان که رسول خدا در آن جا نماز خوانده است. - . فروع کافی 1 : 318 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ
ص: 120
أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَسْجِدِ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی فَقَالَ مَسْجِدُ قُبَاءَ (1).
**[ترجمه]کافی: حلبیّ
ص: 120
از امام صادق علیه السلام روایت کرده که درباره مسجدی که(در قرآن آمده) بر اساس تقوی بنا شده از آن حضرت پرسیدم. فرمود: آن، مسجد قباء است. - . فروع کافی 1 : 81 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب سَلْمَانُ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ تَعَلَّقَ النَّاسُ بِزِمَامِ النَّاقَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَا قَوْمِ دَعُوا النَّاقَةَ فَهِیَ مَأْمُورَةٌ فَعَلَی بَابِ مَنْ بَرَکَتْ فَأَنَا عِنْدَهُ فَأَطْلِقُوا زِمَامَهَا وَ هِیَ تَهِفُّ فِی السَّیْرِ حَتَّی دَخَلَتِ الْمَدِینَةَ فَبَرَکَتْ عَلَی بَابِ أَبِی أَیُّوبَ الْأَنْصَارِیِّ وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْمَدِینَةِ أَفْقَرُ مِنْهُ فَانْقَطَعَتْ قُلُوبُ النَّاسِ حَسْرَةً عَلَی مُفَارَقَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَنَادَی أَبُو أَیُّوبَ یَا أُمَّاهْ افْتَحِی الْبَابَ فَقَدْ قَدِمَ سَیِّدُ الْبَشَرِ وَ أَکْرَمُ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفَی وَ الرَّسُولُ الْمُجْتَبَی فَخَرَجَتْ وَ فَتَحَتِ الْبَابَ وَ کَانَتْ عَمْیَاءَ فَقَالَتْ وَا حَسْرَتَاهْ لَیْتَ کَانَتْ لِی عَیْنٌ أَبْصُرُ بِهَا وَجْهَ سَیِّدِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَانَ أَوَّلُ مُعْجِزَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی الْمَدِینَةِ أَنَّهُ وَضَعَ کَفَّهُ عَلَی وَجْهِ أُمِّ أَبِی أَیُّوبَ فَانْفَتَحَتْ عَیْنَاهَا (2).
**[ترجمه]مناقب: سلمان گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه آمد، مردمان به مهار شتر آویختند (و هر یک می گفتند: نزد ما فرود آی!). پیامبر گفت: ای مردم، شتر را رها کنید که او مأمور است، پس بر در خانه هر کس که خوابید در نزد او فرود خواهم آمد. مهار شتر را رها کردند، شتر همچنان پیش رفت تا به شهر مدینه داخل شد و بر در سرای ابو ایوب انصاری بر زمین قرار گرفت. و در آن روز در مدینه کسی فقیرتر از او نبود. و دلها در حسرت مفارقت پیامبر فرو رفت. ابو ایّوب انصاری ندا کرد: مادر در را باز کن، سرور بشر و گرامیترین فرد ربیعه و مضر، محمد مصطفی و فرستاده برگزیده نزد ما آمده است. او بیرون آمد و در را باز کرد و مادر او نابینا بود. گفت: افسوس بر من، ای کاش چشمی داشتم تا با آن چهره سرورم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را میدیدم. اولین معجزه پیامبر در مدینه این بود که دستان مبارک خویش را بر صورت مادر ابو ایوّب گذاشت و چشمان او باز شد و سالم گردید. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 115 - 116 -
**[ترجمه]
الهفیف سرعة السیر.
**[ترجمه]«الهفیف» شتاب کردن در راه رفتن است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب هَاجَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَمَرَ أَصْحَابَهُ بِالْهِجْرَةِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ کَانَتْ هِجْرَتُهُ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ صَارَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی الْغَارِ (3) وَ رُوِیَ سِتَّةُ أَیَّامٍ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ الثَّانِی عَشَرَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ وَ قِیلَ الْحَادِی عَشَرَ وَ هِیَ السَّنَةُ الْأُولَی مِنَ الْهِجْرَةِ فَرَدَّ التَّارِیخَ إِلَی الْمُحَرَّمِ (4) وَ کَانَ نَزَلَ بِقُبَاءَ فِی دَارِ کُلْثُومِ بْنِ الْهِدْمِ ثُمَّ بِدَارِ خَیْثَمَةَ (5) الْأَوْسِیِّ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ یُقَالُ اثْنَا عَشَرَ
ص: 121
یَوْماً إِلَی بُلُوغِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَهْلِ الْبَیْتِ وَ کَانَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَسْتَقْبِلُونَ کُلَّ یَوْمٍ إِلَی قُبَاءَ وَ یَنْصَرِفُونَ فَأَسَّسَ بِقُبَاءَ مَسْجِدَهُمْ وَ خَرَجَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ نَزَلَ الْمَدِینَةَ وَ صَلَّی فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی بِبَطْنِ الْوَادِی (1).
قَالَ النَّسَوِیُّ فِی تَارِیخِهِ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا فِی الْمَدِینَةِ صَلَاةُ الْعَصْرِ ثُمَّ نَزَلَ عَلَی أَبِی أَیُّوبَ فَلَمَّا أَتَی لِهِجْرَتِهِ شَهْرٌ وَ أَیَّامٌ تَمَّتْ صَلَاةُ الْمُقِیمِ وَ بَعْدَ ثَمَانِیَةِ أَشْهُرٍ آخَی بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِیهَا شَرَّعَ الْأَذَانَ (2).
**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت فرمود و اصحابش را به هجرت امر کرد. در زمان هجرت، آن حضرت پنجاه و سه ساله بود و هجرت آن حضرت در روز دوشنبه بود. و سه روز و در روایتی شش روز در غار اقامت داشت و در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول وارد مدینه شد. و گفته شده: یازدهم ربیع الاول، و این سال، سال اول هجری بود. و مبنای تاریخ را محرم قرار دادند. پیامبر در قُباء در خانه کلثوم بن هدم فرود آمد سپس سه روز در خانه خیثمۀ اوسی بود. و گفته شده: دوازده روز
ص: 121
تا رسیدن علی علیه السلام و اهل بیت پیامبر بود. و مردم مدینه هر روز به قباء میآمدند و باز میگشتند. پیامبر در قباء مسجد آنها را بنا کرد و در روز جمعه از آن جا بیرون آمد و وارد مدینه شد و در مسجدی که در بطن وادی بود نماز گزارد.
نسویّ در تاریخ خود گوید: اولین نمازی که پیامبر در مدینه خواند، نماز عصر بود سپس به منزل ابو ایوب رفت و پس از گذشت یک ماه و چند روز از هجرت، نماز مقیم کامل گردید. و پس از هشت ماه بین مؤمنان پیوند برادری ایجاد نمود و در همان زمان اذان تشریع گردید. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 151 - 152 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب رُوِیَ أَنَّهُ کَانَ أَصْحَابُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَسْتَقْبِلُونَهُ وَ یَنْصَرِفُونَ عِنْدَ الظَّهِیرَةِ فَدَخَلُوا یَوْماً فَقَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَوَّلُ مَنْ رَآهُ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ فَلَمَّا رَآهُ صَرَخَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یَا بَنِی قَیْلَةَ هَذَا جَدُّکُمْ قَدْ جَاءَ فَنَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلَی کُلْثُومِ بْنِ هِدْمٍ وَ کَانَ یَخْرُجُ فَیَجْلِسُ لِلنَّاسِ فِی بَیْتِ سَعْدِ بْنِ خَیْثَمَةَ وَ کَانَ قِیَامُ عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ لَیَالٍ ثُمَّ لَحِقَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَزَلَ مَعَهُ عَلَی کُلْثُومٍ وَ کَانَ أَبُو بَکْرٍ فِی بَیْتِ حَبِیبِ بْنِ إِسَافٍ (3) فَأَقَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِقُبَاءَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ الثَّلَاثَاءِ وَ الْأَرْبِعَاءِ وَ الْخَمِیسِ وَ أَسَّسَ مَسْجِدَهُ وَ صَلَّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی الْمَسْجِدِ الَّذِی فِی بَطْنِ الْوَادِی وَادِی رانوقا (رَانُونَاءَ)- (4) فَکَانَتْ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا بِالْمَدِینَةِ ثُمَّ أَتَاهُ غَسَّانُ (5) بْنُ
ص: 122
مَالِکٍ وَ عَبَّاسُ بْنُ عُبَادَةَ فِی رِجَالٍ مِنْ بَنِی سَالِمٍ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَقِمْ عِنْدَنَا فِی الْعَدَدِ وَ الْعِدَّةِ وَ الْمَنَعَةِ فَقَالَ خَلُّوا سَبِیلَهَا فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ یَعْنِی نَاقَتَهُ ثُمَّ تَلَقَّاهُ زِیَادُ بْنُ لَبِیدٍ وَ فَرْوَةُ بْنُ عَمْرٍو فِی رِجَالٍ مِنْ بَنِی بَیَاضَةَ فَقَالَ کَذَلِکَ (1) ثُمَّ اعْتَرَضَهُ سَعْدُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ خَارِجَةُ بْنُ زَیْدٍ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ فِی رِجَالٍ مِنْ بَنِی الْحَارِثِ بْنِ الْخَزْرَجِ (2) فَانْطَلَقَتْ حَتَّی إِذَا وَازَتْ دَارَ بَنِی مَالِکِ بْنِ النَّجَّارِ بَرَکَتْ عَلَی بَابِ مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ مِرْبَدٌ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ مِنْ بَنِی النَّجَّارِ (3) فَلَمَّا بَرَکَتْ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یَنْزِلْ وَ ثَبَتَ فَسَارَتْ غَیْرَ بَعِیدٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَاضِعٌ لَهَا زِمَامَهَا لَا یَثْنِیهَا بِهِ ثُمَّ الْتَفَتَ (4) إِلَی خَلْفِهَا فَرَجَعَتْ إِلَی مَبْرَکِهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ فَبَرَکَتْ ثُمَّ تَجَلْجَلَتْ وَ رَزَمَتْ (5) وَ وَضَعَتْ جِرَانَهَا فَنَزَلَ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ احْتَمَلَ أَبُو أَیُّوبَ
ص: 123
رَحْلَهُ فَوَضَعَهُ فِی بَیْتِهِ وَ نَزَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِ أَبِی أَیُّوبَ وَ سَأَلَ عَنِ الْمِرْبَدِ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ لِسَهْلٍ وَ سُهَیْلٍ یَتِیمَیْنِ لِمُعَاذِ بْنِ عَفْرَاءَ فَأَرْضَاهُمَا مُعَاذٌ وَ أَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ وَ عَمِلَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِنَفْسِهِ فَعَمِلَ فِیهِ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَخَذَ الْمُسْلِمُونَ یَرْتَجِزُونَ وَ هُمْ یَعْمَلُونَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ
لَئِنْ قَعَدْنَا وَ النَّبِیُّ یَعْمَلُ*** فَذَاکَ مِنَّا الْعَمَلُ الْمُضَلَّلُ
وَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ لَا عَیْشَ إِلَّا عَیْشَ الْآخِرَةِ اللَّهُمَّ ارْحَمِ الْأَنْصَارَ وَ الْمُهَاجِرَةَ (1) وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام یَقُولُ
لَا یَسْتَوِی مَنْ یَعْمَلُ الْمَسَاجِدَا*** یَدْأَبُ فِیهَا قَائِماً وَ قَاعِداً
وَ مَنْ یَرَی عَنِ الْغُبَارِ حَائِداً
ص: 124
ثُمَّ انْتَقَلَ مِنْ بَیْتِ أَبِی أَیُّوبَ إِلَی مَسَاکِنِهِ الَّتِی بُنِیَتْ لَهُ وَ قِیلَ کَانَ مُدَّةُ مُقَامِهِ بِالْمَدِینَةِ إِلَی أَنْ بَنَی الْمَسْجِدَ وَ بُیُوتَهُ مِنْ شَهْرِ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ إِلَی صَفَرٍ مِنَ السَّنَةِ الْقَابِلَةِ (1).
**[ترجمه]مناقب: روایت شده که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در انتظار آن حضرت مینشستند و هنگام ظهر باز میگشتند. در یکی از روزها پیامبر به مدینه رسید و اولین کسی که آن حضرت را دید مردی یهودی بود و چون پیامبر را دید با بانگ بلند فریاد زد: ای بنی قیله این سلطان شما است که میآید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نزد کلثوم بن هدم فرود آمد و بیرون میرفت و در خانه سعد بن خثیمۀ در نزد مردم مینشست. و سه شب پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، علی علیه السلام رهسپار شد و سپس به رسول خدا ملحق گردید و همراه با آن حضرت به منزل کلثوم فرود آمد، و ابوبکر در خانه حبیب بن إساف بود. پیامبر روز دوشنبه و سه شنبه و چهارشنبه و پنج شنبه را در قباء سپری کرد و مسجد آن جا را بنا نمود و روز جمعه در مسجدی که در بطن وادی رانوقا بود نماز گزارد. و این نماز، اولین نمازی بود که در مدینه خواند.
ص: 122
سپس غسّان بن مالک و عباس بن عُبادۀ همراه با گروهی از بنی سالم نزد پیامبر آمدند و عرض کردند: ای رسول خدا! در نزد ما اقامت کنید که شمار و تجهیزات بسیاری داریم و از شما حمایت میکنیم. فرمود: شتر را رها کنید او مامور است. سپس زید بن لبید و فروۀ بن عَمرو همراه با مردانی از بنی بیاضه پیامبر را ملاقات کردند و همین سخنان را به پیامبر عرض کرددند. سپس سعد بن ربیع و خارجة بن زید و عبدالله بن رواحۀ همراه با مردانی از بنی حارث بن خزرج نزد پیامبر آمدند. شتر به راه افتاد تا مقابل خانه فرزندان مالک بن نجار بر در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر زمین قرار گرفت. و این محل قبلا خوابگاه گوسفندان و شتران بود، و به دو کودک یتیم از بنی نجار تعلق داشت. هنگامی که شتر بر زمین نشست و رسول خدا پایین نیامده بود، شتر جهید و اندکی حرکت کرد و پیامبر افسارش را رها کرد و با افسار آن شتر را خم نمیکرد. سپس شتر به عقب برگشت و به جایی که در ابتدا نشسته بود بازگشت و بر زمین قرار گرفت. سپس تکانی خورد و از فرط خستگی دیگر حرکتی نکرد و گردنش را پایین گرفت. رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم از شتر پایین آمد. ابو ایّوب بار
ص: 123
و بنه پیامبر را برداشت و در خانهاش گذاشت و پیامبر در خانه ابو ایوب فرود آمد و درباره مربد (خوابگاه گوسفندان و شتران) پرسید و ابو ایوب به آن حضرت عرض کرد که این مکان متعلق به سهل و سهیل دو یتیم مُعاذ بن عفراء است. معاذ آن دو کودک را راضی کرد و پیامبر به بنای مسجد امر فرمود و خودش نیز در ساخت مسجد همکاری نمود. مهاجران و انصار برای ساخت مسجد کار میکردند و همه مسلمانان در حین کار کردن رجز میخواندند. برخی میگفتند:
اگر ما بنشینیم و پیامبر کار کند، این کاری ناپسند از جانب ماست.
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میفرمود: هیچ حیاتی، زندگی حقیقی نیست مگر حیات آخرت، پروردگارا به مهاجرین و انصار رحم بفرما.
علی بن ابی طالب میفرمود:
کسی که مساجد را آباد میسازد و ایستاده و نشسته رنج میبرد، و کسی از که از گرد و غبار کنار میکشد، برابر نیستند.
ص: 124
سپس از خانه ابو ایوب به منزلی که برای آن حضرت بنا کردند، منتقل شد. و گفته شده: مدت زمان اقامت پیامبر در مدینه تا زمانی بود که مسجد و منزلهای آن حضرت بنا شد از ربیع الاول تا صفر سال بعد انجام گرفت. - . مناقب ابی طالب 1 : 160 - 161 -
**[ترجمه]
قال الجزری فی حدیث سلمان ابنی قیلة یرید الأوس و الخزرج قبیلتی الأنصار و قیلة اسم أم لهم قدیمة و هی قیلة بنت کاهل انتهی.
قوله هذا جدکم أی صاحب جدکم و سلطانکم و یحتمل أن یرید هذا سعدکم و دولتکم.
أقول: قال الطبرسی رحمه الله فی تفسیر آیة الجمعة (2) قال ابن سیرین جمع أهل المدینة قبل أن یقدم النبی صلی الله علیه و آله المدینة و قیل قبل أن تنزل الجمعة قالت الأنصار للیهود یوم یجتمعون فیه کل سبعة أیام و للنصاری یوم أیضا مثل ذلک فلنجعل یوما نجتمع فیه فنذکر الله عز و جل و نشکره أو کما قالوا فقالوا (3) یوم السبت للیهود و یوم الأحد للنصاری فاجعلوه یوم العروبة فاجتمعوا إلی أسعد بن زرارة فصلی بهم یومئذ و ذکرهم فسموه یوم الجمعة حین اجتمعوا إلیه فذبح لهم أسعد بن زرارة شاة فتغدوا و تعشوا من شاة واحدة و ذلک لقلتهم فأنزل الله تعالی فی ذلک إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ الآیة فهذه أول جمعة جمعت فی الإسلام فأما أول جمعة جمعها رسول الله صلی الله علیه و آله بأصحابه فقیل إنه قدم رسول الله صلی الله علیه و آله مهاجرا حتی نزل قباء علی بنی عمرو بن عوف و ذلک یوم الإثنین لاثنتی عشرة لیلة خلت من شهر ربیع الأول حین الضحی فأقام بقباء یوم الإثنین و الثلاثاء و الأربعاء و الخمیس و أسس مسجدهم ثم خرج من بین أظهرهم یوم الجمعة عامدا المدینة فأدرکته صلاة الجمعة فی بنی سالم بن عوف فی بطن واد لهم قد اتخذوا
ص: 125
الیوم فی ذلک الموضع مسجدا و کانت هذه الجمعة أول جمعة جمعها رسول الله صلی الله علیه و آله فی الإسلام فخطب فی هذه الجمعة و هی أول خطبة خطبها بالمدینة فیما قیل.
فَقَالَ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی (1) أَحْمَدُهُ وَ أَسْتَعِینُهُ وَ أَسْتَغْفِرُهُ وَ أَسْتَهْدِیهِ وَ أُومِنُ بِهِ وَ لَا أَکْفُرُهُ وَ أُعَادِی مَنْ یَکْفُرُهُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدَی وَ النُّورِ وَ الْمَوْعِظَةِ عَلی فَتْرَةٍ (2) مِنَ الرُّسُلِ وَ قِلَّةٍ مِنَ الْعِلْمِ وَ ضَلَالَةٍ مِنَ النَّاسِ وَ انْقِطَاعٍ مِنَ الزَّمَانِ وَ دُنُوٍّ مِنَ السَّاعَةِ وَ قُرْبٍ مِنَ الْأَجَلِ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ رَشَدَ وَ مَنْ یَعْصِهِمَا (3) فَقَدْ غَوَی وَ فَرَطَ وَ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ فَإِنَّهُ خَیْرُ مَا أَوْصَی بِهِ الْمُسْلِمُ الْمُسْلِمَ أَنْ یَحُضَّهُ (4) عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنْ یَأْمُرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فَاحْذَرُوا مَا حَذَّرَکُمُ اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ (5) وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ لِمَنْ عَمِلَ بِهِ عَلَی وَجَلٍ وَ مَخَافَةٍ مِنْ رَبِّهِ عَوْنُ صِدْقٍ عَلَی مَا تَبْغُونَ مِنْ أَمْرِ الْآخِرَةِ وَ مَنْ یُصْلِحُ الَّذِی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ مِنْ أَمْرِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ لَا یَنْوِی بِذَلِکَ إِلَّا وَجْهَ اللَّهِ یَکُنْ لَهُ ذِکْراً (6) فِی عَاجِلِ أَمْرِهِ وَ ذُخْراً فِیمَا بَعْدَ الْمَوْتِ حِینَ یَفْتَقِرُ الْمَرْءُ إِلَی مَا قَدَّمَ وَ مَا کَانَ مِنْ سِوَی ذَلِکَ یَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها (7) وَ بَیْنَهُ أَمَداً
ص: 126
بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ وَ الَّذِی صَدَقَ قَوْلُهُ وَ نَجَزَ (1) وَعْدُهُ لَا خُلْفَ لِذَلِکَ فَإِنَّهُ یَقُولُ ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ (2) فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی عَاجِلِ أَمْرِهِ (3) وَ آجِلِهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ فَإِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ تُوقِی مَقْتَهُ وَ تُوقِی عُقُوبَتَهُ وَ تُوقِی سَخَطَهُ (4) وَ إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ تُبَیِّضُ الْوُجُوهَ وَ تُرْضِی الرَّبَّ وَ تَرْفَعُ الدَّرَجَةَ خُذُوا بِحَظِّکُمْ وَ لَا تُفَرِّطُوا فِی جَنْبِ اللَّهِ فَقَدْ عَلَّمَکُمُ اللَّهُ کِتَابَهُ وَ نَهَجَ لَکُمْ سَبِیلَهُ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ یَعْلَمَ الْکَاذِبِینَ فَأَحْسِنُوا کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ وَ عَادُوا أَعْدَاءَهُ وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ (5) حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ لَا حَوْلَ (6) وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ (7) وَ اعْمَلُوا لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَإِنَّهُ مَنْ یُصْلِحْ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ یَکْفِهِ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یَقْضِی عَلَی النَّاسِ وَ لَا یَقْضُونَ عَلَیْهِ وَ یَمْلِکُ مِنَ النَّاسِ وَ لَا یَمْلِکُونَ مِنْهُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.
(8) فلهذا صارت الخطبة شرطا فی انعقاد الجمعة (9) انتهی.
ص: 127
و قال فی المنتقی فی حوادث السنة الأولی من الهجرة إنه صلی الله علیه و آله لبث فی بنی عمرو بن عوف بضع عشرة لیلة و أسس المسجد الذی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی فصلی فیه رسول الله صلی الله علیه و آله ثم دخل المدینة.
ثم ذکر کیفیة دخوله المدینة و صلاة الجمعة و الخطبة نحو ما تقدم (1)
ثم قال و إنه لما بنی رسول الله صلی الله علیه و آله مسجده طفق ینقل معهم اللبن وَ یَقُولُ وَ هُوَ یَنْقُلُ اللَّبِنَ
هَذَا الْحِمَالُ لَا حِمَالُ خَیْبَرَ هَذَا أَبَرُّ رَبِّنَا وَ أَطْهَرُ
ص: 128
وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنَّ الْأَجْرَ أَجْرُ الْآخِرَةِ فَارْحَمِ الْأَنْصَارَ وَ الْمُهَاجِرَةَ.
قوله هذا الحمال أی هذا الحمل و المحمول من اللبن أبر عند الله و أطهر أی أبقی ذخرا و أدوم منفعة لا حمال خیبر من التمر و الزبیب و الطعام المحمول منها الذی یغتبطه حاملوه و الذی کنا من قبل نحمله و نعطیه و الحمال و الحمل واحد و روی بالجیم و له وجه و الأول أظهر.
و فی هذه السنة تکلم الذئب خارج المدینة ینذر برسول الله صلی الله علیه و آله کما
روی عن أبی هریرة قال جاء ذئب إلی راعی غنم فأخذ منها شاة فطلبه الراعی حتی انتزعها منه فصعد الذئب علی تل فأقعی و استثفر (1) و قال عمدت إلی رزق رزقنیه الله انتزعته منی فقال الرجل بالله إن رأیت کالیوم ذئب یتکلم قال الذئب أعجب من هذا رجل فی النخلات بین الحرتین یخبرکم بما مضی و ما هو کائن عندکم و کان الرجل یهودیا فجاء إلی النبی صلی الله علیه و آله فأخبره خبره و صدقه النبی صلی الله علیه و آله ثم قال صلی الله علیه و آله إنها أمارة من أمارات الساعة أوشک الرجل أن یخرج فلا یرجع حتی تحدثه نعلاه بما أحدث أهله بعده. (2).
و فی هذه السنة بعث رسول الله صلی الله علیه و آله إلی بناته و زوجته سودة بنت زمعة زید بن حارثة و أبا رافع فحملاهن من مکة إلی المدینة و لما رجع عبد الله بن أریقط إلی مکة أخبر عبد الله بن أبی بکر بمکان أبیه فخرج عبد الله بعیال أبیه إلیه و صحبهم طلحة بن عبید الله و معهم أم رومان أم عائشة و عبد الرحمن حتی قدموا المدینة.
و فی هذه السنة بنی رسول الله صلی الله علیه و آله بعائشة فی شوال بعد الهجرة بسبعة أشهر و قیل فی السنة الثانیة و الأول أصح و کان تزوجها قبل الهجرة بثلاث سنین.
و فی هذه السنة زید فی صلاة الحضر و کانت صلاة الحضر و السفر رکعتین غیر
ص: 129
المغرب و ذلک بعد مقدم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة بشهر.
و فی هذه السنة آخی بین المهاجرین و الأنصار و ذلک أنه لما قدم المدینة آخی بین المهاجرین و الأنصار علی الحق و المواساة یتوارثون بعد الممات دون ذوی الأرحام و کانوا تسعین رجلا خمسة و أربعین رجلا من المهاجرین و خمسة و أربعین رجلا من الأنصار و قیل کانوا خمسین و مائة من الأنصار و خمسین و مائة من المهاجرین (1) و کان ذلک قبل بدر فلما کانت وقعة بدر أنزل الله تعالی وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (2) نسخت هذه الآیة ما کان قبلها و رجع کل إنسان إلی نسبه و ورثه ذو رحمه.
و فی هذه السنة صام عاشوراء و أمر بصیامه و فی هذه السنة أسلم عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ
قَالَ أَنَسٌ لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ أُخْبِرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ بِقُدُومِهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ فَإِنْ أَخْبَرْتَنِی بِهَا آمَنْتُ بِکَ قَالَ وَ مَا هُنَّ قَالَ سَأَلَهُ (3) عَنِ الشَّبَهِ وَ عَنْ أَوَّلِ شَیْ ءٍ یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ وَ عَنْ أَوَّلِ شَیْ ءٍ یَحْشُرُ النَّاسَ
ص: 130
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنِی بِهِنَّ جَبْرَئِیلُ آنِفاً قَالَ ذَاکَ عَدُوُّ الْیَهُودِ قَالَ أَمَّا الشَّبَهُ فَإِذَا سَبَقَ مَاءُ الرَّجُلِ مَاءَ الْمَرْأَةِ ذَهَبَ بِالشَّبَهِ وَ إِذَا سَبَقَ مَاءُ الْمَرْأَةِ مَاءَ الرَّجُلِ ذَهَبَتْ بِالشَّبَهِ وَ أَمَّا أَوَّلُ شَیْ ءٍ یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَزَائِدُ کَبِدِ (1) الْحُوتِ وَ أَمَّا أَوَّلُ شَیْ ءٍ یَحْشُرُ النَّاسَ فَنَارٌ تَجِی ءُ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ فَتَحْشُرُهُمْ إِلَی الْمَغْرِبِ فَأَمْسَکَ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْیَهُودَ قَوْمٌ بُهْتٌ (2) وَ إِنَّهُمْ إِنْ سَمِعُوا بِإِسْلَامِی بَهَتُونِی فَأَخْبِئْنِی عِنْدَکَ وَ ابْعَثْ إِلَیْهِمْ فَسَلْهُمْ عَنِّی فَخَبَأَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ فَجَاءُوا فَقَالَ أَیُّ رَجُلٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ فِیکُمْ قَالُوا هُوَ خَیْرُنَا وَ ابْنُ خَیْرِنَا وَ سَیِّدُنَا وَ ابْنُ سَیِّدِنَا وَ عَالِمُنَا وَ ابْنُ عَالِمِنَا قَالَ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَسْلَمَ أَ تُسْلِمُونَ فَقَالُوا أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَامٍ اخْرُجْ إِلَیْهِمْ فَلَمَّا خَرَجَ إِلَیْهِمْ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالُوا شَرُّنَا وَ ابْنُ شَرِّنَا وَ جَاهِلُنَا وَ ابْنُ جَاهِلِنَا فَقَالَ ابْنُ سَلَامٍ قَدْ أَخْبَرْتُکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْیَهُودَ قَوْمٌ بُهْتٌ.
و فیها أسلم سلمان رضی الله عنه علی ما سیأتی شرحه. (3) و فیها شرع الأذان.
ص: 131
و مما کان فی هذه السنة
ما روی أنه کان امرأة من بنی النجار یقال لها فاطمة بنت النعمان لها تابع من الجن و کان یأتیها فأتاها حین هاجر النبی صلی الله علیه و آله فانقض (1) علی الحائط فقالت ما لک لم تأت کما کنت تأتی قال قد جاء النبی الذی یحرم الزنی و الحرام.
و فیها مات البراء بن معرور و کان أول من تکلم لیلة العقبة حین لقی رسول الله صلی الله علیه و آله السبعون من الأنصار فبایعوه و هو أحد النقباء توفی قبل قدوم رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة بشهر فلما قدم رسول الله صلی الله علیه و آله انطلق بأصحابه فصلی علی قبره و قال اللهم اغفر له و ارحمه و ارض عنه و قد فعلت و هو أول من مات من النقباء.
و فیها مات أسعد بن زرارة أحد النقباء مات قبل أن یفرغ رسول الله صلی الله علیه و آله من بناء مسجده و دفن بالبقیع و الأنصار یقولون هو أول من دفن فیها و المهاجرون یقولون عثمان بن مظعون
وَ لَمَّا مَاتَ أَسْعَدُ بْنُ زُرَارَةَ جَاءَتْ بَنُو النَّجَّارِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا قَدْ مَاتَ نَقِیبُنَا فَنَقِّبْ عَلَیْنَا (2) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا نَقِیبُکُمْ.
و فیها مات کلثوم بن الهدم و کان شریفا کبیر السن قبل قدومه (3) فلما هاجر نزل علیه و نزل علیه جماعة منهم أبو عبیدة و المقداد و خباب فی آخرین
ص: 132
و توفی بعد قدوم رسول الله صلی الله علیه و آله بیسیر.
و فیها مات من المشرکین العاص بن وائل السهمی و الولید بن المغیرة بمکة و روی عن الشعبی قال لما حضر الولید بن المغیرة جزع فقال له أبو جهل یا عم ما یجزعک قال و الله ما بی جزع من الموت و لکنی أخاف أن یظهر دین ابن أبی کبشة بمکة فقال أبو سفیان لا تخف أنا ضامن من أن لا یظهر (1).
**[ترجمه]جزری گوید: در حدیث سلمان مقصود از «بنی قیلۀ» اوس و خزرج دو قبیله انصار بود. و «قیلۀ» اسم مادر پیشین آنها بود و او، قیلۀ دختر کاهل بود. پایان نقل قول.
سخن او: «هذا جدّکم» یعنی صاحب بخت و سلطان شما است و ممکن است مقصود این باشد که: این شخص بخت و دولت شما است.
میگویم: طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه جمعه گفته است: ابن سیرین گوید: مردم مدینه پیش از این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه تشریف بیاورد و و گفته شده: پیش از آنکه سوره جمعه نازل شود، جمع می شدند. انصار گفتند: برای یهودیها در روزهای هفته یک روزیست (شنبه) که در آن جمع میشوند برای مسیحیان نیز روزی است (یکشنبه) که مجتمع میگردند، پس ما هم روزی را قرار بدهیم که در آن گرد آمده و ذکر خدای عزّ و جل نموده و او را سپاس گوئیم، یا گفتند چنان که روز شنبه برای یهود و روز یکشنبه برای نصاری است پس آن را روز عروبه قرار دهید. پس نزد اسعد بن زراره جمع شدند و او برایشان در آن روز نماز خواند و به آنها خاطر نشان کرد که این روز را جمعه بنامید. هنگامی که نزد او جمع شدند اسعد بن زراره گوسفندی برای آنها کُشت، نهار و شام از یک گوسفند خوردند، برای این که آن روز جمعیتشان کم بود، پس خداوند تعالی نازل فرمود «إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ ...» این اوّلین جمعه ای بود که در اسلام نماز جمعه خوانده شد. و امّا اوّل جمعه ای که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با اصحابش اجتماع نمود: گفته شده که رسول خدا از مکّه به سوی مدینه مهاجرت نمود تا در دهکده قبا بر بنی عمرو بن عوف فرود آمد و این، در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاوّل موقع ظهر بود، پس در قبا از روز دوشنبه تا پنجشنبه توقف فرمود و مسجد قبا را ساخت، آن گاه از میان آنان روز جمعه به سوی مدینه حرکت فرمود و در بطن وادی در بنی سالم بن عوف نماز جمعه را که در آن روز
ص: 125
در این محل مسجدی بنا کرده بودند، درک نمود، و این اوّلین جمعه ای بود که پیامبر خدا در اسلام آن را جمعه قرار داد و در این جمعه خطبه ای ایراد فرمود، و آن اوّلین خطبه ای بود که در مدینه خواندند و فرمودند:
ستایش خاص خداست، ستایش او میکنم و از او اعانت میجویم و آمرزش میخواهم و هدایت میطلبم، بدو ایمان دارم و انکار او نمیکنم و با هر که انکار وی کند دشمنی میکنم و شهادت میدهم که خدائی جز خدای یکتا نیست که تنها و بی شریک است و شهادت میدهم که محمّد بنده و پیامبر اوست که وی را با هدایت و نور و پند هنگام فترت(جای خالی) پیامبران و کمیابی علم و ضلالت مردم و پایان یافتن زمان و نزدیکی رستاخیز و قرب اجل فرستاد. هر که اطاعت خدا و پیامبر کند هدایت یافته و هر که عصیان ایشان کند گمراه شده و تقصیر کرده و به ضلالی سخت افتاده، شما را به پرهیزکاری خدا سفارش میکنم که نیکوترین اندرزی که مسلمان به مسلمان دهد این است که وی را به کار آخرت ترغیب کند و به پرهیزکاری خدا فرمان دهد، از آن چه خدایتان بیم داده بترسید که اندرزی بهتر از این نیست و تذکاری بهتر از این نیست که این مایه پرهیز کسی است که با بیم و ترس بدان عمل کند و یاوری نیکو برای آن چیزهاست که از کار آخرت میخواهید، هر که روابط نهان و آشکار خویش با خدا به صلاح آرد و از آن جز رضای خدا نخواهد برای وی در دنیا نام نیک خواهد بود و پس از مرگ آن دم که انسان به اعمال خویش نیاز دارد، ذخیره خواهد بود و هر چه جز این باشد دوست دارد که میان وی و آن فاصله ای
ص: 126
بسیار باشد. خداوند شما را از خویش میترساند که خدا به بندگان خود مهربان است، قسم به آن که گفتار خویش راست کرد و وعده خویش انجام داد که خلاف در این نیست که خدای والا گوید: «گفتار نزد من تغییر نپذیرد و من ستمگر بندگان نیستم.» در کار حاضر و دور و نهان و عیان از خدا بترسید که هر که از خدا بترسد گناهان وی را محو کند و پاداش او بزرگ دهد و هر که از خدا بترسد کامیابی بزرگ یافته است، ترس خدا از دشمنی و عقوبت و خشم وی مصون میدارد، ترس خدا چهره را سپید و خدا را خشنود و مرتبت را بلند میکند، بهره خویش برگیرید و در قبال خدا تقصیر مکنید، خدا کتاب خویش را به شما تعلیم داد و راه خویش بر شما روشن کرد تا کسانی را که راستگویند معلوم دارد و دروغگویان را معلوم دارد پس چنان که خدا با شما نکوئی کرده نکوئی کنید و با دشمنان وی دشمنی کنید، و در راه خدا چنان که شایسته جهاد کردن است، جهاد کنید که او شما را برگزید و مسلمانتان نامید تا هر که هلاک شد به دلیل و برهان هلاک شود و هر که حیات یافت به دلیل حیات یابد که نیروئی جز به تأیید خدا نیست، پس یاد خدا بسیار کنید و برای پس از مرگ کار کنید که هر که روابط خویش با خدا به صلاح آرد خدا مناسبات وی را با مردم کفایت کند که خدا بر مردم قضا میراند و مردم بر خدا قضا نمیرانند، او اختیار دار مردم است و مردم اختیار دار او نیستند، خدا بزرگ است و نیروئی جز به تأیید خدای والای بزرگ نیست. پس برای همین خطبه در انعقاد نماز جمعه شرط شده است. - . مجمع البیان 10 : 286 - 287 ، میگویم: ابن هشام و مقریزی اولین خطبه پیامبر را به این صورت آوردهاند: اما بعد ای مردم برای خویش کاری کنید، به خدا یکیتان بمیرد و گوسفندان خویش بی چوپان گذارد آن گاه خدایش بی ترجمان و دربانی که حاجب وی شود گوید مگر پیامبر من نیامد و به تو ابلاغ نکرد مالی به تو دادم و فزونی بخشودم، برای خویش چه کردی؟ آن گاه براست و چپ نکرد و چیزی نه بیند، سپس به جلو خود نگرد و جز جهنم نه بیند هر که تواند چهره خویش از آتش و لو به نیمه خرمائی مصون دارد چنین کند و هر که نیابد بگفتاری نیک که به وسیله آن نیکی را ده برابر یا هفتصد برابر پاداش دهند، درود و رحمت و برکات خدا بر شما و پیامبر خدا باد.
ابن هشام گوید: ابن اسحاق گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بار دیگر خطبه خواند و فرمود: ستایش خاص خداست، ستایش او میکنم و یاری از او میجویم، از شر ضمیر و بدیهای عمل خویش به خدا پناه میبریم، هر که را خدا هدایت کند کسی گمراهش نکند و هر که را خدا گمراه کند رهبری نیابد، شهادت میدهم که خدائی جز خدای یکتا نیست، که تنهاست و شریک ندارد، بهترین گفتارها کتاب خداست و هر که آن را در قلب خویش بیاراید و وی را از کفر به اسلام آورده باشد و آن را از گفتارهای مردم برگزیند رستگار شود که قرآن راست ترین و بلیغ ترین گفتارهاست، هر که خدا را دوست دارد وی را دوست بدارید و خدا را از همه قلب خویش دوست بدارید و از گفتار خدا و یاد کردن خدا ملول نشوید و دلهای خویش را در قبال آن سخت مکنید، هر کس خداوند او را بیافریند، انتخاب کرده و برمیگزیند و خداوند او را از اعمال برتر و بندگان و سخنان نیکو و از هر آن چه از حلال و حرام که به مردم داده شده، نام نهاده است. خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک مکنید، از خدا چنان که شایسته ترسیدن اوست بترسید و به رحمت خدا با یک دیگر دوستی کنید و سلام و رحمت خدا بر شما باد. -
ص: 127
در المنتقی در بیان حوادث سال اول هجرت گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان بنی عمرو بن عوف بین سیزده تا نوزده شب درنگ نمود و مسجدی را که بر پایه تقوی تاسیس شده، بنا نمود و پیامبر در آن جا نماز گزارد سپس وارد مدینه شد. و بعد چگونگی ورود پیامبر به مدینه و نماز جمعه و خطبه آن را به صورتی که پیشتر ذکر شد، آورده است. سپس گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مسجد خویش را بنا مینمود خشتها را همراه آنان حمل میکرد و در حالی که خشتها را حرکت میداد میفرمود:
این بار که خشت است نه بار خیبر، در نزد خداوند نیکوتر و پاکتر است.
ص: 128
و میفرمود: پروردگارا اجر واقعی اجر و پاداش آخرت است، پس به انصار و مهاجران رحم بنما.
فرموده آن حضرت: «هذا الحمال» یعنی این بار خشت در نزد خداوند نیکوتر و پاکتر یعنی از لحاظ سود و منفعت، ماندگاری و بقای بیشتری دارد، نه بارهای خیبر که از خرما و مویز است. و از جمله طعام محمول بر آن چیزی است که حاملان آن بدان شادمان میگشتند و ما پیشتر آن را حمل کرده و میبخشیدیم. و «الحمال» و «الحمل» به یک معنا هستند. و با جیم نیز روایت شده که آن نیز می تواند مورد توجه باشد و معنای اول آن آشکارتر است.
در این سال بود که گرگ در بیرون مدینه سخن گفت و از رسول خدا خبر داد. آنگونه که از ابوهریره روایت شده، گوید: گرگی به پیش چوپانی که چند گوسفندی داشت آمد و یکی از گوسفندانش را ربود. چوپان به دنبال گرگ رفت تا این که گوسفند را از چنگش درآورد. گرگ بر بالای تپهای رفت و بر روی سرین نشست و دو پایش را بر زمین نهاد و دُمش را میان رانهایش قرار داد و گفت: قصد روزیای را کردم که خدا به من روزی داده بود اما تو از من گرفتی. آن مرد گفت: به خدا سوگند تا حال چنین چیز شگفتی ندیده بودم که گرگ سخن بگوید. گرگ گفت: شگفتتر از این، مردی است در نخلستانها میان دو ریگزار که از گذشته و آینده، شما را خبر میدهد. آن مرد یهودی بود و به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و مسلمان شد و ماجرای گرگ را برای آن حضرت بازگو نمود. پیامبر آن را تأیید نمود و فرمود: این یکی از نشانههای قیامت است. نزدیک است که شخصی از منزل بیرون رود به محض بازگشت، کفشهایش به آن چه خانودهاش پس از او انجام داده باشند، خبر میدهد.
در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زید بن حارثه و ابو رافع را از مدینه به مکّه فرستاد تا دختران و همسرش سودۀ بنت زمعۀ را به مدینه بیاورند. هنگامی که عبدالله بن اریقط به مکه بازگشت، عبدالله پسر ابوبکر را از مکان پدرش باخبر کرد. پس عبدالله خانواده پدرش را به نزد او برد. و طلحۀ بن عبیدالله آنان را همراهی کرد و امّ رومان مادر عایشه و عبدالرحمن نیز با آنان بودند تا این که به مدینه رسیدند.
در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ماه شوّال یعنی هفت ماه پس از هجرت، با عائشه ازدواج کرد. و گفته شده: در سال دوم هجری عائشه را به ازدواج خود درآورد. و وجه اول درستتر است و سه سال پیش از هجرت او را عقد کرده بود.
در این سال بر نماز حَضَر (اقامت) اضافه گردید و پیشتر همه نمازهای حضَر و سفر به جز مغرب دو رکعتی بودند.
ص: 129
و این زیادت یک سال پس از ورود پیامبر به مدینه بود.
در این سال پیامبر میان مهاجرین و انصار پیوند برادری برقرار نمود، به این صورت که هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد میان مهاجرین و انصار بر اساس حقّ و همیاری پیوند برادری ایجاد کرد که پس از مرگ از یکدیگر ارث ببرند نه از خویشاوندان. و مجموع آنها نود شخص بودند: چهل و پنج مرد از مهاجرین، و چهل و پنج مرد از انصار. و گفته شده: صد و پنجاه شخص از مهاجران و صد و پنجاه شخص از انصار بودند. - . رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میان اصحابش دو بار پیوند برادری برقرار نمود: یک بار در مکه پیش از هجرت میان گروهی از صحابه پیوند برادری بست و بار دوم میان مهاجرین و انصار پیوند برادری برقرار نمود. و هیچ یک از آن ها نمرد تا این که سوره انفال نازل شد. و میراث برای خویشاوندان قرار گرفت اسم اشخاصی از صحابه در میان مهاجران و انصار در مدینه در میانشان پیوند برادری برقرار کرد، در کتابها ذکر شده که لازم به ذکر این اسماء در این جا نیست.
اما برادری اول؛ پیامبر بین خودش و علی بن أبی طالب علیه السلام پیمان برادری بست و بین حمزة بن عبد المطلب رحمه اللّه و بین زید بن حارثة غلام رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و بین أبی بکر و عمر، و بین عثمان بن عفان و عبد الرحمن بن عوف، و بین زبیر بن عوام و عبد اللّه بن مسعود، و بین عبیدة بن الحارث بن المطلب و بلال غلام أبی بکر، و بین مصعب بن عمیر و سعد بن أبی وقاص، و بین أبی عبیدة بن الجراح و سالم غلام أبی حذیفة، و بین سعید بن زید و طلحة بن عبید اللّه پیمان برادری بست. و آن را أبو جعفر محمد بن حبیب البغدادی در کتاب المحبر ذکر کرده.
اما برادری دوم ابن هشام در کتاب السیره خود و ابن حبیب در کتاب المحبر ذکر کردند. ابن هشام گوید :ابن اسحاق گفته: پیامبر بین اصحابش از مهاجرین و انصار برادری بست و گفت و من پناه می برم به خدا که چیزی که او نگفته بگویم: در راه خدا پیمان برادری بستند سپس خودش دست علی بن ابیطالب را گرفت و فرمود: این برادر من است و رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله سید المرسلین، و امام المتقین، و رسول رب العالمین است و همردیف و نظیری ندارد و علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه برادر او شد.
می گویم: بر منصف مخفی نیست که نبی صلی اللّه علیه و آله و سلم علی علیه السلام را در هر دو دفعه از بین بزرگان اصحاب از مهاجرین و انصار خصوصا با وجود حمزة عمو یش و جعفر و غیر این دو، برادر گرفت و موجب مزیت و فضیلتی است که در علی علیه السلام بود و در هیچ یک از خلفای سه گانه و بزرگتر از آن ها هم نبود پس دقت کن و منتظر کلام بیشتر و احتجاج در باب فضائل علی علیه السلام باش. -
و این قضیه پیش از غزوه بدر بود. و چون غزوه بدر واقع شد خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ» - . احزاب / 6 -
{و خویشاوندان (طبق) کتاب خدا، بعضی (نسبت) به بعضی اولویت دارند.} این آیه، آیههای پیشین را منسوخ کرد و هر شخصی به نسب خود باز میگشت و خویشاوندانش از او ارث میبردند.
در این سال پیامبر روز عاشوراء را روزه گرفت و به روزه گرفتن آن امر فرمود.
در این سال عبدالله بن سلام اسلام آورد. انس گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه وارد شد به عبدالله بن سلام خبر ورود پیامبر را دادند. او نزد آن حضرت آمد و گفت: من درباره چند چیز از تو میپرسم که جز پیامبران کسی آن را نمیداند، اگر مرا از آن باخبر سازی به تو ایمان میآورم. فرمود: آن سوالات چیست؟ گفت: عبدالله درباره شباهت فرزند به پدر و مادر، و درباره اولین چیزی که اهل بهشت میخورند و از اولین چیزی که مردم را حشر کند، پرسید.
ص: 130
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل چندی پیش مرا از این سوالات باخبر ساخت. عبدالله گفت: این جبرئیل، دشمن یهودیان است. پیامبر فرمود: اگر آب مرد بر آب زن سبقت گیرد، فرزند به مرد شبیه است و اگر آب زن بر آب مرد پیشگیرد شباهت به زن است. و اما اولین چیزی که اهل بهشت میخورند تکه گوشتی در جگر ماهی است. و اما اولین چیزی که مردم بدان حشر میشوند آتشی است که از جانب مشرق میآید و آنان را به طرف مغرب میبرد. عبد الله گفت: کافی است، و گفت: گواهی میدهم که تو رسول خدا هستی. و گفت: ای رسول خدا یهودیان مردمانی هستند که بر دیگران دروغ میبندند و اگر بشنوند من اسلام آوردهام به من دروغ میبندند. پس مرا نزد خود پنهان کن و کسی را نزد آنان بفرست تا از احوال من جویا شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را پنهان کرد و شخصی را به دنبال یهودیان فرستاد. و به آنان فرمود: عبد الله بن سلام در میان شما چگونه مردی است؟ گفتند: او بهترین ما و بهترین زاده ما، و سرور و سرور زاده ما، و دانشمند و دانشمندزاده ماست. فرمود: نظرتان چیست که او اسلام بیاورد، آیا شما اسلام میآورید. گفتند: خداوند او را از این امر پناه دهد. فرمود: ای عبد الله بن سلام بیرون آی. هنگامی که بیرون آمد گفت: گواهی میدهم که معبودی جز خداوند یکتا نیست و گواهی میدهم که محمد رسول خدا است. گفتند: او بدترین و بدترین زاده ما، و نادان و نادان زاده ما است. ابن سلام گفت: ای رسول خدا من به شما عرض کردم که یهودیان مردمانی دروغپردازند.
و در این سال سلمان رضی الله عنه اسلام آورد. که شرح و تفصیل آن در ادامه خواهد آمد.
و در این سال اذان تشریع گردید.
ص: 131
از جمله حوادثی که در این سال اتفاق افتاد این بود که، زنی از بنی نجار به نام فاطمه بنت نعمان قرینی جنّی داشت و به نزدش میآمد، هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هجرت فرمود، جنّ به نزدش آمد و بر دیوار افتاد و فریاد کشید. فاطمه گفت: چرا مثل سابق نزد من نمیآیی؟ گفت: پیامبری آمده که زنا و کارهای حرام را تحریم میکند.
و در این سال براء بن معرور وفات یافت و او اولین کسی بود که در شب عقبه زمانی که هفتاد تن از انصار با پیامبر دیدار کردند و با آن حضرت بیعت بستند، سخن گفت و یکی از رهبرانی بود که یک ماه پیش از ورود پیامبر به مدینه وفات یافت. چون پیامبر به مدینه آمد با یارانش بر قبر او نماز گزاردند، و فرمود: پروردگارا او را بیامرز و به او رحم کن و از او خشنود باش و خود این کرامتها را با او کردهای. و اولین شخصی از رهبران (نقباء) که وفات یافت، او بود.
و در این سال اسعد بن زرارۀ یکی دیگر از نقباء پیش از این که پیامبر کار بنای مسجد را به پایان برساند، فوت شد و در بقیع دفن گردید. انصار میگفتند: او اولین شخصی بود که در بقیع دفن شد. و مهاجران میگفتند: اولین شخص عثمان بن مضعون بود. هنگامی که اسعد بن زرارۀ وفات یافت بنو نجار به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند: نقیب و رهبر ما فوت شد کسی دیگر را جهت رهبری ما تعیین کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من نقیب و رهبر شما هستم.
در این سال کلثوم بن هدم درگذشت. او مردی بزرگزاده و مسنّ بود که پیش از ورود پیامبر، اسلام آورد و چون پیامبر به مدینه هجرت فرمود، به همراه اشخاصی مانند ابو عبید و مقداد و خبات و افراد دیگری بر او (کلثوم) فرود آمدند و او اندکی پس از آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه، درگذشت.
در این سال از میان مشرکان عاص بن وائل سهمی و ولید بن مغیرۀ در مکه مُردند. و از شعبی روایت شده که گوید: چون ولید بن مغیره به حالت احتضار درآمد، جزع و بیتابی میکرد. ابو جهل به او گفت: ای ولید چه چیز تو را اینگونه بیتاب کرده است؟ گفت: به خدا سوگند جزع و بیتابی من برای مرگ نیست، اما از این میترسم که دین پسر ابی کبشۀ در مکه آشکار شده و پیروز گردد. ابو سفیان گفت: نگران نباش من ضمانت میکنم که دینش پیروز نگردد. - . المنتقی فی مولود المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم: فصل پنجم در بیان استقبال مردم مدینه از رسول خدا. -
**[ترجمه]
البقرة: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا» (الآیة)(216-217)
ص: 133
النساء: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهِیداً وَ لَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَیَقُولَنَّ کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً* فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً* وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً* الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً»(71-76)
(و قال تعالی): «فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا* وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ حَتَّی یُهاجِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً *إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا* سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ
ص: 134
جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً»(88-91)
(و قال سبحانه): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُوا إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً»(94)
(و قال سبحانه): «وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَةٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَةً واحِدَةً وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً* فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً* وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً»(102-104)
المائدة: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا
ص: 135
حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(2)
(و قال تعالی): «وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»(8)
(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(11)
(و قال تعالی): «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ* وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرِینَ»(51-53)
الأنفال: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(39)
ص: 136
(و قال تعالی): «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ* وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ* وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ *وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ* وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ*یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ* الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ»(59-66)
التوبة: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ*لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ»(23-25)
ص: 137
(و قال تعالی): «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً»(36)
(و قال سبحانه): «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(73)
(و قال تعالی): «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»(122-123)
الحج: «إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ* أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ»(38-40)
محمد: «وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلی لَهُمْ*طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ*فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ»(20-22)
ص: 138
(إلی قوله تعالی): «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ»(335)
الفتح: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً* لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِیماً* وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً* وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً»(4-7) (إلی قوله تعالی): «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً»(16)
(إلی قوله سبحانه): «فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً* وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً* وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً* وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً* وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً *سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا»(18-23)
الحجرات: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»(15)
الحدید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»(10)
الحشر: «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* ما أَفاءَ اللَّهُ
ص: 139
عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ* لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ یَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»(6-8)
الصف: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ* تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ* وَ أُخْری تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ»(10-14)
التحریم: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ»(9)
**[ترجمه]کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکُمْ وَعَسَی أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَی أَن تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ * یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّیَ یَرُدُّوکُمْ عَن دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُواْ. - . بقره / 216 - 217 -
ص: 133
{بر شما کارزار واجب شده است، در حالی که برای شما ناگوار است. و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است، و بسا چیزی را دوست می دارید و آن برای شما بد است، و خدا می داند و شما نمی دانید. از تو درباره کارزار در ماه حرام می پرسند. بگو: «کارزار در آن، گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و [باز داشتن از] مسجد الحرام [حج]، و بیرون راندنِ اهل آن از آن جا، نزد خدا [گناهی] بزرگتر، و فتنه [شرک] از کشتار بزرگتر است.» و آنان پیوسته با شما می جنگند تا- اگر بتوانند- شما را از دینتان برگردانند.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ خُذُواْ حِذْرَکُمْ فَانفِرُواْ ثُبَاتٍ أَوِ انفِرُواْ جَمِیعًا * وَإِنَّ مِنکُمْ لَمَن لَّیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْکُم مُّصِیبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُن مَّعَهُمْ شَهِیدًا * وَلَئِنْ أَصَابَکُمْ فَضْلٌ مِّنَ الله لَیَقُولَنَّ کَأَن لَّمْ تَکُن بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یَا لَیتَنِی کُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِیمًا * فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالآخِرَةِ وَمَن یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیُقْتَلْ أَو یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا * وَمَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیرًا * الَّذِینَ آمَنُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ کَفَرُواْ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِیَاء الشَّیْطَانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطَانِ کَانَ ضَعِیفًا. - . نساء / 71 - 76 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید، [در برابر دشمن] آماده باشید [اسلحه خود را برگیرید] و گروه گروه [به جهاد] بیرون روید یا به طور جمعی روانه شوید. و قطعاً از میان شما کسی است که کندی به خرج دهد پس اگر آسیبی به شما رسد گوید: «راستی خدا بر من نعمت بخشید که با آنان حاضر نبودم.» و اگر غنیمتی از خدا به شما برسد- چنان که گویی میان شما و میان او [رابطه] دوستی نبوده- خواهد گفت: «کاش من با آنان بودم و به نوای بزرگی می رسیدم.» پس، باید کسانی که زندگی دنیا را به آخرت سودا می کنند در راه خدا بجنگند و هر کس در راه خدا بجنگد و کشته یا پیروز شود، به زودی پاداشی بزرگ به او خواهیم داد. و چرا شما در راه خدا [و در راه نجاتِ] مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی جنگید؟ همانان که می گویند: «پروردگارا، ما را از این شهری که مردمش ستم پیشه اند بیرون ببر، و از جانب خود برای ما سرپرستی قرار ده، و از نزد خویش یاوری برای ما تعیین فرما.» کسانی که ایمان آورده اند، در راه خدا کارزار می کنند. و کسانی که کافر شده اند، در راه طاغوت می جنگند. پس با یاران شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان [در نهایت] ضعیف است.}
- فَمَا لَکُمْ فِی الْمُنَافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَاللّهُ أَرْکَسَهُم بِمَا کَسَبُواْ أَتُرِیدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً * وَدُّواْ لَوْ تَکْفُرُونَ کَمَا کَفَرُواْ فَتَکُونُونَ سَوَاء فَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِیَاء حَتَّیَ یُهَاجِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِیًّا وَلاَ نَصِیرًا * إِلاَّ الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَیَ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ أَوْ جَآؤُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقَاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً * سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَن یَأْمَنُوکُمْ وَیَأْمَنُواْ قَوْمَهُمْ کُلَّ مَا رُدُّوَاْ إِلَی الْفِتْنِةِ أُرْکِسُواْ فِیِهَا فَإِن لَّمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُواْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَیَکُفُّوَاْ أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَئِکُمْ
ص: 134
جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا مُّبِینًا. - . نساء / 88 - 91 -
{ شما را چه شده است که درباره منافقان، دو دسته شده اید؟ با این که خدا آنان را به [سزای] آن چه انجام داده اند سرنگون کرده است. آیا می خواهید کسی را که خدا در گمراهی اش وانهاده است به راه آورید؟ و حال آنکه هر که را خدا در گمراهی اش وانهد هرگز راهی برای [هدایتِ] او نخواهی یافت. همان گونه که خودشان کافر شده اند، آرزو دارند [که شما نیز] کافر شوید، تا با هم برابر باشید. پس زنهار، از میان ایشان برای خود، دوستانی اختیار مکنید تا آنکه در راه خدا هجرت کنند. پس اگر روی برتافتند، هر کجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان و از ایشان یار و یاوری برای خود مگیرید. مگر کسانی که با گروهی که میان شما و میان آنان پیمانی است، پیوند داشته باشند، یا نزد شما بیایند در حالی که سینه آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود، به تنگ آمده باشد. و اگر خدا می خواست، قطعاً آنان را بر شما چیره می کرد و حتماً با شما می جنگیدند. پس اگر از شما کناره گیری کردند و با شما نجنگیدند و با شما طرح صلح افکندند، [دیگر] خدا برای شما راهی [برای تجاوز] بر آنان قرار نداده است. به زودی، گروهی دیگر را خواهید یافت که می خواهند از شما آسوده خاطر و از قوم خود [نیز] ایمن باشند. هر بار که به فتنه بازگردانده شوند، سر در آن فرو می برند. پس اگر از شما کناره گیری نکردند و به شما پیشنهاد صلح نکردند و از شما دست برنداشتند، هر کجا آنان را یافتید به اسارت بگیرید و بکشیدشان. آنانند که ما برای شما علیه ایشان تسلّطی آشکار قرار داده ایم.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَی إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا. - . نساء / 94 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون در راه خدا سفر می کنید [خوب] رسیدگی کنید و به کسی که نزد شما [اظهارِ] اسلام می کند مگویید: «تو مؤمن نیستی» [تا بدین بهانه] متاع زندگی دنیا را بجویید، چرا که غنیمتهای فراوان نزد خداست. قبلًا خودتان [نیز] همین گونه بودید، و خدا بر شما منّت نهاد. پس خوب رسیدگی کنید، که خدا همواره به آن چه انجام می دهید آگاه است.}
- وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَی لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًی مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَی أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا مُّهِینًا * فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَّوْقُوتًا * وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا. - . 102 - 104 -
{و هر گاه در میان ایشان بودی و برایشان نماز برپا داشتی، پس باید گروهی از آنان با تو [به نماز] ایستند و باید جنگ افزارهای خود را برگیرند و چون به سجده رفتند [و نماز را تمام کردند]، باید پشت سرِ شما قرار گیرند، و گروه دیگری که نماز نکرده اند باید بیایند و با تو نماز گزارند و البته جانب احتیاط را فرو نگذارند و جنگ افزارهای خود را برگیرند. [زیرا] کافران آرزو می کنند که شما از جنگ افزارها و ساز و برگِ خود غافل شوید تا ناگهان بر شما یورش بَرند. و اگر از باران در زحمتید، یا بیمارید، گناهی بر شما نیست که جنگ افزارهای خود را بر زمین نهید، ولی مواظب خود باشید. بی گمان، خدا برای کافران عذاب خفّت آوری آماده کرده است. و چون نماز را به جای آوردید، خدا را [در همه حال] ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده، یاد کنید. پس چون آسوده خاطر شدید، نماز را [به طور کامل] به پا دارید، زیرا نماز بر مؤمنان، در اوقات معیّن مقرّر شده است. و در تعقیبِ گروه [دشمنان] سستی نورزید. اگر شما درد می کشید، آنان [نیز] همان گونه که شما درد می کشید، درد می کشند، و حال آنکه شما چیزهایی از خدا امید دارید که آن ها امید ندارند، و خدا همواره دانای سنجیده کار است.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُحِلُّواْ شَعَآئِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْیَ وَلاَ الْقَلآئِدَ وَلا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا ص: 135
حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُواْ وَتَعَاوَنُواْ عَلَی الْبرِّ وَالتَّقْوَی وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَی الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ. - . مائده / 2 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید، حرمت شعایر خدا، و ماه حرام، و قربانی بی نشان، و قربانیهای گردن بنددار، و راهیان بیت الحرام را که فضل و خشنودی پروردگار خود را می طلبند، نگه دارید. و چون از احرام بیرون آمدید [می توانید] شکار کنید، و البتّه نباید کینه توزی گروهی که شما را از مسجد الحرام باز داشتند، شما را به تعدّی وادارد. و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و تعدّی دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر است.}
- وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. - . مائده / 8 -
{و البتّه نباید دشمنیِ گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است، و از خدا پروا دارید، که خدا به آن چه انجام می دهید آگاه است.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن یَبْسُطُواْ إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنکُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. - . مائده / 11 -
{ ای کسانی که ایمان آورده اید، نعمت خدا را بر خود، یاد کنید: آن گاه که قومی آهنگ آن داشتند که بر شما دست یازند، و [خدا] دستشان را از شما کوتاه داشت. و از خدا پروا دارید، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْیَهُودَ وَالنَّصَارَی أَوْلِیَاء بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ * فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یُسَارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشَی أَن تُصِیبَنَا دَآئِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَن یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ فَیُصْبِحُواْ عَلَی مَا أَسَرُّواْ فِی أَنْفُسِهِمْ نَادِمِینَ * وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُواْ أَهَؤُلاء الَّذِینَ أَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُواْ خَاسِرِینَ. - . مائده / 51 - 63 -
{ ای کسانی که ایمان آورده اید، یهود و نصاری را دوستانِ [خود] مگیرید [که] بعضی از آنان دوستان بعضی دیگرند. و هر کس از شما آن ها را به دوستی گیرد، از آنان خواهد بود. آری، خدا گروه ستمگران را راه نمی نماید. می بینی کسانی که در دلهایشان بیماری است، در [دوستی] با آنان شتاب می ورزند. می گویند: «می ترسیم به ما حادثه ناگواری برسد.» امید است خدا از جانب خود فتح [منظور] یا امر دیگری را پیش آورد، تا [در نتیجه آنان] از آن چه در دل خود نهفته داشته اند پشیمان گردند. و کسانی که ایمان آورده اند، می گویند: «آیا اینان بودند که به خداوند سوگندهای سخت می خوردند که جدّا با شما هستند؟» اعمالشان تباه شد و زیانکار گردیدند.}
- وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. - . انفال / 39 -
{و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین یکسره از آنِ خدا گردد. پس اگر [از کفر] بازایستند قطعاً خدا به آن چه انجام می دهند بیناست.}
ص: 136
- وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَبَقُواْ إِنَّهُمْ لاَ یُعْجِزُونَ * وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ یَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ * وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * وَإِن یُرِیدُواْ أَن یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللّهُ هُوَ الَّذِیَ أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ * وَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مَّا أَلَّفَتْ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتَالِ إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ یَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَهُونَ * الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ صَابِرَةٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُواْ أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ. - . انفال / 59 - 66 -
{و زنهار کسانی که کافر شده اند گمان نکنند که پیشی جسته اند، زیرا آنان نمی توانند [ما را] درمانده کنند. و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان- که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد- بترسانید. و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما بازگردانیده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت. و اگر به صلح گراییدند، تو [نیز] بدان گرای و بر خدا توکّل نما که او شنوای داناست. و اگر بخواهند تو را بفریبند، [یاری] خدا برای تو بس است. همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید. و میان دل هایشان الفت انداخت، که اگر آن چه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی، ولی خدا بود که میان آنان الفت انداخت، چرا که او توانای حکیم است. ای پیامبر، خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است. ای پیامبر، مؤمنان را به جهاد برانگیز. اگر از [میان] شما بیست تن، شکیبا باشند بر دویست تن چیره می شوند، و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می گردند، چرا که آنان قومی اند که نمی فهمند. اکنون خدا بر شما تخفیف داده و معلوم داشت که در شما ضعفی هست. پس اگر از [میان] شما یکصد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز گردند، و اگر از شما هزار تن باشند، به توفیق الهی بر دو هزار تن غلبه کنند، و خدا با شکیبایان است.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْکُفْرَ عَلَی الإِیمَانِ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِّنکُمْ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ * قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ * لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ. - . توبه / 23 - 25 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید، و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند. بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالی که گرد آورده اید و تجارتی که از کسادش بیمناکید و سراهایی را که خوش می دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وی دوست داشتنی تر است، پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در] آورد.» و خداوند گروه فاسقان را راهنمایی نمی کند. قطعاً خداوند شما را در مواضع بسیاری یاری کرده است.}
ص: 137
- وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِکِینَ کَآفَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَآفَّةً. - . توبه / 36 -
{و همگی با مشرکان بجنگید، چنان که آنان همگی با شما می جنگند.}
- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ. - . توبه / 73 -
{ای پیامبر، با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت بگیر، و جایگاهشان دوزخ است، و چه بد سرانجامی است.}
- وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ قَاتِلُواْ الَّذِینَ یَلُونَکُم مِّنَ الْکُفَّارِ وَلِیَجِدُواْ فِیکُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ. - . توبه / 122 - 123 -
{و شایسته نیست مؤمنان همگی [برای جهاد] کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا [دسته ای بمانند و] در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را- وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند- باشد که آنان [از کیفر الهی] بترسند؟ ای کسانی که ایمان آورده اید، با کافرانی که مجاور شما هستند کارزار کنید، و آنان باید در شما خشونت بیابند، و بدانید که خدا با تقواپیشگان است.}
- إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ * أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ. - . حج / 38 - 40 -
{ قطعاً خداوند از کسانی که ایمان آورده اند دفاع می کند، زیرا خدا هیچ خیانتکار ناسپاسی را دوست ندارد. به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست. همان کسانی که بناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. [آن ها گناهی نداشتند] جز این که می گفتند: «پروردگار ما خداست» و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد، صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آن ها بسیار برده می شود، سخت ویران می شد، و قطعاً خدا به کسی که [دین] او را یاری می کند، یاری می دهد، چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است.}
- وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُّحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَی لَهُمْ * طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَّعْرُوفٌ فَإِذَا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکَانَ خَیْرًا لَّهُمْ * فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ. - . محمد / 20 - 22 -
{و کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «چرا سوره ای [درباره جهاد] نازل نمی شود؟» امّا چون سوره ای صریح نازل شد و در آن نامِ کارزار آمد، می بینی آنان که در دلهایشان مرضی هست، مانند کسی که به حال بیهوشی مرگ افتاده به تو می نگرند. [ولی] فرمان پذیری و سخنی شایسته برایشان بهتر است. و چون کار به تصمیم کشد، قطعاً خیر آنان در این است که با خدا راست [دل] باشند. پس [ای منافقان،] آیا امید بستید که چون [از خدا] برگشتید [یا سرپرست مردم شدید] در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟.}
ص: 138
تا این فرموده: فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَکُمْ وَلَن یَتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ. - . محمد / 35 -
{ پس سستی نورزید و [کافران را] به آشتی مخوانید [که] شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست.}
- هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا * لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَیُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَکَانَ ذَلِکَ عِندَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِیمًا * وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا * وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا. - . فتح / 4 - 7 -
{ اوست آن کس که در دلهای مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند. و سپاهیان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا همواره دانای سنجیده کار است. تا مردان و زنانی را که ایمان آورده اند در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است، درآوَرَد و در آن جاویدان بدارد، و بدیهایشان را از آنان بزداید و این [فرجام نیک] در پیشگاه خدا کامیابی بزرگی است. و [تا] مردان و زنان نفاق پیشه و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد برده اند، عذاب کند بَدِ زمانه بر آنان باد. و خدا بر ایشان خشم نموده و لعنتشان کرده و جهنّم را برای آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامی است! و سپاهیان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خدا همواره شکست ناپذیر سنجیده کار است.}
-
ِّلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُوْلِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِن تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِن تَتَوَلَّوْا کَمَا تَوَلَّیْتُم مِّن قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا. - . فتح / 16 -
{به برجای ماندگان بادیه نشین بگو: «به زودی به سوی قومی سخت زورمند دعوت خواهید شد که با آنان بجنگید یا اسلام آورند. پس اگر فرمان برید خدا شما را پاداش نیک می بخشد، و اگر- هم چنان که پیشتر پشت کردید- [باز هم] روی بگردانید، شما را به عذابی پردرد معذّب می دارد.»}
- فَأَنزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا * وَمَغَانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَهَا وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا * وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَکُمْ هَذِهِ وَکَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنکُمْ وَلِتَکُونَ آیَةً لِّلْمُؤْمِنِینَ وَیَهْدِیَکُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِیمًا * وَأُخْرَی لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرًا * وَلَوْ قَاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا * سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا. - . فتح / 18 - 23 -
{و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد. و [نیز] غنیمتهای فراوانی خواهند گرفت، و خدا همواره نیرومند سنجیده کار است. و خدا به شما غنیمتهای فراوان [دیگری] وعده داده که به زودی آن ها را خواهید گرفت، و این [پیروزی] را برای شما پیش انداخت، و دستهای مردم را از شما کوتاه ساخت، و تا برای مؤمنان نشانه ای باشد و شما را به راه راست هدایت کند. و [غنیمتهای] دیگر [ی نیز هست] که شما بر آن ها دست نیافته اید [و] خدا بر آن ها نیک احاطه دارد، و همواره خداوند بر هر چیزی تواناست. و اگر کسانی که کافر شدند، به جنگ با شما برخیزند، قطعاً پشت خواهند کرد، و دیگر یار و یاوری نخواهند یافت. سنّت الهی از پیش همین بوده، و در سنّت الهی هرگز تغییری نخواهی یافت.}
- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ. - . حجرات / 15 -
{ در حقیقت، مؤمنان کسانی اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده اند اینانند که راستکردارند.}
- لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَی وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. - . حدید / 10 -
{ کسانی از شما که پیش از فتح [مکّه] انفاق و جهاد کرده اند، [با دیگران] یکسان نیستند. آنان از [حیث] درجه بزرگتر از کسانی اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداخته اند. و خداوند به هر کدام وعده نیکو داده است، و خدا به آن چه می کنید آگاه است.}
- وَمَا أَفَاء اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلَا رِکَابٍ وَلَکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَی مَن یَشَاء وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * مَّا أَفَاء اللَّهُ
ص: 139
عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ * لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ. - . حشر 6 - 8 -
{و آن چه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید، [شما برای تصاحب آن] اسب یا شتری بر آن نتاختید، ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می گرداند، و خدا بر هر کاری تواناست. آن چه خدا از [داراییِ] ساکنان آن قریه ها عاید پیامبرش گردانید، از آنِ خدا و از آنِ پیامبر [او] و متعلّق به خویشاوندان نزدیک [وی] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد. و آن چه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است. [این غنایم، نخست] اختصاص به بینوایان مهاجری دارد که از دیارشان و اموالشان رانده شدند: خواستار فضل خدا و خشنودی [او] می باشند و خدا و پیامبرش را یاری می کنند. اینان همان مردم درست کردارند.}
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ * یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَأُخْرَی تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا کُونوا أَنصَارَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ مَنْ أَنصَارِی إِلَی اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَّهِ فَآَمَنَت طَّائِفَةٌ مِّن بَنِی إِسْرَائِیلَ وَکَفَرَت طَّائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آَمَنُوا عَلَی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِینَ. - . صفّ / 10 - 14 -
{ای کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید، برای شما بهتر است. تا گناهانتان را بر شما ببخشاید، و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش، در بهشتهای همیشگی درآورد. این [خود] کامیابی بزرگ است. و [رحمتی] دیگر که آن را دوست دارید: یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست. و مؤمنان را [بدان] بشارت ده. ای کسانی که ایمان آورده اید، یاران خدا باشید، همان گونه که عیسی بن مریم به حواریّون گفت: «یاران من در راه خدا چه کسانی اند؟» حواریّون گفتند: «ما یارانِ خداییم.» پس طایفه ای از بنی اسرائیل ایمان آوردند و طایفه ای کفر ورزیدند، و کسانی را که گرویده بودند، بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند.}
- یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ. - . تحریم / 9 -
{ای پیامبر، با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر [که] جای ایشان در جهنّم خواهد بود و چه بد سرانجامی است.}
**[ترجمه]
«یَسْئَلُونَکَ» قال الطبرسی رحمه الله: قال المفسرون بعث رسول الله صلی الله علیه و آله سریة من المسلمین فأمر علیهم عبد الله بن جحش الأسدی و هو ابن عم (1) النبی صلی الله علیه و آله و ذلک قبل قتال بدر بشهرین علی رأس سبعة عشر شهرا من مقدمه المدینة فانطلقوا حتی هبطوا نخلة فوجدوا بها عمرو بن الحضرمی فی عیر تجارة لقریش فی آخر یوم جمادی الآخرة (2) و کانوا یرون أنه من جمادی و
ص: 140
هو رجب فاختصم المسلمون فقال قائل منهم هذه غرة (1) من عدو و غنم رزقتموه فلا ندری أ من الشهر الحرام هذا الیوم أم لا فقال قائل منهم لا نعلم هذا الیوم إلا من الشهر الحرام و لا نری أن تستحلوه لطمع أشفیتم علیه (2) فغلب علی الأمر الذین یریدون عرض الحیاة الدنیا فشدوا علی ابن الحضرمی فقتلوه و غنموا عیره فبلغ ذلک کفار قریش و کان ابن الحضرمی أول قتیل قتل بین المشرکین و المسلمین و ذلک أول فی ء أصابه المسلمون فرکب وفد کفار قریش حتی قدموا علی النبی صلی الله علیه و آله فقالوا أ یحل القتال فی الشهر الحرام فأنزل الله هذه الآیة فالسائلون أهل الشرک علی جهة العیب للمسلمین باستحلالهم القتال فی الشهر الحرام و قیل السائلون أهل الإسلام سألوا ذلک لیعلموا کیف الحکم فیه عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ بدل اشتمال عن الشهر قُلْ قِتالٌ فِیهِ أی فی الشهر الحرام کَبِیرٌ أی ذنب عظیم ثم استأنف و قال وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ أی و الصد عن سبیل الله و الکفر به (3) وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أی و الصد عن المسجد الحرام أو یسألونک (4) عن القتال فی الشهر الحرام و عند المسجد الحرام و قیل معناه و الکفر بالمسجد الحرام وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ یعنی أهل المسجد و هم المسلمون منه أی من المسجد أَکْبَرُ أی أعظم وزرا عِنْدَ اللَّهِ یعنی إخراجهم المسلمین من مکة حین هاجروا إلی المدینة و الظاهر یدل علی أن القتال فی الشهر الحرام کان محرما و قیل إن النبی عقل ابن الحضرمی (5) وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ أی الفتنة فی الدین و هو الکفر أعظم من القتل فی الشهر الحرام یعنی قتل ابن الحضرمی وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ یعنی أهل مکة حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ
ص: 141
أی یصدوکم عن دین الإسلام (1) و یلجئوکم إلی الارتداد إِنِ اسْتَطاعُوا أی إن قدروا علی ذلک. (2) قوله تعالی خُذُوا حِذْرَکُمْ قال البیضاوی أی تیقظوا و استعدوا للأعداء و الحذر و الحذر کالإثر و الأثر و قیل ما یحذر به کالحزم و السلاح فَانْفِرُوا فاخرجوا إلی الجهاد ثُباتٍ جماعات متفرقین جمع ثبة أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً مجتمعین کرکبة واحدة وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ الخطاب لعسکر رسول الله صلی الله علیه و آله المؤمنین منهم و المنافقین و المبطئون منافقوهم تثاقلوا و تخلفوا عن الجهاد أو یبطئوا غیرهم کما أبطأ ابن أبی (3) ناسا یوم أحد فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ کقتل و هزیمة قالَ أی المبطئ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهِیداً حاضرا (4) فیصیبنی ما أصابهم وَ لَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ کفتح و غنیمة لَیَقُولَنَّ أکده تنبیها علی فرط تحسرهم کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّةٌ اعتراض بین الفعل و مفعوله و هو یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً للتنبیه علی ضعف عقیدتهم و أن قولهم هذا قول من لا مواصلة بینکم و بینه (5) أو حال عن الضمیر فی لیقولن أو داخل فی المقول أی یقول المبطئ لمن یثبطه من المنافقین و ضعفة المسلمین تطریة و حسدا کأن لم یکن بینکم و بین محمد مودة حیث لم یستعن بکم فتفوزوا بما فاز یا لیتنی کنت معهم و قیل إنه متصل بالجملة الأولی و هو ضعیف (6)
ص: 142
و المنادی فی یا لَیْتَنِی محذوف أی یا قوم و قیل یا أطلق للتنبیه علی الاتساع فَأَفُوزَ نصب علی جواب التمنی الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ أی الذین یبیعونها بها و المعنی أن بطی ء هؤلاء عن القتال فلیقاتل المخلصون الباذلون أنفسهم فی طلب الآخرة أو الذین یشترونها و یختارونها علی الآخرة و هم المبطئون و المعنی حثهم علی ترک ما حکی عنهم و المستضعفین عطف علی الله أی و فی سبیل المستضعفین و هو تخلیصهم من الأسر و صونهم عن العدو أو علی السبیل بحذف المضاف أی و فی خلاص المستضعفین و یجوز نصبه علی الاختصاص فإن سبیل الله تعالی یعم أبواب الخیر و تخلیص ضعفة المسلمین من أیدی الکفار أعظمها و أخصها مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ بیان للمستضعفین و هم المسلمون الذین بقوا بمکة لصد المشرکین أو ضعفهم عن الهجرة مستذلین ممتحنین و إنما ذکر الولدان مبالغة فی الحث و تنبیها علی تناهی ظلم المشرکین بحیث بلغ أذاهم الصبیان و قیل المراد به العبید و الإماء و هو جمع ولید. (1)
و قال الطبرسی رحمه الله: قیل یرید بذلک قوما من المسلمین بقوا بمکة و لم یستطیعوا الهجرة منهم سلمة بن هشام و الولید بن الولید و عیاش بن أبی ربیعة و أبو جندل بن سهیل و جماعة کانوا یدعون الله أن یخلصهم من أیدی المشرکین و یخرجهم من مکة و هم الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها أی یقولون فی دعائهم ربنا سهل لنا الخروج من هذه القریة یعنی مکة التی ظلم
ص: 143
أهلها بافتتان المؤمنین عن دینهم و منعهم عن الهجرة وَ اجْعَلْ لَنا بألطافک و تأییدک مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یلی أمرنا بالکفایة حتی ینقذنا من أیدی الظلمة وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً ینصرنا علی من ظلمنا فاستجاب سبحانه دعاءهم فلما فتح رسول الله صلی الله علیه و آله مکة جعل الله سبحانه نبیه لهم ولیا فاستعمل علی مکة عتّاب بن أسید فجعله لهم نصیرا و کان ینصف الضعیف من الشدید فأغاثهم الله تعالی و کانوا (1) أعز بها من الظلمة قبل ذلک فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ یعنی جمیع الکفار. (2) و قال فی قوله تعالی فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ اختلفوا فیمن نزلت فیه هذه الآیة فقیل نزلت فی قوم قدموا المدینة من مکة فأظهروا للمسلمین الإسلام ثم رجعوا إلی مکة لأنهم استوخموا المدینة (3) فأظهروا الشرک ثم سافروا ببضائع المشرکین إلی الیمامة فأراد المسلمون أن یغزوهم فاختلفوا فقال بعضهم لا نفعل فإنهم مؤمنون و قال الآخرون إنهم مشرکون فأنزل الله فیهم الآیة عن مجاهد و الحسن و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام و قیل نزلت فی الذین تخلفوا عن أحد و قالوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ الآیة فاختلف أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فیهم فقال فریق منهم نقتلهم و قال آخرون لا نقتلهم فنزلت الآیة عن زید بن ثابت وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ أی ردهم إلی حکم الکفار بما أظهروا من الکفر و قیل أهلکهم بکفرهم و قیل خذلهم فأقاموا علی کفرهم أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا أی تحکموا بهدایة مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ أی من حکم الله بضلاله أو خذله و لم یوفقه وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ أی نسبه إلی الضلالة فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا أی لن ینفعه أن یحکم غیره بهدایته وَدُّوا أی تمنی هؤلاء المنافقون الذین اختلفتم فی أمرهم لَوْ تَکْفُرُونَ أنتم بالله و رسوله کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً فی الکفر فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ أی فلا تستنصروهم و لا تستنصحوهم و لا تستعینوا بهم فی الأمور حَتَّی یُهاجِرُوا
ص: 144
أی یخرجوا من دار الشرک و یفارقوا أهلها فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی فی ابتغاء دینه فَإِنْ تَوَلَّوْا عن الهجرة فَخُذُوهُمْ أیها المؤمنون وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ من أرض الله من الحل و الحرم وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا أی خلیلا وَ لا نَصِیراً ینصرکم علی أعدائکم إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ أی إلا من وصل من هؤلاء إلی قوم بینکم و بینهم موادعة و عهد فدخلوا فیهم بالحلف و الجوار فحکمهم حکم أولئک فی حقن دمائهم و اختلف فی هؤلاء فالمروی
عن أبی جعفر علیه السلام أنه قال المراد بقوله قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ هو هلال بن عویم السلمی (1) واثق عن قومه رسول الله صلی الله علیه و آله و قال فی موادعته علی أن لا تحیف یا محمد من أتانا و لا نحیف من أتاک (2) فنهی الله سبحانه أن یعرض (3) لأحد عهد إلیهم.
و به قال السدی و ابن زید و قیل هم بنو مدلج (4) و کان سراقة بن مالک بن جعشم المدلجی جاء إلی النبی صلی الله علیه و آله بعد أحد فقال أنشدک الله و النعمة و أخذ منه میثاقا أن لا یغزو قومه فإن أسلم قریش أسلموا لأنهم کانوا فی عقد قریش فحکم الله فیهم ما حکم فی قریش ففیهم نزل هذا ذکره عمر بن شیبة ثم استثنی لهم حالة أخری فقال أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أی ضاقت قلوبهم من أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ فلا علیکم و لا علیهم و إنما عنی به أشجع (5) فإنهم قدموا المدینة فی
ص: 145
سبعمائة یقودهم مسعود بن دخیلة فأخرج إلیهم النبی صلی الله علیه و آله أحمال التمر ضیافة و قال نعم الشی ء الهدیة أمام الحاجة و قال لهم ما جاء بکم قالوا لقرب دارنا منک و کرهنا حربک و حرب قومنا یعنون بنی ضمرة (1) الذین بینهم و بینهم عهد لقلتنا فیهم فجئنا لنوادعک فقبل النبی صلی الله علیه و آله ذلک منهم و وادعهم فرجعوا إلی بلادهم ذکره علی بن إبراهیم فی تفسیره فأمر الله سبحانه المسلمین أن لا یتعرضوا لهؤلاء وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ بتقویة قلوبهم فیجترءون علی قتالکم فَلَقاتَلُوکُمْ أی لو فعل ذلک لقاتلوکم فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ یعنی هؤلاء الذین أمر بالکف عن قتالهم بدخولهم فی عهدکم أو بمصیرهم إلیکم (2) حصرت صدورهم أن یقاتلوکم.
فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ یعنی صالحوکم و استسلموا لکم فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا یعنی إذا سالموکم فلا سبیل لکم إلی نفوسهم و أموالهم.
قال الحسن و عکرمة نسخت هذه الآیة و التی بعدها و الآیتان فی سورة الممتحنة (3) لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ إلی قوله الظَّالِمُونَ (4) الآیات الأربع بقوله فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ الآیة.
سَتَجِدُونَ آخَرِینَ اختلف فیمن عنی بهذه الآیة فقیل نزلت فی ناس کانوا یأتون النبی صلی الله علیه و آله فیسلمون رئاء ثم یرجعون إلی قریش فیرتکسون فی الأوثان یبتغون بذلک أن یأمنوا قومهم و یأمنوا نبی الله صلی الله علیه و آله فأبی الله ذلک علیهم عن ابن
ص: 146
عباس و مجاهد و قیل نزلت فی نعیم بن مسعود الأشجعی کان ینقل الحدیث بین النبی صلی الله علیه و آله و بین المشرکین عن السدی و قیل نزلت فی أسد و غطفان (1) عن مقاتل و قیل نزلت فی عیینة بن حصن الفزاری و ذلک أنهم أجدبت بلادهم فجاء إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و وادعه علی أن یقیم ببطن نخل و لا یتعرض له و کان منافقا ملعونا و هو الذی سماه رسول الله صلی الله علیه و آله الأحمق المطاع فی قومه و هو المروی عن الصادق علیه السلام. (2) یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ فیظهرون الإسلام وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ فیظهرون لهم الموافقة لهم فی دینهم کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها المراد بالفتنة هنا الشرک و الإرکاس الرد أی کلما دعوا إلی الکفر أجابوا و رجعوا إلیه فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ أیها المؤمنون أی فإن لم یعتزل قتالکم هؤلاء الذین یریدون أن یأمنوکم و یأمنوا قومهم وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ أی لم یستسلموا لکم و لم یصالحوکم وَ لم یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ عن قتالهم فَخُذُوهُمْ أی فأسروهم وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ أی وجدتموهم سُلْطاناً مُبِیناً أی حجة ظاهرة و قیل عذرا بینا فی القتال. (3) و فی قوله تعالی إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قیل نزلت فی أسامة بن زید و أصحابه بعثهم النبی صلی الله علیه و آله سریة (4) فلقوا رجلا قد انحاز بغنم له إلی جبل و کان قد أسلم فقال لهم السلام علیکم لا إله إلا الله محمد رسول الله فبدر إلیه أسامة فقتله و استاقوا غنمه عن السدی و روی عن ابن عباس و قتادة أنه لما نزلت الآیة حلف أسامة أن لا یقتل رجلا قال لا إله إلا الله و بهذا اعتذر إلی علی علیه السلام
ص: 147
لما تخلف عنه و إن کان عذره غیر مقبول لوجوب طاعة الإمام (1)
و قیل نزلت فی محلم بن خثامة (2) اللیثی و کان بعثه النبی صلی الله علیه و آله فی سریة (3) فلقیه عامر بن الأضبط الأشجعی فحیاه بتحیة الإسلام و کان بینهما أَخِیَّةٌ (4) فرماه بسهم فقتله فلما جاء إلی النبی صلی الله علیه و آله جلس بین یدیه و سأله أن یستغفر له فقال صلی الله علیه و آله لا غفر الله لک فانصرف باکیا فما مضت علیه سبعة أیام حتی هلک و دفن فلفظته الأرض فقال صلی الله علیه و آله لما أخبر به إن الأرض تقبل من هو شر من محلم صاحبکم و لکن الله أراد أن یعظم من حرمتکم ثم طرحوه بین صدفی (5) الجبل و ألقوا علیه الحجارة.
و نزلت (6) الآیة عن الواقدی و محمد بن إسحاق روایة عن ابن عمر و ابن مسعود (7) و قیل کان صاحب السریة المقداد عن ابن جبیر و قیل أبو الدرداء عن ابن زید إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی سرتم و سافرتم للغزو و الجهاد فتبینوا أی میزوا بین الکافر و المؤمن و بالثاء و التاء توقفوا و تأنوا حتی تعلموا من یستحق القتل وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ أی حیاکم بتحیة أهل الإسلام أو من
ص: 148
استسلم لکم (1) فلم یقاتلکم مظهرا أنه من أهل ملتکم لَسْتَ مُؤْمِناً أی لیس لإیمانک حقیقة و إنما أسلمت خوفا من القتل أو لست بآمن تَبْتَغُونَ أی تطلبون عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا یعنی الغنیمة و المال فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ أی فی مقدوره تعالی فواضل و نعم و رزق إن أطعتموه فیما أمرکم به و قیل معناه ثواب کثیر لمن ترک قتل المؤمن.
کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ اختلف فی معناه فقیل کما کان هذا الذی قتلتموه مستخفیا فی قومه بدینه خوفا علی نفسه منهم کنتم أنتم مستخفین بأدیانکم من قومکم حذرا علی أنفسکم و قیل کما کان هذا المقتول کافرا فهداه الله کذلک کنتم کفارا فهداکم الله. (2) و قال البیضاوی أی أول ما دخلتم فی الإسلام تفوهتم بکلمتی الشهادة فحصنتم (3) بها دماءکم و أموالکم من غیر أن یعلم مواطاة قلوبکم ألسنتکم فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ بالاشتهار بالإیمان و الاستقامة فی الدین فَتَبَیَّنُوا و افعلوا بالداخلین فی الإسلام کما فعل الله بکم. (4) أقول سیأتی تفسیر آیة الصلاة فی غزوة ذات الرقاع.
قوله تعالی شَعائِرَ اللَّهِ قیل مناسک الحج و قیل دین الله و قیل فرائضه وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ بالقتال فیه أو بالنسی ء وَ لَا الْهَدْیَ ما أهدی إلی الکعبة وَ لَا الْقَلائِدَ أی ذوات القلائد من الهدی و عطفها علی الهدی للاختصاص فإنه أشرف الهدی أو القلائد أنفسها و النهی عن إحلالها مبالغة فی النهی عن التعرض للهدی و القلائد جمع قلادة و هو ما قلد به الهدی من نعل أو لحاء شجر (5) و غیرهما لیعلم به أنه هدی فلا یتعرض له وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ
ص: 149
بالقتال قاصدین لزیارته یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً أی أن یثیبهم و یرضی عنهم وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ أی و لا یحملنکم أو لا یکسبنکم شَنَآنُ قَوْمٍ أی شدة بغضهم و عداوتهم أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ لأن صدوکم عام الحدیبیة أَنْ تَعْتَدُوا بالانتقام و هو ثانی مفعولی یجرمنکم وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی علی العفو و الإغضاء و متابعة الأمر و مجانبة الهوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ للتشفی و الانتقام.
و قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ ع: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی رَجُلٍ مِنْ بَنِی رَبِیعَةَ یُقَالُ لَهُ الْحُطَمُ.
و قال السدی أقبل الحطم بن هند البکری حتی أتی رسول الله صلی الله علیه و آله وحده و خلف خیله خارج المدینة فقال إلی ما تدعو و قد کان النبی صلی الله علیه و آله قال لأصحابه یدخل علیکم الیوم رجل من بنی ربیعة یتکلم بلسان شیطان فلما أجابه النبی صلی الله علیه و آله قال أنظرنی لعلی أسلم و لی من أشاوره فخرج من عنده فقال رسول الله صلی الله علیه و آله لقد دخل بوجه کافر و خرج بعقب غادر فمر بسرح من سروح المدینة فساقه و انطلق به و هو یرتجز و یقول:
تدلفها اللیل بسواق حطم*** لیس براعی إبل و لا غنم
و لا بجزار علی ظهر وضم*** باتوا نیاما و ابن هند لم ینم
بات یقاسیها غلام کالزلم***خدلج الساقین ممسوح القدم
ثم أقبل من عام قابل حاجا قد قلد هدیا فأراد رسول الله صلی الله علیه و آله أن یبعث إلیه فنزلت هذه الآیة وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ.
و هو قول عکرمة و ابن جریح و قال ابن زید نزلت یوم الفتح فی ناس یؤمون البیت من المشرکین یهلون بعمرة فقال المسلمون یا رسول الله إن هؤلاء مشرکون مثل هؤلاء دعنا نغیر (1) علیهم فأنزل الله تعالی هذه الآیة (2)
ص: 150
**[ترجمه]درباره «یسألونک» طبرسی رحمه الله گوید: مفسرین میگویند: هفده ماه پس از ورود رسول اکرم به مدینه و دو ماه قبل از جنگ بدر، آن حضرت سپاهی از مسلمین را به فرماندهی پسر عمه اش عبد اللَّه بن جحش اسدی اعزام داشت و آنها حرکت کردند تا در روز آخر جمادی الثانیة در زیر درخت نخلی فرود آمدند و آن جا با عمرو بن حضرمی که رمه ی تجارتی کفار قریش مکه را با خود همراه داشت، برخورد نمودند. آن ها معتقد بودند که آن روز، آخر جمادی است
ص: 140
در حالی که اول رجب بود (که جنگ در آن را حرام میدانستند) در این که آیا جنگ کنند یا نه میان مسلمانان اختلاف افتاد بعضی میگفتند: این فریب از جانب دشمن است و غنیمتی است که به شما رزق داده شده است، ما نمیدانیم که امروز از ماه های حرام است یا نه؟ برخی دیگر میگفتند: ما امروز را جز از ماه حرام نمیدانیم به خاطر طمعی که در دل دارید هیچ مجوّزی برای جنگ نداریم. بالآخره کسانی که در پی متاع زندگی دنیا بودند فریفته شدند و جنگ در گرفت و بر سر عمرو بن حضرمی ریخته او را کشتند و رمه و کالایش را به غارت و غنیمت گرفتند. خبر این ماجرا به قریش رسید. و ابن حضرمی اول کسی از میان مسلمانان و مشرکان بود که که کشته شد، و این اولین غنیمتی بود که مسلمانان به دست آوردند. قریش نمایندگانی را حضور رسول اکرم فرستاده سؤال کردند آیا زد و خورد و جنگ در ماه حرام جائز است؟ و خداوند این آیه را فرستاد. این سؤال از ناحیه مشرکان قریش بود که میخواستند بر مسلمانانی که جنگ در ماه حرام را روا دانسته بودند عیب و اشکال بگیرند «حسن» و اکثر مفسرین این وجه را گفته اند. بعضی دیگر از مفسرین میگویند: سؤال کننده یا خود مسلمانان بودند که میخواستندحکم اسلام را در این باره بدانند. «عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قتال فیه» بدل اشتمال برای «الشهر» است. «قُلْ قِتالٌ فِیهِ« یعنی در ماه حرام. «کَبِیرٌ» یعنی گناهی بزرگ است. سپس کلام و مطلب را مجدداً شروع کرده میفرماید: «وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ» یعنی جلوگیری از راه خدا و کفر به او است. «وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» و جلوگیری از (آمدن به) مسجد الحرام، یا مراد این است که درباره جنگ در ماه حرام و نزد مسجد الحرام از تو سوال میکنند. و برخی نیز گفته اند: یعنی کفر به مسجد الحرام. «وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ» و بیرون کردن مسلمین را که اهل مسجد الحرام بودند از آن «اکبر» گناه بزرگتر است «عند اللَّه» مراد وقتی است که کفار قریش مسلمانان را از مکه بیرون کردند و آنان هجرت نموده به مدینه آمدند. و از این که فرموده «قتال فیه کبیر» استفاده میشود که جنگ نمودن در ماه حرام جایز نیست و نقل شده که پیامبر اسلام صلّی اللَّه علیه و آله دیه و پول خون «عمر بن حضرمی». (مقتول را) به عهده گرفته ادا نمود. «وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» فساد و فتنه انگیزی در دین بزرگتر است از قتل در ماه حرام یعنی قتل عمر بن حضرمی. «وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ» ای مسلمانان پیوسته اهل مکه با شما نبرد و مقابله خواهند کرد. «حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ»
ص: 141
تا این که شما را از دین اسلام برگردانده و به ارتداد و کفر وادار کنند. «إِنِ اسْتَطاعُوا» اگر قدرت بر آن پیدا نمودند. - . مجمع البیان 2 : 312 - 313 -
بیضاوی درباره این فرموده خداوند متعال «خذوا حذرکم» گوید: یعنی هشیار باشید و برای دشمنان آماده گردید. و «الحِذر» و «الحذر» بر وزن «الإثر» و «الأثر» است. و گفته شده: چیزی است مانند کمربند و سلاح که شخص خود را بدان بر حذر میکند. «فانفروا» به سوی جهاد بیرون بروید. «ثبات» به صورت گروههای پراکنده. و این کلمه جمع «ثبۀ» است. یا این که همه شما با هم همچون یک سوار به جهاد بروید. « وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ » خطاب به سپاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که هم مؤمنان و هم منافقان در آن بودند. و کسانی که کندی کردند، منافقان سپاه بودند که از جهاد دوری گرفته و بازماندند، یا این که دیگران را از جهاد به تاخیر انداختند چنان که ابن اُبیّ در روز احد گروهی از مردم را از جنگ باز داشت. «فإن اصابتکم مصیبۀ» مانند کشته شدن و شکست. «قال» یعنی کسی از جنگ کندی کرده گوید: «قد انعم الله علیّ اذ لم اکن معم شهیداً» یعنی در جنگ حضور نداشتم و بلایی که به آنها رسید به من نیز خواهد رسید. «و لئن أصابهم فضل من الله» اگر به آن ها فضلی از جانب خدا مانند فتح و غنیمتیابی برسد. «لیقولنّ» خداوند این عبارت را با تاکید ذکر کرده تا تحسّر و افسوس بیش از حدّ آنان را گوش زد کند. «کان لم یکن بینکم و بینه مودّۀ» این عبارت جمله معترضهای است میان فعل و مفعول. مفعول جمله این عبارت است: «یا لیتنی کنت معهم فأفوز فوزاً عظیماً» برای گوشزد کردن و آشکار ساختن ضعف عقیده آنها. چرا که این سخنشان، سخن کسی است که میان شما و او هیچ پیوندی و مودّتی وجود ندارد. یا این که آن عبارت، حال برای ضمیر در «لیقولنّ» باشد، یا این که داخل در مقول القول گردد، یعنی شخصی که از جهاد کندی کرده، از روی فریب و حسادت به منافقان و مسلمانان ضعیف ایمانی که آنان را از جهاد باز داشته، میگوید: گویی که میان شما و محمد هیچ مودّتی نیست به نحوی که شما را یاری نمیکند تا بدانچه او دست یافته، شما نیز دست بیابید، ای کاش من با آنها همراه میشدم. و گفته شده: این عبارت به جمله اول متصّل است و البته این توجیه ضعیف است.
ص: 142
منادای در «یا لیتنی» محذوف است، یعنی ای مردم. و گفته شده: «یا» برای گستردگی مفهوم به صورت مطلق آمده است. «فأفوز» منصوب به عنوان جواب تمنّی است. «الذین یشرون الحیاۀ الدنیا بالآخرۀ» یعنی کسانی که دنیا را به آخرت میفروشند، و بدین معنی است که اگر اینان از جهاد کندی کنند، کسانی که جان خویش را در راه آخرت فدا میکنند به جنگ و جهاد میپردازند. یا بدین معنا: کسانی که زندگی دنیا را خریده و آن را بر آخرت ترجیح میدهند. و اینان کسانی بودند که از جنگ باز ماندند و کندی کردند. و معنی آیه در راستای تحریک و تشویق آنان برای ترک ویژگیای است که خداوند درباره آن سخن گفته است. «المستضعفین» معطوف بر «الله» است یعنی: و در راه مستضعفان، و مقصود، آزادی آنان از اسارت و محافظتشان در برابر دشمن است. یا با حذف مضاف، معطوف بر «السبیل» است، یعنی: در راه نجات دادن مستضعفان. و جایز است که منصوب بودن این کلمه بنا بر اختصاص باشد، چرا که راه خداوند متعال، همه درهای خیر و برکت را شامل میشود و نجات مسلمانان مستضغف از دست کفار، بزرگترین و مخصوصترین درهای خیر خداوند است. «من الرجال و النساء و الولدان» این عبارت بیان (تبیین) برای مستضعفان است و اینان مسلمانانی بودند که به دلیل مقابله مشرکین در مکّه ماندند. و یا به جهت ضعف و ناتوانی از هجرت، به خواری و رنج و مصیبت افتادند. و ذکر کودکان (الولدان) جهت تحریک بیشتر، و گوشزد کردنِ نهایت ظلم و ستم مشرکان است به گونهای که آزار و اذیتشان به کودکان نیز رسیده است. و گفته شده: مقصود از آن بردگان و کنیزکان مسلمان است که آن جمع «ولید» است. - . انوار التنزیل 1 :286 - 288 -
طبرسی رحمه الله گوید: گفته شده است: منظور آنهایی است که در مکه باقی مانده بودند و نمی توانستند هجرت کنند. سلمة بن هشام، ولید بن ولید، عیاش بن ابی ربیعه و ابو جندل بن سهیل از آنان بودند. اینان از خداوند مسألت می کردند که آنها را از دست مشرکین خلاص کند و از مکه خارج گرداند. و آنان «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُه» یعنی: در دعای خود می گویند: پروردگارا خارج شدن ما را از شهر مکه که مردمش ستمکارند،
ص: 143
آسان گردان. منظور از ستمکاری اهل مکه، این است که آنان مردم مؤمن را در راه دین دچار فتنه و گرفتاری کردند و آنها را از هجرت مانع نمودند. «وَ اجْعَلْ لَنا» به الطاف بیکران و نصرت خویش. « مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا» می گفتند: از جانب خودت سروَری بفرست که ما را کفایت کند و از دست ستمکاران خلاص گرداند. «وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً» کسی که ما را در برابر ستمکاران یاری کند، برای ما بفرست. سرانجام خدای متعال دعای ایشان را مستجاب کرد. پس از فتح مکه، خداوند پیامبر گرامی خود را سرور ایشان گردانید و او «عتاب بن اسید» را استاندار مکه ساخت و او ایشان را یاری کرد و حق ضعیف را از زورمندان گرفت و از برکت فریادرسی خداوند از آنهایی که قبلا به آنها ظلم می کردند، عزیزتر شدند. «فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ» یعنی با همه کافران جهاد کنید. - . مجمع البیان 3 : 76 -
و درباره این آیه «فما لکم فی المنافقین» گوید: درباره این که آیه درباره چه کسی نازل شده، اختلاف نظر دارند. مجاهد و حسن گویند: درباره قومی نازل شده است که از مکه به مدینه آمدند و برای مسلمانان اظهار اسلام کردند، آن گاه به مکه بازگشتند به خاطر این که زندگی در مدینه را دشوار میشمردند و در آن جا اظهار شرک کردند و سپس با گروهی از مشرکین به یمامه سفر کردند. مسلمانان خواستند با آنها بجنگند ولی میانشان اختلاف افتاد. دسته ای گفتند: جنگ نمی کنیم زیرا آنها اهل ایمانند. دسته ای دیگر گفتند: آنها مشرک هستند. از این رو درباره ایشان آیه نازل شد. همین مضمون از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است. و از زید بن ثابت روایت شده که: آیه درباره کسانی نازل شد که از جنگ احد، تخلف کردند و گفتند: «لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ» اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره انها اختلاف کردند: برخی گفتند: آنها را می کشیم و برخی دیگر گفتند: آنها را نمی کشیم و این آیه نازل شد. «وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا» یعنی: خداوند به واسطه اظهار کفر، ایشان را به حکم کفار برگردانده است. و گفته شده: یعنی خداوند ایشان را به واسطه کفر هلاکشان کرده است. و گفته شده: یعنی خداوند ایشان را خوار گردانید تا بر کفر خود پایدار بماندند. «أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا» آیا می خواهید به هدایت کسی حکم کنید «مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ» که خداوند به گمراهیش حکم کرده یا او را خوار کرده و توفیق ایمان به او نداده است. «وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ» کسی که خداوند او را به گمراهی نسبت دهد، «فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا» فایده ای ندارد که دیگری به هدایت او حکم کند. «وَدُّوا» این منافقان که شما درباره ایشان اختلاف کرده اید، آرزو دارند که شما «لَوْ تَکْفُرُونَ» به خدا و پیامبرش کفر بورزید. «کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً» چنان که خود نیز کافر شده اند، تا شما با ایشان یکسان گردید و همگی کافر شوید. «فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ» از آنها یاری مخواهید و با آنها مشورت مکنید و در کارها از ایشان کمک مگیرید. «حَتَّی یُهاجِرُوا
ص: 144
فِی سَبِیلِ اللَّهِ» تا از مرکز شرک خارج گردند و خود را از مشرکان جدا کنند. «فی سَبِیلِ اللَّهِ» یعنی به خاطر دین خداوند. «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ» یعنی ای مومنان اگر از هجرت، اعراض کردند، آنها را بگیرید. «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» و در هر جا از سرزمینهای خدا چه در حِلّ و چه در حرم آنها را بدست آوردید، بکشید. «وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً» و از ایشان دوست و کسی که شما را بر دشمنتان یاری کند، مگیرید. «إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ» یعنی: مگر کسانی از آن ها که هم پیمان باشند با آنهایی که میان شما و ایشان، قرارداد و پیمانی باشد، بنابراین خون آنها محترم است و مثل هم پیمانهای شما در امان خواهند بود. درباره اینان اختلاف کرده اند: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که: منظور هلال بن عویمر سلمی است که با پیامبر درباره کسان خود پیمانی بست که به مقتضای آن حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم باید متعرض کسانی که با آنها روابط دوستی دارند، نشود و آنها نیز باید متعرض متحدین و دوستان محمد صلی الله علیه و آله و سلم نشود. از این رو خداوند دستور می دهد که پیامبر گرامی متعرض هم پیمانهای ایشان نشود. سدی و ابن زید نیز چنین گفته اند. عمر بن شیبه گوید: منظور بنی مدلج است. سراقة بن مالک بن جعشم مدلجی، بعد از جنگ احد، خدمت پیامبر آمد و او را به خدا و نعمتهای او سوگند داد و از او عهدی گرفت که با کسانش جنگ نکند و از آن جا که کسان او هم پیمان قریش بودند، قرار بر این گذاشت که هر گاه قریش به اسلام گرویدند، آنها نیز اسلام آورند. از اینرو خداوند درباره ایشان همان حکمی کرد، که درباره قریش کرده بود و این آیه درباره ایشان نازل گردید. سپس خداوند درباره ایشان، استثنای دیگری پیش آورده، می فرماید: «أَوْ جاءُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ» یا این که پیش شما بیایند در حالی که دل ایشان از جنگ با شما یا جنگ با کسان خود تنگ شده باشد و به خواهند نه بر خلاف شما باشند و نه بر خلاف ایشان. و منظور قبیله «أشجع» است
ص: 145
که هفتصد نفر بودند و به سرکردگی مسعود بن دخیله، به مدینه آمدند. پیامبر برای آنها بارهای خرما فرستاد و آنها را مهمانی کرد و فرمود: «بهترین چیزها هدیه ای است که در وقت حاجت، فرستاده شود» سپس از آنها پرسید: چرا به مدینه آمده اید؟ عرض کردند: خانه های ما به شما نزدیک است و دوست نداشتیم که با شما و قوم خود - بنی ضمره که میان ایشان پیمان دوستی بود- جنگ کنیم زیرا ما در برابر ایشان در اقلیت هستیم، از اینرو آمده ایم با شما پیمانی ببندیم و در امان باشیم. پیامبر گرامی با ایشان پیمان بست و آنها به بلاد خویش بازگشتند. علی بن ابراهیم در تفسیر خود این مطلب را عنوان کرده است. خداوند متعال به همین سبب، امر کرد که متعرض ایشان نشوند. «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ» اگر خدا می خواست، دل های ایشان را تقویت می کرد و به ایشان جرأت می داد که با شما بجنگند و بر شما تسلط پیدا کنند. «فَلَقاتَلُوکُمْ» اگر خداوند چنین کرده و به آن ها چنین جرات و قدرتی داده بود، حتما با شما می جنگیدند. «فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ» اینان که با شما عهد بسته اند یا به شما پیشنهاد عدم تعرض داده اند، اگر از شما کناره گیری کنند و با شما جنگ نکنند و با شما از در صلح و مسالمت درآیند، «فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا» اگر با شما صلح کنند شما را بر جان و مال ایشان، راهی نیست.
حسن و عکرمه گویند: این آیه و ما بعد آن و دو آیه از سوره ممتحنه «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ ... الظَّالِمُونَ» مجموعاً چهار آیه هستند که به وسیله آیه: «فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» نسخ شده اند.
«ستجدون آخرین» در این که منظور از این آیه چه کسانی هستند، اختلاف شده است: ابن عباس و مجاهد گویند: این آیه درباره کسانی نازل شده است که نزد پیامبر می آمدند و از روی ریا اظهار اسلام می کردند، سپس نزد قریش می رفتند و در برابر بتها تعظیم می کردند. منظورشان این بود که از هر دو طرف- از مسلمانان و از قوم خود- ایمن باشند. خداوند رفتار آنها را ناپسند شمرد.
ص: 146
سدی گوید: آیه درباره نعیم بن مسعود اشجعی که میان پیامبر و مشرکین، مطالب را نقل می کرد، نازل شده است. مقاتل گوید: درباره اسد و غطفان نازل شد. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: آیه درباره عیینة بن حصن الفزاری نازل شد. او پس از آنکه بلادشان دچار خشکسالی و قحطی گردید، خدمت پیامبر آمد و پیشنهاد کرد که در یک نخلستان بماند و پیامبر کاری به کارش نداشته باشد. او منافقی ملعون بود که پیامبر وی را احمقی نامید که در میان کسان خود، مطاع و مورد احترام است.
«یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ» که می خواهند از شما ایمن بمانند، از اینرو اظهار اسلام، می کنند. «وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ» و می خواهند از قوم خود ایمن بمانند، از اینرو با آنان نیز اظهار موافقت و هم دینی می کنند. «کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَةِ أُرْکِسُوا فِیها» هر گاه به سوی کفر، دعوت شوند، اجابت می کنند و به آن باز می گردند. «فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ» ای مؤمنان، آنان که می خواهند از شما و قوم ایمن بمانند، اگر از جنگ با شما کناره گیری نکنند. «وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ و با شما در صلح و صفا نمانند «وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ» و از جنگ با شما دست برندارند. «فَخُذُوهُمْ» ایشان را بگیرید و اسیر کنید. «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ» و هر جا آنها را به چنگ آورید، بکشید. «سُلْطاناً مُبِیناً» برهان آشکار یا عذر آشکار در جنگ کردن. - . مجمع البیان 3 : 86 - 89 -
«إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّه» سدی گوید: این آیه درباره اسامة بن زید و یاران او که به فرمان پیامبر به جنگی رفته بودند، نازل شده است. اینان به مردی مسلمان که گوسفندان خود را به طرف کوهی می برد برخورد کردند. وی ایشان را مخاطب ساخته و گفت: «السلام علیکم، لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه» لکن اسامه او را کشت و گوسفندانش را با خود آوردند. ابن عباس و قتاده گویند: هنگامی که این آیه نازل شد، اسامه سوگند یاد کرد که هر کس را که «لا اله الا اللَّه» بگوید، نکشد و هنگامی که از کمک به علی علیه السلام تخلف کرد،
ص: 147
همین موضوع را بهانه و عذر خود قرار داد، اگر چه این عذر، از او قبول نمی شد زیرا اطاعت امام واجب است و باید با سرکشانی که با علی علیه السلام جنگ می کردند، جنگید، به خصوص که او از پیامبر گرامی شنیده بود که به علی علیه السلام فرمود: یا علی، جنگ تو جنگ من و صلح تو صلح من است. واقدی و محمد بن اسحاق بن یسار از ابن عمر و ابن مسعود و ابو حَدْرَدْ روایت کرده اند که: این آیه درباره محلم بن خثامه لیثی نازل گردیده است. وی از جانب پیامبر ماموریت جنگی داشت، در این ماموریت، با عامر بن اضبط اشجعی که از سابق با یکدیگر عداوت داشتند، ملاقات کرد. عامر به او سلام مسلمانی داد ولی محلم او را آماج تیر قرار داد و کشت. هنگامی که خدمت پیامبر آمد، درخواست کرد که برایش طلب آمرزش کند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خدا تو را نیامرزد» او با چشم گریان بیرون رفت و پس از هفت روز درگذشت. او را دفن کردند ولی زمین از قبول جسد بیجان او خودداری کرد. چون خبر به پیامبر رسید، فرمود: زمین جسد بیجان اشخاص بدتر و پلیدتر از محلم را هم می پذیرد، لکن خداوند خواسته است که حرمت شما را تعظیم کند. سپس جسد وی را در شکاف کوهی افکندند و بر آن سنگ ریختند. و این آیه نازل شد. و از سعید بن جبیر نقل شده: ماموریت جنگی با مقداد بود و ابن زید گوید با ابو الدرداء بوده است. «إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» ای مردم مؤمن، هنگامی که در راه خدا به سفر جنگی و ماموریتهای دفاعی می روید، « فَتَبَیَّنُوا» میان کافر و مؤمن تمیز بدهید و فرق بگذارید، توقف کنید و صبر کنید تا اشخاص مستحق قتل را بشناسید و بی جهت خون مردم را نریزید. و این عبارت به صورت «تبینوا» و «تثبّتوا» روایت شده است. «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ» به کسی که شما را به تحیت اهل اسلام سلام دهد یا به دلیل این که پیرو کیش شماست،
ص: 148
با شما مسالمت کند، مگویید: « لَسْتَ مُؤْمِناً» ایمانت دروغین است و اسلام تو از روی ترس از کشته شدن است. یا این که مگویید: در امان نیستی. «تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» و مقصود شما از این واکنش، طلب غنیمت و مال و متاع زندگی دنیاست. «فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَةٌ» و اگر خداوند را اطاعت کنید و امر او را گردن نهید، از قدرت او نعمتها و روزیهای بیشتری می توان امید و انتظار داشت. و برخی گفته اند: یعنی اگر از کشتن مؤمن، خودداری کنید، پیش خداوند پاداشهای بسیاری برای شما ذخیره شده است.
«کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ» درباره معنای این جمله اختلاف شده است: گفته شده: یعنی همانطوری که این مؤمن مقتول ایمان خود را از مردم خود پوشیده می داشت برای این که از ایشان به او صدمه و آسیبی نرسد، شما نیز سابقاً دین خود را از مردم خود مخفی می داشتید که مبادا به شما صدمه ای برسانند. و برخی گفتهاند: یعنی همانطوری که این مقتول کافر بود و خداوند او را هدایت کرد، شما نیز کافر بودید و به وسیله خداوند متعال هدایت شدید. - . مجمع البیان 3 : 95 -
بیضاوی گوید: یعنی: در ابتدای اسلام شما شهادتین را بر زبان آوردید و با آن خونها و امولتان را در امان داشتید بی آنکه هماهنگی و موافقت دلها و زبانتان مشخص گردد. «فمنّ الله علیکم» با شهرت پیدا کردن به ایمان و استقامت در دین. «فتبیّنوا» پس آنگونه که خدا با شما رفتار نمود شما نیز با کسانی که به تازگی به اسلام میگروند رفتار کنید. - . انوار التنزیل 1 : 296 -
میگویم: تفسیر آیه نماز در غزوه ذات الرقاع ذکر خواهد شد.
درباره این فرموده خداوند «شعائر الله» گفته شده: مقصود مناسک حج است. و گفته شده: دین خداوند است. و گفتهاند: فریضههای الهی است. «و لا الشهر الحرام» یعنی با جنگ در ماه حرام یا با نسیء. «لا الهدی» آن چه به کعبه هدیه میشود. «لا القلائد» یعنی هدایایی که گردنبند دارند. و عطف آن بر «الهدی» به جهت اختصاص بوده چرا که این هدیه از بهترین هدایا است. یا مقصود خود گردنبدها است. و نهی از حلال شمردن آنها، در واقع مبالغه در نهی از تعرض به هدیهها است. «القلائد» جمع «قلادۀ» و آن چیزهایی مانند نعل یا پوست درخت یا چیزهای است که به قربانی آویخته میشود تا مشخص گردد از جمله هدایا است و کسی بدان متعرض نشود. «و لا آمّین بیت الحرام»
ص: 149
با جنگ و جهاد به قصد زیارت بیت الحرام بروند. «یبتغون فضلا من ربّهم و رضواناً» یعنی خداوند آنان را پاداش دهد و از آنها خشنود گردد. «و لا یجرمّنکم» یعنی شما را وا ندارد، و منجر نگردد. «شنئان قوم» یعنی شدّت کینه و دشمنی آنان. «أن صدّوکم عن المسجد الحرام» که در سال حدیبیّه شما را از مسجد الحرام باز داشتند. «أن تعتدّوا» که تعدی کنید با انتقام گرفتن. و این عبارت مفعول دوم «یجرمنّکم» است. «و تعاونوا علی البرّ و التقوی» یعنی بر گذشت و چشمپوشی و تبعیت از دستورات و ترک هوی و هوس با یکدیگر همکاری کنید. «و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان» بر گناه و دشمنی همکاری نکنید تا از این طریق آرام شوید و انتقام بگیرید.
طبرسی رحمه الله گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: این آیه، درباره مردی از بنی ربیعه به نام «حُطَم» نازل شده است. سدی گوید: حطم بن هند بکری برای دیدار پیامبر گرامی اسلام، به مدینه آمد. وی اسبش را در خارج مدینه رها کرد و خود خدمت پیامبر رسید. پیامبر قبل از ورودش فرموده بود: امروز مردی از بنی ربیعه، به سوی شما آید که از زبان شیطان سخن گوید هنگامی که وارد شد، گفت: تو مردم را به چه دعوت می کنی؟ پیامبر او را پاسخ داد. گفت: مرا مهلت ده، شاید اسلام آورم. من باید در این خصوص، با اشخاصی مشورت کنم، سپس خارج شد. پیامبر فرمود: «او با کفر نزد ما آمد و با غدر و نیرنگ، از پیش ما رفت!». او پس از خروج از مدینه، به تعدادی گوسفند، بر خورد که آنها را در حالی که رجز می خواند به سرقت برد. می گفت:
«مردی خشن که چوپان شتر و گوسفند نبود و قصابی نمی کرد گوسفندان را شبانگاه ربود. آنها بخفتند ولی پسر هند، نخوابید. پسری همچون تیر بی پر که ساقهایش گوشتی و قدمهایش هموار بود، از آنها نگهداری می کرد.»
سال دیگر، در حالی که قربانیان قلاده به گردن، همراه داشت، به زیارت خانه خدا آمد. پیامبر گرامی می خواست، کسانی به سوی او فرستد، از این رو این آیه نازل شده که: «وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ» یعنی جنگ با کسانی که قصد خانه خدا دارند، حلال نشمارید. عکرمه و ابن جریج نیز چنین گفته اند. ابن زید گوید: این آیه، در روز فتح مکه، درباره مشرکین نازل گردید که به قصد زیارت خانه خدا آمده بودند و عمره به جای می آوردند. مسلمانان به پیامبر عرض کردند: اینها نیز مثل مشرکین دیگر هستند. اجازه دهید به آنها حمله ور شویم. از این رو خداوند، این آیه را نازل فرمود. - . مجمع البیان 3 : 153 - 154 -
ص: 150
**[ترجمه]
یقال دلفت الکتیبة فی الحرب تقدمت یقال دلفناهم قوله بسواق أی بحاد یحدو بالإبل یسوقهن بحدائه و الحطم بضم الحاء و فتح الطاء من صیغ المبالغة من الحطم بمعنی الکسر و الوضم (1) الخشبة و البادیة التی یوضع علیها اللحم و قال الجوهری الزلم بالتحریک القدح قال الشاعر
بات یقاسیها غلام کالزلم***لیس براعی إبل و لا غنم
قوله خدلج الساقین بتشدید اللام أی عظیمهما.
قوله تعالی إِذْ هَمَّ قَوْمٌ قد مر سبب نزولها فی باب معجزاته صلی الله علیه و آله فی کفایة شر الأعداء قوله لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ
قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی سبب نزوله و إن کان حکمه عاما لجمیع المؤمنین فقال عطیة بن سعد العوفی و الزهری لما انهزم أهل بدر قال المسلمون لأولیائهم من الیهود آمنوا قبل أن یصیبکم الله بیوم مثل یوم بدر فقال مالک بن ضیف أعزکم (2) إن أصبتم رهطا من قریش لا علم لهم بالقتال أما لو أردنا أن نستجمع علیکم (3) لم یکن لکم یدان بقتالنا (4) فجاء عبادة بن الصامت الخزرجی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا رسول الله إن لی أولیاء من الیهود کثیر عددهم قویة أنفسهم شدیدة شوکتهم و إنی أبرأ إلی الله و رسوله من ولایتهم و لا مولی (5) إلا الله و رسوله فقال عبد الله بن أبی لکنی لا أبرأ من ولایة الیهود لأنی أخاف الدوائر و لا بد لی منهم فقال رسول الله صلی الله علیه و آله یا أبا الجناب (6) ما نفست به من ولایة الیهود علی عبادة بن
ص: 151
الصامت فهو لک دونه فقال إذا أقبل فأنزل الله الآیة.
و قال السدی لما کانت وقعة أحد اشتدت علی طائفة من الناس فقال رجل من المسلمین أنا ألحق بفلان الیهودی و آخذ منه أمانا و قال آخر أنا ألحق بفلان النصرانی ببعض أرض الشام و آخذ منه أمانا فنزلت الآیة و قال عکرمة نزلت فی أبی لبابة بن عبد المنذر حین قال لبنی قریظة إذا رضوا بحکم سعد أنه الذبح و المعنی لا تعتمدوا علی الانتصار منهم بهم بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ فی العون و النصرة وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ أی استنصر بهم فَإِنَّهُ مِنْهُمْ أی هو کافر مثلهم فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أی شک و نفاق یعنی ابن أبی یُسارِعُونَ فِیهِمْ أی فی موالاة الیهود و قیل موالاة الیهود و نصاری نجران لأنهم کانوا یمیرونهم (1) دائِرَةٌ أی دولة تدور لأعداء المسلمین علی المسلمین فنحتاج إلی نصرتهم و قیل معناه نخشی أن یدور الدهر علینا بمکروه یعنون الجدب فلا یمیروننا فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ یعنی فتح مکة و قیل یفتح بلاد المشرکین أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فیه إعزاز المسلمین و ظهور الإسلام و قیل إظهار نفاق المنافقین مع الأمر بقتالهم أو موت هذا المنافق أو القتل و السبی لبنی قریظة و الإجلاء لبنی النضیر فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ من نفاقهم و ولایتهم الیهود و دس الأخبار إلیهم نادِمِینَ وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا أی صدقوا الله و رسوله ظاهرا و باطنا تعجبا من نفاق المنافقین أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ حلفوا به جَهْدَ أَیْمانِهِمْ بأغلظ الأیمان و أوکدها إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ أی أنهم مؤمنون و معکم فی معاونتکم (2) حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ أی شرک. (3) و قال رحمه الله فی قوله و لا تحسبن الذین کفروا سبقوا أی لا تحسبن یا محمد أعداءک الکافرین قد سبقوا أمر الله و أعجزوه و أنهم قد فاتوک فإن الله سبحانه یظفرک بهم کما وعدک إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ أی لا یعجزون الله و لا یفوتونه حتی لا
ص: 152
یثقفنهم (1) یوم القیامة أو لا یعجزونک وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ هذا أمر منه سبحانه بأن یعدوا السلاح قبل لقاء العدو روی أن القوة الرمی (2) و قیل إنها اتفاق الکلمة و الثقة بالله تعالی و الرغبة فی ثوابه و قیل الحصون وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ أی ربطها و اقتنائها للغزو تُرْهِبُونَ بِهِ أی تخیفون بما تعدونه لهم عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ یعنی مشرکی مکة و کفار العرب وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ أی و ترهبون کفارا آخرین دون هؤلاء و اختلفوا فی الآخرین فقیل إنهم بنو قریظة و قیل هم أهل فارس و قیل هم المنافقون لا یعلم المسلمون أنهم أعداؤهم و هم أعداؤهم لا تَعْلَمُونَهُمُ أی لا تعرفونهم لأنهم یصلون و یصومون و یقولون لا إله إلا الله محمد رسول الله و یختلطون بالمؤمنین اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ أی یعرفهم لأنه المطلع علی الأسرار و قیل هم الجن وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی فی الجهاد و فی طاعة الله یُوَفَّ إِلَیْکُمْ أی یوفر علیکم ثوابه فی الآخرة وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ أی لا تنقصون شیئا منه وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ أی مالوا إلی الصلح و ترک الحرب فَاجْنَحْ لَها أی مل إلیها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ أی فوض أمرک إلی الله إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ لا تخفی علیه خافیة و قیل إنها منسوخة بقوله فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ و قیل إنهم لیست بمنسوخة لأنها فی الموادعة لأهل الکتاب و الأخری لعبَّاد الأوثان وَ إِنْ یُرِیدُوا أی الذین یطلبون منک الصلح أَنْ یَخْدَعُوکَ بأن تکفوا عن القتال حتی یقووا فیبدءوکم بالقتال من غیر استعداد منکم فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ أی فإن الذی یتولی کفایتک الله هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ أی قواک بالنصر من عنده و بالمؤمنین الذی ینصرونک وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ و أراد بالمؤمنین الأنصار و هم الأوس و الخزرج- عن أبی جعفر علیه السلام.
و السدی و أکثر المفسرین و أراد بتألیف القلوب ما کان بین الأوس و الخزرج من المعاداة و القتال فإنه لم یکن
ص: 153
حیان من العرب بینهما من العداوة مثل ما کان بین هذین الحیین فألف الله قلوبهم حتی صاروا متوادین متحابین ببرکة نبینا صلی الله علیه و آله و قیل أراد کل متحابین فی الله لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ أی لم یمکنک جمع قلوبهم علی الألفة وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ بأن لطف لهم بحسن تدبیره و بالإسلام الذی هداهم إلیه إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ لا یمتنع علیه شی ء یرید فعله و لا یفعل إلا ما تقتضیه الحکمة قال الزجاج و هذا من الآیات العظام و ذلک أن النبی صلی الله علیه و آله بعث إلی قوم أنفتهم شدیدة بحیث لو لطم رجل من قبیلة لطمة قاتل عنه قبیلة فألف الإیمان بین قلوبهم حتی قاتل الرجل أباه و أخاه و ابنه فأعلم الله سبحانه أن هذا ما تولاه منهم إلا هو یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أی کافیک الله و یکفیک متبعوک من المؤمنین و قال الحسن معناه الله حسبک و حسب من اتبعک أی یکفیک و یکفیهم قال الکلبی نزلت هذه الآیة بالبیداء فی غزوة بدر قبل القتال یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ أی رغبهم فیه إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ علی القتال یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ من العدو وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا اللفظ خبر و المراد به الأمر بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ أی ذلک النصر من الله تعالی لکم علی الکفار و الخذلان للکفار بأنکم تفقهون أمر الله و تصدقونه فیما وعدکم من الثواب فیدعوکم ذلک إلی الصبر علی القتال و الجد فیه و الکفار لا یفقهون أمر الله و لا یصدقونه و لما علم الله تعالی أن ذلک یشق علیهم تغیرت المصلحة فی ذلک فقال الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ الحکم فی الجهاد وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً أراد به ضعف البصیرة و العزیمة و لم یرد ضعف البدن فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ علی القتال یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ من العدو وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ أی بعلم الله أو بأمره وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ أی معونة الله معهم. (1)
ص: 154
و قال رحمه الله فی قوله تعالی لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ هذا فی أمر الدین فأما فی أمر الدنیا فلا بأس بمجالستهم و معاشرتهم لقوله سبحانه وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً (1)
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی حَاطِبِ بْنِ أَبِی بَلْتَعَةَ حَیْثُ کَتَبَ إِلَی قُرَیْشٍ یُخْبِرُهُمْ بِخَبَرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَرَادَ فَتْحَ مَکَّةَ.
و قال ابن عباس لما أمر الله سبحانه المؤمنین بالهجرة و أرادوا الهجرة فمنهم من تعلقت به زوجته و منهم من تعلق به أبواه و أولاده فکانوا یمنعونهم من الهجرة فیترکون الهجرة لأجلهم فبین سبحانه أن أمر الدین مقدم علی النسب و إذا وجب قطع قرابة الأبوین فالأجنبی أولی إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ أی اختاروه علیه وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فترک طاعة الله لأجلهم و أطلعهم علی أسرار المسلمین فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ لنفوسهم و الباخسون حقها من الثواب قُلْ یا محمد لهؤلاء المتخلفین عن الهجرة إِنْ کانَ آباؤُکُمْ إلی قوله وَ عَشِیرَتُکُمْ أی أقاربکم وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها أی اکتسبتموها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها أی أن تکسد إذا شغلتم بطاعة الله و الجهاد وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أی یعجبکم المقام فیها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ أی آثر فی نفوسکم مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ أی من طاعتهما وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا أی انتظروا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ أی بحکمه فیکم و قیل بعقوبتکم إما عاجلا أو آجلا فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ
وَرَدَ عَنِ الصَّادِقِینَ علیهم السلام أَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّهَا کَانَتْ ثَمَانِینَ مَوْطِناً (2).
وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً أی قاتلوهم جمیعا مؤتلفین غیر مختلفین بأن یکون حالا عن المسلمین و یجوز أن یکون حالا عن المشرکین. (3) و قال رحمه الله فی قوله تعالی جاهِدِ الْکُفَّارَ بالسیف و القتال وَ الْمُنافِقِینَ باللسان و الوعظ و التخویف أو بإقامة الحدود
وَ رُوِیَ فِی قِرَاءَةِ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام
ص: 155
جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ قَالُوا لِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمْ یَکُنْ یُقَاتِلُ الْمُنَافِقِینَ وَ إِنَّمَا کَانَ یَتَأَلَّفُهُمْ وَ لِأَنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یُظْهِرُونَ الْکُفْرَ وَ عِلْمُ اللَّهِ تَعَالَی بِکُفْرِهِمْ لَا یُبِیحُ قَتْلَهُمْ إِذَا کَانُوا یُظْهِرُونَ الْإِیمَانَ.
وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ و أسمعهم الکلام الغلیظ الشدید. (1) و فی قوله تعالی وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ قیل کان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا خرج غازیا لم یتخلف عنه إلا المنافقون و المعذرون فلما أنزل الله عیوب المنافقین و بین نفاقهم فی غَزاة تبوک قال المؤمنون و الله لا نتخلف عن غَزاة یغزوها رسول الله صلی الله علیه و آله و لا سریة أبدا فلما أمر رسول الله صلی الله علیه و آله بالسرایا إلی الغزو نفر المسلمون جمیعا و ترکوا رسول الله صلی الله علیه و آله وحده فنزلت الآیة عن ابن عباس فی روایة الکلبی و قیل إنها نزلت فی ناس من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله خرجوا فی البوادی فأصابوا من الناس معروفا و خصبا و دعوا من وجدوا من الناس علی الهدی (2) فقال الناس ما نراکم إلا و قد ترکتم صاحبکم و جئتمونا فوجدوا فی أنفسهم من ذلک حرجا و أقبلوا کلهم من البادیة حتی دخلوا علی النبی صلی الله علیه و آله فأنزل الله هذه الآیة عن مجاهد لِیَنْفِرُوا کَافَّةً هذا نفی معناه النهی أی لیس للمؤمنین أن ینفروا إلی الجهاد بأجمعهم و یترکوا النبی صلی الله علیه و آله فریدا و قیل معناه لیس علیهم أن ینفروا کلهم من بلادهم إلی النبی صلی الله علیه و آله لیتعلموا الدین و یضیعوا من وراءهم و یخلوا دیارهم فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ فیه وجوه أحدها فهلا خرج إلی الغزو من کل قبیلة جماعة و یبقی مع النبی صلی الله علیه و آله جماعة لیتفقهوا فی الدین یعنی الفرقة القاعدین یتعلمون القرآن و السنن و الفرائض و الأحکام فإذا رجعت السرایا و قد نزل بعدهم القرآن و تعلمه القاعدون قالوا لهم إذا رجعوا إلیهم إن الله قد أنزل بعدکم علی نبیکم قرآنا و قد تعلمناه فیتعلمه السرایا (3) فذلک قوله
ص: 156
وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ أی و لیعلموهم القرآن و یخوفوهم به إذا رجعوا إلیهم لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ فلا یعملون بخلافه
وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام: کَانَ هَذَا حِینَ کَثُرَ النَّاسُ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ تَنْفِرَ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ وَ تُقِیمَ طَائِفَةٌ لِلتَّفَقُّهِ وَ أَنْ یَکُونَ الْغَزْوُ نَوْباً.
و ثانیها أن التفقه و الإنذار یرجعان إلی الفرقة النافرة و حثها الله علی التفقه لترجع إلی المتخلفة فتحذرها معنی لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ لیتبصروا و یتیقنوا بما یریهم الله عز و جل من الظهور علی المشرکین و نصرة الدین وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ من الکفار إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ من الجهاد فیخبرونهم بنصر الله النبی صلی الله علیه و آله و المؤمنین لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ أن یقاتلوا النبی صلی الله علیه و آله فینزل بهم ما نزل بأصحابهم من الکفار.
و ثالثها أن التفقه راجع إلی النافرة و التقدیر ما کان لجمیع المؤمنین أن ینفروا إلی النبی صلی الله علیه و آله و یخلوا دیارهم و لکن لینفر إلیه من کل ناحیة طائفة لیسمع کلامه و یتعلم الدین منه ثم ترجع إلی قومها فیبین لهم ذلک و ینذرهم (1) عن الجبائی قال و المراد بالنفر هنا الخروج لطلب العلم الَّذِینَ یَلُونَکُمْ أی من قرب منکم مِنَ الْکُفَّارِ الأقرب منهم فالأقرب فی النسب و الدار قال الحسن کان هذا قبل الأمر بقتال المشرکین کافة و قال غیره هذا الحکم قائم الآن لأنه لا ینبغی لأهل بلد أن یخرجوا إلی قتال الأبعد و یدعوا الأقرب و الأدنی لأن ذلک یؤدی إلی الضرر و ربما یمنعهم ذلک عن المضی فی وجهتهم إلا أن تکون بینهم و بین الأقرب موادعة فلا بأس حینئذ بمجاوزة الأقرب إلی الأبعد وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً أی شجاعة أو شدة أو صبرا علی الجهاد (2) قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا قال البیضاوی أی غائلة
ص: 157
المشرکین إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ فی أمانة الله کَفُورٍ (1) کمن یتقرب إلی الأصنام بذبیحته فلا یرضی فعلهم و لا ینصرهم أُذِنَ رخص للذین یقاتلون المشرکین و المأذون فیه محذوف (2) لدلالته علیه و قرأ نافع و ابن عامر و حفص بفتح التاء أی للذین یقاتلونهم المشرکون (3) بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا بسبب أنهم ظلموا و هم أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله کان المشرکون یؤذونهم و کانوا یأتونه من بین مضروب و مشجوج (4) یتظلمون إلیه فیقول لهم اصبروا فإنی لم أومر بالقتال حتی هاجر فأنزلت و هی أول آیة نزلت فی القتال بعد ما نهی عنه فی نیف و سبعین آیة وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ وعد لهم بالنصر کما وعد بدفع أذی الکفار عنهم الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ یعنی مکة بِغَیْرِ حَقٍّ بغیر موجب استحقوا به إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ علی طریقة قول النابغة.
و لا عیب فیهم غیر أن سیوفهم***بهن فلول من قراع الکتائب
و قیل منقطع.
وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ بتسلیط المؤمنین منهن علی الکافرین لَهُدِّمَتْ لخربت باستیلاء المشرکین علی أهل الملل صَوامِعُ صوامع الرهبانیة وَ بِیَعٌ و بیع النصاری وَ صَلَواتٌ و کنائس الیهود و سمیت بها لأنها یصلی فیها و قیل أصله (5) صلوتا بالعبرانیة فعربت وَ مَساجِدُ و مساجد المسلمین
ص: 158
یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً صفة للأربع أو المساجد خصت بها تفضیلا وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ أی ینصر دینه (1) و قد أنجز الله وعده بأن سلط المهاجرین و الأنصار علی صنادید العرب و أکاسرة العجم و قیاصرتهم و أورثهم أرضهم و دیارهم إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ علی نصرهم عَزِیزٌ لا یمانعه شی ء. (2) و قال فی قوله تعالی لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ أی هلا نزلت سورة فی أمر الجهاد فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ مبینة لا تشابه فیها وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ أی الأمر به رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ضعف فی الدین و قیل نفاق یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ جبنا و مخافة فَأَوْلی لَهُمْ فویل لهم أفعل من الولی و هو القرب أو فعلی من آل و معناه الدعاء علیهم بأن یلیهم المکروه أو یئول إلیه أمرهم طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ استئناف أی أمرهم طاعة أو طاعة و قول معروف خیر لهم أو حکایة قولهم لقراءة أبی یقولون طاعة فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ أی جد و هو لأصحاب الأمر و إسناده إلیه مجاز فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ أی فیما زعموا من الحرص علی الجهاد أو الإیمان لَکانَ الصدق خَیْراً لَهُمْ فَهَلْ عَسَیْتُمْ فهل یتوقع منکم إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أمور الناس و تأمرتم علیهم أو أعرضتم و تولیتم عن الإسلام أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ تناجزا علی الولایة (3) و تجاذبا لها فَلا تَهِنُوا فلا تضعفوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ و لا
ص: 159
تدعوا إلی الصلح تذللا و یجوز نصبه بإضمار أن وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ الأغلبون وَ اللَّهُ مَعَکُمْ ناصرکم وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ و لن یضیع أعمالکم من وترت الرجل إذا قتلت متعلقا له من قریب أو حمیم فأفردته عنه من الوتر شبه به تعطیل ثواب العمل و إفراده منه. (1) و فی قوله تعالی هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ الثبات و الطمأنینة فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ حتی یثبتوا حیث تقلق النفوس و تدحض الأقدام لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ یقینا مع یقینهم برسوخ العقیدة و اطمئنان النفس علیها أو أنزل فیها السکون إلی ما جاء به الرسول لیزدادوا إیمانا بالشرائع مع إیمانهم بالله و بالیوم الآخر وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یدبر أمرها فیسلط بعضها علی بعض تارة و یوقع فیما بینهم السلم أخری کما تقتضیه حکمته الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ الأمر السوء و هو أن لا ینصر رسوله و المؤمنین عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ دائرة ما یظنونه و یتربصونه بالمؤمنین لا یتخطاهم. (2) و قال الطبرسی وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یعنی الملائکة و الجن و الإنس و الشیاطین و المعنی لو شاء لأعانکم بهم و فیه بیان أنه لو شاء لأهلک المشرکین لکنه عالم بهم و بما یخرج من أصلابهم فأمهلهم لعلمه و حکمته و لم یأمر بالقتال عن عجز و احتیاج لکن لیعرض المجاهدین لجزیل الثواب قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ الذین تخلفوا عنک فی الخروج إلی الحدیبیة مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ فیما بعد إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ و هم هوازن و حنین و قیل هوازن و ثقیف و قیل بنو حنیفة مع مسیلمة و قیل أهل فارس و قیل الروم و قیل هم أهل صفین أصحاب معاویة تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ معناه أن أحد الأمرین لا بد أن یقع لا محالة و تقدیره أو هم یسلمون أی یقرون بالإسلام و یقبلونه و قیل ینقادون لکم فَإِنْ
ص: 160
تُطِیعُوا أی فی قتالهم کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ أی عن الخروج إلی الحدیبیة وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً یعنی فتح خیبر و قیل فتح مکة وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها یعنی غنائم خیبر و قیل غنائم هوازن وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً مع النبی صلی الله علیه و آله و من بعده إلی یوم القیامة فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ یعنی غنیمة خیبر وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ و ذلک أن النبی صلی الله علیه و آله لما قصد خیبر و حاصر أهلها همت قبائل من أسد و غطفان أن یغیروا علی أموال المسلمین و عیالهم بالمدینة فکف الله أیدیهم عنهم بإلقاء الرعب فی قلوبهم و قیل إن مالک بن عوف و عیینة بن حصین مع بنی أسد و غطفان جاءوا لنصرة الیهود من خیبر فقذف الله الرعب فی قلوبهم و انصرفوا وَ لِتَکُونَ الغنیمة التی عجلها لهم آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ علی صدقک حیث وعدتهم أن یصیبوها فوقع المخبر علی وفق الخبر وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً أی و یزیدکم هدی بالتصدیق بمحمد صلی الله علیه و آله و ما جاء به مما ترون من عدة الله فی القرآن بالفتح و الغنیمة وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها أی وعدکم الله مغانم أخری لم تقدروا علیها بعد أو قریة أخری و هی مکة و قیل هی ما فتح الله علی المسلمین بعد ذلک إلی الیوم و قیل إن المراد بها فارس و الروم قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها أی قدرة أو علما وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا من قریش یوم الحدیبیة لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ منهزمین و قیل الذین کفروا من أسد و غطفان الذین أرادوا نهب ذراری المسلمین سُنَّةَ اللَّهِ أی هذه سنتی فی أهل طاعتی و أهل معصیتی أنصر أولیائی و أخذل أعدائی. (1) لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ لأن القتال قبل الفتح کان أشد و الحاجة إلی النفقة و إلی الجهاد کان أکثر و أمس. (2) و فی قوله تعالی وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ قال ابن عباس نزل قوله ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فی أموال کفار أهل القری و هم قریظة و بنو النضیر و هما بالمدینة و فدک و هی من المدینة علی ثلاثة أمیال و خیبر و قری عرینة
ص: 161
و ینبع جعلها الله لرسوله صلی الله علیه و آله یحکم فیها ما أراد و أخبر أنها کلها له فقال أناس فهلا قسمها فنزلت الآیة و قیل إن الآیة الأولی بیان أموال بنی النضیر خاصة لقوله وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ و الآیة الثانیة بیان الأموال التی أصیبت بغیر قتال و قیل إنهما واحد و الآیة الثانیة بیان قسم المال الذی ذکره الله فی الآیة الأولی و
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَنِی النَّضِیرِ إِنْ شِئْتُمْ قَسَمْتُمْ لِلْمُهَاجِرِینَ مِنْ أَمْوَالِکُمْ وَ دِیَارِکُمْ وَ تُشَارِکُونَهُمْ فِی هَذِهِ الْغَنِیمَةِ وَ إِنْ شِئْتُمْ کَانَتْ لَکُمْ دِیَارُکم وَ أَمْوَالُکُمْ وَ لَا یُقْسَمُ لَکُمْ شَیْ ءٌ مِنَ الْغَنِیمَةِ فَقَالَ لَهُمُ الْأَنْصَارُ بَلْ نَقْسِمُ لَهُمْ مِنْ أَمْوَالِنَا وَ دِیَارِنَا وَ نُؤْثِرُهُمْ بِالْغَنِیمَةِ وَ لَا نُشَارِکُهُمْ فِیهَا فَنَزَلَتْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ الْآیَةَ.
مِنْهُمْ أی من الیهود الذین أجلاهم فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ من الوجیف سرعة السیر أی لم تسیروا إلیها علی خیل و لا إبل و الرکاب الإبل التی تحمل القوم وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ أی یمکنهم من عدوهم من غیر قتال بأن یقذف الرعب فی قلوبهم جعل الله أموال بنی النضیر لرسوله صلی الله علیه و آله خاصة یفعل بها ما یشاء فقسمها رسول الله صلی الله علیه و آله بین المهاجرین و لم یعط الأنصار منها شیئا إلا ثلاثة نفر کانت بهم حاجة و هم أبو دجانة و سهل بن حنیف و الحارث بن صمة مِنْ أَهْلِ الْقُری أی من أموال کفار أهل القری فَلِلَّهِ یأمر فیه بما أحب وَ لِلرَّسُولِ بتملیک الله إیاه وَ لِذِی الْقُرْبی یعنی أهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و قرابته و هم بنو هاشم وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ منهم کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ الدولة الشی ء الذی یتداوله القوم بینهم أی لئلا یکون الفی ء متداولا بین الرؤساء منکم یعمل فیه کما کان یعمل فی الجاهلیة وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ أی ما أعطاکم من الفی ء فارضوا به و ما أمرکم به فافعلوه قال الزجاج ثم بین سبحانه من المساکین الذین لهم الحق فقال للفقراء المهاجرین ثم ثنی سبحانه بوصف الأنصار و مدحهم حتی طابت أنفسهم عن الفی ء فقال وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِیمانَ الآیة (1)
ص: 162
وَ أُخْری تُحِبُّونَها أی و تجارة أخری أو خصلة أخری تحبونها عاجلا مع ثواب الآجل نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ أی علی قریش وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ أی فتح مکة و قیل فتح فارس و الروم و سائر فتوح الإسلام علی العموم. (1) و قال فی قوله تعالی جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ
رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَرَأَ جَاهِدِ الْکُفَّارَ بِالْمُنَافِقِینَ وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمْ یُقَاتِلْ مُنَافِقاً قَطُّ إِنَّمَا کَانَ یَتَأَلَّفُهُمْ (2)
**[ترجمه]گفته میشود: «دلفت الکتیبۀ فی الحرب» یعنی گردان را به سوی جنگ پیش بردم. گفته میشود: «دلفناهم». سخن او: «بسوّاق» یعنی با حداء. «یحدو بالابل» یعنی با آواز خواندن مخصوص شتران، آنان را پیش راند. «الحُطَم» با ضمه حاء و فتحه طاء صیغه مبالغه «الحطم» به معنای شکستن است. «الوضم» چوب است. و مکانی است که در آن گوشت قرار میدهند. جوهری گوید: «الزلم» با حرکت حروف به معنای تیر است. شاعر گوید:
پسری جوان که همچون تیر است و چوپان شتران و گوسفندان نبود، از آن نگهداری کرد.
سخن او: «خدلّج الساقین» با تشدید لام: یعنی ساقهای گوشتی و بزرگ.
سبب نزول این فرموده خداوند متعال «اذ همّ قوم» را در باب معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در دفع شرّ دشمنان بیان کردیم.
طبرسی رحمه الله گوید: درباره شأن نزول آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاء» اختلاف وجود دارد، اگر چه حکم آیه نسبت به همه افراد مؤمن، عمومیت دارد. عطیه بن سعد عوفی و زهری گویند: پس از هزیمت بدریان، مسلمانان به دوستان یهودی خود گفتند: پیش از آنکه به سرنوشت بدریان دچار گردید، مسلمان شوید. مالک بن ضیف گفت: از این که جمعی از قریش را که دانش جنگیدن ندارند غافلگیر کرده، آنها را شکست دادید، مغرور شده اید؟! بدانید، هر گاه تصمیم بگیریم که با شما جنگ کنیم، دستهای شما برای جنگ با ما از کار می افتند. عبادة بن صامت خزرجی، خدمت پیامبر گرامی شتافت و گفت: ای پیامبر خدا، مرا دوستانی است از یهود که دارای شوکت و قدرت هستند. اکنون در پیشگاه خدا و پیامبرش، از دوستی آنها بیزاری می جویم. مرا دوستی جز خدا و رسولش نیست. عبد اللَّه بن ابی گفت: لکن من از دوستی یهودیان بیزاری نمی جویم، زیرا از حوادث روزگار بیمناکم و به وجود آنها احتیاج دارم. پیامبر فرمود: ای ابو الجنّاب، هر چقدر که دوستی یهود به عبدالله بن
ص: 151
صامت سود رساند به تو کمتر از آن سود می رساند. عبد اللَّه گفت: بنا بر این قبول می کنم. آن گاه آیه نازل شد. سدی گوید: در جنگ احد، گروهی از مردم دچار سختی شدند. یکی گفت: پیش فلان یهودی می روم و از او امان می گیرم. دیگری گفت: به دیار شام، پیش فلان مسیحی می روم و از او امان می گیرم. از اینرو این آیه نازل شد. عکرمه گوید: این آیه هنگامی نازل شد که: بنی قریظه به حکم سعد راضی شده بودند و ابی لبابة بن عبد المنذر به آنها گفت: حکم او سر بریدن است. و بدین معنی است که بر پیروزیشان بر آنها اعتماد نکنید. «بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» در همکاری و یاری. «وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ» یعنی از آنان یاری بخواهند. «فَإِنَّهُ مِنْهُمْ» مثل آنها کافر هستند. «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» مرض شکّ و نفاق، مقصود عبدالله بن ابیّ است.«یُسارِعُونَ فِیهِمْ» یعنی: در دوستی و مشاوره یهود، شتاب می کنند. برخی گویند: در دوستی یهودیان و مسیحیان نجران شتاب می کنند، زیرا از وجود آنها منافعی بدست می آوردند. «دائِرَةٌ» یعنی دولت و قدرت به دست دشمنان مسلمین بیفتد و ما به یاری ایشان احتیاج پیدا کنیم. و گفته شده: یعنی می ترسیم که حوادث روزگار ما را دچار سختی و قحطی کند و آنها به ما مواد غذایی نرسانند.
«فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ» یعنی: فتح مکه. و گفته شده: فتح بلاد اهل شرک. «أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ» یا امری از جانب حق برسد که در آن عزت مؤمنان و ذلت اهل شرک و ظهور اسلام باشد. گفته شده: این امر، آشکار ساختن نفاق منافقان و امر به جنگ آنان است. یا مرگ این منافق است. یا کشتن مردان و اسیر کردن زنان و کودکان بنی قریظه و اخراج بنی النضیر است. «فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ» تا اهل نفاق از کردار خود و دوستی یهود و رسانیدن اخبار به ایشان، پشیمان گردند. «وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا» مردم مؤمن در حالی که از جرأت و جسارت منافقان نسبت به خداوند و اظهار ایمان دروغین، دچار شگفتی شده اند، خدا و رسولش را در ظاهر و باطن، تصدیق کرده، گویند: «أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ» یعنی اینها منافقانی هستند که سوگندهای سخت و مؤکد یاد می کردند. «إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ» مقصود آنها از سوگند، این بود که نشان دهند که با شما و به کمک شما و از لحاظ ایمان مثل شما هستند. «حتی لا تکون فتنۀ» مقصود از فتنه، شرک است. - . مجمع البیان 3 : 206 -
و در تفسیر این آیه «وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا» گوید: یعنی: ای محمد، گمان نکن که دشمنان کافر تو، بر فرمان خدا پیشی گرفته و آن را زیر پا گذاشته و بر آن غالب گشته اند. آنها از دست تو نجات پیدا نمی کنند و خداوند، چنان که وعده کرده است، تو را پیروزی می بخشد و بر آنها غالب می سازد. «إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ» اینان به هر کجا بروند از قلمرو قدرت خداوند خارج نمی شوند و خداوند در قیامت، آنها را مبعوث خواهد کرد.
ص: 152
یا این که: تو را عاجز نمی کنند. «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ» در این جا خداوند بزرگ فرمان می دهد که مسلمانان، بیش از آنکه با دشمن روبرو شوند، به تهیه سلاح بپردازند. روایت شده که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «قوت، تیر اندازی است» برخی گویند: قوت به معنای اتحاد کلمه و اعتماد به خدا و کوشش در راه کسب ثواب است و گویند: قوت به معنای حصار و قلعه است. «وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» یعنی بستن اسبان و استفاده از آنها برای جنگ. «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ» با تهیه نیرو و سلاح و مرکب، مشرکین مکه و کفار عرب و دیگران را به وحشت می افکنید. درباره این «دیگران» اختلاف است. گفته شده: یهود بنی قریظه است. گفته شده: ایرانیان است. برخی گویند: منافقین است، زیرا مسلمین به دشمنی آنها آگاه نبودند، در حالی که اینان نیز دشمن بودند. «لا تَعْلَمُونَهُمُ» شما این دشمنان را نمی شناسید، زیرا نماز می خوانند و روزه می گیرند و به یگانگی خدا و رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم شهادت می دهند و با مؤمنین مختلط هستند. «اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ» لکن خداوند آنها را می شناسد، زیرا دانای اسرار است. برخی گفته اند: منظور جنّ است. «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ» شما هر چه را که در راه جهاد و در راه طاعت خدا انفاق کنید، پاداش آن را در آخرت خواهید دید. « وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ» و چیزی از پاداش شما کاسته نمی شود. «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ» یعنی اگر آنها به ترک جنگ و آشتی کردن، تمایلی نشان دهند، « فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» تو هم تقاضای صلح را بپذیر و به آن متمایل باش و کار خود را به خدا واگذار. «إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» خداوند شنوا و داناست و هیچ چیز بر او پنهان نیست. برخی گفته اند: این آیه، با آیه: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» و آیه: «قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» نسخ شده است. برخی گفته اند: منسوخ نیست: زیرا این آیه درباره اهل کتاب و آن آیات درباره بت پرستان است. «وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ» اکنون به پیامبر خود می فرماید: اگر منظور آنها از پیشنهاد صلح، این باشد که با تو خدعه کنند و جنگ را به تأخیر افکند و به تهیه سلاح پردازند، آن گاه شما را غافلگیر سازند، « فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ » یعنی خداوند متولی کفایت توست. «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ» خداوند به وسیله پیروزی خویش و به وسیله افراد مؤمن تو را نیرومند گردانید. « فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» مقصود از مؤمنان، انصار یعنی اوس و خزرج میباشد. که این قول از امام باقر و سدیّ و بیشتر مفسران روایت شده است. و منظور از تالیف قلوب، دشمنی و جنگ میان اوس و خزرج است، به نحوی که در میان اعراب هیچ دو قبیلهای
ص: 153
به اندازه این دو قبیله با هم دشمنی و نزاع نداشتند. پس خداوند میانشان دوستی و الفت به وجود آورد تا جایی که از برکت وجود پیامبر با یکدیگر دوست شدند. و گفته شده: مقصود همه کسانی است که به خاطر خدا دوستدار یکدیگر هستند. «لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ» اگر همه ثروت زمین را خرج می کردی، نمی توانستی کینه های جاهلیت را از قلوب آنها براندازی. «وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ» لکن خداوند از راه حسن تدبیر و به وسیله اسلام، در میان آنها ایجاد الفت و محبت کرد. «إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» هر کاری که اراده کند برای خداوند ممتنع نیست و کارهای خداوند، همه از روی حکمت و مصلحت است. زجاج گوید: یکی از معجزات بزرگ همین است که پیامبر خدا به سوی مردمی مبعوث شد که اگر به کسی یک سیلی زده می شد، به خاطر آن جنگ ها و خونریزی ها می شد. لکن از راه ایمان، این دشمنی ها و خود سری ها از میان رفت و میان آنها ایجاد تفاهم و دوستی شد و در راه ایمان از کشتن پدر و پسر و برادر هم امتناع نداشتند. خداوند اعلام می کند که این کار را خودش کرده است. «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» ای پیامبر خداوند و مؤمنین برای تو کفایت می کنند. حسن گوید: یعنی خداوند برای تو و مؤمنین که از تو پیروی می کنند، بس است. کلبی گوید: این آیه، در بیداء، در جنگ بدر، پیش از شروع جنگ نازل شد. «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ» یعنی آنان را به جنگ تشویق کن. «إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» اگر از میان شما بیست نفر، برای جنگ شکیبایی و استقامت داشته باشند، دویست نفر از دشمن را مغلوب می سازند. «وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا» لفظ خبری است و مقصود از آن امر است. «بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ» این پیروزی شما و خواری دشمنان از این جهت، نصیب شما می شود که شما امر خدا را می فهمید و تصدیق می کنید و وعده های خدا را قبول دارید. اینها شما را به صبر و شکیبایی وادار می کنند. اما کفار امر خدا را نمی فهمند و وعده خدا را تصدیق نمی کنند. از آن جا که مقابله یکی با ده نفر، دشوار بود، مصلحت تغییر کرد و حکم عوض شد. از اینرو می فرماید: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً، اکنون خداوند برای شما در حکم جهاد تخفیف قائل شد و دانست که بصیرت و عزم شما ضعیف است. در این جا منظور، ضعف بدنی نیست. «فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ: اگر صد نفر از شما شکیبا باشند، دویست نفر را شکست می دهند. «وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ» و اگر هزار نفر از شما شکیبا باشند، به اذن خدا دو هزار نفر را مغلوب می کنند «بِإِذْنِ اللَّهِ» را برخی به معنای علم خدا و برخی به معنای امر خدا دانسته اند. «وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ» کمک خداوند همواره با صابران است. - . مجمع البیان 4 : 55 - 557 -
ص: 154
طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «لا تتخذوا آباءکم و إخوانکم اولیاء» گوید: این دستور درباره امر دین است و اما در موضوع کارهای دنیا مجالست و معاشرت با آنان جایز است به دلیل آیه شریفه «وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً» { ولی در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن } از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرموده اند این آیه درباره حاطب بن ابی بَلتَعَه نازل شد که وقتی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آهنگ فتح مکه کرد وی نامه ای به قریش نوشت که آنان را از جریان با خبر سازد. ابن عباس گفته: چون خدای تعالی به مؤمنان دستور داد تا از مکه هجرت کنند و آنها تصمیم به این کار گرفتند دچار مخالفت با زن و پدر و مادر و فرزندان خود شدند که آنها دست به دامن اینان انداخته و آنها را از این کار باز میداشتند، مؤمنان نیز به خاطر آنها ترک هجرت کردند، خدای سبحان در این آیات بیان فرمود که أمر دین مقدم بر مراعات پیوند خویشاوندی و نسب است، و حتی ارتباط پدر و مادری را باید در اینمورد قطع کرد تا چه رسد به دیگران. «إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمانِ» یعنی اگر کفر را برگزیدند و بر ایمان ترجیح دادند، «وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ» یعنی هر که آنان را دوست بدارد و به خاطر آنان دست از فرمانبرداری خدا بکشد و آنها را بر اسرار مسلمانان مطلع سازد، «اولئک هم الظالمون» اینان به خویش ستم کرده اند زیرا دوستی را در جای خود که اهل ایمان بوده صرف نکرده و در غیر آن صرف کرده اند. «قُلْ» بگو ای محمد به این مردمانی که از هجرت روی گردانده اند، «إِنْ کانَ آباؤُکُمْ» تا «وَ عَشِیرَتُکُمْ» یعنی و نزدیکانتان. «وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها» و اموالی را که بدست آورده اید و جمع کرده اید. «وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها» و تجارتی را که اگر به فرمانبرداری خدای تعالی و جهاد مشغول شوید ترس کسادی آن را دارید. «وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها» و مسکنهایی را که برای خود انتخاب کرده و به ماندن در آنها دلخوش هستید. «أَحَبَّ إِلَیْکُمْ» پیش شما محبوبتر و اثرش در دل شما بیشتر است. «مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» از فرمانبرداری خدا و فرمانبرداری پیامبر او. «وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا» و جهاد در راه خدا پس در انتظار باشید. «حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ» تا خدا حکم خود را درباره شما صادر کند، و برخی گفته اند یعنی: دستور عقوبت شما را در آینده نزدیک یا دور صادر کند. و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند: «مواطن کثیرة» در آیه، هشتاد مورد بود که خدا مسلمانان را یاری کرد «وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً» یعنی همگی شما در حالی که با هم متحد باشید و اختلافی نداشته باشید کارزار کنید. به این صورت که «کافۀ» حال برای مسلمانان باشد و نیز جایز است که حال برای مشرکان باشد. - . مجمع البیان 5 : 28 -
طبرسی رحمه الله در تفسیر این فرموده خداوند «جاهِدِ الْکُفَّارَ» گوید: یعنی در مقابل کفار با شمشیر و کارزار. «وَ الْمُنافِقِینَ» و در مقابل منافقان با زبان و موعظه و تهدید، یا با اجرای حدود بر آنها مبارزه کن. و در قرائت اهل بیت علیهم السلام چنین است:
ص: 155
«جاهد الکفار بالمنافقین» (با کفار بوسیله منافقان پیکار کن) و فرموده اند: این معنی بدان جهت است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله چنان نبود که با منافقان جنگ کند بلکه به هر ترتیب میتوانست با آنها مدارا میکرد و جلب رضایت آنها را میفرمود، چون منافقان تظاهر به کفر خود نمیکردند و تظاهر به ایمان میکردند و صرف این که خدای تعالی عالم به کفر باطنی آنها بود موجب قتل آنها نمی شود. «وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ» یعنی سخن درشت و سخت بدانها بگو و با آنها مدارا نکن. - . مجمع البیان 5 : 50 -
درباره این فرموده خداوند متعال «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُون» کلبی از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را عادت چنان بود که چون به جنگی میرفت جز منافقان و عُذر داران کسی از رفتن با آن حضرت تخلف نمیکرد و چون جنگ تبوک پیش آمد و خداوند در ضمن آیات گذشته عیبهای منافقان و اصل نفاقشان را بیان فرمود، مردمان با ایمان سوگند یاد کرده گفتند: به خدا قسم از این پس در هیچ غزوه و هیچ سریه ای از رفتن تخلف نخواهیم کرد، و به همین جهت هنگامی که رسول خدا برای رفتن به سریه ها دستور داد همه مسلمانان به جنگ رفتند و رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را تنها در مدینه گذاردند، و از اینرو آیات فوق نازل شد. و مجاهد گفته: این آیه درباره جمعی از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نازل شد که به بادیه های اطراف رفته بودند و ضمن تحصیل و جمع آوری اموال به مردمی هم که برخورد کردند آنان را به هدایت دعوت نمودند، مردم به آن ها گفتند: شما کار خوبی نکرده اید که پیامبر خود را رها کرده و به نزد ما آمده اید، این گفتار سبب شد که اینها در دل غمناک گردند و بالآخره همگی از بادیه به سوی مدینه حرکت کرده و به نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آمدند، خدای عز و جل به دنبال کوچ کردن دست جمعی آنان از بادیه آیه فوق را نازل فرمود. «لِیَنْفِرُوا کَافَّةً» این جمله به صورت نفی است ولی معنای آن نهی میباشد یعنی مؤمنان نباید همگی به سوی جهاد رفته و پیامبر را تک و تنها بگذارند. و گفته شده: یعنی مؤمنان نباید همگی به منظور یاد گرفتن احکام دین از شهرهای خود کوچ کنند و به نزد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله بیایند و دیار خود را خالی سازند. «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ» و در معنای این آیه چند وجه گفته اند: وجه اول: ابن عباس و قتاده و ضحاک گفته اند: معنای آیه این است که چرا نباید از هر قبیله گروهی به جنگ بروند و گروهی دیگر برای یاد گرفتن احکام دین نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بمانند، یعنی آنها که مانده اند قرآن را یاد گرفته و دستورات الهی و احکام و سنتها را بیاموزند، و اگر آیاتی از قرآن در زمان غیبت مجاهدان و سربازان اسلام نازل شد ماندگان در نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آنها را یاد گیرند تا پس از این که مجاهدان برگشتند آنها را به ایشان یاد دهند و بگویند: پس از رفتن شما این آیات نازل شد و ما یاد گرفته ایم و بدین ترتیب بدانها یاد دهند. و معنای جمله بعدی که میفرماید:
ص: 156
«و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم» نیز همین است که چون آنها به نزد ایشان بازگشتند اینان قرآن را بدانها بیاموزند و به وسیله آن بیمشان دهند. «لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» باشد که آنها بترسند و بر خلاف دستور عمل نکنند و امام باقر علیه السلام در حدیثی فرمود: این دستور هنگامی بود که مردم زیاد شدند و خداوند آنها را مأمور فرمود تا جمعی به جهاد بروند و جمعی برای یاد گرفتن احکام دین در شهر بمانند، و جنگ روی نوبت باشد.
وجه دوم: این که دستور «تفقه» و «انذار»- یاد گرفتن احکام و بیم دادن مردم- هر دو مربوط به کوچ کنندگان و بیرون روندگان به سوی جنگ باشد، و خداوند آنان را ضمن پیکار با دشمن مأمور به یاد گرفتن امور دینی نیز فرموده تا در بازگشت به شهر مردمی را که در شهر مانده اند بترسانند. معنای لیتفقهوا فی الدین» این می شود که اینان در ضمن پیکار با دشمن بصیرتی پیدا کرده و به پیروزی خود بر مردمان مشرک یقین نموده و نصرت دین خدا را از نزدیک ببینند، و چون به شهر بازگشتند افراد دیگر قوم خود را که در وطن مانده و در حال کفر به سر میبرند از جریان مطلع ساخته و یاری خدا را از پیامبر و مؤمنان بدانها گوشزد کنند، شاید بدین وسیله آنها از جنگ و قتال با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بیم کنند، و از سرنوشت کفار دیگر بر خویش بترسند.
وجه سوم: جبائی گوید: «تفقه در دین» مربوط به کوچ کنندگان است، و معنای جمله چنین است: نشاید همه مؤمنان به نزد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله کوچ کنند و سرزمینهای خود را خالی بگذارند، بلکه باید از هر ناحیه ای گروهی کوچ کنند تا سخن آن حضرت را بشنوند و دستورات دین را از او یاد گیرند و سپس به نزد قوم خود باز گردند، و احکام را به اطلاع آنان برسانند و آنان را بیم دهند. و گوید: مقصود از «نفر» (کوچ کردن) بیرون رفتن برای تحصیل علم است، و این که آن را «نفر» نامیده به خاطر آن است که در این راه مجاهده و پیکار با دشمنان باید کرد. «الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ» یعنی با کفاری که با شما نزدیکند کارزار کنید چه از نظر نسب با شما نزدیک باشند و چه از نظر مکان و منزل. حسن گوید: این قبل از دستور کارزار با همه مشرکین بود و دیگری گفته: این حکم را در این زمان نیز باید اجرا کرد، زیرا برای اهل هیچ شهری شایسته نیست که به کارزار دشمنان دور دست بروند و نزدیکان را واگذارند زیرا این کار منجر به زیان گردد، و چه بسا همین وضع آنان را از مسیر خود باز دارد جز آنکه میان مسلمانان و دشمنان نزدیکشان معاهده و پیمان صلح برقرار شده باشد که در این صورت گذشتن از دشمنان نزدیک برای جنگ با دوردستان مانعی ندارد. «وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً» یعنی دلاوری و درشتی و پایداری در جهاد در شما ببینند. - . مجمع البیان 5 : 83 - 84 -
بیضاوی در تفسیر این فرموده خداوند: «ان الله یدافع عن الذین آمنوا» آورده است که: مقصود بلا و هلاک
ص: 157
مشرکان است. «انّ الله لا یحبّ کلّ خوّان» خیانتکاری که در امانت خداوند خیانت میکند. «کفور» مانند کسی که با قربانی کردن، به بتها تقرّب میجوید و خداوند از آنان راضی نمیگردد و آنان را یاری نمیرساند. «اُذن» یعنی اجازه داده شد. «للذین یقاتلون» یعنی کسانی که با مشرکان میجنگند. و چیزی که بدان اجازه داده شده (جهاد و نبرد) به خاطر دلالت سیاق کلام بر آن، حذف گردیده است. نافع و ابن عامر و حفص با فتحه تاء قرائت کردهاند، یعنی: به کسانی که مشرکان با آنان نبرد میکنند، اجازه داده شد. «بأنّهم ظلموا» به این دلیل که آنان مورد ظلم قرار گرفتند کسانی که صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودند و مشرکان آنان را آزار میدادند. اصحاب پیامبر که برخی مورد ضرب و شتم و برخی زخمی و مجروح میشدند به نزد پیامبر آمده و از ستم مشرکان به نزد آن حضرت دادخواهی میکردند. پیامبر به آنان میفرمود: صبر پیشه کنید من هنوز به نبرد و جهاد امر نشدهام. تا این که هجرت فرمود و آیه جهاد نازل شد. و آن آیه، اولین آیهای بود که درباره جهاد نازل شد پس از آنکه در هفتاد و چند آیه از جنگ و نبرد نهی شده بود. «و ان الله علی نصرهم لقدیر» خداوند آنان را به نصرت و یاری وعده داده چنانکه وعده دفع آزار و اذیت کافران را به آنها داده بود. «الذین اُخرجوا من دیارهم» یعنی از مکّه اخراج شدند. «بغیر حقّ» بدون دلیلی که مستوجب اخراج بوده باشند. «الا أن یقول ربنا الله» این عبارت بر منوال شعر نابغه ذبیانی است که سروده است:
آنان هیچ عیب و نقصی ندارند جز این که شمشیرهایشان از زد و خورد سپاهیان کند شده است.
و گفته شده: این عبارت از جمله قبل، قطع شده است.
«و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض» با مسلط کردن مؤمنان بر کافران. «لهدّمت» با مستولی شدن مشرکان بر اهل ادیان، ویران میشد. «صوامع» صومعههای راهبان. «و بیع» کلیساهای مسیحیان. «و صلوات» یعنی کنیسههای یهودیان. و بدین جهت که در آن نماز میگزاردند به این اسم نام گذاری شده است. و گفته شده: اصل آن «صلوت» در زبان عبری بود که معرّب شده است. «و مساجد» یعنی مساجد مسلمین.
ص: 158
«یذکر فیها اسم الله» صفت برای این چهار مکان یا صفت برای مساجد است که از دیگر مکانها برتری داده شده و بدان اختصاص یافته است. «و لینصرنّ اللهُ من ینصره» یعنی هر که دینش را یاری کند. و خداوند وعده خویش را عملی نمود و مهاجرین و انصار را بر قهرمانان عرب و پادشاهان ایران و روم چیره گرداند و سرزمین و دیار اینها را به تصاحب مسلمانان درآورد. «ان الله لَقویٌّ» بر یاری آنها نیرومند است. «عزیز» یعنی چیزی مانع از اراده او نمیشود. - . انوار التنزیل 2 : 104 - 105 -
و در تفسیر این فرموده خداوند متعال « لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ » گوید: یعنی چرا سورهای درباره جهاد نازل نشد؟ « فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ » سوره آشکاری که متشابه نیست. « وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ » یعنی به جهاد امر شد. « رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ » مرض ضعف در دین است. و گفته شده: مرض نفاق است. « یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ » از روی ترس و هراس. « فَأَوْلی لَهُمْ» یعنی ویل و هلاک بر آنان. وزن افعل از «الولی» به معنای قرب، یا وزن فعلی از «آل» است. و مقصود از آن، نفرین و دعا بر علیه آنان است به این که مصیبت و امری ناخوشایند بر آنان نازل شود، یا به سرانجام کار خویش گرفتار آیند. « طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ » جمله استینافی است. یعنی: امر آنان اطاعت است، یا بدین معنا که اطاعت و سخن نیک برایشان بهتر است. یا این که حکایت (مقول قول) سخن آنان بر اساس قرائت اُبیّ است: «یقولون طاعۀ».
« فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ» یعنی امر جدّی شد. و در واقع برای اصحاب امر است و اسناد به امر به صورت مجازی است. «فلو صدقوا الله» یعنی در آن چه از حرص و اشتیاق به جهاد و ایمان گمان میکنند. «لکان» همانا راستگویی می باشد. « خَیْراً لَهُمْ فَهَلْ عَسَیْتُمْ» آیا از آنها انتظار میرود. «إن تولّیتم» کارهای مردم را بر عهده بگیرید و بر آنان چیره شوید، یا اعراض کنید و از اسلام بازگردید. « أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» رقابت و پیکار برای به دست گرفتن حکومت و ولایت. «فلا تنهوا» یعنی سست و ضعیف نشوید. «و تدعوا الی السلم»
ص: 159
و از روی خواری به صلح دعوت نکنید. و جایز است که نصب آن با «أن» مخفی شده باشد. «و انتم الاعلون» یعنی غالب و برتر هستید. «و الله معکم» یاور شما است. «و لن یترکم اعمالکم» یعنی اعمال شما تباه نمیشود. از «وترت الرجل» هرگاه خویشاندن نزدیک و صمیمی او را بکشی تا کسی نباشد که انتقامش را بگیرد. و در آیه، تعطیل شدن پاداش اعمال و جدا شدن اعمال از پاداش، بدان تشبیه شده است. - . انوار التنزیل 2 : 437 - 440 -
در تفسیر آیه «و هو الذی انزل السکینۀ» آورده است: یعنی آرامش و اطمینان. «فی قلوب المؤمنین» تا در هنگامی که جانها نگران و قدمها، لرزان است ثابت و پا برجا باشند. «لیزدادوا ایماناً مع ایمانهم» یعنی تا یقینی بر یقین خود بیفزایند و عقیده و باورشان راسخ و بر آن آرام و قرار بگیرند، یا این که خداوند در قلبهای آنان نسبت به آن چه پیامبر آورد، آرامش نهاد تا ایمان به شریعتها بر ایمانشان به خدا و روز قیامت افزوده گردد. «و لله جنود السموات و الارض» که امر آنها را تدبیر کرده و آنگونه که حکمتش اقتضا میکند، یک بار برخی را بر برخی دیگر مسلط گردانده و بار دیگر در میانشان صلح برقرار میکند. «الظانّین بالله ظنّ السوء» گمان بدشان این بود که خداوند، پیامبرش و مؤمنان را یاری نمیرساند. «علیهم دائرۀ السوء» مصیبت و پیشامدی که گمان میکردند بر مؤمنان وارد میآید و در انتظار آن بودند، از خودشان فراتر نرفت و بر آنها نازل شد. - . انوار التنزیل 2 : 441 - 442 -
طبرسی درباره این فرموده خداوند متعال «وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» گوید: یعنی خداوند لشکریان آسمان و زمین را که عبارتند از فرشتگان و جنّیان و انسانها و شیاطین در اختیار دارد. یعنی: اگر خداوند خواسته باشد شما را به وسیله اینان یاری خواهد فرمود. و در این آیه این نکته بیان شده است که اگر خداوند بخواهد مشرکین را به هلاکت می رساند، ولی خداوند نسبت به آنان و آن چه که از نسلشان بیرون میآید آگاه است، و به جهت علم و حکمت خود به آنان مهلت داده است، و از روی عجز و نیاز به بندگان خود دستور جهاد با دشمنانش را نداده است، بلکه بدان منظور تا به مجاهدین راهش پاداش نیکو عطا فرماید. «قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ» یعنی: ای محمّد به اعراب تخلّف کننده از تو که از حرکت به سوی حدیبیه تخلّف نمودند بگو: « مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ» یعنی در آینده نزدیک شما را به جنگ قومی نیرومند دعوت می کنیم. (و درباره این قوم که چه کسانی بوده اند شش قول است): این قوم هوازن و حنین است. و روایت شده است که این قوم هوازن و ثقیف است. و گفته شده که این قوم بنو حنیفه با مسیلمه کذّاب بوده است. و گفته شده که منظور از این قوم مردم فارس بوده است. و برخی گفته اند که منظور از این قوم رومیان بوده است. بعضی هم گفته اند منظور از آن قوم مردم صفّین و یاران معاویه است. «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ» یعنی: به ناچار در جنگ با این قوم یکی از این دو کار باید انجام گیرد یا با آنان بجنگید یا آنان تسلیم شوند یعنی: اقرار به اسلام آورند و آن را بپذیرند، بعضی گفته اند (یسلمون) یعنی: تسلیم شما شوند. و «فَإِنْ
ص: 160
تُطِیعُوا» یعنی: اگر آماده شوید و به جنگ آنان بروید. «کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ» یعنی: همانگونه که قبلا از رفتن به جنگ حدیبیه روگردان شدید. «وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً» یعنی: و پاداش آنان را فتحی نزدیک قرار داد که به قول برخی فتح خیبر است، و بنا بر گفته برخی دیگر منظور از آن فتح مکه است. «وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها» یعنی: غنائم خیبر، و گفته شده: منظور از این غنائم، غنائم جنگ هوازن است. «وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها» یعنی: خداوند به شما وعده داده است که در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نیز پس از او تا روز قیامت غنیمت های جنگی بسیاری به دست آورید. «فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ» و این غنیمت را که غنیمت خیبر باشد برای شما زودتر قرار داده است. «وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ» و جریان آن بدین قرار بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همین که قصد خیبر نمود و اهالی آن را محاصره کرد قبائلی از اسد و غطفان به فکر افتادند که در غیاب مسلمین به اموال و خانواده های آنان دستبرد زنند و آنان را غارت کنند، خداوند رعب مسلمانان را در دلشان انداخت و از فکر خود منصرف شدند. بعضی گفته اند: مالک بن عوف و عیینة بن حصین با بنی اسد و غطفان برای یاری یهودیان خیبر آمده بودند، خداوند رعب مسلمین را در دلشان افکند و برگشتند. «وَ لِتَکُونَ» تا غنیمتی که خداوند برای جنگجویان مؤمنین قرار داده است. «آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ» نمونه و نشانه ای برای راست بودن وعده های الهی باشد و بدانند همانگونه که خدا قبلا وعده تصرّف این غنائم را داده بود آنان هم موفّق شدند و غنائم را به چنگ آوردند. «وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً» و بدین وسیله بر هدایت شما افزوده نسبت به محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و قرآنش ایمان بیشتر پیدا کنید، زیرا صدق وعده های قرآن در مورد فتح و غنائم جنگی مشاهده کرده اید. «وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا» خداوند به شما غنیمتهای جنگی دیگری را وعده فرموده است که قدرت آن را ندارید، ولی خداوند آن را برای شما آماده فرموده است و آن عبارت است از مکه. و گفته شده: منظور از آن مواردی است که از آن پس تا به حال خداوند برای مسلمین فتح کرده است. و گفته شده: منظور از آن فتح فارس و روم است. «قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها» یعنی: خداوند بر آن قدرت داشته و از نظر علم و آگاهی بر آن احاطه دارد. «وَ لَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا» ای مؤمنین اگر روز حدیبیه کافران قریش با شما میجنگیدند. «لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ» یعنی شکست میخورند. و نیز گفته اند: منظور از این کافران کسانی از طایفه اسد و غطفان است که میخواسته اند خانواده های مسلمانان را غارت کنند. «سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی» یعنی: این است سنت من درباره آنان که از من اطاعت میکنند و آنان که نافرمانیم می نمایند، همیشه یاورانم را یاری نموده دشمنانم را خار میسازم. - . مجمع البیان 9 : 111 و 115 و 116 و 123 و 124 -
«لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ» دلیلش این است که قتال قبل از فتح سخت تر و نیازش به انفاق و جهاد بیشتر و حسّاس تر بوده است. - . مجمع البیان 9 : 232 -
طبرسی درباره آیه «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری» گوید: ابن عباس گوید: آیه «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری» در اموال کفّار اهل قری که روستاهای بنی قریظه و بنی النضیر اند و آن دو در مدینه بودند و فدک و آن بر سه میلی مدینه بود و خیبر و دهات عرینه و ینبع، نازل شد.
ص: 160
1
خداوند آن را برای پیامبرش قرار داد که درباره آن، آن طوری که میخواهد حکم کند و عمل نماید و خبر داد که تمام آنها برای اوست. پس عدّه ای گفتند: آیا آن را تقسیم نمیکنید؟ و آن آیات نازل شد. و بعضی گویند: آیه اوّلی بیان اموال بنی النضیر است به ویژه بنا بر این فرموده: «وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ» و آیه دوّمی بیان اموالی است که بدون جنگ و کشتار بدست آمده است. و بعضی گویند: هر دو تای آن یکی است و آیه دوّم بیان مالی است که خدا در آیه اوّل یاد نموده است. و از ابن عباس روایت شده که گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بنی النضیر به انصار فرمود: اگر خواستید که از اموالتان و منازلتان به مهاجرین تقسیم کنید و آنها در این غنیمت شریک باشند و اگر نخواستید مال و خانه ها برای خودتان باشد و چیزی از این غنیمت برای شما نیست، پس انصار گفتند: بلکه ما اموال و منازلمان را با آنها تقسیم میکنیم و غنائم هم مال ایشان باشد، ما با آنها در غنائم شریک نمیشویم. پس این آیه نازل شد «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ». «مِنْهُمْ» از یهودیانی که بیرونشان کرد. «فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ» از وجیف به معنای شتاب کردن در حرکت است. یعنی: بر آن اسب و شتری را نتازاندید. و رکاب، شتری است که مردم بارشان را بر آن حمل میکنند. «وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ» یعنی بدون جنگ ایشان را بر دشمنانشان با انداختن رعب و وحشت در دل ایشان، مسلط میگرداند. خداوند اموال بنی النضیر را برای پیامبرش مخصوص قرار داد که هر طور میخواهد آن را صرف کند. پیامبر آن را بین مهاجرین تقسیم کرد و چیزی به انصار نداد جز به سه نفری که نیازمند بودند و آنها ابو دجانه و سهل بن حنیف و حارث بن صمّه بودند. «مِنْ أَهْلِ الْقُری» یعنی آن چه از اموال کفار اهل روستاها بر پیامبرش برگردانیده «فَلِلَّهِ» برای خداست که به آن چه که دوست دارد شما را در آن فرمان میدهد «وَ لِلرَّسُولِ» خداوند پیامبرش را بر آن مالک کرد. «وَ لِذِی الْقُرْبی» و برای نزدیکان یعنی اهل بیت رسالت و نزدیکان او که بنی هاشم اند. «وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ» از ایشان برای آنکه تقدیرش چنین است و برای نزدیکان و یتیمان اهل بیت او و تهی دستان ایشان. «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ» و دولۀ اسم است برای چیزی که مردم دست به دست میان خود می گردانند، یعنی تا این که فی ء متداول رؤسای شما نشود که هر چه میخواهند در آن عمل کنند چنانچه در جاهلیّت معمول بود. «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ»یعنی آن چه پیامبر به شما از فی ء و آن اموال عطا کند و ببخشد آن را بگیرید و خشنود باشید و آن چه که به شما امر میکند، انجام دهید، زجاج گوید: خداوند سبحان بیان نمود و توضیح داد از مساکین آنهایی که برایشان حقّی است پس فرمود: «لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ» آن گاه خداوند سبحان انصار را توصیف و مدح نمود تا خاطرشان از فی ء شاد شود و فرمود: «وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ و الایمان». - . مجمع البیان 9 260 - 262 -
ص: 162
«وَ أُخْری تُحِبُّونَها» یعنی و تجارت دیگری یا خصلت دیگری که آن را دوست بدارید در دنیا با ثواب آخرت و این از خدای تعالی تشویق و ترغیب بیشتری است، «نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ» پیروزی بر قریش «وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ» یعنی فتح و پیروزی بر فارس و روم و سایر فتوح اسلامی بنا بر عموم بلاد. - . مجمع البیان 10 : 282 -
در تفسیر این فرموده خداوند «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ» گوید: از امام صادق علیه السلام روایت شده که به صورت «جاهد الکفار بالمنافقین» قرائت کرده است. و فرمود: این معنی بدان جهت است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله چنان نبود که با منافقان جنگ کند بلکه به هر ترتیب میتوانست با آنها مدارا می کرد و رضایت آنها را جلب میکرد. - . مجمع البیان 10 : 319 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: شِعَارُنَا یَا مُحَمَّدُ یَا مُحَمَّدُ (3) وَ شِعَارُنَا یَوْمَ بَدْرٍ یَا نَصْرَ اللَّهِ اقْتَرِبْ اقْتَرِبْ وَ شِعَارُ الْمُسْلِمِینَ یَوْمَ أُحُدٍ یَا نَصْرَ اللَّهِ اقْتَرِبْ وَ یَوْمَ بَنِی النَّضِیرِ یَا رُوحَ الْقُدُسِ أَرِحْ وَ یَوْمَ بَنِی قَیْنُقَاعَ یَا رَبَّنَا لَا یَغْلِبُنَّکَ وَ یَوْمَ الطَّائِفِ یَا رِضْوَانُ وَ شِعَارُ یَوْمِ حُنَیْنٍ یَا بَنِی عَبْدِ اللَّهِ یَا بَنِی عَبْدِ اللَّهِ وَ یَوْمِ الْأَحْزَابِ حم لَا یُنْصَرُونَ وَ یَوْمِ بَنِی قُرَیْظَةَ یَا سَلَامُ أَسْلِمْهُمْ وَ یَوْمِ الْمُرَیْسِیعِ وَ هُوَ یَوْمُ بَنِی الْمُصْطَلِقِ أَلَا إِلَی اللَّهِ الْأَمْرُ وَ یَوْمِ الْحُدَیْبِیَةِ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ وَ یَوْمِ خَیْبَرَ یَوْمِ الْقَمُوصِ یَا عَلِیُّ ائْتِهِمْ مِنْ عَلُ وَ یَوْمِ الْفَتْحِ نَحْنُ عِبَادُ اللَّهِ حَقّاً حَقّاً وَ یَوْمِ تَبُوکَ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ وَ یَوْمِ بَنِی الْمُلَوَّحِ أَمِتْ أَمِتْ وَ یَوْمَ صِفِّینَ (4) یَا نَصْرَ اللَّهِ وَ شِعَارُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَا مُحَمَّدُ وَ شِعَارُنَا یَا مُحَمَّدُ (5).
**[ترجمه]کافی: معاویه بن عمار از امام صادق روایت کرده که فرمود: شعار ما «یا محمد یا محمد» است و شعار ما در روز بدر «یا نصر الله اقترب اقترب» بود و شعار مسلمانان در روز احد «یا نصر الله اقترب» و در روز بنی نضیر « یَا رُوحَ الْقُدُسِ أَرِحْ» و در روز بنی قینقاع « یَا رَبَّنَا لَا یَغْلِبُنَّکَ» و در روز طائف «یا رضوان» و شعار روز حنین «یا بنی عبدالله یا بنی عبدالله» و در روز احزاب « حم لَا یُنْصَرُونَ » و در روز بنی قریظه « یَا سَلَامُ أَسْلِمْهُمْ » و در روز مُرَیسِیع که روز بنی مصطلق است « أَلَا إِلَی اللَّهِ الْأَمْرُ » و در روز حدیبیۀ «الا لعنۀ الله علی الظالمین» و در روز خیبر یعنی روز قَموص « یَا عَلِیُّ ائْتِهِمْ مِنْ عَلُ » و در روز فتح «نحن عباد الله حقّاً حقّاً» و در روز تبوک «یا أحد یا صمد» و در روز بنی مُلَوَّح « أَمِتْ أَمِتْ » و در روز صفین «یا نصر الله» و شعار حسین علیه السلام «یا محمد» بود و شعار ما «یا محمد» است. - . فروع کافی 1 : 340 -
**[ترجمه]
الشعار ککتاب العلامة فی الحرب و قال الجزری فی حدیث الجهاد إذا ثبتم (6) فقولوا حم لا ینصرون قیل معناه اللهم لا ینصرون و یرید به الخبر لا الدعاء لأنه لو کان دعاء لقال لا ینصروا مجزوما فکأنه قال و الله
ص: 163
لا ینصرون و قیل إن السور التی أولها حم سور لها شأن فنبه أن ذکرها لشرف منزلتها مما یستظهر به علی استنزال النصر من الله و قوله لا ینصرون کلام مستأنف کأنه حین قال قولوا حم قیل ما ذا یکون إذا قلناها فقال لا ینصرون و قال و فیه کان شعارنا یا منصور أمت و هو أمر بالموت و المراد به التفاؤل بالنصر بعد الأمر بالإماتة مع حصول الغرض للشعار فإنهم جعلوا هذه الکلمة علامة بینهم یتعارفون بها لأجل ظلمة اللیل انتهی.
و قال الجوهری یقال أتیته من عل الدار بکسر اللام أی من عال و أتیته من عل بضم اللام.
أقول و فی بعض روایات العامة أمت أمت بدون یا منصور فقالوا المخاطب هو الله تعالی و الظاهر أن المخاطب کل واحد من المقاتلین لا سیما فی هذه الروایة.
**[ترجمه]«الشِعار» بر وزن «کتاب» نشانه و رمز در جنگ است. جزری گوید: در حدیث جهاد آمده است که: «اذا ثبتم فقولوا : حم یا ینصرون» گفته شده به این معنی است که: هرگاه وارد جنگ شدید بگویید پروردگارا آنان نصرت نشوند. و مقصود از آن خبر است نه دعا، زیرا اگر دعا میبود باید به صورت مجزوم «لا ینصروا» ذکر میشد. گویی گفته است: سوگند به خدا
ص: 163
نصرت و یاری نمیشوند. و گفته شده: سورههایی که در آغاز آن «حم» آمده سورههای با عظمتی هستند. پس خبر داده که ذکر آنها به جهت شرافت منزلت این سورهها بوده به گونهای که به واسطه آن از خداوند مدد میگیری که نصرت الهی را نازل کند. و «لا ینصرون» کلام استینافی است گویی زمانی که گفت: بگوئید: «حم» گفتند: اگر این عبارت را گفتیم چه اتفاقی میافتند؟ پس گفت: یاری نمیشوند. و گوید: در حدیث آمده است که: «یا منصور امت» و آن امرِ به مرگ است و مقصود از آن فال نیک زدن به نصرت الهی است پس از آنکه به میراندن امر شده و غرض از شعار حاصل شده است. آنان این عبارت را علامت و رمزی در میان خویش قرار دادند که به خاطر تاریکی شب بتواند همدیگر را بشناسند. پایان نقل قول.
جوهری گوید: گفته میشود: «اتیته من عل الدار» با کسره لام یعنی از بالای خانه. و «اتیته من علُ» با ضمه لام میآید.
میگویم: در برخی روایتهای عامۀ آمده است: «امت امت بدون یا منصور» و گفتهاند: مخاطب، خداوند متعال است و ظاهراً اینگونه است که مخاطب مخصوصا در این روایت ، هر یک از رزمندگان هستند.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَدِمَ أُنَاسٌ مِنْ مُزَیْنَةَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا شِعَارُکُمْ قَالُوا حَرَامٌ قَالَ بَلْ شِعَارُکُمْ حَلَالٌ (1).
**[ترجمه]کافی: سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: افرادی برای جنگ به «مُزَیْنَة» رفته بودند، وقتی به مدینه و حضور رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم برگشتند، آن حضرت فرمود: شعار شما چه بود؟ گفتند: حرام، سپس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: بلکه شعار شما «حلال» بوده است. - . فروع کافی 1 : 340 -
**[ترجمه]
وَ رُوِیَ أَیْضاً أَنَّ شِعَارَ الْمُسْلِمِینَ یَوْمَ بَدْرٍ یَا مَنْصُورُ أَمِتْ وَ شِعَارَ یَوْمِ أُحُدٍ لِلْمُهَاجِرِینَ یَا بَنِی عَبْدِ اللَّهِ یَا بَنِی عَبْدِ الرَّحْمَنِ (2) وَ لِلْأَوْسِ یَا بَنِی عَبْدِ اللَّهِ (3).
**[ترجمه]و نیز روایت شده که شعار مسلمانان در روز بدر «یَا مَنْصُورُ أَمِتْ» و شعارم مهاجران در روز احد «یا بنی عبدالله، یابنی عبدالرحمن»، و شعار قبیله اوس «یا بنی عبدالله» بود. - . قروع کافی 1 : 340 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام مِثْلَ الْخَبَرَیْنِ وَ فِی آخِرِ الْأَخِیرَةِ یَا بَنِی عُبَیْدِ اللَّهِ (4)
ص: 164
**[ترجمه]نوادر راوندی: موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام مانند این دو خبر را روایت کرده و پایان حدیث دوم آورده است که شعار دیگر آنها «یا بنی عبید الله» بود. - . نوادر راوندی : 33 -
ص: 164
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَرِیَّةٍ بَعَثَهَا لِیَکُنْ شِعَارُکُمْ حم لَا یُنْصَرُونَ فَإِنَّهُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی عَظِیمٌ (1).
**[ترجمه]با همین اسناد گوید: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به گروهی که آنان را به جنگ اعزام می کرد، فرمود: شعار شما «حم لَا یُنْصَرُونَ» باشد، چون آن یکی از اسمهای بزرگ خداوند متعال است. - . نوادر راوندی : 33 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: کَانَ شِعَارُ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ مُسَیْلَمَةَ یَا أَصْحَابَ الْبَقَرَةِ وَ کَانَ شِعَارُ الْمُسْلِمِینَ مَعَ خَالِدِ بْنِ الْوَلِیدِ أَمِتْ أَمِتْ (2).
**[ترجمه]با همین اسناد از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: شعار اصحاب رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در جنگ با «مسیلمه کذّاب»، «یَا أَصْحَابَ الْبَقَرَة» بود، اما شعار مسلمانان در «رحیبه» که «خالد بن ولید» فرماندهی می کرد « أَمِتْ أَمِتْ » بود. - . نوادر راوندی : 33 -
**[ترجمه]
مع، معانی الأخبار ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ فِی رَجُلٍ نَذَرَ أَنْ یَتَصَدَّقَ بِمَالٍ کَثِیرٍ فَقَالَ الْکَثِیرُ ثَمَانُونَ فَمَا زَادَ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ وَ کَانَتْ ثَمَانِینَ مَوْطِناً (3).
**[ترجمه]معانی الاخبار: ابو عمیر، از تعدادی از یاران ما، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره مردی که نذر کرد مال کثیر به عنوان صدقه دهد، از ایشان پرسید. فرمود: آن هشتاد و بیشتر است. زیرا که خدای عز و جل می فرماید: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ» و آن جا هشتاد موطن بود. - . معانی الاخبار : 218 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ قَالَ: کَانَ الْمُتَوَکِّلُ قَدِ اعْتَلَّ عِلَّةً شَدِیدَةً فَنَذَرَ إِنْ عَافَاهُ اللَّهُ أَنْ یَتَصَدَّقَ بِدَنَانِیرَ کَثِیرَةٍ أَوْ قَالَ دَرَاهِمَ کَثِیرَةٍ فَعُوفِیَ فَجَمَعَ الْعُلَمَاءَ فَسَأَلَهُمْ عَنْ ذَلِکَ فَاخْتَلَفُوا عَلَیْهِ قَالَ أَحَدُهُمْ عَشَرَةُ آلَافٍ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مِائَةُ أَلْفٍ فَلَمَّا اخْتَلَفُوا قَالَ لَهُ عُبَادَةُ ابْعَثْ إِلَی ابْنِ عَمِّکَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا علیه السلام فَاسْأَلْهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَسَأَلَهُ فَقَالَ الْکَثِیرُ ثَمَانُونَ فَقَالَ لَهُ رُدَّ إِلَیْهِ الرَّسُولَ فَقُلْ مِنْ أَیْنَ قُلْتَ ذَلِکَ قَالَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِرَسُولِهِ (4) لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ (5) وَ کَانَتِ الْمَوَاطِنُ ثَمَانِینَ مَوْطِناً (6).
کا، الکافی علی بن إبراهیم عن بعض أصحابه مثله (7).
ص: 165
**[ترجمه]تفسیر قمی: محمد بن عُمر گوید: متوکل سخت بیمار شده بود. نذر کرد اگر خدا او را شفا دهد، مبلغ زیادی از دینار را به عنوان صدقه خواهد داد - یا گفت: مبلغ کثیری درهم - پس شفا یافت و علما را جمع کرد و درباره مقدار آن (صدقه) از آنان پرسید. نظرهای مختلفی دادند. یکی از آنان گفت: ده هزار و برخی دیگر گفتند: صد هزار. هنگامی که اختلاف پیدا کردند، عباده به او گفت: به دنبال پسر عمویت علی بن محمد (امام هادی) علیه السلام بفرست و در این باره از او بپرس. پس به دنبال او فرستاد و از او سئوال کرد. آن حضرت علیه السلام فرمود: مبلغ کثیر ، هشتاد است. گفتند: پیک را به سوی او برگردان و بگو به چه استناد کرده ای؟ فرمود: به فرموده خدای عز و جل : «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ» پس این مواطن (مواضع) هشتاد موطِن بود. - . تفسیر قمی : 260 - 261 -
کافی: علی بن ابراهیم از برخی از اصحابش همین حدیث را روایت کرده است. - . فروع کافی 2 : 375 -
ص: 165
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ مَخْلَدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَاحِدِ النَّحْوِیِّ (1) عَنْ حَنْبَلِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَمْرِو بْنِ عَوْنٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حُکَیْمٍ عَنْ سُفْیَانَ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِیِّ عَنْ حَقِیبَةَ (2) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَتَبَ إِلَیْهِ کِتَاباً فَرَقَّعَ بِهِ دَلْوَهُ فَقَالَتْ لَهُ ابْنَتُهُ عَمَدْتَ إِلَی کِتَابِ سَیِّدِ الْعَرَبِ فَرَقَّعْتَ بِهِ دَلْوَکَ لَیُصِیبَنَّکَ بَلَاءٌ قَالَ فَأَغَارَتْ عَلَیْهِ خَیْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَهَرَبَ وَ أُخِذَ کُلُّ قَلِیلٍ وَ کَثِیرٍ هُوَ لَهُ ثُمَّ جَاءَ بَعْدُ (3) مُسْلِماً فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله انْظُرْ مَا وَجَدْتَ مِنْ مَتَاعِکَ قَبْلَ قِسْمَةِ السِّهَامِ فَخُذْهُ (4).
أقول: سیأتی ذکر بعض غزواته صلی الله علیه و آله النادرة فی باب أحوال أصحابه صلی الله علیه و آله.
**[ترجمه]امالی طوسی: حقیبۀ روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم نامهای برایش فرستاد و او دَلوَش را بدان وصله زد. دخترش به او گفت: نامه سرور عرب را گرفتهای و دلوت را بدان وصله میزنی؟ حتما بلا و مصیبتی بر تو نازل میشود. گوید: سپاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر او حمله کرد و او گریخت. و هر متاع اندک و بسیاری که داشت گرفته شد. سپس بعدا مسلمان شد و پیامبر به او فرمود: پیش از تقسیم غنایم به دنبال اموالت بگرد و هر چه یافتی بردار. - . امالی طوسی : 247 -
میگویم: در باب احوال اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره برخی غزوههای نادره آن حضرت مطالبی ذکر خواهد شد.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَیْشاً إِلَی خَثْعَمٍ فَلَمَّا غَشِیَهُمُ اسْتَعْصَمُوا بِالسُّجُودِ فَقُتِلَ بَعْضُهُمْ فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَعْطُوا الْوَرَثَةَ نِصْفَ الْعَقْلِ (5) بِصَلَاتِهِمْ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَلَا إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْ کُلِّ مُسْلِمٍ نَزَلَ مَعَ مُشْرِکٍ فِی دَارِ الْحَرْبِ (6).
**[ترجمه]سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم سپاهی به سوی «قبیله خَثعَم» فرستاد، وقتی آنان به محاصره سپاه اسلام در آمدند، سجده کردند تا بدین وسیله تسلیم بودن خود را اثبات و جان خود را حفظ نمایند، اما متأسفانه چند نفر از آنان به وسیله سپاه اسلام کشته شدند! این خبر به گوش رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم رسید، دستور داد: نصف خونبهای هر یک را به وارثان آنان بپردازند، چون آنان نماز خوانده بودند. سپس فرمود: من از هر مسلمانی که همراه مشرکی به «دار الحرب» وارد شود بیزارم. - . فروع کافی 1 : 339 -
**[ترجمه]
قال فی النهایة إنما أمر بالنصف لأنهم قد أعانوا علی أنفسهم بمقامهم بین ظهرانی الکفار (7) فکانوا کمن هلک بجنایة نفسه و جنایة غیره فتسقط حصة
ص: 166
جنایته من الدیة.
**[ترجمه]در «النهایۀ» گوید: در حقیقت پیامبر به نصف دیه برای آنها امر فرمود زیرا آنان با اقامت در میان کافران خود را یاری رساندند و همچون کسانی شدند که با جنایت خویشتن و جنایت دیگران به قتل برسد که در این حالت سهم
ص: 166
جنایتش از دیه کم میشود.
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیهم السلام مِثْلَهُ (1).
**[ترجمه]نوادر راوندی: با همان اسناد از موسی بن جعفر از پدارنش از امیر المؤمنین علیهم السلام همین حدیث را روایت کرده است. - . نوادر راوندی : 23 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا تَقْتُلُوا فِی الْحَرْبِ إِلَّا مَنْ جَرَتْ عَلَیْهِ الْمَوَاسِی (2).
**[ترجمه]با همین اسناد گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در جنگ جز افرادی را که به موی پایین شکم آنها تیغ کشیده می شود (بالغ شده اند) نکشید. - . نوادر راوندی : 23 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمِیرُ الْقَوْمِ أَقْطَفُهُمْ دَابَّةً (3).
**[ترجمه]با همین اسناد از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روایت شده که فرمود: امیر و فرمانده قوم باید کندترین و باوقارترین مرکب را در اختیار داشته باشد. - . نوادر راوندی : 23 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام لَمَّا بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ قَالَ یَا عَلِیُّ لَا تُقَاتِلْ أَحَداً حَتَّی تَدْعُوَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ یَهْدِ اللَّهُ عَلَی یَدِکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ لَکَ وَلَاؤُهُ (4).
**[ترجمه]با همین اسناد علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم مرا به سوی یمن اعزام داشت و فرمود: ای علیّ! با کسی جنگ نکن مگر این که نخست او را به آیین اسلام دعوت کنی، به خدا سوگند، اگر خداوند به دست تو یک نفر را هدایت کند، برای تو بهتر است از آن چه آفتاب بر آن می تابد، و تو بر چنین کسی حقّ ولایت و سرپرستی داری. - . نوادر راوندی : 20 -
**[ترجمه]
من جرت علیه المواسی أی من نبتت عانته لأن المواسی إنما تجری علی من أنبت أراد من بلغ الحلم من الکفار ذکره الجزری و قال القطاف تقارب الخطو فی سرعة و منه الحدیث أقطف القوم دابة أمیرهم أی أنهم یسیرون بسیر دابته فیتبعونه کما یتبع الأمیر.
**[ترجمه]«من جرت علیه المواسی» یعنی کسی که موی پایین شکمش روئیده است زیرا تیغها بر کسی که مویش روییده، کشیده میشود. مقصود آن حضرت کسانی از کفار است که به سن بلوغ رسیده باشند. جزری این مطلب را ذکر کرده و گوید: «القطاف» نزدیک شدن گامها در هنگام حرکت سریع است. و در حدیث آمده است: «اقطف القوم دابۀ امیرهم» یعنی آن قوم به دنبال حرکت ستور امیرشان حرکت میکنند و او را دنبال میکنند چنانکه فرمانده را دنبال میکنند.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: قَرَأْتُ فِی کِتَابٍ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَتَبَ کِتَاباً بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ مَنْ لَحِقَ بِهِمْ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ أَنَّ کُلَّ غَازِیَةٍ غَزَتْ بِمَا (5) یُعَقِّبُ بَعْضُهَا بَعْضاً بِالْمَعْرُوفِ وَ الْقِسْطِ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّهُ لَا یُجَارُ حُرْمَةٌ (6) إِلَّا بِإِذْنِ أَهْلِهَا وَ إِنَّ الْجَارَ کَالنَّفْسِ غَیْرَ مُضَارٍّ وَ لَا إِثْمٍ وَ حُرْمَةُ
ص: 167
الْجَارِ عَلَی الْجَارِ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ لَا یُسَالِمُ مُؤْمِنٌ دُونَ مُؤْمِنٍ فِی قِتَالٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِلَّا عَلَی عَدْلٍ سَوَاءً (1).
**[ترجمه]کافی: امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت کرده که فرمود: در نامه علی علیه السلام خواندم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای مهاجران و انصار و آن دسته از مردم یثرب که به آنان ملحق شدند، نامهای بر این منوال نوشت که: همه گروههای مسلمان به ترتیب و تناوب به جنگ و جهاد میروند و جنگ به یک گروه، دو مرتبه پشت سر هم تحمیل نخواهد شد و باید بر اساس معروف و عدالت میان مسلمانان باشد، به هیچ فردی بدون اجازه سرپرست خانوادهاش پناهندگی داده نمیشود و کسی که به یکی از همپیمانان پناه میآورد اگر زیان نرساند و پیمان شکنی نکند حقوقش مانند شخص پناهدهنده است. و حرمت
ص: 167
همسایه بر همسایه همچون حرمت پدر و مادرش است، و هیچ مؤمنی در هنگام جنگ در راه خدا نمیتواند جداگانه از دیگر مؤمنان با دشمنی آشتی کند مگر بر اساس عدالت و برابری میان مؤمنان. - . فروع کافی 1 : 336 -
**[ترجمه]
أقول فی روایات العامة هکذا کل غازیة غزت یعقب بعضها بعضا قال الجزری الغازیة تأنیث الغازی و هی هنا صفة جماعة غازیة و المراد بقوله یعقب بعضها بعضا أن یکون الغزو بینهم نوبا فإذا خرجت طائفة ثم عادت لم تکلف أن تعود ثانیة حتی تعقبها أخری غیرها انتهی و علی روایة الکلینی لعل قوله بما زید من
ص: 168
النساخ (1) و فی التهذیب (2) غزت معنا فقوله یعقب خبر و علی ما فی نسخ الکافی لعل قوله بالمعروف بدل أو بیان لقوله بما یعقب و قوله فإنه لا یجار خبر أی کل طائفة غازیة بما یلزم أن یعقب و یتبع بعضها بعضا فیه و هو المعروف و القسط بین المسلمین فإنه لا یجار أی فلیعلم هذا الحکم و فی بعض النسخ لا یجوز حرب و الأول هو الموافق لنسخ التهذیب أی لا ینبغی أن یجار حرمة کافر إلا بإذن أهل غازیة أی سائر الجیش و إن الجار کالنفس أی من أمنته ینبغی محافظته و رعایته کما تحفظ نفسک غیر مضار إما حال عن المجیر علی صیغة الفاعل أی یجب أن یکون المجیر غیر مضار و لا آثم فی حق المجار أو من المجار فیحتمل بناء المفعول أیضا بل الأول یحتمل ذلک قوله صلی الله علیه و آله لا یسالم مؤمن دون مؤمن أی لا یصالح واحد دون أصحابه و إنما یقع الصلح بینهم و بین عدوهم باجتماع ملئهم علی ذلک.
أقول قال الطبرسی رحمه الله فی مجمع البیان قال المفسرون جمیع ما غزا رسول الله صلی الله علیه و آله بنفسه ست و عشرون غزاة فأول غزاة غزاها الأبواء ثم غزاة بواط ثم غزاة العشیرة ثم غزاة بدر الأولی ثم بدر الکبری ثم غزاة بنی سلیم ثم غزاة السویق ثم غزاة ذی أمر ثم غزاة أحد ثم غزاة نجران ثم غزاة الأسد ثم
ص: 169
غزاة بنی النضیر ثم غزاة ذات الرقاع ثم غزاة بدر الأخیرة ثم غزاة دومة الجندل ثم غزاة الخندق ثم غزاة بنی قریظة ثم غزاة بنی لحیان ثم غزاة بنی قرد ثم غزاة بنی المصطلق ثم غزاة الحدیبیة ثم غزاة خیبر ثم غزاة الفتح فتح مکة ثم غزاة حنین ثم غزاة الطائف ثم غزاة تبوک قاتل صلی الله علیه و آله منها فی تسع غزوات غزاة بدر الکبری و هو الجمعة السابع عشر من شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة و أحد و هو فی شوال سنة ثلاث و الخندق و بنی قریظة فی شوال سنة أربع و بنی المصطلق و بنی لحیان فی شعبان سنة خمس و خیبر سنة ست و الفتح فی رمضان سنة ثمان و حنین و الطائف فی شوال سنة ثمان فأول غزاة غزاها بنفسه و قاتل فیها بدر و آخرها تبوک و أما عدد سرایاه فست و ثلاثون سریة علی ما عد فی مواضعه (1).
**[ترجمه]میگویم: در روایتهای عامّۀ این چنین آمده است: «کلّ غازیۀ غزت بعضها بعضاً» جزری گوید «الغازیۀ» مؤنث «الغازی» است که در این جا صفت گروه مجاهد میباشد و مقصود از سخنش «یعقب بعضها بعضا» یعنی جهاد در میانشان نوبتی باشد. و چون گروهی برای جهاد بیرون رفتند و بازگشتند بر آنان واجب نیست که دوباره به جهاد بروند تا گروه دیگری غیر از آنان بروند. پایان نقل قول. بر اساس روایت کلینی شاید «بما» توسط ناسخان اضافه شده است
ص: 168
، و در تهذیب «غزت معنا» آمده. پس «یعقب» خبر است. و بر طبق نسخه کافی شاید «بالمعروف» بدل یا بیان برای «بما یعقب» باشد، و «فانّه لا یجار» خبر باشد. یعنی: هر گروه مجاهد به آن چه باید درباره آن از یکدیگر متابعت کنند، جهاد میکند و آن مسأله، کار نیک و عدالت میان مسلمانان است. «فإنّه لا یجار» یعنی باید این حکم را بداند. و در برخی نسخهها «لا یجوز حرب» ذکر شده است و وجه اول با نسخه تهذیب همخوانی دارد، یعنی: شایسته نیست حرمت کافری، نگاهداشته شود مگر با اجازه مجاهدان. یعنی دیگر سپاهیان. «انّ الجار کالنفس» یعنی هر کس را امان دادند باید از او محافظت و رعایت کنی همانگونه که از خودت محافظت میکنی. «غیر مضارّ» یا حال برای پناهنده بر وزن اسم فاعل است یعنی میبایست کسی که پناه میدهد در حق کسی که پناهش داده، زیان و گناه انجام ندهد، یا حال برای مجار است که در این صورت بر وزن اسم مفعول نیز میباشد. البته وجه اول نیز، محتمل بر این معنا است. سخن پیامبر «لا یسالم مؤمن دون مؤمن» یعنی کسی از مؤمنان بدون حضور دیگر مؤمنان صلح نمیکند و در حقیقت صلح میان آنها و دشمنشان در صورتی ممکن است که همگی آنها گرد آمده و حضور داشته باشند.
میگویم: طبرسی رحمه الله در مجمع البیان گوید: مفسران گفته اند: جمیع جنگهایی که نبی اکرم خود در آن شرکت داشته اند بیست و شش غزوه است و به ترتیب چنین است: 1- غزوه ایواء 2- غزوه بواط 3- غزوه العشیره 4- غزوه بدر اولی 5- غزوه بدر کبری 6- غزوه بنی سلیم 7- غزوه سویق 8- غزوه ذی امر 9- غزوه احد 10- غزوه نجران 11- غزوه اسد
ص: 169
12- غزوه بنی النضیر13- غزوه ذات الرقاع 14- غزوه بدر اخیر 15- غزوه دومة الجندل 16- غزوه خندق 17- غزوه بنی قریظه 18- غزوه بنی لحیان 19- غزوه بنی قرد 20- غزوه بنی المصطلق 21- غزوه حدیبیة 22- غزوه خیبر 23- غزوه فتح مکه 24- غزوه حنین 25- غزوه طائف روایت26. غزوه تبوک. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نه غزوه از آنها جنگید: 1- در غزوه بدر کبری در روز جمعه 17 ماه رمضان سال دوم هجرت 2- در احد در شوال سال سوم هجرت 3 و 4- در خندق و بنی قریظه در سال چهارم هجرت 5 و 6- در بنی لحیان و بنی المصطلق در شعبان پنجم هجرت 7- در خیبر در سال ششم 8- در غزوه فتح در رمضان سال هفتم 9- حنین و طائف در شوال سال هشتم و اولین غزوه ای که به نفس شریف در آن شرکت داشت و جنگید بدر بود و آخرین آنها تبوک بود. و اما عدد سرایای آن حضرت 36 سریه بود. - . مجمع البیان 2 : 499 - 500 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَغَارَ الْمُشْرِکُونَ عَلَی سَرْحِ الْمَدِینَةِ فَنَادَی فِیهَا مُنَادٍ یَا سُوءَ صَاحِبَاهْ
ص: 170
فَسَمِعَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْجَبَلِ (1) فَرَکِبَ فَرَسَهُ فِی طَلَبِ الْعَدُوِّ وَ کَانَ أَوَّلَ أَصْحَابِهِ لَحِقَهُ أَبُو قَتَادَةَ عَلَی فَرَسٍ لَهُ وَ کَانَ تَحْتَ رَسُولِ اللَّهِ سَرْجٌ دَفَّتَاهُ لِیفٌ لَیْسَ فِیهِ أَشَرٌ وَ لَا بَطَرٌ فَطَلَبَ الْعَدُوَّ فَلَمْ یَلْقَوْا أَحَداً وَ تَتَابَعَتِ الْخَیْلُ فَقَالَ أَبُو قَتَادَةَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْعَدُوَّ قَدِ انْصَرَفَ فَإِنْ رَأَیْتَ أَنْ نَسْتَبِقَ فَقَالَ نَعَمْ فَاسْتَبَقُوا فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَابِقاً عَلَیْهِمْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَنَا ابْنُ الْعَوَاتِکِ مِنْ قُرَیْشٍ إِنَّهُ لَهُوَ الْجَوَادُ الْبَحْرُ یَعْنِی فَرَسَهُ (2).
**[ترجمه]کافی: طلحه بن زید از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: گوسفندان مسلمین در تپه های اطراف مدینه به چرا بودند که مشرکین عرب غارت آوردند. شبان فریاد برکشید: غارتگران. غارتگران. رسول خدا با جمعی به بازدید اسبها رفته بودند
ص: 170
که فریاد او را شنید و بر اسبی پرید و در پی غارتگران تاخت. ابو قتاده اولین کسی بود که خود را به رسول خدا رسانید. زین رسول خدا از لیف خرما بود و هیچگونه تشریفاتی نداشت. رسول خدا با ابو قتاده لختی در پی دشمن تاختند و کسی را ندیدند. سایر سواران نیز برای کمک ملحق شدند. ابو قتاده به رسول خدا گفت: دشمن بازگشته است. اگر رأی شما باشد تا مدینه مسابقه بدهیم. رسول خدا گفت: باشد و از همان محل تا شهر مدینه تاختند و رسول خدا بر همه پیشی گرفت و به یارانش گفت: من زاده نخبگان قریشم و این اسب تیزتک چون موج خروشان است. - . فروع کافی 1 : 341 -
**[ترجمه]
السرح المال الماشیة و الدف بالفتح الجنب من کل شی ء أو صفحته کالدفة و قال الجزری فیه أنه صلی الله علیه و آله قال أنا ابن العواتک من سلیم العواتک جمع عاتکة و أصل عاتکة المتضمخة بالطیب و العواتک ثلاث نسوة کن من أمهات النبی صلی الله علیه و آله إحداهن عاتکة بنت هلال بن فالج بن ذکوان و هی أم عبد مناف بن قصی و الثانیة عاتکة بنت مرة بن هلال بن فالج و هی أم هاشم بن عبد مناف و الثالثة عاتکة بنت الأوقص بن مرة بن هلال و هی أم وهب أبی آمنة
ص: 171
أم النبی صلی الله علیه و آله فالأولی من العواتک عمة الثانیة و الثانیة عمة الثالثة و بنو سلیم تفخر بهذه الولادة و
قَالَ الْجَوْهَرِیُّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ حُنَیْنِ أَنَا ابْنُ الْعَوَاتِکَ مِنْ سُلَیْمٍ.
یعنی جداته و هن تسع عواتک ثلاث منهن من بنی سلیم و قال و یسمی الفرس الواسع الجری بحرا.
**[ترجمه]«السرح» ستور و چهارپا است. «الدفّ» با فتحه فاء طرف یا صفحه هر چیز است مانند فرمان کشتی. جزری گوید: در حدیث آمده است که پیامبر فرمود: «انا ابن العواتک من سلیم» عواتک جمع عاتکۀ و اصل عاتکۀ یعنی چیزی که به آن عطر زده باشند. و عواتک سه زن از مادران پیامبر بودند، یکی عاتکۀ دختر هلال بن فالج بن ذکوان، که مادر عبد مناف بن قصیّ بود، دوم عاتکۀ دختر مرّۀ بن هلال بن فالج که مادر هاشم بن عبد مناف بود، و سوم عاتکۀ دختر اوقص بن مرۀ بن هلال که مادر وهب پدر آمنۀ
ص: 171
که آمنه مادر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود. عاتکه اول عمّه شخص دوم و عاتکه دوم عمه شخص سوم است. و بنو سلیم به این ولادت افتخار میکردند. جوهری گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز حنین فرمود: «انا ابن العواتک من سلیم» یعنی جدّههای آن حضرت و آنان نُه عاتکۀ بودند که سه نفر از آنان از بنی سلیم بودند. و اسبی که گامهایش بلند است، را «بحر» مینامند.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفَضْلِ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ قَالَ نَزَلَتْ فِی بَنِی مُدْلِجٍ لِأَنَّهُمْ جَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا إِنَّا حَصِرَتْ صُدُورُنَا أَنْ نَشْهَدَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَسْنَا مَعَکَ وَ لَا مَعَ قَوْمِنَا عَلَیْکَ قَالَ قُلْتُ کَیْفَ صَنَعَ بِهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ وَادَعَهُمْ إِلَی أَنْ یَفْرُغَ مِنَ الْعَرَبِ ثُمَّ یَدْعُوَهُمْ فَإِنْ أَجَابُوا وَ إِلَّا قَاتَلَهُمْ (1).
**[ترجمه]کافی: فضل ابی عباس روایت کرد که امام صادق علیه السلام درباره آیه «أَوْ جَآؤُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ»{ یا نزد شما بیایند در حالی که سینه آنان از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود، به تنگ آمده باش } فرمود: این آیه برای بنی مُدلِج نازل شده اس-ت؛ چرا که آنان نزد رسول الله صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: نمی توانیم شهادت دهیم تو رسول خدا هستی؛ نه پشتیبان تو هستیم و نه به همراه قوم مان ضد تو هستیم. گفتم: رسول الله صلی الله علیه و آله با آنان چه کرد؟ گفت: با ایشان پیمان صلح بست تا کارش با عرب ها تمام شود و سپس آنان را به دین اسلام دعوت کند که یا موافقت کنند یا در آن زمان با آنان بجنگد. - . روضه کافی : 327 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب لَمَّا کَانَ بَعْدَ سَبْعَةِ أَشْهُرٍ مِنَ الْهِجْرَةِ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بِقَوْلِهِ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ الْآیَةَ وَ قَلَّدَ فِی عُنُقِهِ سَیْفاً وَ فِی رِوَایَةٍ لَمْ یَکُنْ لَهُ غِمْدٌ فَقَالَ لَهُ حَارِبْ بِهَذَا قَوْمَکَ حَتَّی یَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ.
أَهْلُ السِّیَرِ (2) أَنَّ جَمِیعَ مَا غَزَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِنَفْسِهِ سِتٌّ وَ عِشْرُونَ غَزْوَةً
ص: 172
عَلَی هَذَا النَّسَقِ الْأَبْوَاءُ بُوَاطُ (1) الْعُشَیْرَةُ بَدْرٌ الْأُولَی (2) بَدْرٌ الْکُبْرَی السَّوِیقُ (3) ذی (ذُو) أَمْرٍ- (4) أُحُدٌ نَجْرَانُ بَنُو سُلَیْمٍ الْأَسَدُ بَنُو النَّضِیرِ ذَاتُ الرِّقَاعِ بَدْرٌ الْآخِرَةُ دُومَةُ الْجَنْدَلِ الْخَنْدَقُ بَنُو قُرَیْظَةَ بَنُو لِحْیَانَ بَنُو قَرَدٍ بَنُو الْمُصْطَلِقِ الْحُدَیْبِیَةُ خَیْبَرُ الْفَتْحُ حُنَیْنٌ الطَّائِفُ تَبُوکُ وَ یُلْحَقُ بِهَا بَنُو قَیْنُقَاعَ قَاتَلَ فِی تِسْعٍ وَ هِیَ بَدْرٌ الْکُبْرَی وَ أُحُدٌ وَ الْخَنْدَقُ وَ بنی (بَنُو) قُرَیْظَةَ وَ بنی (بَنُو) الْمُصْطَلِقِ وَ بنی (بَنُو) لِحْیَانَ وَ خَیْبَرُ وَ الْفَتْحُ وَ حُنَیْنٌ وَ الطَّائِفُ
ص: 173
وَ أَمَّا سَرَایَاهُ فَسِتٌّ وَ ثَلَاثُونَ أَوَّلُهَا سَرِیَّةُ حَمْزَةَ لَقِیَ أَبَا جَهْلٍ بِسِیفِ الْبَحْرِ فِی ثَلَاثِینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ فِی ذِی الْقَعْدَةِ بَعَثَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ فِی طَلَبِ عِیرٍ (1) ثُمَّ عُبَیْدَةَ بْنَ الْحَارِثِ بَعْدَ سَبْعَةِ أَشْهُرٍ فِی سِتِّینَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ نَحْوَ الْجُحْفَةِ إِلَی أَبِی سُفْیَانَ فَتَرَامَوْا بِالْأَحْیَاءِ (2).
ابْنُ إِسْحَاقَ وَ غَزَا فِی رَبِیعٍ الْآخِرِ إِلَی قُرَیْشٍ وَ بَنِی ضَمْرَةَ وَ کُرْزِ بْنِ جَابِرٍ الْفِهْرِیِّ حَتَّی بَلَغَ بُوَاطَ السَّنَةَ الثَّانِیَةَ فِی صَفَرٍ غَزَا وَدَّانَ حَتَّی بَلَغَ الْأَبْوَاءَ وَ فِی رَبِیعٍ الْآخِرِ غَزْوَةَ الْعُشَیْرَةِ مِنْ بَطْنِ یَنْبُعَ وَ وَادَعَ فِیهَا بَنِی مُدْلِجٍ وَ ضَمْرَةَ وَ أَغَارَ کُرْزُ بْنُ جَابِرٍ الْفِهْرِیُّ عَلَی سَرْحِ الْمَدِینَةِ فَاسْتَخْلَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ خَرَجَ حَتَّی بَلَغَ وَادِی سَفَوَانَ (3) بَدْرٍ الْأُولَی وَ حَامِلُ لِوَائِهِ عَلِیٌّ ثُمَّ بَعَثَ فِی آخِرِ رَجَبٍ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ فِی أَصْحَابِهِ لِیَرْصُدَ قُرَیْشاً فَقَتَلَ وَاقِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیُّ عَمْرَو بْنَ الْجَمُوحِ الْحَضْرَمِیَ
ص: 174
وَ هَرَبَ الْحَکَمُ بْنُ کَیْسَانَ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَبْدِ الدَّارِ وَ أَخُوهُ (1) وَ اسْتَأْمَنَ الْبَاقُونَ وَ اسْتَاقُوا الْعِیرَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَمَرْتُکُمْ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ ذَلِکَ تَحْتَ النَّخْلَةِ فَسُمِّیَ غَزْوَةَ النَّخْلَةِ فَنَزَلَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ الْآیَةَ فَأَخَذَ الْعِیرَ وَ فَدَی الْأَسِیرَیْنِ ثُمَّ غَزَا بَدْرَ الْکُبْرَی (2).
**[ترجمه]مناقب: پس از گذشت هفت ماه از هجرت، جبرئیل در حالی که شمشیری بر گردنش آویخته بود این آیه را نازل کرد: « أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ » و در روایتی آمده است: شمشیری که غلاف نداشت بر گردن آویخته بود. و به پیامبر گفت: با این شمشیر، با قومت بجنگ تا زمانی که بگویند: لا اله الا الله.
سیره نویسان گفتهاند: جمیع جنگهایی که نبی اکرم خود در آن شرکت داشته اند بیست و شش غزوه است
ص: 172
و به ترتیب چنین است: ابواء - بواط العُشَیرۀ - بدر الاولی - بدر الکبری - السویق - ذی امر - احد - نجران - بنو سلیم - اسد - بنو نضیر - ذات الرقاع - بدر الاخرۀ - دومۀ الجندل - خندق - بنو قریظۀ - بنو لِحیان - بنو قَرَد - بنو مُصطلِق - حدیبیّۀ - خیبر - فتح - حنین - طائف - تبوک - که بنو قینقاع به آن ها ملحق میشود - پیامبر در نه غزوه از غزوهها جنگید که شامل: بدر الکبری - احد - خندق - بنی قریظۀ - بنی مصطلق - بنی لحیان - خیبر - فتح - حُنَین - طائف.
ص: 173
اما سرایای آن حضرت سی و شش سریّۀ بود: اولین سریّۀ، سریّۀ حمزه بود که در منطقه سیف البحر همراه با سی نفر از مهاجرین با ابو جهل رویاروی شد، و در ذی القعده سعد بن ابی وقّاص را به دنبال کاروانی فرستاد، سپس عبیدۀ بن حارث را پس از هفت ماه همراه با سی نفر از مهاجرین به سوی جحفۀ برای یافتن ابو سفیان روانه کرد که در منطقه «احیاء» به تیراندازی پرداختند.
ابن اسحاق گوید: در ربیع الآخر با قریش و بنی ضمرۀ و کُرزِ بن جابر فِهریّ جنگید تا به بُواط رسید.
در سال دوم در ماه صفر با ودّان جنگید تا به ابواء رسید و در ربیع الاخر غزوه عُشیرَۀ از بطن ینبُع رخ داد، و در این ماه با بنی مُدلِج و ضَمرَه صلح و سازش نمود. و کرز بن جابر فِهری به اطراف مدینه حمله برد، و آن حضرت زید بن حارثه را بر مدینه گماشت و بیرون رفت تا به وادی سفوان بدر اولی رسید و پرچمدار او علی علیه السلام بود. سپس در پایان ماه رجب، عبدالله بن جَحش را همراه با یارانش رهسپار کرد تا در کمین قریش باشند. واقد بن عبدالله بن تمیمی، عَمرو بن جَموح حضرمی را کشت
ص: 174
و حکم بن کیسان و عثمان بن عبد الدار و برادرش گریختند و بقیه امان و زینهار خواستند. و کاروان را به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بردند. فرمود: سوگند به خدا من شما را به جنگ در ماه حرام امر نکردم. این ماجرا در زیر درخت نخلی اتفاق افتاد و از این جهت آن را عزوه نخلۀ نامیدند. پس این آیه نازل شد: «یسألونک عن الشهر الحرام قتال فیه». پس پیامبرکاروان را گرفت و فدیه اسراء را پرداخت کرد و سپس غزوه بزرگ بدر انجام شد. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 161 - 162 -
**[ترجمه]
أَقُولُ فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِسَنَدِهِ الْمَذْکُورِ فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی ذِکْرِ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ وَ مِنْهُ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَمَرَهُ فِی بَدْءِ أَمْرِهِ أَنْ یَدْعُوَ بِالدَّعْوَةِ فَقَطْ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا فَبَعَثَهُ اللَّهُ بِالدَّعْوَةِ فَقَطْ وَ أَمَرَهُ أَنْ لَا یُؤْذِیَهُمْ فَلَمَّا أَرَادُوهُ بِمَا هَمُّوا بِهِ مِنْ تَبْیِیتٍ (3) أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْهِجْرَةِ وَ فَرَضَ عَلَیْهِ الْقِتَالَ فَقَالَ سُبْحَانَهُ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ فَلَمَّا أَمَرَ النَّاسَ بِالْحَرْبِ جَزِعُوا وَ خَافُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ إِلَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ فَنَسَخَتْ آیَةُ الْقِتَالِ آیَةَ الْکَفِّ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ بَدْرٍ وَ عَرَفَ اللَّهُ تَعَالَی حَرَجَ الْمُسْلِمِینَ أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَلَمَّا قَوِیَ الْإِسْلَامُ وَ کَثُرَ الْمُسْلِمُونَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ فَنَسَخَتْ
ص: 175
هَذِهِ الْآیَةُ الْآیَةَ الَّتِی أُذِنَ لَهُمْ فِیهَا أَنْ یَجْنَحُوا ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فِی آخِرِ السُّورَةِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ وَ مِنْ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَرَضَ الْقِتَالَ عَلَی الْأُمَّةِ فَجَعَلَ عَلَی الرَّجُلِ الْوَاحِدِ أَنْ یُقَاتِلَ عَشَرَةً مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ ثُمَّ نَسَخَهَا سُبْحَانَهُ فَقَالَ الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَنَسَخَ بِهَذِهِ الْآیَةِ مَا قَبْلَهَا فَصَارَ مَنْ فَرَّ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الْحَرْبِ إِنْ کَانَتْ عِدَّةُ الْمُشْرِکِینَ أَکْثَرَ مِنْ رَجُلَیْنِ لِرَجُلٍ لَمْ یَکُنْ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ وَ إِنْ کَانَتِ الْعِدَّةُ رَجُلَیْنِ لِرَجُلٍ کَانَ فَارّاً مِنَ الزَّحْفِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ علیه السلام وَ نُسِخَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً یَعْنِی الْیَهُودَ حِینَ هَادَنَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا رَجَعَ مِنْ غَزَاةِ تَبُوکَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ هُمْ صاغِرُونَ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةُ تِلْکَ الْهُدْنَةَ (1).
**[ترجمه]میگویم: در تفسیر نعمانی با سند مذکور در کتاب قرآن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: امیر المؤمنین درباره ناسخ و منسوخ فرمود: از جمله ناسخ و منسوخ این است که خداوند تبارک و تعالی هنگامی که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به پیامبری برگزید در آغاز نبوّتش به آن حضرت امر فرموده که فقط به دعوت بپردازد و این آیات را بر او نازل فرمود: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا» پس خداوند آن حضرت را فقط برای دعوت برگزید و به او دستور داد که مردم را آزار ندهد. زمانی که در صدد بر آمدند شبانه بر او بتازند، خداوند متعال به او دستور داد که هجرت کند و جهاد را بر او واجب نمود و فرمود: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» پیامبر زمانی که مردم را به جهاد امر کرد بیتابی کرده و ترس به دل راه دادند، پس خداوند این آیات را نازل فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ» تا این فرموده «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ» پس آیه جهاد، آیه خودداری از جنگ، را نسخ کرد و چون خداوند در روز بدر سختی و تنگنای وارده بر مسلمانان را دانست، این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود: «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ» چون اسلام قدرت گرفت و بر شمار مسلمانان افزوده شد خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ»
ص: 175
این آیه، آیهای را که به آنان اجازه صلح با مشرکان را داده بود نسخ کرد. و سپس خداوند در آخر سوره نازل کرد که: «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ» تا آخر آیه، و از جمله آیات منسوخ این است که خداوند متعال، جهاد را بر امت فرض کرد و یک مرد میبایست با ده نفر از مشرکان بجنگد، و فرمود: « إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» تا آخر آیه، سپس این آیه را نسخ کرد و فرمود: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ» تا پایان آیه. پس خداوند با این آیه، آیات پیشین را نسخ کرد و اینگونه شد که هر کس از مؤمنان در جنگ فرار کند اگر شمار مشرکان بیشتر از دو مرد در مقابل یک مرد باشد، در واقع از جنگ نگریخته است و اگر شمار مشرکان دو مرد در مقابل یک مرد از مؤمنان باشد، و او از میدان کارزار کنار بکشد، از جنگ فرار کرده است، و حدیث را ادامه داده تا این جا که فرمود: و این فرموده خداوند: «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» منسوخ شد، که مقصود از آنان، یهودیان بودند زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و سلم با آنان صلح کرد. و هنگامی که از غزوه تبوک بازگشت خداوند متعال آیه « قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ» تا این فرموده: «وَ هُمْ صاغِرُونَ» را نازل کرد و این آیه حکم صلح و مصالحه با یهودیان را نسخ کرد. - . محکم و متشابه 9 : 11 - 15 . شماره آیات و ترجمه آنها در ابتدای باب ذکر شد. -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ ثُمَامَةَ بْنَ أُثَالٍ (2) أَسَرَتْهُ خَیْلُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُمَّ أَمْکِنِّی مِنْ ثُمَامَةَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی مُخَیِّرُکَ وَاحِدَةً مِنْ ثَلَاثٍ أَقْتُلُکَ قَالَ إِذاً تَقْتُلَ عَظِیماً أَوْ أُفَادِیکَ قَالَ إِذاً تَجِدُنِی غَالِیاً أَوْ أَمُنُّ عَلَیْکَ قَالَ إِذاً تَجِدُنِی شَاکِراً قَالَ فَإِنِّی قَدْ مَنَنْتُ عَلَیْکَ قَالَ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ قَدْ وَ اللَّهِ عَلِمْتُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ حَیْثُ رَأَیْتُکَ وَ مَا کُنْتُ لِأَشْهَدَ بِهَا وَ أَنَا فِی الْوَثَاقِ (3).
ص: 176
**[ترجمه]کافی: زرارۀ از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: ثمامة بن أُثَال را سواران پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به اسیری گرفتند و پیش از آن، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم دعا کرده بود که خدایا مرا بر ثمامه چیره گردان. پس پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم به او فرمود: من تو را به گزینش یکی از این سه مخیّر می سازم: این که تو را بکشم. ثمامه گفت: در این صورت مرد بزرگی را کشته ای. دیگر آنکه از تو فدیه بستانم. ثمامه گفت: در این صورت مرا ارزشمند و گران بها خواهی یافت. سوم آنکه بر تو منّت نهم و آزادت سازم. ثمامه گفت: در این صورت مرا قدردان خود خواهی یافت. پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: پس من بر تو منّت می نهم و آزادت می سازم. ثمامه گفت: من گواهی می دهم که خدایی جز اللَّه نیست و محمد فرستاده اوست، به خدا سوگند آن هنگام که تو را دیدم دانستم که تو پیامبر خدایی ولی آن هنگام که در بند بودم نمی توانستم به آن گواهی دهم. - . روضه کافی : 299 - 300 -
ص: 176
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ أَظُنُّهُ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ سَرِیَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ سِیرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَیْخاً فَانِیاً وَ لَا صَبِیّاً وَ لَا امْرَأَةً وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَیْهَا وَ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنْ أَدْنَی الْمُسْلِمِینَ أَوْ أَفْضَلِهِمْ نَظَرَ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَهُوَ جَارٌ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ فَإِنْ تَبِعَکُمْ فَأَخُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ إِنْ أَبَی فَأَبْلِغُوهُ مَأْمَنَهُ وَ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ عَلَیْهِ (1).
**[ترجمه]کافی: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک گردان جنگی را به مأموریت دشمن می فرستاد، آنان را فرا میخواند و در مقابل خود قرار میداد. سپس می فرمود: به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید و در راه خدا و بر روش رسول خدا پیکار کنید، مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنائم جنگی خیانت نکنید، گوش و بینی کسی را نبرید، درختان دشمن را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار شوید. پیران و کودکان و زنان را مکشید. هر مسلمانی، چه بی نام و نشان باشد و یا با نام و نشان باشد، اگر به یک تن از افراد دشمن نظر حمایت بدوزد، چه آن دشمن درین لشکر باشد و یا پیشاپیش صفوف، خون آن دشمن در حمایت این مرد مسلمان محترم خواهد بود، تا آن هنگام که سخن خدا را بشنود. اگر بعد از شنیدن کلام خدا، از دین شما پیروی کرد، برادر دینی شما خواهد بود. و اگر امتناع کرد، از خدا یاری بجوئید و او را به محل امن او بازگردانید. - . فروع کافی 1 : 334 -
**[ترجمه]
الغلول الخیانة فی المغنم و السرقة من الغنیمة قبل القسمة و الغل بالکسر الغش و الحقد و یقال مثل بالقتیل إذا جدع أنفه و أذنه و مذاکیره أو شیئا من أطرافه و أما مثل بالتشدید فهو للمبالغة إلا أن تضطروا إلیها یمکن أن یکون استثناء من الجمیع أو من الأخیر فقط بإرجاع الضمیر إلی الشجرة و النظر هنا کنایة عن الأمان و ستأتی الأحکام مفصلة فی کتاب الجهاد إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]«الغلول» خیانت در غنیمت، و دزدی از غنیمت است پیش از آنکه تقسیم شود. و «الغلّ» با کسره غین به معنای فریب و کینه است. و گفته میشود: «مثل بالقتیل» هرگاه بینی و گوش و مذاکیر یا عضوی از اطراف بدن شخص مقتول را بِبُرد. و «مثّل» با تشدید به جهت مبالغه بوده است. «الا ان تضطرّوا الیها» ممکن است استثناء برای کل عبارت پیشین باشد یا این که استثناء فقط با ارجاع ضمیر به درخت باشد. و «النظر» در این حدیث کنایه از امان دادن است. و ان شاء الله در کتاب جهاد احکام مربوط به جهاد را به صورت مفصّل بیان خواهیم نمود.
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ وَ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا بَعَثَ سَرِیَّةً دَعَا بِأَمِیرِهَا فَأَجْلَسَهُ إِلَی جَنْبِهِ وَ أَجْلَسَ أَصْحَابَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ قَالَ سِیرُوا بِسْمِ اللَّهِ.
وَ ذَکَرَ مِثْلَ الْحَدِیثِ الْأَوَّلِ
ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ وَ أَیُّمَا رَجُلٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ نَظَرَ إِلَی رَجُلٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فِی أَقْصَی الْعَسْکَرِ فَأَدْنَاهُ فَهُوَ جَارٌ (2)
**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یک گردان جنگی را به مأموریت دشمن می فرستاد، فرمانده آنان را در کنار خود می نشانید و گردان را در مقابل فرمانده قرار میداد. سپس می فرمود: به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید. و حدیث را بر منوال روایت قبل ذکر کرده است. سپس گوید:
جمیل از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده با این تفاوت که در روایت او به این صورت ذکر شده که: هر کدام از مسلمانان که به یکی از مشرکان که درینِ لشکر باشد، نظر حمایت بدوزد و او را امان دهد، خونش محترم است. - . فروع کافی 1 : 335 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام نَهَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُلْقَی السَّمُّ فِی
ص: 177
بِلَادِ الْمُشْرِکِینَ (1).
**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و سلم از این که سم
ص: 177
در شهرهای مشرکان بریزند، نهی میفرمود. - . فروع کافی 1 : 334 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ صُهَیْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَا بَیَّتَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَدُوّاً قَطُّ (3).
**[ترجمه]کافی: عباد بن صهیب گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که میفرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگز شبهنگام بر دشمنی حمله نبرد. - . فروع کافی 1 : 334 - 335 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِ أَهْلِ الْحَرْبِ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُرْسَلَ عَلَیْهِمُ الْمَاءُ أَوْ تُحْرَقَ بِالنَّارِ أَوْ تُرْمَی بِالْمَنَاجِیقِ (4) حَتَّی یُقْتَلُوا وَ فِیهِمُ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ وَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الْأُسَارَی مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ التُّجَّارُ فَقَالَ یُفْعَلُ ذَلِکَ بِهِمْ وَ لَا یُمْسَکُ عَنْهُمْ لِهَؤُلَاءِ وَ لَا دِیَةَ عَلَیْهِمْ لِلْمُسْلِمِینَ وَ لَا کَفَّارَةَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ کَیْفَ سَقَطَتِ الْجِزْیَةُ عَنْهُنَّ وَ رُفِعَتْ عَنْهُنَّ فَقَالَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی عَنْ قِتَالِ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ فِی دَارِ الْحَرْبِ إِلَّا أَنْ یُقَاتِلُوا فَإِنْ قَاتَلَتْ أَیْضاً فَأَمْسِکْ عَنْهَا مَا أَمْکَنَکَ وَ لَمْ تَخَفْ (5) حَالًا (6).
**[ترجمه]کافی: حفص بن غیاث گوید: از امام صادق علیه السلام درباره شهری از شهرهای دشمن در جنگ پرسید که آیا جایز است به آب بسته شوند یا به آتش سوزانده شوند یا به وسیله منجنیق چیزی به سمت آنها پرتاب شود تا کشته شوند، در حالی که میان آنها زنان و کودکان و پیران، و اسیران مسلمان و تاجران باشند؟ فرمود: این کار با آنها انجام میشود وجود اینان مانع از این اقدام نمیشود و دیه و کفاره آنها بر عهده مسلمانان واجب نخواهد بود. و درباره زنان از آن حضرت پرسیدم که چگونه جزیه از آنان برداشته شد؟ فرمود: به این دلیل که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جنگ با زنان و کودکان در صحنه جنگ نهی فرمود مگر این که وارد صحنه کارزار شوند و به جنگ بپردازند، پس حتی اگر زنان بجنگند تا جایی که میتوانی از کشتن آنها خودداری کن و از این که حالت گناهی داشته باشی نترس. - . فروع کافی 1 : 335 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا بَعَثَ بِسَرِیَّةٍ دَعَا لَهَا (7).
ص: 178
**[ترجمه]کافی: سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گردان و سریّهای را روانه جنگ میکرد برایشان دعا مینمود. - . فروع کافی 1 : 335 -
ص: 178
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا بَعَثَ أَمِیراً لَهُ عَلَی سَرِیَّةٍ أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی خَاصَّةِ نَفْسِهِ ثُمَّ فِی أَصْحَابِهِ عَامَّةً ثُمَّ یَقُولُ اغْزُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَی قَاتِلُوا مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَقْتُلُوا وَلِیداً وَ لَا مُتَبَتِّلًا فِی شَاهِقٍ وَ لَا تُحْرِقُوا النَّخْلَ وَ لَا تُغْرِقُوهُ بِالْمَاءِ وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَرَةً مُثْمِرَةً وَ لَا تُحْرِقُوا زَرْعاً لِأَنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ لَعَلَّکُمْ تَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ لَا تَعْقِرُوا مِنَ الْبَهَائِمِ مِمَّا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ إِلَّا مَا لَا بُدَّ لَکُمْ مِنْ أَکْلِهِ وَ إِذَا لَقِیتُمْ عَدُوّاً لِلْمُسْلِمِینَ فَادْعُوهُمْ إِلَی إِحْدَی ثَلَاثٍ فَإِنْ هُمْ أَجَابُوکُمْ إِلَیْهَا فَاقْبَلُوا مِنْهُمْ وَ کُفُّوا عَنْهُمْ وَ ادْعُوهُمْ إِلَی الْإِسْلَامِ فَإِنْ دَخَلُوا فِیهِ فَاقْبَلُوهُ مِنْهُمْ وَ کُفُّوا عَنْهُمْ وَ ادْعُوهُمْ إِلَی الْهِجْرَةِ بَعْدَ الْإِسْلَامِ فَإِنْ فَعَلُوا فَاقْبَلُوا مِنْهُمْ وَ کُفُّوا عَنْهُمْ وَ إِنْ أَبَوْا أَنْ یُهَاجِرُوا وَ اخْتَارُوا دِیَارَهُمْ وَ أَبَوْا أَنْ یَدْخُلُوا فِی دَارِ الْهِجْرَةِ کَانُوا بِمَنْزِلَةِ أَعْرَابِ الْمُؤْمِنِینَ یَجْرِی عَلَیْهِمْ مَا یَجْرِی عَلَی أَعْرَابِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا یَجْرِی لَهُمْ فِی الْفَیْ ءِ وَ لَا فِی الْقِسْمَةِ شَیْ ءٌ (1) إِلَّا أَنْ یُهَاجِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنْ أَبَوْا هَاتَیْنِ فَادْعُوهُمْ إِلَی إِعْطَاءِ الْجِزْیَةِ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُونَ فَإِنْ أَعْطَوُا الْجِزْیَةَ فَاقْبَلْ مِنْهُمْ وَ کُفَّ عَنْهُمْ وَ إِنْ أَبَوْا فَاسْتَعِنِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ إِذَا حَاصَرْتَ أَهْلَ الْحِصْنِ فَأَرَادُوکَ عَلَی أَنْ یَنْزِلُوا عَلَی حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا تَنْزِلْ بِهِمْ وَ لَکِنْ أَنْزِلْهُمْ عَلَی حُکْمِکُمْ ثُمَّ اقْضِ فِیهِمْ بَعْدَ مَا شِئْتُمْ فَإِنَّکُمْ إِنْ تَرَکْتُمُوهُمْ عَلَی حُکْمِ اللَّهِ لَمْ تَدْرُوا تُصِیبُوا حُکْمَ اللَّهِ فِیهِمْ أَمْ لَا وَ إِذَا حَاصَرْتَ (2) أَهْلَ حِصْنٍ فَإِنْ آذَنُوکَ عَلَی أَنْ تُنْزِلَهُمْ عَلَی ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِ اللَّهِ فَلَا تُنْزِلْهُمْ وَ لَکِنْ أَنْزِلْهُمْ عَلَی ذِمَمِکُمْ وَ ذِمَمِ آبَائِکُمْ وَ إِخْوَانِکُمْ فَإِنَّکُمْ إِنْ تُخْفِرُوا ذِمَمَکُمْ وَ ذِمَمَ آبَائِکُمْ وَ إِخْوَانِکُمْ کَانَ أَیْسَرَ عَلَیْکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنْ أَنْ تُخْفِرُوا ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ رَسُولِ اللَّهِ (3).
ص: 179
**[ترجمه]کافی: مسعده بن صدقه از امام صادق روایت کرده که فرمود: پیامبر خدا وقتی برای سریه یا گردانی، امیری را از سوی خود برمی گزید، او را در خصوص خودش و همه اصحابش، به تقوای الهی امر می کرد و سپس می فرمود: به نام خدا و در راه خدا جنگ کنید با کسی که به خدا کفر ورزیده است.پیمان شکنی نکنید، کینه جویی نکنید، مثله ننمایید، کودک را نکشید و نیز کسی را که از دنیا بریده و به بلندیها پناه برده است، نکشید. نخل ها را آتش نزنید و در آب هم غرق نکنید، درخت میوه دار را قطع نکنید، کشتزارها را آتش نزنید، چون نمی دانید شاید به آن احتیاج پیدا کردید، حیوانات حلال گوشت را هم نکشید مگر آن مقداری را که برای خوردن نیاز دارید. وقتی با دشمنان مسلمین روبرو شدید، آنان را به یکی از سه چیز فرا بخوانید، اگر اجابت کردند، از آنان بپذیرید و درگذرید: اوّل به اسلام دعوت کنید پس اگر اسلام آوردند، از آنها قبول کنید و درگذرید. دوم این که بعداز اسلام دعوت به هجرت کنید پس اگر به جا آوردند قبول کنید و درگذرید، و اگر از مهاجرت امتناع ورزیدند و سرزمین خود را برگزیدند و از ورود به دارالهجرة ابا ورزیدند، آنان به منزله بادیه نشینان مؤمنین خواهند بود، و حکم آنان بر اینها هم جاری میشود، در فی و قسمت بیت المال سهمی ندارند مگر این که در راه خدا هجرت نمایند. اگر هر دو را نپذیرفتند، آنان را به دادن جزیه با دست خود در حالی که پست تر به نظر آیند فرا بخوانید پس اگر جزیه دادند، قبول کنید و از جنگ دست نگه دارید و اگر امتناع ورزیدند، در جنگ با آنان از خدا کمک بخواه و حق جهاد در راه خدا را ادا نما، و اگر اهل قلعهای را به محاصره درآوردی، پس آنها از توخواستند که براساس حکم خداوند با آنها رفتار شود، و از جنگ صرف نظر شود، این خواسته را نپذیر بلکه صلح را براساس حکم و داوری خود از آنها بپذیرو سپس براساس نظر خود، هر طور خواستی درباره آنها قضاوت کن، زیرا اگر براساس حکم خدا قبول کنید، شما نمی دانید که آیا به حکم خدا درباره آنها دست می یابید یا نه. و اگر اهل قلعه ای را محاصره کردید و آنها اعلام کردند که براساس عهد و ذمّه خدا و عهد و ذمه رسول خدا با آنان رفتار کنید و امان دهید، قبول نکن ولی براساس عهد و ذمّه خود و عهد و ذمّه پدران و برادران خود با آنان رفتار کنید، و با تعهّد خود به آنان امان دهید، زیرا اگر شما از تعهّدات خود و پدران و برادران خود، پاسداری نمایید برای شما آسانتر است در روز قیامت از این که از عهد خدا و پیامبرش پاسداری نمائید. - . فروع کافی 1 : 335 -
ص: 179
**[ترجمه]
الولید الصبی و العبد و التبتل الانقطاع عن الدنیا إلی الله و الشاهق الجبل المرتفع و العقر ضرب قوائم الدابة بالسیف و هی قائمة و یستعمل فی القتل و الإهلاک مطلقا قوله صلی الله علیه و آله إلی إعطاء الجزیة أی إن کانوا أهل الکتاب (1).
**[ترجمه]«الولید» کودک و برده است. «التبتل» یعنی از دنیا بریدن و به سوی خدا رو کردن. «الشاهق» یعنی کوه بلند. «العقر» این است که پاهای چهارپا در حالت ایستاده قطع شود. و به صورت مطلق برای کشتار و نابود کردن به کار میرود. فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم «الی اعطاء الجزیۀ» یعنی اگر از اهل کتاب باشند.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی النَّضْرُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْبَجَلِیُّ (2) عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ (3) قَالَ: قَالَ لِیَ الْحَجَّاجُ- (4) وَ سَأَلَنِی عَنْ خُرُوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله إِلَی مَشَاهِدِهِ فَقُلْتُ شَهِدَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَدْراً فِی ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ وَ شَهِدَ أُحُداً فِی سِتِّمِائَةٍ وَ شَهِدَ الْخَنْدَقَ فِی تِسْعِمِائَةٍ فَقَالَ عَمَّنْ قُلْتَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَقَالَ ضَلَّ وَ اللَّهِ مَنْ سَلَکَ غَیْرَ سَبِیلِهِ (5).
**[ترجمه]کافی: شهر بن حوشَب گوید: حجّاج درباره رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به معرکههای جنگ و شمار لشکریانش از من سوال پرسید. گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه با سیصد و سیزده نفر در جنگ بدر شرکت کرد و همراه با ششصد تن از لشکریان وارد جنگ احد شد و در جنگ خندق سپاهیان آن حضرت نهصد نفر بودند. گفت: از چه کسی این مطالب را روایت میکنی؟ گفتم: از امام باقر علیه السلام. گفت: سوگند به خدا هر کس راه و مسیری غیر از راه او را برود، هلاک میگردد. - . فروع کافی 1 : 340 -
**[ترجمه]
کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَشْیَمَ عَنْ صَفْوَانَ وَ الْبَزَنْطِیِّ قَالا قَالَ (6) مَا أُخِذَ بِالسَّیْفِ فَذَلِکَ إِلَی الْإِمَامِ یُقَبِّلُهُ بِالَّذِی یَرَی کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ
ص: 180
صلی الله علیه و آله بِخَیْبَرَ قَبَّلَ سَوَادَهَا وَ بَیَاضَهَا یَعْنِی أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا وَ النَّاسُ یَقُولُونَ لَا یَصْلُحُ قَبَالَةُ الْأَرْضِ وَ النَّخْلِ وَ قَدْ قَبَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَیْبَرَ وَ عَلَی الْمُتَقَبِّلِینَ سِوَی قَبَالَةِ الْأَرْضِ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ فِی حِصَصِهِمْ وَ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الطَّائِفِ أَسْلَمُوا وَ جَعَلُوا عَلَیْهِمُ الْعُشْرَ وَ نِصْفَ الْعُشْرِ وَ إِنَّ مَکَّةَ دَخَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْوَةً (1) فَکَانُوا أُسَرَاءَ فِی یَدِهِ فَأَعْتَقَهُمْ وَ قَالَ اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ (2).
**[ترجمه]کافی: صفوان و بزنطی روایت کرده اند که فرمود: آن چه با شمشیر به دست میآید برای امام است و او هر گونه صلاح بداند آن را صرف میکند همانطور که رسول خدا
ص: 180
صلی الله علیه و آله و سلم در خیبر پیش از سواد و بیاض آن یعنی زمین و نخل آن، همین کار را انجام داد. و مردم میگفتند: مزارعه زمین و نخلستان درست نیست و حال آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اراضی خیبر را مزارعه کرد و مزارعه کنندکان به جز مزارعه زمین، میبایست یک دهم و یا یک بیستم از سهمشان را بپردازند. و فرمود: مردم طائف اسلام آوردند و بر آن یک دهم و یک بیستم قرار دادند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با قهر و غلبه بدون جنگ وارد مکه شد و اسیرانی در اختیار پیامبر بود که همگی آنان را آزاد ساخت و فرمود: بروید که شما آزاد شدهگان هستید. - . فروع کافی 1 : 144 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِخَمْسَةِ أَسْیَافٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا شَاهِرَةٌ فَلَا تُغْمَدُ حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَسَیْفٌ عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا یَعْنِی آمَنُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ (3) فَهَؤُلَاءِ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ عَلَی مَا سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ سَبَی وَ عَفَا وَ قَبِلَ الْفِدَاءَ وَ السَّیْفُ الثَّانِی عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً (4) نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَهَا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ (5) فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ مَا لَهُمْ فَیْ ءٌ وَ
ص: 181
ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ وَ إِذَا قَبِلُوا الْجِزْیَةَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حَرُمَ عَلَیْنَا سَبْیُهُمْ وَ حَرُمَتْ أَمْوَالُهُمْ وَ حَلَّتْ لَنَا مَنَاکِحُهُمْ (1) وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْحَرْبِ حَلَّ لَنَا سَبْیُهُمْ وَ أَمْوَالُهُمْ وَ لَمْ تَحِلَّ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُمْ إِلَّا الدُّخُولُ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ أَوِ الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ السَّیْفُ الثَّالِثُ سَیْفٌ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ یَعْنِی التُّرْکَ وَ الدَّیْلَمَ وَ الْخَزَرَ (2) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها (3) فَأَمَّا قَوْلُهُ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ یَعْنِی بَعْدَ السَّبْیِ مِنْهُمْ وَ إِمَّا فِداءً (4) یَعْنِی الْمُفَادَاةَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَهَؤُلَاءِ لَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ وَ لَا یَحِلُّ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ مَا دَامُوا فِی دَارِ الْحَرْبِ (5).وَ الْخَبَرُ طَوِیلٌ أَخَذْنَا مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ.
**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: همانا خدا محمد صلی الله علیه و آله را همراه با پنج شمشیر مبعوث کرد - که سه تای آن کشیده شده بود و آن ها را در غلاف نمی گذاشت تا جنگ پایان پذیرد، سپس حدیث را ادامه داد تا آنکه فرمود: - و اما سه شمشیر، شمشیر مسلط بر مشرکان عرب است. خدای عز و جل فرمود: «فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَان تَابواْ». یعنی امنیت یافتند «وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّکَاةَ فَإِخْوَانکُمْ فِی الدِّینِ» پس از آنان چیزی پذیرفته نمی شود مگر این که یا کشته شوند و یا اسلام بیاورند و اموال و فرزندانشان چنان که - رسول خدا صلی الله علیه و آله، تشریح کردند - به عنوان غنیمت تلقی می شوند. چرا که او به غنیمت می گرفت و می بخشید و فدیه را می پذیرفت. شمشیر دوم بر اهل ذمه (اهل کتاب) است. خدای عز و جل فرمود: «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً».[ و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید] این آیه درباره اهل ذمه نازل شد. سپس این فرموده خدای عز و جل: «قَاتِلُواْ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخر وَلاَ یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکتاب حَتَّی یُعْطُواْ الْجِزْیَةَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ»{ با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین ایمان نمی آورند، و آن چه را خدا و فرستاده اش حرام گردانیده اند حرام نمی دارند و متدیّن به دین حق نمی گردند، کارزار کنید، تا با [کمالِ] خواری به دست خود جزیه دهند.} آن را منسوخ کرد. پس هر که از آنان در دارالاسلام (سرزمین مسلمانان) باشد، یا باید جزیه دهد و یا باید کشته شود و اموال آنان فیء (غنیمت) است
ص: 181
و فرزندانشان باید اسیر شوند و اگر جزیه را بر خود قبول کنند، اسارت آنان و اموالشان بر ما حرام است و ازدواج با آنان حلال است و هر که از آنان در دارالحرب (سرزمین خودشان) باشند، اسارت و به غنیمت گرفتن اموالشان برای ما حلال است و ازدواج با آنان بر ما جایز نیست و از آنان چیزی پذیرفته نمی شود، مگر این که در دارالاسلام وارد شوند و یا جزیه بپردازند و یا کشته شوند. شمشیر سوم علیه مشرکان غیر عرب یعنی ترک ها، دیلمی ها و خرزی ها برکشیده خواهد شد. خداوند در ابتدای سوره ای که در آن درباره کفار سخنی به میان آمد و سرگذشت آن ها را بیان کرده است می فرماید: «فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الوثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وإِمَّا فِدَاء حَتَّی تَضَعَ الحَرْبُ أَوزَارَهَا» {پس چون با کسانی که کفر ورزیده اند برخورد کنید، گردنها [یشان] را بزنید. تا چون آنان را [در کشتار] از پای درآوردید، پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منّت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید]، تا در جنگ، اسلحه بر زمین گذاشته شود}در آیه فوق «فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ» یعنی پس از آن که افرادی را از آن ها به اسارت گرفتید می توانید با منت گذاشتن بر آن ها و بدون دریافت چیزی در مقابل آزادی شان، آن ها را رها کنید. «وإِمَّا فِدَاء» یعنی راه دیگر آن است که بین آنان و بین مسلمانان، فدیه برقرار شود یعنی از آنان فدیه گرفته شود. چنین افرادی یا باید کشته شوند، یا اسلام بیاورند و تا زمانی که در سرزمین کفار حربی هستند، ازدواج با آنها صحیح نیست. - . فروع کافی 1 : 329 -
و این حدیث طولانی است و ما آن چه را مورد نیاز است، از آن برگرفتیم.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ بِسَرِیَّةٍ فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِیَ الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ (6).
**[ترجمه]کافی: سکونی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم گروهی را به جبهه اعزام داشت، وقتی آنان برگشتند فرمود: خوشا به حال گروهی که «جهاد کوچک» را انجام دادند، و اکنون «جهاد بزرگتر» آنان باقی مانده است! کسی سؤال کرد: ای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم! جهاد بزرگتر کدام است؟ رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: جهاد با نفس. - . فروع کافی 1 : 330 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام مِثْلَهُ (7).
ص: 182
**[ترجمه]نوادر راوندی: با همان اسناد از موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام مانند این حدیث را روایت کرده است. - . نوادر راوندی : 21 -
ص: 182
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نُصِرْتُ بِالصَّبَا وَ أُهْلِکَتْ عَادٌ بِالدَّبُورِ (1).
**[ترجمه]با همان اسناد گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من به وسیله «صبا» یعنی بادی که از مشرق می وزد، یاری شدم، اما «قوم عاد» به وسیله «دبور» یعنی بادی که از جانب مغرب می وزد هلاک شدند. - . نوادر راوندی : 9 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام اعْتَمَّ أَبُو دُجَانَةَ الْأَنْصَارِیُّ (2) وَ أَرْخَی عَذَبَةَ الْعِمَامَةِ مِنْ خَلْفِهِ بَیْنَ کَتِفَیْهِ ثُمَّ جَعَلَ یَتَبَخْتَرُ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ هَذِهِ لَمِشْیَةٌ یُبْغِضُهَا اللَّهُ تَعَالَی إِلَّا عِنْدَ الْقِتَالِ (3).
**[ترجمه]با همان اسناد گوید: علی علیه السلام فرمود: ابو دجانه انصاری، عمامه خود را به سر بست و قسمتی از آن را از پشت و میان دو کتف خویش آویزان کرد، و با حالت تبختر میان دو صف (ارتش اسلام و نیروی دشمن) حرکت می کرد. رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: چنین راه رفتن را خداوند مبغوض می دارد، مگر در میدان جنگ. - . نوادر راوندی : 20 -
**[ترجمه]
عذبة کل شی ء طرفه و الاعتذاب أن یسبل للعمامة عذبتین من خلفها.
**[ترجمه]«عذبۀ کلّ شیء» اطراف هر چیزی است و «الاعتذاب» این است که دو گوشه دستار یا عمامه خود را از پشت سر به میان دو کتف آویخته باشد.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَیْدٍ عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا (4) فِی الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أَخْرَجَهُمْ أَهْلُ مَکَّةَ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ أُحِلَّ لَهُمْ جِهَادُهُمْ بِظُلْمِهِمْ إِیَّاهُمْ وَ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْقِتَالِ الْخَبَرَ (5).
**[ترجمه]کافی: ابو عَمرو زبیری از امام صادق روایت کرده که فرموده: آیه «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا» درباره مهاجرینی که اهل مکه، آنان را از دیار و اموالشان اخراج کردند، نازل شد، جهاد آنان به علت ستمی که به آنان رفته بود، تجویز شده و به آنان اجازه جنگ داده شد. بخشی از روایت. - . فروع کافی 1 : 331 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عُتْبَةَ الْهَاشِمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا صَالَحَ الْأَعْرَابَ عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ لَا یُهَاجِرُوا عَلَی إِنْ دَهِمَهُ مِنْ عَدُوِّهِ دَهْمٌ أَنْ یَسْتَنْفِرَهُمْ فَیُقَاتِلَ بِهِمْ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ نَصِیبٌ (6).
ص: 183
**[ترجمه]کافی: عبد الکریم بن عُتبَه هاشمی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا با اعراب بیابانی به این صورت پیمان صلح نوشت: «آنان حق دارند که در دیار و آبادیهای خود باقی بمانند و مهاجرت نکنند، و اگر سیاهی سپاه دشمن بر سر مدینه سایه افکن شد، رسول خدا حق دارد آنان را بسیج کند و به پیکار دشمن ببرد، اما از غنائم جنگی به آنان سهمی نپردازد». - . فروع کافی 1 : 333 - 334 -
ص: 183
**[ترجمه]
فی القاموس الدهماء العدد الکثیر و دهمک کسمع و منع غشیک و أی الدهم هو أی أی الخلق هو.
**[ترجمه]در قاموس آمده است: «الدهماء» شمار بسیار است. و «دهمک» بر وزن سمع و منع: تو را فرا گرفت. و «أیّ الدهم هو» یعنی: او چه مخلوقی است؟
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ جَمِیعاً عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَرَجَ بِالنِّسَاءِ فِی الْحَرْبِ حَتَّی یُدَاوِینَ الْجَرْحَی وَ لَمْ یَقْسِمْ لَهُنَّ مِنَ الْفَیْ ءِ وَ لَکِنَّهُ نَفَّلَهُنَّ (1).
**[ترجمه]کافی: سماعۀ از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم زنان را برای مداوای مجروحین همراه برد ولی از غنائم جنگی برای آنان سهمی منظور نکرد، بلکه عطیه ای به آنان مرحمت نمود. - . فروع کافی 1 : 340 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْرَی الْخَیْلَ الَّتِی أُضْمِرَتْ مِنَ الْحَصْبَاءِ (2) إِلَی مَسْجِدِ بَنِی زُرَیْقٍ وَ سَبَّقَهَا مِنْ ثَلَاثِ نَخَلَاتٍ فَأَعْطَی السَّابِقَ عَذْقاً وَ أَعْطَی الْمُصَلِّیَ عَذْقاً وَ أَعْطَی الثَّالِثَ عَذْقاً (3).
**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت کرده که: رسول خدا یک مسابقه اسب سواری ترتیب داد. میدان مسابقه از «حصباء» دو فرسخی مدینه تا مسجد بنی زریق بود. و جایزه مسابقه سه درخت خرما منظور شده بود. برنده اول یک شاخه خرما و برنده دوم یک شاخه خرما از درخت دیگر و برنده سوم نیز یک شاخه خرما از درخت دیگر دریافت کرد. - . فروع کافی 1 : 341 -
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ غِیَاثِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجْرَی الْخَیْلَ وَ جَعَلَ سَبَقَهَا (4) أَوَاقِیَّ مِنْ فِضَّةٍ (5).
**[ترجمه]با همان اسناد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جایزه آن چند اوقیه طلا بود. - . فروع کافی 1 : 341 -
**[ترجمه]
تضمیر الفرس و إضماره أن تعلفه حتی یسمن ثم ترده إلی القوت من الحصباء الظاهر أنه تصحیف الحفیا بالفاء قال فی النهایة فی حدیث السباق ذکر الحفیا بالمد و القصر موضع بالمدینة علی أمیال و بعضهم یقدم الیاء علی الفاء انتهی. (6)
ص: 184
و بنو زریق خلق من الأنصار من ثلاث نخلات لعل کلمة من بمعنی علی کما فی قوله و نصرناه من القوم (1) أو للسببیة و المصلی الذی یلی السابق و العذق بالفتح النخلة بحملها.
**[ترجمه]«تضمیر الفرس» و «اضمار الفرس» این است که به اسب علف بدهی تا چاق شود. سپس از او قطع میکردند. «من الحصباء» به ظاهر تصحیف شده «حفیاء» با فاء میباشد. در نهایه گوید: در حدیث مسابقه «الحفیاء» به صورت مدّ و قصر آمده است که مکانی در چند مایلی مدینه بود و عدهای یاء را بر فاء مقدم میکنند.
ص: 184
«بنو زریق» گروهی از انصار بودند. در عبارت «من ثلاث نخلات» شاید «من» به معنای «علی» باشد همانطور که در فرموده خداوند آمده است: «و نصرناه علی القوم» - . انبیاء / 77 - یا برای سببیت باشد. و «المصلّی» کسی است که بعد از نفر اول میرسد. «العذق» با فتحه یک نخل با بارش است.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ (3) قَالَ الرَّمْیُ (4).
**[ترجمه]کافی: عبدالله بن مغیرۀ به صورت مرفوع آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره این فرموده خداوند عزّ و جلّ «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ» - .انفال / 60 - {و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهای آماده بسیج کنید.} فرمود: مقصود تیراندازی است. - . فروع ککافی 1 : 341 -
**[ترجمه]
نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ: غَزَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَزَاةً فَعَطِشَ النَّاسُ عَطَشاً شَدِیداً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَلْ مَنْ یَنْبَعِثُ (5) بِالْمَاءِ فَضَرَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَجَاءَ رَجُلٌ عَلَی فَرَسٍ أَشْقَرَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِرْبَةٌ مِنْ مَاءٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ وَ بَارِکْ فِی الْأَشْقَرِ (6).
ص: 185
**[ترجمه]نوادر راوندی: علی علیه السّلام فرمود: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در حال جنگ بود، که تشنگی شدیدی برای آن حضرت و یاران پیش آمد، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: آیا کسی هست که با آب ما را یاری دهد؟ افراد برای بدست آوردن آب به چپ و راست به جست و جو پرداختند، در همان حال مردی که سوار یک اسب قهوه ای (بور) بود آمد، که دو مشک آب جلو خود نهاده بود، رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: خدایا در اسب قهوهای (بور) برکت بینداز. - . نوادر راوندی : 34 -
ص: 185
**[ترجمه]
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ نَجْرَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی غَزَاةٍ وَ مَعَهُ فَرَسٌ (1) وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَسْتَأْنِسُ إِلَی صَهِیلِهِ فَفَقَدَهُ فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَقَالَ مَا فَعَلَ فَرَسُکَ فَقَالَ اشْتَدَّ عَلَیَّ شِبَعُهُ (2) فَخَصَیْتُهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَثَّلْتَ بِهِ (3) الْخَیْلُ مَعْقُودٌ فِی نَوَاصِیهَا الْخَیْرُ إِلَی أَنْ یَقُومَ الْقِیَامَةُ (4) الْخَبَرَ (5).
**[ترجمه]با همان اسناد گوید: علی علیه السّلام فرمود: مردی از «نجران» در جنگی همراه رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم بود و اسبی داشت که آن حضرت با شیهه آن انس گرفته بود، اما مدتی آن مرد و اسب را ندید، کسی را سراغ او فرستاد، وقتی آمد رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم پرسید: با اسب خود چه کردی؟ مرد گفت: عصبانی شدم و از او سیر شدم و اسب را آخته کردم! رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: چرا آن حیوان را «مثله» و عضو بریده کردی؟ در پیشانی آن اسب تا روز قیامت خیر و نیکی نوشته شده است. - . نوادر رواندی : 34 -
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری قال أهل السیر و المفسرون إن جمیع ما غزا رسول الله صلی الله علیه و آله بنفسه ست و عشرون غزوة و إن جمیع سرایاه التی بعثها و لم یخرج معها ست و ثلاثون سریة و قاتل صلی الله علیه و آله من غزواته فی تسع غزوات و هی بدر و أحد و الخندق و بنو قریظة و المصطلق و خیبر و الفتح و حنین و الطائف فأول سریة بعثها أنه بعث حمزة بن عبد المطلب (6) فی ثلاثین راکبا فساروا حتی بلغوا سِیفَ البحر من أرض جهینة (7) فلقوا أبا جهل بن هشام فی ثلاثین و مائة راکب من المشرکین (8) فحجز بینهم مجدی (9) بن عمرو الجهنی فرجع الفریقان و لم یکن بینهما قتال.
ص: 186
ثم غزا رسول الله صلی الله علیه و آله أول غزوة غزاها فی صفر علی رأس اثنی عشر شهرا (1) من مَقْدَمِهِ المدینةَ حتی بلغ الأبواء یرید قریشا و بنی ضمرة ثم رجع و لم یلق کیدا فأقام بالمدینة بقیة صفر و صدرا من شهر ربیع الأول.
و بعث فی مقامه ذلک عبیدة بن الحارث فی ستین راکبا من المهاجرین لیس فیهم أحد من الأنصار و کان أول لواء عقده رسول الله صلی الله علیه و آله فالتقی هو و المشرکون علی ماء یقال له أحیا (2) و کانت بینهم الرمایة و علی المشرکین أبو سفیان بن حرب. (3) ثم غزا رسول الله صلی الله علیه و آله فی شهر ربیع الآخر (4) یرید قریشا حتی بلغ (5) بواط و لم یلق کیدا. (6) ثم غزا غزوة العشیرة (7) یرید قریشا حتی نزل العشیرة من بطن ینبع و أقام بها بقیة جمادی الأولی و لیالی من جمادی الآخرة و وادع فیها بنی مدلج و حلفاءهم من بنی ضمرة (8) فَرُوِیَ عَنْ عَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ رَفِیقَیْنِ
ص: 187
فِی غَزْوَةِ الْعُشَیْرَةِ فَقَالَ لِی عَلِیٌّ هَلْ لَکَ یَا أَبَا الْیَقْظَانِ فِی هَذَا النَّفْرِ مِنْ بَنِی مُدْلِجٍ یَعْمَلُونَ فِی عَیْنٍ لَهُمْ (1) نَنْظُرُ کَیْفَ یَعْمَلُونَ فَأَتَیْنَاهُمْ فَنَظَرْنَا إِلَیْهِمْ سَاعَةً ثُمَّ غَشِیَنَا النَّوْمُ فَعَمَدْنَا إِلَی صَوْرٍ (2) مِنَ النَّخْلِ فِی دَقْعَاءَ مِنَ الْأَرْضِ فَنِمْنَا فِیهِ فَوَ اللَّهِ مَا هَبَّنَا (3) إِلَّا رَسُولُ اللَّهِ بِقَدَمِهِ فَجَلَسْنَا وَ قَدْ تَتَرَّبْنَا مِنْ تِلْکَ الدَّقْعَاءِ فَیَوْمَئِذٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَبَا تُرَابٍ لِمَا عَلَیْهِ مِنَ التُّرَابِ (4) فَقَالَ أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْقَی النَّاسِ قُلْنَا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَحْمَرُ ثَمُودَ الَّذِی عَقَرَ النَّاقَةَ وَ الَّذِی یَضْرِبُکَ یَا عَلِیُّ عَلَی هَذِهِ وَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ حَتَّی یَبُلَّ مِنْهَا هَذِهِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی لِحْیَتِهِ.
ثُمَّ رَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الْعُشَیْرَةِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَمْ یُقِمْ بِهَا عَشْرَ لَیَالٍ حَتَّی أَغَارَ کُرْزُ بْنُ جَابِرٍ الْفِهْرِیُّ عَلَی سَرْحِ الْمَدِینَةِ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی طَلَبِهِ حَتَّی بَلَغَ وَادِیاً یُقَالُ لَهُ سَفَوَانُ مِنْ نَاحِیَةِ بَدْرٍ وَ هِیَ غَزْوَةُ بَدْرٍ الْأُولَی وَ حَامِلُ لِوَائِهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ اسْتَخْلَفَ عَلَی الْمَدِینَةِ زَیْدَ بْنَ حَارِثَةَ وَ فَاتَهُ کُرْزٌ فَلَمْ یُدْرِکْهُ فَرَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَقَامَ جُمَادَی وَ رجب (رَجَباً) وَ شَعْبَانَ وَ کَانَ بَعَثَ (5) بَیْنَ ذَلِکَ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ فِی ثَمَانِیَةِ رَهْطٍ فَرَجَعَ وَ لَمْ یَلْقَ کَیْداً.
ثُمَّ بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ (6) إِلَی نَخْلَةَ وَ قَالَ کُنْ بِهَا حَتَّی
ص: 188
تَأْتِیَنَا بِخَبَرٍ مِنْ أَخْبَارِ قُرَیْشٍ وَ لَمْ یَأْمُرْهُ بِقِتَالٍ وَ ذَلِکَ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ کَتَبَ لَهُ کِتَاباً وَ قَالَ اخْرُجْ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ حَتَّی إِذَا سِرْتَ یَوْمَیْنِ فَافْتَحْ کِتَابَکَ وَ انْظُرْ فِیهِ (1) وَ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ فَلَمَّا سَارَ یَوْمَیْنِ وَ فَتَحَ الْکِتَابَ فَإِذَا فِیهِ أَنِ امْضِ حَتَّی تَنْزِلَ نَخْلَةَ فَتَأْتِیَنَا مِنْ أَخْبَارِ قُرَیْشٍ بِمَا یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ (2) فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ حِینَ قَرَأَ الْکِتَابَ سَمْعاً وَ طَاعَةً مَنْ کَانَ لَهُ رَغْبَةٌ فِی الشَّهَادَةِ فَلْیَنْطَلِقْ مَعِی فَمَضَی مَعَهُ الْقَوْمُ حَتَّی إِذَا نَزَلُوا نَخْلَةَ مَرَّ بِهِمْ عَمْرُو بْنُ الْحَضْرَمِیِّ وَ الْحَکَمُ بْنُ کَیْسَانَ وَ عُثْمَانُ وَ الْمُغِیرَةُ (3) ابْنَا عَبْدِ اللَّهِ مَعَهُمْ تِجَارَةٌ قَدِمُوا بِهَا مِنَ الطَّائِفِ أُدْمٌ وَ زَبِیبٌ فَلَمَّا رَآهُمُ الْقَوْمُ أَشْرَفَ لَهُمْ وَاقِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (4) وَ کَانَ قَدْ حَلَقَ رَأْسَهُ فَقَالُوا عُمَّارٌ (5) لَیْسَ عَلَیْکُمْ مِنْهُمْ بَأْسٌ وَ ائْتَمَرَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ وَ هِیَ آخِرُ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ فَقَالُوا لَئِنْ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَتَقْتُلُونَهُمْ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ لَئِنْ تَرَکْتُمُوهُمْ لَیَدْخُلُنَّ هَذِهِ اللَّیْلَةَ مَکَّةَ فَلَیَمْنَعُنَّ مِنْکُمْ فَأَجْمَعَ الْقَوْمُ عَلَی قَتْلِهِمْ فَرَمَی وَاقِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ التَّمِیمِیُّ عَمْرَو بْنَ الْحَضْرَمِیِّ بِسَهْمٍ فَقَتَلَهُ وَ اسْتَأْمَنَ (6) عُثْمَانُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ الْحَکَمُ بْنُ کَیْسَانَ وَ هَرَبَ الْمُغِیرَةُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (7) فَأَعْجَزَهُمْ وَ اسْتَاقُوا الْعِیرَ فَقَدِمُوا بِهَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله
ص: 189
فَقَالَ لَهُمْ وَ اللَّهِ مَا أَمَرْتُکُمْ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ أَوْقَفَ الْأَسِیرَیْنِ وَ الْعِیرَ وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنْهَا شَیْئاً وَ سُقِطَ فِی أَیْدِی الْقَوْمِ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ هَلَکُوا وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ اسْتَحَلَّ مُحَمَّدٌ الشَّهْرَ الْحَرَامَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ (1) الْآیَةَ فَلَمَّا نَزَلَ ذَلِکَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعِیرَ (2) وَ فِدَاءَ الْأَسِیرَیْنِ وَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ نَطْمَعُ لَنَا أَنْ یَکُونَ غَزَاةً فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِمْ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا إِلَی قَوْلِهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ (3) الْآیَةَ وَ کَانَتْ هَذِهِ قَبْلَ بَدْرٍ بِشَهْرَیْنِ. (4).
**[ترجمه]اعلام الوری: سیره نویسان و مفسران گفته اند: حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در بیست و شش جنگ شخصاً شرکت داشتند، و سرایای آن جناب را هم که در آن ها شرکت نکرد سی و شش عدد ذکر کرده اند، پیامبر در نه جنگ خود به جهاد پرداخت و با دشمنان خود نبرد نمود، اینها عبارت بودند از: بدر و احد، خندق، بنی قریظه، مصطلق، خیبر، فتح، حنین، و طائف. اول سریه ای که حضرت خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله فرستادند این بود که: حمزة ابن عبد المطلب را به اتفاق سی نفر سواره مبعوث فرمودند و آنها تا زمین جهینه پیش رفتند تا به ساحل رسیدند، و در آن جا با ابو جهل بن هشام که با صد و سی نفر از سواران مشرکین از آن محل عبور میکردند برخوردند، قبل از آنکه درگیری بین آنان روی دهد، مجدی ابن عمرو جهنی میان آنها فاصله شد و بدون جنگ و قتال مراجعت کردند.
ص: 186
حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله پس از دوازده ماه اقامت در مدینه در ماه صفر از مدینه بیرون شدند و برای جنگیدن با مشرکین قریش و بنی ضمره خود را آماده کردند، پیامبر تا ابواء پیش آمدند و لیکن با مشرکین برخورد نکردند و بقیه ماه صفر و اول ربیع الاول در مدینه اقامت گزیدند.
در این هنگام ، عبیدة بن حارث را با شصت نفر سوار از مهاجرین که هیچ یک از انصار در آن شرکت نداشتند برای مقابله به طرف مشرکین فرستادند، در این جنگ برای اولین بار مسلمان پرچم در دست داشتند، این جماعت روی آبی که وی را «احیاء» میگفتند با مشرکین که فرماندهی آنها را ابو سفیان به عهده داشت برخورد کردند و به همدیگر تیراندازی نمودند.
سپس حضرت رسول در ربیع الآخر برای جنگ قریش از مدینه بیرون شدند و تا «بواط» تشریف بردند، ولی با کسی برخورد نکردند.
سپس پیامبر صلی اللَّه علیه و آله برای جنگ قریش خارج شدند، و تا «عشیره» در نزدیکی «ینبع» رفتند، و بقیه ماه جمادی الاولی و جمادی الآخرة را در آن جا توقف کردند، و با بنی مدلج و بنی ضمره قراردادهائی گذاشتند. عمار بن یاسر گوید: من و علی بن ابی طالب علیه السّلام ص: 187
در غزوه عُشیره همراه بودیم، علی بن ابی طالب به من گفت: یا ابا الیقظان! اینک بنی مدلج بالای چشمه آب جمع شده اند، بیائید به اتفاق همدیگر نزدیک آنها برویم، ببینیم به چه کاری اشتغال دارند. عمار گفت: یا علی بن ابی طالب به طرف آنها رفتیم، و مدتی آنان را نگاه کردیم، پس از این، خواب ما را گرفت و ما در این هنگام به چند درخت خرما که در زمین صاف و بی علفی واقع شده بود پناه بردیم و در آن جا خوابیدیم، بعد از مدتی متوجه شدیم حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله با پای مبارک خود ما را از خواب بیدار میکند. پس از این که از خواب بیدار شدیم و گرد خاک را از خود پاک کردیم، حضرت به علی ابن ابی طالب علیه السّلام فرمود: یا ابا تراب! (چون بر روی علی علیه السلام خاک نشسته بود) آیا شما را از شقی ترین مردم اطلاع ندهم. گفتیم: آری ما را از آن خبر دهید، پیامبر فرمود: یکی از اشقیاء «احمر» ثمود است که ناقه حضرت صالح علیه السّلام را پی کرد، و ای علی دیگری کسی است بر این جا ضربه میزند - رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست مبارکش را بر سر او گذاشت - تا این که محاسنت را با خونت خضاب خواهد کرد - و دستانش را بر محاسن او گذاشت.
بعد از چندی حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از «عُشیرَه» به طرف مدینه مراجعت کردند و چند روزی از اقامت آن حضرت نگذشته بود که کُرز بن جابر فِهریّ در اطراف مدینه دست به نهب و غارت زد، پیامبر برای تعقیب او از مدینه بیرون شدند و تا «سفوان» در ناحیه بدر پیش آمدند. این غزوه را بدر اولی گفته اند و حامل پرچم حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله در این غزوه علی بن ابی طالب علیه السّلام بود، هنگامی که پیامبر از مدینه بیرون شدند. زید بن حارثه را به جای خود در مدینه گذاشتند، کرز بن جابر از حرکت پیامبر مطلع شد و از آن منطقه دور گردید، و حضرت رسول پس از این که به وی دست نیافت به طرف مدینه مراجعت کرد. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله از تعقیب کرز بن جابر مراجعت کردند و جمادی و رجب و شعبان را اقامت فرمودند، در این بین سعد بن ابی وقاص را با هشت دسته از مسلمین به تعقیب دشمن فرستادند ولی آنان با کسی برخورد نکردند و به مدینه بازگشتند.
پس از این پیامبر عبد اللَّه بن جَحش را به طرف «نخله» فرستادند، و فرمودند: در آن جا توقف کن
ص: 188
و اخبار قریش را به ما برسان، و او را اجازه جنگ نفرمودند و این موضوع در یکی از ماههای حرام واقع شد. خاتم النبیین صلی اللَّه علیه و آله نامه ای به عبد اللَّه نوشت و فرمود: اینک به اتفاق یاران خود بیرون شوید و پس از این که دو روز راه پیمودید نامه را باز کنید و قرائت نمائید، و شما مأمورید آن چه در نامه نوشته شده انجام دهید. عبد اللَّه طبق فرمان پیامبر از مدینه بیرون شد و پس از این که دو روز راه رفت نامه را باز کرد و قرائت نمود، در نامه نوشته شده بود: در «نخله» توقف کنید و اخبار قریش را به ما برسانید، هنگامی که عبد اللَّه نامه را برای اصحاب خود خواندند گفتند: ما گفتار پیامبر را شنیدیم و اکنون از او اطاعت می کنیم، هر کس طالب شهادت است با ما بیاید. اصحاب عبد اللَّه از وی اطاعت کردند و با او رفتند، آنها طبق امریه حضرت رسول در «نخله» بازایستادند، در این هنگام عمرو بن حَضرَمِیّ و حَکَم بن کیسان و عثمان و مغیره فرزندان عبد اللَّه با مقداری مال التجاره که پوست و کشمش بود، از راه طائف رسیدند، و اصحاب حضرت رسول آنها را دیدند، واقد بن عبد اللَّه در حالی که سر خود را تراشیده متوجه آنها شد، مشرکین گفتند: نگران نباشید اینها ساکنین این محل هستند. پس از این جریان اصحاب پیامبر با یک دیگر مشورت کردند و گفتند: اینک ماه حرام است اگر ما با آنها جنگ کنیم احترام ماه حرام از بین میرود، و اگر آنان را به حال خود واگذاریم به مکه خواهند رفت و ما را از پیشروی باز خواهند داشت. در این هنگام تصمیم گرفتند با مشرکین جنگ کنند، ابتداء واقد بن عبد اللَّه تمیمی تیری به سوی عمرو بن حضرمی افکند و او را کشت، عثمان بن عبد اللَّه و حکم بن کیسان تسلیم شدند، و مغیره نیز فراری شد، اصحاب پیامبر مال التجاره آنها را ضبط کردند و به مدینه آوردند. حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله فرمود:
ص: 189
من شما را به جنگ دستور ندادم، چرا در ماه حرام جنگ کردید، پیامبر این دو نفر اسیر را نگهداری کرد و از اموال آنها چیزی نگرفت، و عبد اللَّه بن جحش نیز با یاران خود از این عمل خود که بر خلاف دستور پیامبر انجام داده بودند پشیمان شدند. هنگامی که این جریان به مشرکین قریش رسید گفتند: محمد ماه حرام را حلال کرده است، پس از این آیه شریفه «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ» آیات در این مورد نازل گردید، پیامبر پس از نزول این آیه مال و فدیه دو نفر اسیر را گرفتند و آنها را آزاد کردند، مسلمین نیز گفتند: ما پس از این دنبال پاداش جهاد و جنگ نخواهیم رفت، بلکه سعی خواهیم کرد که از ما گناهی سر نزند، خداوند این آیه شریفه را در مورد این اشخاص فرستاد: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا» تا آن جا که فرموده: «اؤلئک یرجون رحمة اللَّه» و این حادثه دو ماه قبل از جنگ بدر اتفاق افتاد. - . اعلام الوری 47 - 48 چاپ اول، 83 - 84 چاپ دوم. -
**[ترجمه]
السیف بالکسر ساحل البحر و الأبواء بفتح الهمزة و سکون الباء و المد جبل بین مکة و المدینة و عنده بلد ینسب إلیه و قال الفیروزآبادی بواط کغراب جبال جهینة علی أبراد من المدینة منه غزوة بواط اعترض فیها صلی الله علیه و آله لعیر قریش و قال ذو العشیرة (5) موضع بناحیة ینبع غزوتها مشهورة و الصور بالفتح الجماعة من النخل و لا واحد له من لفظه و الدقعاء التراب و الأرض لا نبات بها و یقال هب من نومه یهب أی استیقظ و أهببته أنا و یقال سقط فی یدیه علی بناء المجهول أی ندم نطمع لنا أن یکون غزاة قالوا ذلک علی سبیل الیأس (6) أی لا نطمع ثواب الغزوة فیما فعلنا بل نرضی أن لا یکون
ص: 190
لنا وزر فرجاهم سبحانه رحمته بقوله أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ کما قال البیضاوی نزلت أیضا فی السریة لما ظن بهم أنهم إن سلموا من الإثم فلیس لهم أجر.
**[ترجمه]«السیف» با کسره به معنای ساحل دریا است. «الابواء» با فتح همزه و سکون باء و مدّ کوهی میان مکه و مدینه است و شهری در همان نزدیکی است که بدان نسبت داده میشود. فیروزآبادی گوید: «بواط» بر وزن غراب: کوهها جهینۀ بر سر راههای مدینه است. که از همین کلمه غزوه «بواط» است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این غزوه بر کاروان قریش حمله برد. و گوید: «ذو العشیرۀ» مکانی در منطقه یبنع است که غزوه آن مشهور است. «الصور» با فتحه: دستهای از درختان نخل است و این کلمه مفرد ندارد. «الدقعاء» به معنای خاک، و زمینی است که پوشش گیاهی ندارد. و گفته میشود: «هبّ من نومه یهبّ» یعنی از خواب بیدار شد. و «أهبته أنا» و گفته میشود: «سقط فی یده» با صیغه مجهول سقط یعنی: پشیمان شد. «نطمع لنا ان یکون غزاۀ» این جمله را به شیوه یأس و ناامیدی بر زبان آوردند، یعنی: به پاداش جهاد در آن چه انجام دادیم، چشم نمیدوزیم بلکه راضی هستیم که برای ما
ص: 190
گناهی نوشته نشود. پس خداوند سبحان با این فرموده خود آنان را امیدوار کرد: «اولئک یرجون رحمۀ الله». چنانکه بیضاوی گفته است: این آیه همچنین درباره س ریّه نازل شد هنگامی که به آنها گمان شد اگر از گناه در امان باشند، اجر و پاداشی برایشان نیست.
**[ترجمه]
نهج، نهج البلاغة فِی حَدِیثِهِ کُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَیْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَکُنْ أَحَدٌ مِنَّا أَقْرَبَ إِلَی الْعَدُوِّ مِنْهُ.
قال السید رضی الله عنه و معنی ذلک أنه کان إذا عظم الخوف من العدو و اشتد عضاض الحرب فزع المسلمون إلی قتال رسول الله صلی الله علیه و آله بنفسه فینزل الله تعالی النصر علیهم به و یأمنون ما کانوا یخافونه بمکانه و قوله علیه السلام إذا احمر البأس کنایة عن اشتداد الأمر و قد قیل فی ذلک أقوال أحسنها أنه شبه حمی الحرب بالنار التی تجمع الحرارة و الحمرة بفعلها و لونها و مما یقوی ذلک قول النبی صلی الله علیه و آله و قد رأی مجتلد الناس (1) یوم حنین و هی حرب هوازن الآن حمی الوطیس و الوطیس مستوقد النار فشبه ما استحر من جلاد القوم باحتدام (2) النار و شدة التهابها (3).
**[ترجمه]نهج البلاغه: هر گاه آتش جنگ شعله می کشید، ما به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پناه می بردیم، که در آن لحظه کسی از ما همانند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به دشمن نزدیک تر نبود.
سید رضی الله عنه گوید: وقتی ترس از دشمن بزرگ می نمود، و جنگ به گونه ای می شد که گویا جنگجویان را می خواهد در کام خود فرو برد، مسلمانان به پیامبر پناهنده می شدند، تا رسول خدا شخصا به نبرد پردازد، و خداوند به وسیله او نصرت و پیروزی را بر آنان نازل فرماید، و در سایه آن حضرت ایمن گردند، اما جمله «اذا احمرّ البأس» کنایه از شدّت کارزار است. در این باره سخنان متعدّدی گفته شده که بهترین آن ها این که امام داغی جنگ را به شعله های سوزان آتش تشبیه کرده است، و از چیزهایی که این نظر را تقویت می کند، سخن پیامبر در جنگ حنین است، هنگامی که نبرد سخت شد و شمشیر زدن مردم را در جنگ «هوازن» مشاهده کرد فرمود: «الآن حمی الوطیس» اکنون تنور جنگ داغ شد، «وطیس» تنور آتش است، بنا بر این رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم داغی و گرمی جنگ را به افروختگی و شدّت شعله وری آتش تشبیه فرموده است.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ بَعَثَ السَّرَایَا إِلَی الطُّرُقَاتِ الَّتِی تَدْخُلُ مَکَّةَ تَتَعَرَّضُ لِعِیرِ قُرَیْشٍ حَتَّی بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی نَخْلَةَ وَ هِیَ بُسْتَانُ بَنِی عَامِرٍ لِیَأْخُذُوا عِیرَ قُرَیْشٍ أَقْبَلَتْ مِنَ الطَّائِفِ عَلَیْهَا الزَّبِیبُ وَ الْأُدْمُ وَ الطَّعَامُ فَوَافَوْهَا وَ قَدْ نَزَلَتِ الْعِیرُ وَ فِیهِمْ عَمْرُو بْنُ الْحَضْرَمِیِّ (4) وَ کَانَ
ص: 191
حَلِیفاً لِعُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ فَلَمَّا نَظَرَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ وَ أَصْحَابِهِ فَزِعُوا وَ تَهَیَّئُوا لِلْحَرْبِ وَ قَالُوا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ فَأَمَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ أَصْحَابَهُ أَنْ یَنْزِلُوا وَ یَحْلَقُوا رُءُوسَهُمْ فَنَزَلُوا وَ حَلَقُوا رُءُوسَهُمْ فَقَالَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ عُمَّارٌ لَیْسَ عَلَیْنَا مِنْهُمْ بَأْسٌ فَاطْمَأَنُّوا وَ وَضَعُوا السِّلَاحَ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ فَقُتِلَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ وَ أَفْلَتَ أَصْحَابُهُ وَ أَخَذُوا الْعِیرَ بِمَا فِیهَا وَ سَاقُوهَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ (1) مِنْ رَجَبٍ مِنَ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ فَعَزَلُوا الْعِیرَ وَ مَا کَانَ عَلَیْهَا فَلَمْ یَنَالُوا مِنْهَا شَیْئاً فَکَتَبَتْ قُرَیْشٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّکَ اسْتَحْلَلْتَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَ سَفَکْتَ فِیهَا الدَّمَ وَ أَخَذْتَ الْمَالَ وَ کَثُرَ الْقَوْلُ فِی هَذَا (2) وَ جَاءَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ یَحِلُّ الْقَتْلُ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ قَالَ الْقِتَالُ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ عَظِیمٌ وَ لَکِنَّ الَّذِی فَعَلَتْ بِکَ قُرَیْشٌ یَا مُحَمَّدُ مِنَ الصَّدِّ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ الْکُفْرِ بِاللَّهِ وَ إِخْرَاجِکَ مِنْهُ هُوَ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ یَعْنِی الْکُفْرَ بِاللَّهِ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ (3).
أقول: قال فی المنتقی فی حوادث السنة الثانیة من الهجرة فی هذه السنة تزوج علی بن أبی طالب علیهما السلام فاطمة علیها السلام بنت رسول الله صلی الله علیه و آله فی صفر للیال (4) بقین منه و بنی بها فی ذی الحجة و قد روی أنه تزوجها فی رجب بعد مقدم رسول الله
ص: 192
صلی الله علیه و آله المدینة بخمسة أشهر و بنی بها مرجعه من بدر و الأول أصح و روی عن بعض أهل التاریخ أن تزویجها کان فی شهر ربیع الأول من سنه اثنتین من الهجرة و بنی بها فیها و ولدت الحسن علیه السلام فی هذه السنة و قیل بل ولد الحسن علیه السلام منتصف شهر رمضان من سنة ثلاث و الحسین علیه السلام فی سنة أربع و قیل کان بین ولادة الحسن علیه السلام و العلوق بالحسین علیه السلام خمسون لیلة و ولد الحسین علیه السلام للیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة.
و فی هذه السنة کانت سریة عبد الله بن جحش (1) و فی هذه السنة حولت القبلة إلی الکعبة کان النبی صلی الله علیه و آله یصلی بمکة رکعتین بالغداة و رکعتین بالعشی فلما عرج به إلی السماء أمر بالصلوات الخمس فصارت الرکعتان فی غیر المغرب للمسافر و للمقیم أربع رکعات (2) فلما هاجر النبی صلی الله علیه و آله إلی المدینة أمر أن یصلی نحو بیت المقدس لئلا یکذبه الیهود لأن نعته صلی الله علیه و آله فی التوراة أنه صاحب قبلتین و کانت الکعبة أحب القبلتین إلی النبی صلی الله علیه و آله فأمره الله تعالی أن یصلی إلی الکعبة قال محمد بن حبیب الهاشمی حولت فی الظهر یوم الثلاثاء للنصف من شعبان زار رسول الله صلی الله علیه و آله أم بشر بن البراء بن معرور فی بنی سلمة فتغدی هو و أصحابه و جاءت الظهر فصلی بأصحابه فی مسجد القبلتین رکعتین من الظهر إلی الشام ثم أمر أن یستقبل الکعبة و هو راکع فی الرکعة الثانیة فاستدار إلی الکعبة فدارت الصفوف خلفه ثم أتم الصلاة فسمی مسجد القبلتین.
و قال الواقدی کان هذا یوم الإثنین للنصف من رجب علی رأس سبعة عشر شهرا و عن البراء علی رأس ستة عشر شهرا أو سبعة عشر شهرا و عن السدی علی رأس ثمانیة عشر شهرا من مهاجره صلی الله علیه و آله. (3)
ص: 193
و فی هذه السنة کان بناء مسجد قباء
روی عن أبی سعید الخدری قال لما صرفت القبلة إلی الکعبة أتی رسول الله صلی الله علیه و آله مسجد قباء فقدم جدار المسجد إلی موضعه الیوم و أسسه بیده و نقل رسول الله صلی الله علیه و آله و أصحابه الحجارة لبنائه و کان یأتیه کل سبت ماشیا.
و قال أبو أیوب الأنصاری هو المسجد الذی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی و فی هذه السنة نزلت فریضة رمضان فی شعبان هذه السنة و أمر بزکاة الفطر علی ما
روی عن أبی سعید الخدری قال نزل فرض شهر رمضان بعد ما صرفت القبلة إلی الکعبة بشهر فی شعبان علی رأس ثمانیة عشر شهرا من مهاجر رسول الله صلی الله علیه و آله فأمر رسول الله صلی الله علیه و آله فی هذه السنة بزکاة الفطر قبل أن یفرض الزکاة فی الأموال.
و فی هذه السنة خرج رسول الله صلی الله علیه و آله یوم العید فصلی بالناس صلاة العید و حملت بین یدیه العنزة إلی المصلی فصلی إلیها.
و فی هذه السنة کانت غزوة بدر (1).
ص: 194
**[ترجمه]تفسیر قمی: شأن نزول آیه «یسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیه قُلْ قِتَالٌ فِیه کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّه وَکُفْرٌ بِه وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهلِه مِنْه أَکْبَرُ عِندَ اللّه وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» - . بقره / 217 - {از تو درباره کارزار در ماه حرام می پرسند. بگو: «کارزار در آن، گناهی بزرگ و باز داشتن از راه خدا و کفر ورزیدن به او و [باز داشتن از] مسجد الحرام [حج]، و بیرون راندنِ اهل آن از آن جا، نزد خدا [گناهی] بزرگتر، و فتنه [شرک] از کشتار بزرگتر است».} از این قرار است که چون پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت نمود، دسته هایی را بر سر راه مکه می فرستاد تا به کاروان قریش، حمله کنند.در یکی از این روزها پیامبر صلی الله علیه و آله عبد الله بن جحش را به همراه تعدادی از اصحاب خود به سوی نخله که باغ بنی عامر می باشد روانه داشت تا به هنگام رسیدن کاروان قریش از طائف، به آن کاروان حمله کنند و بار کاروان که کشمش، پوست و غذا بود را از آنان بگیرند. پس آنان به هنگام ورود کاروان که عمرو بن عبد الله حضرمی، هم پیمان
ص: 191
عُتبة بن ربیعه در آن بود، بر سر راه آن کاروان مستقر شدند. چون نگاه حضرمی به عبد الله بن جحش و اصحابش افتاد به وحشت افتادند و آماده نبرد شده و گفتند: اینان، اصحاب محمد هستند. عبد الله بن جحش، به یاران خود دستور داد تا از مرکب هایشان پیاده شوند و سرهای خود را بتراشند. یاران او پیاده شده و سرهای خود را تراشیدند. ابن حضرمی گفت: اینان، برای عبادت (به سوی مکه آمده اند) و گزندی به ما نمی رسانند. چون کاروان قریش از این که خطری آن ها را تهدید نمی کند، مطمئن شدند و سلاح های خود را بر زمین نهادند، عبد الله بن جحش به آنان حمله کرد و ابن حضرمی و یارانش را به قتل رساند و کاروان و کالاهای موجود در آن را گرفته و به مدینه آورد. آن روز، مصادف با اولین روز ماه رجب که از ماه های حرام می باشد، بود. (به همین خاطر) آنان، آن کاروان و کالاهای موجود در آن را کنار گذاشتند و چیزی از آن را برنداشتند. قریش در نامه ای به رسول الله صلی الله علیه و آله گفتند: تو، حرمت ماه حرام را نادیده گرفتی و خون هایی را بر زمین ریختی و اموالی را سلب نمودی. بحث در این رابطه بالا گرفت و اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله به نزد حضرت آمده و عرض کردند: ای رسول خدا! آیا (جنگ) و کشتار در ماه حرام، جایز است؟ خداوند (در جواب آنان) این آیه را نازل فرمود: «یسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیه قُلْ قِتَالٌ فِیه کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللّه وَکُفْرٌ بِه وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهلِه مِنْه أَکْبَرُ عِندَ اللّه وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» (حضرت فرمود:) یعنی جنگ در ماه حرام (گناه) بزرگی است ولی ای محمد! این که قریش مانع ورود تو به مسجدالحرام شد و به خداوند کافر گشت و تو را از مسجدالحرام بیرون کرد، (گناه آن) نزد خداوند، بزرگتر (از جنگ و کشتار) است و فتنه یعنی کافر شدن به خداوند، بزرگتر از قتل می باشد. سپس این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد: «الشَّهرُ الْحَرَامُ بِالشَّهرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیکُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیه بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیکُمْ» - . بقره / 184 -
{این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است و (هتک) حرمتها قصاص دارد. پس هر کس بر شما تعدی کرد، همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید}. - . تفسیر قمی : 61 - 62 -
میگویم: در المنتقی در بیان حوادث سال دوم هجرت گوید: در این سال علی بن ابی طالب علیه السلام در چند شب مانده به پایان ماه صفر با فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ازدواج کرد و در ماه ذی الحجّۀ عروسی کردند. و روایت شده که در ماه رجب پس از گذشت پنج ماه از آمدن پیامبر
ص: 192
به مدینه با او ازدواج نمود و در بازگشت پیامبر از بدر عروسی گرفتند. و وجه اول صحیحتر است. و از برخی تاریخنویسان روایت شده که در ماه ربیع الاول سال دوم هجری ازدواج کردند و در همان ماه عروسی گرفتند. و امام حسن علیه السلام در این سال به دنیا آمد. و گفته شده: بلکه امام حسن علیه السلام در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری به دنیا آمد و حسین علیه السلام در سال چهارم به دنیا آمد. و گفته شده: فاصله زمانی ولادت حسن و باردار شدن به حسین پنجاه شب بود. و حسین علیه السلام در چند شب گذشته از ماه شعبان سال چهارم هجری به دنیا آمد.
در این سال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم لشکر عبدالله بن جحش را رهسپار کرد. و در این سال قبله به کعبه تغییر یافت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در صبح دو رکعت و در شب دو رکعت در مکّه نماز میگزارد و چون به معراج آسمان رفت به نمازهای پنجگانه امر شد و در همه نمازها غیر از نماز مغرب برای مسافر دو رکعت شد و برای مقیم چهار رکعت تعیین گردید. هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت فرمود، دستور داده شده که به سوی بیت المقدس نماز بگذارد تا یهود او را تکذیب نکنند. زیرا آن حضرت در تورات اینگونه وصف شده بود که صاحب دو قبله است. و کعبه در نزد پیامبر محبوبترین قبله بود. پس خداوند متعال به او امر فرمود که به سوی کعبه نماز بگزارد. محمد بن حبیب هاشمی گوید: در ظهر روز سه شنبه در نیمه ماه شعبان قبله تغییر کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دیدار امّ بشر بن البراء بن معرور در میان بنی سلمه رفت. آن حضرت و یارانش به صبح درآمدند و در هنگام ظهر در مسجد قبلتین، دو رکعت نماز ظهر را به سوی شام (بیت المقدس) گزارد. سپس در حالی که در رکوع رکعت دوم بود به تغییر قبله به سمت کعبه امر شد، پس به سمت قبله چرخید و صفهای مردم در پشت سر او چرخیدند. سپس نماز را به پایان برد و از این جهت آن مسجد، با نام مسجد قبلتَین معروف شد.
واقدی گوید: تغییر قبله، در روز دوشنبه از نیمه ماه رجب سر هفدهمین ماه پس از هجرت بود، و براء گوید: سر شانزدهمین ماه یا هفدهمین ماه پس از هجرت قبله تغییر کرد. و سدّیّ گوید: سر هجدهمین ماه پس از هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قبله تغییر کرد.
ص: 193
در این سال مسجد قباء ساخته شده. از ابو سعید خدری روایت شده که گوید: چون قبله به سوی کعبه تغییر پیدا کرد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مسجد قباء آمد و دیوار مسجد را به شکلی که امروز هست، بنا نهد و با دستان مبارک خویش آن را برپا کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یارانش سنگها را حمل میکردند و پیامبر هر شنبه، پیاده به این مسجد میآمد. ابو ایوب انصاری گوید: این مسجد، مسجدی بود که بر اساس تقوی بنا شد.
و در این سال در ماه شعبان روزه رمضان واجب شد و دستور به زکات فطره داده شد. از ابو سعید خدری روایت شده که گفته است: وجوب روزه رمضان یک ماه پس از تغییر قبله به سوی کعبه در سر هجدهمین ماه از هجرت نازل شد. رسول خدا در این سال به زکات فطر، پیش از آنکه زکات مال فرض شود، دستور فرمود و در این سال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز عید بیرون رفت و برای مردم نماز عید را گزارد. و تا مصلی در مقابلش چوبدستی ای حمل کرد و به سمت آن نماز خواند.
در این سال غزوه بدر انجام شد. - . المنتقی فی مولود المصطفی : باب دوم در بیان حوادث سال دوم هجری. -
ص: 194
**[ترجمه]
البقرة: «سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ *قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ»(142-144)
lt;meta info="- سَیَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کَانُواْ عَلَیْهَا قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ یَهْدِی مَن یَشَاء إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ * وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنتَ عَلَیْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن یَنقَلِبُ عَلَی عَقِبَیْهِ وَإِن کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللّهُ وَمَا کَانَ اللّهُ لِیُضِیعَ إِیمَانَکُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ * قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوْتُواْ الْکِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ. - . بقره / 142 - 144 -
{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت: «چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند رویگردان کرد؟» بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست هر که را خواهد به راه راست هدایت می کند.» و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم، تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد. و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی، مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند، از آن کس که از عقیده خود برمی گردد بازشناسیم و البتّه [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت [شان] کرده، سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند، زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است. ما [به هر سو] گردانیدنِ رویت در آسمان را نیک می بینیم. پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت، اهل کتاب نیک می دانند که این [تغییر قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آن چه می کنند غافل نیست.}
**[ترجمه]
قال الطبرسی رحمه الله: سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ أی سوف یقول الجهال و هم الکفار الذین هم بعض الناس ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها أی أی شی ء حولهم و صرفهم یعنی المسلمین عن بیت المقدس الذی کانوا یتوجهون إلیه فی صلاتهم و اختلف فی الذین قالوا ذلک فقال ابن عباس و غیره هم الیهود و قال الحسن هم مشرکو العرب فإن رسول الله صلی الله علیه و آله لما تحول إلی الکعبة من بیت المقدس قالوا یا محمد رغبت عن قبلة آبائک ثم رجعت إلیها فلترجعن إلی دینهم و قال السدی هم المنافقون قالوا ذلک استهزاء بالإسلام و اختلف فی سبب مقالتهم ذلک فقیل إنهم قالوا ذلک علی وجه الإنکار للنسخ عن ابن عباس و قیل إنهم قالوا یا محمد ما ولاک عن قبلتک التی کنت علیها ارجع إلی قبلتنا نتبعک و نؤمن بک أرادوا بذلک فتنته عن ابن عباس أیضا و قیل إنما
ص: 195
قال ذلک مشرکو العرب لیوهموا أن الحق ما هم علیه (1) قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یتصرف فیها علی ما تقتضیه حکمته عن ابن عباس (2) کانت الصلاة إلی بیت المقدس بعد مقدم النبی صلی الله علیه و آله المدینة سبعة عشر شهرا و عن البراء بن عازب قال صلیت مع رسول الله صلی الله علیه و آله نحو بیت المقدس ستة عشر شهرا أو سبعة عشر شهرا ثم صرفنا نحو الکعبة أورده مسلم فی الصحیح (3) و عن أنس إنما کان ذلک تسعة أشهر أو عشرة أشهر و عن معاذ ثلاثة عشر شهرا
وَ رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ (4) بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: تَحَوَّلَتِ الْقِبْلَةُ إِلَی الْکَعْبَةِ بَعْدَ مَا صَلَّی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً (5) إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ بَعْدَ مُهَاجَرِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ صَلَّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ قَالَ ثُمَّ وَجَّهَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَی الْکَعْبَةِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْیَهُودَ کَانُوا یُعَیِّرُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ خَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَنْظُرُ إِلَی آفَاقِ السَّمَاءِ یَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ أَمْراً فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَ وَقْتُ صَلَاةِ الظُّهْرِ کَانَ فِی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ قَدْ صَلَّی مِنَ الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ فَأَخَذَ بِعَضُدَیْهِ وَ حَوَّلَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ الْآیَةَ فَکَانَ صَلَّی (6) رَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ وَ السُّفَهَاءُ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی
ص: 196
کانُوا عَلَیْها.
قال الزجاج إنما أمر بالصلاة إلی بیت المقدس لأن مکة و بیت الله الحرام کانت العرب آلفة بحجها (1) فأحب الله (2) أن یمتحن القوم بغیر ما آلفوه لیظهر من یتبع الرسول ممن لا یتبعه (3) وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها قیل معنی کُنْتَ عَلَیْها صرت علیها و أنت علیها یعنی الکعبة و قیل و هو الأصح یعنی بیت المقدس أی ما صرفناک عن القبلة التی کنت علیها أو ما جعلنا القبلة التی کنت علیها فصرفناک عنها إِلَّا لِنَعْلَمَ أی لیعلم حزبنا من النبی و المؤمنین أو لیحصل المعلوم موجودا أو لنعاملکم معاملة المختبر أو لأعلم مع غیری مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ أی یؤمن به و یتبعه فی أقواله و أفعاله مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ أی الذین ارتدوا لما حولت القبلة أو المراد کل مقیم علی کفره وَ إِنْ کانَتْ أی القبلة أو التحویلة و مفارقة القبلة الأولی و قیل أی الصلاة لَکَبِیرَةً أی لثقیلة یعنی التحویلة إلی بیت المقدس لأن العرب لم تکن قبلة أحب إلیهم من الکعبة أو إلی الکعبة.
وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ قیل فیه أقوال أحدها أنه لما حولت القبلة قال ناس کیف بأعمالنا التی کنا نعمل فی قبلتنا الأولی فنزلت و قیل إنهم قالوا کیف بمن مات من إخواننا قبل ذلک و کان قد مات أسعد بن زرارة و البراء بن معرور و کانا من النقباء فقال وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ أی صلاتکم إلی بیت المقدس و یمکن حمل الإیمان علی أصله. (4) و ثانیها أنه لما ذکر ما علیهم من المشقة فی التحویلة أتبعه بذکر ما لهم عنده بذلک من المثوبة و أنه لا یضیع ما عملوه من الکلفة
ص: 197
و ثالثها أنه لما ذکر إنعامه علیهم بالتولیة إلی الکعبة ذکر السبب الذی استحقوا به ذلک الإنعام و هو إیمانهم بما حملوه أولا فقال وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ الذی استحققتم به تبلیغ محبتکم فی التوجه إلی الکعبة. (1) قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ
قَالَ الْمُفَسِّرُونَ کَانَتِ الْکَعْبَةُ أَحَبَّ الْقِبْلَتَیْنِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِجَبْرَئِیلَ وَدِدْتُ أَنَّ اللَّهَ صَرَفَنِی عَنْ قِبْلَةِ الْیَهُودِ إِلَی غَیْرِهَا فَقَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِثْلُکَ وَ أَنْتَ کَرِیمٌ عَلَی رَبِّکَ فَادْعُ رَبَّکَ وَ سَلْهُ ثُمَّ ارْتَفَعَ جَبْرَئِیلُ وَ جَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُدِیمُ النَّظَرَ إِلَی السَّمَاءِ رَجَاءَ أَنْ یَأْتِیَهُ جَبْرَئِیلُ بِالَّذِی سَأَلَ رَبَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ أَیْ قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِکَ یَا مُحَمَّدُ فِی السَّمَاءِ لِانْتِظَارِ الْوَحْیِ فِی أَمْرِ الْقِبْلَةِ.
و فی سببه وجهان: (2) أحدهما أنه کان وعد بتحویل القبلة عن بیت المقدس فکان یفعل ذلک انتظارا و توقعا للموعود و الثانی أنه کان یکره قبلة بیت المقدس و یهوی قبلة الکعبة و کان لا یسأل الله ذلک لأنه لا یجوز للأنبیاء أن یسألوا الله شیئا من غیر أن یؤذن لهم فیه لأنه یجوز أن لا تکون فیه مصلحة فلا یجابون إلی ذلک فیکون ذلک فتنة لقومهم و اختلف فی سبب إرادته صلی الله علیه و آله تحویل القبلة إلی الکعبة فقیل لأن الکعبة کانت قبلة أبیه إبراهیم و قبلة آبائه و قیل لأن الیهود قالوا تخالفنا یا محمد فی دیننا و تتبع قبلتنا (3) و قیل إن الیهود قالوا ما دری محمد و أصحابه أین قبلتهم حتی هدیناهم و قیل کانت العرب یحبون الکعبة و یعظمونها غایة التعظیم فکان فی التوجه إلیها استمالة لقلوبهم لیکونوا أحرص علی الصلاة إلیها و کان صلی الله علیه و آله حریصا علی استدعائهم إلی الدین فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها أی تحبها محبة الطباع لا أنه کان یسخط القبلة الأولی وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ أی علماء الیهود و النصاری لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ أی تحویل القبلة حق مأمور به و إنما
ص: 198
علموا ذلک لأنه کان فی بشارة الأنبیاء لهم أنه یکون نبی من صفاته کذا و کذا و کان فی صفاته أن یصلی إلی القبلتین (1) و روی أنهم قالوا عند التحویل ما أمرت بهذا یا محمد و إنما هو شی ء تبتدعه من تلقاء نفسک مرة إلی هنا (2) و مرة إلی هنا فأنزل الله هذه الآیة و بین أنهم یعلمون خلاف ما یقولون وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ أی لیس الله بغافل عما یعمل هؤلاء من کتمان صفة محمد صلی الله علیه و آله و المعاندة (3) انتهی. (4) أقول سیأتی مزید توضیح و تفسیر للآیات فی کتاب الصلاة إن شاء الله تعالی.
**[ترجمه]طبرسی رحمه الله گوید: «سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ» یعنی به زودی نادانهایی از مردم (و آنها دسته ای از کفّار بودند که بعضی از مردم به حساب می آیند) خواهند گفت: «ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها» چه چیز مسلمانان را از قبله سابق یعنی بیت المقدّس که رو به سوی آن نماز میخواندند برگردانید. در این که چه افرادی بر مسلمانان ایراد میگرفتند چند قول است:
1- ابن عباس و جمعی میگویند: آنها یهود بودند. 2- حسن میگوید: آنها
ص: 195
مشرکین عرب بودند و هنگامی که پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و اله و سلّم از بیت المقدّس به سوی کعبه متوجه گردید زبان اعتراض به آن حضرت گشوده گفتند: ای محمد به چه علّتی در ابتدا از قبله اعراب و پدران خود که خانه کعبه است اعراض کردی و اکنون به سوی آن رو آوردی؟ حال که چنین است باید به دین اعراب درآیی چون این عمل تصدیق ضمنی به صحّت دین اعراب است. سدیّ میگوید: آنان منافقین بودند که از روی استهزاء به مسلمانان ایراد می گرفتند و انتقاد میکردند. علت این ایراد چه بود؟ ابن عباس میگوید: این ایراد که از جانب یهود بود به این علت بود که نسخ را انکار میکردند. وی در قول دیگر خود گفته است: یهود به پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و اله می گفتند: چرا از قبله ای که تا کنون رو به سوی آن نماز میخواندی- یعنی بیت المقدّس که قبله یهود بود- رو برگرداندی. حال مجدداً به سوی قبله ما برگرد تا ما دین تو را قبول کنیم و مقصودشان این بود که پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و اله را امتحان کنند!! بعضی گفته اند: این گفتار که از جانب مشرکین عرب بود، برای این بود که می خواستند به این وسیله اثبات کنند که از اول حق با ما بوده است که «کعبه» را قبله می دانستیم. - . علت تحویل قبله مسلمانان چه بود؟ در این که اساساً به چه علت قبله مسلمانان از بیت المقدس «به کعبه» انتقال یافت دو قول است: 1- تغییر قبله به واسطه تغییر مصلحتی بود که فقط خداوند آن را میداند. 2- علت آن از گفتار خداوند: «لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ» {قبله را از این جهت تغییر دادیم تا پیروان پیامبر را از کسانی که به مخالفت او برمیخیزند، معلوم کنیم.} چون مسلمانان تا هنگامی که در مکّه اقامت داشتند مأمور بودند به سوی بیت المقدس نماز بخوانند تا نسبت به مشرکین مکّه که به سوی کعبه متوجه بودند امتیاز داشته باشند و وقتی که نبی اکرم صلی اللَّه علیه و اله به مدینه هجرت فرمود چون یهود که در آن شهر اقامت داشتند به سوی بیت المقدس متوجه بودند مسلمانان مأمور گردیدند که به سوی کعبه توجه کنند تا نسبت به یهود امتیاز داشته باشند. - «قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ» این جمله فرمانی است از طرف خداوند به رسول اکرم صلی اللَّه علیه و اله که او به کسانی که از انصراف مسلمانان از بیت المقدس به «کعبه» انتقاد میکردند و ایراد می گرفتند بگوید که مشرق و مغرب هر دو ملک خداست و در آنها به هر طور که مصلحت و حکمت او اقتضا کند تصرف میکند. ابن عباس میگوید: مسلمانان نماز خود را از هنگامی که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و اله وارد شهر مدینه گردید تا هفده ماه به سوی بیت المقدس می خواند. و براء بن عازب میگوید مدت شانزده یا هفده ماه همراه پیامبر به طرف بیت المقدس نماز خواندم و پس از آن ما مسلمانان به امر الهی به سوی کعبه منصرف گردیدیم. این مطلب را مسلم هم در صحیح خود به همین ترتیب روایت کرده است. انس بن مالک میگوید: تحویل قبله به سوی کعبه بعد از نه ماه یا ده ماه پس از ورود پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و اله به مدینه صورت گرفت. معاذ بن جبل می گوید: این جریان پس از سیزده ماه از ورود آن حضرت به مدینه به وقوع پیوست. علی بن ابراهیم به سند خود از امام صادق علیه السلام نقل می کند: پس از این که پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و اله سیزده سال در مکّه و هفت ماه در مدینه به سوی بیت المقدس نماز خواهند خداوند او را به سوی کعبه متوجه کرد و علت این امر این بود که یهود پیامبر اسلام صلی اللَّه علیه و اله و سلّم را سرزنش میکردند و می گفتند: تو تابع ما هستی و به سوی قبله ما نماز میگزاری. از این سرزنشها رسول اکرم صلی اللَّه علیه و اله سخت غمگین و ناراحت گردید و در دل شب از خانه بیرون آمد و به آفاق چشم دوخته منتظر فرمان الهی در این زمینه گردید و چون آن شب سپری شد و روز فرا رسید در هنگام ظهر در مسجد بنی سالم در حالی که دو رکعت از نماز ظهر خوانده بود جبرئیل نازل گردید و بازوهای آن حضرت را گرفت و او را از جانب بیت المقدّس به سوی کعبه برگردانید و این آیه را آورد: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ. از آن پس آن حضرت دو رکعت دیگر از نماز ظهر را به طرف کعبه خواند. در این حال یهود و جمعی از نادانان گفتند: «ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی
ص: 196
کانُوا عَلَیْها» یعنی چه چیز موجب گردید که مسلمانان از قبله سابق خود رو برگردانند؟
زجّاج میگوید: از این نظر آن حضرت مأمور بود مدّتی نماز را به طرف بیت المقدّس بخواند که اعراب عادت کرده بودند در انجام اعمال حج به طرف کعبه توجه کنند و خداوند خواست آنها را بر خلاف آن چه عادت کرده و انس گرفته بودند وادار کند تا به این وسیله آزمایشی به عمل بیاید و پیروان واقعی اسلام معلوم گردد. - . مجمع البیان 1 : 222 - 223 -
«و ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها» در معنای آیه بعضی از مفسرین «کُنْتَ عَلَیْها» را به معنای «صرت علیها» و «انت علیها» گرفته اند، یعنی خانه کعبه. ولی صحیح تر این است - چنان که برخی نیز گفته اند - که مراد از آن بیت المقدس باشد و منظور این است که: «ما صرفناک عن القبلة التی کنت علیها» «الا لنعلم» یعنی تو را از آن قبله ای که سابقاً به سوی آن نماز میخواندی به سوی کعبه منتقل نکردیم مگر برای این که حزب ما که پیامبر و مؤمنان هستند، را بشناسیم، یا این که معلوم ما در خارج تحقق یابد، یا همچون کسی که میخواهد دیگری را امتحان با شما رفتار نماییم، یا برای این که من و دیگران بدانیم. و منظور از «مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ» کسانی است که به پیامبر صلی اللَّه علیه و اله ایمان دارند و در رفتار و گفتار از او پیروی می کنند. «وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ» یعنی کسانی که پس از انتقال قبله از دین برگشتند. یا مقصود هر کسی است که بر کفر خود باقی مانده است. «وَ إِنْ کانَتْ» (اگرچه است) یعنی قبله، یا تغییر قبله و مفارقت قبله اول. و گفته شده مقصود، نماز است. «لکبیرة»یعنی سنگین است یعنی به سوی بیت المقدس نماز خواندن سنگین است زیرا توجّه به هیچ قبله ای برای عرب از خانه کعبه محبوب تر نبود.
«وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ» در تفسیر این قسمت از آیه چند قول است:
وجه اول: این جمله جواب کسانی است که هنگام انتقال قبله از بیت المقدس به کعبه، گفتند: آیا اعمالی که ما سابقاً رو به سوی بیت المقدّس انجام دادیم چطور میشود؟ آیا باطل است یا صحیح است؟ و گفته شده: آنان گفتند: تکلیف آن دسته از برادران ما که پیش از تغییر قبله وفات یافتند چه میشود؟ و اسعد بن زراره و براء بن معرور که از نقباء بودند پیش از این فوت شده بودند. خداوند در مقام جواب به آنها فرمود: «ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ» یعنی نماز خواندن شما به سوی بیت المقدس را ضایع نمی فرماید، و نیز ممکن است ایمان حمل بر معنای اصلی آن شود.
وجه دوم: چون خداوند میدانست که تحویل قبله مؤمنین سنگین است لذا پاداشی را که برای ایمان قرار داده است در این مورد تذکر داد تا آنها از روی رضا و رغبت از پیامبر صلی اللَّه علیه و اله و سلّم پیروی کنند.
ص: 197
وجه سوم: چون تحویل قبله از بیت المقدس به کعبه، انعام و تفضّلی از طرف خدا بر مسلمانان بود لذا به آنها تذکّر داد که این انعام و تفضل به این جهت بود که شما مسلمانان در نتیجه ایمان خود، در ابتداء امر توجّه به بیت المقدّس را پذیرفتید و فرمود: «ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ» و اکنون نتیجه آن ایمان، این تفضّل است که از این تاریخ، به طرف محبوب خودتان یعنی کعبه توجه کنید. - . مجمع البیان 1 : 225 -
«قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ» مفسران گفتهاند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کعبه را به عنوان یکی از دو قبله دوست میداشت. و به جبرئیل گفت: دوست دارم خداوند مرا از قبله یهود به قبله دیگری برگرداند. جبرئیل به آن حضرت گفت: من نیز بندهای مثل تو هستم، و تو در نزد پروردگارت جایگاه والایی داری، پس به درگاه او دعا کن و از او درخواست کن. سپس جبرئیل عروج کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چشم به آسمان دوخته بود به این امید که جبرئیل، خبرِ آن چه را از پروردگارش خواسته بود، بیاورد. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: یعنی ای محمد ما روی گردانیدنت به آسمان را میبینیم که در انتظار این هستی که خداوند درباره قبله فرمانی بدهد. و در علّت توجّه پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و اله به آسمان دو قول است: 1- چون قبلًا به آن حضرت وعده ای در تحویل قبله از بیت المقدس داده شده بود لذا به آسمان به انتظار عملی شدن آن وعده نگاه میکرد. 2- آن حضرت از این که بیت المقدس قبله مسلمانان باشد قلباً کراهت داشت و دوست میداشت که کعبه قبله اسلام باشد ولی در این موضوع از خداوند چیزی سؤال نمیکرد زیرا تا از خداوند درباره موضوعی اجازه ای نرسد، پیامبران هرگز سؤال نمی کنند چه این که احتمال میرود که مصلحتی در موضوع مورد سؤال نباشد. به همین جهت سؤال آنها به اجابت نرسد و این مطلب دستآویز و فتنهای برای مخالفین آنان بشود. و درباره این که چرا پیامبر دوست داشت قبله به کعبه منتقل شود چند وجه ذکر شده است: 1- این موضوع به این جهت بود که خانه کعبه قبله ابراهیم علیه السلام و پدران آن حضرت بود. 2- این امر به این علت بود که یهود می گفتند: محمّد صلّی اللَّه علیه و اله با دین ما مخالفت می کند ولی از قبله ما تبعیت مینماید. 3- یهود می گفتند: محمّد صلّی اللَّه علیه و اله و اصحابش قبله را نمی شناختند ما آنها را به قبله هدایت کردیم. 4- بعضی گفته اند: اعراب چون کعبه را دوست میداشتند و در تعظیم آن فوق العاده می کوشیدند لذا قبله بودن آن موجبِ جلب توجّه آنان به سوی دین اسلام میگردید و زمینه بهتری برای دعوت آنان به سوی دین فراهم میشد و آن حضرت هم علاقه زیادی به گرایش آنان به دین اسلام داشت. از این جهت دوست میداشت که کعبه قبله قرار داده شود. «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها» یعنی تمایل قلبی داری، نه این که از قبله اول بیزار باشد. «وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ» منظور علماء یهود و نصاری میباشد. «لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ»
میدانند که تحویل قبله به سوی کعبه درست است و فرمان خداوند نسبت به آن صادر گردیده است.
ص: 198
علماء اهل کتاب صحّت این موضوع را از بشارتی که مربوط به پیامبران بود دانسته بودند زیرا در آن بشارات خبر داده شده که پیامبری دارای اوصاف چنین و چنان است ظهور خواهد کرد و از جمله آن اوصاف این است که به دو قبله نماز خواهد خواند. روایت شده است که علماء یهود و نصاری هنگام تحویل قبله پیامبر اسلام صلّی اللَّه علیه و اله را مورد تهمت قرار دادند و گفتند: خداوند تو را به این موضوع امر نکرده است بلکه تو از جانب خود مدتی به سوی بیت المقدس نماز خواندی و اکنون هم به سوی کعبه متوجه میگردی. در این حال خداوند این آیه را نازل و بیان فرمود که آنان بر خلاف آن چه میگویند علم دارند. یعنی قلباً میدانند که این موضوع از جانب خداوند است. «وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ» خداوند از آن چه علماء یهود و نصاری انجام میدهند یعنی صفات و علائم پیامبر اسلام صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم را کتمان می کنند و با او مخالفت میورزند غافل نیست. پایان نقل قول. - . مجمع البیان 1 : 227 -
میگویم: ان شاء الله در کتاب نماز توضیحات بیشتر و تفسیر آیات خواهد آمد.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی عَمْرٍو الزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا صَرَفَ اللَّهُ نَبِیَّهُ إِلَی الْکَعْبَةِ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ الْمُسْلِمُونَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتَ صَلَاتَنَا الَّتِی کُنَّا نُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مَا حَالُنَا فِیهَا وَ حَالُ مَنْ مَضَی مِنْ أَمْوَاتِنَا وَ هُمْ یُصَلُّونَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ فَسَمَّی الصَّلَاةَ إِیمَاناً الْخَبَرَ (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: چون خداوند پیامبر را از بیت المقدس به سوی کعبه چرخاند، مسلمانان به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردند: حکم نمازهایی که ما و مردگان ما به سوی بیت المقدس خواندیم، چیست؟ و خداوند آیه: «وَمَا کَانَ اللّه لِیضِیعَ إِیمَانَکُمْ إِنَّ اللّه بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ» را نازل کرد؛ پس خداوند، نماز را ایمان نامید. - . تفسیر عیاشی 1 : 63 -
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام الطَّاطَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَتَی صُرِفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَالَ بَعْدَ رُجُوعِهِ مِنْ بَدْرٍ (6).
**[ترجمه]تهذیب: معاویه بن عمار از امام صادق روایت کرده که به ایشان عرض کردم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چه هنگام به سوی کعبه منصرف گردد؟ فرمود: پس از بازگشت از غزوه بدر. - . تهذیب 1 : 145 -
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام الطَّاطَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ أَمَرَهُ بِهِ قَالَ نَعَمْ إِنَ
ص: 199
رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یُقَلِّبُ وَجْهَهُ فِی السَّمَاءِ فَعَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا فِی نَفْسِهِ فَقَالَ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها (1).
**[ترجمه]تهذیب: ابو بصیر روایت می کند که از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر آیه: «وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنتَ عَلَیها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن یتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن ینقَلِبُ عَلَی عَقِبَیه» پرسیدم که آیا خداوند پیامبر را به نماز خواندن به سوی بیت المقدس امر نمود؟ و حضرت در جواب فرمود: آری،
ص: 199
رسول الله صلی الله علیه و آله به آسمان می نگریست و خداوند به آن چه که در دل او بود پی برد، پس فرمود: «قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّینَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاها». - . تهذیب 1 : 145 -
**[ترجمه]
قوله أمره (2) لعل غرض السائل أن القبلة الأولی أیضا کانت مأمورا بها قال نعم (3) و شرع فی بیان أمر آخر.
**[ترجمه]«امره» شاید مقصود شخص پرسشگر این بود که به قبله اول نیز امر شده است؟ فرمود: آری، و در ادامه مساله دیگر را نیز تبیین نمود.
**[ترجمه]
یب، تهذیب الأحکام الطَّاطَرِیُّ عَنْ وُهَیْبٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ فَقُلْتُ لَهُ اللَّهُ أَمَرَهُ أَنْ یُصَلِّیَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ نَعَمْ أَ لَا تَرَی أَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ قَالَ إِنَّ بَنِی عَبْدِ الْأَشْهَلِ أَتَوْهُمْ وَ هُمْ فِی الصَّلَاةِ قَدْ صَلَّوْا (4) رَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَقِیلَ لَهُمْ إِنَّ نَبِیَّکُمْ قَدْ صُرِفَ إِلَی الْکَعْبَةِ فَتَحَوَّلَ النِّسَاءُ مَکَانَ الرِّجَالِ وَ الرِّجَالُ مَکَانَ النِّسَاءِ وَ جَعَلُوا الرَّکْعَتَیْنِ الْبَاقِیَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ فَصَلَّوْا صَلَاةً وَاحِدَةً إِلَی قِبْلَتَیْنِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَ مَسْجِدُهُمْ مَسْجِدَ الْقِبْلَتَیْنِ (5).
**[ترجمه]تهذیب: ابو بصیر روایت می کند که گفت: پیرامون آیه: «سَیقُولُ السُّفَهاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهمْ عَن قِبْلَتِهمُ الَّتِی کَانُواْ عَلَیها قُل لِّلّه الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ یهدِی مَن یشَاءُ إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام پرسیدم: آیا خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود تا به سوی بیت المقدس نماز بخواند؟ حضرت فرمود: «آیا نمی دانی که خداوند متعال می فرماید: «َمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنتَ عَلَیها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن یتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن ینقَلِبُ عَلَی عَقِبَیه وَإِن کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذِینَ هدَی اللّه وَمَا کَانَ اللّه لِیضِیعَ إِیمَانَکُمْ إِنَّ اللّه بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِیم» {قبله ای را که (چندی) بر آن بودی مقرر نکردیم جز برای آن که کسی را که از پیامبر پیروی می کند، از آن کس که از عقیده خود برمی گردد بازشناسیم؛ هر چند (این کار) جز بر کسانی که خدا هدایت(شان) کرده سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند؛ زیرا خدا (نسبت) به مردم دلسوز و مهربان است.} حضرت فرمود: در حالی که آنان در حال خواندن نماز بودند و دو رکعت از آن را به جای آورده بودند، بنی عبد الاشهل نزد آنان آمدند و آنان در نماز بودند. برخی به آنان گفتند: پیامبرتان به سوی کعبه برگشته است، پس زنان در جای مردان و مردان در جای زنان ایستادند. و دو رکعت باقیمانده را به سوی کعبه خواندند. پس در یک نماز به سوی دو قبله نماز خواندند؛ و از این رو مسجد آنان، مسجدالقبلتَین (مسجد دو قبله) نامیده شد. - . تهذیب 1 : 146 -
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ هَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ قَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ فَکَانَ یَجْعَلُ الْکَعْبَةَ خَلْفَ ظَهْرِهِ فَقَالَ أَمَّا إِذَا کَانَ بِمَکَّةَ فَلَا وَ أَمَّا إِذَا هَاجَرَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَنَعَمْ حَتَّی حُوِّلَ إِلَی الْکَعْبَةِ (6).
ص: 200
**[ترجمه]کافی: حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که از آن حضرت پرسیدم: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی بیت المقدس نماز میگزارد؟ فرمود: آری، عرض کردم: آیا به گونهای بود که کعبه پشت سرش قرار می گرفت؟ فرمود: اگر در مکه بود، در پشت سرش قرار نمیگرفت اما چون به مدینه هجرت کرد، کعبه در پشت سرش قرار گرفت، تا این که قبله به سوی کعبه تغییر یافت. - . فروع کافی 1 : 79 -
ص: 200
**[ترجمه]
یه، من لا یحضر الفقیه صَلَّی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ بَعْدَ النُّبُوَّةِ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً بِمَکَّةَ وَ تِسْعَةَ عَشَرَ شَهْراً بِالْمَدِینَةِ ثُمَّ عَیَّرَتْهُ الْیَهُودُ فَقَالُوا لَهُ إِنَّکَ تَابِعٌ لِقِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ لِذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ اللَّیْلِ (1) خَرَجَ صلی الله علیه و آله یُقَلِّبُ وَجْهَهُ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی الْغَدَاةَ فَلَمَّا صَلَّی مِنَ الظُّهْرِ رَکْعَتَیْنِ جَاءَهُ جِبْرِیلُ فَقَالَ لَهُ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها الْآیَةَ ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ حَوَّلَ مَنْ خَلْفَهُ وُجُوهَهُمْ حَتَّی قَامَ الرِّجَالُ مَقَامَ النِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ مَقَامَ الرِّجَالِ فَکَانَ أَوَّلُ صَلَاتِهِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ آخِرُهَا إِلَی الْکَعْبَةِ فَبَلَغَ الْخَبَرُ مَسْجِداً بِالْمَدِینَةِ وَ قَدْ صَلَّی أَهْلُهُ مِنَ الْعَصْرِ رَکْعَتَیْنِ فَحَوَّلُوا نَحْوَ الْکَعْبَةِ فَکَانَ أَوَّلُ صَلَاتِهِمْ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ آخِرُهَا إِلَی الْکَعْبَةِ فَسُمِّیَ ذَلِکَ الْمَسْجِدُ مَسْجِدَ الْقِبْلَتَیْنِ (2) فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ صَلَاتُنَا إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ تَضِیعُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ یَعْنِی صَلَاتَکُمْ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ قَدْ أَخْرَجْتُ الْخَبَرَ فِی ذَلِکَ عَلَی وَجْهِهِ فِی کِتَابِ النُّبُوَّةِ (3).
أقول: سیأتی
فِی تَفْسِیرِ النُّعْمَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا بُعِثَ کَانَتِ الصَّلَاةُ إِلَی قِبْلَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ.
و قد أخبرنا الله فی کتابه بما قصه فی ذکر موسی علیه السلام أن یجعل بیته قبلة و هو قوله وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً (4) و کان رسول الله صلی الله علیه و آله فی أول مبعثه یصلی إلی بیت المقدس جمیع أیام مقامه (5) بمکة و بعد هجرته إلی المدینة بأشهر فعیرته الیهود و قالوا إنک تابع لقبلتنا فأحزن رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک منهم فأنزل الله تعالی
ص: 201
علیه و هو یقلب وجهه فی السماء و ینتظر الأمر قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ إلی قوله لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ یعنی الیهود فی هذا الموضع ثم أخبرنا الله عز و جل ما العلة (1) التی من أجلها لم یحول قبلته من أول مبعثه فقال تبارک و تعالی وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ فسمی سبحانه الصلاة هاهنا إیمانا (2).
**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله پس از بعثت سیزده سال در مکّه معظّمه بود و به سوی بیت المقدّس نماز میگزارد و همچنین نوزده ماه در مدینه همین کار را میکرد، بعد یهود آن حضرت را مورد سرزنش قرار داده و به آن حضرت گفتند: تو تابع قبله مائی، یا تو با این که مدّعی پیامبری و آئین نوینی هستی باز رو به قبله ما عبادت میکنی، پس رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله از این سخن آنان بسیار اندوهگین شد، و چون پاره ای از شب بگذشت از خانه بیرون آمده، و به جوانب آسمان مینگریست. و چون صبح فرا رسید نماز صبح را به جا آورد، و وقتی ظهر فرا رسید و آن حضرت دو رکعت از نماز ظهر را خواند، جبرئیل علیه السّلام نزد آن حضرت آمده و این آیه را آورد: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» تا آخر آیه. آن گاه جبرئیل دست آن حضرت را گرفت و روی او را به جانب کعبه گردانید و آنان که پشت سر حضرت نماز می گزاردند رو به جانب کعبه گردانیدند به گونه ای که مردان در جای زنان قرار گرفتند و زنان در جای مردان، و ابتدای نماز پیامبر رو به بیت المقدّس داشت و آخر نماز رو به کعبه، پس این خبر به مسجدی در مدینه رسید و مردمی که در آن مسجد بودند دو رکعت از نماز عصر را خوانده بودند ایشان نیز رو به سوی کعبه کردند و ابتدای نماز ایشان به سوی بیت المقدّس و آخر نمازشان به سوی کعبه بود، پس آن مسجد را مسجد قبلتین (مسجد دو قبله) نامیدند، مسلمانان گفتند: ای رسول خدا آیا نمازهای ما که به سوی بیت المقدّس کرده ایم ضایع خواهد بود؟ پس خداوند عزّ و جلّ این آیه را نازل فرمود: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ» یعنی نمازتان که به سوی بیست المقدس خواندید. و من این حدیث را به همان صورت که در کتاب نبوّت وارد شده است ذکر کرده ام. - . من لا یحضره الفقیه 1 : 88 -
میگویم: میگویم: در تفسیر نعمانی با اسنادش به امام صادق علیه السلام میآید که فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به پیامبر مبعوث شد، نماز به سوی قبله بیت المقدس بود و بر اساس رسم و سنت بنی اسرائیل انجام میشد. و خداوند متعال در کتابش داستان موسی علیه السلام را برای ما باز گو میکند که خانه او را به عنوان قبله قرار داد و میفرماید: «وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» - . یونس / 87 - {و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید} رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز بعثت در تمام مدتی که در مکّه بود و چند ماهی پس از هجرت به مدینه را به سوی بیت المقدس نماز میگذارد. یهودیان آن حضرت را سرزنش کرده و بر ایشان عیب گرفتند و گفتند: تو تابع و پیرو قبله ما هستی. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از این سخن آنان اندوهگین شد. پس خداوند متعال
ص: 201
در حالی که آن حضرت رو به آسمان گردانیده و منتظر دستور الهی بود، این آیه را نازل فرمود که: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ» تا این فرموده: «لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ»( تا مردم، دلیلی بر ضدّ شما نداشته باشند) مقصود یهودیان در رابطه با این مسأله است. سپس خداوند عزّ و جلّ دلیل این که قبله از آغاز بعثت پیامبر تغییر نکرد، را برای ما بیان کرده و میفرماید: « وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ» پس خداوند نماز را در این آیه ایمان نام نهاده است. - . محکم و متشابه : 12 - 13 -
**[ترجمه]
آل عمران: «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ* قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْری کافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ»(12-13)
(و قال سبحانه): «وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ* إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُنْزَلِینَ» (3) (123-124)
النساء: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ
ص: 202
خَشْیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلًا* أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً»(77-78)
الأنفال: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ (إلی قوله سبحانه): کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ* یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ* وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ* لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ* إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ* وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ* إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ* إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ* ذلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّارِ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ* وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَه إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ* فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ* ذلِکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ* إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ وَ أَنَ
ص: 203
اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ»(1-19)
(و قال سبحانه): «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ»(36)
(إلی قوله تعالی): «لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ* قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ»(37-38)
(و قال سبحانه): «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوی وَ الرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعادِ وَ لکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ* إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلًا وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ لکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ* وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلًا وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ* وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ* وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ* وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ* إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ* وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ* ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ»(41-51)
(و قال سبحانه): «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ
ص: 204
عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ* لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ*فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ* یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَ إِنْ یُرِیدُوا خِیانَتَکَ فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»(67-71)
الحج: «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ»(19)
lt;meta info="- قُل لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَی جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ * قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَأُخْرَی کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُم مِّثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَن یَشَاء إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لَّأُوْلِی الأَبْصَارِ. - . آل عمران / 12 - 13 -
{به کسانی که کفر ورزیدند بگو: «به زودی مغلوب خواهید شد و [سپس در روز رستاخیز] در دوزخ محشور می شوید، و چه بد بستری است.» قطعاً در برخورد میان دو گروه، برای شما نشانه ای [و درس عبرتی] بود. گروهی در راه خدا می جنگیدند، و دیگر [گروه] کافر بودند که آنان [مؤمنان] را به چشم، دو برابر خود می دیدند و خدا هر که را بخواهد به یاری خود تأیید می کند، یقیناً در این [ماجرا] برای صاحبان بینش عبرتی است.}
- وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ * إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَلَن یَکْفِیکُمْ أَن یُمِدَّکُمْ رَبُّکُم بِثَلاَثَةِ آلاَفٍ مِّنَ الْمَلآئِکَةِ مُنزَلِینَ. - . آل عمران / 123 - 124 -
{و یقیناً خدا شما را در [جنگ] بدر- با آنکه ناتوان بودید- یاری کرد. پس، از خدا پروا کنید، باشد که سپاسگزاری نمایید. آن گاه که به مؤمنان می گفتی: «آیا شما را بس نیست که پروردگارتان، شما را با سه هزار فرشته فرودآمده، یاری کند؟»}
- أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّواْ أَیْدِیَکُمْ وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ ص: 202
خَشْیَةً وَقَالُواْ رَبَّنَا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتَالَ لَوْلا أَخَّرْتَنَا إِلَی أَجَلٍ قَرِیبٍ قُلْ مَتَاعُ الدَّنْیَا قَلِیلٌ وَالآخِرَةُ خَیْرٌ لِّمَنِ اتَّقَی وَلاَ تُظْلَمُونَ فَتِیلاً * أَیْنَمَا تَکُونُواْ یُدْرِککُّمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنتُمْ فِی بُرُوجٍ مُّشَیَّدَةٍ وَإِن تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُواْ هَذِهِ مِنْ عِندِ اللّهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُواْ هَذِهِ مِنْ عِندِکَ قُلْ کُلًّ مِّنْ عِندِ اللّهِ فَمَا لِهَؤُلاء الْقَوْمِ لاَ یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثًا. - . نساء / 77 - 78 -
{ آیا ندیدی کسانی را که به آنان گفته شد: « [فعلًا] دست [از جنگ] بدارید، و نماز را برپا کنید و زکات بدهید»، و [لی] همین که کارزار بر آنان مقرّر شد، بناگاه گروهی از آنان از مردم [مشرکان مکّه] ترسیدند مانند ترس از خدا یا ترسی سخت تر. و گفتند: «پروردگارا، چرا بر ما کارزار مقرّر داشتی؟ چرا ما را تا مدّتی کوتاه مهلت ندادی؟» بگو: «برخورداری [از این] دنیا اندک، و برای کسی که تقوا پیشه کرده، آخرت بهتر است، و [در آن جا] به قدر نخِ هسته خرمایی بر شما ستم نخواهد رفت.» هر کجا باشید، شما را مرگ درمی یابد هر چند در بُرجهای استوار باشید. و اگر [پیشامد] خوبی به آنان برسد، می گویند: «این از جانب خداست» و چون صدمه ای به ایشان برسد، می گویند: «این از طرف توست.» بگو: «همه از جانب خداست.» [آخر] این قوم را چه شده است که نمی خواهند سخنی را [درست] دریابند؟}
- یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِیْنِکُمْ وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ * إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ *أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ * کَمَا أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکَارِهُونَ * یُجَادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَیَّنَ کَأَنَّمَا یُسَاقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَهُمْ یَنظُرُونَ * وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتِیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَیُرِیدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ * لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ * إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِکَةِ مُرْدِفِینَ * وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَی وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ *إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَیُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَیُذْهِبَ عَنکُمْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ وَلِیَرْبِطَ عَلَی قُلُوبِکُمْ وَیُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ * إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلآئِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ * ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَآقُّواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن یُشَاقِقِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ *ذَلِکُمْ فَذُوقُوهُ وَأَنَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابَ النَّارِ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ * وَمَن یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ * فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللّهَ رَمَی وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ * ذَلِکُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکَافِرِینَ * إِن تَسْتَفْتِحُواْ فَقَدْ جَاءکُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُواْ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ وَلَن تُغْنِیَ عَنکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئًا وَلَوْ کَثُرَتْ وَأَنَّ
ص: 203
اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ. - . انفال / 1- 19 -
{ [ای پیامبر،] از تو درباره غنایم جنگی می پرسند. بگو: «غنایم جنگی اختصاص به خدا و فرستاده [او] دارد. پس از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش نمایید، و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید. مؤمنان، همان کسانی اند که چون خدا یاد شود دلهایشان بترسد، و چون آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید، و بر پروردگار خود توکّل می کنند. همانان که نماز را به پا می دارند و از آن چه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند. آنان هستند که حقّاً مؤمنند، برای آنان نزد پروردگارشان درجات و آمرزش و روزیِ نیکو خواهد بود. همان گونه که پروردگارت تو را از خانه ات به حقّ بیرون آورد و حال آنکه دسته ای از مؤمنان سخت کراهت داشتند. با تو درباره حقّ- بعد از آنکه روشن گردید- مجادله می کنند. گویی که آنان را به سوی مرگ می رانند و ایشان [بدان] می نگرند. و [به یاد آورید] هنگامی را که خدا یکی از دو دسته [کاروان تجارتی قریش یا سپاه ابو سفیان] را به شما وعده داد که از آنِ شما باشد، و شما دوست داشتید که دسته بی سلاح برای شما باشد، و [لی] خدا می خواست حقّ [اسلام] را با کلمات خود ثابت، و کافران را ریشه کن کند. تا حقّ را ثابت و باطل را نابود گرداند، هر چند بزهکاران خوش نداشته باشند. [به یاد آورید] زمانی را که پروردگار خود را به فریاد می طلبیدید، پس دعای شما را اجابت کرد که: «من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد.» و این [وعده] را خداوند جز نویدی [برای شما] قرار نداد، و تا آنکه دلهای شما بدان اطمینان یابد و پیروزی جز از نزد خدا نیست، که خدا شکست ناپذیر [و] حکیم است.
[به یاد آورید] هنگامی را که [خدا] خوابِ سبک آرامش بخشی که از جانب او بود بر شما مسلّط ساخت، و از آسمان بارانی بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند، و وسوسه شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد و گامهایتان را بدان استوار دارد. هنگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی می کرد که من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آورده اند ثابت قدم بدارید. به زودی در دل کافران وحشت خواهم افکند. پس، فراز گردنها را بزنید، و همه سرانگشتانشان را قلم کنید. این [کیفر] بدان سبب است که آنان با خدا و پیامبر او به مخالفت برخاستند، و هر کس با خدا و پیامبر او به مخالفت برخیزد قطعاً خدا سخت کیفر است. این [عذاب دنیا] را بچشید، و [بدانید که] برای کافران عذاب آتش خواهد بود. ای کسانی که ایمان آورده اید، هر گاه [در میدان نبرد] به کافران برخورد کردید که [به سوی شما] روی می آورند، به آنان پشت مکنید. و هر که در آن هنگام به آنان پشت کند- مگر آنکه [هدفش] کناره گیری برای نبردی [مجدّد] یا پیوستن به جمعی [دیگر از همرزمانش] باشد- قطعاً به خشم خدا گرفتار خواهد شد، و جایگاهش دوزخ است، و چه بد سرانجامی است. و شما آنان را نکشتید، بلکه خدا آنان را کُشت. و چون [ریگ به سوی آنان] افکندی، تو نیفکندی، بلکه خدا افکند. [آری، خدا چنین کرد تا کافران را مغلوب کند] و بدین وسیله مؤمنان را به آزمایشی نیکو، بیازماید. قطعاً خدا شنوای داناست. [ماجرا] این بود، و [بدانید که] خدا نیرنگ کافران را سست می گرداند. [ای مشرکان] اگر شما پیروزی [حق] را می طلبید، اینک پیروزی به سراغ شما آمد [و اسلام پیروز شد] و اگر [از دشمنی] بازایستید، آن برای شما بهتر است و اگر [به جنگ] برگردید ما هم بر می گردیم، و [بدانید] که گروه شما هر چند زیاد باشد، هرگز از شما چیزی را دفع نتوانند کرد و خداست که با مؤمنان است.}
- إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّواْ عَن سَبِیلِ اللّهِ فَسَیُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ. - . انفال / 36 -
{ بی گمان، کسانی که کفر ورزیدند، اموال خود را خرج می کنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند. پس به زودی [همه] آن را خرج می کنند، و آن گاه حسرتی بر آنان خواهد گشت سپس مغلوب می شوند..}
- لِیَمِیزَ اللّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَیَ بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ * قُل لِلَّذِینَ کَفَرُواْ إِن یَنتَهُواْ یُغَفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُواْ فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأَوَّلِینِ. - . انفال / 37 - 38 -
{ تا خدا، ناپاک را از پاک جدا کند، و ناپاکها را روی یکدیگر نهد و همه را متراکم کند آن گاه در جهنم قرار دهد. اینان همان زیانکارانند. به کسانی که کفر ورزیده اند، بگو: «اگر بازایستند، آن چه گذشته است برایشان آمرزیده می شود و اگر بازگردند، به یقین، سنّت [خدا در مورد] پیشینیان گذشت.»}
- وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَی وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتَّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَادِ وَلَکِن لِّیَقْضِیَ اللّهُ أَمْراً کَانَ مَفْعُولاً لِّیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَن بَیِّنَةٍ وَیَحْیَی مَنْ حَیَّ عَن بَیِّنَةٍ وَإِنَّ اللّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ * إِذْ یُرِیکَهُمُ اللّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلاً وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیرًا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الأَمْرِ وَلَکِنَّ اللّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ * وَإِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلاً وَیُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولاً وَإِلَی اللّهِ تُرْجَعُ الاُمُورُ * یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْکُرُواْ اللّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلَحُونَ * وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ * وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاء النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَاللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ * وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَاءتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَی عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِّنکُمْ إِنِّی أَرَی مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّیَ أَخَافُ اللّهَ وَاللّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ * إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ غَرَّ هَؤُلاء دِینُهُمْ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * وَلَوْ تَرَی إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُواْ الْمَلآئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِیقِ * ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِیدِ. - . انفال / 41 - 51 -
{و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آن چه بر بنده خود در روز جدایی [حقّ از باطل]- روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند- نازل کردیم، ایمان آورده اید. و خدا بر هر چیزی تواناست. آن گاه که شما بر دامنه نزدیکتر [کوه] بودید و آنان در دامنه دورتر [کوه]، و سوارانِ [دشمن] پایین تر از شما [موضع گرفته] بودند، و اگر با یکدیگر وعده گذارده بودید، قطعاً در وعده گاه خود اختلاف می کردید، ولی [چنین شد] تا خداوند کاری را که انجام شدنی بود به انجام رساند [و] تا کسی که [باید] هلاک شود، با دلیلی روشن هلاک گردد، و کسی که [باید] زنده شود، با دلیلی واضح زنده بماند، و خداست که در حقیقت شنوای داناست. [ای پیامبر، یاد کن] آن گاه را که خداوند آنان [سپاه دشمن] را در خوابت به تو اندک نشان داد و اگر ایشان را به تو بسیار نشان می داد قطعاً سست می شدید و حتماً در کار [جهاد] منازعه می کردید، ولی خدا شما را به سلامت داشت، چرا که او به راز دلها داناست. و آن گاه که چون با هم برخورد کردید، آنان را در دیدگان شما اندک جلوه داد و شما را [نیز] در دیدگان آنان کم نمودار ساخت تا خداوند کاری را که انجام شدنی بود تحقق بخشد، و کارها به سوی خدا بازگردانده می شود. ای کسانی که ایمان آورده اید، چون با گروهی برخورد می کنید پایداری ورزید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید. و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سُست شوید و مهابت شما از بین برود، و صبر کنید که خدا با شکیبایان است. و مانند کسانی مباشید که از خانه هایشان با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم خارج شدند و [مردم را] از راه خدا باز می داشتند، و خدا به آن چه می کنند احاطه دارد. و [یاد کن] هنگامی را که شیطان اعمال آنان را برایشان بیاراست و گفت: «امروز هیچ کس از مردم بر شما پیروز نخواهد شد، و من پناه شما هستم.» پس هنگامی که دو گروه، یکدیگر را دیدند [شیطان] به عقب برگشت و گفت: «من از شما بیزارم، من چیزی را می بینم که شما نمی بینید، من از خدا بیمناکم.» و خدا سخت کیفر است. آن گاه که منافقان و کسانی که در دلهایشان بیماری بود می گفتند: «اینان [مؤمنان] را دینشان فریفته است.» و هر کس بر خدا توکّل کند [بداند که] در حقیقت خدا شکست ناپذیر حکیم است. و اگر ببینی آن گاه که فرشتگان جان کافران را می ستانند، بر چهره و پشت آنان می زنند و [گویند:] عذاب سوزان را بچشید. این [کیفرِ] دستاوردهای پیشین شماست، و [گر نه] خدا بر بندگان [خود] ستمکار نیست.}
- مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الأَرْضِ تُرِیدُونَ
ص: 204
عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * لَّوْلاَ کِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ * فَکُلُواْ مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلاَلاً طَیِّبًا وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ * یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ * وَإِن یُرِیدُواْ خِیَانَتَکَ فَقَدْ خَانُواْ اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ. - . انفال / 67 - 71 -
{هیچ پیامبری را سزاوار نیست که [برای اخذِ سَربها از دشمنان] اسیرانی بگیرد، تا در زمین به طور کامل از آنان کشتار کند. شما متاع دنیا را می خواهید و خدا آخرت را می خواهد، و خدا شکست ناپذیر حکیم است. اگر از جانب خدا نوشته ای نبود، قطعاً در آن چه گرفته اید، به شما عذابی بزرگ می رسید. پس، از آن چه به غنیمت برده اید، حلال و پاکیزه بخورید و از خدا پروا دارید که خدا آمرزنده مهربان است. ای پیامبر، به کسانی که در دست شما اسیرند بگو: «اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آن چه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است.» و اگر بخواهند به تو خیانت کنند، پیش از این [نیز] به خدا خیانت کردند [و خدا تو را] بر آنان مسلّط ساخت، و خدا دانای حکیم است.}
- هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیَابٌ مِّن نَّارٍ. - . حج / 19 -
{این دو [گروه،] دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند، و کسانی که کفر ورزیدند، جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است.}
**[ترجمه]
قوله تعالی «قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا»
قَالَ الطَّبْرِسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ رِجَالِهِ قَالَ: لَمَّا أَصَابَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً بِبَدْرٍ وَ قَدِمَ الْمَدِینَةَ جَمَعَ الْیَهُودَ فِی سُوقِ قَیْنُقَاعَ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ احْذَرُوا مِنَ اللَّهِ مِثْلَ الَّذِی نَزَلَ بِقُرَیْشٍ یَوْمَ بَدْرٍ وَ أَسْلِمُوا قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ بِکُمْ مَا نَزَلَ بِهِمْ وَ قَدْ عَرَفْتُمْ أَنِّی نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ تَجِدُونَ ذَلِکَ فِی کِتَابِکُمْ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ لَا یَغُرَّنَّکَ أَنَّکَ لَقِیتَ قَوْماً أَغْمَاراً (1) لَا عِلْمَ لَهُمْ بِالْحَرْبِ فَأَصَبْتَ مِنْهُمْ فُرْصَةً أَنَّا وَ اللَّهِ لَوْ قَابَلْنَاکَ لَعَرَفْتَ إِنَّا نَحْنُ النَّاسُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ- و روی أیضا عن عکرمة و ابن جبیر عن ابن عباس و رواه أصحابنا أیضا.
و قیل نزلت فی مشرکی مکة ستغلبون یوم بدر عن مقاتل و قیل نزلت فی الیهود لما قتل الکفار ببدر و هزموا قالت الیهود إنه النبی الأمی الذی بشرنا به موسی صلی الله علیه و آله و نجده فی کتابنا بنعته و صفته و إنه لا ترد له رایة ثم قال بعضهم لبعض لا تعجلوا حتی تنظروا إلی وقعة أخری فلما کان یوم أحد و نکب (2) أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله شکوا و قالوا لا و الله ما هو هذا (3) فغلب علیهم الشقاء فلم یسلموا و قد کان بینهم و بین رسول الله صلی الله علیه و آله عهد إلی مدة (4) فنقضوا ذلک العهد
ص: 205
قبل أجله و انطلق کعب بن الأشرف (1) إلی مکة فی ستین راکبا فوافقهم و أجمعوا أمرهم علی رسول الله صلی الله علیه و آله لتکونن کلمتنا واحدة ثم رجعوا إلی المدینة فأنزل الله فیهم هذه الآیة عن الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس. (2) و قال رحمه الله فی قوله تعالی قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ نزلت الآیة فی قصة بدر و کانت المسلمون ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا علی عدة أصحاب طالوت الذین جاوزوا معه النهر سبعة و سبعون رجلا من المهاجرین و مائتان و ستة و ثلاثون رجلا من الأنصار و کان صاحب لواء رسول الله صلی الله علیه و آله و المهاجرین علی بن أبی طالب علیهما السلام و صاحب رایة الأنصار سعد بن عبادة (3) و کانت الإبل فی جیش رسول الله صلی الله علیه و آله سبعین بعیرا و الخیل فرسین فرس للمقداد بن الأسود و فرس لمرثد بن أبی مرثد و کان معهم من السلاح ستة أدرع و ثمانیة سیوف و جمیع من استشهد یومئذ أربعة عشر ستة من المهاجرین و ثمانیة من الأنصار و اختلف فی عدة المشرکین فروی عن علی علیه السلام و ابن مسعود أنهم کانوا ألفا و عن قتادة و عروة بن الزبیر و الربیع کانوا بین تسعمائة إلی ألف و کان خیلهم مائة فرس و رئیسهم عتبة بن ربیعة بن عبد شمس و کان حرب بدر أول مشهد شهده رسول الله صلی الله علیه و آله و کان سبب ذلک عیر أبی سفیان و الخطاب فی الآیة للیهود الذین نقضوا العهد أو للناس جمیعا ممن حضر الوقعة و قیل للمشرکین و الیهود آیَةٌ أی حجة و علامة و معجزة دالة علی صدق محمد صلی الله علیه و آله فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا أی فرقتین اجتمعتا ببدر من المسلمین و الکافرین فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أی فی دینه و طاعته و هم الرسول و أصحابه وَ أُخْری أی و فرقة أخری کافِرَةٌ و هم مشرکو أهل مکة یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ أی فی ظاهر العین و اختلف فی معناه فقیل معناه یری المسلمون المشرکین مثلی عدد
ص: 206
أنفسهم قللهم الله فی أعینهم حتی رأوهم ستمائة و ستة و عشرین رجلا تقویة لقلوبهم و ذلک أن المسلمین قد قیل لهم فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ فأراهم الله عددهم حسب ما حد لهم من العدد الذی یلزمهم أن یقدموا علیهم و لا یحجموا عنهم و قد کانوا ثلاثة أمثالهم ثم ظهر العدد القلیل علی العدد الکثیر عن ابن مسعود و جماعة من العلماء و قیل الرؤیة للمشرکین یعنی یری المشرکون المسلمین ضعفی ما هم علیه فإن الله تعالی قبل القتال قلل المسلمین فی أعینهم لیجترءوا علیهم و لا یتفرقوا (1) فلما أخذوا فی القتال کثرهم فی أعینهم لیجبنوا و قلل المشرکین فی أعین المسلمین لیجترءوا علیهم و تصدیق ذلک قوله تعالی وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلًا وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ الآیة و ذلک أحسن أسباب النصر للمؤمنین و الخذلان للکافرین و هذا قول السدی و هذا القول إنما یتأتی علی قراءة من قرأ بالیاء فأما قول من قرأ بالتاء فلا یحتمله إلا القول الأول علی أن یکون الخطاب للیهود الذین لم یحضروا و هم المعنیون بقوله قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ و هم یهود بنی قینقاع فکأنه قال ترون أیها الیهود المشرکین مثلی المسلمین مع أن الله أظفرهم علیهم فلا تغتروا بکثرتکم و اختار البلخی هذا الوجه و یکون الخطاب (2) للمسلمین الذین حضروا الوقعة أی ترون أیها المسلمون المشرکین مثلی المسلمین قال الفراء یحتمل قوله یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ یعنی ثلاثة أمثالهم (3) و المعنی ترونهم مثلیهم مضافا إلیهم فذلک ثلاث أمثالهم قال و المعجز فیه إنما کان من جهة غلبة القلیل الکثیر. (4)
ص: 207
فإن قیل کیف یصح تقلیل الأعداد مع حصول الرؤیة و ارتفاع الموانع و هل هذا إلا قول من یجوز أن یکون عنده أجسام لا یدرکها أو یدرک بعضها دون بعض قلنا یحتمل التقلیل (1) فی أعین المؤمنین بأن یظنوهم قلیلی العدد لا أنهم أدرکوا بعضهم دون بعض لأن العلم بما یدرکه الإنسان جملة غیر العلم بما یدرکه مفصلا و لأنا قد ندرک جمعا عظیما بأسرهم و نشک فی أعدادهم حتی یقع الخلاف فی حرز عددهم. (2) و قال رحمه الله فی قوله تعالی وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ أی بتقویة قلوبکم و بما أمدکم به من الملائکة و بإلقاء الرعب فی قلوب أعدائکم وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ أی ضعفاء عن المقاومة قلیلو العدد و العدة
وَ یُرْوَی عَنْ بَعْضِ الصَّادِقِینَ علیهما السلام أَنَّهُ قَرَأَ وَ أَنْتُمْ ضُعَفَاءُ.
و قال لا یجوز وصفهم بأنهم أذلة و فیهم رسول الله صلی الله علیه و آله بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ
هُوَ إِخْبَارٌ بِأَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِقَوْمِهِ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ یَوْمَ بَدْرٍ أَنْ جَعَلَ رَبُّکُمْ ثَلَاثَةَ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَدَداً لَکُمْ.
و قال ابن عباس و غیره إن الإمداد بالملائکة کان یوم بدر و قال ابن عباس لم تقاتل الملائکة إلا یوم البدر و کانوا فی غیره من الأیام عدة و مددا و قال الحسن کان جمیعهم خمسة آلاف فمعناه یمددکم ربکم بتمام خمسة آلاف و قال غیره کانوا ثمانیة آلاف فمعناه بخمسة آلاف أخر و قیل إن الوعد بالإمداد بالملائکة کان یوم أحد وعدهم الله المدد إن صبروا مُنْزَلِینَ أنزلهم الله من السماء إلی الأرض لنصرتکم. (3) أقول: سیأتی تتمة تلک الآیات فی غزوة أحد.
و فی قوله مُسَوِّمِینَ (4) قال عروة نزلت الملائکة یوم بدر علی خیل بلق علیهم عمائم صفر و
قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ ابْنُ عَبَّاسٍ کَانَتْ عَلَیْهِمْ عَمَائِمُ بِیضٌ أَرْسَلُوا
ص: 208
أَذْنَابَهَا بَیْنَ أَکْتَافِهِمْ.
و قیل مسومین أی مرسلین. (1) و قال رحمه الله فی قوله تعالی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ قال الکلبی نزلت فی عبد الرحمن بن عوف الزهری و المقداد بن الأسود الکندی و قدامة بن مظعون الجمحی (2) و سعد بن أبی وقاص و کانوا یلقون من المشرکین أذی شدیدا و هم بمکة قبل أن یهاجروا إلی المدینة فیشکون إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و یقولون یا رسول الله ائذن لنا فی قتال هؤلاء فإنهم قد آذونا فلما أمروا بالقتال و بالمسیر إلی بدر شق علی بعضهم فنزلت الآیة کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ أی أمسکوا عن قتال الکفار فإنی لم أؤمر بقتالهم فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ و هم بالمدینة إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ أی جماعة منهم یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ أی یخافون القتل من الناس کما یخافون الموت من الله (3) و قیل یخافون عقوبة الناس بالقتل کما یخافون عقوبة الله أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً قیل أو هنا بمعنی الواو و قیل لإبهام الأمر علی المخاطب وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ قال الحسن لم یقولوا ذلک کراهة (4) لأمر الله تعالی و لکن
ص: 209
لدخول الخوف علیهم بذلک علی ما یکون من طبع البشر و یحتمل أن یکون قالوا (1) ذلک استفهاما لا إنکارا و قیل إنما قالوا ذلک لأنهم رکنوا إلی الدنیا و آثروا نعیمها لَوْ لا أَخَّرْتَنا أی هلا أخرتنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ و هو إلی أن نموت بآجالنا و الفتیل ما تفتله بیدک من الوسخ ثم تلقیه عن ابن عباس و قیل ما فی شق النواة لأنه کالخیط المفتول و البروج القصور و قیل بروج السماء و قیل البیوت التی فوق الحصون و قیل الحصون و القلاع و المشیدة المجصصة أو المزینة و قیل المطولة فی ارتفاع وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قیل القائلون هم الیهود قالوا ما زلنا نعرف النقص فی ثمارنا و مزارعنا منذ قدم علینا هذا الرجل فالمراد بالحسنة الخصب و المطر و بالسیئة الجدب و القحط و قیل هم المنافقون عبد الله بن أبی و أصحابه الذین تخلفوا عن القتال یوم أحد قالوا (2) للذین قتلوا فی الجهاد لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا فالمعنی إن یصبهم ظفر و غنیمة قالوا هذه من عند الله و إن یصبهم مکروه و هزیمة قالوا هذه من عندک و بسوء تدبیرک و قیل هو عام فی الیهود و المنافقین و قیل هو حکایة عمن سبق ذکرهم قبل الآیة و هم الذین یقولون رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ (3) قوله تعالی یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قال الطبرسی رحمه الله اختلف المفسرون فی الأنفال هاهنا فقیل هی الغنائم التی غنمها النبی صلی الله علیه و آله یوم بدر عن ابن عباس و صحت الروایة
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا إِنَّ الْأَنْفَالَ کُلُّ مَا أُخِذَ مِنْ دَارِ الْحَرْبِ بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ کُلُّ أَرْضٍ انْجَلَی أَهْلُهَا عَنْهَا بِغَیْرِ قِتَالٍ وَ مِیرَاثُ مَنْ لَا وَارِثَ لَهُ وَ قَطَائِعُ الْمُلُوکِ إِذَا کَانَتْ فِی أَیْدِیهِمْ مِنْ غَیْرِ غَصْبٍ وَ الْآجَامُ وَ بُطُونُ الْأَوْدِیَةِ وَ الْأَرَضُونَ الْمَوَاتُ-.
و غیر ذلک مما هو مذکور فی مواضعه و
قَالا هِیَ لِلَّهِ
ص: 210
وَ لِلرَّسُولِ وَ بَعْدَهُ لِمَنْ قَامَ مَقَامَهُ یَصْرِفُهُ حَیْثُ یَشَاءُ مِنْ مَصَالِحِ نَفْسِهِ لَیْسَ لِأَحَدٍ فِیهِ شَیْ ءٌ.
وَ قَالا إِنَّ غَنَائِمَ بَدْرٍ کَانَتْ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله خَاصَّةً فَسَأَلُوهُ أَنْ یُعْطِیَهُمْ.
و قد صح أن قراءة أهل البیت یسألونک الأنفال فقال سبحانه قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ و کذلک ابن مسعود و غیره إنما قرءوا کذلک علی هذا التأویل فعلی هذا فقد اختلفوا فی کیفیة سؤالهم النبی صلی الله علیه و آله فقال هؤلاء إن أصحابه سألوه أن یقسم غنیمة بدر بینهم فأعلمه الله (1) سبحانه أن ذلک لله و لرسوله دونهم و لیس لهم فی ذلک شی ء و روی ذلک أیضا عن ابن عباس و غیره (2) و قالوا إن عن صلة و معناه یسألونک الأنفال أن تعطیهم و یؤید هذا القول قوله فَاتَّقُوا اللَّهَ إلی آخر الآیة ثم اختلف هؤلاء فقال بعضهم هی منسوخة بآیة الغنیمة و قیل لیست بمنسوخة و هو الصحیح (3) و قال آخرون إنهم سألوا النبی صلی الله علیه و آله عن حکم الأنفال و علمها أنها لمن هی (4) و قال آخرون إنهم سألوه عن الغنائم و قسمتها و أنها حلال أم حرام کما کانت حراما علی من قبلهم فبین لهم أنها حلال و اختلفوا أیضا فی سبب سؤالهم فقال
ابن عباس إن النبی صلی الله علیه و آله قال یوم بدر من جاء بکذا فله کذا و من جاء بأسیر فله کذا فتسارع الشبان و بقی الشیوخ تحت الرایات فلما انقضی الحرب طلب الشبان ما کان قد نفلهم النبی صلی الله علیه و آله به فقال الشیوخ کنا ردا لکم (5) و لو وقعت علیکم الهزیمة لرجعتم إلینا و جری بین أبی الیسر بن عمرو الأنصاری أخی بنی سلمة و بین سعد بن معاذ کلام فنزع الله تعالی الغنائم منهم و جعلها لرسوله یفعل بها ما
ص: 211
یشاء فقسمها بینهم بالسویة و قال عبادة بن الصامت اختلفنا فی النفل و ساءت فیه أخلاقنا فنزعه الله من أیدینا فجعله إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقسمه بیننا علی السواء و کان ذلک فی تقوی الله و طاعته و صلاح ذات البین.
و قال سعد بن أبی وقاص قتل أخی عمیر یوم بدر فقتلت سعید بن العاص بن أمیة و أخذت سیفه و کان یسمی ذا الکتیفة فجئت به إلی النبی صلی الله علیه و آله و استوهبته منه فقال لیس هذا لی و لا لک اذهب فاطرحه فی القبض (1) فطرحت و رجعت و بی ما لا یعلمه إلا الله من قتل أخی و أخذ سلبی (2) و قلت عسی أن یعطی هذا لمن لم یبل ببلائی فما جاوزت إلا قلیلا حتی جاءنی الرسول و قد أنزل الله تعالی یَسْئَلُونَکَ الآیة فخفت أن یکون قد نزل فی شی ء فلما انتهیت إلی رسول الله قال یا سعد إنک سألتنی السیف و لیس لی و إنه قد صار لی فاذهب و خذه فهو لک.
و قال علی بن طلحة عن ابن عباس کانت الغنائم لرسول الله صلی الله علیه و آله خاصة لیس لأحد فیها شی ء و ما أصاب سرایا المسلمین من شی ء أتوه به فمن حبس منه إبرة أو سلکا فهو غلول (3) فسألوا رسول الله صلی الله علیه و آله أن یعطیهم منها فنزلت الآیة و قال ابن جریح اختلف من شهد بدرا من المهاجرین و الأنصار فی الغنیمة و کانوا ثلاثا فنزلت الآیة و ملکها الله رسوله یقسمها کما أراه الله و قال مجاهد هی الخمس و ذلک أن المهاجرین قالوا لم یرفع منا هذا الخمس لم یخرج منا (4) فقال الله قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ یقسمانها کما شاءا و (5) ینفلان منها ما شاءا و یرضخان منها ما شاءا فَاتَّقُوا اللَّهَ باتباع ما یأمرکم
ص: 212
الله و رسوله به و احذروا مخالفة أمرهما وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ أی ما بینکم من الخصومة و المنازعة وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أی اقبلوا ما أمرتم به فی الغنائم و غیرها إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ مصدقین للرسول فیما یأتیکم به و فی تفسیر الکلبی أن الخمس لم یکن مشروعا یومئذ و إنما شرع یوم أحد و فیه أنه لما نزلت هذه الآیة عرف المسلمون أنه لا حق لهم فی الغنیمة و أنها لرسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا یا رسول الله سمعا و طاعة فاصنع ما شئت فنزل قوله وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ أی ما غنمتم بعد بدر
و روی أن رسول الله صلی الله علیه و آله قسم غنائم بدر علی سواء و لم یخمس. (1).
کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ الکاف فی قوله کَما أَخْرَجَکَ یتعلق بما دل علیه قوله قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ لأن هذا فی معنی (2) نزعها من أیدیهم بالحق کما أخرجک ربک بالحق (3) فالمعنی قل الأنفال لله ینزعها عنکم مع کراهتکم و مشقة ذلک علیکم لأنه أصلح لکم کما أخرجک ربک من بیتک مع کراهة فریق من المؤمنین ذلک لأن الخروج کان أصلح لکم من کونکم فی بیتکم و المراد بالبیت هنا المدینة یعنی خروج النبی صلی الله علیه و آله منها إلی بدر و قیل یتعلق بیجادلونک أی یجادلونک فی الحق کارهین له کما جادلوک حین أخرجک ربک کارهین للخروج کراهیة طباع فقال بعضهم کیف نخرج و نحن قلیل و العدو کثیر و قال بعضهم کیف نخرج علی عمیاء لا ندری إلی العیر نخرج أم إلی القتال فشبه جدالهم بخروجهم لأن القوم جادلوه بعد خروجهم کما جادلوه عند الخروج فقالوا هلا أخبرتنا بالقتال فکنا نستعد لذلک فهذا هو جدالهم و قیل یعمل فیه معنی الحق بتقدیر هذا الذکر الحق کما أخرجک ربک من بیتک بالحق
ص: 213
فمعناه أن هذا خیر لکم کما أن إخراجک من بیتک علی کراهیة جماعة منکم خیر لکم و قریب منه ما جاء فی حدیث أبی حمزة الثمالی فالله ناصرک کما أخرجک من بیتک و قوله بِالْحَقِّ أی بالوحی و ذلک أن جبرئیل أتاه و أمره بالخروج و قیل معناه أخرجک و معک الحق و قیل أخرجک بالحق الذی وجب علیک و هو الجهاد وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أی طائفة منهم لَکارِهُونَ لذلک للمشقة التی لحقتهم یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ معناه یجادلونک فیما دعوتهم إلیه بعد ما عرفوا صحته و صدقک بالمعجزات و مجادلتهم قولهم هلا أخبرتنا بذلک و هم یعلمون أنک لا تأمرهم عن الله إلا بما هو حق و صواب و کانوا یجادلون فیه لشدته علیهم یطلبون بذلک رخصة لهم فی التخلف عنه أو فی تأخیر الخروج إلی وقت آخر و قیل معناه یجادلونک فی القتال یوم بدر بعد ما تبین صوابه کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ أی کان هؤلاء الذین یجادلونک فی لقاء العدو لشدة القتال علیهم حیث لم یکونوا مستعدین له و لکراهتهم له من حیث الطبع کانوا بمنزلة من یساق إلی الموت و هم یرونه عیانا و ینظرون إلی أسبابه (1) وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ یعنی و اذکروا و اشکروا الله إذ یعدکم الله أن إحدی الطائفتین لکم إما العیر و إما النفیر وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ أی تودون أن لکم العیر و صاحبها أبو سفیان لئلا تلحقکم مشقة دون النفیر و هو الجیش من قریش قال الحسن کان المسلمون یریدون العیر و رسول الله صلی الله علیه و آله یرید ذات الشوکة کنی بالشوکة عن الحرب لما فی الحرب من الشدة و قیل الشوکة السلاح وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ معناه و الله أعلم بالمصالح منکم فأراد أن یظهر الحق بلطفه و یعز الإسلام و یظفرکم علی وجوه القریش (2) و یهلکهم علی أیدیکم بکلماته السابقة و عداته فی قوله تعالی وَ لَقَدْ
ص: 214
سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ (1) و قوله لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (2) و قیل بِکَلِماتِهِ أی بأمره لکم بالقتال وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ أی یستأصلهم فلا یبقی منهم أحدا یعنی کفار العرب لِیُحِقَّ الْحَقَّ أی لیظهر الإسلام وَ یُبْطِلَ الْباطِلَ أی الکفر بإهلاک أهله وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ أی الکافرون و ذکر البلخی عن الحسن أن قوله وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ نزلت قبل قوله کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ و هی فی القراءة بعدها.
القصة.
قال أصحاب السیر و ذکر أبو حمزة و علی بن إبراهیم فی تفسیرهما دخل حدیث بعضهم فی بعض أقبل أبو سفیان بعیر قریش من الشام و فیها أموالهم و هی اللطیمة (3) فیها أربعون راکبا من قریش فندب النبی صلی الله علیه و آله أصحابه للخروج إلیها لیأخذوها و قال لعل الله أن ینفلکموها (4) فانتدب الناس فخف بعضهم و ثقل بعضهم و لم یظنوا أن رسول الله صلی الله علیه و آله یلقی کیدا و لا حربا فخرجوا لا یریدون إلا أبا سفیان و الرکب لا یرونها إلا غنیمة لهم فلما سمع أبو سفیان بمسیر النبی صلی الله علیه و آله استأجر ضمضم بن عمرو الغفاری فبعثه إلی مکة و أمره أن یأتی قریشا فیستنفرهم و یخبرهم
ص: 215
أن محمدا قد تعرض لعیرهم فی أصحابه (1) فخرج ضمضم سریعا إلی مکة و کانت عاتکة بنت عبد المطلب رأت (2) فیما یری النائم قبل مقدم ضمضم بن عمرو بثلاث لیال أن رجلا أقبل علی بعیر له ینادی یا آل غالب اغدوا إلی مصارعکم ثم وافی بجمله علی أبی قبیس فأخذ حجرا فدهدهه (3) من الجبل فما ترک دارا من دور قریش إلا أصابته منه فلذة (4) فانتبهت فزعة من ذلک فأخبرت العباس بذلک فأخبر العباس عتبة بن ربیعة فقال عتبة هذه مصیبة تحدث فی قریش و فشت الرؤیا فیهم و بلغ ذلک أبا جهل فقال هذه نبیة ثانیة فی بنی عبد المطلب و اللات و العزی لننظرن ثلاثة أیام فإن کان ما رأت حقا و إلا لنکتبن کتابا بینا أنه ما من أهل بیت من العرب أکذب رجالا و لا نساء من بنی هاشم فلما کان الیوم الثالث أتاهم ضمضم ینادیهم بأعلی الصوت یا آل غالب یا آل غالب اللطیمة اللطیمة العیر العیر أدرکوا و ما أراکم تدرکون أن محمدا و الصباة (5) من أهل یثرب قد خرجوا یتعرضون
ص: 216
لعیرکم فتهیئوا للخروج و ما بقی أحد من عظماء قریش إلا أخرج مالا لتجهیز الجیش و قالوا من لم یخرج نهدم داره و خرج معهم العباس بن عبد المطلب و نوفل بن الحارث بن عبد المطلب و عقیل بن أبی طالب و أخرجوا معهم القیان (1) یضربون الدفوف و خرج رسول الله صلی الله علیه و آله فی ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا فلما کان بقرب بدر أخذ عینا للقوم فأخبره بهم.
و فی حدیث أبی حمزة الثمالی بعث رسول الله صلی الله علیه و آله عینا له علی العیر اسمه عدی فلما قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبره أین فارق العیر نزل جبرئیل علی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبره بنفیر المشرکین من مکة فاستشار أصحابه فی طلب العیر و حرب النفیر فقام أبو بکر فقال یا رسول الله إنها قریش و خیلاؤها ما آمنت منذ کفرت و لا ذلت منذ عزت و لم نخرج علی أهبة الحرب. (2) و فی حدیث أبی حمزة قال أبو بکر أنا عالم بهذا الطریق فارق عدی العیر بکذا و کذا و ساروا و سرنا فنحن و القوم علی بدر یوم کذا و کذا کأنا فرسا رهان فقال صلی الله علیه و آله اجلس فجلس ثم قام عمر بن الخطاب فقال مثل ذلک فقال اجلس فجلس (3) ثم قام المقداد فقال یا رسول الله إنها قریش و خیلاؤها و قد آمنا بک و صدقنا و شهدنا أن ما جئت به حق و الله لو أمرتنا أن نخوض جمر الغضا و شوک الهراس (4) لخضناه معک و الله لا نقول لک ما قالت بنو إسرائیل لموسی فَاذْهَبْ
ص: 217
أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ (1) و لکنا نقول امض لأمر ربک فإنا معک مقاتلون فجزاه رسول الله صلی الله علیه و آله خیرا علی قوله ذلک ثم قال أشیروا علی أیها الناس و إنما یرید الأنصار لأن أکثر الناس منهم و لأنهم حین بایعوه بالعقبة قالوا إنا برآء من ذمتک حتی تصل إلی دارنا ثم أنت فی ذمتنا نمنعک مما نمنع آباءنا و نساءنا (2) فکان صلی الله علیه و آله یتخوف أن لا یکون الأنصار تری علیها نصرته إلا علی من دهمه بالمدینة من عدو و أن لیس علیهم أن ینصروه بخارج المدینة فقام سعد بن معاذ فقال بأبی أنت و أمی یا رسول الله کأنک أردتنا فقال نعم فقال بأبی أنت و أمی یا رسول الله إنا قد آمنا بک و صدقناک و شهدنا أن ما جئت به حق من عند الله فمرنا بما شئت و خذ من أموالنا ما شئت و اترک منها ما شئت و الله لو أمرتنا أن نخوض هذا البحر لخضناه معک و لعل الله أن یریک ما تقر به عینک فسر بنا علی برکة الله ففرح بذلک رسول الله صلی الله علیه و آله و قال سیروا علی برکة الله فإن الله وعدنی إحدی الطائفتین وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ و الله لکأنی أنظر إلی مصرع أبی جهل بن هشام و عتبة بن ربیعة و شیبة بن ربیعة و فلان و فلان و أمر رسول الله صلی الله علیه و آله بالرحیل و خرج إلی بدر و هو بئر.
و فی حدیث أبی حمزة و بدر رجل من جهینة و الماء ماؤه و إنما سمی الماء باسمه. (3)
و أقبلت قریش و بعثوا عبیدها لیستقوا من الماء فأخذهم أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله (4) و قالوا لهم من أنتم قالوا نحن عبید قریش (5) قالوا فأین العیر قالوا لا علم
ص: 218
لنا بالعیر فأقبلوا یضربونهم و کان رسول الله صلی الله علیه و آله یصلی فانفتل من صلاته و قال إن صدقوکم ضربتموهم و إن کذبوکم ترکتموهم فأتوه بهم فقال لهم من أنتم قالوا یا محمد نحن عبید قریش قال کم القوم قالوا لا علم لنا بعددهم قال کم ینحرون کل یوم من جزور قالوا تسعة إلی عشرة فقال رسول الله صلی الله علیه و آله القوم تسعمائة إلی ألف رجل (1) فأمر صلی الله علیه و آله بهم فحبسوا و بلغ ذلک قریشا ففزعوا و ندموا علی مسیرهم و لقی عتبة بن ربیعة أبا البختری بن هشام فقال أ ما تری هذا البغی و الله ما أبصر موضع قدمی خرجنا لنمنع عیرنا و قد أفلتت فجئنا بغیا و عدوانا و الله ما أفلح قوم بغوا قط و لوددت ما فی العیر (2) من أموال بنی عبد مناف ذهبت و لم نسر هذا المسیر فقال له أبو البختری إنک سید من سادات قریش فسر فی الناس و تحمل العیر التی أصابها محمد صلی الله علیه و آله و أصحابه بنخلة و دم ابن الحضرمی فإنه حلیفک فقال له علی ذلک و ما علی أحد منا خلاف إلا ابن الحنظلة یعنی أبا جهل فصر إلیه و أعلمه أنی حملت العیر و دم ابن الحضرمی و هو حلیفی و علی عقله (3) قال فقصدت خباه و أبلغته ذلک فقال إن عتبة یتعصب لمحمد فإنه من بنی عبد مناف و ابنه معه و یرید أن یخذل بین الناس لا و اللات و العزی حتی نقحم علیهم یثرب أو نأخذهم أساری فندخلهم مکة و تتسامع العرب بذلک و کان أبو حذیفة بن عتبة مع رسول الله صلی الله علیه و آله و کان أبو سفیان (4)
ص: 219
لما جاز بالعیر بعث إلی قریش قد نجی الله عیرکم فارجعوا و دعوا محمدا و العرب و ادفعوه بالراح (1) ما اندفع و إن لم ترجعوا فردوا القیان فلحقهم الرسول فی
ص: 220
الجحفة فأراد عتبة أن یرجع فأبی أبو جهل و بنو مخزوم و ردوا القیان من الجحفة قال و فزع أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله لما بلغهم کثرة قریش و استغاثوا و تضرعوا فأنزل الله سبحانه إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ.
قال ابن عباس لما کان یوم بدر و اصطف القوم للقتال قال أبو جهل اللهم أولانا بالنصر فانصره (1) و استغاث المسلمون فنزلت الملائکة و نزل قوله إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ إلی آخره و
قِیلَ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا نَظَرَ إِلَی کَثْرَةِ عَدَدِ الْمُشْرِکِینَ وَ قِلَّةِ عَدَدِ الْمُسْلِمِینَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی اللَّهُمَّ إِنْ تَهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَةُ لَا تُعْبَدُ فِی الْأَرْضِ فَمَا زَالَ یَهْتِفُ رَبَّهُ مَادّاً یَدَیْهِ حَتَّی سَقَطَ رِدَاؤُهُ مِنْ مَنْکِبِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ الْآیَةَ.
وَ هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ لَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَنَّهُ اللَّیْلُ أَلْقَی اللَّهُ عَلَی أَصْحَابِهِ النُّعَاسَ وَ کَانُوا قَدْ نَزَلُوا فِی مَوْضِعٍ کَثِیرِ الرَّمْلِ لَا تَثْبُتُ فِیهِ قَدَمٌ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْمَطَرَ رَذَاذاً حَتَّی لَبَّدَ الْأَرْضَ (2) وَ ثَبَتَتْ أَقْدَامُهُمْ وَ کَانَ الْمَطَرُ عَلَی قُرَیْشٍ مِثْلَ الْعَزَالِی (3) وَ أَلْقَی اللَّهُ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ کَمَا قَالَ سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ الْآیَةَ.
قوله إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ أی تستجیرون بربکم یوم بدر من أعدائکم و
ص: 221
تسألونه النصر علیهم لقلتکم و کثرتهم فلم یکن لکم مفزع إلا التضرع إلیه و الدعاء له فی کشف الضر عنکم فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ أی مرسل إلیکم مددا لکم بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ أی متبعین ألفا آخر من الملائکة لأن مع کل واحد منهم ردف له (1) و قیل معناه مترادفین متتابعین و کانوا ألفا بعضهم فی أثر بعض و قیل بألف من الملائکة جاءوا علی آثار المسلمین (2) وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ أی ما جعل الإمداد بالملائکة إلا بشری لکم بالنصر و لتسکن (3) به قلوبکم و تزول الوسوسة عنها و إلا فملک واحد کاف للتدمیر علیهم کما فعل جبرئیل بقوم لوط فأهلکهم بریشة واحدة و اختلف فی أن الملائکة هل قاتلت یوم بدر أم لا فقیل ما قاتلت و لکن شجعت و کثرت سواد المسلمین و بشرت بالنصر و قیل إنها قاتلت قال مجاهد إما أمدهم بألف مقاتل من الملائکة فأما ما قاله فی آل عمران بثلاثة آلاف و بخمسة آلاف فإنه للبشارة و روی عن ابن مسعود أنه سأله أبو جهل من أین کان یأتینا الضرب و نری الشخص قال من قبل الملائکة فقال هم غلبونا لا أنتم و عن ابن عباس أن الملائکة قاتلت یوم بدر و قتلت وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لا بالملائکة و لا بکثرة العدد إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ لا یمنع عن مراده حَکِیمٌ فی أفعاله إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ هو أول النوم قبل أن یثقل أَمَنَةً أی أمانا مِنْهُ أی من العدو و قیل من الله فإن الإنسان لا یأخذه النوم فی حال الخوف فآمنهم الله تعالی بزوال الرعب عن قلوبهم و أیضا فإنه قواهم بالاستراحة علی القتال من الغد (4) وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً أی مطرا لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ و ذلک لأن المسلمین قد سبقهم الکفار إلی الماء فنزلوا علی کثیب رمل و أصبحوا محدثین مجنبین و أصابهم الظمأ و وسوس
ص: 222
إلیهم الشیطان و قال إن عدوکم قد سبقکم إلی الماء و أنتم تصلون مع الجنابة و الحدث و تسوخ أقدامکم فی الرمل فمطرهم الله حتی اغتسلوا به من الجنابة و تطهروا به من الحدث و تلبدت به أرضهم و أوحلت أرض عدوهم وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ أی وسوسته بما مضی ذکره أو الجنابة التی أصابتکم بالاحتلام وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ أی و لیشد علی قلوبکم أی یشجعها وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ بتلبید الأرض و قیل بالصبر و قوة القلب إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ یعنی الملائکة الذین أمد بهم المسلمین أَنِّی مَعَکُمْ بالمعونة و النصرة فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا أی بشروهم بالنصر و کان الملک یسیر أمام الصف فی صورة الرجل و یقول أبشروا فإن الله ناصرکم و قیل معناه قاتلوا معهم المشرکین أو ثبتوهم بأشیاء تلقونها فی قلوبهم یقوون بها سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ أی الخوف من أولیائی فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ یعنی الرءوس لأنها فوق الأعناق قال عطا یرید کل هامة و جمجمة و جائز أن یکون هذا أمرا للمؤمنین و أن یکون أمرا للملائکة و هو الظاهر قال ابن الأنباری إن الملائکة حین أمرت بالقتال لم تعلم أین تقصد بالضرب من الناس فعلمهم الله تعالی وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ یعنی الأطراف من الیدین و الرجلین و قیل یعنی أطراف الأصابع اکتفی به عن جملة الید و الرجل ذلِکَ العذاب و الأمر بضرب الأعناق و الأطراف و تمکین المسلمین منهم بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أی بسبب أنهم خالفوا الله و رسوله و حاربوهما وَ مَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ فی الدنیا بالإهلاک و فی الآخرة بالتخلید فی النار ذلِکُمْ أی هذا الذی أعددت لکم من الأسر و القتل فی الدنیا فَذُوقُوهُ عاجلا وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ آجلا عَذابَ النَّارِ تمام القصة
و لما أصبح رسول الله صلی الله علیه و آله یوم بدر عبأ أصحابه فکان فی عسکره فرسان فرس للزبیر بن العوام (1) و فرس للمقداد بن الأسود و کان فی عسکره
ص: 223
سبعون جملا کانوا یتعاقبون علیها و کان رسول الله صلی الله علیه و آله و علی بن أبی طالب علیهما السلام و مرثد بن أبی مرثد الغنوی یتعاقبون علی جمل لمرثد بن أبی مرثد و کان فی عسکر قریش أربعمائة فرس و قیل مائتا فرس فلما نظرت قریش إلی قلة أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله قال أبو جهل ما هم إلا أکلة رأس لو بعثنا إلیهم عبیدنا لأخذوهم أخذا بالید و قال عتبة بن ربیعة أ تری لهم کمینا أو مددا فبعثوا عمر بن وهب الجمحی و کان فارسا شجاعا فجال بفرسه حتی طاف علی عسکر رسول الله صلی الله علیه و آله ثم رجع فقال ما لهم کمین و لا مدد و لکن نواضح یثرب قد حملت الموت الناقع أ ما ترونهم خرسا لا یتکلمون یتلمظون تلمظ الأفاعی ما لهم ملجأ إلا سیوفهم و ما أراهم یولون حتی یقتلوا و لا یقتلون حتی یقتلوا بعددهم فارتئوا رأیکم فقال له أبو جهل کذبت و جبنت فأنزل الله سبحانه وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها فبعث إلیهم رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا معاشر قریش إنی أکره أن أبدأکم فخلونی و العرب و ارجعوا فقال عتبة ما رد هذا قوم قط فأفلحوا ثم رکب جملا له أحمر فنظر إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله و هو یجول بین العسکرین و ینهی عن القتال فقال صلی الله علیه و آله إن یک عند أحد خیر فعند صاحب الجمل الأحمر و إن یطیعوه یرشدوا و خطب عتبة فقال فی خطبته یا معاشر قریش أطیعونی الیوم و اعصونی الدهر إن محمدا له إل (1) و ذمة و هو ابن عمکم فخلوه و العرب فإن یک صادقا فأنتم أعلی عینا به و إن یک کاذبا کفتکم ذؤبان العرب أمره فغاظ أبا جهل قوله و قال له جبنت و انتفخ سحرک فقال یا مصفرا استه (2) مثلی یجبن ستعلم قریش أینا ألأم و أجبن و أینا المفسد لقومه و لبس درعه و تقدم هو و أخوه شیبة و ابنه الولید و
ص: 224
قال یا محمد أخرج إلینا أکفاءنا من قریش فبرز إلیه ثلاثة نفر من الأنصار (1) و انتسبوا لهم فقالوا ارجعوا إنما نرید الأکفاء من قریش فنظر رسول الله صلی الله علیه و آله إلی عبیدة بن الحارث بن عبد المطلب و کان له یومئذ سبعون سنة فقال قم یا عبیدة و نظر إلی حمزة فقال قم یا عم ثم نظر إلی علی فقال قم یا علی و کان أصغر القوم فاطلبوا بحقکم الذی جعله الله لکم فقد جاءت قریش بخیلائها و فخرها ترید أن تطفئ نور الله وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ ثم قال یا عبیدة علیک بعتبة بن ربیعة و قال لحمزة علیک بشیبة و قال لعلی علیه السلام علیک بالولید فمروا حتی انتهوا إلی القوم فقالوا أکفاء کرام فحمل عبیدة علی عتبة فضربه علی رأسه ضربة فلقت هامته و ضرب عتبة عبیدة علی ساقه فأطنها (2) فسقطا جمیعا و حمل شیبة علی حمزة فتضاربا بالسیفین حتی انثلما و حمل أمیر المؤمنین علیه السلام علی الولید فضربه علی حبل عاتقه فأخرج السیف من إبطه قال علی علیه السلام لقد أخذ الولید یمینه بشماله (3) فضرب بها هامتی فظننت أن السماء وقعت علی الأرض ثم اعتنق حمزة و شیبة فقال المسلمون یا علی أ ما تری الکلب نهز عمک (4) فحمل علیه علی علیه السلام فقال یا عم طأطئ رأسک و کان حمزة أطول من شیبة فأدخل حمزة رأسه فی صدره فضربه علی فطرح نصفه ثم جاء إلی عتبة و به رمق فأجهز علیه.
و فی روایة أخری أنه برز حمزة لعتبة و برز عبیدة لشیبة و برز علی للولید فقتل حمزة عتبة و قتل عبیدة شیبة و قتل علی الولید و ضرب شیبة رِجْل عبیدة فقطعها فاستنقذه حمزة و علی و حمل عبیدة حمزة و علی حتی أتیا به رسول الله صلی الله علیه و آله فاستعبر (5) فقال یا رسول الله أ لست شهیدا قال بلی أنت أول شهید من أهل
ص: 225
بیتی (1) و قال أبو جهل لقریش لا تعجلوا و لا تبطروا کما بطر ابنا ربیعة علیکم بأهل یثرب فاجزروهم جزرا و علیکم بقریش فخذوهم أخذا حتی ندخلهم مکة فنعرفهم ضلالتهم التی هم علیها و جاء إبلیس فی صورة سراقة بن مالک بن جعشم فقال لهم أنا جار لکم ادفعوا إلی رایتکم فدفعوا إلیهم رایة المیسرة و کانت الرایة مع بنی عبد الدار فنظر إلیه رسول الله صلی الله علیه و آله فقال لأصحابه غضوا أبصارکم و عضوا علی النواجد و رفع یده فقال یا رب إن تهلک هذه العصابة لا تعبد ثم أصابه الغشی فسری عنه و هو یسلت العرق عن وجهه (2) فقال هذا جبرئیل قد أتاکم فی ألف مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ.
و روی أبو أمامة بن سهل بن حنیف عن أبیه قال لقد رأینا (3) یوم بدر و إن أحدنا یشیر بسیفه إلی المشرک فیقع رأسه من جسده قبل أن یصل إلیه السیف.
قال ابن عباس حدثنی رجل من بنی غفار قال أقبلت أنا و ابن عم لی حتی صعدنا فی جبل یشرف بنا علی بدر و نحن مشرکان ننتظر الوقعة علی من تکون الدبرة (4) فبینا نحن هناک إذ دنت منا سحابة فسمعنا فیها حمحمة الخیل فسمعنا قائلا یقول أَقْدِمْ حَیْزُومُ (5) و قال فأما ابن عمی فانکشف قناع قلبه فمات مکانه و أما أنا فکدت أهلک ثم تماسکت.
وَ رَوَی عِکْرِمَةُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: یَوْمَ بَدْرٍ هَذَا جَبْرَئِیلُ آخِذٌ بِرَأْسِ فَرَسِهِ عَلَیْهِ أَدَاةُ الْحَرْبِ- أورده البخاری فی الصحیح (6)
ص: 226
قال عکرمة قال أبو رافع مولی رسول الله صلی الله علیه و آله کنت غلاما للعباس بن عبد المطلب و کان الإسلام قد دخلنا أهل البیت و أسلمت أم الفضل و أسلمت و کان العباس یهاب قومه و یکره أن یخالفهم و کان یکتم إسلامه و کان ذا مال کثیر متفرق فی قومه و کان أبو لهب عدو الله قد تخلف عن بدر و بعث مکانه العاص بن هشام بن المغیرة و کذلک صنعوا لم یتخلف رجل إلا بعث مکانه رجلا فلما جاء الخبر عن مصاب أصحاب بدر من قریش کبته الله و أخزاه و وجدنا فی أنفسنا قوة و عزا قال و کنت رجلا ضعیفا و کنت أعمل القداح أنحتها فی حجرة زمزم فو الله إنی لجالس فیها أنحت القداح و عندی أم الفضل جالسة و قد سرنا ما جاءنا من الخبر إذ أقبل الفاسق أبو لهب یجر رجلیه حتی جلس علی طنب (1) الحجرة و کان ظهره إلی ظهری فبینا هو جالس إذ قال الناس هذا أبو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب و قد قدم فقال أبو لهب هلم إلی یا ابن أخی فعندک الخبر فجلس إلیه و الناس قیام علیه فقال یا ابن أخی أخبرنی کیف کان أمر الناس قال لا شی ء و الله إن کان إلا أن لقیناهم فمنحناهم أکتافنا یقتلوننا و یأسروننا کیف شاءوا و ایم الله مع ذلک ما لمت الناس لقینا رجالا بیضا علی خیل بلق بین السماء و الأرض ما تلیق (2) شیئا و لا یقوم لها شی ء قال أبو رافع فرفعت طرف الحجرة بیدی ثم قلت تلک الملائکة قال فرفع أبو لهب یده فضرب وجهی ضربة شدیدة فثاورته فاحتملنی و ضرب (3) بی الأرض ثم برک علی یضربنی و کنت رجلا ضعیفا فقامت أم الفضل إلی عمود من عمد الحجرة فأخذته فضربته ضربة فلقت رأسه شجة منکرة و قالت تستضعفه إن غاب عنه سیده فقام مولیا ذلیلا
ص: 227
فو الله ما عاش إلا سبع لیال حتی رماه الله بالعدسة (1) فقتله و لقد ترکه ابناه لیلتین أو ثلاث ما یدفنانه حتی أنتن فی بیته و کانت قریش تتقی العدسة کما یتقی الناس الطاعون حتی قال لهما رجل من قریش أ لا تستحیان أن أباکما قد أنتن فی بیته لا تغیبانه فقالا إنا نخشی هذه القرحة قال فانطلقا فإنا معکما فما غسلوه إلا قذفا بالماء علیه من بعید ما یمسونه ثم احتملوه فدفنوه بأعلی مکة إلی جدار و قذفوا علیه الحجارة حتی واروه.
و روی مقسم (2) عن ابن عباس قال کان الذی أسر العباس أبا الیسر کعب بن عمرو أخا بنی سلمة و کان أبو الیسر رجلا مجموعا و کان العباس رجلا جسیما فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَبِی الْیُسْرِ کَیْفَ أَسَرْتَ الْعَبَّاسَ یَا أَبَا الْیُسْرِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أَعَانَنِی عَلَیْهِ رَجُلٌ مَا رَأَیْتُهُ قَبْلَ ذَلِکَ وَ لَا بَعْدَهُ هَیْئَتُهُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ لَقَدْ أَعَانَکَ عَلَیْهِ مَلَکٌ کَرِیمٌ.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قیل خطاب لأهل بدر و قیل عام إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً أی متدانین لقتالکم فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ أی فلا تنهزموا وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ أی من یجعل ظهره إلیهم یوم القتال و وجهه إلی جهة الانهزام إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أی إلا تارکا موقفا إلی موقف آخر أصلح للقتال من الأول أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ أی منحازا منضما إلی جماعة من المسلمین یریدون العود إلی القتال لیستعین بهم فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ أی احتمل غضب الله و استحقه و قیل رجع (3) به ثم نفی سبحانه أن یکون المسلمون قتلوا المشرکین یوم بدر فقال فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ و إنما نفی الفعل عمن هو فعله علی الحقیقة
ص: 228
و نسبه إلی نفسه و لیس بفعل له من حیث کانت أفعاله تعالی کالسبب لهذا الفعل و المؤدی إلیه من إقداره إیاهم و معونته لهم و تشجیع قلوبهم و إلقاء الرعب فی قلوب أعدائهم حتی قتلوا وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی
ذَکَرَ جَمَاعَةٌ مِنَ الْمُفَسِّرِینَ کَابْنِ عَبَّاسٍ وَ غَیْرِهِ أَنَّ جَبْرَئِیلَ قَالَ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ خُذْ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَارْمِهِمْ بِهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا الْتَقَی الْجَمْعَانِ لِعَلِیٍّ علیه السلام أَعْطِنِی قَبْضَةً مِنْ حَصْبَاءِ الْوَادِی (1) فَنَاوَلَهُ کَفّاً مِنْ حَصًی عَلَیْهِ تُرَابٌ فَرَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ الْقَوْمِ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَلَمْ یَبْقَ مُشْرِکٌ إِلَّا دَخَلَ فِی عَیْنِهِ وَ فَمِهِ وَ مَنْخِرِیهِ مِنْهَا شَیْ ءٌ ثُمَّ رَدِفَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ یَقْتُلُونَهُمْ وَ یَأْسِرُونَهُمْ وَ کَانَتْ تِلْکَ الرَّمْیَةُ سَبَبَ هَزِیمَةِ الْقَوْمِ.
وَ قَالَ قَتَادَةُ وَ أَنَسٌ ذَکَرَ لَنَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخَذَ یَوْمَ بَدْرٍ ثَلَاثَ حَصَیَاتٍ فَرَمَی بِحَصَاةٍ فِی مَیْمَنَةِ الْقَوْمِ وَ حَصَاةٍ فِی مَیْسَرَةِ الْقَوْمِ وَ حَصَاةٍ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَانْهَزَمُوا فَعَلَی هَذَا إِنَّمَا أَضَافَ الرَّمْیَ إِلَی نَفْسِهِ لِأَنَّهُ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ غَیْرَهُ عَلَی مِثْلِهِ فَإِنَّهُ مِنْ عَجَائِبِ الْمُعْجِزَاتِ.
وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً أی و لینعم به علیهم نعمة حسنة و الضمیر (2) راجع إلی النصر أو إلیه تعالی إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ لدعائکم عَلِیمٌ بأفعالکم و ضمائرکم ذلِکُمْ موضعه رفع و التقدیر الأمر ذلکم الإنعام أو ذلکم الذی ذکرت وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ بإلقاء الرعب فی قلوبهم و تفریق کلمتهم إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ قیل إنه خطاب للمشرکین فإن أبا جهل قال یوم بدر حین التقی الفئتان اللهم أقطعنا للرحم (3) و آتانا بما لا نعرف فانصرنا علیه و فی حدیث أبی حمزة قال أبو جهل اللهم ربنا دیننا القدیم و دین محمد الحدیث فأی الدینین کان أحب إلیک و أرضی عندک فانصر أهله الیوم فالمعنی أن تستنصروا لإحدی الفئتین فقد جاءکم النصر أی نصر محمد و أصحابه
ص: 229
و قیل إنه خطاب للمؤمنین أی إن تستنصروا علی أعدائکم فقد جاءکم النصر بالنبی صلی الله علیه و آله وَ إِنْ تَنْتَهُوا عن الکفر (1) و قتال الرسول صلی الله علیه و آله فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ أی و إن تعودوا أیها المشرکون إلی قتال المسلمین نعد بأن ننصرهم علیکم وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً أی و لن تدفع عنکم جماعتکم شیئا وَ لَوْ کَثُرَتْ الفئة وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ بالنصر و الحفظ (2) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا قیل نزلت فی أبی سفیان بن حرب استأجر یوم أحد ألفین من الأحابیش (3) یقاتل بهم النبی صلی الله علیه و آله سوی من استحاشهم (4) من العرب و قیل نزلت فی المطعمین یوم بدر و کانوا اثنی عشر رجلا أبو جهل بن هشام و عتبة و شیبة ابنا ربیعة و نبیه و منبه ابنا الحجاج و أبو البختری بن هشام و النضر بن الحارث و حکیم بن حزام و أبی بن خلف (5) و زمعة بن الأسود و الحارث بن عامر بن نوفل و
ص: 230
العباس بن عبد المطلب کلهم من قریش و کان کل یوم یطعم واحد منهم عشر جزر (1) و کانت النوبة یوم الهزیمة للعباس و قیل لما أصیبت قریش یوم بدر و رجع فلهم (2) إلی مکة مشی صفوان بن أمیة و عکرمة بن أبی جهل فی رجال من قریش أصیب آباؤهم و إخوانهم ببدر فکلموا أبا سفیان بن حرب و من کانت له فی تلک العیر تجارة فقالوا یا معشر قریش إن محمدا قد وترکم (3) و قتل خیارکم فأعینونا بهذا المال الذی أفلت علی حربه لعلنا أن ندرک منه ثارا بمن أصیب منا ففعلوا فأنزل الله فیهم هذه الآیة یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی قتال الرسول و المؤمنین لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أی لیمنعوا بذلک الناس عن دین الله الذی أتی به محمد صلی الله علیه و آله فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً من حیث إنهم لا ینتفعون بذلک الإنفاق لا فی الدنیا و لا فی الآخرة بل یکون وبالا علیهم ثُمَّ یُغْلَبُونَ فی الحرب و فیه من الإعجاز ما لا یخفی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ أی بعد تحسرهم فی الدنیا و وقوع الظفر بهم لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ أی نفقة الکافرین من نفقة المؤمنین وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ أی نفقة المشرکین بعضها علی بعض
ص: 231
فَیَرْکُمَهُ أی فیجمعه جَمِیعاً فی الآخرة فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ فیعاقبهم بها (1) و قیل معناه لیمیز الکافر من المؤمن فی الدنیا بالغلبة و النصر و الأسماء الحسنة و الأحکام المخصوصة و فی الآخرة بالثواب و الجنة و قیل بأن یجعل الکافر فی جهنم و المؤمن فی الجنة فیجعل الکافرین فی جهنم بعضهم علی بعض (2) یضیقها علیهم أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ لأنهم قد اشتروا بالإنفاق فی المعصیة عذاب الله.
قوله تعالی فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ أی سنة الله فی آبائکم و عادته فی نصر المؤمنین و کبت أعداء الدین. (3) قوله تعالی وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ أی فأیقنوا أن الله ناصرکم إذ کنتم قد شاهدتم من نصره ما قد شاهدتم أو المعنی و یجوز أن یکون آمَنْتُمْ بِاللَّهِ (4) معناه اعلموا أنما غنمتم من شی ء فأن لله خمسه و للرسول یأمران فیه بما یریدان إن کنتم آمنتم بالله فاقبلوا ما أمرتم به من الغنیمة و اعملوا به وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا أی و آمنتم بما أنزلنا علی محمد من القرآن و قیل من النصر و قیل من الملائکة أی علمتم أن ظفرکم علی عدوکم کان بنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یعنی یوم بدر لأن الله تعالی فرق فیه بین المسلمین و المشرکین بإعزاز هؤلاء و قمع أولئک یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ جمع المسلمین و هم ثلاثمائة و بضعة عشر رجلا و جمع الکافرین و هم بین تسعمائة إلی ألف من صنادید قریش و رؤسائهم فهزموهم و قتلوا منهم زیادة علی السبعین و أسروا منهم مثل ذلک و کان یوم بدر یوم الجمعة لسبع عشرة لیلة مضت من شهر رمضان (5) من سنة اثنتین من الهجرة علی رأس
ص: 232
ثمانیة عشر شهرا و قیل کان التاسع عشر من شهر رمضان و قد روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام.
إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیا العدوة شفیر الوادی و للوادی عدوتان و هما جانباه و الدنیا تأنیث الأدنی قال ابن عباس یرید و الله قدیر علی نصرکم و أنتم أقلة أذلة إذ أنتم نزول بشفیر الوادی الأقرب إلی المدینة وَ هُمْ یعنی المشرکین أصحاب النفیر بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوی أی نزول بالشفیر الأقصی من المدینة وَ الرَّکْبُ یعنی أبا سفیان و أصحابه و هم العیر أَسْفَلَ مِنْکُمْ أی فی موضع أسفل منکم إلی ساحل البحر قال الکلبی کانوا علی شط البحر بثلاثة أمیال فذکر الله سبحانه مقاربة الفئتین من غیر میعاد و ما کان المسلمون فیه من قلة الماء و الرمل الذی تسوخ فیه الأرجل مع قلة العدة و العدد و ما کان المشرکون فیه من کثرة العدة و العدد و نزولهم علی الماء و العیر أسفل منهم و فیها أموالهم ثم مع هذا کله نصر المسلمین علیهم لیعلم أن النصر من عنده تعالی وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعادِ معناه لو تواعدتم أیها المسلمون الاجتماع فی الموضع الذی اجتمعتم فیه ثم بلغکم کثرة عددهم مع قلة عددکم لتأخرتم فنقضتم المیعاد أو لأخلفتم بما یعرض من العوائق و القواطع فذکر المیعاد لتأکید أمره فی الإنفاق و لو لا لطف الله مع ذلک لوقع الاختلاف وَ لکِنْ قدر الله التقاءکم و جمع بینکم و بینهم علی غیر میعاد لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا أی کائنا لا محالة و هو إعزاز الدین و أهله و إذلال الشرک و أهله لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ أی فعل ذلک لیموت من مات منهم بعد قیام الحجة علیه بما رأی من المعجزات الباهرة للنبی صلی الله علیه و آله فی حروبه و غیرها و یعیش من عاش منهم بعد قیام الحجة و قیل إن البینة هی ما وعد الله من النصر للمؤمنین علی الکافرین صار ذلک حجة علی الناس فی صدق النبی صلی الله علیه و آله فیما أتاهم به من عند الله تعالی و قیل معناه لیهلک من ضل بعد قیام الحجة علیه فیکون حیاة الکافر و بقاؤه هلاکا له و یحیا من اهتدی بعد قیام
ص: 233
الحجة علیه و یکون بقاء من بقی علی الإیمان حیاة له و قوله عَنْ بَیِّنَةٍ أی بعد بیان وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ لأقوالهم عَلِیمٌ بما فی ضمائرهم إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ العامل فی إذ ما تقدم و تقدیره آتاکم النصر إذ کنتم بشفیر الوادی إذ یریکهم الله و قیل العامل فیه محذوف أی اذکر یا محمد إذ یریک الله یا محمد هؤلاء المشرکین الذین قاتلوکم یوم بدر فِی مَنامِکَ قَلِیلًا وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ معناه یریکهم الله فی نومک قلیلا لتخبر المؤمنین بذلک فیجترءوا علی قتالهم و هو قول أکثر المفسرین و هذا جائز لأن الرؤیا فی النوم هو تصور یتوهم معه الرؤیة فی الیقظة و لا یکون إدراکا و لا علما بل کثیر مما یراه الإنسان فی نومه یکون تعبیره بالعکس مما رآه کما یکون تعبیر البکاء ضحکا قال الرمانی و یجوز أن یرید الله (1) الشی ء فی المنام علی خلاف ما هو به لأن الرؤیا فی المنام تخیل للمعنی من غیر قطع و إن جامعه قطع مع الإنسان علی المعنی و إنما ذلک علی مثل ما یخیل السراب ماء من غیر قطع علی أنه ماء و لا یجوز أن یلهمه اعتقادا للشی ء علی خلاف ما هو به لأن ذلک یکون جهلا لا یجوز أن یفعله الله سبحانه و الرؤیا علی أربعة أقسام رؤیا من الله تعالی و لها تأویل و رؤیا من وساوس الشیطان و رؤیا من غلبة الأخلاط و رؤیا من الأفکار و کلها أضغاث أحلام إلا الرؤیا التی من قبل الله التی هی إلهام فی المنام و رؤیا النبی صلی الله علیه و آله هذه کانت بشارة له و للمؤمنین بالغلبة و قال الحسن معنی قوله فِی مَنامِکَ فی موضع نومک أی فی عینک التی تنام بها و لیس من الرؤیا فی النوم و هو قول البلخی و هذا بعید وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً علی ما کانوا علیه لجبنتم عن قتالهم و ضعفتم و لتنازعتم فی أمر القتال وَ لکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ أی المؤمنین عن الفشل و التنازع إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ أی بما فی قلوبهم (2) وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلًا أضاف الرؤیة فی النوم إلی النبی صلی الله علیه و آله لأن رؤیا الأنبیاء لا یکون إلا حقا و أضاف رؤیة العین إلی المسلمین قلل الله المشرکین
ص: 234
فی أعین المؤمنین لیشتد بذلک طمعهم فیهم و جرأتهم علیهم و قلل المؤمنین فی أعین المشرکین لئلا یتأهبوا لقتالهم و لا یکترثوا بهم (1) فیظفر بهم المؤمنون و ذلک قوله وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ و قد وردت الروایة عن ابن مسعود أنه قال قلت لرجل بجنبی تراهم سبعین رجلا فقال هم قریب من مائة و قد روی أن أبا جهل کان یقول خذوهم بالأیدی أخذا و لا تقاتلوهم و متی قیل کیف قللهم الله فی أعینهم مع رؤیتهم لهم فالقول إنه یجوز أن یکون ذلک لبعض الأسباب المانعة من الرؤیة إما بغبار أو ما شاکله فیتخیلونهم بأعینهم قلیلا من غیر رؤیة عن الصحة لجمیعهم و ذلک بلطف من ألطافه تعالی (2) إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً أی جماعة کافرة فَاثْبُتُوا لقتالهم وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً مستعینین به علی قتالهم (3) وَ لا تَنازَعُوا فی لقاء العدو فَتَفْشَلُوا أی فتجبنوا عن عدوکم وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ أی صولتکم و قوتکم أو نصرتکم أو دولتکم و قیل إن المعنی ریح النصر التی یبعثها الله مع من ینصره علی من یخذله و منه قوله صلی الله علیه و آله نصرت بالصبا و أهلکت عاد بالدبور.
وَ اصْبِرُوا علی قتال الأعداء إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ بالنصر و المعونة وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً أی بطرین یعنی قریشا خرجوا من مکة لیحموا عیرهم فخرجوا معهم بالقیان و المعازف یشربون الخمور و تعزف علیهم القیان وَ رِئاءَ النَّاسِ قیل إنهم کانوا یدینون بعبادة الأصنام فلما أظهروا التقرب بذلک إلی الناس کانوا مراءین و قیل إنهم وردوا بدرا لیروا الناس أنهم لا یبالون بالمسلمین و فی قلوبهم من الرعب ما فیه فسمی الله سبحانه ذلک رئاء وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أی و یمنعون غیرهم عن دین الله وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ أی عالم بأعمالهم.
ص: 235
قال ابن عباس لما رأی أبو سفیان أنه أحرز عیره أرسل إلی قریش أن ارجعوا فقال أبو جهل و الله لا نرجع حتی نرد بدرا و کان بدر موسما من مواسم العرب یجتمع لهم بها سوق کل عام فنقیم بها ثلاثا و ننحر الجزر و نطعم الطعام و نسقی الخمور و تعزف علینا القیان و تسمع بنا العرب فلا یزالون یهابوننا أبدا فوافوها فسقوا کئوس المنایا و ناحت علیهم النوائح وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ أی حسنها فی نفوسهم و ذلک أن إبلیس حسن لقریش مسیرهم إلی بدر لقتال النبی صلی الله علیه و آله وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ أی لا یغلبکم أحد من الناس لکثرة عددکم و قوتکم وَ إِنِّی مع ذلک جارٌ لَکُمْ أی ناصر لکم و دافع عنکم السوء و قیل معناه و إنی عاقد لکم عقد الأمان من عدوکم فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ أی التقت الفرقتان نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ أی رجع القهقری منهزما وراءه وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ أی رجعت عما کنت ضمنت لکم من الأمان و السلامة لأنی أری من الملائکة الذین جاءوا لنصر المسلمین ما لا ترون و کان إبلیس یعرف الملائکة و هم کانوا لا یعرفونه إِنِّی أَخافُ اللَّهَ أی أخاف عذاب الله علی أیدی من أراهم وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ لا یطاق عقابه و قیل معناه أنی أخاف أن یکون قد حل الوقت الذی أنظرت إلیه فإن الملائکة لا ینزلون إلا لقیام الساعة أو للعقاب و قال قتادة کذب عدو الله ما به من مخافة و لکنه علم أنه لا قوة له و لا منعة و ذلک عادة عدو الله لمن أطاعه حتی إذا التقی الحق و الباطل أسلمهم و تبرأ منهم و علی هذا فیکون قوله أَری ما لا تَرَوْنَ معناه أعلم ما لا تعلمون و أخاف الله أن یهلکنی فیمن یهلک و اختلف فی ظهور الشیطان یوم بدر کیف کان
فقیل إن قریشا لما أجمعت للمسیر ذکرت الذی (1) بینها و بین بنی بکر بن عبد مناة (2) بن کنانة من الحرب فکاد ذلک أن یثنیهم (3) فجاء إبلیس
ص: 236
فی جند من الشیطان فتبدی (1) لهم فی صورة سراقة بن مالک بن جعشم الکنانی ثم- المدلجی و کان من أشراف کنانة فقال لهم لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ أی مجیر لکم من کنانة فلما رأی إبلیس الملائکة نزلوا من السماء و علم أنه لا طاقة له بهم نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ عن ابن عباس و غیره و قیل إنهم لما التقوا کان إبلیس فی صف المشرکین آخذا بید الحارث بن هشام فنکص علی عقبیه فقال له الحارث یا سراق (2) أین أ تخذلنا علی هذه الحالة فقال له إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ فقال و الله ما تری إلا جعاسیس (3) یثرب فدفع فی صدر الحارث و انطلق و انهزم الناس فلما قدموا مکة فقالوا هزم الناس سراقة فبلغ ذلک سراقة فقال و الله ما شعرت بمسیرکم حتی بلغنی هزیمتکم قالوا إنک أتیتنا یوم کذا فحلف لهم فلما أسلموا علموا أن ذلک کان الشیطان- روی ذلک عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام.
و قیل إن إبلیس لا یجوز أن یقدر علی خلع صورته و لبس صورة سراقة و لکن الله جعل إبلیس فی صورة سراقة علما للنبی صلی الله علیه و آله و إنما فعل ذلک لأنه علم أنه لو لم یدع المشرکین إنسان إلی قتال المسلمین فإنهم لا یخرجون من دیارهم حتی یقاتلوهم (4) المسلمون لخوفهم من بنی کنانة فصوره بصورة سراقة حتی تم المراد فی إعزاز الدین عن الجبائی و جماعة و قیل إن إبلیس لم یتصور فی صورة إنسان و إنما قال ذلک لهم علی وجه الوسوسة عن الحسن و الأول هو المشهور فی التفاسیر.
و رأیت فی کلام الشیخ المفید رضی الله عنه أنه یجوز أن یقدر الله تعالی الجن و من جری مجراهم علی أن یتجمعوا و یعتمدوا ببعض جواهرهم علی بعض حتی
ص: 237
یتمکن الناس من رؤیتهم و یتشبهوا بغیرهم من أنواع الحیوان لأن أجسامهم من الرقة علی ما یمکن ذلک فیها و قد وجدنا الإنسان یجمع الهواء و یفرقه و یغیر صور الأجسام الرخوة ضروبا من التغییر و أعیانها لم تزد و لم تنقص و قد استفاض الخبر بأن إبلیس تراءی لأهل دار الندوة فی صورة شیخ من أهل نجد و حضر یوم بدر فی صورة سراقة و أن جبرئیل علیه السلام ظهر لأصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فی صورة دحیة الکلبی قال و غیر محال أیضا أن یغیر الله صورهم و یکشفها فی بعض الأحوال فیراهم الناس لضرب من الامتحان.
إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ هذا یتعلق بما قبله معناه و إذ زین لهم الشیطان أعمالهم إذ یقول المنافقون و هم الذین یبطنون الکفر و یظهرون الإیمان وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ و هم الشاکون فی الإسلام مع إظهارهم کلمة الإیمان و قیل إنهم فئة (1) من قریش أسلموا بمکة و احتبسهم آباؤهم فخرجوا مع قریش یوم بدر و هم قیس بن الولید بن المغیرة و علی بن أمیة بن خلف و العاص بن المنبه (2) بن الحجاج و الحارث بن زمعة و أبو قیس بن الفاکه بن المغیرة لما رأوا قلة المسلمین قالوا غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ أی غر المسلمین دینهم حتی خرجوا مع قلتهم لأجل دینهم إلی قتال المشرکین مع کثرتهم و لم یحسنوا النظر لأنفسهم حتی اغتروا بقول رسولهم فبین الله تعالی أنهم هم المغرورون بقوله وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ أی و من یسلم لأمر الله و یثق به و یرض بفعله و إن قل عددهم فإن الله تعالی ینصرهم علی أعدائهم و هو عزیز لا یغلب فکذلک لا یغلب من یتوکل علیه و هو حکیم یضع الأمور مواضعها علی ما تقتضیه الحکمة وَ لَوْ تَری یا محمد إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ أی یقبضون أرواحهم عند الموت یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ یرید أستاههم و قیل وجوههم ما أقبل منهم و أدبارهم ما أدبر منهم و المراد یضربون أجسادهم من قدامهم و من خلفهم و المراد
ص: 238
بهم قتلی بدر عن ابن عباس و ابن جبیر و أکثر المفسرین و قیل معناه سیضربهم الملائکة عند الموت
و روی الحسن أن رجلا قال یا رسول الله إنی رأیت بظهر أبی جهل مثل الشراک فقال صلی الله علیه و آله ذلک ضرب الملائکة.
و روی مجاهد أن رجلا قال للنبی صلی الله علیه و آله إنی حملت علی رجل من المشرکین فذهبت لأضربه فندر (1) رأسه فقال سبقک إلیه الملائکة.
وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ أی و تقول الملائکة للکفار استخفافا بهم ذوقوا عذاب الحریق بعد هذا فی الآخرة و قیل إنه کان مع الملائکة یوم بدر مَقامِعُ مِنْ حَدِیدٍ کلما ضربوا المشرکین بها التهب النار فی جراحاتهم فذلک قوله وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ ذلِکَ أی ذلک العذاب (2) بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ أی بما قدمتم و فعلتم وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ لا یظلم عباده فی عقوبتهم من حیث إنه إنما عاقبهم بجنایاتهم علی قدر استحقاقهم. (3) ما کانَ لِنَبِیٍّ أی لیس له و لا فی عهد الله إلیه أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری من المشرکین لیفدیهم أو یمن علیهم حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ أی حتی یبالغ فی قتل المشرکین و قهرهم لیرتدع بهم من ورائهم و قال أبو مسلم الإثخان الغلبة علی البلدان و التذلیل لأهلها یعنی حتی یتمکن فی الأرض تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا هذا خطاب لمن دون النبی صلی الله علیه و آله من المؤمنین الذین رغبوا فی أخذ الفداء من الأسری و رغبوا فی الحرب للغنیمة قال الحسن و ابن عباس یرید یوم بدر یقول أخذتم الفداء من الأسری فی أول وقعة کانت لکم من قبل أن تثخنوا فی الأرض و عرض الدنیا مال الدنیا لأنه بعرض الزوال (4) وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ أی یرید لکم ثواب الآخرة
ص: 239
لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ قیل فی معناه أقوال: أحدها لو لا ما مضی من حکم الله أن لا یعذب قوما حتی یبین لهم ما یتقون و أنه لم یبین لکم أن لا تأخذوا الفداء لعذبکم بأخذ الفداء عن ابن جریح و ثانیها لو لا أن الله حکم لکم بإباحة الغنائم و الفداء فی أم الکتاب و هو اللوح المحفوظ لمسکم فیما استحللتم قبل الإباحة عذاب عظیم فإن الغنائم لم تحل لأحد قبلکم عن ابن عباس.
و ثالثها لو لا کتاب من الله سبق و هو القرآن فآمنتم به و استوجبتم بالإیمان به الغفران لمسکم العذاب.
و رابعها أن الکتاب الذی سبق قوله وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَیِّباً هذا إباحة منه سبحانه للمؤمنین أن یأکلوا مما غنموا من أموال المشرکین.
**[ترجمه]طبرسی رحمه الله در تفسیر آیه «قل للذین کفروا» گوید: در شأن نزول این آیه اقوالی گفته شده است: محمد بن اسحاق بن یسار میگوید: وقتی که پیامبر اسلام در جنگ بدر پیروز شد و به مدینه آمد یهودیان را در بازار قینقاع جمع کرده فرمود: ای جمعیت یهود از خدا بترسید در مورد آن چه در بدر به سر قریش آمد و پیش از آن که آن چه بر سر قریش آمد بر سر شما نیز بیاید، اسلام بیاورید. و شما مطابق مطالبی که در کتابتان درباره من وجود دارد به خوبی می دانید که من پیامبر و از طرف خدا فرستاده شده ام. یهودیان در جواب گفتند: ای محمد مغرور مباش، تو با مردمی جنگ کرده ای که در مورد دستورات جنگی اطلاعاتی ندارند و تو فرصتی در برابر آنان به دست آوردی به خدا سوگند اگر با ما نبرد نمایی خواهی دانست که ما مرد (میدان) می باشیم. در این وقت آیه فوق را خداوند نازل فرمود. و این قول از عکرمه و ابن جبیر و ابن عباس نیز نقل شده و اصحاب ما هم آن را گفته اند. مقاتل گوید: این آیه درباره مشرکین مکه نازل شده است که به زودی در جنگ بدر مغلوب خواهید شد. و گفته شده: وقتی که کفار قریش در جنگ بدر شکست خوردند و فرار کردند، یهودیان گفتند: این همان پیامبر امیّ است که حضرت موسی علیه السلام ما را به او بشارت داد و علامات و خصوصیات او در کتاب ما (تورات) بیان شده است و هرگز مغلوب نمی شود ولی بعضی از آنان گفتند: فعلا شتاب نکنید تا در یک جنگ دیگر وضع او را بهتر مشاهده کنیم. و موقعی که در جنگ احد یاران پیامبر دچار آن گرفتاری شدند یهودیان تردید کردند و شقاوت بر آنان غلبه کرده گفتند: به خدا سوگند او پیامبر نیست و اسلام نیاوردند و با آنکه میان آنان و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تا مدت معینی پیمان بسته شده بود
ص: 205
آنها پیش از آنکه مدت پیمان به پایان رسد، پیمان را شکستند و کعب بن اشرف با شصت نفر سوار از یهودیان به مکه رفته و با قریش موافقت کردند و هماهنگ شد که با رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مخالفت و نبرد کنند و سپس به مدینه آمدند. در این وقت این آیه شریفه فرود آمد. این وجه از کلبی است که او از ابی صالح و او از ابن عباس نقل کرده است. - . مجمع البیان 2 : 413 -
و در تفسیر آیه «قد کان لکم آیۀ» گوید: این آیه درباره داستان جنگ بدر نازل شد که مسلمانان سیصد و سیزده نفر بودند به عدد یاران طالوت که با او از نهر گذشتند، هفتاد و هفت نفر از مهاجران و دویست و سی و شش نفر از انصار. پرچم دار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و مهاجرین، علی بن ابی طالب علیه السلام و پرچم دار انصار، سعد بن عبادة بود. در ارتش پیامبر هفتاد شتر و دو اسب بود یکی از دو اسب مقداد بن اسود و دیگری متعلق به مرثد بن ابی مرثد بود و تمام اسلحه های مسلمانان عبارت بود از شش زره و هشت شمشیر. و در آن روز چهارده نفر شهید شدند. شش نفر از مهاجرین و هشت نفر از انصار. در تعیین جمعیت مشرکین در جنگ بدر اقوالی گفته شده است: از علی علیه السلام و ابن مسعود نقل شده که آنها هزار نفر بودند و از قتاده و عروة بن زبیر و ربیع نقل شده که بین نهصد تا هزار نفر بودند. و صد اسب داشتند و بزرگ آنان عتبة بن ربیعة بن عبد شمس بود. جنگ بدر اولین جنگی بود که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در آن حضور داشت و سبب وقوع این جنگ قافله ابو سفیان بود. «قَدْ کانَ لَکُمْ» و در این که خطاب به چه افرادی است سه قول گفته شده است: 1- خطاب به یهودیانی است که پیمان خود را با پیامبر اسلام شکستند. 2- خطاب به تمام مردمی است که در جنگ بدر حاضر بودند. 3- خطاب به مشرکین و یهودیان است. «آیۀ» یعنی حجّت و علامت و معجزهای که دال بر صدق نبوّت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. «فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا» دو فرقه ای که با هم در بدر اجتماع نمودند از مسلمانان و کفار. «فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» گروهی که می جنگید در راه خدا و اطاعت از او و اینان پیامبر اسلام و یاران او بودند. «وَ أُخْری کافِرَةٌ» و گروه دیگر کفار که همان مشرکان از اهل مکه بودند. «یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ» آنها را در ظاهر بینایی دو برابر می دیدند. و در این که چه دسته ای دو برابر دیده می شد اقوالی گفته شده است: 1- مسلمانان مشرکین را با این که سه برابر خود آنان بودند دو برابر جمعیت خود دیدند.
ص: 206
خداوند مشرکین را در نظر مسلمانان کم نمود که آنها را ششصد و بیست و شش نفر میدیدند زیرا خداوند به مسلمانان وعده داده بود که اگر صد نفر از شما صبر و استقامت کنند بر دویست نفر از کفار غالب می گردید از این رو خداوند برای تقویت دلهای آنان، عدد کفار را در نظر آنان تا اندازه ای که وعده داده بود پیروز می شوند، تقلیل داد که دو برابر آنان هستند سپس آنان با این که عددشان کم بود بر جمعیت زیاد کفار غالب شده آنها را شکست دادند (از عبد اللَّه بن مسعود و جمعی از علماء نقل شده است). 2- منظور دیدن مشرکین است، یعنی مشرکین جمعیت مسلمانان را دو برابر خود دیدند زیرا خداوند پیش از جنگ، عدد مسلمانان را در نظر مشرکین کم جلوه داد تا این که برای جنگ مسلمانان جرئت نمایند و از آن منصرف نگردند ولی وقتی که شروع به جنگ کردند برای این که بترسند جمعیت مسلمان را در نظرشان زیاد جلوه داد و برای این که مسلمانان بر نبرد مشرکین جرئت پیدا کنند آنها را در نظر مسلمین کم، جلوه داد. شاهد صحت این قول، آیه کریمه «وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلًا وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ» است و این کار بهترین وسیله یاری کردن مؤمنین و ذلت کفار می باشد. این قول از سدیّ نقل شده است و این معنا بنا بر قول کسانی که «یرونهم» را با یاء خوانده اند درست است. اما بنا به قرائت کسانی که آن را با «تاء» خوانده اند (ترونهم) که به صیغه خطاب است یعنی شما (میدیدید ایشان را)، در این صورت فقط وجه اول صحیح خواهد بود که شما مسلمانان آنان را دو برابر خود میدیدید. (یرونهم) بنابراین که خطاب به یهود بنی قینقاع باشد که در آن جریان حضور نداشتند و مقصود از این جمله: «قل للذین کفروا ستغلبون و تحشرون» آنان باشند پس معنای آیه چنین میشود: ای جمعیت یهود شما دیدید که مشرکان دو برابر مسلمانان بودند و در عین حال خداوند مسلمانان را پیروزی داد پس به زیادی عده خود مغرور نشوید. بلخی این وجه را اختیار کرده است. و خطاب به مسلمانانی است که در جنگ حضور داشتند، یعنی: ای مسلمانان شما مشرکان را دو برابر مسلمانان میدیدید. فراء میگوید: ممکن است معنای «مثلیهم» این باشد که آنها سه برابر بودند. در این آیه هم معنا این است که آنها دو برابر خودشان به اضافه خود آنها میدیدند که جمعاً سه برابر میشود و معجزه همین است که جمعیت کم بر عده زیاد پیروز شوند. ولی زجاج این وجه را انکار کرده و آن را مخالف ظاهر این آیه و نیز مخالف آیه 44 از سوره انفال که میگوید آنها را در نظر شما کم جلوه دادیم میداند.
ص: 207
اگر گفته شود: چگونه ممکن است در صورت نبودن موانع و قدرت بینایی جمعیتی از آن چه هستند کمتر دیده شود و این مطلب تنها به نظر کسانی که می گویند ممکن است اجسامی وجود داشته باشد که دیده نشوند یا بعضی از آنها دیده شود و بعضی دیده نشود درست است. میگوییم: ممکن است منظور از کم به نظر آمدن در نظر مسلمانان این معنا باشد که مسلمانان آنان را عده ای کم گمان می کردند نه این که بعضی را دیده و بعضی را ندیدند بلکه همه آنها را یک جا دیدند اما به طور تفصیل عدد آنها را کمتر از آن چه بودند پنداشتند و بسیار شده است که انسان جمعیت انبوهی را می بیند ولی در تعداد آنها شک می کند و گاهی در تعیین عدد اختلاف می شود. - . مجمع البیان 2 : 415 - 416 -
طبرسی در تفسیر این آیه «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ» در بدر با تقویت قلوب شما و با فرستادن فرشتگان و افکندن ترس در دل دشمنان شما را یاری کرد. «وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ» یعنی: از نظر تعداد و تجهیزات اندک بودید و تاب مقاومت نداشتید. از یکی از صادقین (امام صادق و امام باقر) نقل شده که «و انتم ضعفاء» خوانده به جای «انتم اذلة» به این دلیل که توصیف ایشان به ذلیل جایز نیست چون پیامبر در میان ایشان بوده است. «بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ» این آیه خبر میدهد که پیامبر به یارانش گفته بود: آیا در روز بدر برای شما کافی نیست که خداوند سه هزار فرشته به یاریتان فرستد. ابن عباس و دیگران گفته اند: فرستادن ملائکه به کمک مسلمین در روز بدر بود. و ابن عباس گوید: ملائکه جز در روز بدر هرگز جنگ نکردند بلکه در غیر آن به عنوان مدد و پشتیبان مسلمین بودند. حسن گوید: همه فرشتگان پنج هزار تن بودند و معنی این است که خداوند شما را به همگی پنجهزار فرشته کمک میکند. دیگری گفته: معنی آیه این است که هشت هزار فرشته بودند، یعنی پنجهزار تن دیگر برای شما فرستاد. و گفته شده: وعده به کمک فرشتگان در روز احد است و خداوند به ایشان وعده داد که اگر صبر کنند فرشتگان را به مددشان فرستد. «مُنْزَلِین» یعنی خداوند فرشتگان را از آسمان برای یاری شما فرستاد. - . مجمع البیان 2 : 498 - 499 -
میگویم: تتمّه تفسیر این آیات در غزوه احد میآید.
«مُسَوِّمِینَ» عروه گوید: فرشتگان در روز بدر بر اسبان ابلق نشسته بودند و عمامه های زرد به سر داشتند. علی علیه السلام و ابن عباس گویند: عمامه سفید به سر داشتند که دنباله عمامهها
ص: 208
را بر شانههایشان انداخته بودند. و گفته شده: مسومین یعنی مرسلین و فرستاده شدگان از (الناقة السائمه) یعنی شتر فرستاده شده به چراگاه گرفته شده. - . مجمع البیان 2 : 499 -
«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ» کلبی گوید: این آیه درباره عبد الرحمن بن عوف زهری و مقداد بن اسود کندی و قدامة بن مظعون جمحی و سعد بن ابی وقاص نازل شد که از مشرکین مکه، پیش از مهاجرت آزاری شدید می دیدند و پیش پیامبر گرامی اسلام شکایت می کردند و از آن بزرگوار اجازه جنگ می خواستند تا انتقام آزارهای مشرکان را بگیرند ولی همین که فرمان جنگ بدر صادر شد، اجرای این فرمان برای برخی از آنان ناگوار آمد، از اینرو آیه نازل شد. «کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ» آیا ندیدی کسانی را که در مکه به آنها گفته می شد: از جنگ با کفار خودداری کنید که چنین ماموریتی ندارید؟ «فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ» همین که در مدینه جنگ بر آنها واجب شد، «إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَةِ اللَّهِ» می ترسند که از دست مردم کشته شوند همانطوری که از مرگ خدایی می ترسند. بنا بر قولی دیگر: از کیفر مردم می ترسند، همانطوری که از کیفر خدا می ترسند. «أَوْ أَشَدَّ خَشْیَةً» برخی گفته اند: «او» بمعنای واو است یعنی: و بیشتر هم می ترسند. برخی گفته اند: «او» برای این است که مطلب برای مخاطب پوشیده بماند و معلوم نشود که آنها از خدا بیشتر می ترسند یا از مردم. «وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ» حسن می گوید: این جمله را به خاطر کراهتی که از امر خدا داشتند، نگفتند بلکه ص: 209
به واسطه ترسی که بر آنها مستولی شده بود، گفتند و این طبیعت بشر است. ممکن است این جمله در حقیقت، سؤالی برای فهمیدن باشد نه برای انکار کردن. و گفته شده: سؤالشان به خاطر این بود که به دنیا دل بسته بودند و نعمتهای آن را ترجیح می دادند. «لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ» چرا ما را مهلت ندادی که به مرگ خویش جان بدهیم و طعمه شمشیر دشمنان نشویم؟! ابن عباس گوید. «فتیل» چرکی است که انسان میان انگشتان فتیله کند و به دور اندازد. وگفته شده «فتیل» آن رشته ای است که در شکاف هسته قرار دارد. بروج: به معنای قصرها است، و نیز گفته شده به معنای برجهای آسمان است. و گفته شده: منظور خانههایی است که بر حصارهای مستحکم بنا شده است. و گفته شده به معنای حصارها و قلعهها است. «مشیدة» به معنای کچکاری شده، یا تزیین شده یا به معنای مرتفع و بلند است. «وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» درباره کسانی که این گفتار از ایشان، نقل شده، اختلاف است: 1- آنها یهود بوده اند که می گفتند: از روزی که این مرد به شهر ما وارد شد، مزرعه ها و میوه های ما دچار نقص شده اند. پس مقصود از حسنۀ، حاصلخیزی و باران، و مقصود از سیئۀ، خشکسالی و قحطی است. 2- افرادی از منافقان مانند عبد اللَّه بن ابی و یارانش بودند که در روز احد از جنگ، تخلف کردند و به آنهایی که در میدان جنگ کشته شده بودند: گفتند: «لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا» {اگر پیش ما بودند، نمی مردند و کشته نمی شدند.} پس مقصود این است که: اگر پیروزی و غنیمتی به آنها برسد، گویند: از جانب خداست و اگر ناراحتی و شکستی دامنگیرشان شود، به محمد صلی الله علیه و آله و سلم گویند: از جانب تو و از سوء تدبیر توست. 3- هم شامل یهود می شود و هم شامل منافقان.
4- برخی هم گفته اند: حکایت از حال کسانی است که ذکر آنها در آیه پیش گذشت و اعتراض می کردند که: پروردگارا چرا جنگ را بر ما واجب ساختی. - . مجمع البیان 3 : 78 - 78 -
«یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ» طبرسی رحمه الله گوید: مفسرین درباره انفال اختلاف کرده اند. ابن عباس گوید: منظور غنائم جنگ بدر است. در روایت صحیح از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده است که: انفال اموالی است که بدون جنگ از دار الحرب به دست آید و زمینی است که صاحبانش بدون جنگ آن را تخلیه کنند. همچنین میراث کسی که وارث ندارد و زمینی که بدون غصب در دست شاهان باشد و نیزارها و بیشه ها و وادی ها و اراضی موات و موارد دیگری که در جاهایش بیان شد. و فرمودند: اینها متعلق به خدا
ص: 210
و رسول و جانشینان اوست و در هر راهی بخواهند مصرف می کنند و کسی را از آنها حقی نیست. و فرمودند: غنائم بدر مخصوص پیامبر بود. اصحاب درخواست کردند که به آنها بدهد و قرائت اهل بیت (یسالونک الانفال) صحیح است. خداوند فرمود: «قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ» بگو انفال از آن خدا و رسول است. و ابن مسعود و دیگران با این تأویل قرائت کردهاند. و بر این اساس درباره چگونگی درخواست آنان اختلاف نظر دارند. اینان گویند: اصحاب از پیامبر خواستند غنیمت بدر را در میانشان تقسیم کند، پس خداوند، پیامبرش را بر این امر آگاه کرد که این اموال برای خدا و رسولش است و آنان حقِی از این اموال ندارند. و این دیدگاه از ابن عباس و علمای دیگری روایت شده است. و گفتهاند: منظور از «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ» این است که آنها تقاضا داشتند که انفال به خودشان داده شود. مؤید آن جمله زیر است که آنها را امر به تقوی و پرهیزکاری می کند«فَاتَّقُوا اللَّهَ». در مورد این آیه، اختلافات دیگری وجود دارد. برخی گفته اند: این آیه با آیه خمس نسخ شده است. برخی گویند: این آیه، منسوخ نیست، و این دیدگاه درست است. عده ای گویند: آنها حکم انفال را از پیامبر خواستند و پرسیدند: انفال از کیست؟ دسته ای می گویند: آن ها پرسیدند که حکم غنائم چیست و آیا تقسیم آن حلال است یا حرام؟ همانطور که برای امتهای پیشین حرام بوده است. از اینرو جواب داده شد که تقسیم آن حلال است. در علت این سؤال نیز اختلاف شده است. ابن عباس گوید: در روز بدر، پیامبر فرمود: هر کس چنین و چنان کند، برای اوست چنان و هر کس اسیری بیاورد، برای اوست فلان. جوانها شتاب کردند و پیران در زیر پرچمها باقی ماندند. هنگامی که جنگ تمام شد، جوانها چیزی را که پیامبر برای آنها مقرر داشته بود مطالبه کردند. پیران گفتند: ما پناهگاه شما بوده ایم. اگر فرار می کردید، پیش ما می آمدید. میان ابو الیسر بن عمرو انصاری و سعد بن معاذ، بر سر این موضوع گفتگویی شد. از این جهت خداوند، غنائم را اختصاص به پیامبر داد تا هر جور
ص: 211
بخواهد تقسیم کند. پیامبر هم به طور مساوی تقسیم کرد. عبادة بن صامت گوید: درباره غنیمت اختلاف و بد خلقی کردیم. خداوند هم آن را به پیامبر خود اختصاص داد و او به طور مساوی میان ما تقسیم کرد. پس این دستور به منظور این که اصحاب از مسیر تقوی و طاعت خارج نشوند و با یکدیگر آشتی کنند، صادر شده است. سعد بن ابی وقاص گوید: در روز بدر برادرم عمیر کشته شد. من سعید بن عاص را کشتم و شمشیرش را گرفتم. این شمشیر «ذا الکتیفه» نامیده می شد. آوردم خدمت پیامبر و تقاضا کردم که به من ببخشد. فرمود: این شمشیر نه از من و نه از توست. آن را بازگردان و بینداز. من شمشیرم را انداختم و بازگشتم و می گفتم: شاید می خواهد به کسی ببخشد که سختی های مرا متحمل نشده است. طولی نکشید که فرستاده پیامبر به دنبال من آمد و آیه «یَسْئَلُونَکَ ...» نازل شده بود. من ترسیدم که چیزی درباره من نازل شده باشد. وقتی نزد پیامبر رفتم، فرمود: چیزی از من خواستی که از من نبود. اینک برای من شد. برو و آن را بردار که برای توست. علی بن طلحه از ابن عباس نقل کرده است که غنائم اختصاص به پیامبر داشت. و کسی حقّی در آن نداشت و در سرایا مسلمانان هر چه را که به دست میآوردند به نزد پیامبر آوردند و اگر کسی یک سوزن یا یک نخ بر می داشت، خیانت کرده بود. از پیامبر خواستند که چیزی هم به آنها بدهد. از اینرو این آیه نازل شد. ابن جریح گوید: مهاجران و انصاری که در بدر بودند درباره غنیمت اختلاف کردند. و سه دسته شدند. خداوند این آیه را نازل کرد و اختصاص به پیامبر داد تا هر گونه خداوند دستور دهد تقسیم کند. مجاهد گوید: مقصود از انفال خمس است. زیرا مهاجرین گفتند: چرا این خمس از ما برداشته شد و چرا از دست ما برود؟ خداوند فرمود: این مال مخصوص خدا و رسول است و هر گونه بخواهند تقسیم می کنند و و هر چه بخواهند میبخشند و هر مقدار که اراده کنند، برای خود میگزارند. «فاتّقوا الله» از خدا بترسید با پیروی از از اوامر
ص: 212
خدا و رسولش، و از مخالفت امر خدا و رسول بپرهیزید. «وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ» دست از جنگ و جدال بردارید و با یکدیگر آشتی کنید «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ: امر و نهی خداوند را در مورد غنائم و در موارد دیگر اطاعت کنید. «إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» اگر آن چه پیامبر برای شما آورده است را تصدیق میکنید، در تفسیر کلبی آمده است: خمس در جنگ بدر مشروع نبود بلکه در جنگ احد وضع شد. در همین تفسیر است که وقتی این آیه نازل شد، مسلمانان فهمیدند که آنها را در غنیمت حقی نیست، و این اموال مختصّ به رسول خدا است، از این رو گفتند: یا رسول اللَّه، ما مطیع هستیم. شما هر طور می خواهید، مصرف کنید. بعد آیه «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ» نازل شد. یعنی غنیمت هایی که بعد از جنگ بدر بدست می آورید، در روایتی آمده است که پیامبر غنائم بدر را به طور مساوی میان جنگاوران اسلام تقسیم کرد و خمس آن را بر نداشت. - . مجمع البیان 4 : 517 - 518 -
«کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ» کاف متعلق است به مدلول «قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ» یعنی: «آن را به حق از دستشان در می آورد همانطور که تو را به حق خارج فرمود. » پس معنی آیه به این صورت است: بگو: انفال از خداست و با این که کراهت دارید و بر شما گران است، به شما نمی دهد، زیرا صلاح شما را بهتر می داند، هم چنان که با همه کراهتی که گروهی از مؤمنین داشتند، تو را از مدینه به وسیله وحی خارج کرد و رهسپار بدر گردانید، زیرا رفتن به بدر برای شما مصلحت بیشتری داشت تا ماندن در شهر، و مقصود از «بیت» در این جا شهر مدینه است، یعنی خروج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مدنیه به سوی بدر. و گفته شده: و متعلق به «یجادلونک» است، یعنی: درباره حق از روی کراهتی که نسبت به آن دارند، با تو جدال می کنند، همانطوری که درباره خارج شدن تو از مدینه به سوی بدر نیز با تو جدال کردند، و این کراهیت از طبیعت و سرشت آنها است و می گفتند: چگونه خارج شویم، با این که عده ما کم و عده دشمن زیاد است؟ برخی می گفتند: چگونه خارج شویم. در حالی که نمیدانیم به سوی قافله می رویم یا به سوی جنگ! پس جدال آنها را به جدال هنگام خروج تشبیه کرده است زیرا آن قوم، پس از این که بیرون رفتند با آن حضرت مجادله کردند همانطور که در هنگام خروج مجادله میکردند. و گفتند: چرا ما را به جنگ خبر ندادی تا خود را برای آن مهیّا کنیم. این سخنان، مجادله آنها با پیامبر بود. و گفته شده: با در نظر گرفتن تقدیری، معنای حقّ در آن عمل می شود، همچنانکه پرودگارت با حقّ تو را از بیت و منزلت بیرون برد.
ص: 213
پس بدین معنا است که این عمل برای شما بهتر است همچنانکه بیرون بردنت از بیت (مدینه) علی رغم ناخوشایند بودن در نظر برخی، برایتان بهتر است. و در حدیث مشابهی ابو حمزه ثمالی گوید: خداوند یاور تو ست، چنان که تو را از خانه ات خارج گردانید. کلمه «بالحق» ممکن است به معنای به وحی باشد یا به این معنی که جبرئیل حضور پیامبر آمد و او را امر به خروج کرد. و گفته شده بدین معنا است که: تو را از مدینه خارج کرد و حق با تو بود. برخی گفته اند: یعنی ترا به واسطه این که جهاد بر تو واجب بود، از مدینه خارج کرد. «وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» گروهی از مومنان «لَکارِهُونَ» به واسطه مشقتی که خارج شدن از مدینه به سوی بدر، برای آنها در برداشت، از اینکار کراهت داشتند. «یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ» با این که می دانستند تو صحیح می گویی و با معجزات تو فهمیده بودند که تو راستگو هستی، درباره آن چه می گویی، با تو جدال می کردند. مجادله آنها این بود که می گفتند: چرا ما را در این باره با خبر نکرید؟ با این که می دانستند که تو جز به حق و صواب امر نمی کنی. علت مجادله این بود که: این کار برای آنها سخت بود و می خواستند بهانه بگیرند که برگردند یا حرکت آنها به وقت دیگری موکول شود. و گفته شده: یعنی درباره جنگ بدر با تو جدال می کنند، با این که می دانند این کار پسندیده است. «کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ» این افرادی که درباره جنگ با دشمن، با تو جدال می کنند از این جهت که جنگ بر آنان گران و سخت است و برای نبرد آماده نیستند و ذاتاً از جنگ بیزارند، گویا به سوی مرگ رانده می شوند و آن را در برابر خود آشکارا می نگرند و به اسباب مرگ مینگرند. «وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ» یعنی خدا را یاد و شکر کنید که به شما وعده می دهد که یکی از این دو:کاروان یا سپاه دشمن، از آنِ شما خواهد بود. «وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ» شما دوست می دارید که کاروان که متعلق به ابو سفیان است و تصاحب آن برای شما مشقتی ندارد، برای شما باشد، نه سپاهیان قریش. حسن گوید: پیامبر، سپاه را می خواست و مسلمین کاروان را. کلمه «شوکة» کنایه از جنگ است، زیرا در جنگ سختی و مشقت است. و گفته شده: «شوکۀ» سلاح است. «وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ» خداوند به مصالح، داناتر است. او می خواهد به لطف خود، حق را ظاهر کند و اسلام را عزت بخشد و قریش را به دست شما هلاک کند. اینها را در ضمن کلمات و وعده های خود بیان کرده است چنان که می فرماید: «لَقَدْ
ص: 214
سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ * إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ * وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ» - . صافات / 171 - 173 - {و
قطعاً فرمان ما درباره بندگان فرستاده ما از پیش [چنین] رفته است: که آنان [بر دشمنان خودشان] حتماً پیروز خواهند شد. و سپاه ما هرآینه غالب آیندگانند.} و میفرماید: « «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُون» - . توبه / 30 و صف / 9 -
{تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.} گفته شده: «بکلماته» یعنی با دستور به شما برای جهاد. « وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ » یعنی آنان را ریشه کن کند و احدی از کفار عرب زنده نمانند. «لِیُحِقَّ الْحَقَّ» یعنی تا اسلام پیروز گردد. «وَ یُبْطِلَ الْباطِلَ» و کفر را با هلاک اهل کفر باطل کند. «وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ» مقصود از مجرمان، کفار است. بلخی از حسن نقل کرده است که: آیه «وَ إِذْ یَعِدُکُمُ ...» قبل از «کَما أَخْرَجَکَ ...» نازل شده است و در قرائت پس از آن خوانده میشود.
داستان جنگ بدر:
سیره نویسان گویند و نیز ابو حمزه و علی بن ابراهیم در تفسیر خود به گونهای مشابه آوردهاند که: ابو سفیان با کاروانی از قریش که مشک حمل کرده بود و چهل سوار، آن را همراهی می کرد، از شام، رهسپار مکه شد. پیامبر به اصحاب دستور داد که بر سر راه کاروان بروند و اموال قریش را غارت کنند. و فرمود: امید است خداوند آن کاروان را به غنیمت شما درآورد. عده ای با میل و رغبت و گروهی با کراهت به راه افتادند. آنها اطمینان داشتند که مقصود پیامبر یک یورش ناگهانی است، نه جنگ! از این رو به امید تصاحب اموال کاروان به سوی ابو سفیان به راه افتادند. ابو سفیان که از ماجرا مطلع شده بود، ضمضم بن عمرو غفاری را اجیر کرده و به مکه فرستاد تا به قریش اطلاع دهد
ص: 215
که پیامبر اسلام و مسلمین قصد تعرض به کاروان دارند. ضمضم با سرعت هر چه بیشتر حرکت کرد. لکن عاتکه دختر عبد المطلب، سه شب پیش از رسیدن قاصد به مکه، در خواب دید که شتر سواری به مکه آمد و به مردم اعلام خطر کرد، سپس بر سر کوه ابو قبیس رفت و سنگی پرتاب کرد و قطعات این سنگ، تمام خانه های قریش را مورد اصابت قرار داد. پس با ترس و هراس از خواب بیدار شد و این رؤیا را به اطلاع عباس رسانید. عتبه که به وسیله وی از خواب عاتکه مطلع شده بود: گفت: قریش مصیبتی بزرگ در پیش دارد! کم کم خواب عاتکه در مکه منتشر شد و خبر به گوش ابو جهل رسید. گفت: این زن، پیامبر دومین است که در میان اولاد عبد المطلب ظهور کرده است. به لات و عزی سه روز صبر کنید. اگر رؤیای او راست شد که به جای خود و اگر دروغ شد، بر کتیبه ای بنویسید که: در میان عرب، خانواده ای دروغگوتر از زنان و مردان بنی هاشم، وجود ندارد. سومین روز فرا رسید و ضمضم وارد مکه شد و با صدای بلند آنان را ندا کرد: ای آل غالب، ای آل غالب، مشک مشک، کاروان، کاروان، به فریاد برسید و گمان نمیکنم به فریاد برسید، محمد و صابئیها از اهل مدینه برای حمله کاروان شما بیرون رفتهاند.
ص: 216
همه بزرگان قریش اموالی را برای تجهیز لشکر خرج کردند و گفتند: هر کس حرکت نکند، خانه اش را غارت می کنیم. عباس بن عبد المطلب و نوفل بن حرث بن عبد المطلب و عقیل بن ابی طالب نیز با آنها حرکت کردند. و خنیاگران نیز با آنها به حرکت در آمدند و بر دف مینواختند. پیامبر اسلام با سیصد و سیزده نفر عازم بدر شدند. همین که به بدر رسیدند، جاسوسی از طرف پیامبر مأمور شد که وضع قافله را به اطلاع برساند و او مأموریت خود را انجام داد.
در روایت ابو حمزه ثمالی آمده است: پیامبر جاسوسی را به نام عدی به سوی کاروان فرستاد و هنگامی که به نزد رسول خدا بازشگت و از مکان کاروان آن حضرت را با خبر کرد. جبرئیل نازل شد و حرکت مشرکین را از مکه به پیامبر گزارش داد. پیامبر با همراهان مشورت کرد که چه باید کرد؟ قافله را باید غارت کرد یا به نبرد پرداخت؟ ابوبکر به پاخاست و گفت: حقیقت این است که قریش مردمی گردنکش و پرتوانند؛ از آن روزی که کفرورزیده اند، ایمان نیاورده اند و از روزی که مزه پیروزی و چیرگی را چشیده اند تن به شکست و خواری نسپرده اند با این وصف پیکار با آنان سخت است. افزون بر این شما هم برای پیکار سهمگین آماده نشده و برای جنگ از مدینه حرکت نکرده اید.
در حدیث ابو حمزه آمده است: ابو بکر گفت: من این راه را میشناسم، کاروان عدی از فلان و فلان جا گذشتهاند، و آنان حرکت کردند و ما حرکت کردیم و ما و آن قوم در فلان روز برای رسیدن به بدر همچون دو اسب مسابقه بودیم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بنشین. و او نشست. سپس عمر بن الخطاب برخاست و سخنان ابو بکر را تکرار کرد. پیامبر فرمود: بنشین و او نشست. سپس مقداد برخاست و گفت: ای رسول خدا! حقیقت این است که قریش مردمی گردنکش و پرتواناند، ما به تو ایمان آورده ایم. اگر ما را مأمور کنی که در آتش بیفتیم یا بدن خود را تسلیم خارهای سخت کنیم، اطاعت خواهیم کرد. ما مثل بنی اسرائیل نیستیم که به موسی گفتند:
ص: 217
تو و خدایت با دشمنان جنگ کنید که ما در این جا نشسته ایم. ما می گوییم: به دستور خداوند عمل کن که ما تابع تو هستیم و میجنگیم. پیامبر برای او طلب خیر کرد. سپس به مردم گفت: رای خود را برای من بگویید. البته منظورش انصار بود زیرا بیشتر همراهان از انصار بودند و آنان بودند که در بیعت با پیامبر و دعوت آن حضرت به شهر خود عهد بسته بودند که با همه وجود مانند زنان و فرزندانشان از آن حضرت دفاع کنند. پیامبر بیم داشت که انصار گمان کنند نصرت آن ها به پیامبر فقط در زمانی باشد که در مدینه است و بگویند: وظیفه ما نیست که در خارج مدینه از او یاری کنیم. سعد بن معاذ برخاست و گفت: پدر و مادرم فدای شما باد، مثل این که منظور شما ما انصار می باشیم. فرمود: آری. عرض کرد: پدرم و مادرم فدای تو، ما به تو ایمان آورده ایم و تو را تصدیق نمودیم، و گواهی دادیم آن چه از جانب خدا آوردی، حقّ است، پس هر دستوری که میخواهی به ما بده، و از اموال ما هر چه میخواهی بردار و باقی را برای ما بگذار. سوگند به خدا اگر دستور بدهی که خود را به دریا افکنیم، اطاعت کنیم، امیدواریم خداوند به ما توفیقی ببخشد که مایه چشم روشنی شما باشد پس با برکت خدا ما را حرکت بده. پیامبر از سخنان او خوشحال شد و فرمود: در برکت خدا حرکت کنید، خداوند به من وعده کرده است که یا بر کاروان و یا بر سپاه غالب خواهیم شد و خداوند هرگز خلف وعده نمیکند. گویا می بینم که ابو جهل و عقبه و شیبه و فلانی و فلانی کشته شدهاند. و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور حرکت داد و به سوی بدر بیرون رفت و بدر نام چاهی بود.
در روایت ابو حمزۀ آمده است: «بدر» نام مردی از جهینۀ بود و آب بدر متعلق به او بود که نامش را بر آب نهاده بودند.
همین که قریش بر سر چاه بدر رسیدند، غلامان قریش برای برداشتن آب بر سر چاه آمدند. اصحاب پیامبر آنان را گرفتند و گفتند: شما کیستید؟ گفتند: ما بردگان و غلامان قریش هستیم. گفتند: کاروان کجاست؟ گفتند: اطلاعی از کاروان نداریم.
ص: 218
مسلمانان غلامان را می زدند که از محل کاروان اطلاع دهند. پیامبر مشغول نماز بود و پس از فراغ از نماز، فرمود: اگر به شما دروغ می گفتند، آنها را نمی زدید و حالا که راست می گویند، آنها را می زنید! آنها را نزد من آورید. پیامبر خدا از آنها پرسید که چه کسانی هستند؟ گفتند: ای محمد ما بندگان قریش هستیم. پیامبر پرسید: آنها چند نفرند؟ گفتند: از تعدادشان اطلاعی نداریم. پرسید: روزانه، چند گوسفند ذبح می کنند؟ گفتند: نه تا ده عدد. فرمود: تعداد آنها نهصد تا هزار نفر است. سپس دستور داد، تا آنها را زندانی کنند. این خبر به قریش رسید و همگی ترسیدند و از آمدن خود پشیمان شدند. عتبه بن ربیعه به ابوالبختری بن هشام برخورد کرد و به او گفت: آیا این ظلم را نمی بینی؟ من جای پای خودم را نمی بینم! ما آمدیم از کاروان دفاع کنیم و حالا گرفتار جنگ و دشمنی شده ایم. به خدا مردم ستمکار هرگز رستگار نمی شوند! دوست می داشتم همه اموال کاروان غارت شده بود و ما از این راه حرکت نکرده بودیم. ابو البختری گفت: تو یکی از بزرگان قریش هستی. در میان مردم برو و با قبول خسارت کاروانی که محمد و یارانش تصاحب کردهاند و خون بهای ابن الحضرمی که هم سوگند توست، آن ها را از جنگ باز دار. عتبه گفت: باید این کار انجام دهم، تنها ابن حنظله - ابو جهل - با ما مخالف است. برو و او را از مطلع گردان که من خسارت کاروان و خون ابن حضرمی را متقبل شدهام. او همپیمان من است و من باید دیهاش را بپردازم. ابو بختری گوید: به خیمه ابو جهل رفتم و او را از تصمیم عقبه مطلع ساختم. وی گفت: عتبه از بنی عبد مناف و پسرش همراه محمد است، از این رو تعصب او را دارد. به لات و عزی قسم، ما دست از سر آنها بر نمی داریم، تا آنها را اسیر کنیم یا این که یثرب را بر سر آنها خراب کنیم و آن ها را داخل مکه کنیم و این خبر به گوش عرب برسد. و ابو حذیفۀ پسر عتبه از همراهان پیامبر بود. پس از آن که ابو سفیان کاروان را عبور داد، کسی به سوی قریش فرستاد که کاروان شما نجات یافت. باز گردید و محمد و عرب را به حال خود گذارید و با سادهترین روش جنگ را از خود دور کنید. و اگر باز نگشتید رامشگران و خنیاگران را باز گردانید. پیامبر در
ص: 220
جحفه به آنها رسید. عتبه می خواست مراجعت کند. ابو جهل و بنی مخزوم امتناع کردند و رامشگران را از جحفه باز گرداندند. هنگامی که اصحاب پیامبر از کثرت جمعیت قریش اطلاع یافتند، به وحشت افتادند و نزد پیامبر اسلام رفتند و مشغول التماس شدند. به دنبال این ماجرا آیات بعد: «اذ تستغیثون ربکم ...» نازل گردید.
ابن عباس گوید: در روز بدر، هنگامی که مردم صف کشیدند، ابو جهل گفت: خدایا هر کدام از ما را که به یاری تو سزاوارتریم، یاری کن. مسلمانان هم استغاثه کردند و خداوند فرشتگان را فرستاد و فرمود: «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ ...» برخی گویند: هنگامی که پیامبر به کثرت جمعیت دشمن و شمار اندک مسلمانان نگریست، رو به قبله ایستاد و فرمود: خدایا به وعده ای که به من داده ای، وفا کن. اگر یاران من شکست بخورند و کشته شوند، در روی زمین کسی تو را عبادت نخواهد کرد. وی چنان در حال دعا دستها را بلند کرده بود که عبا از دوشش افتاد. در این وقت خداوند، این آیات (إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ...) را نازل کرد. روایتی به همین مضمون از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است. می فرماید: همین که شب فرا رسید، خداوند بر اصحاب که در جایی فرود آمده بودند که از زیادی رمل، پاها قرار نمی گرفتند، پرده خواب افکند و بارانی فرستاد تا رملها چسبیدند و پاهای ایشان بر زمین قرار گرفت. لکن این باران برای قریش شدید بود و آنها را به زحمت افکند و خداوند در دلشان رعب و وحشت افکند. چنان که می فرماید: «سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ».
«إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ» به خاطر بیاورید هنگامی را که در روز بدر از شر دشمنان
ص: 221
به خداوند پناه بردید و از او درخواست کردید که شما را یاری کند، زیرا تعداد شما کم و تعداد آنها بسیار بود. آن روز چاره ای نداشتید، جز این که به درگاه خداوند استغاثه کنید و از او بخواهید که شما را کمک و از شر دشمن خلاص کند. «فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ» خداوند دعای شما را مستجاب و به شما اعلام کرد که: من شما را به هزار فرشته که هزار فرشته دیگر به دنبال دارد، یاری خواهم کرد. و گفته شده: یعنی این فرشتگان پشت سر یکدیگر قرار گرفته اند و هزار فرشته بودند که به دنبال هم بودند. و گفته شده: یعنی هزار فرشته به دنبال صف مسلمین قرار گرفتند. «وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ» خداوند شما را به وسیله فرشتگان یاری کرد تا به شما بشارت پیروزی بدهند و دلهای شما آرام شود و دچار وسوسه نشوید و الا لازم نبود که هزاران فرشته در برابر دشمنان شما صف آرایی کنند. بلکه یک فرشته برای نابود کردن آنها کافی بود. چنان که جبرئیل به تنهایی قوم لوط را هلاک کرد. اختلاف است که آیا فرشتگان در روز بدر، جنگ کردند یا نه؟ گفته شده: فرشتگان نجنگیدند و فقط سیاهی لشکر مسلمین شدند و آنها را تشجیع کردند و به آنها مژده پیروزی دادند. مجاهد می گوید: خداوند با هزار هزار فرشته که برای جنگ آمدند، آنان را یاری کرد. اما آن چه در سوره آل عمران (آیه 126) درباره سه هزار و پنج هزار فرشته گفته شده است، آنها مامور بودند که مسلمین را مژده دهند. ابن مسعود گوید: از ابو جهل پرسیدم: از کجا به ما حمله می شود؟ ما کسی را نمی بینیم! گفت: فرشتگان به ما حمله می کنند. ما به وسیله فرشتگان مغلوب شدیم نه به وسیله شما! ابن عباس گوید: فرشتگان در روز بدر، جنگ کردند. «وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» پیروزی شما به دست فرشتگان و به کثرت جمعیت نبود، بلکه به دست خداوند متعال بود. «إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» خداوند عزیز است و به کارها قادر است و از انجام عملی باز نمیماند، و حکیم است و بدون حکمت و مصلحت کاری را انجام نمی دهد. «إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ» نعاس ابتدای خواب است پیش از این که سنگین شود. «أَمَنَةً مِنْهُ» به منظور ایمن بودن از دشمن. و گفته شده: ضمیر در «منه» به خداوند بر میگردد زیرا انسان در حال ترس خوابش نمی برد، خداوند آنها را ایمنی بخشید و ترس از دل ایشان رخت بر بست
و خواب به دیدگان آنها راه یافت. نتیجه دیگر این خواب این بود که استراحت کردند و برای جنگ با دشمن نیروی بیشتری بدست آوردند. «وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً» یعنی باران. «لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ» مشرکین قبل از مسلمین بر سر آب فرود آمدند و مسلمین بر یک منطقه خشک و شن زار! بر اثر نداشتن آب، هم تشنه شدند و هم نتوانستند بدن خود را از حدث اکبر و اصغر و نجاسات پاک سازند. شیطان هم به وسوسه گری پرداخت
ص: 222
و گفت: دشمن شما آب را تصرف کرده است و شما باید با حالت جنابت و بدون وضو نماز بخوانید و پاهای شما در رمل فرو برود. از این جهت خداوند باران بر آنها نازل کرد تا این که بدان غسل نمودند و از حدث پاکیزه گشتند و به واسطه این باران خاکِ زمین آنها به هم چسبید و خاک دشمن گلآلود شد. «وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ» یعنی وسوسه شیطان، طبق آن چه بیان شد، یا مقصود جنابتی بود که در اثر احتلام بدان دچار شدند. «وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ» باران را به این منظور فرستاد تا دلهای شما را قوی سازد و یقین پیدا کنید که پیروز می شوید. «وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ» با به هم چسبیدگی زمین قدمهاتان استوار شد، و گفته شده: با صبر و شکیبایی و قوت قلب. «إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ» خدای تو به فرشتگانی که به یاری مسلمین فرستاده بود، وحی کرد که من با شما هستم و شما را کمک می کنم. «فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا» مؤمنین را مژده پیروزی دهید تا ثابت قدم بمانند. فرشته به صورت انسانی می شد و در پیشاپیش صف حرکت می کرد و می گفت: مژده باد که خدا یار شماست. و گفته شده به این معنا است که: همراه آنها با مشرکین جنگ کنید. یا این که قلب آنها را با افکندن چیزهایی در آن، قوی کنید. «سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ» در دل کفار رعب افکندم یعنی: ترس و وحشت که از دوستان من بترسند. « فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ» یعنی سر آنها را بزنید. چرا که سر بالای گردن است. عطا گوید: یعنی بر جمجمه آنها بکوبید. این جمله ممکن است دستور به ملائکه یا مؤمنین باشد. و این وجه، آشکارتر است. ابن انباری گوید: فرشتگان نمی دانستند که کدام سمت بدن مشرکین را هدف قرار دهند خداوند به آنها یاد داد. «وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنان» گفته شده: یعنی انتهای دست و پای ایشان را بزنید. ابن انباری گوید: یعنی سر انگشتان آنها را بزنید که با بیان این عبارت از گفتن دستها و پاها بسنده نموده است. «ذلِکَ» این عذاب و و امر به زدن گردن و انگشتان و متمکّن کردن مسلمانان بر آن. «بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» به این سبب است که با خدا و رسولش مخالفت کرده و به جنگ برخاسته اند. «مَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» در دنیا هلاک و در آخرت دچار عذاب همیشگی می شوند. «ذلِکُمْ فَذُوقُوهُ» عذاب قتل و اسیری را در این جهان برای شما مهیا کرده ام که آن را بچشید. «وَ أَنَّ لِلْکافِرِینَ عَذابَ النَّارِ» در آخرت نیز مردم کافر گرفتار عذاب خواهند شد.
دنباله داستان: بامداد روز بدر، پیامبر اسلام لشکر خود را بسیج کرد. در این لشکر دو اسب، یکی از زبیر بن عوام و دیگری از مقداد،
ص: 223
و هفتاد شتر بود. پیامبر و علی و مرثد بن ابو مرثد از یک شتر که به مرثد تعلق داشت، استفاده می کردند، در لشکر قریش چهار صد و به قولی دویست اسب بود. همین که چشم سپاهیان قریش به سپاه قلیل پیامبر افتاد، ابو جهل گفت: این ها مثل یک لقمه هستند. تنها غلامان ما می توانند آنها را اسیر کنند و نزد ما آورند. عتبة بن ربیعه گفت: آیا جمعیت آنها منحصر به همین است و کسی برای حمایت آنها در کمینگاه نیست؟ عمرو بن وهب مأموریت پیدا کرد که این موضوع را رسیدگی کند. او سوارکاری دلاور بود و لشکر پیامبر را دور زد و بازگشت و گفت: آنان کمین و نیروی کمکی ندارند، اما شتران آبکش یثرب، مرگ را با خود آورده اند، مگر نمی بینید که لال و گنگ هستند و حرف نمی زنند و چگونه مانند مارها به خود می پیچند و پناهی جز شمشیرهایشان ندارند؟ من گمان می برم که آنان فرار نخواهند کرد، مگر این که کشته شوند. و کشته نمی شوند مگر این که به اندازه شمار خود بکُشند، پس نظرتان را ارائه دهید. ابوجهل گفت: تو دروغ میگویی و ترس به دلت راه یافته است. و خداوند این آیه را نازل کرد: «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها» - . انفال / 8 -
{و اگر به صلح گراییدند، تو [نیز] بدان گرای} پیامبر گرامی برای آنها پیامی فرستاد به این مضمون: ای جماعت قریش، من خوش ندارم که در جنگ با شما پیش قدم شوم. عرب را به من واگذارید و بازگردید. عتبه گفت: به خدا قسم، قومی که این پیشنهاد را رد کنند، هیچ گاه رستگار نمی شوند. سپس بر شتری سرخ رنگ سوار شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او نگاه کرد، در حالی که در میان ارتش قریش در حال حرکت بود و آنان را از جنگ باز می داشت. ایشان فرمودند: اگر خیری نزد کسی باشد، نزد صاحب آن شتر سرخ است و اگر از وی اطاعت کنند، عاقلانه رفتار کرده اند. عتبه در برابر قریش نطقی ایراد کرد و چنین گفت: ای جماعت قریش، امروز از من اطاعت کنید و یک عمر مرا نافرمان باشید. محمد را عهدی است و پیمانی. او پسر عموی شماست. عرب را به او واگذارید. اگر او راستگوست، که شما باید از او حمایت کنید و اگر او دروغگوست، گرگهای عرب برای او کافی است. ابو جهل از سخنش خشمگین شد و گفت: تو ترسیده ای و ششهایت باد کرده است. عتبه گفت: نشیمنگاه زرد (یا ای کسی که از نشیمنگاهش صدا بیرون میآید) شخصی مثل من هرگز ترس به دل راه میدهد؟ قریش خواهند دانست که من ترسیده ام یا تو، و تو بیشتر به قوم خود زیان می رسانی یا من! سپس زره خود را پوشید و همراه برادرش شیبه و پسرش ولید پیش آمد
ص: 224
و گفت: ای محمد، قریشیانی که هم شأن ما هستند، به جنگ ما بفرست. سه تن از انصار بیرون آمدند و نسب خود را بیان داشتند. گفتند: شما بازگردید: ما باید با همترازان قریشی خود بجنگیم. سپس رسول خدا ص صلی الله علیه و آله و سلم به عبیدة بن حارث ابن عبد المطلب که هفتاد سال عمر داشت نگاه کرد و به وی فرمود: برخیز ای عبیده! او با شمشیر در برابر رسول خدا برخاست. سپس به حمزه ابن عبد المطلب نگاه کرد و فرمود: برخیز عمو! و سپس به امیر مؤمنان علیه السلام نگاه کرد و به او فرمود: برخیز ای علی! و علی علیه السلام کوچکترین آنان بود. پس با شمشیرهایشان در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله، برخاستند و فرمود: حقتان را که خدا برای شما قرار داده است، بگیرید، چرا که قریش با غرور و تکبرش آمده است و می خواهد نور خدا را خاموش نماید (وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ)و خدا اصرار دارد که نورش کامل شود. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتند: ای عبیده! تو با عتبه بجنگ و به حمزه فرمود: با شیبه بجنگ و به علی علیه السلام فرمودند: با ولید بن عتبه بجنگ. سپس پیش رفتند تا این که به قوم قریش رسیدند. آنها گفتند: این ها همترازانی لایق هستند. پس عبیده به عتبه حمله کرد و ضربه ای بر او وارد کرد که سرش را با آن از هم شکافت و عتبه پای عبیده را زد و آن را برید و هر دو بر زمین افتادند. شیبه به حمزه حمله کرد و با شمشیرهایشان به مبارزه پرداختند تا این که این شمشیرها لب پَر شدند و هر کدام از آنان، ضربه طرف دیگر را با زره دفع می کرد و امیر مؤمنان علیه السلام به ولید بن عتبه حمله کرد و شانه اش را زد و شمشیر از زیر بغلش درآمد. - علی علیه السلام فرمود:- ولید دست راست بریده اش را برداشت و آن را بر سرم کوبید تا جایی که گمان بردم آسمان بر روی زمین افتاد. سپس حمزه و شیبه درگیر شدند. مسلمانان گفتند: ای علی! مگر نمی بینی چگونه این سگ، نفس عمویت را بریده است؟ علی علیه السلام به وی حمله کرد و گفت: عمو، سرت را پایین بیاور. حمزه بلندتر از شیبه بود. حمزه سرش را در سینه اش فرو برد و آن گاه علی علیه السلام ضربهای به سر شیبه وارد آورد که آن را به دو نیم کرد. سپس به طرف عتبه که هنوز جان داشت، به راه افتاد و او را خلاص کرد.
به روایتی حمزه در مقابل عتبه و عبیده در مقابل شیبه و علی در مقابل ولید ایستادند و حمزه، عتبه را، و عبیده، شیبه را، و علی، ولید را کشتند. شیبه بر پای عبیده ضربهای زد و پایش را قطع کرد. پس حمزه و علی او را نجات دادند و او را حمل کرده تا به نزد پیامبر آوردند. اشک از چشمان پیامبر جاری شد. عرض کرد: ای رسول خدا، آیا من شهید نیستم؟ فرمود: تو نخستین شهید
ص: 225
اهل بیت من هستی. ابو جهل به قریش گفت: مثل فرزندان ربیعه، شتابزدگی نکنید. اهل یثرب را بکشید و قریش را اسیر کنید تا آنها را به مکه ببریم و به آنها بفهمانیم که گمراه شدند. ابلیس به صورت سراقة بن مالک در آمد و به آنان گفت: من یار شما هستم. پرچمتان را به من دهید. پس به او دادند. و پرچم در اختیار بنی عبد الدار بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به او نگاه کرده و فرمودند: نگاههایتان را پایین بیاورید و لبهایتان را گاز بگیرید (یعنی مقاومت کنید و ثابت قدم باشید) و شمشیرهایتان را بیرون نیاورید، مگر این که به شما اجازه دهم. سپس دستش را به سوی آسمان بالا برده و فرمودند: پروردگارا! اگر این گروه اندک از بین برود، کسی تو را پرستش نخواهد کرد. سپس برای چند لحظه ای بی هوش شد. پس به هوش آمد و در حالی که عرق را از صورتش خشک می کرد، فرمود: این جبرئیل است که آمده و برای شما هزار نفر از فرشتگان صف کشیده را با خود آورده است.
ابو امامه بن سهل بن حنیف از پدرش روایت میکند که گفت: در روز بدر همین که یکی از ما با شمشیر خود به مشرکی اشاره می کرد، سر از تنش می افتاد، قبل از این که شمشیر به او اصابت کند.
ابن عباس میگوید: مردی از بنی غفار برایم نقل کرد: با پسر عمویم از کوهی که مشرف بر بدر بود بالا رفتیم و ما مشرک بودیم منتظر بودیم تا ببینیم سر انجام جنگ چه خواهد شد و کدام جبهه شکست میخورند؟ در این وقت ابری بر سر ما آمد که صدای اسبها و سپاهیان از آن بگوش می رسید. شنیدم که کسی می گفت: ای حیزوم (اسب جبرئیل) پیش برو. پسر عمویم از شدت ترس پرده دلش برداشته شد و جان سپرد و من با وحشت زیاد جان سالم بدر بردم.
عکرمه از ابن عباس روایت کرده که گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر فرمود: این جبرئیل است که سرِ اسبش را گرفته و لباس رزم بر تن کرده است. بخاری در صحیح خود این روایت را آورده است. - . صحیح بخاری 5 : 103 -
ص: 226
عکرمه گوید: ابو رافع، غلام پیامبر می گوید: من غلام عباس بن عبدالمطلب بودم. من و ام الفضل مسلمان شده بودیم ولی عباس از ترس قریش، اسلام خود را آشکار نمی کرد و ثروت بسیاری داشت که در دست قومش پراکنده بود. ابو لهب دشمن خدا در جنگ بدر شرکت نکرد و به جای خود عاص بن هشام بن مغیره را فرستاد. به طور کلی هر کس نیامده بود، دیگری را به جای خود فرستاده بود. هنگامی که شنیدیم قریش شکست خورده اند، پیش خود احساس سرفرازی و نیرومندی کردیم. من مردی ضعیف بودم و در نزدیکی زمزم مشغول ساختن و تراشیدن تیر بودم. من در کنار زمزم نشسته بودم و تیر میتراشیدم و ام الفضل نیز در کنار من نشسته بود. ابو لهب آمد و در کنار من نشست. و ما از خبر پیروزی مسلمانان شادمان گشته بودیم. در این وقت ابو لهب فاسق آمد و پاهایش را بر زمین میکشید تا این که در کنار طناب سنگ زمزم نشست و پشتش بر پشت من بود. در همان حال که ننشسته بود مردم خبر آمدن «ابوسفیان» را آوردند و از پی آن خودش سررسید. ابو لهب به او نداداد که برادرزاده! جلو بیا که گزارش درست را از تو بشنوم. ابوسفیان پیش او نشست و مردم در مقابل او ایستاده بودند. گفت: سوگند به خدا، با آنها رویاروی شدیم و شانههایمان را به آنها سپردیم و هر طور میخواستند ما را میکشتند و به اسارت میگرفتند. سوگند به خدا من مردم را سرزنش نکردم. با مردانی سفید بر اسبانی ابلق رویاروی شدیم که میان آسمان و زمین بودند و هیچ کس و هیچ نیرویی توان ایستادگی در برابر آنان را نداشت، ابو رافع گوید: من گوشه حجره را با دستم برداشتم و گفتم: این ها فرشتگان بوده اند. ابو سفیان محکم به پیشانی من زد و مرا بر زمین انداخت و مرا سخت کتک زد. ام الفضل برخاست و با ستون خیمه بر سر او کوبید سرش را به شدت زخمی کرد و گفت: چون آقایش در این جا نیست، او را کتک می زنی؟! ابوجهل ذلیلانه برخاست.
ص: 227
پس از هفت روز گرفتار دملی شد و جان سپرد. پسرانش دو یا سه شب او را دفن نکردند تا این که متعفن شد. علت این بود که قریش از دمل اجتناب می کرد و آن را مثل طاعون می دانست. مردی از قریش به آنها گفت: حیا نمی کنید؟ جسد پدرتان در خانه متعفن شده است و هنوز آن را به خاک نسپرده اید. گفتند: ما از آن جراحت وحشت داریم! گفت بیایید تا به شما کمک دهم. سر انجام، او را غسل ندادند بلکه از دور مقداری آب بر بدنش پاشیدند و او را در بالای مکه در کنار دیواری دفن کردند و بر قبرش سنگ ریختند تا پوشیده شد.
از ابن عباس نقل شده است که عباس به دست کعب بن عمر اسیر شده بود. عباس مردی نیرومند و کعب مردی خرد بود، پیامبر پرسید: چگونه او را اسیر کردی؟ گفت: مردی که هرگز او را ندیده بودم و بعداً هم او را ندیده ام، به من کمک کرد. شمایلش چنین و چنان بود. فرمود: فرشته ای گرامی به تو کمک کرده است.
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا » گفته شده: این خطاب برای اهل بدر و گفته شده: خطاب به عموم است. « إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً» هرگاه برای جنگ با کافر نزدیک شدید. «فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ» به آنها پشت، نکنید و پا به فرار نگذارید. «وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ» هر کس از جنگ روی گردان شود و راه فرار پیش گیرد، «إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ» اما اگر کسی جای خود را ترک کند برای این که جای بهتری پیدا کند، تا بهتر بتواند با دشمن بزد و خورد بپردازد «أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ» یا این که خود را به دسته ای برساند که از آن ها کمک بگیرد، عیبی ندارد. «فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ» سزاوار غضب خداست و به قولی به سوی غضب خدا بازگشته است. اکنون این مطلب را بیان می کند که در جنگ بدر، مشرکین را مسلمانان نکشته اند، بلکه خدا کشته است. می فرماید: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ» خداوند فعل را از کسانی که در حقیقت آن را انجام دادند، نفی
ص: 228
و به خود نسبت میدهد و فعل خداوند نیست بلکه منظور این است که خدا کارهایی انجام داد که آن کارها سبب حقیقی کشته شدن آنان گردید؛ کارهایی چون قدرتمند کردن آنان و یاری نمودن و نویدپیروزی وامید بخشیدن به مسلمانان، دمیدن روح شهامت و شجاعت بر دل های آنان و افکندن ترس و دلهره بر دل های دشمنانشان تا این که کشته شدند. «وَما رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَلکِنَّ اللَّهَ رَمی» گروهی از مفسران همچون ابن عباس ذکر کردهاند که: در روز بدر، جبرئیل به پیامبر گفت: کفی خاک بردار و بر روی دشمن بپاش. هنگامی که دو سپاه رو در روی یکدیگر قرار گرفتند، پیامبر به علی فرمود: کفی از سنگریزه های وادی به من ده. علی کفی سنگریزه که بر روی آن خاک بود به حضور پیامبر داد و پیامبر سنگریزه ها را به صورت قوم پاشید و فرمود زشت باد چهرههای شما. سنگریزهها وارد چشم و دهان و بینی مشرکین شد و مسلمانان به جان آنها افتادند و آنها را کشتند و اسیر کردند همین پاشیدن سنگریزه ها سبب شکست قوم شد. قتاده و انس گویند: پیامبر خدا سه سنگریزه برداشت. یکی به جانب راست و یکی به جانب چپ و یکی در میان مشرکین انداخت و فرمود: زشت باد صورتها! متفرق شوید! روی همین اصل است که خداوند انداختن سنگریزهها را به خود نسبت داده است زیرا کسی جز خدا قادر بر این کار نیست و از جمله شگفتترین معجزات است. «وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً» خداوند این کارها را کرد تا به مؤمنین نعمتی نیکو عطا کند. ضمیر «منه» به «نصر» یا به «خداوند» باز می گردد. «إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» خداوند دعای شما را می شنود و به کردار و نیّات شما داناست. «ذلکم» خبر مبتدای محذوف (الامر ذلکم) یا (ذلکم الذی ذکرت) است. «وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ» از راه ایجاد ترس و اختلاف در میان کفار، نیرنگ آنها را سست گردانید. «إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ» برخی گفته اند: خطاب به مشرکین است، زیرا ابو جهل در روز بدر، هنگامی که دو سپاه روبرو شدند، گفت: خدایا، محمد قطع رحم کرده و چیزی آورد که ما آن را نمی شناسیم، ما را بر علیه او یاری بده.
ابو حمزه ثمالی روایت کرده است که ابو جهل گفت: خدایا دین ما قدیم و دین محمد جدید است. هر کدام از دینها را که می پسندی امروز یاری کن.
معنای آیه این است که: اگر می خواستید که خداوند هر کدام از دو سپاه را که اهل هدایت است، پیروزی بخشد، اکنون محمد صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش پیروز شدند.
ص: 229
و گفته شده: خطاب به مؤمنین است. یعنی: اگر از خدا میخواستید که شما را بر دشمن پیروز گرداند، اکنون از برکت وجود پیامبر گرامی، شما را پیروز گردانید. «وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ» اکنون اگر دست از کفر و جنگ با پیامبر و مؤمنین بردارید، به حال شما بهتر است و اگر باز هم دست به جنگ با مسلمین بزنید، ما هم آنها را کمک و برای جنگ، بسیج می کنیم. «وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ» در این صورت، جمعیت شما هر اندازه هم زیاد باشد، نمی تواند از شما دفاع و شما را بی نیاز گرداند، «وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ» خداوند، با مردم مؤمن است و آنها را کمک و محافظت می کند و بر شما پیروز می گرداند. - . مجمع البیان 4 : 520 - 531 -
«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا» گفته شده: این آیه ها درباره ابو سفیان نازل شده است. وی در جنگ احد، غیر از عرب، دو هزار نفر از حبشی ها را برای جنگ با مسلمین استخدام کرده بود. - . کعب بن مالک در باره ایشان گوید:
به موجی از دریا رسیدیم که در میان ایشان حبشی ها بودند. برخی نقاب داشتند و برخی نه.
آنها سه هزار نفر بودند و ما سیصد نفر و حد اکثر چهار صد نفر بودیم.
- برخی گویند: درباره آن دوازده نفری نازل شده است که در روز بدر اطعام کردند. اینان عبارتند از: ابو جهل بن هشام، عتبة و، شیبه دو پسر ربیعه، نبیه و منبه دو پسر حجّاج، ابو البختری بن هشام، نضر بن حارث، حکیم بن حزام، ابی بن خلف، زمعة بن اسود، حارث بن عامر بن نوفل، و
ص: 230
عباس بن عبدالمطلب. همه این افراد از قریش بودند و هر روز یکی از آنها ده گوسفند را اطعام میکرد و روز شکست آنها، نوبت به اطعام عباس رسید. و برخی گویند: پس از آنکه قریش در جنگ بدر شکست خوردند و شکستخوردگان به مکه بازگشتند، صفوان بن امیه و عکرمة بن ابی جهل همراه افرادی که پدران و برادانشان در جنگ بدر کشته شده بودند، نزد ابو سفیان و کسانی که در کاروان متاعی داشتند، رفتند و گفتند: ای مردم قریش! محمد به شما ظلم کرد و برگزیدگان شما را کشت، پس با این مالی که از جنگ با او به دست آمد، ما را کمک کنید شاید انتقام کشته شدگانمان را بگیریم. آنها اموال و متاع ها را دادند و بدین مناسبت، آیه ها نازل شد. «یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ» در جنگ با پیامبر و مؤمنان. «لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» برای این که مردم را از دین خداوند که محمد صلی الله علیه و آله و سلم آورده است، بازدارند. «فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً» به زودی دچار حسرت خواهند شد و خواهند فهمید، که در دنیا و در آخرت، از آن نفعی نخواهند برد، بلکه وسیله بدبختی آنها خواهد شد. «ثُمَّ یُغْلَبُونَ» آن گاه در میدان جنگ نیز دچار شکست خواهند شد. از این جمله، استفاده می شود که پیامبر گرامی اسلام در ادعای نبوت، راستگو بود، زیرا از چیزی خبر می دهد که هنوز واقع نشده است. «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ» بعد از آنکه در این جهان، بر اثر شکست، دچار حسرت می شوند. «لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ» تا انفاقی که مؤمنین می کنند، از انفاقی که مشرکین می کنند، تمییز یابد «وَ یَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ» یعنی انفاق مشرکین را بر روی هم قرار دهد.
ص: 231
«فَیَرْکُمَهُ» و آن را جمع و انباشته کند. «جَمِیعاً فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ» در آخرت آنها را به وسیله آن کیفر دهد. برخی گویند: یعنی برای این که در این دنیا مؤمن را به وسیله پیروزی و نصرت و اسماء حسنه و احکام مخصوص و در آخرت به وسیله پاداش و بهشت، از مردم کافر ممتاز گرداند. برخی گویند: یعنی برای این که کافر را در جهنم و مؤمن را در بهشت قرار دهد و کافران را طوری روی هم انباشته کند که عرصه بر آنها تنگ شود. «أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ» زیرا به وسیله انفاق مال در راه معصیت، در آخرت برای خود عذاب می خرند. «فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ» یعنی سنّت خداوند در میان اجداد شما و عادت خداوند بر یاری مؤمنان و نابودی دشمنان دین گذشته است. - . مجمع البیان 4 : 541 - 542 -
«وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ» یعنی یقین بدانید که خداوند یاور شما است آنسان که نصرت الهی را مشاهده کردید. یا این که «آمنتم بالله» بدین معنا باشد که بدانید آن چه به غنیمت گرفتید خمس آن برای خدا و رسولش است و هر طور بخواهند درباره آن دستور میدهند، اگر به خدا ایمان دارید آن چه درباره غنیمت به شما دستور داده شده قبول کنید و بدان عمل کنید. برخی این جمله را مربوط به آیه پیش «فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ ...» دانسته اند. «و ما انزلنا علی عبدنا» یعنی و به آن چه از قرآن که بر محمد نازل شد، ایمان آوردید. و گفته شده: منظور نصرتی است که بر شما نازل کردیم. و گفته شده: مقصود فرشتگان است، یعنی: دانستید که پیروزی شما بر دشمنتان به واسطه ما بود. «یوم الفرقان» روز بدر است، زیرا در آن روز، خداوند میان مسلمین و مشرکین جدا کرد. مسلمین را عزت بخشید و مشرکین را سرکوفت داد. «یوم التقی الجمعان» در آن روز عده مسلمین سیصد و سیزده نفر و عده مشرکانی که از بزرگان قریش بودند بین نهصد تا هزار تن بود. بیش از هفتاد تن آنها کشته و بیش از هفتاد تن اسیر شدند. جنگ بدر، در روز جمعه هفدهم ماه رمضان، سال دوم هجرت،
ص: 232
هیجده ماه پس از هجرت واقع شد. برخی گفته اند: نوزدهم ماه رمضان بود. از امام صادق علیه السلام نیز چنین روایت شده است.
«إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیا» عدوة: کنار وادی. هر وادی دارای دو «عدوه» است. دنیا: مؤنث «ادنی»، نزدیکتر. ابن عباس گوید: منظور این است که خداوند قادر است که شما را یاری کند، زیرا هنگامی که در کنار وادی نزدیک به مدینه بودید و ذلت و زبونی و کمی نفرات دامنگیر شما شده بود، شما را یاری کرد. «وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوی» در آن وقت، گروه مشرکین هم در آن طرف وادی که از مدینه دورتر بود فرود آمده بودند. «وَ الرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ» ابو سفیان و همراهانش که همراه کاروان بودند، در محلی پایینتر، در طرف ساحل دریا قرار داشتند. کلبی گوید: در سه مایلی ساحل دریا بودند. در این جا خداوند به این مطلب اشاره می کند که دو لشکر بدون میعاد قبلی، روبروی هم قرار گرفتند و مسلمین با کمی عده گرفتار کم آبی و رملی شده بودند که پای آنها در آن فرو می رفت، اما مشرکین دارای عده بسیاری بودند و آب را هم در اختیار داشتند و کاروان که حامل اموال تجارتی ایشان بود در پایین تر آنها قرار داشت. با این حال خداوند، مسلمین را یاری کرد، تا بدانند که پیروزی از جانب خداست. «وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعادِ» یعنی: اگر برای گرد آمدن در محل جنگ، وعده ای گذاشته بودید و از کثرت جمعیت آنها و کمی خودتان مطلع می شدید، تاخیر می کردید و مرتکب خلف وعده می شدید. برخی گویند: یعنی اگر وعده ای گذاشته بودید، بر اثر پیش آمدن موانع و مشکلات، از وفای به وعده، در می ماندید. کلمه «میعاد» در این جا به منظور تأکید امر خداوند نسبت به اتفاق و هماهنگی به کار رفته است و اگر لطف خدا نبود، اختلاف پیدا می شد. «وَ لکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْراً کانَ مَفْعُولًا» لکن خداوند مقدر ساخت که بدون داشتن میعاد، با یکدیگر روبروی شوید، تا امر خداوند درباره اعزاز دین و مسلمین و اذلال شرک و مشرکین، تحقق پیدا کند. «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ» این کارها را خداوند بزرگ انجام داد، تا کسانی که می میرند، بعد از اتمام حجت باشد و معجزات شگفت و تابناک پیامبر را در جنگها و جاهای دیگر دیده باشند و همچنین برای کسانی که زنده می مانند، نیز اتمام حجت شده باشد. برخی گویند: بینه، وعده ای است که خداوند درباره پیروزی مسلمانان داده است. این وعده، برای مردم، دلیل و حجتی بر راستگویی پیامبر بود در آن چه از جانب خداوند برایشان آورد. برخی گویند: یعنی برای این که کسانی که پس از قیام حجت، گمراه می شوند، هلاک شوند و کسانی که پس از قیام
ص: 233
حجت، هدایت می شوند، حیات پیدا کنند. پس بقای کافر، بعد از اتمام حجت، هلاک او و بقای مؤمن بعد از اتمام حجت، حیات اوست. و «عن بیّنۀ» یعنی پس از بیان. «وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ» خداوند گفتار آنها را شنوا و به اسرار قلبی آنها داناست. «إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ» عامل در «اذ» جمله پیشین است و در تقدیر اینگونه است: آنسان که در اطراف و کناره وادی بودید، نصرت خداوند برای شما رسید و خدا آن ها را به تو نشان داد و گفته شده: عامل، در این عبارت محذوف است. یعنی: ای محمد به یاد آورد هنگامی را که خداوند این مشرکانی را که در روز بدر با شما جنگیدند، به تو نشان داد. «فِی مَنامِکَ قَلِیلًا وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ» ای محمد» خداوند در عالم خواب سپاهیان دشمن را در جنگ بدر، به تو اندک نشان داد، تا خواب خود را به مؤمنین اطلاع دهی و آنها برای جنگ جرات پیدا کنند. این معنی از اکثر مفسرین است. این امر جایز است زیرا خواب دیدن، تصوری است در عالم خواب، که انسان فکر می کند در بیداری است. این تصور، نه ادراک است و نه علم، بلکه بسیاری از خوابهای مردم، تعبیرش بر عکس است. چنان که تعبیر گریه، خنده است، رمّانی گوید: ممکن است خداوند در عالم خواب چیزی را طور دیگر به انسان نشان دهد، زیرا خواب، تخیلی بیش نیست و برای انسان یقین آور نیست، اگر چه گاهی هم مفید یقین است. درست مثل سراب، که انسان آن را آب خیال می کند. اما جایز نیست که خداوند چیزی را بر خلاف واقع به پیامبر خود الهام کند، زیرا در این صورت جهل است و جهل بر خداوند روا نیست. خواب بر چهار قسم است: یکی خوابی که از جانب خداست و تعبیر دارد.
دوم، خوابی که زاییده وسوسه های شیطان است. سوم، خوابی که اثر غلبه اخلاط بدن به وجود می آید. چهارم، خواب هایی که زاییده پاره ای از افکار است. سه قسم اخیر، از خوابهای پریشان و قسم اول، الهام است. رؤیای پیامبر، همین قسم و بشارتی بود که به مؤمنین درباره پیروزی داده شد. حسن گوید: «فِی مَنامِکَ» یعنی: در محل خوابت. منظور این است که در چشم تو که با آن می خوابی، آنها را کم نشان داد، نه در خواب. بلخی نیز همین معنی را گفته است. البته این معنا بعید مینماید. «وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ» اگر جمعیت آنها را- آن چنان که بودند- به تو نشان می داد، از جنگ می ترسیدید و ضعیف میشدید و درباره جنگ با آنها به نزاع میپرداختید. «وَ لکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ» لکن خداوند مؤمنین را از شکست و نزاع و اختلاف کلمه حفظ کرد. «إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» خداوند به آن چه در دلهای شماست. داناست. «وَ إِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلًا» خداوند عده مشرکین را به پیامبر در خواب کم نشان داد و به مؤمنین در بیداری، زیرا خواب انبیاء حق است. عده مشرکین
ص: 234
را در نظر مؤمنین کم نشان داد، تا امید و جرأتشان بیشتر گردد و عده مؤمنین را در نظر مشرکین کم جلوه داد، تا برای جنگ زیاد آمادگی کسب نکنند و بدانها اهمیت چندانی قائل نشوند و از این طریق اهل ایمان به پیروزی دست یابند. و این معنای «وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ» است. ابن مسعود می گوید: به مردی که در کنارم ایستاده بود، گفتم: آیا آن ها هفتاد نفر هستند؟ گفت: تقریباً صد نفرند! در روایت است که ابو جهل می گفت: آنها را بگیرید و نکشید. ممکن است گفته شود: خداوند چگونه آنها را در نظر ایشان کم جلوه داد با وجود این که مسلمانان آنها را میدیدند؟ پاسخ این است که ممکن است اسبابی از قبیل غبار و چیزی شبیه آن فراهم آید و آنها نتوانند به دقت جمعیت دشمن را ارزیابی کنند و جمعیت آنها را قلیل بشمارند. و این نیز یکی از الطاف خداوند است. «إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا» هر گاه با گروهی کافر برخورد می کنید، برای جنگ با آنها پایدار باشید و فرار نکنید. «وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً» در موقع جنگ، از خداوند یاری بخواهید. «وَ لا تَنازَعُوا» در مواجه با دشمن نزاع نکنید. «فَتَفْشَلُوا» که ترس از دشمن، دامنگیر شما می شود «وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ» صولت و قوت شما از بین میرود و پیروزی و دولت خود را از دست می دهید. کلمه «ریح» در این جا کنایه از پیشرفت و نفوذ و رسیدن به هدف است. برخی گویند: به معنای نسیم پیروزی است که خداوند همراه با کسانی که آنها را یاری میدهد برانگیخت تا آنهایی را که خدا، خوار و ذلیل نمود شکست بدهند. و پیامبر خدا نیز فرمود: «نصرت بالصبا و اهلکت عاد بالدبور» یعنی: من با باد صبا پیروز شدم و قوم عاد با باد مسموم جنوب هلاک شد.
«وَ اصْبِرُوا» در جنگ با دشمنان. «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» خدا با صابران است یعنی با نصرت و یاری آن ها. «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً» مقصود قریش است که: از مکه به قصد حمایت از کاروانشان خارج شدند و با خود خنیاگران و آلات موسیقی بردند و شراب مینوشیدند و خنیاگران برای آنها مینواختند. «وَ رِئاءَ النَّاسِ» گفته شده: قریش بتپرست بودند و چون میخواستند با آن کارها تقرب بجویند، مرتکب ریا شدند. و گفته شده: آنان به بدر آمدند تا به مردن نشان دهند که اهمیتی به مسلمانان نمیدهند، در حالی که دلهایشان مالامال از رعب و وحشت بود. از این جهت خداوند سبحان این عمل آنها را ریا نامید. «وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» یعنی دیگران را از دین خدا باز میدارند. «وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ» خداوند به کردار آنان آگاه است.
ص: 235
ابن عباس گوید، وقتی که ابو سفیان یقین کرد که کاروان را نجات داده است، برای قریش پیام فرستاد که باز گردند. ابو جهل گفت: باز نمی گردیم، تا بدر را به تصرف آوریم- بدر یکی از جاهایی بود که عرب در آن جا اجتماع می کرد و هر سال بازاری در آن جا تشکیل می داد- و سه روز در آن جا بمانیم و حیواناتی ذبح کنیم و از گوشت آنها بخوریم و شراب بنوشیم و خنیاگران برای ما بنوازند. و عرب از این مراسم و جشن، اطلاع پیدا کند و همیشه از ما بترسد. از قضا به هوس خود دست نیافتند و جشنشان به عزا مبدل شد و جامهای مرگ را نوشیدند. «وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ» یعنی در نظر آنان زیبا جلوه داد. و اینگونه بود که شیطان کردارشان را در نظرشان زینت داده و راه آنها را به سوی بدر هموار کرد. و گفت: «وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ» امروز با توجه به این که شمار و تجهیزات شما بسیار است کسی را یارای غالب شدن بر شما نیست. «وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ» و من پشتیبان شما هستم و رویدادهای ناگوار را از شما دفع میکنم. برخی گفته اند: یعنی من با شما عهد می کنم که در برابر دشمنتان پیروزی از شماست. «فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ» هنگامی که دو سپاه در برابر هم قرار گرفتند. «نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ» پشت کرد و پا به فرار گذاشت. «وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ» از آن چه به شما وعده کردم تا در امان و سلامت باشید منصرف شدم، زیرا مشاهده می کنم که فرشتگان به یاری مسلمین شتافته اند و شما آنها را نمی بینید. شیطان فرشتگان را میشناخت اما آنها نمیشناختند. «إِنِّی أَخافُ اللَّهَ» من می ترسم که به دست فرشتگان گرفتار عذاب خدا بشوم. «وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ» کیفر خدا دشوار است و نمی توان تحمل کرد. برخی گویند: یعنی می ترسم مهلت من به آخر رسیده باشد، زیرا ملائکه جز هنگام قیامت و دادن کیفر نازل نمی شوند. قتاده گوید: این دشمن خدا دروغ می گفت و نمی ترسید. بلکه می دانست که کاری از دستش ساخته نیست. عادت دشمن خدا اینگونه است. همین که پیروان خود را تحریک کرد و حق و باطل را در مقابل هم قرار داد، آنها را رها می کند و از آن ها بیزاری می جوید، بنا بر این منظور شیطان از «أری ما لا ترون» این است که: من چیزهایی میدانم که شما نمی دانید و می ترسم که خداوند مرا هم هلاک کند. درباره کیفیت ظهور شیطان در روز اختلاف است. برخی گویند: هنگامی که قریش می خواست حرکت کند، متذکر شد که میان ایشان و بنی بکر بن عبد مناف بن کنانه، جنگ است و می خواست از حرکت منصرف شود. شیطان
ص: 236
با لشکریان خود به صورت سراقة بن مالک بن جشعم کنانی و سپس مدلجی که از اشراف کنانه بود، نزد آنها آمد و گفت: «لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ» یعنی شما را در پناه قوم کنانۀ میگیرم. همین که شیطان مشاهده کرد که فرشتگان از آسمان نازل می شوند و دانست که تاب مقاومت ندارد، عقب نشینی کرد. این قول از ابن عباس و دیگران روایت شده است. برخی گویند: در هنگامی که رویارو شدند شیطان در صف مشرکین، دست حارث بن هشام را گرفته بود و عقب نشینی کرد. حارث گفت: سراقه، کجا می روی؟ آیا میخواهی ما را در این وضعیت تنها بگذاری و به خواری بکشانی؟ گفت: من چیزهایی می نگرم که شما نمی نگرید! حارث گفت: چیزی جز وامانده های یثرب نمی نگرم. در این هنگام محکم به سینه حارث زد و فرار کرد و سپاهیان شکست خوردند. هنگامی که به مکه بازگشتند، گفتند: سراقه مردم را شکست داد. این خبر به گوش سراقه رسید. گفت: سوگند به خدا من از حرکت شما مطلع نبودم، تا این که خبر شکست شما را به من دادند. گفتند: تو در فلان روز نزد ما آمدی، او قسم خورد که نیامده است، وقتی که مسلمان شدند. فهمیدند که شیطان بوده است. این قول از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است. برخی گویند: شیطان نمی تواند به صورت انسان در آید و ظاهر سراقه را به خود بگیرد، بلکه خداوند ابلیس را در شکل سراقه درآورد تا پیامبر از امر آگاه باشد، و این کار را خداوند انجام داد زیرا میدانست اگر شخصی مشرکین را برای جنگ با مسلمانان رها کند، آنان برای جنگ با مسلمانان رهسپار نمیشوند زیرا از بنی کنانه میترسیدند. پس خداوند شیطان را به شکل سراقه درآورد تا هدف از عزت بخشیدن به دین کامل گردد. این قول از جبائی و جماعتی است. برخی گویند: شیطان به صورت انسان در نیامد، بلکه آنها را بر اینکار وسوسه کرد. وجه اول در تفاسیر، مشهور است.
در کلام شیخ مفید یافتم که گفته است: ممکن است خداوند جنیان و چیز هایی که مانند آن هست را به وضعی قرار دهد با هم جمع شوند و اعضای اصلی و ذاتی شان بر هم سوار شود تا اینکه
ص: 237
برای مردم قابل رؤیت باشند و به شکل غیر خود از انواع حیوانات در آیند، زیرا اجسام آنها طوری رقیق است که امکان اینگونه تغییر شکلها برای آن ها وجود دارد. گاهی دیده ایم که انسان، هوا را جمع میکند و دوباره پراکنده میگرداند و شکل اجسام نرم را به صورتهای مختلف تغییر میدهد اما خود اجسام کم و زیاد نمیشوند. در اخبار بسیاری وارد شده است که شیطان برای اهل دار الندوة به صورت پیری از نجد و در روز بدر به صورت سراقه در آمد و جبرئیل به صورت دحیه کلبی، در نظر اصحاب پیامبر ظاهر گردید. محال نیست که خداوند صور شیاطین را تغییر دهد و برای نوعی امتحان آنها را در نظر مردم ظاهر گرداند.
«إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ» این جمله متعلّق به ماقبلش است و بدین معنا است که آنسان که شیطان اعمالشان را برای آنها زینت بخشید، منافقان میگفتند، و آنان کسانی بودند که قلباً کافر و در ظاهر مؤمن باشد. «وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» آنهایی هستند که ظاهراً اظهار اسلام می کنند و باطناً درباره آن تردید دارند. برخی گفته اند: گروهی از قریش بودند که در مکه اسلام آوردند و پدرانشان مانع آنها شدند و در روز بدر رهسپار جنگ شدند. اینان عبارت بودند از: قیس بن ولید بن مغیره و علی بن امیة بن خلف و عاص بن منبه و حارث بن زمعه و أبو قیس بن فاکهة بن مغیره. در جنگ بدر، همین که چشمشان به شمار قلیل مسلمانان افتاد، گفتند: «غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ» اینان مغرور دین خود شده اند تا جایی که به خاطر دینشان با وجود شمار اندک خود در مقابل شمار بسیار مشرکان برای جنگ رهسپار شدهاند. و به فکر خود نبوده و فریب پیامبرشان را خوردهاند. سپس خداوند بیان می کند که مغرور خود آنها هستند: می فرماید: «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» کسانی که کار خود را به خدا واگذارند و به او اعتماد کنند و با رفتار خود، خدا را خشنود گردانند، هر چند شمارشان اندک باشد، خداوند آنها را بر دشمنشان یاری می کند و او قدرتمندی است که هرگز مغلوب نمیشود و از این جهت هر کس به خدا توکل کند، مغلوب نمیشود. و او حکیمی است که بر اساس حکمت خویش امور را ترتیب میبخشد. «وَ لَوْ تَری» اگر می دیدی ای محمد! «إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ» یعنی فرشتگان در هنگام مرگ کفار را قبض روح میکنند. «یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ» مقصود نشیمنگاه آنان است، و گفته شده: چهرههای آنان هنگامی که روی میآورند و پشت آنها در زمان پشت کردن. مقصود بر اجساد آنان از جلو و پشت ضربه میزنند. منظور
ص: 238
کشتگان بدر است. این قول از ابن عباس و ابن جبیر و بیشتر مفسران نقل شده است. و گفته شده: مقصود این است که فرشتگان در هنگام مرگ آنان را میزنند. حسن روایت کرده است که: مردی خدمت پیامبر گرامی اسلام عرض کرد: در پشت ابو جهل اثری دیدم که شبیه بند نعل بود! فرمود: اثر ضربت ملائکه بوده است.
مجاهد روایت کرده است که مردی به پیامبر عرض کرد: می خواستم یکی از مشرکین را بزنم، که سرش افتاد. فرمود: فرشتگان پیش از تو به او حمله کرده اند. «وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ» فرشتگان به جهت توهین و خوار کردنِ کفار به آنها می گویند: پس از این عذاب، عذاب دیگری در آخرت که سوزنده و گدازنده است، در انتظار شماست. برخی گفته اند: فرشتگان در روز بدر سلاحهای آهنینی داشتند که وقتی به مشرکین می زدند، در جراحات آنها آتش می افتاد و منظور از «ذُوقُوا عَذابَ الحریق» همین است.
«ذلِکَ» این عذاب. «بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ» به خاطر رفتاری و اعمالی که از شما سر زده است، گریبانگیر شما می شود. «وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ» خداوند به ستم، بندگان خود را عذاب نمیکند، بلکه آنها را بر اساس گناهانشان به اندازه استحقاقشان کیفر می دهد. - . مجمع البیان 4 : 544 - 551 -
«ما کانَ لِنَبِیٍّ» یعنی برای پیامبر جایز نیست و خداوند عهد و پیمانی با او ندارد که: «أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری» افراد دشمن را به اسیری بگیرد و از آنها فدیه دریافت کند یا بر آنها منت گذارد و آزادشان کند، « حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ» تا این که در قتل مشرکین مبالغه کند و آنها را نابود سازد و اسباب عبرت دیگران را فراهم گرداند. ابو مسلم گوید: اثخان، غلبه بر شهرها و خوار کردن مردم آن است. پس منظور این است که: تا پیامبر در روی زمین قدرت پیدا کند. «تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا» این خطاب به شماری از مسلمانان است نه به پیامبر، زیرا میل آنها این بود که از اسیران پولی دریافت کنند و آنها را آزاد سازند. علاقه آنها به جنگ نیز برای به دست آوردن غنیمت بود. حسن و ابن عباس گویند: منظور این است که شما در اولین جنگ- یعنی جنگ بدر- پیش از آنکه در روی زمین قدرت پیدا کنید، از اسیران فدیه گرفتید، عرض دنیا، مال دنیاست که در معرض زوال است. «وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ» و خداوند می خواهد به پاداش آخرت برسید.
ص: 239
«لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»(اگر از جانب خدا نوشته ای نبود، قطعاً در آن چه گرفته اید، به شما عذابی بزرگ می رسید.) درباره معنای این آیه، اقوالی است: 1- ابن جریح گوید: یعنی اگر حکم خدا بر این نبود که قومی را پیش از بیان حکم عذاب نکند، شما را به خاطرگرفتن فدیه از اسیران، عذاب می کرد. لکن چون دستور نداده بوده که فدیه نگیرید، شما را عذاب نمی کند. 2- ابن عباس گوید: یعنی اگر خداوند در لوح محفوظ، حکم نکرده بود که غنیمت و فدیه برای شما مباح است، در برابر این غنیمت که گرفتید، شما را عذابی سخت می کرد، و غنیمتها برای احدی پیش از شما حلال نبوده است.
سوم یعنی اگر کتاب از جانب خداوند که قرآن است، نازل نشده بود و شما ایمان نیاورده و به واسطه ایمان سزاوار آمرزش نشده بودید، به شما عذاب می رسید.
چهارم مقصود از کتابی که سبقت گرفته است، این آیه است: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» {(ای پیامبر) تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند}
«فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَیِّباً» در این جا خداوند، غنیمتی را که مؤمنین از اموال مشرکین به دست می آورند، بر آنها حلال شمرده است تا از آن استفاده کنند.
**[ترجمه]
کان القتلی من المشرکین یوم بدر سبعین قتل منهم علی بن أبی طالب سبعة و عشرین و کان الأسری أیضا سبعین و لم یؤسر أحد من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله فجمعوا الأساری و قرنوهم فی الحبال و ساقوهم علی أقدامهم و قتل من أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله تسعة رجال منهم سعد بن خیثمة و کان من النقباء من الأوس و عن محمد بن إسحاق قال استشهد من المسلمین یوم بدر أحد عشر رجلا أربعة من قریش و سبعة من الأنصار و قیل ثمانیة و قتل من المشرکین بضعة و أربعون رجلا
وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا أَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ وَ النَّاسُ مَحْبُوسُونَ بِالْوَثَاقِ بَاتَ سَاهِراً أَوَّلَ اللَّیْلِ فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ مَا لَکَ لَا تَنَامُ فَقَالَ صلی الله علیه و آله سَمِعْتُ أَنِینَ عَمِّیَ الْعَبَّاسِ فِی وَثَاقِهِ فَأَطْلَقُوهُ فَسَکَتَ فَنَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.
وَ رَوَی عُبَیْدَةُ السَّلْمَانِیُّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ لِأَصْحَابِهِ یَوْمَ بَدْرٍ فِی الْأُسَارَی إِنْ شِئْتُمْ قَتَلْتُمُوهُمْ وَ إِنْ شِئْتُمْ فَادَیْتُمُوهُمْ وَ اسْتَشْهَدَ مِنْکُمْ بِعِدَّتِهِمْ وَ کَانَتِ الْأُسَارَی سَبْعِینَ فَقَالُوا بَلْ نَأْخُذُ الْفِدَاءَ فَنَسْتَمْتِعُ بِهِ وَ نَتَقَوَّی بِهِ عَلَی عَدُوِّنَا یَسْتَشْهِدُ مِنَّا بِعِدَّتِهِمْ قَالَ
ص: 240
عُبَیْدَةُ طَلَبُوا الْخَیْرَتَیْنِ کِلْتَیْهِمَا فَقُتِلَ مِنْهُمْ یَوْمُ أُحُدٍ سَبْعُونَ.
و فی کتاب علی بن إبراهیم لما قتل رسول الله صلی الله علیه و آله النضر بن الحارث و عقبة بن أبی معیط خافت الأنصار أن یقتل الأساری قالوا یا رسول الله قتلنا سبعین و هم قومک و أسرتک أ تجذ أصلهم (1) فخذ یا رسول الله صلی الله علیه و آله منهم الفداء و قد کانوا أخذوا ما وجدوه من الغنائم فی عسکر قریش فلما طلبوا إلیه و سألوه نزلت ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری الآیات فأطلق لهم ذلک و کان أکثر الفداء أربعة آلاف درهم و أقله ألف درهم فبعثت قریش بالفداء أولا فأولا و بعثت زینب بنت رسول الله صلی الله علیه و آله من فدی (2) زوجها أبی العاص بن الربیع و بعثت قلائد لها کانت خدیجة جهزتها بها و کان أبو العاص ابن أخت خدیجة فلما رأی رسول الله صلی الله علیه و آله تلک القلائد قال رحم الله خدیجة هذه قلائد هی جهزتها بها فأطلقه رسول الله صلی الله علیه و آله بشرط أن یبعث إلیه زینب و لا یمنعها من اللحوق به فعاهده علی ذلک و وفی له.
و روی أن النبی صلی الله علیه و آله کره أخذ الفداء حتی رأی سعد بن معاذ کراهیة ذلک فی وجهه فقال یا رسول الله هذا أول حرب لقینا فیه المشرکین و الإثخان فی القتل أحب إلینا من استبقاء الرجال و قال عمر بن الخطاب یا رسول الله کذبوک و أخرجوک فقدمهم و اضرب أعناقهم و مکن علیا من عقیل فیضرب عنقه و مکنی من فلان أضرب عنقه فإن هؤلاء أئمة الکفر و قال أبو بکر أهلک و قومک استأن بهم (3) و استبقهم و خذ منهم فدیة تکون لنا قوة علی الکفار.
وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام کَانَ الْفِدَاءُ یَوْمَ بَدْرٍ کُلُّ رَجُلٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ بِأَرْبَعِینَ أُوقِیَّةً وَ الْأُوقِیَّةُ أَرْبَعُونَ مِثْقَالًا إِلَّا الْعَبَّاسَ فَإِنَّ فِدَاءَهُ کَانَ مِائَةَ أُوقِیَّةٍ وَ کَانَ أُخِذَ مِنْهُ حِینَ أُسِرَ عِشْرُونَ أُوقِیَّةً ذَهَباً فَقَالَ النَّبِیُّ ذَلِکَ غَنِیمَةٌ فَفَادِ نَفْسَکَ وَ ابْنَیْ أَخِیکَ نَوْفَلًا وَ عَقِیلًا فَقَالَ لَیْسَ مَعِی شَیْ ءٌ فَقَالَ أَیْنَ الذَّهَبُ الَّذِی
ص: 241
سَلَّمْتَهُ إِلَی أُمِّ الْفَضْلِ وَ قُلْتَ إِنْ حَدَثَ بِی حَدَثٌ فَهُوَ لَکِ وَ لِلْفَضْلِ وَ عَبْدِ اللَّهِ وَ قُثَمَ فَقَالَ مَنْ أَخْبَرَکَ بِهَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا اطَّلَعَ عَلَی هَذَا أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی..
ثم خاطب الله سبحانه نبیه صلی الله علیه و آله فقال یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ إنما ذکر الأیدی لأن من کان فی وثاقهم فهو بمنزلة من یکون فی أیدیهم لاستیلائهم علیه مِنَ الْأَسْری یعنی أسراء بدر الذین أخذ منهم الفداء إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً أی إسلاما و إخلاصا أو رغبة فی الإیمان و صحة نیة یُؤْتِکُمْ أی یعطکم خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ من الفداء إما فی الدنیا و الآخرة و إما فی الآخرة روی عن العباس بن عبد المطلب أنه قال نزلت هذه الآیة فی و فی أصحابی کان معی عشرون أوقیة ذهبا فأخذت منی فأعطانی الله مکانها عشرین عبدا کل منهم یضرب بمال کثیر و أدناهم یضرب بعشرین ألف درهم مکان العشرین أوقیة و أعطانی زمزم و ما أحب أن لی بها جمیع أموال أهل مکة و أنا أنتظر المغفرة من ربی
قال قتادة ذکر لنا أن النبی صلی الله علیه و آله لما قدم علیه مال البحرین ثمانون ألفا و قد توضأ لصلاة الظهر فما صلی یومئذ حتی فرقه و أمر العباس أن یأخذ منه و یحثی (1) فأخذ و کان العباس یقول هذا خیر مما أخذ منا (2) و أرجو المغفرة.
وَ إِنْ یُرِیدُوا أی الذین أطلقتهم من الأساری خِیانَتَکَ بأن یعودوا حربا لک (3) أو ینصروا عدوا علیک فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ بأن خرجوا إلی بدر و قاتلوا مع المشرکین و قیل بأن أشرکوا بالله و أضافوا إلیه ما لا یلیق به فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ أی فأمکنک منهم یوم بدر بأن غلبوا و أسروا و سیمکنک منهم ثانیا إن خانوک وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بما فی نفوسکم حَکِیمٌ فیما یفعله (4).
ص: 242
**[ترجمه]در جنگ بدر، هفتاد نفر از مشرکین به قتل رسیدند و بیست و هفت نفر آنها را علی بن ابی طالب علیه السلام کُشت. اسیران نیز هفتاد تن بودند، اما از اصحاب پیامبر کسی اسیر نشد، اصحاب پیامبر اسیران را گرد آورده و به بند کشیدند و آنها را به طرف شهر سوق دادند. و از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تنها نه نفر کشته شدند و یکی از آنها سعد بن خثیمه، از نقبای طائفه اوس بود. از محمد بن اسحاق نقل شده است که: در جنگ بدر یازده نفر مسلمان- چهار نفر از قریش و هفت نفر از انصار- به شهادت رسیدند. برخی گفته اند: از مسلمانان هشت نفر و از مشرکین چهل و چند نفر به قتل رسیدند. ابن عباس گوید: شبی که اسیران بدر، در بند بودند، پیامبر در آغاز شب خوابش نمی برد. گفتند: چرا خواب نمی روید؟ فرمود: ناله عمویم عباس را در بند می شنوم. رفتند عباس را آزاد کردند و ساکت شد. و پیامبر به خواب رفت.
عبیده سلمانی از پیامبر خدا نقل کرده است که فرمود: اگر می خواهید اسیران را بکشید و اگر نمی خواهید از آنها فدیه بگیرید. لکن به تعداد آنها از شما شهید خواهند شد. عده آنها هفتاد نفر بود. گفتند: فدیه می گیریم و از آن بهره میگیریم و بدان ها بر دشمنان نیرومند میشویم و مانعی ندارد که به تعداد آنها افراد ما کشته شوند.
ص: 240
عبیده گوید: مسلمانان هر دو نفع را خواستند: هم پول را و هم شهادت را، از این رو در جنگ احد هفتاد تن از ایشان کشته شدند.
در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است که: وقتی پیامبر نضر بن حارث و عقبة بن ابی معیط را کشت، انصار ترسیدند که بقیه را بکشد. گفتند: یا رسول اللَّه، هفتاد تن از ایشان را که از خویشان و اقارب تو بودند کشتیم و آیا آنها را ریشه کن میکنی. ای رسول خدا! از اسیران فدیه بگیر. این سخن را وقتی گفتند که غنائم را در لشکر قریش جمع آوری کرده بودند به دنبال این تقاضا آیه نازل شد: «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری» و به آنها اجازهی گرفتن فدیه داده شد. حد اکثر پولی که به عنوان فدیه گرفته می شد، چهار هزار و حداقل هزار درهم بود. قریش تدریجاً پولها را پرداختند و اسیران را آزاد کردند. زینب دختر رسول خدا نیز فدیه همسر خود ابو العاص بن ربیع را پرداخت و آزادش کرد. فدیه زینب گردن بندهایی بود که مادرش خدیجه، جهیزیه او قرار داده بود. ابو العاص خواهر زاده خدیجه بود. هنگامی که پیامبر، گردن بندها را دید، فرمود: خداوند خدیجه را رحمت کند. این همان گردن بندهایی است که به عنوان جهیزیه به دخترش داد. پیامبر ابو العاص را آزاد کرد به این شرط که زینب را به مدینه بفرستد و او را از ملحق شدن به پدر، مانع نشود. ابو العاص به این شرط وفا کرد. در روایت است که پیامبر خدا از گرفتن فدیه، کراهت داشت، تا آن جا که سعد بن معاذ، آثار این کراهت را در چهره اش مشاهده کرد. گفت: یا رسول اللَّه این اولین جنگ ما با مشرکان است. اگر آنها را بکشیم، بهتر از این است که آنها را باقی بگذاریم. عمر بن الخطاب گفت: یا رسول اللَّه، تو را تکذیب و اخراج کردند. آنها را گردن بزن و عقیل را در اختیار علی بگذار تا گردنش را بزند و فلان شخص را در اختیار من بگذار، تا گردنش را بزنم، زیرا اینها پیشوایان کفر هستند. ابو بکر گفت: این ها از بستگان تو هستند. آنها را نگهدار و از آنها فدیه بگیر، تا در برابر کفار نیرومند شویم. امام باقر علیه السلام می فرماید: در جنگ بدر، فدیه هر اسیری چهل اوقیه و هر اوقیه چهل مثقال بود. به جز عباس که فدیه او صد اوقیه بود و از او هنگامی که اسیر شد بیست اوقیه طلا گرفته شد. پیامبر فرمود: این هم غنیمتی است. فدیه خود و برادر زاده گانت عقیل و نوفل را بپرداز و آزاد شوید. گفت: چیزی ندارم. فرمود: طلایی که
ص: 241
به ام الفضل دادی، کجاست؟ گفت: اگر چیزی باشد، برای تو و فضل و عبد اللَّه و قُثَم است. چه کسی این مطلب را به تو خبر داده است؟ فرمود: خداوند متعال. عباس گفت: شهادت می دهم که تو رسول خدایی، زیرا هیچ کس جز خدا از آن خبر نداشت.
سپس خداوند پیامبر خود را مخاطب ساخته، می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ» در حقیقت بیان «ایدی» از این جهت بوده که کسانی که در بند و اسارت مسلمانان بودند به منزله این است که در دستانشان باشند زیرا بر آنها استیلا یافتهاند. «مِنَ الْأَسْری» مقصود اسیران بدر است که از آنان فدیه گرفته شد. «ِانْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً» مقصود اسلام و اخلاص و تمایل به ایمان و صحّت نیّت است. «یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ» بهتر از فدیه در دنیا و آخرت به شما میبخشد، یا فقط در آخرت.
وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ: بهتر از آن چه با شما رفتار شد، با شما رفتار می کند و در دنیا و آخرت، یا در آخرت. از عباس بن عبد المطلب روایت شده است: این آیه درباره من و اصحابش نازل شده است. عباس می گفت: من بیست اوقیه طلا داشتم. این طلا از من گرفته شد و به جای آن بیست بنده به من داده شد که هر یک از آنها حداقل بیست هزار درهم ارزش داشت. همچنین خداوند زمزم را به من داد که اگر همه اموال مکه به من داده می شد با آن معامله نمی کردم.و من از خداوند انتظار آمرزش دارم. قتاده گوید: برای ما نقل شده: هنگامی که هشتاد هزار ... از مال بحرین نزد پیامبر خدا آورده بودند، در حالی که برای نماز ظهر وضو گرفته بود، نماز را به جای نگزارد تا این که اموال را تقسیم کرد و به عباس دستور داد که سهم خود را بگیرد. عباس مال را گرفت و میگفت: این مال بهتر است از آن چه از ما گرفته شد. از خداوند امید آمرزش دارم. «وَ إِنْ یُرِیدُوا خِیانَتَکَ» اگر اسیرانی که با دادن فدیه، آزاد شده اند، بخواهند با شرکت در جنگی دیگر به تو خیانت کنند یا یار و همکار دشمنان تو باشند، اولین خیانت آنها نیست. «فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ» آنها پیشتر با شرکت در جنگ بدر نیز به تو خیانت کردند و به مشرکین کمک دادند، برخی گفته اند: خیانت آنها به خدا این بوده است که برای خدا شریک قائل شده اند و چیزهای ناشایستی را به خدا نسبت دادند. «فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ» خداوند در روز بدر، آنها را گرفتار تو کرد و مغلوب و اسیر شدند. باز هم اگر خیانت کردند، شکست می خورند و گرفتار تو می شوند. «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» خداوند به اسرار آنها دانا و در کارهای خود حکیم است. - . مجمع البیان 4 : 558 - 560 -
ص: 242
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا کَانُوا أَذِلَّةً وَ فِیهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّمَا نَزَلَ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ ضُعَفَاءُ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ اذلّۀ» امام صادق علیه السلام فرمود: آنها خوار و ذلیل نبودند؛ چون رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان آنها بود. بلکه آیه این گونه نازل شده است: «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ ضُعفَاء». - . تفسیر قمی : 111 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ قَالَ الْعِیرُ أَوْ قُرَیْشٌ (2).
قوله ذاتِ الشَّوْکَةِ قال ذات الشوکة الحرب قال تودون العیر لا الحرب وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ قال الکلمات الأئمة قوله شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أی عادوا الله و رسوله قوله زَحْفاً أی یدنو بعضکم من بعض إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ یعنی یرجع (3) أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ یعنی یرجع إلی صاحبه و هو الرسول و الإمام فَقَدْ کفر و باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ثم قال فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ أی أنزل الملائکة حتی قتلوهم ثم قال وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی یعنی الحصا الذی حمله رسول الله صلی الله علیه و آله و رمی به فی وجوه قریش و قال شاهت الوجوه ثم قال ذلِکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرِینَ أی مضعف کیدهم و حیلتهم و مکرهم (4) قوله إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ الآیة قال نزلت فی قریش لما وافاهم ضمضم و أخبرهم بخروج رسول الله صلی الله علیه و آله فی طلب العیر فأخرجوا أموالهم و حملوا و أنفقوا و خرجوا إلی محاربة رسول الله صلی الله علیه و آله ببدر فقتلوا و صاروا إلی النار و کان ما أنفقوا حسرة علیهم قوله إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوی یعنی قریشا حین نزلوا (5) بالعدوة الیمانیة و رسول الله صلی الله علیه و آله حیث نزل بالعدوة الشامیة وَ الرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ و هی العیر التی أفلتت ثم قال وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ للحرب لما وفیتم وَ لکِنْ الله جمعکم من غیر
ص: 243
میعاد کان بینکم لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ قال یعلم من بقی أن الله ینصره قوله إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلًا فالمخاطبة لرسول الله صلی الله علیه و آله و المعنی لأصحابه أراهم الله قریشا فی منامهم أنهم قلیل و لو أراهم کثیرا لفزعوا (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: « إِحْدَی الطَّائِفَتِیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ» منظور کاروان است یا قریش. و نیز میگوید: و در این فرموده خدای عز و جل: «وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ» ذات شوکه یعنی جنگ. میفرماید: کاروان را می خواهید نه جنگ را. و در این آیه: «وَیُرِیدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ» منظور از کلمات، ائمه است که سلام و درود خدا بر ایشان باد. «شاقّوا الله و رسوله» یعنی با خدا و رسولش دشمنی کردند. «زحفاً» یعنی به هم نزدیک میشوند. «إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ» میگوید: یعنی برمی گردد «أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلَی فِئَةٍ» یعنی نزد صاحبش که رسول یا امام است برمی گردد «فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ» سپس میگوید: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَ-کِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ» یعنی فرشتگان را نازل کرد تا این که آنان را کشتند. سپس میگوید: «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَ-کِنَّ اللّهَ رَمَی» یعنی سنگریزه ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برداشت و به طرف چهره قریشیان پرتاب کرد و فرمود: ننگ باد بر این چهرهها. سپس فرمود: «ذَلِکُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکَافِرِینَ» یعنی: تضعیف کننده توطئه و حیله و فریب آنان است. «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّواْ عَن سَبِیلِ این آیه درباره قریش هنگامی که ضمضم به آنان پیوسته بود، و آنان را از بیرون آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای دست یافتن به کاروان قریش باخبر ساخت، نازل شد. آنان اموال خویش را بیرون آوردند و بار زدند و هزینه کردند و برای جنگ با رسول خدا صلی الله علیه و آله، در بدر، بیرون آمدند، اما کشته شدند و وارد آتش شدند و آن چه را انفاق کردند، به حسرتی برای آنان مبدل شد. «إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَی» مقصود قریش است آن زمان که در دامنه یمانی کوه فرود آمدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در دامنه شامیه فرود آمد. «وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنکُمْ» و منظور از آن، کاروانی است که فرار کرد. «وَلَوْ تَوَاعَدتَّمْ» یعنی برای جنگ، وفا نمی کردید، اما خدا شما را برای آن که با یکدیگر وعده کنید،
ص: 243
جمع کرده است «لِّیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَن بَیِّنَةٍ وَیَحْیَی مَنْ حَیَّ عَن بَیِّنَةٍ وَإِنَّ اللّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ» میگوید: کسانی که باقی ماندند می دانند، که خدا به آنان یاری رسانده است. و نیز میگوید: این سخن خدای تبارک و تعالی: «إِذْ یُرِیکَهُمُ اللّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلاً » خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، ولی در حقیقت، خطاب به یاران او است. خدا قریش را در خواب، برای اصحاب کم نشان داده است و اگر بسیار نشان می داد، ترس و وحشت بر آنان چیره می شد. - . تفسیر قمی : 254 - 255 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ عِیراً لِقُرَیْشٍ خَرَجَتْ إِلَی الشَّامِ فِیهَا خَزَائِنُهُمْ فَأَمَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بِالْخُرُوجِ لِیَأْخُذُوهَا فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ وَعَدَهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ إِمَّا الْعِیرَ أَوْ قُرَیْشَ (2) إِنْ أَظْفَرَ بِهِمْ (3) فَخَرَجَ فِی ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا فَلَمَّا قَارَبَ بَدْراً کَانَ أَبُو سُفْیَانَ فِی الْعِیرِ فَلَمَّا بَلَغَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ خَرَجَ یَتَعَرَّضُ الْعِیرَ خَافَ خَوْفاً شَدِیداً وَ مَضَی إِلَی الشَّامِ فَلَمَّا وَافَی النَّقِرَةَ (4) اکْتَرَی ضَمْضَمَ بْنَ عَمْرٍو الْخُزَاعِیَّ بِعَشَرَةِ دَنَانِیرَ وَ أَعْطَاهُ قَلُوصاً وَ قَالَ لَهُ امْضِ إِلَی قُرَیْشٍ وَ أَخْبِرْهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً وَ الصُّبَاةَ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ قَدْ خَرَجُوا یَتَعَرَّضُونَ لِعِیرِکُمْ فَأَدْرِکُوا الْعِیرَ وَ أَوْصَاهُ أَنْ یَخْرِمَ نَاقَتَهُ وَ یَقْطَعَ أُذُنَهَا حَتَّی یَسِیلَ الدَّمُ وَ یَشُقَّ ثَوْبَهُ مِنْ قُبُلٍ وَ دُبُرٍ فَإِذَا دَخَلَ مَکَّةَ وَلَّی وَجْهَهُ إِلَی ذَنَبِ الْبَعِیرِ وَ صَاحَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ وَ قَالَ یَا آلَ غَالِبٍ یَا آلَ غَالِبٍ اللَّطِیمَةَ اللَّطِیمَةَ الْعِیرَ الْعِیرَ أَدْرِکُوا أَدْرِکُوا وَ مَا أَرَاکُمْ تُدْرِکُونَ فَإِنَّ مُحَمَّداً وَ الصُّبَاةَ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ قَدْ خَرَجُوا یَتَعَرَّضُونَ لِعِیرِکُمْ
ص: 244
فَخَرَجَ ضَمْضَمٌ یُبَادِرُ إِلَی مَکَّةَ وَ رَأَتْ عَاتِکَةُ بِنْتُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَبْلَ قُدُومِ ضَمْضَمٍ فِی مَنَامِهَا بِثَلَاثَةِ أَیَّامٍ کَانَ رَاکِباً قَدْ دَخَلَ مَکَّةَ یُنَادِی یَا آلَ غُدَرَ یَا آلَ غُدَرَ (1) اغْدُوا إِلَی مَصَارِعِکُمْ صُبْحَ ثَالِثَةٍ ثُمَّ وَافَی بِجَمَلِهِ عَلَی أَبِی قُبَیْسٍ فَأَخَذَ حَجَراً فَدَهْدَهَ مِنَ الْجَبَلِ (2) فَمَا تَرَکَ دَاراً مِنْ دُورِ قُرَیْشٍ إِلَّا أَصَابَهُ مِنْهُ فِلْذَةٌ وَ کَانَ وَادِی مَکَّةَ قَدْ سَالَ مِنْ أَسْفَلِهِ دَماً فَانْتَبَهَتْ ذَعِرَةً فَأَخْبَرَتِ الْعَبَّاسَ بِذَلِکَ فَأَخْبَرَ الْعَبَّاسُ عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ فَقَالَ عُتْبَةُ هَذِهِ مُصِیبَةٌ تَحْدُثُ فِی قُرَیْشٍ وَ فَشَتِ (3) الرُّؤْیَا فِی قُرَیْشٍ وَ بَلَغَ (4) ذَلِکَ أَبَا جَهْلٍ فَقَالَ مَا رَأَتْ عَاتِکَةُ هَذِهِ الرُّؤْیَا وَ هَذِهِ نَبِیَّةٌ ثَانِیَةٌ فِی بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَنَنْتَظِرَنَّ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِنْ کَانَ مَا رَأَتْ حَقّاً فَهُوَ کَمَا رَأَتْ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ ذَلِکَ لَنَکْتُبَنَّ بَیْنَنَا کِتَاباً أَنَّهُ مَا مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ مِنَ الْعَرَبِ أَکْذَبَ رِجَالًا وَ لَا نِسَاءً مِنْ بَنِی هَاشِمٍ فَلَمَّا مَضَی یَوْمٌ قَالَ أَبُو جَهْلٍ هَذَا یَوْمٌ قَدْ مَضَی فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی قَالَ أَبُو جَهْلٍ هَذَا یَوْمَانِ قَدْ مَضَیَا فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ وَافَی ضَمْضَمٌ (5) یُنَادِی فِی الْوَادِی یَا آلَ غَالِبٍ یَا آلَ غَالِبٍ اللَّطِیمَةَ اللَّطِیمَةَ الْعِیرَ الْعِیرَ أَدْرِکُوا وَ مَا أَرَاکُمْ تُدْرِکُونَ فَإِنَّ مُحَمَّداً وَ الصُّبَاةَ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ قَدْ خَرَجُوا یَتَعَرَّضُونَ لِعِیرِکُمُ الَّتِی فِیهَا خَزَائِنُکُمْ فَتَصَایَحَ النَّاسُ بِمَکَّةَ وَ تَهَیَّئُوا لِلْخُرُوجِ وَ قَامَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ وَ مُنَبِّهٌ وَ نَبِیهٌ ابْنَا الْحَجَّاجِ وَ نَوْفَلُ بْنُ خُوَیْلِدٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ وَ اللَّهِ مَا أَصَابَکُمْ مُصِیبَةٌ أَعْظَمُ مِنْ هَذِهِ أَنْ یَطْمَعَ مُحَمَّدٌ وَ الصُّبَاةُ مِنْ أَهْلِ یَثْرِبَ أَنْ یَتَعَرَّضُوا لِعِیرِکُمُ الَّتِی فِیهَا خَزَائِنُکُمْ فَوَ اللَّهِ مَا قُرَشِیٌّ وَ لَا قُرَشِیَّةٌ إِلَّا وَ لَهَا فِی هَذَا الْعِیرِ نَشٌّ (6) فَصَاعِداً وَ إِنَّهُ لَمِنَ الذُّلِّ (7) وَ الصَّغَارِ أَنْ یَطْمَعَ مُحَمَّدٌ فِی أَمْوَالِکُمْ
ص: 245
وَ یُفَرِّقَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ مَتْجَرِکُمْ فَأَخْرِجُوا وَ أَخْرَجَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ خَمْسَمِائَةِ دِینَارٍ (1) وَ جَهَّزَ بِهَا وَ أَخْرَجَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ مَا بَقِیَ أَحَدٌ مِنْ عُظَمَاءِ قُرَیْشٍ إِلَّا أَخْرَجُوا مَالًا وَ حَمَلُوا وَ قَوُوا (2) وَ خَرَجُوا عَلَی الصَّعْبِ وَ الذَّلُولِ لَا یَمْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ خَرَجَ مَعَهُمُ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ نَوْفَلُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عَقِیلُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ أَخْرَجُوا مَعَهُمُ الْقِیَانَ (3) یَشْرَبُونَ الْخُمُورَ (4) وَ یَضْرِبُونَ بِالدُّفُوفِ وَ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا فَلَمَّا کَانَ بِقُرْبِ بَدْرٍ عَلَی لَیْلَةٍ مِنْهَا بَعَثَ بَسِیسَ بْنَ أَبِی الزَّغْبَا وَ عَدِیَّ بْنَ عَمْرٍو (5) یَتَجَسَّسَانِ خَبَرَ الْعِیرِ فَأَتَیَا مَاءَ بَدْرٍ وَ أَنَاخَا رَاحِلَتَیْهِمَا وَ اسْتَعْذَبَا مِنَ الْمَاءِ وَ سَمِعَا جَارِیَتَیْنِ قَدْ تَشَبَّثَتْ إِحْدَاهُمَا بِالْأُخْرَی یُطَالِبُهَا (6) بِدِرْهَمٍ کَانَ لَهَا عَلَیْهَا فَقَالَتْ عِیرُ قُرَیْشٍ نَزَلَتْ أَمْسِ فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا وَ هِیَ تَنْزِلُ غَداً هَاهُنَا وَ أَنَا أَعْمَلُ لَهُمْ وَ أَقْضِیکَ فَرَجَعَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (7) فَأَخْبَرَاهُ بِمَا سَمِعَا فَأَقْبَلَ أَبُو سُفْیَانَ بِالْعِیرِ فَلَمَّا شَارَفَ بَدْراً تَقَدَّمَ الْعِیرَ وَ أَقْبَلَ وَحْدَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَاءِ بَدْرٍ وَ کَانَ بِهَا رَجُلٌ مِنْ جُهَیْنَةَ یُقَالُ لَهُ کَسْبٌ (8) الْجُهَنِیُّ فَقَالَ لَهُ یَا کَسْبُ هَلْ لَکَ عِلْمٌ بِمُحَمَّدٍ وَ أَصْحَابِهِ قَالَ لَا قَالَ وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی لَئِنْ کَتَمْتَنَا أَمْرَ مُحَمَّدٍ لَا تَزَالُ قُرَیْشٌ لَکَ
ص: 246
مُعَادِیَةً آخِرَ الدَّهْرِ فَإِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَّا وَ لَهُ شَیْ ءٌ فِی هَذَا الْعِیرِ (1) فَلَا تَکْتُمْنِی فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا لِی عِلْمٌ بِمُحَمَّدٍ وَ مَا بَالُ مُحَمَّدٍ وَ أَصْحَابِهِ بِالتُّجَّارِ (2) إِلَّا أَنِّی رَأَیْتُ فِی هَذَا الْیَوْمِ رَاکِبَیْنِ أَقْبَلَا فَاسْتَعْذَبَا مِنَ الْمَاءِ وَ أَنَاخَا رَاحِلَتَیْهِمَا (3) وَ رَجَعَا فَلَا أَدْرِی مَنْ هُمَا فَجَاءَ أَبُو سُفْیَانَ إِلَی مَوْضِعِ مُنَاخِ إِبِلِهِمَا فَفَتَّ أَبْعَارَ الْإِبِلِ بِیَدِهِ فَوَجَدَ فِیهَا النَّوَی فَقَالَ هَذِهِ عَلَائِفُ یَثْرِبَ هَؤُلَاءِ وَ اللَّهِ عُیُونُ مُحَمَّدٍ فَرَجَعَ مُسْرِعاً وَ أَمَرَ بِالْعِیرِ فَأَخَذَ بِهَا نَحْوَ سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ تَرَکُوا الطَّرِیقَ وَ مَرُّوا مُسْرِعِین وَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَهُ أَنَّ الْعِیرَ قَدْ أَفْلَتَتْ وَ أَنَّ قُرَیْشاً قَدْ أَقْبَلَتْ لِمَنْعِ عِیرِهَا وَ أَمَرَهُ بِالْقِتَالِ وَ وَعَدَهُ النَّصْرَ وَ کَانَ نَازِلًا بِالصَّفْرَاءِ (4) فَأَحَبَّ أَنْ یَبْلُوَ الْأَنْصَارَ لِأَنَّهُمْ إِنَّمَا وَعَدُوهُ أَنْ یَنْصُرُوهُ وَ کَانَ فِی الدَّارِ (5) فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ الْعِیرَ قَدْ جَازَتْ وَ أَنَّ قُرَیْشاً قَدْ أَقْبَلَتْ لِتَمْنَعَ عِیرَهَا وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنِی بِمُحَارَبَتِهِمْ فَجَزِعَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ ذَلِکَ وَ خَافُوا خَوْفاً شَدِیداً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشِیرُوا عَلَیَّ فَقَامَ أَبُو بَکْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهَا قُرَیْشٌ وَ خُیَلَاؤُهَا مَا آمَنَتْ مُنْذُ کَفَرَتْ وَ لَا ذَلَّتْ مُنْذُ عَزَّتْ وَ لَمْ نَخْرُجْ (6) عَلَی هَیْئَةِ الْحَرْبِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اجْلِسْ فَجَلَسَ فَقَالَ أَشِیرُوا عَلَیَّ فَقَامَ عُمَرُ فَقَالَ مِثْلَ مَقَالَةِ أَبِی بَکْرٍ فَقَالَ اجْلِسْ ثُمَّ قَامَ الْمِقْدَادُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهَا قُرَیْشٌ وَ خُیَلَاؤُهَا وَ قَدْ آمَنَّا بِکَ وَ صَدَّقْنَاکَ وَ شَهِدْنَا أَنَّ مَا جِئْتَ بِهِ حَقٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَخُوضَ جَمْرَ الْغَضَا وَ شَوْکَ الْهَرَاسِ لَخُضْنَا مَعَکَ وَ لَا نَقُولُ لَکَ مَا قَالَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لِمُوسَی فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ
ص: 247
رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ (1) وَ لَکِنَّا نَقُولُ اذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقَاتِلَا إِنَّا مَعَکُمَا مُقَاتِلُونَ (2) فَجَزَاهُ النَّبِیُّ خَیْراً ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ قَالَ أَشِیرُوا عَلَیَّ فَقَامَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ کَأَنَّکَ أَرَدْتَنَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَلَعَلَّکَ خَرَجْتَ عَلَی أَمْرٍ قَدْ أُمِرْتَ بِغَیْرِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا قَدْ آمَنَّا بِکَ وَ صَدَّقْنَاکَ وَ شَهِدْنَا أَنَّ مَا جِئْتَ بِهِ حَقٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَمُرْنَا بِمَا شِئْتَ وَ خُذْ مِنْ أَمْوَالِنَا مَا شِئْتَ وَ اتْرُکْ مِنْهُ (3) مَا شِئْتَ وَ الَّذِی أَخَذْتَ مِنْهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الَّذِی تَرَکْتَ وَ اللَّهِ لَوْ أَمَرْتَنَا أَنْ نَخُوضَ هَذَا الْبَحْرَ لَخُضْنَا (4) مَعَکَ فَجَزَاهُ خَیْراً ثُمَّ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا خُضْتُ هَذَا الطَّرِیقَ قَطُّ وَ مَا لِی بِهِ عِلْمٌ وَ قَدْ خَلَفْنَا بِالْمَدِینَةِ قَوْماً لَیْسَ نَحْنُ بِأَشَدَّ جِهَازاً لَکَ مِنْهُمْ وَ لَوْ عَلِمُوا أَنَّهُ الْحَرْبُ لَمَا تَخَلَّفُوا وَ لَکِنْ نَعُدُّ لَکَ الرَّوَاحِلَ وَ نَلْقَی عَدُوَّنَا فَإِنَّا صُبُرٌ عِنْدَ اللِّقَاءِ أَنْجَادٌ فِی الْحَرْبِ وَ إِنَّا لَنَرْجُو أَنْ یُقِرَّ اللَّهُ عَیْنَکَ بِنَا فَإِنْ یَکُ مَا تُحِبُّ فَهُوَ ذَاکَ وَ إِنْ یَکُ غَیْرَ ذَلِکَ قَعَدْتَ عَلَی رَوَاحِلِکَ (5) فَلَحِقْتَ بِقَوْمِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ أَوْ یُحْدِثُ اللَّهُ غَیْرَ ذَلِکَ کَأَنِّی بِمَصْرَعِ فُلَانٍ هَاهُنَا وَ بِمَصْرَعِ فُلَانٍ هَاهُنَا وَ بِمَصْرَعِ أَبِی جَهْلٍ وَ عُتْبَةِ بْنِ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةِ بْنِ رَبِیعَةَ وَ مُنَبِّهٍ وَ نَبِیهٍ ابْنَیِ الْحَجَّاجِ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ وَعَدَنِی إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ الْمِیعَادَ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهَذِهِ الْآیَةِ کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ بِالرَّحِیلِ حَتَّی نَزَلَ عِشَاءً عَلَی مَاءِ بَدْرٍ وَ هِیَ الْعُدْوَةُ الشَّامِیَّةُ وَ أَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ فَنَزَلَتْ (6) بِالْعُدْوَةِ الْیَمَانِیَّةِ وَ بَعَثَتْ عَبِیدَهَا
ص: 248
تَسْتَعْذِبُ مِنَ الْمَاءِ فَأَخَذُوهُمْ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَبَسُوهُمْ فَقَالُوا لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا نَحْنُ عَبِیدُ قُرَیْشٍ قَالُوا فَأَیْنَ الْعِیرُ قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا بِالْعِیرِ فَأَقْبَلُوا یَضْرِبُونَهُمْ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی فَانْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ فَقَالَ إِنْ صَدَقُوکُمْ ضَرَبْتُمُوهُمْ وَ إِنْ کَذَبُوکُمْ تَرَکْتُمُوهُمْ عَلَیَّ بِهِمْ فَأَتَوْا بِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ مَنْ أَنْتُمْ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ نَحْنُ عَبِیدُ قُرَیْشٍ قَالَ کَمِ الْقَوْمُ قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا بِعَدَدِهِمْ قَالَ کَمْ یَنْحَرُونَ فِی کُلِّ یَوْمٍ جَزُوراً قَالُوا تِسْعَةٌ إِلَی عَشَرَةٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِسْعُمِائَةٍ إِلَی أَلْفٍ قَالَ فَمَنْ فِیهِمْ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ نَوْفَلُ بْنُ الْحَارِثِ وَ عَقِیلُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهِمْ فَحُبِسُوا (1) وَ بَلَغَ قُرَیْشاً ذَلِکَ (2) فَخَافُوا خَوْفاً شَدِیداً وَ لَقِیَ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ أَبَا الْبَخْتَرِیِّ بْنَ هِشَامٍ فَقَالَ لَهُ أَ مَا تَرَی هَذَا الْبَغْیَ وَ اللَّهِ مَا أَبْصِرُ مَوْضِعَ قَدَمَیَّ خَرَجْنَا لِنَمْنَعَ عِیرَنَا وَ قَدْ أَفْلَتَتْ فَجِئْنَا بَغْیاً وَ عُدْوَاناً وَ اللَّهِ مَا أَفْلَحَ قَوْمٌ قَطُّ بَغَوْا وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ مَا فِی الْعِیرِ مِنْ أَمْوَالِ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ ذَهَبٌ کُلُّهُ وَ لَمْ نَسِرْ هَذَا الْمَسِیرَ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ إِنَّکَ سَیِّدٌ مِنْ سَادَاتِ قُرَیْشٍ فَتَحَمَّلِ الْعِیرَ الَّتِی أَصَابَهَا مُحَمَّدٌ وَ أَصْحَابُهُ بِنَخْلَةَ (3) وَ دَمَ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ فَإِنَّهُ حَلِیفُکَ فَقَالَ عُتْبَةُ أَنْتَ عَلَیَّ بِذَلِکَ وَ مَا عَلَی أَحَدٍ مِنَّا (4) خِلَافٌ إِلَّا ابْنَ الْحَنْظَلِیَّةِ یَعْنِی أَبَا جَهْلٍ فَصِرْ (5) إِلَیْهِ وَ أَعْلِمْهُ أَنِّی قَدْ تَحَمَّلْتُ الْعِیرَ الَّتِی قَدْ أَصَابَهَا مُحَمَّدٌ وَ دَمَ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ فَقَالَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ فَقَصَدْتُ خِبَاءَهُ وَ إِذَا هُوَ قَدْ أَخْرَجَ دِرْعاً لَهُ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ أَبَا الْوَلِیدِ بَعَثَنِی إِلَیْکَ بِرِسَالَةٍ فَغَضِبَ ثُمَّ قَالَ أَ مَا وَجَدَ عُتْبَةُ رَسُولًا غَیْرَکَ فَقُلْتُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ غَیْرُهُ أَرْسَلَنِی مَا جِئْتُ وَ لَکِنَّ أَبَا الْوَلِیدِ سَیِّدُ الْعَشِیرَةِ فَغَضِبَ غَضْبَةً أُخْرَی فَقَالَ تَقُولُ سَیِّدُ الْعَشِیرَةِ فَقُلْتُ أَنَا أَقُولُهُ
ص: 249
وَ قُرَیْشٌ کُلُّهَا تَقُولُهُ إِنَّهُ قَدْ تَحَمَّلَ الْعِیرَ (1) وَ دَمَ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ فَقَالَ إِنَّ عُتْبَةَ أَطْوَلُ النَّاسِ لِسَاناً وَ أَبْلَغُهُ فِی الْکَلَامِ (2) وَ یَتَعَصَّبُ لِمُحَمَّدٍ فَإِنَّهُ مِنْ بَنِی عَبْدِ مَنَافٍ وَ ابْنُهُ مَعَهُ وَ یُرِیدُ أَنْ یُخَدِّرَ النَّاسَ (3) لَا وَ اللَّاتِ وَ الْعُزَّی حَتَّی نُقْحِمَ عَلَیْهِمْ بِیَثْرِبَ وَ نَأْخُذَهُمْ أُسَارَی فَنُدْخِلَهُمْ مَکَّةَ وَ تَتَسَامَعَ الْعَرَبُ بِذَلِکَ وَ لَا یَکُونَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَتْجَرِنَا أَحَدٌ نَکْرَهُهُ وَ بَلَغَ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَثْرَةُ قُرَیْشٍ فَفَزِعُوا فَزَعاً شَدِیداً وَ شَکَوْا وَ بَکَوْا وَ اسْتَغَاثُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ فَلَمَّا أَمْسَی (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَنَّهُ اللَّیْلُ أَلْقَی اللَّهُ عَلَی أَصْحَابِهِ النُّعَاسَ حَتَّی نَامُوا وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِمُ الْمَاءَ (5) وَ کَانَ نُزُولُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی مَوْضِعٍ لَا یَثْبُتُ فِیهِ الْقَدَمُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ السَّمَاءَ (6) وَ لَبَّدَ الْأَرْضَ حَتَّی ثَبَتَتْ (7) أَقْدَامُهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ ذَلِکَ أَنَّ بَعْضَ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله احْتَلَمَ وَ لِیَرْبِطَ عَلی قُلُوبِکُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ وَ کَانَ الْمَطَرُ عَلَی قُرَیْشٍ مِثْلَ الْعَزَالِی وَ عَلَی (8) أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَذَاذاً بِقَدْرِ مَا لَبَّدَ (9) الْأَرْضَ وَ خَافَتْ قُرَیْشٌ خَوْفاً شَدِیداً فَأَقْبَلُوا
ص: 250
یَتَحَارَسُونَ یَخَافُونَ الْبَیَاتَ فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ فَقَالَ ادْخُلَا فِی الْقَوْمِ وَ ائْتُونَا بِأَخْبَارِهِمْ فَکَانَا یَجُولَانِ بِعَسْکَرِهِمْ لَا یَرَوْنَ إِلَّا خَائِفاً ذَعِراً إِذَا صَهَلَ الْفَرَسُ وَ ثَبَتَ عَلَی جَحْفَلَتِهِ (1) فَسَمِعُوا مُنَبِّهَ بْنَ الْحَجَّاجِ یَقُولُ:
لَا یَتْرُکُ (2) الْجُوعُ لَنَا مَبِیتاً*** لَا بُدَّ أَنْ نَمُوتَ أَوْ نُمِیتَا
قَالَ قَدْ وَ اللَّهِ کَانُوا شَبَاعَی وَ لَکِنَّهُمْ مِنَ الْخَوْفِ قَالُوا هَذَا وَ أَلْقَی اللَّهُ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَلَمَّا أَصْبَحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبَّأَ أَصْحَابَهُ وَ کَانَ فِی عَسْکَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فرسین (3) (فَرَسَانِ) فَرَسٌ لِلزُّبَیْرِ بْنِ الْعَوَّامِ وَ فَرَسٌ لِلْمِقْدَادِ وَ کَانَتْ فِی عَسْکَرِهِ سَبْعُونَ جَمَلًا یَتَعَاقَبُونَ عَلَیْهَا فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ مَرْثَدُ بْنُ أَبِی مَرْثَدٍ الْغَنَوِیُّ عَلَی جَمَلٍ یَتَعَاقَبُونَ عَلَیْهِ وَ الْجَمَلُ لِمَرْثَدٍ وَ کَانَ فِی عَسْکَرِ قُرَیْشٍ أَرْبَعُمِائَةِ فَرَسٍ فَعَبَّأَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَصْحَابَهُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ قَالَ (4) غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَبْدَءُوهُمْ بِالْقِتَالِ وَ لَا یَتَکَلَّمَنَّ أَحَدٌ فَلَمَّا نَظَرَتْ قُرَیْشٌ إِلَی قِلَّةِ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ أَبُو جَهْلٍ مَا هُمْ إِلَّا أَکَلَةُ رَأْسٍ لَوْ بَعَثْنَا إِلَیْهِمْ عَبِیدَنَا لَأَخَذُوهُمْ أَخْذاً بِالْیَدِ فَقَالَ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ أَ تَرَی لَهُمْ کَمِیناً وَ مَدَداً فَبَعَثُوا عَمْرَو بْنَ (5) وَهْبٍ الْجُمَحِیَّ وَ کَانَ فَارِساً شُجَاعاً فَجَالَ بِفَرَسِهِ حَتَّی طَافَ بِعَسْکَرِ (6) رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ صَعِدَ فِی الْوَادِی وَ صَوَّبَ ثُمَّ رَجَعَ إِلَی قُرَیْشٍ فَقَالَ مَا لَهُمْ کَمِینٌ وَ لَا مَدَدٌ وَ لَکِنْ نَوَاضِحُ یَثْرِبَ قَدْ حَمَلَتِ الْمَوْتَ النَّاقِعَ أَ مَا تَرَوْنَهُمْ خُرْسٌ لَا یَتَکَلَّمُونَ یَتَلَمَّظُونَ تَلَمُّظَ الْأَفَاعِی مَا لَهُمْ
ص: 251
مَلْجَأٌ إِلَّا سُیُوفَهُمْ وَ مَا أَرَاهُمْ یُوَلُّونَ حَتَّی یُقْتَلُوا وَ لَا یُقْتَلُونَ حَتَّی یَقْتُلُوا بِعَدَدِهِمْ (1)فَارْتَئُوا رَأْیَکُمْ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ کَذَبْتَ وَ جَبُنْتَ وَ انْتَفَخَ سَحْرُکَ حِینَ نَظَرْتَ إِلَی سُیُوفِ أَهْلِ یَثْرِبَ وَ فَزِعَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ نَظَرُوا إِلَی کَثْرَةِ قُرَیْشٍ وَ قُوَّتِهِمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی رَسُولِهِ وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُمْ لَا یَجْنَحُونَ وَ لَا یُجِیبُونَ إِلَی السِّلْمِ وَ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِکَ لِتَطَیُّبِ قُلُوبِ أَصْحَابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَبَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی قُرَیْشٍ فَقَالَ یَا مَعْشَرَ (2)قُرَیْشٍ مَا أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنْ أَنْ أَبْدَأَ بِکُمْ فَخَلُّونِی وَ الْعَرَبَ فَإِنْ أَکُ صَادِقاً فَأَنْتُمْ أَعْلَی بِی عَیْناً وَ إِنْ أَکُ کَاذِباً کَفَتْکُمْ ذُؤْبَانُ الْعَرَبِ أَمْرِی فَارْجِعُوا فَقَالَ عُتْبَةُ وَ اللَّهِ مَا أَفْلَحَ قَوْمٌ قَطُّ رَدُّوا هَذَا ثُمَّ رَکِبَ جَمَلًا لَهُ أَحْمَرَ فَنَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجُولُ فِی الْعَسْکَرِ وَ یَنْهَی عَنِ الْقِتَالِ فَقَالَ إِنْ یَکُنْ عِنْدَ أَحَدٍ خَیْرٌ فَعِنْدَ صَاحِبِ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ إِنْ یُطِیعُوهُ یَرْشُدُوا فَأَقْبَلَ عُتْبَةُ یَقُولُ یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ اجْتَمِعُوا وَ اسْمَعُوا ثُمَّ خَطَبَهُمْ فَقَالَ یُمْنٌ مَعَ رَحْبٍ فَرَحْبٌ مَعَ یُمْنٍ (3)یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ أَطِیعُونِی الْیَوْمَ وَ اعْصُونِیَ الدَّهْرَ وَ ارْجِعُوا إِلَی مَکَّةَ وَ اشْرَبُوا الْخُمُورَ وَ عَانِقُوا الْحُورَ فَإِنَّ مُحَمَّداً لَهُ إِلٌّ وَ ذِمَّةٌ وَ هُوَ ابْنُ عَمِّکُمْ فَارْجِعُوا وَ لَا تَرُدُّوا رَأْیِی (4)وَ إِنَّمَا تُطَالِبُونَ مُحَمَّداً بِالْعِیرِ الَّتِی أَخَذَهَا مُحَمَّدٌ بِنَخْلَةَ وَ دَمِ ابْنِ الْحَضْرَمِیِّ وَ هُوَ حَلِیفِی وَ عَلَیَّ عَقْلُهُ فَلَمَّا سَمِعَ أَبُو جَهْلٍ ذَلِکَ غَاظَهُ وَ قَالَ إِنَّ عُتْبَةَ أَطْوَلُ النَّاسِ لِسَاناً وَ أَبْلَغُهُمْ فِی الْکَلَامِ وَ لَئِنْ رَجَعَتْ قُرَیْشٌ بِقَوْلِهِ لَیَکُونَنَّ سَیِّدَ قُرَیْشٍ آخِرَ الدَّهْرِ ثُمَّ قَالَ یَا عُتْبَةُ نَظَرْتَ إِلَی سُیُوفِ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ جَبُنْتَ وَ انْتَفَخَ سَحْرُکَ وَ تَأْمُرُ النَّاسَ بِالرُّجُوعِ وَ کَانَ عَلَی فَرَسٍ فَأَخَذَ بِشَعْرِهِ فَقَالَ النَّاسُ یَقْتُلُهُ فَعَرْقَبَ فَرَسَهُ فَقَالَ أَ مِثْلِی یَجْبُنُ وَ سَتَعْلَمُ قُرَیْشٌ الْیَوْمَ أَیُّنَا الْأَلْأَمُ وَ الْأَجْبَنُ وَ أَیُّنَا الْمُفْسِدُ لِقَوْمِهِ لَا یَمْشِی
ص: 252
إِلَّا أَنَا وَ أَنْتَ إِلَی الْمَوْتِ عِیَاناً ثُمَّ قَالَ:
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***وَ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
ثُمَّ أَخَذَ بِشَعْرِهِ یَجُرُّهُ فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ النَّاسُ فَقَالُوا یَا أَبَا الْوَلِیدِ اللَّهَ اللَّهَ لَا تَفُتَّ (1) فِی أَعْضَادِ النَّاسِ تَنْهَی عَنْ شَیْ ءٍ تَکُونُ أَوَّلَهُ فَخَلَّصُوا أَبَا جَهْلٍ مِنْ یَدِهِ فَنَظَرَ عُتْبَةُ إِلَی أَخِیهِ شَیْبَةَ وَ نَظَرَ إِلَی ابْنِهِ الْوَلِیدِ فَقَالَ قُمْ یَا بُنَیَّ فَقَامَ ثُمَّ لَبِسَ دِرْعَهُ وَ طَلَبُوا لَهُ بَیْضَةً تَسَعُ رَأْسَهُ فَلَمْ یَجِدُوهَا لِعِظَمِ هَامَتِهِ (2) فَاعْتَجَرَ (3) بِعِمَامَتَیْنِ ثُمَّ أَخَذَ سَیْفَهُ وَ تَقَدَّمَ هُوَ وَ أَخُوهُ وَ ابْنُهُ وَ نَادَی یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَبَرَزَ إِلَیْهِ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ مِنَ الْأَنْصَارِ عَوْدٍ وَ مُعَوِّدٍ (4) وَ عَوْفٍ بَنِی عَفْرَاءَ فَقَالَ عُتْبَةُ مَنْ أَنْتُمْ انْتَسِبُوا لِنَعْرِفَکُمْ (5) فَقَالُوا نَحْنُ بَنُو عَفْرَاءَ أَنْصَارُ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالُوا ارْجِعُوا فَإِنَّا لَسْنَا إِیَّاکُمْ نُرِیدُ إِنَّمَا نُرِیدُ الْأَکْفَاءَ مِنْ قُرَیْشٍ فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنِ ارْجِعُوا وَ کَرِهَ أَنْ یَکُونَ أَوَّلُ الْکَرَّةِ بِالْأَنْصَارِ فَرَجَعُوا وَ وَقَفُوا مَوَاقِفَهُمْ ثُمَّ نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ کَانَ لَهُ سَبْعُونَ سَنَةً فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا عُبَیْدَةُ فَقَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ بِالسَّیْفِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا عَمِّ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا عَلِیُّ وَ کَانَ أَصْغَرَهُمْ (6) سِنّاً فَقَامُوا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِسُیُوفِهِمْ فَقَالَ (7)
ص: 253
فَاطْلُبُوا بِحَقِّکُمُ الَّذِی جَعَلَهُ اللَّهُ لَکُمْ فَقَدْ جَاءَتْ قُرَیْشٌ بِخُیَلَائِهَا وَ فَخْرِهَا تُرِیدُ أَنْ تُطْفِئَ نُورَ اللَّهِ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عُبَیْدَةُ عَلَیْکَ بِعُتْبَةَ وَ قَالَ لِحَمْزَةَ عَلَیْکَ بِشَیْبَةَ وَ قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْکَ بِالْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ فَمَرُّوا حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی الْقَوْمِ فَقَالَ عُتْبَةُ مَنْ أَنْتُمْ انْتَسِبُوا نَعْرِفْکُمْ فَقَالَ عُبَیْدَةُ أَنَا عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالَ کُفْوٌ کَرِیمٌ فَمَنْ هَذَانِ فَقَالَ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ کُفْوَانِ کَرِیمَانِ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ أَوْقَفَنَا وَ إِیَّاکُمْ بِهَذَا الْمَوْقِفِ فَقَالَ شَیْبَةُ لِحَمْزَةَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ فَقَالَ لَهُ شَیْبَةُ لَقَدْ لَقِیتَ أَسَدَ الْحَلْفَاءِ (1) فَانْظُرْ کَیْفَ تَکُونُ صَوْلَتُکَ یَا أَسَدَ اللَّهِ فَحَمَلَ عُبَیْدَةُ عَلَی عُتْبَةَ فَضَرَبَهُ عَلَی رَأْسِهِ ضَرْبَةً فَلَقَ هَامَتَهُ وَ ضَرَبَ عُتْبَةُ عُبَیْدَةَ عَلَی سَاقِهِ فَقَطَعَهَا وَ سَقَطَا جَمِیعاً وَ حَمَلَ حَمْزَةُ عَلَی شَیْبَةَ فَتَضَارَبَا بِالسَّیْفَیْنِ حَتَّی انْثَلَمَا وَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا یَتَّقِی بِدَرَقَتِهِ وَ حَمَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَی الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ فَضَرَبَهُ عَلَی حَبْلِ عَاتِقِهِ فَأَخْرَجَ السَّیْفَ مِنْ إِبْطِهِ فَقَالَ عَلِیٌّ فَأَخَذَ یَمِینَهُ الْمَقْطُوعَةَ بِیَسَارِهِ فَضَرَبَ بِهَا هَامَتِی فَظَنَنْتُ أَنَّ السَّمَاءَ وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ ثُمَّ اعْتَنَقَ حَمْزَةُ وَ شَیْبَةُ فَقَالَ الْمُسْلِمُونَ یَا عَلِیُّ أَ مَا تَرَی الْکَلْبَ قَدْ نَهَزَ (2) عَمَّکَ فَحَمَلَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ ثُمَّ قَالَ یَا عَمِّ طَأْطِئْ رَأْسَکَ وَ کَانَ حَمْزَةُ أَطْوَلَ مِنْ شَیْبَةَ فَأَدْخَلَ حَمْزَةُ رَأْسَهُ فِی صَدْرِهِ فَضَرَبَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی رَأْسِهِ فَطَیَّرَ (3) نِصْفَهُ ثُمَّ جَاءَ إِلَی عُتْبَةَ وَ بِهِ رَمَقٌ فَأَجْهَزَ عَلَیْهِ وَ حُمِلَ عُبَیْدَةُ بَیْنَ (4) حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ حَتَّی أَتَیَا بِهِ (5) رَسُولَ اللَّهِ فَنَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اسْتَعْبَرَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی أَ لَسْتُ شَهِیداً فَقَالَ بَلَی أَنْتَ أَوَّلُ شَهِیدٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِی فَقَالَ أَمَا لَوْ کَانَ عَمُّکَ حَیّاً لَعَلِمَ أَنِّی أَوْلَی بِمَا قَالَ مِنْهُ قَالَ وَ أَیَّ أَعْمَامِی تَعْنِی فَقَالَ أَبُو طَالِبٍ حَیْثُ یَقُولُ
ص: 254
کَذَبْتُمْ وَ بَیْتِ اللَّهِ یُبْزَی (1) مُحَمَّدٌ***وَ لَمَّا نُطَاعِنْ دُونَهُ وَ نُنَاضِلْ
وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصْرَعَ حَوْلَهُ***وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ
فَقَالَ (2) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ مَا تَرَی ابْنَهُ کَاللَّیْثِ الْعَادِی بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ابْنَهُ الْآخَرَ فِی جِهَادِ اللَّهِ بِأَرْضِ الْحَبَشَةِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ سَخِطْتَ عَلَیَّ فِی هَذِهِ الْحَالَةِ فَقَالَ مَا سَخِطْتُ عَلَیْکَ وَ لَکِنْ ذَکَرْتَ عَمِّی فَانْقَبَضْتُ لِذَلِکَ وَ قَالَ أَبُو جَهْلٍ لِقُرَیْشٍ لَا تَعْجَلُوا وَ لَا تَبْطَرُوا کَمَا عَجِلَ وَ بَطِرَ ابْنَا رَبِیعَةَ عَلَیْکُمْ بِأَهْلِ یَثْرِبَ فَاجْزَرُوهُمْ جَزْراً وَ عَلَیْکُمْ بِقُرَیْشٍ فَخُذُوهُمْ أَخْذاً حَتَّی نُدْخِلَهُمْ مَکَّةَ فَنُعَرِّفَهُمْ ضَلَالَتَهُمُ الَّتِی کَانُوا عَلَیْهَا وَ کَانَ فِتْیَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ أَسْلَمُوا بِمَکَّةَ فَاحْتَبَسَهُمْ آبَاؤُهُمْ فَخَرَجُوا مَعَ قُرَیْشٍ إِلَی بَدْرٍ وَ هُمْ عَلَی الشَّکِّ وَ الِارْتِیَابِ وَ النِّفَاقِ مِنْهُمْ قَیْسُ بْنُ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ أَبُو قَیْسِ بْنُ الْفَاکِهَةِ وَ الْحَارِثُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ عَلِیُّ بْنُ أُمَیَّةَ بْنِ خَلَفٍ وَ الْعَاصُ بْنُ الْمُنَبِّهِ فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی قِلَّةِ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) قَالُوا مَسَاکِینُ هَؤُلَاءِ غَرَّهُمْ دِینُهُمْ فَیُقْتَلُونَ السَّاعَةَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی رَسُولِهِ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ عَلَیْهِ اللَّعْنَةُ إِلَی قُرَیْشٍ فِی صُورَةِ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِکٍ فَقَالَ لَهُمْ أَنَا جَارُکُمْ ادْفَعُوا إِلَیَّ رَایَتَکُمْ فَدَفَعُوهَا إِلَیْهِ وَ جَاءَ بِشَیَاطِینِهِ یَهُولُ بِهِمْ عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یُخَیِّلُ إِلَیْهِمْ وَ یُفْزِعُهُمْ وَ أَقْبَلَتْ قُرَیْشٌ یَقْدُمُهَا إِبْلِیسُ مَعَهُ الرَّایَةُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ عَضُّوا عَلَی النَّوَاجِدِ (4) وَ لَا تَسُلُّوا
ص: 255
سَیْفاً حَتَّی آذَنَ لَکُمْ ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنْ تَهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَةُ لَا تُعْبَدُ (1) وَ إِنْ شِئْتَ أَنْ لَا تُعْبَدَ لَا تُعْبَدُ ثُمَّ أَصَابَهُ الْغَشْیُ فَسُرِّیَ عَنْهُ وَ هُوَ یَسْلُتُ الْعَرَقَ عَنْ وَجْهِهِ وَ یَقُولُ هَذَا جَبْرَئِیلُ قَدْ أَتَاکُمْ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ قَالَ فَنَظَرْنَا فَإِذَا بِسَحَابَةٍ سَوْدَاءَ فِیهَا بَرْقٌ لَائِحٌ قَدْ وَقَعَتْ عَلَی عَسْکَرِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَائِلٌ یَقُولُ أَقْدِمْ حَیْزُومُ أَقْدِمْ حَیْزُومُ وَ سَمِعْنَا قَعْقَعَةَ السِّلَاحِ مِنَ الْجَوِّ (2) وَ نَظَرَ إِبْلِیسُ إِلَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام فَتَرَاجَعَ وَ رَمَی (3) بِاللِّوَاءِ فَأَخَذَ نَبِیهُ (4) بْنُ الْحَجَّاجِ بِمَجَامِعِ ثَوْبِهِ ثُمَّ قَالَ وَیْلَکَ یَا سُرَاقَةُ تَفُتُّ فِی أَعْضَادِ النَّاسِ فَرَکَلَهُ إِبْلِیسُ رَکْلَةً (5) فِی صَدْرِهِ وَ قَالَ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ وَ حَمَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی إِبْلِیسَ فَطَلَبَهُ حَتَّی غَاصَ فِی الْبَحْرِ وَ قَالَ رَبِّ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی مِنَ الْبَقَاءِ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ وَ رُوِیَ فِی خَبَرٍ أَنَّ إِبْلِیسَ الْتَفَتَ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ هُوَ فِی الْهَزِیمَةِ فَقَالَ یَا هَذَا أَ بَدَا لَکُمْ فِیمَا أَعْطَیْتُمُونَا فَقِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَ تَرَی کَانَ یَخَافُ أَنْ یَقْتُلَهُ فَقَالَ لَا وَ لَکِنَّهُ کَانَ یَضْرِبُهُ ضَرْبَةً یَشِینُهُ مِنْهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنانٍ قَالَ أَطْرَافُ الْأَصَابِعِ فَقَدْ جَاءَتْ قُرَیْشٌ بِخُیَلَائِهَا وَ فَخْرِهَا تُرِیدُ أَنْ تُطْفِئَ نُورَ اللَّهِ وَ یَأْبَی اللَّهُ
ص: 256
إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ خَرَجَ أَبُو جَهْلٍ مِنْ بَیْنِ الصَّفَّیْنِ فَقَالَ اللَّهُمَّ أَقْطَعَنَا الرَّحِمَ (1) وَ آتَانَا بِمَا لَا نَعْرِفُهُ فَأَحِنْهُ الْغَدَاةَ (2) فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ وَ إِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَ لَنْ تُغْنِیَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئاً وَ لَوْ کَثُرَتْ وَ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفّاً مِنْ حَصًی فَرَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ قُرَیْشٍ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَبَعَثَ اللَّهُ رِیَاحاً تَضْرِبُ وُجُوهَ (3) قُرَیْشٍ فَکَانَتِ الْهَزِیمَةُ فَقَالَ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ لَا یُفْلِتَنَّ (5) فِرْعَوْنُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ فَقُتِلَ مِنْهُمْ سَبْعُونَ وَ أُسِرَ مِنْهُمْ سَبْعُونَ وَ الْتَقَی عَمْرُو بْنُ الْجَمُوعِ (6) مَعَ أَبِی جَهْلٍ فَضَرَبَ عَمْرٌو أَبَا جَهْلٍ عَلَی فَخِذِهِ وَ ضَرَبَ أَبُو جَهْلٍ عَمْراً عَلَی یَدِهِ فَأَبَانَهَا مِنَ الْعَضُدِ فَعَلِقَتْ بِجَلْدَةٍ (7) فَاتَّکَأَ عَمْرٌو عَلَی یَدِهِ بِرِجْلِهِ ثُمَّ رَمَی فِی السَّمَاءِ فَانْقَطَعَتِ الْجَلْدَةُ (8) وَ رَمَی بِیَدِهِ وَ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ انْتَهَیْتُ إِلَی أَبِی جَهْلٍ وَ هُوَ یَتَشَحَّطُ فِی دَمِهِ فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَخْزَاکَ فَرَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ إِنَّمَا أَخْزَی اللَّهُ عَبْدَ ابْنِ أُمِّ عَبْدٍ (9) لِمَنِ الدِّینُ وَیْلَکَ (10) قُلْتُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ إِنِّی قَاتِلُکَ وَ وَضَعْتُ رِجْلِی عَلَی عُنُقِهِ (11) فَقَالَ لَقَدِ ارْتَقَیْتَ مُرْتَقًی صَعْباً
ص: 257
یَا رُوَیْعِیَ الْغَنَمِ أَمَا إِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَشَدَّ مِنْ قَتْلِکَ إِیَّایَ فِی هَذَا الْیَوْمِ إِلَّا تَوَلَّی قَتْلِی رَجُلٌ مِنَ الْمُطَّلِبِینَ (1) أَوْ رَجُلٌ مِنَ الْأَحْلَافِ فَاقْتَلَعْتُ (2) بَیْضَةً کَانَتْ عَلَی رَأْسِهِ فَقَتَلْتُهُ وَ أَخَذْتُ رَأْسَهُ وَ جِئْتُ بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْبُشْرَی هَذَا رَأْسُ أَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ فَسَجَدَ لِلَّهِ شُکْراً وَ أَسَرَ أَبُو بِشْرٍ (3) الْأَنْصَارِیُّ الْعَبَّاسَ بْنَ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ عَقِیلَ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ جَاءَ بِهِمَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ أَعَانَکَ عَلَیْهِمَا أَحَدٌ قَالَ نَعَمْ رَجُلٌ عَلَیْهِ ثِیَابٌ بِیضٌ (4) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاکَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْعَبَّاسِ افْدِ نَفْسَکَ وَ ابْنَ أَخِیکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ کُنْتُ أَسْلَمْتُ وَ لَکِنَّ الْقَوْمَ اسْتَکْرَهُونِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِسْلَامِکَ إِنْ یَکُنْ مَا تَذْکُرُ حَقّاً فَإِنَّ اللَّهَ یَجْزِیکَ عَلَیْهِ فَأَمَّا ظَاهِرُ أَمْرِکَ فَقَدْ کُنْتَ عَلَیْنَا ثُمَّ قَالَ یَا عَبَّاسُ إِنَّکُمْ خَاصَمْتُمُ اللَّهَ فَخَصَمَکُمْ ثُمَّ قَالَ افْدِ نَفْسَکَ وَ ابْنَ أَخِیکَ وَ قَدْ کَانَ الْعَبَّاسُ أَخَذَ مَعَهُ أَرْبَعِینَ أُوقِیَّةً مِنْ ذَهَبٍ فَغَنِمَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِلْعَبَّاسِ افْدِ نَفْسَکَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ احْسُبْهَا مِنْ فِدَائِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ لَا ذَاکَ شَیْ ءٌ أَعْطَانَا اللَّهُ مِنْکَ فَافْدِ نَفْسَکَ وَ ابْنَ أَخِیکَ فَقَالَ الْعَبَّاسُ فَلَیْسَ لِی مَالٌ غَیْرُ الَّذِی ذَهَبَ مِنِّی (5) قَالَ بَلَی الْمَالُ الَّذِی خَلَّفْتَهُ عِنْدَ أُمِّ الْفَضْلِ بِمَکَّةَ فَقُلْتَ لَهَا إِنْ یَحْدُثْ (6) عَلَیَّ حَدَثٌ فَاقْسِمُوهُ بَیْنَکُمْ فَقَالَ لَهُ (7) أَ تَتْرُکُنِی وَ أَنَا أَسْأَلُ النَّاسَ بِکَفِّی فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ فِی ذَلِکَ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا
ص: 258
أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ قَالَ وَ إِنْ یُرِیدُوا خِیانَتَکَ فِی عَلِیٍّ (1) فَقَدْ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ فِیکَ (2) فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَقِیلٍ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ یَا بَا یَزِیدَ أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ وَ عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ مُنَبِّهَ وَ نَبِیهَ ابنا (ابْنَیِ) الْحَجَّاجِ وَ نَوْفَلَ بْنَ خُوَیْلِدٍ وَ أُسِرَ سُهَیْلُ بْنُ عَمْرٍو وَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ وَ عُقْبَةُ بْنُ أَبِی مُعَیْطٍ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ فَقَالَ عَقِیلٌ إِذاً لَمْ تُنَازَعُوا (3) فِی تِهَامَةَ فَإِنْ کُنْتَ قَدْ أَثْخَنْتَ الْقَوْمَ وَ إِلَّا فَارْکَبْ أَکْتَافَهُمْ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ قَوْلِهِ وَ کَانَ الْقَتْلَی بِبَدْرٍ سَبْعِینَ وَ الْأُسَارَی سَبْعِینَ قَتَلَ مِنْهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ سَبْعَةً وَ عِشْرِینَ وَ لَمْ یُؤْسِرْ أَحَداً فَجَمَعُوا الْأُسَارَی وَ قَرَنُوهُمْ فِی الْحِبَالِ وَ سَاقُوهُمْ عَلَی أَقْدَامِهِمْ وَ جَمَعُوا الْغَنَائِمَ وَ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تِسْعَةُ رِجَالٍ فِیهِمْ (4) سَعْدُ بْنُ خَیْثَمَةَ وَ کَانَ مِنَ النُّقَبَاءِ فَرَحَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5) وَ نَزَلَ الْأَثِیلَ (6) عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ هُوَ مِنْ بَدْرٍ عَلَی سِتَّةِ أَمْیَالٍ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی عُقْبَةَ بْنِ أَبِی مُعَیْطٍ وَ إِلَی نَضْرِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ کَلَدَةَ وَ هُمَا فِی قِرَانٍ وَاحِدٍ فَقَالَ النَّضْرُ لِعُقْبَةَ یَا عُقْبَةُ أَنَا وَ أَنْتَ مَقْتُولَانِ قَالَ عُقْبَةُ مِنْ بَیْنِ قُرَیْشٍ قَالَ نَعَمْ لِأَنَّ مُحَمَّداً نَظَرَ (7) إِلَیْنَا نَظْرَةً رَأَیْتُ فِیهَا الْقَتْلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ عَلَیَّ بِالنَّضْرِ وَ عُقْبَةَ وَ
ص: 259
کَانَ النَّضْرُ رَجُلًا جَمِیلًا عَلَیْهِ شَعْرٌ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام فَأَخَذَ بِشَعْرِهِ (1) فَجَرَّهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ النَّضْرُ یَا مُحَمَّدُ أَسْأَلُکَ (2) بِالرَّحِمِ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ إِلَّا أَجْرَیْتَنِی (3) کَرَجُلٍ مِنْ قُرَیْشٍ إِنْ قَتَلْتَهُمْ قَتَلْتَنِی وَ إِنْ فَادَیْتَهُمْ فَادَیْتَنِی وَ إِنْ أَطْلَقْتَهُمْ أَطْلَقْتَنِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا رَحِمَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ قَطَعَ اللَّهُ الرَّحِمَ بِالْإِسْلَامِ قَدِّمْهُ یَا عَلِیُّ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ (4) فَقَالَ عُقْبَةُ یَا مُحَمَّدُ أَ لَمْ تَقُلْ لَا تُصْبَرُ قُرَیْشٌ أَیْ لَا یُقْتَلُونَ صَبْراً قَالَ وَ أَنْتَ مِنْ قُرَیْشٍ إِنَّمَا أَنْتَ عِلْجٌ مِنْ أَهْلِ صَفُّورِیَةَ لَأَنْتَ فِی الْمِیلَادِ أَکْبَرُ مِنْ أَبِیکَ الَّذِی تُدْعَی لَهُ (5) لَیْسَ مِنْهَا قَدِّمْهُ یَا عَلِیُّ فَاضْرِبْ عُنُقَهُ فَقَدَّمَهُ (6) وَ ضَرَبَ عُنُقَهُ فَلَمَّا قَتَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله النَّضْرَ وَ عُقْبَةَ خَافَتِ الْأَنْصَارُ أَنْ یَقْتُلَ الْأُسَارَی کُلَّهُمْ فَقَامُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ قَتَلْنَا سَبْعِینَ وَ أَسَرْنَا سَبْعِینَ وَ هُمْ قَوْمُکَ وَ أُسَارَاکَ (7) هَبْهُمْ لَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ خُذْ مِنْهُمُ الْفِدَاءَ وَ أَطْلِقْهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیما أَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالًا طَیِّباً قَالَ فَأَطْلَقَ لَهُمْ أَنْ یَأْخُذُوا الْفِدَاءَ وَ یُطْلِقُوهُمْ وَ شَرَطَ أَنَّهُ یُقْتَلُ مِنْهُمْ فِی عَامٍ قَابِلٍ بِعَدَدِ مَنْ یَأْخُذُوا مِنْهُمُ الْفِدَاءَ فَرَضُوا مِنْهُ بِذَلِکَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ أُحُدٍ قُتِلَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَبْعُونَ (8) رَجُلًا فَقَالَ
ص: 260
مَنْ بَقِیَ مِنْ أَصْحَابِهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذَا الَّذِی أَصَابَنَا وَ قَدْ کُنْتَ تَعِدُنَا بِالنَّصْرِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِمْ أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها بِبَدْرٍ قَتَلْتُمْ سَبْعِینَ وَ أَسَرْتُمْ سَبْعِینَ قُلْتُمْ أَنَّی هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ (1) بِمَا اشْتَرَطْتُمْ. (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «کَمَا أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکَارِهُونَ * یُجَادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَیَّنَ کَأَنَّمَا یُسَاقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَهُمْ یَنظُرُونَ» و علت نزول این آیه، آن بود که کاروانی برای قریش به سوی شام به راه افتاد که اموال قریشیان در آن بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به یارانش دستور داد تا بیرون بیایند و آن را بگیرند و به آنان خبر داد که خدا یکی از این دو را وعده داده است: یا کاروان را و یا قریش را، اگر بر ایشان پیروز شوند. سپس همراه سیصد و سیزده نفر بیرون آمد و هنگامی که به بدر نزدیک شد، ابوسفیان در کاروان بود. هنگامی که به او خبر رسید رسول خدا صلی الله علیه و آله، بیرون آمده تا به کاروان حمله کند، سخت در هراس افتاد و راه شام را در پیش گرفت و هنگامی که به منطقه النَّقِرَة رسید، ضمضم خزاعی را با ده دینار اجیر کرد و شتری جوان در اختیارش قرار داد و به او گفت: به طرف قریش برو و به آنان خبر ده که محمد و گرایندگان به دین او از اهل یثرب بیرون آمدند تا به کاروان شما حمله کنند؛ به فریاد کاروان برسید. ابوسفیان همچنین به او سفارش کرد که شتر ماده اش را زخمی کند و گوش آن را ببرد تا خون از آن بریزد. و لباسش را از جلو و از عقب پاره کند و چون وارد مکه شد، چهره اش را به طرف پشت شتر کند و با صدای بلند بگوید: ای آل غالب! ای آل غالب! به داد کاروان حامل مشک و پارچه برسید. به داد کاروان برسید (دو بار)، اما گمان نمی برم که بتوانید به آن برسید، زیرا که محمد و گروندگان به دینش از اهل یثرب بیرون آمدند تا به کاروان شما حمله کنند.
ص: 244
ضمضم با عجله به طرف مکه راه افتاد. عاتکه دختر عبدالمطلب سه روز قبل از آمدن ضمضم در خواب دیده بود که گویی یک نفر سوار وارد مکه شده است، در حالی که فریاد می زد: ای آل غُدَر! ای آل غُدَر! صبح زود به قتلگاههایتان بشتابید. آن سوار در بامداد روز سوم، با شترش به کوه ابو قُبیس رسید و سنگی را از آن برداشت و آن را از کوه رها کرد. و خانه ای از خانه های قریش را نگذاشت مگر این که تکه ای از آن به آن جا رسید و از پایین دره مکه خون جاری شده بود. پس در حالت ترس و وحشت از خواب بلند شد و خبر این خواب را به عباس رساند. عباس به عتبة بن ربیعه خبر داد و عتبه گفت: این مصیبتی است که قریش را فرا خواهد گرفت. خبر این خواب در میان قریش شایع شد و به ابوجهل رسید. او گفت: عاتکه این خواب را ندیده است، او پیامبر دیگری در میان بنی عبد المطلب است. قسم به لات و عُزّی، سه روز به انتظار خواهیم نشست، اگر آن چه را دیده راست باشد که هیچ و اگر غیر از آن بود، نامه ای خواهیم نوشت و در آن اعلام می کنیم که بنی هاشم دروغگوترین خانواده های عرب اعم از زن و مرد می باشند. هنگامی که یک روز گذشت، ابو جهل گفت: این یک روز که سپری شد. هنگامی که روز بعد فرا رسید، ابوجهل گفت: دو روز گذشت.
هنگامی که روز سوم سپری شد، ضمضم آمد و در دره مکه فریاد زد: ای آل غالب! ای آل غالب! به داد کاروان حامل مشک و پارچه برسید (دو بار) و گمان نمی کنم که بتوانید به آن برسید، چه محمد و گروندگان جوان به دین او از اهل یثرب بیرون آمدند تا به کاروان حامل بهترین اموالتان حمله کنند. مردم مکه به داد و فریاد پرداختند و برای بیرون آمدن برای جنگ آماده شدند. سُهیل بن عمرو و صفوان ابن امیه و ابو البختری ابن هشام و منبّه و نبیه پسران حَجّاج و نوفل بن خُویلد، بلند شدند و گفتند: ای گروههای قریش! به خدا قسم مصیبتی بزرگ تر از این مصیبت بر شما نازل نشده است که محمد و پیروان او از اهل یثرب به کاروان حامل اموال گران بهای شما حمله کنند. به خدا قسم، همه مردان و زنان قریشی در این کاروان از بیست درهم گرفته تا بیشتر، سهیم هستند و در این کاروان اموالی دارند و طمع و چشم داشتن محمد به اموال شما
ص: 245
و بستن راه تجارت بر شما، موجب خفت و خواری شما است، پس بیرون بیایید. صفوان بن امیه پانصد دینار جهت لشکر کشی پرداخت و سهیل بن عمرو نیز همین مبلغ را پرداخت کرد و کسی از بزرگان قریش نماند، مگر این که مبلغی پول را پرداخت کرد. آنان مرکبهایشان را چه سرکش و چه رام، برای حرکت آماده کردند در حالی که خشمگین بودند. چنان که خدای عز و جل فرمود: «خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاء النَّاسِ» - - انفال/47. - [ از خانه هایشان با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم خارج شدند و (مردم را) از راه خدا باز می داشتند]. عباس بن عبدالمطلب و نوفل بن حارث و عقیل بن ابوطالب با آنان بیرون آمدند و کنیزکان آواز خوان را با خود آوردند و شراب می خوردند و بر سنج میکوبیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با سیصد و سیزده مرد جنگجو بیرون آمد و هنگامی که به بدر نزدیک شد، شبانه بَسیس ابن ابو زعباء و عَدیّ بن عمرو را برای گرفتن اطلاعات درباره کاروان فرستاد. آن دو به آب بدر رسیدند و شترهایشان را در آن جا پیاده کردند و از آب نوشیدند. در آن جا دو زن در حال مشاجره بر سر یک درهم بودند. یکی از آنان گفت: کاروان قریش دیروز در فلان جا فرود آمد و فردا این جا فرود خواهد آمد و من برای آنان کار می کنم و درهم تو را به تو خواهم داد. فرستادگان به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله، بازگشتند وآن چه را شنیده بودند به وی باز گفتند. ابو سفیان با کاروان آمد و هنگامی که نزدیک بدر رسید، از کاروان سبقت گرفت و به تنهایی حرکت کرد تا این که به چاههای بدر رسید. مردی از قبیله جُهَینه آن جا بود که به او مَجدی جُهَنی می گفتند. به او گفت: ای مجدی! آیا از محمد و یارانش خبرداری؟ گفت: خیر. گفت: قسم به لات و عزی، اگر خبر محمد را از ما پنهان کنی! قریش تا ابد دشمن تو خواهد ماند،
ص: 246
زیرا که همه قریشیان چیزی در این کاروان دارند، از بیست درهم به بالا، پس از من پنهان مکن. گفت: به خدا قسم خبری از محمد ندارم. محمد و یارانش با بازرگانان چه کار دارند. فقط من امروز دو نفر سوار دیدم که این جا آمدند و از این آب نوشیدند و شترانشان را در این جا فرود آوردند و بازگشتند و من نمی دانم چه کسانی بودند. ابوسفیان به جایگاه بستن شترانشان آمد و فضله شتران را با دستش تکه تکه کرد. در آن هستهای یافت و گفت: این علف یثرب است. به خدا قسم آنان جاسوسان محمد بودند. شتابان برگشت و دستور داد که کاروان را به سوی ساحل دریا ببرند و راه را ترک کردند و با سرعت و شتاب راه افتادند. جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد و به وی خبر داد که کاروان فرار کرد و قریش آمده است تا از کاروانش دفاع کند و به او دستور جنگ و وعده پیروزی را داد. پیامبر صلی الله علیه و آله، در صَفرا فرود آمده بود. ایشان دوست داشت انصار را مورد آزمایش قرار دهد زیرا که آنان در شهر خودشان، به وی وعده یاری و نصرت داده بودند. به آنان خبر داد که کاروان فرار کرده و قریش برای دفاع از کاروان در حرکت است و خدا مرا به جنگ با آنان دستور داده است. یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ترس و وحشت افتادند و ترسی بزرگ بر دل آنان مستولی گشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمود: نظرتان چیست؟ ابوبکر از جا برخاست و گفت: ای رسول خدا! این قریش است و غرور و خودبینی آن. از هنگامی که کفر ورزیده است، هیچ گاه ایمان نیاورده است و از هنگامی که عزت یافته، هیچ گاه ذلیل و خوار نشده است، و ما هیچ گاه در لباس جنگ بیرون نمی آییم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: بنشین. پس نشست و ایشان فرمودند: به من بگویید، چاره چیست؟ عمر به پا خاست و مانند سخنان ابو بکر را تکرار کرد و ایشان فرمودند: بنشین. سپس مقداد که رحمت خدا بر او باد از جای بلند شد و گفت: ای رسول خدا! این قریش است و غرور و خودبینی آن. و ما به تو ایمان آورده ایم و تو را تصدیق کرده ایم و گواهی دادیم که آن چه را از نزد خدا آورده ای، حق است. به خدا قسم اگر به ما دستور دهی در میان اخگر سوزان یا خارها راه برویم، با شما راه می رویم و آن چه را که بنی اسرائیل به موسی گفتند: «فَاذْهَبْ أَنتَ وَ
ص: 247
رَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ» - . مائده / 24 - {تو و پروردگارت بروید و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم} را به تو نمی گوییم؛ بلکه می گوییم: تو و پروردگارت به جنگ بروید و ما همراه شما می جنگیم. پیامبر صلی الله علیه و آله، برای او دعای خیر کرد و او نشست. سپس فرمودند: نظرتان را به من بگویید. سعد ابن معاذ از جا برخاست و گفت - ای رسول خدا! - پدر و مادرم فدایت شوند، گویی می خواهی نظر ما را بدانی. فرمودند: بلی. گفت: شاید برای امری بیرون آمده ای که دستور انجام غیر از آن را یافته ای؟ فرمودند: بلی. گفت: پدر و مادرم فدایت شوند، ای رسول خدا، ما به تو ایمان آورده ایم و تو را تصدیق کرده ایم. به هر چه می خواهی به ما دستور ده و هر چه را می خواهی از اموال ما بردار و هر چه را می خواهی از آن باقی بگذار. چیزی که از آن بر می داری، برای من دوست داشتنی تر است از آن چه که وا می نهی. به خدا اگر دستور دهی وارد این دریا شویم، همراه شما وارد می شویم. پیامبر صلی الله علیه و آله، برای او دعای خیر کرد. سپس سعد گفت: ای رسول خدا! پدر و مادرم فدایت شوند، به خدا قسم من قبلاً این راه را طی نکرده بودم و آشنایی با آن ندارم و ما در مدینه قومی را به جا گذاشتیم که در جهاد در کنار شما از آنان قویتر نیستیم و اگر می دانستند که جنگ در پیش است در شهر نمی ماندند. ما شتران را برای تو آماده می کنیم و به مصاف دشمن می رویم. چه ما در هنگام کارزار ثابت قدم هستیم و در هنگام جنگ به یاری شما می شتابیم و ما امید داریم که خدا چشم تو را به وسیله ما روشن کند. اگر چیزی که دوست داری حاصل شود، آن همان چیزی است که می خواهیم و اگر اتفاق دیگری بیفتد، بر شترت می نشینی و به قوم ما می پیوندی. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: یا این که خدا اتفاقات دیگری را پدید بیاورد. گویی کشته شدن فلانی و فلانی را در این جا و این جا و کشته شدن ابو جهل و عتبة بن ربیعه و شیبة بن ربیعه و منبّه و نبیه پسران بنی حجاج را می بینم، چرا که خداوند تبارک و تعالی، یکی از این دو پیروزی را (یا به دست آوردن کاروان و یا دست یافتن به قریش) به من وعده داده است و خدا هیچ گاه خلف وعده نمی کند. سپس جبرئیل علیه السلام با این آیه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد: «کَمَا أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیْتِکَ بِالْحَقِّ» تا: «وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ». پس از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله، دستور حرکت دادند تا این که در هنگام شب در کنار چاه بدر فرود آمدند و آن همان عدوه شامیه بود. سپس قریش آمد و در عدوه یمانی فرود آمد و بردگان خویش را فرستاد
ص: 248
تا از آب بردارند. یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنان را گرفتند و اسیر کردند و به آنان گفتند: شما که هستید؟ گفتند: ما بردگان قریشیم. گفتند: کاروان کجا است؟ گفتند: خبری از آن نداریم. پس شروع به زدن آنان کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حال نماز بودند و پس از اتمام نماز فرمودند: اگر حقیقت را به شما بگویند، آنان را می زنید و اگر به شما دروغ بگویند، آنان را رها می کنید! آنان را نزد من بیاورید. پس آنان را آوردند. به آنان فرمودند: شما که هستید؟ گفتند: ای محمد! ما برده قریشیم. فرمود: تعداد آنان چند است؟ گفتند: از تعدادشان چیزی نمیدانیم. فرمود: چند تا شتر در روز می کشند؟ گفتند: نه تا ده شتر. فرمود: نهصد تا هزار نفرند. فرمود: چه کسانی از بنی هاشم در بین آنان هستند؟ گفتند: عباس بن عبدالمطلب و نوفل ابن حارث و عقیل بن ابوطالب. رسول خدا صلی الله علیه و آله، دستور داد آنان را زندانی کنند و این خبر به قریش رسید و به شدت به هراس افتادند. عُتبة بن رَبیعِه با ابو بختری ابن هشام ملاقات کرد و به او گفت: این تجاوز را می بینی؟ به خدا قسم من جای پایم را نمی بینم. ما برای دفاع از کاروانمان بیرون آمدیم و این کاروان نجات یافته است و اکنون برای ظلم و تجاوز آمده ایم. به خدا قوم متجاوز هیچ گاه رستگار نمی شوند. من دوست داشتم همه اموال بنی عبد مناف از بین برود و ما این راه را نرویم. سپس ابو بختری به وی گفت: تو از سروران قریش هستی؛ به میان مردم برو و خسارت کاروانی را که محمد به آن حمله کرد، با ابن حضرمی به گردن بگیر. چرا که او هم پیمان شما است. عتبه گفت: تو این پیشنهاد را بر من عرضه می کنی و کسی با ما جز ابن الْحَنْظَلِیَّة - یعنی ابوجهل - اختلاف ندارد. به سوی او برو و به او خبر ده که من خسارتی را که محمد به آن حمله کرد و خون ابن حضرمی را به گردن می گیرم. ابو بختری گفت: به خیمه او رفتم و دیدم که سپری را بیرون آورده بود. به او گفتم: همانا ابو ولید مرا با نامهای از جانب خود فرستاده است. ابوجهل به خشم آمد و سپس گفت: عتبه کسی غیر از تو را نیافت؟ به وی گفتم: به خدا قسم اگر کسی دیگر غیر از او مرا می فرستاد، نمی آمدم. ابو ولید، سرور قبیله است. بار دیگر به خشم آمد و گفت: می گویی سرور قبیله؟! گفتم: من می گویم
ص: 249
و همه قریش می گویند که او خسارت کاروان را و آن چه را محمد در منطقه نخله گرفته است، به همراه خون ابن حضرمی به گردن گرفت. پس گفت همانا عتبه زبان درازترین مردم و سخنورترین آنان است و برای محمد تعصب می ورزد. چه او از بنی عبد مناف و پسرش همراه او است و می خواهند روحیه مردم را تضعیف کنند. نه، به لات و عزّی قسم او را رها نمی کنیم، تا این که در یثرب به وی حمله کنیم و آنان را اسیر کنیم و آنان را به زور وارد مکه کنیم. باید این خبر بین همه عربها منتشر شود و هیچ کس بین ما و کالاهایمان نیست که از آن بترسیم. خبر تعداد بسیار زیاد قریش به اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله، رسید. پس سخت در وحشت افتادند و گریستند و کمک خواستند. خدا این آیه را به رسولش صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد: «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِکَةِ مُرْدِفِینَ * وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَی وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله، وارد شامگاه شد و شب او را فرا گرفت، خدا خواب را بر اصحابش مسلط کرد و خدای تبارک و تعالی آب را برآنها فرود فرستاد و فرود آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جایی بود که پاها درآن استوار نمیشد (زمین شنزار بود). پس خدا باران را بر آنان فرو فرستاد و زمین را به وسیله آن سفت نمود و این همان فرموده خدای عز و جل است: «إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَیُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَیُذْهِبَ عَنکُمْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ» و این از آن رو بود که برخی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، محتلم شدند «وَلِیَرْبِطَ عَلَی قُلُوبِکُمْ وَیُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ» باران نازل شده بر قریش مانند آب جاری شده از مشک، فراوان بود. ولی بر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به صورت نم بود، به طوری که زمین را سفت نمود و ترس شدیدی در دل قریشیان افتاد. آنان به نوبت
ص: 250
نگهبانی می کردند و از حمله شبانه در هراس بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، عمار بن یاسر و عبدالله بن مسعود را فرستاد و به آنان فرمود: در میان قوم نفوذ کنید و خبرهایشان را برایم بیاورید. آنان در میان سربازهایشان گشت زدند و فقط حالت ترس و وحشت را در میان آنها دیدند، به طوری که چون اسب میخواست شیهه بکشد، لب زیرین خود را ثابت نگاه میداشت (یعنی از ترس این که دشمن بفهمد، سر و صدای زیادی به راه نمیانداخت). در این میان، شنیدند که منبّه بن حجاج این شعر را می سرود:
گرسنگی نمی گذارد شب را بخوابیم، گریزی نیست جز این که بمیریم یا بمیرانیم
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: به خدا قسم آنان سیر بودند، اما از شدت ترس، این شعر را گفتند و این خداست که ترس و وحشت را در دل آنان انداخته است همچنان که خدای عز و جل فرمود: «سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُواْ الرَّعْب.َ» هنگامی که صبح شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اصحابش را آماده کرد و در ارتش او دو اسب مادیان بود: مادیان زبیر بن عوام و مادیان مقداد. و در ارتش او هفتاد شتر بود که به نوبت سوار آنها می شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام و مرثد بن ابو مرثد غنوی به نوبت بر یک شتر سوار می شدند و این شتر از آنِ مرثد بود. اما در ارتش قریش چهار صد مادیان بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اصحابش را در برابر خود آماده جنگ ساخت و فرمود: نگاههایتان را پایین بیندازید و آغاز کننده جنگ نباشید و هیچ کس لب به سخن نگشاید. هنگامی که قریشیان، تعداد کم یاران رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را دیدند، ابوجهل گفت: آنان یک لقمه بیشترنیستند (أکلة رأس - غذای یک نفر) و اگر ما بردگان خود را برای جنگ با آنان بفرستیم، آنان را با دست خالی از بین خواهند برد. عُتبة بن ربیعه گفت: آیا کمین و نیروی کمکی برای آنان می بینی؟ سپس عَمرو بن وهب جُمَحی را فرستاد و او سوار دلاوری بود. وی با مادیان خویش دور ارتش رسول خدا صلی الله علیه و آله گشتی زد، سپس به سوی دره رفت و از آن جا نگاه کرد و به سوی قریش برگشت و گفت: آنان کمین و نیروی کمکی ندارند، اما شتران آبکش یثرب، مرگ را با خود آورده اند، مگر نمی بینید که لال و گنگ هستند و حرف نمی زنند و چگونه مانند مارها به خود می پیچند
ص: 251
و پناهی جز شمشیرهایشان ندارند؟ من گمان می برم که آنان فرار نخواهند کرد، مگر این که کشته شوند. پس نظرتان را ارائه دهید. ابوجهل گفت: تو دروغ میگویی و ترس به دلت راه یافته و هنگامی که شمشیرهای اهل یثرب را دیدهای، شش هایت باد کرده است. (زهره ترک شدهای). هنگامی که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، شمار زیاد قریش و نیرو و قدرت ایشان را دیدند، به شدت ترسیدند. خداوند تبارک و تعالی این آیه را بر رسول خویش نازل کرد: «وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ» و خدا می دانست که آنان هیچ گاه به صلح متمایل نمی شوند و آن را نمی پذیرند، بلکه خدای سبحان می خواست دلهای اصحاب پیامبر را آرام کند و قوت ببخشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیکی به قریش فرستاد و گفت: ای قریش! من از این که جنگ را با شما آغاز کنم به شدت متنفرم. بگذارید با دیگر قبایل عرب بجنگم و اگر راست بگویم، در چشمان شما والاترینم و اگر دروغگو باشم، گرگان (راهزنان) عرب به حساب من خواهند رسید. پس برگردید. عتبه گفت: به خدا قسم، قومی که این پیشنهاد را رد کنند، هیچ گاه رستگار نمی شوند. سپس بر شتری سرخ رنگ سوار شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او نگاه کرد، در حالی که در میان ارتش قریش در حال حرکت بود و آنان را از جنگ باز می داشت. ایشان فرمودند: اگر خیری نزد کسی باشد، نزد صاحب آن شتر سرخ است و اگر از وی اطاعت کنند، سر عقل آمده اند. عتبه آمد در حالی که می گفت: ای گروه قریش! گرد هم آیید و با یکدیگر مشورت کنید. سپس در میان آنان سخنرانی کرد و گفت: گشاده دستی و برکت و فراخی، روزی شمایان باد. ای گروه قریش! فقط امروز به حرفم گوش دهید و تا ابد از من سرپیچی کنید. به مکه برگردید و شراب بنوشید و زنان زیبا را در آغوش گیرید، چرا که محمد رابطه خویشاوندی با شما دارد و او پسر عموی شما است. فقط کاروانی را در نخله از شما گرفته و همچنین خون بهای ابن حضرمی را از او می خواهید. او هم پیمان من است و من آن خون بها را می پردازم. هنگامی که ابوجهل این سخن را شنید به خشم آمد و گفت: همانا عُتبه زبان درازترین و سخنورترین مردم است و اگر قریشیان با سخنان او برگردند، او تا ابد سرور و آقای قریش خواهد بود. سپس گفت: ای عُتبه! تو شمشیرهای فرزندان عبدالمطلب را دیدهای و ترسیده ای و ششهایت باد کرده است (یعنی زهره ترک شده ای) و تو اکنون مردم را به بازگشت دستور می دهی در صورتی که ما انتقام و خونخواهی خویش (کسی که باید از او انتقام بگیریم) را با چشمان خود دیده ا یم. عتبه از شتر خود پیاده شد و به ابو جهل حمله کرد، در حالی که ابوجهل بر مادیان سوار بود. او موی سر ابوجهل را گرفت و مردم گفتند: او را می کشد. پس مادیان او را پی کرد و گفت: آیا کسی مانند من ترس به دل راه میدهد، و قریش خواهد دانست چه کسی پست تر و بُزدل است و کدام یکی از ما قومش را به فساد در رای کشانده است.
ص: 252
کسی به جز من و تو به سوی مرگ حتمی و منحوس نمی رود. سپس گفت:
این است گناه من و قدرت انتخاب نیز در آن است، و هر گناهکار دست به دهان خویش دارد
(یعنی مسئولیت کارش را خود میپذیرد و به گردن می گیرد)
سپس موی سر ابوجهل را گرفت و شروع به کشیدن کرد. مردم دور او تجمع کردند، و گفتند: ای ابو ولید بر حذر باش، خدا را خدا را؛ روحیه مردم را خراب مکن و آنان را دلسرد نگردان و از چیزی نهی نکن که آغاز کننده اش خودت باشی. و ابوجهل را از دست او نجات دادند. سپس عتبه به برادرش شیبه و پسرش ولید نگاه کرد و گفت: پسرم برخیز! سپس برخاست و زره پوشید و برای وی کلاه خود خواستند که به اندازه سرش باشد، اما برای سر بزرگ او کلاهخودی نیافتند. با دو عمامه سر خود را پوشاند و شمشیری را گرفت و او و برادرش و پسرش جلو آمدند و با صدای بلند گفت: ای محمد! همتایان ما را از قریش بیرون بیاور. سه نفر از انصار یعنی عَود و معوّد و عوف پسران عفراء بیرون آمدند. عتبه گفت: شما که هستید، نسبت خود را بگویید تا شما را بشناسیم؟ گفتند: ما فرزندان عفراء هستیم، یاران خدا و یاران رسول او صلی الله علیه و آله و سلم. گفت: برگردید، ما شما را نمی خواهیم، بلکه همتایان ما از قریش را می خواهیم. رسول خدا به دنبال آنان فرستاد تا برگردند. آنان برگشتند و دوست نداشت که حمله اول با انصار باشد. آنان برگشتند و در جایگاه های خودشان قرار گرفتند. سپس رسول خدا ص صلی الله علیه و آله و سلم به عبیدة بن حارث ابن عبد المطلب که هفتاد سال عمر داشت نگاه کرد و به وی فرمود: برخیز ای عبیده! او با شمشیر در برابر رسول خدا برخاست. سپس به حمزه ابن عبد المطلب نگاه کرد و فرمود: برخیز عمو! و سپس به امیر مؤمنان علیه السلام نگاه کرد و به او فرمود: برخیز ای علی! و علی علیه السلام کوچک ترین آنان بود. پس با شمشیرهایشان در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله، برخاستند و فرمود:
ص: 253
حقتان را که خدا برای شما قرار داده است، بگیرید، چرا که قریش با غرور و تکبرش آمده است و می خواهد نور خدا را خاموش نماید و خدا اصرار دارد که نورش کامل شود. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتند: ای عبیده! تو با عتبه بجنگ و به حمزه فرمود: با شیبه بجنگ و به علی علیه السلام فرمودند: با ولید بن عتبه بجنگ. سپس پیش رفتند تا این که به قوم قریش رسیدند. عتبه گفت: شما که هستید؟ خودتان را معرفی کنید تا شما را بشناسیم. عبیده گفت: من عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب هستم. عتبه گفت: تو همتایی بزرگوار هستی. اینان که هستند؟ گفتند: حمزه ابن عبد المطلب و علی ابن ابو طالب، پس گفت: همتایان بزرگواری هستند، خدا لعنت کند هر که ما و شما را در این موضع قرار داده است. سپس شیبه به حمزه گفت: تو که هستی؟ گفت: من حمزه ابن عبد المطلب، شیر خدا و شیر رسولش هستم. شیبه به وی گفت: تو در برابر شیر هم پیمانان قرار گرفته ای. پس ای شیر خدا، حمله ات را به ما نشان ده. پس عُبیده به عُتبه حمله کرد و ضربه ای بر او وارد کرد که سرش را با آن از هم شکافت و عتبه پای عبیده را زد و آن را برید و هر دو بر زمین افتادند. حمزه به شَیبه حمله کرد و با شمشیرهایشان به مبارزه پرداختند تا این که این شمشیرها لب پَر شدند و هر کدام از آنان، ضربه طرف دیگر را با زره دفع می کرد و امیر مؤمنان علیه السلام به ولید بن عتبه حمله کرد و شانه اش را زد و شمشیر از زیر بغلش درآمد. - علی علیه السلام فرمود:- ولید دست راست بریده اش را برداشت و آن را بر سرم کوبید تا جایی که گمان بردم آسمان بر روی زمین افتاد. سپس حمزه و شیبه درگیر شدند. مسلمانان گفتند: ای علی! مگر نمی بینی چگونه این سگ، نفس عمویت را بریده است؟ علی علیه السلام به وی حمله کرد و گفت: عمو، سرت را پایین بیاور. حمزه بلندتر از شیبه بود. حمزه سرش را در سینه اش فرو برد و آن گاه علی علیه السلام ضربهای به سر شیبه وارد آورد که آن را به دو نیم کرد. سپس به طرف عتبه که هنوز جان داشت، به راه افتاد و او را خلاص کرد. حمزه و علی علیه السلام عُبیده را حمل کردند تا این که پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند. رسول خدا به او نگاه کرد و بغض گلویش را گرفت. عبیده گفت: پدر و مادرم فدایت شوند ای رسول خدا! آیا من شهید نیستم؟ فرمودند: بلی تو نخستین شهید اهل بیتم هستی. سپس فرمودند: اگر عمویت زنده بود، می دانست که من شایسته ترم به آن چه که او گفت. عبیده گفت: کدام عمو از عموهایم را می گویی؟ فرمود: ابوطالب آن جا که می گوید:
ص: 254
قسم به خانه خدا، شما دروغ می گویید، چون ما برای دفاع از او بجنگیم و پیکار کنیم، محمد هیچ گاه شکست نمی خورد.
و هیچ گاه او را تسلیم شما نمی کنیم، مگر پس از این که پیرامون او کشته شویم و فرزندان و همسرانمان را فراموش کنیم.
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: مگر پسرش را نمی بینی که مانند شیر دلاور نزد خدا و رسولش می جنگد و پسر دیگرش در سرزمین حبشه در حال جهاد در راه خدا است. عبیده گفت: ای رسول خدا! آیا در این حالت بر من خشمگین شدی. فرمودند: من بر تو خشمگین نشدم، بلکه عمویم را به یاد آورده ام و دلم به خاطر آن گرفت. ابوجهل به قریش گفت: عجله نکنید و ناسپاسی نکنید چنان که فرزندان ربیعه به وسیله اهل یثرب بر شما تکبر ورزیدند. آنان را مانند چهار پایان بکشید و سر ببرید. از قریشیان شروع کنید و آنان را غافلگیر کنید تا این که آنان را وادار کنیم وارد مکه شوند و آنان را با گمراهی ای که داشتند آشنا سازیم. گروهی از جوانان قریش در مکه به اسلام گرویده بودند. پدرانشان آنان را زندانی کردند و با قریشیان به سوی بدر بیرون آمدند، در حالی که شک و تردید داشتند. از جمله آنان قیس بن ولید بن مغیره و ابو قیس بن فاکهَة و حارث بن ربیعه و علی بن امیة بن خلف و عاص بن منبِّه بودند. هنگامی که دیدند تعداد یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اندک است، گفتند: اینان بیچاره اند، دینشان آنان را فریفته است و الان کشته خواهند شد. خدا این آیه را بر رسول خویش صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد: «إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ غَرَّ هَ-ؤُلاء دِینُهُمْ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» و ابلیس که لعنت خدا بر او باد، به صورت سراقة بن مالک در آمد و به آنان گفت: من یار شما هستم. پرچمتان را به من دهید. پس به او دادند. ابلیس شیاطین خود را آورد تا به وسیله آنها اصحاب و یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بترساند و هراس را بر آنان مجسم سازد و ترس و وحشت در دل آنان بیاندازد. قریشیان آمدند در حالی که ابلیس پیشاپیش آنان بود و پرچم در دست او بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به او نگاه کرده و فرمودند: نگاههایتان را پایین بیاورید و لبهایتان را گاز بگیرید (یعنی مقاومت کنید و ثابت قدم باشید) و شمشیرهایتان را بیرون نیاورید،
ص: 255
مگر این که به شما اجازه دهم. سپس دستش را به سوی آسمان بالا برده و فرمودند: پروردگارا! اگر این گروه اندک از بین برود، کسی تو را پرستش نخواهد کرد و اگر بخواهی مورد پرستش قرار نگیری، مورد پرستش قرار نخواهی گرفت. سپس برای چند لحظه ای بی هوش شد. پس به هوش آمد و در حالی که عرق را از صورتش خشک می کرد، فرمود: این جبرئیل است که آمده و برای شما هزار نفر از فرشتگان صف کشیده را با خود آورده است. - گفت:- پس نگاه کردیم و ناگهان ابری سیاه که دارای برقی درخشان بود، بر روی ارتش رسول خدا صلی الله علیه و آله، سایه افکند و هاتفی که می گفت: ای حیزوم بیا، ای حیزوم بیا. پس از آن صدای به هم خوردن سلاح را از هوا شنیدیم و ابلیس به جبرئیل علیه السلام نگاه کرد و عقب نشست و پرچم را بر زمین انداخت. منبّه بن حجاج با او گلاویز شد و گفت: وای بر تو ای سراقه! مردم را دلسرد میکنی و روحیه آنان را خراب میکنی؟ ابلیس لگدی به سینه او زد و سپس گفت: من چیزی را می بینم که شما نمی بینید. من از خدا می ترسم و این همان فرموده خدای عز و جل است که میفرماید: «وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَاءتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَی عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِّنکُمْ إِنِّی أَرَی مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّیَ أَخَافُ اللّهَ وَاللّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ» سپس خدای عز و جل فرمود: «وَلَوْ تَرَی إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُواْ الْمَلآئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِیقِ». سپس جبرئیل به ابلیس حمله کرد و او را تعقیب کرد تا این که ابلیس در دریا غوطه ور شد و گفت: پروردگارا! وعده ات را نسبت به من عملی کن و مرا تا روز قیامت زنده نگاهدار. در حدیث آمده است که ابلیس در حالی که پا به فرار می گذاشت، به جبرئیل علیه السلام رو کرد، و گفت: آیا نظرتان درباره فرصتی که به ما دادید، تغییر یافت؟ به امام صادق علیه السلام گفته شد: آیا می ترسید او را بکشد؟ فرمودند: خیر. بلکه نزدیک بود به او ضربه ای بزند که روز قیامت موجب ننگ او باشد. خداوند تبارک و تعالی این آیه را بر رسول خویش صلی الله علیه و آله، نازل کرد: «إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلآئِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِینَ آمَنُواْ سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ» بنان یعنی سر انگشتان، چرا که قریش با همه تکبر و خودبینی آمده بود و قصد داشت نور خدا را خاموش نماید، اما خدا اصرار دارد
ص: 256
نورش را به کمال برساند. ابوجهل از میان دو لشگر بیرون آمد و گفت: خدایا! همانا محمد صله رحم را بریده است و چیزی را برای ما آورده که نمی شناسیم. وی را امروز به هلاکت برسان. خداوند این آیه را بر رسول خویش نازل کرد: «إِن تَسْتَفْتِحُواْ فَقَدْ جَاءکُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُواْ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ وَلَن تُغْنِیَ عَنکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئًا وَلَوْ کَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشتی از سنگریزه برداشت و بر چهره های قریش پاشید و فرمود: ننگ باد بر این چهره ها. خدا بادی را برانگیخت و به سوی قریش فرستاد و شکست در میان آنان افتاد. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: خدایا! نگذار فرعون این امت، ابوجهل بن هشام نجات یابد. پس هفتاد نفر از آنان کشته شدند و هفتاد نفر به اسارت درآمدند و عمرو بن جَموح به مصاف ابوجهل رفت. عمرو به ران ابوجهل ضربهای زد، و ابوجهل ضربهای به دست عَمرو زد و آن را از بازو جدا کرد به طوری که به تکه ای از پوست آویزان شد. عمرو پایش را روی دست بریدهاش گذاشت و به بالا پرید تا این که آن تکه پوست قطع شد و دستش را پرتاب کرد. عبدالله بن مسعود گفت: به ابوجهل رسیدم در حالی که در خون خویش می غلتید. گفتم: خدا را سپاس می گویم که تو را رسوا کرده است. او سرش را بالا آورد و گفت: خدا برده پسر مادر برده را رسوا کرد. وای بر تو، عاقبت از آن کیست؟ گفتم: برای خدا و رسولش است و من تصمیم دارم تو را بکشم و پایم را روی گردنش گذاشتم. پس گفت: ای شبان بی مقدار! تو پایت را جایی گذاشته ای که نباید بگذاری.
ص: 257
قسم به خدا امروز هیچ چیزی شدیدتر و سخت تر از کشته شدن من توسط تو نیست. شایسته است که کسی از پاکیزگان یا مردی از هم پیمانان، مرا بکشد. پس کلاه خود او را کندم و او را کشتم و سرش را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بردم و عرض کردم: ای رسول خدا! مژده باد تو را، این سر ابوجهل بن هشام است. پس به نشانه تشکر از خدا سجده کردند و سپس ابو بِشر انصاری، عباس بن عبدالمطلب و عقیل بن ابو طالب را اسیر کرد و آنان را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، آورد. رسول خدا به وی گفت: آیا کسی برای غلبه بر آنان به تو کمک کرد؟ گفت: بلی، مردی با لباس سفید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: او از فرشتگان بود. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به عباس فرمودند: خودت و برادر زاده ات را نجات ده. عباس گفت: ای رسول خدا! من اسلام آورده بودم، اما قوم از من کراهت داشتند. رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرمودند: خدا به اسلام تو داناتر است و اگر آن چه را می گویی حق باشد، خدا به تو پاداش می دهد و اما ظاهراً تو بر علیه ما بودی. سپس فرمود: ای عباس! شما با خدا دشمنی کردید و خدا نیز با شما دشمنی کرد. سپس فرمودند: خودت و برادر زاده ات را نجات ده. عباس چهل اونس طلا با خود آورده بود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله، آن را به غنیمت گرفت. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به عباس فرمود: خودت را نجات ده، گفت: ای رسول خدا! آن را به عنوان فدیه ام حساب کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خیر. آن چیزی است که خدا از تو به ما رسانده است. فدیه آزادی خود و برادرزاده ات را بده. عباس گفت: به جز پولی که از دستم رفت، پولی ندارم. فرمود.داری! پولی را که نزد ام فضل در مکه گذاشتی و به او گفتی: اگر اتفاقی برایم بیفتد آن را بین خودتان تقسیم کنید. و سپس به او گفت: آیا مرا رها می کنی در حالی که من با کف دستم (گدایی) از مردم می خواهم که کمکم کنند. پس خدا این آیه را بر رسول خویش نازل کرد: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا
ص: 258
أُخِذَ مِنکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» سپس فرمود: «وَإِن یُرِیدُواْ خِیَانَتَکَ» درباره علی علیه السلام «فَقَدْ خَانُواْ اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْکَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله، به عقیل فرمود: ای ابو یزید! همانا خدا ابوجهل ابن هشام و عتبة بن ربیعه و شیبة بن ربیعه و منبّه و نبیه پسران بنی حجاج و نوفل بن خویلد را کشت و سهیل بن عمرو، نضر بن حارث بن کلده و عقبة بن ابو معیط و فلانی و فلانی اسیر شدند. عقیل گفت: در تهامه کسی توانایی رقابت با شما را ندارد و اگر تعداد زیادی از قوم را کُشتی، بر شانه های ایشان سوار شو. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از سخن او لبخند زدند. تعداد کشته شدگان در بدر هفتاد نفر و تعداد اسرا
نیز هفتاد نفر بودند و امیر مؤمنان علیه السلام بیست و هفت نفر را کشت و کسی را به اسارت نگرفت. سپس اسرا را جمع کردند و آنان را با طنابهایی به هم بستند و پیاده آنان را بردند و غنیمتها را جمع آوری کردند و از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله، نه نفر کشته شده بودند و سَعد بن خَیثَمه که از بزرگان بود، از جمله آنان بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن جا را ترک کرد و به هنگام غروب آفتاب در أثیل فرود آمد که فاصله آن با بدر شش میل بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله، به عُقبة بن ابی مُعَیط و نضر بن حارث بن کلده، در حالی که به یک طناب بسته شده بودند نگاه کرد. نضر به عُقبه نگاه کرد و گفت: ای عُقبه! من و تو حتماً کشته خواهیم شد. گفت: توسط قریش! گفت: بلی، زیرا که محمد به ما نگاهی کرد که در آن تصمیم بر قتل را دیدم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای علی! نضر و عقبه را نزد من بیاور.
ص: 259
نضر مردی زیبا و پر مو بود. علی علیه السلام آمد و موی سر او را گرفت و او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کشید. نضرگفت: ای محمد! تو را به رحم و رابطه خویشاوندی قسَمت می دهم که مرا به عنوان مردی از قریش مجازات کنی و اگر خواستی آنان را بکشی! مرا نیز بکش و اگر خواستی آنان را در برابر فدیه آزاد کنی! با من نیز چنین کن. اگر آنان را آزاد کردی! مرا نیز آزاد کن. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: رحمی بین من و تو نیست، خدا رحم را با اسلام برید. ای علی! او را بیاور وگردنش را بزن. پس علی علیه السلام او را آورد و گردنش را زد. عُقبه گفت: ای محمد! مگر نگفتی که: «لا تُصبر قریش!» یعنی قریشیان در اسارت کشته نمیشوند؟ حضرت فرمود: مگر تو از قریش هستی! بلکه تو از اهل صفوریه هستی، تو در تولد، از پدرت که به او منسوبی بزرگتری، ای علی! او را بیاور و گردنش را بزن. پس او را جلو آورد و گردنش را زد. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نضر و عقبه را کشت، انصار از کشته شدن همه اسرا بیم داشتند. پس برخاستند و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، آمدند و گفتند: ای رسول خدا! ما هفتاد نفر کشتیم و هفتاد نفر را اسیر کردیم و آنان قوم و اسرای تو بودند. ای رسول خدا! آنان را به ما واگذار کن و از آنان فدیه بگیر و آزادشان کن. پس خدا این آیه را نازل کرد: «مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ * لَّوْلاَ کِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فِیمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ * فَکُلُواْ مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلاَلاً طَیِّبًا» پس به ایشان اختیار داد که فدیه را بگیرند و آنان را آزاد کند و به آنان شرط کرد که از آنان در سال آینده تعدادی کشته میشوند که برابر با تعداد کسانی که مبلغ فدیه را از آنان می گیرند، است و آنان پذیرفتند. هنگامی که جنگ احد در گرفت، هفتاد مرد از یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کشته شدند. کسانی که از یارانش باقی ماندند گفتند:
ص: 260
ای رسول خدا! این چه سرنوشتی است که به آن مبتلا شدیم، در صورتی که ما را به پیروزی وعده می کردی؟ خدای عز و جل این آیه را بر آنان نازل کرد: «أَوَلَمَّا أَصَابَتْکُم مُّصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَیْهَا» {آیا چون به شما (در نبرد احد) مصیبتی رسید، (با آن که در نبرد بدر) دو برابرش را (به دشمنان خود) رساندید} یعنی در بدر هفتاد نفر کشتید و هفتاد نفر به اسارت گرفتید «قُلْتُمْ أَنَّی هَ-ذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِکُمْ» - . آل عمران / 165 -
{گفتید: این (مصیبت) از کجا (به ما رسید)؟ بگو: آن از خود شما (و ناشی از بی انضباطی خودتان) است} در نتیجه آن چه را شرط کرده بودید. - . تفسیر قمی : 236 - 248 -
**[ترجمه]
الْقَلُوصُ مِنَ النَّاقَةِ هِیَ الشَّابَّةُ وَ الصُّبَاةُ جَمْعُ الصَّابِی وَ أَصْلُهُ مَهْمُوزٌ وَ هُوَ مَنْ خَرَجَ مِنْ دِینٍ إِلَی غَیْرِهِ وَ کَانَ الْکُفَّارُ یُسَمُّونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابَهُ الصُّبَاةَ وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی حَدِیثِ بَدْرٍ قَالَ أَبُو جَهْلٍ اللَّطِیمَةَ اللَّطِیمَةَ أَیْ أَدْرِکُوهَا وَ هِیَ مَنْصُوبَةٌ وَ اللَّطِیمَةُ الْجَمَّالُ الَّتِی تَحْمِلُ الْعِطْرَ وَ الْبَزَّ غَیْرُ الْمِیرَةِ قَوْلُهُ یَا آلَ غَالِبٍ لَعَلَّهُمْ قَالُوا ذَلِکَ تَفَؤُّلًا أَوْ لِأَنَّهُمْ مِنْ وُلْدِ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ وَ قَالَ فِی النِّهَایَةِ قَالَ عُرْوَةُ لِلْمُغِیرَةِ یَا غُدَرُ غُدَرُ مَعْدُولٌ عَنْ غَادِرٍ لِلْمُبَالَغَةِ یُقَالُ لِلذَّکَرِ غُدَرُ وَ لِلْأُنْثَی غَدَارِ کَقَطَامِ وَ هُمَا مُخْتَصَّانِ بِالنِّدَاءِ فِی الْغَالِبِ وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَاتِکَةَ یَا لَغُدَرُ یَا لَفُجَرُ انْتَهَی.
وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ مَکَانَ یَا آلَ غُدَرَ مُکَرَّراً یَا آلَ عَدِیٍّ یَا آلَ فِهْرٍ وَ هُوَ أَظْهَرُ وَ الْفِلْذَةُ بِالْکَسْرِ الْقِطْعَةُ قَوْلُهُ نَشٌّ فَصَاعِداً النَّشُّ عِشْرُونَ دِرْهَماً نِصْفُ أُوقِیَّةٍ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ نَشْرٌ بِالرَّاءِ الْمُهْمَلَةِ وَ هُوَ الرَّائِحَةُ الطَّیِّبَةُ وَ لَعَلَّهُ هُنَا کِنَایَةٌ عَنْ قَلِیلٍ مِنَ الطِّیبِ.
وَ قَالَ الْجَوْهَرِیُّ اسْتَعْذَبَ الْقَوْمُ مَاءَهُمْ إِذَا اسْتَقَوْه عَذْباً وَ یُسْتَعْذَبُ لِفُلَانٍ مِنْ بِئْرِ کَذَا أَیْ یُسْتَقَی لَهُ وَ قَالَ فَتَّ الشَّیْ ءَ کَسَرَهُ.
وَ الْخُیَلَاءُ بِضَمِّ الْخَاءِ أَوْ کَسْرِهَا وَ فَتْحِ الْیَاءِ الْکِبْرُ وَ الْغَضَاةُ شَجَرَةٌ مَعْرُوفَةٌ نَارُهَا تَبْقَی کَثِیراً وَ الْجَمْعُ الْغَضَا وَ الْهَرَاسُ کَسَحَابٍ شَجَرٌ شَائِکٌ ثَمَرُهُ کَالنَّبَقِ وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ رَجُلٌ نَجِدٌ وَ نَجُدٌ أَیْ شَدِیدُ الْبَأْسِ
وَ مِنْهُ حَدِیثُ عَلِیٍّ أَمَّا بَنُو هَاشِمٍ فَأَمْجَادٌ أَنْجَادٌ.
أَیْ أَشِدَّاءُ شُجْعَانٌ.
قَوْلُهُ أَنْتَ عَلَیَّ بِذَلِکَ أَیْ شَاهِدٌ عَلَیَّ أَوْ ضَامِنٌ عَلَیَّ بِذَلِکَ قَوْلُهُ أَنْ نَخْدُرَ بَیْنَ النَّاسِ أَیْ نَجْلِسَ فِی الْخُدُورِ مَعَ النِّسَاءِ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ أَنْ یُحْذَرَ النَّاسُ وَ
ص: 261
فِی بَعْضِهَا أَنْ یُخْذَلَ أَیْ یُحْمَلَ النَّاسُ عَلَی الْخِذْلَانِ وَ تَرْکِ الْحَرْبِ وَ هُوَ أَصْوَبُ وَ الْعَزَالِی جَمْعُ الْعَزْلَاءِ وَ هُوَ فَمُ الْمَزَادَةِ الْأَسْفَلِ شِبْهُ اتِّسَاعِ الْمَطَرِ وَ انْدِفَاقُهُ بِالَّذِی یَخْرُجُ مِنْ فَمِ الْمَزَادَةِ وَ الرَّذَاذُ الْمَطَرُ الضَّعِیفُ وَ الْجَحْفَلَةُ بِمَنْزِلَةِ الشَّفَةِ لِلْخَیْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْحَمِیرِ وَ الْأَکْلَةُ الْمَرَّةُ مِنَ الْأَکْلِ وَ بِالضَّمِّ اللُّقْمَةُ وَ الطُّعْمَةُ وَ النَّاقِعُ الْقَاتِلُ وَ الْبَالِغُ وَ نَقَعَ الْمَوْتُ کَثُرَ وَ السَّحْرُ بِالْفَتْحِ وَ الضَّمِّ وَ التَّحْرِیکِ الرِّیَةُ قَالَ الْجَزَرِیُّ انْتَفَخَ سَحْرُکَ أَیْ رِیَتُکَ یُقَالُ ذَلِکَ لِلْجَبَانِ.
قَوْلُهُ صلی الله علیه و آله مَا أَحَدٌ مِنَ الْعَرَبِ أَیْ لَیْسَ الِابْتِدَاءُ بِقِتَالِ أَحَدٍ مِنَ الْعَرَبِ أَبْغَضَ إِلَیَّ مِنَ الِابْتِدَاءِ بِقِتَالِکُمْ وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی حَدِیثِ النَّجَاشِیِّ وَ کَانُوا بِهِمْ أَعْلَی عَیْناً أَیْ أَبْصَرَ بِهِمْ وَ أَعْلَمَ بِحَالِهِمْ وَ قَالَ یُقَالُ لِصَعَالِیکِ الْعَرَبِ وَ لُصُوصِهَا ذُوبَانٌ لِأَنَّهُمْ کَالذِّئَابِ وَ الذُوبَانُ جَمْعُ ذِئْبٍ وَ الْأَصْلُ فِیهِ الْهَمْزُ لَکِنَّهُ خُفِّفَ فَانْقَلَبَتْ وَاواً.
قَوْلُهُ یُمْنٌ مَعَ رَحْبٍ أَیْ مَا أَعْظَمَکُمْ وَ أَوْصَاکُمْ بِهِ مُشْتَمِلٌ عَلَی الْمَیْمَنَةِ وَ السَّعَةِ ثُمَّ السَّعَةُ وَ الْمَیْمَنَةُ وَ الْإِلُّ بِالْکَسْرِ الْعَهْدُ وَ الْحَلْفُ وَ الْجَارُ وَ الْقَرَابَةُ
وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام:
هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ***إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ
هَذَا مَثَلٌ أَوَّلُ مَنْ قَالَهُ عَمْرٌو ابْنُ أُخْتِ جُذَیْمَةَ الْأَبْرَشِ کَانَ یَجْنِی الْکَمْأَةَ (1) مَعَ أَصْحَابٍ لَهُ فَکَانُوا إِذَا وَجَدُوا خِیَارَ الْکَمْأَةِ أَکَلُوهَا وَ إِذَا وَجَدَهَا عَمْرٌو جَعَلَهَا فِی کُمِّهِ حَتَّی یَأْتِیَ بِهَا خَالَهُ وَ قَالَ هَذِهِ الْکَلِمَةَ فَصَارَتْ مَثَلًا.
قَوْلُهُ اللَّهَ اللَّهَ بِکَسْرِهِمَا بِحَذْفِ حَرْفِ الْقَسَمِ أَوْ بِنَصْبِهِمَا بِتَقْدِیرِ اذْکُرْ أَوْ نَحْوِهِ یُقَالُ فَتَّ عَضُدِی وَ هَدَّ رُکْنِی وَ فَتَّ فِی سَاعِدِهِ أَیْ أَضْعَفَهُ وَ الِاعْتِجَارُ لَفُّ الْعِمَامَةِ دُونَ التَّلَحِّی وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ الْأَحْلَافُ سِتُّ قَبَائِلَ عَبْدُ الدَّارِ
ص: 262
وَ جُمَحُ وَ مَخْزُومٌ وَ عُدَیٌّ وَ کَعْبٌ وَ سَهْمٌ (1) سُمُّوا بِذَلِکَ لِأَنَّهُمْ لَمَّا رَأَتْ بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ أَخَذَ مَا فِی أَیْدِی عَبْدِ الدَّارِ مِنَ الْحِجَابَةِ وَ الرِّفَادَةِ (2) وَ اللِّوَاءِ وَ السِّقَایَةِ وَ أَبَتْ عَبْدُ الدَّارِ عَقْدَ کُلِّ قَوْمٍ عَلَی أَمْرِهِمْ حَلْفاً مُؤَکَّداً عَلَی أَنْ لَا یَتَخَاذَلُوا فَأَخْرَجَتْ بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ جَفْنَةً مَمْلُوَّةً طِیباً فَوَضَعَتْهَا لِأَحْلَافِهِمْ وَ هُمْ أَسَدٌ وَ زُهْرَةُ وَ تَیْمٌ (3) فِی الْمَسْجِدِ عِنْدَ الْکَعْبَةِ ثُمَّ غَمَسَ الْقَوْمُ أَیْدِیَهُمْ فِیهَا وَ تَعَاقَدُوا وَ تَعَاقَدَتْ بَنُو عَبْدِ الدَّارِ وَ حُلَفَاؤُهَا حَلْفاً آخَرَ مُؤَکَّداً فَسُمُّوا الْأَحْلَافَ لِذَلِکَ انْتَهَی. (4) وَ انْثَلَمَ السَّیْفُ وَ تَثَلَّمَ انْکَسَرَ حَرْفُهُ وَ الدَّرَقَةُ مُحَرَّکَةً التُّرْسُ مِنْ جِلْدٍ بِلَا خَشَبٍ
ص: 263
وَ لَا عَقَبٍ قَوْلُهُ قَدْ نَهَزَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ بِالنُّونِ وَ الزَّاءِ الْمُعْجَمَةِ یُقَالُ نَهَزَهُ أَیْ ضَرَبَهُ وَ دَفَعَهُ وَ النَّهْزَةُ الْفُرْصَةُ وَ انْتَهَزْتُهَا اغْتَنَمْتُهَا وَ فِی بَعْضِهَا انْهَرَّ بِالرَّاءِ الْمُهْمَلَةِ إِمَّا مِنَ الْهَرِیرِ وَ هُوَ نُبَاحُ الْکَلْبِ أَوْ مِنْ قَوْلِهِمْ أَنْهَرْتُ الدَّمَ أَیْ أَرْسَلْتُهُ وَ أَنْهَرْتُ الطَّعْنَةَ وَسَّعْتُهَا وَ فِی بَعْضِهَا بَهَرَ بِالْبَاءِ الْمُوَحَّدَةِ وَ الرَّاءِ الْمُهْمَلَةِ مِنْ قَوْلِهِ بَهَرَهُ أَیْ غَلَبَهُ قَوْلُهُ فَاجْزُرُوهُمْ أَیْ فَاقْتُلُوهُمْ کَمَا یَجْزُرُ الْجَزَّارُ الْإِبِلَ.
وَ قَالَ الْجَزَرِیُّ النَّوَاجِذُ (1) مِنَ الْأَسْنَانِ الَّتِی تَبْدُو عِنْدَ الضَّحِکِ وَ الْأَظْهَرُ الْأَشْهُرُ أَنَّهَا أَقْصَی الْأَسْنَانِ وَ عَضَّ عَلَی نَاجِذِهِ (2) صَبَرَ وَ تَصَلَّبَ فِی الْأُمُورِ.
وَ یُقَالُ انْسَرَی الْهَمُّ عَنِّی وَ سُرِّیَ أَیِ انْکَشَفَ وَ سَلَتَ الدَّمَ أَیْ أَمَاطَهُ وَ قَالَ الْفِیرُوزَآبَادِیُّ الْحَیْزُومُ فَرَسُ جَبْرَئِیلَ.
أَقُولُ لَعَلَّ الْقَائِلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام یُخَاطِبُ فَرَسَهُ وَ یَحُثُّهُ قَالَ فِی النِّهَایَةِ فِی حَدِیثِ بَدْرٍ أَقْدِمْ حَیْزُومُ هُوَ أَمْرٌ بِالْإِقْدَامِ وَ هُوَ التَّقَدُّمُ فِی الْحَرْبِ وَ الْإِقْدَامُ الشَّجَاعَةُ وَ قَدْ تُکْسَرُ هُمَزَةُ أَقْدِمْ وَ یَکُونُ أَمْراً بِالتَّقْدِیمِ لَا غَیْرُ وَ الصَّحِیحُ الْفَتْحُ مِنْ أَقْدَمَ وَ حَیْزُومُ جَاءَ فِی التَّفْسِیرِ أَنَّهُ اسْمُ فَرَسِ جَبْرَئِیلَ أَرَادَ أَقْدِمْ یَا حَیْزُومُ فَحُذِفَ حَرْفُ النِّدَاءِ وَ الْیَاءُ فِیهِ زَائِدَةٌ انْتَهَی.
وَ الرَّکْلُ الضَّرْبُ بِرِجْلٍ وَاحِدَةٍ وَ فِی بَعْضِ النُّسَخِ فَوَکَزَهُ إِبْلِیسُ وَکْزَةً یُقَالُ وَکَزَهُ أَیْ ضَرَبَهُ وَ دَفَعَهُ أَوْ ضَرَبَهُ بِجَمِیعِ یَدِهِ عَلَی ذَقَنِهِ قَوْلُهُ فَأَحِنْهُ أَیْ فَأَهْلِکْهُ فِی غَدَاةِ هَذَا الْیَوْمِ قَالَ الْجَوْهَرِیُّ الْحَیْنُ بِالْفَتْحِ الْهَلَاکُ یُقَالُ حَانَ الرَّجُلُ أَیْ هَلَکَ وَ أَحَانَهُ اللَّهُ.
قَوْلُهُ وَ إِلَّا فَارْکَبْ أَکْتَافَهُمْ کِنَایَةٌ عَنْ تَعَاقُبِهِمْ وَ اتِّبَاعِ مُدَبِّرِهِمْ یُقَالُ قَرَنْتُهُمَا قَرْناً إِذَا جَمَعْتَهُمَا فِی حَبْلٍ وَاحِدٍ وَ ذَلِکَ الْحَبْلُ یُسَمَّی الْقِرَانَ بِالْکَسْرِ وَ یُقَالُ قُتِلَ فُلَانٌ صَبْراً إِذَا حُبِسَ عَلَی الْقَتْلِ حَتَّی یُقْتَلَ وَ الْعِلْجُ الرَّجُلُ مِنْ
ص: 264
کُفَّارِ الْعَجَمِ قَوْلُهُ أَکْبَرُ مِنْ أَبِیکَ أَیْ لَسْتَ أَنْتَ ابْنَ مَنْ تَدَّعِی أَنَّهُ أَبُوکَ لِأَنَّکَ أَکْبَرُ سِنّاً مِنَ الرَّجُلِ الَّذِی لَیْسَ مِنْ أَهْلِ صَفُّورِیَةُ وَ تَدَّعِی أُبُوَّتَهُ لَکَ فَالضَّمِیرُ فِی قَوْلِهِ مِنْهَا رَاجِعٌ إِلَی الصَّفُّورِیَةِ.
**[ترجمه]«القلوص» شتران جوان است. «الصباۀ» جمع صابیء، و اصل آن با همزه است. و به معنای کسی است که از دینی به دین دیگر برود. و کفّار، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه آن حضرت را «صباۀ» مینامیدند. جزری گوید: در حدیث غزوه بدر: ابو جهل گفت: «اللطیمۀ اللطیمۀ» یعنی به فریاد آن برسید و إعراب این کلمه نصب است. و «اللطیمۀ» شترانی است که عطر و لباس حمل میکنند نه غذا و آذوقه. سخن او: «یا آل غالب» شاید مقصودشان از گفتن این عبارت، فال نیک زدن باشد، یا این که آنان از فرزندان لویّ بن غالب بودند. در نهایۀ گوید: عروۀ به مغیرۀ گفت: «یا غُدَر» غدر اسم معدول «غادر» است که بنا بر مبالغه در معنا ذکر شده است. به مذکر گفته میشود: «غُدر» و برای مؤنث«غَدار» بر وزن «قَطام» به کار میرود. این دو کلمه مختصّ به منادا هستند. و از همین کلمه سخن عاتکۀ است که گفت: «یا لَغُدر یا لَفُجر». پایان نقل قول.
در برخی نسخهها به جای «یا آل غُدَر»، «یا آل عَدیّ یا آل فِهر» تکرار شده است که معنای آن آشکارتر است. «الفِلذۀ» با کسره فاء به معنای پاره و قطعه است. «نشّ فصاعداً» نشّ، بیست درهم است که معادل نیم اوقیۀ است. و در برخی نسخهها «نشر» با راء ذکر شده که به معنای بوی خوش است. و چه بسا در این جا کنایه از مقدار اندکی از عطر و بخور باشد.
جوهری گوید: «استعذب القوم ماءَهم» هرگاه آب را شیرین و گوارا بنوشند. و «یستعذب لفلان من بئر کذا» یعنی از فلان چاه او را سیراب نمود. و گوید: «فتّ الشیء» شکستن چیزی است.
«الخُیَلاء» با ضمه یا کسره خاء و فتحه یاء به معنای تکبر و غرور است. «الغَضاۀ» درخت آتشزایی است که آتش آن مدت زیادی باقی میماند. و جمع این کلمه «الغَضا» است. «الهَراس» بر وزن سَحاب: درختی خارداری است که میوه آن شبیه عنّاب (زالزالک) است. جزَری گوید: «رجلٌ نجِدٌ» یعنی مردی بسیار قدرتمند و دلاور. و از همین کلمه سخن علی علیه السلام است که فرمود: «أمّا بنو هاشم فأمجادٌ انجادٌ» یعنی بنی هشام افرادی محکم و دلاور و قدرتمند هستند.
سخن او: «أنت عَلَیّ بذلک» یعنی تو بر این مسأله شاهد من هستی، یا این که آن را برای من ضمانت کن. سخن او: «أن نَخدُر بینَ الناس» یعنی در سراپردهها با زنان بنشینیم. و در برخی نسخهها «أن یُحذَر الناس» و
ص: 261
در برخی دیگر «أن یُخذَل» آمده است، یعنی: مردم را به خواری و ترک جنگ وادار میکند. و این معنا صحیحتر است. «العزالی» جمع «العَزلاء» به معنای دهانه پایینی مُشک آب است. که فراخی و ریزش شدید باران را به آبی تشبیه کرده که از دهانه مُشک بیرون میآید. «الرَّذاذ» باران ریز و سبک است. «الجَحفَلۀ» به منزله لب برای اسب و قاطر و الاغ است. «الاَکلَۀ» یعنی یک بار خوردن. و با ضمه به معنای لقمه و طعمه است. «الناقع» یعنی کشنده و شدید. «نَقَعَ الموت» یعنی مرگ بسیار شد. «السَّحرُ» با فتحه و ضمه و حرکت حروف، به معنای ریه است. جزری گوید: «انتَفَخَ سَحرُک» یعنی ریه تو باد کرد. که برای شخص ترسو به کار میرود.
این فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم «ما احد من العرب» یعنی: آغاز جنگ با هیچ یک از عرب برای من ناخوشایندتر از آغاز جنگ با شما نیست. جزَری در حدیث نجاشی گوید: «و کانوا بهم اعلی عیناً» یعنی آنها را دید و وضعیتشان را درک کرد. و گوید: به صَعالیک (راهزنان) و دزدان عرب «ذُوبان» میگفتند زیرا آنان همچون گرگها بودند و «ذوبان» جمه ذِئب است. و اصل در این کلمه به صورت همزه است. امام مخفّف گردیده و به واو تبدیل شده است.
«یُمنٌ مع رَحبٍ» یعنی آن چه شما را بدان توصیه و سفارش میکنم گشادهدستی و فراخی است و باز گشادهدستی و فراخی است. «الاِلّ» با کسره به معنای عهد و پیمان و همسایه و خویشاوندی است. جزری گوید: در حدیث علی علیه السلام:
این است گیاه من و بهترین نوعش در آن است، و هر کسی که گیاه میچیند دست به دهان خویش دارد.
این ضرب المثلی است که نخستین کسی که آن را بر زبان آوَرد، عَمرو بن اُخت جُذیمۀ الاَبرش بود که با همراهانش گیاه کَمأۀ میچید و هرگاه بهترین نوع این گیاه را میدیدند آن را میخوردند و چون عمرو این گیاه را میدید در آستینش میگذاشت تا برای دائی خود ببرد و این شعر را میگفت و اینگونه شد که به صورت ضرب المثل درآمد.
«اللهَ اللهَ» با حرکت کسره بنا بر حذف حرف قسم، یا با اعراب نصب با تقدیر فعل «اُذکُر» یا فعلی مانند آن است. گفته میشود: «فتَّ عَضُدی و هدَّ رُکنی» و «فتَّ فی ساعده» یعنی او را ضعیف و ناتوان کرد. «الاِعتِجار» پیچیدن عمامه دور سر است بدون آنکه دنباله عمامه را زیر چانه قرار دهد. جزری گوید: «الاحلاف» شش قبیله بودند: عبد الدّار،
ص: 262
جُمَح، مخزوم، عُدَیّ، کَعب، و سَهم. ماجرای این نامگذاری از این قرار است: هنگامی که بنو عبد مناف حجابت و رفادت - . حجابت کعبه، خدمتگزاری و محافظت از آن بود، و کلیدهای کعبه در دست حاجبان بود، و «رفادت» کاری بود که قریش در زمان جاهلیت در انجام آن همکاری میکردند، به این صورت هر شخص به اندازه توانایی پولی میپرداخت و اموال بسیاری جمع میشد و با آن غذا و کشمش برای شراب میخریدند و مردم را اطعام میکردند و در موسم حجّ تا پایان مراسم به مردم شراب مینوشاندند. - و لواء و سقایت کعبه را از دست عبد الدار خارج کرد و عبد الدار اجازه این کار را نداند، هر قومی پیمانی محکم بر مسأله آنان بست که همدیگر را خوار و زبون نکنند. پس بنو عبد مناف ظرفی از عطر و بوی خوش بیرون آورد و برای همپیمانان خویش که بنی اسد و زهرۀ و تیم بودند، در مسجد در کنار کعبه گذاشت. سپس قوم دست در ظرف بردند و با هم عهد و پیمان بستند و بنو عبد الدار و همپیمانانش عهد و پیمان محکم دیگری بستند و از این جهت آنان را «احلاف» میگفتند. پایان نقل قول.
«انثلم السیف» و «تثلّم» یعنی لبه شمشیر شکست. و «الدَّرَقۀ» با حرکت حروف آن: سپری از پوستِ بدون چوب است
ص: 263
و دنباله ندارد. «قد نَهَزَ» در برخی نسخهها با نون و زاء ذکر شده است. گفته میشود: «نَهَزَهُ» یعنی او را زد و هُل داد. «النَّهزَۀُ» به معنای فرصت است. « انْتَهَزْتُهَا » یعنی غنیمت شمرد. در برخی نسخهها «انهرَّ» با راء ذکر شده که یا از «الهریر» به معنای پارس سگ است، یا از این سخنشان است که گویند: «انهرتُ الدم» یعنی خون ریختم، و «انهرتُ الطعنۀَ» یعنی طعنه به او را پراکندم. و در برخی نسخهها «بَهَرَ» با باء و راء ذکر شده که از این سخن است: «بَهَرَهُ» یعنی بر او غلبه کرد. «فاجزُرُوهُم» یعنی: آنان را بکشید آنگونه که قصاب، قربانی را میکشد.
جزَری گوید: «النّواجذ» دندانهایی است که در هنگام خندیدن پیدا میشود. و اظهر و اشهر این است که آن ها دورترین دندانها هستند. و « عَضَّ عَلَی نَاجِذِهِ » یعنی در کارها صبر و مقاومت پیشه کرد.
و گفته میشود: « انْسَرَی الْهَمُّ عَنِّی وَ سُرِّیَ » یعنی اندوهم برطرف شد. « سَلَتَ الدَّمَ » یعنی خون را پاک کردم. و فیروزآبادی گوید: «حَیزُوم» اسب جبرئیل است.
میگویم: شاید گوینده جبرئل علیه السلام باشد که اسبش را خطاب قرار داده و تحریک میکند. در نهایۀ آمده است: در حدیث غزوه بدر: « أَقْدِمْ حَیْزُومُ » این عبارت دستور به اقدام است و آن، پیشروی در جنگ است. و « الْإِقْدَامُ » به معنای دلاوری نیز میباشد. و گاهی همزه « أَقْدِمْ » با کسره میآید که در این حالت امر به تقدیم (مقدم شدن) است نه معنایی دیگر. و وجه درست با فتحه از « أَقْدَمَ » است. در تفسیر آمده است که «حیزوم» اسم اسب جبرئل است. و مقصود این بوده که: ای حیزوم پیشروی کن. و حرف ندا حذف شده و یاء در این کلمه زائده است. پایان نقل قول.
« الرَّکْلُ » زدنِ با یک پا است. و در برخی نسخهها « فَوَکَزَهُ إِبْلِیسُ وَکْزَةً » آمده است. گفته میشود: « وَکَزَهُ » یعنی او را زد و راند، یا این که با کلّ دستش بر چانه او ضربه زد. « فَأَحِنْهُ » یعنی در صبح آن روز او را هلاک کرد. جوهری گوید: « الْحَیْنُ » با فتحه حاء به معنای هلاکت و نابودی است. گفته میشود: « حَانَ الرَّجُلُ» یعنی هلاک شد. و « أَحَانَهُ اللَّهُ » یعنی: خداوند او را هلاک گردانید.
سخن او: «و إِلَّا فَارْکَبْ أَکْتَافَهُمْ » کنایه از تعقیب و دنبال کردن آنها است. گفته میشود: « قَرَنْتُهُمَا قَرْناً » هر گاه آن دو را در یک ریسمان قرار دادی و آن ریسمان را «القِران» مینامند. و گفته میشود: « قُتِلَ فُلَانٌ صَبْراً » هرگاه او را نگه دارند تا بکشند. « الْعِلْجُ » مردی از
ص: 264
کافر عجم است. « أَکْبَرُ مِنْ أَبِیکَ » یعنی تو پسر کسی نیستی که ادعا داری او پدرت است. زیرا تو از لحاظ سنّی از مردی که اهل صفوریّه نیست بزرگتر هستی و ادعا میکنی پدرت میباشد. پس ضمیر در «منها» به صفوریّه برمیگردد.
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام قَالَ قَالَ أَبِی کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ مِنَ الْعَبَّاسِ یَوْمَ بَدْرٍ دَنَانِیرَ کَانَتْ مَعَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا عِنْدِی غَیْرُهَا فَقَالَ فَأَیْنَ الَّذِی اسْتَخْبَیْتَهُ عِنْدَ أُمِّ الْفَضْلِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ (1) رَسُولُ اللَّهِ مَا کَانَ مَعَهَا أَحَدٌ حِینَ اسْتَخْبَیْتُهَا (2).
**[ترجمه]قرب الاسناد: جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: پدرم فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر از عباس دینارهایی که همراه داشت گرفت. عباس گفت: ای رسول خدا من چیزی جز این دینارها ندارم. پیامبر فرمود: پس آن دینارهایی که در نزد ام الفضل پنهان کردی کجاست؟ گفت: گواهی میدهم که هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و تو فرستاده خدائی. زمانی که دینارهای را نزد ام الفضل گذاشتم کسی همراهش نبود. - . قرب الاسناد : 11 -
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: أُتِیَ (3) النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِمَالٍ دَرَاهِمَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِلْعَبَّاسِ یَا عَبَّاسُ ابْسُطْ رِدَاکَ وَ خُذْ مِنْ هَذَا الْمَالِ طَرَفاً فَبَسَطَ رِدَاءَهُ فَأَخَذَ مِنْهُ طَائِفَةً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبَّاسُ هَذَا مِنَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (4)
**[ترجمه]قرب الاسناد: با همان إسناد از جعفر از پدرش علیهما السلام روایت شده که فرمود: برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبلغی پول - درهم - آوردند. پیامبر صلی الله علیه و آله، به عباس فرمودند: ای عباس! ردایت را پهن کن و مقداری از این پول را بردار. پس ردایش را پهن کرد و مقداری از آن برداشت. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ای عباس! این از پولی است که خدای تبارک و تعالی درباره آن چنین فرمود: «یا ایها النبیّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ». {ای پیامبر، به کسانی که در دست شما اسیرند بگو: «اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آن چه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است.»} - . قرب الاسناد : 12 -
**[ترجمه]
م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ قَالَ: أَرْسَلَ أَبُو جَهْلٍ بَعْدَ الْهِجْرَةِ رِسَالَةً إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ أَنْ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ الْخُیُوطَ (5) الَّتِی فِی رَأْسِکَ هِیَ الَّتِی ضَیَّقَتْ عَلَیْکَ مَکَّةَ وَ رَمَتْ بِکَ إِلَی یَثْرِبَ وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ بِکَ حَتَّی تَنْفِرَکَ (6) وَ تَحُثَّکَ عَلَی مَا یُفْسِدُکَ وَ یُتْلِفَکَ (7) إِلَی أَنْ تُفْسِدَهَا عَلَی أَهْلِهَا وَ تُصْلِیَهُمْ حَرَّ نَارٍ (8)
ص: 265
تُعَدِّیکَ طَوْرُکَ (1) وَ مَا أَرَی ذَلِکَ إِلَّا وَ سَیَئُولُ إِلَی أَنْ تَثُورَ عَلَیْکَ قُرَیْشٌ ثَوْرَةَ رَجُلٍ وَاحِدٍ لِقَصْدِ آثَارِکَ وَ دَفْعِ ضَرَرِکَ وَ بَلَائِکَ فَتَلْقَاهُمْ بِسُفَهَائِکَ الْمُغْتَرِّینَ بِکَ وَ یُسَاعِدُکَ عَلَی ذَلِکَ مَنْ هُوَ کَافِرٌ بِکَ مُبْغِضٌ لَکَ فَیُلْجِؤُهُ إِلَی مُسَاعَدَتِکَ وَ مُظَافَرَتِکَ (2) خَوْفُهُ لِأَنْ یَهْلِکَ بِهَلَاکِکَ وَ یَعْطَبَ عِیَالُهُ بِعَطَبِکَ وَ یَفْتَقِرَ هُوَ وَ مَنْ یَلِیهِ بِفَقْرِکَ وَ بِفَقْرِ شِیعَتِکَ (3) إِذْ یَعْتَقِدُونَ (4) أَنَّ أَعْدَاءَکَ إِذَا قَهَرُوکَ وَ دَخَلُوا دِیَارَهُمْ عَنْوَةً (5) لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ مَنْ وَالاکَ وَ عَادَاکَ وَ اصْطَلَمُوهُمْ (6) بِاصْطِلَامِهِمْ لَکَ وَ أَتَوْا عَلَی عِیَالاتِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ بِالسَّبْیِ وَ النَّهْبِ کَمَا یَأْتُونَ عَلَی أَمْوَالِکَ وَ عِیَالِکَ وَ قَدْ أَعْذَرَ مَنْ أَنْذَرَ وَ بَالَغَ مَنْ أَوْضَحَ (7) فَأُدِّیَتْ هَذِهِ الرِّسَالَةُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (8) وَ هُوَ بِظَاهِرِ الْمَدِینَةِ بِحَضْرَةِ کَافَّةِ أَصْحَابِهِ وَ عَامَّةِ الْکُفَّارِ (9) مِنْ یَهُودِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَکَذَا أَمَرَ الرَّسُولَ لِیُجَبِّنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یُغْرِیَ (10) بِالْوَثُوبِ عَلَیْهِ سَائِرَ مَنْ هُنَاکَ مِنَ الْکَافِرِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلرَّسُولِ قَدْ أَطْرَیْتَ مَقَالَتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ رِسَالَتَکَ قَالَ بَلَی قَالَ فَاسْمَعِ الْجَوَابَ إِنَّ أَبَا جَهْلٍ بِالْمَکَارِهِ وَ الْعَطَبِ یَتَهَدَّدُنِی وَ رَبُّ الْعَالَمِینَ بِالنَّصْرِ وَ الظَّفَرِ یَعِدُنِی وَ خَبَرُ اللَّهِ أَصْدَقُ وَ الْقَبُولُ (11) مِنَ اللَّهِ أَحَقُّ لَنْ یَضُرَّ مُحَمَّداً مَنْ
ص: 266
خَذَلَهُ أَوْ یَغْضِبُ عَلَیْهِ (1) بَعْدَ أَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ وَ یَتَفَضَّلَ بِجُودِهِ وَ کَرَمِهِ عَلَیْهِ قُلْ لَهُ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّکَ رَاسَلْتَنِی بِمَا أَلْقَاهُ فِی خَلَدِکَ الشَّیْطَانُ وَ أَنَا أُجِیبُکَ بِمَا أَلْقَاهُ فِی خَاطِرِیَ الرَّحْمَنُ إِنَّ الْحَرْبَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ کَائِنَةٌ إِلَی تِسْعَةٍ وَ عِشْرِینَ (2) وَ إِنَّ اللَّهَ سَیَقْتُلُکَ فِیهَا بِأَضْعَفِ أَصْحَابِی وَ سَتُلْقَی أَنْتَ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ ذَکَرَ عَدَداً مِنْ قُرَیْشٍ فِی قَلِیبِ بَدْرٍ مُقَتَّلِینَ أَقْتُلُ مِنْکُمْ سَبْعِینَ وَ آسِرُ مِنْکُمْ سَبْعِینَ أَحْمِلُهُمْ عَلَی الْفِدَاءِ الثَّقِیلِ ثُمَّ نَادَی جَمَاعَةَ (3) مَنْ بِحَضْرَتِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْیَهُودِ وَ سَائِرِ الْأَخْلَاطِ (4) أَ لَا تُحِبُّونَ أَنْ أُرِیَکُمْ مَصْرَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْ هَؤُلَاءِ قَالُوا بَلَی قَالَ (5) هَلُمُّوا إِلَی بَدْرٍ فَإِنَّ هُنَاکَ الْمُلْتَقَی وَ الْمَحْشَرَ وَ هُنَاکَ الْبَلَاءَ الْأَکْبَرَ لِأَضَعَ قَدَمِی عَلَی مَوَاضِعِ مَصَارِعِهِمْ ثُمَّ سَتَجِدُونَهَا لَا تَزِیدُ وَ لَا تَنْقُصُ وَ لَا تَتَغَیَّرُ وَ لَا تَتَقَدَّمُ وَ لَا تَتَأَخَّرُ لَحْظَةً وَ لَا قَلِیلًا وَ لَا کَثِیراً فَلَمْ یَخْفَ ذَلِکَ عَلَی أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ لَمْ یُجِبْهُ إِلَّا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَحْدَهُ وَ قَالَ نَعَمْ بِسْمِ اللَّهِ فَقَالَ الْبَاقُونَ نَحْنُ نَحْتَاجُ إِلَی مَرْکُوبٍ وَ آلَاتٍ وَ نَفَقَاتٍ وَ لَا یُمْکِنُنَا الْخُرُوجُ إِلَی هُنَاکَ وَ هُوَ مَسِیرَةُ أَیَّامٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِسَائِرِ الْیَهُودِ فَأَنْتُمْ مَا ذَا تَقُولُونَ قَالُوا نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَسْتَقِرَّ فِی بُیُوتِنَا وَ لَا حَاجَةَ لَنَا فِی مُشَاهَدَةِ مَا أَنْتَ فِی ادِّعَائِهِ مُحِیلٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَا نَصَبَ عَلَیْکُمْ بِالْمَصِیرِ إِلَی هُنَاکَ اخْطُوا خُطْوَةً وَاحِدَةً فَإِنَّ اللَّهَ یَطْوِی الْأَرْضَ لَکُمْ وَ یُوصِلُکُمْ فِی الْخُطْوَةِ الثَّانِیَةِ إِلَی هُنَاکَ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ صَدَقَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَنَتَشَرَّفُ (6) بِهَذِهِ الْآیَةِ وَ قَالَ الْکَافِرُونَ وَ الْمُنَافِقُونَ سَوْفَ نَمْتَحِنُ هَذَا الْکَذَّابَ
ص: 267
لِیُقْطَعَ (1) عُذْرُ مُحَمَّدٍ وَ یَصِیرَ دَعْوَاهُ حُجَّةً وَاضِحَةً عَلَیْهِ وَ فَاضِحَةً لَهُ فِی کَذِبِهِ قَالَ فَخَطَا الْقَوْمُ خُطْوَةً ثُمَّ الثَّانِیَةَ فَإِذَا هُمْ عِنْدَ بِئْرِ بَدْرٍ فَعَجِبُوا فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اجْعَلُوا الْبِئْرَ الْعَلَامَةَ وَ اذْرَعُوا مِنْ عِنْدِهَا کَذَا ذِرَاعاً فَذَرَعُوا فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی آخِرِهَا قَالَ هَذَا مَصْرَعُ أَبِی جَهْلٍ یَجْرَحُهُ (2) فُلَانٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ یُجَهِّزُ عَلَیْهِ (3) عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ أَضْعَفُ أَصْحَابِی ثُمَّ قَالَ اذْرَعُوا مِنَ الْبِئْرِ مِنْ جَانِبٍ آخَرَ ثُمَّ جَانِبٍ آخَرَ ثُمَّ جَانِبٍ آخَرَ (4) کَذَا وَ کَذَا ذِرَاعاً وَ ذِرَاعاً وَ ذَکَرَ أَعْدَادَ الْأَذْرُعِ مُخْتَلِفَةً فَلَمَّا انْتَهَی کُلُّ عَدَدٍ إِلَی آخِرِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مَصْرَعُ عُتْبَةَ وَ ذَلِکَ مَصْرَعُ الْوَلِیدِ وَ هَذَا مَصْرَعُ شَیْبَةَ وَ سَیُقْتَلُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ إِلَی أَنْ سَمَّی تَمَامَ سَبْعِینَ مِنْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ سَیُؤْسَرُ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ إِلَی أَنْ ذَکَرَ سَبْعِینَ مِنْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ وَ نَسَبَ الْمَنْسُوبِینَ إِلَی الْآبَاءِ مِنْهُمْ وَ نَسَبَ الْمَوَالِیَ مِنْهُمْ إِلَی مَوَالِیهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْقَفْتُمْ عَلَی مَا أَخْبَرْتُکُمْ بِهِ قَالُوا بَلَی قَالَ إِنَّ ذَلِکَ لَحَقٌّ کَائِنٌ بَعْدَ ثَمَانِیَةٍ وَ عِشْرِینَ یَوْماً مِنَ الْیَوْمِ فِی الْیَوْمِ التَّاسِعِ وَ الْعِشْرِینَ وَعْداً مِنَ اللَّهِ مَفْعُولًا وَ قَضَاءً حَتْماً لَازِماً (5).
**[ترجمه]تفسیر امام عسکری، احتجاج: با إسناد به امام عسکری گوید: ابو جهل پس از هجرت نامهای برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرستاد و در این نامه گفته بود: ای محمّد! جنونی که در سر داری مکّه را بر تو تنگ کرد و تو را به راه یثرب درافکند و همچنان با توست تا تو را از خود بی خود کند و به کاری وادارد که به هلاکت و نابودیت می انجامد. تو شهر را بر مردم تباه می کنی و آنها را در آتشی می افکنی
ص: 265
که خودت را می سوزاند، پایانی برای کارهای تو نمی بینم، جز این که قریشیان یکپارچه بر تو می شورند تا اثری از تو برجا نگذارند و ضرر و زیانت را از میان بردارند. تو با یاران بی خِرَدت که فریفته تو گشته اند، با آنها رویارو می شوی و در این کارزار، کسانی به دادت می رسند که تو را باور ندارند و از تو کینه به دل دارند، امّا از روی ترس به یاری و پشتیبانی از تو می شتابند؛ چرا که می ترسند با هلاکت تو آنها نیز هلاک شوند و با نابودی تو زن و فرزند آنها نیز نابود شوند و با بیچاره شدن تو و یارانت، آن ها و اطرافیانشان نیز بیچاره شوند، آن ها می پندارند وقتی دشمنانت تو را شکست دهند و بی رحمانه به سرزمین آنها وارد شوند، بین دوست و دشمن تو فرقی نمی گذارند و همه را با هم ریشه کن می کنند؛ همان طور که بر زن و فرزند و مال تو دست می یابند، بر زن و فرزند و مال آنها نیز دست می یازند و آنها را به اسارت و چپاول می برند. آن که هشدار داد معذور شد و آن که توضیح داد تمام تلاشش را به کار گرفت.
در میان مدینه و در حضور تمامی یاران محمّد و همه یهودیان بنی اسرائیل که او را باور نداشتند، این پیغام به او رسانده شد، این چنین آن کفرپیشگان به آن فرستاده دستور داده بودند تا مؤمنان را بترسانند و دیگر کافران حاضر در آن جا را برای شورش علیه ایشان فریب دهند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله به آن فرستاده فرمود: آیا سخنت را پیوسته بیان کردی و پیغامت را به تمام رساندی؟ عرض کرد: بله. فرمود: پس پاسخت را بشنو. همانا ابوجهل مرا به ناخوشی و نابودی تهدید می کند و پروردگار جهانیان مرا به یاری و پیروزی وعده می دهد؛ حال آن که خبر خداوند راست تر و حرف شنوی از او سزاوارتر است. پس از این که خداوند، محمّد را یاری کند و با سخاوت و بزرگواری خود به او لطف کند،
ص: 26
هر کس او را خوار پندارد و بر او خشم گیرد، هیچ آسیبی نمی تواند به او برساند. به ابوجهل از جانب من بگو: تو پیغامی را که شیطان در دلت انداخت به من رساندی و من پاسخی را که خداوند مهربان در خاطرم نشاند به تو دادم. تا بیست و نه روز دیگر بین ما جنگ در می گیرد و خداوند به دست ضعیف ترین یاران من، تو را هلاک خواهد کرد و تو و عُتبه و شَیبه و ولید و فلان کس و فلان کس - و چندی از قریش را نام برد - را، در حالی که جان باخته اید در چاه بدر خواهد انداخت. من هفتاد تن از شما را به قتل می رسانم و هفتاد تن را به اسارت می گیرم، و با غل و زنجیرهای درشت و سنگین می برم. سپس حضرت گروهی از مؤمنان و یهودیان و نصرانی ها و دیگر توده حاضر را ندا داد و فرمود: آیا می خواهید قتلگاه هر یک از آنها را به شما نشان دهم؟ گفتند:بله. فرمود: با من به سرزمین بدر بیایید، آن جا میعادگاهی است که جمعیتی انبوه را در بزرگترین امتحان گرد هم می آورد؛ بیایید تا پایم را بر قتلگاه تک تک آنها بگذارم و شما خواهید دید که هیچ کم و زیاد نخواهد شد و تغییر نخواهد کرد و لحظه ای دیر یا زود نخواهد شد و هیچ یک از آنها را آسوده نخواهد گذاشت. در آن میان تنها علی بن ابی طالب علیه السلام پاسخ داد و عرض کرد: بله، بسم الله (برویم ببینیم). دیگران گفتند: ما به چهارپا و ابزار و توشه نیازمندیم و نمی توانیم به سوی آن جا رهسپار شویم، در حالی که چند روز راه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به دیگر یهودیان فرمود: شما چه می گویید؟ عرض کردند: ما می خواهیم در خانه هایمان بمانیم و نیازی به دیدن ادّعای غیر ممکن تو نداریم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در راه آن جا هیچ رنجی نخواهید برد، یک گام که بردارید خداوند زمین را برایتان در می نوردد و شما را در گام دوم به آن جا می رساند. مؤمنان گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله راست می گوید، ما به این نشانه مفتخر می شویم. کافران و منافقان گفتند: این دروغ را خواهیم آزمود
ص: 267
تا بهانه محمّد برچیده شود و ادعایش دلیلی علیه خودش گردد، و دروغگویی اش رسوا شود. آن قوم یک گام و سپس گام دوم را برداشتند، ناگهان خود را کنار چاه بدر یافتند و از این امر به شگفت آمدند. رسول خدا آمد و فرمود: این چاه را نشانه بگذارید و از آن به اندازه ی یک ذراع فاصله بگیرید. آنها اندازه گرفتند و چون یک ذراع شد حضرت فرمود: این قتلگاه ابوجهل است. فلان کس از انصار بر او زخم می زند و ضربه ی خلاص را عبد الله بن مسعود، ضعیف ترین یار من، بر او فرود می آورد؛ سپس فرمود: از سوی دیگر چاه، به سویی دیگر، چنین و چنان اندازه بگیرید و اندازه های مختلف را ذراع به ذراع بیان فرمود، و چون هر اندازه ای گرفته می شد محمّد صلی الله علیه و آله می فرمود: این قتل گاه عتبه است، و آن قتل گاه شیبه، و آن قتل گاه ولید، و فلان کس و فلان کس کشته خواهند شد تا این که همه آن هفتاد تن را اسم برد و فلان کس و فلان کس، اسیر خواهند شد تا این که از اسمهای همه آن هفتاد تن و نیز اسم پدرانشان و صفت هایشان و نسب پدرانشان و نسب بنده های خودشان و بنده های پدرانشان یاد کرد؛ سپس فرمود: از خبری که به شما دادم آگاه شدید؟ عرض کردند: بله. فرمود: و این حقیقتی است که پس از بیست و هشت روز، در روز بیست و نهم به وقوع می پیوندد، و وعده ای از سوی خداست که انجام شدنی است و قضای حتمی اوست که تحقّق آن واجب است. - . احتجاج : 20 - 21 ، تفسیر منسوب به امام عسکر علیه السلام : 118 - 119 -
**[ترجمه]
الخلد بالتحریک الروع و القلب.
**[ترجمه]«الخَلَد» با حرکت حروف به معنای دل و قلب است.
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ (6) نَزَلَتْ فِی حَرْبِ بَدْرٍ وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ کَانَ فِی الْغَنِیمَةِ الَّتِی أَصَابُوهَا یَوْمَ بَدْرٍ قَطِیفَةً حَمْرَاءَ فَفُقِدَتْ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا لَنَا لَا نَرَی الْقَطِیفَةَ
ص: 268
مَا أَظُنُّ إِلَّا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1) أَخَذَهَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ إِلَی قَوْلِهِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ فَجَاءَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنَّ فُلَاناً قَدْ غَلَّ قَطِیفَةً فَاحْتَفَرَهَا هُنَالِکَ فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِحَفْرِ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ فَأَخْرَجَ الْقَطِیفَةَ (2).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «ما کان للنبیّ أن یغلّ و من یغلل یأت بما غلّ یوم القیامۀ» - . آل عمران / 161 -
{و هیچ پیامبری را نَسِزَد که خیانت ورزد، و هر کس خیانت ورزد، روز قیامت با آن چه در آن خیانت کرده بیاید.} این آیه درباره جنگ بدر نازل شد و سبب نزول آیه، این بود که در میان غنیمتهایی که در روز بدر به دست آوردند، (قطیفه) بالاپوش مخملی قرمز رنگی بود. و این قطیفه گُم شد. یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفت: چرا قطیفه را نمیبینیم؟
ص: 268
گمان من این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن را برداشته است. پس خداوند در این مساله آیه «و ما کان للنبیّ أن یغلّ» تا «و هم لا یظلمون» را نازل کرد. مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: فلان شخص قطیفه را برداشته و در آن جا چال کرده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد آن مکان را حفر کنند. پس مکان حفر شد و قطیفه را بیرون آوردند. - . تفسیر قمی : 115 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الْأَنْفَالِ فَقَالَ هِیَ الْقُرَی الَّتِی قَدْ خَرِبَتْ وَ انْجَلَی أَهْلُهَا فَهِیَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ مَا کَانَ لِلْمُلُوکِ فَهُوَ لِلْإِمَامِ وَ مَا کَانَ مِنْ أَرْضِ الْجِزْیَةِ لَمْ یُوجَفْ عَلَیْهَا (3) بِخَیْلٍ وَ لَا رِکَابٍ وَ کُلُّ أَرْضٍ لَا رَبَّ لَهَا وَ الْمَعَادِنُ مِنْهَا وَ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ مَوْلًی فَمَالُهُ مِنَ الْأَنْفَالِ وَ قَالَ نَزَلَتْ یَوْمَ بَدْرٍ لَمَّا انْهَزَمَ النَّاسُ کَانَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی ثَلَاثِ فِرَقٍ فَصِنْفٌ کَانُوا عِنْدَ خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (4) وَ صِنْفٌ أَغَارُوا عَلَی النَّهْبِ وَ فِرْقَةٌ طَلَبَتِ الْعَدُوَّ وَ أَسَرُوا وَ غَنِمُوا فَلَمَّا جَمَعُوا الْغَنَائِمَ وَ الْأُسَارَی تَکَلَّمَتِ الْأَنْصَارُ فِی الْأُسَارَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ (5) فَلَمَّا أَبَاحَ اللَّهُ لَهُمْ الْأُسَارَی وَ الْغَنَائِمَ تَکَلَّمَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ وَ کَانَ مِمَّنْ أَقَامَ عِنْدَ خَیْمَةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا مُنِعْنَا أَنْ نَطْلُبَ الْعَدُوَّ زَهَادَةً فِی الْجِهَادِ وَ لَا جُبْناً عَنِ الْعَدُوِّ وَ لَکِنَّا خِفْنَا أَنْ نُعْرِیَ (6) مَوْضِعَکَ فَتَمِیلَ عَلَیْکَ خَیْلُ الْمُشْرِکِینَ وَ قَدْ أَقَامَ عِنْدَ الْخَیْمَةِ وُجُوهُ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ وَ لَمْ یَشْکُ (7) أَحَدٌ مِنْهُمْ فِیمَا حَسِبْتُهُ (8) وَ النَّاسُ کَثِیرُونَ (9) یَا رَسُولَ اللَّهِ
ص: 269
وَ الْغَنَائِمُ قَلِیلَةٌ وَ مَتَی نُعْطِی هَؤُلَاءِ لَمْ یَبْقَ لِأَصْحَابِکَ شَیْ ءٌ (1) وَ خَافَ أَنْ یَقْسِمَ رَسُولُ اللَّهِ الْغَنَائِمَ وَ أَسْلَابَ الْقَتْلَی بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ وَ لَا یُعْطِیَ مَنْ تَخَلَّفَ عَلَی (2) خَیْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله شَیْئاً فَاخْتَلَفُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ حَتَّی سَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لِمَنْ هَذِهِ الْغَنَائِمُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَرَجَعَ النَّاسُ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ (3) وَ قَسَمَهُ (4) رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَهُمْ فَقَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تُعْطِی فَارِسَ الْقَوْمِ الَّذِی یَحْمِیهِمْ مِثْلَ مَا تُعْطِی الضَّعِیفَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ وَ هَلْ تُنْصَرُونَ إِلَّا بِضُعَفَائِکُمْ قَالَ فَلَمْ یُخَمِّسْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِبَدْرٍ وَ قَسَمَهُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ یَأْخُذُ الْخُمُسَ بَعْدَ بَدْرٍ وَ نَزَلَ قَوْلُهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ بَعْدَ انْقِضَاءِ حَرْبِ بَدْرٍ (5).
**[ترجمه]تفسیر قمی: اسحاق بن عمار نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام درباره انفال پرسیدم و ایشان فرمودند: منظور از آن، آبادیهایی است که ویران شده و اهل آن، آن جا را ترک کردهاند؛ پس آن برای خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله، است و هر آن چه از آن پادشاهان است، برای امام است و زمین متروک و زمینی را که به وسیله اسبان و سواران جنگی، فتح نشده و هر زمینی که صاحب ندارد و نیز معادن از آن جمله است (که به امام تعلق دارد). هر که از دنیا برود و مولایی نداشته باشد، مالش از انفال است. و فرمودند: این آیه در روز بدر هنگامی که مردم فرار کردند، نازل شد و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر سه گروه بودند: گروهی نزدیک خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله، بودند. گروهی که برای غارت، حمله کردند. و گروهی که دشمن را تعقیب کردند و آنها را به اسارت گرفته و غنیمت گرفتند. هنگامی که غنیمتها و اسرا را جمع کردند، انصار درباره اسرا اظهار نظر میکردند. خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل کرد: «مَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَکُونَ لَهُ أَسْرَی حَتَّی یُثْخِنَ فِی الأَرْضِ تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَاللّهُ یُرِیدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» - . انفال / 67 - {هیچ پیامبری را سزاوار نیست که (برای اخذ سَر بَها از دشمنان) اسیرانی بگیرد تا در زمین به طور کامل از آنان کشتار کند. شما متاع دنیا را میخواهید و خدا آخرت را میخواهد و خدا شکست ناپذیر حکیم است}. هنگامی که خدا اسرا و غنیمتها را برای آنان مباح کرد، سعد بن مُعاذ سخن گفت. (او از جمله کسانی بود که نزدیک خیمه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرار داشت.) او گفت: ای رسول خدا! چیزی که ما را از تعقیب دشمن تو باز داشت، روی گردانی از جهاد یا ترس از دشمن نبود، بلکه ترسیدیم اگر خیمه تو را ترک کنیم، خیل مشرکان بر تو هجوم آورند. تعدادی از مهاجرین و انصار نزد خیمه موضع گرفتند و هیچ کس از آنان به شک نیفتاد و مردم - ای رسول خدا! -
ص: 269
بسیار و غنیمتها کم بود. اگر اینها را به اینان بدهی، برای اصحابت چیزی نمیماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از تقسیم غنیمتها و اشیایی که از کشته شدگان باقی مانده بود در میان جنگجویان، بیم داشت و چیزی به کسانی که نزد خیمه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم موضع گرفته بودند، نمی رسید. پس میان آنان اختلاف افتاد تا این که از رسول خدا صلی الله علیه و آله، سئوال کردند و گفتند: این غنیمتها برای چه کسانی است؟ خداوند این آیه را نازل کرد: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ» پس مردم بازگشتند در حالی که نصیبی از غنیمت نگرفتند. خداوند این آیه را نازل کرد: «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» - . انفال / 41 -
{و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان (او) و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است} سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم غنیمتها را میان آنان تقسیم کرد. سعد بن ابی وقاص گفت: ای رسول خدا! آیا برای سوار کار شجاع قوم که از آن ها دفاع می کند، همان مقداری است که به جنگجوی ضعیف می دهی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: مادرت در سوگت بنشیند، مگر غیر از این است که شما به وسیله ضعیفان پیروز می شوید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر، خمس را نگرفتند و آن را میان اصحابشان تقسیم کردند. ولی در غزوه های بعدی پس از بدر، خمس می گرفتند و این آیه: «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأَنفَالِ» پس از پایان یافتن جنگ بدر نازل شد. - . تفسیر قمی : 235 - 236 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ مِهْرَانَ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ زَیْدٍ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیَّ رَحِمَهُ اللَّهُ یَقُولُ تَمَثَّلَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی أَرْبَعِ صُوَرٍ تَمَثَّلَ یَوْمَ بَدْرٍ فِی صُورَةِ سُرَاقَةَ بْنِ جُعْشُمٍ الْمُدْلِجِیِّ فَقَالَ لِقُرَیْشٍ لا غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ الْخَبَرَ (6).
ص: 270
**[ترجمه]امالی طوسی: ثعلبة بن زید انصاری، از جابر بن عبدالله انصاری که رحمت خدا بر او باد شنیدم که می گفت: ابلیس که لعنت خدا بر او باد، در چهار صورت جلوه گر شد: در روز بدر در هیئت سراقة بن مالک بن جُعشم مُدلِجی جلوه گر شد. و به قریش چنین گفت: «لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَاءتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَی عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِّنکُمْ». - . امالی طوسی : 11، در ادامه حدیث آمده است: و در روز عقبه در هیئت منبّه ابن حجاج در آمد، پس فریاد زد که محمد و بچههای گرونده به دین او در عقبه هستند. پس به آنان رسیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله به انصار فرمودند: نترسید. چرا که صدای او از خود او تجاوز نمی کند. در هنگام گرد هم آمدن قریشیان در دار الندوه به صورت شیخی از اهل نجد درآمده بود و در مشورت به آنان کمک کرد و خدای تعالی این آیه را نازل کرد: «وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ» و در روزی که رسول خدا که سلام و درود خدا بر او باد، رحلت کردند، به صورت مغیرة بن شعبه درآمد و گفت: ای مردم! آن را (یعنی حکومت را) مانند حکومت پادشاهان فارس یا پادشاهان رم قرار ندهید. اگر آن را وسعت و گسترش دهید، وسعت و گسترش می یابد. آن را به بنی هاشم برنگردانید که در این صورت منتظر زنان حامله خواهید شد. -
ص: 270
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی أَبُو عَمْرٍو عَنْ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ (1) عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُرَّةَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ بَدْرٍ وَ أُسِرَتِ الْأَسْرَی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا تَرَوْنَ فِی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ یَا رَسُولَ اللَّهِ هُمُ الَّذِینَ کَذَّبُوکَ وَ أَخْرَجُوکَ فَاقْتُلْهُمْ ثُمَّ قَالَ أَبُو بَکْرٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ هُمْ قَوْمُکَ وَ عَشِیرَتُکَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ یَسْتَنْقِذُهُمْ بِکَ مِنَ النَّارِ ثُمَّ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ رَوَاحَةَ أَنْتَ بِوَادٍ کَثِیرِ الْحَطَبِ فَاجْمَعْ حَطَباً فَأَلْهِبْ فِیهِ نَاراً وَ أَلْقِهِمْ فِیهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ قَطَعَکَ رَحِمُکَ قَالَ ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَامَ فَدَخَلَ وَ أَکْثَرَ النَّاسُ فِی قَوْلِ أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ الْقَوْلُ مَا قَالَ أَبُو بَکْرٍ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ الْقَوْلُ مَا قَالَ عُمَرُ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَا اخْتِلَافُکُمْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ فِی قَوْلِ هَذَیْنِ الرَّجُلَیْنِ إِنَّمَا مَثَلُهُمَا مَثَلُ إِخْوَةٍ لَهُمَا مِمَّنْ کَانَ قَبْلَهُمَا نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی علیهم السلام قَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً (2) وَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (3) وَ قَالَ مُوسَی رَبَّنَا اطْمِسْ
ص: 271
عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ (1) وَ قَالَ عِیسَی إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (2) ثُمَّ قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ بِکُمْ عَیْلَةً فَلَا یَنْقَلِبَنَّ (3) مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا بِفِدَاءٍ أَوْ ضَرْبَةِ عُنُقٍ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِلَّا سَهْلَ بْنَ بَیْضَاءَ (4) وَ قَدْ کُنْتُ سَمِعْتُهُ یَذْکُرُ الْإِسْلَامَ بِمَکَّةَ قَالَ فَسَکَتَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یُحِرْ (5) قَالَ فَلَقَدْ جَعَلْتُ أَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ مَتَی تَقَعُ عَلَیَّ الْحِجَارَةُ فَإِنِّی قَدَّمْتُ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ ثُمَّ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ إِلَّا سَهْلَ بْنَ بَیْضَاءَ قَالَ فَفَرِحْتُ فَرَحاً مَا فَرِحْتُ مِثْلَهُ قَطُّ قَالَ الْأَعْمَشُ فَکَانَ فِدَاؤُهُمْ سِتِّینَ أُوقِیَّةً (6).
**[ترجمه]امالی طوسی: عبد الله بن مسعود گوید: در روز بدر پس از به اسارت گرفتنِ اسیران، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: نظرتان درباره این قوم اسیر چیست؟ عمر بن خطاب گفت: ای رسول خدا آنان کسانی هستند که تو را تکذیب کرده و از مکّه بیرون کردند، پس آنها را بکش. سپس ابوبکر گفت: ای رسول خدا اینان قوم و طایفه تو هستند و چه بسا خداوند به واسطه شما آنها را از آتش دوزخ نجات دهد. سپس عبد الله بن رواحه گفت: شما در وادی هیزمخیزی هستید، پس هیزم جمع کنید و آتشی برافروزید و آنها را در آتش بیفکنید. عباس بن عبد المطلب گفت: پیوند خویشاوندی تو را قطع کند. گوید: سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برخاست و وارد خیمه خود شد، و مردم نیز درباره نظر ابو بکر و عمر بسیار سخن راندند. برخی گفتند: نظر ابو بکر درست است و برخی گفتند: دیدگاه عمر در این رابطه صحیح است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون آمد و فرمود: ای مردم چرا درباره نظر این دو مرد اختلاف دارید، اختلاف رأی این دوم مرد مانند اختلاف برادرهایشان در زمانهای پیشتر است: نوح و ابراهیم، و موسی و عیسی علیهم السلام. نوح گفت: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّارا» - . نوح / 26 -
{پروردگارا، هیچ کس از کافران را بر روی زمین مگذار،} و ابراهیم گفت: «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» - . ابراهیم / 36 -
{پس هر که از من پیروی کند، بی گمان، او از من است، و هر که مرا نافرمانی کند، به یقین، تو آمرزنده و مهربانی.} و موسی گفت: «رَبَّنَا اطْمِسْ
ص: 271
عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ» - . یونس / 88 -
{پروردگارا، اموالشان را نابود کن و آنان را دل سخت گردان که ایمان نیاورند تا عذاب دردناک را ببینند.} و عیسی گفت: «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» - . مائده / 118 -
{پروردگارا، اموالشان را نابود کن و آنان را دل سخت گردان که ایمان نیاورند تا عذاب دردناک را ببینند.} سپس فرمود: ای مردم! شما گرفتار فقر و مخارج خانواده هستید، هیچ یک از آنها از دست شما نرود مگر این که از او فدیه بگیرید یا گردنش را بزنید. عرض کردم: ای رسول خدا! جز سهل بن بیضاء، چرا که من در مکه از او شنیدم که اسلام بر زبان میآورد. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سکوت کرد و پاسخی نداد. گوید: من به آسمان مینگریستم که چه موقع سنگی بر من بیفتد؟ زیرا من در مقابل سخن رسول خدا ایستادم. گوید: سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به جز سهل بن بیضاء. گوید: من به اندازهای خوشحال شدم که تا کنون چنین خوشحالی به من دست نداده بود. اعمش گوید: فدیه اسیران،شصت اوقیه بود. - . امالی طوسی : 168 -
**[ترجمه]
أثر الوضع فی أکثر أجزاء الخبر ظاهر لا سیما فی قوله مثل إخوة لهما (7) کما سنوضحه فی کتاب الفتن إن شاء الله تعالی (8).
**[ترجمه]در بیشتر قسمتهای روایت آثار جعل مشخص است به ویژه در این فرموده: «مثل اخوۀ لهما» (همانند برادران این دو )و ان شاء الله در ( باب الفتن) این روایت را تبیین میکنیم.
**[ترجمه]
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُبَیْدِ اللَّهِ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الضَّبِّیِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ شُعْبَةَ عَنِ السُّدِّیِّ عَنْ مِقْسَمٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: وَقَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی قَتْلَی بَدْرٍ فَقَالَ جَزَاکُمُ اللَّهُ مِنْ عِصَابَةٍ شَرّاً لَقَدْ کَذَّبْتُمُونِی صَادِقاً وَ خَوَّنْتُمْ أَمِیناً (2) ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَبِی جَهْلِ بْنِ هِشَامٍ فَقَالَ إِنَّ هَذَا أَعْتَی عَلَی اللَّهِ مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا أَیْقَنَ بِالْهَلَاکِ وَحَّدَ اللَّهَ وَ إِنَّ هَذَا لَمَّا أَیْقَنَ بِالْهَلَاکِ دَعَا بِاللَّاتِ وَ الْعُزَّی (3).
**[ترجمه]امالی طوسی:
ص: 272
ابن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر اجساد کشتگان بدر ایستاد و فرمود: خداوند از این اتحادتان به شما جزای بدی بدهد، شما مرا که صادق بودم تکذیب کردید و با وجود امانتداری، به من خیانت کردید. سپس رو به ابو جهل کرد و فرمود: این شخص از فرعون سرکشی بیشتری داشت، فرعون هنگامی که مطمئن شد هلاک میشود به یگانگی خدا اعتراف نمود و اما این شخص هنگامی که به مرگ یقین کرد، لات و عزّی را فرا خواند و از آنها کمک گرفت. - . امالی طوسی : 195 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْحُسَیْنِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی (4) عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ یَوْمَ بَدْرٍ لَا تَأْسِرُوا (5) أَحَداً مِنْ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِنَّمَا أُخْرِجُوا کُرْهاً (6).
**[ترجمه]امالی طوسی: امام رضا از پدارنش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر فرمود: هیچ یک از فرزندان عبد المطلب را اسیر نکنید زیرا آنان از روی اجبار به جنگ آمدهاند. - . امالی طوسی : 218 -
**[ترجمه]
ما، الأمالی للشیخ الطوسی ابْنُ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ الطَّحَّانِ عَنْ هَارُونَ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَافَرَ إِلَی بَدْرٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ (7) وَ افْتَتَحَ مَکَّةَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ (8).
**[ترجمه]امالی طوسی: امام رضا از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ماه رمضان به بدر مسافرت کرد و باز در ماه رمضان مکه فتح گردید. - . امالی طوسی : 218 -
**[ترجمه]
یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا قَدِمَ الْعَبَّاسُ الْمَدِینَةَ سَهِرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله تِلْکَ اللَّیْلَةَ فَقِیلَ
ص: 273
لَهُ فِی ذَلِکَ قَالَ سَمِعْتُ حِسَّ (1) الْعَبَّاسِ فِی وَثَاقِهِ فَأُطْلِقَ فَقَالَ یَا عَبَّاسُ (2) افْدِ نَفْسَکَ وَ ابْنَیْ أَخِیکَ عَقِیلًا وَ نَوْفَلَ بْنَ الْحَارِثِ فَإِنَّکَ ذُو مَالٍ فَقَالَ إِنِّی کُنْتُ مُسْلِماً وَ لَکِنْ قَوْمِی اسْتَکْرَهُوا عَلَیَّ فَقَالَ صلی الله علیه و آله اللَّهُ أَعْلَمُ بِشَأْنِکَ أَمَّا ظَاهِرُ أَمْرِکَ کُنْتَ عَلَیْنَا فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أُخِذَ مِنِّی عِشْرُونَ أُوقِیَّةً مِنْ ذَهَبٍ (3) فَاحْسُبْهَا لِی مِنْ فَدَائِی قَالَ لَا ذَلِکَ شَیْ ءٌ أَعْطَانَا اللَّهُ مِنْکَ قَالَ فَإِنَّهُ (4) لَیْسَ لِی مَالٌ قَالَ فَأَیْنَ الْمَالُ الَّذِی دَفَعْتَ بِمَکَّةَ إِلَی أُمِّ الْفَضْلِ حِینَ خَرَجْتَ فَقُلْتَ إِنْ أَصَابَنِی فِی سَفَرِی هَذَا شَیْ ءٌ فَلِلْفَضْلِ کَذَا وَ لِقُثَمَ کَذَا وَ لِعَبْدِ اللَّهِ کَذَا وَ لِعُبَیْدِ اللَّهِ کَذَا قَالَ فَوَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا عَلِمَ بِذَلِکَ أَحَدٌ غَیْرِی وَ غَیْرُهَا فَأَنَا أَعْلَمُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).
**[ترجمه]خرائج و جرائح: وقتی عبّاس؛ پس از اسارت، وارد مدینه شد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن شب نخوابید. هنگامی که در این باره از حضرت سوال شد،
ص: 273
حضرت فرمود: صدای عباس را در بند می شنیدم. عباس را از بند رها کردند.
رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: ای عباس! دیه خود و دو برادرزاده ات عقیل و نوفل بن حارث را بده تا آزاد شوید؛ چون تو مرد ثروتمندی هستی. عباس گفت: من مسلمان هستم و به اختیار خود به جنگ نیامده ام، بلکه مرا با زور آوردند! حضرت فرمود: خدا کار تو را بهتر می داند. ولی در ظاهر امر، تو بر ضد ما بودی. عباس گفت: یا رسول اللَّه! بیست اوقیه طلا از من گرفتند، آن را فدیه حساب کن! پیامبر فرمود: نه، این چیزی است که خدا از جانب تو نصیب ما کرده است. عباس گفت: من چیزی ندارم! حضرت فرمود: پس کجاست آن مالی که در مکه به ام الفضل سپردی؟ و گفتی: اگر در این سفر به سر من بلایی آمد، فلان مقدار به فضل، و فلان مقدار به قُثَم و فلان مقدار به عبد اللَّه و فلان مقدار به عبید اللَّه بده!. عباس گفت: قسم به خدایی که تو را مبعوث کرده است هیچ کس غیر از من و همسرم از آن خبر نداشت. و من اکنون دانستم که تو فرستاده خدایی. - . خرائج : 184 -
**[ترجمه]
شا، الإرشاد و أما الجهاد الذی ثبتت به قواعد الإسلام و استقرت بثبوتها (6) شرائع الملة و الأحکام فقد تخصص منه أمیر المؤمنین علیه السلام بما اشتهر ذکره فی الأنام و استفاض الخبر به بین الخاص و العام و لم یختلف (7) فیه العلماء و لا تنازع فی صحته الفهماء (8) و لا شک فیه إلا غفل لم یتأمل الأخبار و لا دفعه أحد ممن نظر فی الآثار إلا معاند بهات لا یستحی (9) من العار فمن ذلک ما کان منه صلی الله علیه و آله فی غزاة بدر المذکورة فی القرآن و هی أول حرب کان به الامتحان و ملأت رهبتها (10)
ص: 274
صدور المعدودین من المسلمین فی الشجعان و راموا التأخر عنها لخوفهم منها و کراهتهم (1) لها علی ما جاء به محکم الذکر فی التبیان حیث یقول جل اسمه فیما قص من نبئهم (2) علی الشرح له و البیان کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ فی الآی المتصلة بذلک إلی قوله تعالی وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (3) إلی آخر السورة فإن الخبر عن أحوالهم فیها یتلو بعضه (4) بعضا و إن اختلفت ألفاظه اتفقت معانیه و کان من جملة خبر هذا الغزاة أن المشرکین حضروا بدرا مصرین علی القتال مستظهرین فیه بکثرة الأموال و العدد و العدة و الرجال و المسلمون إذ ذاک نفر قلیل عددهم هناک و حضرته طوائف منهم بغیر اختیار و شهدته علی الکراهة منها (5) و الاضطرار فتحدثهم قریش بالبراز و دعتهم إلی المصافة و النزال و اقترحت فی اللقاء منهم الأکفاء و تطاولت الأنصار لمبارزتهم فمنعهم النبی صلی الله علیه و آله من ذلک فقال (6) لهم إن القوم دعوا الأکفاء منهم ثم أمر علیا أمیر المؤمنین علیه السلام بالبروز إلیهم و دعا حمزة بن عبد المطلب و عبیدة بن الحارث رضوان الله علیهما أن یبرزا معه فلما اصطفوا لهم لم یثبتهم القوم (7) لأنهم کانوا قد تغفروا فسألوهم من أنتم فانتسبوا لهم فقالوا أکفاء کرام و نشبت (8) الحرب بینهم و بارز الولید أمیر المؤمنین علیه السلام فلم یلبثه حتی قتله
ص: 275
و بارز عتبة حمزة رضی الله عنه فقتله حمزة و بارز شیبة عبیدة رضی الله عنه فاختلفت بینهما ضربتان قطعت إحداهما فخذ عبیدة فاستنقذه أمیر المؤمنین علیه السلام بضربة بدر (1) بها شیبة فقتله و شرکه فی ذلک حمزة رضی الله عنه فکان قتل هؤلاء الثلاثة أول وهن لحق المشرکین و ذل دخل علیهم و رهبة اعتراهم (2) بها الرعب من المسلمین و ظهر بذلک أمارات نصر المسلمین (3) ثم بارز أمیر المؤمنین علیه السلام العاص بن سعید بن العاص بعد أن أحجم عنه من سواه فلم یلبثه أن قتله (4) و برز إلیه حنظلة بن أبی سفیان فقتله (5) و برز إلیه بعده طعیمة بن (6) عدی فقتله و قتل بعده نوفل بن خویلد (7) و کان من شیاطین قریش و لم یزل یقتل واحدا منهم بعد واحد حتی أتی علی شطر المقتولین منهم و کانوا سبعین رجلا (8) تولی کافة من حضر بدرا من المسلمین مع ثلاثة آلاف من الملائکة المسومین قتل الشطر منهم و تولی أمیر المؤمنین علیه السلام قتل الشطر الآخر وحده بمعونة الله له و تأییده و توفیقه و نصره و کان الفتح له بذلک و علی یدیه (9) و ختم الأمر بمناولة النبی صلی الله علیه و آله کفا من الحصی فرمی بها (10) فی وجوههم و قال لهم شاهت الوجوه فلم یبق أحد منهم
ص: 276
إلا ولی الدبر بذلک منهزما و کفی الله المؤمنین القتال بأمیر المؤمنین علیه السلام (1) فی نصرة الدین من خاصة آل الرسول علیه و آله السلام و من أیدهم به من الملائکة الکرام کما قال الله تعالی وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزاً (2)
**[ترجمه]ارشاد: و اما جهادی که به وسیله آن پایه های اسلام بر پا شد، و به سبب آن شریعت و احکام اسلام پابرجا شد، امیر المؤمنین علیه السّلام در آن چنان امتیازی یافت که شهرتش زبانزد همگان، و آوازه اش معروف خاص و عام شد و خردمندان در آن اختلاف نکرده، و هوشمندان در درستیش ستیزه نداشته اند، و جز بی خبرانی که دقت در تاریخ و اخبار نداشته در این باره شبهه نکرده، و صرف نظر از دشمنان عنادورز کسی آن را انکار ننموده است: از آن جمله است آن چه از آن حضرت در جنگ بدر آشکار شد، و خدای تعالی داستان آن جنگ را در قرآن بیان فرموده، و نخستین جنگی بود که به وسیله آن مسلمانان آزمایش شدند،
ص: 274
و ترس این جنگ دلاوران آنان را فرا گرفته بود، و هر یک به بهانه ای خود را از آن میدان کنار میکشید، و چنان چه خدای تعالی در قرآن فرموده مسلمانان برخورد با مشرکین را خوش نداشتند در آن جا که شرح و تفصیل آن را اینگونه میفرماید: «کَمَا أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِن بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِیقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکَارِهُونَ * یُجَادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَیَّنَ کَأَنَّمَا یُسَاقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَهُمْ یَنظُرُونَ» و هم چنین آیه هائی که چسبیده به این دو آیه است و خداوند تعالی داستان جنگ بدر را بیان کند تا آنکه فرماید: «وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاء النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَاللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ» تا آخر سوره انفال که همه آن پشت سر هم درباره حالات آنان می باشد، و اگر چه الفاظ آنها از هم جدا و مختلف اند ولی از نظر معنی با هم همراه و متفق اند. و خلاصه داستان این بود که مشرکین به بدر آمدند، و به جنگ با مسلمانان پافشاری داشتند و با مال بسیار و جمعیت زیاد، و ساز و برگ و مردان جنگی خود را آراسته بودند، و در برابر، مسلمانان گروهی اندک بودند که دسته هائی از آنها نیز به میل خود نیامده بودند و از روی ناچاری و بدون اختیار به همراه مسلمانان آمده بودند، و چون دو گروه در برابر هم قرار گرفتند، مشرکین آنها را به جنگ دعوت کردند و به نبرد خواندند و همترازانی را برای مبارزه طلبیدند. انصار پیشقدم شدند، و آماده کارزار شدند. پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم از ایشان جلوگیری کرد و به آنان فرمود: اینان همتای خود را به جنگ میخوانند. سپس به علی علیه السّلام دستور فرمود به نبرد آنان برود، و حمزة بن عبد المطلب و عبیدة بن حارث رضوان الله علیهما را پیش خواند، و به آن دو نیز دستور داد که همراه علی بجنگند، همین که این سه نفر در برابر آنان قرار گرفتند چون این ها کلاه خود بر سر داشتند آنان را به جا نیاوردند و پرسیدند: شما چه کسانی هستید؟ آن سه خود را معرفی کردند و نسب خویش برشمردند، گفتند: همتایان بزرگواری هستید و جنگ میان آنها درگرفت. ولید با علی علیه السّلام شروع به نبرد کرد که آن حضرت مهلتش نداد و او را کشت،
ص: 275
و عتبه با حمزة در افتاد که او نیز به دست حمزه کشته شد، و شیبة با عبیدة در آویخت که دو ضربت میان آنها رد و بدل شد، و یکی از آنها ران عبیدة را جدا کرده و أمیر المؤمنین او را از چنگال شیبة با ضربتی که شیبه را از پای درآورد رها ساخت، و حمزة نیز در رهائی عبیدة و کشتن شیبة با علی علیه السّلام شرکت جست. کشته شدن این سه تن نخستین شکست و اولین ذلت و خواری بود که به مشرکین وارد شد، و از این جریان ترس و دهشتی از مسلمانان در دل آنان افتاد، و نشانه های پیروزی مسلمین آشکار گردید، سپس أمیر المؤمنین علیه السّلام با عاص بن سعید بن عاص در افتاد، و این پس از آن بود که دیگران از برابرش گریختند، و او را نیز بی درنگ از پای در آورد، پس از او حنظلة بن أبی سفیان به جنگ علی علیه السّلام آمد او را نیز کشت، طعیمة ابن عدی به جنگش آمد او را نیز کشت، و پس از او علی علیه السّلام نوفل بن خویلد را که از شیاطین (سختدلان) قریش بود کشت، و همین طور یکی پس از دیگری از آنها کشت تا نیمی از کشته گان بدر را که روی هم هفتاد نفر بودند را آن حضرت به تنهائی کشت، و تمامی مسلمانان که در جنگ بدر بودند با سه هزار فرشته، نیم دیگر را از میان برداشتند، و نیم دیگر را علی علیه السّلام به یاری خدا و کمک و توفیق او طعمه شمشیر خویش ساخت و شکست مشرکین به دست او شد، و پایان جنگ نیز به این صورت بود که پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم مشتی از ریگ و سنگریزه برداشت، و به روی مشرکین پاشیده فرمود: زشت باد روی های شما، پس کسی از آنها نماند
ص: 276
جز این که پا به فرار گذاردند و خدای تعالی به وسیله امیر المؤمنین علیه السّلام مؤمنین را یاری و کفایت کرد، و جنگ را به سود و پیروزی آنان پایان داد، چنانچه فرماید: «و کفی الله المؤمنین القتالَ و کان الله قویّاً عزیزاً» - . احزاب / 25 - { و خدا [زحمت] جنگ را از مؤمنان برداشت، و خدا همواره نیرومند شکست ناپذیر است.} - . ارشاد : 34 - 36 -
**[ترجمه]
شا، الإرشاد قد أثبتت رواة العامة (3) و الخاصة معا أسماء الذین تولی أمیر المؤمنین علیه السلام قتلهم ببدر من المشرکین علی اتفاق فیما نقلوه من ذلک و اصطلاح فکان ممن سموه الولید بن عتبة کما قدمناه و کان شجاعا جریا وقاحا فتاکا (4) تهابه الرجال و العاص بن سعید و کان هولا عظیما تهابه الأبطال و هو الذی حاد عنه (5) عمر بن الخطاب و قصته فیما ذکرناه مشهورة نحن نبینها فیما نورده بعد إن شاء الله تعالی و طعیمة بن عدی بن نوفل و کان من رءوس أهل الضلال و نوفل بن خویلد و کان من أشد المشرکین عداوة لرسول الله صلی الله علیه و آله و کانت قریش تقدمه و تعظمه و تطیعه و هو الذی قرن أبا بکر و طلحة قبل الهجرة بمکة و أوثقهما بحبل و عذبهما یوما إلی اللیل حتی سئل فی أمرهما و لما عرف رسول الله علیه السلام حضوره بدرا سأل الله أن یکفیه أمره فقال اللهم اکفنی نوفل بن خویلد فقتله أمیر المؤمنین علیه السلام و زمعة بن الأسود (6) و الحارث بن زمعة و النضر بن الحارث بن عبد الدار (7) و عمیر بن عثمان بن کعب بن تیم (8) عم طلحة بن عبید الله و
ص: 277
عثمان و مالک ابنا عبید الله أخوا طلحة بن عبید الله و مسعود بن أمیة بن المغیرة (1) و قیس بن (2) الفاکه بن المغیرة و حذیفة بن أبی حذیفة بن المغیرة و أبو قیس ابن الولید بن المغیرة و حنظلة بن أبی سفیان و عمرو بن مخزوم و أبو منذر بن أبی رفاعة و منبه بن الحجاج السهمی و العاص بن منبه و علقمة بن کلدة و أبو العاص بن قیس بن عدی (3) و معاویة بن المغیرة بن أبی العاص و لوذان بن ربیعة و عبد الله بن المنذر بن أبی رفاعة (4) و مسعود بن أمیة بن المغیرة و حاجب بن السائب بن عویمر (5) و أوس بن المغیرة (6) بن لوذان و زید بن ملیص و عاصم بن أبی عوف و سعید بن وهب حلیف بنی عامر (7) و معاویة بن عامر بن عبد القیس (8) و عبد الله بن جمیل بن زهیر بن الحارث بن أسد و السائب بن مالک و أبو الحکم بن الأخنس و هشام بن أبی أمیة بن المغیرة (9) فذلک خمسة (10) و ثلاثون
ص: 278
رجلا سوی من اختلف فیه أو شرک أمیر المؤمنین علیه السلام فیه غیره و هم أکثر من شطر المقتولین ببدر علی ما قدمناه (1).
**[ترجمه]ارشاد: راویان سنی و شیعه مذهب جملگی، نامهای کسانی که امیر المؤمنین به تنهائی آنان را کشت بی آنکه در این باره اختلافی داشته باشند نقل کرده اند، و نامهای آنان بدین شرح است: 1- ولید بن عقبه چنانچه گذشت و او مردی دلاور و بیباک و پر دل و چالاک در جنگ بود که مردان جنگجو از او هراس داشتند 2- عاص بن سعید که مردی بس هولناک بود و دلیران جنگی از او ترس داشتند، و او همان کسی است که عمر بن خطاب از برابر او گریخت و داستانش مشهور است و ما به خواست خدا بعدا داستانش را بیان خواهیم کرد 3- طعیمة بن عدی بن نوفل و او از سرکردگان کفار بود 4- نوفل بن خویلد و او سخت ترین دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان مشرکین بود، و قریش او را در کارها مقدم و بزرگ میداشتند، و از او پیروی میکردند، و او همان کسی است که ابو بکر و طلحه را گرفت و به یک ریسمان بست و یک روز تا شب آن دو را آزار کرد تا بالاخره با وساطت و خواهش برخی آن دو را رها کرد، و همین که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دانست که در جنگ بدر آمده، از خدا خواست که شرش را کفایت کند و گفت: بار خدایا مرا از نوفل بن خویلد کفایت فرما. پس امیر المؤمنین علیه السّلام او را کشت. 5- زمعة بن اسود 6- حارث بن زمعة 7- نضر بن حارث بن عبد الدار 8- عمیر بن عثمان بن کعب بن تیم ، عموی طلحة
ص: 277
9 و 10- عثمان و مالک پسران عبید اللَّه و برادران طلحة 11- مسعود بن امیة بن المغیرة 12- قیس بن فاکه 13- حذیفة بن أبی حذیفة 14- ابو قیس ابن ولید 15- حنظلة بن أبی سفیان 16- عمرو بن مخزوم 17- ابو المنذر بن ابی رفاعة 18- منبه بن حجاج سهمی 19- عاص بن منبه 20- علقمة بن کلدة 21- ابو العاص بن قیس 22- معاویة بن مغیرة 23- لوذان بن ربیعة 24- عبد اللَّه بن منذر 25- مسعود بن امیة 26- حاجب بن سائب بن عویمر 27- اوس بن مغیرة 28- زید بن ملیص 29- عاصم بن أبی عوف 30- سعید بن وهب، هم سوگند طائفه بنی عامر 31- معاویة بن عامر بن عبد القیس 32- عبد اللَّه بن جمیل بن زهیر 33- سائب بن مالک 34- أبو الحکم بن اخنس 35- هشام ابن أبی امیة.
ص: 278
و اینان روی هم رفته سی و پنج نفر بودند که علی علیه السّلام به تنهائی کشت جز آن کسانی که در کشتن آنان اختلاف است و آنان که علی علیه السّلام در کشتن ایشان با دیگران شرکت جست روی هم زیادتر از نیمی از کشتگان بدر است چنان چه گفته شد. - . ارشاد : 36 - 37 -
**[ترجمه]
شا، الإرشاد رَوَی شُعْبَةُ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ حَارِثِ بْنِ مُضَرِّبٍ (2) قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ لَقَدْ حَضَرْنَا بَدْراً وَ مَا فِینَا فَارِسٌ غَیْرُ الْمِقْدَادِ بْنِ الْأَسْوَدِ وَ لَقَدْ رَأَیْتُنَا لَیْلَةَ بَدْرٍ وَ مَا فِینَا إِلَّا مَنْ نَامَ غَیْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ کَانَ مُنْتَصِباً فِی أَصْلِ شَجَرَةٍ یُصَلِّی فِیهَا وَ یَدْعُو حَتَّی الصَّبَاحِ (3).
**[ترجمه]ارشاد: شُعبه از ابی اسحاق از حارث بن مضرب حدیث کند که گفت: شنیدم علی بن ابی طالب علیه السّلام میفرمود: ما در جنگ بدر حاضر شدیم، و در میان ما سواری جز مقداد بن اسود نبود (و دیگران پیاده بودند) و دیدیم در شب بدر که همگی خفته بودند جز رسول خدا صلی اله علیه و آله و سلم که در پای درختی ایستاده بود و تا صبح نماز میخواند و دعا میکرد. - . ارشاد : 37 -
**[ترجمه]
شا، الإرشاد عَلِیُّ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (4) بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَبِی رَافِعٍ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أَصْبَحَ النَّاسُ یَوْمَ بَدْرٍ اصْطَفَّتْ قُرَیْشٌ أَمَامَهَا عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ أَخُوهُ شَیْبَةُ وَ ابْنُهُ الْوَلِیدُ فَنَادَی عُتْبَةُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا مِنْ قُرَیْشٍ فَبَدَرَ إِلَیْهِمْ ثَلَاثَةٌ مِنْ شُبَّانِ الْأَنْصَارِ فَقَالَ لَهُمْ عُتْبَةُ مَنْ أَنْتُمْ فَانْتَسِبُوا لَهُ فَقَالَ لَهُمْ لَا حَاجَةَ بِنَا إِلَی مُبَارَزَتِکُمْ إِنَّمَا طَلَبْنَا بَنِی عَمِّنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْأَنْصَارِ ارْجِعُوا إِلَی مَوَاقِفِکُمْ ثُمَّ قَالَ قُمْ یَا عَلِیُّ قُمْ یَا حَمْزَةُ قُمْ یَا عُبَیْدَةُ قَاتِلُوا عَلَی حَقِّکُمُ الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّکُمْ إِذْ جَاءُوا بِبَاطِلِهِمْ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ فَقَامُوا فَصَافُّوا الْقَوْمَ (5) وَ کَانَ عَلَیْهِمُ الْبَیْضُ وَ لَمْ یُعْرَفُوا (6) فَقَالَ لَهُمْ عُتْبَةُ تَکَلَّمُوا فَإِنْ کُنْتُمْ أَکْفَاءَنَا قَاتَلْنَاکُمْ فَقَالَ حَمْزَةُ أَنَا حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ فَقَالَ عُتْبَةُ کُفْوٌ کَرِیمٌ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَا عَلِیُّ بُنِ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالَ عُبَیْدَةُ أَنَا عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ
ص: 279
فَقَالَ عُتْبَةُ لِابْنِهِ الْوَلِیدِ قُمْ یَا وَلِیدُ فَبَرَزَ إِلَیْهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَانَا إِذْ ذَاکَ أَصْغَرَ الْجَمَاعَةِ سِنّاً فَاخْتَلَفَا ضَرْبَتَیْنِ أَخْطَأَتْ ضَرْبَةُ الْوَلِیدِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ اتَّقَی بِیَدِهِ الْیُسْرَی ضَرْبَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَبَانَهَا فَرُوِیَ أَنَّهُ کَانَ یَذْکُرُ بَدْراً وَ قَتْلَهُ الْوَلِیدَ فَقَالَ فِی حَدِیثِهِ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی وَمِیضِ خَاتَمِهِ فِی شِمَالِهِ ثُمَّ ضَرَبْتُهُ ضَرْبَةً أُخْرَی فَصَرَعْتُهُ وَ سَلَبْتُهُ فَرَأَیْتُ بِهِ رَدْعاً مِنْ خَلُوقٍ فَعَلِمْتُ أَنَّهُ قَرِیبُ عَهْدٍ بِعُرْسٍ ثُمَّ بَارَزَ عُتْبَةُ حَمْزَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَتَلَهُ حَمْزَةُ وَ مَشَی عُبَیْدَةُ وَ کَانَ أَسَنَّ الْقَوْمِ إِلَی شَیْبَةَ فَاخْتَلَفَا ضَرْبَتَیْنِ فَأَصَابَ ذُبَابُ (1) سَیْفِ شَیْبَةَ عَضَلَةِ سَاقِ عُبَیْدَةَ فَقَطَعَهَا وَ اسْتَنْقَذَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ حَمْزَةُ مِنْهُ وَ قَتَلَا شَیْبَةَ وَ حُمِلَ عُبَیْدَةُ مِنْ مَکَانِهِ فَمَاتَ بِالصَّفْرَاءِ وَ فِی قَتْلِ عُتْبَةَ وَ شَیْبَةَ وَ الْوَلِیدِ تَقُولُ هِنْدٌ بِنْتُ عُتْبَةَ:
أَیَا عَیْنُ جُودِی بِدَمْعٍ سَرِبٍ (2)*** عَلَی خَیْرِ خِنْدِفٍ لَمْ یَنْقَلِبْ
تَدَاعَی لَهُ رَهْطُهُ غُدْوَةً*** بَنُو هَاشِمٍ وَ بَنُو الْمُطَّلِبِ
یُذِیقُونَهُ حَدَّ أَسْیَافِهِمْ*** یُعِرُّونَهُ (3) بَعْدَ مَا قَدْ شَجِبَ
وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ حُمَیْدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو غَسَّانَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو إِسْمَاعِیلَ عُمَیْرُ بْنُ بَکَّارٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقَدْ تَعَجَّبْتُ یَوْمَ بَدْرٍ مِنْ جُرْأَةِ الْقَوْمِ وَ قَدْ قَتَلْتُ الْوَلِیدَ بْنَ عُتْبَةَ وَ قَتَلَ حَمْزَةُ عُتْبَةَ وَ شَرِکْتُهُ فِی قَتْلِ شَیْبَةَ إِذْ أَقْبَلَ إِلَیَّ حَنْظَلَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ فَلَمَّا دَنَا مِنِّی ضَرَبْتُهُ ضَرْبَةً بِالسَّیْفِ فَسَالَتْ عَیْنَاهُ وَ لَزِمَ الْأَرْضَ قَتِیلًا.
وَ رَوَی أَبُو بَکْرٍ الْهُذَلِیُّ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ صَالِحِ بْنِ کَیْسَانَ قَالَ: مَرَّ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ بِسَعِیدِ بْنِ الْعَاصِ فَقَالَ انْطَلِقْ بِنَا إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ نَتَحَدَّثُ (4) عِنْدَهُ فَانْطَلَقَا قَالَ فَأَمَّا عُثْمَانُ فَصَارَ إِلَی مَجْلِسِهِ الَّذِی یَشْتَهِیهِ (5) وَ
ص: 280
أَمَّا أَنَا فَمِلْتُ إِلَی نَاحِیَةِ (1) الْقَوْمِ فَنَظَرَ إِلَیَّ عُمَرُ وَ قَالَ مَا لِی أَرَاکَ کَأَنَّ فِی نَفْسِکَ عَلَیَّ شَیْئاً أَ تَظُنُّ أَنِّی قَتَلْتُ أَبَاکَ وَ اللَّهِ لَوَدِدْتُ أَنِّی کُنْتُ قَاتِلَهُ وَ لَوْ قَتَلْتُهُ لَمْ أَعْتَذِرْ مِنْ قَتْلِ کَافِرٍ وَ لَکِنِّی مَرَرْتُ بِهِ فِی یَوْمِ بَدْرٍ فَرَأَیْتُهُ یَبْحَثُ لِلْقِتَالِ کَمَا یَبْحَثُ الثَّوْرُ بِقَرْنِهِ وَ إِذَا شَدْقَاهُ قَدْ أَزْبَدَا کَالْوَزَغِ فَلَمَّا رَأَیْتُ ذَلِکَ هِبْتُهُ وَ رُغْتُ عَنْهُ فَقَالَ إِلَی أَیْنَ یَا ابْنَ الْخَطَّابِ وَ صَمَدَ (2) لَهُ عَلِیٌّ فَتَنَاوَلَهُ فَوَ اللَّهِ مَا رِمْتُ مَکَانِی حَتَّی قَتَلَهُ قَالَ وَ کَانَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَاضِراً فِی الْمَجْلِسِ فَقَالَ اللَّهُمَّ غَفْراً ذَهَبَ الشِّرْکُ بِمَا فِیهِ وَ مَحَا الْإِسْلَامُ مَا تَقَدَّمَ فَمَا لَکَ تُهَیِّجُ النَّاسَ عَلَیَّ فَکَفَّ عُمَرُ فَقَالَ سَعِیدٌ أَمَا إِنَّهُ مَا کَانَ یَسُرُّنِی أَنْ یَکُونَ قَاتِلُ أَبِی غَیْرَ ابْنِ عَمِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ.
وَ أَنْشَأَ الْقَوْمُ فِی حَدِیثٍ آخَرَ:
وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ یَزِیدَ بْنِ رُومَانَ (3) عَنْ عُرْوَةَ بْنِ الزُّبَیْرِ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ أَقْبَلَ یَوْمَ بَدْرٍ نَحْوَ طُعَیْمَةَ بْنِ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلٍ فَشَجَرَهُ بِالرُّمْحِ وَ قَالَ لَهُ وَ اللَّهِ لَا تُخَاصِمُنَا فِی اللَّهِ بَعْدَ الْیَوْمِ أَبَداً.
وَ رَوَی عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ عَنِ الزُّهْرِیِّ قَالَ: لَمَّا عَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُضُورَ نَوْفَلِ بْنِ خُوَیْلِدٍ بَدْراً قَالَ اللَّهُمَّ اکْفِنِی نَوْفَلًا فَلَمَّا انْکَشَفَتْ قُرَیْشٌ رَآهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَدْ تَحَیَّرَ لَا یَدْرِی مَا یَصْنَعُ فَصَمَدَ لَهُ ثُمَّ ضَرَبَهُ بِالسَّیْفِ فَنَشَبَ فِی حَجَفَتِهِ وَ انْتَزَعَهُ (4) مِنْهَا ثُمَّ ضَرَبَ بِهِ سَاقَهُ وَ کَانَتْ دِرْعُهُ مُشَمَّرَةً فَقَطَعَهَا ثُمَّ أَحْجَزَ عَلَیْهِ فَقَتَلَهُ فَلَمَّا عَادَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله سَمِعَهُ یَقُولُ مَنْ لَهُ عِلْمٌ بِنَوْفَلٍ فَقَالَ أَنَا قَتَلْتُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَکَبَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَجَابَ دَعْوَتِی فِیهِ (5).
ص: 281
**[ترجمه]ارشاد: ابو رافع غلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که: چون مردم در بدر شب را به روز آوردند لشکر قریش صف آرایی کردند و جلوی آنها عتبة بن ربیعة، و برادرش شیبة، و پسرش ولید ایستاده بودند، پس عتبة به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بانگ زد و گفت: ای محمد همتایان ما را از قریش به سوی ما بفرست. سه تن از جوانان انصار به نزد آنان آمدند، عتبة به آنها گفت: شما که هستید؟ آنان نسب خویش باز گفتند، بدانها گفت: ما را کاری به جنگ با شما نیست، ما پسر عموهای خود را خواهانیم، پس رسول خدا به آن سه تن انصاری فرمودند: به جایگاه خود بازگردید، سپس فرمود: ای علی برخیز، ای حمزه برخیز، ای عبیده برخیز، و در راهِ حق خویش آن حقی که خداوند به خاطر آن پیامبر شما را برانگیخت جنگ کنید، زیرا اینان باطل خود را آورده اند تا نور خدا را خاموش کنند. پس برخاستند و در برابر آنان صف کشیدند، و چون کلاه خود بر سر داشتند شناخته نشدند، عتبة به آنان گفت: سخن گوئید و خویشتن را معرفی کنید تا اگر همتای ما هستید با شما بجنگیم، حمزه گفت: منم حمزة بن عبد المطلب شیر خدا و شیر رسول خدا، عتبه گفت: همتائی لایق و بزرگوار هستی، امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: منم علی بن ابی طالب بن عبد المطلب، عبیدة گفت: منم عبیدة بن حارث بن عبد المطلب،
ص: 279
عتبه به پسرش ولید گفت: ای ولید برخیز. امیر المؤمنین علیه السّلام به جنگ او رفت و هر دوی آنها جوانترین آن گروه بودند، پس دو ضربت میان آنها رد و بدل شد، ضربت ولید به خطا رفت و به علی علیه السّلام کاری نکرد، و او برای جلوگیری از ضربت امیر المؤمنین علیه السّلام دست چپ خود را سپر کرد و شمشیر علی علیه السّلام آن را جدا کرد. و روایت شده که (روزی) علی علیه السّلام داستان جنگ بدر را نقل میکرد، و در میان سخنانش فرمود: گویا هم اکنون برق انگشتری که در دست چپش بود میبینم، سپس ضربت دیگری بر او زدم و او را به خاک افکندم و هلاک ساختم و زره او را برگرفتم. دیدم عطر بر تن مالیده، دانستم که تازه داماد است.
سپس عُتبه به جنگ حمزه رضی اللَّه عنه رفت و حمزه او را کشت، و عبیدة که از همه آنها پیرمردتر بود به جنگ شیبة رفت و دو ضربت میان آنها رد و بدل شد و شمشیر شیبة بر ران عبیدة خورد و آن را جدا کرد، پس امیر المؤمنین و حمزه، عبیدة را از چنگ شیبة بیرون آوردند و شیبة را کشتند و عبیدة را از زمین برداشتند. و عبیدة در جایی به نام صفراء از دنیا رفت، و هند دختر عتبة درباره کشته شدن (پدرش) عتبة و (عمویش) شیبة، و (برادرش) ولید اشعاری گوید:
ای چشم ببار به اشک ریزان بر بهترین قبیله خِندِف که از جای خود باز نمیگشت.
انجمن کردند برای او در صبحگاه، خویشانش از بنی هاشم و فرزندان مطلب.
به او چشاندند تیزی شمشیر خود را، و او را پس از هلاکت برهنه کردند.
جابر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: من در جنگ بدر از جرأت آن مردم تعجب کردم که من ولید بن عتبة را کشتم، و حمزه عقبة را کشت، و با او در کشتن شیبة شرکت جستم، با این حال دیدم حنظلة بن أبی سفیان به سوی من آید، همین که نزدیک به من شد چنان ضربتی با شمشیر به او زدم که چشمانش آویزان شد و کشته اش بر زمین نقش بست.
عثمان بن عفان روزی بر سعید بن عاص گذر کرد، و به او گفت: بیا نزد خلیفه عمر بن خطاب برویم و در پیش او از گذشته ها گفتگو کنیم، پس به راه افتادند تا به منزل عمر رسیدند، سعید گوید: عثمان به جائی که دلخواهش بود رفت و نشست،
ص: 280
اما من به گوشه رفتم، عمر به من نگاهی کرد، و گفت: تو را چه شده، مثل این که اندوهی از من در دل داری، گویا پنداری که من پدر تو را کشته ام!؟ به خدا دوست داشتم او را بکشم، و اگر کشته بودم نیز از کشتن شخص کافری عذر خواهی از تو نمیکردم، ولی من در جنگ بدر به او گذر کردم دیدم چنان برای کشتار تلاش میکند همانند گاوی که با شاخ خود به دنبال دشمن میدود، و مانند قورباغه دو طرف دهانش کف کرده بود، همین که او را به این حال دیدم ترسیدم و از پیش او گریختم، پس به من گفت: ای پسر خطاب به کجا میگریزی؟ در این هنگام علی بر او حمله کرد و او را از زمین برگرفت، و به خدا از جای خود تکان نخورده بودم که او را از پای درآورد و کشت، گوید: علی علیه السّلام نیز در مجلس حضور داشت، فرمود: درگذر از این سخنان، زیرا شرک و بت پرستی هر چه در آن بود به همراه خود برد، و اسلام گذشته را از میان برد، پس چرا مردم را بر من میشورانی؟ عمر دیگر سخنی نگفت. سعید گفت: آگاه باش که من دوست ندارم که کشنده پدرم کسی جز پسر عمویش علی بن ابی طالب علیه السّلام باشد، و این گفتگو به همین جا پایان پذیرفت و مردم به سخن دیگری پرداختند.
عروة بن زبیر گوید: علی علیه السّلام را در جنگ بدر دیدم که به سوی طُعَیمَة بن نوفل رفت و او را با نیزه از پای درآورد، و فرمود: به خدا پس از امروز دیگر تو درباره خدا هرگز با ما ستیزه نخواهی کرد.
زهری گوید: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دانست که نوفل بن خُویلِد به کارزار بدر آمده، فرمود: بار خدایا مرا از نوفل بن خویلد آسوده ساز، پس چون قریش پراکنده شدند علی علیه السّلام نوفل را دید که همچنان سرگردان و حیران ایستاده و نمیداند چه کند، علی علیه السّلام بر او حمله کرد و با شمشیر، ضربتی به او زد او سپر گرفت و شمشیر به سپر فرو رفت، پس آن حضرت شمشیر را از میان سپر بیرون کشید و به ساق بالای پایش زد، و با این که زره او دامن بلند بود که روی رانش را گرفته بود، آن را برید. و به دنبال آن علی علیه السّلام او را کشت. چون به نزد پیامبر بازگشت شنید که آن حضرت میفرماید: کیست که اطلاع از نوفل بن خویلد داشته باشد؟ علی علیه السّلام عرض کرد: ای رسول خدا من او را کشتم، پیامبر تکبیر گفت، و فرمود: سپاس خداوندی را که خواسته مرا درباره او انجام داد و خیال مرا آسوده کرد. - . ارشاد 37 - 39 -
ص: 281
**[ترجمه]
الومیض اللمعان و الردع الزعفران أو لطخ منه و أثر الطیب فی الجسد و السرب السائل قولها قد شجب فی بعض النسخ بالجیم المکسورة أی هلک و فی بعضها بالحاء أی تغیر و راغ إلی کذا مال إلیه سرا و حاد قوله ما رمت بکسر الراء أی ما زلت عن مکانی و الغفر الستر و شجره بالرمح طعنه و الحجفة الترس.
**[ترجمه]«الومیض» به معنای درخشش است. «الردع» به معنای زعفران، یا مقدار کمی از آن، یا اثر بوی خوش در بدن است. «السرب» یعنی ریزان. «قد شجب» در بعضی نسخهها با جیم مکسوره ذکر شده، یعنی: هلاک شد. و در بعضی نسخهها با حاء آمده است، یعنی: تغییر پیدا کرد. «راغ الی کذا» یعنی پنهانی به سوی آن چیز متمایل شد و به طرف آن رفت. «ما رمت» با کسره راء یعنی: همچنان در جای خودم بودم. «الغفر» به معنای پوشش و کلاهخود است. «شجره بالرمح» یعنی با نیزه بر او ضربه زد. و «الحجفۀ» به معنای سپر است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب شا، الإرشاد وَ فِیمَا صَنَعَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِبَدْرٍ قَالَ أُسَیْدُ بْنُ أَبِی إِیَاسٍ یُحَرِّضُ مُشْرِکِی قُرَیْشٍ عَلَیْهِ:
فِی کُلِّ مَجْمَعِ غَایَةٍ أَخْزَاکُمْ ***جَذَعٌ أَبَرَّ عَلَی الْمَذَاکِی الْقُرَّحِ
لِلَّهِ دَرُّکُمْ أَ لَمَّا تُنْکِرُوا (1)*** قَدْ (2) یُنْکِرُ الْحُرُّ الْکَرِیمُ وَ یَسْتَحِی
هَذَا ابْنُ فَاطِمَةَ الَّذِی أَفْنَاکُمْ ***ذَبْحاً وَ قِتْلَةَ (3) قَعْصَةٍ لَمْ یُذْبَحْ
أَعْطُوهُ خَرْجاً وَ اتَّقُوا تَضْرِیبَهُ (4)*** فِعْلَ الذَّلِیلِ وَ بَیْعَةً لَمْ تُرْبَحْ
أَیْنَ الْکُهُولُ وَ أَیْنَ کُلُّ دِعَامَةٍ*** فِی الْمُعْضِلَاتِ وَ أَیْنَ زَیْنُ الْأَبْطَحِ
أَفْنَاهُمْ قَعْصاً وَ ضَرْباً یَفْتَرِی (5)*** بِالسَّیْفِ یُعْمِلُ حَدَّهُ لَمْ یَصْفَحْ
أَفْنَاهُمْ ضَرْباً بِکُلِّ مُهَنَّدٍ*** صَلْتٍ وَ حَدُّ غَرَارِهِ لَمْ یَصْفَحْ (6)
**[ترجمه]مناقب، ارشاد: درباره جنگاوری علی علیه السّلام در بدر اُسَید بن أبی إیاس اشعاری گوید، و در آن اشعار مشرکین قریش را بر علی میشوراند:
(ای گروه قریش) در هر انجمنی که پرچمی برپا شد، رسوا کرد شما را نوجوانی نورس که پیروز شد بر پیران سالمند.
خدایتان خیر دهد آیا شما بد میپندارید؟ چیزی را که هر آزاد مرد بزرگواری از آن شرم دارد و بدش آید؟
این پسر فاطمه (بنت اسد) است که شما را نابود کرد، با سر بریدنتان و با کشتن در جای شما.
به او پولی و خرجی بدهید و از ضربت های او خود را نگه دارید، کاری که مردان زبون و خوار میکنند، معاملهای که سودی ندارد.
کجایند پیران و خردمندان! کجایند بزرگان و پناهگاهان در هر پیش آمد ناگوار؟ و کجاست زینت و زیبائی شهر مکه؟
شما را نابود کرد به کشتنی در جا (که نیازی به سر بریدن ندارد) و به ضربتهائی از شمشیر که به تیزی آن جدا میکرد و به پهنای آن کار نمیکرد.
با ضربه شمشیر هندی برّان و صیقلی که لبه آن پهن نشده بود، آنان را نابود کرد.
**[ترجمه]
الغایة الرایة و الجذع بالتحریک الأسد و الشاب الحدث أبر أی أصدق أو أوفی و یقال أبر علی القوم أی غلبهم و المذاکی الخیل التی قد أتی علیها بعد قروحها سنة أو سنتان و قرح الحافر قروحا إذا انتهت أسنانه فإنما تنتهی فی خمس سنین لأنه فی السنة الأولی حولی ثم جذع ثم ثنی ثم رباع ثم قارح و الجمع قرح و یقال ضربه فأقعصه أی قتله مکانه و
ص: 282
القعص الموت الوحی (1) و الافتراء کأنه مبالغة فی الفری و هو الشق و القطع و قال الجوهری قال أبو عبیدة یقال ضربه بصفح السیف و العامة تقول بصفح السیف مفتوحة أی بعرضه و صفحته إذا ضربته بالسیف مصحفا أی بعرضه.
**[ترجمه]«الغایۀ» پرچم است. «الجَذَع» با حرکت حروف به معنای شیر است. «الشابّ» یعنی جدید. «ابرّ» یعنی صادقتر و درستتر. و گفته میشود: ابرّ علی القوم، یعنی: آنان را مغلوب کرد. «المذاکی» اسبانی است که یک سال یا دو سال از زخمی شدن آن بگذرد. «قرح الحافر قروحاً» هرگاه اسب دندان درآورد که در پنج سالگی دندانهایش کامل میشود. زیرا در سال اول «حولیّ» سپس «جذع» سپس «ثنیّ» سپس «رباع» سپس «قارح» گویند و جمع این کلمه «قرح» است. و گفته میشود: «ضربه فأقصعه» یعنی در جا او را کشت.
ص: 282
«القعص» مرگ سریع است. «الافتراء» گویی مبالغه در «الفری» است و این کلمه به معنای شکافتن و بریدن است. جوهری گوید: ابوعبیدۀ گوید: گفته میشود: «ضربه بصُفح السیف» عامّه به صورت مفتوح «بصَفح السیف» ذکر کردهاند، یعنی با پهنا و صفحه شمشیر: هرگاه با پهنای شمشیر بر او ضربه بزنی.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ أَنَّ الصَّحَابَةَ فَزِعُوا لَمَّا فَاتَ عِیرُ أَبِی سُفْیَانَ وَ أَدْرَکَهُمُ الْقِتَالُ فَبَاتُوا لَیْلَتَهُمْ فَحَلَمُوا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مَاءٌ فَوَقَعَتِ الْوَسْوَسَةُ فِی نُفُوسِهِمْ لِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ الْمَطَرَ قَوْلُهُ إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعاسَ فَرَأَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی مَنَامِهِ قِلَّةَ قُرَیْشٍ قَوْلُهُ إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلًا فَلَمَّا الْتَقَی الْجَمْعَانِ اسْتَحْقَرَ کُلُّ جَیْشٍ صَاحِبَهُ قَوْلُهُ إِذِ الْتَقَیْتُمْ وَ کَانَتِ الْمُسْلِمُونَ یَخَافُونَ فَنَزَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمْ فِئَةً وَ قَوْلُهُ فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ فَزَعَمَ أَبُو جَهْلٍ أَنَّهُمْ جَزَرُ سُیُوفِهِمْ وَ کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَحْزَنُ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعَادَ فَنَزَلَ یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَ قَوْلُهُ إِذْ یُوحِی رَبُّکَ فَسَاعَدَهُمْ إِبْلِیسُ عَلَی صُورَةِ سُرَاقَةَ فَلَمَّا أَدْرَکَ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ مَعَ الْمَلَائِکَةِ نَکَصَ إِبْلِیسُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ فَکَانَتِ الْمَلَائِکَةُ یَضْرِبُونَ فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَ فَوْقَ الْبَنَانِ بِعَمَدِهِمْ وَ رَمَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِقَبْضَةٍ مِنَ الْحَصَی فِی وُجُوهِهِمْ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ فَأَصَابَ عَیْنُ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فَانْهَزَمُوا فَنَزَلَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ وَ وَجَدَ ابْنُ مَسْعُودٍ أَبَا جَهْلٍ مَصْرُوعاً مِنْ ضَرْبَةِ مُعَاذِ بْنِ عَمْرِو بْنِ عَفْرَاءَ (2) فَکَانَ یَجُزُّ رَأْسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ یَا رُوَیْعِیَ الْغَنَمِ لَقَدِ ارْتَقَیْتَ مُرْتَقًی صَعْباً (3).
**[ترجمه]مناقب: ابن عباس در تفسیر این فرموده خداوند «کما اخرجک ربّک» گوید: صحابه هنگامی که کاروان ابو سفیان از دستشان رفت و جنگ سراغشان آمد، ترسیدند. و آن شب را به خواب رفتند و در خواب محتلم شدند اما آبی برای غسل نداشتند. و درباره این مساله دچار وسوسه شدند. پس خداوند باران فرو فرستاد. و مصداق این فرموده خداوند است: «اذ یغشیکم النعاس...» پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خوابش اندکیِ قریش را دید و خداوند فرمود: «اذ یریکم الله فی منامک قلیلاً» هنگامی که دو گروه با هم رویاروی شدند هر کدام از لشکریان دیگری را تحقیر کرده و ناچیز میشمردند. و این فرموده خداوند است: «اذا التقیتم». مسلمانان میترسیدند پس این آیه نازل شد: «یا ایّها الذین آمنوا اذا لقیتم فئۀ» و این فرموده: «فلا تولّوهم الادبار». ابو جهل گمان کرد مسلمانان قربانی و طعمه شمشیرهای آنان میشوند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نگران بود و علی علیه السلام میگفت: خداوند خلف وعده نمیکند. پس این فرموده خداوند نازل شد: «یُمدِدکم ربُّکم» و این فرموده: «اذ یوحِی ربُّک». ابلیس به صورت سراقۀ، مشرکان را یاری کرد. و هنگامی که ابلیس به جبرئیل و میکائیل و اسرافیل به همراه دیگر فرشتگان رسید، پشت کرد و گریخت و به مشرکان گفت: من از شما بیزارم. و فرشتگان با گرزها بر گردنها و سرانگشتان آنان میزدند. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مشتی سنگریزه را به سمت صورتهای آنان پاشید و فرمود: «زشت باد چهرههایتان». چشم همه آنان صدمه دید و شکست خوردند. و خداوند نازل کرد: «لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ ». ابن مسعود ابو جهل را دید که در اثر ضربه معاذ بن عمرو بن عفراء بر زمین افتاده و سرش را قطع میکرد و او میگفت: ای چوپان کوچک، بر جایگاه والا و سختی بالا رفتی. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 122 - 123 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قَرَأْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَقَالَ مَهْ لَیْسَ هَکَذَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ إِنَّمَا نَزَلَتْ وَ أَنْتُمْ قَلِیلٌ (4).
ص: 283
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابو بصیر می گوید: نزد امام صادق علیه السلام خواندم: «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ» فرمود: ساکت شو. خداوند آیه را این گونه نازل نکرده است، بلکه این گونه نازل شده است: «وَ أنْتُم قَلِیلٌ». - . تفسیر عیاشی 1 : 196 -
ص: 283
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلَهُ أَبِی (1) عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ قَالَ لَیْسَ هَکَذَا أَنْزَلَ اللَّهُ مَا أَذَلَّ اللَّهُ رَسُولَهُ قَطُّ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ وَ أَنْتُمْ قَلِیلٌ.
عیسی عن صفوان عن ابن سنان مثله (2).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عبدالله بن سنان می گوید: پدرم از امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ» پرسید. ایشان فرمود: خداوند این گونه نازل نکرده است. خداوند رسولش را صلی الله علیه و آله و سلم هرگز خوار نمی کند، بلکه این گونه نازل شده است: و أنتمٌ قلیلٌ. - . تفسیر عیاشی 1 : 196 -
عیسی، از صفوان، از ابن سنان نیز مانند آن را نقل کرده است. - . تفسیر عیاشی 1 : 196 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَرَأَ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ ضُعَفَاءُ وَ مَا کَانُوا أَذِلَّةً وَ رَسُولُ اللَّهِ فِیهِمْ عَلَیْهِ وَ عَلَی آلِهِ السَّلَامُ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حَریز می گوید: امام صادق علیه السلام آیه را چنین خواند: «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ ضُعفَاء» و گفت: آنها خوار و ذلیل نبودند؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان آنها بود. - . تفسیر عیاشی 1 : 196 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَتْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْعَمَائِمُ الْبِیضُ الْمُرْسَلَةُ یَوْمَ بَدْرٍ (4).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: جابر، از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که فرمود: فرشتگان در جنگ بدر، عمامه های سفید فروهشته بر سر داشتند. - . تفسیر عیاشی 1 : 196 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ مُسَوِّمِینَ قَالَ الْعَمَائِمُ قَالَ اعْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ فَسَوَّمَ لَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: اسماعیل بن همام از ابوالحسن علیه السلام نقل کرده که فرمود: در این آیه منظور از «مسوّمین» عمامه ها می باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عمامه می بست و آن را از جلو و پشت آویزان می کرد. - . تفسیر عیاشی 1 : 196 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ ضُرَیْسِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ نَصَرُوا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ فِی الْأَرْضِ مَا صَعِدُوا بَعْدُ وَ لَا یَصْعَدُونَ حَتَّی یَنْصُرُوا صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ (6) وَ هُمْ خَمْسَةُ آلَافٍ (7).
ص: 284
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ضُریس بن عبدالملِک، از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: فرشتگانی که در جنگ بدر به محمّد صلی الله علیه و آله در روی زمین کمک کردند، دیگر هرگز صعود نکردند و نخواهند کرد تا این که به صاحب این امر (امام زمان) کمک کنند و تعداد آنها پنج هزار می باشد. - . تفسیر عیاشی 1 : 197 -
ص: 284
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب رُوِیَ عَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ أَنَّهُ لَمَّا جَاءَ أَبُو الْیَسَرِ الْأَنْصَارِیُّ بِالْعَبَّاسِ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا أَسَرَنِی إِلَّا ابْنُ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله صَدَقَ عَمِّی ذَلِکَ مَلَکٌ کَرِیمٌ فَقَالَ قَدْ عَرَفْتُهُ بِجَلَحَتِهِ (1) وَ حُسْنِ وَجْهِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمَلَائِکَةَ الَّذِینَ أَیَّدَنِی اللَّهُ بِهِمْ عَلَی صُورَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَهْیَبَ فِی صُدُورِ الْأَعْدَاءِ وَ قَالَ أَبُو الْیَسَرِ الْأَنْصَارِیُّ رَأَیْتَ الْعَبَّاسَ آنِفاً وَ عَقِیلًا مَعَهُمَا رَجُلٌ عَلَی فَرَسٍ أَبْلَقَ عَلَیْهِ ثِیَابٌ (2) یَقُودُ الْعَبَّاسَ وَ عَقِیلًا فَدَفَعَهُمَا إِلَی عَلِیٍّ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ هَذَانِ عَمُّکَ وَ أَخُوکَ فَدُونَکَهُمَا (3) فَأَنْتَ أَوْلَی بِهِمَا فَحَکَی ذَلِکَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ دَفَعَهُمَا إِلَیْکَ:.
الْفُصُولُ وَ الْعُیُونُ وَ الْمَحَاسِنُ، عَنِ الْمُفِیدِ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی حَدِیثِ بَدْرٍ لَقَدْ کَانَ یُسْأَلُ الْجَرِیحُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَیُقَالُ مَنْ جَرَحَکَ فَیَقُولُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَإِذَا قَالَهَا مَاتَ.
فَضَائِلُ الصَّحَابَةِ، عَنْ أَحْمَدَ وَ خَصَائِصُ الْعَلَوِیَّةِ عَنِ النَّطَنْزِیِّ قَالَ الْحَارِثُ لَمَّا کَانَتْ لَیْلَةُ بَدْرٍ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَنْ یَسْتَسْقِی لَنَا مِنَ الْمَاءِ فَأَحْجَمَ النَّاسُ فَقَامَ عَلِیٌّ فَاحْتَضَنَ (4) قِرْبَةً ثُمَّ أَتَی بِئْراً بَعِیدَةَ الْقَعْرِ مُظْلِمَةً فَانْحَدَرَ فِیهَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ تَأَهَّبُوا لِنُصْرَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ حَرْبِهِ (5) فَهَبَطُوا مِنَ السَّمَاءِ لَهُمْ لَغَطٌ (6) یُذْعَرُ مَنْ یَسْمَعُهُ فَلَمَّا حَاذُوا الْبِئْرَ فَسَلَّمُوا (7) عَلَیْهِ مِنْ عِنْدِ آخِرِهِمْ إِکْرَاماً وَ تَبْجِیلًا.
ص: 285
مُحَمَّدُ بْنُ ثَابِتٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ وَ الْفَلَکِیُّ الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً فِی غَزْوَةِ بَدْرٍ أَنْ یَأْتِیَهُ بِالْمَاءِ حِینَ سَکَتَ أَصْحَابُهُ عَنْ إِیرَادِهِ فَلَمَّا أَتَی الْقَلِیبَ وَ مَلَأَ الْقِرْبَةَ (1) فَأَخْرَجَهَا جَاءَتْ رِیحٌ فَأَهْرَقَتْهُ (2) ثُمَّ عَادَ إِلَی الْقَلِیبِ وَ مَلَأَ الْقِرْبَةَ فَجَاءَتْ رِیحٌ فَأَهْرَقَتْهُ وَ هَکَذَا فِی الثَّالِثَةِ فَلَمَّا کَانَتِ الرَّابِعَةُ مَلَأَهَا فَأَتَی (3) بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وَ أَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا الرِّیحُ الْأُولَی فَجَبْرَئِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ سَلَّمُوا عَلَیْکَ وَ الرِّیحُ الثَّانِیَةُ مِیکَائِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ سَلَّمُوا عَلَیْکَ وَ الرِّیحُ الثَّالِثَةُ إِسْرَافِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةُ سَلَّمُوا عَلَیْکَ وَ فِی رِوَایَةٍ وَ مَا أَتَوْکَ إِلَّا لِیَحْفَظُوکَ.
وَ قَدْ رَوَاهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ صَالِحٍ بِإِسْنَادِهِ عَنِ اللَّیْثِ وَ کَانَ یَقُولُ کَانَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَةُ آلَافِ مَنْقَبَةٍ وَ ثَلَاثَةُ مَنَاقِبَ.
ثُمَّ یَرْوِی هَذَا الْخَبَرَ (4).
**[ترجمه]مناقب: از عامر بن سعد روایت شده: هنگامی که ابو الیَسَر انصاری، عباس را آورد، گفت: به خدا سوگند کسی جز علی بن ابی طالب مرا اسیر نکرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: عمویم راست میگوید، آن فرشتهای گرامی بوده است. گفت: او را با جلوی پیشانی و چهره زیبایش شناختم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فرشتگانی که خداوند به واسطه آنان مرا یاری کرد، به شکل و صورت علی ابن ابی طالب بودند تا بدین وسیله رعب و هیبت بیشتری در دل دشمنان افکنده شود. ابو الیَسَر انصاری گفت: چندی پیش عباس و عقیل را دیدم که مردی با آنها بود که بر اسبی ابلق سوار بود و لباسهای سفیدی بر تن داشت و عباس و عقیل را پیش میراند و آن دو را به نزد علی برد و گفت: ای علی این دو نفر عمو و برادرت هستند، آنها را بگیر تو به آنان سزاوارتری. و علی علیه السلام این ماجرا را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بازگو کرد و پیامبر فرمود: او جبرئیل علیه السلام بوده که عباس و عقیل را به تو تحویل داده است.
کتاب الفصول و العیون و محاسن: از مفید نقل شده که امام صادق درباره ماجرای بدر فرمود: از مشرکانی که در جنگ بدر زخمی شده بودند، سوال میشد که چه کسی تو را زخمی کرد؟ میگفت: علی بن ابی طالب. و چون این را بر زبان میآورد، میمرد.
فضائل الصحابۀ: از احمد، و خصائص العلویۀ: از نطنزی روایت شده که حارث گفت: در شب بدر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: چه کسی برای ما آب میآورد؟ مردم خودداری کرده و منصرف شدند. پس علی علیه السلام برخاست و مشک آبی در بغل گرفت سپس به نزد چاهی عمیق و تاریک آمد و از چاه پایین رفت. خداوند به جبرئیل و میکائیل و اسرافیل وحی کرد که برای نصرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و حزب او آماده شوید. پس آنها از آسمان فرود آمدند و سر و صدای بسیاری برپا کردند که هر کس میشنید میترسید. چون به چاه رسیدند از روی اکرام و احترام به او سلام دادند.
ص: 285
محمد بن ثابت با إسنادش از ابن مسعود و فَلَکیّ با إسناد خود از محمد بن حَنَفیّۀ روایت کرده که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر علی علیه السلام را فرستاد تا برایش آب بیاورد و این در زمانی بود که یارانش از آوردن آب خودداری کردند و سکوت اختیار کرده بودند. هنگامی که به بالای چاه رسید و مُشک را پر کرد و از چاه بیرون آمد، بادی وزید و آب مشک را ریخت. سپس دوباره به چاه رفت و مشک را پر از آب نمود و باز بادی وزید و آب مشک را ریخت. بار سوم نیز همین اتفاق افتاد. برای بار چهارم او مشک را پر از آب کرد و به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برد و ماجرا را برایش بازگو نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: باد اول برای این بود که جبرئیل و هزار فرشته بر تو سلام دادند و باد دوم بدین جهت بود که میکائیل و هزار فرشته بر تو سلام دادند و در هنگام باد سوم نیز اسرافیل به همراه هزار فرشته بر تو سلام دادند.
و در روایتی آمده است که: فرشتگان فقط برای محافظت از تو آمده بودند.
عبد الرحمن بن صالح با اسناد خود از لَیث روایت کرده که میگفت: علی علیه السلام فقط در یک شب سه هزار و سه منقبه (کار نیک) داشت. سپس این روایت را نقل میکرد. - . مناقب آل ابی طالب 2 : 79 - 80 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی أَبُو عَلِیٍّ الْمَحْمُودِیُّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ فِی قَوْلِ اللَّهِ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ (5) قَالَ إِنَّمَا أَرَادَ وَ أَسْتَاهَهُمْ (6) إِنَّ اللَّهَ کَرِیمٌ یَکْنِی (7).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابو علی محمودی، از پدرش در حدیثی مرفوع روایت کرده است که درباره این گفته خدای تعالی: «یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ». فرمود: همانا باسنهایشان را اراده کرده و خدا بزرگوار است و با کنایه سخن می گوید. - . تفسیر عیاشی 2 : 65 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ سَمِعَ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أُتِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِمَالٍ فَقَالَ لِلْعَبَّاسِ ابْسُطْ رِدَاکَ فَخُذْ مِنْ هَذَا الْمَالِ طَرَفاً قَالَ فَبَسَطَ رِدَاءَهُ فَأَخَذَ طَرَفاً مِنْ ذَلِکَ الْمَالِ قَالَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا مِمَّنْ قَالَ (8) اللَّهُ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری (9) إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی
ص: 286
قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ (1)
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: علی بن اسباط، از امام رضا علیه السلام شنید که فرمودند: امام صادق علیه السلام فرمودند: مبلغی پول برای پیامبر صلی الله علیه و آله، آوردند. ایشان به عباس فرمود: ردایت را باز کن و مقداری از این پول بردار. او ردایش را گسترد و مقداری از آن پول را برداشت. فرمود: سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این پول از جمله اموالی است که خدا درباره آن چنین فرمود: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی
ص: 286
قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ» - . تفسیر عیاشی 2 : 69 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ فَقَالَ الشَّوْکَةُ الَّتِی فِیهَا الْقِتَالُ (2).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن یحیی خَثعَمی، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که درباره این فرموده خدای عز و جل: «وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتِیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ»{ و [به یاد آورید] هنگامی را که خدا یکی از دو دسته [کاروان تجارتی قریش یا سپاه ابو سفیان] را به شما وعده داد که از آنِ شما باشد، و شما دوست داشتید که دسته بی سلاح برای شما باشد} فرمود: منظور چنگال و سلاحی که در جنگ است. - . تفسیر عیاشی 2 : 49 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبِی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقُلْتُ إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ قَالَ إِلْهَامٌ (3).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از محمد بن یوسف روایت شده که گفت: پدرم به من خبر داد که از امام صادق علیه السلام درباره این فرموده خداوند: «اذ یوحی ربّک الی الملائکۀ انّی معکم» پرسید. فرمود: آن الهام است. - . تفسیر عیاشی 2 : 50 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ قَالَ لَا یَدْخُلُنَا (4) مَا یَدْخُلُ النَّاسَ مِنَ الشَّکِّ (5).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: مردی، از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَیُذْهِبَ عَنکُمْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ» فرمودند: شکی که به مردم راه می یابد، به ما راه نمی یابد. - . تفسیر عیاشی 2 : 50 -
**[ترجمه]
لعله علیه السلام قال هذا فی تفسیر قوله تعالی یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ (6) فذکره الراوی هاهنا أو المراد أن الرجز الذی حصل لهم هو الشک و نحن مبرءون من ذلک.
**[ترجمه]شاید امام این عبارت را در تفسیر این فرموده خداوند متعال گفته باشد: «یرید الله لیذهب عنکم الرجس» و راوی آن را در این جا ذکر کرده است، یا مقصود این باشد که وسوسهای که به آنان راه یافت، شک و تردید است که ما از آن مبرّا هستی.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ کُلَیْبٍ الْأَسَدِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی قَالَ عَلِیٌّ نَاوَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْقَبْضَةَ الَّتِی رَمَی بِهَا (7).
وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ أَنَّ عَلِیّاً نَاوَلَهُ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهَا.
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن کُلَیب اسدی، از پدرش نقل کرده است که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَ-کِنَّ اللّهَ رَمَی» سئوال کردم. فرمود: علی علیه السلام مشتی خاک به رسول خدا صلی الله علیه و آله، داد تا آن را پرتاب کند.
و در روایتی دیگر: علی علیه السلام مشتی از خاک را گرفت و آن را پرتاب کرد. - . تفسیر عیاشی 2 : 52 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: نَاوَلَ
ص: 287
رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ الَّتِی رَمَی بِهَا فِی وُجُوهِ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ اللَّهُ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی (1).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عَمرو بن ابو مِقدام، از علی بن حسین علیه السلام روایت کرده است که فرمود:
ص: 287
علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشتی خاک را که به صورت مشرکین پاشید داد، پس خدا فرمود: «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَ-کِنَّ اللّهَ رَمَی». - . تفسیر عیاشی 2 : 52 -
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب فِی الصَّحِیحَیْنِ (2) أَنَّهُ نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی سِتَّةِ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکُفَّارِ تَبَارَزُوا یَوْمَ بَدْرٍ وَ هُمْ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ عَلِیٌّ وَ الْوَلِیدُ وَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ.
وَ قَالَ الْبُخَارِیُّ وَ کَانَ أَبُو ذَرٍّ یُقْسِمُ بِاللَّهِ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِیهِمْ.
و به قال عطاء و ابن خیثم (3) و قیس بن عباد و سفیان الثوری و الأعمش و سعید
ص: 288
بن جبیر و ابن عباس ثم قال ابن عباس و فَالَّذِینَ کَفَرُوا یعنی عتبة و شیبة و الولید قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ (1) الآیات و أنزل فی أمیر المؤمنین و حمزة و عبیدة إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ إلی قوله صِراطِ الْحَمِیدِ (2)
أَسْبَابُ النُّزُولِ، رَوَی قَیْسُ بْنُ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ وَ فِی مُبَارِزِینَا یَوْمَ بَدْرٍ إِلَی قَوْلِهِ عَذابَ الْحَرِیقِ (3).
وَ رَوَی جَمَاعَةٌ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ نَزَلَ قَوْلُهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ (4) یَوْمَ بَدْرٍ فِی هَؤُلَاءِ السِّتَّةِ.
شُعْبَةُ وَ قَتَادَةُ وَ عَطَاءٌ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی (5) أَضْحَکَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ یَوْمَ بَدْرٍ الْمُسْلِمِینَ وَ أَبْکَی کُفَّارَ مَکَّةَ حَتَّی قُتِلُوا وَ دَخَلُوا النَّارَ.
الْبَاقِرُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (6) نَزَلَتْ فِی حَمْزَةَ وَ عَلِیٍّ وَ عُبَیْدَةَ.
**[ترجمه]مناقب: در صحیحین - . صحیح بخاری 5 : 95 -
آمده است که: آیه «هذان خصمان اختصموا» درباره شش نفر از مؤمنان و کفار نازل شد که در روز بدر به مباره برخاستند و اینان: حمزه و عُبیده و علی و ولید و عُتبه و شَیبه بودند.
بخاری گوید: ابوذر سوگند یاد میکرد که این آیه درباره آنها نازل شد.
و همین نظر را عطا، ابن خیثم، قیس بن عباد، سفیان ثوری،أعمش و سعید
ص: 288
بن جبیر و ابن عباس نقل کردهاند. سپس ابن عباس گوید: مقصود از «و الذین کفروا» عتبه، شیبه و ولید است. « قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ » - . حج / 19 - { جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است} . و درباره امیر المؤمنین و حمزه و عبیده این آیه نازل شد: «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ وَهُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَی صِرَاطِ الْحَمِیدِ» {خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درمی آورد: در آن جا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند، و لباسشان در آن جا از پرنیان است. و به گفتار پاک هدایت می شوند و به سوی راه [خدای] ستوده هدایت می گردند.} - . حج / 23 - 24 -
اسباب نزول: قَیس بن سَعد بن عُبادۀ از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده که فرمود: این آیه درباره ما و مجاهدان ما در روز بدر نازل شد تا این فرموده خداوند: « عَذابَ الْحَرِیقِ » - . حج / 19 - 22 -
جماعتی از ابن عباس روایت کردهاند که در تفسیر این فرموده خداوند: « أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ » - . جاثیه / 21 -
گفته است: این آیه درباره روز بدر در شأن این شش نفر نازل شد.
شُعبه و قَتاده و عَطاء و ابن عباس درباره این فرموده خداوند متعال: « وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکی » - . نجم / 43 -
گویند: خداوند در روز بدر مسلمانان، امیر المؤمنین علیه السلام و حمزه و عبیده را خندانید و کفار مکّه را گریاند تا این که به قتل رسیده و وارد آتش شدند.
امام باقر علیه السلام در تفسیر این فرموده خداوند « وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ » - . بقره / 25 -
فرمود: این آیه درباره حمزه و علی و عُبیده نازل شد.
**[ترجمه]
أبی یوسف النسوی و قبیصة بن عقبة عن الثوری عن منصور عن مجاهد عن ابن عباس فی قوله أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ الآیة نزلت فی علی و حمزة و عبیدة کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ (7) عتبة و شیبة و الولید.
الکلبی نزلت فی بدر یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (8)
ص: 289
أورده النطنزی فی الخصائص عن الحداد عن أبی نعیم.
وَ الصَّادِقُ وَ الْبَاقِرُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ.
المؤرخ و صاحب الأغانی و محمد بن إسحاق کان صاحب رایة رسول الله صلی الله علیه و آله یوم بدر علی بن أبی طالب علیه السلام و لما التقی الجمعان تقدم عتبة و شیبة و الولید و قالوا یا محمد أخرج إلینا أکفاءنا من قریش فتطاولت الأنصار لمبارزتهم فدفعهم النبی صلی الله علیه و آله و أمر علیا و حمزة و عبیدة بالمبارزة فحمل عبیدة علی عتبة فضربه علی رأسه ضربة فلقت هامته و ضرب عتبة عبیدة علی ساقه فأطنها فسقطا جمیعا و حمل شیبة علی حمزة فتضاربا بالسیف حتی انثلما و حمل علی علی الولید فضربه علی حبل عاتقه خرج (1) السیف من إبطه.
و فی إبانة الفلکی أن الولید کان إذا رفع ذراعه ستر وجهه من عظمها و غلظها.
ثم اعتنق حمزة و شیبة فقال المسلمون یا علی أ ما تری هذا الکلب یهر عمک فحمل علی علیه ثم قال یا عم طأطئ رأسک و کان حمزة أطول من شیبة فأدخل حمزة رأسه فی صدره فضربه علی فطرح نصفه ثم جاء إلی عتبة و به رمق فأجهز علیه.
و کان حسان قال (2) فی قتل عمرو بن عبد ود:
و لقد رأیت غداة بدر عصبة***ضربوک ضربا غیر ضرب المحضر (3)
ص: 290
أصبحت لا تدعی لیوم کریهة*** یا عمرو أو لجسیم أمر منکر
فأجابه بعض بنی عامر:
کذبتم و بیت الله لم تقتلوننا***و لکن بسیف الهاشمیین فافخروا
بسیف بن عبد الله أحمد فی الوغی*** (1) بکف علی نلتم ذاک فاقصروا
و لم تقتلوا عمرو بن ود***و لا ابنه و لکنه الکفو الهزبر الغضنفر
علی الذی فی الفخر طال ثناؤه***فلا تکثروا الدعوی علیه فتفجروا
ببدر خرجتم للبراز فردکمشیوخ قریش جهرة و تأخروا(2)
فلما أتاهم حمزة و عبیدة***و جاء علی بالمهند یخطر
فقالوا نعم أکفاء صدق فأقبلوا***إلیهم سراعا إذ بغوا و تجبروا
فجال علی جولة هاشمیة***فدمرهم لما عتوا و تکبروا
و فی مجمع البیان أنه قتل سبعة و عشرین مبارزا و فی الإرشاد قتل خمسة و ثلاثین و قال زید بن وهب قال أمیر المؤمنین علیه السلام و ذکر حدیث بدر و قتلنا من المشرکین سبعین و أسرنا سبعین.
محمد بن إسحاق أکثر قتلی المشرکین یوم بدر کان لعلی.
الزمخشری فی الفائق
قَالَ سَعْدُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ رَأَیْتُ عَلِیّاً یُحَمْحِمُ فَرَسَهُ وَ هُوَ یَقُولُ:
بَازِلُ عَامَیْنِ حَدِیثُ سِنِّی*** سَنَحْنَحُ اللَّیْلِ کَأَنِّی جِنِّیٌّ
لِمِثْلِ هَذَا وَلَدَتْنِی أُمِّی
الْمَرْزُبَانِیُّ فِی کِتَابِ أَشْعَارِ الْمُلُوکِ وَ الْخُلَفَاءِ أَنَّ عَلِیّاً أَشْجَعُ الْعَرَبِ حَمَلَ یَوْمَ بَدْرٍ وَ زَعْزَعَ الْکَتِیبَةَ وَ هُوَ یَقُولُ:
لَنْ یَأْکُلُوا التَّمْرَ بِظَهْرِ مَکَّةَ***مِنْ بَعْدِهَا حَتَّی تَکُونَ الرَّکَّةُ
ص: 291
عبد الله بن رواحة:
لیهن علیا (1) یوم بدر حضوره***و مشهده بالخیر ضربا مرعبلا
و کائن له من مشهد غیر خامل***یظل له رأس الکمی مجدلا.
و غادر کبش القوم فی القاع ثاویا*** تخال علیه الزعفران المعللا.
صریعا ینوء (2) القشعمان برأسه***و تدنو إلیه الضبع طولا لتأکلا
و قالت هند فی عتبة و شیبة:
أیا عین جودی بدمع سرب (3)*** علی خیر خندف لم ینقلب
تداعی له رهطه غدوة***بنو هاشم و بنو المطلب
یذیقونه حد أسیافهم***یعرونه (4) بعد ما قد شحب. (5)
و وجدت فی کتاب المقنع قول هند:
أبی و عمی و شقیق بکری***أخی الذی کان کضوء البدر
بهم کسرت یا علی ظهری(6)
**[ترجمه]ابو یوسف نسویّ و قبیصه بن عقبه از ثوریّ از منصور از مجاهد از ابن عباس روایت کردهاند که در تفسیر این آیه « أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» گفته است: درباره علی و حمزه و عبیده نازل شد و « کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ » - . ص / 28 -
درباره عتبه و شیبۀ و ولید نازل شد.
کلبی گوید: در روز بدر این آیه نازل شد: « یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ » - . انفال / 64 -
{ ای پیامبر، خدا و کسانی از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است.}
ص: 289
نظریّ در کتاب خصائص از حداد از ابو نعیم این قول را روایت کرده است.
امام صادق و امام باقر علیهما السلام فرمودند: آیه « وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ » درباره علی علیه السلام نازل شد.
مورّخ و صاحب کتاب اغانی و محمد بن اسحاق آورده اند: پرچمدار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر علی بن ابی طالب علیه السلام بود و زمانی که دو گروه با هم رویاروی شدند عتبه و شیبه و ولید پیش آمدند و گفتند: ای محمد هماوردانی از قریش به جنگ ما بفرست. انصار برای پیکار با آنها پیشدستی کردند اما پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را بازداشت و به علی و حمزه و عبیده امر فرمود که به پیکار بروند. پس عبیده به عتبه حمله کرد و ضربه ای بر او وارد کرد که سرش را با آن ضربه از هم شکافت و عتبه پای عبیده را زد و آن را برید و هر دو بر زمین افتادند. حمزه به شیبه حمله کرد و با شمشیرهایشان به مبارزه پرداختند تا این که این شمشیرها لب پَر شدند و امیر مؤمنان علیه السلام به ولید بن عتبه حمله کرد و شانه اش را زد و شمشیر از زیر بغلش درآمد.
در ابانه فلکی آمده است: ولید چون بازویش را بلند میکرد از بس بزرگ و کلفت بود که صورتش را میپوشاند.
سپس حمزه و شیبه درگیر شدند. مسلمانان گفتند: ای علی! مگر نمی بینی چگونه این سگ، نفس عمویت را بریده است؟ علی علیه السلام به وی حمله کرد و گفت: عمو، سرت را پایین بیاور. حمزه بلندتر از شیبه بود. حمزه سرش را در سینه اش فرو برد و آن گاه علی علیه السلام ضربهای به سر شیبه وارد آورد که آن را به دو نیم کرد. سپس به طرف عتبه که هنوز جان داشت، به راه افتاد و او را خلاص کرد. حسان درباره کشته شدن عمرو بن عبدود سروده است:
هر آینه دیدی در جنگ بدر مردان دلاوری که تو را زدند نه مانند زدن مردمان وامانده که منجر به مرگ شود.
ص: 290
(اکنون) به روزی افتادی ای عمرو که دیگر تو را برای روزهای بزرگ و کارهای سخت دعوت نکنند.
یکی از افراد قبیله بنی عامر او را این گونه پاسخ گفت:
به خانه خدا سوگند که دروغ گفتید و شما ما را نکشتید، ولی به شمشیر بنی هاشم (که از اهل مکه هستند) افتخار کنید.
به شمشیر پسر عبد اللَّه یعنی احمد که در جنگ به دست علی بود به این افتخار و سرفرازی رسیدید پس کوتاه کنید این سخنان را.
عمرو بن عبد ودّ و پسرش را شما نکشتید، بلکه همتای هژبر شیردلش او را کشت.
یعنی علی، که ثنای او در حمد بلند است. و شما لافهای بیهوده و بسیار بر ما بزنید که پست و کوچک خواهید شد.
(همین شما انصار بودید) که در جنگ بدر برای مبارزه و جنگ بیرون شدید و بزرگان قریش آشکارا شما را باز گرداندند، و پس زدند.
و آن گاه که حمزه و عبیده و علی با آن شمشیری که آهنش هندی و خطرناک بود نزد ایشان آمدند.
گفتند: چه همتایان نیک و درستی هستید، و با شتاب به سوی آن مردمانی که ستم و سرکشی کردند رفتند.
پس علی در میدان جولانی هاشمی کرد و دمار از روزگارشان درآورد آن گاه که سرکشی کردند و تکبر ورزیدند.
در مجمع البیان آمده است که علی علیه السلام بیست و هفت جنگجو را کشت و در ارشاد سی و پنج ذکر شده است. و زید بن وهب گوید: امیر المؤمنین علیه السلام - در ضمن ماجرای بدر - فرمود: و ما هفتاد تن از مشرکان را کشتیم و هفتاد نفر را اسیر کردیم.
محمد بن اسحاق گوید: بیشتر شمار کشتگان روز بدر توسط علی به قتل رسیدند.
زمخشری در فائق گوید: سعد بن ابی وقاص گوید: علی را دیدم که بر اسبش فریاد میکشید و این شعر را میخواند:
من تازه کار و جوان هستم، و نیرو و توانم در اوج است، شب را نمیخوابم گویی جنّی هستم.
و برای این چنین روزی مادر مرا زائیده است.
مرزبانی در کتاب اشعار ملوک خلفاء گوید: علیّ علیه السلام دلاورترین عرب بود که در روز بدر حمله کرد و گردان دشمن را به لرزه درآورد و این شعر را میخواند:
از این پس، در پشت مکه هرگز خرما نخواهند خورند، مگر این که بیارزش باشد(در آن باران کم باریده باشد).
ص: 291
عبدالله بن رواحه گوید:
باید به علی در روز بدر و حضور او و صحنه مبارزه او تهنیت گفت که ضرباتی بود که دشمن را تکه تکه کرد.
در صحنه نبردی که شرکت کرد و هیچ سستی و ضعفی به خود راه نداد و سرِ مبارز دلاور توسط او به خاک مالیده شد.
بزرگ و رهبر قوم میدان نبرد را ترک کرد و در دشت اقامت کرد گویی زعفران را چندین مرتبه به خود مالیده است.
مقتولی که بر زمین افتاد و عقابها و بازهای شکاری سر او را به سختی از جا کندند و کفتارها به او نزدیک شدند تا او را بخورند.
هند در رثای عتبه و شیبه سروده است:
ای چشم ببار به اشک ریزان بر بهترین قبیله خندف که از جای خود باز نمیگشت.
انجمن کردند برای او در صبحگاه خویشانش از بنی هاشم و فرزندان مطلب.
به او چشاندند تیزی شمشیر خود را، و او را پس از هلاکت برهنه کردند.
و در کتاب المقنع سخن هند را اینگونه یافتم:
پدرم و عویم و برادر تنیم(اولین فرزند پدرم)، برادری که بسان نور ماه بود.
با کشتن آنان ای علی کمرم را شکستی.
**[ترجمه]
قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام بازل عامین حدیث سنی.
البازل من الإبل الذی تم له ثمانی سنین و دخل فی التاسعة و حینئذ یطلع نابه و تکمل قوته ثم یقال له بعد ذلک بازل عام و بازل عامین یقول أنا مستجمع الشباب مستکمل القوة.
و رجل سنحنح لا ینام اللیل و یقال رعبل اللحم أی قطعه و الکمی
ص: 292
کغنی الشجاع و المجدل الصریع و غادر کبش القوم أی ترک شجاعهم و رئیسهم ثاویا أی مقیما المعللا أی طلی به مرة بعد أخری یقال عله ضربا أی تابع علیه الضرب و العلیلة المرأة المطیبة طیبا بعد طیب و القشعمان العظیم الذکر من النسور.
**[ترجمه]جزری درباره سخن علی علیه السلام آورده است:
«باذل عامین حدیث سنیّ»: «الباذل» شتری است که هشت سال را کامل کرده و وارد نه سالگی شده است و در این هنگام دندانش پیدا میشود و قوتش کامل میگردد. پس از این مرحله «باذل عام» و «باذل عامین» گفته میشود. امام فرموده است: من جوانی را به اوج رساندهام و نیرو و توانم کامل شده است.
«رجل سنحنح» یعنی مردی که شب را نمیخوابد.گفته میشود: «رعبل اللحم» یعنی گوشت را قطعه قطعه کرد.
ص: 292
«الکمیّ» بر وزن غنیّ: یعنی دلاور. «المجدّل» یعنی: بر زمین افتاده و کشته شده. «غادر کبش القوم» یعنی: آن ها فرد دلاور و رهبرشان را ترک کردند. «ثاویا» یعنی «مقیماً» «المعللا» یعنی چندین بار به او مالیده شده است.
گفته میشود: «علّه ضرباً» یعنی ضربات پی در پی بر او وارد کرد. «العلیلۀ» زنی است که چندین نوع خوشبو کننده بر خود مالیده است. «القشعمان» عقاب مذکر بزرگ است.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَلِیّاً لَیْلَةَ بَدْرٍ أَنْ یَأْتِیَهُ بِالْمَاءِ حِینَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ مَنْ یَلْتَمِسُ لَنَا الْمَاءَ فَسَکَتُوا عَنْهُ فَقَالَ عَلِیٌّ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَخَذَ الْقِرْبَةَ وَ أَتَی الْقَلِیبَ فَمَلَأَهَا فَلَمَّا أَخْرَجَهَا جَاءَتْ رِیحٌ فَهَرَاقَتْهُ (1) ثُمَّ عَادَ إِلَی الْقَلِیبِ فَمَلَأَهَا فَجَاءَتْ رِیحٌ فَهَرَاقَتْهُ فَلَمَّا کَانَتِ الرَّابِعَةُ مَلَأَهَا فَأَتَی بِهَا النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا الرِّیحُ الْأُولَی فَجَبْرَئِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ سَلَّمُوا عَلَیْکَ وَ الرِّیحُ الثَّانِیَةُ مِیکَائِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ سَلَّمُوا عَلَیْکَ وَ الرِّیحُ الثَّالِثَةُ إِسْرَافِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ سَلَّمُوا عَلَیْکَ- رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ جَدِّهِ أَبِی رَافِعٍ (2).
**[ترجمه]إعلام الوری: حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و آله امیر المؤمنین را در شب بدر فرستادند تا برای لشکریان آب بیاورد. هنگامی که پیامبر به اصحاب خود فرمود: کدام یک از شما حاضرید مقداری آب بیاورید؟ همگان سکوت کردند و کسی پاسخ نداد. در این هنگام علی علیه السّلام برخاست و عرض کرد: یا رسول اللَّه اکنون من در خدمت حاضرم. بلافاصله مشک آب را برداشت و لب چاه رفت پس از این که مشکش را پر از آب کرد و خواست مراجعت کند ناگهان بادی وزیدن گرفت و آب را بر زمین ریخت بار دیگر به درون چاه رفت و مشک را پر آب کرد باز در اثر وزیدن باد آب روی زمین ریخت و این قضیه چهار بار واقع شد. در مرتبه چهارم خدمت حضرت رسول رسید و جریان کارش را عرضه داشت. پیامبر فرمود: مرتبه اول که باد وزیدن گرفت جبرئیل با هزار فرشته نزد شما آمدند و بر شما سلام کردند دفعه دوم میکائیل با هازر فرشته آمدند و بر تو سلام دادند. و بار سوم اسرافیل بود که به اتفاق هزار فرشته رسیدند و بر شما سلام کردند. این روایت را محمد بن عبیدالله بن ابی رافع از جدش ابو رافع روایت کرده است. - . اعلام الوری : 113- 114 چاپ اول، و 192 - چاپ دوم. -
**[ترجمه]
کشف، کشف الغمة قال الواقدی فی کتاب المغازی جمیع من یحصی قتله من المشرکین ببدر تسعة و أربعون رجلا منهم من قتله علی و شرک فی قتله اثنان و عشرون رجلا شرک فی أربعة و قتل بانفراده ثمانیة عشر و قیل إنه قتل بانفراده تسعة بغیر خلاف و هم الولید بن عتبة بن ربیعة خال معاویة قتله مبارزة و العاص بن سعید بن العاص بن أمیة و عامر بن عبد الله و نوفل بن خویلد بن أسد و کان من شیاطین قریش و مسعود بن أبی أمیة بن المغیرة و قیس بن الفاکه و عبد الله بن المنذر بن أبی رفاعة و العاص بن منبه بن الحجاج و حاجب بن السائب و أما الذین شارکه فی قتلهم غیره فهم حنظلة بن أبی سفیان أخو معاویة و عبیدة بن الحارث و زمعة و عقیل ابنا الأسود بن عبد المطلب و أما الذین اختلف الناقلون فی أنه علیه السلام قتلهم أو غیره فهم طعیمة بن عدی و عمیر بن عثمان بن
ص: 293
عمرو و حرملة بن عمرو و أبو قیس بن الولید بن المغیرة و أبو العاص بن قیس و أوس الجمحی و عقبة بن أبی معیط صبرا و معاویة بن عامر (1) فهذه عدة من قیل إنه علیه السلام قتلهم فی هذه الروایة غیر النضر بن الحارث فإنه قتله صبرا بعد القفول (2) من بدر هذا من طرق الجمهور (3).
**[ترجمه]کشف الغمّه: واقدی در کتاب مغازی آورده که جمیع اهل شرک و ضلال که در آن قتال کشته شدند چهل و نه نفر بوده اند، شمار کسانی که علی علیه السلام خود به تنهایی و یا با کمک کسان دیگر به قتل رساند، بیست و دو نفر بود که در چهار نفر از اینان مشارکت داشت و هجده نفر را خود به تنهای به قتل رساند. و گفته شده: بدون هیچ اختلافی خود به تنهایی نه نفر را کشت. که اسامی ایشان این است: ولید بن عتبة بن ربیعه که دائی معاویه بوده، و عاص بن سعید بن عاص بن امیه، و عامر بن عبد اللَّه، و نوفل ابن خویلد بن اسد، و او از شیاطین قریش بود، و مسعود بن ابی امیة بن مغیرة، و قیس بن فاکه، و عبد اللَّه بن منذر بن ابی رفاعه، و عاص بن منبه بن حجاج؛ و حاجب بن سائب. و اما آنکه آن حضرت شریک بوده در قتل ایشان: حنظله بن أبی سفیان است که برادر معاویه است؛ و عبیدة بن حارث، و زمعه، و عقیل پسران أسود بن عبد مطلب. و اما آنانی که ناقلان اختلاف کرده اند که آن حضرت کشته یا غیر او: طعیمة بن عدی است، و عمیر بن عثمان بن
ص: 293
عمرو، و حرملة بن عمرو، و ابو قیس بن ولید بن مغیره، و ابو العاص، و اوس جمحی، و عقبة بن ابی معیط، و معاویة بن عامر، و نضر بن حارث که گویند بعد از رجوع از بدر کشته شد آن چه ذکر شد از طرف جمهور علماء بود. - . کشف الغمه / 53 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ ذَرِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا خَرَجَتْ قُرَیْشٌ إِلَی بَدْرٍ وَ أَخْرَجُوا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ مَعَهُمْ خَرَجَ طَالِبُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَنَزَلَ رُجَّازُهُمْ وَ هُمْ یَرْتَجِزُونَ وَ نَزَلَ طَالِبُ بْنُ أَبِی طَالِبٍ یَرْتَجِزُ وَ یَقُولُ:
یَا رَبِّ إِمَّا تُعَزِّزَنَّ (4) بِطَالِبٍ*** فِی مِقْنَبٍ مِنْ هَذِهِ الْمَقَانِبِ
فِی مِقْنَبِ الْمُغَالِبِ الْمُحَارِبِ*** بِجَعْلِهِ الْمَسْلُوبَ غَیْرَ السَّالِبِ
وَ جَعْلِهِ الْمَغْلُوبَ غَیْرَ الْغَالِبِ
فَقَالَتْ قُرَیْشٌ إِنَّ هَذَا لَیَغْلِبُنَا فَرَدُّوهُ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ أَسْلَمَ (5).
**[ترجمه]کافی: ذَریح از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: هنگامی که قریش به جنگ بدر آمدند و فرزندان عبد المطّلب را با خود به میدان جنگ آوردند طالب بن ابو طالب نیز به میدان جنگ وارد آمد در حالی که آنها همگی رجز می خواندند. طالب بن عبد المطلب نیز چنین رجز می خواند:
پروردگارا! اگر «طالب» بجنگد، در میان سپاهی از این سپاهیان،
در برابر آن سپاه چیره و محاربی که غارت شده است قرار ده نه غارتگر،
و مغلوبی که چیره نگردد.
قریش گفت: هر آینه این بر ما چیره خواهد آمد، پس بازش گردانید. در روایت دیگری از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: طالب در آن هنگام مسلمان شده بود. - . روضه کافی : 375 -
**[ترجمه]
و هو فی القوم و بین بعض قریش محاورة فقالوا و الله لقد عرفنا أن هواکم مع محمد (1) فرجع طالب فیمن رجع إلی مکة و قیل إنه أخرج کرها (2) فلم یوجد فی الأسری و لا فی القتلی و لا فیمن رجع إلی مکة و هو الذی یقول:
یا رب إما یغزون طالب*** فی مقنب من هذه المقانب
فلیکن المسلوب غیر السالب*** و لیکن المغلوب غیر الغالب
انتهی.
فظهر مما نقلنا من الکتابین أنه لم یکن راضیا بتلک المقاتلة و کان یرید ظفر النبی صلی الله علیه و آله إما لأنه کان قد أسلم کما یدل علیه ما رواه الکلینی مرسلا أو لمحبة القرابة فالذی یخطر بالبال فی توجیه ما فی الخبر أن یکون قوله بجعله بدل اشتمال لقوله بطالب أی إما تجعل الرسول غالبا بمغلوبیة طالب حال کونه فی مقانب عسکر مخالفیه الذین یطلبون الغلبة علیه بأن تجعل طالبا مسلوب الثیاب و السلاح غیر سالب لأحد من عسکر النبی صلی الله علیه و آله و بجعله مغلوبا منهم غیر غالب علیهم و یحتمل أن یکون المراد إما تقوین قریشا بطالب حال کونه فی طائفة من تلک الطوائف تکون غالبة و تکون غلبة الطالب بأن یجعل المسلوب بحیث لا یرجع و یصیر سالبا و کذلک المغلوب و لا یخفی بعده و یؤید الأول أیضا أن فی نسخة قدیمة من الکافی عندنا هکذا:
یا رب إما یغزون بطالب***فی مقنب من هذه المقانب
فی مقنب المغالب المحارب***فاجعله المسلوب غیر السالب
و اجعله المغلوب غیر غالب
و علی الوجهین إما بالتخفیف و تعززن بالتشدید علی بناء التفعیل و
ص: 295
یمکن أن یقرأ إما بالکسر مشددا للتردید و یکون مقابله مقدرا أی و إما تردنه و تعززن بکسر الزاء المخففة مؤکدا بالخفیفة و الیاء فی قوله بطالب للتعدیة (1) فیکون قوله بجعله متعلقا بتعززن و أما قولهم لیغلبنا فعلی الأول و الثالث المعنی أنه یرید غلبة الخصوم علینا أو یسیر تخاذله سببا لغلبتهم علینا و علی الثانی المعنی أنه یفخر علینا و یظن أنما نغلب علیهم بإعانته و قوته.
**[ترجمه]«المقنب» باکسره میم: گروه اسبان و سوارکاران است. و در برخی کتابهای سیره عبارات شعر را اینگونه یافتم:
پرودرگارا اگر طالب را برای جنگ بیرون ببرند، در میان سپاهی از این سپاهیان.
آنان را مغلوب قرار ده نه غالب، و آنان را غارت شده بگردان نه غارتگر.
ابن اثیر در الکامل در ماجرای بدر گوید: میان طالب بن ابی طالب
ص: 294
که در میان قوم بود و برخی از قریش گفتگویی صورت گرفت. گفتند: سوگند به خدا متوجه شدیم که دلتان با محمد است. پس طالب به همراه کسانی که مکه بازگشتند، بازگشت. و گفته شده: او را به اجبار برای جنگ آوردند. و او نه در میان اسیران و در میان کشتگان و نه در میان کسانی که به مکه بازگشتند دیده نشد. و او کسی بود که این ابیات را سرود:
پروردگارا! اگر طالب بجنگد، در میان سپاهی از این سپاهیان،
پس غارت شده باشند نه غارتگر، و مغلوب باشند نه غالب.
پایان نقل قول.
پس بر اساس آن چه از این دو کتاب نقل کردیم آشکار میگردد که او راضی به این جنگ نبوده است و پیروزی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را میخواست، یا به این دلیل که اسلام آورده بود چنانکه کلینی به صورت مرسل روایت کرده است، یا به خاطر محبت خویشاوندی بوده است. چیزی که در توجیه عبارات روایت به ذهن خطور میکند این است که «بجعله» بدل اشتمال از «بطالب» باشد، یعنی: با مغلوب شدن طالب، پیامبر غالب شود در حالتی که در میان سپاهیان لشکر مخالفانش باشد که به دنبال غلبه کردن بر او هستند، به این صورت که لباس و سلاح طالب، غارت شود و نتواند هیچ یکی از لشکر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را غارت کند و به دست مسلمانان مغلوب شود نه این که آنان را مغلوب کند. و احتمال دارد مقصود این باشد که اگر با طالب، قریش قوی و نیرومند شوند در حالتی که در یکی از این طایفهها باشد، در این صورت غالب است و غلبه طالب اینگونه است که با شخص غارت شده کاری کند که بازنگردد و غارتگر شود. و با مغلوب نیز همین کار را بکند. و معنی ما بعد آن واضح است. توجیه و معنای اول با این روایتی که در یکی از نسخههای قدیمی کافی آمده است، تایید میشود:
ای پروردگارم اگر با طالب در یکی از سپاهیان بجنگند.
در یکی از سپاهیان غالب و جنگو، پس او را غارت شده قرار بده نه غارتگر.
و او را مغلوب بگردان نه غالب.
بر طبق دو توجیه «اما» بی تشدید است و «تعزّزن» با تشدید بر باب تفعیل.
ص: 295
و ممکن است با کسره و تشدید برای تردید باشد و مقابل آن مقدّر باشد، یعنی: «و إمّا تردنّه» و «تعززن» با کسره زاء و با تخفیف با نون خفیفه، تاکید شده است. و باء در «بطالب» برای تعدیه باشد که در این صورت «بجعله» متعلّق به «تعززن» است. و اما سخن قریش «لیغلبنا» بر پایه توجیه اول و سوم بدین معنی است که: میخواهد دشمن بر ما غلبه پیدا کند، یا این که سستی و کنارهگیری او از جنگ موجب غلبه دشمن بر ما شود. بر پایه توجیه دوم بدین معنی است که: او بر ما فخر میورزد و گمان میکند با یاری و قدرت او بر آنان غلبه پیدا میکنیم.
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ مَلَکٍ وَ سَعِیدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ مَلَکٍ مُعَنْعَناً عَنِ السُّدِّیِّ قَالَ: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (2) الْآیَتَیْنِ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بْنِ الْحَارِثِ وَ فِی عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدِ بْنِ عُتْبَةَ وَ شَیْبَةِ بْنِ رَبِیعَةَ بَارَزَهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (3) کَوَاسِطَةِ الْقِلَادَةِ فِی الْمُؤْمِنِینَ وَ هَؤُلَاءِ (4) الثَّلَاثَةُ کَوَاسِطَةِ الْقِلَادَةِ فِی الْکُفَّارِ (5).
**[ترجمه]تفسیر فرات: عبد السلام بن مالک و سعید بن حسین در حدیثی از سُدَیّ روایت کردهاند که گفت: «هذان خصمان اختصموا فی ربّهم» این دو آیه درباره علی و حمزه و عبیده بن حارث، و درباره عُتبه بن ربیعه و ولید بن عتبه و شیبه بن ربیعه نازل شد که در روز بدر علی و حمزه و عبیده بن حارث با آنها رویاروی شده و مبارزه کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این سه نفر در روز قیامت همچون دانه باارزش وسط گردنبند برای مؤمنان هستند و آن سه نفر بسان دانه وسط گردنبند در کافران هستند. - . تفسییر فرات : 98 و نیز با همین اسناد از قیس بن عباده روایت شده که گوید: این آیه در باره کسانی که در روز بدر مبارزه کردند نازل شد، «هذان خصمان اختصموا فی ربّهم» اینان علی بن ابی طالب، حمزه بن عبد المطلب، عبیده بن حارث، عتبه بن ربیعه، شیبه بن ربیعه، و ولید بن عتبه بودند. -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عُبَیْدَةُ بْنُ عَبْدِ الْوَاحِدِ مُعَنْعَناً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِیرِینَ قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی الَّذِینَ یُبَارِزُونَ یَوْمَ بَدْرٍ قَالَ لَمَّا کَانَ یَوْمُ بَدْرٍ بَرَزَ عُتْبَةُ (6) وَ شَیْبَةُ ابْنَا رَبِیعَةَ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ فَقَالَ عُتْبَةُ یَا مُحَمَّدُ أَخْرِجْ إِلَیْنَا أَکْفَاءَنَا فَقَامَ فِتْیَةٌ مِنَ
ص: 296
الْأَنْصَارِ (1) فَلَمَّا رَآهُمْ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ اجْلِسُوا قَدْ أَحْسَنْتُمْ فَلَمَّا رَأَی حَمْزَةُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُرِیدُهُ قَامَ حَمْزَةُ ثُمَّ قَامَ عَلِیٌّ ثُمَّ قَامَ عُبَیْدَةُ عَلَیْهِمُ الْبَیْضُ قَالَ لَهُمْ عُتْبَةُ تَکَلَّمُوا یَا أَهْلَ الْبَیْضِ نَعْرِفْکُمْ فَقَالَ حَمْزَةُ أَنَا حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ قَالَ عَلِیٌّ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ قَالَ عُبَیْدَةُ أَنَا عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَقَالُوا أَکْفَاءٌ کِرَامٌ فَتَبَارَزَ حَمْزَةُ عُتْبَةَ فَقَتَلَهُ حَمْزَةُ وَ تَبَارَزَ عَلِیٌّ الْوَلِیدَ فَقَتَلَهُ عَلِیٌّ وَ تَبَارَزَ عُبَیْدَةُ شَیْبَةَ فَامْتَعَصَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فَمَالَ عَلَیْهِ عَلِیٌّ فَأَجَازَ عَلَیْهِ وَ احْتَمَلَ عُبَیْدَةَ أَصْحَابُهُ وَ کَانُوا هَؤُلَاءِ مِنَ الْمُسْلِمِینَ کَوَاسِطَةِ الْقِلَادَةِ مِنَ الْقِلَادَةِ وَ کَانُوا هَؤُلَاءِ مِنَ الْمُشْرِکِینَ کَوَاسِطَةِ الْقِلَادَةِ مِنَ الْقِلَادَةِ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ حَتَّی بَلَغَ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ (2) فَهَذَا فِی هَؤُلَاءِ الْمُشْرِکِینَ وَ نَزَلَتْ إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ حَتَّی بَلَغَ إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ (3) فَهَذَا فِی هَؤُلَاءِ الْمُسْلِمِینَ (4).
**[ترجمه]تفسیر فرات: عبیده بن عبد الواحد در حدیثی از محمد بن سیرین روایت کرده که گفت: این آیه درباره کسانی که در روز بدر پیکار کردند نازل شد. گوید: در روز بدر عتبه و شیبه دو پسر ربیعه و ولید پسر عتبه به میدان کارزار آمدند. عتبه گفت: ای محمد! همترازان و هماوردانی برای ما بیاور. گروهی از جوانان
ص: 296
انصار به پا خواستند و چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنها را دید فرمود: بنشیند آفرین بر شما. هنگامی که حمزه دید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را میخواهد برخاست. سپس علی برخاست و سپس عبیده برخاست و هر سه لباس سفید بر تن داشتند. عتبه به آنان گفت: سخن بگویید ای سفید پوشان تا شما را بشناسیم. حمزه گفت: من حمزه پسر عبد المطلب هستم و علی گفت: من علی بن ابی طالب هستم، و عبیده گفت: من عبیده بن حارث بن عبد المطلب هستم. گفتند: هماوردانی لایق و شایسته هستید. حمزه با عتبه پیکار کرد و او را کشت. و علی با ولید مبارزه کرد و او را کُشت و عبیده با شیبه جنگید و هر دو مجروح شدند. علی به سوی عبیده رفت و شیبه را خلاص کرد و اصحاب، عبیده را حمل کردند. و این سه نفر از میان مسلمانان بسان دانه ارزشمند وسط گردنبند میباشند و آن سه نفر نیز از کفار همچون دانه وسط گردنبند هستند. پس این آیه نازل شد: «هذا خصمان اختصموا فی ربّهم» تا این فرموده: «فذوقوا عذاب الحریق» و این بخش از آیه درباره این مشرکان نازل شد و آیه: «ان الله یدخل الذین آمنوا و عملوا الصالحات» تا این فرموده: «الی صراط الحمید» نازل شد و این آیه درباره این مسلمانان نازل گردید. - . تفسیر فرات : 100 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی هَمَّامٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام (5) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُسَوِّمِینَ قَالَ الْعَمَائِمُ اعْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ اعْتَمَّ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَسَدَلَهَا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ (6).
**[ترجمه]کافی: ابو همام از موسی بن جعفر علیه السلام روایت کرده که درباره این فرموده خداوند عزّ و جلّ «مسوّمین» فرمود: مقصود از آن عمامه ها می باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عمامه می بست و آن را از جلو و پشت آویزان می کرد. و جبرئیل عمامه بست و از پشت و جلو آن را آویزان کرد. - . فروع کافی 3 : 208 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ
ص: 297
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (1) قَالَ: کَانَتْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ الْعَمَائِمُ الْبِیضُ الْمُرْسَلَةُ یَوْمَ بَدْرٍ (2).
**[ترجمه]کافی: ابو جمیله
ص: 297
از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: در روز بدر فرشتگان عمامههای سفید بسته بودند و آن را آویزان کرده بودند. - . فروع کافی 2 : 208 -
**[ترجمه]
فر، تفسیر فرات بن إبراهیم فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ الْکُوفِیُّ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ (3) قَالَ نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی ثَلَاثَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَهُمُ الْمُتَّقُونَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ فِی ثَلَاثَةٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ هُمُ (4) الْمُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ فَأَمَّا الثَّلَاثَةُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَعَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ أَمَّا الثَّلَاثَةُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَعُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ بْنُ عُتْبَةَ وَ هُمُ الَّذِینَ یُبَارِزُونَ (5) یَوْمَ بَدْرٍ فَقَتَلَ عَلِیٌّ الْوَلِیدَ وَ قَتَلَ حَمْزَةُ عُتْبَةَ بْنَ رَبِیعَةَ وَ قَتَلَ عُبَیْدَةُ شَیْبَةَ (6).
**[ترجمه]تفسیر فرات: فرات بن ابراهیم کوفی در حدیثی معنعن از ابن عباس رضی الله عنه روایت کرده که گفت: آیه ««أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّار» درباره سه نفر از مسلمانان که همان پرهیزگارانی بودند که کارهای شایسته انجام می دادند و سه نفر از مشرکان که همان مفسدان فاجر بودند، نازل شده است. آن سه نفر از مسلمانان عبارت بودند از: علیّ بن ابی طالب (ع) و حمزة بن عبد المطلب و عبیدة بن حارث بن عبد المطلب که در روز بدر مبارزه کردند، علی ولید را و حمزه عتبه را و عبیده شیبه را کشت. - . تفسیر فرات : 131 -
**[ترجمه]
کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّاطَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادِ بْنِ عِیسَی بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ حَدَّثَنِی فُضَیْلٌ الْبَرَاجِمِیُّ (7) قَالَ: کُنْتُ بِمَکَّةَ وَ خَالِدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقَسْرِیُّ (8) أَمِیرٌ وَ کَانَ فِی الْمَسْجِدِ عِنْدَ زَمْزَمَ فَقَالَ ادْعُوا لِی قَتَادَةَ قَالَ فَجَاءَ شَیْخٌ أَحْمَرُ الرَّأْسِ وَ اللِّحْیَةِ فَدَنَوْتُ (9) لِأَسْمَعَ فَقَالَ خَالِدٌ یَا قَتَادَةُ أَخْبِرْنِی بِأَکْرَمِ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ وَ أَعَزِّ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ وَ أَذَلِّ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ فَقَالَ أَصْلَحَ اللَّهُ
ص: 298
الْأَمِیرَ أُخْبِرُکَ بِأَکْرَمِ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ وَ أَعَزِّ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ وَ أَذَلِّ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ وَاحِدَةٌ قَالَ خَالِدٌ وَیْحَکَ وَاحِدَةٌ قَالَ نَعَمْ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ قَالَ أَخْبِرْنِی قَالَ بَدْرٌ قَالَ وَ کَیْفَ ذَا قَالَ إِنَّ بَدْراً أَکْرَمُ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ بِهَا أَکْرَمَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ هِیَ أَعَزُّ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ بِهَا أَعَزَّ اللَّهُ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ هِیَ أَذَلُّ وَقْعَةٍ کَانَتْ فِی الْعَرَبِ فَلَمَّا قُتِلَتْ قُرَیْشٌ یَوْمَئِذٍ ذَلَّتِ الْعَرَبُ فَقَالَ لَهُ خَالِدٌ کَذَبْتَ لَعَمْرُ اللَّهِ إِنْ کَانَ فِی الْعَرَبِ یَوْمَئِذٍ مَنْ هُوَ أَعَزُّ مِنْهُمْ وَیْلَکَ یَا قَتَادَةُ أَخْبِرْنِی بِبَعْضِ أَشْعَارِهِمْ قَالَ خَرَجَ أَبُو جَهْلٍ یَوْمَئِذٍ وَ قَدْ أَعْلَمَ (1) لِیُرَی مَکَانُهُ وَ عَلَیْهِ عِمَامَةٌ حَمْرَاءُ وَ بِیَدِهِ تُرْسٌ مُذَهَّبٌ وَ هُوَ یَقُولُ:
مَا تَنْقِمُ الْحَرْبُ الشَّمُوسُ مِنِّی*** بَازِلُ عَامَیْنِ حَدِیثُ السِّنِ
لِمِثْلِ هَذَا وَلَدَتْنِی أُمِّی
(2) فَقَالَ کَذَبَ عَدُوُّ اللَّهِ إِنْ کَانَ ابْنُ أَخِی لَأَفْرَسَ مِنْهُ یَعْنِی خَالِدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ کَانَتْ أُمُّهُ قُشَیْرِیَّةً (3) وَیْلَکَ یَا قَتَادَةُ مَنِ الَّذِی یَقُولُ
أُوفِی بِمِیعَادِی وَ أَحْمِی عَنْ حَسَبِ
فَقَالَ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ لَیْسَ هَذَا یَوْمَئِذٍ هَذَا یَوْمُ أُحُدٍ خَرَجَ طَلْحَةُ بْنُ أَبِی طَلْحَةَ وَ هُوَ یُنَادِی مَنْ یُبَارِزُ فَلَمْ یَخْرُجْ إِلَیْهِ أَحَدٌ فَقَالَ إِنَّکُمْ تَزْعُمُونَ أَنَّکُمْ تُجَهِّزُونَّا بِأَسْیَافِکُمْ إِلَی النَّارِ وَ نَحْنُ نُجَهِّزُکُمْ بِأَسْیَافِنَا إِلَی الْجَنَّةِ فَلْیَبْرُزَنَّ إِلَیَّ رَجُلٌ یُجَهِّزُنِی بِسَیْفِهِ إِلَی النَّارِ وَ أُجَهِّزُهُ بِسَیْفِی إِلَی الْجَنَّةِ فَخَرَجَ إِلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَقُولُ
ص: 299
أَنَا ابْنُ ذِی الْحَوْضَیْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ***وَ هَاشِمِ الْمُطْعِمِ فِی الْعَامِ السَّغِبِ
أُوفِی بِمِیعَادِی وَ أَحْمِی عَنْ حَسَبِ
فَقَالَ خَالِدٌ لَعَنَهُ اللَّهُ کَذَبَ لَعَمْرُ اللَّهِ (1)وَ اللَّهِ أَبُو تُرَابٍ مَا کَانَ کَذَلِکَ فَقَالَ الشَّیْخُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ ائْذَنْ لِی فِی الاِنْصِرَافِ قَالَ فَقَامَ الشَّیْخُ یُفَرِّجُ النَّاسَ بِیَدِهِ وَ خَرَجَ وَ هُوَ یَقُولُ زِنْدِیقٌ وَ رَبِّ اَلْکَعْبَةِ زِنْدِیقٌ وَ رَبِّ اَلْکَعْبَةِ (2) .
**[ترجمه]کافی: فضیل بَراجِمی گوید: من در مکه بودم در وقتی که خالد بن عبد اللَّه قَسرِیّ امیر مکه بود و در کنار چاه زمزم در مسجد الحرام نشسته بود، پس دستور داده گفت: قتاده را پیش من بیاورید، پس قتاده که پیرمردی بود با سر و ریش سرخ نزدش آمد و من نیز نزدیک رفتم تا سخن آن دو را بشنوم، خالد گفت: ای قتاده گرامی ترین واقعه عرب و نیرومندترین واقعه عرب و خوارترین واقعه ای را که در عرب اتفاق افتاده برایم بگو. قتاده گفت: خدا کار
ص: 299
امیر را اصلاح کند گرامیترین واقعه عرب و نیرومندترین آنها و خوارترین آنها همه یک واقعه بوده است. خالد گفت: وای بر تو چگونه همه آنها یکی بوده؟ قتاده گفت: آری خدا کار امیر را اصلاح کند. خالد گفت: بگو آن واقعه کدام است؟ قتاده گفت:آن واقعه بدر بود. خالد گفت: چگونه چنین بوده؟ قتاده گفت: اما این که این واقعه گرامی ترین واقعه عرب بود به خاطر آنکه خدای عز و جل در آن واقعه اسلام و مسلمین را گرامی و ارجمند کرد، و اما این که نیرومندترین واقعه بود به خاطر آنکه خداوند اسلام و مسلمین را بدان واقعه نیرومند و عزیز ساخت، و این که خوارترین واقعه عرب بود زیرا با کشته شدن قریش عرب خوار شد. خالد گفت: به خدا قسم که دروغ گفتی زیرا در عرب آن روز عزیزتر از آنها (یعنی از افرادی که در بدر کشته شدند) بودند، وای بر تو ای قتاده برخی از اشعار آنها را برایم بخوان: قتاده گفت: ابو جهل در آن روز از لشکر بیرون آمد و بر خود علامتی زده بود که شناخته شود و عمامه سرخی بر سر و سپری که طلاکاری شده بود در دست داشت و میگفت:
چگونه جنگ سرکش بتواند از من انتقام کشد. که من چون اشتر دو ساله و نیش زده (در کمال نیرومندی) هستم. برای چنین روزی مادر مرا زائیده.
خالد گفت: دشمن خدا دروغ گفته چون برادرزاده من از او دلیرتر بوده و مقصودش خالد بن ولید بود، چون مادر خالد بن عبد اللَّه امیر مکه قشیری بوده (و خالد ولید نیز از آن قبیله بوده است). وای بر تو ای قتاده، چه کسی بود که میگفت:
«به وعده ام وفا دارم و از حسب خویش حمایت کشم»؟
قتاده گفت: خدا امیر را اصلاح دارد، این شعر مربوط به آن روز نیست، این شعر مربوط به جنگ احد است هنگامی که طلحة بن ابی طلحة برای جنگ بیرون آمد و فریاد میزد و مبارز میطلبید هیچ کس به جنگ او نیامد، طلحة گفت: شما چنین پندارید که با شمشیرهای خودتان ما را به دوزخ می فرستید و ما با شمشیر هامان شما را به بهشت میفرستیم پس یک تن از شما به جنگ من آید تا مرا با شمشیر خود به دوزخ فرستد و من او را با شمشیر خویش به بهشت روانه کنم، پس علی بن ابی طالب علیه السّلام به جنگش آمد و میگفت:
ص: 299
منم فرزند کسی که دو حوض (در کنار زمزم برای سقایت حاجیان) داشت یعنی عبد المطلب، و فرزند هاشم که در سال قحطی مردم را خوراک میداد.
وفا کنم به وعده ام و از حسب خویش حمایت کنم.
خالد- لعنة اللَّه- گفت: به جان خودم دروغ گفته و به خدا ابو تراب چنین نبوده است. قتاده گفت: ای امیر اجازه بده برگردم. پس آن پیرمرد برخاست و مردم را کنار میزد و میگفت: به خدای کعبه قسم که این مرد بیدین است، به خدای کعبه که این مرد بیدین است. - . روضه کافی : 110 - 113 -
**[ترجمه]
قتادة (3)من أکابر محدثی العامة من تابعی البصرة قوله إن کان فی العرب کلمة إن مخففة أو هی بالفتح أی لأن کان و لعله لعنه الله حملته الحمیة و الکفر علی أن یتعصب للمشرکین بأنهم لم یذلوا بقتل هؤلاء بل کان فیهم أعز منهم أو لأبی سفیان و سائر بنی أمیة و خالد بن الولید فإنهم کانوا یومئذ بین المشرکین و یحتمل علی بعد أن یکون مراده أن غلبة رسول الله صلی الله علیه و آله و هو سید العرب کان یکفی لعزهم قوله و قد أعلم أی جعل لنفسه أو لفرسه علامة یعرف بها قال الفیروزآبادی :أعلم الفرس علق علیه صوفا ملونا فی الحرب و نفسه وسمها بسیماء الحرب کعلمها و قال الجوهری :أعلم الفارس جعل لنفسه علامة الشجعان فهو معلم قوله ما تنقم یقال نقمت علی الرجل أی عتبت علیه و نقمت الأمر بالفتح و الکسر کرهته و شمس الفرس شموسا و شماسا منع ظهره فهو شموس و رجل شموس صعب الخلق و الظاهر أن کلمة ما للاستفهام و یحتمل النفی و المآل واحد أی لا یقدر الحرب الذی لا یقدر علیه بسهولة و لا یطیع المرء فیما یرید منه أن یعیبنی أی یظهر عیبی (4)و البازل و
ص: 300
الحدیث کأنهما حالان عن الضمیر المجرور فی قوله منی أو مرفوعان بالخبریة لمحذوف قوله و کانت أمه قشیریة أی لذلک قال ابن أخی لأن خالدا کانت أمه من قبیلته و الأصوب قسریة کما فی بعض النسخ لأن خالدا مشهور بالقسری کما مر فی صدر الحدیث و التجهیز إعداد ما یحتاج إلیه المسافر أو العروس أو المیت و یحتمل أن یکون من أجهز علی الجریح أی أثبت قتله و أسرعه و تمم علیه قوله علیه السلام أنا ابن ذی الحوضین یعنی اللذین صنعهما عبد المطلب عند زمزم لسقایة الحاج قوله علیه السلام فی العام السغب بکسر الغین أی عام المجاعة و القحط یقال سغب کفرح و نصر جاع فهو سغب بالکسر قوله علیه السلام أوفی بمیعادی أی مع الرسول صلی الله علیه و آله فی نصره قوله و أحمی عن حسب أی أرفع العار عن أحسابی و أحساب آبائی و یحتمل أن یقرأ بکسر السین أی عن ذی حسب و هو الرسول صلی الله علیه و آله لکنه بعید.
**[ترجمه]قتاده یکی از محدثان بزرگ اهل سنت از تابعین اهل بصره بود. در عبارت «ان کان فی العرب» «ان» مخفّفه، یا با فتحه است یعنی: «لأن کان» شاید خالد از روی تعصب نسبت به مشرکان باور داشت که با کشته شدن آن سه نفر ذلیل نشدند بلکه در میان آنها اشخاص گرامیتری نیز بودند. یا این که نسبت به ابو سفیان و دیگر بنی امیّه و خالد بن ولید تعصب داشت. زیرا آنان در آن روز در میان مشرکان بودند. و با توجیه بعیدی ممکن است بدین معنا باشد که: غلبه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که سرور عرب است، برای عزت آنان کافی است. «و قد اعلم» یعنی برای خود یا اسبش علامتی گذاشته بود که با آن شناخته میشد. فیروزآبادی گوید: «اعلم الفرس» یعنی بر اسب پشم رنگین در جنگ آویخت. «اعلم نفسه» یعنی: خود را در جنگ به سیمای جنگجو و دلاور درآورد. مانند علامت اسب. جوهری گوید: «اعلم الفارس» یعنی برای خود نشانه جنگجو و دلاور گذاشت پس او «مُعلَم» است. «ما تنقم» گفته میشود: «نقمت علی الرجل» یعنی او را سرزنش کردم. و «نقَِمتُ الامر» با فتحه و کسره عین الفعل یعنی: از آن کار بیزار شدم. «شمس الفرس شموساً و شماساً» یعنی اسب، سواری نداد و چموش شد. پس آن «شموس» است و «رجل شموس» یعنی بد اخلاق. و ظاهرا «ما» استفهامیه است و ممکن است نافیه باشد. و مقصود از هر دو حالت یکی است، یعنی: جنگی که نمیتوان به آسانی بر او پیروز شد و از انسان در چیزهایی که از او میخواهد اطاعت نمیکند، «أن یعیبنی» یعنی عیبم ظاهر شد.
ص: 300
«الباذل» و «الحدیث» دو حال برای ضمیر مجرور در «منّی» است یا بنا بر خبر بودن برای مبتدای محذوف، اعراب رفع میگیرند. «و کانت امّه قشیریه» یعنی به خاطر این دلیل، چنین سخنی بر زبان آورد. گفت: «فرزند برادرم» چون مادر خالد از قبیله او بود. و صحیحتر آنگونه که در برخی نسخهها آمده «قسریّه» میباشد زیرا خالد مشهور به «قسریّ» بود همانطور که در ابتدای حدیث نیز ذکر شد. «التجهیز» فراهم نمودن کالاهایی است که مسافر یا عروس یا مُرده نیاز دارد. و ممکن است از «اجهز علی الجریح» باشد، یعنی: مجروح را کشت و خلاصش کرد. فرموده علی علیه السلام «انا ابن ذی الحوضین» مقصود از آن، دو حوضی است که عبد المطلب در کنار زمزم برای سقایت حاجیان ساخت. «فی العام السغب» با کسره غین یعنی سال خشکی و قحطی. گفته میشود: «سغب» بر وزن فَرَح و نَصر، یعنی: گرسنه شد پس او «سغِب» است با کسره غین. «اوفی بمیعادی» یعنی به وعده یاری نمودن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وفا نمودم. «و أحمی عن حسب» یعنی ننگی را از نسب خود و اجدادم میزدایم. و ممکن است با کسره سین خوانده شود، یعنی: ننگی را از صاحب نسب که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، بزدایم که این معنا، بعید است.
**[ترجمه]
کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَةِ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ (1) قَالَ نَزَلَتْ فِی الْعَبَّاسِ وَ عَقِیلٍ وَ نَوْفَلٍ وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَهَی یَوْمَ بَدْرٍ أَنْ یُقْتَلَ أَحَدٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ فَأُسِرُوا فَأَرْسَلَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ انْظُرْ مَنْ هَاهُنَا مِنْ بَنِی هَاشِمٍ قَالَ فَمَرَّ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ فَحَادَ عَنْهُ (2) فَقَالَ لَهُ عَقِیلٌ یَا ابْنَ أُمِّ عَلَیَّ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَیْتَ مَکَانِی قَالَ فَرَجَعَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ هَذَا أَبُو الْفَضْلِ فِی یَدِ فُلَانٍ وَ هَذَا عَقِیلٌ فِی یَدِ فُلَانٍ وَ هَذَا نَوْفَلُ بْنُ الْحَارِثِ فِی یَدِ فُلَانٍ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی انْتَهَی إِلَی عَقِیلٍ فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا یَزِیدَ قُتِلَ أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ إِذاً لَا تُنَازَعُونَ (3) فِی تِهَامَةَ فَقَالَ (4) إِنْ کُنْتُمْ أَثْخَنْتُمُ الْقَوْمَ وَ
ص: 301
إِلَّا فَارْکَبُوا أَکْتَافَهُمْ قَالَ فَجِی ءَ بِالْعَبَّاسِ فَقِیلَ لَهُ افْدِ نَفْسَکَ وَ افْدِ ابْنَ أَخِیکَ (1) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ تَتْرُکُنِی أَسْأَلُ قُرَیْشاً فِی کَفِّی فَقَالَ أَعْطِ مَا خَلَّفْتَ (2) عِنْدَ أُمِّ الْفَضْلِ وَ قُلْتَ لَهَا إِنْ أَصَابَنِی فِی وَجْهِی هَذَا شَیْ ءٌ فَأَنْفِقِیهِ عَلَی وُلْدِکِ وَ نَفْسِکِ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ أَخِی مَنْ أَخْبَرَکَ بِهَذَا فَقَالَ أَتَانِی بِهِ جَبْرَئِیلُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ فَقَالَ وَ مَحْلُوفِهِ مَا عَلِمَ بِهَذَا أَحَدٌ إِلَّا أَنَا وَ هِیَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَرَجَعَ الْأَسْرَی کُلُّهُمْ مُشْرِکِینَ إِلَّا الْعَبَّاسُ وَ عَقِیلٌ وَ نَوْفَلٌ کَرَّمَ اللَّهُ وُجُوهَهُمْ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قُلْ لِمَنْ فِی أَیْدِیکُمْ مِنَ الْأَسْری (3) إِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً إِلَی آخِرِ الْآیَةِ (4).
شی، تفسیر العیاشی عن معاویة بن عمار مثله (5)
**[ترجمه]کافی: معاویة بن عمار، از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که گفت: از ایشان درباره این آیه: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ»{ ای پیامبر، به کسانی که در دست شما اسیرند بگو: اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آن چه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است.}، شنیدم که فرمود: درباره عباس و عقیل و نوفل نازل شد. و فرمود:
همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر اصحابش را از کشتن کسی از بنی هاشم و ابو بختری نهی کرد. پس به اسارت در آمدند. علی علیه السلام را فرستاد. و فرمود: نگاه کن چه کسی از بنی هاشم در این جاست؟ - فرمود: - علی علیه السلام با عقیل بن ابو طالب برخورد کرد، اما از او چشم پوشی کرد. عقیل به او گفت: ای پسر مادرم،به من رو کن! به خدا قسم تو جایگاهم را دیده ای - فرمود: - او نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله، برگشت و فرمود: ابو فضل در دست فلانی و عقیل در دست فلانی و نوفل بن حارث در دست فلانی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برخاست تا به عقیل رسید. و به او فرمود: ای ابو یزید! ابوجهل کشته شد. عقیل گفت: پس حریفی در تهامه برای شما نیست. و فرمود: اگر تعداد زیادی از قوم را کشتید
ص: 301
( که هیچ) در غیر این صورت بر شانههای آنان سوار شوید. - فرمود: - عباس را آوردند. به او فرمود: خود و برادر زاده ات را با پرداختن فدیه آزاد کن. گفت: ای محمد! به من اجازه دهید تا از قریش کمک بخواهم. فرمود: از آن چه که نزد ام فضل نهادی، پرداخت کن. آن گاه که به او گفتی: اگر اتفاقی برای من بیفتد، آن را بر خویش و فرزندانت انفاق کن. عباس به او گفت: ای پسر برادرم، چه کسی این را به شما گفت؟ فرمودند: جبرئیل آن را از نزد خدا - که یادش گرامی باد - برای من آورد. عباس گفت: قسم به آن که به او قسم می خورند، هیچ کس آن را نمی دانست، مگر من و او (ام فضل)، گواهی می دهم که تو پیامبر خدا هستی. - گفت:- همه اسیران در حالی که مشرک بودند برگشتند، مگر عباس و عقیل و نوفل و این آیه: «قُل لِّمَن فِی أَیْدِیکُم مِّنَ الأَسْرَی إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا» تا آخر در مورد آنان نازل شد. - . روضه کافی : 202 -
تفسیر عیاشی: معاویه بن عمار این حدیث را نقل کرده است. - . تفسیر عیاشی 2 : 68 - 69 -
**[ترجمه]
قوله صلی الله علیه و آله و أبو البختری هو العاص بن هشام بن الحارث بن أسد و لم یقبل أمان النبی صلی الله علیه و آله ذلک الیوم و قتل فالضمیر فی قوله علیه السلام فأسروا راجع إلی بنی هاشم و أبو البختری لم یکن من بنی هاشم لکن النبی صلی الله علیه و آله قد کان نهی عن قتله أیضا قال ابن أبی الحدید قال الواقدی نهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن قتل أبی البختری و کان قد لبس السلاح بمکة یوما قبل الهجرة فی بعض ما کان ینال النبی صلی الله علیه و آله من الأذی و قال لا یعرض الیوم أحد لمحمد بأذی إلا وضعت فیه السلاح
ص: 302
فشکر ذلک له النبی صلی الله علیه و آله و قال أبو داود المازنی فلحقته یوم بدر فقلت له إن رسول الله صلی الله علیه و آله نهی عن قتلک إن أعطیت (1) بیدک قال و ما ترید إلی إن کان قد نهی عن قتلی فقد کنت أبلیته ذلک فأما أن أعطی بیدی فو اللات و العزی لقد علمت نسوة بمکة أنی لا أعطی بیدی و قد عرفت أنک لا تدعنی فافعل الذی ترید فرماه أبو داود بسهم و قال اللهم سهمک و أبو البختری عبدک فضعه فی مقتله و أبو البختری دارع ففتق السهم الدرع فقتله.
قال الواقدی و یقال إن المجذر بن زیاد قتل أبا البختری و هو لا یعرفه و قال المجذر فی ذلک شعرا (2) عرف منه أنه قاتله.
و فی روایة محمد بن إسحاق أن رسول الله صلی الله علیه و آله نهی یوم بدر عن قتل أبی البختری و اسمه الولید بن هشام لأنه کان أکف الناس عن رسول الله صلی الله علیه و آله بمکة کان لا یؤذیه و لا یبلغه عنه شی ء یکرهه و کان فیمن قام فی نقض الصحیفة التی کتبتها قریش علی بنی هاشم فلقیه المجذر بن زیاد البلوی حلیف الأنصار فقال له إن رسول الله صلی الله علیه و آله نهانا عن قتلک و مع أبی البختری زمیل له خرج معه من مکة یقال له جنادة بن ملیحة فقال أبو البختری و زمیلی قال المجذر و الله ما نحن بتارکی زمیلک ما نهانا رسول الله صلی الله علیه و آله إلا عنک وحدک قال إذا و الله لأموتن أنا و هو جمیعا لا تتحدث عنی نساء أهل مکة أنی ترکت زمیلی حرصا علی الحیاة فنازله المجذر و ارتجز أبو البختری فقال:
لن یسلم ابن حرة زمیله***حتی یموت أو یری سبیله
ثم اقتتلا فقتله المجذر فجاء إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فأخبره و قال الذی بعثک بالحق لقد جهدت أن یستأسر فآتیک به فأبی إلا القتال فقاتلته فقتلته ثم
ص: 303
قال قال محمد بن إسحاق و قد کان رسول الله صلی الله علیه و آله نهی فی أول الوقعة أن یقتل أحد من بنی هاشم.
و روی بإسناده عن ابن عباس أنه قال قال النبی صلی الله علیه و آله لأصحابه إنی قد عرفت أن رجالا من بنی هاشم و غیرهم قد أخرجوا کرها لا حاجة لنا بقتلهم فمن لقی منکم أحدا من بنی هاشم فلا یقتله و من لقی أبا البختری فلا یقتله و من لقی العباس عم رسول الله صلی الله علیه و آله فلا یقتله فإنه إنما أخرج مستکرها. (1).
قوله صلی الله علیه و آله ابن أخیک یعنی عقیلا و فی بعض النسخ ابنی أخیک أی ابنی أخویک نوفلا و عقیلا
کما روی ابن أبی الحدید عن محمد بن إسحاق قال لما قدم بالأساری إلی المدینة قال رسول الله صلی الله علیه و آله افد نفسک یا عباس و ابنی أخویک عقیل بن أبی طالب و نوفل بن الحارث و حلیفک عقبة بن عمرو فإنک ذو مال إلی قوله ثم فدی نفسه و ابنی أخویه. (2).
قوله علیه السلام و محلوفه الظاهر أنه کان حلف باللات و العزی فکره علیه السلام التکلم به فعبر هکذا و فی الکشاف (3) أنه حلف بالله فیحتمل أن یکون بکراهة أصل الحلف.
**[ترجمه]مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از ابو بختری، عاص بن هشام بن الحارث بن اسد است و او امان دادن پیامبر را در آن روز نپذیرفت و کشته شد. پس ضمیر در «فاسروا» به بنی هاشم بر میگردد و ابو بختری از بنی هاشم نبود اما پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از کشتن او نیز نهی فرمود. ابن ابی الحدید گوید: واقدی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از کشتن ابو بختری نهی فرمود و او کسی بود که یک روز پیش از هجرت سلاح برکشید و اجازه نداد مردم پیامبر را آزار دهند. و گفت: امروز هر کس متعرض محمد شود و او را آزار دهد با شمشیرم به حسابش میرسم.
ص: 302
پیامبر از او تشکر کرد. ابو داوود مازنی گوید: روز بدر با او مواجه شدم و به او گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از کشتن تو نهی کرده است اگر فرمان بپذیری و منقاد شوی. گفت: از این که پیامبر از کشتن من نهی کرده، چه میخواهی؟ من پیشتر این را میدانستم و او را به رعایت حقّ آزمودهام. اما سوگند به لات و عزّی نمیتوانم خود را تسلیم کنم، چرا که همه زنان مکه دریافتند و میدانند که من هرگز فرمان نمیپذیرم و به دست خود تسلیم نمیشوم و میدانم تو مرا رها نمیکنی پس کاری که میخواهی، انجام بده. ابوداود تیری به سویش افکند و گفت: پروردگارا این تیر توست، و ابو بختری بنده توست، پس تیر را در جای قتل او قرار ده. با این که ابو بختری زره پوشیده بود ولی تیر زره را شکافت و او را کُشت.
واقدی گوید: گفته میشود: مجذر بن زیاد ابو بختری را کُشت و او مجذر را نمیشناخت و مجذر در این رابطه شعری سرود که خود را قاتل او معرفی کرده است.
ص: 303
در روایت محمد بن اسحاق آمده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر از کشتن ابو بختری نهی فرمود و اسم او ولید بن هشام بود و سبب آن بود که او مردم را از آزار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باز داشت و کاری نکرده بود که ناخوشایند پیامبر بوده باشد. و او از جمله کسانی بود که در نقض معاهده محاصره قریش که بر ضد بنی هاشم نوشته بودند، تلاش نمود. مجذر بن زیاد بلوی که از همپیمانان انصار بود، با او مواجه شد و به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ما را از کشتن تو نهی فرموده است. ابو بختری رفیقی داشت که از مکه با او همراه شده بود و اسمش جناده بن ملیحه بود. ابو بختری گفت: رفیق مرا نیز امان بده تا به خدمت پیامبر بیائیم. مجذر گفت: سوگند به خدا! ما رفیق تو را امان نمیدهیم زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جز تو از کشتن کس دیگری نهی نکرده است. گفت: در این صورت سوگند به خدا من و او همگی میمیریم، تا مبادا زنان مکه بگویند که من رفیقم را به طمع زندگی دنیا ترک کردم. پس مجذر به سراغ او رفت و او را کشت. و ابو بختری این را رجز را خواند:
پسرِ آزاده، رفیقش را تسلیم نمیکند تا این که بمیرد یا به راه او برود.
سپس به نبرد پرداختند و مجذّر او را کُشت و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد و گفت: سوگند به خداوندی که تو را به حق مبعوث داشت تلاش کردم که ابو بختری تسلیم گردد و او را نزد شما بیاورم اما او نپذیرد و با من به جنگ پرداخت و من نیز با او مبارزه کردم و او را کُشتم. سپس گوید: محمد بن اسحاق گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ابتدای نبرد از این که کسی از بنی هاشم را بکشند، نهی فرمود.
با همان اسناد از ابن عباس روایت شده که گفته است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به اصحابش فرمود: من دریافتم که مردانی از بنی هاشم و کسان دیگر با اجبار روانه جنگ شدهاند و ما نیازی به کشتن آنها نداریم. پس هر کس از شما که با یکی از بنی هاشم رویاروی شد او را نمیکشد و هر کس با ابو بختری رویاروی شد او را نمیکشد و هر کس با عباس عموی رسول خدا مواجه شد او را نمیکشد زیرا او به اجبار به جنگ آمده است. - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 : 335 -
مقصود پیامبر از «ابن اخیک» عقیل است. و در برخی نسخهها آمده است: «ابنی اخیک» یعنی عقیل و نوفل هر دو. چنانکه ابن ابی الحدید از محمد بن اسحاق روایت کرده که گوید: هنگامی که اسیران را به مدینه آوردند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای عباس! خود و برادرزادههایت عقیل بن ابی طالب و نوفل بن ابی طالب، و همپیمانت عقبه بن عمر را با پرداخت فدیه آزاد کن، که تو ثروتمند هستی. تا این جا که گوید: سپس او فدیه خود و برادرزادههایش را پرداخت کرد.
«و محلوفۀ» در ظاهر سوگند خوردن به لات و عزّی است که بر زبان آوردن آن برای امام علیه السلام خوشایند نبود و به این صورت آن را بیان کرد. در کشاف - . تفسیر کشاف 2 : 186 -
آمده است که او به خداوند سوگند خورد، پس ممکن است به خاطر ناخوشایند بودن از اصل سوگند باشد.
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ إِبْلِیسُ یَوْمَ بَدْرٍ یُقَلِّلُ الْمُؤْمِنِینَ فِی أَعْیُنِ الْکُفَّارِ وَ یُکَثِّرُ الْکُفَّارَ فِی أَعْیُنِ النَّاسِ (4) فَشَدَّ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِالسَّیْفِ فَهَرَبَ مِنْهُ وَ
ص: 304
هُوَ یَقُولُ یَا جَبْرَئِیلُ إِنِّی مُؤَجَّلٌ (1) حَتَّی وَقَعَ فِی الْبَحْرِ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَیِّ شَیْ ءٍ کَانَ یَخَافُ وَ هُوَ مُؤَجَّلٌ قَالَ یَقْطَعُ بَعْضَ أَطْرَافِهِ (2).
**[ترجمه]کافی: زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: ابلیس در روز بدر، مسلمانان را در چشم کافران کم جلوه می داد و کفار را در چشم مسلمانان زیاد نشان می داد. جبرئیل علیه السلام با شمشیر به او حمله کرد و او فرار کرد در حالی که
ص: 304
می گفت: ای جبرئیل! خدا به من مهلت داده است، تا این که در دریا افتاد. زراره گفت: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: چرا می ترسید در حالی که مرگ او به تاخیر افتاده است؟ فرمود: می ترسید که برخی از دست و پاهایش قطع شود. - . روضه کافی : 277 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ تَغْلِبَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی الْقَائِمِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی ظَهْرِ النَّجَفِ رَکِبَ (3) فَرَساً أَدْهَمَ أَبْلَقَ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ شِمْرَاخٌ (4) ثُمَّ یَنْتَفِضُ بِهِ فَرَسُهُ فَلَا یَبْقَی أَهْلُ بَلْدَةٍ إِلَّا وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنَّهُ مَعَهُمْ فِی بِلَادِهِمْ فَإِذَا نَشَرَ رَایَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله انْحَطَّ عَلَیْهِ (5) ثَلَاثَةَ عَشَرَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً کُلُّهُمْ یَنْظُرُونَ الْقَائِمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ نُوحٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی السَّفِینَةِ وَ الَّذِینَ کَانُوا مَعَ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ أُلْقِیَ فِی النَّارِ وَ کَانُوا مَعَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ رُفِعَ وَ أَرْبَعَةُ آلَافٍ مُسَوِّمِینَ وَ مُرْدِفِینَ وَ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ مَلَکاً مَلَائِکَةُ یَوْمِ بَدْرٍ وَ أَرْبَعَةُ آلَافِ مَلَکٍ الَّذِینَ هَبَطُوا یُرِیدُونَ الْقِتَالَ مَعَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلَمْ یُؤْذَنْ لَهُمْ (6).
أقول: سیأتی مثله بأسانید جمة فی کتاب الغیبة.
**[ترجمه]اکمال الدین: ابان بن تغلب از امام صادق علیه السّلام روایت کند که فرمود: گویا به قائم علیه السّلام می نگرم که پشت نجف است و چون در آن جا مستقر شود سوار بر اسب تیره رنگ ابلقی شود که میان دو چشمش یال سپیدی است، که به وسیله آن اسبش را بجهاند و هیچ شهری نباشد جز آنکه اهل آن شهر گمان برند که قائم علیه السّلام همراه آنان در آن شهر است و چون پرچم رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را برافرازد سیزده هزار و سیزده فرشته از آسمان بر وی فرود آید و همگی آنها بر قائم علیه السّلام بنگرند، آنان کسانی هستند که همراه نوح علیه السّلام در کشتی بودند و همراه ابراهیم خلیل علیه السّلام بودند آن گاه که در آتش افکنده شد و همراه عیسی علیه السّلام بودند آن گاه که او را به آسمان بردند و چهار هزار فرشته نشان دار و ردیف شده و سیصد و سیزده فرشته ای که در روز بدر بودند و چهار هزار فرشته ای که فرود آمدند تا همراه حسین بن علیّ علیهما السّلام با یزیدیان کارزار کنند همگی در رکاب قائم علیه السّلام هستند. امّا به فرشتگانی که برای یاری حسین علیه السّلام فرود آمدند اجازه کارزار ندادند. - . اکمال الدین : 377 - 378 -
میگویم: در کتاب غیبت با سندهای بسیار در این باره سخن خواهیم گفت.
**[ترجمه]
ب، قرب الإسناد ابْنُ طَرِیفٍ (7) عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: انْتَدَبَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ الْبَدْرِ (8) إِلَی الْمَاءِ فَانْتَدَبَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَخَرَجَ وَ کَانَتْ لَیْلَةً بَارِدَةً ذَاتَ رِیحٍ وَ ظُلْمَةٍ فَخَرَجَ بِقِرْبَتِهِ فَلَمَّا کَانَ إِلَی الْقَلِیبِ
ص: 305
لَمْ یَجِدْ دَلْواً فَنَزَلَ فِی الْجُبِّ تِلْکَ السَّاعَةَ فَمَلَأَ قِرْبَتَهُ ثُمَّ أَقْبَلَ فَاسْتَقْبَلَتْهُ رِیحٌ شَدِیدَةٌ فَجَلَسَ حَتَّی مَضَتْ ثُمَّ قَامَ ثُمَّ مَرَّتْ بِهِ أُخْرَی فَجَلَسَ حَتَّی مَضَتْ ثُمَّ قَامَ ثُمَّ مَرَّتْ بِهِ أُخْرَی فَجَلَسَ حَتَّی مَضَتْ فَلَمَّا جَاءَ قَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا حَبَسَکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ قَالَ لَقِیتُ رِیحاً ثُمَّ رِیحاً ثُمَّ رِیحاً شَدِیدَةً فَأَصَابَتْنِی قَشْعَرِیرَةٌ فَقَالَ أَ تَدْرِی مَا کَانَ ذَاکَ (1) یَا عَلِیُّ فَقَالَ لَا فَقَالَ ذَاکَ (2) جَبْرَئِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ قَدْ سَلَّمَ عَلَیْکَ وَ سَلَّمُوا ثُمَّ مَرَّ مِیکَائِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَسَلَّمَ عَلَیْکَ وَ سَلَّمُوا ثُمَّ مَرَّ إِسْرَافِیلُ وَ أَلْفٌ (3) مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَسَلَّمَ عَلَیْکَ وَ سَلَّمُوا (4).
**[ترجمه]قرب الاسناد: از ابن عباس نقل می کند که گفت: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در شب جنگ بدر از مردم داوطلب خواست که سراغ آب برود. امیر المؤمنین علیه السّلام داوطلب شد و بیرون رفت. آن شب، شبی سرد همراه با وزش باد و تاریک بود. حضرت مشک آب را برداشت و بیرون آمد. وقتی به چاه رسید،
ص: 305
سطلی پیدا نکرد. به ناچار داخل چاه شد و پائین رفت و مشک را پر کرد و بیرون آمد و به راه افتاد. از مقابل او باد شدیدی آمد. آن حضرت نشست تا ردّ شد و برخاست. سپس باد دیگری وزید و حضرت نشست تا آن هم ردّ شد و برخاست. سپس باد دیگری وزید و حضرت نشست تا ردّ شد. وقتی آمد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله پرسید: یا ابا الحسن، چه چیزی تو را به تأخیر انداخت؟ فرمود: با وزش بادی برخورد کردم و سپس وزش باد دیگری و سپس با وزش دیگری که لرزه ام گرفته بود. حضرت فرمود: ای علی، می دانی آن چه بود؟ عرض کرد: نه. فرمود: آن جبرئیل بود همراه هزار نفر از ملائکه، و او و آنها بر تو سلام کردند. سپس میکائیل همراه هزار ملائکه عبور کرد، و او و آنها بر تو سلام کردند. سپس اسرافیل همراه هزار ملائکه عبور کردند، و او و آنها بر تو سلام کردند.
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِی الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ مِثْلَهُ بِأَدْنَی تَغْیِیرٍ (5) وَ زَادَ فِی آخِرِهِ وَ هُمْ مَدَدٌ لَنَا وَ هُمُ الَّذِینَ رَآهُمْ إِبْلِیسُ
ص: 306
فَ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ یَمْشِی الْقَهْقَرَی حِینَ یَقُولُ (1) إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ (2)
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عَمرو بن ابو مقدام، از پدرش، از علی بن حسین علیه السلام همین حدیث را با اندکی تغییر در کلمات آن روایت کرده، - . الفاظ حدیث به این صورت است: هنگامی که قوم در روز بدر دچار تشنگی شدند، علی علیه السلام مشک را برداشت و برای آوردن آب به راه افتاد. هنگامی که بر سر چاه بود، ناگهان بادی شدید وزید و سپس فرو نشست. پس منتظر ماند. باد دیگری وزید و رفت. و سپس باد دیگری آمد که نزدیک بود او را در حالی که سر چاه بود، به داخل چاه بیندازد. پس نشست تا آن باد تمام شد. هنگامی که به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برگشت، به او خبر داد. رسول خدا که سلام و درود خدا بر او باد، فرمود: باد نخست، جبرییل بود با هزار نفر از فرشتگان. باد دوم میکاییل بود با هزار نفر از فرشتگان. باد سوم اسرافیل بود با هزار نفر از فرشتگان. آنان به تو سلام کردند. - و در آخر آن افزوده است: و آنان به یاری ما آمدند و آنان همان کسانی هستند که ابلیس آنان را دید
ص: 306
و عقب نشست و در حالت عقب نشینی چنین می گفت: «إِنِّی أَرَی مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّیَ أَخَافُ اللّهَ وَاللّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ»{ من از شما بیزارم، من چیزی را می بینم که شما نمی بینید، من از خدا بیمناکم. و خدا سخت کیفر است. } - . تفسیر عیاشی 2 : 65 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ الْآیَةَ إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ لَمَّا أَخْبَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَنَازِلِ شُهَدَائِهِمْ یَوْمَ بَدْرٍ مِنَ الْجَنَّةِ (3) رَغِبُوا فِی ذَلِکَ وَ قَالُوا اللَّهُمَّ أَرِنَا قِتَالًا نَسْتَشْهِدُ فِیهِ فَأَرَاهُمُ اللَّهُ إِیَّاهُ یَوْمَ أُحُدٍ فَلَمْ یَثْبُتُوا إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْهُمْ (4).
**[ترجمه]تفسیر قمی: ابو جارود، نقل کرده است که امام باقر علیه السلام درباره آیه: «وَلَقَدْ کُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ» { و شما مرگ را پیش از آنکه با آن روبرو شوید، سخت آرزو می کردید پس، آن را دیدید و [هم چنان] نگاه می کردید}تا آخر آیه، فرمود: هنگامی که خداوند به مؤمنان خبر داد که آنهایی که در جنگ بدر، شهید شده اند چه جایگاهی در بهشت دارند، به شهادت علاقه مند شدند و گفتند: بار خدایا! جنگی را به ما نشان بده که در آن شهید بشویم. آن گاه خداوند، جنگ اُحد را به آن ها نشان داد و از آنان جز کسانی که خدا خواست ثابت قدم نماندند. - . تفسیر قمی : 108 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ (5) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی بَیَانِ خُرُوجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَکَّةَ وَ إِحْرَامِهِ وَ مَنْعِ قُرَیْشٍ الْمُسْلِمِینَ وَ إِرَادَتِهِ صلی الله علیه و آله الصُّلْحَ وَ عَدَمِ رِضَا الْأُمَّةِ بِهِ وَ إِرَاءَتِهِمُ الْحَرْبَ وَ هَزِیمَتِهِمْ مِنْ قُرَیْشٍ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ فَرَجَعَ (6) أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُسْتَحْیِینَ وَ أَقْبَلُوا یَعْتَذِرُونَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ لَسْتُمْ أَصْحَابِی یَوْمَ بَدْرٍ إِذْ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیکُمْ إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ أَ لَسْتُمْ أَصْحَابِی یَوْمَ أُحُدٍ إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ أَ لَسْتُمْ أَصْحَابِی یَوْمَ کَذَا وَ یَوْمَ کَذَا (7)
ص: 307
فَاعْتَذَرُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَدِمُوا عَلَی مَا کَانَ مِنْهُمْ الْخَبَرَ (1).
**[ترجمه]تفسیر قمی: ابن سنان از امام صادق علیه السلام در بیان خروج پیامبر به سوی مکه و احرام آن حضرت و ممانعت قریش از مسلمانان و این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در پی صلح بود، و این که امت بدان راضی نبودند و میخواستند جنگ کنند و شکست آنان از قریش روایت کرده تا این جا که فرمود: یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خجالت زده نزد آن حضرت بازگشتند و از ایشان معذرت خواهی می کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان فرمود: مگر شما همان یاران من در جنگ بدر نیستید که خداوند درباره شما فرموده است: «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلفٍ مِّنَ المَلآئِکَةِ مُرْدِفِینَ» - . انفال / 9 - {(به یاد آورید) زمانی را که پروردگار خود را به فریاد می طلبیدید. پس دعای شما را اجابت کرد که من شما را با هزار فرشته پیاپی یاری خواهم کرد} مگر شما همان یاران من در جنگ احد نیستید که آیه زیر درباره شما نازل شد: «إِذْ تُصْعِدُونَ ولاَ تَلوونَ عَلی أحَدٍ والرَّسُول یَدْعُوکُمْ فِی أُخْرَاکُمْ» - . آل عمران / 153 - {(یاد کنید) هنگامی را که در حال گریز (از کوه) بالا می رفتید و به هیچ کس توجه نمی کردید و پیامبر شما را از پشت سرتان فرا می خواند} مگر شما همان یاران من در فلان روز و فلان روز نیستید؟
ص: 307
آن ها نزد آن حضرت به معذرت خواهی پرداختند و از کرده های قبلی شان پشیمان شدند. - . تفسیر قمی : 631 و 633 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ (2) قَالَ نَزَلَتْ فِی الْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ رُوِیَ عَنِ الْإِمَامِ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ الْآیَةَ قَالَ هُمُ الَّذِینَ اسْتَشَارَهُمُ الرَّسُولُ فِی أَمْرِ قُرَیْشٍ بِبَدْرٍ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهَا قُرَیْشٌ وَ خُیَلَاؤُهَا وَ إِنَّهَا مَا آمَنَتْ قَطُّ الْحَدِیثَ فَقَالَ تَعَالَی فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ قَالَ هُمُ الْأَنْصَارُ وَ کَانَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ نصرتهم (نَصَرَ بِهِمْ) نَبِیَّهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ما أَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ أَلَّفَ اللَّهُ بَیْنَ قُلُوبِهِمُ الْأَنْصَارُ خَاصَّةً (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: این فرموده خداوند: « وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّه»{ و اگر بخواهند تو را بفریبند، [یاری] خدا برای تو بس است. همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان نیرومند گردانید.} فرمود: درباره اوس و خزرج نازل شد. و از امام باقر علیه السلام در این باره روایت شده که فرمود: آنان کسانی بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره قریش با آنها مشورت کرد. یکی از اینان گفت: ای رسول خدا این قریش است و غرور و خودبینی آنها، و آنان هرگز ایمان نمیآورند. بخشی از روایت. پس خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «فانّ حسبک الله» تا این فرموده: «فانه عزیز حکیم». فرمود: آنها انصار بودند که میان دلهایشان الفت برقرار شد و پیامبر را یاری دادند و این مصداق فرموده خداوند است که میفرماید: «و لو انفقت ما فی الارض جمیعاً ما الّفت بین قلوبهم و لکنّ الله الّف بینهم» - . انفال / 63 - {اگر آن چه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی میان دلهایشان الفت برقرار کنی، ولی خدا بود که میان آنان الفت انداخت} پس کسانی که خداوند میان دلهایشان الفت و محبت ایجاد نمود، انصار بودند. - . تفسیر قمی : 255 - 256 -
**[ترجمه]
ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنِیِّ (4) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ سَهْلِ بْنِ صَالِحٍ الْعَبَّاسِیِّ عَنْ أَبِیهِ وَ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ فِی الْخَمْسَةِ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5) ثُمَّ قَالَ الصَّدُوقُ وَ یُقَالُ فِی خَبَرٍ آخَرَ فِی الْأَسْوَدِ
ص: 308
بْنَ عَبْدِ یَغُوثَ قَوْلٌ آخَرُ یُقَالُ إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَانَ قَدْ دَعَا عَلَیْهِ أَنْ یُعْمِیَ اللَّهُ بَصَرَهُ وَ أَنْ یُثْکِلَهُ وَلَدَهُ فَلَمَّا کَانَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ جَاءَ حَتَّی صَارَ إِلَی کُدَی (1) فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِوَرَقَةٍ خَضْرَاءَ فَضَرَبَ بِهَا وَجْهَهُ فَعَمِیَ وَ بَقِیَ حَتَّی أَثْکَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلَدَهُ یَوْمَ بَدْرٍ ثُمَّ مَاتَ (2).
**[ترجمه]خصال: موسی بن جعفر از پدرانش از حسین بن علی علیهم السلام روایت کرده که فرمود: و حدیث را درباره پنج نفری که پیامبر را مسخره کردند ادامه میدهد. - . کل روایت را در باب معجزات پیامبر در دفع شرّ دشمنان بیان کردیم. مراجعه کنید به: ج 18 : 55 - سپس صدوق میگوید: در خبر دیگری درباره اسود
ص: 308
بْن عَبْدِ یَغُوث ، قول دیگری وجود دارد و گفته می شود که پیامبر خدا (ص) به او نفرین کرد و از خدا خواست که چشمانش را کور کند و او را در عزای فرزندش بنشاند و در آن روز آمد وقتی به کُداء رسید، جبرئیل برگ سبزی آورد و به صورت او زد و او کور شد و آنقدر ماند تا در جنگ بدر داغ فرزندش به دلش نشست و سپس مرد. - . خصال 1 : 134 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ قَالَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَخْرَجَتْهُ قُرَیْشٌ مِنْ مَکَّةَ وَ هَرَبَ مِنْهُمْ إِلَی الْغَارِ طَلَبُوهُ لِیَقْتُلُوهُ فَعَاقَبَهُمُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ وَ أَبُو جَهْلٍ وَ حَنْظَلَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ وَ غَیْرُهُمْ فَلَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طُلِبَ بِدِمَائِهِمْ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «و من عاقب بمثل ما عوقب به» آن رسول خدا صلی الله علیه و آله است، آن زمان که قریش او را از مکه اخراج کردند و او به غار گریخت و قریش در جستجوی او بر آمدند تا او را به قتل برسانند و خداوند آنان را در روز بدر مورد عقاب قرار داد و عتبه و شیبه و ولید و ابوجهل و حنظله بن ابی سفیان و برخی دیگر کشته شدند. ولی بعد از این که رسول خدا صلی الله علیه و آله به دیدار حق شتافت، کفار به خونخواهی آنان بر آمدند. - . تفسیر قمی : 442 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ (4) قَالَ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ قَدِ اجْتَمَعْنَا لِنَنْتَصِرَ وَ نَقْتُلَکَ یَا مُحَمَّدُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ یَعْنِی یَوْمَ بَدْرٍ حِینَ هُزِمُوا وَ أُسِرُوا وَ قُتِلُوا (5).
**[ترجمه]تفسیر قمی: « أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ » - . قمر / 44 - 45 -
{ یا می گویند: «ما همگی انتقام گیرنده [و یار و یاور همدیگر] یم!» زودا که این جمع درهم شکسته شود و پشت کنند.} گوید: قریش گفتند: ای محمد ما گرد هم آمدهایم تا پیروز شویم و بر تو چیره گردیم و تو را بکشیم. پس خداوند نازل کرد: «أم یقولون» ای محمد «نحن جیع منتصر * سیهزم الجمع و یولّون الدبر» مقصود روز بدر است که شکست خوردند و به اسارت رفتند و کشته شدند. - . تفسیر قمی : 657 -
**[ترجمه]
اصْطَفَّتِ الْخَیْلَانِ یَوْمَ بَدْرٍ رَفَعَ أَبُو جَهْلٍ یَدَیْهِ (1) فَقَالَ اللَّهُمَّ أَقْطَعَنَا لِلرَّحِمِ وَ آتَانَا بِمَا لَا نَعْرِفُ فَأَحِنْهُ الْعَذَابَ (2) فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ (3).
**[ترجمه]تفسیر قمی: «سأل سائل بعذاب واقع» - . معارج / 1 -
{ پرسنده ای از عذاب واقع شونده ای پرسید} گوید: در حدیث دیگری آمده است: هنگامی
ص: 309
که دو سپاه در روز بدر، در مقابل هم صف آرایی کردند، ابوجهل دست خود را بلند کرد و گفت: خداوندا! این شخص، روابط خویشاوندی ما را قطع کرد، و آن چه که نسبت به آن آشنایی نداریم، برای ما آورد، پس عذاب را بر وی نازل کن، و خداوند عزّ و جلّ نازل کرد: « سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ» - . تفسیر قمی : 695 -
**[ترجمه]
فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ (4) فَهُوَ أَبُو سَلَمَةَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الْأَسَدِ بْنِ هِلَالٍ الْمَخْزُومِیُّ وَ هُوَ مِنْ بَنِی مَخْزُومٍ وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ (5) فَهُوَ أَخُوهُ الْأَسْوَدُ بْنُ عَبْدِ الْأَسَدِ بْنِ هِلَالٍ الْمَخْزُومِیُّ قَتَلَهُ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ یَوْمَ بَدْرٍ (6).
**[ترجمه]تفسیر قمی: در روایت ابو جارود از امام باقر علیه السلام نقل شده که درباره این آیه: «فأمّا من اُوتی کتابه بیمینه» فرمود: این شخص ابو سلمه عبدالله بن عبد الاسد بن هلال مخزومی است و از قبیله بنی مخزوم بود. « أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ » این شخص برادرش اسود بن عبد الاسد بن هلال مخزومی بود که حمزه بن عبد المطلب او را در روز بدر کُشت. - . تفسیر قمی : 718 -
**[ترجمه]
ید، التوحید بِإِسْنَادِهِ عَنْ وَهْبٍ الْقُرَشِیِّ (7) عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: رَأَیْتُ الْخَضِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْمَنَامِ قَبْلَ بَدْرٍ بِلَیْلَةٍ فَقُلْتُ لَهُ عَلِّمْنِی شَیْئاً أُنْصَرُ بِهِ عَلَی الْأَعْدَاءِ فَقَالَ قُلْ یَا هُوَ یَا مَنْ لَا هُوَ إِلَّا هُوَ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ قَصَصْتُهَا عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ عُلِّمْتَ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ وَ کَانَ (8) عَلَی لِسَانِی یَوْمَ بَدْرٍ (9).
أقول: سیأتی تمامه بإسناده فی کتاب الدعاء و غیره.
**[ترجمه]توحید: امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت کرده که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: یک شب پیش از جنگ بدر خضر علیه السلام را در خواب دیدم و به او گفتم که به من چیزی بیاموز تا بدان بر دشمنان نصرت یابم. گفت: بگو «یا هو یا من لا هو الا هو» و چون صبح کردم این خواب را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باز گو کردم. آن حضرت به من فرمود: ای علی اسم اعظم به تو تعلیم شده و در روز بدر این عبارت بر زبانم جاری بود. - . توحید : 74 - 75 -
میگویم: کل حدیث در کتاب دعا و بابهای دیگر خواهد آمد.
**[ترجمه]
تَفْسِیرُ النُّعْمَانِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا کَانَ یَوْمُ بَدْرٍ وَ عَرَفَ اللَّهُ حَرَجَ الْمُسْلِمِینَ أَنْزَلَ عَلَی نَبِیِّهِ وَ إِنْ (10) جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ
ص: 310
لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَلَمَّا قَوِیَ الْإِسْلَامُ وَ کَثُرَ الْمُسْلِمُونَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فَلا تَهِنُوا (1) وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ فَنَسَخَتْ هَذِهِ الْآیَةَ الَّتِی أُذِنَ لَهُمْ فِیهَا أَنْ یَجْنَحُوا وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ أَمَّا الْجِدَالُ وَ مَعَانِیهِ فِی کِتَابِ اللَّهِ (2) وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ (3) وَ لَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَدْرٍ کَانَ خُرُوجُهُ فِی طَلَبِ الْعَدُوِّ وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَعَدَنِی أَنْ أَظْفِرَ بِالْعِیرِ أَوْ بِقُرَیْشٍ فَخَرَجُوا مَعَهُ عَلَی هَذَا فَلَمَّا أَفْلَتَتِ الْعِیرُ وَ أَمَرَهُ اللَّهُ بِقِتَالِ قُرَیْشٍ أَخْبَرَ أَصْحَابَهُ فَقَالَ إِنَّ قُرَیْشاً قَدْ أَقْبَلَتْ وَ قَدْ وَعَدَنِی اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ وَ أَمَرَنِی بِقِتَالِ قُرَیْشٍ قَالَ فَجَزِعُوا مِنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنَّا لَمْ نَخْرُجْ (4) عَلَی أُهْبَةِ الْحَرْبِ قَالَ وَ أَکْثَرَ قَوْمٌ مِنْهُمُ الْکَلَامَ وَ الْجِدَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ (5) الْآیَةَ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ (6) یُقَالُ لَهُ رِفَاعَةُ بْنُ زَیْدِ بْنِ عَامِرٍ وَ کَانَ عَمَّ قَتَادَةَ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَنْصَارِیِّ وَ کَانَ قَتَادَةُ مِمَّنْ شَهِدَ بَدْراً (7).
أقول: سیأتی فی غزوة أحد بعض أخبار الباب.
**[ترجمه]تفسیر نعمانی: و چون خداوند در روز بدر سختی و تنگنای وارده بر مسلمانان را دانست، این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود: «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ
ص: 310
لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ»{و اگر به صلح گراییدند، تو [نیز] بدان گرای و بر خدا توکّل نما که او شنوای داناست.} چون اسلام قدرت گرفت و بر شمار مسلمانان افزوده شد خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ» {پس سستی نورزید و [کافران را] به آشتی مخوانید [که] شما برترید و خدا با شماست و از [ارزش] کارهایتان هرگز نخواهد کاست.}این آیه، آیهای را که به آنان اجازه صلح با مشرکان را داده بود نسخ کرد. و حدیث را ادامه میدهد تا این جا که فرمود: و اما جدال و معانی آن در کتاب خداوند این است که میفرماید:
«وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ یُجادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَیَّنَ کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ»{با تو در باره حقّ- بعد از آنکه روشن گردید- مجادله می کنند. گویی که آنان را به سوی مرگ می رانند و ایشان [بدان] می نگرند} و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی بدر رهسپار شد، این بیرون رفتن پیامبر در طلب دشمن بود و به اصحابش فرمود: همانا خداوند عزّ و جل به من وعده داده است که یا کاروان یا قریش را به چنگ میآورم. پس مسلمانان با شنیدن این سخنان به همراه پیامبر رهسپار شدند. هنگامی که کاروان از دست رفت و خداوند آن حضرت را به جنگ با قریش امر فرمود، او نیز به اصحابش فرمود: قریش روی آوردهاند و خداوند به من وعده داده که یکی از دو طایفه (کاروان تجاری قریش یا سپاه ابو سفیان) برای شما خواهد بود و به من دستور داده که با قریش بجنگم. امام فرمود: مسلمانان از این سخنان اندوهگین شدند و گفتند: ای رسول خدا ما با ساز و کار جنگی بیرون نیامدهایم و گروهی از آنان سخنان بسیاری بر زبان راندند و در این باره به بحث و جدال پرداختند. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «و إذ یعدکم الله» تا پایان آیه. و حدیث را ادامه میدهد تا این جا که فرمود: و از جمله کسانی که در جنگ بدر شرکت داشت مردی از انصار بود که به نام رفاعه بن زید بن عامر، و او عموی قتاده بن نعمان انصاری بود و قتاده از جمله کسانی بود که در بدر حضور داشت. - . محکم و متشابه : 10 و 11 و 81 و 82 و 92 -
میگویم: برخی اخبار این باب را در بحث غزوه احد میآوریم.
**[ترجمه]
ختص، الإختصاص ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
ص: 311
إِسْمَاعِیلَ الْعَلَوِیِّ (1) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الزِّبْرِقَانِ الدَّامَغَانِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ (2) قَالَ: إِنَّ الْعَبَّاسَ کَانَ فِی عَدَدِ الْأُسَارَی عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ جَحَدَ أَنْ یَکُونَ لَهُ الْفِدَاءُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یُخْبِرُهُ بِدَفِینٍ لَهُ مِنْ ذَهَبٍ فَبَعَثَ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْرَجَهُ مِنْ عِنْدِ أُمِّ الْفَضْلِ (3) وَ أَخْبَرَ الْعَبَّاسَ بِمَا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَأَذِنَ لِعَلِیٍّ وَ أَعْطَاهُ عَلَامَةَ الَّذِی دَفَنَ فِیهِ فَقَالَ الْعَبَّاسُ عِنْدَ ذَلِکَ یَا ابْنَ أَخِی مَا فَاتَنِی مِنْکَ أَکْثَرُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَلَمَّا أَحْضَرَ عَلِیٌّ الذَّهَبَ قَالَ الْعَبَّاسُ أَفْقَرْتَنِی یَا ابْنَ أَخِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنْ (4) یَعْلَمِ اللَّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤْتِکُمْ خَیْراً مِمَّا أُخِذَ مِنْکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ (5).
**[ترجمه]اختصاص:
ص: 311
زبرقان دامَغانی از امام موسی کاضم علیه السلام روایت کرده که فرمود: عباس از جمله اسرای پیامبر صلی الله علیه و آله، بود و آزاد شدن خود به وسیله فدیه را انکار کرد. پس خدای تبارک و تعالی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وحی کرد و به او خبر داد که او گنجی از طلا دارد. پس پیامبر علی علیه السلام را فرستاد و آن را از نزد ام فضل بیرون آورد و آن چه را جبرئیل از خدای تبارک و تعالی خبر داده بود، به عباس خبر داد. آن گاه عباس گفت: ای برادر زاده! از این بیشتر نباید فرصت را از دست بدهم. من گواهی می دهم که تو رسول پروردگار جهان هستی. هنگامی که علی علیه السلام طلا را آورد، عباس گفت: ای برادر زاده! تو مرا بیچاره کرده ای. چیزی را برایم باقی نگذاشتی. سپس خدای - تبارک و تعالی - این آیه را نازل فرمود: «إِن یَعْلَمِ اللّهُ فِی قُلُوبِکُمْ خَیْرًا یُؤْتِکُمْ خَیْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ» «اگر خدا در دلهای شما خیری سراغ داشته باشد، بهتر از آن چه از شما گرفته شده به شما عطا می کند و بر شما می بخشاید و خدا آمرزنده مهربان است} - . اختصاص : 56 - 57 در ادامه آمده است: و نیز این آیه را: «وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّی یُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ» { و کسانی که ایمان آورده اند ولی مهاجرت نکرده اند، هیچ گونه خویشاوندی (دینی) با شما ندارند، مگر آنکه (در راه خدا) هجرت کنند و اگر در (کار) دین از شما یاری جویند، یاری آنان بر شما (واجب) است} و فرمود: او را دیدم که غمگین شد. -
**[ترجمه]
أَقُولُ رَوَی السَّیِّدُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ، مِنْ تَفْسِیرِ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ
ص: 312
عَلِیِّ بْنِ مَرْوَانَ (1) قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ (2) عَنْ حَجَّاجِ بْنِ الْمِنْهَالِ عَنِ الْمُعْتَمِرِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی محلث (مِجْلَزٍ) عَنْ قَیْسِ بْنِ عَبَّادٍ (3) عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَنَّهُ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَنَا أَوَّلُ مَنْ یَجْثُو لِلْخُصُومَةِ بَیْنَ یَدَیِ الرَّحْمَنِ قَالَ قَیْسٌ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (4) قَالَ هُمُ الَّذِینَ تَبَارَزُوا یَوْمَ بَدْرٍ عَلِیٌّ وَ حَمْزَةُ وَ عُبَیْدَةُ وَ شَیْبَةُ وَ عُتْبَةُ وَ الْوَلِیدُ.
حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَامِرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَرَجَ عُتْبَةُ وَ شَیْبَةُ وَ الْوَلِیدُ لِلْبَرَازِ وَ خَرَجَ عُبَیْدُ اللَّهِ (5) بْنُ رَوَاحَةَ مِنْ نَاحِیَةٍ أُخْرَی قَالَ فَکَرِهَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَکُونَ الْحَرْبُ أَوَّلَ مَا لَقِیَ بِالْأَنْصَارِ (6) فَبَدَأَ بِأَهْلِ بَیْتِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مُرُوهُمْ أَنْ یَرْجِعُوا إِلَی مَصَافِّهِمْ
ص: 313
إِنَّمَا یُرِیدُ الْقَوْمُ بَنِی عَمِّهِمْ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً وَ حَمْزَةَ وَ عُبَیْدَةَ بْنَ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَبَرَزُوا بَیْنَ یَدَیْهِ بِالسِّلَاحِ فَقَالَ اجْعَلَاهُ بَیْنَکُمَا وَ خَافَ عَلَیْهِ الْحَدَاثَةَ فَقَالَ اذْهَبُوا فَقَاتِلُوا عَنْ حَقِّکُمْ وَ بِالدِّینِ الَّذِی بُعِثَ بِهِ نَبِیُّکُمْ إِذْ جَاءُوا بِبَاطِلِهِمْ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ اذْهَبُوا فِی حِفْظِ اللَّهِ أَوْ فِی عَوْنِ اللَّهِ فَخَرَجُوا یَمْشُونَ حَتَّی إِذَا کَانُوا قَرِیباً حَیْثُ یَسْمَعُونَ الصَّوْتَ فَصَاحَ بِهِمْ عُتْبَةُ انْتَسِبُوا نَعْرِفْکُمْ فَإِنْ تَکُونُوا أَکْفَاءَ نُقَاتِلْکُمْ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ فَقَالَ عُبَیْدَةُ أَنَا عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ کَانَ قَرِیبَ السِّنِّ مِنْ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ أَکْبَرُ الْمُسْلِمِینَ (1) فَقَالَ هُوَ کُفْوٌ کَرِیمٌ ثُمَّ قَالَ لِحَمْزَةَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَا أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ أَنَا صَاحِبُ الْحَلْفَاءِ فَقَالَ لَهُ عُتْبَةُ سَتَرَی صَوْلَتَکَ الْیَوْمَ یَا أَسَدَ اللَّهِ وَ أَسَدَ رَسُولِهِ قَدْ لَقِیتَ أَسَدَ الْمُطَیِّبِینَ فَقَالَ لِعَلِیٍّ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَ أَخُو رَسُولِهِ أَنَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقَالَ یَا وَلِیدُ دُونَکَ الْغُلَامُ فَأَقْبَلَ الْوَلِیدُ یَشْتَدُّ إِلَی عَلِیٍّ قَدْ تَنَوَّرَ وَ تَخَلَّقَ (2) عَلَیْهِ خَاتَمٌ مِنْ ذَهَبٍ بِیَدِهِ السَّیْفُ قَالَ عَلِیٌّ قَدْ ظَلَّ (3) عَلَیَّ فِی طُولِ نَحْوٍ مِنْ ذِرَاعٍ فَخَتَلْتُهُ حَتَّی ضَرَبْتُ یَدَهُ الَّتِی فِیهَا السَّیْفُ فَبَدَرَتْ یَدُهُ وَ بَدَرَ السَّیْفُ (4) حَتَّی نَظَرْتُ إِلَی بَصِیصِ الذَّهَبِ فِی الْبَطْحَاءِ وَ صَاحَ صَیْحَةً أَسْمَعَ أَهْلَ الْعَسْکَرَیْنِ فَذَهَبَ مُوَلًّی نَحْوَ أَبِیهِ وَ شَدَّ عَلَیْهِ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَضَرَبَ فَخِذَهُ فَسَقَطَ وَ قَامَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ:
أَنَا ابْنُ ذِی الْحَوْضَیْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ*** وَ هَاشِمِ الْمُطْعِمِ فِی الْعَامِ السَّغِبِ
أُوفِی بِمِیثَاقِی وَ أَحْمِی عَنْ حَسَبٍ
ثُمَّ ضَرَبَهُ فَقَطَعَ فَخِذَهُ قَالَ فَفِی ذَلِکَ تَقُولُ هِنْدٌ بِنْتُ عُتْبَةَ
ص: 314
أَبِی وَ عَمِّی وَ شَقِیقِ بَکْرِی (1)*** أَخِی الَّذِی کَانُوا کَضَوْءِ (2) الْبَدْرِ
بِهِمْ کَسَرْتَ یَا عَلِیُّ ظَهْرِی
ثُمَّ تَقَدَّمَ شَیْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ فَالْتَقَیَا فَضَرَبَهُ شَیْبَةُ فَرَمَی رِجْلَهُ وَ ضَرَبَهُ عُبَیْدَةُ فَأَسْرَعَ السَّیْفُ فِیهِ فَأَقْطَعَهُ فَسَقَطَا جَمِیعاً وَ تَقَدَّمَ حَمْزَةُ وَ عُتْبَةُ فَتَکَادَمَا الْمَوْتَ طَوِیلًا وَ عَلِیٌّ قَائِمٌ عَلَی الْوَلِیدِ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ فَصَاحَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ یَا عَلِیُّ مَا تَرَی الْکَلْبَ قَدْ بَهَرَ عَمَّکَ فَلَمَّا أَنْ سَمِعَهَا أَقْبَلَ یَشْتَدُّ نَحْوَ عُتْبَةَ فَحَانَتْ مِنْ عُتْبَةَ الْتِفَاتَةٌ إِلَی عَلِیٍّ فَرَآهُ وَ قَدْ أَقْبَلَ نَحْوَهُ یَشْتَدُّ فَاغْتَنَمَ عُتْبَةُ حَدَاثَةَ سَنِّ عَلِیٍّ فَأَقْبَلَ نَحْوَهُ فَلَحِقَهُ حَمْزَةُ قَبْلَ أَنْ یَصِلَ إِلَی عَلِیٍّ فَضَرَبَهُ فِی حَبْلِ الْعَاتِقِ فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ فَأَجْهَزَ عَلَیْهِ قَالَ وَ أَبُو حُذَیْفَةَ (3) بْنُ عُتْبَةَ إِلَی جَنْبِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ فَارْبَدَّ وَجْهُهُ (4) وَ تَغَیَّرَ لَوْنُهُ وَ هُوَ یَتَنَفَّسُ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ صَبْراً یَا أَبَا حُذَیْفَةَ حَتَّی قُتِلُوا ثُمَّ أَقْبَلَا إِلَی عُبَیْدَةَ حَتَّی احْتَمَلَاهُ فَسَالَ الْمُخُّ عَلَی أَقْدَامِهِمَا ثُمَّ اشْتَدُّوا بِهِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5) فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ شَهِیداً قَالَ بَلَی قَالَ لَوْ کَانَ أَبُو طَالِبٍ حَیّاً لَعَلِمَ أَنِّی أَوْلَی بِهَذَا الْبَیْتِ مِنْهُ حَیْثُ یَقُولُ:
وَ نُسْلِمُهُ حَتَّی نُصَرَّعَ حَوْلَهُ*** وَ نَذْهَلَ عَنْ أَبْنَائِنَا وَ الْحَلَائِلِ
(6).
**[ترجمه]میگویم: در کتاب سعد السعود آمده است:
ص: 312
قیس بن عَبّاد از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت کرده که از آن حضرت شنیدم که میفرمود: من اولین کسی هستم که در پیشگاه خداوند برای دادخواهی حاضر می شوم. قیس گوید: این آیه درباره این ها نازل شده است «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ» و آنها کسانی هستند که در روز بدر به مبارزه برخاستند که عبارتند از علی علیه السلام و حمزه و عبیده و شیبه و عتبه و ولید.
عکرمه از ابن عباس روایت کرده که گفته است: عتبه و شیبه و ولید به کارزار آمدند و از جانب دیگر عبید الله بن رواحه به میدان آمد. گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ناخوشایند دانست که انصار آغازگر جنگ باشند. پس از اهل بیت خویش شروع کرد. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به آنها بگوئید به صف خویش بازگردند،
ص: 313
قوم کافر پسر عموهای خویش را برای پیکار میطلبند. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی و حمزه و عبیده بن حارث بن عبد المطلب را فرا خواند و آنان در مقابل پیامبر با اسلحه حاضر شدند. پیامبر فرمود: او را بین خودتان قرار دهید و از جوان بودن و پایین بودن سن علی علیه السلام نگران بود. و فرمود: بروید و در راه حق خویش آن حقی که خداوند به خاطر آن پیامبر شما را برانگیخت جنگ کنید، زیرا اینان باطل خود را آورده تا نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند. در پناه خدا و با یاری خدا بروید. آنان به راه افتادند تا به نزدیکی آنها رسیدند و صدایی شنیدند که عتبه بر آنان فریاد برآورد: نسب خود را اعلام کنید تا شما را بشناسیم و اگر همتا و همترازانی برای ما بودید با شما بجنگیم. و درباره آنها این آیه نازل شد: «هذان خصمان اختصموا فی ربّهم فالذین کفروا قطّعت لهم ثیاب من نار».
عبیده گفت: من عبیده بن حارث بن عبد المطلب هستم و او تقریبا هم سنّ ابو طالب بود و در آن روز از همه مسلمانان بزرگسالتر بود. عتبه گفت: هماوردی شایسته هستی. سپس به حمزه گفت: تو کیستی. گفت: من حمزه بن عبد المطلب هستم، من شیر خدا و شیر رسول خدا، و صاحب همپیمانان هستم. عتبه به او گفت: قدرت و حمله تو را امروز خواهیم دید ای شیر خدا و شیر پیامبر خدا، تو با شیر پاکان رویاروی شدهای. بعد به علی علیه السلام گفت: تو کیستی؟ فرمود: من بنده خدا و برادر پیامبر خدا هستم، من علی بن ابی طالب هستم. عتبه گفت: ولید! آن جوان را بگیر و او برای توست. ولید در حالی که بر خود نوره کشیده و خود را خوشبو کرده بود و انگشتری طلا به دست داشت و شمشیری به دست گرفته بود، به سختی حمله کرد. علی علیه السلام فرمود: او در قامت یک ذراع از من بلندتر بود. من او را فریب دادم و ضربهای را بر آن دستش که شمشیر را گرفته بود وارد کردم. دست و شمشمیرش بر زمین افتادند تا جایی که من درخشش طلا را بر زمین دیدم و فریادی بلندی کشید که همه لشکریان دو جبهه شنیدند و در حالی که پشت کرده و فرار میکرد به سمت پدرش رفت. علی علیه السلام بر او سخت گرفت و ضربهای بر رانش وارد کرد و او بر زمین افتاد و کشته شد. علی علیه السلام برخاست و این شعر را سرود:
منم فرزند کسی که دو حوض (در کنار زمزم برای سقایت حاجیان) داشت یعنی عبد المطلب، و فرزند هاشم که در سال قحطی مردم را خوراک میداد.
وفا کنم به وعده ام و از حسب خویش حمایت کنم.
سپس ضربهای دیگر بر او زد و رانش را قطع کرد. در این باره هند دختر عتبه سروده است:
ص: 314
پدرم و عمویم و برادر تنیم، برادری که بسان نور ماه بود.
ای علی با کشتن آنان کمرم را شکستی.
سپس شیبه بن ربیعه و عبیده بن حارث جلو آمدند و با هم درگیر شدند. شیبه ضربهای بر عبیده وارد ساخت و پایش را قطع کرد و عبیده ضربهای بر او زد و شمشیر را سریعا بر او فرود آورد و سرش را شکافت و هر دو بر زمین افتادند. حمزه و عتبه نیز جلو آمده و به پیکار پرداختند و مدتی با مرگ دسته و پنجه نرم کردند و ضرباتی بر هم وارد کردند. و علی بر بالای سر ولید ایستاده بود و مردم نگاه می کردند. مردی از انصاد فریاد زد: ای علی نمیبینی آن سگ نفس عمویت را بریده است؟ او به محض شنیدن این سخن با شدت تمام به سوی عتبه پیش رفت. عتبه جوان بودن علی را غنیمت شمرد و به سمت او آمد. اما پیش از این که به علی برسد حمزه به او رسید و بر رگ گردنش ضربهای وارد کرد و علی نیز ضربهای بر او زد و خلاصش کرد. گوید: ابو حذیفه بن عتبه در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنها نگاه میکرد و رنگ رخسارش پریده و تغییر کرده بود و با اندوه نفس میکشید. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم میفرمود: شکیبا باش ای ابو حذیفه. سرانجام آنها کشته شدند. سپس حمزه و علی به سوی عبیده رفتند و او را حمل کردند در حالی که مغز قلم پایش بیرون ریخته بود. و سپس او را نزد رسول خدا آوردند و چون پیامبر به او نگریست، گفت: آیا من شهید نیستم؟ فرمود: البته که شهید هستی. سپس گفت: اگر عمویت أَبُو طَالِب زنده بود، می دانست که من شایسته ترینم به این بیتی که او سروده است:
قسم به خانه خدا، شما دروغ می گویید، چون ما برای دفاع از او بجنگیم و پیکار کنیم، محمد هیچ گاه شکست نمی خورد.
**[ترجمه]
البصیص البریق و قال الفیروزآبادی کدمه عضه بأدنی فمه أو أثر فیه بحدیدة و الدابة تکادم الحشیش إذا لم تستمکن منه.
**[ترجمه]«البصیص» یعنی درخشش. فیروزآبادی گوید: «کدمه» یعنی با دهان او را گاز گرفت. یا این که با آهنی بر او ضربه زد. و «الدابۀ تکادم الحشیش» در جایی گویند که چهارپا نتواند علف را بخورد و گاز بگیرد.
**[ترجمه]
عم، إعلام الوری أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ کَفّاً مِنْ تُرَابٍ فَرَمَاهُ إِلَیْهِمْ وَ قَالَ شَاهَتِ
ص: 315
الْوُجُوهُ فَلَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا اشْتَغَلَ بِفَرْکِ (1) عَیْنِهِ وَ قَتَلَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیهَا الْوَلِیدَ بْنَ عُتْبَةَ وَ کَانَ شُجَاعاً فَاتِکاً وَ الْعَاصَ بْنَ سَعِیدٍ وَ طُعَیْمَةَ بْنَ عَدِیٍّ وَ نَوْفَلَ بْنَ خُوَیْلِدٍ وَ هُوَ الَّذِی قَرَنَ أَبَا بَکْرٍ وَ طَلْحَةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ بِحَبْلٍ وَ عَذَّبَهُمَا یَوْماً إِلَی اللَّیْلِ وَ هُوَ عَمُّ الزُّبَیْرِ.
وَ رَوَی جَابِرٌ عَنِ الْبَاقِرِ (2) عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَقَدْ تَعَجَّبْتُ یَوْمَ بَدْرٍ مِنْ جُرْأَةِ الْقَوْمِ وَ قَدْ قَتَلْتُ الْوَلِیدَ بْنَ عُتْبَةَ إِذْ أَقْبَلَ إِلَیَّ حَنْظَلَةُ بْنُ أَبِی سُفْیَانَ فَلَمَّا دَنَا مِنِّی ضَرَبْتُهُ بِالسَّیْفِ فَسَالَتْ عَیْنَاهُ وَ لَزِمَ الْأَرْضَ قَتِیلًا وَ قَتَلَ زَمْعَةَ بْنَ الْأَسْوَدِ وَ الْحَارِثَ بْنَ زَمْعَةَ وَ عُمَیْرَ بْنَ عُثْمَانَ عَمَّ طَلْحَةَ وَ عُثْمَانَ وَ مَالِکاً أَخَوَیْ طَلْحَةَ فِی جَمَاعَةٍ وَ هُمْ سِتَّةٌ وَ ثَلَاثُونَ رَجُلًا وَ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَوْمَ بَدْرٍ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْهُمْ عُبَیْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ وَ ذُو الشِّمَالَیْنِ (3) عَمْرُو بْنُ نَضْلَةَ وَ مِهْجَعٌ مَوْلَی عُمَرَ وَ عُمَیْرُ بْنُ أَبِی وَقَّاصٍ وَ صَفْوَانُ بْنُ أَبِی الْبَیْضَاءِ هَؤُلَاءِ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْبَاقُونَ مِنَ الْأَنْصَارِ (4).
**[ترجمه]اعلام الوری: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز جنگ بدر مشتی خاک برگرفت و به طرف کفار پراکنده کرد، و فرمود: چهرههایتان زشت باد!
ص: 315
در این هنگام افراد مشرکین به دیدگان خاک آلود خود مشغول شدند. امیر المؤمنین علیه السّلام در روز بدر ولید بن عتبة که دلاوری جنگاور بود و عاص بن سعید بن عاص و طعیمة بن عَدیّ و نوفل بن خُویلِد را کشت، نوفل بن خویلد کسی بود که در مکه ابو بکر و طلحه را با ریسمان بسته و آنها را یک روز تا شب عذاب میداد و او عموی زبیر بود.
جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: من روز بدر از جرات مشرکین تعجب کردم هنگامی که ولید بن عتبه را کشتم، حنظلة بن ابی سفیان به طرف من آمد، شمشیر را بر فرق او زدم از چشمانش خون جاری شد، و بر زمین افتاد و کشته گردید.
جماعتی هم با حنظله بودند و کشته شدند، و آنان عبارت بودند از: زمعة بن اسود، حارث ابن زمعة، عمیر بن عثمان بن کعب عموی طلحة ، و عثمان و مالک دو برادر طلحه که به اتفاق سی و شش مرد آمده بودند. در جنگ بدر از مسلمین چهارده نفر کشته شدند که از جمله آنها است: عبیدة ابن حارث بن عبد المطلب و ذو الشِمالَین عَمرو بن نضله، و مِهجَع مولی عُمَر، و عُمَیر ابن ابی وقاص، و صفوان بن ابی البَیضاء این افراد از مهاجرین بودند و بقیه از انصار. - . اعلام الوری 50 و 59 چاپ اول، و 81 چاپ دوم. -
**[ترجمه]
ل، الخصال عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ فِی خَبَرِ الشُّورَی قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ بَعَثَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَجِی ءَ بِالْمَاءِ کَمَا بَعَثَنِی فَذَهَبْتُ حَتَّی حَمَلْتُ الْقِرْبَةَ عَلَی ظَهْرِی وَ مَشَیْتُ بِهَا فَاسْتَقْبَلَتْنِی رِیحٌ فَرَدَّتْنِی حَتَّی أَجْلَسَتْنِی ثُمَّ قُمْتُ فَاسْتَقْبَلَتْنِی رِیحٌ فَرَدَّتْنِی حَتَّی أَجْلَسَتْنِی ثُمَّ قُمْتُ فَجِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی مَا حَبَسَکَ فَقَصَصْتُ عَلَیْهِ الْقِصَّةَ فَقَالَ قَدْ جَاءَنِی جَبْرَئِیلُ فَأَخْبَرَنِی أَمَّا الرِّیحُ الْأُولَی فَجَبْرَئِیلُ کَانَ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْکَ وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَمِیکَائِیلُ فِی أَلْفٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یُسَلِّمُونَ عَلَیْکَ غَیْرِی قَالُوا اللَّهُمَّ لَا الْخَبَرَ (5).
ص: 316
**[ترجمه]خصال: امیر المؤمنین در حدیث شوری فرمود: شما را به خدا! آیا در میان شما جز من کسی هست که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را برای آوردن آب فرستاده باشد آن سان که مرا فرستاد، من رفتم تا این که مشک آب را به پشت گرفته و به راه افتادم، پس بادی از پیش روی وزید و جلویم را گرفت تا این که بر زمین نشاند، آن گاه برخاستم باز بادی از رو به روی وزید و مرا بازگردانده و بر زمین نشاند. سپس من برخاستم و به حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شرفیاب شدم. حضرتش به من فرمود: چرا دیر کردی؟ من سرگذشت خود را به او گفتم: فرمود: جبرئیل بر من فرود آمد و قضیه را گفت، باد نخستین، همان جبرئیل بود که با هزار فرشته بر تو درود فرستادند و دومین باد، میکائیل بود که با هزار فرشته بر تو درود فرستادند. گفتند: نه به خدا! بخشی از روایت. - . خصال 2 : 121 -
ص: 316
**[ترجمه]
ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی خَبَرِ الشُّورَی قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نَاوَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَبْضَةً مِنْ تُرَابٍ فَرَمَی بِهِ (1) فِی وُجُوهِ الْکُفَّارِ فَانْهَزَمُوا غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ نُودِیَ بِاسْمِهِ (2) یَوْمَ بَدْرٍ لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِیٌّ غَیْرِی قَالُوا لَا قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ سَلَّمَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ فِی ثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَوْمَ بَدْرٍ غَیْرِی قَالُوا لَا (3).
**[ترجمه]احتجاج: امام باقر علیه السلام در حدیث شوری فرمود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که به رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله مشتی خاک داد و آن را بر روی کفّار انداخته و آنان تار و مار شدند؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که در کارزار بدر منادی حضرت حقّ به نام او ندا کرده باشد که «لا سیف إلّا ذو الفقار و لا فتی إلّا علیّ» ؟ گفتند: نه. فرمود: شما را به خدا سوگند! آیا جز من کسی در میان شما هست که جبرئیل و میکائیل و اسرافیل همراه با سه هزار فرشته دیگر در کارزار بدر بر او سلام کرده باشند؟ گفتند: نه. - . احتجاج : 73 -
**[ترجمه]
المشهور فی الأخبار أن النداء بلا سیف إنما کان یوم أحد و لعله من تصحیف الرواة مع أنه یحتمل أن یکون النداء به فی الیومین معا.
**[ترجمه]قول مشهور در روایتها این است که ندا کردن با «لا سیف .... » در روز احد بود و شاید از تصحیف راویان باشد هر چند ممکن است این ندا هم در روز بدر و هم در روز احد بوده باشد.
**[ترجمه]
کَنْزُ الْکَرَاجُکِیِّ، عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْحَرْبِیِّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَحْیَی عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ (4) عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَیْلَةَ بَدْرٍ قَائِماً یُصَلِّی وَ یَبْکِی وَ یَسْتَعْبِرُ (5) وَ یَخْشَعُ وَ یَخْضَعُ کَاسْتِطْعَامِ الْمِسْکِینِ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی وَ یَخِرُّ سَاجِداً وَ یَخْشَعُ فِی سُجُودِهِ وَ یُکْثِرُ التَّضَرُّعَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قَدْ أَنْجَزْنَا وَعْدَکَ وَ أَیَّدْنَاکَ بِابْنِ عَمِّکَ عَلِیٍّ وَ مَصَارِعُهُمْ عَلَی یَدَیْهِ وَ کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ بِهِ فَعَلَیْنَا فَتَوَکَّلْ وَ عَلَیْهِ فَاعْتَمِدْ فَأَنَا خَیْرُ مَنْ
ص: 317
تَوَکَّلْتَ (1) عَلَیْهِ وَ هُوَ أَفْضَلُ مَنِ اعْتُمِدَ عَلَیْهِ (2).
**[ترجمه]کنز الکراجکی: ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در شب جنگ بدر به نماز ایستاده بود و گریه میکرد و اشک میریخت و لابه مینمود مانند گدا برای خوراک و میفرمود: بار خدایا وفا کن بدان چه با من عهد کردی و به سجده میرفت و در سجده خشوع داشت و زاری میکرد و خدا تعالی به او وحی کرد: ما به وعده خود وفا کردیم و تو را به پسر عمویت علی علیه السلام یاری کردیم و کشتار آنان به دست او است و تو را از آنان که تو را مسخره کنند کفایت نمودیم، به خدا توکل کن و به او اعتماد نما که من بهترین کسی هستم که به او
ص: 317
توکل کنی و او برتر کسی که به او اعتماد کنی. - . کنز الکراجکی : 136 -
**[ترجمه]
کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُبَادَةَ (3) بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عُمَرَ بْنِ کَیْسَانَ (4) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ (5) فَإِنَّمَا مَثَلُنَا وَ مَثَلُکُمْ مَثَلُ نَبِیٍّ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنِ ادْعُ قَوْمَکَ لِلْقِتَالِ فَإِنِّی سَأَنْصُرُکَ فَجَمَعَهُمْ مِنْ رُءُوسِ الْجِبَالِ وَ مِنْ غَیْرِ ذَلِکَ ثُمَّ تَوَجَّهَ بِهِمْ فَمَا ضَرَبُوا بِسَیْفٍ وَ لَا طَعَنُوا بِرُمْحٍ حَتَّی انْهَزَمُوا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِ ادْعُ قَوْمَکَ إِلَی الْقِتَالِ فَإِنِّی سَأَنْصُرُکَ فَجَمَعَهُمْ ثُمَّ تَوَجَّهَ بِهِمْ فَمَا ضَرَبُوا بِسَیْفٍ وَ لَا طَعَنُوا بِرُمْحٍ حَتَّی انْهَزَمُوا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ ادْعُ قَوْمَکَ إِلَی الْقِتَالِ فَإِنِّی سَأَنْصُرُکَ فَدَعَاهُمْ فَقَالُوا وَعَدْتَنَا النَّصْرَ فَمَا نُصِرْنَا فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ إِمَّا أَنْ یَخْتَارُوا الْقِتَالَ أَوِ النَّارَ فَقَالَ یَا رَبِّ الْقِتَالُ أَحَبُّ (6) مِنَ النَّارِ فَدَعَاهُمْ فَأَجَابَهُ مِنْهُمْ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ فَتَوَجَّهَ بِهِمْ فَمَا ضَرَبُوا بِسَیْفٍ وَ لَا طَعَنُوا بِرُمْحٍ حَتَّی فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ (7).
**[ترجمه]کافی: ابو عبد اللَّه جُعفی می گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: مَثَل ما و شما مثل آن پیامبر بنی اسرائیل است که خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود: که قوم خویش را برای رزم فرا بخوان که قطعا یاریتان خواهم رساند. آن پیامبر مردم خود را از ستیغ کوهها و دیگر جاها گرد آورد و آنها را به سوی دشمن گسیل داشت، و هنوز نه شمشیری زده بودند و نه نیزه ای که همگی از برابر دشمن گریختند و پراکنده شدند. دوباره خداوند به آن پیامبر وحی فرمود که قوم خود را برای رزم فرا بخوان، به راستی من شما را یاری خواهم رساند. آن پیامبر برای بار دوم آنها را جمع کرد و به سوی دشمن برد، و این بار نیز هنوز شمشیری به کار نزده و نیزه ای نکشیده گریختند. سپس خداوند بدان پیامبر وحی فرمود که قوم خود را برای جنگ با دشمن فرا بخوان که من قطعا یاریتان خواهم رساند. آن پیامبر ایشان را دعوت کرد و آنها بدو گفتند: تو به ما وعده پیروزی دادی ولی چیرگی نیافتیم. خدای عزّ و جلّ بدان پیامبر وحی کرد که اینها یا باید به جنگ با دشمن تن دهند و یا آتش دوزخ را برای خود برگزینند. عرض کرد: پروردگارا! جنگ با دشمن نزد من محبوبتر است از رفتن به دوزخ، پس آنها را برای ستیز فراخواند و سیصد و سیزده نفر به شماره اهل بدر دعوت او را پذیرفتند و آن پیامبر ایشان را به رویارویی دشمن آورد، و این بار هنوز شمشیری به کار نزده و نیزه ای نکشیده بودند که خدای عزّ و جلّ فتح را بهره ایشان ساخت. - . روضه کافی : 381 - 382 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ
ص: 318
اللَّهِ أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها قَالَ کَانَ الْمُسْلِمُونَ قَدْ أَصَابُوا بِبَدْرٍ مِائَةً وَ أَرْبَعِینَ رَجُلًا وَ أَسَرُوا سَبْعِینَ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ أُحُدٍ أُصِیبَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ سَبْعُونَ رَجُلًا قَالَ فَاغْتَمُّوا بِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها (1)
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن ابی حمزه، از فردی ناشناس، روایت می کند که ابی عبدالله، امام صادق علیه السلام درباره آیه
ص: 318
«أَوَلَمَّا أَصَابَتْکُم مُّصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَیْهَا»{ آیا چون به شما [در نبرد احد] مصیبتی رسید- [با آنکه در نبرد بدر] دو برابرش را [به دشمنان خود] رساندید- گفتید: «این [مصیبت] از کجا [به ما رسید]؟» فرمود: مسلمانان در جنگ بدر با یکصد و چهل نفر مواجه شدند، هفتاد نفر از آنها را کشتند و هفتاد نفر را هم به اسارت گرفتند. در جنگ احد، هفتاد نفر از مسلمانان، کشته شدند و مسلمانان از این موضوع غمگین شدند و خداوند، این آیه را نازل کرد: «أوَ لَمّا أصَابتکُمْ مُصِیبةٌ قَدْ أصبتم مثلیها» - . آل عمران / 165 - {آیا چون به شما [در نبرد احد] مصیبتی رسید- [با آنکه در نبرد بدر] دو برابرش را [به دشمنان خود] رساندید} - . تفسیر عیاشی 1 : 205 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا (2) عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ الزُّبَیْرُ شَهِدَ بَدْراً قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنَّهُ فَرَّ یَوْمَ الْجَمَلِ فَإِنْ کَانَ قَاتَلَ الْمُؤْمِنِینَ (3) فَقَدْ هَلَکَ بِقِتَالِهِ إِیَّاهُمْ وَ إِنْ کَانَ قَاتَلَ کُفَّاراً فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ حِینَ وَلَّاهُمْ دُبُرَهُ (4).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زراره، از یکی از دو امام علیهما السلام روایت کرده است که گفت: به حضرت عرض کردم: آیا زبیر در بدر حضور داشت ؟ فرمود: بلی، اما در جنگ جمل فرار کرد. اگر بر علیه مؤمنان جنگیده باشد، به سبب جنگ با آنان به هلاکت می رسد و اگر بر علیه کافران جنگیده باشد، سرنوشت او غضب و خشم خدا است؛ چرا که در صحنه جنگ با آنان پشت کرده است. - . تفسیر عیاشی 2 : 51 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ خَیْرُ الْماکِرِینَ (5) قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ کَانَ لَقِیَ مِنْ قَوْمِهِ بَلَاءً شَدِیداً حَتَّی أَتَوْهُ ذَاتَ یَوْمٍ وَ هُوَ سَاجِدٌ حَتَّی طَرَحُوا عَلَیْهِ رَحِمَ شَاةٍ فَأَتَتْهُ ابْنَتُهُ وَ هُوَ سَاجِدٌ لَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ فَرَفَعَتْهُ عَنْهُ وَ مَسَحَتْهُ ثُمَّ أَرَاهُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ الَّذِی یُحِبُّ أَنَّهُ کَانَ بِبَدْرٍ وَ لَیْسَ مَعَهُ غَیْرُ فَارِسٍ وَاحِدٍ ثُمَّ کَانَ مَعَهُ یَوْمَ الْفَتْحِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفاً حَتَّی جَعَلَ أَبُو سُفْیَانَ وَ الْمُشْرِکُونَ یَسْتَغِیثُونَ (6).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زراره و حمران، از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کردهاند که درباره این فرموده خدای عز و جل: «وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ».
فرمودند: همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از قومش آزارهای بسیاری دید. روزی هنگامی که در حال سجود بود، شکنبه گوسفندی بر وی انداختند. دخترش نزد او آمد و در همان حالی که پیامبر در سجده بود، آن چه را مشرکان بر وی انداخته بودند، از سرش برداشت و (سر و روی پدر را) پاک کرد. سپس خدا آن چه را دوست می داشت به وی نشان داد. او در بدر بود در حالی که فقط یک سوار کار همراه او بود و هنگامی که روز فتح فرا رسید، دوازده هزار نفر همراه او بودند به طوری که ابو سفیان و مشرکان مجبور شدند از او طلب کمک کنند. - . تفسیر عیاشی 2 : 54 -
**[ترجمه]
شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ الرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ قَالَ أَبُو سُفْیَانَ وَ أَصْحَابُهُ (7).
**[ترجمه]تفسیر عیاشی: محمد بن یحیی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در تفسیر این آیه «و الرکب اسفل منکم» فرمود: اینان ابو سفیان و یارانش بودند. - . تفسیر عیاشی 2 : 65 -
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ
ص: 319
مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: السُّنَّةُ فِینَا فِی الصَّلَاةِ عَلَی الْمَیِّتِ خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ وَ قَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یُکَبِّرُ عَلَی أَهْلِ بَدْرٍ سَبْعاً وَ تِسْعاً (1).
**[ترجمه]اکمال الدین:
ص: 319
ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: امروزه سنّت ما در نماز میّت پنج تکبیر است، و رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم در جنگ بدر بر اهل بدر هفت یا نه تکبیر می گفت. - . اکمال الدین 123 - 124 -
**[ترجمه]
ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ (2) و قد مضی تمامه فی أبواب أحوال آدم علیه السلام.
**[ترجمه]قصص الانبیاء: عبد الحمید بن ابی دَیلَم از امام صادق علیه السلام همین حدیث را روایت کرده است. - . قصص الانبیاء : مخطوط -
و کل حدیث در بابهای احوال آدم علیه السلام بیان شد.
**[ترجمه]
ک، إکمال الدین بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی الْقَائِمِ عَلَی مِنْبَرِ الْکُوفَةِ وَ حَوْلَهُ أَصْحَابُهُ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُمْ أَصْحَابُ الْأَلْوِیَةِ الْخَبَرَ (3).
و سیأتی أخبار کثیرة فی بیان هذا العدد فی کتاب الغیبة و باب الرجعة.
**[ترجمه]اکمال الدین: مفضّل گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: گویا به قائم علیه السّلام می نگرم که بر منبر کوفه است و اصحابش که سیصد و سیزده تن و به شمار اصحاب جنگ بدر هستند در اطراف او هستند و آنان پرچمداران هستند. - . اکمال الدین : 378 -
احادیث بسیاری در رابطه با این عدد در باب غیبت و رجعت بیان خواهد شد.
**[ترجمه]
نی، الغیبة للنعمانی أَحْمَدُ بْنُ هَوْذَةَ عَنِ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4) أَنَّهُ قَالَ: أَبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُخْلِفَ وَقْتَ الْمُوَقِّتِینَ وَ هِیَ رَایَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ (بِهَا) جَبْرَئِیلُ یَوْمَ بَدْرٍ سَرِیَّةً (5) ثُمَّ قَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا هِیَ وَ اللَّهِ قُطْنٌ وَ لَا کَتَّانٌ وَ لَا خَزٌّ (6) وَ لَا حَرِیرٌ قُلْتُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ قَالَ مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ نَشَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ ثُمَّ لَفَّهَا وَ دَفَعَهَا إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَفَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِ
ص: 320
ثُمَّ لَفَّهَا (1) وَ هِیَ عِنْدَنَا هُنَاکَ لَا یَنْشُرُهَا أَحَدٌ حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ فَإِذَا قَامَ نَشَرَهَا فَلَمْ یَبْقَ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ أَحَدٌ إِلَّا آلَفَهَا وَ یَسِیرُ الرُّعْبُ قُدَّامَهَا شَهْراً وَ عَنْ یَمِینِهَا شَهْراً وَ عَنْ یَسَارِهَا شَهْراً الْخَبَرَ (2).
**[ترجمه]غیبۀ نعمانی: عبد الله بن سِنان از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: خداوند چنین اراده کرده است که با هر وقتی که تعیین کنند، حتما مخالفت نماید و ظهور را در آن وقت قرار ندهد. و آن پرچم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که جبرئیل در روز بدر آن را فرود آورد. ای ابا محمد! به خدا قسم آن پرچم نه از پنبه است و نه از کتان و نه از ابریشم و نه از حریر. عرض کردم: پس از چه چیزی است؟ فرمود: از ورق (برگ) بهشتی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز بدر آن را برافراشت و بعد
ص: 320
آن را در هم پیچید و به علی علیه السلام داد. پس همچنان نزد علی علیه السلام بود تا هنگامی که روز بصره فرا رسید، آن را برافراشت. پس خداوند پیروزی را نصیب او ساخت. سپس آن حضرت آن را در هم پیچید و آن این جا نزد ما است. هیچ کس آن را نخواهد گشود تا آن گاه که قائم علیه السلام قیام کند و چون او قیام نمود، آن را برخواهد افراشت و کسی در مشرق و مغرب زمین باقی نمیماند مگر این که با آن پرچم الفت بگیرد. و رعب و هراس در جلوی این پرچم به مسافت یک ماه و در سمت راست به مسافت یک ماه و در سمت چپ به مسافت یک ماه حرکت میکند. بخشی از روایت. - . غیبه نعمانی : 156 و 166. -
**[ترجمه]
أَقُولُ رُوِیَ فِی الدِّیوَانِ الْمَنْسُوبِ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَبْلَی رَسُولَهُ*** بَلَاءَ عَزِیزٍ ذِی اقْتِدَارٍ وَ ذِی فَضْلٍ
بِمَا أَنْزَلَ الْکُفَّارَ دَارَ مَذَلَّةٍ ***وَ لَاقُوا هَوَاناً مِنْ إِسَارٍ وَ مِنْ قَتْلٍ
فَأَمْسَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ عَزَّ نَصْرُهُ*** وَ کَانَ أَمِینُ اللَّهِ أُرْسِلَ بِالْعَدْلِ
فَجَاءَ بِفُرْقَانٍ مِنَ اللَّهِ مُنْزَلٍ*** مُبَیَّنَةٍ آیَاتُهُ لِذَوِی الْعَقْلِ
فَآمَنَ أَقْوَامٌ کِرَامٌ وَ أَیْقَنُوا*** وَ أَمْسَوْا بِحَمْدِ اللَّهِ مُجْتَمِعِی الشَّمْلِ
وَ أَنْکَرَ أَقْوَامٌ فَزَاغَتْ قُلُوبُهُمْ*** فَزَادَهُمُ (3) الرَّحْمَنُ خَبْلًا عَلَی خَبْلٍ
وَ أَمْکَنَ مِنْهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ رَسُولَهُ ***وَ قَوْماً غِضَاباً فِعْلُهُمْ أَحْسَنُ الْفِعْلِ
بِأَیْدِیهِمْ بِیضٌ خِفَافٌ قَوَاطِعُ*** وَ قَدْ حَادَثُوهَا بِالْجَلَاءِ وَ بِالصَّقْلِ
فَکَمْ تَرَکُوا مِنْ نَاشِئٍ ذِی حَمِیَّةٍ*** صَرِیعاً وَ مِنْ ذِی نَجْدَةٍ مِنْهُمْ کَهْلٍ
وَ تَبْکِی عُیُونُ النَّائِحَاتِ عَلَیْهِمْ ***تَجُودُ بِإِرْسَالِ (4) الرَّشَاشِ وَ بِالْوَبْلِ
نَوَائِحُ تَبْکِی عُتْبَةَ الْغَیَّ وَ ابْنَهُ*** وَ شَیْبَةُ تَنْعَاهُ وَ تَنْعَی أَبَا جَهْلٍ
وَ ذَا الذَّحْلِ تُنْعَی وَ ابْنُ جُذْعَانِ فِیهِمْ*** مُسْلِبَةٌ حَرَّی مُبَیِّنَةُ الثُّکْلِ
ص: 321
ثَوَی (1) مِنْهُمْ فِی بِئْرِ بَدْرٍ عِصَابَةٌ*** ذَوُو (2) نَجْدَاتٍ فِی الْحُزُونِ وَ فِی السَّهْلِ
دَعَا الْغَیُّ مِنْهُمْ مَنْ دَعَا فَأَجَابَهُ ***وَ لِلْغَیِّ أَسْبَابٌ مُقَطَّعَةُ الْوَصْلِ
فَأَضْحَوْا لَدَی دَارِ الْجَحِیمِ بِمَعْزِلِ*** عَنِ الْبَغْیِ وَ الْعُدْوَانِ فِی أَشْغَلِ الشُّغُلِ (3)
**[ترجمه]میگویم: در دیوان منسوب به امیر المؤمنین علیه السلام آمده است:
مگر ندیدی که خداوند، پیامبرش را به بلائی عظیم آزمایش فرمود بلایی که پر اقتدار و بزرگ بود.
خداوند، کفار را به خاک ذلت افکند و آنها بدبختی اسارت و کشتار را دیدار کردند.
پس رسول الله را یاری کرد که یاری او عزیز است و رسول الله ایمین خدا بود که به عدل فرستاده شده.
پیامبر از طرف خداوند، قرآن را که حق و باطل را معرفی و از هم جدا میکند و آیاتش برای دانایان آشکار است، آورد.
تعدادی از طایفههای شایسته به آن حضرت ایمان آوردند و به مطالب وی اعتقاد پیدا کردند و به لطف خدا موجب جمع پراکندگان شدند.
طایفههایی هم منکر رسالت آن حضرت گردیدند و راه انحراف را پیش گرفتند در نتیجه خدا بر نادانی آنها افزود.
خدا به یاران محمد صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر نیرو بخشید تا رسولش را یاری کنند، آنان مردمی خشمگین بودند که عمل آنها بهترین کارها بود.
در دست آنان شمشیرهای چابک و برنده بود که جلا و صیقل داده بودند.
چه بسیار جوانان، نیرومندان و شجاعان سالخورده و با تجربه را که روی خاک انداختند.
چشمهای زنان نوحهگر با اشکهای ریز و درشت برای آنها گریه میکرد.
نوحهگران برای عتبه گمراه و پسرش ولید و برای شیبه گریه میکردند و خبر مرگ او را به ابو جهل میدادند.
خبر مرگ به کینهدار میدادند و فرزند جُذعان در میان آنها لباس عزا پوشیده بود
ص: 321
و زنان دلسوخته، شدت غم را مجسم میساختند.
چاه بدر از جمعیتی از آنان که در جنگهای کوه و دشت قهرمان بودند انباشته شد.
گمراهی آنان، ایشان را به انحراف دعوت کرد و به وی پاسخ دادند زیرا گمراهی، عللی دارد که ارتباط را قطع میسازد.
پس در گوشهای از جهنم ، دست از ظلم و تجاوز کشیده و مشغول خویش گشتند. - . دیوان : 107 -
**[ترجمه]
الإبلاء الإنعام و الزیغ المیل عن استقامة و الخبل الفساد فی العقل و محادثة السیف جلاؤه و الناشئ الحدث السن و الذحل الحقد و العداوة.
**[ترجمه]«الابلاء» یعنی نعمت بخشیدن. «الزیغ» یعنی متمایل و کج شدن. «الخبل» تباه شدن خِرَد است. «محادثه السیف» یعنی صیقل دادن شمشیر. «الناشیء» یعنی جوان. «الذحل» کینه و دشمنی است.
**[ترجمه]
وَ فِی الدِّیوَانِ أَیْضاً قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُخَاطِباً لِلْوَلِیدِ:
تَبّاً وَ تَعْساً لَکَ یَا ابْنَ عُتْبَةَ ***أَسْقِیکَ مِنْ کَأْسِ الْمَنَایَا شَرْبَةً
وَ لَا أُبَالِی بَعْدَ ذَلِکَ غِبَّهُ(4).
**[ترجمه]همچنین در دیوان آمده است: علی علیه السلام در خطاب به ولید گفت:
ای فرزند عُتبه! مرگ و خسارت بر تو باد، از جام مرگ شربتی به تو مینوشانم
و از عواقب آن باکی ندارم. - . دیوان : 22 -
**[ترجمه]
تبا و تعسا أی ألزمک الله خسرانا و هلاکا و ضمیر غبه راجع إلی السقی و غب الشی ء عاقبته.
**[ترجمه]«تبّاً و تعساً» یعنی خداوند خسارت و هلاک بر تو بیاورد. و ضمیر «غبّه» به «السقی» باز میگردد و «غبّ الشیء» یعنی سرانجام هر چیز.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ فِی تِلْکَ الْغَزَاةِ:
وَ الْخَیْلُ جَالَتْ یَوْمَهَا غِضَابُهَا*** بِمِرْبَطٍ سِرْبَالُهَا تُرَابُهَا
وَسَطِ مَنَایَا بَیْنَهَا أَحْقَابُهَا*** الْیَوْمَ عَنِّی یَنْجَلِی جِلْبَابُهَا(5).
**[ترجمه]و درباره همین غزوه سروده است:
سواران با اسبان خود جولان دادند، در روز جنگ جنگاوران با ریسمان پیراهن جنگ که خاک است، دوخته شده است.
در میدان کارزار تنگ حیوانات، محکم بسته شده، امروز از طرف من پردهها برداشته میشود و حقیقت آشکار میگردد. - . دویان : 22 - 23 -
**[ترجمه]
الضمائر راجعة إلی الحرب و المربط بالکسر الرسن و الحقب بالتحریک حبل یشد به الرحل إلی بطن البعیر.
**[ترجمه]مرجع ضمیرها «الحرب» میباشد و «المربط» با کسره باء: به معنای ریسمان است و «الحقب» با حرکت حروف: طنابی است که با آن وسط و تنگ حیوانات بسته میشود.
**[ترجمه]
وَ مِنْهُ فِیهَا:
قَدْ عُرِفَ الْحَرْبُ الْعَوَانُ عَنِّی*** بَازِلُ عَامَیْنِ حَدِیثُ سِنِّی
سَنَحْنَحُ اللَّیْلِ کَأَنِّی جِنِّیٌّ*** أَسْتَقْبِلُ الْحَرْبَ بِکُلِّ فَنٍ
ص: 322
مَعِی سِلَاحِی وَ مَعِی مِجَنِّی*** وَ صَارِمٌ یُذْهِبُ کُلَّ ضِغْنٍ
أُقْصِی بِهِ کُلَّ عَدُوٍّ عَنِّی*** لِمِثْلِ هَذَا وَلَدَتْنِی أُمِّی(1).
**[ترجمه]و در همین رابطه سروده است:
جنگ و حملههای پی در پی مرا میشناسد که تازهکار و نوجوان هستم.
من شب را بیدار میمانم و گویی جنّی هستم و جنگ را با هر فنّی با آغوش باز در بر میگیرم.
ص: 322
اسلحه و سپر من همراهم است و شمشیر تیزی که کینهها را برطرف میگرداند در دست من است.
با این اسلحه هر دشمنی را از خود دور میگردانم، برای چنین روزی مادرم مرا زائیده است. - . دیوان : 140 - 141 -
**[ترجمه]
العوان من الحرب التی قوتل فیها مرة و جعل أمی قافیة لقرب مخرج المیم من النون و هذا مجوز عند العرب.
**[ترجمه]«العوان» جنگهای پی در پی است. و آمدن «اُمّی» به عنوان کلمه قافیه به جهت قرابت مخرج میم و نون است و این در نزد عرب جایز است.
**[ترجمه]
قب، المناقب لابن شهرآشوب ثُمَّ غَزَا صلی الله علیه و آله بَدْرَ الْکُبْرَی وَ هُوَ یَوْمُ الْفُرْقَانِ قَوْلُهُ تَعَالَی کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ (2) السُّورَةَ وَ قَوْلُهُ قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ وَ بَدْرٌ مَا بَیْنَ مَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ.
و قال الشعبی و الثمالی بئر منسوبة إلی بدر الغفاری و قال الواقدی هو اسم الموضع خرج صلی الله علیه و آله (3) سابع شهر رمضان و یقال ثالثه فی ثلاثمائة و سبعة عشر رجلا فی عدة أصحاب طالوت منهم ثمانون راکبا أو سبعون و یقال سبعة و سبعین رجلا من المهاجرین و مائتین و ثلاثین رجلا من الأنصار و کان المقداد فارسا فقط یعتقب النفر علی البعیر الواحد و کان بین النبی صلی الله علیه و آله و بین أبی مرثد (4) بعیر و یقال فرس و کان معهم من السلاح ستة أدرع و ثمانیة سیوف قاصدا إلی أبی سفیان و عتبة بن أبی ربیعة فی أربعین من قریش أو سبعین فأخبر (5) بالنبی صلی الله علیه و آله فأخذوا علی الساحل و استصرخوا إلی أهل مکة علی لسان ضمضم (6) الغفاری قال ابن قتیبة خرجوا تسعمائة و خمسین و یقال ألف و مائتان و خمسون و یقال ثلاثة آلاف و معهم مائتا فرس (7) یقودونها و القیان یضربن بالدفوف و یتغنین بهجاء المسلمین و لم یکن من قریش بطن إلا خرج منهم ناس إلا
ص: 323
من بنی زهرة و بنی عدی بن کعب و أخرج فیهم طالب کرها فلم یوجد فی القتلی و الأسری.
الْکَلْبِیُّ وَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ کَانَ إِبْلِیسُ فِی صَفِّ الْمُشْرِکِینَ آخِذاً بِیَدِ الْحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ فَ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ فَقَالَ لَهُ الْحَارِثُ یَا سَرَّاقُ إِلَی أَیْنَ أَ تَخْذُلُنَا عَلَی هَذِهِ الْحَالَةِ فَقَالَ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا تَرَی إِلَّا جَعَاسِیسَ یَثْرِبَ فَدَفَعَ فِی صَدْرِ الْحَارِثِ وَ انْطَلَقَ وَ انْهَزَمَ النَّاسُ وَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی الْعَرِیشِ (1) اللَّهُمَّ إِنَّکَ إِنْ تُهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَةَ الْیَوْمَ لَا تُعْبَدُ بَعْدَ الْیَوْمِ فَنَزَلَ إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ (2) فَخَرَجَ یَقُولُ سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ (3) الْآیَةَ فَأَیَّدَهُ اللَّهُ (4) بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ وَ کَثَّرَهُمْ فِی أَعْیُنِ الْمُشْرِکِینَ وَ قَلَّلَ الْمُشْرِکِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ..
وَ قَالَ عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ابْنُ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ مُسَوِّمِینَ (5) کَانَ عَلَیْهِمْ عَمَائِمُ بِیضٌ أَرْسَلُوهَا بَیْنَ أَکْتَافِهِمْ.
و قال عروة کانوا علی خیل بلق علیهم عمائم صفر.
الحسن و قتادة کانوا أعلموا بالصوف فی نواصی الخیل و أذنابها.
ص: 324
ابن عباس و سمع غفاری فی سحابة حمحمة الخیل و قائل یقول أقدم حیزوم.
الْبُخَارِیُّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ هَذَا جَبْرَئِیلُ أَخَذَ بِرَأْسِ فَرَسِهِ عَلَیْهِ أَدَاةُ الْحَرْبِ.
الثَّعْلَبِیُّ وَ سِمَاکُ بْنُ حَرْبٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ (1) أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَاوِلْنِی کَفّاً مِنْ حَصْبَاءٍ فَنَاوَلَهُ فَرَمَی بِهِ فِی وُجُوهِ الْقَوْمِ فَمَا بَقِیَ أَحَدٌ إِلَّا امْتَلَأَتْ عَیْنُهُ مِنَ الْحَصْبَاءِ وَ فِی رِوَایَةِ غَیْرِهِ وَ أَفْوَاهُهُم وَ مَنَاخِرُهُمْ.
قال أنس رمی بثلاث حصیات فی المیمنة و المیسرة و القلب.
قال ابن عباس وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً (2) یعنی و هزم الکفار لیغنم النبی و الوصی علیهما السلام و کان الأسری سبعین و یقال أربع و أربعون و لم یؤسر أحد من المسلمین و الشهداء کانوا أربعة عشر و أخذ الفداء من کل مشرک أربعین أوقیة و من العباس مائة و قالوا کان أکثر من أربعة آلاف درهم فنزل عتابا فی الفداء و الأسری ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری (3) و قد کان کتب فی اللوح المحفوظ لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ (4) و کان القتال بالسابع عشر من شهر رمضان و کان لواؤه مع مصعب بن عمیر و رایته مع علی علیه السلام و یقال رایته مع علی علیه السلام و رایة الأنصار مع سعد بن عبادة. (5)
**[ترجمه]مناقب: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم غزوه بدر کبری را انجام داد و آن «یوم الفرقان» بود. و خداوند فرمود: «کما اخرجک ربّک» و «قد کان لکم آیۀ». و بدر مکانی ما بین مکّه و مدینه بود.
شعبی و ثمالی گویند: چاهی منسوب به بدر غفاری بود. واقدی گوید: بدر، نام مکانی بود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در هفتم ماه رمضان به سوی بدر رهسپار شد. و گفته میشود: در سوم ماه رمضان همراه با سیصد و هفده نفر به شمار یاران طالوت بودند که هشتاد یا هفتاد نفر آنها سوار بودند. و گفته میشود: هفتاد و هفت نفر از مهاجرین و دویست و سی نفر از انصار بودند. و در میان همه آنها فقط مقداد بر اسب سوار بود و چندین نفر با هم بر یک شتر سوار میشدند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با ابو مرثد غنوی بر یک شتر سوار بود. و گفته میشود: یک اسب و شش زره و هشت شمشیر داشتند که به قصد ابو سفیان و عتبه بن ابی ربیعه که همراه با چهل یا هفتاد نفر از قریش بودند، رهسپار شدند. از آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خبر دار شدند. پس به ساحل رفتند و بر زبان ضمضم غفاری از مردم مکه یاری خواستند. ابن قتیبه گوید: از کفار نهصد و پنجاه نفر خروج کردند و گفته شده هزار و دویست و پنجاه نفر و گفته شده سه هزار نفر که دویست اسب داشتند که به پیش میراندند، خنیاگران بر دفّها مینواختند و در هجو مسلمانان آواز میخواندند. و از همه قبایل قریش به جز
ص: 323
بنی زهره و بنی عدی بن کعب، هیچ گروهی از مردم نبود مگر این که رهسپار شدند و «طالب» در میان آنها به اجبار روانه جنگ شد که او را نه در میان کشتگان و نه در میان اسیران نیافتند.
کلبی و امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت کردهاند که: در هنگام رویارویی، شیطان در صف مشرکین، دست حارث بن هشام را گرفته بود و عقب نشینی کرد. حارث گفت: ای دزد، کجا می روی؟ آیا میخواهی ما را در این وضعیت تنها بگذاری و به خواری بکشانی؟ گفت: من چیزهایی می نگرم که شما نمی نگرید! حارث گفت: چیزی جز وامانده های یثرب نمی نگرم. در این هنگام محکم به سینه حارث زد و فرار کرد و سپاهیان شکست خوردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در استراحتگاه فرمود: خدایا اگر این گروه اندک را از بین ببری، دیگر مورد پرستش قرار نخواهی گرفت. پس این آیه نازل شد: «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ» سپس بیرون آمد در حالی که می فرمود: جمع کافران شکست خواهند خورد و پا به فرار خواهند گذاشت.
خدا او را با پنج هزار فرشته آماده جنگ، یاری رساند و آنان را در چشم مشرکان بسیار نشان داد و تعداد مشرکان را در چشم آنان کم جلوه داد.
علی علیه السلام و ابن عباس در تفسیر «مسومین» گویند: فرشتگان عمامههای سفید بر سر داشتند که از شانههایشان آویزان کرده بودند. عروه گوید: آنان بر اسبانی ابلق بودند و عمامههایی زرد بر سر داشتند.
حسن و قتاده گویند: آنان بر پیشانی و دُم اسبها پشم به عنوان نشان، گذاشته بودند.
ص: 324
ابن عباس گوید: غفاری از میان ابرها صدای همهمه اسبان را شنید و شنید که یکی میگفت: حیزون به پیش.
بخاری گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر فرمود: این جبرئیل است که سر اسبش را گرفته است و لباس رزم بر تن کرده است.
ثعلبی و سِماک بن حَرب از عِکرمَة از ابن عباس نقل کردهاند که درباره این سخن خدای عز و جل: «وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ» گفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمودند: مشتی از سنگ ریزه به من بده. آن حضرت به ایشان داد و آن را به سوی چهره مشرکان انداختند. کسی از آنان باقی نماند، مگر این که چشمش از آن سنگریزه ها پر شد.
و در روایت دیگری چنین آمده است: و دهان و بینی هایشان پر شده بود.
انس گفت: سه سنگریزه را به سوی میمنه و میسره و قلب لشکر دشمن انداخت.
ابن عباس گفت: «وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً» یعنی کافران را شکست داد تا پیامبر و وصی او پیروز شوند. اسیران هفتاد نفر بودند و گفته میشود: چهل و چهار نفر بودند و کسی از مسلمانان اسیر نشد. و تعداد افراد شهید شده از مسلمانان چهارده نفر بود. از هر مشرک چهل اوقیه به عنوان فدیه گرفته شد. و از عباس صد اوقیه گرفته شد. و گفتند: بیش از چهار هزار درهم فدیه گرفته شد. پس آیه در سرزنش درباره فدیه و اسیران نازل شد: «و ما کان للنبیّ أن یکون له اسری» و در لوح محفوظ ثبت شده که: «لو لا کتاب من الله سبق» و جنگ بدر در هفدهم ماه رمضان اتفاق افتاد و لوای جنگ با مصعب بن عمیر و پرچم جنگ در دست علی علیه السلام بود. و گفته میشود: پرچم پیامبر با علی بود و پرچم انصار در دست سعد بن عباده بود. - . مناقب آل ابی طالب 1 : 162 - 163 -
**[ترجمه]
الجعاسیس اللئام فی الخلق و الخلق الواحد جعسوس بالضم.
**[ترجمه]«الجعاسیس» فرومایگان در خلقت و اخلاق هستند و مفرد آن «الجُعسوس» با ضمه جیم است.
**[ترجمه]
ل، الخصال بِالْإِسْنَادِ (6) عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی خَبَرِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ
ص: 325
عَمَّا امْتَحَنَهُ اللَّهُ بِهِ فِی حَیَاةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ قَالَ وَ أَمَّا الثَّالِثَةُ یَا أَخَا الْیَهُودِ فَإِنَّ ابْنَیْ رَبِیعَةَ وَ ابْنَ عُتْبَةَ کَانُوا فُرْسَانَ قُرَیْشٍ دَعَوْا إِلَی الْبِرَازِ یَوْمَ بَدْرٍ فَلَمْ یَبْرُزْ لَهُمْ خَلْقٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَأَنْهَضَنِی رَسُولُ اللَّهِ مَعَ صَاحِبَیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا وَ قَدْ فَعَلَ وَ أَنَا أَحْدَثُ أَصْحَابِی سِنّاً وَ أَقَلُّهُمْ لِلْحَرْبِ تَجْرِبَةً فَقَتَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِیَدِی وَلِیداً وَ شَیْبَةَ سِوَی مَنْ قَتَلْتُ مِنْ جَحَاجِحَةِ قُرَیْشٍ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ سِوَی مَنْ أَسَرْتُ وَ کَانَ مِنِّی أَکْثَرُ مِمَّا کَانَ مِنْ أَصْحَابِی وَ اسْتُشْهِدَ ابْنُ عَمِّی فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَ لَیْسَ کَذَلِکَ قَالُوا بَلَی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1).
**[ترجمه]خصال: با اسناد خود از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده که در خبر شخص یهودی که از آن حضرت درباره چیزهایی که در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
ص: 325
و پس از وفات ایشان او را بدان امتحان کرد، پرسید، فرمود: پس فرمود: و اما سومی ای برادر یهودی، این بود که دو پسر ربیعه و پسر عقبه از سوارکاران قریش بودند، آنها در روز بدر مبارز طلبیدند، و کسی از قریش به مبارزه با آنان حاضر نشد، پیامبر (ص) مرا با دو تن از یارانم که رضوان خدا بر آنان باد برانگیخت و این در حالی بود که من جوان ترین اصحاب و کم تجربه ترین آنان در کار جنگ بودم، پس خداوند با دست من ولید و شیبه را کشت و این علاوه بر کسانی از سران قریش بود که در آن روز کشتم و علاوه بر کسانی بود که اسیر کردم و من بیشتر از یارانم کار کردم و در آن جنگ پسر عمویم که خدا رحمتش کند کشته شد، سپس به سوی اصحاب متوجه شد و فرمود: آیا چنین نبود؟ گفتند: آری یا امیر المؤمنین. - . خصال 2 : 15 -
**[ترجمه]
الجحاجحة جمع الجحجاح و هو السید الکریم.
**[ترجمه]«الحجاجحۀ» جمع «الجحاجح» به معنای سرور بزرگ است.
**[ترجمه]
وَ قَالَ الْکَازِرُونِیُّ فِی الْمُنْتَقَی قَالَ ابْنُ إِسْحَاقَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ الزُّبَیْرِ عَنْ عُرْوَةَ قَالَ: جَلَسَ عُمَیْرُ بْنُ وَهْبٍ الْجُمَحِیُّ مَعَ صَفْوَانَ بْنِ أُمَیَّةَ بَعْدَ مُصَابِ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُوَ فِی الْحِجْرِ وَ کَانَ عُمَیْرٌ شَیْطَاناً مِنْ شَیَاطِینِ قُرَیْشٍ وَ کَانَ یُؤْذِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابَهُ بِمَکَّةَ وَ کَانَ ابْنُهُ وُهَیْبُ بْنُ عُمَیْرٍ فِی أُسَارَی بَدْرٍ فَذَکَرَ أَصْحَابَ الْقَلِیبِ وَ مُصَابَهُمْ فَقَالَ صَفْوَانُ وَ اللَّهِ لَیْسَ فِی الْعَیْشِ خَیْرٌ بَعْدَهُمْ فَقَالَ لَهُ عُمَیْرٌ صَدَقْتَ وَ اللَّهِ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا دَیْنٌ عَلَیَّ لَیْسَ لَهُ عِنْدِی قَضَاءٌ وَ عِیَالٌ أَخْشَی عَلَیْهِمُ الضَّیْعَةَ بَعْدِی لَرَکِبْتُ إِلَی مُحَمَّدٍ حَتَّی أَقْتُلَهُ فَإِنَّ لِی قِبَلَهُمْ عِلَّةً ابْنِی أَسِیرٌ فِی أَیْدِیهِمْ فَقَالَ صَفْوَانُ فَعَلَیَّ دَیْنُکَ أَنَا أَقْضِیهِ عَنْکَ وَ عِیَالُکَ مَعَ عِیَالِی أُوَاسِیهِمْ أُسْوَتَهُمْ مَا بَقُوا قَالَ عُمَیْرٌ فَاکْتُمْ عَلَیَّ شَأْنِی وَ شَأْنَکَ قَالَ أَفْعَلُ ثُمَّ إِنَّ عُمَیْراً أَمَرَ بِسَیْفِهِ فَشُحِذَ لَهُ (2) وَ سُمَّ ثُمَّ انْطَلَقَ حَتَّی قَدِمَ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ انْعِمُوا صَبَاحاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَکْرَمَنَا اللَّهُ بِتَحِیَّةٍ خَیْرٍ مِنْ تَحِیَّتِکَ یَا عُمَیْرُ بِالسَّلَامِ تَحِیَّةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ مَا جَاءَ بِکَ یَا عُمَیْرُ قَالَ جِئْتُ لِهَذَا الْأَسِیرِ الَّذِی فِی أَیْدِیکُمْ فَأَحْسِنُوا فِیهِ قَالَ فَمَا بَالُ السَّیْفِ فِی عُنُقِکَ قَالَ قَبَّحَهَا اللَّهُ مِنْ سُیُوفٍ وَ هَلْ أَغْنَتْ شَیْئاً قَالَ اصْدُقْنِی بِالَّذِی جِئْتَ لَهُ قَالَ مَا جِئْتُ إِلَّا لِذَلِکَ فَقَالَ النَّبِیُ
ص: 326
صلی الله علیه و آله بَلَی قَعَدْتَ أَنْتَ وَ صَفْوَانُ بْنُ أُمَیَّةَ فِی الْحِجْرِ فَذَکَرْتُمَا أَصْحَابَ الْقَلِیبِ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ قُلْتَ لَوْ لَا دَیْنٌ عَلَیَّ وَ عَلَیَّ عِیَالِی لَخَرَجْتُ حَتَّی أَقْتُلَ مُحَمَّداً فَتَحَمَّلَ لَکَ صَفْوَانُ بِدَیْنِکَ وَ عِیَالِکَ عَلَی أَنْ تَقْتُلَنِی وَ اللَّهُ حَائِلٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَقَالَ عُمَیْرٌ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ قَدْ کُنَّا نُکَذِّبُکَ وَ هَذَا أَمْرٌ لَمْ یَحْضُرْهُ إِلَّا أَنَا وَ صَفْوَانُ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا أَتَاکَ بِهِ إِلَّا اللَّهُ فَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانِی لِلْإِسْلَامِ وَ سَاقَنِی هَذَا الْمَسَاقِ ثُمَّ تَشَهَّدَ شَهَادَةَ الْحَقِّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِّهُوا أَخَاکُمْ فِی دِینِهِ وَ عَلِّمُوهُ الْقُرْآنَ وَ أَطْلِقُوا لَهُ أَسِیرَهُ فَفَعَلُوا ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی کُنْتُ جَاهِداً فِی إِطْفَاءِ نُورِ اللَّهِ شَدِیدَ الْأَذَی لِمَنْ کَانَ عَلَی دِینِ اللَّهِ وَ إِنِّی أُحِبُّ أَنْ تَأْذَنَ لِی فَأَقْدَمَ مَکَّةَ فَأَدْعُوَهُمْ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الْإِسْلَامِ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَهْدِیَهُمْ وَ إِلَّا آذَیْتُهُمْ فِی دِینِهِمْ کَمَا کُنْتُ أُوذِی أَصْحَابَکَ فِی دِینِهِمْ فَأَذِنَ لَهُ فَلَحِقَ بِمَکَّةَ وَ کَانَ صَفْوَانُ حِینَ خَرَجَ عُمَیْرٌ یَقُولُ لِقُرَیْشٍ أَبْشِرُوا بِوَقْعَةٍ تَأْتِیکُمُ الْآنَ فِی أَیَّامٍ تُنْسِیکُمْ وَقْعَةَ بَدْرٍ وَ کَانَ صَفْوَانُ یَسْأَلُ عَنْهُ الرُّکْبَانَ حَتَّی قَدِمَ رَاکِبٌ فَأَخْبَرَهُ بِإِسْلَامِهِ فَحَلَفَ أَنْ لَا یُکَلِّمَهُ أَبَداً وَ لَا یَنْفَعَهُ بِنَفْعٍ أَبَداً فَلَمَّا قَدِمَ مَکَّةَ أَقَامَ بِهَا یَدْعُو إِلَی الْإِسْلَامِ وَ یُؤْذِی مَنْ خَالَفَهُ فَأَسْلَمَ عَلَی یَدَیْهِ نَاسٌ کَثِیرَةٌ.
وَ رُوِیَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ أَنَّهُ قَالَ: إِنِّی لَوَاقِفٌ یَوْمَ بَدْرٍ فِی الصَّفِّ فَنَظَرْتُ عَنْ یَمِینِی وَ عَنْ شِمَالِی فَإِذَا أَنَا بَیْنَ غُلَامَیْنِ مِنَ الْأَنْصَارِ حَدِیثَةٍ أَسْنَانُهُمَا تَمَنَّیْتُ لَوْ کُنْتُ بَیْنَ أَضْلُعٍ أَقْوَی مِنْهُمَا فَغَمَزَنِی أَحَدُهُمَا فَقَالَ یَا عَمِّ هَلْ تَعْرِفُ أَبَا جَهْلٍ فَقُلْتُ نَعَمْ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ یَا ابْنَ أَخِی قَالَ بَلَغَنِی أَنَّهُ سَبَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَوْ رَأَیْتُهُ لَمْ یُفَارِقْ سَوَادِی سَوَادَهُ حَتَّی یَمُوتَ الْأَعْجَلُ مِنَّا قَالَ فَغَمَزَنِی الْآخَرُ فَقَالَ لِی مِثْلَهَا فَتَعَجَّبْتُ لِذَلِکَ فَلَمْ أَنْشَبْ (1) أَنْ نَظَرْتُ إِلَی أَبِی جَهْلٍ یَجُولُ فِی النَّاسِ فَقُلْتُ لَهُمَا أَ لَا تَرَیَانِ هَذَا صَاحِبَکُمَا الَّذِی تَسْأَلَانِ عَنْهُ فَابْتَدَرَاهُ بِسَیْفَیْهِمَا فَاسْتَقْبَلَهُمَا فَضَرَبَاهُ حَتَّی قَتَلَاهُ ثُمَّ انْصَرَفَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخْبَرَاهُ فَقَالَ أَیُّکُمَا قَتَلَهُ فَقَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا أَنَا قَتَلْتُهُ
ص: 327
قَالَ هَلْ مَسَحْتُمَا سَیْفَکُمَا (1) قَالا لَا فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی السَّیْفَیْنِ فَقَالَ کِلَاکُمَا قَتَلَهُ وَ قَضَی بِسَلَبِهِ لِمُعَاذِ بْنِ عَمْرٍو وَ هُمَا مُعَاذُ بْنُ عَمْرٍو وَ مُعَاذُ بْنُ عَفْرَاءَ وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّ مُعَاذَ بْنَ عَفْرَاءَ ضَرَبَ أَبَا جَهْلٍ هُوَ وَ أَخُوهُ عَوْفُ بْنُ الْحَارِثِ حَتَّی أَثْبَتَاهُ فَعَطَفَ عَلَیْهِمَا فَقَتَلَهُمَا ثُمَّ وَقَعَ صَرِیعاً فَدَفَّفَ (2) عَلَیْهِ ابْنُ مَسْعُودٍ (3).
**[ترجمه]کازرونی در المنتقی گوید: ابن اسحاق گوید: محمد بن جعفر بن زبیر از عروۀ برای من نقل کرده است که گوید: عُمیر بن وهب جُمَحی با صفوان بن امیّه اندک زمانی پس از واقعه بدر و کشته شدن قریش، در حِجر نشسته بودند و عمیر شیطانی (سرسخت) از شیاطین قریش بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اصحابش را بسیار آزار میداد و پسر او وُهَیب بن عُمیر از جمله کسانی بود که در بدر اسیر شد. او از کسانی که در چاه بدر افتادند و کشته شدند یاد کرد. صفوان گفت: پس از مرگ آنها هیج خیری در زندگانی نیست. عمیر گفت: سوگند به خدا که راست گفتی، سوگند به خدا اگر بدهی نداشتم تا پرداخت کنم و خانوادهای که از تباهیشان پس از مرگم میترسم نداشتم، به سوی محمد میرفتم و او را میکشتم. و دلیل اصلیم برای این کار اسارت پسرم در چنگ آنها است. صفوان گفت: بدهیات با من، آن را پرداخت میکنم و خانوادهام با خانواده من است آنان را تا زمانی که زنده هستند یاری و دلداری میدهم. عمیر گفت: این مساله بین من و تو مخفی بماند. گفت: همین کار را میکنم. سپس عمیر شمشیرش را خواست و آن را تیز کرد و زهر آلود کرده و به راه افتاد تا به مدینه رسید. چون بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شد بر منوال جاهلیت گفت: «انعموا صباحاً». رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند با تحیّتی بهتر از تحیّت تو ما را اکرام فرمود؛ تحیّتِ سلام که تحیّت اهل بهشت است. به چه سبب این جا آمدهای ای عمیر؟ گفت: به خاطر این اسیری که در دست شما است آمدهام پس به او احسان کنید و او را آزاد کنید. فرمود: پس این شمشیر چیست که بر گردن آویختی؟ گفت: نفرین بر این شمشیر که هیچ فایدهای ندارد. فرمود: راستش را بگو که برای چه کاری آمدهای؟ گفت: به خاطر همین کار که گفتم، آمدهام. پیامبر فرمود:
ص: 326
بلکه تو و صفوان بن امیّه در حجر نشسته بودید و از قریشیانی که در چاه بدر افتادند یاد کردید سپس تو گفتی: اگر بدهی نداشتم و به خاطر خانوادهام نبود میرفتم و محمد را میکشتم. پس صفوان مسؤلیت بدهی و خانوادهات را بر عهده گرفت تا تو مرا بکشی، اما خداوند میان من و تو مانع شد. عمیر گفت: گواهی میدهم که تو فرستاده خدائی، ما پیشتر تو را تکذیب میکردیم و در آن حال، کسی جز من و صفوان حضور نداشت. سوگند به خدا میدانم که جز خدا کسی تو را از این ماجرا با خبر نکرده است، پس حمد و سپاس برای خداوندی که مرا به اسلام هدایت نمود و مرا بدین طریقه رهنمود فرمود. سپس شهادتین بر زبان آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به این برادرتان علمِ دین بیاموزید و قرآن به او تعلیم دهید و اسیرش را آزاد کنید. یاران پیامبر این کار را انجام دادند. سپس عمیر گفت: ای رسول خدا! من برای خاموش کردن نور خداوند تلاش کردم و کسانی را که بر دین خداوند بودم بسیار آزردم و دوست دارم که به من اجازه بدهید تا به مکه بروم و مردم را به سوی خدا و اسلام دعوت کنم، چه بسا خداوند آنها را هدایت کند. در غیر این صورت آنان را به خاطر دین فاسدشان آزار میدهم همانگونه که پیشتر یاران تو را اذیت میکردم. پیامبر به او اجازه داد و او به مکه رفت. هنگامی که عمیر به سوی مدینه رفت صفوان به قریش گفت: مژده بدهید که در چند روز آتی اتفاقی خواهد افتاد که وقایع بدر را از یاد شما میبرد. صفوان از سواران درباره او میپرسید تا این که سواری آمد و به او خبر دادن که عمیر اسلام آورده است. پس سوگند یاد کرد که هرگز با او سخن نگوید، و هیچ سودی به او نرساند. عمیر چون به مکه رسید در آن جا اقامت کرده و مردم را به سوی اسلام دعوت میکرد و کسانی را که با او مخالفت میکردند آزار میداد تا این که جماعت بسیاری به دست او اسلام آوردند.
با اسناد خود از عبد الرحمن بن عوف روایت کرده که گوید: من در روز بدر در صفّ ایستاده بودم و به چپ و راست نگاه میکردم که به ناگاه خود را میان دو جوان از انصار دیدم که آرزو میکردم در میان استخوانهای پهلوییِ قویتر از آنان باشم. یکی از آنها به من اشاره کرد و گفت: عمو! تو ابو جهل را میشناسی؟ گفتم: آری پسرم، با او چه کار داری؟ گفت: شنیدهام که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دشنام داده است، سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست اگر او را ببینم، سایهام از سایه او جدا نمیشود تا این که ضعیفترین ما بمیرد. گوید: آن جوان دیگر به من اشاره کرد و همان سخنان را به من گفت. من از این امر شگفتزده شدم. چندان طول نکشید که به ابو جهل نگاه کردم دیدم که در میان مردم جولان میدهد. به آن دو جوان گفتم: آیا نمیبینید؟ این همان شخصی است که درباره او سوال میکردید. آن دو جوان بر او شمشیر کشیدند و ابو جهل به سمت آنها آمد. آنها بر ابو جهل ضربه زدند تا این که او را کشتند. سپس به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفتند و به او خبر دادند. فرمود: کدام یک از شما او را کشت. هر یک گفتند: من او را کشتم.
ص: 327
آیا شمشیرتان را پاک کردهاید؟ گفتند: نه. پس رسول خدا به دو شمشیر نگاه کرد و فرمود: هر دوی شما او را کشتهاید. اسب و سلاح ابو جهل را به معاذ بن عمرو دادند. آن دو جوان معاذ بن عمر و معاذ بن عفراء بودند.
در روایت دیگری آمده است که معاذ بن عفراء و برادرش عوف بن حارث بر ابو جهل ضربه زدند تا شمشیر در او فرو کردند. ابو جهل به سمت آنها رفت و هر دو را به قتل رساند سپس بر زمین افتاد و ابن مسعود آمد و او را کشت و خلاص کرد. - . المنتقی فی مولود المصطفی : 113 - 114 -
**[ترجمه]
أقول قال عبد الحمید بن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة، قال الواقدی بلغ رسول الله أن عیر قریش فصلت من مکة ترید الشام و قد جمعت قریش فیها أموالها فندب لها أصحابه و خرج یعترضها علی رأس ستة عشر شهرا من مهاجره فخرج فی خمسین و مائة و یقال فی مائتین و لم یلق العیر و فاتته ذاهبة إلی الشام و هذه غزاة ذی العشیرة رجع منها إلی المدینة و لم یلق حربا فلما تحین انصراف العیر من الشام قافلة ندب أصحابه لها و بعث طلحة بن عبید الله و سعید بن زید قبل خروجه من المدینة بعشر لیال یتجسسان خبر العیر و ندب رسول الله المسلمین و قال هذه عیر قریش فیها أموالهم لعل الله أن یغنمکموها فأسرع من أسرع حتی إن کان الرجل لیساهم أباه فی الخروج فکان ممن ساهم أباه سعد بن خیثمة فخرج سهم سعد فقتل ببدر و أبطأ عن النبی صلی الله علیه و آله کثیر من أصحابه و کرهوا خروجه و کان فی ذلک کلام کثیر و اختلاف و تخلف بعضهم من أهل النیات و البصائر لم یظنوا أنه یکون قتال إنما هو الخروج للغنیمة و لو ظنوا أنه یکون قتال لما تخلفوا منهم أسید بن حضیر و خرج رسول الله صلی الله علیه و آله حتی انتهی إلی المکان المعروف بالبقع (4) و هی بیوت السقیا و هی متصلة ببیوت المدینة فضرب عسکره هناک و عرض
ص: 328
المقاتلة دعا یومئذ لأهل المدینة فقال اللهم إن إبراهیم عبدک و خلیلک و نبیک دعاک لأهل مکة و إنی محمد عبدک و نبیک أدعوک لأهل المدینة أن تبارک لهم فی صاعهم و مدهم و ثمارهم اللهم حبب إلینا المدینة و اجعل ما بها من الوباء بخم اللهم إنی حرمت ما بین لابتیها کما حرم إبراهیم خلیلک مکة فراح صلی الله علیه و آله من السقیا لاثنتی عشرة لیلة مضت من شهر رمضان و خرج المسلمون معه فکانت الإبل سبعین بعیرا و کانوا یتعاقبون الإبل الاثنین و الثلاثة و الأربعة فکان رسول الله صلی الله علیه و آله و علی بن أبی طالب علیه السلام و مرثد بن أبی مرثد و یقال زید بن حارثة مکان مرثد یتعاقبون بعیرا.
قال الواقدی فروی معاذ بن رفاعة عن أبیه قال خرجت مع النبی صلی الله علیه و آله إلی بدر و کان کل ثلاثة یتعاقبون بعیرا فکنت أنا و أخی خلاد بن أبی رافع (1) علی بکر لنا و معنا یزید بن عامر (2) فکنا نتعاقب فسرنا حتی إذا کنا بالروحاء برک علینا بکرنا و أعیا فقال أخی اللهم إن لک علی نذرا لئن رددتنا إلی المدینة لأنحرنه فمر بنا النبی صلی الله علیه و آله و نحن علی تلک الحال فقلنا یا رسول الله برک علینا بکرنا فدعا بماء فتمضمض و توضأ فی إناء ثم قال افتحا فاه فصبه فی فیه ثم علی رأسه ثم علی عنقه ثم علی حارکه (3) ثم علی سنامه ثم علی عجزه ثم علی ذنبه ثم قال ارکبا و مضی رسول الله صلی الله علیه و آله فلحقناه أسفل من المنصرف و إن بکرنا لینفر بنا حتی إذا کنا بالمصلی راجعین من بدر برک علینا فنحره أخی فقسم لحمه و تصدق به.
ص: 329
قال الواقدی و قال رسول الله صلی الله علیه و آله حین فصل من بیوت السقیا اللهم إنهم حفاة فاحملهم و عراة فاکسهم و جیاع فأشبعهم و عالة فأغنهم من فضلک فما رجع أحد منهم یرید أن یرکب إلا وجد ظهرا للرجل البعیر و البعیران و اکتسی من کان عاریا و أصابوا طعاما من أزوادهم و أصابوا فداء الأسری فأغنی به کل عائل.
قال و کان معهم فرسان فرس لمرثد و فرس للمقداد بن عمرو حلیف بنی زهرة و یقال فرس للزبیر.
قال الواقدی و لحقت قریش بالشام فی عیرها و کانت العیر ألف بعیر و کان فیها أموال عظام و لم یبق بمکة قرشی و لا قرشیة له مثقال فصاعدا إلا بعث به فی العیر فلما أخبر أبو سفیان أن النبی صلی الله علیه و آله یرید أن یتعرض للعیر بعث ضمضم بن عمرو إلی مکة ثم ذکر رؤیا عاتکة ثم قال قال الواقدی و کان عمرو بن العاص یحدث بعد ذلک فیقول لقد رأیت کل هذا و لقد رأیت فی دارنا فلقة من الصخرة التی انفلقت من أبی قبیس و لقد کان ذلک عبرة.
قال الواقدی و لما تهیئوا للخروج (1) و أخرج عتبة و شیبة دروعا لهما فنظر إلیهما مولاهما عداس و هما یصلحان دروعهما و آلة حربهما فقال ما تریدان فقالا أ لم تر إلی الرجل الذی أرسلناک إلیه بالعنب فی کرمنا بالطائف (2) قال نعم قالا نخرج فتقاتله فبکی و قال لا تخرجا فو الله إنه لنبی فأبیا فخرجا و خرج معهما فقتل ببدر معهما.
قال و استقسمت قریش بالأزلام (3) عند هبل للخروج فاستقسم أمیة بن
ص: 330
خلف و عتبة و شیبة بالآمر و الناهی فخرج القدح الناهی فأجمعوا المقام حتی أزعجهم أبو جهل فقال ما استقسمت و لا نتخلف عن عیرنا. (1) و روی عن حکیم بن حزام قال ما توجهت وجها قط کان أکره إلی من مسیری إلی بدر و لا بان لی فی وجه قط ما بان لی قبل أن أخرج قال قدم ضمضم فصاح بالنفیر فاستقسمت بالأزلام کل ذلک یخرج الذی أکره ثم خرجت علی ذلک حتی نزلنا مر الظهران فنحر ابن الحنظلیة جزورا منها بها حیاة فما بقی خبأ من أخبیة العسکر إلا أصابه من دمها فکان هذا بینا ثم هممت بالرجوع ثم أذکر ابن الحنظلیة و شومه فیردنی حتی مضیت لوجهی و لقد رأیت حین بلغنا الثنیة البیضاء إذا عداس جالس علیها و الناس یمرون إذ مر علینا ابنا ربیعة فوثب علیهما و أخذ بأرجلهما فی غرزهما و هو یقول بأبی أنتما و أمی إنه لرسول الله و ما تساقان إلا إلی مصارعکما و إن عینیه لتسیلان دمعا علی خدیه فأردت أن أرجع أیضا ثم مضیت فمر به العاص بن منبه بن الحجاج فوقف علیه حین ولی عتبة و شیبة فقال ما یبکیک قال یبکینی سیدای و سیدا أهل الوادی یخرجان إلی مصارعهما و یقاتلان رسول الله فقال العاص و إن محمدا لرسول الله صلی الله علیه و آله فانتفض عداس انتفاضة و اقشعر جلده ثم بکی و قال إی و الله إنه رسول الله إلی الناس کافة قال فأسلم العاص بن منبه و مضی و هو علی الشک حتی قتل مع المشرکین علی شک و ارتیاب و یقال رجع عداس و لم یشهد بدرا و یقال شهد بدرا و قتل قال الواقدی و القول الأول أثبت عندنا.
قال فلما أجمعوا علی المسیر ذکروا الذی بینهم و بین بنی بکر من العداوة و خافوهم علی من یخلفونه فتصور لهم إبلیس فی صورة سراقة فقال یا معشر قریش قد عرفتم شرفی و مکانی فی قومی أنا لکم جار إن یأتیکم کنانة بشی ء تکرهونه فخرجوا سراعا بالقیان و الدفوف یتغنین فی کل منهل و ینحرون الجزر و خرجوا
ص: 331
بتسعمائة و خمسین مقاتلا و قادوا مائة فرس بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ و کانت الإبل سبعمائة بعیر و کان أهل الخیل کلهم دارعا و کانوا مائة و کان فی الرجالة دروع سوی ذلک فلما انتهوا إلی الجحفة رأی جهیم بن الصلت بین النوم و الیقظة رجل أقبل علی فرس معه بعیر له حتی وقف علیه فقال قتل عتبة بن ربیعة و شیبة بن ربیعة و زمعة بن الأسود و أمیة بن خلف و أبو البختری و أبو الحکم و نوفل بن خویلد فی رجال سماهم من أشراف قریش و أسر سهیل بن عمرو و فر الحارث بن هشام عن أخیه قال و کأن قائلا یقول و الله إنی لأظنهم الذین یخرجون إلی مصارعهم قال ثم أراه ضرب فی لبة بعیره فأرسله فی العسکر فقال أبو جهل و هذا نبی آخر من بنی عبد مناف ستعلم غدا من المقتول نحن أو محمد و أصحابه.
قال فلما أفلت أبو سفیان بالعیر أرسل یأمرهم بالرجوع فأبوا و ردوا القیان و أما رسول الله صلی الله علیه و آله فکان صبیحة أربع عشرة من شهر رمضان بعرق الظبیة فجاء أعرابی قد أقبل من تهامة فقال له أصحاب النبی صلی الله علیه و آله هل لک علم بأبی سفیان قال ما لی بأبی سفیان علم قالوا تعال فسلم علی رسول الله صلی الله علیه و آله قال أ و فیکم رسول الله قالوا نعم قال فأیکم رسول الله قالوا هذا فقال أنت رسول الله قال نعم قال فما فی بطن ناقتی هذه إن کنت صادقا فقال سلمة بن سلامة بن وقش (1) نکحتها فهی حبلی منک فکره رسول الله صلی الله علیه و آله مقالته و أعرض عنه.
قال الواقدی و سار رسول الله صلی الله علیه و آله حتی أتی الروحاء لیلة الأربعاء للنصف من شهر رمضان فقال لأصحابه هذا أفضل أودیة العرب و صلی فلما رفع رأسه من الرکعة الأخیرة من وتره لعن الکفرة و دعا علیهم فقال اللهم لا تفلتن أبا جهل بن هشام فرعون هذه الأمة اللهم لا تفلتن زمعة بن الأسود اللهم أسخن عین أبی زمعة اللهم أعم بصر أبی زمعة (2) اللهم لا تفلتن سهیل بن عمر ثم دعا
ص: 332
لقوم من قریش فقال اللهم أنج سلمة بن هشام و عیاش بن أبی ربیعة (1) و المستضعفین من المؤمنین قال و نزل رسول الله صلی الله علیه و آله وادی بدر عشاء لیلة الجمعة لسبع عشرة مضت من شهر رمضان فبعث علیا علیه السلام و الزبیر و سعد بن أبی وقاص و بسبس بن عمرو یتجسسون علی الماء فوجدوا روایا قریش فیها سقاؤهم فأسروهم و أفلت بعضهم و أتی (2) بهم النبی صلی الله علیه و آله و هو قائم یصلی فسألهم المسلمون فقالوا نحن سقاء قریش بعثونا نسقیهم من الماء فضربوهم فلما أن لقوهم بالضرب (3) قالوا نحن لأبی سفیان و نحن فی العیر و هذا العیر بهذا الفوز (4) فکانوا إذا قالوا ذلک یمسکون عن ضربهم فسلم رسول الله صلی الله علیه و آله من صلاته ثم قال إن صدقوکم ضربتموهم و إن کذبوکم ترکتموهم فلما أصبحوا عدل رسول الله صلی الله علیه و آله الصفوف و خطب المسلمین فحمد الله و أثنی علیه ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَحُثُّکُمْ عَلَی مَا حَثَّکُمُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنْهَاکُمْ عَمَّا نَهَاکُمُ اللَّهُ عَنْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَظِیمٌ شَأْنُهُ یَأْمُرُ بِالْحَقِّ وَ یُحِبُّ الصِّدْقَ وَ یُعْطِی عَلَی الْخَیْرِ أَهْلَهُ عَلَی مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ بِهِ یُذْکَرُونَ وَ بِهِ یَتَفَاضَلُونَ وَ إِنَّکُمْ قَدْ أَصْبَحْتُمْ بِمَنْزِلٍ مِنْ مَنَازِلِ الْحَقِّ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ فِیهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا مَا ابْتَغَی بِهِ وَجْهَهُ وَ إِنَّ الصَّبْرَ فِی مَوَاطِنِ الْبَأْسِ مِمَّا یُفَرِّجُ اللَّهُ بِهِ الْهَمَّ وَ یُنْجِی بِهِ مِنَ الْغَمِّ تُدْرِکُونَ (5) بِهِ النَّجَاةَ فِی الْآخِرَةِ فِیکُمْ نَبِیُّ اللَّهِ یُحَذِّرُکُمْ وَ یَأْمُرُکُمْ فَاسْتَحْیُوا الْیَوْمَ أَنْ یَطَّلِعَ اللَّهُ عَلَی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِکُمْ یُمْقِتُکُمْ عَلَیْهِ فَإِنَّهُ (6) تَعَالَی یَقُولُ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ
ص: 333
أَنْفُسَکُمْ (1) انْظُرُوا إِلَی الَّذِی (2) أَمَرَکُمْ بِهِ مِنْ کِتَابِهِ وَ أَرَاکُمْ مِنْ آیَاتِهِ وَ مَا أَعَزَّکُمْ (3) بِهِ بَعْدَ الذِّلَّةِ فَاسْتَمْسِکُوا بِهِ لَهُ یَرْضَ (4) رَبُّکُمْ عَنْکُمْ وَ أَبْلُوا رَبَّکُمْ فِی هَذِهِ الْمَوَاطِنِ أَمْراً تَسْتَوْجِبُوا بِهِ الَّذِی وَعَدَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ (5) وَ مَغْفِرَتِهِ فَإِنَّ وَعْدَهُ حَقٌّ وَ قَوْلَهُ صِدْقٌ وَ عِقَابَهُ شَدِیدٌ وَ إِنَّمَا أَنَا وَ أَنْتُمْ بِاللَّهِ الْحَیِّ الْقَیُّومِ إِلَیْهِ أَلْجَأْنَا ظُهُورَنَا وَ بِهِ اعْتَصَمْنَا وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ وَ یَغْفِرُ (6) اللَّهُ لِی وَ لِلْمُسْلِمِینَ.
قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ لَمَّا رَأَی رَسُولُ اللَّهِ قُرَیْشاً تَصَوَّبُ مِنَ الْوَادِی (7) قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَنْزَلْتَ عَلَیَّ الْکِتَابَ وَ أَمَرْتَنِی بِالْقِتَالِ وَ وَعَدْتَنِی إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ وَ إِنَّکَ (8) لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ اللَّهُمَّ هَذِهِ قُرَیْشٌ قَدْ أَقْبَلَتْ بِخُیَلَائِهَا وَ فَخْرِهَا تُحَادُّکَ (9) وَ تُکَذِّبُ رَسُولَکَ اللَّهُمَّ نَصَرَکَ الَّذِی وَعَدْتَنِی اللَّهُمَّ أَحِنْهُمُ الْغَدَاةَ (10).
أقول: ثم ذکر مبارزة عتبة و شیبة و الولید.
ثم قال قال الواقدی ثم قال عتبة لابنه قم یا ولید فقام الولید و قام إلیه علی علیه السلام و کانا أصغر النفر فاختلفا ضربتین فقتله علی علیه السلام ثم قام عتبة و قام إلیه حمزة فاختلفا ضربتین فقتله حمزة رضی الله عنه ثم قام شیبة و قام إلیه عبیدة و هو یومئذ أسن أصحاب رسول الله فضرب شیبة رجل عبیدة بذباب السیف فأصاب عضلة ساقه
ص: 334
فقطعها و کر حمزة و علی علیهما السلام علی شیبة فقتلاه و نزلت فیهم هذه الآیة هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ (1).
و روی محمد بن إسحاق أن عتبة بارز عبیدة و شیبة حمزة فقتل حمزة شیبة لم یمهله أن قتله و لم یمهل علی علیه السلام الولید أن قتله و اختلف عبیدة و عتبة بینهما ضربتین کلاهما أثبت صاحبه و کر حمزة و علی علی عتبة بأسیافهما حتی دففا علیه و احتملا صاحبهما إلی الصف.
قَالَ ابْنُ أَبِی الْحَدِیدِ هَذِهِ الرِّوَایَةُ تُوَافِقُ مَا یَذْکُرُهُ: أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی کَلَامِهِ إِذْ یَقُولُ لِمُعَاوِیَةَ وَ عِنْدِی السَّیْفُ الَّذِی أَعْضَضَتُ بِهِ أَخَاکَ وَ خَالَکَ وَ جَدَّکَ یَوْمَ بَدْرٍ وَ یَقُولُ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ قَدْ عَرَفْتُ مَوَاضِعَ (2) نِصَالِهَا فِی أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ
و اختار البلاذری روایة الواقدی و قال هذا هو المناسب لأحوالهم من طریق السن لأن شیبة أسن الثلاثة فجعل بإزاء عبیدة و هو أسن الثلاثة.
قال الواقدی روی عروة عن عائشة أن النبی صلی الله علیه و آله جعل شعار المهاجرین یوم بدر یا بنی عبد الرحمن و شعار الخزرج یا بنی عبد الله و شعار الأوس یا بنی عبید الله.
قال و روی زید بن علی بن الحسین علیهم السلام أن شعار رسول الله صلی الله علیه و آله کان یوم بدر یا منصور أمت.
قال الواقدی و نهی رسول الله صلی الله علیه و آله عن قتل أبی البختری و قد مر ذکره و عن قتل الحارث بن عامر بن نوفل و کان کارها للخروج إلی بدر فلقیه خبیب بن یساف فقتله و لا یعرفه و عن قتل زمعة بن الأسود فقتله ثابت بن الجذع و لا یعرفه.
قال الواقدی و کان عقبة بن أبی معیط قال شعرا بعد هجرة النبی صلی الله علیه و آله إلی المدینة فبلغ النبی صلی الله علیه و آله ذلک فقال اللهم أکبه لمنخره و اصرعه فجمح (3) به فرسه
ص: 335
یوم بدر فأخذه عبد الله بن سلمة أسیرا فأمر النبی صلی الله علیه و آله عاصم بن الأفلح (1) فضرب عنقه صبرا قال و کان عبد الرحمن بن عوف یحدث و یقول إنی لأجمع أدراعا یوم بدر بعد أن ولی الناس فإذا أمیة بن خلف و کان لی صدیقا فی الجاهلیة و معه ابنه علی فنادانی مرتین فأجبته فقال نحن خیر لک من أدراعک هذه فقلت امضیا فجعلت أسوقهما أمامی و قد رأی أمیة أنه قد أمن بعض الأمن إذ بصر به بلال فنادی یا معشر الأنصار أمیة بن خلف رأس الکفر لا نجوت إن نجوت قال لأنه کان یعذبه بمکة فأقبلت الأنصار کأنهم عوذ حنت إلی أولادها حتی طرحوا أمیة علی ظهره فحمیته فلم ینفع فأقبل إلیه خبیب بن یساف فضربه حتی قتله و قد کان أمیة ضرب خبیبا حتی قطع یده من المنکب فأعادها النبی صلی الله علیه و آله فالتحمت و استوت و أقبل علی بن أمیة فعرض (2) له الخباب بن المنذر فقطع رجله فصاح صیحة ما سمع مثلها قط و لقیه عمار فضربه ضربة فقتله و روی فی قتل أمیة وجوه أخر قال و کان الزبیر بن عوام یقول لقیت یومئذ عبیدة بن سعید بن العاص علی فرس علیه لأمة کاملة لا یری منه إلا عیناه فطعنت فی عینه فوقع فوطئت برجلی علی خده حتی أخرجت العنزة مع حدقته و أخذ رسول الله صلی الله علیه و آله تلک العنزة فکانت تحمل بین یدیه قال و أقبل عاصم بن أبی عوف السهمی لما جال الناس و اختلطوا کأنه ذئب و هو یقول یا معشر قریش علیکم بالقاطع مفرق الجماعة الآتی بما لا یعرف محمد لا نجوت إن نجا فاعترضه أبو دجانة (3) فقتله فأقبل معبد بن وهب فضرب أبا دجانة ضربة برک منها أبو دجانة ثم انتهض و أقبل
ص: 336
علی معبد فضربه ضربات لم یصنع سیفه شیئا حتی وقع معبد لحفرة (1) أمامه لا یراها و نزل علیه أبو دجانة فذبحه ذبحا و أخذ سلبه.
قال الواقدی و لما رأت بنو مخزوم مقتل من قتل قالوا أبو الحکم لا یخلص (2) إلیه فاجتمعوا و أحدقوا به و أجمعوا أن یلبسوا لأمة أبی جهل رجلا منهم فألبسوها عبد الله بن المنذر فصمد له علی علیه السلام فقتله و مضی عنه و هو یقول أنا ابن عبد المطلب.
ثم ألبسوها أبا قیس بن الفاکه فصمد له حمزة و هو یراه أبا جهل فضربه فقتله و هو یقول خذها و أنا ابن عبد المطلب ثم ألبسوها حرملة بن عمرو فصمد له علی علیه السلام فقتله ثم أرادوا أن یلبسوها خالد بن الأعلم فأبی قال معاذ بن عمرو بن الجموح فنظرت یومئذ إلی أبی جهل فی مثل الحرجة (3) و هم یقولون أبو الحکم لا یخلص إلیه فعرفت أنه هو فقلت و الله لأموتن دونه الیوم أو لأخلصن إلیه فصمدت له حتی إذا أمکنتنی منه غرة حملت علیه فضربته ضربة طرحت رجله من الساق فشبهتها النواة تنزو من تحت المراضح (4) فأقبل ابنه عکرمة علی فضربنی علی عاتقی فطرح یدی من العاتق إلا أنه بقیت جلدة فذهبت أسحب یدی بتلک الجلدة خلفی فلما آذتنی وضعت علیها رجلی ثم تمطیت علیها فقطعتها ثم لاقیت عکرمة و هو یلوذ کل ملاذ فلو کانت یدی معی لرجوت یومئذ أن أصیبه و مات معاذ فی زمن عثمان فروی أن رسول الله صلی الله علیه و آله نفل معاذ بن عمرو سیف أبی جهل و أنه عند آل معاذ الیوم و به فل و قیل قتل أبا جهل ابنا الحارث قال وَ فَرِحَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِقَتْلِ أَبِی جَهْلٍ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّکَ قَدْ أَنْجَزْتَ مَا وَعَدْتَنِی فَتَمِّمْ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ.
ص: 337
قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ حَدَّثَنِی مَعْمَرٌ عَنِ الزُّهْرِیُّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ اللَّهُمَّ اکْفِنِی نَوْفَلَ بْنَ الْعَدَوِیَّةِ و هو نوفل بن خویلد من بنی أسد و أقبل نوفل یومئذ یصیح و هو مرعوب قد رأی قتل أصحابه و کان فی أول ما التقی (1) هم و المسلمون یصیح بصوت له زجل (2) رافعا عقیرته (3) یا معشر قریش إن هذا الیوم العلا و الرفعة فلما رأی قریشا قد انکشفت جعل یصیح بالأنصار ما حاجتکم إلی دمائنا أ ما ترون من تقتلون أ ما لکم فی اللبن من حاجة فأسره جبار بن صخر فهو یسوقه أمامه فجعل نوفل یقول لجبار و رأی علیا علیه السلام مقبلا نحوه یا أخا الأنصار من هذا و اللات و العزی إنی لأری رجلا إنه لیریدنی قال جبار هذا علی بن أبی طالب قال نوفل تالله ما رأیت کالیوم رجلا أسرع فی قومه فصمد له علی علیه السلام فضربه فنشب سیفه (4) فی جحفته ساعة ثم نزعه فضرب به ساقیه و درعه مشمرة فقطعهما ثم أجهز علیه فقتله فقال رسول الله صلی الله علیه و آله من له علم بنوفل بن خویلد قال علی علیه السلام أنا قتلته فکبر رسول الله صلی الله علیه و آله و قال الحمد لله الذی أجاب دعوتی فیه.
قال الواقدی و أقبل العاص بن سعید بن العاص یبحث للقتال فالتقی هو و علی فقتله علی علیه السلام قال الواقدی و کان علی علیه السلام یحدث فیقول إنی یومئذ بعد ما متع النهار و نحن و المشرکون قد اختلطت صفوفنا و صفوفهم خرجت فی أثر رجل منهم فإذا رجل من المشرکین علی کثیب رمل و سعد بن خیثمة و هما یقتتلان حتی قتل المشرک سعدا و المشرک مقنع فی الحدید و کان فارسا فاقتحم عن فرسه فعرفنی و هو معلم فنادانی هلم یا ابن أبی طالب إلی البراز فعطفت علیه فانحط إلی مقبلا و کنت
ص: 338
رجلا قصیرا فانحططت راجعا لکی ینزل إلی کرهت أن یعلونی (1) فقال یا ابن أبی طالب فررت فقلت قریب مفر ابن الشتراء فلما استقرت قدمای و ثبت أقبل فلما دنا منی ضربنی فاتقیت بالدرقة فوقع سیفه فلحج (2) فضربته علی عاتقه و هی ذارع (3) فارتعش و لقد قط (4) سیفی درعه فظننت أن سیفی سیقتله فإذا بریق سیف من ورائی فطأطأت رأسی و وقع (5) السیف فأطن قحف رأسه بالبیضة و هو یقول خذها و أنا ابن عبد المطلب فالتفت فإذا هو حمزة عمی و المقتول طعیمة بن عدی.
قال فی روایة محمد بن إسحاق إن طعیمة قتله علی بن أبی طالب علیه السلام و قیل قتله حمزة.
و روی محمد بن إسحاق قال و خرج النبی صلی الله علیه و آله من العریش إلی الناس فینظر القتال فحرض المسلمین و قال کل امرئ بما أصاب و قال و الذی نفسی بیده لا یقاتلهم الیوم (6) فی حمله فیقتل صابرا محتسبا مقبلا غیر مدبر إلا أدخله الله الجنة فقال عمر بن حمام الجوینی (7) و فی یده تمرات یأکلهن بخ بخ أ فما بینی و بین أن أدخل الجنة إلا أن یقتلنی هؤلاء ثم قذف التمرات من یده و أخذ سیفه فقاتل القوم حتی قتل.
قال محمد بن إسحاق و حدثنی عاصم بن عمرو بن قتادة أن عوف بن الحارث و هو ابن عفراء قال لرسول الله صلی الله علیه و آله یوم بدر یا رسول الله ما یضحک الرب من عبده قال غمسه یده فی العدو حاسرا فنزع عوف درعا کانت علیه و قذفها ثم أخذ سیفه فقاتل القوم حتی قتل.
ص: 339
قَالَ الْوَاقِدِیُّ وَ ابْنُ إِسْحَاقَ وَ أَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَفّاً مِنَ الْبَطْحَاءِ فَرَمَاهُمْ بِهَا وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ اللَّهُمَّ أَرْعِبْ قُلُوبَهُمْ وَ زَلْزِلْ أَقْدَامَهُمْ فَانْهَزَمَ الْمُشْرِکُونَ لَا یَلْوُونَ عَلَی شَیْ ءٍ وَ الْمُسْلِمُونَ یَتْبَعُونَهُمْ یَقْتُلُونَ وَ یَأْسِرُونَ.
قال الواقدی و حدثنی عمر بن عثمان عن عکاشة بن محصن قال انقطع سیفی یوم بدر فأعطانی رسول الله صلی الله علیه و آله عودا فإذا هو سیف أبیض طویل فقاتلت به حتی هزم الله المشرکین و لم یزل ذلک السیف عند عکاشة حتی هلک.
قال و قد روی رجال من بنی عبد الأشهل عدة قالوا انکسر سیف سلمة بن أسهل (1) بن جریش یوم بدر فبقی أعزل (2) لا سلاح معه فأعطاه رسول الله صلی الله علیه و آله قضیبا کان فی یده من عراجین ابن طاب (3) فقال اضرب به فإذا سیف جید فلم یزل عنده حتی قتل یوم جسر أبی عبید. (4).
قال الواقدی و أصاب حارثة بن سراقة و هو یکرع فی الحوض سهم من المشرکین فوقع فی نحره فمات فلقد شرب القوم آخر النهار من دمه و بلغ أمه و أخته و هما بالمدینة مقتله فقالت أمه و الله لا أبکی علیه حتی یقدم رسول الله صلی الله علیه و آله فأسأله فإن کان فی الجنة لم أبک علیه و إن کان فی النار بکیته
ص: 340
لعمر و الله (1) (لعمر الله) فأعولته فلما قدم رسول الله صلی الله علیه و آله من بدر جاءت أمه إلیه فقالت یا رسول الله صلی الله علیه و آله قد عرفت موضع حارثة من قلبی (2) فأردت أن أبکی علیه ثم قلت لا أفعل حتی أسأل رسول الله صلی الله علیه و آله عنه فإن کان فی الجنة لم أبکه و إن کان فی النار بکیته فأعولته فقال النبی صلی الله علیه و آله هبلت أ جنة واحدة إنها جنان کثیرة و الذی نفسی بیده إنه لفی الفردوس الأعلی قالت لا أبکی علیه أبدا قال و دعا رسول الله صلی الله علیه و آله حینئذ بماء فی إناء فغمس یده فیه و مضمض فاه ثم ناول أم حارثة بن سراقة فشربت ثم ناولت ابنتها فشربت ثم أمرهما فنضحتا فی جیوبهما ثم رجعتا من عند النبی صلی الله علیه و آله و ما بالمدینة امرأتان أقر عینا منهما و لا أسر.
قال الواقدی فلما رجعت قریش إلی مکة قام فیهم أبو سفیان بن حرب فقال یا معشر قریش لا تبکوا علی قتلاکم و لا تنح علیهم نائحة و لا یندبهم شاعر و أظهروا الجلد و العزاء فإنکم إذا نحتم علیهم نائحة و بکیتموهم بالشعر أذهب ذلک غیظکم فأکلکم عن عداوة محمد و أصحابه مع أن محمدا و أصحابه إن بلغهم ذلک شمتوا بکم فتکون أعظم المصیبتین و لعلکم تدرکون ثارکم فالدهن و النساء علی حرام حتی أغزو محمدا فمکث (3) قریش شهرا لا یبکیهم شاعر و لا تنوح علیهم نائحة و مشت نساء من قریش إلی هند بنت عتبة فقلن أ لا تبکین علی أبیک و أخیک و عمک و أهل بیتک فقالت حلاقی (4) أنا أبکیهم فیبلغ محمدا و أصحابه فیشمتوا بنا و نساء بنی الخزرج لا و الله حتی أثار محمدا و أصحابه و الدهن علی حرام إن دخل رأسی حتی نغزو محمدا و الله لو أعلم أن الحزن یذهب من قلبی لبکیت و لکن لا یذهبه إلا أن أری ثاری بعینی من قتلة الأحبة فمکثت علی حالها لا تقرب الدهن و لا قربت فراش
ص: 341
أبی سفیان من یوم حلفت حتی کانت وقعة أحد.
و الواقدی بإسناده عن ابن عباس قال لما تواقف الناس أغمی علی رسول الله صلی الله علیه و آله ساعة ثم کشف عنه فبشر المؤمنین بجبرئیل فی جند من الملائکة فی میمنة الناس و میکائیل فی جند آخر فی میسرة الناس و إسرافیل فی جند آخر خلف الناس و کان إبلیس قد تصور للمشرکین فی صورة سراقة بن جعشم یذمر المشرکین و یخبرهم أنه لا غالب لکم من الناس فلما أبصر عدو الله الملائکة نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ فتشبث به الحارث بن هشام و هو یری أنه سراقة لما سمع من کلامه فضرب صدر الحارث فسقط الحارث و انطلق إبلیس لا یری حتی وقع فی البحر و رفع یدیه قائلا یا رب موعدک الذی وعدتنی و أقبل أبو جهل علی أصحابه یحضهم علی القتال و قال لا یغرنکم خذلان سراقة إیاکم فإنما کان علی میعاد من محمد و أصحابه سیعلم إذا رجعنا إلی قدید (1) ما نصنع بقومه و لا یحولنکم مقتل عتبة و شیبة و الولید فإنهم عجلوا و بطروا حین قاتلوا و ایم الله لا نرجع الیوم حتی نقرن محمدا و أصحابه فی الحبال فلا ألفین أحدا منکم قتل أحدا منهم و لکن خذوهم أخذا نعرفهم بالذی صنعوا لمفارقتهم دینکم و رغبتهم عما کان یعبد آباؤهم.
قال الواقدی و حدثنی عتبة بن یحیی عن معاذ بن رفاعة بن رافع عن أبیه قال إن کنا لنسمع لإبلیس یومئذ خوارا و دعاء بالثبور (2) و التصور فی صورة سراقة بن جعشم حتی هرب فاقتحم البحر و رفع یدیه مادا لهما یقول یا رب ما وعدتنی و لقد کانت قریش بعد ذلک تعیر سراقة بما صنع یومئذ فیقول و الله ما صنعت شیئا.
فروی عن عمارة اللیثی قال حدثنی شیخ صیاد من الحی کان یومئذ علی ساحل البحر قال سمعت صیاحا یا ویلاه یا ویلاه قد ملأ الوادی یا حرباه یا حرباه فنظرت فإذا سراقة بن جعشم فدنوت منه فقلت ما لک فداک أبی و أمی
ص: 342
فلم یرجع إلی شیئا ثم أراه اقتحم البحر و رفع یدیه مادا یقول یا رب ما وعدتنی فقلت فی نفسی جن و بیت الله سراقة و ذلک حین زاغت الشمس و ذاک عند انهزامهم یوم بدر.
قال الواقدی قالوا کان سیماء الملائکة عمائم قد أرخوها بین أکتافهم خضرا و صفرا و حمرا من نور و الصوف فی نواصی خیلهم.
وَ عَنْ مَحْمُودِ بْنِ لَبِیدٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْمَ بَدْرٍ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ قَدْ سَوَّمَتْ فَسَوِّمُوا فَأَعْلَمَ الْمُسْلِمُونَ بِالصُّوفِ فِی مَغَافِرِهِمْ وَ قَلَانِسِهِمْ.
قال الواقدی فروی عن سهل بن عمرو قال لقد رأیت یوم بدر رجالا بیضا علی خیل بلق بین السماء و الأرض معلمین یقتلون و یأسرون.
و حدثنی عبد الرحمن بن الحارث عن أبیه عن جده عبید (1) عن أبی رهم الغفاری عن ابن عم له قال بینا أنا و ابن عم لی علی ماء بدر فلما رأینا قلة من مع محمد و کثرة قریش قلنا إذا التقت الفئتان عمدنا إلی عسکر محمد و أصحابه فانتهبناه فانطلقنا نحو المجنبة الیسری من أصحاب محمد و نحن نقول هؤلاء ربع قریش فبینا نحن نمشی فی المیسرة إذ جاءت سحابة فغشیتنا فرفعنا أبصارنا لها (2) و سمعنا أصوات الرجال و السلاح و سمعنا قائلا یقول لفرسه أقدم حیزوم و سمعناهم یقولون رویدا تتام أخراکم فنزلوا علی میمنة رسول الله صلی الله علیه و آله ثم جاءت أخری مثل تلک فکانت مع النبی صلی الله علیه و آله فنظرنا إلی أصحاب محمد و إذا هم علی الضعف من قریش فمات ابن عمی و أما أنا فتماسکت و أخبرت النبی صلی الله علیه و آله بذلک و أسلمت.
و عن حمزة بن صهیب عن أبیه قال ما أدری کم ید مقطوعة و ضربة جائفة لم یدم کلمها یوم بدر قد رأیتها قال و روی أبو بردة قال جئت یوم بدر بثلاثة أرؤس فوضعتها بین یدی رسول الله فقلت یا رسول الله أما اثنان فقتلتهما و أما الثالث
ص: 343
فإنی رأیت رجلا طویلا أبیض ضربه فتدهدی (1) أمامه فأخذت رأسه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله ذاک فلان من الملائکة..
قال الواقدی و کان ابن عباس یقول لم یقاتل الملائکة إلا یوم بدر و قال کان الملک یتصور فی صورة من یعرفه المسلمون من الناس لیثبتهم فیقول إنی قد دنوت من المشرکین فسمعتهم یقولون لو حملوا علینا ما ثبتنا لهم و لیسوا بشی ء فاحملوا علیهم و ذلک قول الله تعالی إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا (2) الآیة.
وَ رُوِیَ أَنَّ السَّائِبَ بْنَ أَبِی جَیْشٍ (3) الْأَسَدِیَّ کَانَ یُحَدِّثُ فَیَقُولُ وَ اللَّهِ مَا أَسَرَنِی یَوْمَ بَدْرٍ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ وَ لَمَّا انْهَزَمَتْ قُرَیْشٌ انْهَزَمْتُ مَعَهَا فَأَدْرَکَنِی رَجُلٌ أَبْیَضُ طَوِیلٌ عَلَی فَرَسٍ أَبْلَقَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَأَوْثَقَنِی رِبَاطاً وَ جَاءَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ فَوَجَدَنِی مَرْبُوطاً وَ کَانَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ یُنَادِی فِی الْعَسْکَرِ مَنْ أَسَرَ هَذَا فَلَیْسَ أَحَدٌ یَزْعُمُ أَنَّهُ أَسَرَنِی حَتَّی انْتَهَی بِی إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا ابْنَ أَبِی جَیْشٍ (4) مَنْ أَسَرَکَ قُلْتُ لَا أَعْرِفُهُ وَ کَرِهْتُ أَنْ أُخْبِرَهُ بِالَّذِی رَأَیْتُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَسَرَهُ مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ کَرِیمٌ اذْهَبْ یَا ابْنَ عَوْفٍ بِأَسِیرِکَ فَذَهَبَ بِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ.
و عن حکیم بن حزام قال التقینا فاقتتلنا فسمعت صوتا وقع من السماء إلی الأرض مثل وقع الحصاة فی الطست و قبض النبی صلی الله علیه و آله القبضة فرمی بها فانهزمنا و قال نوفل بن معاویة انهزمنا یوم بدر و نحن نسمع کوقع الحصی فی الطساس بین أیدینا و من خلفنا فکان ذلک أشد الرعب علینا.
و روی الواقدی عن سعید بن المسیب قال أمن رسول الله صلی الله علیه و آله من الأسری
ص: 344
یوم بدر أبا غرة (1) عمرو بن عبد الله الجمحی و کان شاعرا فأعتقه رسول الله صلی الله علیه و آله قال له إن لی خمس بنات لیس لهن شی ء فتصدق بی علیهن یا محمد ففعل رسول الله صلی الله علیه و آله ذلک و قال أبو غرة (2) أعطیت موثقا أن لا أقاتلک و لا أکثر علیک أبدا فأرسله رسول الله صلی الله علیه و آله (3) فلما خرجت قریش إلی أحد جاء صفوان بن أمیة فقال اخرج معنا قال إنی قد أعطیت محمدا موثقا أن لا أقاتله و لا أکثر علیه أبدا و قد من علی و لم یمن علی غیری حتی قتله أو أخذ منه الفداء فضمن له صفوان أن یجعل بناته مع بناته إن قتل و إن عاش أعطاه مالا کثیرا لا یأکله عیاله فخرج أبو غرة (4) یدعو العرب و یحشرها ثم خرج مع قریش یوم أحد فأسر (5) و لم یؤسر غیره من قریش فقال یا محمد إنما خرجت کرها و لی بنات فامنن علی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیْنَ مَا أَعْطَیْتَنِی مِنَ الْعَهْدِ وَ الْمِیثَاقِ لَا وَ اللَّهِ لَا تَمْسَحُ عَارِضَیْکَ (6)
ص: 345
بِمَکَّةَ تَقُولُ سَخِرْتُ بِمُحَمَّدٍ مَرَّتَیْنِ فَقَتَلَهُ: فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَوْمَئِذٍ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُلْدَغُ مِنْ جُحْرٍ مَرَّتَیْنِ.
قال الواقدی و أمر رسول الله صلی الله علیه و آله یوم بدر بالقلیب أن تعور ثم أمر بالقتلی فطرحوا فیها کلهم إلا أمیة بن خلف فإنه کان مسمنا انتفخ من یومه فلما أرادوا أن یلقوه تزایل لحمه فقال النبی صلی الله علیه و آله اترکوه فأقروه و ألقوا علیه من التراب و الحجارة ما غیبه ثم وقف علی أهل القلیب فناداهم رجلا رجلا هل وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا فإنی قد وجدت ما وعدنی ربی حقا بئس القوم کنتم لنبیکم (1) کذبتمونی و صدقنی الناس و أخرجتمونی و آوانی الناس و قاتلتمونی و نصرنی الناس فقالوا یا رسول الله صلی الله علیه و آله أ تنادی قوما قد ماتوا فقال لقد علموا أن ما وعدهم ربهم حق وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَقَالَ صلی الله علیه و آله مَا أَنْتُمْ بِأَسْمَعَ لِمَا أَقُولُ مِنْهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ لَا یَسْتَطِیعُونَ أَنْ یُجِیبُونِی.
قال الواقدی و کان انهزام قریش حین زالت الشمس فأقام رسول الله صلی الله علیه و آله ببدر و أمر عبد الله بن کعب بقبض الغنائم و حملها و أمر نفرا من أصحابه أن یعینوه فصلی العصر ببدر ثم راح فمر بالأثیل (2) قبل غروب الشمس فنزل به و بات (3) و بأصحابه جراح و لیست بالکثیرة و أمر ذکوان بن عبد قیس أن یحرس المسلمین حتی کان آخر اللیل فارتحل.
و روی أنه صلی الله علیه و آله صلی العصر بالأثیل فلما صلی رکعة تبسم فلما سلم سئل عن تبسمه فقال مر بی میکائیل و علی جناحه النقع فتبسم إلی و قال
ص: 346
إننی کنت فی طلب القوم و أتانی جبرئیل علی فرس أنثی معقود الناصیة قد عصم ثنیته (1) الغبار فقال یا محمد إن ربی بعثنی إلیک و أمرنی أن لا أفارقک حتی ترضی فهل رضیت فقلت نعم.
قال الواقدی و أقبل رسول الله بالأسری حتی إذا کان بعرق الظبیة أمر عاصم بن ثابت بن أبی الأفلح (2) أن یضرب عنق عقبة بن أبی معیط و کان أسره عبد الله بن سلمة فجعل عقبة یقول یا ویلی علام أقتل یا معشر قریش من بین من هاهنا قال رسول الله صلی الله علیه و آله لعداوتک لله و لرسوله فقال یا محمد منک أفضل (3) فاجعلنی کرجل من قومی إن قتلتهم قتلتنی و إن مننت علیهم مننت علی و إن أخذت منهم الفداء کنت کأحدهم یا محمد من للصبیة فقال النار قدمه یا عاصم فاضرب عنقه فقدمه عاصم فضرب عنقه (4) فقال النبی صلی الله علیه و آله بئس الرجل کنت و الله ما علمت کافرا بالله و برسوله و بکتابه مؤذیا لنبیه فأحمد الله الذی قتلک و أقر عینی منک.
و قال الواقدی و قدم رسول الله صلی الله علیه و آله من الأثیل زید بن حارثة و عبد الله بن رواحة یبشران الناس بالمدینة فقدم رسول الله صلی الله علیه و آله بالأسری و علیهم شقران (5)
ص: 347
و هم تسعة و أربعون رجلا الذین أحصوا و هم سبعون فی الأصل مجمع علیه لا شک فیه إلا أنه لم یحص سائرهم و لقی الناس رسول الله صلی الله علیه و آله بالروحاء یهنئونه بفتح الله علیه.
و قال محمد بن إسحاق کان أبو العاص بن الربیع ختن رسول الله صلی الله علیه و آله زوج ابنته زینب و کان أبو العاص من رجال مکة المعدودین مالا و أمانة و تجارة و کانت خدیجة خالته فسألت رسول الله صلی الله علیه و آله أن یزوجه زینب و کان صلی الله علیه و آله لا یخالف خدیجة و ذلک قبل أن ینزل علیه الوحی فزوجه إیاها فکان أبو العاص من خدیجة بمنزلة ولدها فلما أکرم الله رسوله بنبوته آمنت به خدیجة و بناته کلهن و صدقنه و شهدن أن ما جاء به حق و دن بدینه و ثبت أبو العاص علی شرکه و کان رسول الله صلی الله علیه و آله قد زوج عتبة بن أبی لهب إحدی ابنتیه رقیة أو أم کلثوم و ذلک قبل أن ینزل علیه فلما أنزل علیه الوحی و باری (1) قومه بأمر الله باعدوه فقال بعضهم لبعض إنکم قد فرغتم محمدا من همه أخذتم عنه بناته و أخرجتموهن من عیاله فردوا علیه بناته فأشغلوه بهن فمشوا إلی أبی العاص فقالوا فارق صاحبتک بنت محمد صلی الله علیه و آله و نحن ننکحک أی امرأة شئت من قریش فقال لاها الله إذن لا أفارق صاحبتی و ما أحب أن لی بها امرأة من قریش فکان رسول الله صلی الله علیه و آله إذا ذکره یثنی علیه خیرا فی صهره ثم مشوا إلی الفاسق عتبة بن أبی لهب فقالوا له طلق بنت محمد و نحن ننکحک أی امرأة شئت من قریش فقال إن أنتم زوجتمونی ابنة أبان بن سعید بن العاص أو ابنة سعید بن العاص فارقتها فزوجوه ابنة سعید بن العاص ففارقها و لم یکن دخل بها فأخرجها الله من یده کرامة لها و هوانا له ثم خلف علیها عثمان بن عفان بعده و کان رسول الله صلی الله علیه و آله مغلوبا علی أمره بمکة لا یحل و لا یحرم و کان الإسلام فرق بین زینب و أبی العاص إلا أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان لا یقدر و هو بمکة أن یفرق بینهما فأقامت معه علی إسلامها و هو علی شرکه حتی
ص: 348
هاجر رسول الله صلی الله علیه و آله إلی المدینة و بقیت زینب بمکة مع أبی العاص فلما سارت قریش إلی بدر سار أبو العاص معهم فأصیب فی الأسری یوم بدر فأتی به النبی صلی الله علیه و آله فکان عنده مع الأساری فلما بعث أهل مکة فی فداء أساراهم بعثت زینب فی فداء أبی العاص بعلها بمال و کان فیما بعثت به قلادة کانت خدیجة أمها أدخلتها بها علی أبی العاص لیلة زفافها علیه فلما رآها رسول الله صلی الله علیه و آله رق لها شدیدة و قال للمسلمین إن رأیتم أن تطلقوا لها أسیرها و تردوا علیها ما بعثت به من الفداء فافعلوا فقالوا نعم یا رسول الله نفدیک بأنفسنا و أموالنا فردوا علیها ما بعثت به و أطلقوا لها أبا العاص بغیر فداء.
قال ابن أبی الحدید قرأت علی النقیب (1) أبی جعفر یحیی بن أبی زید البصری العلوی هذا الخبر فقال أ تری أبا بکر و عمر لم یشهدا هذا المشهد أ ما کان یقتضی التکرم (2) و الإحسان أن یطیب قلب فاطمة علیها السلام و یستوهب لها من المسلمین أ تقصر منزلتها عند رسول الله صلی الله علیه و آله من منزلة زینب أختها و هی سیدة نساء العالمین هذا إذا لم یثبت لها حق لا بالنحلة و لا بالإرث فقلت له فدک بموجب الخبر الذی رواه أبو بکر قد صار حقا من حقوق المسلمین فلم یجز له أن یأخذه منهم فقال و فداء أبی العاص قد صار حقا من حقوق المسلمین و قد أخذه رسول الله صلی الله علیه و آله منهم فقلت رسول الله صلی الله علیه و آله صاحب الشریعة و الحکم حکمه و لیس أبو بکر کذلک فقال ما قلت هلا أخذه أبو بکر من المسلمین قهرا فدفعه إلی فاطمة علیها السلام و إنما قلت هلا استنزل المسلمین عنه و استوهب (3) منهم لها کما
ص: 349
استوهب رسول الله صلی الله علیه و آله فداء أبی العاص أ تراه لو قال هذه بنت نبیکم صلی الله علیه و آله قد حضرت لطلب هذه النخلات أ فتطیبون عنها نفسا کانوا منعوها ذلک فقلت له قد قال قاضی القضاة أبو الحسن عبد الجبار بن أحمد نحو ذلک قال إنهما لم یأتیا بحسن فی شرع التکرم و إن کان ما أتیاه حسنا فی الدین.
قال محمد بن إسحاق و کان رسول الله صلی الله علیه و آله لما أطلق سبیل أبی العاص أخذ علیه فیما نری أو شرط علیه فی إطلاقه أو إن أبا العاص وعد رسول الله صلی الله علیه و آله ابتداء بأن یحمل زینب إلیه إلی المدینة أو لم یظهر ذلک من أبی العاص و لا من رسول الله صلی الله علیه و آله إلا أنه لما خلی سبیله و خرج إلی مکة بعث رسول الله صلی الله علیه و آله بعده زید بن حارثة و رجلا من الأنصار و قال لهما کونا بمکان کذا (1) حتی تمر بکما زینب فتصحبانها حتی تأتیانی بها فخرجا نحو مکة و ذلک بعد بدر بشهر فلما قدم أبو العاص مکة أمرها باللحوق بأبیها فأخذت تتجهز.
قال محمد بن إسحاق فحدثت عن زینب أنها قالت بینا أنا أتجهز للحوق بأبی إذ لقیتنی هند بنت عتبة فقالت أ لم تبلغنی (2) یا بنت محمد أنک تریدین اللحوق بأبیک فقلت ما أردت ذلک فقالت أی بنت عم لا تفعلی إن کانت لک حاجة فی متاع أو فیما یرفق (3) بک فی سفرک أو مال تبلغین به إلی أبیک فإن عندی حاجتک فلا تضطنی منی فإنه لا یدخل بین النساء ما یدخل بین الرجال قالت و ایم الله إنی لأظنها حینئذ صادقة ما أظنها قالت حینئذ إلا لتفعل و لکنی خفتها فأنکرت أن أکون أرید ذلک قالت و تجهزت حتی فرغت من جهازی فحملنی أخو بعلی و هو کنانة بن الربیع.
قال محمد بن إسحاق قدم لها کنانة بن الربیع بعیرا فرکبته و أخذ قوسه و کنانته و خرج بها نهارا یقود بعیرها و هی فی هودج لها و تحدث بذلک الرجال من
ص: 350
قریش و النساء و تلاومت فی ذلک و أشفقت (1) أن تخرج ابنة محمد من بینهم علی تلک الحال فخرجوا فی طلبها سراعا حتی أدرکوها بذی طوی فکان أول من سبق إلیها هبار بن الأسود بن المطلب بن أسد و نافع بن عبد القیس الفهری فروعها هبار بالرمح و هی فی الهودج و کانت حاملا فلما رجعت طرحت ذا بطنها (2) و کانت من خوفها رأت دما و هی فی الهودج فلذلک أباح رسول الله صلی الله علیه و آله یوم فتح مکة دم هبار بن الأسود.
قال ابن أبی الحدید و هذا الخبر أیضا قرأته علی النقیب أبی جعفر فقال إذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله أباح دم هبار لأنه روع زینب فألقت ذا بطنها و ظاهر الحال أنه لو کان (3) لأباح دم من روع فاطمة علیها السلام حتی ألقت ذا بطنها فقلت أروی عنک ما یقوله قوم إن فاطمة روعت فألقت المحسن (4) فقال لا تروه عنی و لا ترو عنی بطلانه فإنی متوقف فی هذا الموضع لتعارض الأخبار عندی فیه. (5) أقول ظاهر أن النقیب رحمه الله عمل التقیة فی إظهار الشک فی ذلک من ابن أبی الحدید أو من غیره (6) و إلا فالأمر أوضح من ذلک کما سیأتی فی کتاب الفتن.
ثم قال قال الواقدی فبرک حموها کنانة بن الربیع و نثل (7) کنانته بین یدیه
ص: 351
ثم أخذ منها سهما فوضعه فی کبد قوسه و قال أحلف بالله لا یدنو الیوم منها رجل إلا وضعت فیه سهما فتکرکر الناس عنه قال و جاء أبو سفیان بن حرب فی جلة قریش فقالوا أیها الرجل اکفف عنا نبلک حتی نکلمک فکف فأقبل أبو سفیان حتی وقف علیه فقال إنک لم تحسن و لم تصب خرجت بالمرأة علی رءوس الناس علانیة جهارا و قد عرفت مصیبتنا و نکبتنا و ما دخل علینا من محمد أبیها فیظن الناس إذا أنت خرجت بابنته جهارا أن ذلک عن ذل أصابنا و أن ذلک منا وهن و ضعف لعمری ما لنا فی حبسها عن أبیها من حاجة و ما فیها من ثار (1) و لکن ارجع بالمرأة حتی إذا هدأت الأصوات و تحدث الناس بردها سلها سلا خفیا (2) فألحقها بأبیها فردها کنانة إلی مکة فأقامت بها لیالی حتی إذا هدأ الصوت عنها حملها بعیرها (3) و خرج بها لیلا حتی سلمها إلی زید بن حارثة و صاحبه فقدما بها علی رسول الله صلی الله علیه و آله.
قال البلاذری روی أن هبار بن الأسود کان ممن عرض لزینب بنت رسول الله صلی الله علیه و آله حین حملت من مکة إلی المدینة فکان رسول الله صلی الله علیه و آله یأمر سرایاه إن ظفروا به أن یحرقوه بالنار ثم قال لا یعذب بالنار إلا رب النار و أمرهم إن ظفروا به أن یقطعوا یدیه و رجلیه و یقتلوه (4) فلم یظفروا به حتی إذا کان یوم الفتح هرب هبار ثم قدم علی رسول الله صلی الله علیه و آله بالمدینة و یقال أتاه بالجعرانة حین فرغ من أمر حنین فمثل بین یدیه و هو یقول أشهد أن لا إله إلا الله و أنک رسول الله صلی الله علیه و آله فقبل إسلامه.
قال محمد بن إسحاق فأقام أبو العاص بمکة علی شرکه و أقامت زینب عند
ص: 352
أبیها صلی الله علیه و آله بالمدینة قد فرق بینهما الإسلام حتی إذا کان الفتح خرج أبو العاص تاجرا إلی الشام بمال له و أموال لقریش أبضعوا بها معه (1) و کان رجلا مأمونا فلما فرغ من تجارته و أقبل قافلا لقیته سریة لرسول الله فأصابوا ما معه و أعجزهم هو هاربا فخرجت السریة بما أصابت من ماله حتی قدمت به علی رسول الله صلی الله علیه و آله و خرج أبو العاص تحت اللیل حتی دخل علی زینب منزلها فاستجار بها فأجارته و إنما جاء فی طلب ماله الذی أصابته تلک السریة فلما کبر رسول الله صلی الله علیه و آله فی صلاة الصبح و کبر الناس معه (2) صرخت زینب من صفة النساء أیها الناس إنی قد آجرت أبا العاص بن الربیع فصلی رسول الله صلی الله علیه و آله بالناس الصبح فلما سلم من الصلاة أقبل علیهم فقال أیها الناس هل سمعتم ما سمعت قالوا نعم قال أما و الذی نفس محمد بیده ما علمت بشی ء مما کان حتی سمعتم (3) أنه یجیر علی الناس (4) أدناهم ثم انصرف فدخل علی ابنته زینب فقال أی بنیة أکرمی مثواه و أحسنی قراه و لا یصلن (5) إلیک فإنک لا تحلین له ثم بعث إلی تلک السریة الذین کانوا أصابوا ماله فقال لهم إن هذا الرجل منا بحیث (6) علمتم و قد أصبتم له مالا فإن تحسنوا و تردوا علیه الذی له فإنا نحب ذلک و إن أبیتم فهو فی ء الله الذی أفاءه علیکم و أنتم (7) أحق به فقالوا یا رسول الله بل
ص: 353
نرده علیه فردوا علیه ماله و متاعه حتی أن الرجل کان یأتی بالحبل و یأتی الآخر بالشنة و یأتی الآخر بالإداوة و الآخر بالشظاظ (1) حتی ردوا ماله و متاعه بأسره من عند آخره و لم یفقد منه شیئا ثم احتمل إلی مکة فلما قدمها أدی إلی کل ذی مال من قریش ماله ممن کان بضع معه بشی ء حتی إذا فرغ من ذلک قال لهم یا معشر قریش هل بقی لأحد منکم عندی مال لم یأخذه قالوا لا فجزاک الله خیرا لقد وجدناک وفیا کریما قال فإنی أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله و الله ما منعنی من الإسلام عنده إلا تخوفا أن تظنوا أنی أردت أن آکل أموالکم و أذهب بها فإذا سلمها الله لکم و أداها إلیکم فإنی أشهدکم أنی قد أسلمت و اتبعت دین محمد ثم خرج سریعا حتی قدم علی رسول الله المدینة.
قال محمد بن إسحاق فحدثنی داود بن الحصین (2) عن عکرمة عن ابن عباس أن رسول الله صلی الله علیه و آله رد زینب بعد ست سنین علی أبی العاص بالنکاح الأول لم یحدث شیئا. (3).
قال الواقدی حدثنی إسحاق بن یحیی قال سألت نافع بن جبیر کیف کان الفداء قال أرفعهم أربعة آلاف إلی ثلاثة آلاف إلی ألفین إلی ألف إلی (4) قوم
ص: 354
لا مال لهم (1) من علیهم رسول الله (2) صلی الله علیه و آله.
و أما أسماء أساری بدر و من أسرهم فقال الواقدی أسر من بنی هاشم العباس بن عبد المطلب أسره أبو الیسر کعب بن عمرو و عقیل بن أبی طالب و أسره عبید بن (3) أوس الظفری و نوفل بن الحارث بن عبد المطلب أسره جبار بن صخر و أسر حلیف لبنی هاشم من بنی فهر اسمه عتبة فهؤلاء أربعة.
و من بنی المطلب بن عبد مناف السائب بن عبید و عبید بن عمرو بن علقمة (4) أسرهما سلمة بن أسلم و کانا لا مال لهما ففک رسول الله صلی الله علیه و آله عنهما لغیر فدیة.
و من بنی عبد شمس عقبة بن أبی معیط المقتول صبرا علی ید عاصم بن ثابت بأمر رسول الله صلی الله علیه و آله أسره عبد الله بن سلمة (5) العجلانی و الحارث بن وحرة (6)
ص: 355
بن أبی عمرو بن أمیة أسره سعد بن أبی وقاص فقدم فی فدائه الولید بن عقبة فافتداه بأربعة آلاف و عمرو بن أبی سفیان أسره علی بن أبی طالب علیه السلام و صار بالقرعة فی سهم رسول الله صلی الله علیه و آله فأطلقه بغیر فدیة أطلقه بسعد بن النعمان من بنی معاویة (1) خرج معتمرا فحبس بمکة فلم یطلقه المشرکون حتی أطلق رسول الله صلی الله علیه و آله عمرو بن أبی سفیان و أبو العاص بن الربیع أسره خراش بن الصمة فقدم فی فدائه عمرو بن الربیع أخوه و حلیف لهم یقال له أبو ریشة افتداه عمرو بن الربیع أیضا و عمرو بن الأزرق افتکه عمرو بن الربیع أیضا و کان قد صار فی سهم تمیم مولی خراش بن الصمة و عقبة بن الحارث (2) الحضرمی أسره عمارة بن حزم فصار فی القرعة لأبی بن کعب افتداه عمرو بن أبی سفیان و أبو العاص بن نوفل أسره عمار بن یاسر قدم فی فدائه ابن عمه فهؤلاء ثمانیة. (3) و من بنی نوفل بن عبد مناف عدی بن الخیار أسره خراش بن الصمة و عثمان بن عبد شمس حلیفهم أسره حارثة بن النعمان و أبو ثور أسره أبو مرثد الغنوی فهؤلاء ثلاثة (4) افتداهم جبیر بن مطعم.
و من بنی عبد الدار أبو عزیز بن عمیر أسره أبو الیسر ثم صار بالقرعة لمحرز بن نضلة (5) قال الواقدی أبو عزیز هذا هو أخو مصعب بن عمیر لأبیه و أمه و قال مصعب لمحرز بن نضلة اشدد یدیک به فإن له أما بمکة کثیرة المال فقال له أبو عزیز هذه وصایتک بی یا أخی قال مصعب إنه أخی دونک فبعثت فیه أمه أربعة آلاف
ص: 356
و الأسود بن عامر أسره حمزة رضی الله عنه فهذان اثنان قدم فی فدائهما طلحة بن أبی طلحة.
و من بنی أسد بن عبد العزی السائب بن أبی حبیش (1) أسره عبد الرحمن بن عوف و عثمان بن الحویرث (2) أسره حاطب بن أبی بلتعة و سالم بن شماخ أسره سعد بن أبی وقاص فهؤلاء ثلاثة (3) قدم فی فدائهم عثمان بن أبی حبیش (4) بأربعة آلاف لکل رجل منهم.
و من بنی تمیم (5) بن مرة مالک بن عبد الله بن عثمان أسره قطبة بن عامر فمات فی المدینة أسیرا.
و من بنی مخزوم خالد بن هشام أسره سواد بن غزیة و أمیة بن أبی حذیفة أسره بلال و عثمان بن عبد الله و کان أفلت یوم نخلة أسره واقد بن عبد الله یوم بدر فقدم فی فداء هؤلاء الثلاثة عبد الله بن أبی ربیعة افتدی کل واحد منهم بأربعة آلاف و الولید بن الولید بن المغیرة أسره عبد الله بن جحش فقدم فی فدائه أخواه خالد و هشام فتمتنع (فتمنع) عبد الله حتی افتکاه بأربعة آلاف فلما افتدیاه خرجا به حتی بلغا به ذا الحلیفة فأفلت فأتی النبی صلی الله علیه و آله فأسلم فقیل أ لا أسلمت قبل أن تفتدی قال کرهت أن أسلم حتی أکون أسوة بقومی و یقال أسره سلیط بن قیس و قیس بن السائب أسره عبدة بن الحسحاس (6) فحبسه عنده حینا حتی فداه أخوه فروة بأربعة آلاف.
ص: 357
و من بنی أبی رفاعة صیفی بن أبی رفاعة و کان لا مال له أسره رجل من المسلمین فمکث عنده ثم أرسله و أبو المنذر بن أبی رفاعة افتدی بألفین و عبد الله بن السائب (1) افتدی بألف درهم أسره سعد بن أبی وقاص و المطلب بن حنطب أسره أبو أیوب الأنصاری و لم یکن له مال فأرسله بعد حین و خالد بن الأعلم حلیف لبنی مخزوم.
و قال محمد بن إسحاق و روی أنه کان أول المنهزمین من أسره الخباب بن المنذر (2) و قدم فی فدائه عکرمة بن أبی جهل فهؤلاء عشرة. (3) و من بنی جمح عبد الله بن أبی بن خلف أسره فروة بن عمرو قدم فی فدائه أبوه فتمتنع (فتمنع) به فروة حینا و أبو غرة (4) عمرو بن عبد الله أطلقه النبی صلی الله علیه و آله بغیر فدیة و وهب بن عمیر أسره رفاعة بن رافع و قدم أبوه عمیر فی فدائه فأسلم فأرسل النبی صلی الله علیه و آله له ابنه بغیر فداء و ربیعة بن دراج و کان لا مال له فأخذ منه (5) بشی ء یسیر و أرسل و الفاکه مولی أمیة بن خلف أسره سعد بن أبی وقاص فهؤلاء خمسة (6) و من بنی سهم بن عمرو أبو وداعة بن صبیرة (7) فداه ابنه المطلب بأربعة آلاف و فروة بن حنیس (8) أسره ثابت بن أقزم (9) و فداه عمرو بن قیس بأربعة
ص: 358
آلاف و حنظلة بن قبیصة أسره عثمان بن مظعون و الحجاج بن الحارث أسره عبد الرحمن بن عوف فأفلت فأخذه أبو داود المازنی فهؤلاء أربعة. (1) و من بنی مالک (2) سهیل بن عمرو أسره مالک بن الدخشم و فداه مکرز بن حفص بأربعة آلاف و عبد (3) بن زمعة أسره عمیر (4) بن عوف و عبد العزی بن مشنوء (5) سماه رسول الله صلی الله علیه و آله بعد إسلامه عبد الرحمن أسره النعمان بن مالک فهؤلاء ثلاثة. (6) و من بنی فهر الطفیل بن أبی قبیع (7) فهؤلاء ستة و أربعون أسیرا (8) و فی کتاب الواقدی أنه کان الأساری الذین أحصوا و عرفوا تسعة و أربعین و روی الواقدی عن سعید بن المسیب قال کانت الأساری سبعین و أن القتلی کانوا زیادة علی سبعین إلا أن المعروفین من الأسری هم الذین ذکرناهم و الباقون لم یذکر المؤرخون أسماءهم. (9) قال ابن أبی الحدید القول فیمن استشهد من المسلمین ببدر قال الواقدی حدثنی عبد الله بن جعفر قال سألت الزهری کم استشهد من المسلمین ببدر قال
ص: 359
أربعة عشر ستة من المهاجرین و ثمانیة من الأنصار.
قال فمن بنی المطلب بن عبد مناف عبیدة بن الحارث قتله شیبة و فی روایة الواقدی قتله عتبة فدفنه النبی صلی الله علیه و آله بالصفراء.
و من بنی زهرة عمیر بن أبی وقاص قتله عمرو بن عبد (1) فارس الأحزاب و عمیر بن عبد ود (2) ذو الشمالین حلیف لبنی زهرة قتله أبو أسامة الجشمی. (3) و من بنی عدی عاقل بن أبی البکیر (4) حلیف لهم من بنی سعد قتله مالک بن زهیر و مهجع مولی عمر بن الخطاب قتله عامر بن الحضرمی و یقال إن مهجعا أول من قتل من المهاجرین.
و من بنی الحارث بن فهر صفوان بن بیضاء قتله طعیمة بن عدی. (5) و من الأنصار ثم من بنی عمرو بن عوف مبشر بن عبد المنذر قتله أبو ثور و سعد بن خیثمة قتله عمرو بن عبد ود و یقال طعیمة بن عدی.
و من بنی عدی بن النجار (6) حارثة بن سراقة رماه جنان (7) بن العرقة بسهم فأصاب حنجرته فقتله.
و من بنی مالک (8) بن النجار عوف (9) و معوذ ابنا عفراء قتلهما أبو جهل
ص: 360
و من بنی سلمة عمیر بن الحمام بن الجموح قتله خالد بن الأعلم و یقال إنه أول قتیل قتل من الأنصار و قد روی أن أول قتیل منهم حارثة بن سراقة.
و من بنی زریق (1) رافع بن المعلی قتله عکرمة بن أبی جهل.
و من بنی الحارث بن الخزرج یزید بن الحارث قتله نوفل بن معاویة فهؤلاء الثمانیة من الأنصار و روی عن ابن عباس أن آنسة مولی النبی صلی الله علیه و آله قتل ببدر و روی أن معاذ بن ماعص (2) جرح ببدر فمات من جراحته بالمدینة و أن عبید بن السکن جرح فاشتکی جرحه فمات منه. (3) القول فیمن قتل من المشرکین و أسماء قاتلیهم.
قال الواقدی فمن بنی عبد شمس حنظلة بن أبی سفیان قتله علی علیه السلام و الحارث بن الحضرمی قتله عمار بن یاسر و عامر بن الحضرمی قتله عاصم بن ثابت (4) و عمیر بن أبی عمیر و ابنه مولیان لهم قتل سالم مولی حذیفة (5) الأب و لم یذکر من قتل الابن و عبیدة بن سعید بن العاص قتله الزبیر بن العوام و العاص بن سعید بن العاص قتله علی علیه السلام و عقبة بن أبی معیط قتله عاصم بن ثابت (6)
ص: 361
صبرا بالسیف بأمر النبی صلی الله علیه و آله و روی البلاذری أن رسول الله صلی الله علیه و آله صلبه بعد قتله فکان أول مصلوب فی الإسلام.
و عتبة بن ربیعة قتله حمزة (1) رضی الله عنه و شیبة قتله (2) عبیدة بن الحارث و حمزة و علی الثلاثة اشترکوا فی قتله و الولید بن عتبة قتله علی علیه السلام و عامر بن عبد الله حلیف لهم قتله علی علیه السلام و قیل قتله سعد بن معاذ فهؤلاء اثنا عشر. (3) و من بنی نوفل بن عبد مناف الحارث بن نوفل (4) قتله خبیب بن یساف (5) و طعیمة بن عدی یکنی أبا الریان قتله حمزة فی روایة الواقدی و قتله علی علیه السلام فی روایة محمد بن إسحاق و روی البلاذری أنه أسر فقتله النبی صلی الله علیه و آله صبرا علی ید حمزة فهؤلاء اثنان.
و من بنی أسد زمعة بن الأسود قتله أبو دجانة و قیل قتله ثابت بن الجذع (6) و الحارث بن زمعة قتله علی علیه السلام و عقیل بن الأسود قتله علی و حمزة علیهما السلام و قال الواقدی حدثنی أبو معشر قال قتله علی علیه السلام وحده.
و أبو البختری العاص بن هشام قتله المجذر بن زیاد و قیل أبو داود المازنی و قیل أبو الیسر و نوفل بن خویلد قتله علی علیه السلام فهؤلاء خمسة. (7) و من بنی عبد الدار النضر بن الحارث قتله علی علیه السلام صبرا بالسیف بأمر رسول الله صلی الله علیه و آله و زید بن ملیص مولی عمر بن هاشم (8) من بنی عبد الدار قتله علی
ص: 362
علیه السلام و قیل بلال فهؤلاء اثنان. (1) و من بنی تیم بن مرة عمیر بن عثمان قتله علی علیه السلام و عثمان بن مالک قتله صهیب فهؤلاء اثنان (2) و لم یذکر البلاذری عثمان.
و من بنی مخزوم ثم من بنی المغیرة أبو جهل عمرو بن هشام ضربه معاذ بن عمرو و معوذ و عوف ابنا عفراء و دفف (3) علیه عبد الله بن مسعود و العاص بن هاشم خال عمر بن الخطاب قتله عمر و یزید بن تمیم حلیف لهم (4) قتله عمار بن یاسر و قیل قتله علی علیه السلام.
و من بنی الولید (5) بن المغیرة أبو قیس بن الولید أخو خالد قتله علی علیه السلام. (6) و من بنی الفاکه بن المغیرة أبو قیس بن الفاکه قتله حمزة (7) و قیل الخباب بن المنذر. (8) و من بنی أمیة بن المغیرة مسعود بن أبی أمیة قتله علی علیه السلام.
و من بنی عائذ بن عبد الله ثم من بنی رفاعة أمیة بن عائذ قتله سعد بن الربیع و أبو المنذر بن أبی رفاعة (9) قتله معن بن عدی و عبد الله بن أبی رفاعة (10) قتله
ص: 363
علی علیه السلام و زهیر بن أبی رفاعة قتله أبو أسید الساعدی و السائب بن أبی رفاعة قتله عبد الرحمن بن عوف.
و من بنی أبی السائب المخزومی سائب (1) بن أبی السائب قتله الزبیر و الأسود بن عبد الأسد قتله حمزة و حلیف لهم من طی ء و هو عمرو بن شیبان (2) قتله یزید بن رقیش (3) و حلیف آخر و هو جبار بن سفیان (4) قتله أبی بردة بن نیار.
و من بنی عمران بن مخزوم حاجز بن (5) السائب قتله علی علیه السلام و روی البلاذری أن حاجزا هذا و أخاه عویمرا قتلهما علی و عویمر بن عمرو قتله النعمان بن أبی مالک (6) فهؤلاء تسعة عشر. (7) و من بنی جمح بن عمرو أمیة بن خلف قتله خبیب بن یساف (8) و بلال شرکا فیه و قیل بل قتله رفاعة بن رافع (9) و علی بن أمیة قتله عمار بن یاسر و أوس بن المغیرة (10) قتله علی علیه السلام و عثمان بن مظعون شرکا فیه فهؤلاء ثلاثة. (11)
ص: 364
و من بنی سهم منبه بن الحجاج قتله أبو الیسر و قیل علی و قیل أبو أسید و نبیه بن الحجاج قتله علی علیه السلام (1) و العاص بن منبه بن الحجاج قتله علی علیه السلام و أبو العاص بن قیس قتله أبو دجانة قال الواقدی و حدثنی أبو معشر عن أصحابه قالوا قتله علی علیه السلام (2) و عاصم بن أبی عوف قتله أبو دجانة (3) فهؤلاء خمسة. (4) و من بنی عامر ثم من بنی مالک معاویة بن عبد قیس حلیف لهم قتله عکاشة بن محصن (5) و سعید بن وهب حلیف لهم من کلب قتله أبو دجانة فهؤلاء اثنان.
فجمیع من قتل ببدر فی روایة الواقدی من المشرکین فی الحرب و صبرا اثنان و خمسون قتل علی علیه السلام منهم مع الذین شرک فی قتلهم أربعة و عشرین رجلا (6) و قد کثرت الروایة أن المقتولین ببدر کانوا سبعین و لکن الذین عرفوا و حفظت أسماؤهم من ذکرناه و فی روایة الشیعة أن زمعة بن الأسود قتله علی علیه السلام (7) و الأشهر فی الروایة أنه قتل الحارث بن زمعة و أن زمعة قتله أبو دجانة (8) انتهی ما أردنا إیراده من کلام ابن أبی الحدید.
**[ترجمه]میگویم: عبد الحمید بن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه گوید: واقدی گوید: هنگامی که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر رسید که کاروان مجهزی که قریش اموال خود را در آن جمع کرده است از مکه بیرون آمده و آهنگ شام دارد یاران خّود را فرا خواند و در شانزدهمین ماه از هجرت به مدینه، همراه یک صد و پنجاه و به قولی دویست نفر بیرون آمد. اما با کاروان مواجه نشد و از دست رفت و کاروان به شام بازگشت. و این غزوه ذی العشیره بود. آن حضرت بی آنکه جنگی کرده باشد از آن جا به مدینه بازگشت. چون پیامبر زمان بازگشت کاروان قریش را از شام دانست یارانش را برای حمله بدان فرا خواند. ده شب پیش از خروج خود از مدنیه، طلحه بن عبیدالله و سعید بن زید را برای کسب خبر و اطلاع روانه کرد. رسول خدا مسلمانان را فرا خواند و فرمود: این کاروان قریش است که اموال آنها در آن است شاید خداوند غنیمتی به شما ارزانی فرماید. مردم در این کار شتاب گرفتند حتی برای بیرون رفتن از مدینه گاهی پدر و پسر قرعهکشی میکردند. از جمله سعد بن خیثمه و پدرش قرعه کشیدند. قرعه به نام سعد بیرون آمد که در جنگ شهید شد. گروه زیادی از اصحاب پیامبر چون با خروج او موافق نبودند همراه او بیرون نرفتند و در این باره سخنان بسیار و اختلافاتی است. گروهی از افراد خوش نیت و با بصیرت نیز از همراهی خودداری کردند زیرا گمان نمیکردند برای جنگ باشد بلکه برای گرفتن غنیمت بود و اگر گمان میکردند برای جنگ است کوتاهی نمیکردند. از جمله این افراد اسید بن حضیر بود. پیامبر رهسپار شد تا این که به مکانی معروف به بقع که خانههای سقیا بود و متصل به مدینه بود فرو آمد و لشکرگاه ساخت و سپاه را سان دید. پیامبر در آن روز برای مردم مدینه دعا فرمود و چنین عرضه داشت:
ص: 328
«پروردگارا، همانا ابراهیم بنده و دوست و پیامبرت، تو را برای اهل مکه خوانده است و من که محمد بنده و پیامبر توام، تو را برای مردم مدینه میخوانم، پروردگارا از تو میخواهم که در کِشت و کار و میوههای آنها برکت بدهی. خداوندا مدینه را در نظر ما محبوب قرار بده و وبائی را که در آن موجود است به محل خُم ببر. خداوندا من آن چه را که میان دو سنگلاخش (دو سوی مدینه) است محترم و جایگاه امن قرار دادم همچنان که خلیل تو ابراهیم مکه را چنان قرار داد». پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شامگاه یک شنبه دوازدهم رمضان از سقیا کوچ کرد و مسلمانان همراه او بیرون رفتند. تعداد شتران هفتاد بود و هر دو یا سه یا چهار نفر از یک شتر استفاده میکردند چنانکه پیامبر صلی الله علیه و سلم و علی بن ابی طالب علیه السلام و مرثَدبن ابی مرثد، یک شتر داشتند. بعضی به جای مرثد، زید بن حارثه را گفتهاند.
واقدی گوید: معاذ بن رفاعه از پدرش روایت کرده که گوید: همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به بدر رفتم و معمولا هر سه نفر یک شتر داشتند. من و برادرم خلاد بن ابی رافع و یزید بن عامر بر شتر جوانی که داشتیم به نوبت سوار میشدیم. به راه افتادیم تا به روحاء رسیدیم. در آن جا شتر از راه رفتن باز ماند و فرو خفت و درماند. برادرم گفت: پروردگارا اگر ما را با این شتر به مدینه برگردانی نذر میکنم که در راه تو قربانی کنم. گوید: در این هنگام پیامبر از کنار ما گذشت و ما در همان حال بودیم و گفتیم: ای رسول خدا شتر ما درمانده شده است. پیامبر آب خواست و در ظرفی وضو گرفت و آب مضمضه کرد. آن گاه فرمود: دهان شتر را باز کنید و ما چنان کردیم و پیامبر از آن آب مقداری در دهان حیوان ریخت و مقداری بر سر و گردن، شانه و کوهان، دُم و پاشنهاش پاشید و فرمود: سوار شوید. پیامبر حرکت کرد و ما در پایین «منصرف» به آن حضرت رسیدیم. هنگامی که از بدر بازمیگشتیم در «مصلی» دو باره حیوان از حرکت بازماند. برادرم او را کشت و گوشتش را صدقه داد و تقسیم کرد.
ص: 329
واقدی گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چون از محل «خانه های سقیا» حرکت کرد به پیشگاه الهی چنین عرضه داشت: «پروردگارا، اینان گروه پیادگاناند، سوارشان فرمای، و برهنگاناند، جامهشان پوشان، و گرسنگاناند، سیرشان کن، و نیازمنداناند، به فضل خود بینیازشان فرمای.» هیچ یک از مسلمانان برنگشت مگر این که بر پشت حیوانی سوار بود و به هر مرد شتری و یا دو شتر رسید و هر کس برهنه بود جامه پوشید و به زاد و توشه قریش دست یافتند و سیر شدند و چون فدیه اسیران را گرفتند هر فقیری ثروتمند گردید.
گویند: همراه اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دو اسب بود. اسبِ مرثد و اسب مقداد بن عمرو که همپیمان بنی زهره بود. برخی هم گویند: زبیر نیز اسبی داشت.
واقدی گوید: قریش با کاروان خود به شام رسید. هزار شتر همراه کاروان بود با سرمایههای بزرگ. هیچ مرد و زن قریشی در مکه نبود مگر این که از یک مثقال طلا تا هر اندازه که توانسته بود در آن سرمایهگذاری کرده بود. هنگامی که به ابو سفیان خبر رسید که پیامبر در صدد تصاحب کاروان است، ضمضم بن عمرو را به مکه گسیل داشت - سپس خواب عاتکه را بیان کرده است - سپس گوید: واقدی گوید: عمرو بن عاص پس از این ماجرا میگوید: من تمام اینها را در خواب دیدم، حتی دیدم که قطعهای از سنگ که از ابو قیس جدا شده بود، در خانه ما فرود آمد و همه اینها عبرت بود.
واقدی گوید: هنگامی که برای بیرون رفتن آمده شدند، و عتبه و شیبه زرههای خود را بیرون آورده و آنها را اصلاح میکردند، عداس غلام آن دو، به آنها گفت: چه قصدی دارید؟ گفتند: یادت هست که از باغ انگورمان در طائف به وسیله تو برای مردی انگور فرستادیم؟ گفت: آری. گفتند: به جنگ او میرویم. عداس گریست و گفت: نروید، به خدا او پیامبر است! ولی آن دو اعتنا نکرده و بیرون رفتند و او همراهشان رفت و در بدر کشته شد.
گوید: قریش برای این که عازم جنگ شوند با تیرهای خود پیش هُبَل قرعه کشیدند. امیّۀ بن
ص: 330
خلف و عتبه و شیبه پیش هبل به امر کننده و نهی کننده قرعه کشیدند. تیر نهی کننده بیرون آمد تصمیم گرفتند در مکه بمانند اما ابو جهل به آنها پیچید و گفت: من قرعه نکشیدم، ما هرگز از کاروان خود کناره نمیکشیم. - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 : 323 -
از حکیم بن حزام روایت شده که گوید: هیچگاه به جایی که برایم ناخوشایندتر از بدر باشد، نرفتم و در هیچ موردی هم به اندازه پیش از رهسپار شدنم، آن همه دلیل برایم روشن نشده بود. سپس ادامه میدهد: ضمضم آمد و فریاد برداشت که بیرون رویم. من با تیر قرعه کشیدم اما مرتبّاً تیرهایی بیرون میآمد که خوش نمیداشتم. با وجود این بیرون رفتم تا به «مر الظهران» رسیدیم. و در آن جا ابن حنظلیّه چند شتر کشت. اتفاقا یکی از آنها که هنوز جان داشت به جست و خیز پرداخت و هیچ خیمهای از خیمههای لشکر نبود که به خون آن حیوان آغشته نشده باشد. این بود که تصمیم به بازگشت گرفتم. ولی با این حال شومی (نحسی) ابن حنظلیه را به خاطر میآوردم از تصمیم خود منصرف شدم و به راه خود ادامه دادم. چون به ثنیّه بیضاء رسیدیم، دیدم عداس آن جا نشسته و مردم از کنارش میگذرند. چون پسران ربیعه گذشتند، برجست و ساقهای پای آنها را چسبید و میگفت: پدر و مادرم فدای شما باد! به خدا او رسول خدا است و شما نمیروید مگر به سوی کشتارگاههای خود، و از چشمانش اشک جاری میشد و بر گونههایش فرو میریخت. آن جا هم تصمیم گرفتم برگردم ولی باز منصرف شدم. در این هنگام عاص بن منبّه بن حجاج هم پس از رفتن عتبه و شیبه در کنار عداس ایستاد و گفت: چرا گریه میکنی؟ گفت: وضع این دو سرورم که سروران اهل وادی نیز هستند و به جنگ پیامبر خدا و به کشتارگاه خود میروند مرا به گریه انداخته است. عاص گفت: مگر محمد، رسول خدا است؟ در این هنگام عداس در حالی که سخت به هیجان آمده و موهایش سیخ شده بود و میگریست، گفت: آری! آری! به خدا که او فرستاده خدا به سوی همه مردم است. گوید: عاص بن منبّه مسلمان شد و در عین حال با حالت شکّ و تردید به راه افتاد و در جنگ بدر همراه مشرکان کشته شد. و گفته شده: عداس نیز برگشت و در بدر حضور نداشت. و برخی هم گفتهاند: در بدر شرکت کرد و در آن روز کشته شد.
واقدی گوید: به نظر ما قول اول، درست است.
گوید: چون قریش آهنگ حرکت کرد به فکر دشمنی میان خود و بنی بکر افتادند و از آنها نسبت به کسانی که در مکه میماندند، ترسیدند. در این حال شیطان به صورت سراقه در آمد و گفت: ی گروه قریش شما شرف و جایگاه مرا در میان قوم من میدانید. من متعهد میشوم که کنانه مسألهای که شما را ناخوش دارد پیش نیاورد. پس شتابان بیرون رفتند و همراه خود زنان خواننده و نوازنده بردند. و حیوان میکشتند
ص: 331
و با نهصد و پنجاه جنجگو بیرون آمدند و صد اسب هم برای خودنمایی و تکبر یدک میکشیدند. هفتصد شتر نیز داشتند و اسب سواران که صد نفر بودند همگی زره بر تن داشتند. پیادگان نیز همین تعداد زرهپوش داشتند. هنگامی که به جحفه رسیدند جهیم بن صلت بین خواب و بیداری دید که مردی اسبسوار که شتری همراه داشت، پیش آمد و کنار او ایستاد و گفت: عتبه بن ربیعه و شیبه بن ربیعه و زمعه بن اسود و امیّه بن خلف و ابو بختری و ابو حکم و نوفل بن خویلد و گروهی دیگر از اشراف قریش که نامشان را برد، کشته شدند. و سهیل بن عمرو اسیر شد و حارث بن هشام از جنگ برادر خود گریخت. گویی شخصی میگفت: به خدا قسم، خیال میکنم که شما همان کسانی هستید که به سوی کشتارگاه خویش میروند. این خبر میان لشکر شایع و برای ابو جهل نیز نقل شد. ابو جهل گفت: این هم پیشگوی دیگری از بنی عبد مناف. فردا به زودی خواهد دانست که چه کسی کشته میشود؟ ما یا محمد و یاران او؟
گوید: چون ابو سفیان کاروان را از خطر رهانید شخصی را پیش قریش فرستاد و به آنها دستور بازگشت داد. و اما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در صبح زود چهاردهم رمضان در عرق الظبیۀ بود. مردی اعرابی که از تهامه آمده بود پیش آمد. اصحاب پیامبر از او پرسیدند: آیا اطلاعی از ابو سفیان داری؟ گفت: من از او هیچ اطلاعی ندارم. گفتند: به رسول خدا سلام کن. گفت: مگر میان شما کسی فرستاده خداست؟ گفتند: آری. گفت: کدام یک از شما فرستاده خداست؟ گفتند: این شخص. گفت: تو فرستاده خدایی؟ فرمود: آری. گفت: اگر راست میگویی در شکم ماده شتر من چیست؟ سلمه بن سلامه بن وقش گفت: با او نزدیکی کردهای و از تو باردار است؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از این گفتار ناراحت شد و از او روی برگرداند.
واقدی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همچنان به راه خود ادامه داد تا این که شب چهارشنبه پانزدهم رمضان به روحاء رسید و به اصحابش فرمود: این وادی، بهترین وادی عرب است. و در آن جا نماز گزارد. چون سر از رکعت آخر نماز برداشت، کافران را نفرین کرد و فرمود: «پروردگارا، اجازه مده ابو جهل بن هشام که فرعون این امت است بگریزد، خداوندا زمعة بن اسود را رها مکن، پروردگارا چشم ابی زمعه را بگریان، خدایا چشم ابو زمعه را کور کن، و خدایا سهیل بن عمر را رها نکن.» سپس برای گروهی از قریش دعا کرد
ص: 332
و فرمود: «سلمه بن هشام و عیاش بن أبی ربیعة و دیگر مستضعفان مؤمن را نجات بده.» رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شامگاه جمعه هفدهم رمضان در بدر فرود آمد و علی علیه السلام و زبیر و سعد بن ابی وقاص و بسبس بن عمرو را فرستاد تا از کنار آب خبر بگیرند. آنها در آن جا شتران آبکش و سقایان قریش را دیدند. پس آنان را به اسارت گرفتند و برخی نیز گریختند. آنها را به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آوردند در حالی که آن حضرت مشغول نماز بود. مسلمانان از آنان پرسیدند. گفتند: ما سقاهای قریش هستیم و ما را فرستاده بودند که برایشان آب ببریم. مسلمانان شروع به زدن آنها کردند. چون تاب کتک خوردن نداشتند گفتند: ما از اصحاب ابو سفیان و در کاروان هستیم، کاروان پشت این تپهها است. چون این سخنان را گفتند از زدن آنها دست برداشتند. در این هنگام پیامبر سلام نمازش را داد و فرمود: وقتی راست میگویند آنها را میزنید و وفتی دروغ میگویند راحتشان میگذارید! چون به بامداد درآمدند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صفوف جنگ را مرتب و راست کرد و برای مسلمانان خطبه خواند. نخست حمد و ثنای الهی گفت و سپس چنین بیان فرمود: اما بعد من شما را به چیزی بر میانگیزیم که خدایتان به آن بر انگیخته است و شما را از چیزی نهی میکنم که خدایتان از آن نهی فرموده است؛ پروردگار که منزلت او بسیار بزرگ است به حق فرمان میدهد، صدق و راستی را دوست میدارد، اهل خیر را در مقابل خیر به میزان جایگاهشان در نزد او پاداش میدهد، ذکر او را گویند و مشمول فضل او شوند. شما در منزلی از منازل حقّ قرار گرفتهاید و خداوند متعال از کسی چیزی قبول نمیکند مگر این که برای رضای او باشد. همانا صبر و شکیبایی به هنگام سختی از چیزهایی است که خداوند به وسیله آن، اندوه را میزداید و از غم نجات میدهد و در آخرت رستگار خواهید شد. پیامبر خدا میان شماست، شما را هشدار میدهد و امر میکند. پس امروز شرم کنید از این که خداوند بر اعمال شما آگاه شود و بر شما سخت غضب بگیرد چرا که خداوند متعال میفرماید: «لمقتُ الله اکبرُ من مقتکم
ص: 333
انفسکم» - . غافر / 10 - {قطعاً دشمنی خدا از دشمنی شما نسبت به همدیگر سخت تر است.} توجه کنید به آن چه در کتابش به شما فرمان داده و آیات خود را به شما نشان داده است، و پس از خواری به شما عزّت بخشیده است. پس به کتاب او تمسک جویید تا از شما خشنود گردد. در این موارد برای خدای خود عهدهدار کاری شوید که مستوجب آن چه از رحمت و آمرزش خود وعده فرموده است، باشید. همانا وعده خدا حقّ و گفتار او راست و عقاب او شدید است. و به درستی که من و شما همه مورد نظر خداییم، خدای زنده و پاینده. به او پشتیبانی داریم به او پناه میبریم بر او توکل میکنیم و بازگشت همه به سوی اوست. خداوند من و مسلمانان را بیامرزد.»
واقدی گوید: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قریش را دید که در صحرا به حرکت درآمدند فرمود: «پروردگارا، تو بر من کتاب نازل کردی و مرا به جنگ فرمان دادی و یکی از دو گروه را به من وعده فرمودی و تو وعده را خلاف نمیفرمایی! بار خدایا این قریش است که با کبر و غرورشان برای ستیز با تو و تکذیب فرستاده تو پیش میآید. خدایا نصرتی را که به من وعده فرمودی، عنایت کن و آنها را فردا نیست و نابود فرما.» - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 : 318 - 331 -
میگویم: سپس هماوردطلبی عتبه و شیبه و ولید را ذکر کرده است.
سپس گوید: واقدی گوید: عتبه به پسرش گفت: ای ولید برخیز. ولید برخاست. علی علیه السلام که از همه کوچکتر بود به مقابله ولید شتافت و به یکدیگر ضربتی زدند و علی علیه السلام او را کشت. آن گاه عتبه پیش آمد و حمزه رضی الله عنه به مقابلهاش برخاست و به یکدیگر ضربتی وارد کردند و حمزه او را کشت. پس از آن، شیبه پیش آمد و عبیده به مقابلهاش برخاست. عبیده در آن روز مسنّترین اصحاب رسول خدا بود. شیبه با کناره شمشیرش ضربهای به پای عبیده زد که عضله ساق پایش
ص: 334
را قطع کرد. حمزه و علی به شیبه هجوم آوردند و او را کشتند و این آیه درباره آنان نازل شد: «هذا خصمان اختصموا فی ربّهم».
محمد بن اسحاق روایت کرده که عتبه با عبیده، حمزه با شیبه پیکار کرد. حمزه به شیبه مهلت نداد و او را کشت و علی علیه السلام به ولید مهلتی نداد و او را کشت. عبیده و عتبه ضرباتی بر هم وارد کردند و همدیگر را درمانده و زخمی کردند. حمزه و علی با شمشیر بر عتبه هجوم آوردند و او را خلاص کردند. و عبیده را به صف مسلمانان بازگرداندند.
ابن ابی الحدید گوید: این روایت با کلام امیر المؤمنین موافقت دارد آن جا که به معاویه میفرماید: «در نزد من همان شمشیری است که در جنگ بدر بر پیکر برادر و دائی و جدّت زدم.» و در جای دیگری میفرماید: «و خوب میدانی لبه تیز آنها بر پیکر برادر و دائی و جدّت چه کرد و آن عذاب از ستمگران چندان دور نیست».
بلاذری روایت واقدی را برگزیده است و گوید: این وجه روایت با احوال سنّی آنها مطابقت دارد زیرا شیبه مسنّترین آن سه نفر بود و در برابر عبیده که مسنّترین آن سه نفر مسلمان بود، قرار گرفت.
واقدی گوید: عروه از عائشه روایت کرده که میگفت: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر برای مهاجران شعار «یا بنی الرحمن»، برای خزرج شعار «یا بنی عبدالله» و برای اوس شعار «یا بنی عبیدالله» را تعیین فرمود. گوید: زید بن علی بن حسین علیه السلام روایت کرده که شعار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جنگ بدر «یا منصور اَمِتْ» بود.
واقدی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از کشتن ابو بختری منع کرده بود. - که ماجرای او را پیشتر ذکر کردیم. - و نیز از کشتن حارث بن عامر بن نوفل منع فرموده بود. او از کسانی بود که به اجبار روانه جنگ شده بود. خبیب بن یساف به او برخورد کرد و او را بدون این که بشناسد، کشت. و نیز از کشتن زمعۀ بن اسود نهی فرموده بود، ولی ثابت بن جذع او را بدون این که بشناسد، کشت.
واقدی گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت فرمود، عقبه بن ابی معیط شعری سرود. این اشعار را برای پیامبر خواندند پس فرمود: «پروردگارا بینی او را به خاک بمال و او را بکش.» روز بدر اسبش
ص: 335
رم کرد و عبد الله بن سلمه او را اسیر کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به عاصم بن ثابت بن ابی اقلح دستور داد و او گردنش را زد. عبد الرحمن بن عوف میگفت: روز بدر پس از بازگشت مردم، مشغول جمع آوری زرههایی برای خود بودم. ناگاه به امیه بن خلف که در دوره جاهلیت دوست من بود برخوردم و پسرش علیّ همراه او بود. دو بار صدایم زد و من جواب دادم. گفت: ما برای تو بیش از این زرهها استفاده داریم. گفتم: باشد، راه بیفتید. و آنها را جلوی خودم به راه انداختم. امیّه چون احساس کرد که نسباً امنیتی پیدا کرده است ناگاه بلال او را دید و فریاد زد: ای گروه انصار، این امیه بن خلف سردسته کفار است! اگر رهایی یابد من نجات نخواهم یافت، گوید: از این جهت بود که او را در مکه شکنجه داده بود. انصار چنان به سوی امیّه روی آوردند که گویی شترهای تازه زاییده به بچههای خود روی میآورند به طوری که امیه ناچار به پشت بر زمین خوابید و من هم از او حمایت کردم اما سودی نداشت. خبیب بن یساف جلو آمد و با شمشیر ضربهای بر او وارد کرد و او را کشت. و امیه پیشتر ضربتی بر خبیب زده بود که دستش را از شانه قطع کرد. و پیامبر دست او را وصل کرد به طوری که گوشت بر آورد و هموار شد و بهبود یافت. علیّ بن امیه نیز جلو آمد که خباب بن منذر به او حملهور شد و پایش را قطع کرد و علی از ترس چنان فریادی کشید که مانند آن هرگز شنیده نشده بود عمار نیز پیش آمد و ضربهای بر او زد و او را کشت. درباره کشتن امیّه اقوال دیگری نیز روایت شده است. گوید: زبیر بن عوام میگوید: در روز بدر عبیده بن سعید بن عاص را سوار بر اسبی دیدم که سراپای پوشیده در سلاح بود و هیچ چیز جز چشمانش دیده نمیشد. با نیزه چشمش را زدم و او افتاد. پایم را روی گونهاش گذاشتم تا نیزهام را بیرون بیاورم و تمام چشم او هم از حدقه بیرون آمد. پیامبر این نیزه کوچک را گرفت و آن را پیشاپیش آن حضرت میبردند. گوید: چون مسلمانان یورش آورده و با کفار درگیر شدند، عاصم بن ابی عوف سهمی همچون گرگی پیش آمد و فریاد کشید: ای گروه قریش، بر شما است که محمد را بگیرید که پیوند خویشاوندی را بریده و میان جماعت تفرقه انداخته و دینی ناشناخته آورده است. اگر او رهایی یابد من نجات نخواهم یافت. ابو دجانه به مقابله او شتافت و او را کشت. در این هنگام معبد بن وهب پیش آمد و ضربتی به ابودجانه زد که به زانو درآمد. سپس برخاست و به معبد حمله کرد و ضرباتی بر او زد اما شمشیرش کاری نمیشد. ناگاه معبد در گودالی که جلویش قرار داشت و آن را ندیده بود، افتاد. ابو دجانه خود را روی او افکند
ص: 336
و سرش را برید و جامه و سلاحش را برداشت.
واقدی گوید: در آن روز چون بنی مخزوم کشته شدگان را دیدند، گفتند: کسی به ابو حکم (ابو جهل) دسترسی نخواهد یافت. آنها جمع شدند و او را احاطه کردند جامه و سلاحش را گرفتند و به عبدالله بن منذر دادند تا آن را بپوشد. علی علیه السلام پنداشت که او ابو جهل است به سویش حمله کرد و او را کشت در حالی که میگفت: من پسر عبد المطلب هستم.
سپس بنی مخزوم جامههای ابو جهل را به قیس بن فاکه پوشانیدند. حمزه پنداشت که او ابو جهل است بر او حمله برد او را کشت در حالی که میگفت: این ضربه را بگیر که من پسر عبد المطلب هستم. سپس خواستند لباسهای او را به خالد بن اعلم بپوشانند ولی او از پوشیدن آن خودداری کرد. معاذ بن عمرو بن جموح گوید: ابو جهل را دیدم که همچون درخت احاطهشدهای بود که دسرسی بدان دشوار باشد. یارانش میگفتند: کسی به ابو جهل دسترسی نخواهد داشت. من او را شناختم و گفتم: به خدا سوگند، یا امروز بر سر این کار باید بمیرم یا به ابو جهل دست یابم. به سوی او شتافتم و در فرصتی که برایم پیش آمد بر او حمله برده و ضربتی بر او زدم که پایش را جدا کرد. چنان شد که او را تشبیه به دانههایی کردم که از زیر سنگ آسیاب بیرون میجهد. آن گاه پسرش عکرمه بر من حمله کرد و ضربتی بر دوشم زد که دستم از شانه قطع شد و فقط به پوستش آویخته ماند. آن را که از پشت سرم آویخته بود به زحمت با خود میکشیدم ولی چون موجب آزارم بود پای بر آن نهادم و آن را کندم. در این موقع عکرمه را دیدم که به هر پناهگاهی پناه میبرد. آرزو داشتم که دستم سالم بود تا همانجا او را میکشتم. معاذ در زمان خلافت عثمان وفات یافت.
روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شمشیر ابو جهل را به معاذ بن عمرو داد آن شمشیر امروز هم نزد خاندان معاذ است. و گویند: دو پسر حارث ابو جهل را کشتند. گوید: پیامبر از کشته شدن ابوجهل شادمان گشت و فرمود: «پروردگارا، وعده خود را برآوردی، پس نعمتت را بر من کامل بگردان.»
ص: 337
واقدی گوید: زهری گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «پروردگارا مرا از شرّ نوفل بن عدَویّۀ رهایی ده.» او نوفل بن خویلد از بنی اسد بود. نوفل در روز بدر در حالی که سخت ترسیده بود پیش آمد که در همان برخوردِ اولِ یارانش با مسلمانان، کشته شدن یارانش را دید، با این وجود صدایش را که در آن نشاط و شادی بود بلند کرد و گفت: ای گروه قریش، امروز روز سرافرازی و سربلندی است. و چون متوجه شکست قریش شد خطاب به انصار فریاد میزد: شما چه نیازی به ریختن خون ما دارید؟ مگر نمیبینید که چقدر کشتهاید؟ آیا شما نیازی به شتران شیرده ندارید؟ جبار بن صخر او را اسیر کرد و جلو خودش میراند. نوفل همچنان که مشغول گفتگو با جبار بود علی علیه السلام را دید که به سمت او میآید. گفت: ای برادر انصاری این کیست؟ سوگند به لات و عزّی که او را مردی میبینم که قصد جان من دارد. گفت: این علی بن ابی طالب است. نوفل گفت: به خدا تا به امروز مردی به این چالاکی میان قومش ندیدهام. علی علیه السلام به سویش آمد و با شمشیر ضربتی به او زد ولی شمشیر در سپر چرمی نوفل گیر کرد پس آن را بیرون کشید و به هر دو ساق پای نوفل ضربهای وارد کرد که چون دامن زرهش را بالا زده بود، هر دو پایش قطع شد و آن گاه بر او حمله برد و او را کشت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: چه کسی از نوفل بن خویلد اطلاع دارد؟ علی علیه السلام گفت:
من او را کشتم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تکبیر گفت و فرمود: «سپاس برای خداوندی که دعا و خواستهام را درباره نوفل برآورده ساخت.»
واقدی گوید: عاص بن سعید بن عاص پیش آمد و در پی جنگ برآمد. او و علی علیه السلام با یکدیگر برخوردند و علی علیه السلام او را کشت.
واقدی گوید: علی علیه السلام میفرمود: در آن روز پس از آنکه خورشید بالا آمده بود و صفوف ما و دشمن در هم آمیخته بود در پی یکی از مشرکان بودم که ناگاه مردی دیگر از مشرکان را بر فراز تپهای شنی دیدم که با سعد بن خیثمه در نبرد است. و آن دو به جنگ مشغول بودند تا این که مرد مشرک، سعد را شهید کرد. همچنان که او سوار بر اسب و سراپا پوشیده در آهن بود و نقابی آهنی بر چهره داشت و نشانی هم بر سینه، از اسب فرود آمد و مرا شناخت. بانگ برداشت: ای پسر ابو طالب به جنگ من بیا. به طرف او برگشتم و او هم به سوی من روی آورد. من که
ص: 338
کوتاه قد بودم کمی برگشتم تا خودش را به سمت من پایین آورد زیرا دوست نداشتم که از بالا مرا فرو گیرد. گفت: ای پسر ابو طالب گریختی؟ گفتم: ای پسر شتراء (پسر راهزن) به زودی پا بر جا خواهم بود. گوید: چون هر دو پای من استوار و پابرجا گردید پیش آمد و چون نزدیک من رسید ضربتی زد که آن را با سپر رد کردم. شمشیرش در سپرم گیر کرد. ضربتی بر دوش او زدم و با آنکه زره بر تن داشت به لرزه در آمد. شمشیرم زرهاش را درید و پنداشتم که با همین ضربه کشته خواهد شد. ناگاه برق شمشیری از پشت سر خود دیدم، سرم را فرو بردم، شمشیر کاسه سر دشمن را همراه با کلاه خودش برید. در همین حال میگفت: بگیر که من پسر عبد المطلب هستم. و چون به پشت سرم نگاه کردم عمویم حمزه را دیدم و شخص کشته شده، طعیمه بن عدیّ بود.
گوید: در روایت محمد بن اسحاق آمده است: طعیمه را علی بن ابی طالب علیه السلام کشت و گفته شده: حمزه او را کشت.
محمد بن اسحاق روایت کرده و گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از استراحتگاه به سوی مردم بیرون آمد و جنگ را مینگریست و مسلمانان را تشویق مینمود و فرمود: هر شخصی در گروِ کار خیری است که کرده و فرمود: «سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست، هر که امروز با کافران بجنگد و در این جنگ صبر پیشه کند و پاداش الهی را بر این کار به حساب آورد و روی آورد و پشت نکند، خداوند او را وارد بهشت میکند.» عمر بن حمام جوینی در حالی که چند خرمایی در دست داشت و از آن میخورد گفت: به به! آیا میان من و این که وارد بهشت گردم، جز این است که این افراد مرا بکشند؟ سپس خرماها را از دستش انداخت و شمشیرش را برداشت و با مشرکان جنگید تا این که کشته شد.
محمد بن اسحاق گوید: عاصم بن عمرو بن قتاده برایم نقل کرده که عوف بن حارث که همان ابو عفراء بود در روز بدر به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد: ای رسول خدا! چه چیز موجب خوشایندی و رضایتمندی هر چه بیشتر پروردگار از بنده میشود؟ فرمود: این که برهنه با دشمن بجنگد. عوف زرهای که بر تن داشت، درآورد و دور انداخت و با مشرکان جنگید تا این که کشته شد.
ص: 339
واقدی و ابن اسحاق گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشتی خاک برداشت و به سوی کافران انداخت و فرمود: چهرههایتان زشت باد، پروردگارا رعب و وحشت در دلهایشان بیفکن و قدمهایشان را متزلزل گردان.» پس مشرکان بدون توجه به چیزی روی به گریز نهادند و مسلمانان آنها را تعقیب کردند و برخی را کشتند و بعضی را به اسارت گرفتند.
واقدی گوید: عکاشه بن محصن گوید: در روز بدر شمشیرم شکست. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چوبی به من داد که در دست من تبدیل به شمشیر سفید بلندی شد و تا هنگامی که خداوند مشرکان را فراری داد با آن جنگیدم. و آن شمشیر تا هنگام مرگ عکاشه همراهش بود.
گوید: گروهی از مردان بنی عبد الاشهل روایت کردهاند که: در روز بدر شمشیر سلمه بن اسهل بن جریش شکست و بی سلاح ماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چوبدستی خویش را که از شاخه خرمای «ابن طاب» بود به او داد و فرمود:
با این ضربه بزن. و ناگاه تبدیل به شمشیری نیکو شد. و این شمشیر هموراه پیش سلمه بود تا این که در روز (جنگ) پل - .درستش ابی عبیده است و او ابوعبید بن مسعود ثقفی پدر مختار ثقفی است و جنگ پل یا قس الناطف(موضعی نزدیک کوفه در ساحل فرات شرقی است) یا روز مروحه(جایگاهی در ساحل فرات غربی)، جنگی میان مسلمانان و ایرانیان در زمان خلافت عمر بن خطاب در سال 13 هجری بود که در نزدیکی حیره اتفاق افتاد و در آن روز ابی عبیده کشته شد. - ابو عبید کشته شد.
واقدی گوید: به محض این که حارث بن سراقه وارد حوض آبی شد تیری ناشناس بر گلویش آمد و او را کشت. مردم در آخر آن روز از همان حوض که خون او در آن ریخته بود آب آشامیدند. چون خبر کشته شدن حارثه به مادر و خواهرش در مدینه رسید مادرش گفت: به خدا بر او نخواهم گریست تا پیامبر خدا بیاید و از او بپرسم. اگر پسرم در بهشت باشد هرگز بر او گریه نخواهم کرد و اگر در آتش باشد در این صورت به خدا سوگند همه عمر بر او خواهم گریست. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از بدر بازگشت مادر حارثه نزد آن حضرت آمد و گفت: ای رسول خدا! میدانی که پسرم چه جایگاهی در قلبم داشت. میخواستم بر او بگریم اما گفتم: این کار را نمیکنم تا از رسول خدا بپرسم که اگر در بهشت باشد برای او گریه نخواهم کرد و اگر در آتش باشد
ص: 340
تا آخر عمر بر او خواهم گریست. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: دست کم گرفتهای! آیا خیال میکنی که فقط یک بهشت است؟ نه! بهشتهای بسیاری است، و سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست فرزندت در برترین بهشتها (فردوس اعلی) است. گفت: هرگز بر او گریه نمیکنم. پیامبر امر فرمود ظرف آبی بیاورند و دست خود را در آن فرو برد سپس مقداری از آن را مضمضه کرد بعد ظرف را به مادر حارثه داد که بیاشامد و دخترش هم از آن نوشید. و دستور فرمود بقیه آن را در گریبان خود بریزند. آن دو چنان کردند از نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برگشتند در حالی که در مدینه هیچ زنی چشمروشن تر و شادتر از آن دو نبود.
واقدی گوید: چون قریش به مکه بازگشتند ابو سفیان بن حرب در میانشان به پا خواست و گفت: ای گروه قریش بر کشتگان خود گریه نکنید و بر آنها نوحه سرائی نکنید و هیچ شاعر برای آنها مرثیه سرائی نکند و صبر پیشه کنید زیرا اگر بر آنها نوحه سرائی کنید و با شعر بر آنان گریه کنید، خشمتان را از بین میبرد و این کار شما را از دشمنی محمد و یارانش ناتوان میکند و باز میدارد و اگر خبر به محمد و یارانش برسد شما را سرزنش خواهند کرد که در این صورت مصیبت بزرگ تر خواهد شد. چه بسا بتوانید انتقام آنها را بگیرید. پس تا زمانی که با محمد نجنگم، روغن و زنان بر من حرام است. یک ماه کسی بر کشتگان قریش نگریست و کسی نوحه سرائی نکرد. زنان قریش پیش هند دختر عتبه رفتند و گفتند: آیا بر پدر و برادر و عمو و خویشاوندانت گریه نمیکنی؟ گفت: خدا نکند هرگز! من بر آنها گریه کنم و خبر به محمد و یارانش برسد و آنها و زنان خزرج ما را سرزنش کنند؟ نه به خدا هرگز! تا انتقام از محمد و یارانش نگیرم و تا زمانی که با محمد نجنگم بر من حرام است که روغن به سرم بمالم. به خدا اگر بدانم اندوه از دلم بیرون میرود گریه میکردم ولی اندوه بیرون نخواهد شد مگر این که به چشم خود خون کسانی که عزیزانم را کشتهاند ببینم. و به همان حال باقی ماند و از آن روز که سوگند خورد تا جنگ احد نه بر سر روغن مالید و نه به بستر
ص: 341
ابو سفیان نزدیک شد.
واقدی با اسنادش از ابن عباس روایت کرده که گوید: چون مردم برای جنگ رو در روی هم ایستادند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یک ساعت بیهوش شد و سپس بیدار گشت و به مؤمنان مژده داد که جبرئیل با گروهی از فرشتگان، در سمت راست (میمنه) و میکائیل با گروهی از فرشتگان در سمت چپ (میسره) اسرافیل هم با گروهی از فرشتگان در پشت مردم خواهند بود. ابلیس هم به صورت سراقه بن جعشم مدلجی در آمده بود و سپاه مشرکان را ترغیب میکرد و به آنها خبر میداد که کسی بر آنها چیره نخواهد شد. همین که دشمن خدا چشمش به فرشتگان افتاد به هزمیت برگشت و گفت: من از شما بیزارم، من چیزی میبینم که شما نمیبینید. در این هنگام حارث بن هشام که ابلیس را به صورت سراقه میدید چون گفتارش را شنید با او گلاویز شد. ابلیس چنان به سینه حارث کوبید که از اسب فرو افتاد و گریخت که دیده نشود و به دریا فرو رفت و دستهای خود را به آسمان برد و گفت: پروردگارا وعدهای که به من دادی چه شد؟ ابو جهل روی به یاران خود کرده، آنها را به جنگ تحریک میکرد و میگفت: درماندگی سراقه بن جعشم شما را نفریبد که او با محمد و یاران او همپیمان است. چون به قدید بازگردیم خواهد دانست که با خویشان او چه میکنیم. کشته شدن عتبه و شیبه و ولید نیز نباید شما را بترساند. چه آنها شتابزدگی کردند و غرورشان سبب شد در جنگ مفت باختند. به خدا سوگند که امروز بر نمیگردیم تا محمد و یاران او را به ریسمان بکشیم. نباید کسی از شماها کسی از آنها را بکشد بلکه آنها را اسیر بگیرید تا آنکه بعداً به آنها بفهمانیم که چرا از دین شما برگشته و از آیین پدری خود دوری جستهاند.
واقدی گوید: معاذ بن رفاعه از پدر خود روایت میکند که میگفت: در روز بدر از ابلیس بانگی همچون بانگ گاو میشنیدیم که فریاد بدبختی و درماندگی برداشته بود و به صورت سراقه بن جعشم در آمده بود و سرانجام گریخت و در دریا فرو رفت و دستهای خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا، وعدهای را که من دادی برآورده کن. قریش پس از این جریان سراقه را سرزنش میکردند و او میگفت: به خدا سوگند من هیچ یک از این کارها را انجام ندادهام. از عماره لیثی روایت شده است که گوید: پیرمردی از صیادان قبیله که روز بدر کنار دریا بود برایم بازگو کرد که: صدای بلندی شنیدم که میگفت: ای وای بر این اندوه! و صدای «یا حرباه یا حرباه» همه صحرا را پر کرد. نگاه کردم و سراقه بن جعشم را دیدم. نزدیک او رفتم و گفتم: پدر و مادرم
ص: 342
فدایت، چه پیش آمده است؟ ولی او پاسخی به من نداد. سپس به دریا فرو رفت و در حالی که دستهایش را بلند کرده بود، گفت: خدایا! وعدهای که به من دادی برآورده کن. با خودم گفتم: سوگند به خانه خدا سراقه جنّزده شده است. و این حادثه به هنگام نیمروز که خورشید به سوی مغرب میل کرده بود و در زمانی که قریش شکست خوردند، رخ داد.
واقدی گوید: گویند: فرشتگان در آن روز دارای عمامههایی بودند که از نور به رنگهای سبز و زرد و سرخ بود، که قسمتی از آن را بر دوشهای خود افکنده بودند و پیشانی اسبهایشان مو و کاکل داشت.
از محمود بن لبید روایت شده که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر فرمود: فرشتگان دارای علامتاند، شما هم برای خود علامت تعیین کنید.
پس مسلمانان به کلاهخودها و کلاههای(معروف به قَلَنسُوَه) خود پرهایی به علامت و نشانه زدند.
واقدی گوید روایت شده از سهل بن عمرو که گفت در روز بدر مردانی سفید بر روی اسبانی سیاه و سفید در میان آسمان و زمین دیدم که نشانه دار بودند و می کشتند واسیر می کردند
عبد رحمن بن حارث از پدرش از جدش عبید از ابو رهم غفاری برایم گوید: پسر عمویش گوید: همراه یکی دیگر از پسرعموهایش در آب بدر بودیم. چون تعداد اندک اصحاب پیامبر و کثرت قریش را دیدیم، گفتیم: اگر دو گروه با یکدیگر برخورد کنند، ما به لشکر و یاران محمد خواهیم پیوست. این بود که به کناره چپ لشکر محمد رفتیم و با خود میگفتیم که اینها یک چهارم قریشاند. همچنان که در سمت چپ سپاه حرکت میکردیم ناگاه ابری آمد و ما را فرو پوشید. چشمهای خود را به سوی آسمان دوختیم. صدای مردان و ابزار جنگ را شنیدیم و نیز شنیدیم که مردی به اسب خود میگوید: «حیزوم به پیش» و نیز شنیدیم که میگویند: «آهستهتر تا دیگران هم برسند». آنها در سمت راست سپاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرود آمدند. گروهی دیگر مانند آنها آمدند که همراه پیامبر بودند. در این هنگام متوجه شدیم که پیامبر و یارانش دو برابر قریشاند. پسر عمویم مُرد اما من خودم را از مهلکه نجات داده و این خبر را به پیامبر دادم و اسلام آوردم.
حمزه بن صهیب از پدرش نقل میکند که میگفت: نمیدانم چقدر دستهای بریده و ضربههای کاری نیزه در جنگ بدر دیدم که از محل جراحت آن خونی نمیآمد. ابو برده گوید: روز بدر، سه سر آوردم و مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نهاده گفتم: دو نفر را من کشتم! امام درباره سومی،
ص: 343
مردی سپید چهره و بلندبالایی دیدم که به او چنان ضربتی زد که در برابرش به زمین درغلتید و من سرش را برگرفتم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آری او فلان فرشته بوده است.
واقدی گوید: ابن عباس هم گفته است: فرشتگان جنگ نکردند مگر در روز بدر. و نیز گفته است: در روز بدر فرشتگان به صورت اشخاصی در میآمدند که مردم آنها را میشناختند و مردم را به پایداری تشویق کرده و میگفتند: ما نزدیک مشرکان رفتیم و شنیدیم که میگفتند اگر مسلمانان حمله کنند پایداری نخواهیم کرد. معلوم شد که چیزی نیستند. و مقصود از این آیه هم که خداوند متعال میفرماید: «اذ یوحی ربّک الی الملائکۀ انی معکم فثبّتوا الذین آمنوا» - . انفال / 12 - {هنگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی می کرد که من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آورده اند ثابت قدم بدارید.} همین بوده است.
روایت شده که سائب بن ابی جیش اسدی میگفت: به خدا سوگند، در جنگ بدر کسی از مردم مرا اسیر نکرد. چون قریش روی به گریز نهادند من نیز همراه آنها گریختم. مردی سفید روی و بلند بالا که میان آسمان و زمین بر اسبی سیاه و سفید سوار بود به من رسید و مرا طناب پیچ کرد. در این هنگام عبد الرحمن بن عوف رسید و دید من بسته شدهام. عبد الرحمن میان سپاه ندا داد که چه کسی این شخص را اسیر کرده است؟ هیچ کس مدّعی نشد که مرا اسیر کرده است. مرا به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بردند. آن حضرت به من فرمود: ای ابن ابی جیش! چه کسی تو را اسیر کرد؟ گفتم: او را نمیشناسم. چون دوست نداشتم آن چه را دیده بودم به او بگویم. پیامبر فرمود: او را یکی از فرشتگان بزرگوار اسیر کرده است. و سپس به عبد الرحمن بن عوف فرمود: اسیرت را با خود ببر. و عبد الرحمن مرا با خود برد.
از حکیم بن حزام روایت شده که گفت: به یکدیگر برخوردیم و با هم جنگیدیم. ناگهان از آسمان صدایی شنیدیم مانند صدای ریختن سنگریزه در تشت. پیامبر مشتی از آن را بر گرفت و به سوی ما پرت کرد و ما متواری شدیم. نوفل بن معاویه گوید: در روز بدر صدایی مانند ریختن سنگریزه در تشتهای بزرگ شنیدیم و پا به فرار گذاشتیم و هرگز اینچنین دچار ترس و وحشت نشده بودیم.
واقدی از سعید بن مسیب روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر
ص: 344
از میان اسیران به ابو غرّۀ عمرو بن عبد الله جمحی که شاعر بود امان داد و او را آزاد کرد. او گفت: من پنج دختر دارم که چیزی ندارند. ای محمد برای ایشان به من لطف و مرحمت فرمای. و پیامبر همین کار را انجام داد. ابو غرّه گفت: من با تو پیمان میبندم که هرگز به جنگ تو نیایم و مردم را بر علیه تو گرد نیاورم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را رها کرد. چون قریش برای جنگ احد بیرون آمدند، صفوان بن امیّۀ پیش او آمد و گفت: همراه ما بیا! ابو غرّۀ گفت: من با محمد عهد بستهام که به جنگ او نروم و کسی را علیه او گرد نیاورم، و محمد بر من منّت نهاد و آزادم کرده است در حالی که دیگران را یا کشته و یا فدیه گرفته است. صفوان متعهد شد که اگر ابو غرّۀ کشته شود دختران او را همراه دختران خود نگهداری کند و اگر زنده بماند مال فراوانی به او بدهد که تمام شدنی نباشد. ابو غرّۀ رهسپار شد و قبایل عرب را فرا خواند و آنها را برای نبرد گرد آورد. سپس همراه قریش به جنگ احد آمد. اتفاقا اسیر شد و کس دیگری غیر از او از قریش اسیر نشد. او میگفت: ای محمد، من را مجبور کردند، دخترکانی دارم، بر من منّت بگذر. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: عهد و پیمانی که با من بستی چه شد؟ نه! به خدا دیگر نخواهی توانست در مکه دست به گونههای خود بِکشی و بگویی:
ص: 345
«دو بار محمد را مسخره کردم.» و او را کشت. و در آن روز فرمود: مؤمن دو بار از یک سوراخ گزیده نمیشود.
واقدی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز بدر دستور فرمود که چاههای بدر را کور کردند. سپس فرمان داد کشتگان را در آنها ریختند به جز امیّه بن خلف که بسیار چاق بود و همان روز ورم کرده بود. چون خواستند او را در چاه بیفکنند گوشتش فرو میریخت و پیامبر فرمود: رهایش کنید. پس او را در مکانی جا دادند و خاک و سنگ بر جسدش ریختند تا این که پنهان شد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در کنار آنها که در چاه ریخته شده بودند ایستاد و آنها را یکی یکی مورد خطاب قرار داد و فرمود: «آیا آن چه را که خدایتان وعده داده بود حقّ و درست یافتید؟ من که آن چه را خدایم وعده داده بود حقّ و درست یافتم. چه بد خویشاوندی برای پیامبر خود بودید! شما مرا تکذیب کردید در حالی که مردم را تصدیق نمودند، شما مرا بیرون راندید در حالی که مردم پناهم دادند، و شما با من جنگیدید و مردم مرا یاری کردند.» گفتند: ای رسول خدا آیا کسانی را که مردهاند خطاب قرار میدهی؟ فرمود: به یقین دانستند آن چه خدایشان وعده داده است، حقّ است.
در روایت دیگری آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شما به آن چه من میگویم از آنها شنواتر نیستید، اما آنها نمیتوانند جواب بدهند.
واقدی گوید: گریز و شکست قریش به هنگام زوال خورشید بود. پیامبر در بدر ماند و عبدالله بن کعب را فرمان داد تا غنایم را بگیرد و به تنی چند از یارانش دستور فرمود تا او را کمک کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نماز عصر را در بدر گزارد و حرکت کرد. پیش از غروب آفتاب به اثیّل رسید و در آن جا فرود آمد و شب را در آن جا به صبح رسانید و گروهی از اصحاب آن حضرت که تعداشان زیاد نبود، زخمی بودند. و به ذکوان بن عبد قیس امر فرمود که آن شب مسلمانان را پاسداری بدهد. پیامبر در اواخر شب از آن جا حرکت کرد.
روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در أثیّل نماز عصر را گزارد و چون رکعتی خواند تبسّم کرد. چون سلام داد از علت خنده پرسیدند، فرمود:
ص: 346
میکائیل از کنارم گذشت در حالی که بالهایش خاک آلود بود بر من لبخند زد و گفت: در تعقیب قریش بودم. و جبرئیل در حالی که بر مادیانی که کاکلش را گره زده بودند سوار بود و دندانهای پیشین آن خاک آلود بود آمد و گفت: ای محمد! پروردگارم مرا پیش تو فرستاده و فرمان داده است از تو جدا نشوم تا خشنود و راضی شوی، آیا راضی شدی؟ گفتم: آری.
واقدی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه اسیران به سوی مدینه میآمد که به عرق الظبیۀ رسید و در آن جا به عاصم بن ثابت بن ابی افلح دستور فرمود که گردن عقبه بن ابی معیط را بزند و او را عبد الله بن سلمه عجلانی به اسارت گرفته بود. عقبه گفت: ای وای بر من چرا کشته شوم؟ ای گروه قریش چرا در میان این همه اسیر من کشته شوم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: به خاطر دشمنی تو با خدا و رسول خدا. گفت: ای محمد، منّت نهادن تو برتر و بهتر است، مرا نیز مانند یکی از قوم من قرار بده، اگر آنها را میکشی مرا نیز بکش و اگر آنها را رها میکنی مرا نیز رها کن، و اگر از آنها فدیه میگیری از من نیز فدیه بگیر. ای
محمد چه کسی سرپرست دخترکان و فرزندان کوچک من خواهد بود؟ پس فرمود: ای آتش بر او پیشی گیر و فرمود: ای عاصم گردنش را بزن پس او پیش رفت و گردنش را زد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: تا آن جا که میدانم مرد بسیار بدی هستی! به خدا و پیامبر او و کتابش کافری، و پیامبر خدا را آزار میدادی. خداوند را میستایم که تو را به قتل رساند و چشم مرا روشن کرد.
واقدی گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زید بن حارثه و عبد الله بن رواحه را از اثیل به مدینه فرستاد تا مردم را مژده بدهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه اسیران به مدینه آمد و شقران - غلام پیامبر - بر اسیران گماشته شده بود.
ص: 347
چهل و نه مرد از آنها را شمردند و مجموع آنها در اصل - بدون تردید - هفتاد تن بود اما بقیه آنها را نشمردند. مردم در روحاء به دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و به پیروزی که خداوند برای پیامبر فراهم آورده بود تبریک میگفتند.
محمد بن اسحاق گوید: ابو العاص بن ربیع داماد رسول خدا شوهر دخترش زینب بود. ابو العاص از جمله معدود مشاهیر قریش بود که دارای اموال بسیاری بود و به کار بازرگانی مشغول بود و به امانت شهرت داشت. خدیجه خاله او بود. خدیجه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درخواست کرد که زینب را به ازدواج او درآورد. پیامبر هیچ گاه با خدیجه مخالفت نمیکرد و این پیش از نزول وحی بر پیامبر بود. پس زینب را به ازدواج ابو العاص درآورد. ابو العاص به منزله فرزند خدیجه بود. هنگامی که خداوند با نبوّت پیامبر را اکرام بخشید، خدیجه و همه دخترانش به او ایمان آوردند و او را تصدیق نمودند و گواهی دادند که آن چه پیامبر آورده است، حقّ است و به دین او گرویدند. اما ابو العاص بر شرک خویش باقی ماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم یکی از دخترانش رقیه یا امّ کلثوم را به ازدواج عتبه پسر ابو لهب درآورده بود و این پیش از نزول وحی بود. چون وحی بر آن حضرت نازل شد و به دستور خداوند قومش را دعوت نمود، او را ترک کردند و به یکدیگر گفتند: شما محمد را از همّ و غم دخترانش فارغ کردید، دخترانش را از او گرفتید و آنها را از عیال او بیرون آوردید. پس دخترانش را به او بازگردانید و او را به آنها مشغول کنید. پس به نزد ابو العاص رفتند و گفتند: همسرت دختر محمد را رها کن و ما هر زنی از قریش را که بخواهی به ازدواج تو درمیآوریم. ابو العاص گفت: هرگز از همسرم جدا نمیشوم و هیچ زنی از قریش را هم نمیخواهم. رسول خدا هرگاه از او یاد میکرد به عنوان داماد خوبی او را تمجید میکرد. سپس به نزد عتبه بن ابو لهب فاسق رفتند و به او گفتند: دختر محمد را طلاق بده، هر زنی از قریش را بخواهی به ازدواج تو در میآوریم. او گفت: اگر دختر ابان بن سعید بن عاص، یا دختر سعید بن عاص را به ازدواج من درآورید، او را طلاق میدهم. پس دختر سعید بن عاص را به ازدواجش درآوردند و او همسرش را طلاق داد و در مدت زمان پیش از آن نیز با او جماع نکرده بود و خداوند به جهت کرامت رقیه و خواری و ذلت عتبه، او را از دستش بیرون آورد. پس از طلاق رقیه از عتبه، عثمان با او ازدواج نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مکه چندان نفوذ و قدرت نداشت و نمیتوانست حلال و حرام تشریع کند. اسلام میان زینب و ابو العاص جدایی افکنده بود اما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در زمانی که در مکه بود نمیتوانست میانشان جدایی افکند و آنها را از هم جدا کند. از این جهت زینب با وجود اسلام آوردنش و باقی ماندن ابو العاص بر شرک در نزد او ماند
ص: 348
تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه هجرت فرمود و زینب در مکه همراه با ابو العاص باقی ماند. چون قریش به جنگ بدر آمدند ابو العاص نیز همراهشان حرکت کرد و در روز بدر به اسارت رفت. او را همراه با دیگر اسیران به نزد پیامبر آوردند و چون مردم مکه فدیه اسیرانشان را فرستادند، زینب فدیه شوهرش ابو العاص را فرستاد. از جمله چیزهایی که برای فدیه فرستاده بود، گردنبندی بود که مادرش خدیجه در شب زفاف، وقتی او را به خانه ابو العاص فرستاد به وی داده بود. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گردنبند را دید به شدّت متأثر گردید و به مسلمانان فرمود: نظرتان چیست که اسیر زینب را رها کنید و فدیهای را که فرستاده به او بازگردانید، پس این کار را بکنید. گفتند: بله ای رسول خدا، جان و مالمان به فدای شما باد. پس اموالی را که زینب برای فدیه ابو العاص فرستاده بود، بازگردانیدند و ابو العاص را بدون فدیه برایش آزاد کردند.
ابن ابی الحدید گوید: این خبر را در نزد نقیب ابو جعفر یحیی بن زید بصری علوی خواندم گفت: آیا ابوبکر و عمر در آن ماجرا - تصمیم گیری پیامبر جهت ردّ فدیه به زینب و آزادی ابوالعاص بدون فدیه - حضور نداشتند ؟! آیا تکریم و احسان به فاطمه اقتضا نمی کرد که به وسیله باز گرداندن فدک، قلب او را خشنود کنند و از مسلمانان بخواهند تا فدک را به او ببخشند؟! آیا مقام و منزلت فاطمه نزد رسول خدا از جایگاه زینب پایین تر بود و حال آنکه او سیده زنان جهان است؟! این بر فرض این است که بر فاطمه هیچ حقی اثبات نشود چه اینکه فدک نحله باشد و چه ارث؟! ابن ابی الحدید گفت: با توجه به خبری که ابوبکر روایت کرده، فدک حقی از حقوق مسلمانان است، پس برای وی - ابوبکر - جایز نبوده است که آن را از امت اسلامی بگیرد. ابو جعفر نقیب گفت: و فدیه ابوالعاص بن ربیع آیا حقی از حقوق مسلمانان نبوده؟! حال آنکه پیامبر آن را از آنان گرفت؟ ابن ابی الحدید: رسول خدا صاحب شریعت بود و حکم، همان حکم او بود در حالی که ابوبکر چنین نبود. ابوجعفر نقیب گفت: من نمی گویم چرا ابوبکر فدک را با اجبار و زور از مسلمانان نگرفت تا به فاطمه برگرداند، بلکه می گویم مگر مردم او را جای پیامبر قرار ندادند! او می توانست از مردم درخواست کند که فدک را به فاطمه ببخشند، همان گونه که پیامبر از مسلمانان
ص: 349
در مورد فدیه ابو العاص خواست. آیا فکر می کنی اگر می گفت: مردم! این دختر پیامبر شماست که این نخلستان را از شما می خواهد آیا او را خشنود و راضی خواهید کرد؟ مردم فدک را به او نمی بخشیدند؟! ابن ابی الحدید گفت: البته قاضی القضاة ابوالحسن عبد الجبار بن احمد هم همین مطلب را گفته است. ابوجعفر نقیب: آن دو نفر، براساس سیرهی شایستگان و مطابق با سنّت جوانمردان، درست عمل نکردند، اگرچه از نظر دستورهای دینی - شاید - درست عمل کرده باشند.
محمد بن اسحاق گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هنگامی که ابو العاص را آزاد کرد از او عهد گرفت یا در ازای آزادیاش با او شرط کرد یا این که ابو العاص بدون هیچ شرطی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وعده داد به محض این که به مکه برسد زینب را به مدینه بیاورد. یا این که ابو العاص و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هیچ کدام عهد و پیمان و شرط و وعدهای نگذاشتند، بلکه چون پیامبر او را رها کرد و به سوی مکه بازگشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زید بن حارثه و مردی از انصار را به دنبالش فرستاد و به آن دو گفت: در فلان مکان بنشینید تا زینب بر شما گذر کند و او را همراهی کرده و به نزد من بیاورید.آن دو به سوی مکه رفتند و این ماجرا بعد از یک ماه از جنگ بدر بود. هنگامی که ابوالعاص به مکه رسید به زینب امر کرد که به پدرش بپیوندد و او شروع به آماده شدن کرد.
محمد بن اسحاق گوید: از زینب برایم نقل شده که گفت: در حالی که من آماده شده بودم تا به پدرم ملحق شوم، هند دختر عتبه با من رو بهرو شد و گفت: ای دختر محمد آیا به من خبر نمیدهی که میخواهی به پدرت ملحق شوی؟ گفتم: اینچنین قصدی ندارم. گفت: ای دختر عمو اگر نیاز به مال و کالا داری یا به جهت این که کسی تو را در سفرت همراهی کند یا میخواهی اموالی را برای پدرت بفرستی، این کار را انجام مده چرا که نیاز و حاجتت در نزد من است، پس نسبت به من رو در بایستی نکن و به من روی خوش نشان بده، زیرا که روابط بین زنان مانند روابط بین مردان نیست. زینب گوید: سوگند به خدا من در آن لحظه او را راستگو پنداشتم و گمانم جز این نبود که او هرچه گفته عمل خواهد کرد. اما ترس به دلم آمد و این که قصدم پیوستن به پدرم باشد را انکار کردم. گفت: و برای سفر خودم را آماده و مجهز کردم تا این که از بستن بار و بنه سفر فراغت یافتم و برادر شوهرم کنانه بن ربیع مرا بر شتر حمل کرد.
محمد بن اسحاق گوید: کنانه بن ربیع شتری برای او تدارک دید و زینب بر شتر سوار شد و کنانه کمان و تیردانش را برداشت و روز هنگام بیرون آمد و شتر زینب را که در کجاوه نشسته بود پیش میراند. مردان
ص: 350
و زنان قریش در این باره همدیگر را سرزنش میکردند و خوش نداشتند که دختر محمد اینگونه از میانشان بیرون رود. پس شتابان به دنبالش رفتند تا این که در ذی طوی به او رسیدند. اولین کسی که به او رسید هبار بن اسود بن مطلب بن اسد، و نافع بن عبد القیس فهری بودند. هبّار با نیزه، زینب را که در کجاوه نشسته بود ترساند و زینب حامله بود. و چون به مدینه بازگشت جنین در شکمش سقط شد و از ترس در کجاوه خون دید. از این جهت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در روز فتح مکه خون هبار بن اسود را حلال شمرد.
ابن ابی الحدید گوید: این خبر را نیز در نزد نقیب ابو جعفر خواندم که گفت: از این که پیامبر خون هبّار بن اسود را مباح دانست به خاطر آنکه زینب را ترساند و فرزندش سقط شد، معلوم می شود که اگر آن حضرت هنگامی که به خانه فاطمه هجوم بردند و فاطمه را ترساندند، زنده بود؛ حتماً خون کسی که موجب سقط جنین فاطمه شد را مباح می کرد و کشتن وی را حلال می دانست. ابن ابی الحدید در ادامه می گوید: به استادم گفتم: آیا می توانم مسأله هجوم به خانهی فاطمه و سقط محسن را از شما روایت کنم؟ استاد گفت: نه صحت این روایت و نه بطلان آن را از من روایت نکن و من این جا توقف می کنم و نظر نمی دهم چرا که روایات متعارضی در این مورد دارم. - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 : 334 - 352 -
میگویم: در ظاهر نقیب رحمه الله در اظهار شک در این باره در برابر ابن ابی الحدید یا شخصی دیگر تقیه در پیش گرفته است و گرنه این مساله آشکار است و در بخش فتنهها خواهد آمد.
سپس واقدی گوید: کنانه زمام شتر را رها کرد و جعبه تیری که داشت بر زمین ریخت
ص: 351
و تیری برداشت و در کمان نهاد و گفت: سوگند به خدا، هر کس به زینب نزدیک شود تیری به او میزنم. مردم از او باز ایستادند. گوید: ابو سفیان بن حرب با گروهی از بزرگان قریش آمد و گفتند: ای کنانه، تیرت را از ما دور کن تا با تو سخن بگوییم. او دست نگه داشت و ابو سفیان به سویش آمد و در مقابلش ایستاد و گفت: تو کار خوب و درستی انجام ندادهای، آشکارا در مقابل مردم، زنی را بیرون بردهای و مصیبت و فاجعه وارده بر ما را نیز میدانی و میدانی که از جانب پدر این زن چه بلایی بر سر ما آمد، در این حالت که تو آشکارا دختر محمد را بیرون میبری مردم گمان میکنند این کار تو به خاطر ذلّت و خواریای است که دامنگیر ما شده است و از روی سستی و ناتوانی ماست. به جان خودم سوگند ما نیازی به این که او را از پیوستن به پدرش منع کنیم، نداریم و با ممانعت او انتقام ما گرفته نمیشود. اما تو این زن را به مکه بازگردان تا این که سر و صدا آرام گیرد و مردم درباره بازگردانیده شدن او سخن گویند، و مخفیانه او را از مکه بیرون ببر و به پدرش ملحق گردان. کنانه او را به مکه بازگرداند و زینب چند شبی را در آن جا اقامت گزید و چون از سخن درباره او فارغ شدند، کنانه او را بر شترش بیرون آورد و شبانه به راه افتادند تا این که او را به زید بن حارثه و همراهش سپرد و آن دو زینب را به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آوردند.
بلاذری گوید: روایت شده که هبّار بن اسود از جمله کسانی بود که زمانی که زینب دختر رسول خدا از مکه به مدینه برده میشد، متعرض و سدّ راه او شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیشتر امر میفرمود که اگر جنگجویان هبار را یافتند او را در آتش بسوزانند. سپس فرمود: «جز پروردگار آتش، روا نیست کسی با آتش عذاب کند.» پس به آنها دستور داد اگر او را یافتند دست و پایش را قطع کنند و او را بکشند. هبار را نتوانستند دستگیر کنند تا این که در روز فتح مکه هبّار فرار کرد سپس در مدینه به نزد رسول خدا آمد. و گفته میشود: پس از پایان غزوه حنین، در جعرانه نزد پیامبر آمد و در مقابل آن حضرت ایستاد و گفت: اشهد ان لا اله الا الله و انّک رسول الله. و پیامبر نیز اسلام او را پذیرفت.
محمد بن اسحاق گوید: ابو العاص بر شرک خود باقی ماند و در مکه اقامت کرد و زینب
ص: 352
در مدینه در کنار پدرش اقامت گزید. و اسلام میان آن دو جدائی افکنده بود تا این که مکه فتح شد. ابو العاص در این زمان به قصد تجارت با اموال خود اموالی که قریش به عنوان سرمایه نزد او نهاده بودند، به سوی شام بیرون رفت. او شخصی امانتدار بود. تجارت و معاملهاش را انجام داد. زمانی که از شام بر میگشت یکی از سریههای(گروهی از لشگر که پنهنی حرکت می کنند) رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را گرفتند و هر چه داشت از او ستاندند اما او ناکامشان ساخت و فرار کرد. آن سریّه، اموال گرفته شده را به نزد رسول خدا آوردند و ابو العاص شبانه به مدینه آمد و وارد منزل زینب شد و از او زینهار خواست و زینب او را امان داد. در حقیقت ابو العاص به دنبال اموالی که آن سریه از او گرفته بودند، آمده بود. چون رسول خدا تکبیر نماز صبح را گفت و مردم با او تکبیر گفتند زینب در صف زنانه ایستاد و فریاد زد: ای مردم! من ابو العاص را امان دادهام. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز صبح را برای مردم گزارد و چوم سلام نماز را داد رو به سوی مردم کرد و فرمود: ای مردم آیا شنیدید آن چه من شنیدم؟ گفتند: آری. فرمود: سوگند به خداوندی که جان محمد در دست اوست، من تا اندکی پیش خبر نداشتم و شما شنیدید که او از زینب امان گرفته است پس با او کاری نداشته باشید. سپس بازگشت و به نزد درخترش زینب رفت و فرمود: ای دخترکم ابو العاص را اکرام کن و از او پذیرایی بنما، اما با او نزدیکی نکن که تو بر او حلال نیستی. سپس شخصی را به نزد آن سریهای که اموال ابو العاص را ستانده بودند، فرستاد و به آنها فرمود: شما موقعیت این مرد را در میان ما میدانید و اموالش را ستاندهاید. اگر نیکی کنید و اموالش را به او بازگردانید، پسندیده است و ما این را میپسندیم و اگر نپذیرفتید این اموال غنیمتی از جانب خداوند است که به شما ارزانی داشته است و شما بدان سزاوارتر هستید. گفتند: ای رسول خدا! البته
ص: 353
که اموال را به او باز میگردانیم. پس اموال و کالاهایش را به او بازگرداندند تا جایی که مردی، طناب میآورد دیگری مُشک و دیگری ظرف آب و دیگری جوالبند میآورد تا این که همه اموالش را به او پس دادند و چیزی از آن گُم نشد. سپس ابو العاص اموال را به مکه برد و چون به آن جا رسید اموال هر صاحب مالی را که سرمایه و کالای در اختیار او نهاده بود بازگرداند و چون این کار را به پایان رساند به آنها گفت: ای گروه قریش، آیا کسی از شما هست که مالش را از من نگرفته باشد؟ گفتند: خیر، خداوند تو را جزای خیر دهاد که ما تو را مردی وفادار و بزرگوار یافتیم. گفت: پس من گواهی میدهم که هیچ معبودی جز خداوند یکتا نیست و محمد فرستاده خدا است. سوگند به خدا تنها دلیلی که باعث شد من در نزد او (پیامبر) اسلام نیاورم ترسم از این بود که گمان کنید من میخواهم اموال شما را بخورم و آن را با خود ببرم. پس چون خداوند اموالتان را به شما تحویل داد و به شما بازگردانید، من شما را گواه میگیرم که اسلام آوردم و از دین محمد تبعیت میکنم. سپس شتابان از مکه بیرون رفت تا در مدینه به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد.
محمد بن اسحاق گوید: عکرمه از ابن عباس روایت کرده که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از شش سال بنا بر نکاح اول دوباره زینب را به ابو العاص داد و عقد دوبارهای صورت نگرفت.
واقدی گوید: اسحاق بن یحیی گوید: از نافع بن جبیر پرسیدم: فدیه گرفتن از اسیران به چه صورت بود؟ (فدیه اسیران چقدر بود؟) گفت: بالاترین فدیه، چهار هزار تا سه هزار تا دو هزار تا هزار،
ص: 354
و گروهی که هیچ مالی نداشتند - . مقریزی در امتاع ص 101 گوید: در میان اسیران کسانی بودند که نوشتن میدانستند اما کسی از انصار نبود که کتابت خوب بداند. برخی از اسیران هیچ مالی نداشتند و از آنها پذیرفتند که اگر به ده نفر از جوانان کتابت بیاموزند آزاد میشوند. در آن زمان زید بن ثابت در میان گروهی از جوانان انصار کتابت آموخت. امام احمد از حدیث عکرمه از ابن عباس آورده است که گوید: گروهی از اسیران در روز بدر فدیهای برای آزاد شدن نداشتند و پیامبر فدیه آنها را اینگونه قرار داد که به فرزندان انصار کتابت بیاموزند. گفت: جوانی گریان به سوی پدرش آمد و پدرش گفت چی شده گفت معلمم مرا زده پدر گفت: خبیث انتقام خون بدر را گرفته.عامر شعبی گوید: فدیه اسیران از اهل بدر چهل اوقیه بود. و هر کس این مال را نداشت، به ده نفر از مسلمانان نوشتن میآموخت. و زید بن ثابت از کسانی بود که نوشتن آموخت. - رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر آنان منّت نهاد و فدیه نگرفت. - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 : 352 - 354 -
ذکر نام اسیران جنگ بدر و نام کسانی آنها را اسیر کردند: واقدی گوید: از بنی هاشم: عباس بن عبد المطلب اسیر شد که او را ابو یسر کعب بن عمرو اسیر کرد. عقیل بن ابی طالب بود که عبید بن اوس ظفری او را به اسارت گرفت. نوفل بن حارث بن عبد المطلب که جبار بن صخر او را اسیر کرد. و همپیمان بنی هاشم به اسم عتبه که از بنی فهر بود به اسارت رفت. اینان چهار نفر بودند.
از بنی مطلب بن عبد مناف، سائب بن عبید و عبید بن عمرو بن علقمه اسیر شدند که سلمة بن اسلم آن دو را اسیر کرد. این دو نفر هیچ اموالی نداشتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بدون گرفتن فدیه آن دو را آزاد کرد.
از بنی عبد شمس: عقبه بن ابی معیط به دست عبد الله بن سلمه اسیرشد که به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، عاصم بن ثابت او را گردن زد. حارث بن ابی وحرۀ
ص: 355
ابن ابی عمرو بن امیّه نیز توسط سعد بن ابی وقّاص اسیر شد که ولید بن عقبه برای پرداخت فدیه او آمد و چهار هزار درهم فدیه او را پرداخت. عمرو بن ابی سفیان را علی علیه السلام اسیر گرفته بود ولی در قرعهکشی سهم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شد و آن حضرت بدون دریافت فدیه او را در مقابل سعد بن نعمان - که از بنی معاویه بود و برای عمره به مکه رفته بود و بازداشت شده بود - آزاد کرد و مشرکان او را آزاد نکردند تا این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عمرو بن ابی سفیان را آزاد کرد. ابو العاص بن ربیع نیز توسط خراش بن صمّۀ اسیر شد. عمرو بن ربیع برادر ابو العاص برای پرداخت فدیه او آمد و همپیمانی از آنها هم به نام ابو ریشه اسیر شد که عمرو بن ربیع فدیه او را نیز پرداخت کرد. عمرو بن ازرق نیز اسیر شده بود که او را هم عمرو بن ربیع آزاد کرد. این مرد، در قرعه سهم تمیم برده خراش بن صمّه شد. عقبه بن حارث حضرمی نیز که عمار بن حزم اسیرش کرده بود در قرعهکشی سهم اُبیّ بن کعب شد که عمرو بن ابی سفیان فدیه او را پرداخت کرد. همچنین ابو العاص بن نوفل که عمار بن یاسر او را اسیر کرد، پسر عمویش برای پرداخت فدیه او آمد.
از بنی نوفل بن عبد مناف: عدی بن خیار را خراش بن صمّۀ اسیر کرد و عثمان بن عبد شمس که همپیمان آنها بود نیز توسط حارثه بن نعمان اسیر شد. و همچنین ابو ثور که او را ابو مرثد غنوی اسیر کرد. فدیه این سه نفر را جبیر بن مطعم پرداخت کرد.
از بنی عبد الدار: ابو عزیز بن عمیر که او را ابو الیسر اسیر کرد و در قرعه کشی سهم محرز بن نضله شد. واقدی گوید: ابو عزیز برادر پدر و مادری مصعب بن عمیر بود. مصعب به محرز گفت: او را محکم بگیر که در مکه مادری ثروتمند دارد. ابو عزیز به مصعب گفت: ای برادر! سفارش تو درباره من چنین است؟ مصعب گفت: به جای تو، او برادر من است. مادرش برای فدیه او چهار هزار درهم فرستاد.
ص: 356
همچنین اسود بن عامر که حمزه رضی الله عنه او را اسیر کرد. طلحه بن ابی طلحه برای پرداخت فدیه این دو آمد.
از بنی اسد بن عبد العُزّی: سائب بن ابی حبیش که عبد الرحمن بن عوف او را اسیر کرد و عثمان بن حویرث که توسط حاطب بن ابی بلتعه اسیر شد و سالم بن شماخ که او را سعد بن ابی وقاص به اسارت گرفت. برای پرداخت فدیه این سه نفر، عثمان بن ابی حبیش آمد و برای هر کدام چهار هزار درهم پرداخت کرد.
از بنی تمیم بن مرّۀ: مالک بن عبد الله بن عثمان که قطبة بن عامر او را اسیر کرد و در زمان اسارت در مدینه درگذشت.
از بنی مخزوم: خالد بن هشام که سواد بن غزیّۀ اسیرش کرد، امیّه بن ابی حذیفۀ که او را بلال اسیر کرد. عثمان بن عبدالله که در روز نخلة در سریه عبد الله بن حجش گریخته بود و او را در روز بدر واقد بن عبد الله اسیر کرد. برای پرداخت فدیه این سه نفر عبد الله بن ابی ربیعه آمد و برای هر یک چهار هزار درهم پرداخت کرد. همچنین ولید بن ولید بن مغیره که او را عبد الله بن حجش اسیر کرد. برای پرداخت فدیه او برادرانش خالد بن ولید و هشام بن ولید آمدند. اما عبد الله ممانعت ورزید تا این که در ازای چهار هزار درهم او را آزاد کرد. بعد از پرداخت فدیه او را همراه خود از مدینه بیرون بردند و چون به ذو الحلیفه رسیدند، ولید گریخت و به حضور پیامبر آمد و مسلمان شد. به او گفتند: مگر نمیتوانستی پیش از آنکه فدیه داده شود مسلمان شوی؟ گفت: دوست نمیداشتم پیش از آنکه فدیهام به میزان فدیهای که قوم من پرداختند، پرداخت شود، اسلام بیاورم. گفته میشود: سلیط بن قیس او را اسیر کرد. قیس بن سائب نیز توسط عبده بن حسحاس اسیر شد، وی مدتی او را نزد خود نگه داشت تا آنکه برادرش فروه چهار هزار دهم پرداخت کرد.
ص: 357
از بنی ابو رفاعه: صیفیّ بن ابی رفاعه که مالی نداشت به اسارت یکی از مسلمانان درآمد و مدتی نزد او ماند تا رهایش کرد. ابو منذر بن ابو رفاعه که به دو هزار درهم فدیه آزاد شد. عبد الله بن سائب که به هزار درهم آزاد شد و او را سعد بن ابی وقّاص اسیر گرفته بود. مطلب بن حنطب که او را ابو ایوب انصاری اسیر گرفته بود چون مالی نداشت پس از مدتی رهایش کردند. و دیگر خالد بن اعلم هم پیمان بنی مخزوم بود.
محمد بن اسحاق گوید: روایت شده که او اولین کسی بود که از پیکار گریخت و خباب بن منذر او را اسیر کرد و عکرمه پسر ابو جهل برای فدیه او آمد. اینان ده نفر بودند. - . با توجه به این که بنی رفاعه نیز از جمله و زیر مجموعه بنی مخزوم بودند. -
از بنی جُمَح: عبد الله بن ابی بن خلف که او را فروة بن عمرو اسیر گرفت و پدرش ابیّ بن خلف برای پرداخت فدیه او آمد ولی تا مدتی فروه او را بازداشت کرده بود. ابو غرّه عمرو بن عبد الله که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را بدون دریافت فدیه آزاد کرد. وهب بن عمیر که رفاعه بن رافع او را اسیر کرد و پدرش به برای پرداخت فدیه او به مدینه آمد و اسلام آورد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پسرش را بدون گرفتن فدیه آزاد کرد. ربیعه بن دراج که مالی نداشت و چیز اندکی از او گرفته شد و آزاد شد. فاکه غلام امیه بن خلف که سعد بن ابی وقاص او را اسیر کرد. اینان جمعا پنج نفر بودند. از بنی سهم بن عمرو: ابو وداعه بن صبیرة که پسرش مطلب با چهار هزار درهم فدیه او را پرداخت کرد. فروة بن حنیس که ثابت بن أقزم او را به اسارت گرفت و عمرو بن قیس با چهار
ص: 358
هزار درهم فدیهاش را پرداخت کرد. حنظله بن قبیصه که عثمان بن مظعون او را اسیر کرده بود. حجاج بن حارث که عبد الرحمن بن عوف او را اسیر کرده بود و او گریخت و ابو داود مازنی او را گرفت و دوباره اسیر کرد. اینان جمعا چهار نفر بودند.
از بنی مالک: سهیل بن عمرو که مالک بن دخشم او را اسیر کرد و مکرز بن حفص با چهار هزار درهم فدیهاش را پرداخت کرد. عبد بن زمعه که عمیر بن عوف او را اسیر کرد. عبد العزّی بن مشنوء که نعمان بن مالک او را اسیر کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از مسلمان شدنش اسم او را به عبد الرحمن تغییر داد. اینان جمعا سه نفر بودند.
از بنی فهر: طفیل بن ابی قبیع بود. اینان جمعا چهل و شش اسیر بودند.
در کتاب واقدی آمده است: اسیرانی که در بدر شمردند و شناخته شدند چهل و نه نفر بودند. و واقدی از سعید بن مسیب روایت کرده که گوید: اسیران بدر هفتاد نفر و کشتهشدگان بیشتر از هفتاد نفر بودند اما اسیرانی که مشهور بودند کسانی هستند که در این جا ذکر کردیم اما نام بقیه آنها را مؤرخان ذکر نکردهاند.
ابن ابی الحدید گوید: سخن درباره کسانی از مسلمانان که در جنگ بدر شهید شدند: واقدی گوید: عبد الله بن جعفر برایم نقل کرد که از زهریّ پرسیدم: چند نفر از مسلمانان در بدر شهید شدند؟ گفت:
ص: 359
چهارده نفر، شش نفر از مهاجران و هشت نفر از انصار.
گوید: از بنی مطلب بن عبد مناف: عبیده بن حارث که شیبه بن ربیعه او را شهید کرد و در روایت واقدی آمده است: عتبه او را شهید کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را در صفراء دفن نمود.
از بنی زهرۀ: عمیر بن ابی وقّاص که عمرو بن عبد که یکهتاز احزاب بود، او را شهید کرد. و عمیر بن عبدود دو الشمالین که همپیمان بنی زهره بود، او را ابو اسامه جشمی شهید کرد.
ای بنی عدیّ: عاقل بن ابی بکیر که از بنی سعد بن بکر بود ولی همپیمان آنها بود و او را مالک بن زهیر شهید کرد. مهجع غلام عمر بن خطاب که او را عامر بن حضرمی شهید کرد. گویند: مهجع نخستین شهید مهاجران بود.
از بنی حارث بن فهر: صفوان بن بیضاء بود که او را طعیمه بن عدی شهید کرد.
از انصار، از بنی عمرو بن عوف: مبشّر بن عبد المنذر که ابو ثور او را شهید کرد و سعد بن خیثمه که عمرو بن عبدود او را شهید کرد و گویند: طعیمه بن عدی او را شهید کرد.
از بنی عدی بن نجار: حارثه بن سراقه شهید شد که جنان بن عرقه تیری به او زد که به حنجرهاش خورد و شهید شد.
از بنی مالک بن نجّار: عوف و معوّذ دو پسر عفراء که ابو جهل آن دو را شهید کرد.
ص: 360
از بنی سلمۀ: عمیر بن حمام بن جموح که خالد بن اعلم او را شهید کرد. و گویند: نخستین شهید انصار او بود. و روایت شده که اولین شهید انصارحارثه بن سراقه بود.
از بنی زریق: رافع بن معلّی که عکرمه پسر ابو جهل او را شهید کرد.
از بنی حارث بن خزرج: یزید بن حارث که نوفل بن معاویه او را شهید کرد. این هشت نفر از انصار بودند. از ابن عباس روایت شده که آنسۀ خدمتکار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز در جنگ بدر شهید شد.
و روایت شده که معاذ بن ماعص در جنگ بدر مجروح شد و در اثر همان جراحت در مدینه درگذشت. و عبید بن سکن مجروح شد و جراحتش وخیم شد و در اثر آن وفات یافت.
سخن درباره مشرکانی که در جنگ بدر کشته شدند و اسامی کسانی که آنها را کشتند:
واقدی گوید: از بنی عبد شمس: حنظله بن ابی سفیان که علی علیه السلام او را کشت. حارث بن حضرمی که عمار بن یاسر او را کشت. عامر بن حضرمی که عاصم بن ثابت او را کشت. عمیر بن ابی عمیر و پسرش و دو غلام آنها که عمیر بن ابی عمیر را سالم غلام حذیفه کشته است و اسم قاتل پسرش را ذکر نکرده است. عبیده بن سعید بن عاص که زبیر بن عوام او را کشت، و عاص بن سعید بن عاص که علی علیه السلام او را کشت.
ص: 361
عقبه بن ابی معیط که عاصم بن ثابت به فرمان پیامبر او را گردن زد. و روایت شده که پیامبر او را پس از کشتن به دار کشید و او نخستین کسی بود که در اسلام به دار کشیده شد.
عتبه بن ربیعه که حمزه رضی الله عنه او را کشت. شیبه که عبیده بن حارث با یاری علی علیه السلام و حمزه او را کشت. ولید بن عتبه که علی علیه السلام او را کشت. عامر بن عبد الله که همپیمان آنها بود، او را علی علیه السلام کشت. و گفته شده: او را سعد بن معاذ کشت. اینان جمعاً دوازده نفر بودند.
از بنی نوفل بن عبد مناف: حارث بن نوفل که خبیب بن یساف او را کشته است، طعیمه بن عدی که با کنیه ابا الریان است او را حمزه کشته است و در روایت واقدی او را علی علیه السلام کشته است. در روایت محمد بن اسحاق و روایت بلاذری او اسیر شد و به دستور پیامبر توسط حمزه گردن زد شد. اینان جمعاً دو نفر بودند.
از بنی اسد: زمعه بن اسود که ابو دجانه او را کشت. و گویند: ثابت بن جذع او را کشت. حارث بن زمعه که علی علیه السلام او را کشت. عقیل بن اسود که علی و حمزه علیهما السلام او را کشتند. واقدی گوید: ابو معشر برایم نقل کرده است که او را علی علیه السلام به تنهایی کشته است.
ابو بختری که همان عاص بن هشام است و او را مجذّر بن زیاد کشت. و گویند: ابو داود مازنی او را کشته است و گویند: ابو الیسر او را کشت. نوفل بن خویلد که علی علیه السلام او را کشت. اینان جمعاً پنج نفر بودند.
از بنی عبد الدار: نضر بن حارث که علی علیه السلام به دستور پیامبر صلی الله علیه و سلم گردنش را زد. و زید بن ملیص غلام عمر بن هاشم از بنی عبد الدار
ص: 362
که علی علیه السلام او را کشت. و گویند: بلال قاتل او بود. اینان جمعا دو نفر بودند.
از بنی تیم بن مرّۀ: عمیر بن عثمان که علی علیه السلام او را کشت و عثمان بن مالک که صهیب او را کشت. اینان دو نفر بودهاند. بلاذری عثمان بن مالک را ذکر نکرده است.
از بنی مخزوم و بنی مغیره: ابو جهل عمرو بن هشام که او را معاذ بن عمرو بن و معوّذ و عوف دو پسر عفراء ضربت زدند و عبد الله بن مسعود نیز او را که زخمی بود کشت. عاص بن هشام دائی عمر بن خطاب که او را عمر بن خطاب کشت. یزید بن تمیم همپیمان آنها که عمار بن یاسر او را کشت. و گویند: علی علیه السلام او را کشت.
از بنی ولید بن مغیره: ابو قیس بن ولید برادر خالد که علی علیه السلام او را کشت.
از بنی فاکه بن مغیرۀ: ابو قیس بن فاکه که حمزه او را کشت. و گویند: خباب بن منذر او را کشت.
از بنی امیّۀ بن مغیرۀ: مسعود بن ابی امیّۀ که علی علیه السلام او را کشت.
از بنی عائذ بن عبد الله و از بنی رفاعۀ: امیّۀ بن عائذ که سعد بن ربیع او را کشت، و ابو منذر بن ابی رفاعۀ که معن بن عدی او را کشت، و عبد الله بن ابی رفاعه که علی علیه السلام او را کشت،
ص: 363
و زهیر بن ابی رفاعه که ابو اُسید ساعدی او را کشت، و سائب بن ابی رفاعه که عبد الرحمن بن عوف او را کشت.
از بنی ابی سائب مخزومی: سائب بن ابی سائب که زبیر او را کشت، اسود بن عبد الاسد که حمزه او را کشت، همپیمان آنها از قبیله طی بود عمرو بن شیبان که یزید بن رقیش او را کشت، و همپیمان دیگر آنها جبار بن سفیان که ابی بردۀ ابن نیّار او را کشت.
از بنی عمران بن مخزوم: جاجز بن سائب که علی علیه السلام او را کشت و بلاذری روایت کرده که این حاجز و بردارش عویمر را علی علیه السلام کشت. و عویمر بن عمرو که نعمان ابن ابی مالک او را کشت. اینان جمعاً نوزده نفر بودند.
از بنی جمح بن عمرو: امیّه بن خلف که خبیب بن یساف با یاری بلال او را کشت. و گفته شده: بلکه رفاعه بن رافع او را کشت. علی بن امیّه که عمار بن یاسر او را کشت، اوس بن مغیرۀ که علی علیه السلام با یاری عثمان بن مظعون او را کشت. اینان جمعاً سه نفر بودند.
ص: 364
از بنی سهم: منبّه بن حجّاج که ابو الیسر او را کشت، و گویند: علی علیه السلام او را کشت، و گویند: او اسید او را کشت. نبیه بن حجاج که علی علیه السلام او را کشت. عاص بن منبّه بن حجاج که علی علیه السلام او را کشت و ابو العاص بن قیس که ابو دجانه او را کشت. واقدی گوید: ابو معشر از اصحابش برایم نقل کرده که گفتند: علی علیه السلام او را کشت. عاصم بن ابی عوف که ابو دجانه او را کشت. اینان جمعا پنج نفر بودند.
از بنی عامر وسپس از بنی مالک: معاویه بن عبد قیس که همپیمان آنها بود و عکاشه بن محصن او را کشت، سعید بن وهب همپیمان آنها از قبیله کلب که ابو دجانه او را کشت. اینان دو نفر بودند.
مجموع مشرکانی که در جنگ بدر کشته شدند یا گردن زده شدند، بنا بر روایت واقدی پنچاه و دو نفر بودند. از این عده کسانی که علی علیه السلام خود کشته و یا در قتل آنها شرکت داشته بیست و چهار نفر بودند. روایات بسیاری آمده است که کشتهشدگان در بدر هفتاد تن بودند. اما کسانی که شناخته شده بودند و نامهایشان حفظ شد، کسانی بود که ذکر کردیم. در روایت شیعه زمعه بن اسود را علی علیه السلام کشته است و مشهورتر در روایت این است که او حارث بن زمعه را کشته و زمعه را ابو دجانه کشته است. - . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید 3 : 357 - 358 -
آن چه از کلام ابن ابی الحدید که درصدد بیان آن بودیم پایان یافت.
**[ترجمه]
العوذ جمع عائذ و هی الناقة إذا وضعت و بعد ما تضع أیاما حتی یقوی ولدها و الحرجة بالتحریک مجتمع شجر ملتف و المرضاح الحجر الذی یرضح به النوی أی یدق و یقال رفع فلان عقیرته أی صوته أ ما لکم فی اللبن من حاجة أی تأسرون فتأخذون فداءهم إبلا لها لبن ذکره الجزری.
و متع النهار ارتفع و فی النهایة فی حدیث بدر فقلت قریب مفر ابن الشتراء
ص: 365
هو رجل کان یقطع الطریق یأتی الرفقة فیدنو منهم حتی إذا هموا به نأی قلیلا ثم عاودهم حتی یصیب منهم غرة المعنی أن مفرهم قریب و سیعود فصار مثلا و قال فلحج أی نشب فیه و قال فأطن أی جعله یطن من صوت القطع و أصله من الطنین و هو صوت الشی ء الصلب و قال قحف الرأس هو الذی فوق الدماغ انتهی.
و ضحک الرب تعالی کنایة عن غایة رضاه و غمس الید فی العدو کنایة عن دخوله بینهم و جهده فی مقاتلتهم و حسرت کمی عن ذراعی کشفت و الحاسر الذی لا مغفر علیه و لا درع و الأعزل الذی لا سلاح معه و ابن طاب نوع من أنواع تمر المدینة منسوب إلی ابن طاب رجل من أهلها یقال عذق ابن طاب و رطب ابن طاب و تمر ابن طاب ذکره الجزری.
و قال فی حدیث أم حارثة وَیْحَکِ أَ وَ هَبِلْتِ هو بفتح الهاء و کسر الباء و قد استعاره هاهنا لفقد المیز و العقل مما أصابها من الثُّکْل بولدها کأنه قال أَ فَقَدْتِ عَقْلَکِ بِفَقْدِ ابْنِکِ حَتَّی جَعَلْتِ الْجِنَانَ جَنَّةً وَاحِدَةً انتهی فأکلکم لعله من الکلال بمعنی الإعیاء فقالت حلاقی بالقاف أی یا منیتی أقبلی فهذه أوانک قال فی القاموس و کقطام و سحاب المنیة انتهی و فی بعض النسخ بالفاء أی تمنعنی محالفتی قریشا أن لا أبکیهم و ذمرته کنصرته حثثته و التذامر التحاض علی القتال.
و فی النهایة مجنبة الجیش هی التی تکون فی المیمنة و المیسرة و هما مجنبتان و النون مکسورة و قیل هی الکتیبة التی تأخذ إحدی ناحیتی الطریق و الأول أصح.
قال فتتامت إلیه قریش أی جاءته متوافرة متتابعة و فی القاموس تتاموا جاءوا کلهم و قالوا دهده الحجر فتدهده دحرجه فتدحرج کتدهدی فتدهدی انتهی.
حتی أقتله أی عرضه للقتل نحو أبعت الثوب و تقول عورت الرکیة إذا طممتها و سددت أعینها التی ینبع منها الماء و النقع الغبار.
و فی النهایة فیه أن جبرئیل جاء یوم بدر و قد عصم ثنیته الغبار أی لزق به و المیم بدل من الباء و قال فی الباء فی حدیث بدر لما فزع منها أتاه جبرئیل و قد عصب رأسه الغبار أی رکبه و علق به من عصب الریق فاه أی لصق به و یروی
ص: 366
عصم بالمیم و قال عرق الظبیة بضم الظاء موضع علی ثلاثة أمیال من الروحاء به مسجد للنبی صلی الله علیه و آله انتهی.
و باری قومه أی عارضهم و فی بعض النسخ بالدال أی جاهرهم بالعداوة و قال الجوهری ها للتنبیه قد یقسم بها یقال لا ها الله ما فعلت أی لا و الله أبدلت الهاء من الواو و إن شئت حذفت الألف التی بعد الهاء و إن شئت أثبت.
و فی النهایة لا تضطنی عنی أی لا تبخلی بانبساطک إلی و هو افتعال من الضنی المرض و الطاء بدل من التاء انتهی.
و أقول کذا ذکره فی ضنی (1) من المعتل و ما ذکره من المعنی یدل علی أنه من الضن من باب المضاعف من الضنة و هو البخل و هو أظهر فیکون بتشدید النون.
و فی القاموس نثل الکنانة استخرج نبلها و نثرها فتکرکر الناس عنه أی اندفعوا و رجعوا یقال کرکرته عنی أی دفعته و رددته.
**[ترجمه]«العوذ» جمع عائذ ماده شتر است هرگاه وضع حمل کند و پس از گذشت چند روز از وضع حملش تا بچهاش نیرو بگیرد. «الحرجه» با حرکت حروف انبوه درختان بسیار و درهم تنیده است. «المرضاح» سنگی است که با آن هسته را بشکنند. یعنی خورد کنند. و گفته میشود: «رفع فلان عقیرته» یعنی صدایش را بلند کرد. «اما لکم فی اللبن من حاجۀ» یعنی اسارت میگیرید و برای آنها شترانی شیرده را به عنوان فدیه میگیرید. جزری این مطلب را ذکر کرده است.
«متع النهار» یعنی روز بالا آمد. در نهایه آمده است: در حدیث بدر آمده است: «قریب مفرّ ابن الشتراء»
ص: 365
او مردی بود که راهزنی میکرد به گروهها و همراهان نزدیک میشود و وقتی میخواستند او را بگیرند اندکی دور میشد سپس به نزدشان باز میگشت تا چیز باارزشی از آنان غارت کند. عبارت بدین معنا است که: گریز آنها نزدیک است و دوباره باز میگردد. و این عبارت به صورت ضرب المثل در آمده است. و گوید: «فلحج» یعنی در او گیر کرد. و گوید: «فاطنّ» یعنی از صدای بریدن، طنینی برخاست. و اصل آن از «طنین» به معنای صدای چیز سخت است. و گوید: «قحف الرأس» استخوان بالای پیشانی سر است. پایان نقل قول.
«خندیدن خداوند متعال» کنایه از نهایت رضایتمندی خداوند است. «غمس الید فی العدوّ» کنایه از وارد شدن او در میان دشمن و تلاش برای جنگیدن با آنها و کشتن آنها است. «حسرت کمّی عن ذراعی» یعنی آستینم از بازویم بالا رفت. «الحاسر» کسی است که کلاهخود و زره بر تن ندارد. «الاعزل» کسی است که سلاح ندارد. «ابن طاب» یکی از انواع خرماهای مدینه بود که به ابن طالب یکی از اهل آن منطقه نسبت داده میشد. گفته میشود: «عذق ابن طاب» و «رطب ابن طاب» و «تمر ابن طاب». جزری این مطلب را ذکر کرده است.
در حدیث ام حارثه آمده است: « وَیْحَکِ أَ وَ هَبِلْتِ » این کلمه با فتحه هاء و کسره باء میباشد و در این جا برای از دست دادن قوه تشخیص و خرد در اثر مصیبت از دست دادن فرزندش استعاره آورده شده است، گویی گفته است: با از دست دادن پسرت، عقلت را از دست دادهای تا جایی که باغها را باغ واحد فرض میکنی. پایان نقل قول. «فاکلّکم» شاید از «الکلال» به معنای خستگی و درماندگی باشد. او گفت: «حلاقی» با قاف، یعنی: ای مرگ من به سراغم بیا که زمان تو فرا رسیده است. در قاموس گوید: «حلاق» بر وزن قطام و سحاب به معنای مرگ است. پایان نقل قول. در برخی نسخهها با فاء ذکر شده یعنی: عهد و سوگندم با قریش مرا از این که بر شما گریه کنم، باز داشته است. «ذمرته» بر وزن نصرته یعنی: او را تحریک کردم. «التذامر» تشویق کردن به جنگ است.
در نهایه آمده است: «مجنبّۀ الجیش» میمنه و میسره لشکر است. و این ها دو طرف لشکر است.«مجنِبّتان» با کسره نون است. و گفته شده: گردانی است که یکی از دو طرف راه را میگیرد. و معنای اول صحیحتر است.
گوید: «فتتامّت الیه قریش» یعنی پیدر پی به سراغش آمدند. در قاموس آمده است: «تتامّوا» یعنی همگی آمدند. و گویند: «دهده الحجر فتدهده» یعنی سنگ را غلتاند پس غلتیده شد. مانند: «تدهدا فتدهدی». پایان نقل قول.
«حتی أقتله» یعنی او را در معرض کشتن قرار دهم. مانند: «ابعت الثوب» یعنی لباس را در معرض فروش قرار دهم. میگویی: «عوّرت الرکیّۀ» هرگاه دهانه چاهِ پر از آب را ببندی و سرچشمه آن را که آب از آن میجوشد ببندی. «النقع» به معنای غبار است.
در نهایه آمده است: در حدیث آمده است که جبرئیل در روز بدر آمد در حالی که «و قد عصم ثنیته الغبار» یعنی دندانهای پیشین اسب او خاک آلود بود. و میم بدل از باء است. و در قسمت باء در حدیث بدر نیز ذکر شده است: «لما فزع منها اتاه جبرئیل و قد عصب رأسه الغبار» یعنی خاک بر سر او ریخته بود. از این کلمه گویند: «عصب الریق فاه» یعنی گلویش خشک شد. و به صورت
ص: 366
«عصم» با میم نیز ذکر شده است. و گوید: «عرق الظُبیۀ» با ضمه ظاء، مکانی در سه مایلی روحاء بود که مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن جا بود.
«باری قومه» یعنی با قومش مبارزه کرد. و در برخی نسخهها با دال (بادی) آمده است: یعنی: دشمنی خود را نسبت به آنان آشکار کرد. جوهری گوید: «ها» برای هشدار دادن و آگاه کردن است که گاهی برای سوگند به کار میرود. گفته میشود: «لا ها الله ما فعلت» یعنی نه، سوگند به خدا .... . که هاء به جای واو قسم ذکر شده است. و اگر بخواهی، الف بعد از هاء را حذف میکنی و اگر بخواهی آن را با هاء میآوری.
در نهایه گوید: «لا تضطنی عنّی» یعنی در گشادهرویی نسبت به من بخیل نباش. که این کلمه باب افتعال از «الضنی» به معنای بیماری است. و طاء بدل از تاء میباشد. پایان نقل قول.
میگویم: همچنین آن را از ریشه ضنی (فعل معتلّ) ذکر کرده است و آن معنایی که آورده است بر این دلالت میکند که از «الضنّ» فعل مضاعف از «الضنّۀ» به معنای بخل میباشد و این معنا آشکارتر است، که در این صورت با تشدید نون میباشد.
در قاموس آمده است: «نثل الکنانۀ» یعنی تیرها را از تیردان بیرون آورد و بر زمین ریخت. «فتکرکر الناس عنه» یعنی از گرد او دور شدند و بازگشتند. گفته میشود: «کرکرته عنّی» یعنی او را از خودم دفع کردم و بازداشتم.
ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان
**[ترجمه]
بسمه تعالی و له الحمد
إلی هنا انتهی الجزء التاسع عشر من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة حسب تجزئتنا و هو الجزء الخامس من المجلّد السادس فی تاریخ نبیّنا الأکرم صّلی الّله علیه و آله حسب تجزئة المصنّف أعلی اللّه مقامه.
و لقد بذلنا الجهد عند طبعها فی التصحیح فخرج بعون اللّه و مشیئته نقیّا من الأغلاط إلّا نزراً زهیداً زاع عنه البصر و حسر عنه النظر و اللّه الموفّق و المعین.
محمد باقر البهبودیّ من لجنة التحقیق و التصحیح لدار الکتب الإسلامیّة
ص: 367
**[ترجمه]ص: 367
**[ترجمه]
بسم اللّه الرحمن الرحیم و الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاة علی سیّدنا محمّد و آله الطاهرین
اما بعد: فقد وفّقنا اللّه تعالی- و له الشکر و المنّة- لتصحیح الکتاب و تنمیقه و تحقیق نصوصه و أسانیده و مراجعة مصادره و مآخذه، مزداناً بتعالیق مختصرة لا غنی عنها و کان مرجعنا فی المقابلة و التصحیح مضافاً إلی أصول الکتاب و النسخة المطبوعة المشهورة بطبعة أمین الضرب، الطبعة الحروفیّة عدّة نسخ مخطوطة جیّدة فی غایة الدقّة و الإتقان:
منها النسخة الثمینة الأصلیّة التی هی بخطّ المؤلّف رضوان اللّه علیه تفضّل بها العالم العامل حجّة الإسلام الحاجّ السیّد مهدیّ الصدر العاملیّ الأصبهانیّ صاحب الوعظ و إمام الجماعة فی عاصمة طهران و هی ممّا ورثه من أبیه الفقید السعید الخطیب المشهور الحاجّ السیّد (صدر الدین العاملیّ) رحمة اللّه علیه، و قد قابلناه علی تلک النسخة الموجودة عندنا من باب غزوة البدر الکبری إلی آخر الکتاب.
و منها نسخة مخطوطة بخط نعمة اللّه بن محمّد مهدیّ الإصطهباناتیّ استکتبها عام 1278 ه.
و منها نسخة مخطوطة أخری مصحّحة بتصحیح محمّد محسن ابن أبی تراب مؤرّخة بعام 1226
تفضّل بهما الفاضل البارع الأستاذ المعظّم السیّد جلال الدین الأرمویّ الشهیر بالمحدّث و یأتی مزید توضیح بالنسبة إلی هاتین النسختین مع صورهما الفتوغرافیّة فی الجزء الثانی و العشرون الذی یتمّ به تاریخ نبیّنا الأکرم صّلی الّله علیه و آله إنشاء اللّه تعالی.
و کان مرجعنا فی تخریج أحادیثه و تعالیقه کتباً أوعزنا إلی بعضها فی المجلّدات السابقة
قم المشرفة- عبد الرحیم الربانیّ الشیرازیّ
ص: 368
تصویر
صورة فتوغرافیة من نسخة المؤلف قدّس سرّه و هی آخر صحیفة من غزوة بدر الکبری.
ص: 369
**[ترجمه]ص: 368
ص: 369
**[ترجمه]
الموضوع/ الصفحه
الباب 5 دخوله الشعب و ما جری بعده إلی الهجرة، و عرض نفسه علی القبائل و بیعة الأنصار و موت أبی طالب و خدیجة رضی اللّه عنهما 27- 1
الباب 6 الهجرة و مبادیها، و مبیت علیّ علیه السلام علی فراش النبیّ صّلی الّله علیه و آله و ما جری بعد ذلک إلی دخول المدینة 103- 28
الباب 7 نزوله صّلی الّله علیه و آله المدینة و بناؤه المسجد و البیوت و جمل أحواله إلی شروعه فی الجهاد 133- 104
الباب 8 نوادر الغزوات و جوامعها و ما جری بعد الهجرة إلی غزوة بدر الکبری و فیه غزوة العشیرة و بدر الأولی و النخلة 194- 133
الباب 9 تحوّل القبلة 202- 195
الباب 10 غزوة بدر الکبری 367- 202
ص: 370
**[ترجمه]ص: 370
**[ترجمه]