بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 13 : تاریخ پیامبران - 3

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

أبواب قصص موسی و هارون علیهما السلام

باب 1 نقش خاتمهما و علل تسمیتهما و فضائلهما و سننهما و بعض أحوالهما

الآیات

البقرة: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ»(87)

آل عمران: «وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ* مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ»(3-4)

هود: «وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً»(17) (و قال): «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ»(110)

إبراهیم: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ»(5)

مریم: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مُوسی إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا* وَ نادَیْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا* وَ وَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا أَخاهُ هارُونَ نَبِیًّا»(51-53)

الأنبیاء: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِیاءً وَ ذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ»(48)

التنزیل: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدیً

لِبَنِی إِسْرائِیلَ* وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ»(23-24)

الأحزاب: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً»(69)

الصافات: «وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلی مُوسی وَ هارُونَ وَ نَجَّیْناهُما وَ قَوْمَهُما مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ* وَ نَصَرْناهُمْ فَکانُوا هُمُ الْغالِبِینَ* وَ آتَیْناهُمَا الْکِتابَ الْمُسْتَبِینَ* وَ هَدَیْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ* وَ تَرَکْنا عَلَیْهِما فِی الْآخِرِینَ* سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ* إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ *إِنَّهُما مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ»(114-122)

المؤمن: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی* وَ أَوْرَثْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ هُدیً وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ»(53-54)

السجدة: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ»(45)

الأحقاف: «وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً»(12)

**[ترجمه]وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَقَفَّیْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَکُلَّمَا جَاءکُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَی أَنفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقًا کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقًا تَقْتُلُونَ - . [1] بقره / 87 -

{و همانا به موسی کتاب [تورات] را دادیم و پس از او پیامبرانی را پشت سر هم فرستادیم و عیسی پسر مریم را معجزه های آشکار بخشیدیم و او را با روح القدس تایید کردیم پس چرا هر گاه پیامبری چیزی را که خوشایند شما نبود برایتان آورد کبر ورزیدید گروهی را دروغگو خواندید و گروهی را کشتید}

- وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِیلَ* مِن قَبْلُ هُدًی لِّلنَّاسِ - [2]. آل عمران /3-4 -

{بر تو نازل کرد تورات و انجیل را*پیش از آن برای رهنمود مردم فرو فرستاد}

- وَمِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی إَمَامًا وَرَحْمَةً* وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلاَ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ - [3]. هود /17 و110 -

{و پیش از وی [نیز] کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است*و به حقیقت ما به موسی کتاب [آسمانی] دادیم پس در مورد آن اختلاف شد و اگر از جانب پروردگارت وعده ای پیشی نگرفته بود قطعا میان آن ها داوری شده بود و بی گمان آنان در باره آن در شکی بهتان آمیزند}

- وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللّهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ - . ابراهیم / 5 -

{و در حقیقت موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم] که قوم خود را از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون آور و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن که قطعا در این [یادآوری] برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرتهاست}

- وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ مُوسَی إِنَّهُ کَانَ مُخْلَصًا وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا* وَنَادَیْنَاهُ مِن جَانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ وَقَرَّبْنَاهُ نَجِیًّا* وَوَهَبْنَا لَهُ مِن رَّحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِیًّا - . [2] مریم / 51-53 -

{و در این کتاب از موسی یاد کن زیرا که او پاکدل و فرستادهای پیامبر بود*و از جانب راست طور او را ندا دادیم و در حالی که با وی راز گفتیم او را به خود نزدیک ساختیم*و به رحمت خویش برادرش هارون پیامبر را به او بخشیدیم}

- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی وَهَارُونَ الْفُرْقَانَ وَضِیَاء وَذِکْرًا لِّلْمُتَّقِینَ - . [3] انبیاء / 48 -

{و در حقیقت به موسی و هارون فرقان دادیم و [کتابشان] برای پرهیزگاران روشنایی و اندرزی است}

- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ فَلَا تَکُن فِی مِرْیَةٍ مِّن لِّقَائِهِ وَجَعَلْنَاهُ هُدًی لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ* وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ - . [4] تنزیل / 23-24 -

{و به راستی [ما] به موسی کتاب دادیم پس در لقای او [با خدا]تردید مکن و آن [کتاب] را برای فرزندان اسرائیل [مایه] هدایت قرار دادیم*و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند} - یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهًا - . [1] احزاب / 69 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید مانند کسانی مباشید که موسی را [با اتهام خود] آزار دادند و خدا او را از آن چه گفتند مبرا ساخت و نزد خدا آبرومند بود}

- وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَی مُوسَی وَهَارُونَ*وَنَجَّیْنَاهُمَا وَقَوْمَهُمَا مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ *وَنَصَرْنَاهُمْ فَکَانُوا هُمُ الْغَالِبِینَ

وَآتَیْنَاهُمَا الْکِتَابَ الْمُسْتَبِینَ *وَهَدَیْنَاهُمَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ *وَتَرَکْنَا عَلَیْهِمَا فِی الْآخِرِینَ*سَلَامٌ عَلَی مُوسَی وَهَارُونَ*إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ *إِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ - . [2] صافات / 114-122 -

{و در حقیقت بر موسی و هارون منت نهادیم*و آن دو و قومشان را از اندوه بزرگ رهانیدیم*زیرا آن دو از بندگان با ایمان ما بودند*و آن دو را کتاب روشن دادیم*و هر دو را به راه راست هدایت کردیم*و برای آن دو در [میان] آیندگان [نام نیک] به جای گذاشتیم*درود بر موسی و هارون*ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم*و آنان را یاری دادیم تا ایشان غالب آمدند}

- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْهُدَی وَأَوْرَثْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ* هُدًی وَذِکْرَی لِأُولِی الْأَلْبَابِ - [3]. مومن / 53-54 -

{و قطعا موسی را هدایت دادیم و به فرزندان اسرائیل تورات را به میراث نهادی*[که] رهنمود و یادکردی برای خردمندان است}

- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ - [4]. سجده / 45 -

{و به راستی موسی را کتاب [تورات] دادیم پس در آن اختلاف واقع شد}

- وَمِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی إِمَامًا وَرَحْمَةً - . احقاف / 12 - {و [حال آن که] پیش از آن کتاب موسی راهبر و [مایه] رحمتی بود}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی قدس سره: إِماماً أی یؤتم به فی أمور الدین وَ رَحْمَةً أی نعمة من الله علی عباده أو ذا رحمة أی سبب الرحمة لمن آمن به (1)الْکِتابَ یعنی التوراة فَاخْتُلِفَ فِیهِ أی قومه اختلفوا فی صحته وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ أی لو لا خبر الله السابق بأنه یؤخر الجزاء إلی یوم القیامة للمصلحة لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ أی لعجل الثواب و العقاب لأهله وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ أی من وعد الله و وعیده (2)

بِأَیَّامِ اللَّهِ أی بوقائع الله فی الأمم الخالیة و إهلاک من هلک منهم أو بنعم الله فی سائر أیامه کما روی عن أبی عبد الله علیه السلام.

أو الأعم منهما (3)فِی الْکِتابِ أی القرآن إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً قرأ أهل الکوفة بفتح اللام أی أخلصه الله بالنبوة و الباقون بکسرها أی أخلص العبادة لله أو نفسه لأداء الرسالة

ص: 2


1- مجمع البیان 5: 15. م.
2- مجمع البیان 5: 198. م.
3- مجمع البیان 6: 304. م.

مِنْ جانِبِ الطُّورِ الطور جبل بالشام ناداه الله من جانبه الیمین و هو یمین موسی و قیل من الجانب الأیمن من الطور یرید حیث أقبل من مدین و رأی النار فی الشجرة و هو قوله یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا أی مناجیا کلیما قال ابن عباس قربه الله و کلمه و معنی هذا التقریب أنه أسمعه کلامه و قیل قربه حتی سمع صریر القلم الذی کتبت به التوراة و قیل قَرَّبْناهُ أی رفعنا منزلته حتی صار محله منا فی الکرامة محل من قربه مولاه فی مجلس کرامته فهو تقریب کرامة و اصطفاء لا تقریب مسافة و إدناء وَ وَهَبْنا لَهُ أی أنعمنا علیه بأخیه هارون و أشرکناه فی أمره (1)الْفُرْقانَ أی التوراة یفرق بین الحق و الباطل و قیل البرهان الذی یفرق به بین حق موسی و باطل فرعون و قیل هو فلق البحر وَ ضِیاءً هو من صفة التوراة أیضا أی استضاءوا بها حتی اهتدوا فی دینهم (2).

فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ أی فی شک من لقائک موسی لیلة الإسراء بک إلی السماء عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ

وَ قَدْ وَرَدَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّهُ قَالَ: رَأَیْتُ لَیْلَةَ أُسْرِیَ بِی مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ رَجُلًا آدَمَ طُوَالًا جَعْداً کَأَنَّهُ مِنْ رِجَالِ شَبْوَةَ (3)وَ رَأَیْتُ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَجُلًا مَرْبُوعَ الْخَلْقِ إِلَی الْحُمْرَةِ وَ الْبَیَاضِ سَبِطَ الرَّأْسِ (4).

فعلی هذا فقد وعد صلی الله علیه و آله أنه سیلقی موسی علیه السلام قبل أن یموت و قیل فلا تکن فی مریة من لقاء موسی إیاک فی الآخرة و قیل

ص: 3


1- مجمع البیان 6: 518. م.
2- مجمع البیان 7: 50. م.
3- هکذا فی المطبوع، و فی نسخة: شنوة، و الظاهر أن کلاهما مصحف و الصحیح کما فی المصدر: شنوءة، قال الثعلبی فی العرائس فی ذکر حلیة موسی علیه السلام: جعد طویل کانه من رجال أزد شنوءة. و قال الفیروزآبادی: الشنوءة: المتفزر و التفزر، و أزد شنوءة و قد تشدد الواو: قبیلة سمیت لشنآن بینهم و فی اللباب: الشنائی بفتح الشین و النون و کسر الهمزة هذه النسبة الی أزد شنوءة و الشنوی بفتح الشین و النون. و بعدها الواو نسبة الی شنوءة، و یقال: للازد أزد شنوءة.
4- المربوع: الوسیط القامة. و السبط: ضد الجعد.

من لقاء موسی الکتاب و قیل من لقاء الأذی کما لقی موسی وَ جَعَلْناهُ أی موسی أو الکتاب وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً أی رؤساء فی الخیر یقتدی بهم یهدون إلی أفعال الخیر بإذن الله و قیل هم الأنبیاء الذین کانوا فیهم لَمَّا صَبَرُوا أی لما صبروا جعلوا أئمة وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ لا یشکون فیها. (1)وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلی مُوسی وَ هارُونَ أی بالنبوة و النجاة من فرعون و غیرهما من النعم الدنیویة و الأخرویة مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ من تسخیر قوم فرعون إیاهم و استعمالهم فی الأعمال الشاقة و قیل من الغرق الْکِتابَ الْمُسْتَبِینَ یعنی التوراة الداعی إلی نفسه بما فیه من البیان وَ تَرَکْنا عَلَیْهِما الثناء الجمیل فِی الْآخِرِینَ بأن قلنا سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ (2)موسی اسم مرکب من اسمین بالقبطیة فمو هو الماء و سی الشجر و سمی بذلک لأن التابوت الذی کان فیه موسی وجد عند الماء و الشجر (3)وجدته جواری آسیة و قد خرجن لیغتسلن و هو موسی بن عمران بن یصهر بن قاهث بن لاوی بن یعقوب علیه السلام.

و قال الثعلبی هو موسی بن عمران بن یصهر بن قاهث بن لاوی بن یعقوب علیه السلام قال أهل العلم بأخبار الأولین و سیر الماضین ولد لیعقوب علیه السلام لاوی و قد مضی من عمره تسع و ثمانون سنة ثم إن لاوی بن یعقوب نکح نابتة بنت ماوی بن یشجر (4)فولدت له عرشون (5)و مرزی و مردی و قاهث بن لاوی و ولد للاوی قاهث بعد أن مضی من عمره

ص: 4


1- مجمع البیان 8: 332- 333. م.
2- مجمع البیان 8: 456. م.
3- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: روی لما وضعته أمه فی حجرها اشتد فرحها به، فقال: فدیتک یا موسی، فسمع فرعون فاستشاط، فأرسل اللّه جل و عزّ فنطق علی لسانها فقالت: بلغنی انکم مشتموه من الماء، فقلت: یا موشی- بالعبرانیة- فقالت لها فرعون: صدقت من الماء مشناه و انا نسمیه موشی.
4- فی المصدر المطبوع بمصر: ماوی بن یشجب. و فی الطبریّ: ماری بن یشخر.
5- فی المصدر: غرسون، و فی الطبریّ: غرشون و لم یذکر مروی و فی قاموس التوراة و الإنجیل: جرشون، قهات، مراری.

ست و أربعون سنة فنکح قاهث بن لاوی قاهی (1)بنت مبنیر بن بتویل (2)بن إلیاس فولدت له یصهر و تزوج یصهر شمبت بنت بتاویت بن برکیا بن یقشان بن إبراهیم (3)فولدت له عمران (4)و قد مضی من عمره ستون سنة و کان عمر یصهر مائة و سبعا و أربعین سنة فنکح عمران بن یصهر نخیب بنت أشموئیل بن برکیا بن یقشان (5)بن إبراهیم فولدت له هارون و موسی و اختلف فی اسم أمهما فقال محمد بن إسحاق نخیب و قیل أفاحیة و قیل بوخائید (6)و هو المشهور و کان عمر عمران مائة و سبعا و ثلاثین سنة و ولد له موسی و قد مضی من عمره سبعون سنة (7)و نحوه ذکر ابن الأثیر فی الکامل(8).

**[ترجمه]طبرسی می­فرماید: «إماماً» یعنی، کسی که در کارهای دینی به او اقتدا شود، و«رحمة» به معنای نعمتی از جانب خداوند بر بندگانش، و « ذا رحمة »، به معنای سبب رحمت است برای کسی که به او ایمان آورده است. - . مجمع البیان 5 : 15 -

منظور از «کتاب» تورات می باشد. «فاختلف فیه» یعنی، در صحت آن اختلاف داشتند. « لولا کلمة سبقت » یعنی: اگر خداوند قبلاً خبر نمی داد که جزای کار مردم را برای مصلحتی که دارد به روز قیامت موکول می کند. «لقضی بینهم» یعنی پاداش و مجازات قوم او را جلو می­انداخت.

«و إنّهم لفی شک منه» یعنی از بشارت­ها و تهدیدهای خداوند - . مجمع البیان 5 : 198 - «بأیام الله» یعنی، با وقایعی که خداوند در بین ملت های پیشین به وجود آورد و نابود کردن تعدادی از آن ها، یا به نعمت هایی که خداوند در سایر زمان ها به آن ها داده است. آن چنانکه از امام صادق علیه السلام روایت شده یا اعم از این دو - . مجمع البیان 6 : 304 - . « فیِ الکتاب » منظور قرآن است. «إنّهُ کان مخلصاً» اهل کوفه لام مخلص را مفتوح خوانده اند، به این معنا که خداوند او را به پیامبری برگزیده است، می باشد، و بقیه آن را مکسور خوانده اند به معنای، عبادت را مخصوص خداوند قرار داد، یا خودش را فقط مختص به انجام رسالت خداوند قرار داد.

ص: 2

«من جانب الطور» طور: کوهی در منطقه شام است. خداوند او را از طرف راستش فرا خواند. منظور، از طرف راست حضرت موسی است. و گفته شده: از طرف راست کوه طور، منظور از آن زمانی که است که از شهر مدین آمد و آن آتش را در درخت دید و آن قول اوست: «یا موسی إنی أنا الله ربّ العالمین » {ای موسی منم من خداوند پروردگار جهانیان} « و قرّبناه نجیّا » منظور از نجیا: مناجات کننده و صحبت کننده است.

ابن عباس علیه السلام فرمود:خداوند او را به خود نزدیک کرد و با او صحبت کرد. مقدار این نزدیکی در حدی بوده که سخن او را شنیده است. و گفته شده است که منظور از آن این است: او را تا آن اندازه به خودش نزدیک کرد که صدای سایش قلمی که با آن تورات را می نوشت شنید، و گفته شده: که منظور از آن بالا بردن منزلت او تا اندازه ای که کرامت و بزرگیش در نزد خداوند به مانند کرامت کسی است که مولایش او را به خود نزدیک کرده باشد. پس منظور از نزدیکی در این جا نزدیکی در کرامت و گزینش است نه نزدیکی از لحاظ بعد و مسافت. « و وهبنا له » یعنی: برادرش هارون را به مانند یک نعمت به او دادیم و هارون را شریک انجام کارش قرار دادیم. - . مجمع البیان 6 : 518 - منظور از « الفرقان » تورات است، که حق را از باطل جدا می کند. و گفته شده که منظور برهان و استدلالی است که حق موسی را از باطل فرعون جدا می کند و گفته شده منظور از آن شکاف دریا است. «ضیاء» نیز از صفت های تورات است، یعنی از آن در جهت هدایت در دینشان، راهنمایی گرفتند. - . [2]مجمع البیان 7 : 50 -

«فلا تکن فی مریة من لقائه» یعنی نسبت به دیدن حضرت موسی در شب معراج شک نداشته باش. ابن عباس روایت می کند، در حدیثی از پیامبر آمده است که می­فرماید: در شبی که به معراج رفتم موسی بن عمران را به شکل مردی بلند قد، با موهای مجعد دیدم که به مردان قبیله شبوه شبیه بود. و عیسی بن مریم را به شکل مردی با قد متوسط و رنگ پوست مایل به قرمز و سفید که موهای بلند و صافی داشت دیدم، به خاطر این پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرموده بود که قبل از این که از دنیا برود حضرت موسی را می بیند. و گفته شده است معنای آن این است که: نسبت به دیدارت با حضرت موسی در روز قیامت شک نکن. و گفته شده:

ص: 3

نسبت به دیدار کتاب موسی علیه السلام ، وگفته شده: آزار و اذیت دیدن، آن طور که حضرت موسی آزار و اذیت دید. «وجعلنا» منظور: حضرت موسی یا کتاب تورات، «وجعلنا منهم أئمه» یعنی: سر دسته خیر و برکت است که به آن ها اقتدا می شود و به إذن خداوند به کارهای خوب هدایت می کنند. و گفته شده، منظور پیامبرانی هستند که در بین آن ها بودند. «لمّا صبروا» هنگامی که صبر کردند امام و پیشوا شدند. «و کانوا بآیاتنا یوقنون» و به نشانه های ما شکی نداشتند. - . [1]مجمع البیان 8 : 333 -

«ولقد مننّا علی موسی و هارون» یعنی به خاطر نبوت و نجات آن ها از فرعون و همچنین به خاطر نعمت های دنیوی و اُخروی. «من الکرب العظیم» یعنی: از غلبه قوم فرعون بر آن ها و به کار گیری آن ها در کارهای سخت، و گفته شده منظور از آن، غرق شدن است. «الکتاب المستبین»: یعنی، کتاب تورات که به خاطر بیان و توضیحی که دارد خود را این گونه می خواند. «وترکنا علیهما» یک نوع ستایش نیکو است. « فی الآخرین » که می فرماید، «سلام علی موسی و هارون» - . [2] مجمع البیان 8 : 456 -

موسی إسم مرکب است که از دو اسم قبطی ترکیب شده است. «مو» به معنای آب و «سی» به معنای درخت. - . [3] مسعودی در کتاب اثبات الوصیة می گوید: هنگامی مادر موسی در صنوقچه به موسی شیر می داد دلش برای موسی خیلی تنگ شده بود پس گفت: ای موسی فدایت شوم، فرعون حرفش را شنید و به او گیر داد که چرا به او موسی گفتی، خداوند هم زبان مادرش را گویا کرد و گفت که شنیده ام که او را در کنار آب پیدا کرده اید، پس فرعون گفت بله راست می گویی ما او را در کنار آب پیدا کردیم پس اسم او را موشی – با زبان عبری – می گذاریم -

هنگامی که کنیزهای آسیه (زن فرعون) برای حمام به کنار رود نیل رفته بودند صندوق حاوی حضرت موسی را کنار آب و درخت پیدا کرده بودند که به این دلیل به او موسی گفتند. موسی پسر عمران پسر یصهر پسر قاهث پسر لاوی پسر یعقوب علیه السلام است.

ثعلبی می­گوید: نسب ایشان موسی پسر عمران پسر یصهر پسر قاهث پسر لاوی پسر یعقوب علیه السلام می­باشد، تاریخ نویسان وسیره نویسان گفته­اند که: پسری به نام لاوی در سن هشتاد و نه سالگی برای حضرت یعقوب متولد می شود، سپس لاوی پسر یعقوب، با نابته دختر ماوی بن یشجر ازدواج کرد که صاحب عرشون - [4]. در قاموس انجیل و تورات جرشون، قهات، مراری آمده است - ،

مرزی، مِردی و قاهث شدند که

ص: 4

در سن چهل و شش سالگی صاحب قاهث شده بودند و قاهث پسر لاوی با قاهی دختر مبنیر بن بتویل بن الیاس ازدواج کرد که صاحب یصهر شدند و یصهر با شمبت دختر بتاویت بن برکیا بن یقشان بن ابراهیم ازدواج کرد که در سن شصت سالگی صاحب عمران - [1]. در تاریخ طبری آمده است که صاحب عمران و قارون شد -

شدند، یصهر صد و چهل و هفت ساله بود که پسرش عمران با نخیب دختر اشموئیل بن برکیا بن یقشان بن ابراهیم ازدواج کرد که از او صاحب هارون و موسی شد. و همچنین بر سر اسم مادر حضرت موسی اختلاف است که محمد بن اسحاق می گوید: اسمش نخیب بوده است و همچنین افاحیة و بوخائید گفته شده که همین مشهور است. عمران صد و سی و هفت سال عمر کرده است، ودر هفتاد سالگی صاحب حضرت موسی شده است - . عرائس الثعلبی : 105 - . و به مانند این روایت را ابن اثیر در کتابش «الکامل» ذکر کرده است. - [3]. کامل التواریخ 1 : 58 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی خَبَرِ الْمِعْرَاجِ عَنِ النَّبِیِّ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ الْخَامِسَةِ فَإِذَا فِیهَا رَجُلٌ کَهْلٌ عَظِیمُ الْعَیْنِ لَمْ أَرَ کَهْلًا أَعْظَمَ مِنْهُ حَوْلَهُ ثَلَاثَةٌ مِنْ أُمَّتِهِ (9)فَأَعْجَبَتْنِی کَثْرَتُهُمْ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ هَذَا الْمُجِیبُ لِقَوْمِهِ (10)هَارُونُ بْنُ عِمْرَانَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ

ص: 5


1- فی نسخة: قاصی؛ و فی المصدر و الطبریّ: فاهی.
2- فی المصدر: میین بن تنویل. و فی الطبریّ: مسین بن بتویل.
3- فی المصدر: و تزوج یصهر سمیت بنت یتادم بن برکیا بن یشعان. و فی الطبریّ: شمیث ابنة بتادید بن برکیا بن یقسان. و عد البغدادیّ فی المحبر من أولاد إبراهیم یقشان بالشین.
4- فی الطبریّ: و قارون.
5- فی المصدر: نجیب بنت شمویل بن برکیا بن یشعان؛ و فی الطبریّ: یحیب ابنة شمویل ابن برکیا بن یقسان.
6- فی المصدر: نجیب. و قیل: ناجیة، و فیل یوخاییل. و فی الطبریّ، أمه یوخابد؛ و قیل: اناحید.
7- عرائس الثعلبی: 105. م.
8- کامل التواریخ: 1: 58. م.
9- فی نسخة: ثلة من امته. و فی المصدر: ثلاثة صفوف من امته.
10- فی نسخة: هذا المحبب لقومه.

ثُمَّ صَعِدْنَا إِلَی السَّمَاءِ السَّادِسَةِ وَ إِذَا فِیهَا رَجُلٌ آدَمُ طَوِیلٌ کَأَنَّهُ مِنْ شَبْوَةَ (1)وَ لَوْ أَنَّ عَلَیْهِ قَمِیصَیْنِ لَنَفَذَ شَعْرُهُ فِیهِمَا وَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ یَزْعُمُ بَنُو إِسْرَائِیلَ أَنِّی أَکْرَمُ وُلْدِ آدَمَ عَلَی اللَّهِ وَ هَذَا رَجُلٌ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِنِّی فَقُلْتُ مَنْ هَذَا یَا جَبْرَئِیلُ فَقَالَ أَخُوکَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ عَلَیَّ وَ اسْتَغْفَرْتُ لَهُ وَ اسْتَغْفَرَ لِی وَ إِذَا فِیهَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ الْخُشُوعِ مِثْلُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در جریان معراج از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم نقل می کند که: به آسمان پنجم صعود کردیم که ناگهان به یک مرد کهنسال با چشمان بزرگ برخورد کردیم که تا به حال کسی را به پیری او ندیده بودم، سه از امتش در اطرافش بودند. از زیاد بودنشان تعجب کردم، از جبرئیل پرسیدم: که این شخص کیست؟ گفت: او اجابت کننده قومش، هارون پسر عمران است، به او سلام کردم و جواب سلامم را داد. از او خواستم تا برایم دعای خیر کند او نیز از من طلب دعای خیر کرد. ودر این آسمان نیز به مانند آسمان های دیگر ملائکه هایی با خشوع و فروتنی وجود داشتند.

ص: 5

سپس به آسمان ششم بالاتر رفتیم که ناگهان به مردی گندمگون بلند قامت برخورد کردیم که گویی از مردان قبیله شبوه بود که اگر دو سرپوش بلند بر روی سرش بود باز موهایش در بین آن ها بیرون می آمد و دیده می شد. و شنیدم که آن شخص می گفت: قوم بنی اسرائیل فکر می کنند که من گرامی ترین انسان در نزد خدا هستم در حالی که این مرد در نزد خداوند از من گرامی تر است. پرسیدم: ای جبرئیل این مرد کیست؟ گفت: برادرت، موسی پسر عمران است. بر او سلام کردم و جواب سلامم را داد، از او خواستم تا برایم دعای خیر کند او نیز از من طلب دعای خیر کرد ودر این آسمان هم فرشتگان فروتنی به مانند آسمان های دیگر وجود داشتند. - [1]. تفسیر القمی 3 : 437

-

**[ترجمه]

بیان

شبوة أبو قبیلة و موضع بالبادیة و حصن بالیمن أو واد بین مأرب و حضرموت کذا ذکره الفیروزآبادی و لعله صلی الله علیه و آله شبهه بإحدی هذه الطوائف فی الأدمة و طول القامة.

**[ترجمه]آن طور که فیروز آبادی ذکر می­کند شبوة اسم قبیله و مکانی در بیابان و اسم قلعه­ای در یمن و یا بیابانی است بین منطقه مأرب وحضرموت وشاید پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به خاطر سبزه بودن پوست وبلند قامتی او را به یکی از مردان این قبیله تشبیه کرده است.

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی فِی خَبَرِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ مَعَ مَلِکِ الرُّومِ أَنَّهُ عَرَضَ عَلَی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ صُوَرَ الْأَنْبِیَاءِ فَعَرَضَ عَلَیْهِ صَنَماً قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَذِهِ صِفَةُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ کَانَ عُمُرُهُ مِائَتَیْنِ وَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در خبری از امام حسن علیه السلام آمده است که پادشاه روم تصویر پیامبران را به حضرت حسن علیه السلام نشان داد سپس تصویر مجسمه ای را به ایشان نشان داد، حضرت فرمود: این شبیه موسی بن عمران در سن دویست و چهل سالگی است و بین ایشان و حضرت ابراهیم پانصد سال فاصله بوده است. - [2]. تفسیر القمی : 597 -

**[ترجمه]

«3»

-ل، الخصال ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ أَرْبَعَةً لِلسَّیْفِ إِبْرَاهِیمَ وَ دَاوُدَ وَ مُوسَی وَ أَنَا وَ اخْتَارَ مِنَ الْبُیُوتَاتِ أَرْبَعَةً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ الْخَبَرَ (4).

**[ترجمه]تفسیر خصال: امام موسی بن حعفر علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد که فرمود: خداوند چهار تن از پیامبران را برای شمشیر انتخاب کرد: حضرت ابراهیم، حضرت داود، حضرت موسی و من؛ و چهار خانواده را از بین خانواده های دیگر برگزیده است که خداوند در حدیثی قدسی فرمود:«خداوند حضرت آدم و نوح و خانواده ابراهیم و خانواده عمران را از بین همه جهانیان برگزیده است». - [3]. خصال 1 : 107 -

**[ترجمه]

«4»

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع ل، الخصال سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ مَنْ هُمْ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَابِیلُ یَفِرُّ مِنْ هَابِیلَ

ص: 6


1- فی طبعة من المصدر: من شعر، و فی أخری: ستوه، و فی البرهان و الصافی نقلا عن المصدر: من شعر، و أحسن الکل ما فی الکتاب، و لعلّ الصحیح ما اخترناه آنفا و هو شنوءة. راجع ما تقدمناه.
2- تفسیر القمّیّ: 4373. م.
3- تفسیر القمّیّ: 597. م.
4- الخصال ج 1: 107. م.

وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ أُمِّهِ مُوسَی وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ أَبِیهِ إِبْرَاهِیمُ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنْ صَاحِبَتِهِ لُوطٌ وَ الَّذِی یَفِرُّ مِنِ ابْنِهِ نُوحٌ یَفِرُّ مِنِ ابْنِهِ کَنْعَانَ (1).

قال الصدوق رحمه الله إنما یفر موسی من أمه خشیة أن یکون قصر فیما وجب علیه من حقها. (2)

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا، علل الشرائع، خصال: یک مرد شامی در مورد آیه «یوم یفرّ المرء من أخیه و أمه و أبیه و صاحبته و بنیه» {آن روز که هر کس از برادرش ومادر و پدرش و از زن و فرزندانش می گریزد} از امیرالومنین علیه السلام پرسید وگفت: آن ها چه کسانی هستند؟ امام علیه السلام فرمود: آن روزی است که قابیل از هابیل،

ص: 6

موسی از مادرش، ابراهیم از پدرش، لوط از همسرش و نوح از پسرش کنعان فرار می کنند. - . العیون : 136, علل الشرائع : 198؛ الخصال 1 : 154 -

صدوق فرمود: موسی به خاطرترس از این که در ادای حق مادرش کوتاهی کرده است از او فرار می کند. - . [2] ابراهیم از پدری که او را بزرگ کرده است فرار می کند آن هم به خاطر مشرک بودنش نه از پدر اصلی خودش. -

**[ترجمه]

بیان

یمکن أن یتجوز فی الأم کما ارتکب ذلک فی الأب و یکون المراد بعض مربیاته فی بیت فرعون.

**[ترجمه]شاید برای مادر مجازگویی کرده باشد چنان که در باره پدر هم مجازگویی کرده است و منظور بعضی از زنانی باشند که در خانه فرعون از او نگهداری می کردند.

**[ترجمه]

«5»

-ل، الخصال فِی خَبَرِ أَبِی ذَرٍّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ نَبِیٍّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی وَ آخِرُهُمْ عِیسَی وَ سِتُّمِائَةِ نَبِیٍّ (3).

أقول: قد مر نقش خاتمه فی نقوش خواتیم الأنبیاء.

**[ترجمه]الخصال: ابوذر نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: اولین پیامبر بنی اسرائیل حضرت موسی وآخرین آن ها حضرت عیسی بودند که همگی ششصد پیامبر بودند. - . [3] الخصال 2 : 104 یوسف پسر اسرائیل بود و از قوم بنی اسرائیل نبود. -

می گویم: نقش انگشتری ایشان در مبحث نقش انگشتری پیامبران ذکر شده است.

**[ترجمه]

«6»

-ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ تَدْرِی یَا مُوسَی لِمَ انْتَجَبْتُکَ مِنْ خَلْقِی وَ اصْطَفَیْتُکَ لِکَلَامِی فَقَالَ لَا یَا رَبِّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی الْأَرْضِ فَلَمْ أَجِدْ عَلَیْهَا أَشَدَّ تَوَاضُعاً لِی مِنْکَ فَخَرَّ مُوسَی سَاجِداً وَ عَفَّرَ خَدَّیْهِ فِی التُّرَابِ تَذَلُّلًا مِنْهُ لِرَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ ارْفَعْ رَأْسَکَ یَا مُوسَی وَ أَمِرَّ یَدَکَ فِی مَوْضِعِ سُجُودِکَ وَ امْسَحْ بِهَا وَجْهَکَ وَ مَا نَالَتْهُ مِنْ بَدَنِکَ (4)فَإِنَّهُ أَمَانٌ مِنْ کُلِّ سُقْمٍ وَ دَاءٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ (5).

**[ترجمه]امالی الطوسی: امام صادق علیه السلام می­فرماید: خداوند به موسی بن عمران وحی کرد و فرمود: ای موسی آیا می دانی چرا در بین مخلوقاتم تو را برای صحبت کردن برگزیدم؟ حضرت موسی جواب داد: نه، نمی­دانم ای پروردگارم. خداوند فرمود: زمین را گشتم و در آن کسی را به اندازه تو متواضع تر به خودم نیافتم. موسی به حالت سجده به زمین افتاد و صورتش را برای نشان دادن ذلیل بودنش در برابر خدا به خاک مالید. ندا آمد: ای موسی، سرت را بلند کن و دستت را بر جای سجده ات بگذار و با آن صورتت و هر جای بدنت که به آن می رسد متبرک کن چون آن از هر گونه بیماری و مرض و آفت در امان است. - . [4] امالی الشیخ : 103 -

**[ترجمه]

«7»

-ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَیْلَانَ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ وَ جَدِّهِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ أُسَیْدٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَمَّنْ سَمِعَ مُقَاتِلَ بْنَ سُلَیْمَانَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَارَکَ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ بِثَلَاثِمِائَةٍ وَ سِتِّینَ

ص: 7


1- العیون: 136، علل الشرائع: 198، الخصال ج 1: 154. م.
2- هذا البیان من الصدوق رحمه الله فی کتابه الخصال و قال: یفر إبراهیم من ابیه المربی لانه مشرک لا من الأب الوالد و هو التارخ. م.
3- الخصال ج 2: 104. و أمّا یوسف فکان ابن إسرائیل و لم یکن من بنی إسرائیل.
4- فی نسخة: و ما یلیه من بدنک.
5- أمالی الشیخ: 103. م.

بَرَکَةً فَالْتَقَطَهُ فِرْعَوْنُ مِنْ بَیْنِ الْمَاءِ وَ الشَّجَرِ وَ هُوَ التَّابُوتُ فَمِنْ ثَمَّ سُمِّیَ مُوسَی وَ بِلُغَةِ الْقِبْطِ الْمَاءُ مُو وَ الشَّجَرُ سَی فَسَمَّوْهُ مُوسَی لِذَلِکَ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: محمد بن جیلان می گوید: پدرم نقل می کند که مقاتل بن سلیمان می گفت: خداوند متعال به حضرت موسی درحالی که در شکم مادرش بوده سیصد و شصت

ص: 7

نعمت داده است. و فرعون او را در صندوقچه ای که بود در بین آب ودرخت پیدا کرد. وب ه این دلیل موسی نام گرفت که در زبان قبطی آب (مو) و درخت (سی) می باشد. - . [1] علل الشرائع : 30 -

**[ترجمه]

«8»

-ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ تَدْرِی لِمَا اصْطَفَیْتُکَ بِکَلَامِی دُونَ خَلْقِی فَقَالَ مُوسَی لَا یَا رَبِّ فَقَالَ یَا مُوسَی إِنِّی قَلَّبْتُ عِبَادِی ظَهْراً لِبَطْنٍ (2)فَلَمْ أَجِدْ فِیهِمْ أَحَداً أَذَلَّ لِی مِنْکَ نَفْساً یَا مُوسَی إِنَّکَ إِذَا صَلَّیْتَ وَضَعْتَ خَدَّیْکَ عَلَی التُّرَابِ (3)- ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ (4)

**[ترجمه]علل الشرائع: امام باقر علیه السلام فرمود:خداوند متعال به موسی وحی کرد که: آیا می دانی که چرا تورا از بین مخلوقاتم برای صحبت کردن برگزیدم؟ موسی جواب داد: نه، پروردگارم نمی­دانم. خداوند فرمود: ای موسی، من باطن مخلوقات خودم را پشت و رو کردم - . [2] آن ها را آزمایش کردم -

در بین آن ها کسی را متواضع تر از تو به خودم نیافتم؛ ای موسی تو هرگاه نماز می­خواندی صورتت را به خاک می مالیدی.

قصص الانبیاء: با استناد به روایت صدوق از پدرش چنین روایتی نقل می کند. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«9»

- ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ احْتُبِسَ عَنْهُ الْوَحْیُ أَرْبَعِینَ أَوْ ثَلَاثِینَ صَبَاحاً قَالَ فَصَعِدَ عَلَی جَبَلٍ بِالشَّامِ یُقَالُ لَهُ أَرِیحَا فَقَالَ یَا رَبِّ إِنْ کُنْتَ حَبَسْتَ عَنِّی وَحْیَکَ وَ کَلَامَکَ لِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَغُفْرَانُکَ الْقَدِیمُ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَ تَدْرِی لِمَا اصْطَفَیْتُکَ لِوَحْیِی وَ کَلَامِی دُونَ خَلْقِی فَقَالَ لَا عِلْمَ لِی یَا رَبِّ فَقَالَ یَا مُوسَی إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی خَلْقِی اطِّلَاعَةً فَلَمْ أَجِدْ فِی خَلْقِی أَشَدَّ تَوَاضُعاً لِی مِنْکَ فَمِنْ ثَمَّ خَصَصْتُکَ بِوَحْیِی وَ کَلَامِی مِنْ بَیْنِ خَلْقِی قَالَ وَ کَانَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا صَلَّی لَمْ یَنْفَتِلْ (5)حَتَّی یُلْصِقَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ بِالْأَرْضِ وَ الْأَیْسَرَ (6).

**[ترجمه]علل الشرائع: اسحاق بن عمار نقل می کند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می­فرمود: چهل تا سی روز وحی بر موسی نازل نشد: ایشان بر کوهی به نام اریحا در شام بالا رفت و فرمود: پروردگارا، اگر بخاطر گناهان قوم بنی اسرائیل وحیت را بر من محروم کرده­ای به مانند گذشته از تو طلب مغفرت و بخشش می­کنم. امام صادق می­فرماید: خدا بر حضرت موسی وحی فرستاد و فرمود: آیا می­دانی چرا در بین سایر مخلوقات تو را برای وحی و صحبت کردن انتخاب کردم؟ پروردگارا، من چیزی نمی دانم. خداوند فرمود: ای موسی من بندگانم را زیرو رو کردم و هیچ کدام را به اندازه تو متواضع تر به خودم ندیدم به این خاطر تو را برای وحی و صحبت کردن برگزیدم؛ امام صادق فرمود: هرگاه حضرت موسی نماز می­خواند از نماز دست نمی کشید تا این که گونه راست و چپ خود را به خاک می چسباند.

**[ترجمه]

«10»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانُوا یَقُولُونَ لَیْسَ لِمُوسَی مَا لِلرِّجَالِ وَ کَانَ مُوسَی إِذَا أَرَادَ الِاغْتِسَالَ ذَهَبَ إِلَی مَوْضِعٍ لَا یَرَاهُ فِیهِ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَانَ یَوْماً یَغْتَسِلُ عَلَی شَطِّ نَهَرٍ وَ قَدْ وَضَعَ ثِیَابَهُ عَلَی صَخْرَةٍ فَأَمَرَ اللَّهُ الصَّخْرَةَ فَتَبَاعَدَتْ عَنْهُ حَتَّی نَظَرَ بَنُو إِسْرَائِیلَ إِلَیْهِ فَعَلِمُوا أَنَّهُ لَیْسَ

ص: 8


1- علل الشرائع: 30. م.
2- أی انی اختبرتهم.
3- علل الشرائع: 30. م.
4- مخطوط. م.
5- أی لم ینصرف.
6- علل الشرائع: 30. م

کَمَا قَالُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا إِلَی قَوْلِهِ وَجِیهاً (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام می­فرماید: قوم بنی اسرائیل می­گفتند که: موسی آن چه را که مردان دارند - آلت مردانگی - ندارد، حضرت موسی هرگاه قصد شستن داشت به جای می رفت که کسی از مردم او را نمی دید. روزی در کنار رودی، خود را می­شست و لباس هایش را بر روی صخره­ای گذاشته بود، خداوند به صخره دستور داد که از موسی دور شود تا این که قوم بنی اسرائیل او را دیدند و فهمیدند که موسی آن طور که می­گویند نیست.

ص: 8

خداوند فرمود: ای کسانی که ایمان آورده اید به مانند آن هایی نباشید که حضرت موسی را اذیت کردند. و سپس خدا او را از آن چه درباره او می گفتند مبرا کرد، او نزد خداوند آبرومند و محترم بود. - . تفسیر القمی 535 -

**[ترجمه]

بیان

قال الشیخ الطبرسی رحمه الله اختلفوا فیما أوذی به موسی علی أقوال أحدها

أن موسی و هارون صعدا الجبل فمات هارون فقالت بنو إسرائیل أنت قتلته فأمر الله الملائکة فحملته حتی مروا به علی بنی إسرائیل و تکلمت الملائکة بموته حتی عرفوا أنه قد مات و برأه الله من ذلک عن علی علیه السلام و ابن عباس.

و اختاره الجبائی و ثانیها

أن موسی علیه السلام کان حییا یغتسل وحده فقالوا ما یتستر منا إلا لعیب بجلده إما برص و إما أدرة فذهب مرة یغتسل فوضع ثوبه علی حجر فمر الحجر بثوبه فطلبه موسی فرآه بنو إسرائیل عریانا کأحسن الرجال خلقا فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا رواه- أبو هریرة مرفوعا.

و قال قوم إن ذلک لا یجوز لأن فیها إشهار النبی و إبداء سوأته علی رءوس الأشهاد و ذلک ینفر عنه و ثالثها أن قارون استأجر مومسة (2)لتقذف موسی بنفسها علی رءوس الملإ فعصمه الله تعالی من ذلک عن أبی العالیة و رابعها أنهم آذوه من حیث إنهم نسبوه إلی السحر و الجنون و الکذب بعد ما رأوا الآیات عن أبی مسلم انتهی (3)و السید قدس سره رد الثانی بأنه لیس یجوز أن یفعل الله تعالی بنبیه ما ذکروه من هتک العورة لتنزیهه من عاهة أخری فإنه تعالی قادر علی أن ینزهه مما قذفوه به علی وجه لا یلحقه معه فضیحة أخری و لیس یرمی بذلک أنبیاء الله من یعرف أقدارهم

ثم قال و الذی روی فی ذلک من الصحیح معروف و هو أن بنی إسرائیل لما مات هارون

ص: 9


1- تفسیر القمّیّ: 535. م.
2- قال الفیروزآبادی: الماموسة: الحمقاء الخرقاء. و فی النهایة: المومسة: الفاجرة.
3- مجمع البیان: 8: 372. م.

علیه السلام قرفوه (1)بأنه قتله لأنهم کانوا إلی هارون أمیل (2)فبرأه الله تعالی من ذلک بأن أمر الملائکة بأن حملت هارون میتا و مرت به علی بنی إسرائیل ناطقة بموته و مبرئة لموسی علیه السلام من قتله و هذا الوجه یروی عن أمیر المؤمنین علیه السلام.

و روی أیضا أن موسی علیه السلام نادی أخاه هارون فخرج من قبره فسأله هل قتله فقال لا ثم عاد.

انتهی (3)أقول بعد ورود الخبر الحسن کالصحیح لا یتجه الجزم ببطلانه إذا لیس فیه من الفضیحة بعد کونه لتبریه عما نسب إلیه ما یلزم الحکم بنفیها و الله یعلم.

**[ترجمه]شیخ طبرسی می­فرماید: در آن چه که با آن حضرت موسی را اذیت می کردند، اختلاف است و چند قول وجود دارد:

یک: حضرت موسی و هارون به بالای یک کوه رفتند و در آن جا هارون فوت کرد. بنی اسرائیل گفتند ای موسی تو او را کشتی، سپس خداوند به ملائکه دستور داد تا او را نزد قوم بنی اسرائیل حمل کنند و ر آن جا ملائکه به مرگ عادی او اقرار کردند تا این که به آن ها ثابت شد که هارون خودش فوت کرده است؛ و خداوند این گونه حضرت موسی را از این تهمت مبرا کرد. این حدیث از حضرت علی علیه السلام و ابن عباس علیه السلام روایت شده است و جبایی آن را اختیار کره است.

دو: حضرت موسی به خاطر حیا و شرمی که داشت به تنهایی خود را می­شست. بنی اسرائیل گفتند: به خاطر عیبی که بر پوستش است از ما پنهان می شود، یا بیماری پیسی و یا نقصی (فتق بیضه) دارد. یک بار که برای شستن خود به بیرون رفته بود لباس هایش را بر روی یک تخته سنگ انداخت. تخته سنگ لباس هایش را برد و موسی برای گرفتن آن ها رفت و در این حال به صورت عریان، قوم موسی او را دیدند و فهمیدند که هیچ عیبی ندارد و به مانند یک انسان زیبا و کامل است. و خدا این گونه او را از تهمت قوم بنی اسرائیل مبرا کرد. ابوهریره این را به صورت مرفوع نقل کرده است؛ و قومی گفتند: این جایز نیست زیرا در آن آشکار کردن و نشان دادن زشتی پیامبر در برابر مردم است و از چنین کاری پرهیز می­شود.

سه: قارون یک زن فاحشه را اجیر کرد که در جلوی مردم بر روی موسی بپرد. و خداوند او را از این کار فاحشه حفظ کرد. این روایت از ابوالعالیة نقل شده است.

چهار: بعد از این که معجزات پیامبریش را دیدند او را به جادو و دیوانگی و دروغگویی متهم کردند. این روایت از ابومسلم نقل شده است. - . [1] مجمع البیان 8 : 372 -

سید قدس سره وجه دوم را رد می کند و می گوید امکان ندارد که خداوند این چنین عورت پیامبر خود را برای منزه کردنش از یک ننگ دیگر، آشکار کند. خداوند خودش بهتر می تواند پیامبرش را از تهمت هایی که به او زده اند منزه کند، به صورتی که یک بی حرمتی دیگری به وجود نیاورد و کسی که قدر و منزلت پیامبران را می شناسد این چنین به آن ها تهمت نمی زند.

سپس فرمود: آن چه که درباره این، از احادیث صحیح روایت شده معروف است و آن این که وقتی هارون فوت شد

ص: 9

حضرت موسی را به کشتن او متهم کردند، چون آن ها به هارون بیشتر تمایل داشتند. و خداوند متعال موسی را از این کار این گونه مبرا کرد که به ملائکه دستور داد که جسد هارون را حمل کردند و آن را به بین مردم بنی اسرائیل برد و جسد به مرگ خودش اقرار کرد و موسی را از کشتن او مبرا کرد. این صورت از حدیث از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است.

و به صورت دیگر روایت شده است که: حضرت موسی برادرش هارون علیه السلام را در قبر صدا زد و هارون از قبر خارج شد و حضرت موسی از او پرسید، آیا من تو را کشتم؟ و هارون علیه السلام جواب داد: نه، پس هارون به قبر بازگشت. پایان سخن. - . تنزیه الانبیاء : 89-90 -

می گویم: بعد از ورود خبر حسن مانند صحیح نمی­توان به بطلان آن یقین پیدا کرد، زیرا در آن رسوایی نیست بعد از آن که برای تبرئه کردن او از نسبتی که به او دادند آمده است و لازم است این نسبت از وی نفی شود. و خدا می­داند

**[ترجمه]

«11»

-ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبَانٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَ سُمِّیَتِ التَّلْبِیَةُ تَلْبِیَةً قَالَ إِجَابَةً أَجَابَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَبَّهُ (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابن الولید از امام باقر علیه السلام نقل می­کند: از ایشان پرسیدم، چرا لبیک گفتن را را تلبیة نامیدند؟ فرمود: این جوابی بود که حضرت موسی برای فرمانبرداری از امر خداوند گفت. - [1]. علل الشرائع : 145 -

**[ترجمه]

«12»

-ع، علل الشرائع بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُخْتَارٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامِ یَقُولُ مَرَّ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی سَبْعِینَ نَبِیّاً عَلَی فِجَاجِ الرَّوْحَاءِ عَلَیْهِمُ الْعَبَاءُ الْقَطَوَانِیَّةُ یَقُولُ لَبَّیْکَ عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ لَبَّیْکَ (5).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابو بصیر روایت می کند که امام باقر علیه السلام فرمود: حضرت موسی در گردنه روحاء در بین هفتاد پیامبر که یک عبای سفید از جنس پنبه بر تن داشتند می گذشت و می­گفت: بندگانت تو را لبیک می گویند.

**[ترجمه]

«13»

-ع، علل الشرائع أَبِی عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَرَّ مُوسَی النَّبِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِصَفَائِحِ الرَّوْحَاءِ عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ خِطَامُهُ مِنْ لِیفٍ عَلَیْهِ عَبَاءَتَانِ قَطَوَانِیَّتَانِ وَ هُوَ یَقُولُ لَبَّیْکَ یَا کَرِیمُ لَبَّیْکَ الْخَبَرَ (6).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام می­فرماید: حضرت موسی که یک عبای سفید از جنس پنبه بر تن داشت در گردنه روحاء بر کوه سرخ می گذشت و می گفت: لبیک ای خداوند لبیک.

**[ترجمه]

بیان

الصفح من الجبل مضطجعه و الجمع صفاح والصفائح حجارة عراض رقاق و الروحاء موضع بین الحرمین علی ثلاثین أو أربعین میلا من المدینة.

و القطوانیة عباءة بیضاء قصیرة الخمل منسوبة إلی قطوان محرکة موضع بالکوفة.

ص: 10


1- أی اتهموه به، و فی المصدر: قذفوه.
2- فی المصدر: امیل اقرب خ ل م.
3- تنزیه الأنبیاء: 89- 90 و فیه: ثم عاد الی قبره. م.
4- علل الشرائع: 145. م.
5- علل الشرائع: 145. م.
6- علل الشرائع: 145. م.

**[ترجمه]الصفح من الجبل: بستر آن است و جمع آن: صفاح است. صفائح: تخته سنگی پهن و باریک. روحاء: محلی در بین الحرمین در سی یا چهل میلی شهر مدینه است. قطوانیه: یک عبای سفید و با پرزهای کوتاه که منسوب به منطقه قطوان - با حرکت حروف -، منطقه ای در کوفه است.

ص: 10

**[ترجمه]

«14»

-ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ التَّاجِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ (1)عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی وَ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَحْرَمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ رَمْلَةِ مِصْرَ وَ مَرَّ بِصَفَائِحِ الرَّوْحَاءِ مُحْرِماً یَقُودُ نَاقَتَهُ بِخِطَامٍ مِنْ لِیفٍ فَلَبَّی تُجِیبُهُ الْجِبَالُ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام باقر علیه السلام می­فرماید: موسی از رمله مصر احرام گرفت و با حالت احرام از صفایح - تخته سنگ ها- منطقه روحا گذشت در حالی که مهار شترش لیف خرما بود بود خداوند را لبیک می­گفت و کوهها هم جواب لبیک او را می دادند. - [2]. علل الشرائع -

**[ترجمه]

«15»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام سُئِلَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیُّهُمَا مَاتَ هَارُونُ مَاتَ قَبْلُ أَمْ مُوسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ هَارُونُ مَاتَ قَبْلَ مُوسَی وَ سُئِلَ أَیُّهُمَا کَانَ أَکْبَرُ هَارُونُ أَمْ مُوسَی قَالَ هَارُونُ قَالَ وَ کَانَ اسْمُ ابْنَیْ هَارُونَ شَبَّرَ وَ شَبِیراً وَ تَفْسِیرُهُمَا بِالْعَرَبِیَّةِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَأَمَّا مُوسَی فَرَجُلٌ طُوَالٌ سَبِطٌ یُشْبِهُ رِجَالَ الزُّطِّ (3)وَ رِجَالَ أَهْلِ شَبْوَةَ (4)وَ أَمَّا عِیسَی فَرَجُلٌ أَحْمَرُ جَعْدٌ رَبْعَةٌ (5)قَالَ ثُمَّ سَکَتَ وَ قِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِبْرَاهِیمُ قَالَ انْظُرُوا إِلَی صَاحِبِکُمْ یَعْنِی نَفْسَهُ صلی الله علیه و آله (6).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از امام صادق علیه السلام پرسیدند: هارون زودتر فوت کرد یا حضرت موسی ؟ فرمود: هارون قبل از موسی فوت شد. پرسیدند: کدام یک بزرگتر بودند (از نظر سنی)؟ جواب داد: هارون و فرمود: اسم دو پسر هارون، شبر و شبیر بودند و معنی آن ها به عربی حسن و حسین است. امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ابراهیم و موسی و عیسی (علیهم السلام) را دیدم، موسی مردی بلند قامت با موهای بلند که به مردان قبیله ی زط و شبوه شباهت داشت و اما عیسی علیه السلام مردی با رنگ پوست قرمزو با موهای مجعد و قدی متوسط بود سپس پیامبر مکث کرد و از ایشان پرسیدند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلّم پس ابراهیم چگونه بود؟ فرمود: به دوستتان نگاه کنید، و منظورش خودش بود. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«16»

-کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: حَجَّ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ نَبِیّاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ خُطُمُ إِبِلِهِمْ مِنْ لِیفٍ یُلَبُّونَ وَ تُجِیبُهُمُ الْجِبَالُ وَ عَلَی مُوسَی عَبَاءَتَانِ قَطَوَانِیَّتَانِ یَقُولُ لَبَّیْکَ عَبْدُکَ ابْنُ عَبْدِکَ (7).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود:حضرت موسی همراه هفتاد پیامبر بنی اسرائیلی حج می کرد، مهار شترانشان لیف خرما بود و لبیک می گفتند و کوهها به آن ها پاسخ می­دادند؛ و موسی دو عبای قطوانی پوشیده بود و می گفت: لبیک، - من - بنده تو و پسر بنده تو - هستم - . - [2]. فروع الکافی 1: 223 -

**[ترجمه]

«17»

-کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِی بِلَالٍ الْمَکِّیِّ قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ دَخَلَ الْحِجْرَ مِنْ نَاحِیَةِ الْبَابِ فَقَامَ یُصَلِّی عَلَی قَدْرِ ذِرَاعَیْنِ مِنَ الْبَیْتِ فَقُلْتُ لَهُ مَا رَأَیْتُ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ یُصَلِّی بِحِیَالِ الْمِیزَابِ فَقَالَ هَذَا مُصَلَّی شَبِیرٍ وَ شَبَّرَ ابْنَیْ هَارُونَ (8).

ص: 11


1- فی نسخة: عن الحسین بن سعید.
2- علل الشرائع: 145. م.
3- قال الفیروزآبادی: الزط بالضم: جیل من الهند، معرب جت بالفتح؛ و القیاس یقتضی فتح معربه أیضا.
4- تقدم الکلام فیه آنفا.
5- أی لا طویل و لا قصیر.
6- مخطوط. م.
7- فروع الکافی 1: 223. م.
8- فروع الکافی 1: 224. م.

**[ترجمه]کافی: أبی بلال مکّی روایت می­کند که امام صادق علیه السلام از ناحیه باب وارد حجر شد و در دو ذراع خانه شروع به نماز خواندن کرد. گفتم: من تا حالا هیچ کدام از اهل بیتت را ندیدم که مقابل ناودان نماز بگذارند. فرمود: این مصلای شبر وشبیر فرزندان هارون است. - [3]. فروع الکافی 1: 224 -

ص: 17

**[ترجمه]

«18»

-صح، صحیفة الرضا علیه السلام عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ سَأَلَ رَبَّهُ وَ رَفَعَ یَدَیْهِ فَقَالَ یَا رَبِّ أَیْنَ ذَهَبْتَ أُوذِیتُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّ فِی عَسْکَرِکَ غَمَّازاً فَقَالَ یَا رَبِّ دُلَّنِی عَلَیْهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِّی أُبْغِضُ الْغَمَّازَ فَکَیْفَ أَغْمِزُ (1).

قال الثعلبی قال کعب الأحبار کان هارون بن عمران نبی الله رجلا فصیح اللسان بین الکلام و إذا تکلم تکلم بتؤدة و علم و کان أطول من موسی و کان علی أرنبته (2)شامة و علی طرف لسانه أیضا شامة و کان موسی بن عمران نبی الله رجلا آدم جعدا طویلا کأنه من رجال أزدشنوءة و کان بلسانه عقدة ثقل و کانت فیه سرعة و عجلة و کان أیضا علی طرف لسانه شامة سوداء. (3)

**[ترجمه]صحیفة الرضا علیه السلام : امام رضا از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت می کند که ایشان فرمودند: حضرت موسی دست هایش را بالا برد و دعا کرد و گفت: خدایا هر جا رفتم مرا اذیت کردند. خداوند به او وحی فرستاد که: ای موسی در میان سپاهت یک سخن چین وجود دارد. گفت: خدایا آن را به من نشان بده. خداوند فرمود: من از انسان سخن چین بدم می آید چگونه می توانم خودم سخن چینی کنم!. - . [4] صحیفة الرضا : 11 - ثعلبی می­گوید: کعب الاحبار گفت: هارون بن عمران علیه السلام پیامبر خدا، مردی ناطق و فصیح بود و هرگاه صحبت می کرد با آرامش و وقار و آگاهی حرف می زد و از موسی بلند قدتر بود و در کنار بینیش و همچنین کنار زبانش خال سیاه وجود داشت، و موسی پیامبر خدا مردی با موهای مجعد بود که انگار از مردان قبیله أزد و شنوءة بود و بر روی زبانش یک گره بزرگ وجود داشت به این خاطر حرفهایش را با سرعت و عجله ادا می کرد و همچنین در کنار زبانش یک خال سیاه وجود داشت. - . [1] عرائس الثعلبی : 108 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی أزدشنوءة و قد تشدد الواو قبیلة سمیت لشنآن بینهم.

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: قبیله أزد و شنوءة که بر روی واو تشدید هست قبیله ای هستند که به خاطر دشمنی و عداوت در بینشان به این نام معروف شدند.

**[ترجمه]

«19»

-فس، تفسیر القمی وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ قَالَ أَیَّامُ اللَّهِ ثَلَاثَةٌ یَوْمُ الْقَائِمِ وَ یَوْمُ الْمَوْتِ وَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ (4)قَوْلُهُ یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا قَالَ کَانَ فِی عِلْمِ اللَّهِ أَنَّهُمْ یَصْبِرُونَ عَلَی مَا یُصِیبُهُمْ فَجَعَلَهُمْ أَئِمَّةً(5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « و ذکّرهم بأیام الله » می گوید که: ایام الله سه نوع است: روز ظهور حضرت قائم، روز مرگ، و روز قیامت است. - . [2] تفسیر القمی : 344 - کلام او: «یهدون بأمرنا لمّا صبّروا» خداوند می دانست که آن ها بر بلاها و مصیبت­های از جانب خداوند صبر می کنند به خاطر این آن ها را امام قرار داد. - . [3] تفسیر القمی: 513 -

**[ترجمه]

«20»

-فس، تفسیر القمی وَ کانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهاً أَیْ ذَا جَاهٍ.

أَخْبَرَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ رَفَعَهُ إِلَیْهِمْ قَالُوا یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ فِی عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ کَمَا آذَوْا مُوسی فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا (6).

ص: 12


1- صحیفة الرضا: 11. م.
2- الارنبة: طرف الانف. و الشامة: الخال أی بثرة سوداء فی البدن حولها شعر.
3- عرائس الثعلبی 108. م.
4- تفسیر القمّیّ: 344. م.
5- تفسیر القمّیّ: 513. م.
6- تفسیر القمّیّ: 535. م.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و کان عند الله وجیها» یعنی دارای مقام و جایگاهی بودند. از محمد بن مروان در حدیثی مرفوع روایت است که آن ها گفتند: ای کسانی که ایمان آوردید در باره علی و امامان علیهم السلام رسول خداوند را اذیت نکنید آن چنان که موسی را اذیت کردند و خداوند موسی را از آن چه که گفته بودند مبرا کرد. - . [4] تفسیر القمی: 535 -

ص: 12

**[ترجمه]

باب 2 أحوال موسی علیه السلام من حین ولادته إلی نبوته

الآیات

القصص: «نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ* إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ* وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ *وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ* وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ* فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئِینَ* وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ* فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ* وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ* قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ* قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ* فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ* فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ* وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ

ص: 13

مِنَ النَّاصِحِینَ* فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ* وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا لا نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ* فَسَقی لَهُما ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ* فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* قالَتْ إِحْداهُما یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ* قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ وَ ما أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ* قالَ ذلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ* فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ* فَلَمَّا أَتاها نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ* وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی أَقْبِلْ وَ لا تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ* اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ* قالَ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ* وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ* قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ»(3-35)

**[ترجمه]نَتْلُوا عَلَیْکَ مِن نَّبَإِ مُوسَی وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ * إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِی الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ وَیَسْتَحْیِی نِسَاءهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ* وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ* وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَنُرِی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا کَانُوا یَحْذَرُونَ* وَأَوْحَیْنَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ * فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا کَانُوا خَاطِئِینَ* وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِّی وَلَکَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَی أَن یَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ* وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَی فَارِغًا إِن کَادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْلَا أَن رَّبَطْنَا عَلَی قَلْبِهَا لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ* وَحَرَّمْنَا عَلَیْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ * فَرَدَدْنَاهُ إِلَی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ* وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَی آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَعِلْمًا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* وَدَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلَی حِینِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِیهَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلَانِ هَذَا مِن شِیعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی مِن شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسَی فَقَضَی عَلَیْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِینٌ* قَالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ * قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیرًا لِّلْمُجْرِمِینَ * فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خَائِفًا یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسَی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُّبِینٌ * فَلَمَّا أَنْ أَرَادَ أَن یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَّهُمَا قَالَ یَا مُوسَی أَتُرِیدُ أَن تَقْتُلَنِی کَمَا - قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْأَمْسِ إِن تُرِیدُ إِلَّا أَن تَکُونَ جَبَّارًا فِی الْأَرْضِ وَمَا تُرِیدُ أَن تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ* وَجَاء رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعَی قَالَ یَا مُوسَی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ

ص: 13

مِنَ النَّاصِحِینَ* فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا یَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاء مَدْیَنَ قَالَ عَسَی رَبِّی أَن یَهْدِیَنِی سَوَاء السَّبِیلِ* وَلَمَّا وَرَدَ مَاء مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأتَیْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُکُمَا قَالَتَا لَا نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء وَأَبُونَا شَیْخٌ کَبِیرٌ* فَسَقَی لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ* فَجَاءتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیَاء قَالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ مَا سَقَیْتَ لَنَا فَلَمَّا جَاءهُ وَقَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ* قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ وَمَا أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ* قَالَ ذَلِکَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَیَّ وَاللَّهُ عَلَی مَا نَقُولُ وَکِیلٌ* فَلَمَّا قَضَی مُوسَیالْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ* فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِی مِن شَاطِئِ الْوَادِی الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَن یَا مُوسَی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ* وَأَنْ أَلْقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ کَآن ها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِرًا وَلَمْ یُعَقِّبْ یَا مُوسَی أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ* اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاء مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَاضْمُمْ إِلَیْکَ جَنَاحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِکَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّکَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ* قَالَ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَأَخَافُ أَن یَقْتُلُونِ* وَأَخِی هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِیَ رِدْءًا یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخَافُ أَن یُکَذِّبُونِ* قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُمَا سُلْطَانًا فَلَا یَصِلُونَ إِلَیْکُمَا بِآیَاتِنَا أَنتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغَالِبُونَ* - . القصص 3 - 35 -

{[بخشی] از گزارش [حال] موسی و فرعون را برای [آگاهی] مردمی که ایمان می آورند به درستی بر تو می خوانیم*فرعون در سرزمین [مصر] سر برافراشت و مردم آن را طبقه طبقه ساخت طبقه ای از آنان را زبون می داشت پسرانشان را سر می برید و زنانشان را [برای بهره کشی] زنده بر جای می گذاشت که وی از فسادکاران بود*و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم*و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریانشان آن چه را که از جانب آنان بیمناک بودند بنمایانیم*و به مادر موسی وحی کردیم که او را شیر ده و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز و مترس و اندوه مدار که ما او را به تو بازمی گردانیم و از [زمره] پیمبرانش قرار می دهیم*پس خاندان فرعون او را [از آب] برگرفتند تا سرانجام دشمن [جان] آنان و مایه اندوهشان باشد آری فرعون و هامان و لشکریان آن ها خطاکار بودند*و همسر فرعون گفت [این کودک] نور چشم من و تو خواهد بود او را مکشید شاید برای ما سودمند باشد یا او را به فرزندی بگیریم ولی آن ها خبر نداشتند*و دل مادر موسی [از هر چیز جز از فکر فرزند] تهی گشت اگر قلبش را استوار نساخته بودیم تا از ایمان آورندگان باشد چیزی نمانده بود که آن [راز] را افشا کند*و به خواهر [موسی] گفت از پی او برو پس او را از دور دید در حالی که آنان متوجه نبودند*و از پیش شیر دایگان را بر او حرام گردانیده بودیم پس [خواهرش آمد و] گفت آیا شما را بر خانواده ای راهنمایی کنم که برای شما از وی سرپرستی کنند و خیرخواه او باشند*پس او را به مادرش بازگردانیدیم تا چشمش [بدو] روشن شود و غم نخورد و بداند که وعده خدا درست است ولی بیشترشان نمی دانند*و چون به رشد و کمال خویش رسید به او حکمت و دانش عطا کردیم و نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم*و داخل شهر شد بی آن که مردمش متوجه باشند پس دو مرد را با هم در زد و خورد یافت یکی از پیروان او و دیگری از دشمنانش [بود] آن کس که از پیروانش بود بر ضد کسی که دشمن وی بود از او یاری خواست پس موسی مشتی بدو زد و او را کشت گفت این کار شیطان است چرا که او دشمنی گمراه کننده [و] آشکار است*گفت پروردگارا من بر خویشتن ستم کردم مرا ببخش پس خدا از او درگذشت که وی آمرزنده مهربان است*[موسی] گفت پروردگارا به پاس نعمتی که بر من ارزانی داشتی هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود*صبحگاهان در شهر بیمناک و در انتظار [حادثه ای] بود ناگاه همان کسی که دیروز از وی یاری خواسته بود [باز] با فریاد از او یاری خواست موسی به او گفت به راستی که تو آشکارا گمراهی*و چون خواست به سوی آن که دشمن هر دوشان بود حمله آورد گفت ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی چنانکه دیروز شخصی را کشتی تو می خواهی در این سرزمین فقط زورگو باشی و نمی خواهی از اصلاحگران باشی*و از دورافتاده ترین [نقطه] شهر مردی دوان دوان آمد [و] گفت ای موسی سران قوم در باره تو مشورت می کنند تا تو را بکشند پس [از شهر] خارج شو من جدا از خیرخواهان توام*موسی ترسان و نگران از آن جا بیرون رفت [در حالی که می]گفت پروردگارا مرا از گروه ستمکاران نجات بخش*و چون به سوی [شهر] مدین رو نهاد [با خود] گفت امید است پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند*و چون به آب مدین رسید گروهی از مردم را بر آن یافت که [دامهای خود را ] آب می دادند و پشت سرشان دو زن را یافت که [گوسفندان خود را] دور می کردند [موسی] گفت منظورتان [از این کار] چیست گفتند [ما به گوسفندان خود] آب نمی دهیم تا شبانان [همگی گوسفندانشان را] برگردانند و پدر ما پیری سالخورده است*پس برای آن دو [گوسفندان را] آب داد آنگاه به سوی سایه برگشت و گفت پروردگارا من به هر خیری که سویم بفرستی سخت نیازمندم*پس یکی از آن دو زن در حالی که به آزرم گام بر می داشت نزد وی آمد [و] گفت پدرم تو را می طلبد تا تو را به پاداش آب دادن [گوسفندان] برای ما مزد دهد و چون [موسی] نزد او آمد و سرگذشت [خود] را بر او حکایت کرد [وی] گفت مترس که از گروه ستمگران نجات یافتی*یکی از آن دو [دختر] گفت ای پدر او را استخدام کن چرا که بهترین کسی است که استخدام می کنی هم نیرومند [و هم] در خور اعتماد است*[شعیب] گفت من می خواهم یکی از این دو دختر خود را [که مشاهده می کنی] به نکاح تو در آورم به این [شرط] که هشت سال برای من کار کنی و اگر ده سال را تمام گردانی اختیار با تو است و نمی خواهم بر تو سخت گیرم و مرا ان شاء الله از درستکاران خواهی یافت*[موسی] گفت این [قرار داد] میان من و تو باشد که هر یک از دو مدت را به انجام رسانیدم بر من تعدی [روا] نباشد و خدا بر آن چه می گوییم وکیل است*و چون موسی آن مدت را به پایان رسانید و همسرش را [همراه] برد آتشی را از دور در کنار طور مشاهده کرد به خانواده خود گفت [این جا] بمانید که من آتشی از دور دیدم شاید خبری از آن یا شعله ای آتش برایتان بیاورم باشد که خود را گرم کنید*پس چون به آن [آتش] رسید از جانب راست وادی در آن جایگاه مبارک از آن درخت ندا آمد که ای موسی منم من خداوند پروردگار جهانیان*و [فرمود] عصای خود را بیفکن پس چون دید آن مثل ماری می جنبد پشت کرد و برنگشت ای موسی پیش آی و مترس که تو در امانی*دست خود را به گریبانت ببر تا سپید بی گزند بیرون بیاید و [برای رهایی ] از این هراس بازویت را به خویشتن بچسبان این دو [نشانه] دو برهان از جانب پروردگار تو است [که باید] به سوی فرعون و سران [کشور] او [ببری] زیرا آنان همواره قومی نافرمانند*گفت پروردگارا من کسی از ایشان را کشته ام می ترسم مرا بکشند*و برادرم هارون از من زبان آورتر است پس او را با من به دستیاری گسیل دار تا مرا تصدیق کند زیرا می ترسم مرا تکذیب کنند*فرمود به زودی بازویت را به [وسیله] برادرت نیرومند خواهیم کرد و برای شما هر دو تسلطی قرار خواهیم داد که با [وجود] آیات ما به شما دست نخواهند یافت شما و هر که شما را پیروی کند چیره خواهید بود.

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی نور الله ضریحه: عَلا فِی الْأَرْضِ أی بغی و تجبر فی أرض مصر وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً أی فرقا یکرم أقواما و یذل آخرین أو جعل بنی إسرائیل أقواما فی الخدمة و التسخیر یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یعنی بنی إسرائیل یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ یقتل الأبناء و یستبقی البنات و لا یقتلهن و ذلک أن بعض الکهنة قال له إن مولودا یولد فی بنی إسرائیل یکون سبب ذهاب ملکک و قیل رأی فرعون فی منامه أن نارا أقبلت من بیت المقدس حتی اشتملت علی بیوت مصر فأحرقت القبط و ترکت بنی

ص: 14

إسرائیل فسأل علماء قومه فقالوا یخرج من هذا البلد رجل یکون هلاک مصر علی یده وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أی إن فرعون کان یرید إهلاک بنی إسرائیل و نحن نرید أن نمن علیهم وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً أی قادة و رؤساء فی الخیر وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ لدیار فرعون و قومه و أموالهم وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ أی أرض مصر مِنْهُمْ أی من بنی إسرائیل ما کانُوا یَحْذَرُونَ من ذهاب الملک علی ید رجل منهم قال الضحاک عاش فرعون (1)أربعمائة سنة و کان قصیرا دمیما (2)و هو أول من خضب بالسواد و عاش موسی علیه السلام مائة و عشرین سنة. (3)وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أی ألهمناها و قذفناها فی قلبها و لیس بوحی نبوة و قیل أتاها جبرئیل علیه السلام بذلک و قیل کان الوحی رؤیا منام عبر عنها من تثق به من علماء بنی إسرائیل أَنْ أَرْضِعِیهِ ما لم تخافی علیه الطلب فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ القتل فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ أی فی البحر و هو النیل وَ لا تَخافِی علیه الضیعة وَ لا تَحْزَنِی عن فراقه إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ سالما عن قریب.

قال وهب لما حملت بموسی أمه کتمت أمرها عن جمیع الناس و لم یطلع علی حملها أحد من خلق الله و ذلک شی ء ستره الله لما أراد أن یمن به علی بنی إسرائیل فلما کانت السنة التی تولد فیها موسی بعث فرعون القوابل و تقدم إلیهن أن یفتشن النساء تفتیشا لم یفتشنه قبل ذلک و حملت أم موسی فلم ینتأ بطنها (4)و لم یتغیر لونها و لم

ص: 15


1- قال البغدادیّ: هو الولید بن مصعب بن أبی أهون بن الهلواث بن فاران بن عمرو بن عملیق بن یلمع، و هو فرعون موسی، قال: کان فرعون یوسف جد فرعون موسی و اسمه برخوز. و قال الطبریّ: کان فرعون مصر فی أیامه قابوس بن مصعب بن معاویة صاحب یوسف الثانی فلما مات قام أخوه الولید بن مصعب مکانه، و کان أعتی من قابوس و أکفر و أفجر انتهی. و ذکره الثعلبی فی العرائس ثمّ نسبه هکذا: أبو العباس الولید بن مصعب بن الریان بن أراشة بن ثروان بن عمرو بن فاران ابن عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح انتهی. و أمّا الیعقوبی فقال: فاختلف الرواة فی نسبه فقالوا: رجل من لخم، و قالوا من غیرها من قبائل الیمن، و قالوا من العمالقة، و قالوا من قبط مصر، یقال له ظلما.
2- الدمیم: الحقیر و القبیح المنظر.
3- تقدم فی الخبر الثانی من الباب الأوّل أن عمره کان مائتین و أربعین سنة، و سیأتی بیان الخلاف فی ذلک فی باب وفاته علیه السلام.
4- أی فلم یرتفع، و فی النسخة و المصدر: فلم ینب.

یظهر لبنها فکانت القوابل لا یعرضن لها فلما کانت اللیلة التی ولد فیها موسی ولدته أمه و لا رقیب علیها و لا قابلة و لم یطلع علیها أحد إلا أخته مریم و أوحی الله تعالی إلیها أَنْ أَرْضِعِیهِ الآیة قال و کتمته أمه ثلاثة أشهر ترضعه فی حجرها لا یبکی و لا یتحرک فلما خافت علیه عملت له تابوتا مطبقا و مهدت له فیه ثم ألقته فی البحر لیلا کما أمرها الله تعالی.

فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ أی أصابوه و أخذوه من غیر طلب لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً أی لیکون لهم فی عاقبة أمره کذلک لا أنهم أخذوه لذلک و کانت القصة فی ذلک أن النیل جاء بالتابوت إلی موضع فیه فرعون و امرأته علی شط النیل فأمر فرعون به و فتحت آسیة بنت مزاحم بابه فلما نظرت إلیه ألقی الله فی قلبها محبة موسی و کانت آسیة بنت مزاحم امرأة من بنی إسرائیل استنکحها فرعون و هی من خیار النساء و من بنات الأنبیاء (1)و کانت أما للمؤمنین ترحمهم و تتصدق علیهم یدخلون علیها فلما نظر فرعون إلی موسی غاظه ذلک فقال کیف أخطأ هذا الغلام الذبح قالت آسیة و هی قاعدة إلی جنبه هذا الولید أکبر من ابن سنة و إنما أمرت أن تذبح الولدان لهذه السنة فدعه یکن قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ و إنما قالت ذلک لأنه لم یکن له ولد فأطمعته فی الولد وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أن هلاکهم علی یدیه فارِغاً أی خالیا من ذکر کل شی ء إلا من ذکر موسی أو من الحزن سکونا إلی ما وعدها الله به أو من الوحی الذی أوحی إلیها بنسیانها إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ أی إنها کادت تبدی بذکر موسی فتقول یا ابناه من شدة الوجد أو همت بأن تقول إنها أمه لما رأته عند دعاء فرعون إیاها للإرضاع لشدة سرورها به وَ قالَتْ أی أم موسی لِأُخْتِهِ أی أخت موسی و اسمها کلیمة (2)قُصِّیهِ

ص: 16


1- قال الثعلبی فی العرائس: قد استنکح فرعون من بنی إسرائیل امرأة یقال لها آسیة بنت مزاحم، و یقال: هی آسیة بنت مزاحم بن عبید بن الریان بن الولید فرعون یوسف الأول؛ و نص الطبریّ أیضا انها کانت من بنی إسرائیل و کانت من خیار النساء المعدودات، و یأتی فی الخبر التاسع أیضا ذلک.
2- فی نسخة: کلهمة، و فی المصدر: کلثمة، و تقدم قبل ذلک أن أخته تسمی مریم، و لعلها اخت اخری.

أی اتبعی أثره و تعرفی خبره فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ تقدیره فذهب أخت موسی فوجدت آل فرعون أخرجوا موسی فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ أی عن بعد و قیل عن جانب تنظر إلیه و جعلت تدخل إلیهم کأنها لا تریده وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أنها أخته أو جاءت متعرفة عن خبره وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ أی منعناهن منه و بغضناهن إلیه فلا یؤتی بمرضع فیقبلها مِنْ قَبْلُ أی من قبل مجی ء أمه فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ و هذا یدل علی أن الله تعالی ألقی محبته فی قلب فرعون فلغایة شفقته علیه طلب له المراضع و کان موسی علیه السلام لا یقبل ثدی واحدة منهن بعد أن أتاه مرضع بعد مرضع فلما رأت أخته وجدهم به و رأفتهم علیه قالت لهم هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ أی یقبلون هذا الولد و یبذلون النصح فی أمره و یحسنون تربیته وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ یشفقون علیه قیل إنها لما قالت ذلک قال هامان إن هذه المرأة تعرف أن هذا الولد من أی أهل بیت هو فقالت هی إنما عنیت أنهم ناصحون للملک فأمسکوا عنها.

و رددنا إلی أمه فانطلقت أخت موسی إلی أمها فجاءت بها إلیهم فلما وجد موسی ریح أمه قبل ثدیها و سکن بکاؤه و قیل إن فرعون قال لأمه کیف ارتضع منک و لم یرتضع من غیرک قالت لأنی امرأة طیبة الریح طیبة اللبن لا أکاد أوتی بصبی إلا ارتضع منی فسر فرعون بذلک وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ إن وعد الله حق وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ أی ثلاثا و ثلاثین سنة وَ اسْتَوی أی بلغ أربعین سنة آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً أی فقها و عقلا و علما بدینه و دین آبائه فعلم موسی و حکم قبل أن یبعث نبیا و قیل نبوة و علما وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ یرید مصر و قیل مدینة میق (1)من أرض مصر و قیل علی فرسخین من مصر عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها أراد به نصف النهار و

ص: 17


1- الصحیح کما فی المصدر: منف بالنون ثمّ الفاء. قال یاقوت: منف بالفتح ثمّ السکون وفاء: اسم مدینة فرعون بمصر، أصلها بلغة قبط مافه فعربت فقیل «منف» قال عبد الرحمن بن عبد اللّه بن عبد الحکم بإسناده: أول من سکن مصر بعد أن أغرق اللّه تعالی قوم نوح بیصر بن حام بن نوح، فسکن «منف» و هی أول مدینة عمرت بعد الغرق هو و ولده و هم ثلاثون نفسا فبذلک سمیت «مافه» و معنی مافه بلسان القبط ثلاثون ثمّ عربت فقیل «منف» و هی المرادة بقوله تعالی: «وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها» انتهی. و ذکر أن بینها و بین الفسطاط ثلاثة فراسخ و بینها و بین عین شمس ستة فراسخ.

الناس قائلون (1)و قیل بین العشاءین و قیل کان یوم عید لهم و قد اشتغلوا بلعبهم و اختلفوا فی سبب دخوله فقیل إنه کان موسی حین کبر یرکب فی مواکب فرعون فلما کان ذات یوم قیل له إن فرعون قد رکب فرکب فی أثره فلما کان وقت القائلة دخل المدینة لیقیل و قیل إن بنی إسرائیل کانوا یجتمعون إلی موسی و یسمعون کلامه و لما بلغ أشده خالف قوم فرعون فاشتهر ذلک منه و أخافوه فکان لا یدخل مصرا إلا خائفا فدخلها علی حین غفلة و قیل إن فرعون أمر بإخراجه من البلد فلم یدخل إلا الآن یَقْتَتِلانِ أی یختصمان فی الدین و قیل فی أمر الدنیا هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ أی أحدهما إسرائیلی و الآخر قبطی یسخر الإسرائیلی لیحمل حطبا إلی مطبخ فرعون و قیل کان أحدهما مسلما و الآخر کافرا فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ استنصره لینصره علیه.

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: لِیَهْنِئْکُمُ الِاسْمُ قَالَ وَ مَا الِاسْمُ قَالَ الشِّیعَةُ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَقُولُ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ

فَوَکَزَهُ مُوسی أی دفع فی صدره بجمع کفه و قیل ضربه بعصاه فَقَضی عَلَیْهِ أی فقتله و فرغ من أمره.

قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی یعنی فی هذا القتل فإنهم لو علموا بذلک لقتلونی رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ أی بنعمتک علی من المغفرة و صرف بلاء الأعداء عنی فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ أی فلک علی أن لا أکون مظاهرا و معینا للمشرکین فَأَصْبَحَ موسی فی الیوم الثانی فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً من قتل القبطی یَتَرَقَّبُ أی ینتظر الأخبار یعنی أنه خاف من فرعون و قومه أن یکونوا عرفوا أنه هو الذی قتل القبطی و کان یتجسس و ینتظر الأخبار فی شأنه فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ معناه أن الإسرائیلی الذی کان قد خلصه بالأمس و وکز القبطی من أجله یستصرخ و یستعین به علی رجل آخر من القبط خاصمه قال ابن عباس لما فشا قتل القبطی قیل لفرعون إن بنی إسرائیل قتلوا رجلا منا قال أ تعرفون قاتله و من یشهد علیه قالوا لا فأمرهم بطلبه فبینا هم یطوفون إذ مر موسی علیه السلام من الغد و رأی ذلک الإسرائیلی یطلب نصرته و یستغیث به

ص: 18


1- أی نائمون فی القائلة أی منتصف النهار.

قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ أی ظاهر الغوایة قاتلت بالأمس رجلا و تقاتل الیوم آخر و لم یرد الغوایة فی الدین و المراد أن من خاصم آل فرعون مع کثرتهم فإنه غوی أی خائب فیما یطلبه عادل عن الصواب فیما یقصده.

فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ أی فلما أخذته الرقة علی الإسرائیلی و أراد أن یدفع القبطی الذی هو عدو لموسی و الإسرائیلی عنه و یبطش به أی یأخذه بشدة ظن الإسرائیلی أن موسی قصده لما قال له إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ فقال أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی و قیل هو من قول القبطی لأنه قد اشتهر أمر القتل بالأمس و أنه قتله بعض بنی إسرائیل إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ أی ما ترید إلا أن تکون جبارا عالیا فی الأرض بالقتل و الظلم و لما قال الإسرائیلی ذلک علم القبطی أن القاتل موسی فانطلق إلی فرعون فأخبره به فأمر فرعون بقتل موسی و بعث فی طلبه.

فَخَرَجَ مِنْها أی من مدینة فرعون خائِفاً من أن یطلب فیقتل یَتَرَقَّبُ الطلب قال ابن عباس خرج متوجها نحو مدین و لیس له علم بالطریق إلا حسن ظنه بربه و قیل إنه خرج بغیر زاد و لا حذاء و لا ظهر (1)و کان لا یأکل إلا من حشیش الصحراء حتی بلغ ماء مدین وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قال الزجاج أی لما سلک فی الطریق الذی یلقی مدین فیها و هی علی مسیرة ثمانیة أیام من مصر نحو ما بین الکوفة إلی البصرة و لم یکن له بالطریق علم و لذلک قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ أی یرشدنی قصد السبیل إلی مدین و قیل إنه لم یقصد موضعا بعینه و لکنه أخذ فی طریق مدین و قال عکرمة عرضت لموسی أربع طرق فلم یدر أیتها یسلک و لذلک قال عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی فلما دعا ربه استجاب له و دله علی الطریق المستقیم إلی مدین و قیل جاء ملک علی فرس بیده عنزة (2)فانطلق به إلی مدین و قیل إنه خرج حافیا و لم یصل إلی مدین حتی وقع خف قدمیه (3)عن ابن جبیر وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ و هو بئر کانت لهم

ص: 19


1- الظهر: الرکاب التی تحمل الاثقال.
2- العنزة: أطول من العصا و أقصر من الرمح و فیه زج کزج الرمح.
3- الخف من الإنسان: ما أصاب الأرض من باطن قدمه.

وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ أی جماعة من الرعاة یَسْقُونَ مواشیهم الماء من البئر تَذُودانِ أی تحبسان و تمنعان غنمهما من الورود إلی الماء أو عن أن تختلط بأغنام الناس أو تذودان الناس عن مواشیهما قالَ موسی لهما ما خَطْبُکُما أی ما شأنکما و ما لکما لا تسقیان مع الناس قالَتا لا نَسْقِی عند المزاحمة مع الناس حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ قرأ أبو جعفر و أبو عمرو و ابن عامر یَصْدُرَ بفتح الیاء و ضم الدال أی حتی یرجع الرعاء من سقیهم و الباقون یُصْدِرَ بضم الیاء و کسر الدال أی حتی یصدروا مواشیهم عن وردهم فإذا انصرف الناس سقینا مواشینا من فضول الحوض وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ لا یقدر أن یتولی السقی بنفسه من الکبر و لذلک احتجنا و نحن نساء أن نسقی الغنم و إنما قالتا ذلک تعریضا للطلب من موسی أن یعینهما علی السقی أو اعتذارا فی الخروج بغیر محرم فَسَقی لَهُما أی فسقی موسی غنمهما الماء لأجلهما و هو إنه زحم القوم علی الماء حتی أخرجهم عنه ثم سقی لهما و قیل رفع لأجلهما حجرا عن بئر کان لا یقدر علی رفع ذلک الحجر إلا عشرة رجال و سألهم أن یعطوه دلوا فنالوه دلوا و قالوا له انزح إن أمکنک و کان لا ینزحها إلا عشرة فنزحها وحده و سقی أغنامهما و لم یسق إلا ذنوبا واحدة حتی رویت الغنم ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ أی ثم انصرف إلی ظل سمرة (1)فجلس تحتها من شدة الحر و هو جائع فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ قال ابن عباس سأل نبی الله أکلة من خبز یقیم به صلبه و قال ابن إسحاق فرجعتا إلی أبیهما فی ساعة کانا لا ترجعان فیها فأنکر شأنهما و سألهما فأخبرتاه الخبر فقال لإحداهما علی به فرجعت الکبری إلی موسی لتدعوه فذلک قوله فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ أی مستحییة معرضة عن عادة النساء الخفرات (2)و قیل غطت وجهها بکم درعها قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أی لیکافئک علی سقیک لغنمنا.

و أکثر المفسرین علی أن أباها شعیب علیه السلام و قال وهب و ابن جبیر هو یثروب (3)

ص: 20


1- السمر: شجر من العضاه و لیس فی العضاه أجود خشبا منه.
2- خفرت الجاریة: استحیت أشدّ الحیاء، فهی خفر و خفرة و مخفار.
3- کذا فی النسخ و الصحیح کما فی المصدر: یثرون، أو یترون علی ما فی الطبریّ.

أخی شعیب و کان شعیب قد مات قبل ذلک بعد ما کف بصره و دفن بین المقام و زمزم و قیل یثروب هو اسم شعیب (1)قال أبو حازم لما قالت لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا کره ذلک موسی علیه السلام و أراد أن لا یتبعها و لم یجد بدا أن یتبعها لأنه کان فی أرض مسبعة (2)و خوف فخرج معها و کانت الریح تضرب ثوبها فیصف لموسی عجزها فجعل موسی یعرض عنها مرة و یغض مرة فناداها یا أمة الله کونی خلفی فأرینی السمت بقولک فلما دخل علی شعیب إذا هو بالعشاء مهیأ فقال له شعیب اجلس یا شاب فتعش فقال له موسی أعوذ بالله قال شعیب و لم ذاک أ لست بجائع قال بلی و لکن أخاف أن یکون هذا عوضا لما سقیت لهما و أنا من أهل بیت لا نبیع شیئا من عمل الآخرة بمل ء الأرض ذهبا فقال له شعیب لا و الله یا شاب و لکنها عادتی و عادة آبائی نقری الضیف و نطعم الطعام قال فجلس موسی یأکل.

نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ یعنی فرعون و قومه فإنهم لا سلطان لهم بأرضنا و لسنا من مملکته قالَتْ إِحْداهُما أی إحدی ابنتیه و اسمها صفورة و هی التی تزوج بها و اسم الأخری لیا (3)و قیل اسم الکبری صفراء و اسم الصغری صفیراء یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ أی اتخذه أجیرا الْقَوِیُّ الْأَمِینُ أی من یقوی علی العمل و أداء الأمانة عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی أی علی أن تکون أجیرا لی ثمان سنین فَمِنْ عِنْدِکَ أی ذلک تفضل منک و لیس بواجب علیک وَ ما أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ فی هذه الثمانی حجج و أن أکلفک خدمة سوی رعی الغنم و قیل و ما أشق علیک بأن آخذک بإتمام عشر سنین سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ فی حسن الصحبة و الوفاء بالعهد و حکی یحیی بن سلام أنه جعل لموسی کل سخلة توضع علی خلاف شیة أمها (4)فأوحی الله تعالی إلی موسی فی المنام أن ألق عصاک فی الماء ففعل فولدن کلهن علی خلاف شبههن (5)و قیل إنه وعده أن یعطیه

ص: 21


1- فی المصدر: و قیل: یثروب، و قیل: هو اسم شعیب لان شعیبا اسم عربی.
2- أرض مسبعة أی تکثر فیها السباع.
3- فی العرائس: لیا و یقال: حنونا.
4- السخلة: ولد الشاة. الشیة: کل لون یخالف معظم لون الشی ء.
5- هکذا فی الکتاب، و الصحیح کما فی المصدر: شیتهن. و یأتی فی الحدیث الثانی وجه آخر.

تلک السنة من نتاج غنمه کل أدرع (1)و إنما نتجت کلها درعاء.

وَ رَوَی الْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سُئِلَ أَیَّتُهُمَا الَّتِی قَالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ قَالَ الَّتِی تَزَوَّجَ بِهَا قِیلَ فَأَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی قَالَ أَوْفَاهُمَا وَ أَبْعَدَهُمَا عَشْرَ سِنِینَ قِیلَ فَدَخَلَ بِهَا قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ الشَّرْطُ أَوْ بَعْدَ انْقِضَائِهِ قَالَ قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ قِیلَ لَهُ فَالرَّجُلُ یَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ وَ یَشْتَرِطُ لِأَبِیهَا إِجَارَةَ شَهْرَیْنِ أَ یَجُوزُ ذَلِکَ قَالَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلِمَ أَنَّهُ سَیُتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ قِیلَ کَیْفَ قَالَ إِنَّهُ عَلِمَ أَنَّهُ سَیَبْقَی حَتَّی یَفِیَ.

قالَ موسی ذلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أی ذلک الذی شرطت علی فلک و ما شرطت لی من تزویج إحداهما فلی و تم الکلام ثم قال أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ من الثمانی و العشر قَضَیْتُ أی أتممت و فرغت منه فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ أی فلا ظلم علی بأن أکلف أکثر منها وَ اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ أی شهید فیما بینی و بینک فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ أی أوفاهما

وَ رَوَی الْوَاحِدِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا سُئِلْتَ أَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی مُوسَی فَقُلْ خَیْرَهُمَا وَ أَبَرَّهُمَا وَ إِذَا سُئِلَ (2)أَیَّ الْمَرْأَتَیْنِ تَزَوَّجَ فَقُلِ الصُّغْرَی مِنْهُمَا وَ هِیَ الَّتِی جَاءَتْ فَقَالَ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ

و قال وهب تزوج الکبری منهما و فی الکلام حذف و هو فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ و تسلم زوجته ثم توجه نحو الشام وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً و قیل إنه لما زوجها منه أمر الشیخ أن یعطی موسی عصا یدفع السباع عن غنمه بها فأعطی العصا و قیل خرج آدم بالعصا من الجنة فأخذها جبرئیل علیه السلام بعد موت آدم و کانت معه حتی لقی به موسی علیه السلام لیلا فدفعها إلیه و قیل لم تزل الأنبیاء یتوارثونها حتی وصلت إلی شعیب علیه السلام فأعطاها موسی و کانت عصی الأنبیاء عنده.

وَ رَوَی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ کَانَتْ عَصَا مُوسَی قَضِیبُ آسٍ مِنَ الْجَنَّةِ أَتَاهُ بِهِ جَبْرَئِیلُ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْیَنَ.

ص: 22


1- فی هامش المطبوع: الادرع من الخیل و الشاة: ما اسود رأسه و ابیض سائره، و الأنثی «درعاء» ذکره الجوهریّ؛ منه رحمه اللّه.
2- کذا فی النسخ و الظاهر: و إذا سئلت اه.

و قال السدی کانت تلک العصا استودعها شعیبا ملک فی صورة رجل فأمر ابنته أن تأتیه بعصا فدخلت و أخذت العصا فأتته بها فلما رآها الشیخ قال ایتیه بغیرها فألقتها و أرادت أن تأخذ غیرها فکان لا تقع فی یدها إلا هی فعلت ذلک مرارا فأعطاها موسی.

و قوله سارَ بِأَهْلِهِ قیل إنه مکث بعد انقضاء الأجل عند صهره عشرا أخری تمام عشرین ثم استأذنه فی العود إلی مصر لیزور والدته و أخاه فأذن له فسار بأهله عن مجاهد و قیل إنه لما قضی العشر سار بأهله أی بامرأته و بأولاد الغنم التی کانت له و کانت قطیعا فأخذ علی غیر الطریق مخافة ملوک الشام و امرأته فی شهرها فسار فی البریة غیر عارف بالطریق فألجأه المسیر إلی جانب الطور الأیمن فی لیلة مظلمة شدیدة البرد و أخذ امرأته الطلق و ضل الطریق و تفرقت ماشیته و أصابه المطر فبقی لا یدری أین یتوجه فبینا هو کذلک إذا آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِیقَ لَیْلًا فَرَأَی نَاراً.

إِنِّی آنَسْتُ ناراً أی أبصرت بِخَبَرٍ أی من الطریق الذی أرید قصده و هل أنا علی صوبه أو منحرف عنه و قیل بخبر من النار هل هی لخیر نأنس به أو لشر نحذره أَوْ جَذْوَةٍ أی قطعة من النار و قیل بأصل شجرة فیها نار لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ أی تستدفئون بها مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ أی من الجانب الأیمن للوادی فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ و هی البقعة التی قال الله تعالی فیها لموسی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً و إنما کانت مبارکة لأنها معدن الوحی و الرسالة و کلام الله تعالی أو لکثرة الأشجار و الثمار و الخیر و النعم بها و الأول أصح مِنَ الشَّجَرَةِ إنما سمع موسی علیه السلام النداء و الکلام من الشجرة لأن الله تعالی فعل الکلام فیها و جعل الشجرة محل الکلام لأن الکلام عرض یحتاج إلی محل و علم موسی بالمعجزة أن ذلک کلامه تعالی و هذه أعلی منازل الأنبیاء أعنی أن یسمعوا کلام الله من غیر واسطة و مبلغ و کان کلامه سبحانه أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ أی إن المکلم لک هو الله مالک العالمین تعالی و تقدس عن أن یحل فی محل أو یکون فی مکان لأنه لیس بعرض و لا جسم

ص: 23

وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ إنما أعاد سبحانه هذه القصة و کررها فی السور تقریرا للحجة علی أهل الکتاب و استمالة بهم إلی الحق و من أحب شیئا أحب ذکره و القوم کانوا یدعون محبة موسی علیه السلام و کل من ادعی اتباع سیده مال إلی ذکره بالفضل (1)علی أن کل موضع من مواضع التکرار لا یخلو من زیادة فائدة فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ أی تتحرک کَأَنَّها جَانٌّ من سرعة حرکتها أو شدة اهتزازها وَلَّی مُدْبِراً موسی وَ لَمْ یُعَقِّبْ أی لم یرجع فنودی یا مُوسی أَقْبِلْ وَ لا تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ من ضررها اسْلُکْ یَدَکَ أی أدخلها مِنْ غَیْرِ سُوءٍ أی من غیر برص وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ أی ضم یدک إلی صدرک من الخوف فلا خوف علیک عن ابن عباس و مجاهد و المعنی أن الله سبحانه أمره أن یضم یده إلی صدره فیذهب ما أصابه من الخوف عند معاینة الحیة و قیل أمره سبحانه بالعزم علی ما أراده منه و حثه علی الجد فیه لئلا یمنعه الخوف الذی یغشاه فی بعض الأحوال فیما أمره بالمضی فیه و لیس یرید بقوله اضْمُمْ یَدَکَ الضم المزیل للفرجة بین الشیئین و قیل إنه لما ألقی العصا و صارت حیة بسط یده کالمتقی و هما جناحاه فقیل له اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ أی ما بسطته من یدک لأنک آمن من ضررها و یجوز أن یکون معناه اسکن و لا تخف فإن من هاله أمر أزعجه حتی کأنه یطیره و آلة الطیران الجناح فکأنه علیه السلام قد بلغ نهایة الخوف (2)فقیل له ضم منشور جناحک من الخوف و اسکن و قیل معناه إذا هالک أمر یدک لما تبصر من شعاعها فاضممها إلیک لتسکن فَذانِکَ بُرْهانانِ أی الید و العصا حجتان من ربک علی نبوتک مرسلا بهما إلی فرعون و ملئه.

قوله هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً إنما قال ذلک لعقدة کانت فی لسانه فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً أی معینا لی علی تبلیغ رسالتک یُصَدِّقُنِی أی مصدقا لی علی ما أؤدیه من الرسالة

ص: 24


1- فی المصدر: مال الی من ذکره بالفضل.
2- قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه: الجناح هنا عبارة عن الید، و قیل: معنی ذلک ای سکن روعک و خفض جأشک من الرهب الذی أصابک، و الرعب الذی داخلک عند انقلاب العصا فی هیئة الجان، و لما کان من شأن الخائف القلق و الانزعاج و التململ و الاضطراب صار ضم الجناح عبارة عن السکون بعد القلق و الأمان بعد الغرق.

و قیل أی لکی یصدقنی فرعون قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ أی سنجعله رسولا معک و ننصرک به وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً أی حجة و قوة و برهانا فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أی لا یصل فرعون و قومه إلی الإضرار بکما بسبب ما نعطیکما من الآیات و ما یجری علی أیدیکما من المعجزات و قیل إن قوله بِآیاتِنا موضعه التقدیم أی و نجعل لکما سلطانا بآیاتنا فلا یصلون إلیکما أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ علی فرعون و قومه القاهرون لهم. (1)أقول سیأتی سائر الآیات و تفسیرها فی الباب الآتی.

**[ترجمه]طبرسی گفت: «علا فی الأرض» یعنی در سرزمین مصر ظلم و ستم کرد «و جعل أهلها شیعا» یعنی آن ها را به گروه هایی تقسیم کرد، گروهی را گرامی داشتند و گروهی را ذلیلی می کردند یا این که بنی اسراییل را گروه های مختلفی از جهت خدمت کردن و بیگاری کشی قرار داد. «فیستضعف طائفه منهم» یعنی بنی اسرائیل « یذبح ابناءهم و لیستحی نساءهم » پسرها را می کشتند و دختران را نمی کشتند و آن ها زنده می گذاشتند. چون بعضی از کاهنان به او گفته بودند که پسربچه ای در بنی اسراییل به دنیا می آید که باعث نابودی ملک و پادشاهی تو می شود. و گفته شده که فرعون خواب دید که آتشی به سوی بیت المقدس آمد و خانه های مصر را دربرگرفت و شهر قبط را سوزاند ولی قوم بنی

ص: 14

اسراییل را رها کرد. او از عالمان بنی اسراییل پرسید. آن ها گفتند: از این شهر مردی خارج می شود که نابودی مصر در دستان اوست.

«نرید أن نمنّ علی الذین استضعفوا» یعنی فرعون قصد نابودکردن قوم بنی اسراییل را داشت و ما قصد منت نهادن بر آن ها را داریم. «و نجعلهم ائمه» یعنی آن ها را راهبر و پیشوا در امور نیک قرار دادیم. «و نجعلهم الوارثین» بر سرزمین فرعون و قوم و اموالش. «و نمکنّ لهم فی الأرض» یعنی در سرزمین مصر «منهم» یعنی از بنی اسرائیل «ما کانوا یحزرون» از نابودی ملک و پادشاهی به دست مردی از آن ها. ضحاک گفت: فرعون چهارصد سال عمر کرد و قیافه کوتاه و زشت داشت و اولین کسی بود که موهایش را رنگ سیاه زد و موسی صد و سی سال عمر کرد. «و أوحینا إلی أمّ موسی» یعنی بر او الهام کردیم، به دلش انداختیم به صورت وحی پیامبری نبود. و گفته شده که جبرئیل آن وحی را برای او آورد. و گفته شده: که وحی به صورت رویایی بود که در خواب دید و به وسیله یکی از علمای بنی اسراییل که مورد اعتمادش بود، تعبیر شد. «أن أرضعیه» تا زمانی که نترسیده ای بر او از طلب. «و إذا خفتم علیه» بر کشته شدن او «فألقیه فی الیمّ» در دریا، رود نیل. «ولا تخافی» بر گم شدن و مردنش. «و لا تحزنی» از دوری و جدایی از او. « إنّا رادّوه إلیک» به سلامت و به زودی.

وهب گفت: وقتی که مادر حضرت موسی بر او حامله شد، حامله شدنش را بر همه مردم پنهان کرد و هیچ کس را از حامله شدنش باخبر نکرد و این چیزی است که هنگامی که خداوند می خواست با آن بر بنی اسراییل منت بگذارد آن را از آن ها مخفی نگه داشت. و در آن سال که حضرت موسی متولد می شد فرعون زنان قابله را به سوی زنان بنی اسراییل فرستاد تا آن ها را طوری بگردد و بررسی کند که تا به حال آن ها را آن طوری نگشته باشد. مادر موسی حامله بود ولی شکمش بزرگ نشده بود و رنگش عوض نشده بود

ص: 15

و شیر از پستان هایش بیرون نیامده بود و زنان قابله بر آن آگاه نشدند، در آن شبی که حضرت موسی متولد شد هیچ زنی مراقبش نبود و هیچ قابله ای نزدش نبود. و جز خواهرش مریم هیچ کس بر او آگاه نبود و خداوند بر او الهام کرد «أن أرضعیه» می­فرماید: که مادرش او را در دامنش به مدت سه ماه به او شیر می داد در حالی که نه گریه می کرد و از جایش حرکت می کرد. هنگامی که ترسید بلایی سر او بیاید یا صندوقچه سربسته برای او درست کرد و او را در داخل آن قرار داد و سپس او را شبانه همانطور که خداوند فرموده بود، به دریا انداخت «فالتقطه آل فرعون» یعنی به او دست یافتند در حالی که دنبال او نگشته بودند. «لیکون لهم عدوا و حزنا» تا در عاقبت دشمن آن ها شود نه این که آن ها او را برای این کار گرفته باشند. داستان این گونه بود که جریان رود نیل صندوقچه را به آن جایی آورد که فرعون و همسرش بر روی ساحل رود بودند و فرعون دستور داد که آن صندوقچه که در دریاست را بیاورند و آسیه دختر مزاحم در آن را باز کرد. هنگامی که چشمش به او افتاد و خداوند مهر و محبت موسی را به دلش انداخت. آسیه دختر مزاحم یکی از زنان بنی اسراییل بود که فرعون او را به همسری پذیرفته بود. او از زنان برگزیده دنیاست و از دختران پیامبران است و مادری برای انسان های مؤمن بود که نسبت به آن ها مهربان بود و به آن ها صدقه می­داد هنگامی که به نزد او می رفتند. هنگامی که فرعون چشمش به حضرت موسی افتاد عصبانی شد و گفت: چگونه این بچه کشته نشده است؟ آسیه در حالی که کنار او نشسته بود گفت: این پسر بچه یک سال بیشتر دارد ولی تو دستور داده ای که پسر بچه های متولد امسال را بکشند. پس او را رها کن بگذار نور چشم من و تو بشود. به این خاطر این حرف را زد چون خودش بچه نداشت و خواست او را بچه خودش بکند. «و هم لا یشعرون» که نابودیشان به دست اوست. « فارغا » یعنی دل او از هر یاد هرچیزی جز یاد موسی خالی شده بود. یا از حزن و ناراحتی جز آن چه که خدا به او وعده داده بود خالی شد. « إن کادت لتبدی به » یعنی موسی را به باد می آورد و از شدت شور و شوق می گفت: ای پسرم، یا این که هنگامی که او را در نزد زن فرعون دید که او را شیر می داد به خاطر شدت شور و شوق و سرورش نسبت به او نزدیک بود که اعتراف کند که او مادرش است. «وقالت» مادر موسی گفت: «لأخته» به خواهر موسی که اسمش کلیمه بود. « قصیه»

ص: 16

دنبال او برو و خبرش را بگیر. «فبصرت به عن جنب» یعنی خواهر موسی رفت و خانواده فرعون را دید که موسی را بیرون آوردند. « فبصرت عن جنبه» از دور او را دید و گفته شده: از کنار او را دید و خواست که آن ها نفهمند به سوی آن ها برود گویی که برای دیدن او نیامده است. «و هم لا یشعرون» آن ها نمی دانستند که او خواهر موسی است یا این که آمده خبر او را بگیرد. «و حرّمنا علیه المراضع» یعنی زنان شیرده را از او منع کردیم و آن ها را نزد او دشمن کردیم که هر زن شیردهی را قبول نکند. «من قبل» قبل از آمدن مادرش « فقال هل أدلّکم» و این نشانه آن است که ما مهر و محبت موسی را در دل فرعون انداخته بودیم و در نهایت مهربانی و دلسوزی در طلب یک زن شیرده برای او بود و موسی سینه هیچ زن شیردهی را نمی گرفت در حالی که همه آن زنان امتحان کرده بودند. هنگامی که خواهر موسی آن ها را در این وضعیت دید و مهربانی آن ها را نسبت به او دید گفت: «هل أدلّکم علی اهل بیت یکفلونه لکم» که این پسر را به فرزندی قبول کنند و نهایت تلاششان را برای این پسر بکنند و به خوبی او را تربیت کنند. «وهم له ناصحون» یعنی با او مهربان باشند. گفته شده: هنگامی که این را گفت هامان گفت: این زن می داند این بچه کدام خانواده است. او گفت: من منظورم این بود که آن ها نسبت به پادشاه مهربان هستند پس حرف او را قبول کردند. «ورددناه إلی أمه» خواهر موسی دنبال مادرش رفت و او را نزد آن ها آورد. هنگامی که موسی بوی مادرش را حس کرد سینه اش را گرفت و گریه اش قطع شد. وگفته شده: فرعون به مادرش گفت: چگونه از سینه تو شیر می خورد ولی از سینه زنان دیگر نمی خورد؟ گفت: چون من زنی خوش بو و شیرپاک هستم. هر بچه ای را نزد من آوردند از سینه من شیر می خورد. سپس فرعون به این خاطر خوشحال شد. «ولکن اکثرهم لا یعلمون» که وعده خداوند حق است. «و لمّا بلغ أشده» هنگامی که سی و سه ساله شد «و استوی» یعنی چهل ساله شد «و آتیناه حکما و علما» یعنی فقه و عقل و علم به دینش و دین پدرانش عالم. پس موسی عالم و حکیم شد پیش از آن که به پیامبری مبعوث شود. و گفته شده: نبوت و علم «و دخل المدینه» که منظورش مصر است. و گفته شده که منظور شهر میق یکی از شهر های مصر بوده است و گفته شده در فاصله دو فرسخی مصر. «علی حین غفله من أهلها» یعنی وقت ظهر

ص: 17

که مردم در حال چرت زدن هستند و گفته شده: بین مغرب و عشاء و گفته شده: روز عید آن ها بود و به لهو و لعب مشغول بودند و در علت وارد شدنش به آن شهر اختلاف است. گفته شده: وقتی موسی بزرگ شد مسئول کاروان های فرعون شده بود. روزی به او گفته شد که فرعون به جایی رفته است. او هم به دنبالش رفت و در زمان چرت زدن در وقت ظهر بود که وارد شهر شد تا چرت بزند و گفته شده که بنی اسراییل در گرد موسی جمع می شدند و به سخنان او گوش می دادند. هنگامی که بزرگ شد با قوم فرعون مخالفت کرد و به خاطر این کارش مشهور شد و از او می ترسیدند و وارد هر شهری که می شد از او می ترسیدند. «فدخلها علی حین غفله» و گفته شده که فرعون دستور داد که از شهر بیرون برود ولی «یقتتلان» یعنی به خاطر مساله دینی با هم مشاجره می کردند و گفته شده بر سر مساله دنیوی. «هذا من شیعته و هذا من عدوّه» یعنی یکی از آن ها اسراییلی و دیگری قبطی بود که آن مرد اسراییلی مامور بود که هیزم به آشپزخانه فرعون ببرد. و گفته شده یکی از آن ها مؤمن و دیگری کافر بود. « فاستغاثه الذی من شیعته» از او طلب کمک کرد تا به او کمک کند.

امام صادق علیه السلام می­فرماید: اسمی است که با شنیدن آن اسم خوشحال می شوید، پرسیدند کدام اسم؟ فرمود: شیعه، آیا نشنیدی که خداوند فرمود: «فاستغاثه الذی من شیعته علی الذی من عدوه فوکزه موسی» با یک مشت بر سینه اش کوبید و گفته شده آن را با عصایش زد. « فقضی علیه» یعنی آن را کشت و کارش تمام شد.

«قال ربّی إنّی ظلمت نفسی» یعنی بخاطر این قتل به خودم ظلم کردم و اگر آن ها بفهمند من را می کشند. «ربّ بما انعمت علی» یعنی با نعمتت بر من و حفظ کردن من از بلای دشمنان. «فلن أکون ظهیرا للمجرمین» حق تو بر من این است که من نباید یاور و کمک مشرکان باشم. « فأصبح» موسی در روز دوم «فی المدینه خائفا» به خاطر کشتن آن مرد قبطی « یترّقب» یعنی اخبار را دنبال می کرد یا این که می ترسید فرعون و قوم او بفهمند که او آن مرد قبطی را کشته است. و در مورد خبرها و حرفهایی که در مورد او می گویند پرس و جو می کرد. « فإذا الذی استنصره بالأمس یستصرخه» آن مرد اسراییلی که دیروز به او کمک کرده بود و به خاطر او آن مرد قبطی را زده بود او را صدا می زند و برای کمک به او که با یک مرد قبطی دیگر مشاجره داشت، او را فریاد می زند. ابن عباس فرمود:هنگامی که خبر کشته شدن آن مرد قبطی فاش شد به فرعون گفتند: بنی اسراییل مردی از ما را کشته اند. فرعون گفت: آیا قاتلش را می شناسند و کسی هست که بر او شهادت بدهد؟ گفتند: نه. پس دستور داد که دنبال قاتل بگردند و به دنبال او می گشتند. موسی فردای آن روز که از جایی می گذشت آن مرد اسراییلی را که از او خواسته بود دید.

ص: 18

« قال له موسی إنّک لغوی مبین » یعنی تو مرد گمراهی هستی. دیروز باعث مرگ یکی شدی و امروز با یکی دیگر می جنگی و گمراهی در دین منظورش نبود، منظورش این است که هرکس با قوم پرجمعیت فرعون دشمنی کند آن مرد گمراه است. یعنی آن چه را که می خواهد به دست نمی آورد و به مقصود خودش دست نمی یابد.

«فلمّا أراد أن یبطش» و هنگامی که به آن مرد اسرائیلی دلسوزی می کرد و خواست که آن مرد قبطی که دشمن او بود را رد کند و آن مرد اسراییلی جزء قوم او بود و او را بزند و او را با تندی رد کند. آن مرد اسراییلی فکر کرد که هنگامی که گفت: تو گمراه هستی منظورش اوست و گفت: « إن ترید إلّا أن تکون جبارا فی الأرض» یعنی می خواهی که با ظلم کردن و قتل فقط یک مرد ظالم بر روی زمین باشی هنگامی که آن مرد اسراییلی این را گفت: آن مرد قبطی فهمید که قاتل موسی است. به سوی فرعون رفت و او را باخبر کرد. پس فرعون دستور کشتن موسی را داد و کسی را دنبال او فرستاد. «فخرج منها» یعنی از شهر فرعون «خائفا» از این که او را بگیرند و بکشند « یترقب » مواظب دستگیرکردنش است. ابن عباس فرمود: به طرف شهر مدین رفت و راه را نمی دانست ولی به خداوند امیدوار بود و گفته شده که او بدون توشه و کفش و حیوانی که بر آن سوار شود از شهر خارج شد و فقط از علف صحرا می خورد. تا این که به چشمه های شهر مدین رسید. «ولمّا توجّه تلقاء مدین» زجاج می گوید: هنگامی که به آن راهی که او را به طرف مدین می رساند رسید و آن در فاصله هشت روز تا مصر بود مانند فاصله بین کوفه تا بصره، و هیچ گونه آگاهی نسبت به راه های آن جا نداشت. به خاطر این فرمود: «عسی ربّی أن یهدینی سواء السّبیل» یعنی من را در راه رسیدن به مدین راهنمایی کند و گفته شده او جایی خاصی را مورد نظر نداشت ولی راه مدین را در پیش گرفت. و عکرمه می گوید: موسی بر سر یک چهارراه قرار گرفت و نمی دانست کدام راه را برود، به خاطر این گفت: «عسی ربّی أن یهدینی». هنگامی که دعا کرد خداوند دعایش را قبول کرد و او را به راه مستقیم رو به مدین هدایت کرد. و گفته شده: یک پادشاه ایرانی که یک چوب دستی در دستش بود او را با خودش به مدین برد و ابن جبیر روایت می کند که پابرهنه از شهر خارج شد و وقتی که به شهر رسید پوست کف پاهایش کنده شد. «فلمّا ورد ماء مدین» آن چشمه مردم مدین بود.

ص: 19

«وجد علیه أمة من النّاس» گروهی از مردم عادی بر سر آن بودند که حیواناتشان را از آب چاه سیراب می کردند. «تذودان» و مانع گوسفندانشان به داخل آب می شدند یا این که مانع می شدند که گوسفندهایشان با گوسفندهای مردم قاطی شود یا از حیواناتشان در برابر مردم محافظت می کردند. «قال» موسی به آن دو گفت: «ما خطبکما» این جا چکار دارید؟ و چرا همراه آن مردم حیواناتتان را سیراب نمی کنید؟ «قالتا لا نسقی» هنگام شلوغی و تجمع زیاد مردم «حتی یصدر الرعاء» امام باقر و ابوعمر و ابن عامر کلمه یصدر را با علامت فتحه بر یاء و ضمه بر دال می خوانند. یعنی تا آن مردم برگردند و بقیه عالمان آن را با ضمه بر یاء و کسره بر دال خواندند یعنی تا این که حیواناتشان را از آب دادن برگردانند و هنگامی که مردم برگردند ما حیواناتمان را از آب باقیمانده سیراب می کنیم. «و أبونا شیخ کبیر» به خاطر پیریش نمی­تواند خودش کار آب دادن حیوانات را انجام دهد و به این خاطر ما زنان خودمان مجبوریم آن ها را برای آب دادن بیاوریم. به خاطر این، این حرف ها را زدند که به اشاره از موسی درخواست کرده باشند که به آن ها در آب دادن حیواناتشان کمک کند. یا این که دلیلی آورده باشند که بدون محرم نمی توانند آن جا بروند. «فسقی لهما» سپس موسی به خاطر آن ها، حیواناتشان را آب داد و مردم زیادی بر سر آب جمع شده بودند آن ها را از آن جا خارج کرد. سپس حیوانات آن ها را آب داد و گفته شده: به خاطر آن دو سنگی را از روی چاه بلند کرد که ده نفر نمی توانستند آن سنگ را بلند کنند. و از آن ها خواست که سطلی به او بدهند و به او دادند و گفتند: اگر می توانی به تنهایی آن را دربیار، که ده نفر مرد با هم می توانستند آن را بیرون بکشند ولی او به تنهایی آن را بیرون کشید. و به گوسفندان آن ها آب داد و با یک سطل همه آن گوسفندان را سیراب کرد. «ثم تولّی الی الظّل» سپس به طرف سایه درخت مغیلان رفت و به خاطر شدت گرما زیر آن نشست در حالی که گرسنه بود. « فقال ربّ انّی لما أنزلت إلی من خیر فقیر» ابن عباس فرمود:موسی یک تکه نانی خواست که با آن حداقل گرسنگیش را رفع کند. ابن اسحاق می گوید: در ساعتی که معمولا آن وقت به خانه برنمی گشتند به نزد پدرشان برگشتند. او تعجب کرد و از آن ها پرسید. آن ها هم جریان را برای او تعریف کردند. به یکی از آن ها گفت: او را نزد من بیاور. سپس دختر بزرگش نزد موسی برگشت تا او را دعوت کند که خداوند فرمود:«فجاءته أحدهما تمشی علی استحیاء» یعنی شرمگین به نزد او آمد به مانند زنان خجالتی. و گفته شده: که با آستین لباسش صورتش را پوشانده بود « قالت إنّ أبی یدعوک لیجزیک » یعنی به خاطر آب دادنت به گوسفندانمان می خواهد به تو پاداش بدهد.

اکثر مفسران معتقدند که پدر آن دختران شعیب علیه السلام بوده. وهب و ابن جبیر می گویند که او یثروب

ص: 20

برادر شعیب بوده است. و شعیب بعد از این که نابینا شد و قبل از این زمان فوت کرده بود و در بین مقام حضرت ابراهیم علیه السلام و زمزم دفن شده بود. و گفته شده که یثروب هم اسم شعیب علیه السلام بوده. ابو حازم می گوید: هنگامی که آن دختر گفت: «لیجزیک أجر ما سقیت لنا» موسی خوشش نیامد و خواست که همراه او نرود و چاره ای پیدا نکرد و مجبور شد که همراهش برود چون در سرزمینی بود که حیوانات وحشی زیاد داشت و می ترسید. پس همراه او رفت و در راه باد پیراهن آن دختر را تکان می داد و باسنش برای موسی آشکار می شد و موسی یک بار از او دور می شد و یک بار به او نگاه نمی کرد و به او گفت: ای کنیز خدا در پشت من راه بیا و با حرف جهت راه را به من نشان بده. هنگامی که به نزد شعیب رسید غذای شام حاضر بود. شعیب به او گفت: ای جوان بنشین و از غذا بخور. موسی به او گفت: به خدا پناه می برم. شعیب گفت: چرا؟ مگر گرسنه نیستی؟ گفت: بله، ولی می ترسم که این غذا به جای آن کمک به آب دادن گوسفندان باشد. من ثواب دنیای آخرت را به اندازه تمام خاک زمین طلا نمی فروشم. شعیب گفت که نه به خدا، ای جوان ولی این عادت خودم و پدرانم است که مهمان را دعوت کنم و به او غذا بدهم. سپس موسی نشست و شروع به غذا خوردن کرد.

«نجوت من القوم الظالمین» از فرعون و قومش نجات پیدا کردی. چون آن ها بر سرزمین ما حکم نمی کنند و ما جزء سرزمین او نیستیم. «قالت أحدهما» یکی از دخترانش که اسمش صفوره بود و همان که با او ازدواج کرد و اسم دختر دیگرش لیّا بود. و گفته شده: اسم دختر بزرگش صفرا و اسم دختر کوچکش صفیرا «یا أبت استاجرهم » یعنی او را به عنوان کارگر استخدام کن. «القوی الأمین» یعنی بر کارکردن قوی است و در امانت امین است. «علی أن تأجرنی» که هشت سال برای من کار بکنی. « فمن عندک» و آن از روی لطف توست نه این که بر تو واجب باشد. «و ما أرید أن أشقّ علیک» در این هشت سال تو را بر کاری جز چراندن گوسفندان مجبور نمی کنم. و گفته شده: تو را مجبور نمی کنم که ده سال را برایم تمام کنی. «ستجدنی إن شاء الله من الصالحین» یعنی در خوش برخوردی و در وفای به عهد. یحیی بن سلام حکایت می کند که او بره هایی را که رنگشان مخالف رنگ مادرشان بود، به موسی می داد، خداوند در خواب به موسی وحی کرد که عصایت را در آب بینداز، سپس او این کار را کرد. سپس رنگ همه بره هایی که زاییدند خلاف رنگ مادرشان بود و گفته شده: شعیب به او وعده داد

ص: 21

که آن سال از ثمره همه گوسفندانش آن هایی که سیاه و سفید زاییده می شوند را به او بدهد، و آن سال همه این گونه زاییدند.

امام صادق علیه السلام فرمود: در مورد این که کدامیک از دخترانش گفتند: پدرم تو را دعوت می کند، فرمود: آن یکی که با او ازدواج کرد، سپس پرسیدند کدام یک از شروط شعیب را قبول کرد؟ فرمود: نسبت به آن یکی که می توانست آن را انجام دهد و طولانی ترین آن ها که ده سال طول کشید. پرسیدند: بعد از این که به شرطش عمل کند با او همبستری کرد یا قبل از آن؟ فرمود: قبل از آن. پرسیدند: مردی با دختری ازدواج می کند و با پدرش شرط می گذارد که دو ماه او را اجاره کند، آیا این جایز است؟ فرمود: که موسی می دانست که به شرطش عمل می کند. پرسیدند: چگونه؟ چون می دانست که تا زمان وفای به عهدش باقی می ماند.

«قال» موسی گفت: «ذلک بینی و بینک» یعنی این شرطی که بستی و همچنین آن شرطی را که برای ازدواج با یکی از آن ها بستی قبول می کنم. «أیّما الأجلین » از هشت و ده سال، «قضیت» یعنی آن را تمام کردم و از آن دست کشیدم. «فلا عدوان علیّ» نباید بر من ظلم بشود و من را مجبور کنی که بیشتر بمانم. «والله علی ما نقول وکیل» یعنی بین من و تو شاهد است. « فلمّا قضی موسی الأجل» به آن وعده هایش عمل کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:اگر پرسیدند که موسی به کدامیک از وعده هایش عمل کرد؟ بگویید: بهترین و نیکوترین آن ها. و اگر پرسیدند: که با کدام یک از دختران شعیب ازدواج کرد؟ بگو: دختر کوچکش و او آن کسی بود که گفت: «یا أبت إستاجره» وهب می گوید: با دختر بزرگش ازدواج کرد، و در کلام حذف شده است که هنگامی که موسی به وعده اش عمل کرد و زنش را گرفت بعد از آن با خانواده اش به سوی شام رفت. «آنس من جانب الطور نارا» و گفته شده هنگامی که با آن ازدواج کرد پدر شوهرش به او گفت: که عصایش را به او بدهد تا با آن حیوانات وحشی را از گوسفندانش دور کند و عصا را به او داد. گفته شده: آن عصا را حضرت آدم از بهشت آورد. بعد از فوت حضرت آدم، جبرئیل آن را گرفت و همیشه همراه او بود تا این که شبی موسی به او رسید و او را به موسی داد. و گفته شده و همچنان پیامبران آن را از همدیگر به ارث می برند تا این که به دست شعیب رسید و او آن را به موسی داد و عصای پیامبران نزد او بود.

عبد الله بن سنان گفت شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: عصای موسی شاخه درخت آس بهشت بود که جبرئیل آن را هنگامی که به طرف شهر مدین حرکت کرد به او داد.

ص: 22

سدی می گوید: آن عصا را یک پادشاه در شکل یک مرد به شعیب علیه السلام داده بود و به دخترش دستور داد که عصا را برای او بیاورد. سپس او داخل رفت و عصا را گرفت و آن را برای پدرش آورد، هنگامی که پدرش آن را دید گفت: یکی دیگر را برایم بیاور. و آن را انداخت و خواست یکی دیگر را بردارد ولی فقط آن به دستش می آمد و این کار را چند بار تکرار کرد و سرانجام همان را به موسی داد.

گفته وی: «سار بأهله» مجاهد روایت می کند بعد از تمام شدن وعده اش ده سال دیگر نزد آن ها ماند و بیست سال تمام شد سپس از او اجازه گرفت تا به مصر برگردد تا مادرش و برادرش را ببیند. به او اجازه داد و همراه خانواده اش رفت. و گفته شده: هنگامی که ده سال تمام شد همراه زنش و آن بره هایی که برای او بود که یک گله بودند راه افتاد و به خاطر ترس از پادشاهان شام از بیراهه می رفت و زنش نزدیک یک ماه وضع حملش بود سپس داخل بیابان شد و راه را هم بلد نبود و راه او را در شب تاریک و بسیار سرد او را به طرف راست کوه طور رساند و زنش درد زایمان گرفت و راه را گم کرده بود و حیواناتشان متفرق شدند و باران شروع به باریدن کرد و نمی دانست به کدام سمت برود. در حالی که در این شرایط بود نوری از طرف کوه طور دید.

ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرمود: هنگامی که موسی وعده خدمتش را تمام کرد و همراه خانواده اش به طرف بیت المقدس رفت در شب راه را گم کرد و یک نوری دید. «إنّی آنست نارا» یعنی خبری به من رسید، یعنی از راهی که می­خواهم به آن جا بروم نوری به من رسید و نمی دانم که آیا من طرف آن می روم یا از آن منحرف می شوم. و گفته شده: یعنی خبری از آتش به من می رسید که آیا آن برایمان خیر است تا به سوی آن برویم یا شر است تا از آن دور شویم. «أو جذوه» یا پاره ای از آتش است. و گفته شده: که ریشه یک درخت بود که آتش بر روی آن بود. « لعلّکم تصطلون » تا خودتان را با آن گرم کنید. «من شاطیء الواد الأیمن» یعنی در طرف راست صحرا « فی البقعه المبارکه» و آن بقعه ای بود که خداوند در آن به موسی فرمود: «اخلع نعلیک انّک بالواد المقدس طوی» به خاطر این که محل نزول وحی و رسالت پیامبری و کلام خداوند بود، مبارک بود، یا به خاطر زیادی درختان و میوه ها و خیر و نعمت های آن و دلیل اولی صحیح تر است. «من الشجره» موسی از درخت صدا و کلامی شنید چون خداوند متعال در آن صحبت می کرد. و آن درخت را محل کلام خودش قرار داده بود، چون کلام یک چیز عرضی است و احتیاج به منبع و مکان دارد، و موسی فهمید که آن معجزه است و کلام خداوند متعال است. و این بالاترین مرتبه پیامبران است. این که کلام خداوند را بدون واسطه و کسی که آن صدا را بیاورد بشنوند. خداوند فرمود: «أن یا موسی إنّی أنا الله ربّ العالمین» یعنی آن کسی که با تو صحبت می کند خداوند بزرگ مالک همه جهانیان است، بزرگتر و مقدس تر از آن است که در جایی قرار بگیرد، یا این که در مکانی باشد و چون او عرض و جسم نیست.

ص: 23

«و أن ألق عصاک» خداوند این داستان را دوباره تکرار کرد تا حجتی برای اهل کتاب ( یهودیان و مسیحیان ) و کشاندن آن ها به طرف حق باشد و هرکس چیزی را دوست داشته باشد ذکر کردن آن را نیز دوست دارد و آن قوم ادعای دوست داشتن موسی را می کردند و هرکس ادعا بکند که از بزرگ و سید خودش پیروی می کند پس باید او را با فضل و بزرگی یاد کند. با توجه به این که هر یک از بخشهای مکرر، خالی از فایده نیست. «فلمّا رآها تهتزّ» یعنی متحرک است. «کآن ها جانّ» از سرعت حرکت و شدت تکان خوردنش «ولّی مدبرا» موسی «ولم یعقب» یعنی برنگشت، ندا آمد: «یا موسی اقبل و لاتخف إنّک من الآمنین» از ضرر آن در امانی. « اسلک یدک » دستت را داخل کن. «من غیر سوء» هیچ گونه بیماری ندارد. «واضمم إلیک جناحک من الذهب» یعنی برای رهایی از ترس دستت را بر سینه ات بگذار و اصلا نترس ( از ابن عباس و مجاهد) به این معنا که: خداوند به او امر کرد که دستش را بر روی سینه اش بگذارد تا آن ترسی که از دیدن مار به او راه یافته است، خارج شود، و گفته شده: که خداوند به او دستور داد تا به نیت جدی به طرف مقصدش برود و بر او تاکید کرد که ترسی که در بعضی شرایط بر او مسلط می­شود مانع از رفتن او به مقصدش نشود. و منظور او از «اضمم یدک» به هم چسپاندن دو چیز مجزا به هم نیست. و گفته شده: هنگامی که عصایش را بر زمین زد و تبدیل به مار شد به مانند کسی که از مار ترسیده باشد دستهایش و دو بازویش را باز کرد. و به او گفته شد: « اضمم الیک جناحک » یعنی دستهایت را باز کردی، چون تو از شر و ضرر آن در امان هستی، و ممکن است به این معنا باشد که آرام باش و نترس، چون کسی که از چیزی می ترسد پریشان می­شود گویی که او را به پرواز وامی­دارد و وسیله پرواز، بال است، گویی که او به نهایت ترس رسیده است. و به او گفته شد: آرام باش و دستهایت را که به خاطر ترس باز کردی، جمع کن. و گفته شده معنایش این است که مسأله دستت، تو را ترساند به خاطر آن چه که از شعاع آن می­بینی دستهایت را جمع کن تا آرام بگیری. «فذانک برهانان» یعنی دست روشن و نورانی و عصایت دو حجت و نشانه پیامبری تو از طرف خداوند است که با آن ها تو را بر فرعون و قومش نازل کردیم.

«هو أفصح منّی لسانا» به خاطر گره­ای که در حرف زدنش بود این حرف را زد. «فأرسله معی ردءا» تا در تبلیغ دین و رسالتت برای من کمک و یاوری باشد. «یصدّقنی» تا آن چه را که من از دین و شریعت ادا می کنم، تصدیق کننده من باشد

ص: 24

و گفته شده: تا به خاطر او فرعون حرف من را تصدیق و باور کند. «قال سنشدّ عضدک بأخیک» آن را همراه تو فرستاده خود قرار می دهیم و با او به تو کمک می کنیم. «ونجعل لکما سلطانا» یعنی حجت و برهان و قدرتی «فلا یصلون الیکما بایاتنا» به سبب آن نشانه ها و آن معجزاتی که می توانید انجام دهید، فرعون و قومش نمی توانند به شما ضرری برسانند. و گفته شده: که کلمه «بایاتنا» جای آن در اول جمله است، به این معنا که: به وسیله آیات و نشانه هایمان برای شما قدرتی ایجاد می کنیم که نتوانند به شما ضرری برسانند. «أنتما و من اتبکما الغالبون» بر فرعون و قومش و بر آن ها غالب و چیره هستید. - . [1] مجمع البیان 7: 239 - 253 -

می گویم: دیگر آیات و تفسیرشان در باب بعدی ذکر خواهند شد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-خص، منتخب البصائر بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ بِقَاعَ الْأَرْضِ تَفَاخَرَتْ فَفَخَرَتِ الْکَعْبَةُ عَلَی الْبُقْعَةِ بِکَرْبَلَاءَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا اسْکُتِی وَ لَا تَفْخَرِی عَلَیْهَا فَإِنَّهَا الْبُقْعَةُ الْمُبَارَکَةُ الَّتِی نُودِیَ مُوسَی مِنْهَا مِنَ الشَّجَرَةِ (2)

**[ترجمه]منتخب البصائر: امام صادق علیه السلام فرمود: بقعه های مقدس زمین فخر فروشی می کردند، کعبه بر سرزمین کربلا فخرفروشی کرد. خداوند متعال وحی فرستاد: ساکت باش، و بر آن فخرفروشی نکن. آن همان سرزمین مبارکی است که موسی از جانب درخت مقدس مورد ندا قرار گرفت. - [2]. نسخه خطی -

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا حَمَلَتْ أُمُّهُ بِهِ لَمْ یَظْهَرْ حَمْلُهَا إِلَّا عِنْدَ وَضْعِهِ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ قَدْ وَکَّلَ بِنِسَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ نِسَاءً مِنَ الْقِبْطِ تَحْفَظُهُنَّ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا کَانَ بَلَغَهُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّهُ یُولَدُ فِینَا رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ یَکُونُ هَلَاکُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابِهِ عَلَی یَدَیْهِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِکَ لَأَقْتُلَنَّ ذُکُورَ أَوْلَادِهِمْ حَتَّی لَا یَکُونَ مَا یُرِیدُونَ وَ فَرَّقَ بَیْنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ حَبَسَ الرِّجَالَ فِی الْمَحَابِسِ فَلَمَّا وَضَعَتْ أُمُّ مُوسَی بِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ نَظَرَتْ وَ حَزِنَتْ وَ اغْتَمَّتْ وَ بَکَتْ وَ قَالَتْ یُذْبَحُ السَّاعَةَ فَعَطَفَ اللَّهُ قَلْبَ الْمُوَکَّلَةِ بِهَا عَلَیْهِ فَقَالَتْ لِأُمِّ مُوسَی مَا لَکِ قَدِ اصْفَرَّ لَوْنُکِ فَقَالَتْ أَخَافُ أَنْ یُذْبَحَ وَلَدِی فَقَالَتْ لَا تَخَافِی وَ کَانَ مُوسَی لَا یَرَاهُ أَحَدٌ إِلَّا أَحَبَّهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی فَأَحَبَّتْهُ الْقِبْطِیَّةُ الْمُوَکَّلَةُ بِهِ وَ أُنْزِلَ عَلَی أُمِّ مُوسَی التَّابُوتُ وَ نُودِیَتْ ضَعْهُ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ الْبَحْرُ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ

ص: 25


1- مجمع البیان 7: 239- 253. م.
2- قد ذکر هاهنا فی النسخة المخطوطة حدیثا أورده بعد أیضا و هو حدیث البزنطی الآتی المخرج عن الکافی، و الظاهر أنّه زیادة من الناسخ.

وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ فَوَضَعَتْهُ فِی التَّابُوتِ وَ أَطْبَقَتْ عَلَیْهِ وَ أَلْقَتْهُ فِی النِّیلِ وَ کَانَ لِفِرْعَوْنَ قَصْرٌ عَلَی شَطِّ النِّیلِ مُتَنَزَّهٌ (1)فَنَظَرَ مِنْ قَصْرِهِ وَ مَعَهُ آسِیَةُ امْرَأَتُهُ إِلَی سَوَادٍ فِی النِّیلِ تَرْفَعُهُ الْأَمْوَاجُ وَ تَضْرِبُهُ الرِّیَاحُ حَتَّی جَاءَتْ بِهِ عَلَی بَابِ قَصْرِ فِرْعَوْنَ فَأَمَرَ فِرْعَوْنُ بِأَخْذِهِ فَأُخِذَ التَّابُوتُ وَ رُفِعَ إِلَیْهِ فَلَمَّا فَتَحَهُ وَجَدَ فِیهِ صَبِیّاً فَقَالَ هَذَا إِسْرَائِیلِیٌّ فَأَلْقَی اللَّهُ فِی قَلْبِ فِرْعَوْنَ لِمُوسَی مَحَبَّةً شَدِیدَةً وَ کَذَلِکَ فِی قَلْبِ آسِیَةَ وَ أَرَادَ أَنْ یَقْتُلَهُ (2)فَقَالَتْ آسِیَةُ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أَنَّهُ مُوسَی وَ لَمْ یَکُنْ لِفِرْعَوْنَ وَلَدٌ فَقَالَ الْتَمِسُوا لَهُ (3)ظِئْراً تُرَبِّیهِ فَجَاءُوا بِعِدَّةِ نِسَاءٍ قَدْ قُتِلَ أَوْلَادُهُنَّ فَلَمْ یَشْرَبْ لَبَنَ أَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ وَ بَلَغَ أُمَّهُ أَنَّ فِرْعَوْنَ قَدْ أَخَذَهُ فَحَزِنَتْ وَ بَکَتْ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ یَعْنِی کَادَتْ أَنْ تُخْبِرَهُمْ بِخَبَرِهِ أَوْ تَمُوتَ ثُمَّ ضَبَطَتْ نَفْسَهَا فَکَانَتْ کَمَا قَالَ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ قالَتْ لِأُخْتِ مُوسَی قُصِّیهِ أَیِ اتَّبِعِیهِ فَجَاءَتْ أُخْتُهُ إِلَیْهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ أَیْ عَنْ بُعْدٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ فَلَمَّا لَمْ یَقْبَلْ مُوسَی بِأَخْذِ ثَدْیِ أَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ اغْتَمَّ فِرْعَوْنُ غَمّاً شَدِیداً فَقالَتْ أُخْتُهُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ فَقَالُوا نَعَمْ فَجَاءَتْ بِأُمِّهِ فَلَمَّا أَخَذَتْهُ فِی حِجْرِهَا وَ أَلْقَمَتْهُ ثَدْیَهَا الْتَقَمَهُ وَ شَرِبَ فَفَرِحَ فِرْعَوْنُ وَ أَهْلُهُ وَ أَکْرَمُوا أُمَّهُ فَقَالُوا لَهَا رَبِّیهِ لَنَا فَإِنَّا نَفْعَلُ بِکِ وَ نَفْعَلُ (4)وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ یَقْتُلُ أَوْلَادَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کُلَّ مَا یَلِدُونَ وَ یُرَبِّی مُوسَی وَ یُکْرِمُهُ وَ لَا یَعْلَمُ أَنَّ هَلَاکَهُ عَلَی یَدِهِ فَلَمَّا دَرَجَ (5)مُوسَی کَانَ یَوْماً عِنْدَ فِرْعَوْنَ فَعَطَسَ مُوسَی فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَأَنْکَرَ فِرْعَوْنُ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ لَطَمَهُ وَ قَالَ مَا هَذَا الَّذِی تَقُولُ فَوَثَبَ مُوسَی عَلَی لِحْیَتِهِ وَ کَانَ طَوِیلَ اللِّحْیَةِ

ص: 26


1- فی نسخة: و کان لفرعون قصور علی شط النیل متنزهات.
2- فی نسخة: و أراد فرعون أن یقتله.
3- فی نسخة: فقالت، و فی المصدر: فقال: ائتوا له اه و الظئر: المرضعة.
4- فی المصدر :فانا نفعل بک مانفعل
5- درج الصبی: مشی.

فَهَلَبَهَا أَیْ قَلَعَهَا فَهَمَّ فِرْعَوْنُ بِقَتْلِهِ فَقَالَتِ امْرَأَتُهُ غُلَامٌ حَدَثٌ لَا یَدْرِی مَا یَقُولُ وَ قَدْ لَطَمْتَهُ بِلَطْمَتِکَ إِیَّاهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ بَلْ یَدْرِی فَقَالَتْ لَهُ ضَعْ بَیْنَ یَدَیْکَ تَمْراً وَ جَمْراً فَإِنْ مَیَّزَ بَیْنَهُمَا (1)فَهُوَ الَّذِی تَقُولُ فَوَضَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ تَمْراً وَ جَمْراً فَقَالَ لَهُ (2)کُلْ فَمَدَّ یَدَهُ إِلَی التَّمْرِ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ فَصَرَفَهَا إِلَی الْجَمْرِ فِی فِیهِ فَاحْتَرَقَ لِسَانُهُ (3)فَصَاحَ وَ بَکَی فَقَالَتْ آسِیَةُ لِفِرْعَوْنَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّهُ لَا یَعْقِلُ فَعَفَا عَنْهُ قَالَ الرَّاوِی فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَکَمْ مَکَثَ مُوسَی غَائِباً عَنْ أُمِّهِ حَتَّی رَدَّهُ اللَّهُ عَلَیْهَا قَالَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَقُلْتُ وَ کَانَ هَارُونُ أَخَا مُوسَی لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ قَالَ نَعَمْ أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ یَقُولُ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی فَقُلْتُ فَأَیُّهُمَا کَانَ أَکْبَرَ سِنّاً قَالَ هَارُونُ فَقُلْتُ وَ کَانَ الْوَحْیُ یَنْزِلُ عَلَیْهِمَا جَمِیعاً قَالَ کَانَ الْوَحْیُ یَنْزِلُ عَلَی مُوسَی وَ مُوسَی یُوحِیهِ إِلَی هَارُونَ فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْأَحْکَامِ وَ الْقَضَاءِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ أَ کَانَ ذَلِکَ إِلَیْهِمَا قَالَ کَانَ مُوسَی الَّذِی یُنَاجِی رَبَّهُ وَ یَکْتُبُ الْعِلْمَ (4)وَ یَقْضِی بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَارُونُ یَخْلُفُهُ إِذَا غَابَ عَنْ قَوْمِهِ لِلْمُنَاجَاةِ قُلْتُ فَأَیُّهُمَا مَاتَ قَبْلَ صَاحِبِهِ قَالَ مَاتَ هَارُونُ قَبْلَ مُوسَی علیه السلام وَ مَاتَا جَمِیعاً فِی التِّیهِ قُلْتُ وَ کَانَ لِمُوسَی وَلَدٌ قَالَ لَا کَانَ الْوَلَدُ لِهَارُونَ وَ الذُّرِّیَّةُ لَهُ قَالَ فَلَمْ یَزَلْ مُوسَی عِنْدَ فِرْعَوْنَ فِی أَکْرَمِ کَرَامَةٍ حَتَّی بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ وَ کَانَ یُنْکِرُ عَلَیْهِ مَا یَتَکَلَّمُ بِهِ مُوسَی مِنَ التَّوْحِیدِ حَتَّی هَمَّ بِهِ فَخَرَجَ مُوسَی مِنْ عِنْدِهِ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ فَإِذَا رَجُلَانِ یَقْتَتِلَانِ أَحَدُهُمَا یَقُولُ بِقَوْلِ مُوسَی وَ الْآخَرُ یَقُولُ بِقَوْلِ فِرْعَوْنَ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ فَجَاءَ مُوسَی فَوَکَزَ صَاحِبَهُ (5)فَقَضَی عَلَیْهِ وَ تَوَارَی فِی الْمَدِینَةِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَ آخَرُ فَتَشَبَّثَ بِذَلِکَ الرَّجُلِ الَّذِی یَقُولُ بِقَوْلِ مُوسَی فَاسْتَغَاثَ بِمُوسَی فَلَمَّا

ص: 27


1- فی نسخة: فان میز بین التمر و الجمر.
2- فی نسخة: و قال له. و فی المصدر: فقالت له.
3- فی نسخة: فأخذ الجمر حتّی أخذها و وضعها فی فمه فشوت یده و أحرقت لسانه.
4- فی المصدر: و یکتب هارون العلم. م.
5- فی نسخة: فجاء موسی فوکز صاحب فرعون.

نَظَرَ صَاحِبُهُ إِلَی مُوسَی قَالَ لَهُ أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ فَخَلَّی صَاحِبَهُ وَ هَرَبَ وَ کَانَ خَازِنُ فِرْعَوْنَ مُؤْمِناً بِمُوسَی قَدْ کَتَمَ إِیمَانَهُ سِتَّمِائَةِ سَنَةٍ وَ هُوَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ بَلَغَ فِرْعَوْنَ خَبَرُ قَتْلِ مُوسَی الرَّجُلَ فَطَلَبَهُ لِیَقْتُلَهُ فَبَعَثَ الْمُؤْمِنُ (1)إِلَی مُوسَی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ فَخَرَجَ مِنْهَا کَمَا حَکَی اللَّهُ خائِفاً یَتَرَقَّبُ قَالَ یَلْتَفِتُ یَمْنَةً وَ یَسْرَةً وَ یَقُولُ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ مَرَّ نَحْوَ مَدْیَنَ وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَدْیَنَ مَسِیرَةُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فَلَمَّا بَلَغَ بَابَ مَدْیَنَ رَأَی بِئْراً یَسْتَقِی النَّاسُ مِنْهَا لِأَغْنَامِهِمْ وَ دَوَابِّهِمْ فَقَعَدَ نَاحِیَةً وَ لَمْ یَکُنْ أَکَلَ مُنْذُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ شَیْئاً فَنَظَرَ إِلَی جَارِیَتَیْنِ فِی نَاحِیَةٍ وَ مَعَهُمَا غُنَیْمَاتٌ لَا تَدْنُوَانِ مِنَ الْبِئْرِ فَقَالَ لَهُمَا مَا لَکُمَا لَا تَسْتَقِیَانِ فَقَالَتَا کَمَا حَکَی اللَّهُ حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ فَرَحِمَهُمَا مُوسَی وَ دَنَا مِنَ الْبِئْرِ فَقَالَ لِمَنْ عَلَی الْبِئْرِ أَسْتَقِی لِی دَلْواً وَ لَکُمْ دَلْواً وَ کَانَ الدَّلْوُ یَمُدُّهُ عَشَرَةُ رِجَالٍ فَاسْتَقَی وَحْدَهُ دَلْواً لِمَنْ عَلَی الْبِئْرِ وَ دَلْواً لِبِنْتَیْ شُعَیْبٍ وَ سَقَی أَغْنَامَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ کَانَ شَدِیدَ الْجُوعِ.

وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِنَّ مُوسَی کَلِیمَ اللَّهِ حَیْثُ سَقَی لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ اللَّهِ مَا سَأَلَ اللَّهَ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُ (2)لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ رَأَوْا خُضْرَةَ الْبَقْلِ مِنْ صِفَاقِ بَطْنِهِ (3)مِنْ هُزَالِهِ فَلَمَّا رَجَعَتَا ابْنَتَا شُعَیْبٍ إِلَی شُعَیْبٍ قَالَ لَهُمَا أَسْرَعْتُمَا الرُّجُوعَ فَأَخْبَرَتَاهُ بِقِصَّةِ مُوسَی وَ لَمْ تَعْرِفَاهُ فَقَالَ شُعَیْبٌ لِوَاحِدَةٍ مِنْهُمَا اذْهَبِی إِلَیْهِ فَادْعِیهِ لِنَجْزِیَهُ أَجْرَ مَا سَقَی لَنَا فَجَاءَتْ إِلَیْهِ کَمَا حَکَی اللَّهُ تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ فَقَالَتْ لَهُ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَقَامَ

ص: 28


1- قال البغدادیّ فی المحبر ص 388: و کان اسم مؤمن آل فرعون حزبیل أو خزبیل و هو أخو آسیة امرأة فرعون. و قال هشام: حزبیل زوج الماشطة و کان فرعون قد جعله علی نصف الناس. قلت: و سیأتی من المصنّف ذیل الخبر التاسع أن اسمه خربیل أو شمعون أو شمعان.
2- فی نسخة: إلا خبزا یأکله.
3- فی نسخة: و کان یری خضرة البقل فی صفاق بطنه. قلت: الصفاق ککتاب: الجلد الذی یمسک البطن.

مُوسَی علیه السلام مَعَهَا فَمَشَتْ أَمَامَهُ فَسَفَقَتْهَا الرِّیَاحُ فَبَانَ عَجُزُهَا فَقَالَ لَهَا مُوسَی تَأَخَّرِی وَ دُلِّینِی عَلَی الطَّرِیقِ بِحَصَاةٍ تُلْقِیهَا أَمَامِی أَتْبَعُهَا فَأَنَا مِنْ قَوْمٍ لَا یَنْظُرُونَ فِی أَدْبَارِ النِّسَاءِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَی شُعَیْبٍ قَصَّ عَلَیْهِ قِصَّتَهُ فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ قَالَتْ إِحْدَی بَنَاتِ شُعَیْبٍ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ فَقَالَ لَهَا شُعَیْبٌ أَمَّا قُوَّتُهُ فَقَدْ عَرَفْتِهِ بِسَقْیِ الدَّلْوِ وَحْدَهُ فَبِمَ عَرَفْتِ أَمَانَتَهُ فَقَالَتْ إِنَّهُ قَالَ لِی (1)تَأَخَّرِی عَنِّی وَ دُلِّینِی عَلَی الطَّرِیقِ فَأَنَا مِنْ قَوْمٍ لَا یَنْظُرُونَ فِی أَدْبَارِ النِّسَاءِ عَرَفْتُ أَنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ یَنْظُرُونَ فِی أَعْجَازِ النِّسَاءِ فَهَذِهِ أَمَانَتُهُ فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ وَ ما أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی ذلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ أَیْ لَا سَبِیلَ عَلَیَّ إِنْ عَمِلْتُ عَشْرَ سِنِینَ أَوْ ثَمَانِیَ سِنِینَ فَقَالَ مُوسَی اللَّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی قَالَ أَتَمَّهُمَا عَشْرَ حِجَجٍ قُلْتُ لَهُ فَدَخَلَ بِهَا قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ الْأَجَلُ أَوْ بَعْدُ (2)قَالَ قَبْلُ قُلْتُ فَالرَّجُلُ یَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ وَ یَشْتَرِطُ لِأَبِیهَا إِجَارَةَ شَهْرَیْنِ (3)یَجُوزُ ذَلِکَ قَالَ إِنَّ مُوسَی علیه السلام عَلِمَ أَنَّهُ یُتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ فَکَیْفَ لِهَذَا أَنْ یَعْلَمَ أَنَّهُ یَبْقَی حَتَّی یَفِیَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیَّتُهُمَا زَوَّجَهُ شُعَیْبٌ مِنْ بَنَاتِهِ قَالَ الَّتِی ذَهَبَتْ إِلَیْهِ فَدَعَتْهُ وَ قَالَتْ لِأَبِیهَا یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ قَالَ لِشُعَیْبٍ لَا بُدَّ لِی أَنْ أَرْجِعَ إِلَی وَطَنِی وَ أُمِّی وَ أَهْلِ بَیْتِی فَمَا لِی عِنْدَکَ فَقَالَ شُعَیْبٌ مَا وَضَعَتْ أَغْنَامِی فِی هَذِهِ السَّنَةِ مِنْ غَنَمٍ بُلْقٍ فَهُوَ لَکَ فَعَمَدَ مُوسَی عِنْدَ مَا أَرَادَ أَنْ یُرْسِلَ الْفَحْلَ عَلَی الْغَنَمِ إِلَی عَصَاهُ فَقَشَرَ مِنْهُ بَعْضَهُ وَ تَرَکَ بَعْضَهُ وَ عزره (غَرَزَهُ) (4)فِی وَسَطِ مَرْبِضِ الْغَنَمِ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ کِسَاءً أَبْلَقَ ثُمَّ أَرْسَلَ الْفَحْلَ عَلَی الْغَنَمِ فَلَمْ

ص: 29


1- فی نسخة: انه لما قال لی.
2- فی نسخة: قبل أن یقضی الأجل أو بعد.
3- فی نسخة: اجارة شهرین مثلا.
4- الصحیح کما فی المصدر: «غرزه» أی اثبته من غرز عودا بالارض أی أدخله و أثبته.

تَضَعِ الْغَنَمُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ إِلَّا بُلْقاً فَلَمَّا حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ حَمَلَ مُوسَی امْرَأَتَهُ وَ زَوَّدَهُ شُعَیْبٌ مِنْ عِنْدِهِ وَ سَاقَ غَنَمَهُ فَلَمَّا أَرَادَ الْخُرُوجَ قَالَ لِشُعَیْبٍ أَبْغِی عَصًا تَکُونُ مَعِی وَ کَانَتْ عَصَی الْأَنْبِیَاءِ عِنْدَهُ قَدْ وَرِثَهَا مَجْمُوعَةً فِی بَیْتٍ فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ ادْخُلْ هَذَا الْبَیْتَ وَ خُذْ عَصًا مِنْ بَیْنَ تِلْکَ الْعِصِیِّ فَدَخَلَ فَوَثَبَتْ عَلَیْهِ عَصَا نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیهما السلام وَ صَارَتْ فِی کَفِّهِ فَأَخْرَجَهَا وَ نَظَرَ إِلَیْهَا شُعَیْبٌ فَقَالَ رُدَّهَا وَ خُذْ غَیْرَهَا فَرَدَّهَا لِیَأْخُذَ غَیْرَهَا فَوَثَبَتْ إِلَیْهِ تِلْکَ بِعَیْنِهَا فَرَدَّهَا حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا رَأَی شُعَیْبٌ ذَلِکَ قَالَ لَهُ اذْهَبْ فَقَدْ خَصَّکَ اللَّهُ بِهَا فَسَاقَ غَنَمَهُ فَخَرَجَ یُرِیدُ مِصْرَ فَلَمَّا صَارَ فِی مَفَازَةٍ وَ مَعَهُ أَهْلُهُ أَصَابَهُمْ بَرْدٌ شَدِیدٌ وَ رِیحٌ وَ ظُلْمَةٌ وَ قَدْ جَنَّهُمُ اللَّیْلُ وَ نَظَرَ مُوسَی إِلَی نَارٍ قَدْ ظَهَرَتْ کَمَا قَالَ اللَّهُ فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ فَأَقْبَلَ نَحْوَ النَّارِ یَقْتَبِسُ فَإِذَا شَجَرَةٌ وَ نَارٌ تَلْتَهِبُ عَلَیْهَا فَلَمَّا ذَهَبَ نَحْوَ النَّارِ یَقْتَبِسُ مِنْهَا أَهْوَتْ إِلَیْهِ فَفَزِعَ مِنْهَا وَ عَدَا وَ رَجَعَتِ النَّارُ إِلَی الشَّجَرَةِ فَالْتَفَتَ إِلَیْهَا وَ قَدْ رَجَعَتْ إِلَی الشَّجَرَةِ (1)فَرَجَعَ الثَّانِیَةَ لِیَقْتَبِسَ فَأَهْوَتْ نَحْوَهُ فَعَدَا وَ تَرَکَهَا ثُمَّ الْتَفَتَ وَ قَدْ رَجَعَتْ إِلَی الشَّجَرَةِ فَرَجَعَ إِلَیْهَا الثَّالِثَةَ فَأَهْوَتْ إِلَیْهِ فَعَدَا وَ لَمْ یُعَقِّبْ أَیْ لَمْ یَرْجِعْ فَنَادَاهُ اللَّهُ أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ قَالَ مُوسَی علیه السلام فَمَا الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ مَا فِی یَمِینِکَ یَا مُوسَی قالَ هِیَ عَصایَ قالَ أَلْقِها یا مُوسی فَأَلْقاها فَصَارَتْ حَیَّةً فَفَزِعَ مِنْهَا مُوسَی وَ عَدَا فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذْها وَ لا تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ أَیْ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی علیه السلام کَانَ شَدِیدَ السُّمْرَةِ (2) فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنْ جَیْبِهِ فَأَضَاءَتْ لَهُ الدُّنْیَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ فَقَالَ مُوسَی کَمَا حَکَی اللَّهُ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً (3)یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ قالَ سَنَشُدُّ

ص: 30


1- فی نسخة: و قد رجعت الی مکانها.
2- سمر: کان لونه بین السواد و البیاض.
3- أی معینا مصدقا لی. من ردأ الرجل: أعانه.

عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام باقر علیه السلام فرمود:هنگامی که مادر موسی به او حامله شد، حامله بودنش مشخص نبود تا این که وضع حمل کرد و فرعون زنان قبطی را مامور زنان بنی اسرائیل کرده بود تا مراقب آن ها باشند. چون زمانی که شنیده بود بنی اسرائیلی ها می گویند: مردی بین ما متولد می شود که به او موسی بن عمران می گویند و نابودی فرعون و یارانش به دست او اتفاق می افتد. آن گاه فرعون گفت: فرزندان پسرتان را می کشم تا آن چه که می خواهید به وجود نیاید و زنان را از مردان جدا کرد و زنان را در زندآن ها حبس کرد. هنگامی که مادر موسی او را به دنیا آورد به او نگاه کرد و ناراحت و غمگین شد و گریه کرد و گفت: همین ساعت کشته می شود. خداوند دل زن مامور موسی را به رحم آورد و به مادر موسی گفت: چرا رنگت زرد شده است؟ گفت: می ترسم که بچه ام کشته شود. گفت: نترس، هیچکس موسی را نمی بیند مگر این که او را دوست داشته باشد که خداوند فرمود: «و ألقیت علیک محبه منّی» پس آن زن قبطی مامور موسی را دوست داشت و خداوند صندوقچه را بر مادر موسی نازل کرد و به او ندا داده شد که او را در صندوقچه بگذار و او را به دریا بنداز و نترس و ناراحت نشو، ما او را به سوی تو برمی گردانیم

ص: 25

و او را از پیامبران خود قرار می دهیم. پس او را در صندوقچه گذاشت و سرش را بست. و آن را به دریا انداخت، فرعون بر روی ساحل رود نیل قصری برای خوشگذرانی داشت از داخل قصرش همراه آسیه نگاهش به چیز سیاهی که روی آب بود افتاد در حالی که امواج آب آن را بلند می کردند و باد او را حرکت می داد تا این که بر روبروی در قصر فرعون رسید. فرعون دستور داد که ان را بگیرند. صندوقچه را گرفتند و آن را نزد او بردند. هنگامی که آن را بازدید کرد، بچه ای را در آن دید. گفت: این یک بچه اسراییلی است و خداوند محبت زیادی در دل فرعون و همچنین آسیه انداخت ولی خواست که او را بکشد. آسیه گفت: «لاتقتلوه عسی أن ینفعنا او نتّخذه ولدا» ولی آن ها نمی دانستند که او موسی است و فرعون هم بچه نداشت، از یک زن شیرده درخواست کردند که او را بزرگ کند پس چند تا زن را که بچه هایشان را کشته بودند، آوردند شیر هیچکدام را نخورد که خداوند فرمود:«و حرّمنا علیه المراضع من قبل» به مادرش خبر رسید که فرعون موسی را گرفته است و ناراحت شد و گریه کرد. آن چنان که خداوند فرمود:«و أصبح فواد أمّ موسی فارغا إن کادت لتبدی به» نزدیک بود طوری رفتار کند که آن ها بفهمند که او مادرش است، یا این که نزدیک بود بمیرد ولی خودش را کنترل کرد. آن چنان که خداوند فرمود:«لولا أن ربطنا علی قلبها لتکون من المؤمنین» سپس به خواهر موسی گفت: «قصیه» یعنی دنبال او برو. سپس خواهرش آمد و از دور او را دید ولی آن ها نمی دانستند، هنگامی که موسی از سینه هیچ یک از زنان شیر نخورد فرعون خیلی ناراحت شد. خواهر موسی گفت: «أدلّکم علی أهل بیت یکلفلونه لکم و هم له 1. ناصحون» گفتند: بله، سپس مادرش را آورد. هنگامی که او را در آغوشش گرفت و سینه اش را در دهان او گذاشت، موسی سینه اش را گرفت و شیر خورد، فرعون و خانواده اش خوشحال شدند و به مادرش احترام گذاشتند و به او گفتند: آن را برای ما بزرگ کن هرکاری که بخواهی برایت انجام می دهیم. که خداوند فرمود:«فرددناه إلی أمه کی تقرّ عینها و لا تحزن و لتعلم أنّ وعد الله حق و أکثرهم لایعلمون» و فرعون هر بچه ای از بنی اسراییل متولد می شد را می کشت، و این در حالی بود که موسی را بزرگ می کرد و او را گرامی می داشت و نمی دانست که نابودی اش به دست اوست. روزی وقتی که موسی به نزد فرعون می رفت، عطسه کرد و گفت: «الحمد لله ربّ العالمین» فرعون او را از این حرف منع کرد و او را سیلی زد و به او گفت: این چیست که می گویی؟ و فرعون که ریش بلندی داشت

ص: 26

موسی ریشش را گرفت و آن را کند، فرعون تصمیم گرفت که او را بکشد، زنش به او گفت: او جوان است و نمی داند که چه می گوید و به او سیلی زدی. همان تنبیه برای او کافی است. فرعون گفت: او می داند که چه گفته است. زنش گفت: در جلویش خرما و زغال بگذار، اگر بین آن ها فرق قائل شد پس او می دانسته که چه گفته است. پس فرعون جلوی او خرما و زغال گذاشت و به او گفت: بخور. سپس دستش را به سوی خرما برد ولی جبرئیل رسید و دستش را به سوی زغال برد و آن را برداشت و در دهانش گذاشت و زبانش سوخت و فریاد کشید و گریه کرد. آسیه به فرعون گفت: نگفتم که او نمی داند که چه گفته است؟ سپس فرعون از او درگذشت.

راوی حدیث می گوید: به امام باقر علیه السلام گفتم: موسی چقدر از مادرش دور بود تا این که او را دوباره نزدش فرستاد؟ فرمود: سه روز. و پرسیدم: آیا هارون برادرپدری و مادری موسی بود؟ فرمود: بله، آیا نشنیدی که خداوند فرمود:«یا ابن أممّ لا تأخذ بلحیتی و لا برأسی» و پرسیدم: کدام یک از آن ها بزرگتر بود؟ فرمود: هارون، پرسیدم: آیا وحی بر هردوی آن ها نازل می­شد؟ فرمود: وحی بر موسی نازل می شد و آن را به هارون می گفت. پرسیدم: حکم و قضاوت و امر و نهی مردم به دست هردو بود؟ فرمود: موسی با خداوند مناجات می کرد و علم می نوشت و در بین بنی اسراییل قضاوت می­کرد و هروقت موسی به مناجات رفته بود، هارون در غیاب او جانشینش بود. پرسیدم کدامیک از آن ها زودتر فوت کرد؟ فرمود: هارون قبل از موسی فوت کرد و همه آن ها در بیابان مردند. پرسیدم: آیا موسی فرزندی داشت؟ فرمود: نه، فرزندان برای هارون بودند و نسل آن ها هم از او بود.

و موسی همچنان در نزد فرعون با احترام و اکرام بزرگ شد تا این که به اندازه یک مرد بزرگ شد و هنگامی که موسی از توحید حرف می زد مانع او می شد تا این که تصمیم گرفت او را بکشد و موسی از پیش او رفت و وارد شهر شد که ناگاه دو مرد با هم دعوا می کردند، یکی از آن ها حرف های موسی را می گفت و دیگری حرف های فرعون. و آن کسی که از پیروان او بود از او طلب کمک کرد. سپس موسی پیرو فرعون را زد و کار او را تمام کرد و در شهر متواری شد. فردای آن روز یکی دیگر آمده بود و با همان مردی که پیرو او بود درگیر شده بود او هم از موسی طلب کمک کرد.

ص: 27

پیرو فرعون به موسی نگاه کرد و گفت: «أترید أن تقتلنی کما قتلت نفسا بالأمس» و پیرو فرعون را رها کرد و فرار کرد و خزانه دارفرعون مردی مؤمن بود که ششصد سال ایمانش را مخفی نگه داشته بود و او آن کسی است که خداوند در مورد او فرمود:«و قال رجل مؤمن من آل فرعون یکتم ایمانه آتقتلون رجلا أن یقول ربّی الله» و خبر کشته شدن آن مرد توسط موسی به فرعون رسید. فرعون کسی را دنبال موسی فرستاد تا او را بکشد. سپس آن مرد مؤمن کسی را نزد موسی فرستاد و گفت: « إِنَّ الْمَلأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ» سپس موسی از آن شهر خارج شد آن طور که خداوند فرمود:«خائفا یترقّب» طرف راست و چپ خودش را نگاه می کرد و می گفت: «ربّ نجّنی من القوم الظالمین» و سپس به سوی شهر مدین رفت و مسافت بین او و شهر مدین سه روز راه بود. هنگامی که به دروازه مدین رسید یک چاه آبی را دید که مردم در آن گوسفندان و حیواناتشان را آب می دهند. در گوشه ای نشست و در ان سه روز چیزی نخورده بود. به دو دختر که همراه گوسفندانشان در گوشه ای نشسته بودند و به چاه نزدیک نمی شدند نگاه کرد. به آن ها گفت: چرا به گوسفندانتان آب نمی دهید؟ و آن طور که خداوند حکایت می کند، گفتند: « حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء وَأَبُونَا شَیْخٌ کَبِیرٌ» موسی دلش برایشان سوخت و به طرف چاه رفت و به آن ها که بر سر چاه بودند گفت: من یک سطل آب برمی دارم شما هم یک سطل، و آن سطل آب را ده نفر با هم می توانستند بالا بکشند و خودش به تنهایی یک سطل آب برای آن هایی که بر سر چاه بود، بالا کشید و یک سطل برای دو دختر شعیب و گوسفندانشان را آب داد « ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ» و خیلی گرسنه بود.

امام علی علیه السلام می فرماید: موسی هنگامی که به گوسفندان آن دو دختر آب داد به سوی یک سایه رفت و به درختی تکیه زد و گفت: «رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ» به خدا قسم که فقط یک نان از خداوند خواسته بود، چون او گیاه زمین را می خورد و کسانی که او را مسخره می کردند از صدای شکمش فهمیدند که او گیاه سبز خورده است. هنگامی که دو دختر شعیب برگشتند، پدرشان به آن ها گفت: امروز زود برگشتید! و آن ها داستان موسی را برایش تعریف کردند و او را نشناخته بودند. شعیب به یکی از آن ها گفت: به نزد او برو و از او دعوت کن که به این جا بیاید تا به خاطر این که گوسفندان ما را آب داده است به او پاداش بدهم و او به نزد موسی آمد، آن طور که خداوند فرمود:«تمشی علی استحیاء» و به او گفت: «إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ مَا سَقَیْتَ لَنَا» موسی ایستاد

ص: 28

و همراه او آمد و او از جلوی موسی حرکت می کرد و باد او را اذیت کرد و باسن او معلوم شد. موسی به او گفت: تو از پشت من بیا و با شن هایی که به جلوی من می اندازی من را بر راه راهنمایی کن و من آن شن ها را دنبال می کنم. من از قومی هستم که به پشت زنان نگاه نمی کنیم. هنگامی که به نزد شعیب رفت، داستان خودش را برای او تعریف کرد. شعیب گفت: «لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» و یکی از دخترانش گفت: « یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الأَمِینُ» شعیب به او گفت: قدرت او را با کشاندن آن سطل آب به تنهایی شناختی و امین بودنش را چگونه شناختی؟ گفت: او به من گفت: که از پشت من بیا و راه را به من نشان بده، من از قومی هستم که در پشت زنان نگاه نمی کنند. فهمیدم که او از آن مردم نیست که به سرین زنان نگاه می کنند، این امین بودنش بود. شعییب به موسی گفت: «أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ وَمَا أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ» موسی گفت: «ذَلِکَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَیَّ» اگر خواستم هشت سال یا ده سال برای تو خدمت کنم باید من را مجبور نکنی و موسی گفت: « الله علی ما نقول وکیل» راوی می­گوید: از امام صادق پرسیدم: کدامیک از آن دو زمان را خدمتگذاری کرد؟ فرمود: ده سالش را تمام کرد. پرسیدم: بعد از این که مدت شرطش تمام شد نزد دختر شعیب رفت یا قبل از آن؟ فرمود: قبل از تمام شدن آن. پرسیدم: مردی با دختری ازدواج می کند و با پدرش شرط می بندد که او را برای دو ماه اجاره کند، آیا این جایز است؟ فرمود: موسی می دانست که به وعده اش وفا می کند. چگونه می دانست که تا زمان وعده به شرطش زنده می ماند؟ و پرسیدم: فدای شما بشوم با کدامیک از دختران شعیب ازدواج کرد؟ فرمود: با آن یکی که دنبال او رفت و به پدرش گفت: «یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ» هنگامی که موسی مدت خدمتگذاریش را به اتمام رساند، به شعیب گفت: من باید به وطنم و به نزد مادرم و خانواده ام برگردم. چه چیزی به من می دهی؟ شعیب گفت: آن چه که گوسفندانم امسال از گوسفندان سفید و سیاه زاییدند برای تو هستند و موسی هنگامی که می خواست حیوان نر را به بین حیوانات بفرستد با عصایش بعضی از پوستش را کند و بعضی دیگر از آن را رها کرد و آن را وارد آغل گوسفندان کرد و یک پارچه سیاه و سفیدی بر روی آن قرار داد. سپس آن را در بین گوسفندان فرستاد

ص: 29

و آن سال همه گوسفندان بره سیاه و سفید زاییدند. هنگامی که آن سال گذشت، موسی همسرش را همراه آن چیزهایی که شعیب به آن ها داده بود سوار بر حیوانات کرد و خودش هم گله گوسفندانش را می آورد. هنگامی که خواست از میان آن ها خارج شود به شعیب گفت: عصایی می خواهم تا همراه من باشد؛ و عصای پیامبران نزد او بود که همه آن ها را در اتاقی گذاشته بود. شعیب به او گفت: وارد آن اتاق شو و عصایی را از بین عصاهای دیگر بردار. سپس داخل رفت و عصای نوح و ابراهیم به سمت او پرید و در دستش قرار گرفت ولی او رهایش کرد و شعیب به او نگاه کرد و گفت: آن را بگذار و یکی دیگر بردار، و او آن ها را رها می کرد تا یکی دیگر بردارد ولی همان عصا به سوی او می پرید و سه بار این کار را تکرار کرد تا این که شعیب این منظره را دید و گفت: آن را بردار همانا خداوند تو را برای آن انتخاب کرده است. و سپس گوسفندانش را برد و از شهر مدین به سوی مصر خارج شد. هنگامی که همراه خانواده اش از بیابان می­گذشت گرفتار سرمای شدید و باد و تاریکی شدند و شب بر آن ها رسید و موسی به آتشی که از دور نمایان بود نگاه کرد. آن طور که خداوند می­فرماید: «فَلَمَّا قَضَی مُوسَیالْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ» سپس به سوی آن آتش که شعله ور بود، آمد، که یک درخت بود و از آن آتش شعله ور شده بود. هنگامی که نزد آتش رفت تا پاره ای از آن بردارد بر روی او افتاد و او ترسید و دوید و آن آتش به طرف درخت برگشت. و او متوجه آن شده بود که به طرف درخت برگشته است. بار دیگر به سمت آن رفت تا پاره ای از آن بردارد و دوباره به سمت او پرید او هم دوباره فرار کرد و آن را رها کرد و سپس دید که آن پاره به سمت درخت برگشت. سپس برای بار سوم نزدیک درخت رفت و آتش بر روی او افتاد، پس دوید ولی دیگر بار برنگشت. و خداوند به موسی ندا کرد: ای موسی، من خداوند هستم پروردگار جهانیان. موسی گفت: چه نشانه­ای ثابت می­کند؟ خداوند فرمود: ای موسی در دست راستت چیست؟ گفت: عصایم است. فرمود: ای موسی آن را بنداز. وقتی آن را انداخت، تبدیل به یک مار شد و موسی از آن ترسید و فرار کرد. خداوند ندا داد: آن را بگیر و نترس، تو از نجات یافتگان هستی، دستت را در داخل گریبانت قرار بده آن را روشن و نورانی بدون هیچ مرضی بیرون می آوری. رنگ پوست موسی بسیار سبزه بود، به همین خاطر وقتی دستش را از گریبانش بیرون آورد دنیا برایش روشن شد. خداوند به او فرمود: « فَذَانِکَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّکَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ » و موسی آن طور که خداوند می فرماید، گفت: « رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَأَخَافُ أَن یَقْتُلُونِ* وَأَخِی هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِیَ رِدْءًا یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخَافُ أَن یُکَذِّبُونِ*قَالَ سَنَشُدُّ

ص: 30

عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُمَا سُلْطَانًا فَلَا یَصِلُونَ إِلَیْکُمَا بِآیَاتِنَا أَنتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغَالِبُونَ ». - . تفسیر القمی 483 -488 -

**[ترجمه]

بیان

قوله فارِغاً قال البیضاوی أی صفرا من العقل لما دهاها من الخوف و الحیرة حین سمعت بوقوعه فی ید فرعون کقوله تعالی وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ (2)أی خلاء لا عقول فیها إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ إنها کادت لتظهر بموسی أی بأمره و قصته من فرط الزجرة أو الفرح بتبنّیه لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها بالصبر و الثبات لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ من المصدقین علی الله أو من الواثقین بحفظه لا بتبنّی فرعون و عطفه انتهی (3)قوله علیه السلام فهلبها قال الجزری الهلب الشعر و قیل هو ما غلظ من شعر الذنب و غیره یقال هلبت الفرس إذا نتفت هلبه قوله فوکز صاحبه أی ضربه بجمیع کفّه فقضی علیه أی قتله و قال البیضاوی إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ لأی شی ء أنزلت مِنْ خَیْرٍ قلیل أو کثیر و حمله الأکثرون علی الطعام فَقِیرٌ محتاج سائل و لذلک عدّی باللام و قیل معناه أنی لما أنزلت إلی من خیر الدین صرت فقیرا فی الدنیا لأنه کان فی سعة عند فرعون انتهی (4).

و سفقت الباب و أسفقته أی رددته قوله بِخَبَرٍ أی بخبر الطریق أَوْ جَذْوَةٍ أی عود غلیظ سواء کان فی رأسه نار أو لم یکن و لذلک بینه بقوله مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ أی تستدفئون بها قوله تعالی رِدْءاً أی معینا قوله تعالی بِآیاتِنا قال البیضاوی متعلّق بمحذوف أی اذهبا بآیاتنا أو بنجعل أی نسلّطکما بها أو بمعنی لا یصلون أی تمتنعون منهم أو قسم جوابه لا یصلون أو بیان للغالبون. (5).

**[ترجمه]بیضاوی در مورد «فارغا» می گوید: یعنی هنگامی که مادر موسی شنید موسی به دست فرعون افتاده است به خاطر ترس و تعجبی که دچار آن شد، خالی از هرگونه عقل و فکر شد. آن طور که خداوند فرمود:«وافئدتهم هواء» یعنی خالی هستند هیچ عقلی در آن ها نیست. «إن کادت لتبدی به» یعنی به خاطر شدت سختی یا به خاطر دیدن او نزدیک بود که داستان موسی را آشکار کند. «لولا أن ربطنا علی قلبها» با صبر و استواری «لتکون من المؤمنین» از باور کنندگان به خداوند و توکل کنندگان به خداوند بر حفظ و نگهداری موسی نه به فرزندخواندگی و مهربانی فرعون به موسی علیه السلام . - [1]. انوار التنزیل 2: 82 -

کلام امام صادق علیه السلام ، «فهلبها» جزری می گوید: الهلب، یعنی مو، و گفته شده یعنی آن قسمت از موی دم و غیرآن که سفت شده است. وقتی می گویند: هلبت الفرس. یعنی موهایش کنده شد. و «فوکز صاحبه» یعنی با تمام کف دستش او را زد، «فقضی علیه» یعنی او را کشت. بیضاوی می گوید: « إنّی لما انزلت إلیّ» هرچیزی که نازل کنی. « فقیر» محتاج و نیازمند و به خاطر این به لام متعدی شده است. و گفته شده یعنی به خاطر این که خیر دین را بر من نازل کردی در دنیا فقیر شدم چون هنگامی که در نزد فرعون بود ثروتمند بود. - . انوار التنزیل 2: 82 -

سفقت الباب و اسفقته: یعنی در را بستم. «بخبر» یعنی خبر آن راه « أو جذوه» یک شاخه محکم. چه بر روی آن آتش باشد چه نباشد و به خاطر این با ذکر کلمه آتش آن را مشخص کرد که فرمود: «من النار لعلّکم تصطلون» یعنی خودتان را با آن گرم کنید. کلام خداوند: «ردءا» یعنی کمک «بیاتنا» بیضاوی می­گوید: که جار و مجرور متعلق است به محذوف، یعنی اذهبا بایاتنا، یا متعلق است به نجعل محذوف، یعنی شما را با آن نشانه هایمان مسلط می کنیم یا به معنای این که، نمی رسند، یعنی مانع آن ها می­شوید یا این که قسم است و جواب آن لایصلون است یا این که توضیحی بیشتر برای کلمه غالبون است. - . انوار التنزیل 2: 85 -

**[ترجمه]

«3»

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَهَبَ

ص: 31


1- تفسیر القمّیّ: 483- 488. م.
2- إبراهیم: 43. م.
3- أنوار التنزیل 2: 82. م.
4- أنوار التنزیل 2: 82. و فیه: کان فی سعة عند فرعون. م.
5- أنوار التنزیل 2: 85. م.

یَقْتَبِسُ نَاراً (1)فَانْصَرَفَ إِلَیْهِمْ وَ هُوَ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام می­­فرماید: «به آن چه امید نداری 1. امیدوارتر باش تا آن چه به آن امید داری» موسی رفت

ص: 31

تا برای خانواده اش پاره ای آتش بگیرد هنگامی که به نزد خانواده اش برگشت پیامبر مرسل شده بود. - . [1] فروع الکافی 1: 351 -

**[ترجمه]

«4»

-ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ جَعْفَرٍ الضَّبِّیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ مَشَایِخِهِ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عِزَّتِی یَا مُوسَی لَوْ أَنَّ النَّفْسَ الَّتِی قَتَلْتَ أَقَرَّتْ لِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَنِّی لَهَا خَالِقٌ وَ رَازِقٌ أَذَقْتُکَ طَعْمَ الْعَذَابِ وَ إِنَّمَا عَفَوْتُ عَنْکَ أَمْرَهَا لِأَنَّهَا لَمْ تُقِرَّ بِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَنِّی لَهَا خَالِقٌ وَ رَازِقٌ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: علی بن حسین روایت می کند: خداوند متعال به موسی وحی فرستاد: ای موسی، به عزتم قسم اگر آن مردی که کشتی به اندازه یک چشم بر هم زدن اقرار می کرد که من خالق و رازق او هستم تو را به خاطر کشتن آن عذاب می دادم و به خاطر این که حتی به مدت یک چشم برهم زدن به خالق و رازق بودن من ایمان نداشت تو را می بخشم. - . [2] علل الشرائع : 200 -

**[ترجمه]

«5»

-یه، من لا یحضر الفقیه عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ قَالَ قَالَ لَهَا شُعَیْبٌ یَا بُنَیَّةِ هَذَا قَوِیٌّ قَدْ عَرَفْتِهِ بِدَفْعِ الصَّخْرَةِ الْأَمِینُ مِنْ أَیْنَ عَرَفْتِهِ قَالَتْ یَا أَبَتِ إِنِّی مَشَیْتُ قُدَّامَهُ فَقَالَ امْشِی مِنْ خَلْفِی فَإِنْ ضَلَلْتُ فَأَرْشِدِینِی إِلَی الطَّرِیقِ فَإِنَّا قَوْمٌ لَا نَنْظُرُ فِی أَدْبَارِ النِّسَاءِ (4).

**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: امام رضا علیه السلام در مورد آیه « یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ» فرمود:شعیب به دخترش گفت: از طریق برداشتن آن تخته سنگ فهمیدی که قوی است، چگونه فهمیدی که او امین است؟ گفت: پدر جان، من جلوی او راه می رفتم، گفت: از پشت من بیا اگر راه را گم کردم من را راهنمایی کن ما قومی هستیم که به پشت زنان نگاه نمی کنیم. - . [3] الفقیه : 470 -

**[ترجمه]

«6»

-ج، الإحتجاج ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرِ ابْنِ الْجَهْمِ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ دَخَلَ مَدِینَةً مِنْ مَدَائِنِ فِرْعَوْنَ عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها وَ ذَلِکَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَقَضَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْعَدُوِّ بِحُکْمِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَوَکَزَهُ فَمَاتَ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ یَعْنِی الِاقْتِتَالَ الَّذِی کَانَ وَقَعَ بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ لَا مَا فَعَلَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ قَتْلِهِ إِنَّهُ یَعْنِی الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ قَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی قَالَ یَقُولُ إِنِّی وَضَعْتُ نَفْسِی غَیْرَ مَوْضِعِهَا بِدُخُولِی هَذِهِ الْمَدِینَةَ فَاغْفِرْ لِی أَیِ اسْتُرْنِی

ص: 32


1- فی نسخة: ذهب یقتبس لاهله نارا.
2- فروع الکافی 1: 351: و فیه: فان موسی علیه السلام ذهب لیقتبس لاهله نارا. م.
3- علل الشرائع: 200. م.
4- الفقیه: 470. م.

مِنْ أَعْدَائِکَ لِئَلَّا یَظْفَرُوا بِی فَیَقْتُلُونِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ قالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ مِنَ الْقُوَّةِ حَتَّی قَتَلْتُ رَجُلًا بِوَکْزَةٍ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ بَلْ أُجَاهِدُ فِی سَبِیلِکَ بِهَذِهِ الْقُوَّةِ حَتَّی تَرْضَی فَأَصْبَحَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ عَلَی آخَرَ قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ قَاتَلْتَ رَجُلًا بِالْأَمْسِ وَ تُقَاتِلُ هَذَا الْیَوْمَ لَأُؤَدِّبَنَّکَ وَ أَرَادَ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ- فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ (1)قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ قَالَ الْمَأْمُونُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا أَبَا الْحَسَنِ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی لِفِرْعَوْنَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ قَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ فِرْعَوْنَ قَالَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَتَاهُ وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ بِی قَالَ مُوسَی فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ عَنِ الطَّرِیقِ بِوُقُوعِی إِلَی مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِکَ فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ الْخَبَرَ (2).

**[ترجمه]احتجاج، عیون اخبار الرضا: مأمون در مورد آیه «فَوَکَزَهُ مُوسَی فَقَضَی عَلَیْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ» از امام رضا پرسید. امام رضا علیه السلام فرمود: موسی وارد یکی از شهرهای فرعون در دو وقت غفلت مردم آن شهر - بین مغرب و عشاء - شد، دو نفر را دید که با هم مشاجره می کنند، یکی از آن ها از پیروان خودش و یکی دیگر از مخالفانش بود، آن یکی که از پیروانش بود از او طلب کمک بر آن مخالفش کرد. موسی با ذکر حکم خداوند ضربه ای محکم به آن مرد زد و کشته شد. امام رضا علیه السلام فرمود: این کار شیطان بود. یعنی آن دعوایی که بین آن دو مرد به وجود آمد نه کشتن آن مرد توسط موسی و منظور او از شیطان دشمن گمراه و آشکار انسان است. مامون پرسید: معنی این کلام موسی «ربّ إنّی ظلمت نفسی فاغفرلی» چیست؟ فرمود: یعنی من خودم را با وارد شدن به این شهر، در جایی که به آن متعلق نیستم، قرار دادم. «فاغفرلی» من را از دید دشمنانت 1. بپوشان

ص: 32

تا من را نگیرند و نکشند. «فغفرله إنّه هوالغفور الرحیم» موسی فرمود: «ربّ بما انعمت علیّ » از قدرتی که به من عطا کردی تا با یک مشت آن مرد را بکشم. «فلن أکون ظهیرا للمجرمین» بلکه با این قدرت در راه تو جهاد کنم تا از من راضی شوی، «فأصبح» موسی «فِی الْمَدِینَةِ خَائِفًا یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ» بر یک مرد دیگر «قال له موسی إنّک لغویّ مبین» دیروز باعث مرگ یک نفر شدی و امروز با یکی دیگر دعوا می کنی؟ تو را ادب می کنم، و خواست که بر او خشمگین شود، هنگامی که می­خواست بر هردوی آن ها خشمگین شود، گفت: ای موسی، می­خواهی من را بکشی آن طور که دیروز یکی دیگر را کشتی، می­خواهی در زمین انسان ظالم و ستمکار باشی و نمی خواهی از انسان صالح باشی؟

مامون گفت: خداوند تو را جزا بدهد ای ابوالحسن، پس معنی آن حرف موسی «فعلتها اذا و أنا من الضالّین» به فرعون چیست؟ فرمود: هنگامی که موسی این کلام را «و فعلت فعلتک التّی فعلت و أنت من الکافرین» به فرعون زد، او نیز گفت: «فعلتها اذا و أنا من الضالّین» از راه، به رفتن به شهری از شهرهای تو «فررت منکم لمّا خفت فوهب لی ربّی حکما و جعلنی من المرسلین» ادامه خبر. - . [1] الاحتجاج : 234 ؛ عیون الاخبار : 110 -

**[ترجمه]

بیان

قال الرازی احتج بهذه الآیة من طعن فی عصمة الأنبیاء بأن ذلک القبطی إما أن یقال إنه کان مستحق القتل أو لم یکن کذلک فإن کان الأول فلم قال هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ و لم قال رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی و لم قال فی سورة أخری فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ و إن کان الثانی کان قتله معصیة و ذنبا و الجواب أنه لم لا یجوز أن یقال إنه کان لکفره مباح الدم و أما قوله هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ ففیه وجوه أحدها أن الله تعالی و إن أباح قتل الکفار إلا أنه کان الأولی تأخیر قتلهم إلی زمان آخر فلما قتل فقد ترک ذلک المندوب فهو قوله هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ و ثانیها أن قوله هذا إشارة إلی عمل المقتول لا إلی عمل نفسه فقوله

ص: 33


1- فی الاحتجاج: ظن الذی هو من شیعته انه یریده اه.
2- الاحتجاج: 234، عیون الأخبار: 110. م.

هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ أی عمل هذا المقتول من عمل الشیطان و المراد منه بیان کونه مخالفا لله تعالی مستحقا للقتل.

و ثالثها أن یکون قوله هذا إشارة إلی المقتول یعنی أنه من جند الشیطان و حزبه یقال فلان من عمل السلطان أی من أحزابه.

و أما قوله رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فعلی نهج قول آدم علیه السلام رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا و المراد أحد وجهین إما علی سبیل الانقطاع إلی الله تعالی و الاعتراف بالتقصیر عن القیام بحقوقه و إن لم یکن هناک ذنب قط أو من حیث حرم نفسه الثواب بترک المندوب.

و أما قوله فَاغْفِرْ لِی أی فاغفر لی ترک هذا المندوب و فیه وجه آخر و هو أن یکون المراد رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی حیث قتلت هذا الملعون فإن فرعون لو عرف ذلک لقتلنی به فَاغْفِرْ لِی فاستره علی و لا توصل خبره إلی فرعون فَغَفَرَ لَهُ أی ستره عن الوصول إلی فرعون و یؤیده أنه قال عقیبه رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ و لو کانت إعانة المؤمن هاهنا سببا للمعصیة لما قال ذلک.

و أما قوله فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ فلم یقل إنی صرت بذلک ضالا و لکن فرعون لما ادعی أنه کان کافرا فی حال القتل نفی عن نفسه کونه کافرا فی ذلک الوقت و اعترف بأنه کان ضالا أی متحیرا لا یدری ما یجب علیه أن یفعله (1)و ما یدین به فی ذلک انتهی. (2)و قال السید المرتضی قدس الله روحه مما یجاب به عن هذا السؤال أن موسی علیه السلام لم یتعمد القتل و لا أراد و إنما اجتاز فاستغاثه رجل من شیعته علی رجل من عدوه بغی علیه و ظلمه و قصد إلی قتله فأراد موسی أن یخلصه من یده و یدفع عنه مکروهه

ص: 34


1- هو مخالف لما یذهب إلیه الإمامیّة من أن الأنبیاء علیهم السلام لم یکونوا فی وقت من الأوقات ضالین. و الصواب ما تقدم عن الرضا علیه السلام، و یأتی بعد ذلک جواب عن السیّد المرتضی قدّس سرّه.
2- مفاتیح الغیب 6: 466- 467. م.

فأدی ذلک إلی القتل من غیر قصد إلیه و کل ألم یقع علی سبیل المدافعة للظالم من غیر أن یکون مقصودا فهو حسن غیر قبیح و لا یستحقّ العوض به و لا فرق بین أن تکون المدافعة من الإنسان عن نفسه و بین أن یکون عن غیره فی هذا الباب. (1)ثم ذکر نحوا من الأجوبة التی ذکرها الرازی ثم قال فإن قیل فما معنی قول فرعون لموسی علیه السلام وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ و قوله علیه السلام فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ و کیف نسب علیه السلام الضلال إلی نفسه و لم یکن عندکم فی وقت من الأوقات ضالا الجواب أما قوله وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ فإنما أراد به الکافرین لنعمتی و حقّ تربیتی فإن فرعون کان المربّی لموسی إلی أن کبر و بلغ أ لا تری إلی قوله تعالی حکایة عنه أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (2).

فأما قول موسی علیه السلام فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ فإنما أراد به من الذاهبین عن أن الوکزة تأتی علی النفس أو المدافعة تفضی إلی القتل فقد یسمی الذاهب عن الشی ء أنه ضالّ عنه و یجوز أیضا أن یرید أنی ضللت عن فعل المندوب إلیه من الکفّ عن القتل فی تلک الحال و الفوز بمنزلة الثواب. (3)ثم قال فإن قیل کیف یجوز لموسی علیه السلام أن یقول لرجل من شیعته یستصرخه إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ الجواب أن قوم موسی کانوا غلاظا جفاة أ لا تری إلی قولهم بعد مشاهدة الآیات لما رأوا من یعبد الأصنام اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ (4)و إنما خرج موسی علیه السلام خائفا علی نفسه من قوم فرعون بسبب قتل القبطیّ فرأی ذلک الرجل یخاصم رجلا من أصحاب فرعون و استنصر موسی علیه السلام فقال له عند ذلک إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ و أراد أنک خائب فی طلب ما لا تدرکه و تکلف ما لا تطیقه ثم قصد إلی نصرته کما نصره بالأمس علی الآخر فظن أنه یریده بالبطش لبعد فهمه فقال له أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ

ص: 35


1- تنزیه الأنبیاء: 69. م.
2- الشعراء: 18.
3- تنزیه الأنبیاء: 71- 72. م.
4- الأعراف: 138.

مِنَ الْمُصْلِحِینَ فعدل عن قتله و صار ذلک سببا لشیاع خبر القبطی بالأمس انتهی. (1)

أقول: ما ذکره رحمه الله أحد الوجهین فی تفسیر الآیة و الوجه الآخر أن قوله یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کلام القبطیّ لا کلام الإسرائیلی کما مر فی روایة علی بن إبراهیم و لعل الأظهر فی الخبر هو الأول و یحتمل الثانی أیضا کما لا یخفی بعد التأمّل.

**[ترجمه]رازی می گوید: کسانی که می خواهند عصمت پیامبران را زیر سؤال ببرند به این آیه استناد می کنند که آن مرد قبطی مقتول یا استحقاق کشته شدن را داشت یا نه؟ اگر استحقاق کشته شدن را داشت پس چرا موسی گفت: «هذا من عمل الشیطان» و یا چرا گفت: «ربّّی إنّی ظلمت نفسی فاغفرلی» و چرا در یک سوره دیگر گفت: «فعلتها انا و انا من الضالمین»؟ اگر مستحق کشته شدن نبود پس کشتن او گناه و معصیت است. جواب این است، که چرا نمی­توان گفت که آن مرد به خاطر کفرش، کشتنش جایز بود و اما این کلام موسی « هذا من عمل الشیطان» چند تا وجه دارد:

یک: خداوند متعال هرچند که کشتن کافران را جایز می داند ولی بهتر است کشتن آن ها را به یک زمان دیگر موکول کرد و هنگامی که آن مرد را کشت آن کار مندوب و مستحب را انجام نداده است که فرمود: «هذا من عمل الشیطان».

دو: اسم اشاره «هذا» اشاره به کار آن فرد مقتول دارد نه به کار خود موسی علیه السلام،

ص: 33

پس «هذا من عمل الشیطان» یعنی آن مرد مقتول کار شیطان را انجام داد و منظور از آن این است که او مخالف و دشمن خداوند بود پس او مستحق کشته شدن بود.

سه: می تواند « هذا » اشاره به فرد مقتول داشته باشد، یعنی آن مرد از سپاه ضرب شیطان است وقتی گفته می شود: فلان من عمل السلطان، یعنی از احزاب و نیروهای اوست.

و اما کلام «ربّ انّی ظلمت نفسی فاغفرلی» به مانند آن کلام حضرت آدم علیه السلام است که فرمود: «ربّنا ظلمنا أنفسنا» و منظور از آن یکی از این دو وجه است: یا به خاطر انقطاع از همه چیز و پیوستن به خداوند و اعتراف به کوتاهی در انجام ادای حقوق خداوند بر او، هرچند که اصلا مرتکب گناهی هم نشده باشد، یا به خاطر این که آن کار مستحب را انجام نداد و ثواب آن نصیبش نشد.

اما «فاغفرلی» یعنی مرا به خاطر ترک این مستحب ببخش. و در آن وجه دیگری است و آن این که مراد «ربّ انّی ظلمت نفسی» باشد چون این ملعون را کشتم، پس فرعون اگر می­دانست مرا می­کشت «فاغفرلی» پس آن کار را مخفی کن و خبرش را به فرعون نرسان، «فاغفرله» مانع رسیدن آن حرف به فرعون شد و این ادامه ی آیه را تائید می کند «ربّ بما أنعمت إلیّ من فلن أکون ظهیرا للمجرمین» اگر کمک به یک فرد مؤمن سبب گناه می شد این را این جا ذکر نمی کرد.

و اما «فعلتها اذا و انا من الضالّین» نگفته که من به خاطر این کار گمراه شدم ولی فرعون هنگامی که ادعا کرد که او در هنگام انجام آن قتل کافر است او خودش نپذیرفت که در هنگام انجام آن قتل کافر بوده باشد. ولی اعتراف کرد که گمراه بوده است یعنی، سردرگم بوده نمی دانسته که چکار باید بکند ولی به خاطر انجام آن به او پاداش نمی دهند. - . [1] مفاتیح الغیب 6: 466-467 - سید مرتضی فرمود: از جواب های این سؤال آن است که موسی آن قتل را عمدی و با خواست خودش انجام نداده است، بلکه او عبور می کرده و یکی از پیروانانش بر یکی از دشمنانش که به او ظلم کرده است و قصد کشتنش را داشته است از او کمک خواسته است و موسی فقط خواسته است که آن پیروش را از دست آن مرد نجات دهد مانع انجام آن کار بدی که می خواهد انجام بدهد، شود

ص: 34

و بدون نیت عمدی او را کشت و اگر به خاطر دفاع در برابر ظالم هر دردی که به او برسد به شرط آن که عمد نبوده باشد، کار نیکو و خوبی است و مستحق قصاص نیست و در این موضوع فرقی نمی­کند چه از خودت دفاع بکنی چه از غیر خودت.

سپس تعدادی از جواب هایی را که رازی آن ها را بیان کرده ذکر می­کند و می­گوید: اگر گفته شود، پس معنای سخن فرعون به موسی چیست که «فعلت فعلتک التی فعلت و أنت من الکافرین» و در سخن موسی «فعلتها اذا و أنا من الضالین» گمراهی را به خودش نسبت داد در حالی که به نظر شما هیچوقت گمراه نبوده است. جواب این است که کلام او «و أنت من الکافرین» منظورش از کافر، کفر نعمت و حقی که به خاطر تربیت موسی بر گردنش داشته است. چون تا زمانی که موسی بزرگ شد فرعون سرپرست و تربیت کننده او بود و خداوند هم در مورد این آیه فرمود:« ألم نربک فینا ولیدا و لبث فینا من عمرک سنین - . شعراء / 18 - »

و اما کلام موسی « فعلتها اذا و أنا من الضالین» به خاطر این در این جا گمراه گفت چون بعضی معتقدند که آن مشتی که زد از روی هوس بود یا این جا موسی قصد دفاع داشت که منجر به قتل شد که خودش را از کار صواب دور می داند و به خودش صفت گمراه می­دهد و جایز است که آن را چنین تفسیر کرد که من در این جا می­توانستم که آن قتل را انجام ندهم و به ثواب آن دست یابم.

سپس گفت: اگر گفته شود چگونه است که موسی به یکی از یاران خودش که از او کمک می­خواهد می­گوید: «إنّک لغویّ مبین» جواب این است که: قوم موسی قومی خشن و سخت گیری بودند آیا ندیدی بعد از مشاهده نشانه­های خداوند، هنگامی که بت پرستان را دیدند گفتند: « اجعل لنا الها کما لهم آلهه - . اعراف / 138 - » و موسی به خاطر کشتن آن مرد قبطی برای نجات خودش از دست قوم فرعون از شهر خارج شد و در همین حال یکی از پیروانانش را دید که با یکی از یاران فرعون دعوا می کند، او از موسی طلب کمک کرد و در این هنگام به او گفت: «إنّک لغویّ مبین» و منظورش این بود که تو در طلب آن چه آن را درک نمی­کنی و ادعای آن چه که توان آن را نداری ناکام و شکست خورده هستی، سپس آن چنان که دیروز هنگام دعوا با یک نفر دیگر به او کمک کرده بود خواست تا دوباره به او کمک کند، ولی او به خاطر کم فکریش گمان کرد که قصد حمله به او را دارد، پس به او گفت: «أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ

ص: 35

مِنَ الْمُصْلِحِینَ» او نیز از کشتنش منصرف شد و این جریان باعث شد که خبر کشته شدن اآن مرد قبطی در روز گذشته پخش شود. پایان. - . [2] تنزیه الانبیاء : 71 -

می گویم: آن چه که سید مرتضی به آن اشاره کرد یکی از دو صورت تفسیر این آیه بود. صورت دیگر آن این است که آیه «یا موسی ترید أن تقتلنی» کلام مرد قبطی است نه آن مرد بنی اسراییلی، آن چنان که در روایت علی بن ابراهیم قبلا ذکر شد و شاید تفسیردرست تر این خبر، وجه اول باشد، البته صورت دوم هم احتمال دارد چنانکه بعد از کمی تامل می­توان این را درک کرد.

**[ترجمه]

«7»

-ک، إکمال الدین ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ آدَمَ النَّسَائِیِّ عَنْ أَبِیهِ آدَمَ بْنِ إِیَاسٍ عَنِ الْمُبَارَکِ بْنِ فَضَالَةَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ سَیِّدِ الْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا حَضَرَتْ یُوسُفَ الْوَفَاةُ جَمَعَ شِیعَتَهُ وَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ حَدَّثَهُمْ بِشِدَّةٍ تَنَالُهُمْ یُقْتَلُ فِیهَا الرِّجَالُ وَ تُشَقُّ بُطُونُ الْحَبَالَی وَ تُذْبَحُ الْأَطْفَالُ حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ الْحَقَّ فِی الْقَائِمِ مِنْ وُلْدِ لَاوَی بْنِ یَعْقُوبَ وَ هُوَ رَجُلٌ أَسْمَرُ طَوِیلٌ وَ وَصَفَهُ لَهُمْ (2)بِنَعْتِهِ فَتَمَسَّکُوا بِذَلِکَ وَ وَقَعَتِ الْغَیْبَةُ وَ الشِّدَّةُ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هُمْ یَنْتَظِرُونَ قِیَامَ الْقَائِمِ أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ حَتَّی إِذَا بُشِّرُوا بِوِلَادَتِهِ وَ رَأَوْا عَلَامَاتِ ظُهُورِهِ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَیْهِمْ وَ حُمِلَ عَلَیْهِمْ بِالْخَشَبِ وَ الْحِجَارَةِ وَ طُلِبَ (3)الْفَقِیهُ الَّذِی کَانُوا یَسْتَرِیحُونَ إِلَی أَحَادِیثِهِ فَاسْتَتَرَ وَ تَرَاسَلُوهُ وَ قَالُوا کُنَّا مَعَ الشِّدَّةِ نَسْتَرِیحُ إِلَی حَدِیثِکَ فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَی بَعْضِ الصَّحَارِی وَ جَلَسَ یُحَدِّثُهُمْ حَدِیثَ الْقَائِمِ وَ نَعْتَهُ وَ قُرْبَ الْأَمْرِ وَ کَانَتْ لَیْلَةٌ قَمْرَاءُ فَبَیْنَمَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ طَلَعَ عَلَیْهِمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ حَدِیثَ السِّنِّ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ دَارِ فِرْعَوْنَ یُظْهِرُ النُّزْهَةَ فَعَدَلَ عَنْ مَوْکِبِهِ وَ أَقْبَلَ إِلَیْهِمْ وَ تَحْتَهُ بَغْلَةٌ وَ عَلَیْهِ طَیْلَسَانُ خَزٍّ فَلَمَّا رَآهُ الْفَقِیهُ عَرَفَهُ بِالنَّعْتِ فَقَامَ إِلَیْهِ وَ انْکَبَّ عَلَی قَدَمَیْهِ فَقَبَّلَهُمَا ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یُمِتْنِی حَتَّی أَرَانِیَکَ فَلَمَّا رَأَی الشِّیعَةُ ذَلِکَ عَلِمُوا أَنَّهُ صَاحِبُهُمْ فَأَکَبُّوا عَلَی الْأَرْضِ شُکْراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمْ یَزِدْهُمْ عَلَی أَنْ قَالَ أَرْجُو أَنْ یُعَجِّلَ اللَّهُ فَرَجَکُمْ ثُمَّ غَابَ بَعْدَ ذَلِکَ وَ خَرَجَ إِلَی مَدِینَةِ مَدْیَنَ فَأَقَامَ عِنْدَ شُعَیْبٍ مَا أَقَامَ فَکَانَتِ الْغَیْبَةُ الثَّانِیَةُ أَشَدَّ عَلَیْهِمْ

ص: 36


1- تنزیه الأنبیاء: 71. م.
2- فی المصدر: طوال، و نعته لهم اه. م.
3- فی نسخة: و طلبوا.

مِنَ الْأُولَی وَ کَانَتْ نَیِّفاً وَ خَمْسِینَ سَنَةً وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَیْهِمْ وَ اسْتَتَرَ الْفَقِیهُ فَبَعَثُوا إِلَیْهِ أَنَّهُ لَا صَبْرَ لَنَا عَلَی اسْتِتَارِکَ عَنَّا فَخَرَجَ إِلَی بَعْضِ الصَّحَارِی وَ اسْتَدْعَاهُمْ وَ طَیَّبَ قُلُوبَهُمْ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنَّهُ مُفَرِّجٌ عَنْهُمْ بَعْدَ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَقَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لَهُمْ قَدْ جَعَلْتُهَا ثَلَاثِینَ سَنَةً لِقَوْلِهِمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَقَالُوا کُلُّ نِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ قَدْ جَعَلْتُهَا عِشْرِینَ سَنَةً فَقَالُوا لَا یَأْتِی بِالْخَیْرِ إِلَّا اللَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ قَدْ جَعَلْتُهَا عَشْراً فَقَالُوا لَا یَصْرِفُ الشَّرَّ إِلَّا اللَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قُلْ لَهُمْ لَا تَبْرَحُوا فَقَدْ آذَنْتُ فِی فَرَجِکُمْ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ طَلَعَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَاکِباً حِمَاراً فَأَرَادَ الْفَقِیهُ أَنْ یُعَرِّفَ الشِّیعَةَ مَا یَسْتَبْصِرُونَ بِهِ فِیهِ وَ جَاءَ مُوسَی حَتَّی وَقَفَ عَلَیْهِمْ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ لَهُ الْفَقِیهُ مَا اسْمُکَ فَقَالَ مُوسَی قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ عِمْرَانَ قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ وَهْبِ بْنِ لَاوَی بْنِ یَعْقُوبَ (1)قَالَ بِمَا ذَا جِئْتَ قَالَ بِالرِّسَالَةِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَامَ إِلَیْهِ فَقَبَّلَ یَدَهُ ثُمَّ جَلَسَ بَیْنَهُمْ وَ طَیَّبَ نُفُوسَهُمْ وَ أَمَرَهُمْ أَمْرَهُ ثُمَّ فَرَّقَهُمْ فَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ الْوَقْتِ وَ بَیْنَ فَرَجِهِمْ بِغَرْقِ فِرْعَوْنَ أَرْبَعُونَ سَنَةً (2).

**[ترجمه]اکمال الدین: امام علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت می کند که: یوسف علیه السلام در هنگام مرگش پیروان و اهل بیتش را جمع کرد، خداوند را سپاس و ستایش کرد سپس در مورد سختی و مصیبتی که بر آن ها نازل می شود صحبت کرد، مصیبتی که در آن مردان می میرند، شکم زنان باردار پاره می شود و کودکان سر بریده می شوند تا این که خداوند حق را به وسیله نوادگان لاوی بن یعقوب برای آن ها آشکار می کند و مشخصات آن قائم این است که که یک مرد، با رنگ پوست گندم گون و بلندقامت است و ویژگی های او را برایشان تعریف کرد و آن ها هم به این ویژگی ها تمسک کردند - آن را حفظ کردند -. آن غیبت و مصیبت در بین بنی اسراییل به وقوع پیوست و آن ها چهارصد سال منتظر ظهور آن ناجی خود شدند تا این که مژده متولد شدنش را به آن ها دادند و نشانه های ظهورش را دیدند ولی سختی و مصیبت بر آن ها بیشتر شد و با چوب و سنگ به آن ها حمله شد و به دنبال آن مرد عالمی گشتند که با سخنانش آن ها را آرام می کرد ولی او نیز پنهان شد. برای او خبر فرستادند و گفتند: در سختی به حرف های تو گوش می­دادیم و آرام می­شدیم، سپس او آن ها را به صحرا برد و حرف آن ناجی را برایشان گفت و ویژگی های او را برایشان تعریف کرد. روز ظهور نزدیک شد آن شب، شب مهتاب بود و هنگامی که موسی بر آن ها ظاهر شد آن ها هم مانند شب مهتابی نورانی شدند. حضرت موسی در آن هنگام در ایام جوانیش بود و از خانه فرعون خارج شده بود، از همراهانش جدا شد و به طرف آن ها رفت که سوار بر یک قاطر بود و پارچه ای ابریشمی بر روی قاطرش بود. هنگامی که آن مرد عالم موسی را دید او را از طریق ویژگی هایش شناخت به طرف او رفت به پایش افتاد و پاهایش را بوسید. سپس گفت: سپاس برای خداوندی که مرا نمیراند تا این که تو را دیدم. هنگامی که پیروانش این صحنه را دیدند، فهمیدند که او همان ناجی است سپس برای شکر خداوند بر روی زمین افتادند، و فقط این را به آن ها فرمود که: امیدوارم که خداوند به زودی شما را از این وضع نجات دهد. سپس از نزد آن ها رفت و بعد از آن به طرف شهر مدین رفت و در آن جا مدتی نزد شعیب علیه السلام ماند. و این غیبت دومی از غیبت اولی برایشان سخت تر بود

ص: 36

که حدود پنجاه و چند سالی بود و بلا و مصیبت بر آن ها شدت یافت و آن مرد عالم نیز از آن ها پنهان شد سپس به او خبر دادند که نمی توانیم بر نبودنت صبر کنیم. سپس به صحرا رفت و برای آن ها دعا کرد و قلب آن ها را پاک کرد و به آن ها گفت: که خداوند به او الهام کرده است که بعد از چهل سال آن ها را از این بدبختی نجات می دهد، همه آن ها گفتند: الحمدلله، خداوند فرمود: به آن ها بگو: که به خاطر الحمدلله که گفتند بعد از سی سال آن ها را نجات می دهد، گفتند: همه نعمت ها برای خداست. خداوند وحی فرستاد به آن ها بگو: آن را بیست سال کردم. آن ها گفتند: همه خیرها از جانب خداست، خداوند وحی فرستاد به آن ها بگو: آن را ده سال کردم. گفتند: فقط خداوند شر را از انسان دور می کند. خداوند وحی فرستاد به آن ها بگو: 1. اجازه ظهور ایشان را بر شما دادم. در این حالت دوباره موسی سوار بر قاطرش بر آن ها آشکار شد، عالم می خواست که پیروانش را با ویژگی های موسی آشنا کند که در آن لحظه موسی به نزد آن ها آمد و بر آن ها سلام کرد. فقیه به او گفت: اسمت چیست؟ فرمود: موسی، گفت: فرزند کی هستی؟ فرمود: پسر عمران هستم. گفت: عمران پسر کیست؟ فرمود: پسر وهب پسر لاوی پسر یعقوب. گفت: چه چیزی با خودت آوردی؟ فرمود: رسالتم را از جانب خداوند آوردم. پس نزد ایشان رفت و دستش را بوسید. سپس ایشان در بین آن ها نشست و دلهایشان را پاک کرد و آن ها را به پیروی رسالتش امر کرد و سپس آن ها را پراکنده کرد. که از زمان این ماجرا تا غرق شدن فرعون و نجات یافتن آن ها از دستش چهل سال طول کشید. - . کمال الدین : 87 -

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام و کانت نیّفا و خمسین سنة أی کان المقدر أولا هکذا و لذا أخبرهم بعد مضی نیف و عشر سنین ببقاء أربعین سنة ثم خفف الله عنهم مرات حتی أظهر لهم موسی علیه السلام فی الساعة بعد رجوعه عن مدین و کان بقاؤه فیها عشر سنین و مدة ذهابه و إیابه نیفا.

**[ترجمه]«و کانت نیفا و خمسین سنه» یعنی اولین بار زمان مقدر شده اینقدر بود که بعد از گذشت ده سال و چندی به آن ها خبر داد که چهل سال دیگر مانده است. سپس خداوند چند بار آن را کم کرد تا این که در همان لحظه موسی بعد از بازگشتنش از شهر مدین بر آن ها ظاهر شد که ده سال در آن جا مانده بود و آن چند سال هم زمان رفت و برگشتش بوده است.

**[ترجمه]

«8»

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَوْلُ شُعَیْبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ أَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی قَالَ وَفَی مِنْهُمَا بِأَبْعَدِهِمَا عَشْرَ سِنِینَ قُلْتُ فَدَخَلَ بِهَا قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ الشَّرْطُ أَوْ بَعْدَ انْقِضَائِهِ قَالَ قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَالرَّجُلُ یَتَزَوَّجُ الْمَرْأَةَ وَ یَشْتَرِطُ لِأَبِیهَا إِجَارَةَ شَهْرَیْنِ

ص: 37


1- هکذا فی الکتاب و الصحیح کما فی المصدر: فاهث بن لاوی بن یعقوب. و قد تقدم نسبه فی أول الباب الأوّل راجعه.
2- کمال الدین: 87. م.

یَجُوزُ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلِمَ أَنَّهُ سَیُتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ فَکَیْفَ لِهَذَا بِأَنْ یَعْلَمَ أَنَّهُ سَیَبْقَی حَتَّی یَفِیَ لَهُ (1).

**[ترجمه]کافی: بزنطی روایت می کند که درباره این کلام شعیب علیه السلام « إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ » از امام علی علیه السلام پرسیدم: که کدام یک از این شروط را انجام داد؟ فرمود: در طول ده سال به آن شرط وفا کرد. پرسیدم: قبل از این که شرطش را کامل کند با آن دختر ازدواج کرد یا بعد از آن؟ فرمود: قبل از این که شرطش را تمام کند. پرسید، مردی از با یک دختر ازدواج می کند و شرط می گذارد که دو ماه برای او به عنوان مهریه کار کند.

ص: 37

آیا ازدواج قبل از اتمام شرط جایز است؟ فرمود: موسی می دانست که می تواند به شرطش وفا کند و می دانست که تا آن زمان هم زنده می ماند. - . [2] فروع الکافی 2: 31 - 32 -

**[ترجمه]

«9»

-ک، إکمال الدین أَبِی وَ ابْنُ الْوَلِیدِ مَعاً عَنْ سَعْدٍ وَ الْحِمْیَرِیِّ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ یُوسُفَ بْنَ یَعْقُوبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ جَمَعَ آلَ یَعْقُوبَ وَ هُمْ ثَمَانُونَ رَجُلًا فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقِبْطَ سَیَظْهَرُونَ عَلَیْکُمْ وَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ إِنَّمَا یُنَجِّیکُمُ اللَّهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ بِرَجُلٍ مِنْ وُلْدِ لَاوَی بْنِ یَعْقُوبَ اسْمُهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ غُلَامٌ طَوِیلٌ جَعْدٌ آدَمُ فَجَعَلَ الرَّجُلُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یُسَمِّی ابْنَهُ عِمْرَانَ وَ یُسَمِّی عِمْرَانُ ابْنَهُ مُوسَی.

فَذَکَرَ أَبَانُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: مَا خَرَجَ مُوسَی حَتَّی خَرَجَ قَبْلَهُ خَمْسُونَ کَذَّاباً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کُلُّهُمْ یَدَّعِی أَنَّهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ فَبَلَغَ فِرْعَوْنَ أَنَّهُمْ یُرْجِفُونَ بِهِ (2)وَ یَطْلُبُونَ هَذَا الْغُلَامَ وَ قَالَ لَهُ کَهَنَتُهُ (3)وَ سَحَرَتُهُ إِنَّ هَلَاکَ دِینِکَ وَ قَوْمِکَ عَلَی یَدَیْ هَذَا الْغُلَامِ الَّذِی یُولَدُ الْعَامَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَوَضَعَ الْقَوَابِلَ عَلَی النِّسَاءِ وَ قَالَ لَا یُولَدُ الْعَامَ غُلَامٌ إِلَّا ذُبِحَ وَ وَضَعَ عَلَی أُمِّ مُوسَی قَابِلَةً فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ بَنُو إِسْرَائِیلَ قَالُوا إِذَا ذَبَحَ الْغِلْمَانَ وَ اسْتَحْیَا النِّسَاءَ هَلَکْنَا فَلَمْ نَبْقَ فَتَعَالَوْا لَا نَقْرَبِ النِّسَاءَ فَقَالَ عِمْرَانُ أَبُو مُوسَی بَلْ بَاشِرُوهُنَّ فَإِنَّ أَمْرَ اللَّهِ وَاقِعٌ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ اللَّهُمَّ مَنْ حَرَّمَهُ فَإِنِّی لَا أُحَرِّمُهُ وَ مَنْ تَرَکَهُ فَإِنِّی لَا أَتْرُکُهُ وَ بَاشَرَ أُمَّ مُوسَی فَحَمَلَتْ بِهِ فَوَضَعَ عَلَی أُمِّ مُوسَی قَابِلَةً تَحْرُسُهَا فَإِذَا قَامَتْ قَامَتْ وَ إِذَا قَعَدَتْ قَعَدَتْ فَلَمَّا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَقَعَتْ عَلَیْهَا الْمَحَبَّةُ وَ کَذَلِکَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَتْ لَهَا الْقَابِلَةُ مَا لَکِ یَا بُنَیَّةِ تَصْفَرِّینَ وَ تَذُوبِینَ قَالَتْ لَا تَلُومِینِی فَإِنِّی إِذَا وَلَدْتُ أُخِذَ وَلَدِی فَذُبِحَ قَالَتْ فَلَا تَحْزَنِی فَإِنِّی سَوْفَ أَکْتُمُ عَلَیْکِ فَلَمْ تُصَدِّقْهَا فَلَمَّا أَنْ وَلَدَتْ الْتَفَتَتْ إِلَیْهَا وَ هِیَ مُقْبِلَةٌ فَقَالَتْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَقَالَتْ لَهَا أَ لَمْ أَقُلْ إِنِّی

ص: 38


1- فروع الکافی 2: 31- 32. و فیه انه یستتم له. و فیه ایضا: انه سیبقی حتّی یفی. م.
2- أی یخوضون فی ذکره و أخباره قصد أن یهیجوا الناس به.
3- جمع الکاهن و هو من یدعی الاسرار أو أحوال الغیب.

سَوْفَ أَکْتُمُ عَلَیْکِ ثُمَّ حَمَلَتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ الْمِخْدَعَ (1)وَ أَصْلَحَتْ أَمْرَهُ ثُمَّ خَرَجَتْ إِلَی الْحَرَسِ فَقَالَتِ انْصَرِفُوا وَ کَانُوا عَلَی الْبَابِ فَإِنَّهُ خَرَجَ دَمٌ مُنْقَطِعٌ فَانْصَرَفُوا فَأَرْضَعَتْهُ فَلَمَّا خَافَتْ عَلَیْهِ الصَّوْتَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا اعْمَلِی التَّابُوتَ ثُمَّ اجْعَلِیهِ فِیهِ ثُمَّ أَخْرِجِیهِ لَیْلًا فَاطْرَحِیهِ فِی نِیلِ مِصْرَ فَوَضَعَتْهُ فِی التَّابُوتِ ثُمَّ دَفَعَتْهُ فِی الْیَمِّ فَجَعَلَ یَرْجِعُ إِلَیْهَا وَ جَعَلَتْ تَدْفَعُهُ فِی الْغَمْرِ (2)وَ إِنَّ الرِّیحَ ضَرَبَتْهُ فَانْطَلَقَتْ بِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ قَدْ ذَهَبَ بِهِ الْمَاءُ هَمَّتْ أَنْ تَصِیحَ فَرَبَطَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهَا قَالَ وَ کَانَتِ الْمَرْأَةُ الصَّالِحَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَتْ لِفِرْعَوْنَ إِنَّهَا أَیَّامُ الرَّبِیعِ فَأَخْرِجْنِی وَ اضْرِبْ لِی قُبَّةً عَلَی شَطِّ النِّیلِ حَتَّی أَتَنَزَّهَ هَذِهِ الْأَیَّامَ فَضَرَبَ لَهَا قُبَّةً عَلَی شَطِّ النِّیلِ إِذْ أَقْبَلَ التَّابُوتُ یُرِیدُهَا فَقَالَتْ مَا تَرَوْنَ مَا أَرَی عَلَی الْمَاءِ قَالُوا إِی وَ اللَّهِ یَا سَیِّدَتَنَا إِنَّا لَنَرَی شَیْئاً فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا قَامَتْ إِلَی الْمَاءِ فَتَنَاوَلَتْهُ بِیَدِهَا وَ کَادَ الْمَاءُ یَغْمُرُهَا حَتَّی تَصَایَحُوا عَلَیْهَا فَجَذَبَتْهُ فَأَخْرَجَتْهُ مِنَ الْمَاءِ فَأَخَذَتْهُ فَوَضَعَتْهُ فِی حِجْرِهَا فَإِذَا غُلَامٌ أَجْمَلُ النَّاسِ وَ أَسَرُّهُمْ فَوَقَعَتْ عَلَیْهِ مِنْهَا مَحَبَّةٌ فَوَضَعَتْهُ فِی حِجْرِهَا وَ قَالَتْ هَذَا ابْنِی فَقَالُوا إِی وَ اللَّهِ أَیْ سَیِّدَتَنَا مَا لَکِ وَلَدٌ وَ لَا لِلْمَلِکِ فَاتَّخِذِی هَذَا وَلَداً فَقَامَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ فَقَالَتْ إِنِّی أَصَبْتُ غُلَاماً طَیِّباً حُلْواً نَتَّخِذُهُ وَلَداً فَیَکُونُ قُرَّةَ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ فَلَا تَقْتُلْهُ قَالَ وَ مِنْ أَیْنَ هَذَا الْغُلَامُ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ (3)مَا أَدْرِی إِلَّا أَنَّ الْمَاءَ جَاءَ بِهِ فَلَمْ تَزَلْ بِهِ حَتَّی رَضِیَ فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ أَنَّ الْمَلِکَ قَدْ تَبَنَّی ابْناً لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ رُءُوسِ مَنْ کَانَ مَعَ فِرْعَوْنَ إِلَّا بَعَثَ إِلَیْهِ امْرَأَتَهُ لِتَکُونَ لَهُ ظِئْراً أَوْ تَحْضُنَهُ (4)فَأَبَی أَنْ یَأْخُذَ مِنِ امْرَأَةٍ مِنْهُنَّ ثَدْیاً قَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ اطْلُبُوا لِابْنِی ظِئْراً وَ لَا تُحَقِّرُوا أَحَداً فَجَعَلَ لَا یَقْبَلُ مِنِ امْرَأَةٍ مِنْهُنَّ فَ قالَتْ أُمُّ مُوسَی لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ انْظُرِی أَ تَرَیْنَ لَهُ أَثَراً فَانْطَلَقَتْ حَتَّی أَتَتْ بَابَ الْمَلِکِ فَقَالَتْ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّکُمْ تَطْلُبُونَ ظِئْراً وَ هَاهُنَا امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ تَأْخُذُ وَلَدَکُمْ وَ تَکْفُلُهُ لَکُمْ فَقَالَتْ أَدْخِلُوهَا فَلَمَّا دَخَلَتْ قَالَتْ لَهَا امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ مِمَّنْ أَنْتِ قَالَتْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَتِ اذْهَبِی یَا بُنَیَّةِ فَلَیْسَ لَنَا فِیکِ حَاجَةٌ فَقَالَ لَهَا النِّسَاءُ

ص: 39


1- المخدع: البیت الصغیر الذی یکون داخل البیت الکبیر.
2- الغمر: معظم الماء.
3- فی المصدر: و اللّه ما ادری. م.
4- أی أو تربیه.

عَافَاکِ اللَّهُ انْظُرِی هَلْ یَقْبَلُ أَوْ لَا یَقْبَلُ فَقَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ قَبِلَ هَلْ یَرْضَی فِرْعَوْنُ أَنْ یَکُونَ الْغُلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ الْمَرْأَةُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَعْنِی الظِّئْرَ لَا یَرْضَی قُلْنَ فَانْظُرِی یَقْبَلُ أَوْ لَا یَقْبَلُ قَالَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ فَاذْهَبِی فَادْعِیهَا فَجَاءَتْ إِلَی أُمِّهَا فَقَالَتْ إِنَّ امْرَأَةَ الْمَلِکِ تَدْعُوکِ فَدَخَلَتْ عَلَیْهَا فَدُفِعَ إِلَیْهَا مُوسَی فَوَضَعَتْهُ فِی حِجْرِهَا ثُمَّ أَلْقَمَتْهُ ثَدْیَهَا فَإِذاً قَحَمَ اللَّبَنُ (1)فِی حَلْقِهِ فَلَمَّا رَأَتِ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ أَنَّ ابْنَهَا قَدْ قَبِلَ قَامَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ فَقَالَتْ إِنِّی قَدْ أَصَبْتُ لِابْنِی ظِئْراً وَ قَدْ قَبِلَ مِنْهَا فَقَالَ وَ مِمَّنْ هِیَ قَالَتْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ فِرْعَوْنُ هَذَا مِمَّا لَا یَکُونُ أَبَداً الْغُلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ الظِّئْرُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ تَزَلْ تُکَلِّمُهُ فِیهِ وَ تَقُولُ مَا تَخَافُ مِنْ هَذَا الْغُلَامِ (2)إِنَّمَا هُوَ ابْنُکَ یَنْشَأُ فِی حِجْرِکَ حَتَّی قَلَبَتْهُ عَنْ رَأْیِهِ وَ رَضِیَ فَنَشَأَ مُوسَی فِی آلِ فِرْعَوْنَ وَ کَتَمَتْ أُمُّهُ خَبَرَهُ وَ أُخْتُهُ وَ الْقَابِلَةُ حَتَّی هَلَکَتْ أُمُّهُ وَ الْقَابِلَةُ الَّتِی قَبِلَتْهُ فَنَشَأَ لَا یَعْلَمُ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ قَالَ وَ کَانَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ تَطْلُبُهُ وَ تَسْأَلُ عَنْهُ فَیَعْمَی عَلَیْهِمْ خَبَرُهُ (3)قَالَ فَبَلَغَ فِرْعَوْنَ أَنَّهُمْ یَطْلُبُونَهُ وَ یَسْأَلُونَ عَنْهُ فَأَرْسَلَ إِلَیْهِمْ فَزَادَ فِی الْعَذَابِ عَلَیْهِمْ وَ فَرَّقَ بَیْنَهُمْ وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْإِخْبَارِ بِهِ وَ السُّؤَالِ عَنْهُ قَالَ فَخَرَجَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ ذَاتَ لَیْلَةٍ مُقْمِرَةٍ إِلَی شَیْخٍ لَهُمْ عِنْدَهُ عِلْمٌ فَقَالُوا قَدْ کُنَّا نَسْتَرِیحُ إِلَی الْأَحَادِیثِ فَحَتَّی مَتَی وَ إِلَی مَتَی نَحْنُ فِی هَذَا الْبَلَاءِ قَالَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَا تَزَالُونَ حَتَّی یَجِی ءَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِغُلَامٍ مِنْ وُلْدِ لَاوَی بْنِ یَعْقُوبَ اسْمُهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ غُلَامٌ طُوَالٌ جَعْدٌ فَبَیْنَا هُمْ کَذَلِکَ إِذْ أَقْبَلَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَسِیرُ عَلَی بَغْلَةٍ حَتَّی وَقَفَ عَلَیْهِمْ فَرَفَعَ الشَّیْخُ رَأْسَهُ فَعَرَفَهُ بِالصِّفَةِ فَقَالَ لَهُ مَا اسْمُکَ یَرْحَمُکَ اللَّهُ فَقَالَ مُوسَی قَالَ ابْنُ مَنْ قَالَ ابْنُ عِمْرَانَ فَوَثَبَ إِلَیْهِ الشَّیْخُ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَقَبَّلَهَا وَ ثَارُوا إِلَی رِجْلَیْهِ یُقَبِّلُونَهَا فَعَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ اتَّخَذَ شِیعَةً وَ مَکَثَ بَعْدَ ذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ خَرَجَ فَدَخَلَ مَدِینَةً لِفِرْعَوْنَ فِیهَا رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ یُقَاتِلُ رَجُلًا مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ مِنَ الْقِبْطِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ الْقِبْطِیِّ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ

ص: 40


1- فی نسخة: فازدحم اللبن فی حلقه.
2- فی نسخة: ما نخاف. و فی أخری: أ تخاف. و فی ثالثة: ما تخاف.
3- أی فیخفی علیهم خبره.

وَ کَانَ مُوسَی قَدْ أُعْطِیَ بَسْطَةً فِی الْجِسْمِ وَ شِدَّةً فِی الْبَطْشِ فَذَکَرَهُ النَّاسُ وَ شَاعَ أَمْرُهُ وَ قَالُوا إِنَّ مُوسَی قَتَلَ رَجُلًا مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَلَمَّا أَصْبَحُوا مِنَ الْغَدِ إِذَا الرَّجُلُ الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ عَلَی آخَرَ قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ بِالْأَمْسِ رَجُلٌ وَ الْیَوْمَ رَجُلٌ فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَخَرَجَ مِنْ مِصْرَ بِغَیْرِ ظَهْرٍ وَ لَا دَابَّةٍ وَ لَا خَادِمٍ تَخْفِضُهُ أَرْضٌ وَ تَرْفَعُهُ أُخْرَی حَتَّی أَتَی إِلَی أَرْضِ مَدْیَنَ فَانْتَهَی إِلَی أَصْلِ شَجَرَةٍ فَنَزَلَ فَإِذَا تَحْتَهَا بِئْرٌ وَ إِذَا عِنْدَهَا أُمَّةٌ مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ فَإِذَا جَارِیَتَانِ ضَعِیفَتَانِ وَ إِذَا مَعَهُمَا غُنَیْمَةٌ لَهُمَا فَ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا ... أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ وَ نَحْنُ جَارِیَتَانِ ضَعِیفَتَانِ لَا نَقْدِرُ أَنْ نُزَاحِمَ الرِّجَالَ فَإِذَا سَقَی النَّاسُ سَقَیْنَا فَرَحِمَهُمَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخَذَ دَلْوَهُمَا وَ قَالَ لَهُمَا قَدِّمَا غَنَمَکُمَا فَسَقی لَهُما ثُمَّ رَجَعَتَا بُکْرَةً قَبْلَ النَّاسِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُوسَی إِلَی الشَّجَرَةِ فَجَلَسَ تَحْتَهَا وَ قَالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فَرُوِیَ أَنَّهُ قَالَ ذَلِکَ وَ هُوَ مُحْتَاجٌ إِلَی شِقِّ تَمْرَةٍ فَلَمَّا رَجَعَتَا إِلَی أَبِیهِمَا قَالَ مَا أَعْجَلَکُمَا فِی هَذِهِ السَّاعَةِ قَالَتَا وَجَدْنَا رَجُلًا صَالِحاً رَحِیماً فَسَقَی لَنَا فَقَالَ لِإِحْدَاهُمَا اذْهَبِی فَادْعِیهِ لِی فَجَاءَتْهُ تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَرُوِیَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ لَهَا وَجِّهِینِی إِلَی الطَّرِیقِ وَ امْشِی خَلْفِی فَإِنَّا بَنُو یَعْقُوبَ لَا نَنْظُرُ فِی أَعْجَازِ النِّسَاءِ فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ قالَتْ إِحْداهُما یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ فَرُوِیَ أَنَّهُ قَضَی أَتَمَّهُمَا لِأَنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا یَأْخُذُونَ إِلَّا بِالْأَفْضَلِ وَ التَّمَامِ فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِیقَ لَیْلًا فَرَأَی ناراً فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَسٍ أَوْ خَبَرٍ مِنَ الطَّرِیقِ فَلَمَّا

ص: 41

انْتَهَی إِلَی النَّارِ فَإِذَا شَجَرَةٌ تَضْطَرِمُ مِنْ أَسْفَلِهَا إِلَی أَعْلَاهَا فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا تَأَخَّرَتْ عَنْهُ فَرَجَعَ وَ أَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً ثُمَّ دَنَتْ مِنْهُ الشَّجَرَةُ فَ نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ فَإِذَا حَیَّةٌ مِثْلُ الْجَذَعِ لِأَنْیَابِهَا صَرِیرٌ (1)یَخْرُجُ مِنْهَا مِثْلُ لَهَبِ النَّارِ فَوَلَّی مُدْبِراً فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ارْجِعْ فَرَجَعَ وَ هُوَ یَرْتَعِدُ وَ رُکْبَتَاهُ تَصْطَکَّانِ فَقَالَ إِلَهِی هَذَا الْکَلَامُ الَّذِی أَسْمَعُ کَلَامُکَ قَالَ نَعَمْ فَلَا تَخَفْ فَوَقَعَ عَلَیْهِ الْأَمَانُ فَوَضَعَ رِجْلَهُ عَلَی ذَنَبِهَا ثُمَّ تَنَاوَلَ لِحْیَتَهَا (2)فَإِذَا یَدُهُ فِی شُعْبَةِ الْعَصَا قَدْ عَادَتْ عَصًا وَ قِیلَ لَهُ اخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً فَرُوِیَ أَنَّهُ أُمِرَ بِخَلْعِهِمَا بِأَنَّهُمَا کَانَتَا مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ مَیِّتٍ وَ رُوِیَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ أَیْ خَوْفَیْکَ خَوْفَکَ مِنْ ضِیَاعِ أَهْلِکَ وَ خَوْفَکَ مِنْ فِرْعَوْنَ ثُمَّ أَرْسَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ بِآیَتَیْنِ یَدِهِ وَ الْعَصَا.

فَرُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَرَجَ لِیَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً فَرَجَعَ إِلَیْهِمْ وَ هُوَ رَسُولٌ نَبِیٌّ فَأَصْلَحَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمْرَ عَبْدِهِ وَ نَبِیِّهِ مُوسَی فِی لَیْلَةٍ وَ کَذَا یَفْعَلُ اللَّهُ تَعَالَی بِالْقَائِمِ الثَّانِیَ عَشَرَ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ یُصْلِحُ اللَّهُ أَمْرَهُ فِی لَیْلَةٍ کَمَا أَصْلَحَ اللَّهُ أَمْرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ یُخْرِجُهُ مِنَ الْحَیْرَةِ وَ الْغَیْبَةِ إِلَی نُورِ الْفَرَجِ وَ الظُّهُورِ.

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام علی بن عبد الصمد عن أبیه عن السید أبی البرکات عن الصدوق مثله مع اختصار (3)

**[ترجمه]اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود:حضرت یوسف علیه السلام در هنگام نزدیک شدن وفاتش مردان طایفه خودشان را که هشتاد مرد بودند جمع کرد و فرمود: که قوم قبط بر شما غالب می شوند و شما را دچار عذاب و شکنجه سختی می­کنند و خداوند به وسیله یکی از نوادگان لاوی بن یعقوب که اسم آن موسی بن عمران است شما را از آن ها نجات می دهد. او یک مرد جوان بلندقامت و با موهای مجعد و پوست گندم گون است که یکی از مردان بنی اسراییل اسم فرزندش را عمران و عمران اسم فرزندش را موسی می گذارد.

از امام باقر علیه السلام روایت می کنند که فرمود: قبل از بعثت موسی بر قوم بنی اسراییل پنجاه نفر دروغگو خودشان را موسی بن عمران معرفی کرده بودند، این موضوع به گوش فرعون رسید که مردم خودشان را برای رسیدن موسی آماده می­کنند و مردم را تحریک می کنند. کاهنان و ساحرانش به او گفتند: که دین و حکومتت به دست این کودکی که امسال در بین قوم بنی اسراییل متولد می شود از بین می­رود. پس زنان قابله را به نزد زنان بنی اسراییل فرستاد و به آن ها گفت: که امسال هربچه ای متولد می شود باید کشته شود. یک زن را نیز به نزد مادر موسی فرستاد. هنگامی که قوم بنی اسراییل این وضع را دیدند گفتند: اگر بچه های ما کشته شوند و زنان را بگیرند همه ما نابود می شویم و چیزی از ما باقی نمی­ماند. پس بیایید تا با زنانمان نزدیکی نکنیم. عمران پدر موسی گفت: نه، با آن ها نزدیکی کنید چون امر خداوند واقع می­شود هرچند که مشرکان از آن کراهت داشته باشند، پروردگارا، هرکس این کار را بر خودش حرام کند من آن را حرام نمی کنم و هرکس این کار را انجام ندهد من آن را انجام می دهم. پس با مادر موسی نزدیکی کرد. سپس زنش باردار شد سپس فرعون زن قابله ای را به نزد مادر موسی فرستاد تا از او مراقبت کند که هر جا برود با او باشد، هنگامی که مادر موسی وضع حمل کرد آن زن قابله محبت موسی در دلش افتاد و حجت­های خداوند بر خلقش این چنین است. آن زن به مادر موسی گفت: ای دخترم، چرا رنگت زرد شده و آب - ضعیف - می­شوی؟ گفت: مرا سرزنش نکن چون اگر بچه ام به دنیا بیاید، او را از من می گیرند و می­کشند. گفت: ناراحت نشو، من این جریان را مخفی می­کنم؛ اما او باورش نشد. هنگامی که موسی متولد شد آن زن موسی را گرفت و او را بوسید، و گفت: ماشاالله و به او گفت: مگر به تو نگفتم

ص: 38

که این راز را پیش خودم نگه می دارم. سپس موسی را برداشت و او را داخل صندوقخانه کرد و کارش را درست کرد، سپس به نزد نگهبانانی که در جلوی در بودند آمد و گفت: برگردید، چند تکه خون از او خارج شد. هنگامی که مادرش به خاطر صدا نگران بود، خداوند به او الهام کرد که: صندوقچه­ای درست کن و او را در آن قرار بده سپس شبانه او را از خانه خارج کن و به رود نیل بیانداز. سپس او را در صندوقچه گذاشت و او را به دریا انداخت که صندوقچه گاهی به طرف او برمی گشت و گاهی هم به وسط رود می رفت ولی باد آن را به وسط دریا انداخت و برد. هنگامی که می­دید آب بچه اش را می برد خواست که داد بزند ولی خداوند مانعش شد و در آن هنگام زن صالحی از قوم بنی اسراییل همسر فرعون بود. او به فرعون گفت: الان فصل بهار است پس بیا و من را به بیرون از قصر ببر و در کنار رود نیل خیمه ای برایم برپا کن تا این روزهای بهاری را در آن جا تفریح کنم. سپس فرعون یک خیمه برایش برپا کرد که در آن هنگام صندوقچه به آن جا رسید. گفت: آن چه من بر روی آب می بینم شما هم می بینید؟ گفتند: بله خانم. ما هم چیزی می بینیم. وقتی صندوقچه به او نزدیک شد او به سوی آب خم شد و آن را با دستش گرفت. در این هنگام نزدیک بود آب او را با خودش ببرد که او را با فریاد، متوجه کردند. او نیز آن را محکم گرفت و آن را از آب بیرون آورد و در دامن خویش قرار داد که ناگهان متوجه پسر بچه خیلی زیبا و جذاب در آن شد که محبت آن بچه در دلش قرار گرفت و او را در دامنش گذاشت و گفت: این پسر من است. گفتند: بله خانم، نه تو و نه پادشاه فرزندی ندارید، این را به عنوان پسر خودت قبول کن. پس به سوی فرعون رفت و گفت: من یک بچه پاک و شیرین پیدا کردم و آن را بچه خودمان می­کنیم. پس برای من و تو نور چشمی می شود، آن را نکش. گفت: او را از کجا آوردی؟ گفت: به خدا نمی دانم بلکه فقط آب آن را به سمت ما آورد. آسیه آنقدر اسرار کرد تا این که فرعون قبول کرد. هنگامی که مردم شنیدند که پادشاه پسری را به فرزندی قبول کرده است. همه کسانی که همراه فرعون بودند زنانشان را به نزد فرعون فرستادند تا این که دایه او شوند یا تربیت او را برعهده بگیرند. ولی موسی قبول نکرد که از سینه آن ها شیر بخورد. زن فرعون گفت: برای بچه ام دایه­ای بیاورید و هیچکس را کوچک و حقیر نشمارید، ولی او هیچ کدام را قبول نمی کرد. مادر موسی به خواهرش گفت: برو دنبال موسی علیه السلام ، ببین می توانی اثری از او پیدا کنی؟ پس راه افتاد تا این که به دروازه قصر رسید و گفت: شنیدم که شما برای پسرتان دایه­ای می خواهید. این جا یک زن صالحی هست که بچه تان را برایتان بزرگ می­کند. زن فرعون گفت: آن دختر را داخل بیاورید. هنگامی که داخل شد زن فرعون به او گفت: کجایی هستی؟ گفت من از قوم بنی اسراییل هستم. گفت: ای دخترم، برو ما به کمک شما نیازی نداریم. ولی زنان حاضر در آن جا گفتند:

ص: 39

خداوند تو را ببخشاید ببین آن بچه او را قبول می کند یا نه؟ زن فرعون گفت: فکر کردید اگر قبول کند فرعون اجازه می دهد که هم بچه و هم زن از قوم بنی اسراییل باشند؟ که منظورش دایه بود، نه راضی نمی شود.

گفتند: تو اول ببین بچه او را قبول می کند یا نه؟ گفت: پس برو و آن را بیاور. خواهر موسی نزد خواهرش برگشت و گفت: زن پادشاه تو را دعوت کرد. پس با مادرش برگشت و نزد فرعون رفتند. او نیز موسی را به او داد و او را در اتاقش برد، سپس پستانش را در دهان موسی گذاشت که در این هنگام شیر وارد حلق موسی شد. هنگامی که زن فرعون دید که پسرش سینه آن زن را قبول کرد به سوی فرعون رفت و گفت: که من برای پسرم یک دایه پیدا کردم که بچه هم از سینه او شیر خورده است. فرعون گفت: آن زن کیست؟ گفت: از قوم بنی اسراییل است. فرعون گفت: این کار به هیچ عنوان امکان ندارد. بچه از بنی اسراییل و دایه او هم از بنی اسراییل. ولی او اصرار کرد و به او گفت: چرا باید از این بچه بترسی؛ او بچه توست در خانه تو بزرگ می شود. - آنقدر اصرار کرد - تا این که نظر فرعون را عوض کرد و او را راضی کرد و موسی در خانه فرعون بزرگ شد و مادر و خواهرش و آن زن قابله، رازش را مخفی نگه داشتند تا این که مادرش و آن زن قابله فوت کردند که در این هنگام کسی از قوم بنی اسراییل در مورد او چیزی نمی دانست. قوم بنی اسراییل همیشه به دنبال او بود و در مورد او جستجو می کرد ولی هیچ خبری از او پیدا نمی کرد.

فرمود: فرعون باخبر شد که بنی اسراییل دنبال ناجی خودشان می گردند و سراغش را می گیرند. پس گروهی را دنبال آن ها فرستاد و عذاب آن ها را بیشتر کرد و آن ها را از هم پراکنده کرد و مانع خبرگرفتن و پرس و جوی آن ها در مورد موسی شد. پس در یک شب مهتابی قوم بنی اسراییل نزد شیخشان که علم داشت، رفتند و گفتند: ما با حرف های تو در مورد ناجیمان آرامش می گیریم. پس تا کی باید در این بلاء و مصیبت بمانیم. گفت: به خدا شما در این سختی می مانید تا این که خداوند کلام خودش را به وسیله جوانی از نوادگان لاوی بن یعقوب به اسم موسی بن عمران برای شما می فرستد. او جوانی است بلند قامت با موهای مجعد. در این هنگام موسی که سوار بر یک قاطر بود، آمد و نزد آن ها ایستاد. شیخ سرش را بالا گرفت و با ویژگی هایی که از او می دانست، او را شناخت. از او پرسید: خدا تو را ببخشاید، اسم تو چیست؟ گفت: موسی، گفت: پسر کی هستی؟ گفت: پسر عمران. شیخ به طرف او پرید و دستش را گرفت و بوسید، آن ها هم بر روی پاهایش افتادند و پاهایش را بوسیدند. موسی آن ها را شناخت و آن ها هم حضرت را شناختند. آن ها را پیروان خود قرار داد و مدتی که خدا می داند، آن جا ماند. سپس از آن جا رفت و وارد شهر فرعون شد و متوجه شد که یکی از پیروانش با یکی از یاران فرعون ستیز می کند. آن مرد که پیرو موسی بود از موسی طلب کمک کرد.

ص: 40

موسی یک مشت به او زد و آن مرد همان جا مُرد، حضرت موسی مردی تنومند و خشن بود. این خبر هم در بین مردم پخش شد و گفتند: که موسی یکی از یاران فرعون را کشته است. موسی هم در شهر خیلی مراقب بود و می ترسید. فردای آن روز همان مرد که دیروز از او طلب کمک کرده بود، برای کمک به او در برابر یک نفر دیگر دوباره از موسی طلب کمک کرد. موسی به او گفت: «انّک لغویّ مبین» دیروز با یکی دعوا کردی امروز هم با یکی دیگر. «أَنْ أَرَادَ أَن یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَّهُمَا قَالَ یَا مُوسَی أَتُرِیدُ أَن تَقْتُلَنِی کَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْأَمْسِ إِن تُرِیدُ إِلَّا أَن تَکُونَ جَبَّارًا فِی الْأَرْضِ وَمَا تُرِیدُ أَن تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ* وَجَاء رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعَی قَالَ یَا مُوسَی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ* فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا یَتَرَقَّبُ » سپس خودش به تنهایی بدون هیچ مرکب و خدمتکاری از مصر خارج شد. از مناطق مختلفی گذشت از فراز و فرود تا این که به شهر مدین رسید و به یک تنه درخت رسید و همانجا نشست که پایین تر از آن درخت یک چاه بود و گروهی از مردم که گله هایشان را آب میدادند و دو تا دختر ضعیف که گله گوسفندی همراهشان بود آن طرفتر بودند. از آن ها پرسید: چکار می کنید؟ گفتند: پدر ما پیر شده و ما هم دختران ضعیفی هستیم که نمی­توانیم آن مردان را کنار بزنیم. پس هرگاه آن ها گله هایشان را آب دادند ما هم بعد از آن ها آب می­دهیم. موسی دلش به حالشان سوخت و سطل آن ها را برداشت و به آن ها گفت: که گوسفندانتان را نزدیک تر بیاورید و او گوسفندانشان را آب داد. پس زودتر از مردم به خانه هایشان برگشتند و موسی هم به زیر همان درخت برگشت و آن جا نشست و گفت: «رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ» روایت شده است که او زمانی این را گفت آنقدر گرسنه بود که به یک تکه خرما محتاج بود. هنگامی که آن دو دختر به نزد پدرشان برگشتند، گفت: چرا امروز زود برگشتید؟ گفتند: یک مرد نیکوکار مهربان را پیدا کردیم و او گوسفندانمان را آب داد. به یکی از دخترانش گفت: برو و او را نزد من بیاور. سپس آن دختر که با حالت حیا راه می رفت نزد موسی آمد و گفت که پدرم تو را دعوت کرده است که برای آن کاری که برای ما کردی به تو پاداش بدهد. روایت شده است که موسی به او گفته است که: راه را به من نشان بده و تو پشت سر من راه بیا. چون ما فرزندان یعقوب به سرین زنان نگاه نمی کنیم. شعیب به او گفت: « لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ » یکی از دختران شعیب به پدرش گفت: « یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ » و شعیب به موسی گفت: « إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ » روایت شده است که: او تمام شرطش را انجام داد چون پیامبران هرچیزی را به بهترین و کاملترین شکل انجام می دهند.

هنگامی که موسی مدت را تمام کرد و خانواده­اش را به طرف بیت المقدس حرکت داد شبانه راه را گم کرد. از دور آتشی دید و به خانواده­اش گفت: « امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ » هنگامی که

ص: 41

به آتش نزدیک شد متوجه شد که یک درخت است که آتش از پایین آن تا بالای آن شعله می کشد. هنگامی که به آن نزدیک شد، عقب رفت و برگشت و در دلش احساس ترس کرد، درخت به او نزدیک شد و از طرف راست آن مکان مقدس از درخت ندایی آمد که: « یَا مُوسَی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ *وَأَنْ أَلْقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ کَآن ها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِرًا وَلَمْ یُعَقِّبْ» که ناگهان مار بزرگی به مانند اژدها که از نیشش صدایی به مانند صدای گدازه آتش بیرون می آمد، ظاهر شد. او از ترس عقب رفت. خداوند بزرگ به او فرمود: برگرد، و او نیز بازگشت در حالی که می­لرزید و زانوانش به هم می­خورد. موسی فرمود: خدایا این صدایی که می شنوم صدای توست؟ فرمود: بله، پس نترس. سپس آرامش به موسی دست داد. و پایش را بر روی دم مار گذاشت. سپس با دستش آن را گرفت که ناگهان در دستش آن مار به صورت عصا درآمد. و خداوند به موسی فرمود: «اخلع نعلیک أنّک بالواد المقدس طوی» روایت شده است که به خاطر این به موسی دستور داد که کفش هایش را از پایش بیرون بیاورد؛ چون آن ها از جنس پوست خر مرده بودند. و درباره آیه « فاخلع نعلیک » روایت شده که یعنی دو خوف، خوف تو از گم شدن خانواده­ات و خوف تو از فرعون. سپس خداوند او را با دو معجزه دست و عصا به نزد فرعون و ملتش فرستاد.

امام صادق علیه السلام به بعضی از اصحابش فرمود: به آن چه امید نداری امیدوارتر باش تا آن چه به آن امید داری؛ چون حضرت موسی رفت تا برای خانواده اش پاره ای آتش بیاورد ولی هنگامی که به نزد آن ها برگشت رسول و پیامبر خداوند شده بود و خداوند متعال کار بنده و پیامبرش موسی را در یک شب درست کرد و این چنین نیز کار امام منتظر (عج) را درست می­کند. خداوند در یک شب کارش را درست کرد و او را از حیرت و غیبت به نور فرج و ظهور می رسانند آن طور که کار موسی را درست کردند.

قصص الانبیاء: از صدوق نیز چنین روایتی ولی مختصرتر از این، روایت شده است. - .

نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

الغمر الماء الکثیر و معظم البحر و التبنی اتخاذ ولد الغیر ابنا فإذا قحم اللبن لعله کنایة عن کثرة سیلان اللبن من قولهم قحم فی الأمر رمی بنفسه فیه فجاءه من غیر رویة و فی بعض النسخ یجم أی یکثر و فی بعضها فازدحم

ص: 42


1- أی صوت و طنین.
2- فی المصدر: لحییها و هو الصحیح. و اللحی: عظم الحنک الذی علیه الأسنان و هما لحیان.
3- مخطوط. م.

قوله تعالی وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ أی آخرها و اختصر طریقا قریبا (1)حتی سبقهم إلی موسی یَسْعی أی یسرع فی المشی فأخبره بذلک و أنذره و کان الرجل خربیل (2)مؤمن آل فرعون و قیل رجل اسمه شمعون و قیل شمعان قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ أی الأشراف من آل فرعون یَأْتَمِرُونَ بِکَ أی یتشاورون فیک و قیل یأمر بعضهم بعضا.

قوله تعالی تَهْتَزُّ أی تتحرک قوله تعالی کَأَنَّها جَانٌّ قال السید المرتضی رحمه الله فی کتاب الغرر و الدرر فإن سأل سائل فقال ما تقولون فی قوله تعالی فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ و قوله کَأَنَّها جَانٌّ و الثعبان هی الحیة العظیمة الخلقة و الجان الصغیر من الحیات و بأی شی ء تزیلون التناقض عن هذا الکلام و الجواب أول ما نقوله أن الحالتین مختلفتان فحالة کونها کالجان کانت فی ابتداء النبوة و قبل مسیر موسی علیه السلام إلی فرعون و حالة کونها ثعبانا کانت عند لقائه فرعون و إبلاغه الرسالة و التلاوة تدل علی ذلک و قد ذکر المفسرون وجهین أحدهما أنه تعالی إنما شبهها بالثعبان فی إحدی الآیتین لعظم خلقها و کبر جسمها و هول منظرها و شبهها فی الآیة الأخری بالجان لسرعة حرکتها و نشاطها و خفتها فاجتمع لها مع أنها فی جسم الثعبان و کبر خلقه نشاط الجان و سرعة حرکته و هذا أبهر فی باب الإعجاز و أبلغ فی خرق العادة.

و الثانی أنه تعالی لم یرد بذکر الجان فی الآیة الأخری الحیة و إنما أراد أحد الجن فکأنه تعالی أخبر بأن العصا صارت ثعبانا فی الخلقة و عظم الجسم و کانت مع ذلک کأحد الجن فی هول المنظر و إفزاعها لمن شاهدها و یمکن أن یکون للآیة تأویل آخر و هو أن العصا لما انقلبت حیة صارت أولا بصفة الجان و علی صورته ثم صارت بصفة الثعبان علی تدریج و لم تصر کذلک ضربة واحدة (3).

ص: 43


1- فی نسخة: و اختص طریقا قریبا.
2- راجع ما تقدم ذیل الخبر الثانی.
3- الغرر و الدرر 1: 18- 19؛ و اختصره المصنّف راجع المصدر.

و قال رحمه الله فی کتاب تنزیه الأنبیاء فإن قیل ما معنی قول شعیب علیه السلام إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ الآیة و کیف یجوز فی الصداق هذا التخییر و التفویض و أی فائدة للبنت فیما شرطه هو لنفسه و لیس یعود علیها (1)من ذلک نفع قلنا یجوز أن تکون الغنم کانت لشعیب علیه السلام و کانت الفائدة باستیجار من یرعاها عائدة علیه إلا أنه أراد أن یعوض بنته عن قیمة رعیها فیکون ذلک مهرا لها فأما التخییر فلم یکن إلا فیما زاد علی الثمانی حجج و لم یکن فیما شرطه مقترحا تخییر و إنما کان فیما تجاوزه و تعداه.

و وجه آخر و هو أنه یجوز أن تکون الغنم کانت للبنت و کان الأب المتولی لأمرها و القابض لصداقها لأنه لا خلاف أن قبض الأب مهر بنته البکر البالغ جائز و لیس لأحد من الأولیاء ذلک غیره و أجمعوا علی أن بنت شعیب علیه السلام کانت بکرا.

و وجه آخر و هو أنه حذف ذکر الصداق و ذکر ما شرطه لنفسه مضافا إلی الصداق لأنه جائز أن یشرط الولی لنفسه ما یخرج عن الصداق و هذا یخالف الظاهر.

و وجه آخر و هو أنه یجوز أن یکون من شریعته علیه السلام العقد بالتراضی من غیر صداق معین و یکون قوله عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی علی غیر وجه الصداق و ما تقدم من الوجوه أقوی. (2).

**[ترجمه]الغمر: آب زیاد و جای عمیق دریا. والتبنّی: فرزند دیگران را به عنوان فرزند خود قبول کردن. «فاذا قحم اللّبن»: شاید کنایه از زیاد جاری شدن شیر است که در کلام عرب آمده است: قحم فی الامر: یعنی بدون هیچ توجهی ناگهان دست به کاری زد. و در بعضی نسخه­ها: «یجمّ» یعنی زیاد می­شوند و در نسخه ای دیگر یعنی با هم جمع شدند.

ص: 42

آیه «وَجَاء رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعَی قَالَ یَا مُوسَی إِنَّ الْمَلأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ» یعنی: از آخر آن و راهی نزدیک را انتخاب کرد تا این که زودتر از آنان به موسی رسید. «یسعی» با سرعت راه می رفت و او را باخبر کرد و به او هشدار داد و آن مرد، حزبیل یکی از مؤمنان خانواده فرعون بود. و گفته شده که مردی به اسم شمعون بوده است و گفته شده: شمعان بوده است. گفت: «یا موسی إنّ الملأ » بزرگان قوم فرعون « یأتمرون بک » در مورد تو مشورت می­کردند و گفته شده: یعنی، به همدیگر دستور می دادند. «تهتزّ» یعنی، حرکت می کرد. «کأنها جانّ» سید مرتضی در کتاب الغرور و الدرر می گوید: اگر کسی پرسید درباره آیه «فألقا عصاه فإذا هی ثعبان مبین» و «کأنّها جانّ» که ثعبان مار عظیم الجثه و جانّ مار کوچکتر از آن است، چه نظری دارید و چگونه تناقص موجود در این کلام را رد می کنید؟

جواب: اولین چیزی که ما می گوییم این است که حالت های ما این جا متفاوت است سپس آن جا که به مانند جانّ بوده است در ابتدای نبوتش بوده است قبل از این که به نزد فرعون برود و آن جا که ثعبان بوده است در هنگام ملاقات با فرعون و ابلاغ رسالتش بوده است و نوع تلاوت بر این دلالت می کند. و مفسران هر دو نوع را ذکر کرده اند: اول این که: خداوند آن را در یکی از آیه ها به خاطر بزرگ بودن جسم و هیکل ترسناکش آن را به ثعبان تشبیه کرده است و در آیه دیگر به خاطر تیز بودن و سریع بودنش است و به دلیل بزرگی و تنومندی و سرعت حرکت، ثعبان را با جانّ جمع کرده است و این برای بیان معجزه، زیباتر و بلیغ تر می باشد.

دوم این که: منظور خداوند در آیه دیگر از آوردن کلمه جانّ، مار نبوده است بلکه منظور از آن یکی از اجنّه است، گویی که خداوند خبر داده است که عصا به یک مار بزرگ عظیم الجثه تبدیل شد و همچنین در ترسناک بودنش و ترساندن کسانی که به او نگاه می کنند به یکی از اجنه شباهت داشت. و همچنین می توان یک تفسیر دیگر برای این آیه آورد و آن این که هنگامی که عصا به مار تبدیل شد اولین بار به شکل و شمایل جانّ درآمد سپس به تدریج به مانند ثعبان درآمد و این تغییر به یک دفعه اتفاق نیفتاده است. - . [1] الغرر و الدرر 1: 18 - 19 -

ص: 43

سید مرتضی همچنین در کتاب تنزیه الانبیاء می گوید: اگر گفته شد معنی این کلام شعیب علیه السلام چیست؟ «إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ وَمَا أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ» چون می­تواند که برای مهریه این حق انتخاب و اختیار باشد؟ و این شرطی که موسی برای خودش گذاشت و به دختر برنمی­گردد چه فایده­ای می­تواند برای آن دختر داشته باشد؟

می گوییم: درست است که گوسفندان برای شعیب بود و فایده چراندن آن ها با استیجار کسی که آن ها را می­چراند به او برمی­گردد ولی او می­خواست که مهریه دخترش را قیمت چراندن گوسفندان توسط موسی قرار دهد، پس همین به عنوان مهریه برای دختر قرار می­گیرد. اما تخییر، فقط در افزودن بر هشت سال بوده است یعنی او را در پذیرش شرط مخیر نکرده است، بلکه او را در علاوه و افزون بر آن مخیر کرده است.

وجه دیگر: امکان دارد که آن گوسفندان برای دختر بوده باشند و پدرش متولی کار او و گیرنده مهریه او شده باشد، چون پدر می­تواند مهریه دختر باکره بالغش را بگیرد و هیچ یک از اولیاء غیر از این را انجام نمی­دهند و همه اجماع کرده­اند که دختر شعیب علیه السلام دختری باکره بوده است.

وجه دیگر: او مهریه را ذکر نکرد ولی شرط خودش را همراه مهریه ذکر کرد چو جایز است ولیّ چیزی غیر از مهریه را برای ازدواج دخترش شرط بگذارد؛ و این با ظاهر، مخالف است.

وجه دیگر: جایز است که در شریعت او علیه السلام عقد بین دو نفر به صورت رضایت متقابل و بدون گذاشتن مهریه­ای مشخص باشد و کلام او «علی أن تأجرنی» مهریه دخترش نباشد؛ البته وجوهی که مقدم شد قویتر - درست تر - است. - . [1] تنزیه الانبیاء : 68 - 69 -

**[ترجمه]

«10»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا أَ هِیَ الَّتِی تَزَوَّجَ بِهَا قَالَ نَعَمْ وَ لَمَّا قَالَتْ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ قَالَ أَبُوهَا کَیْفَ عَلِمْتَ ذَلِکَ قَالَتْ لَمَّا أَتَیْتُهُ بِرِسَالَتِکَ فَأَقْبَلَ مَعِی قَالَ کُونِی خَلْفِی وَ دُلِّینِی عَلَی الطَّرِیقِ فَکُنْتُ خَلْفَهُ أَرْشُدُهُ کَرَاهَةَ أَنْ یَرَی مِنِّی شَیْئاً وَ لَمَّا أَرَادَ مُوسَی الِانْصِرَافَ قَالَ شُعَیْبٌ ادْخُلِ الْبَیْتَ وَ خُذْ مِنْ تِلْکَ الْعِصِیِّ عَصًا تَکُونُ مَعَکَ تَدْرَأُ بِهَا (3)

ص: 44


1- فی نسخة: و لیس یعود إلیها.
2- تنزیه الأنبیاء: 68- 69 و فیه: و ما تقدم من الوجوه قوی. م.
3- درأه: دفعه شدیدا.

السِّبَاعَ وَ قَدْ کَانَ شُعَیْبٌ أَخْبَرَ بِأَمْرِ الْعَصَا الَّتِی أَخَذَهَا مُوسَی فَلَمَّا دَخَلَ مُوسَی الْبَیْتَ وَثَبَتْ إِلَیْهِ الْعَصَا فَصَارَتْ فِی یَدِهِ فَخَرَجَ بِهَا فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ خُذْ غَیْرَهَا فَعَادَ مُوسَی إِلَی الْبَیْتِ وَ وَثَبَتْ إِلَیْهِ الْعَصَا فَصَارَ فِی یَدِهِ فَخَرَجَ بِهَا فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ خُذْ غَیْرَهَا قَالَ لَهُ مُوسَی قَدْ رَدَدْتُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ تَصِیرُ فِی یَدِی فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ خُذْهَا وَ کَانَ شُعَیْبٌ یَزُورُ مُوسَی کُلَّ سَنَةٍ فَإِذَا أَکَلَ قَامَ مُوسَی عَلَی رَأْسِهِ وَ کَسَرَ لَهُ الْخُبْزَ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: بزنطی گفت از امام رضا علیه السلام در مورد آیه « إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ مَا سَقَیْتَ لَنَا» پرسیدم که آیا آن دختر همان بود که با او ازدواج کرد؟ فرمود: بله. و هنگامی که فرمود: «اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الأَمِینُ» پدرش پرسید: چگونه این را می دانی؟ گفت: هنگامی که خبر شما را برایش بردم، نزد من آمد و گفت: از پشت سر من بیا و من را راهنمایی کن. و من از پشت سرش او را راهنمایی می کردم. چون می­ترسید در من چیزی ببیند و هنگامی که موسی می خواست برگردد شعیب علیه السلام به او گفت: داخل خانه شو و یکی از عصاهایی که آن جا هست را بردار تا با آن حیوانات وحشی را از خودتان دور کنی.

ص: 44

و شعیب علیه السلام جریان آن عصایی که موسی آن را برداشته بود می دانست. هنگامی که موسی وارد خانه شد و آن عصا به طرفش پرید و به دستش آمد و با آن از خانه خارج شد شعیب علیه السلام به او گفت: یکی دیگر را بردار. موسی نیز به آن خانه بازگشت ولی آن عصا به طرفش پرید و به دستش آمد و با آن از خانه خارج شد. شعیب علیه السلام به او گفت: آیا به تو نگفتم که یکی دیگر بردار؟ موسی به او گفت: سه بار آن را گذاشتم ولی هربار دوباره آن به دستم می آمد. شعیب به او گفت: آن را بردار و شعیب علیه السلام هر سال به نزد موسی می رفت. هنگامی که غذا می خورد موسی جلویش می ایستاد و برای او نان خرد می کرد. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«11»

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مَنِیعِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ مُجَاشِعٍ عَنْ مُعَلًّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیْضِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَتْ عَصَا مُوسَی علیه السلام لآِدَمَ فَصَارَتْ إِلَی شُعَیْبٍ ثُمَّ صَارَتْ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ إِنَّهَا لَعِنْدَنَا وَ إِنَّ عَهْدِی بِهَا آنِفاً وَ هِیَ خَضْرَاءُ کَهَیْئَتِهَا حِینَ انْتُزِعَتْ مِنْ شَجَرَتِهَا وَ إِنَّهَا لَتَنْطِقُ إِذَا اسْتُنْطِقَتْ أُعِدَّتْ لِقَائِمِنَا علیه السلام یَصْنَعُ بِهَا مَا کَانَ یَصْنَعُ مُوسَی علیه السلام وَ إِنَّهَا لَتَرُوعُ وَ تَلْقَفُ (2)ما یَأْفِکُونَ وَ تَصْنَعُ مَا تُؤْمَرُ بِهِ إِنَّهَا حَیْثُ أَقْبَلَتْ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ تُفَتَّحُ لَهَا (3)شُعْبَتَانِ إِحْدَاهُمَا فِی الْأَرْضِ وَ الْأُخْرَی فِی السَّقْفِ وَ بَیْنَهُمَا أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ بِلِسَانِهَا (4).

أقول:

قال السید بن طاوس قدس الله روحه فی کتاب سعد السعود رأیت فی تفسیر منسوب إلی الباقر علیه السلام (5)کانت عصا موسی هی عصا آدم علیه السلام بلغنا و الله أعلم أنه هبط بها من الجنة کانت من عوسج الجنة و کانت عصا لها شعبتان و بلغنی أنها

ص: 45


1- مخطوط. م.
2- لتروع أی لتفزع من رآها. تلقف أی تتناول بشدة ما یموه، و یزوره السحرة من تحریک عصواتهم و یقلبونها بصورة الثعبان سحرا.
3- فی نسخة تنتبح لها.
4- أصول الکافی ج 1: 231. و فیه: یفتح لها شعبتان اه. م.
5- لعله التفسیر المنسوب الی أبی الجارود زیاد بن المنذر، و کان زیاد یرویه عن الامام الباقر علیه السلام، و لم یکن التفسیر له؛ نص علی ذلک ابن الندیم فی فهرسته ص 50 حیث قال فی تسمیة الکتب المصنفة فی تفسیر القرآن: کتاب الباقر محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السلام رواه عنه أبو الجارود زیاد بن المنذر رئیس الجارودیة الزیدیة.

فی فراش شعیب فدخل موسی فأخذها فقال له شعیب لقد کنت عندی أمینا أخذت العصا بغیر أمری (1)فقال له موسی لا إن العصا لو لا أنها کانت لی ما أخذتها فأقر شعیب و رضی و عرف أنه لم یأخذها إلا و هو نبی (2)

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: عصای موسی در اصل برای آدم بود که به شعیب و سپس به موسی بن عمران رسید و آن الان در نزد ماست، و من به تازگی آن را دیده­ام و به مانند همان وقتی که آن را از درخت کندند سبز است. اگر با آن حرف بزنی حرف می زند. برای امام موعود (عج) آماده شده است. او آن معجزاتی را که موسی با آن انجام می­داد انجام می­دهد و کسی که آن را می­بیند می­ترسد و هرچه آنان با دورغ انجام بدهند می­گیرد هرکاری به آن دستور بدهی انجام می­دهد و چون بیاید هر چه که آن ساحران با تزویر درست کنند می­خورد. دو شاخه از آن جدا می شوند: یکی از آن ها در زمین و دیگری در سقف است که بین آن دو چهل ذراع فاصله است و همه عصاها و جادوهای آن ها را با زبانش می­خورد . - . [1] اصول الکافی 1: 231 -

می­گویم: سید بن طاووس در کتاب سعدالسعود می گوید: در تفسیری منسوب به امام باقر علیه السلام دیدم که آمده بود: عصای موسی همان عصای آدم علیه السلام است که به دست ما رسیده است - و خدا می­داند - و او آن عصا را از بهشت آورده و آن از بوته تمشک وحشی است و عصایی است که دوتا شاخه دارد. به من رسیده است که آن عصا

ص: 45

در بستر شعیب بوده که موسی وارد شده و آن را برداشته است. شعیب به او گفت: تو در نزد من امین بودی ولی آن عصا را بدون اجازه من برداشتی. موسی گفت: نه، اگر این عصا برای من نبود، آن را بر نمی داشتم. شعیب علیه السلام قبول کرد و راضی شد و فهمید که فقط کسی می­تواند آن را بردارد که پیامبر باشد. - . [2] سعد السعود : 123 -

**[ترجمه]

«12»

- ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: أَلْقَی اللَّهُ تَعَالَی مِنْ مُوسَی عَلَی فِرْعَوْنَ وَ امْرَأَتِهِ الْمَحَبَّةَ قَالَ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ طَوِیلَ اللِّحْیَةِ فَقَبَضَ مُوسَی عَلَیْهَا فَجَهَدُوا أَنْ یُخَلِّصُوهَا مِنْ یَدِ مُوسَی فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَی ذَلِکَ حَتَّی خَلَاهَا فَأَرَادَ فِرْعَوْنُ قَتْلَهُ فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ إِنَّ هُنَا أَمْراً تَسْتَبِینُ بِهِ هَذَا الْغُلَامُ ادْعُ بِجَمْرَةٍ وَ دِینَارٍ فَضَعْهُمَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَفَعَلَ فَأَهْوَی مُوسَی إِلَی الْجَمْرَةِ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهَا فَأَحْرَقَتْهَا فَلَمَّا وَجَدَ حَرَّ النَّارِ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی لِسَانِهِ فَأَصَابَتْهُ لَغْثَةٌ (3)وَ قَدْ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ قَضَی أَوْفَاهُمَا وَ أَفْضَلَهُمَا (4).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال در دل فرعون و همسرش نسبت به موسی محبت قرار داد. فرعون ریش درازی داشت، روزی موسی ریشش را گرفت، سعی کردند که آن را از دست موسی جدا کنند ولی نتوانستند تا این که خودش رهایش کرد. فرعون می خواست که موسی بکشد ولی همسرش به او گفت: چیزی هست که با آن می­توانیم این بچه را امتحان کنیم. یک تکه اخگر و یک دینار جلویش بگذار. فرعون نیز چنین کرد. موسی به طرف زغال سرخ دست برد و آن را با دستش برداشت دستش را سوزاند و چون سوزش آتش را دید دستش را بر زبانش نهاد که به یک نوع گنگی دچار شد. و در مورد آیه «أیّما الأجلین قضیت» فرمود: بهترین و باوفادارترین آن ها را ادا کرد. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

الألغث الثقیل البطی ء و المراد هنا البطء فی الکلام.

**[ترجمه]ألالغث: سنگین و آرام، که این جا منظور، آرام سخن گفتن است.

**[ترجمه]

«13»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام سُئِلَ الصَّادِقُ علیه السلام عَنْ مُوسَی علیه السلام لَمَّا وُضِعَ فِی الْبَحْرِ کَمْ غَابَ عَنْ أُمِّهِ حَتَّی رَدَّهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهَا قَالَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ (5).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از امام صادق علیه السلام پرسیدند: هنگامی که مادر موسی او را در دریا گذاشت چند روز طول کشید تا خداوند او را دوباره به او بازگزداند؟ فرمود: سه روز. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«14»

-فض، کتاب الروضة ضه، روضة الواعظین رَوَی مُجَاهِدٌ عَنِ ابْنِ عَمْرٍو وَ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِیِّ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ قَالَ: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ علیه السلام کَانَ فِرْعَوْنُ فِی طَلَبِهِ یَبْقُرُ بُطُونَ النِّسَاءِ الْحَوَامِلِ وَ یَذْبَحُ الْأَطْفَالَ لِیَقْتُلَ مُوسَی علیه السلام فَلَمَّا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ أَمَرَهَا أَنْ تَأْخُذَهُ مِنْ تَحْتِهَا وَ تَقْذِفَهُ فِی التَّابُوتِ وَ تُلْقِیَ التَّابُوتَ فِی الْیَمِّ فَقَالَتْ وَ هِیَ ذَعِرَةٌ (6) مِنْ کَلَامِهِ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَخَافُ

ص: 46


1- یخالفه ما تقدم من الروایات من أن شعیب أمره أن یأخذ العصاء أو أمر بنته أن تجی ء بها إلیه.
2- سعد السعود: 123.
3- هکذا بالغین المعجمة و الصواب أنّها بالعین المهملة و کذا فیما یأتی فی البیان.
4- مخطوط. م.
5- مخطوط. م.
6- أی خائفة مدهشة.

عَلَیْکِ الْغَرَقَ فَقَالَ لَهَا لَا تَحْزَنِی إِنَّ اللَّهَ یَرُدُّنِی إِلَیْکِ فَبَقِیَتْ حَیْرَانَةً حَتَّی کَلَّمَهَا مُوسَی وَ قَالَ لَهَا یَا أُمِّ اقْذِفِینِی فِی التَّابُوتِ وَ أَلْقِی التَّابُوتَ فِی الْیَمِّ قَالَ فَفَعَلَتْ مَا أُمِرَتْ بِهِ فَبَقِیَ فِی الْیَمِّ إِلَی أَنْ قَذَفَهُ اللَّهُ فِی السَّاحِلِ وَ رَدَّهُ إِلَی أُمِّهِ بِرُمَّتِهِ (1)لَا یَطْعَمُ طَعَاماً وَ لَا یَشْرَبُ شَرَاباً مَعْصُوماً مُدَّةً وَ رُوِیَ أَنَّ الْمُدَّةَ کَانَتْ سَبْعِینَ یَوْماً وَ رُوِیَ سَبْعَةَ أَشْهُرٍ.

**[ترجمه]کتاب الروضه، روضه الواعظین: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم در خبری طولانی روایت می کنند که فرمود: فرعون به دنبال موسی می گشت، شکم زنان باردار را می­شکافت. و بچه هایشان را می­کشت تا این که موسی را کشته باشد. هنگامی که مادرش او را متولد کرد موسی به او دستور داد که او را از زیرش بگیرد و او را در صندوقچه بیندازد و صندوقچه را به داخل دریا بیندازد. او در حالی که از سخن موسی ترسیده بود گفت: ای پسرم می ترسم

ص: 46

که غرق شوی. موسی به او گفت: نگران نباش خداوند من را نزد تو بازمی گرداند. همچنان حیران و سرگردان بود تا این که موسی با او صحبت کرد و گفت: مادر، من را در صندوقچه بگذار و آن را در دریا رها کن. سپس او چنین کرد. موسی مدتی در دریا بود تا این که خداوند او را سالم به مادرش بازگرداند که آن مدت نه غذا و نه آب می­خورد و روایت شده که آن مدت، هفتاد روز بوده است و روایت شده که هفت ماه بوده است.

**[ترجمه]

«15»

-ک، إکمال الدین مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِیسَی الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ طَاهِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ سَعْدِ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْبَدِیلِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا وَقَفَ عَلَی أَنَّ زَوَالَ مُلْکِهِ عَلَی یَدِ مُوسَی أَمَرَ بِإِحْضَارِ الْکَهَنَةِ فَدَلُّوهُ عَلَی نَسَبِهِ وَ أَنَّهُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ یَزَلْ یَأْمُرُ أَصْحَابَهُ بِشَقِّ بُطُونِ الْحَوَامِلِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَتَّی قَتَلَ فِی طَلَبِهِ نَیِّفاً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ مَوْلُودٍ وَ تَعَذَّرَ عَلَیْهِ الْوُصُولُ إِلَی قَتْلِ مُوسَی لِحِفْظِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِیَّاهُ (2).

أقول: تمامه فی أبواب الغیبة.

**[ترجمه]اکمال الدین: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که فرعون فهمید که نابود شدنش به دست موسی اتفاق می افتد کاهنان را حاضر کرد و آن ها هم او را از نسب موسی آگاه کردند و گفتند: که از قوم بنی اسراییل است. او نیز دستور داد تا مردانش شکم زنان حامله بنی اسراییل را پاره کنند به طوری که برای پیدا کردن موسی بیست هزار و اندی بچه را کشت، ولی نتوانست موسی را بکشد زیرا خداوند او را حفظ کرد. - . کمال الدین : 202 -

می گویم: این روایت به صورت کامل در باب غیبت آمده است.

**[ترجمه]

«16»

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ قَالَ الْإِمَامُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ اذْکُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ أَنْجَیْنَا أَسْلَافَکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ وَ هُمُ الَّذِینَ کَانُوا یُوَالُونَ (3)إِلَیْهِ بِقَرَابَتِهِ وَ بِدِینِهِ وَ بِمَذْهَبِهِ یَسُومُونَکُمْ کَانُوا یُعَذِّبُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ شِدَّةَ الْعِقَابِ کَانُوا یَحْمِلُونَهُ عَلَیْکُمْ قَالَ وَ کَانَ مِنْ عَذَابِهِمُ الشَّدِیدِ أَنَّهُ کَانَ فِرْعَوْنُ یُکَلِّفُهُمْ عَمَلَ الْبِنَاءِ وَ الطِّینِ وَ یَخَافُ أَنْ یَهْرُبُوا عَنِ الْعَمَلِ فَأَمَرَهُمْ بِتَقْیِیدِهِمْ وَ کَانُوا یَنْقُلُونَ ذَلِکَ الطِّینَ عَلَی السَّلَالِیمِ إِلَی السُّطُوحِ فَرُبَّمَا سَقَطَ الْوَاحِدُ مِنْهُمْ فَمَاتَ أَوْ زَمِنَ (4)لَا یَحْفِلُونَ بِهِمْ إِلَی أَنْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی قُلْ لَهُمْ لَا یَبْتَدِءُونَ عَمَلًا إِلَّا بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لِیَخِفَّ عَلَیْهِمْ فَکَانُوا یَفْعَلُونَ ذَلِکَ فَیَخِفُّ عَلَیْهِمْ وَ أَمَرَ کُلَّ مَنْ سَقَطَ فَزَمِنَ

ص: 47


1- أی بجملته ما أصابه عیب و لا نقص.
2- کمال الدین: 202. و الحدیث طویل سقط صدره و ذیله. م.
3- فی المصدر: یدنون إلیه. م.
4- أی أصابه الزمانة و هی العاهة و تعطیل القوی و الأعضاء عن التصرف.

مِمَّنْ نَسِیَ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یَقُولَهَا عَلَی نَفْسِهِ إِنْ أَمْکَنَهُ أَیِ الصَّلَاةَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَوْ یُقَالَ عَلَیْهِ إِنْ لَمْ یُمْکِنْهُ فَإِنَّهُ یَقُومُ وَ لَا تَقْلِبُهُ یَدٌ (1)فَفَعَلُوهَا فَسَلِمُوا یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ ذَلِکَ لَمَّا قِیلَ لِفِرْعَوْنَ إِنَّهُ یُولَدُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَوْلُودٌ یَکُونُ عَلَی یَدِهِ هَلَاکُکَ وَ زَوَالُ مُلْکِکَ فَأَمَرَ بِذَبْحِ أَبْنَائِهِمْ فَکَانَتِ الْوَاحِدَةُ مِنْهُنَّ تُصَانِعُ الْقَوَابِلَ (2)عَنْ نَفْسِهَا کَیْلَا تَنِمَّ عَلَیْهَا وَ یَتِمَّ حَمْلُهَا ثُمَّ تُلْقِی وَلَدَهَا فِی صَحْرَاءَ أَوْ غَارِ جَبَلٍ أَوْ مَکَانٍ غَامِضٍ (3)وَ یَقُولُ عَلَیْهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَیُقَیِّضُ اللَّهُ (4)لَهُ مَلَکاً یُرَبِّیهِ وَ یُدِرُّ مِنْ إِصْبَعٍ لَهُ لَبَناً یَمَصُّهُ وَ مِنْ إِصْبَعٍ طَعَاماً لَیِّناً یَتَغَذَّاهُ إِلَی أَنْ نَشَأَ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ مَنْ سَلِمَ مِنْهُمْ وَ نَشَأَ أَکْثَرَ مِمَّنْ قُتِلَ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ یَبْقُونَهُنَّ وَ یَتَّخِذُونَهُنَّ إِمَاءً فَضَجُّوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالُوا یَفْتَرِعُونَ (5)بَنَاتِنَا وَ أَخَوَاتِنَا فَأَمَرَ اللَّهُ تِلْکَ الْبَنَاتِ کُلَّمَا رَآهُنَّ مِنْ ذَلِکَ رَیْبٌ صَلَّیْنَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ کَانَ اللَّهُ یَرُدُّ عَنْهُنَّ أُولَئِکَ الرِّجَالَ إِمَّا بِشُغُلٍ أَوْ مَرَضٍ أَوْ زَمَانَةٍ أَوْ لُطْفٍ مِنْ أَلْطَافِهِ فَلَمْ تَفْتَرِشْ (6)مِنْهُنَّ امْرَأَةً بَلْ دَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ عَنْهُنَّ بِصَلَاتِهِنَّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِی ذلِکُمْ فِی ذَلِکَ الْإِنْجَاءِ الَّذِی أَنْجَاکُمْ مِنْهُمْ رَبُّکُمْ بَلاءٌ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ کَبِیرٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا إِذَا کَانَ الْبَلَاءُ یُصْرَفُ عَنْ أَسْلَافِکُمْ وَ یَخِفُّ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَ فَمَا تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ إِذَا شَاهَدْتُمُوهُ وَ آمَنْتُمْ بِهِ کَانَتِ النِّعْمَةُ عَلَیْکُمْ أَعْظَمَ وَ أَفْضَلَ وَ فَضْلُ اللَّهِ لَدَیْکُمْ أَجْزَلَ (7).

ص: 48


1- هکذا فی نسخ و فی نسخة: لا تقلبه به. و فی المصدر: فانه یقوم و لا یضرّه ذلک.
2- أی تداهنها و تخادعها.
3- أی مکان مطمئن یخفی امره عن فرعون و أصحابه.
4- أی فیجی ء اللّه بملک یربیه.
5- افترع البکر: أزال بکارتها.
6- افترشه: وطئه. و افترس عرضه: استباحه بالوقیعة فیه.
7- تفسیر الإمام: 97- 98، و فیه: أکثر و أجزل. م.

**[ترجمه]تفسیرالامام العسکری: خداوند فرمود: «و إذ أنجیناکم من آل فرعون یسومونکم سوء العذاب یذبحون أبناءکم و یستحیون نساءکم و فی ذلکم بلاء من ربّکم عظیم» امام فرمود: خداوند فرموده است: ای قوم بنی اسراییل «إذ نجیناکم» پیشینیان شما را نجات دادیم. «من آل فرعون» کسانی که با خویشاوندی او و به دین او و مذهب او منسوب بودند «یسومونکم» شما را عذاب می دادند «سوء العذاب» سختی و شدت عذابی که آن را بر شما غالب می­کردند. و یکی از عذاب های سخت آن ها این بود که فرعون آن ها را مجبور به ساخت بنایی از گل کرده بود و می ترسید که از کار فرار کنند. پس دستور داد آنان را زنجیر کنند و آن ها آن گِل را بر روی پله هایی به روی بام ها می­رساندند و چه بسا یکی از آن ها می­افتاد و می­مرد یا این که فلج می شد، ولی به آن ها هیچ توجهی نمی­کردند تا این که خداوند به موسی وحی فرستاد که به آن ها بگو: هیچ کاری شروع نکنند مگر این که قبلش بر محمد و آل محمد صلوات بفرستند تا از شدت سختی آن بکاهد. آن ها هم این کار را انجام می­دادند و آن کار برای آن ها آسان می­شد و به آن هایی که افتاده بودند و فلج شده بودند

ص: 47

یعنی آن هایی که صلوات بر محمد و اهل بیت پاک او را فراموش کرده بودند امر کرد که اگر امکان داشت آن را - صلوات بر محمد و آل او - را خودشان بگوید یا این که اگر خودشان نمی توانند یکی صلوات را بر آن ها بخواند، پس او بلند می­شود هیچ ضرری به او نمی­رسد. پس آن کار را انجام دادند و سالم ماندند.

«یذبحون أبناءکم» و این هنگامی بود که به فرعون گفتند: که بچه ای در بین قوم بنی اسراییل متولد می­شود و او باعث مرگ و نابود شدن پادشاهیت می شود، پس فرعون دستور داد که بچه­های بنی اسراییل را بکشند. هر یک از زنان، قابله­ها را فریب می­داد که خبر او را پخش نکنند و او بتواند بچه اش را به دنیا بیاورد. سپس بچه اش را در صحرا به دنیا یا در غار و یا در مکانی مخفی می­گذارد و ده بار صلوات بر محمد و آل محمد را بر او می­خواند. سپس خداوند فرشته ای را به نزد آن بچه می­فرستاد تا از او مراقبت کند که از یکی از انگشتان خود بچه، شیر و از انگشت دیگرش غذایی گوارا جاری می­کرد تا او را تغذیه کند. تا این که بنی اسراییل بزرگ شدند. پس آن هایی که سالم ماندند و بزرگ شدند بیشتر از کسانی که بودند که کشته شدند. «و یستحیون نسائکم» آن ها را نمی کشند بلکه باقی می­گذارند و آن ها کنیز خود می گیرند. پس شکایت خودشان را نزد موسی بردند و گفتند: پرده بکارت دختران و خواهران ما را پاره می کنند. سپس خداوند به دختران دستور داد هرگاه در مورد آن به چیزی شک کردند بر محمد و آل او صلوات بفرستند سپس خداوند آن مردان را از آن ها با مشغول شدن به کاری یا مریضی یا فلجی یا لطفی از خداوند دور می کرد به این ترتیب، به هیچ یک از زنان آن ها تجاوز نشد و خداوند این را به خاطر صلوات فرستادنشان بر محمد و آل محمد از آن ها دفع کرد. سپس خداوند فرمود: «وفی ذلکم » نجات دادن شما از دست آن ها توسط خداوند «بلاء» نعمتی است «من ربّکم عظیم» بزرگ. خداوند فرمود: ای قوم بنی اسراییل آن زمانی که پیشینیانتان را به خاطر صلوات بر محمد و آل محمد از بلاء حفظ کردیم و عذاب آن ها را تخفیف دادیم یاد کنید. آیا نمی دانید اگر شما او را ببینید و به او ایمان بیاورید نعمت بر شما بیشتر و بهتر می­گردد و فضل خداوند در نزد شما بیشتر می­شود؟. - . تفسیر الامام : 97 - 98 -

ص: 48

**[ترجمه]

بیان

قوله لا یحفلون بهم أی لا یبالون بهم قوله علیه السلام و لا یقلبه ید الجملة حالیة أی یقوم من غیر أن تقلبه ید و یداویه أحد قوله تصانع المصانعة الرشوة و قوله تنم بالنون من النمیمة و الافتراع إزالة البکارة.

**[ترجمه]«لا یحفلون بهم» یعنی به آن ها توجه نمی کنند. «لا یقلّبه ید» این جمله حالیه است یعنی می­ایستد بدون این که کسی به او کمک کند و کسی او را درمان کند. «تصانع» المصانعه: رشوه: «تنمّ» از نمیمه - سخن چینی - گرفته شده، افتراع: از بین بردن پرده بکارت دختر.

**[ترجمه]

«17»

-مل، کامل الزیارات بِإِسْنَادِهِ عَنْ رِبْعِیٍّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَاطِئُ الْوَادِ الْأَیْمَنِ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ هُوَ الْفُرَاتُ وَ الْبُقْعَةُ الْمُبَارَکَةُ هِیَ کَرْبَلَاءُ وَ الشَّجَرَةُ هِیَ مُحَمَّدٌ (1).

**[ترجمه]کامل الزیارة: امام صادق علیه السلام فرمود: «شاطی الواد الایمن» که خداوند در قرآن ذکر می کند، همان فرات است و « بقعه مبارک» همان کربلاست و شجره همان محمد صلی الله علیه و آله و سلّم است.

**[ترجمه]

«18»

-عدة، عدة الداعی رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ قَالَ لَهُمَا لَا یَرُوعُکُمَا لِبَاسُهُ فَإِنَّ نَاصِیَتَهُ بِیَدِی وَ لَا یُعْجِبُکُمَا مَا مُتِّعَ بِهِ مِنْ زَهْرَةِ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ زِینَةِ الْمُسْرِفِینَ فَلَوْ شِئْتُ زَیَّنْتُکُمَا بِزِینَةٍ یَعْرِفُ فِرْعَوْنُ حِینَ یَرَاهَا أَنَّ مَقْدُرَتَهُ تَعْجِزُ عَنْهَا وَ لَکِنِّی أَرْغَبُ بِکُمَا عَنْ ذَلِکَ فَأَزْوِی (2)الدُّنْیَا عَنْکُمَا وَ کَذَلِکَ أَفْعَلُ بِأَوْلِیَائِی إِنِّی لَأَذُودُهُمْ (3)عَنْ نَعِیمِهَا کَمَا یَذُودُ الرَّاعِی غَنَمَهُ عَنْ مَرَاتِعِ الْهَلَکَةِ وَ إِنِّی لَأُجَنِّبُهُمْ سُلُوکَهَا کَمَا یُجَنِّبُ الرَّاعِی الشَّفِیقُ إِبِلَهُ مِنْ مَوَارِدِ الْغِرَّةِ (4)وَ مَا ذَاکَ لِهَوَانِهِمْ عَلَیَّ وَ لَکِنْ لِیَسْتَکْمِلُوا نَصِیبَهُمْ مِنْ کَرَامَتِی سَالِماً مُوَفَّراً إِنَّمَا یَتَزَیَّنُ لِی أَوْلِیَائِی بِالذُّلِّ وَ الْخُشُوعِ وَ الْخَوْفِ الَّذِی یَنْبُتُ فِی قُلُوبِهِمْ فَیَظْهَرُ عَلَی أَجْسَادِهِمْ فَهُوَ شِعَارُهُمْ وَ دِثَارُهُمُ الَّذِی یَسْتَشْعِرُونَ وَ نَجَاتُهُمُ الَّتِی بِهَا یَفُوزُونَ وَ دَرَجَاتُهُمُ الَّتِی یَأْمُلُونَ وَ مَجْدُهُمُ الَّذِی بِهِ یَفْخَرُونَ وَ سِیمَاهُمُ الَّتِی بِهَا یُعْرَفُونَ فَإِذَا لَقِیتَهُمْ یَا مُوسَی فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ ذَلِّلْ لَهُمْ قَلْبَکَ وَ لِسَانَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مَنْ أَخَافَ لِی أَوْلِیَائِی فَقَدْ بَارَزَنِی بِالْمُحَارَبَةِ ثُمَّ أَنَا الثَّائِرُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (5).

**[ترجمه]عدة الداعی: روایت شده هنگامی که خداوند موسی و هارون را بر فرعون مبعوث کرد. به آن ها فرمود: لباس او شما را نترساند چون پیشانی او به دست ماست، و از خوشگذرانی هایی که از خوبی­های دنیا و اسراف اموال به او دست می دهد فریب نخورید. اگر بخواهم که شما را زینت دهم شما را نوعی زینت می دهم که وقتی فرعون شما را می بیند بفهمد که نمی تواند زینتی مثل زینت شما بیاورد ولی من شما را از آن بی نیاز می کنم و دنیا را از شما دور می کنم و من با اولیای خودم چنین کاری می کنم آن ها را از نعمت های دنیا دور می کنم آن چنان که چوپان گوسفندان خودش را از چراگاه های خطرناک دور می کند. و من مانع آن ها می­شوم که در جهت آن راه بروند آن چنان که چوپان مهربان شترش را از آبشخورهای خطرناک دور می کند و این کارها به ضرر آن ها نیست بلکه برای این است که تا نهایت استفاده را از کرامت من ببرند. اولیای من به وسیله ذلیل و خشوع بودنشان در برابر من و ترسی که در دلهایشان رشد می­یابد مزین می­شوند و این ویژگی ها بر جسم هایشان ظاهر می­شود و آن لباس و ردای آن هاست که با آن شعور و آگاهی را می­جویند و نجات ایشان است که به وسیله آن پیروز می شوند، درجاتی که به آن ها امید دارند و مجد و مشرفی که به آن افتخار می­کنند و چهره ای که با آن شناخته می­شوند. پس ای موسی! اگر آن ها را ملاقات کردی با آن ها مهربانی کن و زبان و قلبت را در برابر آن ها ذلیل کن. و بدان که هرکس اولیائم را از من بترساند من روز قیامت انتقام ایشان را از او می گیرم. - . [1] عدة الداعی : 113 - 114 -

**[ترجمه]

«19»

-مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی قَالَ أَشُدُّهُ ثَمَانِیَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ اسْتَوَی الْتَحَی (6).

ص: 49


1- کامل الزیارة: 13- 14. م.
2- أی انحی.
3- أی لادفعهم و اطردهم.
4- أی من موارد الهلکة.
5- عدّة الداعی: 113- 114. م.
6- معانی الأخبار: 67. م.

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام صادق علیه السلام درباره آیه «فلمّا بلغ أشدّه فاستوی» فرمود: منظور از بلغ أشدّه؛ یعنی به سن هجده سالگی رسید و استوی یعنی محاسن درآورد - . معانی الأخبار : 67 - .

ص: 49

**[ترجمه]

بیان

قال البیضاوی وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ أی مبلغه الذی لا یزید علیه نشوؤه و ذلک من ثلاثین إلی أربعین سنة فإن العقل یکمل حینئذ و روی أنه لم یبعث نبی إلا علی رأس أربعین و استوی قده أو عقله (1)

أقول: المعتمد ما ورد فی الخبر.

**[ترجمه]بیضاوی می گوید: « فلمّا بلغ أشدّه » یعنی به نهایت رشدش رسید زمانی که بیشتر از آن رشد نمی کند و آن 30 تا 40 سالگی است که در این هنگام عقل کامل شده است. و روایت شده است که هیچ پیامبری مبعوث نشد جز این که از سن 40 سالگی گذشته بود که در این زمان رشد عقل و جسمش به نهایت خودش رسیده است. - . [3] انوار التنزیل 2: 83 -

می گویم: فقط می­توان به آن چه که در روایت آمده است اعتماد کرد.

**[ترجمه]

«20»

-نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْدَ الْحَثِّ عَلَی التَّأَسِّی بِالرَّسُولِ وَ إِنْ شِئْتَ ثَنَّیْتُ بِمُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذْ یَقُولُ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُهُ لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ کَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرَی مِنْ شَفِیفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ لِهُزَالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امام علی علیه السلام بعد از تشویق به اقتدا به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: اگر بخواهی می­توانی الگوی دوم را موسی علیه السلام قرار دهی آنگاه که فرمود: «ربّ إنّی لما أنزلت من إلیّ من خیر فقیر» به خدا قسم که موسی فقط یک تکه نان خواسته بود، چون خوراک او به علف زمین منحصر شده بود و چنان بود که به خاطر لاغری مفرط و آب شدن گوشت­های او، سبزی علفها از زیر پوست شکم او دیده می­شد.

**[ترجمه]

بیان

الصفاق الجلد الباطن الذی فوقه الجلد الظاهر من البطن و شفیفه رقته و تشذب اللحم تفرقه.

**[ترجمه]الصفاق: پوست زیرین روی پوست سطحی شکم. و شفیفه: نازکی آن. تشذب اللحم: پراکندگی آن.

**[ترجمه]

«21»

-نهج، نهج البلاغة الَّذِی کَلَّمَ مُوسَی تَکْلِیماً وَ أَرَاهُ مِنْ آیَاتِهِ عَظِیماً بِلَا جَوَارِحَ وَ لَا أَدَوَاتٍ وَ لَا نُطْقٍ وَ لَا لَهَوَاتٍ.

أقول: قال الثعلبی فی کتاب عرائس المجالس لما مات الریان بن الولید فرعون مصر الأول صاحب یوسف علیه السلام و هو الذی ولی یوسف علیه السلام خزائن أرضه و أسلم علی یدیه فلما مات ملک بعده قابوس بن مصعب صاحب یوسف الثانی فدعاه یوسف إلی الإسلام فأبی و کان جبارا و قبض الله تعالی یوسف علیه السلام فی ملکه و طال ملکه ثم هلک و قام بالملک بعده أخوه أبو العباس الولید بن مصعب بن الریان بن أراشة بن ثروان بن عمرو بن فاران بن عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح و کان أعتی من قابوس و أکبر و أفجر و امتدت أیام ملکه و أقام بنو إسرائیل بعد وفاة یوسف علیه السلام و قد نشروا و کثروا و هم تحت أیدی العمالقة و هم علی بقایا من دینهم مما کان یوسف و یعقوب و إسحاق و إبراهیم شرعوا فیهم من الإسلام متمسکین به حتی کان فرعون موسی الذی بعثه الله إلیه و قد ذکرنا اسمه و نسبه و لم یکن منهم (2)فرعون أعتی علی الله تعالی و لا أعظم قولا و لا أقسی قلبا و لا أطول عمرا فی ملکه و لا أسوأ

ص: 50


1- أنوار التنزیل 2: 83. م.
2- فی المصدر: فیهم. م.

ملکة لبنی إسرائیل منه و کان یعذبهم و یستعبدهم فجعلهم خدما و خولا (1)و صنفهم فی أعماله فصنف یبنون و صنف یحرسون و صنف یتولون الأعمال القذرة و من لم یکن من أهل العمل فعلیه الجزیة کما قال تعالی یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ و قد استنکح فرعون منهم امرأة یقال لها آسیة بنت مزاحم من خیار النساء المعدودات و یقال بل هی آسیة بنت مزاحم بن الریان بن الولید فرعون یوسف الأول فأسلمت علی یدی موسی علیه السلام.

قال مقاتل و لم یسلم من أهل مصر إلا ثلاثة آسیة و خربیل و مریم بنت ناموساء التی دلت موسی علی قبر یوسف علیه السلام فعمر فرعون و هم تحت یدیه عمرا طویلا یقال أربعمائة سنة یسومونهم سوء العذاب فلما أراد الله تعالی أن یفرج عنهم بعث موسی علیه السلام و کان بدء ذلک علی ما ذکره السدی عن رجاله أن فرعون رأی فی منامه أن نارا قد أقبلت من بیت المقدس حتی اشتملت علی بیوت مصر فأخربتها و أحرقت القبط و ترکت بنی إسرائیل فدعا فرعون السحرة و الکهنة و المعبرین و المنجمین و سألهم عن رؤیاه فقالوا إنه یولد فی بنی إسرائیل غلام یسلبک ملکک و یغلبک علی سلطانک و یخرجک و قومک من أرضک و یبدل دینک و قد أظلک زمانه الذی یولد فیه قال فأمر فرعون بقتل کل غلام یولد فی بنی إسرائیل و جمع القوابل من نساء أهل مملکته فقال لهن لا یسقطن علی أیدیکن غلام من بنی إسرائیل إلا قتلتنه و لا جاریة إلا ترکتنها و وکل بهن فکن یفعلن ذلک قال مجاهد لقد ذکر لی أنه کان یأمر بالقصب فیشق حتی یجعل أمثال الشفار (2)ثم یصف بعضها إلی بعض ثم یؤتی بالحبالی من بنی إسرائیل فیوقعن فتحز أقدامهن (3)حتی أن المرأة منهن لتضع ولدها فیقع بین رجلیها فتظل تطأه تتقی به حد القصب عن رجلها لما بلغ من جهدها فکان یقتل الغلمان الذین کانوا فی وقته و یقتل

ص: 51


1- الخول: العبید و الإماء و الخدم.
2- الشفار: جمع الشفرة: السکین العظیمة العریضة. حد السیف. جانب النصل.
3- فی نسخة «فتحر» و فی المصدر: ثم یضف بعضه الی بعض، ثمّ یؤتی بالحبالی من بنی إسرائیل فیوقفن علیه فتجرح اقدامهن.

من یولد منهم و یعذب الحبالی حتی یضعن ما فی بطونهن و أسرع الموت فی مشیخة بنی إسرائیل فدخل رءوس القبط علی فرعون فقالوا له إن الموت قد وقع فی بنی إسرائیل و أنت تذبح صغارهم و یموت کبارهم فیوشک أن یقع العمل علینا فأمر فرعون أن یذبحوا سنة و یترکوا سنة فولد هارون فی السنة التی لا یذبحون فیها فترک و ولد موسی فی السنة التی یذبحون فیها قالوا فولدت هارون أمه علانیة آمنة فلما کان العام المقبل حملت بموسی فلما أرادت وضعه حزنت من شأنه و اشتد غمها فأوحی الله تعالی إلیها وحی إلهام أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ فلما وضعته فی خفیة أرضعته ثم اتخذت له تابوتا و جعلت مفتاح التابوت من داخل و جعلته فیه.

قال مقاتل و کان الذی صنع التابوت خربیل (1)مؤمن آل فرعون و قیل إنه کان من بردی (2)فاتخذت أم موسی التابوت و جعلت فیه قطنا محلوجا و وضعت فیه موسی و قیرت رأسه و خصاصه (3)ثم ألقته فی النیل فلما فعلت ذلک و تواری عنها ابنها أتاها الشیطان لعنه الله و وسوس إلیها فقالت فی نفسها ما ذا صنعت بابنی لو ذبح عندی فواریته و کفنته کان أحب إلی من أن ألقیه بیدی إلی دواب البحر فعصمها الله تعالی و انطلق الماء بموسی یرفعه الموج مرة و یخفضه أخری حتی أدخله بین أشجار عند دار فرعون إلی فرضة (4)و هی مستقی (5)جواری آل فرعون و کان یشرب منها نهر کبیر فی دار فرعون و بستانه فخرجت جواری آسیة یغتسلن و یسقین فوجدن التابوت فأخذنه و ظنن أن فیه مالا فحملنه کهیئته حتی أدخلنه علی آسیة (6)فلما فتحته و رأت الغلام فألقی الله تعالی

ص: 52


1- فی المصدر: خرقیل و کذا فیما تقدم.
2- بفتح الباء: نبات کالقصب کان قدماء المصریین یتخذون قشره للکتابة.
3- الخصاص بالفتح: کل خلل او خرق فی الباب و ما شاکله. الفرج فی البناء.
4- الفرضة بالضم من النهر: الثلمة ینحدر منها الماء و تصعد منها السفن و یستقی منها.
5- فی نسخة: مسقی.
6- قد سقط من العرائس المطبوع بمصر هنا أزید من صفحة و هو من قوله: «فلما فتحته» إلی قوله: فیما یأتی «فلما أخرجوه من التابوت عمدت بنت فرعون».

علیه محبة منها فرحمته آسیة و أحبته حبا شدیدا فلما سمع الذباحون أمره أقبلوا علی آسیة بشفارهم لیذبحوا الصبی فقالت آسیة للذباحین انصرفوا فإن هذا الواحد لا یزید فی بنی إسرائیل فآتی فرعون فأستوهبه إیاه فإن وهبه لی کنتم قد أحسنتم و إن أمر بذبحه لم ألمکم فأتت به و قالت قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تقتله عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً فقال فرعون قرة عین لک فأما أنا فلا حاجة لی فیه.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی یُحْلَفُ بِهِ لَوْ أَقَرَّ فِرْعَوْنُ أَنْ یَکُونَ قُرَّةَ عَیْنٍ کَمَا أَقَرَّتْ بِهِ لَهَدَاهُ اللَّهُ تَعَالَی کَمَا هَدَی بِهِ امْرَأَتَهُ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی حَرَّمَهُ ذَلِکَ.

قالوا فأراد فرعون أن یذبحه و قال إنی أخاف أن یکون هذا من بنی إسرائیل و أن یکون هذا هو الذی علی یدیه هلاکنا و زوال ملکنا فلم تزل آسیة تکلمه حتی وهبه لها فلما أمنت آسیة أرادت أن تسمیه باسم اقتضاه حاله و هو موشی لأنه وجد بین الماء و الشجر و مو بلغة القبط الماء و الشا (1)الشجر فعرب فقیل موسی.

و

روی عن ابن عباس أن بنی إسرائیل لما کثروا بمصر استطالوا علی الناس و عملوا بالمعاصی و وافق خیارهم شرارهم و لم یأمروا بالمعروف و لم ینهوا عن المنکر فسلط الله علیهم القبط فاستضعفوهم و ساموهم سوء العذاب و ذبحوا أبناءهم.

و قال وهب بلغنی أنه ذبح فی طلب موسی سبعین ألف ولید.

و عن ابن عباس أن أمّ موسی لما تقارب ولادتها و کانت قابلة من القوابل مصافیة (2)لها فلما ضربها الطلق أرسلت إلیها فأتتها و قبلتها (3)فلما أن وقع موسی بالأرض هالها نور بین عینی موسی فارتعش کل مفصل منها و دخل حبه قلبها ثم قالت لها یا هذه ما جئت إلیک حین دعوتنی إلا و من رأیی قتل مولودک و إخبار فرعون بذلک و لکن وجدت لابنک هذا حبا ما وجدت مثله قط فاحفظی فإنه هو عدونا فلما خرجت القابلة من

ص: 53


1- لعل الصحیح. شی.
2- صافی فلانا: أخلص له الود.
3- قبلت المرأة: کانت قابلة. قبلت القابلة الولد: تلقته عند الولادة. و قبلتها أی أخرجت ولدها.

عندها أبصرها بعض العیون فجاءوا إلی بابها لیدخلوا علی أم موسی فقالت أخته هذه الحرس بالباب فطاش عقلها فلم تعقل ما تصنع خوفا علیه فلفته فی خرقة و وضعته فی التنور و هو مسجور بإلهامه تعالی فدخلوا فإذا التنور مسجور.

و

روی أن أم موسی لم یتغیر لها لون و لم یظهر لها لبن فقالوا ما أدخل علیک القابلة قالت هی مصافیة لی فدخلت علی زائرة فخرجوا من عندها فرجع إلیها عقلها فقالت لأخت موسی فأین الصبی قالت لا أدری فسمعت بکاء الصبی من التنور فانطلقت إلیه و قد جعل الله النار علیه بردا و سلاما فاحتملته.

و

**[ترجمه]نهج البلاغه: آن کسی که با موسی سخن گفت و او را از طریق نشانه هایش بزرگ می­بینم، کسی که نه اعضاء و جوارحی دارد و نه وسایلی، نه نطق نه زبانی.

می گویم: ثعلبی در کتاب عرائس المجالس می گوید: هنگامی که ریان بن ولید فرعون اول مصر، دوست یوسف علیه السلام از دنیا رفت، همان کسی که یوسف را متولی گنجینه های خودش کرده و با دعوت یوسف مسلمان شده بود، بعد از او قابوس بن مصعب حکومت را به دست گرفت. حضرت یوسف او را به اسلام دعوت کرد ولی نپذیرفت. او فرد ظالمی بود و یوسف در دوران حکومت او وفات یافت و حکومتش طولالتی بود و سپس هلاک شد. بعد از او برادرش ابوالعباس الولید بن مصعب بن ریان بن اراشه بن ثروان بن عمرو بن فاران بن عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح به حکومت رسید. او سرکش­تر و بزرگتر و ظالم تر از قابوس بود و دوران حکومتش طولانی شد و قوم بنی اسراییل بعد از مرگ یوسف، در حالی که اسیر حکومت عمالقه شدند متفرق شده و تعدادشان زیاد شد و آن ها بر بقایای همان دینی که یوسف و یعقوب و اسحاق و ابراهیم آورده بودند ایمان داشتند تا این که حکومت به فرعون زمان موسی رسید که خداوند موسی را به سوی او برای هدایتش فرستاد و اسم و نسب او را ذکر کردیم که او ستمکارترین و زورگوترین و سنگدل­ترین

ص: 50

فراعنه نسبت به بنی اسراییل بود و عمر و سلطنت او از همه فراعنه طولانی­تر بود. او بنی اسراییل را شکنجه می کرد و آن ها را به بردگی و خدمتکاری می­گرفت و کارشان را تقسیم بندی کرده بود؛ تعدادی بنایی می­کردند، تعدادی نگهبانی می­دادند و تعدادی هم کارهای کثیف انجام می­دادند و هرکسی هم که نمی توانست کار بکند باید جزیه پرداخت می کرد. آن چنان که خداوند فرمود: «یسومونکم سوءالعذاب» فرعون از میان بنی اسراییل زنی به اسم آسیه را گرفته بود که از بهترین زنان بود که انگشت­شمار بودند. گفته می­شود: آسیه دختر مزاحم بن ریان بن ولید، فرعون زمان حضرت یوسف بوده است که نزد حضرت موسی اسلام آورد. مقاتل می گوید: فقط سه نفر از اهل مصر، آسیه حزبیل و مریم دختر ناموسا ایمان آوردند و مریم کسی بود که قبر یوسف علیه السلام را به موسی نشان داد. فرعون عمر طولانی داشت و آن ها در نزد فرعون بودند. گفته شده که فرعون چهارصد سال مردم بنی اسراییل را به بدترین شکل شکنجه می داد. هنگامی که خداوند خواست که آن ها از این وضع نجات دهد موسی را بر آن ها فرستاد. چنان که سدیّ از رجال خود ذکر می کند نجات آن ها زمانی شروع شد که فرعون در خواب دید که آتشی از طرف بیت المقدس آمد و تمام خانه های مصر را دربرگرفت و آن ها را خراب کرد و شهر قبط را سوزاند ولی مردم بنی اسراییل را رها کرد. فرعون ساحران و کاهنان و تعبیرکنندگان و منجمان را فراخواند و تعبیر خوابش را از آن ها پرسید و آن ها هم گفتند که: در بین بنی اسراییل پسری متولد می شود که پادشاهی را از تو می گیرد و بر سلطنت تو چیره می شود و تو و قومت را از سرزمینت بیرون می کند و دینت را تغییر می دهد و زمانی که قرار است متولد شود بر تو سایه افکنده است. پس فرعون دستور داد که هر بچه ای را که در بنی اسراییل متولد می شود بکشند و تمام زنان قابله سرزمینش را جمع کرد و به آن ها گفت: هر بچه ای که در بنی اسراییل متولد می شود اگر پسر بود بی شک آن را می کشید و اگر دختر بود آن را رها می کنید. فرعون این زنان را مسئول کشتن بچه های بنی اسراییل کرد آن ها هم این کار را انجام می دادند. مجاهد می گوید: برای من ذکر کرده اند که فرعون دستور می­داد که نی را بشکافند تا مثل تیغ شود. سپس زنان را در کنار هم به صف قرار می دادند و سپس زنان حامله از بنی اسراییل را جدا می­کردند و آن ها را می­گرفتند و پاهایشان را زخمی می­کردند؛ تا این که زنان حامله بچه هایشان را به دنیا می­آوردند و بین دو پایشان می­افتاد. پس برای این که تیزی نی به پایشان نرسد به خاطر تلاشی که می­کردند بچه­شان می­افتاد و نوجوانانی که در زمان او بودند کشته می­شدند

ص: 51

و هر بچه ای متولد می­شد کشته می­شد و زنان باردار را آن قدر شکنجه می دادند تا آن چه در شکمشان است را به دنیا بیاورند و همچنین مرگ در میان سالخوردگان بنی اسراییل سرعت بیشتری داشت. پس بزرگان قبط نزد فرعون رفتند و گفتند: مرگ در بین بنی اسراییل زیاد شده است، تو بچه های آن ها را می کشی و پیرانشان هم می میرند. نزدیک است که کار بر گردن ما بیفتد. سپس فرعون دستور داد که یک سال بچه هایشان را بکشند و یک سال آن ها را نکشند، هارون در سالی متولد شد که بچه ها را نمی کشتند، و او را رها کردند ولی موسی در سالی متولد شد که بچه ها را می کشتند.

گفتند: مادر هارون او را در آشکارا و آرامش و اطمینان به دنیا آورد و سال بعد هنگامی که به موسی حامله شد هنگامی که می خواست او را به دنیا بیاورد برایش ناراحت شد. خداوند به او الهام فرستاد که: «أن أرضعیه فإذا خفت علیه فألقیه و لا تخافی و لا تحزنی إنّا رادّوه إلیک و جاعلوه من المرسلین» او را در حالت ترس و پنهانی به دنیا آورد سپس صندوقچه ای برایش درست کرد و کلید صندوقچه را از داخل آن درست کرد و موسی را در آن گذاشت.

مقاتل می­گوید: آن کسی که صندوقچه را درست کرد حزبیل مرد مؤمن خانواده فرعون بود و گفته شده که از جنس گیاه بردی بوده است. مادر موسی صندوقچه را گرفت و پنبه نرم در آن گذاشت و موسی را در آن قرار داد و رو و درزهای آن را با قیر گرفت. سپس آن را در رود نیل گذاشت. هنگامی که آن را در دریا گذاشت و پسرش از او دور شد شیطان ملعون نزد او آمد و او را وسوسه کرد. او نیز با خودش گفت: با بچه خودم چکار کردم؟! اگر نزد خودم کشته می­شد و او را کفن می کردم بهتر از این بود که خودم با دست های خودم او را برای حیوانات دریا بیندازم. پس خداوند او را - از شیطان - حفظ کرد. آب موسی را با خود برد و امواج او را بالا و پایین می­بردند تا این که آب او را به سوی درختان کنار کاخ فرعون به شکافی در میان رودخانه که محل برداشتن آب توسط کنیزان فرعون بود وارد کرد. رود بزرگی که در داخل کاخ فرعون و باغ او بود از آن جا منشعب می­شد. پس کنیزهای آسیه از خانه بیرون آمدند تا خودشان را بشویند و آب بردارند که صندوقچه موسی را در آب دیدند و آن را گرفتند. اول فکر کردند که پولی در آن هست پس آن را گرفتند و سالم به نزد آسیه بردند. هنگامی که درش را باز کرد و چشمش به آن بچه افتاد، خداوند محبت موسی را در دلش انداخت.

ص: 52

سپس آسیه دلش به رحم افتاد و عاشق بچه شد. هنگامی که قاتلان بچه ها این ماجرا را شنیدند با خنجرشان به نزد آسیه آمدند تا آن بچه را بکشند. آسیه به آن ها گفت: برگردید، این یک نفر بر تعداد قوم بنی اسراییل اضافه نمی­کند. پس او را از فرعون به عنوان هدیه می گیرم. اگر آن را به من داد که کار خوبی کردید ولی اگر دستور داد که او را بکشید شما را ملامت نمی کنم. پس بچه را نزد فرعون برد و گفت: « قُرَّتُ عَیْنٍ لِّی وَلَکَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَی أَن یَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا» پس فرعون گفت: اشکالی ندارد نور چشمی برای تو باشد من نیازی به آن ندارم.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: به آن که به قسم می­خورند سوگند، اگر فرعون به این اقرار می کرد که برای او هم نورچشمی باشد آن چنان که آسیه او را نور چشم خودش کرد، خداوند او را هدایت می­کرد، ولی خداوند فرعون را از آن محروم کرد.

گفته­اند که: فرعون می­خواست موسی را بکشد، گفت: من می ترسم که این بچه از قوم بنی اسراییل باشد و این هما بچه باشد که باعث نابودی و زوال قدرت من است ولی آسیه آنقدر اصرار کرد تا این که او را به آسیه داد. هنگامی که آسیه مطمئن شد، خواست تا او را بر اساس جایی که او را پیدا کرده است، برایش اسم انتخاب کند. پس اسم او را موشی گذاشت. چون او را از بین ماء (آب) و شجر (درخت) پیدا کرده بود. مو در زبان قبطی یعنی ماء (آب) و شی، شجر(درخت) است. پس به عربی تبدیل شد و به موسی تغییر یافت.

از ابن عباس روایت شده است که هنگامی تعداد قوم بنی اسراییل در مصر زیاد شد، مغرور شدند و شروع به گناه کردن کردند و انسانهای خوبشان هم با انسانهای بدکار موافق بودند و امر به معروف و نهی از منکر انجام نمی دادند. سپس خداوند قوم قبط را بر آن ها چیره کرد سپس آن ها بنی اسراییل را ضعیف کردند و آن ها را به بدترین شکل عذاب دادند و بچه هایشان را کشتند. وهب می گوید: شنیدم که برای پیدا کردن موسی و کشتن او هفتاد هزار بچه را کشتند.

**[ترجمه]

«22»

-عن ابن عباس قال انطلقت أم موسی إلی نجار من قوم فرعون فاشترت منه تابوتا صغیرا فقال لها ما تصنعین به قالت ابن لی أخبؤه فیه (1)و کرهت أن تکذب فانطلق النجار إلی الذباحین لیخبرهم بأمرها فلما هم بالکلام أمسک الله لسانه و جعل یشیر بیده فلم یدر الأمناء فلما أعیاهم أمره قال کبیرهم اضربوه فضربوه و أخرجوه فوقع فی واد یهوی فیه (2)حیران فجعل الله علیه أن رد لسانه و بصره أن لا یدل علیه و یکون معه یحفظه فرد الله علیه بصره و لسانه فآمن به و صدقه فانطلقت أم موسی و ألقته فی البحر و ذلک بعد ما أرضعته ثلاثة أشهر و کان لفرعون یومئذ بنت و لم یکن له ولد غیرها و کانت من أکرم الناس علیه و کان بها برص شدید و قد قالت أطباء المصر و السحرة إنها لا تبرأ إلا من قبل البحر یوجد منه شبه الإنسان فیؤخذ من ریقه فیلطخ به برصها فتبرأ من ذلک و ذلک فی یوم کذا و ساعة کذا حین تشرق فلما کان یوم الإثنین غدا فرعون إلی مجلس کان له علی شفیر النیل و معه آسیة فأقبلت بنت فرعون فی جواریها حتی جلست علی شاطئ النیل مع جواریها تلاعبهن إذا أقبل النیل بالتابوت تضربه الأمواج فأخذوه فدنت آسیة فرأت فی جوف التابوت نورا لم یره غیرها للذی أراد الله أن یکرمها (3)فعالجته ففتحت الباب فإذا نوره بین عینیه و قد

ص: 54


1- أی اخفیه فیه.
2- هوی فی الأرض: ذهب فیها.
3- علة لرؤیتها دون غیرها.

جعل الله تعالی رزقه فی إبهامه یمصه لبنا فألقی الله حبه فی قلبها و أحبه فرعون (1)فلما أخرجوه عمدت بنت فرعون إلی ما کان یسیل من ریقه فلطخت به برصها فبرأت فقبلته و ضمته إلی صدرها فقال الغواة من قوم فرعون أیها الملک إنا نظن أن ذلک المولود الذی تحذر منه من بنی إسرائیل هو هذا رمی به فی البحر فرقا منک (2)فهم فرعون بقتله فاستوهبته آسیة فوهبه لها ثم قال لها سمیه فقالت سمیته موشی لأنه وجد بین الماء و الشجر.

قالوا وَ قالَتْ أمّ موسی لِأُخْتِهِ و کانت تسمّی مریم قُصِّیهِ أی اتبعی أثره و اطلبیه هل تسمعین له ذکرا أ حیّ ابنی أم قد أکلته دوابّ البحر و نسیت وعد الله تعالی فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أنها أخته (3)فلما امتنع أن یأخذ من المراضع ثدیا قالت هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ فلما أتت بأمه ثار إلی ثدیها حتی امتلأ جنباه فقالت امکثی عندی ترضعین ابنی هذا فقالت لا أستطیع أن أدع فلما امتنع أن یأخذ من المراضع ثدیا قالت هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ فلما أتت بأمه ثار إلی ثدیها حتی امتلأ جنباه فقالت امکثی عندی ترضعین ابنی هذا فقالت لا أستطیع أن أدع

ص: 55


1- إلی هنا سقط عن العرائس المطبوع بمصر.
2- أی خوفا منک.
3- فی المصدر: عن جنب أی عن بعد و هم لا یشعرون أنّها أخته. و فی المصدر هنا زیادة لم تکن فی نسخة المؤلّف قدّس سرّه أو أراد الاختصار، و نحن نوردها بألفاظها و هی هذه: و کانت آسیة قد أرسلت إلی من حولها من کل انثی بها لبن لتختار له ظئرا تربی موسی، فجعل کلما أخذته امرأة منهن لترضعه لم یقبل ثدیها حتّی أشفقت آسیة أن یمتنع من اللبن فیموت، فأحزنها ذلک فأمرت به فاخرج الی السوق لتجتمع علیه الناس ترجو أن تصیب له ظئرا یقبلها و یأخذ ثدیها و یرضع منها، فلم یقبل ثدی امرأة فذلک قوله عزّ و جلّ «وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ» فقالت اخت موسی حین أعیاهم أمره و أعیا الظئورة: «هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ» فأخذوها و قالوا لها: و ما یدریک بنصحهم له؟ و لعلک قد عرفت هذا الغلام فدلینا علی أهله، فقالت: ما أعرفهم، و انما نصحهم له و شفقتهم علیه من أجل رغبتهم فی ظئورة الملک و رجاء منفعته، فترکوها، فانطلقت الی امها فاخبرتها بالخبر فأتت، فلما وضعتها علی ثدیها فی حجرها نزل اللبن من ثدیها حتّی ملأ جنبیه، فانطلق البشیر الی آسیة یبشرها أن قد وجدنا لابنک ظئرا، فارسلت إلیها فأتی بها، فلما رأت ما یصنع بها قالت لها: امکثی عندی.

بیتی و ولدی (1)فإن طابت نفسک أن تعطینی فاذهب به إلی بیتی لا آلوه خیرا (2)فعلت و ذکرت (3)أم موسی وعد الله تعالی فرجعت به إلی بیتها من یومها و قیل کانت غیبة موسی عن أمه ثلاثة أیام فلما جاءت أمه به إلی بیتها کادت تقول هو ابنی فعصمها الله تعالی و ذلک قوله تعالی إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها فلما ترعرع قالت امرأة فرعون لأم موسی أحب أن ترینی ابنی فوعدتها یوما تراها إیاه فقالت لحواضنها و قهارمتها (4)لا تبقین منکم أحد إلا استقبل ابنی بهدیة و کرامة فلم تزل الهدایا و التحف تستقبله من حین أخرج من بیت أمه أن أدخل علی امرأة فرعون فأکرمته و فرحت به فلما أدخل علی فرعون تناول لحیته و نتف منها و یقال إنه لطم وجهه و فی بعض الروایات أنه کان یلعب بین یدی فرعون و بیده قضیب صغیر یلعب به إذ ضرب علی رأس فرعون فغضب غضبا شدیدا و تطیر منه و قال هذا عدوی فأرسل إلی الذباحین فقالت امرأته إنما هو صبی لا یعقل و إنی أجعل بینی و بینک أمرا تعرف فیه الحق أضع له حلیا من الذهب و أضع له جمرا فإن أخذ الیاقوت فهو یعقل فلما حول جبرئیل یده إلی الجمر قبضها و طرحها فی فیه فوضعها علی لسانه فأحرقته فذلک الذی یقول وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی فکف عن قتله و حببه الله تعالی إلیه و إلی الناس کلهم.و قال أهل السیر لما بلغ موسی علیه السلام أشده و کبر کان یرکب مراکب فرعون و یلبس ما یلبس فرعون و کان إنما یدعی موسی بن فرعون و امتنع به بنو إسرائیل من کثیر من

ص: 56


1- فی المصدر: لا استطیع أن أدع بیتی و ولدی فیضیعوا.
2- فی المصدر: لا أولی له الا خیرا، أی لا أصنع له الا خیرا.
3- فی المصدر زیادة و هی هکذا: و إلّا انی غیر تارکة بیتی و ولدی، و تذکرت أم موسی ما کان اللّه وعدها فتعاسرت علی امرأة فرعون و أیقنت أن اللّه تعالی منجز وعده فرجعت بابنها إلی بیتها من وقتها.
4- الحواضن جمع الحاضنة: هی التی تقوم علی الصغیر فی تربیته. القهرمان: الوکیل أو أمین الدخل و الخرج. و فی المصدر: فقالت آسیة لخواصها و قهارمتها: لا یبقی منکن واحدة الا استقبلت ابنی بهدیة و کرامة، فانی بادئة بأمینة تحصی ما تصنع کل قهرمانة منکن فلم تزل اه.

الظلم (1)فرکب فرعون ذات یوم فرکب موسی فی أثره فأدرکه المقیل بأرض یقال لها منف (2)فدخلها نصف النهار و قد غلقت أسواقها و لیس فی طرقها أحد و ذلک قوله تعالی عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فبینا هو یمشی فی ناحیة المدینة إذا هو برجلین یقتتلان أحدهما من بنی إسرائیل و الآخر من آل فرعون و الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ یقال إنه السامری و الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ کان خبازا لفرعون و اسمه قاثون (3)و کان اشتری حطبا للمطبخ فسخر السامری لیحمله فامتنع فلما مر بهما موسی استغاث به فقال موسی للقبطی دعه فقال الخباز إنما آخذه لعمل أبیک فأبی أن یخلی سبیله فغضب موسی فبطش و خلص السامری من یده فنازعه القبطی فَوَکَزَهُ مُوسی فقتله و هو لا یرید قتله قالوا و لما قتل لم یرهما إلا الله تعالی و الإسرائیلی فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ الأخبار فأتی فرعون فقیل له إن بنی إسرائیل قد قتلوا رجلا من آل فرعون فخذ لنا بحقنا فقال ائتونی بقاتله و من یشهد علیه فطلبوا ذلک فبینا هم یطوفون إذ مر موسی من الغد فرأی ذلک الإسرائیلی یقاتل فرعونیا فاستغاثه علی الفرعونی فصادف موسی و قد ندم علی ما کان منه بالأمس و کره الذی رأی فغضب موسی فمد یده و هو یرید أن یبطش بالفرعونی فقال للإسرائیلی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ ففرق الإسرائیلی من موسی أن یبطش به من أجل أنه أغلظ له الکلام فظن أنه یرید قتله فقال له یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی الآیة و إنما قال ذلک مخافة من موسی و ظنا أن یکون إیاه أراد و إنما أراد الفرعونی فتتارکا و ذهب إلی فرعون و أخبره بما سمع من الإسرائیلی فأرسل فرعون الذباحین و أمرهم بقتل موسی و قال لهم اطلبوه فی بنیات الطریق (4)فإنه غلام لا یهتدی إلی الطریق فجاءه رجل من أقصی المدینة من شیعته یقال له خربیل (5)و کان علی بقیة من دین إبراهیم الخلیل علیه السلام و کان أول من صدق بموسی و آمن به.

ص: 57


1- فی المصدر: و امتنع به عن بنی إسرائیل کثیر من الظلم و السخر التی کانت فیهم، و لا یعلم الناس أن ذلک الا من قبل الرضاعة، قالوا. فرکب.
2- منف بالفتح ثمّ السکون و فاء: اسم مدینة فرعون بمصر تقدم ذکرها قبلا.
3- فی المصدر: قاتون.
4- بنیات الطریق: الطرق الصغیرة المتشعبة من الجادة.
5- فی المصدر: حزقیل.

وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: سُبَّاقُ الْأُمَمِ ثَلَاثَةٌ لَمْ یَکْفُرُوا بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ خِرْبِیلُ (1)مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ حَبِیبٌ النَّجَّارُ صَاحِبُ یَاسِینَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ.

قالوا فجاء خربیل (2)فاختصر طریقا قریبا حتی سبق الذباحین إلیه و أخبره بما هَمَّ به فرعون فذلک قوله تعالی وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ الآیة فتحیر موسی و لم یدر أین یذهب فجاء ملک علی فرس بیده عنزة فقال له اتبعنی فاتبعه فهداه إلی مدین.

و عن ابن عباس أنه خرج من مصر إلی مدین و بینهما مسیرة ثمان لیال و یقال نحو من کوفة إلی البصرة و لم یکن له طعام إلا ورق الشجر فما وصل إلیها حتی وقع خف قدمیه و إن خضرة البقل تتراءی من بطنه قالت العلماء لما انتهی موسی إلی أرض مدین فی ثمان لیال نزل فی أصل شجرة و إذا تحتها بئر و هی التی قال الله تعالی وَ لَمَّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ أی تحبسان أغنامهما فقال لهما ما خَطْبُکُما قالَتا لا نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ لأنا امرأتان ضعیفتان لا نقدر علی مزاحمة الرعاء فإذا سقوا مواشیهم سقینا أغنامنا من فضول حیاضهم وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ تعنیان شعیبا.

و عن ابن عباس قال اسم أب امرأة موسی الذی استأجره یثرون صاحب مدین ابن أخی شعیب علیه السلام و اسم إحدی الجاریتین لیا و یقال حنونا و اسم الأخری صفوراء و هی امرأة موسی فلما قالتا ذلک رحمهما و کان هناک بئر و علی رأسها صخرة و کان نفر من الرجال یجتمعون علیها حتی یرفعوها عن رأسها و قیل إن تلک البئر غیر البئر التی یستقی منها الرعاء قالوا فرفع موسی الصخرة عن رأسها و أخذ دلوا لهما فَسَقی لَهُما أغنامهما فرجعتا إلی أبیهما سریعا قبل الناس و تولی موسی إلی ظل الشجرة فقال رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فقال ابن عباس لقد قال ذلک موسی علیه السلام و لو شاء إنسان أن ینظر إلی خضرة

ص: 58


1- فی المصدر: حزقیل.
2- فی المصدر: حزقیل.

أمعائه من شدة الجوع لنظر ما یسأل الله تعالی إلا أکلة.

و

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقَدْ قَالَهَا وَ إِنَّهُ لَمُحْتَاجٌ إِلَی شِقِّ تَمْرَةٍ.

قالوا فلما رجعتا إلی أبیهما قال لهما ما أعجلکما قالتا وجدنا رجلا صالحا رحمنا فسقی لنا أغنامنا فقال لإحداهما فاذهبی فادعیه إلی و هی التی تزوجها موسی فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ ف قالَتْ له إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فقام موسی علیه السلام و تقدمته و هو یتبعها فهبت ریح فألزقت ثوب المرأة بردفها فقال لها امشی خلفی و دلینی علی الطریق فإن أخطأت فارمی قدامی بحصاة فإنا بنی یعقوب لا ننظر فی أعجاز النساء فنعتت له الطریق إلی منزل أبیها و مشت خلفه حتی دخلا علی شعیب فسأله عن حاله فأخبره ف قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ ف قالَتْ إِحْداهُما و هی التی کانت الرسول إلی موسی یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ و إنما قالت القوی لأنه أزال الحجر الذی کان یرفعه ثلاثون أو أربعون رجلا (1)فقال لها أبوها فما علمک بأمانته فأخبرت أباها بما أمرها به موسی من استدبارها إیاه.

قالوا فَلَمَّا قَضی مُوسَی علیه السلام أتم الأجلین وَ سارَ بِأَهْلِهِ منفصلا من أرض مدین یؤم الشام و معه أغنامه و امرأته و هی فی شهرها لا تدری أ لیلا تضع أم نهارا فانطلق فی بریة الشام عادلا عن المدائن و العمران مخافة الملوک الذین کانوا بالشام و کان أکبر همه یومئذ أخاه هارون و إخراجه من مصر فسار موسی علیه السلام فی البریة غیر عارف بطرقها فأجاءه المسیر (2)إلی جانب الطور الغربی الأیمن فی عشیة شاتیة شدیدة البرد و أظلم علیه اللیل و أخذت السماء ترعد و تبرق و تمطر و أخذ امرأته الطلق فعمد موسی إلی زنده و قدحه مرات فلم تور فتحیر و قام و قعد و أخذ یتأمل ما قرب و بعد تحیرا و ضجرا فبینا هو کذلک إذ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً فحسبه نارا فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدیً یعنی من یدلنی علی الطریق و کان قد ضل الطریق فَلَمَّا أَتاها رأی نورا عظیما ممتدا من عنان السماء إلی شجرة عظیمة هناک و.

ص: 59


1- فی المصدر: لا یرفعه الا أربعون رجلا. و لیس فیه ثلاثون. م.
2- فی المصدر فألجأه المسیر.

اختلفوا فیها فقیل العوسجة و قیل العناب فتحیر موسی علیه السلام و ارتعدت مفاصله حیث رأی نارا عظیمة لیس لها دخان تلتهب و تشتعل من جوف شجرة خضراء لا تزداد النار إلا عظما و لا الشجرة إلا خضرة و نضرة فلما دنا استأخرت عنه فخاف عنها و رجع ثم ذکر حاجته إلی النار فرجع إلیها فدنت منه ف نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسی فنظر فلم یر أحدا فنودی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ فلما سمع ذلک علم أنه ربه فناداه ربه أن ادن و اقترب فلما قرب منه و سمع النداء و رأی تلک الهیبة خفق قلبه و کل لسانه و ضعفت متنه (1)و صار حیا کمیت فأرسل الله سبحانه إلیه ملکا یشد ظهره و یقوی قلبه فلما تاب إلیه (2)نودی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً ثم قال الله سبحانه تسکینا لقلبه و إذهابا لدهشته وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ إلی قوله تعالی مَآرِبُ أُخْری و اختلف فی اسم العصا فقال ابن جبیر اسمها ما شاء الله (3)و قال مقاتل اسمها نفعة و قیل غیاث و قیل علیق و أما صفتها و المآرب التی فیها لموسی علیه السلام فقال أهل العلم بأخبار الماضین کان لعصا موسی شعبتان و محجن فی أصل الشعبتین و سنان حدید فی أسفلها و کان موسی علیه السلام إذا دخل مفازة لیلا و لم یکن قمر تضی ء شعبتاها کالشعبتین من نور تضیئان له مد البصر و کان إذا أعوز الماء أدلاها فی البئر فجعلت تمتد إلی مقدار قعر البئر و تصیر فی رأسها شبه الدلو یستقی و إذا احتاج إلی الطعام ضرب الأرض بعصاه فیخرج ما یأکل یومه و کان إذا اشتهی فاکهة من الفواکه غرزها فی الأرض (4)فتغصنت أغصان تلک الشجرة التی اشتهی موسی فاکهتها و أثمرت له من ساعتها و یقال کان عصاه من اللوز فکان إذا جاع رکزها (5)فی الأرض فأورقت و أثمرت و أطعمت فکان یأکل منها اللوز و کان إذا قاتل عدوه یظهر علی شعبتیها تنینان یتناضلان (6)و کان یضرب علی الجبل

ص: 60


1- المتن: الظهر.
2- أی فلما رجع إلیه الصحة.
3- فی المصدر: ماسا.
4- أی أدخلها و اثبتها فیها.
5- أی اثبتها فیها.
6- التنین کسجین: الحیة العظیمة. و فی المصدر: تنینان یقاتلان.

الصعب الوعر المرتقی و علی الشجر و العشب و الشوک فینفرج و إذا أراد عبور نهر من الأنهار بلا سفینة ضربها علیه فانفلق و بدا له طریق مهیع یمشی فیه و کان یشرب أحیانا من إحدی الشعبتین اللبن و من الآخر العسل و کان إذا أعیا فی طریقه یرکبها فتحملها إلی أی موضع شاء من غیر رکض و لا تحریک رجل و کانت تدله علی الطریق و تقاتل أعداءه و إذا احتاج موسی إلی الطیب فاح منها الطیب حتی یتطیب ثوبه و إذا کان فی طریق فیه لصوص تخشی الناس جانبهم تکلمه العصا و تقول له خذ جانب کذا و کان یهش بها علی غنمه و یدفع بها السباع و الحیات و الحشرات و إذا سافر وضعها علی عاتقه و علق علیها جهازه و متاعه و مخلاته و مقلاعه و کساءه و طعامه و سقاءه.

قال مقاتل بن حیان قال شعیب لموسی حین زوج ابنته و سلم إلیه أغنامه یرعاها اذهب بهذه الأغنام فإذا بلغت مفرق الطریق فخذ علی یسارک و لا تأخذ علی یمینک و إن کان الکلأ بها أکثر فإن هناک تنینا عظیما أخشی علیک و علی الأغنام منه فذهب موسی بالأغنام فلما بلغ مفرق الطریقین أخذت الأغنام ذات الیمین فاجتهد موسی علی أن یصرفها إلی ذات الشمال فلم تطعه فنام موسی و الأغنام ترعی فإذا بالتنین قد جاء فقامت عصا موسی فحاربته فقتلته و أتت فاستلقت علی جنب موسی و هی دامیة فلما استیقظ موسی علیه السلام رأی العصا دامیة و التنین مقتولا فعلم أن فی تلک العصا لله تعالی قدرة و عرف أن لها شأنا فهذه مآرب موسی فیها إذا کانت عصا فأما إذا ألقاها موسی فیری أنها تنقلب حیة کأعظم ما یکون من التنانین سوداء مدلهمة تدب علی أربع قوائم تصیر شعبتاها فمها و فیه اثنا عشر أنیابا و أضراسا لها صریف و صریر یخرج منها لهب النار فتصیر محجنها عرفا لها کأمثال النیازک (1)تلتهب و عیناها تلمعان کما یلمع البرق تهب من فیها ریح السموم لا تصیب شیئا إلا أحرقته تمر بالصخرة مثل الناقة الکوماء (2)فتبتلعها حتی أن الصخور فی جوفها تتقعقع (3)و تمر بالشجرة فتفطرها بأنیابها ثم تحطمها و

ص: 61


1- جمع النیزک: شعلة تری کالرمح، و هو أحد أقسام الشهب المتساقطة.
2- الکوماء: البعیر الضخم السنام.
3- تقعقع: صوت.

تبتلعها و جعلت تتلمظ و تترمرم کأنها تطلب شیئا تأکل و کان تکون فی عظم الثعبان و خفة الجان و لین الحیة و ذلک موافق لنص القرآن حیث قال فی موضع فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ و قال فی موضع آخر کَأَنَّها جَانٌّ و قال فی موضع آخر فَإِذا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعی قالوا فلما ألقاها صارت شعبتاها فمها و محجنها عرفا لها فی ظهرها و هی تهتز لها أنیاب و هی کما شاء الله أن یکون فرأی موسی أمرا فظیعا ف وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ فناداه ربه تعالی أن یا مُوسی أَقْبِلْ وَ لا تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ قالوا و کان علی موسی جبة من صوف فلف کمه علی یده و هو لها هائب فنودی أن احسر عن یدک فحسر کمه عن یده ثم أدخل یده بین لحییها فلما قبض فإذا هو عصاه فی یده و یده بین شعبتیها حیث کان یضعها ثم قال له أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ فأدخلها ثم أخرجها فإذا هی نور تلتهب یکل عنه البصر ثم ردها فخرجت کما کانت علی لون یدیه.

ثم قال له اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی فقال موسی رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ قال الله تعالی سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ الآیة و کان علی موسی یومئذ مدرعة قد خلها بخلال و جبة من صوف و ثیاب من صوف و قلنسوة من صوف و الله سبحانه یکلمه و یعهد إلیه و یقول له یا موسی انطلق برسالتی و أنت بعینی و سمعی و معک قوتی و نصرتی بعثتک إلی خلق ضعیف من خلقی بطر من نعمتی و آمن مکری و غرته الدنیا حتی جحد حقی و أنکر ربوبیتی و زعم أنه لا یعرفنی و عزتی و جلالی لو لا الحجة و العذر اللذان جعلتهما بینی و بین خلقی لبطشت به بطشة جبار تغضب لغضبه السماوات و الأرض و البحار و الجبال و الشجر و الدواب فلو أذنت للسماء لحصبته (1)أو للأرض لابتلعته أو للجبال لدکدکته أو للبحار لغرقته و لکن هان علی و صغر عندی و وسعه حلمی و أنا الغنی عنه و عن جمیع خلقی و أنا خالق الغنی و الفقیر لا غنی إلا من أغنیته و لا فقیر إلا من أفقرته فبلغه رسالتی و ادعه إلی عبادتی و توحیدی و الإخلاص لی و حذره نقمتی و بأسی و ذکره أیامی و أعلمه أنه لا یقوم لغضبی شی ء و قل له فیما بین ذلک

ص: 62


1- أی رمته بالحصباء.

قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی و کنه فی خطابک (1) إیاه و لا یرو عنک ما ألبسته من لباس الدنیا فإن ناصیته بیدی و لا یطرف و لا ینطق و لا یتنفس إلا بعلمی و أخبره بأنی إلی العفو و المغفرة أسرع إلی الغضب و العقوبة و قل له أجب ربک فإنه واسع المغفرة قد أمهلک طول هذه المدة و أنت فی کلها تدعی الربوبیة دونه و تصد عن عبادته و فی کل ذلک تمطر علیک السماء و تنبت لک الأرض و یلبسک العافیة و لو شاء لعاجلک بالنقمة و لسلبک ما أعطاک و لکنه ذو حلم عظیم ثم أمسک عن موسی سبعة أیام ثم قیل له بعد سبع لیال أجب ربک یا موسی فیما کلمک فقال رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی الآیة فلما رجع موسی شیعته الملائکة فکان قلب موسی مشتغلا بولده و أراد أن یختنه فأمر الله عز و جل ملکا فمد یده و لم یزل قدمه عن موضعها حتی جاء به ملففا فی خرقته و تناوله موسی فأخذ حجرتین فحک أحدهما بالآخر حتی حدده کالسکین فختن بهما (2)ابنه فتفل الملک علیه و برئ من ساعته ثم رده الملک إلی موضعه و لم یزل أهل موسی فی ذلک الموضع حتی مر راع من أهل مدین فعرفهم و احتملهم و ردهم إلی مدین و کانوا عند شعیب حتی بلغهم خبر موسی علیه السلام بعد ما فلق البحر و جاوزه بنو إسرائیل و غرق الله فرعون فبعثهم شعیب إلی موسی علیه السلام بمصر. (3)

**[ترجمه]ابن عباس روایت می­کند: هنگامی که زمان وضع حمل مادر موسی رسید کسی را دنبال یکی از قابله­ها که با او دوستی خالصانه­ای داشت فرستاد. پس آن قابله آمد و بچه را گرفت. هنگامی که موسی به زمین افتاد نوری که در بین چشمان موسی بود او را ترساند پس همه وجودش لرزید و محبت موسی در دلش افتاد. سپس به مادر موسی گفت: ای زن، هنگامی که به نزد تو آمدم فقط می خواستم که بچه ات را بکشم و خبرش را به فرعون برسانم ولی در دلم عشقی نسبت به بچه ات دیدم که هیچ جا چنین احساسی نداشتم. پس او را حفظ کن که او همان دشمن ماست. هنگامی که قابله از نزد او رفت

ص: 53

جاسوسان او را دیدند. پس به خانه موسی آمدند تا به نزد مادر موسی بروند، خواهر موسی گفت: نگهبانان جلوی در هستند. او پریشان شد از ترس بر کودکش نمی دانست چکار کند. به سرعت او را در بین پارچه کهنه ای پیچاند و آن را در تنور در حالی که روشن بود گذاشت که خداوند به او الهام کرده بود که این کار را بکند. هنگامی که نگهبانان داخل شدند دیدند که تنور روشن است. روایت است که: رنگ مادر موسی عوض نشده بود و شیر برایش درنیامده بود. نگهبانان از او پرسیدند؟ چرا آن قابله به این جا آمد؟ گفت: او زن مهربانی است. آمده بود که به من سر بزند. سپس آن نگهبانان از آن جا رفتند. وقتی که سرحال آمد به دخترش گفت: بچه کجاست؟ گفت: نمی دانم. که ناگهان صدای گریه بچه را از داخل تنور شنید که خداوند آتش تنور را برایش سرد و سلامت کرده بود، و مادرش او را گرفت.

از ابن عباس روایت است که: مادر موسی نزد نجاری از قوم فرعون رفت و صندوق کوچکی از او خرید. نجار به او گفت: می خواهی با این چکار کنی؟ گفت: پسری دارم و می خواهم او را در آن مخفی کنم، چون نمی خواست که دروغ بگوید. سپس نجار به طرف قاتلان بچه ها رفت تا آن ها را باخبر کند هنگامی که می­خواست حرف بزند خداوند جلوی زبانش را گرفت سپس شروع به اشاره کردن با دستش کرد ولی کسی از او چیزی نمی فهمید. هنگامی که فهمیدند خبری ندارد و از او به ستوه آمدند، بزرگ ایشان گفت: او را بزنید، پس آن ها هم او را زدند و از آن جا به بیرون انداختند. سپس در یک بیابان سرگردان شد. سپس خداوند زبان و بیناییش را به او بازگرداند به شرط این که جای موسی را فاش نکند و بلکه آن راز را پیش خودش نگه دارد. سپس خداوند بینایی و زبانش را به او بازگرداند. سپس به راه خداوند رو آورد و سخنان او را قبول کرد. سپس مادر موسی به راه افتاد و او را به دریا انداخت این در حالی بود که به مدت سه ماه او را شیر داده بود. در آن هنگام فرعون دختری داشت غیر از او بچه ای نداشت که مهربان ترین کس نسبت به فرعون بود. و بیماری پیسی شدیدی داشت که طبیبان و ساحران مصر گفته بودند که آن بیماری فقط از طریق آب دریا شفا پیدا می کند که در آن چیزی شبیه انسان وجود دارد و از آب دهان آن گرفته می­شود و باید آن آب را به بدنش بمالند تا بیماریش شفا یابد. این اتفاق در چنان روز و فلان ساعت به هنگام طلوع آفتاب می­افتد. چون روز دوشنبه فرارسید فرعون با آسیه به طرف استراحتگاهی که در کنار ساحل رود نیل داشت، رفت. پس دختر فرعون همراه کنیزکانش به ساحل دریا آمد و با هم بازی می کردند که ناگهان امواج رود نیل صندوقچه را آورد پس آن را گرفتند. آسیه نزدیک شد و در داخل صندوقچه نوری را دید که قبل از آن برای کسی که خداوند می­خواست او را گرامی بدارد، ندیده بود. پس آن را گرفت و در آن را باز کرد که ناگهان دید آن نور در بین چشمانش است

ص: 54

و خداوند متعال رزقش را در انگشت ابهامش قرار داده بود که وقتی آن را می مکید شیر از آن بیرون می آمد. پس خداوند عشق آن کودک را در دل او قرار داد و فرعون او را دوست داشت. هنگامی که او را از صندوقچه گرفتند، دختر فرعون دستش را به آبی که از دهان موسی سرازیر شده بود مالید و آن را به بدنش زد و از آن بیماری شفا یافت. سپس موسی را بوسید و او را در آغوش گرفت. بعضی از مبالغه گران و متعصبان قوم فرعون گفتند: ای پادشاه، ما فکر می کنیم که آن بچه بنی اسراییل که قرار است متولد شود و از او می ترسی، این بچه است که به خاطر ترس از تو او را به دریا انداخته اند. پس فرعون تصمیم به کشتن او گرفت ولی آسیه از او خواست تا آن کودک را به او ببخشد. فرعون نیز او را به آسیه بخشید. سپس به او گفت: اسمی برای او انتخاب کن. گفت: اسم او را نهادم موشی چون او را بین ماء (آب) و شجر (درخت) پیدا کرده بود.

گفته­اند: مادر موسی به خواهرش - که اسمش مریم بود - گفت: او را دنبال کن و درباه او جستجو کن و ببین چیزی از او می شنوی؟ آیا بچه ام زنده است یا حیوانات دریایی او را خورده اند؟ و وعده خداوند را فراموش کرد «فبصرت به عن جنب و هم لا یشعرون» آن ها نمی دانستند که او خواهر موسی است. هنگامی که بچه سینه زنان شیرده را نمی گرفت گفت: « هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ » هنگامی که مادرش را آورد به سرعت سینه مادرش را گرفت و آنقدر از آن شیر خورد تا پهلوهایش پر شد. سپس گفت: نزد ما بمان و این بچه ام را برایم بزرگ کن. گفت: نمی توانم

ص: 55

خانه و فرزندم را رها کنم. ولی اگر بخواهی می توانم که آن را با خودم به خانه ببرم و هر کار خیری بتوانم برایش انجام می دهم. سپس او را به مادرش داد و مادر موسی وعده خداوند را به یاد آورد و موسی را همان روز به خانه اش بازگرداند. گفته شده: نبود موسی در کنار مادرش سه روز طول کشید هنگامی که مادرش او را به خانه اش می برد می­خواست بگوید که این بچه خودم است ولی خداوند مانع او از گفتن این کلام شد که خداوند فرمود: «إِن کَادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْلَا أَن رَّبَطْنَا عَلَی قَلْبِهَا» هنگامی که بزرگ شد زن فرعون به مادر موسی گفت: دوست دارم که پسرم را به دیدنم بیاوری. سپس به او وعده داد که روزی موسی را به نزدش ببرد. سپس به سرپرستان و مسئولان او گفت: همه شما باید برای استقبال از پسرم هدیه و پیشکشی بیاورد، از آن زمان که از خانه مادرش خارج شد تا وقتی که نزد زن فرعون رفت همچنان هدایا برای استقبالش می­آوردند. زن فرعون او را گرامی داشت و از دیدنش خوشحال شد هنگامی که نزد فرعون رفت ریش فرعون را گرفت و از آن کند و گفته شده: که سیلی به صورت فرعون زد و در بعضی روایات آمده است که جلوی فرعون بازی می کرد و چوب کوچکی در دستش بود که با آن چوب بر سر فرعون زد. فرعون خیلی عصبانی شد و او را به فال بد گرفت و گفت: این دشمن من است و کسی را دنبال جلادانش فرستاد. زنش گفت: او بچه است، نمی فهمد، من الان با یک روش ثابت می کنم که چنین است. سپس در روبروی موسی زینتی از طلا و اخگری می­گذارم، اگر یاقوت را برداشت پس می فهمد. سپس وقتی که می خواست یاقوت را بردارد، جبرئیل دستش را به طرف اخگر برگرداند. سپس اخگر را برداشت و آن را در دهانش گذاشت و دهانش سوخت. که در قرآن فرمود:« و احلل عقدة من لسانی » پس از کشتن موسی صرف نظر کرد و خداوند او را نزد فرعون و همه مردم دوست داشتنی کرد. سیره نویسان می­گویند: هنگامی که موسی بزرگ شد بر روی تخت های فرعون می نشست و لباس های فرعون را می پوشید و آن زمان موسی پسر فرعون خوانده می­شد، و بنی اسراییل به خاطر او از بسیاری

ص: 56

از ظلم­ها رهایی یافتند. روزی فرعون سوار بر مرکبش شد و موسی نیز سوار بر مرکبی دیگری به دنبالش رفت. در یکی از اقامتگاه های شهر منف به او رسید. موسی هنگام ظهر به شهر رسید بازارهایش بسته بودند و در خیابان هایش کسی نبود، که خداوند در این باره فرمود: «علی حین غفلة من أهلها» در آن هنگام که در شهر قدم می زد به دو مرد رسید که با هم دعوا می کردند. یکی از آن ها از بنی اسراییل و دیگری از یاران فرعون بود. گفته شده: که آن بنی اسراییلی سامری و آن مرد دیگر نانوای فرعون و اسمش قاثون بوده است. آن مرد نانوا، هیزم برای نانوایی خریده و به سامرائی دستور داده بود که آن ها را برایش حمل کند، ولی او قبول نمی کرد. هنگامی که موسی از کنار آن ها عبور کرد آن مرد از موسی طلب کمک کرد. موسی به آن مرد فرعونی گفت: او را رها کن. نانوایی گفت: او را برای انجام کار پدرت می گیرم؛ و قبول نکرد که او را رها کند. سپس موسی خشمگین شد و آن سامری را از دستش خلاص کرد و آن مرد قبطی با موسی درگیر شد. سپس موسی مشتی بر او زد و او را کشت ولی نمی­خواست او را بکشد. گفته­اند: هنگامی که آن مرد را کشت فقط خداوند و آن مرد بنی اسراییلی این جریان را دیدند. پس در شهر با حالت ترس می گشت و خبرها را دنبال می کرد. کسی نزد فرعون رفت و به او گفته شد: بنی اسراییلی ها مردی از قوم ما را کشته اند، حق ما را بگیر. گفت: قاتل را بیاورید و یک شاهد هم بر علیه او شهادت بدهد. پس رفتند تا قاتل را پیدا کنند، آن ها در بازار گشت می زدند که موسی فردای آن روز همان مرد بنی اسراییلی را دید که دوباره با یک مرد فرعونی دعوا می کند، آن مرد دوباره از موسی طلب کمک کرد، موسی آمد و از کار دیروزش پشیمان بود و از این دعوای دوباره اسراییلی خوشش نیامد. سپس موسی عصبانی شد و دستش را بالا برد و خواست که آن فرعونی را بزند و به آن مرد اسراییلی گفت: «إنّک لغویّ مبین». اسراییلی از موسی ترسید چون با کلامش به او گفته بود که اشتباه می کند و فکر کرد که می خواهد او را بکشد و گفت: «أَتُرِیدُ أَن تَقْتُلَنِی کَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالأَمْسِ إِن تُرِیدُ إِلَّا أَن تَکُونَ جَبَّارًا فِی الأَرْضِ وَمَا تُرِیدُ أَن تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ » این را بخاطر ترس از موسی گفت و فکر می کرد که موسی قصد کشتن او را کرده است در حالی که او می خواست فرعونی را بزند. و آن ها را از هم جدا کرد و اآن مرد نزد فرعون رفت و آن چه را که شنیده بود به او گفت. سپس فرعون جلادانش را فرستاد و دستور داد که موسی را بکشند و به آن ها گفت: او را در کوچه های کوچک شهر پیدا می کنید، او بچه ای است که در راه های مشخص راه نمی رود. یک مرد از پیروان موسی به نام حزبیل از منتهای شهر آمد در حالی که آن مرد به دین حضرت ابراهیم خلیل ایمان داشت و اولین کسی بود که به موسی ایمان آورد و او را تصدیق کرد.

ص: 57

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که: بهترین انسان های امت های مختلف سه نفرند که حتی به اندازه یک چشم برهم زدن گناه نکردند، حزبیل، مؤمن خانواده فرعون، حبیب نجار، دوست یاسین، و علی بن ابی طالب که بهترین آن هاست.

گفته اند: حزبیل آمد و از راه کوتاهی آمده بود تا از جلادان فرعون جلو بزند و به او خبر داد که فرعون چه نقشه ای برایش کشیده است، آن جا که خداوند فرمود:«وَجَاء رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعَی قَالَ یَا مُوسَی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ » سپس موسی سرگردان شد و نمی دانست که کجا باید برود. در این هنگام فرشته­ای بر روی یک اسب آمد که یک قاطر همراهش بود و به او گفت: دنبالم بیا. سپس موسی را به طرف شهر مدین هدایت کرد.

از ابن عباس روایت است که: از مصر به طرف مدین راهی شد که میان این دو شهر هشت شب فاصله بود. و گفته شده: از کوفه به طرف بصره رفت و هیچ غذایی جز برگ درخت همراهش نبود هنگامی که به آن جا رسید از خستگی و گرسنگی به زمین افتاد و سبزی گیاهان از شکمش بیرون می آمد. علما می گویند: هنگامی که موسی در طول هشت شب به شهر مدین رسید در کنار تنه درختی نشست که پایین تر از آن چشمه ای بود، آن جا که خداوند فرمود: «وَلَمَّا وَرَدَ مَاء مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأتَیْنِ تَذُودَانِ » یعنی گوسفندانشان را از رفتن به سر چشمه منع می­کردند. موسی به آن ها گفت: « مَا خَطْبُکُمَا قَالَتَا لَا نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء » چون ما دختر و ضعیف هستیم نمی توانیم مزاحم کار دیگر چوپانان شویم. هرگاه آن ها به گله هایشان آب دادند ما نیز گوسفندانمان را از آب باقیمانده آن ها آب می­دهیم. «أبونا شیخ کبیر» که منظورشان، پدرشان حضرت شعیب علیه السلام بود. ابن عباس می گوید: اسم پدر زن موسی که او را اجاره گرفته بود، شیرون بود که صاحب شهر مدین و پسر برادر شعیب علیه السلام بود و اسم یکی از آن دختران لیا بوده و گفته شده حنونا بوده است و اسم دیگری صفورا همان زن موسی بوده است. هنگامی که این سخنان را گفتند موسی دلش به حالشان سوخت. در آن جا چشمه ای بود که بر روی آن تخته سنگی بود که تعدادی از مردان آن جا بر روی آن جمع می شدند تا آن را بر روی چشمه بردارند. گفته شده: که آن چشمه، غیر از آن چشمه­ای بوده که چوپانان از آن استفاده می­کردند. گفتند: موسی آن تخته سنگ را از روی چشمه برداشت و سطل بزرگی از آن دو دختر گرفت و گوسفندانشان را آب داد و آن روز را سریع تر و قبل از دیگران به نزد پدرشان برگشتند. دوباره به زیر سایه درخت برگشت و گفت: «رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ»

ابن عباس می گوید: موسی هنگامی این خواسته را از خداوند کرد که اگر کسی به سبزی

ص: 58

روده های موسی که از شدت گرسنگی به او دست داده بود، نگاه می کرد متوجه می­شد که او فقط یک غذای ساده از خداوند خواسته است. امام باقر علیه السلام فرمود: زمانی این خواسته را از خداوند کرد که به یک نصف خرما برای سیر کردن خودش نیاز داشت. می گویند: هنگامی که آن دو دختر به نزد پدرشان برگشتند، به آن ها گفت: چطور زود برگشتید؟ گفتند: یک مرد صالحی را دیدیم که دلش به حال ما سوخت و گوسفندانمان را به جای ما آب داد. سپس به یکی از آن ها گفت: برو و او را نزد من بیاور و آن همان بود که با موسی ازدواج کرد. یکی از آن ها با حالت شرم راه می رفت، آمد و به او گفت: پدرم تو را دعوت کرده است تا به جای آن گله ما را آب دادی به تو پاداش بدهد. موسی برخاست و پشت سر آن دختر راه افتاد و آن دختر از جلویش حرکت می کرد. در آن هنگام بادی وزید و لباس آن دختر را از پشت بلند کرد. سپس موسی به او گفت: تو از پشت من حرکت کن و راه را به من نشان بده، اگر اشتباهی رفتم با سنگ ریزه راه را به من نشان بده، ما خانواده یعقوب به سرین زن نگاه نمی کنیم. پس راه رفتن به خانه پدرش را برایش نشان داد و او هم پشت سر موسی راه می رفت تا نزد شعیب رسیدند. شعیب از ماجرای زندگی موسی پرسید، او نیز برایش تعریف کرد و شعیب گفت: «لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» آن دختری که به دنبال موسی رفته بود گفت: «یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الأَمِینُ» به خاطر این گفت قوی چون آن سنگی را که سی تا چهل نفر آن را بلند می کردند او به تنهایی بلند کرد. پدرش گفت: پس چطور می­دانی که امین است؟ پس او نیز آن جریان را که موسی به او گفته بود که از پشت سرش حرکت کند را برایش تعریف کرد.

گفته اند: هنگامی که موسی هر دو مدت را کامل کرد همراه خانواده­اش از شهر مدین خارج شد و به طرف شام حرکت کرد و گوسفندان و همسرش هم همراهش بودند و در آن زمان همسرش زمان وضع حملش بود، و نمی دانست که روز یا شب وضع حمل می کند. سپس به صحرای شام رفت و از شهرها و آبادی­ها از ترس پادشاه­هایی که در شام بودند، تغییر مسیر داد که در آن زمان بزرگترین قصدش برادرش بود که می خواست او را از مصر خارج کند. پس موسی در حالی که به راه آشنا نبود در بیابان شروع به حرکت کرد. سپس راه او را در شبی زمستانی و بسیار سرد به طرف راست و غرب کوه طور رسانده بود. آن شب خیلی تاریک بود و رعدو برق زده می شد و باران می بارید و همسرش هنگام وضع حملش رسیده بود، پس سعی کرد با چخماقش آتش روشن کند ولی هرچند که سعی کرد روشن نشد. پس سرگردان شد و شروع به رفت و آمد کرد و در حالت قدم زدن تفکر می کرد. در این وقت متوجه نوری از طرف کوه طور شد، فکر کرد که آتش است. به خانواده اش گفت: این جا بمانید، من آتشی را دیدم شاید بتوانم تکه ای از آن بیاورم یا این که از آن جا به وسیله نور آن راه را پیدا کنم، چون راه را گم کرده بودند. هنگامی که به آن جا رسید نور خیلی بزرگی را دید که از طرف آسمان به طرف یک درخت بزرگ در آن جا کشیده شده بود.

ص: 59

و در مورد نوع آن درخت اختلاف نظر دارند. گفته شده که: بوته تمشک وحشی. و گفته­اند: درخت عناب بوده است. موسی تعجب کرد و به خاطر دیدن آن آتش بزرگ و بدون دود تمام بدنش شروع به لرزیدن کرد، آن آتش از درون یک درخت سبز شعله­ور می شد. هرچه می گذشت آتش بیشتر و سرسبزی درخت نیز بیشتر می شد. هنگامی که به آن نزدیک شد از ترس از آن دور شد، و برگشت. سپس نیازش را به آتش به یاد آورد و به طرف آن برگشت و به آن نزدیک شد. سپس از طرف راست بیابان در مکان مبارک درخت ندایی آمد: «أَن یَا مُوسَی». موسی نگاهی به اطراف انداخت ولی کسی را ندید. دوباره ندا آمد: « أَن یَا مُوسَی إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ » هنگامی که این را شنید فهمید که آن خداوند است و خداوند فرمود که بیا و نزدیک شو، هنگامی که نزدیک شد و ندا را شنید و آن هیبت را دید، قلبش تند می زد و زبانش گنگ شد و پشتش ضعیف شد و به مانند یک مرده شد، خداوند یک فرشته را به نزد او فرستاد که پشتش را استوار و قلبش را قوی کند، هنگامی که به خودش آمد ندا آمد: « اخلع نعلیک إنّک بالوادی المقدس طوی» سپس خداوند برای تسکین قلب او و از بین رفتن و حشتش فرمود: «و ما تلک بیمینک» تا «مآرب أخری».

در مورد اسم عصا اختلاف نظر است. ابن جبیر می گوید: اسم آن ماشاء الله بوده است. مقاتل می گوید: نفعه، و گفته شده: غیاث و همچنین علیق، و اما ویژگی ها و نشانه هایی که برای موسی داشت، عالمان به روایت گذشته می گویند: که عصای موسی دو سر و یک قلاب بر روی سر اصلی عصا داشت و یک دنده آهنی در پایین آن بود، وقتی که موسی شبانه به صحرا می رفت و هوا مهتابی نبود دو سر آن از نور می درخشیدند و روبروی او را روشن می کردند و هرگاه که آب چاه کم می شد آن را به چاه می انداخت و سر آن به مانند سطل در می آمد و از آن آب بیرون می کشید و اگر به غذا نیاز پیدا می کرد با عصایش بر زمین میزد و غذای آن روزش بیرون می آمد و اگر هوس یک میوه را می کرد آن را در زمین فرو می کرد. پس در همان لحظه عصایش برگ های همان درخت را که میوه اش را هوس کرده بود در می آورد و همان لحظه هم میوه می داد و گفته شده: که عصایش از جنس درخت بادام بوده است و هرگاه با دشمنش می جنگید بر روی دو سرش دو مار بزرگ در می آمدند که با دشمنش می جنگیدند و آن را بر روی کوه

ص: 60

سخت ناهموار و بلند و درخت و گیاه و خار میزد آن ها را منفجر می کرد. و هرگاه می خواست از رودی و دریایی بدون کشتی عبور کند عصایش را بر روی آن می زد سپس آب شکافته می شد و یک راه هموار برایش ایجاد می شد و از آن عبور می­کرد و گاهی از یکی از سرهای آن شیر و از سر دیگر عسل می خورد و اگر در راه گم می شد بر آن سوار می شد و او را به هر جا که می خواست بدون هیچ گونه لغزش پا و اذیتی می برد و او را بر راهش راهنمایی می کرد و با دشمنانش می جنگید هرگاه به بوی خوب احتیاج داشت بوی خوب از آن پخش می شد و لباس هایش را خوشبو می کرد و هرگاه در راه دزدانی بودند که مردم را می ترساندند عصا با او صحبت می کرد و می گفت: مواظب آن طرفت باش و با آن گوسفندانش را به چرا می برد و حیوانات وحشی و مارها و حشرات را از آن ها دور می کرد، و هرگاه به مسافرت می رفت آن را بر روی شانه اش می گذاشت و توشه و لباس و غذا و کوزه و سنگ قلابش را بر روی آن آویزان می کرد.

مقاتل بن حیان می گوید: شعیب هنگامی که دخترش را به همسری موسی داد و گوسفندانش را برای چرا به او سپرد به او گفت: این گوسفندان را ببر. هرگاه به دو راهی رسیدی به طرف چپت برو نه به طرف راست. اگر آن جا علف زیادی بود بدان که آن جا یک مار بزرگی است. خودت و گوسفندان را از آن محافظت کن، موسی گوسفندان را برد هنگامی که بر سر دوراهی رسید گوسفندان به طرف راست رفتند و موسی سعی کرد که آن ها را به طرف چپ ببرد ولی نتوانست، موسی خوابید و گوسفندان مشغول چرا بودند که ناگهان مار بزرگی آمد و عصای موسی برخاست و با آن مار جنگید و آن را کشت و عصا برگشت و کنار موسی دراز کشید در حالی که خونی بود. هنگامی که موسی بیدار شد متوجه شد که عصایش خونی است و مار کشته شده است. پس فهمید که در آن عصا قدرت خداوند وجود دارد. وقتی عصا بود حوائج موسی را برآورده می­کرد و هنگامی که آن را می­انداخت می­دید که به بزرگبرین افعی سیاه و تیره تبدیل می­شود که بر روی چهارپا می خزد و دو سر عصا به دهانش تبدیل می­شود و در دهانش دوازده دندان نیش و دندان وجود دارد که این دندانها و نیش­ها صدا دارند و از دهانش شعله های آتش بیرون می آید و قلاب آن به صورت کاکلی شبیه شهاب آسمانی درمی­آید که شعله ور است و چشمانش به مانند برق می درخشند و از آن ها بادی مسموم بیرون می­آید. به هر چیزی برخورد می کرد آن را می سوزاند به مانند شتری قوی و بلند کوهان از روی صخره حرکت می کرد و آن صخره ها را طوری قورت می داد که در داخل شکمش صدای خرد شدنش می آمد. و اگر از کنار درختی رد می شد آن را با دندان هایش می شکافت و می­شکاند

ص: 61

و آن را قورت می داد و نیش و دندان هایش را بیرون می آورد و می لیسید انگار که به دنبال چیزی برای خوردن می گردد. و آن مار از بزرگ ترین مارها و سریع ترین و منعطف ترین آن ها بود. واین صفت­ها موافق نص قرآن است که فرمود: «فإذا هی ثعبان مبین» و در جایی دیگری فرمود: «کأنها جانّ» و در جای دیگری فرمود: « فإذا هی حیة تسعی».

گفته اند: هنگامی که عصایش را به زمین می انداخت دو سر عصا به دهان مار و قلابش به کاکل پشتش تبدیل می شد که بر پشت آن می لرزید و دندان های بزرگی داشت و شکلش آن طور بود که خداوند می خواست. موسی صحنه ترسناکی را دید و پشت کرد و رفت و برنگشت. خداوند متعال به او ندا فرستاد: ای موسی، بیا جلو و نترس تو جزء انسان های امان داده شده هستی. گفته­اند: موسی جامه گشاد پشمی پوشیده بود آستینش را بر دستش پیچاند در حالی که ترسیده بود. ندا آمد: دستانت را بیرون بیاور. سپس دستانش را از آستین بیرون آورد سپس دستش را بین ریشش کرد هنگامی که دستش را بست ناگهان دید عصایش در دستش است و دستش را بین دو سر عصا گذاشته است همان جایی که می­گذاشت. سپس به موسی فرمود: «ادخِل یَدَکَ فِی جَیْبِکَ» سپس دستش را داخل آستینش کرد وقتی بیرون آورد و دستش به مانند نوری می درخشید به طوری که نورش چشم را اذیت می کرد سپس آن را به داخل آستینش برد و دوباره بیرون آورد که این بار دستش به همان حالت اولیه در آمده بود.

سپس به او فرمود: «إذهب إلی فرعون إنّه طغی» موسی گفت: « قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَأَخَافُ أَن یَقْتُلُونِ * وَأَخِی هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِیَ رِدْءًا یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخَافُ أَن یُکَذِّبُونِ» خداوند فرمود: «سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُمَا سُلْطَانًا فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُمَا بِآیَاتِنَا أَنتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغَالِبُونَ» در آن لحظه موسی زرهی پوشیده بود که آن را در میان جامه ای پشمی و لباسی پشمی و سرپوشی پشمی پوشیده بود و خداوند با او صحبت می کرد و به او وظیفه­ای عطا کرد و فرمود: ای موسی، رسالت من را به آن ها برسان، تو چشم و گوش من هستی (از طرف من وکیل هستی ) و قدرت و یاری من همراه توست و تو را بر ضعیف ترین مخلوقم مبعوث می کنم. که نسبت به نعمت هایم ناسپاسی کرده و از مکر من ایمن شده است و دنیا او را تا حدی فریب داده که حق من و خداوندی من را انکار می کندو مدعی است که من را نمی شناسد. قسم به حجت و عظمتم اگر حجت و عذر نبود که آن ها را بین خودم و خلق خودم واسطه قرار دادم طوری او را مورد خشم خود قرار می دادم که آسمان ها و زمین و دریاها و کوه ها و درخت ها و حیوانات به خاطر خشم من به خشم آیند. اگر به آسمان اجازه دهم او را سنگسار می کند و اگر به زمین اجازه دهم او را می­بلعد و اگر به کوه ها اجازه دهم او را خرد می کند و اگر به دریا ها اجازه دهم او را غرق می­کنند ولی این برای من آسان است و او در نزد من کوچک است. ولی صبر من زیاد است و من از او و همه مخلوقاتم بی نیاز هستم و من پروردگار غنی و فقیر هستم و هیچ ثروتمندی نیست جز این که من او را ثروتمند کرده­ام و هیچ فقیری نیست مگر این که من او را فقیر کرده­ام؛ پس رسالت من را به او برسان و او را به عبادت من و یکتاپرستی و اخلاص دعوت کن و او را از خشم و عذاب من برحذر دار و ایّام مرا برایش بازگو کن و به او بگو که هیچ چیز یارای ایستادگی در مقابل خشم من را ندارد،

ص: 62

ولی در این میان، با او با مهربانی حرف بزن. شاید به یاد بیاورد یا بترسد و در هنگام صحبت با او، او را با کنیه اش خطاب بکن و با آن لباس های زیبایی که پوشیده است تو را نترساند، چون مرگ او در دست من است و فقط با اجازه من چشم بر هم می نهد و حرف می زند و نفس می کشد. پس به او بگو که من به بخشش و مغفرت نزدیکترم تا به عذاب و عقوبت. به او بگو: پروردگارت را بخوان چون او بخشاینده بزرگ است، در این مدت که خودت را در مقابل او خداوند می­خواندی و از عبادت او سرباز می زدی، او به تو فرصت داده بود، و در همه این مدت از آسمان برای سرزمینت باران می فرستاد و زمین را برایت سبز می کرد و سلامتی را به تو بخشیده بود و اگر می خواست عذاب را برایت می­فرستاد و آن چه که به تو داده بود را از تو می گرفت، ولی او بسیار بردبار است. پس هفت روز موسی را نگه داشت. سپس بعد از هفت شب به او گفته شد: ای موسی، درباره آن چه به تو گفته شد پروردگارت را اجابت کن. و موسی گفت: «ربّ اشرح لی صدری» هنگامی که موسی برگشت ملائکه او را بدرقه کردند. در آن هنگام قلب موسی پیش فرزندش بود و می خواست او را ختنه کند. پس خداوند به یک فرشته دستور داد که آن را بیاورد. سپس دستش را دراز کرد و هنوز در جای خودش ایستاده بود - پایش را بلند نکرده بود - که بچه اش را در حالی که در پارچه ای پیچانده شده بود آورد و او را به موسی داد. سپس دو سنگ برداشت و آن ها را بر روی هم می کشید تا آن ها را به اندازه چاقو تیز کرد سپس با آن ها بچه اش را ختنه کرد و فرشته آب دهانش را بر روی آن زد و همان لحظه خوب شد. سپس فرشته بچه را همان لحظه به جای خودش برگرداند و همچنان خانواده موسی در آن جا مانده بودند تا این که چوپانی از اهل مدین از آن جا رد شد و آن ها را شناخت و آن ها را با خودش به شهر مدین برگرداند و آن ها تا زمانی که خبر شکافته شدن دریا و رد شدن بنی اسراییل از آن را شنیدند، نزد شعیب بودند و هنگامی که خداوند فرعون و یارانش را غرق کرد، شعیب آن ها را نزد موسی در مصر فرستاد. - . عرائس الثعلبی : 105 - 114 -

**[ترجمه]

إیضاح

فتحز بالزای المعجمة أی تقطع و الخصاص کل خلل و خرق فی باب و غیره و الفرضة بالضم من النهر ثلمة یستقی منها و من البحر محط السفن و سخره کمنعه کلفه ما لا یرید و قهره و الزند الذی یقدح به النار و وری النار اتقادها و المحجن کمنبر کل معطوف معوج و طریق مهیع بین و المقلاع الذی یرمی به الحجر و صریف ناب البعیر صوتها و تلمظت الحیة أخرجت لسانها و ترمرم تحرک للکلام و لم یتکلم.

ص: 63


1- أی سمه بالکنیة عند الخطاب.
2- فی المصدر: به. م.
3- عرائس الثعلبی: 105- 114، وفد اختصره المصنّف فاسقط منه کثیرا. م.

**[ترجمه]تحزّ، یعنی قطع می کند. و الخصاص: هرگونه سوراخ و درزی در در یا غیره؛ فُرضة من النهر: شکاف و یا بریدگی که از آن آب برداشته می­شود (آبشخور). و فرضة البحر: جایگاه کشتی­ها - اسکله -.. سخره بر وزن منعه یعنی: چیزی را که نمی خواست بر او تحمیل کرد و او را مغلوب کرد. الزند: آن چه که با آن آتش روشن می کنند؛ وری النار: شعله­ور شدن آن. محجن: بر وزن منبر: هر چیز خمیده کج. و طریق مهیع: یعنی آشکار. مقلاع: آن چه که با آن سنگ انداخته می شود. صریف ناب البعیر: یعنی صدای دندان شتر. تلمّظت الحیة: زبانش را درآورد. ترمرم: زبانش را برای سخن گفتن حرکت داد ولی صحبت نکرد.

ص: 63

**[ترجمه]

باب 3 معنی قوله تعالی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ و قول موسی علیه السلام وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی و أنه لم سمی الجبل طور سیناء

الأخبار

«1»

-ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ لِأَنَّهَا کَانَتْ مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ مَیِّتٍ (1).

مع، معانی الأخبار مرسلا مثله(2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند به موسی فرمود: « فاخلع نعلیک » چون آن ها از جنس پوست الاغ مرده بودند. - . علل الشرائع : 34 -

معانی الاخبار: چنین روایتی را نقل کرده است. - . این روایت را در کتاب پیدا نکردیم -

**[ترجمه]

«2»

-ع، علل الشرائع مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ نَصْرٍ النَّجَّارِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیِّ بِإِسْنَادٍ مُتَّصِلٍ إِلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ قَالَ یَعْنِی ارْفَعْ خَوْفَیْکَ یَعْنِی خَوْفَهُ مِنْ ضِیَاعِ أَهْلِهِ وَ قَدْ خَلَّفَهَا بِمَخْضٍ (3)وَ خَوْفَهُ مِنْ فِرْعَوْنَ.

قال الصدوق رحمه الله: و سمعت أبا جعفر محمد بن عبد الله بن طیفور الدامغانی الواعظ یقول فی قول موسی علیه السلام وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی قال یقول إنی أستحیی أن أکلم بلسانی الذی کلمتک به غیرک فیمنعنی حیائی منک عن محاورة غیرک فصارت هذه الحال عقدة علی لسانی فاحللها بفضلک وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی معناه أنه سأل الله عز و جل أن یأذن له فی أن یعبر عنه هارون فلا یحتاج أن یکلم فرعون بلسان کلم الله عز و جل به (4).

**[ترجمه]علل الشرائع: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که در مورد آیه «فاخلع نعلیک» فرمود: یعنی دو خوف - ترس - خودت را بردار. یعنی خوف از گم شدن خانواده­اش که در حال وضع حمل بود و خوف او از فرعون.

صدوق از امام باقر روایت می کند: که درباره ی آیه «و احلل عقدة من لسانی یفقهوا قولی» فرمود: موسی به خداوند فرموده است که من خجالت می کشم که با آن زبانی که با مردم و غیر از تو صحبت می کنم با همان زبان هم با تو صحبت کنم و این حالت موسی به یک نوع گره در زبانش تبدیل شده بود. پس از خداوند خواست تا سخنانش که می­خواست به فرعون بگوید، را برادرش هارون برای فرعون بگوید، چون خودش حاضر نیست با زبانی که با خداوند صحبت کرده است با همان زبان با فرعون صحبت کند. - . علل الشرائع : 34 -

**[ترجمه]

«3»

-ع، علل الشرائع مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بَشَّارٍ الْقَزْوِینِیُّ عَنِ الْمُظَفَّرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ

ص: 64


1- علل الشرائع: 34. م.
2- لم نجدها. م.
3- المخاض: وجع الولادة و هو الطلق.
4- علل الشرائع: 34. و لا یخفی بعد هذا التأویل.

النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّمَا سُمِّیَ الْجَبَلُ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ مُوسَی طُورَ سَیْنَاءَ لِأَنَّهُ جَبَلٌ کَانَ عَلَیْهِ شَجَرُ الزَّیْتُونِ وَ کُلُّ جَبَلٍ یَکُونُ عَلَیْهِ مَا یُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ سُمِّیَ طُورَ سَیْنَاءَ وَ طُورَ سِینِینَ وَ مَا لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ مَا یُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ مِنَ الْجِبَالِ سُمِّیَ طور (طُوراً) وَ لَا یُقَالُ لَهُ طُورُ سَیْنَاءَ وَ لَا طُورُ سِینِینَ (1).

مع، معانی الأخبار مرسلا مثله (2).

**[ترجمه]علل الشرائع:

ص: 64

از عبدالله بن عباس روایت است که: آن کوهی که موسی بر روی آن قرار داشت به این خاطر به آن طور سیناء می گفتند چون بر روی آن درخت زیتون روییده بود و هر درختی که بر روی آن گیاهان و درختان ثمردار بر روی آن برویند طور سیناء و یا طور سینین نامیده می شود و هر کوهی که بر روی آن چنان گیاهان و درختانی نمی روییدند به طور معروف بود و به آن طور سیناء یا طور سینین گفته نمی شد. - . [1] علل الشرائع : 34 -

معانی الاخبار: نیز چنین روایتی را نقل کرده است. - . [2] آن را در این کتاب پیدا نکردیم. -

**[ترجمه]

«4»

-ج، الإحتجاج سَأَلَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقَائِمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ- عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ مُوسَی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً فَإِنَّ فُقَهَاءَ الْفَرِیقَیْنِ یَزْعُمُونَ أَنَّهَا کَانَتْ مِنْ إِهَابِ (3)الْمَیْتَةِ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَنْ قَالَ ذَلِکَ فَقَدِ افْتَرَی عَلَی مُوسَی وَ اسْتَجْهَلَهُ فِی نُبُوَّتِهِ إِنَّهُ مَا خَلَا الْأَمْرُ فِیهَا مِنْ خَصْلَتَیْنِ إِمَّا أَنْ کَانَتْ صَلَاةُ مُوسَی فِیهَا جَائِزَةً أَوْ غَیْرَ جَائِزَةٍ فَإِنْ کَانَتْ جَائِزَةً فِیهَا فَجَازَ لِمُوسَی أَنْ یَکُونَ یَلْبَسُهَا فِی تِلْکَ الْبُقْعَةِ وَ إِنْ کَانَتْ مُقَدَّسَةً مُطَهَّرَةً وَ إِنْ کَانَتْ صَلَاتُهُ غَیْرَ جَائِزَةٍ فِیهَا فَقَدْ أَوْجَبَ أَنَّ مُوسَی لَمْ یَعْرِفِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ لَمْ یَعْلَمْ مَا جَازَتِ الصَّلَاةُ فِیهِ مِمَّا لَمْ تَجُزْ وَ هَذَا کُفْرٌ قُلْتُ فَأَخْبِرْنِی یَا مَوْلَایَ عَنِ التَّأْوِیلِ فِیهِمَا قَالَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی أَخْلَصْتُ لَکَ الْمَحَبَّةَ مِنِّی وَ غَسَلْتُ قَلْبِی عَمَّنْ سِوَاکَ وَ کَانَ شَدِیدَ الْحُبِّ لِأَهْلِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ أَیِ انْزِعْ حُبَّ أَهْلِکَ مِنْ قَلْبِکَ إِنْ کَانَتْ مَحَبَّتُکَ لِی خَالِصَةً وَ قَلْبُکَ مِنَ الْمَیْلِ إِلَی مَنْ سِوَایَ مَشْغُولًا الْخَبَرَ (4).

**[ترجمه]الاحتجاج: سعد بن عبدالله از امام مهدی (عج) در مورد آیه « فاخلع نعلیک إنّک بالواد المقدس طوی» پرسید: چون همه فقها معتقدند که جنس آن ها از پوست مردار بوده است. امام مهدی (عج) فرمود:هرکس چنین حرفی را زده باشد به تحقیق بر موسی افترا زده است و او را در نبوتش زیر سؤال برده است. این جا دو صورت امکان دارد: یا این که نماز موسی در آن جایز بوده است یا نه، اگر جایز بوده پس برای موسی جایز بوده که آن ها را در آن مکان بپوشد، هرچند که مکان مقدس و مطهری بوده است؛ و اگر نماز در آن جایز نبوده است پس لازم می­آید که - بگوییم - موسی حلال و حرام را تشخیص نمی­داده و نمی دانسته است که نماز در چه چیزی جایز است و در چه چیزی جایز نیست و این کفر است. سپس گفتم که ای مولای من تأویل این دو را برایم بگو: پس فرمودند: موسی در یک مکان مقدس قرار داشت، و فرمود: خداوندا من محبت به عشقم را مختص به تو کردم و قلبم را از هر آن چه که غیر از تو باشد پاک کردم - و موسی آن موقع خانواده اش را زیاد دوست داشت -. خداوند به او فرمود: «اخلع نعلیک» یعنی عشق به خانواده ات را از قلبت بیرون کن اگر واقعا عشق تو به من خالص است و قلبت به غیر از من اشتیاقی ندارد. ادامه حدیث - . [3] الاحتجاج : 259 -

**[ترجمه]

بیان

اعلم أن المفسرین اختلفوا فی سبب الأمر بخلع النعلین و معناه علی أقوال:

ص: 65


1- علل الشرائع: 34. م.
2- لم نجدها. م.
3- الاهاب: الجلد مطلقا أو ما لم یدبغ منه.
4- الاحتجاج: 259. و فیه: الی من سوای مغسولا. م.

الأول أنهما کانتا من جلد حمار میت و الثانی أنه کان من جلد بقرة ذکیة و لکنه أمر بخلعهما لیباشر بقدمیه الأرض فتصیبه برکة الوادی المقدس و الثالث أن الحفا من علامة التواضع و لذلک کانت السلف تطوف حفاة و الرابع أن موسی علیه السلام إنما لبس النعل اتقاء من الأنجاس و خوفا من الحشرات فآمنه الله مما یخاف و أعلمه بطهارة الموضع و الخامس أن المعنی فرغ قلبک من حب الأهل و المال و السادس أن المراد فرغ قلبک عن ذکر الدارین (1).

**[ترجمه]مفسران در مورد سبب کندن و بیرون آوردن نعلین و معنای آن ها اختلاف دارند که اختلاف آن ها در چند مورد است:

ص: 65

اول: این که آن خف ها از جنس پوست الاغ مرده بودند. دوم: از جنس پوست گاو پاک بودند ولی به او دستور داد که آن ها را از پایش دربیاورد تا مستقیم از طریق پایش برکت آن مکان مقدس به او برسد. سوم: این که پا برهنه ایستادن در مقابل کسی نشانه تواضع است به این خاطر بوده که سلف صالح با پای برهنه طواف خانه خداوند را می کردند. چهارم: موسی به این خاطر آن ها را پوشیده بود تا پایش را از برخورد نجاسات و حشرات خطرناک حفظ کند، پس خداوند او را از آن چه می­ترسید ایمن داشت و به او فرمود که آن مکان، مکان پاکی است. پنجم: به این معنی که قلبت را از عشق به مال و خانواده ات و هر چه غیر از من خالی کن. ششم: قلبت را از یاد هر دو جهان خالی کن.

**[ترجمه]

«5»

-ع، علل الشرائع فِی خَبَرِ ابْنِ سَلَامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنِ الْوَادِ الْمُقَدَّسِ لِمَ سُمِّیَ الْمُقَدَّسَ قَالَ لِأَنَّهُ قُدِّسَتْ فِیهِ الْأَرْوَاحُ وَ اصْطُفِیَتْ فِیهِ الْمَلَائِکَةُ وَ کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسی تَکْلِیماً (2).

ص: 66


1- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: و روی انه انما عنی بقوله: «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ» اردد صفورا علی شعیب، فرجع فردها.
2- علل الشرائع: 161. م.

**[ترجمه]علل الشرائع: از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم در مورد این که چرا به الواد المقدس، مقدس گفتند، پرسیدند. ایشان فرمود: چون در این مکان روح ها مقدس شدند و ملائکه را برگزیده - ارسال - شدند و همچنین در این مکان خداوند متعال با حضرت موسی حرف زد. - . علل الشرائع : 161 -

ص: 66

**[ترجمه]

باب 4 بعثة موسی و هارون صلوات الله علیهما علی فرعون و أحوال فرعون و أصحابه و غرقهم و ما نزل علیهم من العذاب قبل ذلک و إیمان السحرة و أحوالهم

الآیات

البقرة: «وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ *وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْناکُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»(49-50)

الأعراف: «ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَظَلَمُوا بِها فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ* وَ قالَ مُوسی یا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائِیلَ *قالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَةٍ فَأْتِ بِها إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ *فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ* وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ *قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ* یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ فَما ذا تَأْمُرُونَ* قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ *یَأْتُوکَ بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ* وَ جاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قالُوا إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ* قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ* قالُوا یا مُوسی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ* قالَ أَلْقُوا فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ* وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ* فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ* وَ أُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدِینَ* قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ* رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ* قالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّ هذا لَمَکْرٌ مَکَرْتُمُوهُ فِی الْمَدِینَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْها أَهْلَها فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ *لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ* قالُوا إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ *وَ ما تَنْقِمُ مِنَّا

ص: 67

إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآیاتِ رَبِّنا لَمَّا جاءَتْنا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِینَ* وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ* قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ* قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ* وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ* فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ* وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ* فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ* وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ* فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ* فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ* وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ»(103-137)

الأنفال: «کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ»(52) (و قال تعالی): «کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ»(54)

یونس: «ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی وَ هارُونَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ بِآیاتِنا فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ* فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِینٌ* قالَ مُوسی أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ أَ سِحْرٌ هذا وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ* قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمَّا وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ فِی الْأَرْضِ وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنِینَ *وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ* فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَةُ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ* فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ*وَ

ص: 68

یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ* فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ* وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ* فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرِینَ* وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ* وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ* قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقِیما وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ* وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ *آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ* فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ* وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ»(75-92)

هود: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ *إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ* یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ* وَ أُتْبِعُوا فِی هذِهِ لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ»(96-99)

الإسراء: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ فَسْئَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ *إِذْ جاءَهُمْ فَقالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا مُوسی مَسْحُوراً* قالَ لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ إِلَّا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بَصائِرَ وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً* فَأَرادَ أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ فَأَغْرَقْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِیعاً* وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً»(101-104)

طه: «وَ هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ مُوسی إِذْ رَأی ناراً فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدیً* فَلَمَّا أَتاها نُودِیَ یا مُوسی* إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً *وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِما یُوحی*إِنَّنِی أَنَا

ص: 69

اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی* إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکادُ أُخْفِیها لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعی* فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدی* وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسی* قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمِی وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری* قالَ أَلْقِها یا مُوسی *فَأَلْقاها فَإِذا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعی* قالَ خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولی* وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلی جَناحِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْری* لِنُرِیَکَ مِنْ آیاتِنَا الْکُبْری* اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی *قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی* وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی* وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی* یَفْقَهُوا قَوْلِی *وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی* هارُونَ أَخِی *اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی* وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی* کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً *وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً *إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً* قالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی* وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْری* إِذْ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّکَ ما یُوحی* أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَ عَدُوٌّ لَهُ وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی* إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْناکَ إِلی أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً *فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلی قَدَرٍ یا مُوسی* وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی* اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوکَ بِآیاتِی وَ لا تَنِیا فِی ذِکْرِی* اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی* فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی* قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أَوْ أَنْ یَطْغی* قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری* فَأْتِیاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْناکَ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی* إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی* قالَ فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی* قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی* قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولی* قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی* الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّی* کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی* مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری* وَ لَقَدْ أَرَیْناهُ آیاتِنا کُلَّها فَکَذَّبَ وَ أَبی* قالَ أَ جِئْتَنا لِتُخْرِجَنا مِنْ أَرْضِنا بِسِحْرِکَ یا مُوسی*فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ

ص: 70

فَاجْعَلْ بَیْنَنا وَ بَیْنَکَ مَوْعِداً لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لا أَنْتَ مَکاناً سُویً* قالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی* فَتَوَلَّی فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتی* قالَ لَهُمْ مُوسی وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذابٍ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری* فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوی* قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ یُرِیدانِ أَنْ یُخْرِجاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِما وَ یَذْهَبا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلی* فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَ قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی* قالُوا یا مُوسی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقی* قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی* فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی* قُلْنا لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی* وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی* فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسی* قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقی* قالُوا لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلی ما جاءَنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الَّذِی فَطَرَنا فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ إِنَّما تَقْضِی هذِهِ الْحَیاةَ الدُّنْیا* إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنا لِیَغْفِرَ لَنا خَطایانا وَ ما أَکْرَهْتَنا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللَّهُ خَیْرٌ وَ أَبْقی* إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی* وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی* جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی *وَ لَقَدْ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً لا تَخافُ دَرَکاً وَ لا تَخْشی* فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدی»(9-79)

المؤمنین: «ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ* إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً عالِینَ* فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ* فَکَذَّبُوهُما فَکانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ *وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ»(45-49)

الشعراء وَ إِذْ نادی رَبُّکَ مُوسی أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَ لا یَتَّقُونَ *قالَ رَبِّ إِنِّی أَخافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ* وَ یَضِیقُ صَدْرِی وَ لا یَنْطَلِقُ لِسانِی فَأَرْسِلْ إِلی هارُونَ *وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ* قالَ کَلَّا فَاذْهَبا بِآیاتِنا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ*فَأْتِیا

ص: 71

فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ* قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ* وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ* قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ* فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ* وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ* قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ *قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ* قالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لا تَسْتَمِعُونَ* قالَ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ* قالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ *قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ* قالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ* قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْ ءٍ مُبِینٍ* قالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ *فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ* وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ *قالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ *یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَما ذا تَأْمُرُونَ *قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ*یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ* فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ* وَ قِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ* لَعَلَّنا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ کانُوا هُمُ الْغالِبِینَ* فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَةُ قالُوا لِفِرْعَوْنَ أَ إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ* قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ* قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ* فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ* فَأَلْقی مُوسی عَصاهُ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ* فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدِینَ* قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ* رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ* قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ *قالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ* إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ* وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ* فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ* إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ* وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ* وَ إِنَّا لَجَمِیعٌ حاذِرُونَ فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* وَ کُنُوزٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ* کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها بَنِی إِسْرائِیلَ* فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ* فَلَمَّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ* قالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ* فَأَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ* وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الْآخَرِینَ* وَ أَنْجَیْنا مُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ* ثُمَ

ص: 72

أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ* إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ* وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ»(10-68)

النمل: «إِذْ قالَ مُوسی لِأَهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ ناراً سَآتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهابٍ قَبَسٍ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ* فَلَمَّا جاءَها نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ* یا مُوسی إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی لا تَخَفْ إِنِّی لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ* إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فِی تِسْعِ آیاتٍ إِلی فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ* فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ* وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ»(7-14)

القصص: «فَلَمَّا جاءَهُمْ مُوسی بِآیاتِنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا سِحْرٌ مُفْتَریً وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ* وَ قالَ مُوسی رَبِّی أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدی مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ* وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی فَأَوْقِدْ لِی یا هامانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلی إِلهِ مُوسی وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکاذِبِینَ* وَ اسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنا لا یُرْجَعُونَ *فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِینَ* وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ* وَ أَتْبَعْناهُمْ فِی هذِهِ الدُّنْیا لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِینَ»(36-42) (و قال تعالی): «أَ وَ لَمْ یَکْفُرُوا بِما أُوتِیَ مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کافِرُونَ»(49)

ص: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ»(12)

المؤمن: «وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ* أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ إِلی إِلهِ مُوسی وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ کاذِباً وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ وَ ما کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبابٍ»(36-37)

الزخرف: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَقالَ إِنِّی رَسُولُ

ص: 73

رَبِّ الْعالَمِینَ* فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ* وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ* وَ قالُوا یا أَیُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ* فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ* وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قالَ یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أَ فَلا تُبْصِرُونَ* أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ وَ لا یَکادُ یُبِینُ* فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ* فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ* فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ* فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ»(46-56)

الدخان: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ* أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ* وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ إِنِّی آتِیکُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ* وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ *وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ* فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ* فَأَسْرِ بِعِبادِی لَیْلًا إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ* وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ* کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ* وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ* کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ* فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ* وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ* مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ* وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ* وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ ما فِیهِ بَلؤُا مُبِینٌ»(17-33)

الذاریات: «وَ فِی مُوسی إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ* فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ *فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ مُلِیمٌ»(38-40)

القمر: «وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ *کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُقْتَدِرٍ»(41-42)

الصف: «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ»(5)

المزمل: «إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شاهِداً عَلَیْکُمْ کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولًا* فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلًا»(15-16)

ص: 74

النازعات: «هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ مُوسی* إِذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً* اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی* فَقُلْ هَلْ لَکَ إِلی أَنْ تَزَکَّی* وَ أَهْدِیَکَ إِلی رَبِّکَ فَتَخْشی* فَأَراهُ الْآیَةَ الْکُبْری* فَکَذَّبَ وَ عَصی* ثُمَّ أَدْبَرَ یَسْعی* فَحَشَرَ فَنادی* فَقالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی* فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی* إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی»(15-26)

الفجر: «وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ»(10)

**[ترجمه]وَإِذْ نَجَّیْنَاکُم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوَءَ الْعَذَابِ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءکُمْ وَفِی ذَلِکُم بَلاءٌ مِّن رَّبِّکُمْ عَظِیمٌ * وَإِذْ فَرَقْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنجَیْنَاکُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ* - . [1] بقره / 49 - 50 -

{و [به یاد آرید] آنگاه که شما را از [چنگ] فرعونیان رهانیدیم [آنان] شما را سخت شکنجه می کردند پسران شما را سر می بریدند و زنهایتان را زنده می گذاشتند و در آن [امر بلا و] آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود*و هنگامی که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات بخشیدیم و فرعونیان را در حالی که شما نظاره می کردید غرق کردیم}* ثُمَّ بَعَثْنَا مِن بَعْدِهِم مُّوسَی بِآیَاتِنَا إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَظَلَمُواْ بِهَا فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ * وَقَالَ مُوسَی یَا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ* حَقِیقٌ عَلَی أَن لاَّ أَقُولَ عَلَی اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُم بِبَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرَائِیلَ * قَالَ إِن کُنتَ جِئْتَ بِآیَةٍ فَأْتِ بِهَا إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* فَأَلْقَی عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُّبِینٌ* وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاء لِلنَّاظِرِینَ* قَالَ الْمَلأُ مِن قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ * یُرِیدُ أَن یُخْرِجَکُم مِّنْ أَرْضِکُمْ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ* قَالُواْ أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَأَرْسِلْ فِی الْمَدَآئِنِ حَاشِرِینَ* یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَاحِرٍ عَلِیمٍ* وَجَاء السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قَالْواْ إِنَّ لَنَا لأَجْرًا إِن کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ * قَالَ نَعَمْ وَإَنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ * قَالُواْ یَا مُوسَی إِمَّا أَن تُلْقِیَ وَإِمَّا أَن نَّکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ* قَالَ أَلْقُوْاْ فَلَمَّا أَلْقَوْاْ سَحَرُواْ أَعْیُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَاءوا بِسِحْرٍ عَظِیمٍ * وَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی أَنْ أَلْقِ عَصَاکَ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ * فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ * فَغُلِبُواْ هُنَالِکَ وَانقَلَبُواْ صَاغِرِینَ*وَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ * قَالُواْ آمَنَّا بِرِبِّ الْعَالَمِینَ*رَبِّ مُوسَی وَهَارُونَ* قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنتُم بِهِ قَبْلَ أَن آذَنَ لَکُمْ إِنَّ هَذَا لَمَکْرٌ مَّکَرْتُمُوهُ فِی الْمَدِینَةِ لِتُخْرِجُواْ مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ * لأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُم مِّنْ خِلاَفٍ ثُمَّ لأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ * قَالُواْ إِنَّا إِلَی رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ * وَمَا تَنقِمُ مِنَّا

ص: 67

إِلاَّ أَنْ آمَنَّا بِآیَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءتْنَا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ *وَقَالَ الْمَلأُ مِن قَوْمِ فِرْعَونَ أَتَذَرُ مُوسَی وَقَوْمَهُ لِیُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ وَیَذَرَکَ وَآلِهَتَکَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءهُمْ وَنَسْتَحْیِی نِسَاءهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ * قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُهَا مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ* قَالُواْ أُوذِینَا مِن قَبْلِ أَن تَأْتِینَا وَمِن بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَی رَبُّکُمْ أَن یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَیَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الأَرْضِ فَیَنظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ * وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَونَ بِالسِّنِینَ وَنَقْصٍ مِّن الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ*فَإِذَا جَاءتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُواْ لَنَا هَذِهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُواْ بِمُوسَی وَمَن مَّعَهُ أَلا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِندَ اللّهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ * وَقَالُواْ مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِن آیَةٍ لِّتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ * فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آیَاتٍ مُّفَصَّلاَتٍ فَاسْتَکْبَرُواْ وَکَانُواْ قَوْمًا مُّجْرِمِینَ * وَلَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قَالُواْ یَا مُوسَی ادْعُ لَنَا رَبَّکَ بِمَا عَهِدَ عِندَکَ لَئِن کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ * فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلَی أَجَلٍ هُم بَالِغُوهُ إِذَا هُمْ یَنکُثُونَ * فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا وَکَانُواْ عَنْهَا غَافِلِینَ * وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُواْ یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمَا صَبَرُواْ وَدَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا کَانُواْ یَعْرِشُونَ* - . اعراف / 103 - 137 - {آنگاه بعد از آنان موسی را با آیات خود به سوی فرعون و سران قومش فرستادیم ولی آن ها به آن [آیات] کفر ورزیدند پس ببین فرجام مفسدان چگونه بود*و موسی گفت ای فرعون بی تردید من پیامبری از سوی پروردگار جهانیانم*شایسته است که بر خدا جز [سخن] حق نگویم من در حقیقت دلیلی روشن از سوی پروردگارتان برای شما آورده ام پس فرزندان اسرائیل را همراه من بفرست*[فرعون] گفت اگر معجزه ای آورده ای پس اگر راست می گویی آن را ارائه بده*پس [موسی] عصایش را افکند و بناگاه اژدهایی آشکار شد*و دست خود را [از گریبان] بیرون کشید و ناگهان برای تماشاگران سپید [و درخشنده] بود*سران قوم فرعون گفتند بی شک این [مرد] ساحری داناست*می خواهد شما را از سرزمینتان بیرون کند پس چه دستور می دهید*گفتند او و برادرش را بازداشت کن و گردآورندگانی را به شهرها بفرست*تا هر ساحر دانایی را نزد تو آرند*و ساحران نزد فرعون آمدند [و] گفتند [آیا] اگر ما پیروز شویم برای ما پاداشی خواهد بود*گفت آری و مسلما شما از مقربان [دربار من] خواهید بود*گفتند ای موسی آیا تو می افکنی و یا این که ما می افکنیم*گفت شما بیفکنید و چون افکندند دیدگان مردم را افسون کردند و آنان را به ترس انداختند و سحری بزرگ در میان آوردند*و به موسی وحی کردیم که عصایت را بینداز پس [انداخت و اژدها شد] و ناگهان آن چه را به دروغ ساخته بودند فرو بلعید*پس حقیقت آشکار گردید و کارهایی که می کردند باطل شد*و در آن جا مغلوب و خوار گردیدند*و ساحران به سجده درافتادند} {[و] گفتند به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم*پروردگار موسی و هارون*فرعون گفت آیا پیش از آن که به شما رخصت دهم به او ایمان آوردید قطعا این نیرنگی است که در شهر به راه انداخته اید تا مردمش را از آن بیرون کنید پس به زودی خواهید دانست*دستها و پاهایتان را یکی از چپ و یکی از راست خواهم برید سپس همه شما را به دار خواهم آویخت*گفتند ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت*و تو جز برای این ما را به کیفر نمی رسانی که ما به معجزات پروردگارمان وقتی برای ما آمد ایمان آوردیم پروردگارا بر ما شکیبایی فرو ریز و ما را مسلمان*و سران قوم فرعون گفتند آیا موسی و قومش را رها می کنی تا در این سرزمین فساد کنند و [موسی] تو و خدایانت را رها کند [فرعون] گفت بزودی - پسرانشان را می کشیم و زنانشان را زنده نگاه می داریم و ما بر آنان مسلطیم*موسی به قوم خود گفت از خدا یاری جویید و پایداری ورزید که زمین از آن خداست آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می دهد و فرجام [نیک] برای پرهیزگاران است*[قوم موسی] گفتند پیش از آن که تو نزد ما بیایی و [حتی] بعد از آن که به سوی ما آمدی مورد آزار قرار گرفتیم گفت امید است که پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند و شما را روی زمین جانشین [آنان] سازد آنگاه بنگرد تا چگونه عمل می کنید*و در حقیقت ما فرعونیان را به خشکسالی و کمبود محصولات دچار کردیم باشد که عبرت گیرند*پس هنگامی که نیکی [و نعمت] به آنان روی می آورد می گفتند این برای [شایستگی] خود ماست و چون گزندی به آنان می رسید به موسی و همراهانش شگون بد می زدند آگاه باشید که [سرچشمه] بدشگونی آنان تنها نزد خداست [که آنان را به بدی اعمالشان کیفر می دهد] لیکن بیشترشان نمی دانستند*و گفتند هر گونه پدیده شگرفی که به وسیله آن ما را افسون کنی برای ما بیاوری ما به تو ایمان آورنده نیستیم*پس بر آنان طوفان و ملخ و کنه ریز و غوکها و خون را به صورت نشانه هایی آشکار فرستادیم و باز سرکشی کردند و گروهی بدکار بودند*و هنگامی که عذاب بر آنان فرود آمد گفتند ای موسی پروردگارت را به عهدی که نزد تو دارد برای ما بخوان اگر این عذاب را از ما برطرف کنی حتما به تو ایمان خواهیم آورد و بنی اسرائیل را قطعا با تو روانه خواهیم ساخت*و چون عذاب را تا سررسیدی که آنان بدان رسیدند از آن ها برداشتیم باز هم پیمان شکنی کردند*سرانجام از آنان انتقام گرفتیم و در دریا غرقشان ساختیم چرا که آیات ما را تکذیب کردند و از آن ها غافل بودند*و به آن گروهی که پیوسته تضعیف می شدند [بخشهای] باختر و خاوری سرزمین [فلسطین] را که در آن برکت قرار داده بودیم به میراث عطا کردیم و به پاس آن که صبر کردند وعده نیکوی پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت و آن چه را که فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند ویران کردیم}

کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَفَرُواْ بِآیَاتِ اللّهِ فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ * کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَذَّبُواْ بآیَاتِ رَبِّهِمْ - فَأَهْلَکْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَونَ وَکُلٌّ کَانُواْ ظَالِمِینَ * - [1]. انفال / 52 و 54 -

{[رفتارشان] مانند رفتار خاندان فرعون و کسانی است که پیش از آنان بودند به آیات خدا کفر ورزیدند پس خدا به [سزای] گناهانشان گرفتارشان کرد آری خدا نیرومند سخت کیفر است*[رفتاری] چون رفتار فرعونیان و کسانی که پیش از آنان بودند که آیات پروردگارشان را تکذیب کردند پس ما آنان را به [سزای] گناهانشان هلاک و فرعونیان را غرق کردیم و همه آنان ستمکار بودند}

ثُمَّ بَعَثْنَا مِن بَعْدِهِم مُّوسَی وَهَارُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ بِآیَاتِنَا فَاسْتَکْبَرُواْ وَکَانُواْ قَوْمًا مُّجْرِمِینَ * فَلَمَّا جَاءهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِندِنَا قَالُواْ إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُّبِینٌ* قَالَ مُوسَی أَتقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلاَ یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ* قَالُواْ أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاء فِی الأَرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ* وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ سَاحِرٍ عَلِیمٍ* فَلَمَّا جَاء السَّحَرَةُ قَالَ لَهُم مُّوسَی أَلْقُواْ مَا أَنتُم مُّلْقُونَ* فَلَمَّا أَلْقَواْ قَالَ مُوسَی مَا جِئْتُم بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللّهَ لاَ یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ* وَ

ص: 68

یُحِقُّ اللّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ* فَمَا آمَنَ لِمُوسَی إِلاَّ ذُرِّیَّةٌ مِّن قَوْمِهِ عَلَی خَوْفٍ مِّن فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَن یَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ* وَقَالَ مُوسَی یَا قَوْمِ إِن کُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّسْلِمِینَ* فَقَالُواْ عَلَی اللّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا لاَ تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ* وَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی وَأَخِیهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ* وَقَالَ مُوسَی رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالًا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَی أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُواْ حَتَّی یَرَوُاْ الْعَذَابَ الأَلِیمَ* قَالَ قَدْ أُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَلاَ تَتَّبِعَآنِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ* وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّی إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ* آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ* فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَإِنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ* - . [1] یونس / 75 - 92 - {سپس بعد از آنان موسی و هارون را با آیات خود به سوی فرعون و سران [قوم] وی فرستادیم و[لی آنان] گردنکشی کردند و گروهی تبهکار بودند*پس چون حق از نزد ما به سویشان آمد گفتند قطعا این سحری آشکار است*موسی گفت آیا وقتی حق به سوی شما آمد می گویید [این سحر است] آیا این سحر است و حال آن که جادوگران رستگار نمی شوند*گفتند آیا به سوی ما آمده ای تا ما را از شیوه ای که پدرانمان را بر آن یافته ایم بازگردانی و بزرگی در این سرزمین برای شما دو تن باشد ما به شما دو تن ایمان نداریم*و فرعون گفت هر جادوگر دانایی را پیش من آورید*و چون جادوگران آمدند موسی به آنان گفت آن چه را می اندازید بیندازید*پس چون افکندند موسی گفت آن چه را شما به میان آوردید سحر است به زودی خدا آن را باطل خواهد کرد آری خدا کار مفسدان را تایید نمی کند*و خدا با کلمات خود حق را ثابت می گرداند هر چند بزهکاران را خوش نیاید*سرانجام کسی به موسی ایمان نیاورد مگر فرزندانی از قوم وی در حالی که بیم داشتند از آن که مبادا فرعون و سران آن ها ایشان را آزار رسانند و در حقیقت فرعون در آن سرزمین برتری جوی و از اسرافکاران بود*و موسی گفت ای قوم من اگر به خدا ایمان آورده اید و اگر اهل تسلیمید بر او توکل کنید*پس گفتند بر خدا توکل کردیم پروردگارا ما را برای قوم ستمگر [وسیله] آزمایش قرار مده*و ما را به رحمت خویش از گروه کافران نجات ده*و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید و نماز برپا دارید و مؤمنان را مژده ده*و موسی گفت پروردگارا تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای پروردگارا تا [خلق را] از راه تو گمراه کنند پروردگارا اموالشان را نابود کن و آنان را دل سخت گردان که ایمان نیاورند تا عذاب دردناک را ببینند*فرمود دعای هر دوی شما پذیرفته شد پس ایستادگی کنید و راه کسانی را که نمی دانند پیروی مکنید*و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز آنان را دنبال کردند تا - وقتی که در شرف غرق شدن قرار گرفت گفت ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم*اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی*پس امروز تو را با زره [زرین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم تا برای کسانی که از پی تو می آیند عبرتی باشد و بی گمان بسیاری از مردم از نشانه های ما غافلند}

- لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِینٍ* إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُواْ أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ * یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ* وَأُتْبِعُواْ فِی هَذِهِ لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ * - . [1] هود / 96 - 99 -

{و به راستی موسی را با آیات خود و حجتی آشکار*به سوی فرعون و سران [قوم] وی فرستادیم ولی [سران] از فرمان فرعون پیروی کردند و فرمان فرعون صواب نبود*روز قیامت پیشاپیش قومش می رود و آنان را به آتش درمی آورد و [دوزخ] چه ورودگاه بدی برای واردان است*و در این دنیا و روز قیامت به لعنت بدرقه شدند و چه بد عطایی نصیب آنان می شود}

- وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ فَاسْأَلْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ جَاءهُمْ فَقَالَ لَهُ فِرْعَونُ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یَا مُوسَی مَسْحُورًا * قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا أَنزَلَ هَؤُلاء إِلاَّ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ بَصَآئِرَ وَإِنِّی لَأَظُنُّکَ یَا فِرْعَونُ مَثْبُورًا * فَأَرَادَ أَن یَسْتَفِزَّهُم مِّنَ الأَرْضِ فَأَغْرَقْنَاهُ وَمَن مَّعَهُ جَمِیعًا* وَقُلْنَا مِن بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ اسْکُنُواْ الأَرْضَ فَإِذَا جَاء وَعْدُ الآخِرَةِ جِئْنَا بِکُمْ لَفِیفًا * - . [2] اسراء / 101 - 104 -

{و در حقیقت ما به موسی نه نشانه آشکار دادیم پس از فرزندان اسرائیل بپرس آنگاه که نزد آنان آمد و فرعون به او گفت ای موسی من جدا تو را افسون شده می پندارم*گفت قطعا می دانی که این [نشانه ها] را که باعث بینشهاست جز پروردگار آسمآن ها و زمین نازل نکرده است و راستی ای فرعون تو را تباه شده می پندارم*پس [فرعون] تصمیم گرفت که آنان را از سرزمین [مصر] برک ند پس او و هر که را با وی بود همه را غرق کردیم*و پس از او به فرزندان اسرائیل گفتیم در این سرزمین ساکن شوید پس چون وعده آخرت فرا رسد شما را همه با هم محشور می کنیم}

وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ مُوسَی* إِذْ رَأَی نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدًی* فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِی یَا مُوسَی * إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی* وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوحَی* إِنَّنِی أَنَا

ص: 69

اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی * إِنَّ السَّاعَةَ ءاَتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا لِتُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَی* فَلاَ یَصُدَّنَّکَ عَنْهَا مَنْ لاَ یُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَتَرْدَی* وَمَا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یَا مُوسَی* قَالَ هِیَ عَصَایَ أَتَوَکَّأُ عَلَیْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَی غَنَمِی وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَی* قَالَ أَلْقِهَا یَا مُوسَی* فَأَلْقَاهَا فَإِذَا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعَی* قَالَ خُذْهَا وَلَا تَخَفْ سَنُعِیدُهَا سِیرَتَهَا الْأُولَی* وَاضْمُمْ یَدَکَ إِلَی جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاء مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْرَی* لِنُرِیَکَ مِنْ آیَاتِنَا الْکُبْرَی * اذْهَبْ إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی* قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی* وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی* وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی* یَفْقَهُوا قَوْلِی* وَاجْعَل لِّی وَزِیرًا مِّنْ أَهْلِی* هَارُونَ أَخِی* اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی* وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی* کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیرًا* وَنَذْکُرَکَ کَثِیرًا* إِنَّکَ کُنتَ بِنَا بَصِیرًا* قَالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یَا مُوسَی* وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْرَی* إِذْ أَوْحَیْنَا إِلَی أُمِّکَ مَا یُوحَی* أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِّی وَعَدُوٌّ لَّهُ وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِّنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَی عَیْنِی* إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی مَن یَکْفُلُهُ فَرَجَعْنَاکَ إِلَی أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَی قَدَرٍ یَا مُوسَی* وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی* اذْهَبْ أَنتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلَا تَنِیَا فِی ذِکْرِی* اذْهَبَا إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی* فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی* قَالَا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَن یَفْرُطَ عَلَیْنَا أَوْ أَن یَطْغَی* قَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِی مَعَکُمَا أَسْمَعُ وَأَرَی* فَأْتِیَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاکَ بِآیَةٍ مِّن رَّبِّکَ وَالسَّلَامُ عَلَی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی* إِنَّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَی مَن کَذَّبَ وَتَوَلَّی* قَالَ فَمَن رَّبُّکُمَا یَا مُوسَی* قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی* قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَی* قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَابٍ لَّا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنسَی* الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأَرْضَ مَهْدًا وَسَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلًا وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّن نَّبَاتٍ شَتَّی* کُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ - لِّأُوْلِی النُّهَی* مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَفِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَی* وَلَقَدْ أَرَیْنَاهُ آیَاتِنَا کُلَّهَا فَکَذَّبَ وَأَبَی* قَالَ أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِکَ یَا مُوسَی* فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِّثْلِهِ

ص: 70

فَاجْعَلْ بَیْنَنَا وَبَیْنَکَ مَوْعِدًا لَّا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلَا أَنتَ مَکَانًا سُوًی* قَالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَأَن یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی* فَتَوَلَّی فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتَی* قَالَ لَهُم مُّوسَی وَیْلَکُمْ لَا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِبًا فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَی* فَتَنَازَعُوا أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَی* قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ یُرِیدَانِ أَن یُخْرِجَاکُم مِّنْ أَرْضِکُم بِسِحْرِهِمَا وَیَذْهَبَا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلَی* فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَقَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَی* قَالُوا یَا مُوسَی إِمَّا أَن تُلْقِیَ وَإِمَّا أَن نَّکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقَی* قَالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ آن ها تَسْعَی* فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُّوسَی* قُلْنَا لَا تَخَفْ إِنَّکَ أَنتَ الْأَعْلَی* وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَلَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتَی* فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَی* قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُم مِّنْ خِلَافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَلَتَعْلَمُنَّ أَیُّنَا أَشَدُّ عَذَابًا وَأَبْقَی* قَالُوا لَن نُّؤْثِرَکَ عَلَی مَا جَاءنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالَّذِی فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقْضِی هَذِهِ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا* إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَی* إِنَّهُ مَن یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیی* وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُوْلَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَی*

جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الآن هارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاء مَن تَزَکَّی* وَلَقَدْ أَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا لَّا تَخَافُ دَرَکًا وَلَا تَخْشَی* فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُم مِّنَ الْیَمِّ مَا غَشِیَهُمْ* وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَی* - . [1] طه / 9 - 79 -

{و آیا خبر موسی به تو رسید*هنگامی که آتشی دید پس به خانواده خود گفت درنگ کنید زیرا من آتشی دیدم امید که پاره ای از آن برای شما بیاورم یا در پرتو آتش راه [خود را باز] یابم*پس چون بدان رسید ندا داده شد که ای موسی*این منم پروردگار تو پای پوش خویش بیرون آور که تو در وادی مقدس طوی هستی*و من تو را برگزیده ام پس بدانچه وحی می شود گوش فرا ده*منم من خدایی که جز من خدایی نیست پس مرا پرستش کن و به یاد من نماز برپا دار*در حقیقت قیامت فرارسنده است می خواهم آن را پوشیده دارم تا هر کسی به [موجب] آن چه می کوشد جزا یابد*پس هرگز نباید کسی که به آن ایمان ندارد و از هوس خویش پیروی کرده است تو را از [ایمان به] آن باز دارد که هلاک خواهی شد*و ای موسی در دست راست تو چیست*گفت این عصای من است بر آن تکیه می دهم و با آن برای گوسفندانم برگ می تکانم و کارهای دیگری هم برای من از آن برمی آید*فرمود ای موسی آن را بینداز*پس آن را انداخت و ناگاه ماری شد که به سرعت می خزید*فرمود آن را بگیر و مترس به زودی آن را به حال نخستینش بازخواهیم گردانید*و دست خود را به پهلویت ببر سپید بی گزند برمی آید [این] معجزه ای دیگر است*تا به تو معجزات بزرگ خود را بنمایانیم*به سوی فرعون برو که او به سرکشی برخاسته است*گفت پروردگارا سینه ام را گشاده گردان*و کارم را برای من آسان ساز*و از زبانم گره بگشای*[تا] سخنم را بفهمند*و برای من دستیاری از کسانم قرار ده*هارون برادرم را*پشتم را به او استوار کن*و او را شریک کارم گردان*تا تو را فراوان تسبیح گوییم*و بسیار به یاد تو باشیم*زیرا تو همواره به [حال] ما بینایی*فرمود ای موسی خواسته ات به تو داده شد*و به راستی بار دیگر [هم] بر تو منت نهادیم*هنگامی که به مادرت آن چه را که [باید] وحی می شد وحی کردیم*که او را در صندوقچه ای بگذار سپس در دریایش افکن تا دریا [=رود نیل] او را به کرانه اندازد [و] دشمن من و دشمن وی او را برگیرد و مهری از خودم بر تو افکندم تا زیر نظر من پرورش یابی*آنگاه که خواهر تو می رفت و می گفت آیا شما را بر کسی که عهده دار او گردد دلالت کنم پس تو را به سوی مادرت بازگردانیدیم تا دیده اش روشن شود و غم نخورد و [سپس] شخصی را کشتی و [ما] تو را از اندوه رهانیدیم و تو را بارها آزمودیم و سالی چند در میان اهل مدین ماندی سپس ای موسی در زمان مقدر [و مقتضی] آمدی*و تو را برای خود پروردم*تو و برادرت معجزه های مرا [برای مردم] ببرید و در یادکردن من سستی مکنید*به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته*و با او سخنی نرم گویید شاید که پند پذیرد یا بترسد*آن دو گفتند پروردگارا ما می ترسیم که [او] آسیبی به ما برساند یا آن که سرکشی کند*فرمود مترسید من همراه شمایم می شنوم و می بینم*پس به سوی او بروید و بگویید ما دو فرستاده پروردگار توایم پس فرزندان اسرائیل را با ما بفرست و عذابشان مکن به راستی ما برای تو از جانب پروردگارت معجزه ای آورده ایم و بر هر کس که از هدایت پیروی کند درود باد*در حقیقت به سوی ما وحی آمده که عذاب بر کسی است که تکذیب کند و روی گرداند*[فرعون] گفت ای موسی پروردگار شما دو تن کیست*گفت پروردگار ما کسی است که هر چیزی را خلقتی که درخور اوست داده سپس آن را هدایت فرموده است*گفت حال نسلهای گذشته چون است*گفت علم آن در کتابی نزد پروردگار من است پروردگارم نه خطا می کند و نه فراموش می نماید*همان کسی که زمین را برایتان گهواره ای ساخت و برای شما در آن راهها ترسیم کرد و از آسمان آبی فرود آورد پس به وسیله آن رستنیهای گوناگون جفت جفت بیرون آوردیم*بخورید و دامهایتان را بچرانید که قطعا در این ها برای خردمندان نشانه هایی است*از این [زمین] شما را آفریده ایم در آن شما را بازمی گردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون می آوریم*در حقیقت [ما] همه آیات خود را به [فرعون] نشان دادیم ولی [او آن ها را] دروغ پنداشت و نپذیرفت*گفت ای موسی آمده ای تا با سحر خود ما را از سرزمینمان بیرون کنی*ما [هم] قطعا برای تو سحری مثل آن خواهیم آورد پس میان ما و خودت موعدی بگذار که نه ما آن را خلاف کنیم و نه تو [آن هم] در جایی هموار*[موسی] گفت موعد شما روز جشن باشد که مردم پیش از ظهر گرد می آین*پس فرعون رفت و [همه] نیرنگ خود را گرد آورد و بازآمد*موسی به [ساحران] گفت وای بر شما به خدا دروغ مبندید که شما را به عذابی [سخت] هلاک می کند و هر که دروغ بندد نومید می گردد*[ساحران] میان خود در باره کارشان به نزاع برخاستند و به نجوا پرداختند*[فرعونیان] گفتند قطعا این دو تن ساحرند [و] می خواهند شما را با سحر خود از سرزمینتان بیرون کنند و آیین والای شما را براندازند*پس نیرنگ خود را گرد آورید و به صف پیش آیید در حقیقت امروز هر که فایق آید خوشبخت می شود*[ساحران] گفتند ای موسی یا تو می افکنی یا [ما] نخستین کس باشیم که می اندازیم*گفت [نه] بلکه شما بیندازید پس ناگهان ریسمآن ها و چوبدستی هایشان بر اثر سحرشان در خیال او [چنین] می نمود که آن ها به شتاب می خزند*و موسی در خود بیمی احساس کرد*گفتیم مترس که تو خود برتری*و آن چه در دست راست داری بینداز تا هر چه را ساخته اند ببلعد در حقیقت آن چه سرهم بندی کرده اند افسون افسونگر است و افسونگر هر جا برود رستگار نمی شود*پس ساحران به سجده درافتادند گفتند به پروردگار موسی و هارون ایمان آوردیم*[فرعون] گفت آیا پیش از آن که به شما اجازه دهم به او ایمان آوردید قطعا او بزرگ شماست که به شما سحر آموخته است پس بی شک دستهای شما و پاهایتان را یکی از راست و یکی از چپ قطع می کنم و شما را بر تنه های درخت خرما به دار می آویزم تا خوب بدانید عذاب کدام یک از ما سخت تر و پایدارتر است*گفتند ما هرگز تو را بر معجزاتی که به سوی ما آمده و [بر] آن کس که ما را پدید آورده است ترجیح نخواهیم داد پس هر حکمی می خواهی بکن که تنها در این زندگی دنیاست که [تو] حکم می رانی*ما به پروردگارمان ایمان آوردیم تا گناهان ما و آن سحری که ما را بدان واداشتی بر ما ببخشاید و خدا بهتر و پایدارتر است*در حقیقت هر که به نزد پروردگارش گناهکار رود جهنم برای اوست در آن نه می میرد و نه زندگی می یابد*و هر که مؤمن به نزد او رود در حالی که کارهای شایسته انجام داده باشد برای آنان درجات والا خواهد بود*بهشتهای عدن که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است جاودانه در آن می مانند و این است پاداش کسی که به پاکی گراید*و در حقیقت به موسی وحی کردیم که بندگانم را شبانه ببر و راهی خشک در دریا برای آنان باز کن که نه از فرارسیدن [دشمن] بترسی و نه [از غرق شدن] بیمناک باشی*پس فرعون با لشکریانش آن ها را دنبال کرد و[لی] از دریا آن چه آنان را فرو پوشانید فرو پوشانید*و فرعون قوم خود را گمراه کرد و هدایت ننمود}

ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَی وَأَخَاهُ هَارُونَ بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِینٍ * إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا عَالِینَ * فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ * - فَکَذَّبُوهُمَا فَکَانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ * وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ * - . [1] المومنین / 45 - 49 -

{سپس موسی و برادرش هارون را با آیات خود و حجتی آشکار فرستادیم*به سوی فرعون و سران [قوم] او ولی تکبر نمودند و مردمی گردنکش بودند*پس گفتند آیا به دو بشر که مثل خود ما هستند و طایفه آن ها بندگان ما می باشند ایمان بیاوریم*در نتیجه آن دو را دروغزن خواندند پس از زمره هلاک شدگان گشتند*و به یقین ما به موسی کتاب [آسمانی] دادیم باشد که آنان به راه راست روند}

وَإِذْ نَادَی رَبُّکَ مُوسَی أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ * قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلَا یَتَّقُونَ * قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَن یُکَذِّبُونِ * وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلَا یَنطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَی هَارُونَ *وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنبٌ فَأَخَافُ أَن یَقْتُلُونِ * قَالَ کَلَّا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُم مُّسْتَمِعُونَ * فَأْتِیَا

ص: 71

فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ * أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ * قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ * وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنتَ مِنَ الْکَافِرِینَ * قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ *فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ * وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ *قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ *قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إن کُنتُم مُّوقِنِینَ * قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلَا تَسْتَمِعُونَ *قَالَ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ *قَالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ * قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِن کُنتُمْ تَعْقِلُونَ *قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ * قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُّبِینٍ *قَالَ فَأْتِ بِهِ إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ * فَأَلْقَی عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُّبِینٌ* وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاء لِلنَّاظِرِینَ *قَالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ * یُرِیدُ أَن یُخْرِجَکُم مِّنْ أَرْضِکُم بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ *قَالُوا أَرْجِهِ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ *یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ* فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَّعْلُومٍ *وَقِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنتُم مُّجْتَمِعُونَ *لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِن کَانُوا هُمُ الْغَالِبِینَ *فَلَمَّا جَاء السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لَأَجْرًا إِن کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ * قَالَ نَعَمْ وَإِنَّکُمْ إِذًا لَّمِنَ - الْمُقَرَّبِینَ* قَالَ لَهُم مُّوسَی أَلْقُوا مَا أَنتُم مُّلْقُونَ* فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ *فَأَلْقَی مُوسَی عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ *فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ *قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ *رَبِّ مُوسَی وَهَارُونَ * قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُم مِّنْ خِلَافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ* قَالُوا لَا ضَیْرَ إِنَّا إِلَی رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ *إِنَّا نَطْمَعُ أَن یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَن کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ *وَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ * فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ* إِنَّ هَؤُلَاء لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ* وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ *وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ *فَأَخْرَجْنَاهُم مِّن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * وَکُنُوزٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ* کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ *فَأَتْبَعُوهُم مُّشْرِقِینَ * فَلَمَّا تَرَاءی الْجَمْعَانِ قَالَ أَصْحَابُ مُوسَی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ* قَالَ کَلَّا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ* فَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی أَنِ اضْرِب بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ *وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الْآخَرِینَ * وَأَنجَیْنَا مُوسَی وَمَن مَّعَهُ أَجْمَعِینَ * ثُمَّ

ص: 72

أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ* إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ* وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ* - . [1] الشعراء / 10 -68 -

{و [یاد کن] هنگامی را که پروردگارت موسی را ندا درداد که به سوی قوم ستمکار برو*قوم فرعون آیا پروا ندارند*گفت پروردگارا می ترسم مرا تکذیب کنند*و سینه ام تنگ می گردد و زبانم باز نمی شود پس به سوی هارون بفرست*و [از طرفی] آنان بر [گردن] من خونی دارند و می ترسم مرا بکشند*فرمود نه چنین نیست نشانه های ما را [برای آنان] ببرید که ما با شما شنونده ایم*پس به سوی فرعون بروید و بگویید ما پیامبر پروردگار جهانیانیم*فرزندان اسرائیل را با ما بفرست*[فرعون] گفت آیا تو را از کودکی در میان خود نپروردیم و سالیانی چند از عمرت را پیش ما نماندی*و [سرانجام] کار خود را کردی و تو از ناسپاسانی*گفت آن را هنگامی مرتکب شدم که از گمراهان بودم*و چون از شما ترسیدم از شما گریختم تا پروردگارم به من دانش بخشید و مرا از پیامبران قرار داد*و [آیا] این که فرزندان اسرائیل را بنده [خود] ساخته ای نعمتی است که منتش را بر من می نهی*فرعون گفت و پروردگار جهانیان چیست*گفت پروردگار آسمآن ها و زمین و آن چه میان آن دو است اگر اهل یقین باشید*[فرعون] به کسانی که پیرامونش بودند گفت آیا نمی شنوید*[موسی دوباره] گفت پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شما*[فرعون] گفت واقعا این پیامبری که به سوی شما فرستاده شده سخت دیوانه است*[موسی] گفت پروردگار خاور و باختر و آن چه میان آن دو است اگر تعقل کنید*[فرعون] گفت اگر خدایی غیر از من اختیار کنی قطعا تو را از [جمله] زندانیان خواهم ساخت*گفت گر چه برای تو چیزی آشکار بیاورم*گفت اگر راست می گویی آن را بیاور*پس عصای خود بیفکند و بناگاه آن اژدری نمایان شد*و دستش را بیرون کشید و بناگاه آن برای تماشاگران سپید می نمود*[فرعون] به سرانی که پیرامونش بودند گفت واقعا این ساحری بسیار داناست*می خواهد با سحر خود شما را از سرزمینتان بیرون کند اکنون چه رای می دهید*گفتند او و برادرش را در بند دار و گردآورندگان را به شهرها بفرست*تا هر ساحر ماهری را نزد تو بیاورند*پس ساحران برای موعد روزی معلوم گردآوری شدند*و به توده مردم گفته شد آیا شما هم جمع خواهید شد*بدین امید که اگر ساحران غالب شدند از آنان پیروی کنیم*و چون ساحران پیش فرعون آمدند گفتند آیا اگر ما غالب آییم واقعا برای ما مزدی خواهد بود*گفت آری و در آن صورت شما حتما از [زمره] مقربان خواهید شد*موسی به آنان گفت آن چه را شما می اندازید بیندازید*پس ریسمانها و چوبدستی هایشان را انداختند و گفتند به عزت فرعون که ما حتما پیروزیم*پس موسی عصایش را انداخت و بناگاه هر چه را به دروغ برساخته بودند بلعید*در نتیجه ساحران به حالت سجده درافتادند*گفتند به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم*پروردگار موسی و هارون*گفت [آیا] پیش از آن که به شما اجازه دهم به او ایمان آوردید قطعا او همان بزرگ شماست که به شما سحر آموخته است به زودی خواهید دانست حتما دستها و پاهای شما را از چپ و راست خواهم برید و همه تان را به دار خواهم آویخت*گفتند باکی نیست ما روی به سوی پروردگار خود می آوریم*ما امیدواریم که پروردگارمان گناهانمان را بر ما ببخشاید [چرا] که نخستین ایمان آورندگان بودیم*و به موسی وحی کردیم که بندگان مرا شبانه حرکت ده زیرا شما مورد تعقیب قرار خواهید گرفت*پس فرعون ماموران جمع آوری [خود را] به شهرها فرستاد*[و گفت] این ها عده ای ناچیزند} {و راستی آن ها ما را بر سر خشم آورده اند*و[لی] ما همگی به حال آماده باش درآمده ایم*سرانجام ما آنان را از باغستآن ها و چشمه سارها*و گنجینه ها و جایگاه های پر ناز و نعمت بیرون کردیم*[اراده ما] چنین بود و آن [نعمت ها] را به فرزندان اسرائیل میراث دادیم*پس هنگام برآمدن آفتاب آن ها را تعقیب کردند*چون دو گروه همدیگر را دیدند یاران موسی گفتند ما قطعا گرفتار خواهیم شد*گفت چنین نیست زیرا پروردگارم با من است و به زودی مرا راهنمایی خواهد کرد*پس به موسی وحی کردیم با عصای خود بر این دریا بزن تا از هم شکافت و هر پاره ای همچون کوهی سترگ بود*و دیگران را بدانجا نزدیک گردانیدیم*و موسی و همه کسانی را که همراه او بودند نجات دادیم*آنگاه دیگران را غرق کردیم*مسلما در این [واقعه] عبرتی بود و[لی] بیشترشان ایمان آورنده نبودند*و قطعا پروردگار تو همان شکست ناپذیر مهربان است}

- إِذْ قَالَ مُوسَی لأَهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نَارًا سَآتِیکُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُم بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَّعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ * فَلَمَّا جَاءهَا نُودِیَ أَن بُورِکَ مَن فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا وَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ *یَا مُوسَی إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ * وَأَلْقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ کَآن ها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِرًا وَلَمْ یُعَقِّبْ یَا مُوسَی لَا تَخَفْ إِنِّی لَا یَخَافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ* إِلَّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ * وَأَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاء مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فِی تِسْعِ آیَاتٍ إِلَی فِرْعَوْنَ وَقَوْمِهِ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ* فَلَمَّا جَاءتْهُمْ آیَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِینٌ * وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ* - . النمل 7 - 14 -

{ [یادکن] هنگامی را که موسی به خانواده خود گفت من آتشی به نظرم رسید به زودی برای شما خبری از آن خواهم آورد یا شعله آتشی برای شما می آورم باشد که خود را گرم کنید*چون نزد آن آمد آوا رسید که خجسته [و مبارک گردید] آن که در کنار این آتش و آن که پیرامون آن است و منزه است خدا پروردگار جهانیان*ای موسی این منم خدای عزیز حکیم*و عصایت را بیفکن پس چون آن را همچون ماری دید که می جنبد پشت گردانید و به عقب بازنگشت ای موسی مترس که فرستادگان پیش من نمی ترسند*لیکن کسی که ستم کرده سپس بعد از بدی نیکی را جایگزین [آن] گردانیده [بداند] که من آمرزنده مهربانم*و دستت را در گریبانت کن تا سپید بی عیب بیرون آید [این ها] از [جمله] نشانه های نه گانه­ای است [که باید] به سوی فرعون و قومش [ببری] زیرا که آنان مردمی نافرمانند*و هنگامی که آیات روشنگر ما به سویشان آمد گفتند این سحری آشکار است*و با آن که دل هایشان بدان یقین داشت از روی ظلم و تکبر آن را انکار کردند پس ببین فرجام فسادگران چگونه بود}

- فَلَمَّا جَاءهُم مُّوسَی بِآیَاتِنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّفْتَرًی وَمَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی آبَائِنَا الأَوَّلِینَ* وَقَالَ مُوسَی رَبِّی أَعْلَمُ بِمَن جَاء بِالْهُدَی مِنْ عِندِهِ وَمَن تَکُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لَا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ* وَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا أَیُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی فَأَوْقِدْ لِی یَا هَامَانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَل لِّی صَرْحًا لَّعَلِّی أَطَّلِعُ إِلَی إِلَهِ مُوسَی وَإِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکَاذِبِینَ * وَاسْتَکْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنَا لا یُرْجَعُونَ *فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِی الْیَمِّ فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِینَ* وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ لا یُنصَرُونَ* وَأَتْبَعْنَاهُمْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ هُم مِّنَ الْمَقْبُوحِینَ* و * أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَی مِن قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ* - . قصص / 36 – 42 و 49 -

{ پس چون موسی آیات روشن ما را برای آنان آورد گفتند این جز سحری ساختگی نیست و از پدران پیشین خود چنین [چیزی] نشنیده ایم*و موسی گفت پروردگارم به [حال] کسی که از جانب او رهنمودی آورده و [نیز] کسی که فرجام [نیکوی] آن سرا برای اوست داناتر است در حقیقت ظالمان رستگار نمی شوند*و فرعون گفت ای بزرگان قوم من جز خویشتن برای شما خدایی نمی شناسم پس ای هامان برایم بر گل آتش بیفروز و برجی [بلند] برای من بساز شاید به [حال] خدای موسی اطلاع یابم و من جدا او را از دروغگویان می پندارم*و او و سپاهیانش در آن سرزمین به ناحق سرکشی کردند و پنداشتند که به سوی ما بازگردانیده نمی شوند*تا او و سپاهیانش را فرو گرفتیم و آنان را در دریا افکندیم بنگر که فرجام کار ستمکاران چگونه بود*و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می خوانند گردانیدیم و روز رستاخیز یاری نخواهند شد*و در این دنیا لعنتی بدرقه [نام] آنان کردیم و روز قیامت [نیز] ایشان از [جمله] زشت رویانند} و {بگو پس اگر راست می گویید کتابی از جانب خدا بیاورید که از این دو هدایت کننده تر باشد تا پیرویش کنم}

- کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الأَوْتَادِ* - . ص / 12 - {پیش از ایشان قوم نوح و عاد و فرعون صاحب [عمارت و] خرگاهها تکذیب کردند}

- وَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا هَامَانُ ابْنِ لِی صَرْحًا لَّعَلِّی أَبْلُغُ الأَسْبَابَ* أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَی إِلَهِ مُوسَی وَإِنِّی لأَظُنُّهُ کَاذِبًا وَکَذَلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَصُدَّ عَنِ السَّبِیلِ وَمَا کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبَابٍ* - . المومن / 36 - 37 -

{و فرعون گفت ای هامان برای من کوشکی بلند بساز شاید من به آن راه ها برسم*راه های [دستیابی به] آسمآن ها تا از خدای موسی اطلاع حاصل کنم و من او را سخت دروغپرداز می پندارم و این گونه برای فرعون زشتی کارش آراسته شد و از راه [راست] بازماند و نیرنگ فرعون جز به تباهی نینجامید}

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا إِلَی فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَقَالَ إِنِّی رَسُولُ

ص: 73

رَبِّ الْعَالَمِینَ * فَلَمَّا جَاءهُم بِآیَاتِنَا إِذَا هُم مِّنْهَا یَضْحَکُونَ * وَمَا نُرِیهِم مِّنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا وَأَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ * وَقَالُوا یَا أَیُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ بِمَا عَهِدَ عِندَکَ إِنَّنَا لَمُهْتَدُونَ * فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِذَا هُمْ یَنکُثُونَ* وَنَادَی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قَالَ یَا قَوْمِ أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَهَذِهِ الآن هارُ تَجْرِی مِن تَحْتِی أَفَلَا تُبْصِرُونَ * أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِّنْ هَذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ وَلَا یَکَادُ یُبِینُ * فَلَوْلَا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِّن ذَهَبٍ أَوْ جَاء مَعَهُ الْمَلَائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ

* فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ * فَلَمَّا - آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِینَ* فَجَعَلْنَاهُمْ سَلَفًا وَمَثَلًا لِلْآخِرِینَ * - . الزخرف / 46 - 56 -

{و همانا موسی را با نشانه های خویش به سوی فرعون و سران [قوم] او روانه کردیم پس گفت من فرستاده پروردگار جهانیانم*پس چون آیات ما را برای آنان آورد ناگهان ایشان بر آن ها خنده زدند*و [ما] نشآن های به ایشان نمی نمودیم مگر این که آن از نظیر [و مشابه] آن بزرگتر بود و به عذاب گرفتارشان کردیم تا مگر به راه آیند*و گفتند ای فسونگر پروردگارت را به [پاس] آن چه با تو عهد کرده برای ما بخوان که ما واقعا به راه درست درآمده ایم*و چون عذاب را از آن ها برداشتیم بناگاه آنان پیمان شکستند*و فرعون در [میان] قوم خود ندا درداد [و] گفت ای مردم [کشور] من آیا پادشاهی مصر و این نهرها که از زیر [کاخ های] من روان است از آن من نیست پس مگر نمی بینید* آیا [نه] من از این کس که خود بی مقدار است و نمی تواند درست بیان کند بهترم*پس چرا بر او دستبندهایی زرین آویخته نشده یا با او فرشتگانی همراه نیامده اند*پس قوم خود را سبک مغز یافت [و آنان را فریفت] و اطاعتش کردند چرا که آن ها مردمی منحرف بودند*و چون ما را به خشم درآوردند از آنان انتقام گرفتیم و همه آنان را غرق کردیم*و آنان را پیشینه ای [بد] و عبرتی برای آیندگان گردانیدیم}

- وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ * أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ* وَأَنْ لَّا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ إِنِّی آتِیکُم بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ* وَإِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمْ أَن تَرْجُمُونِ* وَإِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ * فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ مُّجْرِمُونَ* فَأَسْرِ بِعِبَادِی لَیْلًا إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ* وَاتْرُکْ الْبَحْرَ رَهْوًا إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ * کَمْ تَرَکُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ* وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ * کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ* فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ وَمَا کَانُوا مُنظَرِینَ* وَلَقَدْ نَجَّیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ* مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کَانَ عَالِیًا مِّنَ الْمُسْرِفِینَ* وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَی عِلْمٍ عَلَی الْعَالَمِینَ* وَآتَیْنَاهُم مِّنَ الْآیَاتِ مَا فِیهِ بَلَاء مُّبِینٌ* - . الدخان / 17 -33 -

{و به یقین پیش از آنان قوم فرعون را بیازمودیم و پیامبری بزرگوار برایشان آمد*که [به آنان گفت] بندگان خدا را به من بسپارید زیرا که من شما را فرستاده ای امینم*و بر خدا برتری مجویید که من برای شما حجتی آشکار آورده ام*و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می برم از این که مرا سنگباران کنید*و اگر به من ایمان نمی آورید پس از من کناره گیرید*پس پروردگار خود را خواند که این ها مردمی گناهکارند*[فرمود] بندگانم را شبانه ببر زیرا شما مورد تعقیب واقع خواهید شد*و دریا را هنگامی که آرام است پشت سر بگذار که آنان سپاهی غرق شدنی اند*[وه] چه باغها و چشمه سارانی [که آن ها بعد از خود] بر جای نهادند*و کشتزارها و جایگاه های نیکو*و نعمتی که از آن برخوردار بودند}

{[آری] این چنین [بود] و آن ها را به مردمی دیگر میراث دادیم*و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند*و به راستی فرزندان اسرائیل را از عذاب خفت آور رهانیدیم*از [دست] فرعون که متکبری از افراطکاران بود*و قطعا آنان را دانسته بر مردم جهان ترجیح دادیم*و از نشانه ها [ی الهی] آن چه را که در آن آزمایشی آشکار بود بدیشان دادیم}

- وَفِی مُوسَی إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَی فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ * فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ* فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِی الْیَمِّ وَهُوَ مُلِیمٌ * - . الذاریات / 38 - 40 -

{و [نیز] در [ماجرای] موسی چون او را با حجتی آشکار به سوی فرعون گسیل داشتیم*پس [فرعون] با ارکان [دولت] خود روی برتافت و گفت [این شخص] ساحر یا دیوآن های است*[تا] او و سپاهیانش را گرفتیم و آنان را در دریا افکندیم در حالی که او [در آخرین لحظه] نکوهشگر [خود] بود}

- وَلَقَدْ جَاء آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ * کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کُلِّهَا فَأَخَذْنَاهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُّقْتَدِرٍ - . الفمر / 41 - 42 -

{سپس هر چه تمامتر وی را پاداش دهند*و این که پایان [کار] به سوی پروردگار توست}

وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَد تَّعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ - فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ * - . الصف / 5 -

{و [یاد کن] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت ای قوم من چرا آزارم می دهید با این که می دانید من فرستاده خدا به سوی شما هستم پس چون [از حق] برگشتند خدا دلهایشان را برگردانید و خدا مردم نافرمان را هدایت نمی کند}

- إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَی فِرْعَوْنَ رَسُولًا * فَعَصَی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِیلًا * - . المزمل / 15 - 16 -

ص: 74

{بی گمان ما به سوی شما فرستاده ای که گواه بر شماست روانه کردیم همان گونه که فرستاده ای به سوی فرعون فرستادیم*[ولی] فرعون به آن فرستاده عصیان ورزید پس ما او را به سختی فرو گرفتیم}

- هَلْ أتَاکَ حَدِیثُ مُوسَی * إِذْ نَادَاهُ رَبُّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی* اذْهَبْ إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی* فَقُلْ هَل لَّکَ إِلَی أَن تَزَکَّی* وَأَهْدِیَکَ إِلَی رَبِّکَ فَتَخْشَی* فَأَرَاهُ الْآیَةَ الْکُبْرَی* فَکَذَّبَ وَعَصَی* ثُمَّ أَدْبَرَ یَسْعَی* فَحَشَرَ فَنَادَی* فَقَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی* فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکَالَ الْآخِرَةِ وَالْأُولَی* إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لِّمَن یَخْشَی* - . النازعات / 15 - 26 -

{آیا سرگذشت موسی بر تو آمد*آنگاه که پروردگارش او را در وادی مقدس طوی ندا درداد*به سوی فرعون برو که وی سر برداشته است*و بگو آیا سر آن داری که به پاکیزگی گرایی*و تو را به سوی پروردگارت راه نمایم تا پروا بداری*پس معجزه بزرگ [خود] را بدو نمود*و[لی فرعون] تکذیب نمود و عصیان کرد*سپس پشت کرد [و] به کوشش برخاست*و گروهی را فراهم آورد [و] ندا درداد*و گفت پروردگار بزرگتر شما منم*و خدا [هم] او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار کرد*در حقیقت برای هر کس که [از خدا] بترسد در این [ماجرا] عبرتی است}

- وَفِرْعَوْنَ ذِی الأَوْتَادِ - . الفجر / 10 -

{و با فرعون صاحب خرگاه ها [و بناهای بلند]}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی طیب الله رمسه: مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ أی من قومه و أهل دینه یَسُومُونَکُمْ أی یکلفونکم و یذیقونکم سُوءَ الْعَذابِ و اختلفوا فی هذا العذاب فقال قوم ما ذکر بعده و قیل ما کان یکلفونهم من الأعمال الشاقة فمنها أنهم جعلوهم أصنافا فصنف یخدمونهم و صنف یحرسون لهم و من لا یصلح منهم للعمل ضربوا الجزیة علیهم و کانوا مع ذلک یذبحون أبناءهم و یستحیون نساءهم أی یدعونهن أحیاء لیستعبدن و ینکحن علی وجه الاسترقاق و هذا أشد من الذبح وَ فِی ذلِکُمْ أی و فی سومکم العذاب و ذبح الأبناء بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ أی ابتلاء عظیم من ربکم لما خلا بینکم و بینه و قیل أی و فی نجاتکم نعمة عظیمة من الله و کان السبب فی قتل الأبناء أن فرعون رأی فی منامه أن نارا أقبلت من بیت المقدس حتی اشتملت علی بیوت مصر فأحرقتها و أحرقت القبط و ترکت بنی إسرائیل فهاله ذلک و دعا السحرة و الکهنة و القافة فسألهم عن رؤیاه فقالوا له إنه یولد فی بنی إسرائیل غلام یکون علی یده هلاکک و ذهاب ملکک و تبدیل دینک فأمر فرعون بقتل کل غلام یولد فی بنی إسرائیل و جمع القوابل من أهل مملکته فقال لهن لا یسقط علی أیدیکن غلام من بنی إسرائیل إلا قتل و لا جاریة إلا ترکت و وکل بهن فکن یفعلن ذلک فأسرع الموت فی مشیخة بنی إسرائیل فدخل رءوس القبط علی فرعون فقالوا له إن الموت وقع علی بنی إسرائیل فتذبح صغارهم و یموت کبارهم فیوشک أن یقع العمل علینا فأمر فرعون أن یذبحوا سنة و یترکوا سنة فولد هارون فی السنة التی لا یذبحون فیها فترک و ولد موسی فی السنة التی یذبحون فیها.

و اذکروا إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ أی فرقنا بین الماءین حتی مررتم فیه و کنتم فرقا بینهما تمرون فی طریق یبس و قیل فرقنا البحر بدخولکم إیاه فوقع بین کل فرقتین

ص: 75

من البحر طائفة منکم یسلکون طریقا یابسا فوقع الفرق بکم وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ لم یذکر فرعون لظهوره و ذکره فی مواضع و یجوز أن یرید بآل فرعون نفسه وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ أی تشاهدون أنهم یغرقون و جملة القصة ما ذکره ابن عباس أن الله تعالی أوحی إلی موسی أن أسر ببنی إسرائیل من مصر فسری موسی ببنی إسرائیل لیلا فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ فی ألف ألف حصان سوی الإناث و کان موسی فی ستمائة ألف و عشرین ألفا فلما عاینهم فرعون قال إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ إلی قوله حاذِرُونَ فسری موسی ببنی إسرائیل حتی هجموا علی البحر فالتفتوا فإذا هم برهج (1)دواب فرعون فقالوا یا موسی أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا هذا البحر أمامنا و هذا فرعون قد رهقنا (2)بمن معه فقال موسی عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ فقال له یوشع بن نون بم أمرت قال أمرت أن أضرب بعصای البحر قال اضرب و کان الله أوحی إلی البحر أن أطع موسی إذا ضربک قال فبات البحر له أفکل (3)أی رعدة لا یدری فی أی جوانبه یضربه فضرب بعصاه البحر فانفلق و ظهر اثنا عشر طریقا فکان لکل سبط منهم طریق یأخذون فیه فقالوا إنا لا نسلک طریقا ندیا فأرسل الله ریح الصبا حتی جففت الطریق کما قال فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً فجروا فلما أخذوا فی الطریق قال بعضهم لبعض ما لنا لا نری أصحابنا فقالوا لموسی أین أصحابنا فقال فی طریق مثل طریقکم فقالوا لا نرضی حتی نراهم فقال موسی علیه السلام اللهم أعنی علی أخلاقهم السیئة فأوحی الله إلیه أن قل بعصاک (4)هکذا و هکذا یمینا و شمالا فأشار بعصاه یمینا و شمالا فظهر کالکو (5)ینظر منها بعضهم إلی بعض فلما انتهی فرعون إلی ساحل البحر و کان

ص: 76


1- الرهج: ما اثیر من الغبار.
2- أی لحقنا و دنا منا.
3- فی نسخة: فبان له البحر أفکل. و الافکل: الرعدة یقال: أخذه أفکل- بالتنوین-: اذا ارتعد من خوف أو برد.
4- کذا فی النسخة، و فی المصدر: ان مل بعصاک.
5- الکو و الکوة: الخرق فی الحائط.

علی فرس حصان أدهم فهاب دخول الماء تمثل له جبرئیل علی فرس أنثی ودیق (1)و تقحم البحر (2)فلما رآها الحصان تقحم خلفها ثم تقحم قوم فرعون و میکائیل یسوقهم فلما خرج آخر من کان مع موسی من البحر و دخل آخر من کان مع فرعون البحر أطبق الله علیهم الماء فغرقوا جمیعا و نجا موسی و من معه (3).

وَ مَلَائِهِ أی أشراف قومه و ذوی الأمر منهم فَظَلَمُوا بِها أی ظلموا أنفسهم بجحدها و قیل فظلموا بها بوضعها غیر مواضعها فجعلوا بدل الإیمان بها الکفر و الجحود قال وهب و کان اسم فرعون الولید بن مصعب و هو فرعون یوسف (4)و کان بین الیوم الذی دخل یوسف مصر و الیوم الذی دخلها موسی رسولا أربعمائة عام حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ أی حقیق علی ترک القول علی الله إلا الحق و قال الفراء علی بمعنی الباء أی حقیق بأن لا أقول و قیل أی حریص علی أن لا أقول بِبَیِّنَةٍ أی بحجة و معجزة فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائِیلَ أی فأطلق بنی إسرائیل عن عقال التسخیر و خلهم یرجعوا إلی الأرض المقدسة فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ أی حیة عظیمة بین ظاهر أنه ثعبان بحیث لا یشتبه علی الناس و لم یکن مما یخیل أنه حیة و لیس بحیة و قیل إن العصا لما صارت حیة أخذت قبة فرعون بین فکیها و کان ما بینهما ثمانون ذراعا فتضرع فرعون إلی موسی بعد أن وثب من سریره و هرب منها و أحدث و هرب الناس و دخل فرعون البیت و صاح یا موسی خذها و أنا أؤمن بک فأخذها موسی فعادت عصا عن ابن عباس و السدی و قیل کان طولها ثمانین ذراعا وَ نَزَعَ یَدَهُ قیل إن فرعون قال له هل معک آیة أخری قال نعم فأدخل یده فی جیبه و قیل تحت إبطه ثم نزعها أی أخرجها منه و أظهرها فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ أی لونها أبیض نوری و لها

ص: 77


1- یقال لذوات الحافر إذا ارادت الفحل: ودق، فهی ودیق.
2- أی دخلته بشدة و مشقة.
3- مجمع البیان 1: 105- 107. م.
4- قد ذکرنا سابقا ان فرعون یوسف اسمه الریان بن الولید، و قیل: ان فرعون یوسف کان جد فرعون موسی.

شعاع یغلب نور الشمس و کان موسی آدم فیما یروی ثم أعاد الید إلی کمه فعادت إلی لونها الأول عن ابن عباس و السدی و اختلف فی عصاه فقیل أعطاه ملک حین توجه إلی مدین و قیل إن عصا آدم کانت من آس الجنة حین أهبط فکانت تدور بین أولاده حتی انتهت النوبة إلی شعیب و کانت میراثا مع أربعین عصا کانت لآبائه فلما استأجر شعیب موسی أمره بدخول بیت فیه العصی و قال له خذ عصا من تلک العصی فوقع تلک العصا بید موسی فاسترده شعیب و قال خذ غیرها حتی فعل ذلک ثلاث مرات فی کل مرة تقع یده علیها دون غیرها فترکها فی یده فی المرة الرابعة فلما خرج من عنده متوجها إلی مصر و رأی نارا و أتی الشجرة فناداه الله تعالی أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللَّهُ و أمره بإلقائها فألقاها فصارت حیة فولی هاربا فناداه الله سبحانه خُذْها وَ لا تَخَفْ فأدخل یده بین لحییها فعادت عصا فلما أتی فرعون ألقاها بین یدیه علی ما تقدم بیانه و قیل کان الأنبیاء یأخذون العصا تجنبا من الخیلاء (1).

قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ لمن دونهم من الحاضرین إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ بالسحر یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ أی یرید أن یستمیل بقلوب بنی إسرائیل إلی نفسه و یتقوی بهم فیغلبکم بهم و یخرجوکم من بلدتکم فَما ذا تَأْمُرُونَ قیل إن هذا قول الأشراف بعضهم لبعض علی سبیل المشورة و یحتمل أن یکون قالوا ذلک لفرعون و إنما قالوا تأمرون بلفظ الجمع علی خطاب الملوک و یحتمل أیضا أن یکون قول فرعون لقومه فتقدیره قال فرعون لهم فما ذا تأمرون قالُوا أی لفرعون أَرْجِهْ وَ أَخاهُ أی أخره و أخاه هارون و لا تعجل بالحکم فیهما بشی ء فتکون عجلتک حجة علیک و قیل أخره أی احبسه و الأول أصح وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ التی حولک حاشِرِینَ أی جامعین للسحرة یحشرون من یعلمونه منهم عن مجاهد و السدی و قیل هم أصحاب الشرط أرسلهم فی حشر السحرة و کانوا اثنین و سبعین رجلا عن ابن عباس وَ جاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ و کانوا خمسة عشر ألفا و قیل ثمانین ألفا و قیل سبعین ألفا و قیل بضعا و ثلاثین ألفا و قیل کانوا اثنین و سبعین اثنان من القبط و هما رئیسا القوم و سبعون من بنی إسرائیل

ص: 78


1- مجمع البیان 4: 457- 458. م.

و قیل کانوا سبعین وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ أی و إنکم مع حصول الأجر لکم لمن المقربین إلی المنازل الجلیلة.

قالُوا یا مُوسی أی قالت السحرة لموسی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ ما معک من العصا أولا وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ لما معنا من العصی و الحبال أولا قالَ أَلْقُوا هذا أمر تهدید و تقریع سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ أی احتالوا فی تحریک العصی و الحبال بما جعلوا فیها من الزیبق حتی تحرکت بحرارة الشمس و غیر ذلک من الحیل و أنواع التمویه و التلبیس و خیل إلی الناس أنها تتحرک علی ما تتحرک الحیة وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ أی استدعوا رهبتهم حتی رهبهم الناس فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ أی فألقاها فصارت ثعبانا فإذا هی تبتلع ما یکذبون فیه أنها حیات فَوَقَعَ الْحَقُّ أی ظهر لأنهم لما رأوا تلک الآیات الباهرة علموا أنه أمر سماوی لا یقدر علیه غیر الله تعالی فمنها قلب العصا حیة و منها أکلها حبالهم و عصیهم مع کثرتها و منها فناء حبالهم و عصیهم فی بطنه إما بالتفرق و إما بالفناء عند من جوزه و منها عودها عصا کما کانت من غیر زیادة و لا نقصان و کل من هذه الأمور یعلم کل عاقل أنه لا یدخل تحت مقدور البشر فاعترفوا بالتوحید و النبوة و صار إسلامهم حجة علی فرعون و قومه فَغُلِبُوا هُنالِکَ أی قهر فرعون و قومه عند ذلک المجمع و بهت فرعون و خلی سبیل موسی و من تبعه وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ أی انصرفوا أذلاء مقهورین وَ أُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدِینَ ألهمهم الله ذلک.

و قیل إن موسی و هارون سجدا لله شکرا له علی ظهور الحق فاقتدوا بهما فسجدوا معهما و إنما قال ألقی علی ما لم یسم فاعله للإشارة إلی أنه ألقاهم ما رأوا من عظیم الآیات حیث لم یتمالکوا أنفسهم عند ذلک أن وقعوا ساجدین رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ خصوهما لأنهما دعوا إلی الإیمان و لتفضیلها أو لئلا یتوهم متوهم أنهم سجدوا لفرعون لأنه کان یدعی أنه رب العالمین إِنَّ هذا لَمَکْرٌ أراد به التلبیس علی الناس و إیهامهم أن إیمان السحرة لم یکن عن علم و لکن لتواطؤ منهم لیذهبوا بأموالکم و ملککم فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ عاقبة أمرکم لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ أی من کل شق طرفا قال الحسن هو أن یقطع الید الیمنی مع الرجل الیسری و قال غیره

ص: 79

و کذلک الید الیسری مع الرجل الیمنی قیل أول من قطع الرجل و صلب فرعون صلبهم فی جذوع النخل علی شاطئ نهر مصر إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ راجعون إلی ربنا بالتوحید و الإخلاص و الانقلاب إلی الله هو الانقلاب إلی جزائه و غرضهم التسلی فی الصبر علی الشدة لما فیه من المثوبة مع مقابلة وعیده بوعید أشد منه و هو عقاب الله وَ ما تَنْقِمُ مِنَّا أی و ما تطعن علینا و ما تکره منا إلا إیماننا بالله و تصدیقنا بآیاته التی جاءتنا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً أی أصبب علینا الصبر عند القطع و الصلب حتی لا نرجع کفارا وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِینَ أی وفقنا للثبات علی الإسلام إلی وقت الوفاة قالوا فصلبهم فرعون من یومه فکانوا أول النهار کفارا سحرة و آخر النهار شهداء بررة و قیل أیضا إنه لم یصل إلیهم و عصمهم الله منه.

وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ لما أسلم السحرة أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ أی أ تترکهم أحیاء لیظهروا خلافک و یدعوا الناس إلی مخالفتک لیغلبوا علیک فیفسد به ملکک و

روی 17 عن ابن عباس أنه لما آمن السحرة أسلم من بنی إسرائیل ستمائة ألف نفس و اتبعوه.

قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ قال ابن عباس کان فرعون یقتل أبناء بنی إسرائیل فلما کان من أمر موسی ما کان أمر بإعادة القتل علیهم فشکا ذلک بنو إسرائیل إلی موسی فعند ذلک قال اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ فی دفع بلاء فرعون عنکم وَ اصْبِرُوا علی دینکم یُورِثُها مَنْ یَشاءُ أی ینقلها إلی من یشاء نقل المواریث وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ أی تمسکوا بالتقوی فإن حسن العاقبة فی الدارین للمتقین قالُوا أی بنو إسرائیل لموسی أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا أی عذبنا فرعون بقتل الأبناء و استخدام النساء قبل أن تأتینا بالرسالة وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا أیضا و یتوعدنا و یأخذ أموالنا و یکلفنا الأعمال الشاقة فلم ننتفع بمجیئک و هذا یدل علی أنه جری فیهم القتل و التعذیب مرتین قال الحسن کان فرعون یأخذ الجزیة قبل مجی ء موسی و بعده من بنی إسرائیل و هذا کان استبطاء منهم لما وعدهم موسی من النجاة فجدد لهم علیه السلام الوعد قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ و عسی من الله موجب (1)وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ أی یملککم ما کانوا یملکونه فی الأرض من بعدهم فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ شکرا لما منحکم.

ص: 80


1- فی المصدر: قال الزجاج: عسی من اللّه طمع و اشفاق الا ما یطمع اللّه فیه فهو واجب.

وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ اللام للقسم أی عاقبنا قوم فرعون بالجدوب و القحط فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ یعنی الخصب و النعمة و السعة فی الرزق و السلامة و العافیة قالُوا لَنا هذِهِ أی إنا نستحق ذلک علی العادة الجاریة لنا و لم یعلموا أنه من عند الله تعالی فیشکروه وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ أی جوع و بلاء و قحط المطر و ضیق الرزق و هلاک الثمر و المواشی یَطَّیَّرُوا أی یتطیروا و یتشأموا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ و قالوا ما رأینا شرا حتی رأیناکم أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ معناه ألا إن الشؤم الذی یلحقهم هو الذی وعدوا به من العقاب عند الله یفعل بهم فی الآخرة لا ما ینالهم فی الدنیا أو أن الله هو الذی یأتی بطائر البرکة و طائر الشؤم من الخیر و الشر و النفع و الضر فلو عقلوا لطلبوا الخیر و السلامة من الشر من قبله و قیل أی ما تشأموا به محفوظ علیهم حتی یجازیهم الله به یوم القیامة وَ قالُوا أی قوم فرعون لموسی مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَةٍ أی أی شی ء تأتینا به من المعجزات لِتَسْحَرَنا بِها أی لتموه علینا بها حتی تنقلنا عن دین فرعون فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ

قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَ ابْنُ جُبَیْرٍ وَ قَتَادَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَ رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ دَخَلَ حَدِیثُ بَعْضِهِمْ فِی بَعْضٍ قَالُوا لَمَّا آمَنَتِ السَّحَرَةُ وَ رَجَعَ فِرْعَوْنُ مَغْلُوباً وَ أَبَی هُوَ وَ قَوْمُهُ إِلَّا الْإِقَامَةَ عَلَی الْکُفْرِ قَالَ هَامَانُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ آمَنُوا بِمُوسَی فَانْظُرْ مَنْ دَخَلَ فِی دِینِهِ فَاحْبِسْهُ فَحَبَسَ کُلَّ مَنْ آمَنَ بِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَتَابَعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بِالْآیَاتِ وَ أَخَذَهُمْ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصِ الثَّمَرَاتِ ثُمَّ بَعَثَ عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ وَ مَسَاکِنَهُمْ حَتَّی خَرَجُوا إِلَی الْبَرِّیَّةِ وَ ضَرَبُوا الْخِیَامَ وَ امْتَلَأَتْ بُیُوتُ الْقِبْطِ مَاءً وَ لَمْ یَدْخُلْ بُیُوتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْمَاءِ قَطْرَةٌ وَ أَقَامَ الْمَاءُ عَلَی وَجْهِ أَرَضِیهِمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی أَنْ یَحْرِثُوا فَقَالُوا لِمُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ أَنْ یَکْشِفَ عَنَّا الْمَطَرَ فَنُؤْمِنَ لَکَ وَ نُرْسِلَ مَعَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا رَبَّهُ فَکَشَفَ (1)عَنْهُمُ الطُّوفَانَ فَلَمْ یُؤْمِنُوا وَ قَالَ هَامَانُ لِفِرْعَوْنَ لَئِنْ خَلَّیْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ غَلَبَکَ مُوسَی وَ أَزَالَ مُلْکَکَ وَ أَنْبَتَ اللَّهُ لَهُمْ فِی تِلْکَ السَّنَةِ مِنَ الْکَلَإِ وَ الزَّرْعِ وَ الثَّمَرِ مَا أَعْشَبَتْ بِهِ بِلَادُهُمْ وَ أَخْصَبَتْ فَقَالُوا مَا کَانَ هَذَا الْمَاءُ إِلَّا نِعْمَةً عَلَیْنَا وَ خِصْباً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّنَةِ الثَّانِیَةِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ

ص: 81


1- فی نسخة: فکف.

إِبْرَاهِیمَ وَ فِی الشَّهْرِ الثَّانِی عَنْ غَیْرِهِ مِنَ المُفَسِّرِینَ الْجَرَادَ فَجَرَّدَتْ زُرُوعَهُمْ وَ أَشْجَارَهُمْ حَتَّی کَانَتْ تُجَرِّدُ شُعُورَهُمْ وَ لِحَاهُمْ وَ تَأْکُلُ الْأَبْوَابَ وَ الثِّیَابَ وَ الْأَمْتِعَةَ وَ کَانَتْ لَا تَدْخُلُ بُیُوتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَا یُصِیبُهُمْ مِنْ ذَلِکَ شَیْ ءٌ فَعَجُّوا وَ ضَجُّوا وَ جَزِعَ فِرْعَوْنُ مِنْ ذَلِکَ جَزَعاً شَدِیداً وَ قَالَ یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ أَنْ یَکُفَّ عَنَّا الْجَرَادَ حَتَّی أُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَکَفَّ عَنْهُمُ الْجَرَادَ بَعْدَ مَا أَقَامَ عَلَیْهِمْ سَبْعَةَ أَیَّامٍ مِنَ السَّبْتِ إِلَی السَّبْتِ.

و قیل إن موسی علیه السلام برز إلی الفضاء فأشار بعصاه نحو المشرق و المغرب فرجعت الجراد من حیث جاءت حتی کأن لم یکن قط و لم یدع هامان فرعون أن یخلی عن بنی إسرائیل فأنزل الله علیهم فی السنة الثالثة فی روایة علی بن إبراهیم و فی الشهر الثالث عن غیره من المفسرین القمل و هو الجراد الصغار الذی لا أجنحة له و هو شر ما یکون و أخبثه فأتی علی زروعهم کلها و اجتثها (1)من أصلها فذهب زروعهم و لحس الأرض کلها (2).

و قیل أمر موسی علیه السلام أن یمشی إلی کثیب أعفر (3)بقریة من قری مصر تدعی عین الشمس فأتاه فضربه بعصاه فانثال (4)علیهم قملا فکان یدخل بین ثوب أحدهم فیعضه و کان یأکل أحدهم الطعام فیمتلئ قملا قال ابن جبیر القمل السوس الذی یخرج من الحبوب فکان الرجل یخرج عشرة أجربة إلی الرحی فلا یرد منها ثلاثة أقفزة فلم یصابوا ببلاء کان أشد علیهم من القمل و أخذت أشعارهم و أبشارهم و أشفار عیونهم و حواجبهم و لزمت جلودهم کأنها الجدری (5)علیهم و منعتهم النور و القرار فصرخوا و صاحوا فقال فرعون لموسی ادع لنا ربک لئن کشف عنا القمل لأکفن عن بنی إسرائیل فدعا موسی علیه السلام حتی

ص: 82


1- أی قلعها من اصلها.
2- أی رعاها کلها.
3- الکثیب: التل من الرمل. الاعفر: البیضاء.
4- أی فانصب.
5- الجدری: مرض یسبب بثورا حمرا بیض الرءوس تنتشر فی البدن و تنقیح سریعا و هو شدید العدوی.

ذهب القمل بعد ما أقام عندهم سبعة أیام من السبت إلی السبت فنکثوا فأنزل الله علیهم فی السنة الرابعة و قیل فی الشهر الرابع الضفادع فکانت تکون فی طعامهم و شرابهم و امتلأت منها بیوتهم و أبنیتهم فلا یکشف أحدهم ثوبا و لا إناء و لا طعاما و لا شرابا إلا وجد فیه الضفادع و کانت تثب فی قدورهم فتفسد علیهم ما فیها و کان الرجل یجلس إلی ذقنه من الضفادع (1)و یهم أن یتکلم فیثب الضفدع فی فیه و یفتح فاه لأکلته فیسبق الضفدع أکلته إلی فیه فلقوا منها أذی شدیدا فلما رأوا ذلک بکوا و شکوا إلی موسی و قالوا هذه المرة نتوب و لا نعود فادع الله أن یذهب عنا الضفادع فإنا نؤمن بک و نرسل معک بنی إسرائیل فأخذ عهودهم و مواثیقهم ثم دعا ربه فکشف عنهم الضفادع بعد ما أقام علیهم سبعا من السبت إلی السبت ثم نقضوا العهد و عادوا لکفرهم فلما کانت السنة الخامسة أرسل الله علیهم الدم فسال ماء النیل علیهم دما فکان القبطی یراه دما و الإسرائیلی یراه ماء فإذا شربه الإسرائیلی کان ماء و إذا شربه القبطی کان دما و کان القبطی یقول للإسرائیلی خذ الماء فی فیک و صبه فی فی فکان إذا صبه فی فم القبطی تحول دما و إن فرعون اعتراه العطش حتی إنه لیضطر إلی مضغ الأشجار الرطبة فإذا مضغها یصیر ماؤها فی فیه دما فمکثوا فی ذلک سبعة أیام لا یأکلون إلا الدم و لا یشربون إلا الدم.

قال زید بن أسلم الدم الذی سلط علیهم کان الرعاف فأتوا موسی فقالوا ادع لنا ربک یکشف عنا هذا الدم فنؤمن لک و نرسل معک بنی إسرائیل فلما دفع الله عنهم الدم لم یؤمنوا و لم یخلوا عن بنی إسرائیل وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ أی العذاب و هو ما نزل بهم من الطوفان و غیره و قیل هو الطاعون أصابهم فمات من القبط سبعون ألف إنسان و هو العذاب السادس عن ابن جبیر و مثله

مَا رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ أَصَابَهُمْ ثَلْجٌ أَحْمَرُ فَمَاتُوا فِیهِ وَ جَزِعُوا.

قالُوا أی فرعون و قومه یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ أی بما تقدم إلیک أن تدعوه به فإنه یجیبک کما أجابک فی آیاتک أو بما عهد إلیک أنا لو آمنا لرفع

ص: 83


1- فی نسخة: فی الضفادع.

عنا العذاب أو بما عهد عندک من النبوة فالباء للقسم إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ یعنی الأجل الذی غرقهم الله فیه إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ أی ینقضون العهد فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ أی فجازیناهم علی سوء صنیعهم فِی الْیَمِّ أی البحر وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ أی عن نزول العذاب بهم أو المعنی أنا عاقبناهم بتکذیبهم و تعرضهم لأسباب الغفلة و عملهم عمل الغافل عنها.

وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ یعنی بنی إسرائیل فإن القبط کانوا یستضعفونهم فأورثهم الله بأن مکنهم و حکم لهم بالتصرف بعد إهلاک فرعون و قومه فکأنهم ورثوا منهم مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا التی کانوا فیها یعنی جهات الشرق و الغرب منها یرید به ملک فرعون من أدناه إلی أقصاه و قیل هی أرض الشام و مصر و قیل هی أرض الشام شرقها و غربها و قیل أرض مصر قال الزجاج کان من بنی إسرائیل داود و سلیمان ملکوا الأرض الَّتِی بارَکْنا فِیها بإخراج الزروع و الثمار و سائر صنوف النبات و الأشجار و العیون و الأنهار و ضروب المنافع وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أی صح کلام ربک بإنجاز الوعد بإهلاک عدوهم و استخلافهم فی الأرض و قیل وعد الجنة بِما صَبَرُوا علی أذی فرعون و قومه وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ أی أهلکنا ما کانوا یبنون من الأبنیة و القصور و الدیار وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ من الأشجار و الأعناب و الثمار أو یسقفون من القصور و البیوت (1).

فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا أی ما أتی به من المعجزات و البراهین أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ أی إنه لسحر فاستأنف إنکارا و قال أَ سِحْرٌ هذا وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ أی لا یظفرون بحجة لِتَلْفِتَنا أی لتصرفنا وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ أی الملک و العظمة و السلطان فِی الْأَرْضِ أی فی أرض مصر أو الأعم بِکُلِّ ساحِرٍ إنما فعل ذلک للجهل بأن ما أتی به موسی علیه السلام من عند الله و لیس بسحر و بعد ذلک علم فعاند و قیل علم أنه لیس بسحر و لکنه ظن أن السحر یقاربه مقاربة تشبیه وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ أی یظهره و یثبته و ینصر أهله بِکَلِماتِهِ أی بمواعیده و قیل بکلامه الذی یتبین به

ص: 84


1- مجمع البیان 4: 460- 471. م.

معانی الآیات التی آتاها نبیه و قیل بما سبق من حکمه فی اللوح المحفوظ بأن ذلک سیکون إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ أی أولاد من قوم فرعون أو من قوم موسی و هم بنو إسرائیل الذین کانوا بمصر و اختلف من قال بالأول فقیل إنهم قوم کانت أمهاتهم من بنی إسرائیل و آباؤهم من القبط فاتبعوا أمهاتهم و أخوالهم عن ابن عباس و قیل إنهم ناس یسیر من قوم فرعون منهم امرأة فرعون و مؤمن آل فرعون و جاریته (1)و امرأة هی ماشطة امرأة فرعون و قیل إنهم بعض أولاد القبط لم یستجب آباؤهم موسی علیه السلام و اختلف من قال بالثانی فقیل هم جماعة من بنی إسرائیل أخذهم فرعون بتعلم السحر و جعلهم من أصحابه فآمنوا بموسی و قیل أراد مؤمنی بنی إسرائیل و کانوا ستمائة ألف و کان یعقوب دخل مصر منهم باثنین و سبعین إنسانا فتوالدوا حتی بلغوا ستمائة ألف و إنما سماهم ذریة علی وجه التصغیر لضعفهم عن ابن عباس فی روایة أخری و قال مجاهد أراد بهم أولاد الذین أرسل إلیهم موسی علیه السلام من بنی إسرائیل لطول الزمان هلک الآباء و بقی الأبناء عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ یعنی آمنوا و هم خائفون من معرة (2)فرعون وَ مَلَائِهِمْ أی رؤسائهم أَنْ یَفْتِنَهُمْ أی یصرفهم عن الدین بأن یمتحنهم بمحنة لا یملکنهم الصبر علیها فینصرفون عن الدین لَعالٍ فِی الْأَرْضِ أی مستکبر طاغ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ أی المجاوزین الحد فی العصیان لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً أی لا تمکن الظالمین من ظلمنا بما یحملنا علی إظهار الانصراف عن دیننا أو لا تظهرهم علینا فیفتتن بنا الکفار و یقولوا لو کانوا علی الحق لما ظهرنا علیهم.

وَ رَوَی زُرَارَةُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ مَعْنَاهُ لَا تُسَلِّطْهُمْ عَلَیْنَا فَتَفْتِنَهُمْ بِنَا.

أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما أی اتخذا لمن آمن بکما بِمِصْرَ بُیُوتاً یسکنونها و یأوون إلیها وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ سیأتی تفسیره زِینَةً من الحلی و الثیاب و قیل الزینة الجمال و صحة البدن و طول القامة و حسن الصورة و أموالا یتعظمون بها فی الحیاة الدنیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا اللام للعاقبة و قیل معناه لئلا یضلوا فحذفت لا رَبَّنَا اطْمِسْ المراد

ص: 85


1- فی نسخة: و جاریة.
2- المعرة: الاساءة و الاثم و الاذی.

بالطمس علی الأموال تغییرها عن جهتها إلی جهة لا ینتفع بها قال عامة أهل التفسیر صارت جمیع أموالهم حجارة حتی السکر و الفانیذ (1)وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ أی ثبتهم علی المقام ببلدهم بعد إهلاک أموالهم فیکون ذلک أشد علیهم و قیل أی أمتهم و أهلکهم بعد سلب أموالهم و قیل إنه عبارة عن الخذلان و الطبع فَلا یُؤْمِنُوا یحتمل النصب و الجزم فأما النصب فعلی جواب صیغة الأمر بالفاء أو بالعطف علی لیضلوا و ما بینهما اعتراض و أما الجزم فعلی وجه الدعاء علیهم و قیل إن معناه فلا یؤمنون إیمان اختیار أصلا قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما

قال ابن جریح مکث فرعون بعد هذا الدعاء أربعین سنة و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام.

فَاسْتَقِیما أی فاثبتا علی ما أمرتما به من دعاء الناس إلی الإیمان بَغْیاً وَ عَدْواً أی لیبغوا علیهم و یظلموهم قالَ آمَنْتُ کان ذلک إیمان إلجاء لا یستحق به الثواب فلم ینفعه آلْآنَ أی قیل له الآن آمنت حین لم ینفع الإیمان و قد عصیت بترک الإیمان فی حال ینفعک فهلا آمنت قبل ذلک وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فی الأرض و القائل جبرئیل أو هو الله تعالی فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ قال أکثر المفسرین معناه لما أغرق الله تعالی فرعون و قومه أنکر بعض بنی إسرائیل غرق فرعون و قالوا هو أعظم شأنا من أن یغرق فأخرجه الله حتی رأوه فذلک قوله فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ أی نلقیک علی نجوة من الأرض و هی المکان المرتفع بجسدک من غیر روح و ذلک أنه طفا عریانا (2)و قیل معناه نخلصک من البحر و أنت میت و البدن الدرع قال ابن عباس کانت علیه درع من ذهب یعرف بها فالمعنی نرفعک فوق الماء بدرعک المشهورة لیعرفوک بها لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً أی نکالا مُبَوَّأَ صِدْقٍ أی مکناهم مکانا محمودا و هو بیت المقدس و الشام و قال الحسن یرید به مصر و ذلک أن موسی عبر ببنی إسرائیل البحر ثانیا و رجع إلی مصر و تبوأ مساکن آل فرعون فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ أی الیهود ما اختلفوا فی تصدیق محمد صلی الله علیه و آله حتی جاءهم العلم و هو القرآن أو العلم بحقیته أو ما اختلف بنو إسرائیل إلا بعد ما جاءهم الحق علی ید موسی و هارون فإنهم

ص: 86


1- قال الفیومی فی المصباح: الفانیذ: نوع من الحلواء یعمل من القند و النشا، و کأنّها کلمة أعجمیة لفقد فاعیل فی کلام العرب.
2- أی علا فوق الماء.

کانوا مطبقین علی الکفر قبل مجی ء موسی فلما جاءهم آمن به بعضهم و ثبت علی الکفر بعضهم فصاروا مختلفین (1).

بِرَشِیدٍ أی مرشد یَقْدُمُ قَوْمَهُ أی یمشی بین یدی قومه یَوْمَ الْقِیامَةِ علی قدمیه حتی یهجم بهم إلی النار وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ أی بئس الماء الذی یردونه عطاشا لإحیاء نفوسهم النار و إنما أطلق سبحانه علی النار اسم الورد المورود لیطابق ما یرد علیه أهل الجنة من الأنهار و العیون بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ أی بئس العطاء المعطی النار و اللعنة. (2)تِسْعَ آیاتٍ اختلف فیها فقیل هی ید موسی و عصاه و لسانه و البحر و الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و قیل الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و البحر و العصا و الطمسة و الحجر و قیل بدل الطمسة الید و قیل بدل البحر و الطمسة و الحجر الید و السنین و نقص الثمرات و قال الحسن مثل ذلک إلا أنه جعل الأخذ بالسنین و نقص الثمرات آیة واحدة و جعل التاسعة تَلْقَفُ العصا ما یَأْفِکُونَ و قیل إنها تسع آیات فی الأحکام فَسْئَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ أمر للنبی صلی الله علیه و آله أن یسأل بنی إسرائیل لتکون الحجة علیهم أبلغ و قیل إن المعنی فاسأل أیها السامع.

مَسْحُوراً أی معطی علم السحر أو ساحرا فوضع المفعول موضع الفاعل و قیل أی أنک سحرت فأنت تحمل نفسک علی ما تقوله للسحر الذی بک قالَ موسی لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ أی هذه الآیات إِلَّا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الذی خلقهن بَصائِرَ

وَ رُوِیَ أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِی عَلِمْتَ وَ اللَّهِ مَا عَلِمَ عَدُوُّ اللَّهِ وَ لَکِنَّ مُوسَی هُوَ الَّذِی عَلِمَ فَقَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ.

وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ أی لأعلمک یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً أی هالکا و قیل ملعونا و قیل مخبولا لا عقل لک و قیل بعیدا عن الخیر فَأَرادَ أی فرعون أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ أی یزعج موسی و من معه مِنَ الْأَرْضِ أی من أرض مصر و فلسطین و الأردن بالنفی عنها

ص: 87


1- مجمع البیان 5: 125- 132. م.
2- مجمع البیان 5: 191. م.

و قیل بأن یقتلهم وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ أی من بعد هلاک فرعون اسْکُنُوا الْأَرْضَ أی أرض مصر و الشام فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ أی یوم القیامة أی وعد الکرة الآخرة و قیل أراد نزول عیسی جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً أی من فی القبور إلی الموقف للحساب و الجزاء مختلطین التف بعضکم ببعض لا تتعارفون و لا ینحاز أحد منکم إلی قبیلته و قیل لفیفا أی جمیعا. (1)وَ هَلْ أَتاکَ هذا ابتداء و إخبار من الله علی وجه التحقیق إذ لم یبلغه فیقول هل سمعت بخبر فلان و قیل استفهام تقریر بمعنی الخبر أی و قد أتاک إِذْ رَأی ناراً قال ابن عباس کان موسی رجلا غیورا لا یصحب الرفقة لئلا تری امرأته.

فلما قضی الأجل و فارق مدین خرج و معه غنم له و کان أهله علی أتان و علی ظهرها جوالق له فیها أثاث البیت فأضل الطریق فی لیلة مظلمة سوداء و تفرقت ماشیته و لم تنقدح زنده و امرأته فی الطلق و رأی نارا من بعید کانت عند الله نورا و عند موسی نارا فَقالَ عند ذلک لِأَهْلِهِ و هی بنت شعیب کان تزوجها بمدین امْکُثُوا أی الزموا مکانکم بِقَبَسٍ أی بشعلة أقتبسها من معظم النار تصطلون بها أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدیً أی هادیا یدلنی علی الطریق أو علامة أستدل بها علیه لأن النار لا تخلو من أهل لها و ناس عندها فَلَمَّا أَتاها قال ابن عباس لما توجه نحو النار فإذا النار (2)فی شجرة عناب فوقف متعجبا من حسن ضوء تلک النار و شدة خضرة تلک الشجرة فسمع النداء من الشجرة یا مُوسی إِنِّی أَنَا رَبُّکَ قال وهب نودی من الشجرة یا موسی فأجاب سریعا لا یدری من دعاه فقال إنی أسمع صوتک و لا أری مکانک فقال أنا فوقک و معک و أمامک و خلفک و أقرب إلیک من نفسک فعلم أن ذلک لا ینبغی إلا لربه عز و جل و أیقن به و إنما علم موسی علیه السلام أن هذا النداء من قبل الله سبحانه لمعجز

ص: 88


1- مجمع البیان 6: 443- 444. م.
2- قال المسعودیّ فی إثبات الوصیة: فرأی نارا فأقبل إلیها. فلما دنا منها طفرت فصارت من خلفه، فالتفت إلیها فصارت عن یمینه، فالتفت إلیها فصارت عن یساره، ثمّ صارت علی الشجرة و سمع الکلام، فقال: یا ربّ هذا الذی أسمعه کلامک؟ قال: نعم.

أظهره الله تعالی کما قال فی موضع آخر إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ إلی آخره. و قیل إنه لما رأی شجرة خضراء من أسفلها إلی أعلاها یتوقد فیها نار بیضاء و سمع تسبیح الملائکة و رأی نورا عظیما لم تکن الخضرة تطفئ النار و لا النار تحرق الخضرة تحیر و علم أنه معجز خارق للعادة و إنه لأمر عظیم فألقیت علیه السکینة ثم نودی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ قد مر تفسیره إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ أی المبارک أو المطهر طُویً هو اسم الوادی و قیل سمی به لأنه قدس مرتین فکأنه طوی بالبرکة مرتین.

وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ أی اصطفیتک بالرسالة فَاسْتَمِعْ لِما یُوحی إلیک من کلامی و أصغ إلیه وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی أی لأن تذکری فیها بالتسبیح و التعظیم أو لأن أذکرک بالمدح و الثناء و قیل معناه و صل لی و لا تصل لغیری و قیل أی

أقم الصلاة متی ذکرت إن علیک صلاة کنت فی وقتها أو لم تکن عن أکثر المفسرین و- هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.

إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ یعنی أن القیامة قائمة لا محالة أَکادُ أُخْفِیها أی أرید أن أخفیها (1)عن عبادی لئلا تأتیهم إلا بغتة

و روی عن ابن عباس أکاد أخفیها من نفسی و هی کذلک فی قراءة أبی و- روی ذلک عن الصادق علیه السلام.

و التقدیر إذا کدت أخفیها من نفسی فکیف أظهرها لک و هذا شائع بین العرب و قال أبو عبیدة معنی

ص: 89


1- قال السیّد الرضیّ قدس اللّه روحه: سمعت من شیخنا أبی الفتح النحوی أن الذی علیه حذاق أصحابنا أن أکاد هاهنا علی بابها من معنی المقاربة، إلّا أن قوله تعالی: أُخْفِیها یؤول الی معنی الاظهار، لان المراد به أکاد أسلبها خفاءها، و الخفاء: الغشاء و الغطاء مأخوذ من خفاء القربة و هو الغشاء الذی یکون علیها، فإذا سلب عن الساعة غطاؤها المانع من تجلیها ظهرت للناس فرأوها، فکأنّه تعالی قال: أکاد اظهرها، قال لی: و أنشدنی أبو علیّ بیتا هو من انطق الشواهد علی الغرض الذی رمینا إلیه، و هو قول الشاعر: لقد علم الایقاظ أخفیة الکری نزججها من حالک و اکتحالها و معناه: لقد علم الایقاظ عیونا، فجعل العین للنوم فی أنّها مشتملة علیه کالخفاء للقربة فی انه مشتمل علیها، و یمکن أن یکون أیضا أکاد بمعنی ارید، و یکون المعنی إن الساعة آتیة ارید أستر وقت مجیئها لما فی ذلک من المصلحة.

أخفیها أظهرها و دخلت أکاد تأکیدا أی أوشک أن أقیمها بِما تَسْعی أی بما تعمل من خیر و شر فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها أی لا یصرفنک عن الصلاة من لا یؤمن بالساعة أو لا یمنعنک عن الإیمان بالساعة من لا یؤمن بها و قیل عن العبادة و دعاء الناس إلیها و قیل عن هذه الخصال وَ اتَّبَعَ هَواهُ الهوی میل النفس إلی الشی ء فَتَرْدی أی فتهلک. (1)وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ سأله عما فی یده من العصا أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها أی أعتمد علیها إذا مشیت وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمِی أی و أخبط (2)بها ورق الشجر لترعاه غنمی وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری أی حاجات أخر قال ابن عباس کان یحمل علیها زاده و یرکزها فیخرج منها الماء و یضرب بها الأرض فیخرج ما یأکل و کان یطرد بها السباع و إذا ظهر عدو حاربت و إذا أراد الاستقاء من بئر طالت و صارت شعبتاها کالدلو و کان یظهر علیها کالشمعة فیضی ء له اللیل و کانت تحرسه و تؤنسه و إذا طالت شجرة حناها (3)بمحجنها فَإِذا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعی أی تمشی بسرعة و قیل صارت حیة صفراء لها عرف کعرف الفرس و جعلت تتورم حتی صارت ثعبانا و هی أکبر الحیات عن ابن عباس و قیل إنه ألقاها فحانت منه نظرة فإذا هی بأعظم ثعبان نظر إلیه الناظرون یمر بالصخرة مثل الخلفة (4)من الإبل فیلقمها و یطعن أنیابه فی أصل الشجرة العظیمة فیجتثها و عیناه تتوقدان نارا و قد عاد المحجن عنقا فیه شعر مثل النیازک فلما عاین ذلک وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ ثم ذکر ربه فوقف استحیاء منه ثم نودی یا موسی ارجع إلی حیث کنت فرجع و هو شدید الخوف قالَ خُذْها بیمینک وَ لا تَخَفْ سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولی أی إلی الحالة الأولی عصا و علی موسی یومئذ مدرعة من صوف قد خلها بخلال فلما أمره سبحانه بأخذها أدلی طرف المدرعة علی یده فقال ما لک یا موسی أ رأیت لو أذن الله بما تحاذر أ کانت المدرعة تغنی عنک شیئا قال لا و لکنی ضعیف و من ضعف خلقت و کشف عن

ص: 90


1- مجمع البیان 7: 5- 6. م.
2- خبط الشجرة: شدها ثمّ نفض ورقها.
3- أی عطفها. و المحجن: العصا المنعطفة الرأس، أو کل معطوف الرأس علی الإطلاق.
4- الخلفة بکسر اللام: الحامل من النوق. منه رحمه اللّه.

یده ثم وضعها فی فم الحیة و إذا یده فی الموضع الذی کان یضعها إذا توکأ علیها بین الشعبتین عن وهب قال و کانت العصا من عوسج و کان طولها عشرة أذرع علی مقدار قامة موسی وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلی جَناحِکَ أی إلی ما تحت عضدک أو إلی جنبک و قیل أدخلها فی جیبک کنی عن الجیب بالجناح تَخْرُجْ بَیْضاءَ لها نور ساطع یضی ء باللیل و النهار کضوء الشمس و القمر و أشد ضوءا. (1)آیَةً أُخْری قال البیضاوی أی معجزة ثانیة و هی حال من ضمیر تخرج کبیضاء أو من ضمیرها أو مفعول بإضمار خذ أو دونک لِنُرِیَکَ مِنْ آیاتِنَا الْکُبْری متعلق بهذا المضمر أو بما دل علیه آیة أو القصة أی دللنا بها أو فعلنا ذلک لنریک و الکبری صفة آیاتنا أو مفعول نریک و من آیاتنا حال منها. (2)رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی قال الطبرسی أی أوسع لی صدری حتی لا أضجر و لا أخاف و لا أغتم وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی أی سهل علی أداء ما کلفتنی من الرسالة وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی أی أطلق عن لسانی العقدة التی فیه حتی یفهموا کلامی و کان فی لسانه رتة (3)لا یفصح معها بالحروف تشبه التمتمة (4)و قیل إن سببها جمرة طرحها فی فیه لما أخذ بلحیة فرعون فأراد قتله فامتحن بإحضار الدرة و الجمرة فأراد موسی أخذ الدرة فضرب جبرئیل یده إلی الجمرة فوضعها فی فیه فاحترق لسانه و قیل إنه انحل أکثر ما کان بلسانه إلا بقیة منه بدلالة قوله وَ لا یَکادُ یُبِینُ و قیل استجاب الله دعاءه فأحل العقدة عن لسانه و قوله وَ لا یَکادُ یُبِینُ أی لا یأتی ببیان و حجة و إنما قالوا ذلک تمویها لیصرفوا الوجوه عنه وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً یؤازرنی علی المضی إلی فرعون و یعاضدنی علیه مِنْ أَهْلِی لیکون أفصح هارُونَ أَخِی فکان أخاه لأبیه و أمه و کان بمصر اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی أی قو به ظهری وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی فی النبوة لیکون أحرس علی مؤازرتی کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً أی ننزهک عما لا یلیق بک وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً أی نحمدک و نثنی

ص: 91


1- مجمع البیان 7: 8. م.
2- أنوار التنزیل 2: 22. م.
3- الرتة بالضم: العجمة فی الکلام بحیث لا یبین، و رترت: تعتع فی التاء. منه رحمه اللّه.
4- تمتم فی الکلام: عجل فیه و لم یفهمه.

علیک بما أولیتنا من نعمک إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً بأحوالنا و أمورنا عالما قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ

قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ خَرَجَ یَقْتَبِسُ لِأَهْلِهِ نَاراً فَکَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَرَجَعَ نَبِیّاً وَ خَرَجَتْ مَلِکَةُ سَبَإٍ کَافِرَةً فَأَسْلَمَتْ مَعَ سُلَیْمَانَ وَ خَرَجَ سَحَرَةُ فِرْعَوْنَ یَطْلُبُونَ الْعِزَّةَ لِفِرْعَوْنَ فَرَجَعُوا مُؤْمِنِینَ (1).

إِذْ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّکَ قال البیضاوی بالإلهام أو فی المنام أو علی لسان نبی فی وقتها أو ملک لا علی وجه النبوة کما أوحی إلی مریم علیها السلام ما یُوحی ما لا یعلم إلا بالوحی أو مما ینبغی أن یوحی و لا یخل به لفرط الاهتمام به أَنِ اقْذِفِیهِ بأن اقذفیه أو أی اقذفیه لأن الوحی بمعنی القول و القذف یقال للإلقاء و للوضع فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ لما کان إلقاء البحر إیاه إلی الساحل أمرا واجب الحصول لتعلق الإرادات (2)به جعل البحر کأنه ذو تمیز مطیع أمره بذلک و أخرج الجواب مخرج الأمر و الأولی أن یجعل الضمائر کلها لموسی. (3)وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی قال الطبرسی أی لتربی و لتقضی (4)بمرأی منی أن یجری أمرک علی ما أرید بک من الرفاهیة فی غذائک و قیل لتربی و یطلب لک الرضاع علی علم منی و معرفة لتصل إلی أمک و قیل لتربی بحیاطتی و حفظی کما یقال فی الدعاء بالحفظ عین الله علیک إِذْ تَمْشِی ظرف لألقیت أو لتصنع و ذلک أن أم موسی اتخذت تابوتا و جعلت فیه قطنا و وضعته فیه و ألقته فی النیل فکان یشرع من النیل نهر کبیر فی باغ فرعون فبینا هو جالس علی رأس البرکة مع امرأته آسیة إذا التابوت یجی ء علی رأس الماء فأمر بإخراجه فلما فتح رأسه إذا صبی من أحسن الناس وجها فأحبه فرعون بحیث لم یتمالک و جعل موسی یبکی و یطلب اللبن فأمر فرعون حتی أتته النساء اللواتی کن حول داره فلم یأخذ موسی من لبن واحدة منهن و کانت أخت موسی واقفة

ص: 92


1- مجمع البیان 7: 8- 9. م.
2- فی المصدر: لتعلق الإرادة. م.
3- أنوار التنزیل 2: 22. م.
4- فی المصدر: لتغذی. م.

هناک إذ أمرتها أمها أن تتبع التابوت فقالت إنی آتی بامرأة ترضعه و ذلک قوله تعالی هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی مَنْ یَکْفُلُهُ فقالوا نعم فجاءت بالأم فقبل ثدیها فذلک قوله تعالی فَرَجَعْناکَ إِلی أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها برؤیتک وَ لا تَحْزَنَ من خوف قتلک أو غرقک و ذلک أنها حملته إلی بیتها آمنة مطمئنة قد جعل لها فرعون أجرة علی الرضاع وَ قَتَلْتَ نَفْساً أی القبطی الکافر الذی استغاثه علیه الإسرائیلی فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ أی من غم القتل و کربه لأنه خاف أن یقتصوا منه بالقبطی وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً أی اختبرناک اختبارا حتی خلصت للاصطفاء بالرسالة أو خلصناک من محنة بعد محنة فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ أی حین کنت راعیا لشعیب عَلی قَدَرٍ أی فی الوقت الذی قدر لإرسالک نبیا وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی أی لوحیی و رسالتی أی اخترتک و اتخذتک صنیعتی و أخلصتک لتنصرف علی إرادتی و محبتی بِآیاتِی أی بحججی و دلالاتی و قیل بالآیات التسع وَ لا تَنِیا فِی ذِکْرِی أی و لا تضعفا و لا تفترا فی رسالتی فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً أی ارفقا به فی الدعاء و القول و لا تغلظا له أو کنیاه و کنیته أبو الولید و قیل أبو العباس و قیل أبو مرة و قیل القول اللین هو هَلْ لَکَ إِلی أَنْ تَزَکَّی وَ أَهْدِیَکَ إِلی رَبِّکَ فَتَخْشی و قیل هو أن موسی أتاه فقال له تسلم و تؤمن برب العالمین علی أن لک شبابک و لا تهرم و تکون ملکا لا ینزع الملک منک حتی تموت و لا تنزع منک لذة الطعام و الشراب و الجماع حتی تموت فإذا مت دخلت الجنة فأعجبه ذلک و کان لا یقطع أمرا دون هامان و کان غائبا فلما قدم هامان أخبره بالذی دعاه إلیه و أنه یرید أن یقبل منه فقال هامان قد کنت أری أن لک عقلا و رأیا بینا أنت رب ترید أن تکون مربوبا و بینا أنت تعبد ترید أن تعبد فقلبه عن رأیه لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی أی ادعواه علی الرجاء و الطمع لا علی الیأس من فلاحه أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أی یتقدم فینا بعذاب و یعجل علینا و یبادر إلی قتلنا قبل أن یتأمل حجتنا أَوْ أَنْ یَطْغی أی یتجاوز الحد فی الإساءة بنا إِنَّنِی مَعَکُما بالنصرة و الحفظ أَسْمَعُ ما یسأله منکما فألهمکما جوابه وَ أَری ما یقصدکما به فأدفعه عنکما.

فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ أی أطلقهم و أعتقهم عن الاستعباد وَ لا تُعَذِّبْهُمْ

ص: 93

بالاستعمال فی الأعمال الشاقة وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی لم یرد به التحیة بل معناه من اتبع الهدی سلم من عذاب الله فَمَنْ رَبُّکُما أی من أی جنس من الأجناس هو فبین موسی علیه السلام أنه تعالی لیس له جنس و إنما یعرف بأفعاله أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ أی صورته التی قدرها له ثم هداه إلی مطعمه و مشربه و منکحه و غیر ذلک أو مثل خلقه أی زوجه من جنسه ثم هداه لنکاحه أو أعطی خلقه کل شی ء من النعم فی الدنیا مما یأکلون و یشربون و ینتفعون به ثم هداهم إلی طرق معایشهم و إلی أمور دینهم لیتوصلوا بها إلی نعم الآخرة فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولی أی فما حال الأمم الماضیة فإنها لم تقر بالله و ما تدعو إلیه بل عبدت الأوثان و قیل لما دعاه موسی إلی البعث قال فما بالهم لم یبعثوا قال موسی علیه السلام عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی أی أعمالهم محفوظة عند الله یجازیهم بها فِی کِتابٍ یعنی اللوح أو ما یکتبه الملائکة لا یَضِلُّ رَبِّی أی لا یذهب علیه شی ء وَ لا یَنْسی ما کان من أمرهم بل یجازیهم بأعمالهم مَهْداً أی فرشا وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها أی أدخل لأجلکم فی الأرض طرقا تسلکونها أَزْواجاً أی أصنافا وَ لَقَدْ أَرَیْناهُ أی فرعون آیاتِنا کُلَّها أی الآیات التسع فَکَذَّبَ بجمیعها وَ أَبی أن یؤمن مَکاناً سُویً أی تستوی مسافته علی الفریقین.

قالَ موسی مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ و کان یوم عید یتزینون فیه و یزینون فیه الأسواق وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی أی ضحی ذلک الیوم فَتَوَلَّی فِرْعَوْنُ أی انصرف علی ذلک الوعد فَجَمَعَ کَیْدَهُ و ذلک جمعه السحرة ثُمَّ أَتی أی حضر الموعد قالَ لَهُمْ أی للسحرة مُوسی فوعظهم فقال وَیْلَکُمْ هی کلمة وعید و تهدید أی ألزمکم الله الویل و العذاب لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِباً بأن تنسبوا معجزتی إلی السحر و سحرکم إلی أنه حق و فرعون إلی أنه معبود فَیُسْحِتَکُمْ أی یستأصلکم فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ أی تشاور القوم و تفاوضوا فی حدیث موسی و فرعون و جعل کل منهم ینازع الکلام صاحبه و قیل تشاورت السحرة فیما هیئوه من الحبال و العصی و فیمن یبتدئ بالإلقاء وَ أَسَرُّوا النَّجْوی أی أخفوا کلامهم سرا من فرعون فقالوا إن غلبنا موسی اتبعناه و قیل إن موسی لما قال لهم وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِباً قال بعضهم لبعض ما هذا بقول ساحر و أسر بعضهم إلی بعضهم یتناجون

ص: 94

و قیل تناجوا مع فرعون و أسروا عن موسی و هارون.

قولهم إِنْ هذانِ لَساحِرانِ قاله فرعون و جنوده للسحرة

وَ یَذْهَبا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلی هی تأنیث الأمثل و هو الأفضل و المعنی یریدان أن یصرفا وجوه الناس إلیهما- عن علی علیه السلام.

و قیل إن طریقتهم المثلی بنو إسرائیل کانوا أکثر القوم عددا و أموالا (1)و قیل یذهبا بطریقتکم التی أنتم علیها فی السیرة و الدین فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ أی لا تدعوا من کیدکم شیئا إلا جئتم به ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا أی مصطفین مجتمعین وَ قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی أی قد سعد الیوم من غلب و علا قال بعضهم إن هذا من قول فرعون للسحرة و قال آخرون بل هو من قول بعض السحرة لبعض یُخَیَّلُ إِلَیْهِ أی إلی موسی أو إلی فرعون أَنَّها تَسْعی أی تسیر و تعدو مثل سیر الحیات و إنما قال یُخَیَّلُ إِلَیْهِ لأنها لم تکن تسعی حقیقة و إنما تحرکت لأنهم جعلوا داخلها الزیبق فلما حمیت الشمس طلب الزیبق الصعود فحرکت الشمس ذلک فظن أنها تسعی.

فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ أی وجد فی نفسه ما یجده الخائف یقال أوجس القلب فزعا أی أضمر و السبب فی ذلک أنه خاف أن یلتبس علی الناس أمرهم فیتوهموا أنهم فعلوا مثل ما فعله و یظنوا المساواة فیشکوا و قیل إنه خوف الطباع إذا رأی الإنسان أمرا فظیعا فإنه یحذره و یخافه فی أول وهلة و قیل إنه خاف أن یتفرق الناس قبل إلقائه العصا و قبل أن یعلموا بطلان السحر فیبقوا فی شبهة و قیل إنه خاف لأنه لم یدر أن العصا إذا انقلبت حیة هل یظهر المزیة لأنه لم یعلم أنها تتلقفها و کان ذلک موضع خوف لأنها لو انقلبت حیة و لم تتلقف ما یأفکون ربما ادعوا المساواة لا سیما و الأهواء معهم و الدولة لهم فلما تلقف زالت الشبهة إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی علیهم بالظفر و الغلبة وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ قالوا لما ألقی عصاه صارت حیة و طافت حول الصفوف حتی رآها الناس کلهم ثم قصدت الحبال و العصی فابتلعتها کلها علی کثرتها ثم أخذها موسی فعادت عصا کما کانت حَیْثُ أَتی أی حیث کان و أین أقبل إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ أی أستادکم و قد یعجز التلمیذ عما یفعله الأستاد أو رئیسکم ما

ص: 95


1- فی المصدر: أی یریدان أن یذهبا بکم لانفسهم.

عجزتم عن معارضته و لکنکم ترکتم معارضته احتشاما و احتراما و إنما قال ذلک لإیهام العوام.

فِی جُذُوعِ النَّخْلِ أی علیها أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً أنا علی إیمانکم أم رب موسی علی ترککم الإیمان به لَنْ نُؤْثِرَکَ أی أن نختارک عَلی ما جاءَنا مِنَ الْبَیِّناتِ أی المعجزات و الأدلة وَ الَّذِی فَطَرَنا أی و علی الذی فطرنا أو الواو للقسم فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ أی فاصنع ما أنت صانعه أو فاحکم ما أنت حاکم فإنا لا نرجع عن الإیمان إِنَّما تَقْضِی هذِهِ الْحَیاةَ الدُّنْیا أی إنما تصنع بسلطانک و تحکم فی هذه الحیاة الدنیا دون الآخرة فلا سلطان لک فیها و قیل معناه إنما تفنی و تذهب الحیاة الدنیا خَطایانا من الشرک و المعاصی وَ ما أَکْرَهْتَنا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ إنما قالوا ذلک لأن الملوک کانوا یجبرونهم علی تعلیم السحر کیلا یخرج من أیدیهم و قیل إن السحرة قالوا لفرعون أرنا موسی إذا نام فأراهم إیاه فإذا هو نائم و عصاه تحرسه فقالوا لیس هذا بسحر إن الساحر إذا نام بطل سحره فأبی علیهم إلا أن یعملوا فذلک إکراههم وَ اللَّهُ خَیْرٌ لنا منک و ثوابه أبقی لنا من ثوابک أو خیر ثوابا للمؤمنین و أبقی عقابا للعاصین منک و هاهنا انتهی الإخبار عن السحرة ثم قال تعالی إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً و قیل إنه من قول السحرة. (1)فَاضْرِبْ لَهُمْ قال البیضاوی فاجعل لهم من قولهم ضرب له فی ماله سهما أو فاتخذ من ضرب اللبن إذا عمله یَبَساً أی یابسا مصدر وصف به لا تَخافُ دَرَکاً أی أمنا من أن یدرککم العدو فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ أی فأتبعهم نفسه و معه جنوده فحذف المفعول الثانی و قیل فأتبعهم بمعنی فاتبعهم و یؤیده القراءة و الباء للتعدیة و قیل الباء مزیدة فَغَشِیَهُمْ الضمیر لجنوده أو له و لهم و فیه مبالغة و وجازة أی غشیهم ما سمعت قصته و لا یعرف کنهه إلا الله وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدی أی أضلهم فی الدین و ما هداهم و هو تهکم به فی قوله وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشادِ أو أضلهم فی البحر و ما نجا (2)

ص: 96


1- مجمع البیان 7: 10- 21. م.
2- أنوار التنزیل 2: 25. م.

بِآیاتِنا بالآیات التسع وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ و حجة واضحة و یجوز أن یراد به العصا و إفرادها لأنها أولی المعجزات قَوْماً عالِینَ أی متکبرین وَ قَوْمُهُما یعنی بنی إسرائیل لَنا عابِدُونَ خادمون منقادون کالعباد. (1)أَ لا یَتَّقُونَ استئناف أتبعه إرساله للإنذار تعجیبا له من إفراطهم فی الظلم و اجترائهم علیه قالَ رَبِّ إِنِّی أَخافُ إلی قوله إِلی هارُونَ رتب استدعاء ضم أخیه إلیه و اشتراکه له فی الأمر علی الأمور الثلاثة خوف التکذیب و ضیق القلب انفعالا عنه و ازدیاد الحبسة فی اللسان بانقباض الروح إلی باطن القلب عند ضیقه بحیث لا ینطلق فإنها إذا اجتمعت مست الحاجة إلی معین یقوی قلبه و ینوب منابه متی تعتریه حبسه حتی لا تختل دعوته و لیس ذلک تعللا منه و توقفا فی تلقی الأمر بل طلب لما یکون معونة علی امتثاله و تمهید عذره وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ أی تبعة ذنب و المراد قتل القبطی و إنما سمی ذنبا علی زعمهم فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ به قبل أداء الرسالة و هو أیضا لیس تعللا و إنما هو استدفاع للبلیة المتوقعة و قوله کَلَّا فَاذْهَبا بِآیاتِنا إجابة له إلی الطلبتین بوعده للدفع اللازم ردعه عن الخوف و ضم أخیه إلیه فی الإرسال إِنَّا مَعَکُمْ یعنی موسی و هارون و فرعون مُسْتَمِعُونَ سامعون لما یجری بینکما و بینه فأظهرکما علیه إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ أفرد الرسول لأنه مصدر وصف به أو لاتحادهما للأخوة أو لوحدة المرسل و المرسل به أو لأنه أراد أن کل واحد منا أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ أی خلهم یذهبوا معنا إلی الشام قالَ أی فرعون لموسی بعد ما أتیاه فقالا له ذلک أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا أی فی منازلنا وَلِیداً طفلا سمی به لقربه من الولادة وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ قیل لبث فیهم ثلاثین سنة ثم خرج إلی مدین عشر سنین ثم عاد إلیهم یدعوهم إلی الله ثلاثین ثم بقی بعد الغرق خمسین. (2)و قال الطبرسی أی أقمت سنین کثیرة عندنا و هی ثمانی عشرة سنة عن ابن عباس و قیل ثلاثین سنة و قیل أربعین سنة وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ یعنی قتل القبطی

ص: 97


1- أنوار التنزیل 2: 46- 47. م.
2- أنوار التنزیل 2: 67. م.

وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ لنعمتنا و حق تربیتنا و قیل معناه و أنت من الکافرین بإلهک إذ کنت معنا علی دیننا الذی تعیبه و تقول إنه کفر قالَ موسی فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ أی من الجاهلین لم أعلم أنها تبلغ القتل و قیل من الناسین و قیل من الضالین عن طریق الصواب لأنی ما تعمدته و إنما وقع منی خطأ و قیل من الضالین عن النبوة أی لم یوح إلی تحریم قتله حُکْماً أی نبوة و قیل هو العلم بما تدعو إلیه الحکمة من التوراة و العلم بالحلال و الحرام و الأحکام وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ یقال عبَّده و أعبده إذا اتخذه عبدا و فیه أقوال أحدها أن فیه اعترافا بأن تربیته له کانت نعمة منه علی موسی و إنکارا للنعمة فی ترک استعباده و یکون ألف التوبیخ مضمرا فیه فکأنه قال أ تقول و تلک نعمة تمنها علی أن عبدت بنی إسرائیل و لم تعبدنی.

و ثانیها أنه إنکار للمنة أصلا و معناه أ تمن بأن ربیتنی مع استبعادک قومی هذه لیست بنعمة یرید أن اتخاذک بنی إسرائیل الذین هم قومی عبدا أحبط نعمتک التی تمن بها علی.

و ثالثها أن معناه أنک لو کنت لا تستعبد بنی إسرائیل و لا تقتل أبناءهم لکانت أمی مستغنیة عن قذفی فی الیم فکأنک تمتن علی بما کان بلاؤک سببا له.

و رابعها أن فیه بیان أنه لیس لفرعون علیه نعمة لأن الذی تولی تربیته أمه و غیرها من بنی إسرائیل بأمر فرعون لما استعبدهم فمعناه أنک تمن علی بأن استعبدت بنی إسرائیل حتی ربونی و حفظونی. (1)قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ قال البیضاوی أی أخر أمرهما و قیل احبسهما وَ ابْعَثْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ شرطا یحشرون السحرة من ساعات یوم معین و هو وقت الضحی من یوم الزینة لِمِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ لما وقت به من ساعات یوم معین وَ قِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ لَعَلَّنا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ کانُوا هُمُ الْغالِبِینَ لعلنا نتبعهم فی دینهم و الترجی لاعتبار الغلبة المقتضیة للاتباع و مقصودهم أن لا یتبعوا موسی لا أن

ص: 98


1- مجمع البیان 7: 186- 187. م.

یتبعوا السحرة وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ أقسموا بعزته علی أن الغلبة لهم لفرط اعتقادهم فی أنفسهم و إتیانهم بأقصی ما یکون أن یؤتی به من السحر ما یَأْفِکُونَ ما یقلبونه عن وجهه بتمویههم و تزویرهم فیخیلون حبالهم و عصیهم أنها حیات تسعی أو إفکهم تسمیة للمأفوک به مبالغة إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ یتبعکم فرعون و جنوده و هو علة الأمر بالإسراء أی أسر بهم حتی إذا اتبعکم مصبحین کان لکم تقدم علیهم بحیث لا یدرکونکم قبل وصولکم إلی البحر فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ حین أخبر بسراهم فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ العساکر لیتبعونهم إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ علی إرادة القول و إنما استقلهم و کانوا ستمائة و سبعین ألفا بالإضافة إلی جنوده إذ روی أنه خرج فکانت مقدمته سبعمائة ألف و الشرذمة الطائفة القلیلة و قلیلون باعتبار أنهم أسباط کل سبط منهم قلیل لَغائِظُونَ لفاعلون ما یغیظنا وَ إِنَّا لَجَمِیعٌ حاذِرُونَ و إنا لجمع من عادتنا الحذر و قیل الحاذر المؤدی للسلاح وَ مَقامٍ کَرِیمٍ یعنی المنازل الحسنة و المجالس السنیة کَذلِکَ مثل ذلک الإخراج أخرجنا فهو مصدر أو مثل ذلک المقام الذی کان لهم علی أنه صفة مقام أو الأمر کذلک فیکون خبر المحذوف فَلَمَّا تَراءَا الْجَمْعانِ أی تقاربا بحیث یری کل منهما الآخر إِنَّا لَمُدْرَکُونَ لملحقون قالَ کَلَّا لن یدرکوکم فإن الله وعدکم الخلاص منهم إِنَّ مَعِی رَبِّی بالحفظ و النصرة سَیَهْدِینِ طریق النجاة منهم بِعَصاکَ الْبَحْرَ القلزم أو النیل فَانْفَلَقَ أی فضرب فانفلق و صار اثنی عشر فرقا بینها مسالک کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ کالجبل المنیف الثابت فی مقره وَ أَزْلَفْنا و قربنا ثَمَّ الْآخَرِینَ فرعون و قومه حتی دخلوا علی أثرهم مداخلهم. (1)إِذْ قالَ مُوسی قال الطبرسی أی اذکر قصة موسی إذ قال لِأَهْلِهِ و هی بنت شعیب إِنِّی آنَسْتُ (2)أی أبصرت ناراً بِشِهابٍ قَبَسٍ أی بشعلة نار و الشهاب نور کالعمود من النار و کل نور یمتد مثل العمود یسمی شهابا و إنما قال لامرأته

ص: 99


1- أنوار التنزیل 2: 68- 69. م.
2- قال السیّد الرضیّ رضوان اللّه علیه: هذه استعارة علی القلب، و المراد بها إنّی رأیت نارا فآنستنی، فنقل فعل الایناس إلی نفسه علی معنی أنی وجدت النار مونسة لی.

آتِیکُمْ علی لفظ خطاب الجمع لأنه أقامها مقام الجماعة فی الأنس بها فی الأمکنة الموحشة لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ أی لکی تستدفئوا بها و ذلک لأنهم کانوا قد أصابهم البرد و کانوا شاتین فَلَمَّا جاءَها أی جاء موسی إلی النار یعنی التی ظنها نارا و هی نور أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها قال وهب لما رأی موسی النار وقف قریبا منها فرآها تخرج من فرع شجرة خضراء شدیدة الخضرة لا تزداد النار إلا اشتعالا و لا تزداد الشجرة إلا خضرة و حسنا فلم تکن النار بحرارتها تحرق الشجرة و لا الشجرة برطوبتها تطفئ النار فعجب منها و أهوی إلیها بضغث فی یده لیقتبس منها فمالت إلیه فخافها فتأخر عنها لم تزل تطمعه و یطمع فیها إلی أن نودی و المراد به نداء الوحی أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها أی بورک فیمن فی النار و هم الملائکة و فیمن حولها یعنی موسی علیه السلام و ذلک أن النور الذی رأی موسی کان فیه ملائکة لهم زجل (1)بالتقدیس و التسبیح و من حولها هو موسی لأنه کان بالقرب منها و لم یکن فیها فکأنه قال بارک الله علی من فی النار و علیک یا موسی و مخرجه الدعاء و المراد الخبر و قیل من فی النار سلطانه و قدرته و برهانه فالبرکة ترجع إلی اسم الله تعالی و تأویله تبارک من نور هذا النور و من حولها یعنی موسی و الملائکة و قیل أی بورک من فی طلب النار و هو موسی علیه السلام و من حولها الملائکة وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أی تنزیها له عما لا یلیق بصفاته من أن یکون جسما یحتاج إلی جهة أو عرضا یحتاج إلی محل أو یکون ممن یتکلم بآلة إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ أی إن الذی یکلمک هو الله الْعَزِیزُ أی القادر الذی لا یغالب الْحَکِیمُ فی أفعاله المحکم لتدابیره. کَأَنَّها جَانٌّ الجان الحیة التی لیست بعظیمة و إنما شبهها بالجان فی خفة حرکتها و اهتزازها مع أنها ثعبان عظیم و قیل الحالتان مختلفتان فصارت جانا فی أول ما بعثه و ثعبانا حین لقی بها فرعون إِلَّا مَنْ ظَلَمَ الاستثناء منقطع فِی تِسْعِ آیاتٍ أی مع تسع آیات أخر أنت مرسل بها إِلی فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ و قیل أی من تسع

ص: 100


1- الزجل: نوع من الشعر. سحاب ذو زجل: ذو رعد. و زجل: طرب و تغنی. و المراد هنا أن لهم صوتا و تغنیا بالتسبیح.

آیات فاسِقِینَ أی خارجین عن طاعة الله إلی أقبح وجوه الکفر مُبْصِرَةً أی واضحة بینة وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ أی عرفوها و علموها یقینا بقلوبهم ظُلْماً علی بنی إسرائیل أو علی أنفسهم وَ عُلُوًّا أی طلبا للعلو و الرفعة و تکبرا عن أن یؤمنوا بما جاء به موسی. (1)إِلَّا سِحْرٌ مُفْتَریً أی مختلق لم یبن علی أصل صحیح وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ إنما قالوا ذلک مع اشتهار قصة نوح و هود و صالح و غیرهم ممن دعوا إلی توحید الله إما للفترة و الزمان الطویل أو لأن آباءهم ما صدقوا بشی ء من ذلک رَبِّی أَعْلَمُ أی ربی یعلم أنی جئت بهذه الآیات الدالة علی الهدی من عنده فهو شاهد لی علی ذلک إن کذبتمونی و یعلم أن العاقبة الحمیدة لنا و لأهل الحق فَأَوْقِدْ لِی یا هامانُ أی فأجج النار عَلَی الطِّینِ و اتخذ الآجر و قیل إنه أول من اتخذ الآجر و بنی به فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً أی قصرا و بناء عالیا لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلی إِلهِ مُوسی أی أصعد إلیه و أشرف علیه و أقف علی حاله و هذا تلبیس منه و إیهام علی العوام أن الذی یدعو إلیه موسی یجری مجراه فی الحاجة إلی المکان و الجهة وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکاذِبِینَ فی ادعائه إلها غیری و أنه رسول إِلَیْنا لا یُرْجَعُونَ أی أنکروا البعث فِی الْیَمِّ أی النیل أو بحر من وراء مصر یقال له إساف وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً أی حکمنا بأنهم کذلک وَ أَتْبَعْناهُمْ أی أردفناهم لعنة بعد لعنة و هی البعد عن الرحمة و الخیرات أو ألزمناهم اللعنة بأن أمرنا المؤمنین بلعنهم مِنَ الْمَقْبُوحِینَ أی من المهلکین أو من المشوهین فی الخلقة بسواد الوجوه و زرقة الأعین. (2)قالُوا سِحْرانِ قال البیضاوی یعنون موسی و هارون أو موسی و محمد صلی الله علیه و آله بتقدیر مضاف أو جعلهما سحرین مبالغة تَظاهَرا (3)تعاونا بإظهار تلک الخوارق أو

ص: 101


1- مجمع البیان 7: 211- 213. م.
2- مجمع البیان 7: 254- 255. م.
3- قال السیّد الرضیّ قدّس سرّه: أی تغاونا یعنی موسی و نبیّنا صلی الله علیه و آله من طریق الاشتباه و التماثل، و کان الثانی مصدقا للاول و المتأخر مقویا للمتقدم.

بتوافق الکتابین (1)وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ قال الطبرسی فیه أقوال أحدها أنه کانت له ملاعب من أوتاد یلعب له علیها و الثانی أنه کان یعذب الناس بالأوتاد و الثالث أن معناه ذو البنیان و البنیان أوتاد الرابع أن المعنی ذو الجنود و الجموع الکثیرة بمعنی أنهم یشدون ملکه و یقوون أمره کما یقوی الوتد الشی ء و العرب تقول هو فی عز ثابت الأوتاد و الأصل فیه أن بیوتهم إنما تثبت بالأوتاد الخامس أنه إنما سمی ذا الأوتاد لکثرة جیوشه السائرة فی الأرض و کثرة أوتاد خیامهم فعبر بکثرة الأوتاد عن کثرة الأجناد. (2)ابْنِ لِی صَرْحاً أی قصرا مشیدا بالآجر و قیل مجلسا عالیا لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ أی لعلی أبلغ الطرق من سماء إلی سماء و قیل أبلغ أبواب طرق السماوات و قیل منازل السماوات و قیل أتسبب وأتوصل به إلی مرادی و إلی علم ما غاب عنی (3)ثم بین مراده فقال فَأَطَّلِعَ إِلی إِلهِ مُوسی فأنظر إلیه فأراه أراد به التلبیس علی الضعفة مع علمه باستحالة ذلک و قیل أراد فأصل إلی إله موسی فغلبه الجهل و اعتقد أن الله سبحانه فی السماء و أنه یقدر علی بلوغ السماء وَ کَذلِکَ أی و مثل ما زین لهؤلاء الکفار سوء أعمالهم زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ أی قبیح عمله زینه له أصحابه أو الشیطان إِلَّا فِی تَبابٍ أی هلاک و خسار. (4)إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ استهزاء و استخفافا وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ المراد بذلک ما ترادف علیهم من الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و الطمس و کان کل آیة من تلک الآیات أکبر من التی قبلها و هی العذاب المذکور فی قوله وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ

ص: 102


1- أنوار التنزیل 2: 86.
2- مجمع البیان 8: 468. و قد ذکر لها معان أخر أوردناها فی ج 11 ص 6.
3- فی أنوار التنزیل: و لعله أراد ان یبنی له رصدا فی موضع عال یرصد منه أحوال الکواکب التی هی أسباب سماویة تدلّ علی الحوادث الارضیة فیری هل فیها ما یدلّ علی ارسال اللّه إیّاه او ان یری فساد قول موسی علیه السلام. م.
4- مجمع البیان 8: 524. م.

فکانت عذابا لهم و معجزات لموسی وَ قالُوا یا أَیُّهَا السَّاحِرُ یعنون بذلک یا أیها العالم و کان الساحر عندهم عظیما یعظمونه و لم یکن صفة ذم و قیل إنما قالوا استهزاء به و قیل معناه یا أیها الذی غلبنا بسحره یقال ساحرته فسحرته أی غلبته بالسحر إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ أی راجعون إلی ما تدعونا إلیه متی کشف عنا العذاب تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أی من تحت أمری و قیل إنها کانت تجری تحت قصره و هو مشرف علیها أَ فَلا تُبْصِرُونَ هذا الملک العظیم و قوتی و ضعف موسی مَهِینٌ أی ضعیف حقیر یعنی به موسی قال سیبویه و الخلیل عطف أنا بأم علی قوله أَ فَلا تُبْصِرُونَ لأن معنی أم أنا خیر أم تبصرون (1)لأنهم إذا قالوا أنت خیر منه فقد صاروا بصراء عنده وَ لا یَکادُ یُبِینُ أی و لا یکاد یفصح بکلامه و حججه للعقدة التی فی لسانه.

و قال الحسن کانت العقدة زالت عن لسانه حین أرسله الله کما قال وَ احْلُلْ عُقْدَةً و قال تعالی قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ و إنما عیره بما کان فی لسانه قبل و قیل کان فی لسانه لثغة (2)فرفعه الله تعالی و بقی فیه ثقل فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ کانوا إذا سودوا رجلا سوروه بسوار من ذهب و طوقوه بطوق من ذهب مُقْتَرِنِینَ أی متتابعین یعینونه علی أمره الذی بعث له و یشهدون له بصدقه و قیل متعاضدین متناصرین فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ أی استخف عقولهم فَأَطاعُوهُ فیما دعاهم إلیه لأنه احتج علیهم بما لیس بدلیل و هو قوله أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ و أمثاله فَلَمَّا آسَفُونا أی أغضبونا و غضب الله علی العصاة إرادة عقابهم و قیل أی آسفوا رسلنا انْتَقَمْنا لأولیائنا مِنْهُمْ فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً أی متقدمین إلی النار وَ مَثَلًا أی عبرة و موعظة لِلْآخِرِینَ أی لمن جاء بعدهم یتعظون بهم. (3)وَ لَقَدْ فَتَنَّا أی اختبرنا و شددنا علیهم التکلیف رَسُولٌ کَرِیمٌ أی کریم الأفعال و الأخلاق أو عند الله أو شریف فی قومه أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ أی أطلقوا بنی إسرائیل

ص: 103


1- فی المصدر: لان معنی أم انا خیر معنی أم تبصرون، فکانه قال: أ فلا تبصرون أم تبصرون؟.
2- اللثغة: النطق بالسین کالثاء، أو بالراء کالغین، أو کاللام أو کالیاء الی غیر ذلک.
3- مجمع البیان 9: 50- 52. م.

وَ أَنْ لا تَعْلُوا أی لا تتجبروا أَنْ تَرْجُمُونِ أی من أن ترمونی بالحجارة و قیل أراد به الشتم کقولهم ساحر کذاب وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ أی إن لم تصدقونی فاترکونی لا معی و لا علی و قیل معناه فاعتزلوا أذای فَأَسْرِ أی فقال الله مجیبا له أسر إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ أی سیتبعکم فرعون بجنوده رَهْواً أی ساکنا علی ما هو به إذا قطعته و عبرته لیغرق فرعون و قیل رَهْواً أی منفتحا منکشفا حتی یطمع فرعون فی دخوله و قیل أی کما هو طریقا یابسا مُغْرَقُونَ سیغرقهم الله وَ نَعْمَةٍ أی تنعم و سعة فی العیش کانُوا فِیها فاکِهِینَ أی بها ناعمین متمتعین (1)کَذلِکَ قال الطبرسی أی کذلک أفعل بمن عصانی وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ أی بنی إسرائیل فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ (2)أی لم یبک علیهم أهل السماء و الأرض أو المراد به المبالغة فی وصف القوم بصغر القدر فإن العرب إذا أخبرت عن عظیم المصاب بالهالک قالت بکاه السماء و الأرض أو کنایة عن أنه لم یکن لهم فی الأرض عمل صالح یرفع منها إلی السماء.

و قد

روی عن ابن عباس أنه سئل عن هذه الآیة فقیل و هل یبکیان علی أحد قال نعم مصلاه فی الأرض و مصعد عمله فی السماء.

وَ رَوَی زُرَارَةُ بْنُ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: بَکَتِ السَّمَاءُ عَلَی یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا

ص: 104


1- مجمع البیان 9: 63- 64. م.
2- قال السیّد الرضیّ قدس اللّه روحه: فی معناها أقوال: أحدها البکاء بمعنی الحزن، فکانه قال: فلم تحزن علیهم السماء و الأرض بعد هلاکهم و انقطاع آثارهم، و التعبیر عن الحزن بالبکاء لان البکاء یصدر عن الحزن فی أکثر الأحوال، و من عادة العرب أن یصفوا الدار إذا ظعن عنها مکانها و فارقها قطانها بأنها باکیة علیهم و متوجعة لهم علی طریق معنی المجاز بمعنی ظهور علامات الخشوع و الوحشة علیها و انقطاع أسباب النعمة و الانسة منها. ثانیها أن یکون المعنی: لو کانت السماوات و الأرض من الجنس الذی یصحّ منه البکاء لم تبکیا علیهم إذ کان اللّه علیهم ساخطا. ثالثها قیل: معنی ذلک: ما بکی علیهم من السماوات و الأرض ما یبکی علی المؤمن عند وفاته من مواضع صلواته و مصاعد اعماله علی ما ورد به الخبر. و وجه آخر أن یراد أهل السماء و الأرض. رابعها: أن یکون المعنی: لم ینتصر أحد لهم و لم یطلب طالب بثارهم.

وَ عَلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً وَ لَمْ تَبْکِ إِلَّا عَلَیْهِمَا قُلْتُ فَمَا بُکَاؤُهَا قَالَ کَانَتْ تَطْلُعُ حَمْرَاءَ وَ تَغِیبُ حَمْرَاءَ..

وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ أی عوجلوا بالعقوبة و لم یمهلوا من العذاب. (1)الْمُهِینِ قال البیضاوی من استعباد فرعون و قتله أبناءهم مِنْ فِرْعَوْنَ بدل من العذاب علی حذف المضاف أو جعله عذابا لإفراطه فی التعذیب أو حال من المهین بمعنی واقعا من جهته إِنَّهُ کانَ عالِیاً متکبرا مِنَ الْمُسْرِفِینَ فی العتو و الشرارة وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ أی بنی إسرائیل عَلی عِلْمٍ عالمین بأنهم أحقاء بذلک أو مع علم منا بأنهم یزیغون فی بعض الأحوال عَلَی الْعالَمِینَ لکثرة الأنبیاء فیهم أو علی عالمی زمانهم ما فِیهِ بَلؤُا مُبِینٌ نعمة جلیة و اختبار ظاهر. (2)فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ أی فأعرض عن الإیمان به کقوله وَ نَأی بِجانِبِهِ أو فتولی بما کان یتقوی به من جنوده وَ هُوَ مُلِیمٌ آت بما یلام علیه من الکفر و العناد و هو حال عن الضمیر فی أخذناه. (3)فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ قال الطبرسی أی فلما مالوا عن الحق و الاستقامة خلاهم و سوء اختیارهم و منعهم الألطاف التی بها یهدی قلوب المؤمنین و قیل أزاغ الله قلوبهم عما یحبون إلی ما یکرهون (4)وَبِیلًا أی ثقیلا (5).

هَلْ لَکَ إِلی أَنْ تَزَکَّی قال البیضاوی أی هل لک میل إلی أن تتطهر من الکفر و الطغیان وَ أَهْدِیَکَ إِلی رَبِّکَ و أرشدک إلی معرفته فَتَخْشی بأداء الواجبات و ترک المحرمات ثُمَّ أَدْبَرَ عن الطاعة یَسْعی ساعیا فی إبطال أمره أو أدبر بعد ما رأی الثعبان مرعوبا مسرعا فی مشیه فَحَشَرَ فجمع السحرة أو جنوده فَنادی فی المجمع بنفسه أو بمناد (6).

ص: 105


1- مجمع البیان: 64- 65.
2- أنوار التنزیل 2: 173. م.
3- أنوار التنزیل 195 و 196. م.
4- مجمع البیان 9: 279. م.
5- مجمع البیان 10: 380. و فیه: ای شدیدا ثقیلا. م.
6- أنوار التنزیل 2: 251 و 252. م.

**[ترجمه]طبرسی گفت: «من آل فرعون» یعنی قوم و پیروان فرعون «یسومونکم» یعنی شما را گرفتار می کنند و به شما می چشانند. «سوء العذاب» در مورد نوع این عذاب اختلاف نظر است گروهی می گویند که قول بعد از آن، بیان عذاب است و گفته شده: آن دسته از کارهای سختی است که مجبور به انجام آن ها بودند که آن ها را چند دسته قرار داده بودند، گروهی خدمتکار، گروهی نگهبان بودند و آن دسته که توانایی انجام کار را نداشتند آن ها را مجبور به پرداخت مالیات می کردند. با این وجود این گونه بودند که: «یذبحون ابناءهم و یستحیون نساءهم» یعنی آن ها را زنده می­گذاشتند تا از ایشان بردگی بکشند و به رسم بندگی، با آنان نکاح کنند و این از سر بریدن برایشان بدتر است «و فی ذلکم» یعنی در آن عذاب سخت و سر بریدن فرزندان «بلاء من ربّکم عظیم» منظور آزمایش سختی است از جانب خداوند هنگامی که بین شما و او خالی شود. گفته شده: یعنی در نجات یافتن شما نعمت بزرگی از جانب خداوند است که دلیل کشتن نوزادان پسر توسط فرعون این بود که او در خواب دیده بود که پاره ای آتش از بیت المقدس روی آورد و خانه های مصر را دربرگرفت و همه آن ها و شهر قبط را سوزاند ولی بنی اسراییل را سالم رها کرد و این خواب باعث ترسش شد و ساحران و کاهنان و تعبیر کنند گان خواب را فراخواند و از آن ها در مورد تعبیر خوابش پرسید. گفتند: که در میان قوم بنی اسراییل بچه­ای متولد می شود که او باعث نابودی خودت و پادشاهیت و عوض شدن دینت می شود. پس دستور داد که هر نوزادی که در قوم بنی اسراییل متولد می شود را بکشند و زنان قابله سرزمینش را جمع کرد و به آن ها گفت: هر نوزاد پسری که هنگام تولدش در دستان شما می افتد، باید کشته شود و اگر آن نوزاد دختر بود او را رها کنید، فرعون آن ها را به این کار دستور داد و آن ها هم آن را انجام میدادند. پس مرگ و کشتار در بین پیران بنی اسراییل به سرعت زیاد شد. سران قوم قبط نزد فرعون رفتند و گفتند: مرگ در بین قوم بنی اسراییل افتاده است و نوزادانشان کشته می شوند و بزرگانشان می میرند، نزدیک است که کار به ضرر ما تمام شود. پس فرعون دستور داد که یک سال نوزادانشان را بکشند و یک سال هم آن ها را رها کنند. که هارون در آن سالی که نوزادان را نمی کشتند متولد شد و موسی در سالی که نوزادان را می کشتند، متولد شد. و یاد کنید «إذ فرّقنا بکم البحر» یعنی بین دو آب را شکافتیم تا این که شما در میان آن حرکت کردید و شما در بین آن دو آب بودید در حالی که در جای خشک حرکت می کردید. و گفته شده: با داخل شدن شما در دریا آن را شکافتیم پس بین هر شکافی

ص: 75

از دریا گروهی از شما در مکانی خشک حرکت می کریدند و آن شکاف ها برای شما ایجاد شدند. « و أغرقنا آل فرعون » اسم فرعون به خاطر واضح بودن ذکر نکرد ولی در چند جای دیگر اسم او را ذکر کرده است و جایز است که منظور از آل فرعون خود فرعون می باشد.

«و أنتم تنظرون» یعنی غرق شدنشان را مشاهده می کردید. و قصه کامل آن را ابن عباس این گونه روایت می کند که: خداوند متعال به موسی وحی کرد که: قوم بنی اسراییل را از مصر بیرون ببر، پس موسی آن ها را شبانه خارج کرد و فرعون همراه هزار هزار اسب با مردانش - بدون زنان - آن ها را دنبال کرد، موسی که ششصد و بیست هزار نفر همراهش بود هنگامی که فرعون آن ها را دید، گفت: «إنّ هولاء لشرذمه قلیلون* وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ * وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ» سپس موسی بنی اسراییل را راهی کرد تا این که به دریا رسیدند ناگهان متوجه یک غبار بلندی که از سوارهای فرعون بلند می شد، شدند. سپس گفتند: ای موسی «أوذینا من قبل أن تأتینا و من بعد ما جئتنا» دریا جلوی ماست و فرعون هم با همراهانش از پشت به ما نزدیک می شود، موسی فرمود: «عسی ربّکم أن یهلک عدوّکم و یستخلفکم فی الأرض فینظر کیف تعملون». سپس یوشع بن نون به او گفت: چه دستوری از جانب خداوند دریافت کردی؟ فرمود: به من دستور داده شد که با عصا بر روی آب دریا بزنم. یوشع گفت: بزن و خداوند به دریا وحی کرده بود که هرگاه موسی با عصایش به تو زد، از او اطاعت بکن. پس لرزشی در بین دریا ایجاد شد نمی دانست که عصایش را به کدام طرفش می زند. سپس موسی با عصایش ضربه ای به دریا زد. سپس دریا شکافته شد و دوازده راه در بین آن آشکار شد که هر طایفه ای در یک راه مخصوص خودش عبور می کرد ولی آن ها گفتند: که ما از راه آبی و خیس عبور نمی کنیم. پس خداوند باد صبا را فرستاد و راه را برایشان خشک کرد. آن طور که خداوند فرمود: «فاضرب لهم طریقا فی البحر یبسا» پس راهی شدند هنگامی که در میانه راه بودند، از همدیگر پرسیدند: چرا دوستان دیگرمان را نمی بینیم؟ به موسی گفتند: دوستانمان کجا هستند؟ فرمود: در راهی به مانند راه شما حرکت می کنند. گفتند: که تا آن ها را نبینیم راضی نمی شویم. موسی فرمود: پروردگارا، مرا بر اخلاق بد این قوم یاری بفرما. خداوند وحی کرد که: به عصایت بگو که آن طور که می خواهی حرکت کند. پس با عصایش به طرف راست و چپ اشاره کرد. سپس سوراخ هایی ایجاد شدند که در میان آن ها همدیگر را می دیدند. هنگامی که فرعون بر روی اسب سیاهش به ساحل دریا رسیدند،

ص: 76

ترسید از این که وارد دریا بشود. جبرئیل بر روی یک اسب ماده در حالی که وارد دریا می شد، بر وی نمایان شد هنگامی که فرعون، اسب ماده جبرئیل را دید که وارد دریا شدآن هم از پشتش حرکت کرد و وارد دریا شد سپس به دنبال آن ها قومش هم وارد دریا شد و میکاییل آن ها را به داخل دریا حرکت می داد هنگامی که آخرین نفر از یاران موسی در آن سوی دریا خارج شد و آخرین نفر از همراهان فرعون وارد دریا شد خداوند آب شکافته شده دریا را به روی هم قرار داد پس همه آن ها غرق شدند و موسی و یارانش نجات یافتند. - . مجمع البیان 1: 105 - 107 -

«وملائه» یعنی بزرگان و کارگزاران قومش «فظلموا بها» یعنی با انکار آن به خودشان ظلم کردند. گفته شد: با قرار دادن آن در غیر از جایگاهش به آن ظلم کردند پس به جای ایمان به آن، کفر و انکار را قرار داده بودند. وهب می گوید: اسم فرعون، فرعون ولید بن مصعب است و منظور از او فرعون زمان حضرت یوسف است. و بین آن روزی که حضرت یوسف علیه السلام وارد مصر شد با روزی که موسی به عنوان فرستاده خداوند وارد آن شهر شد چهار صد سال فاصله بود. «حقیق علی أن لا اقول علی الله الا الحقّ » یعنی شایسته است که در مورد خداوند فقط سخن حق بگویم. فراء می گوید: «علی» حرف علی، معنی حرف جر باء را می دهد. یعنی شایسته است که نگویم و گفته شده که: یعنی مشتاق آنم که چیزی نگویم حریص است. «ببیّنة» یعنی همراه حجت و معجزه « فارسل معی بنی اسراییل » یعنی قوم بنی اسراییل را از بند بردگی رها کن و به آن ها اجازه بده تا به سرزمین مقدس بازگردند. «فإذا هی ثعبان مبین» یعنی یک مار بزرگ آشکار؛ و واضح بود که مار است به طوری که امر بر مردم مشتبه نمی­شد و آنگونه نبود که کسی فکر کند که مار است و برعکس، فکر کند که مار نیست.

از ابن عباس و السدیّ روایت است که: آن عصا هنگامی که به مار تبدیل شد تخت فرعون را به دهانش گرفت که اندازه دهانش هشتاد زراع بود. فرعون به موسی التماس کرد و از روی تختش پرید و از آن جا فرار کرد و مردم هم به خاطر آن فرار کردند. فرعون داخل خانه­اش شد و فریاد می­زند که ای موسی، آن مار را بگیر من به تو ایمان می آورم. سپس موسی آن را گرفت و به عصا تبدیل شد. و گفته شده که: طول آن مار هشتاد زراع بوده است «و نزع یده» از ابن عباس و السدیّ روایت است که فرعون به او گفت: آیا نشانه ای دیگری داری؟ موسی فرمود: بله، سپس دستش را وارد گریبانش کرد و گفته شده: زیر بغلش، سپس آن را بیرون آورد. و به او نشان داد «فإذا هی بیضاء» که رنگ دستش سفید نورانی شده بود

ص: 77

و شعاع نورش بیشتر از نور خورشید بود. و آن طور که روایت است رنگ پوست اصلی موسی سبزه بوده است. سپس دستش را دوباره داخل گریبانش کرد و به رنگ اولش تبدیل شد. و در مورد عصایش هم اختلاف نظر است. گفته شده: در مسیرش به طرف مدین یک پادشاه آن را به او داده بود و گفته شده آن همان عصای حضرت آدم است که از جنس درخت بهشتی است هنگامی که آدم به زمین هبوط می کند با خودش می آورد و بین اولادش دست به دست می گشت تا این که نبوت به شعیب رسید. آن عصا همراه چهل عصای دیگر از ارث پدری به شعیب رسید. هنگامی که شعیب موسی برای کار اجاره گرفت به او گفت: که وارد اتاق عصاها شو و یکی از آن عصاها را بردار که آن عصای آدم به دست موسی چسپید. شعیب آن را ازش گرفت و گفت: یکی دیگر را بردار، تا این که سه بار همین کار را تکرار کرد و هر بار همان به دست او می آمد و در آخر همان را به او داد. هنگامی که موسی از نزد شعیب به طرف مصر خارج شد آتشی را دید و درخت به سوی او آمد و خداوند وحی کرد که «یا موسی إنّی انا الله» و خداوند به او دستور داد که آن عصا را بیندازد هنگامی که آن را انداخت ناگهان به یک مار تبدیل شد و موسی از آن فرار کرد و خداوند به او وحی کرد که «خذها و لا تخف» سپس دستش را به طرف آن برد و به شکل عصا تبدیل شد هنگامی که فرعون نزد موسی آمد آن طور که ذکر کردیم آن را جلوی فرعون گذاشت. و گفته شده: که پیامبران به خاطر دوری از تکبر و غرور آن عصا را به دست می گرفتند.

« قال الملأ من قوم فرعون » به آن هایی که آن جا حاضر بودند. «إنّ هذا لساحر علیم » با جادوهایش « یرید أن یخرجکم من أرضکم » و یعنی می خواهد که دلهایی قوم بنی اسراییل را به طرف خودش بکشاند و با آنان تقویت شود و با آن ها بر شما چیره شود و شما را از سرزمین هایتان خارج کند. « فماذا تأمرون» گفته شده: که این کلام بزرگان قومشان بود که به عنوان مشورت به همدیگر می گفتند و احتمال دارد که این کلام را به فرعون گفته باشند و فقط به خاطر خطاب به پادشاه این لفظ «قالوا» را به صورت جمع به کار بردند و همچنین ممکن است که گفته فرعون به قومش باشد که تقدیرش این گونه باشد: قال فرعون لهم: «فماذا تأمرون» فرعون به آن ها گفت: «قالوا» به فرعون گفتند: در حکم دادن بر آن ها در مورد چیزی عجله نکن که همان عجله کردنت حجت علیه خودت می شود.

و گفته شده: أخّره یعنی او را زندانی بکن، که تفسیر اولی درست تر است. «و ارسل فی المدائن» که در اطرافت است. «حاشرین» ساحران را با هم جمع کن تا آن کسانی که علم آن را از او آموختند با هم جمع شوند؛ مجاهد و السدیّ آن را گفتند. گفته شد: آن ها اهل شرط گذاری بودند و آن ها را برای جمع گروه ساحران فرستاد، و هفتاد و دو نفر بودند، ابن عباس آن را گفت «و جاء السحرة فرعون» که پانزده هزار نفر بودند و گفته شد: هشتاد هزار و گفته شد: هفتاد هزار و گفته شد: سی و چند هزار نفر، و گفته شد: که هفتاد و دو نفر بوده اند که دو نفر از آن ها از قوم قبطی بودند که آن دو نفر رئیس قوم بودند و هفتاد نفر آن ها از بنی اسراییل بودند.

ص: 78

و گفته شده: که هفتاد نفر بودند «و إنّکم لمن المقربین» یعنی شما با گرفتن اجرتان از مقربان خواهید بود، به جایگاه های بزرگ. «قالوا یا موسی» یعنی ساحران به موسی گفتند: «إمّا أن تلقی» عصایت را اول بندازی «و إمّا أن أکون نحن الملقین» یا این که ما اولا آن چه از عصا و طناب همراهمان است را بندازیم. «قال القوا» که این یک تهدید و به نوعی دست کم گرفتن آن هاست. «سحروا أعین النّاس» با مالیدن جیوه به عصاها و طناب ها که به وسیله تابش خورشید به آن ها به نوعی انسان فکر می کرد که به مانند مار حرکت می کردند و مردم را فریب می دادند و با حیله ها دیگری شبیه این ها و با انواع تقلب و فریب کاری «و استرهبوهم» خواستند آنان را بترسانند تا این که مردم از آن ها ترسیدند «فاذا هی تلقف ما یأفکون» یعنی عصایش را انداخت که ناگهان تبدیل به یک مار افعی شد و کسانی که آن ساحران با تزویر درست کرده بودند را بلعید. « فوقع الحقّ» یعنی حق آشکار شد چون آن ها هنگامی که آن نشانه های آشکار را دیدند فهمیدند که این یک کار آسمانی است و کسی غیر از خدا نمی تواند چنین کاری انجام دهد که یکی از آن کارها تبدیل عصا به مار بود و درگیری خوردن طناب ها و عصاهای زیاد ساحران دیگر و همچنین محوشدن همه طناب ها و عصاها در شکم مار یا به صورت پخش شدن و یا به صورت محوی کامل در نزد کسانی که آن را جایز می دانند و همچنین تبدیل شدن دوباره مار به عصا بدون هیچ تغییری، و هر عاقلی می داند که انجام این کارها در توان بشریت نیست پس به توحید و نبوت اعتراف کردند و ایمان آوردن آن ها دلیلی برای فرعون و قومش شد. «فغلبوا هنالک» یعنی فرعون و قومش در آن جمع شکست خوردند و فرعون بهت زده شد و موسی و پیروانش را به حال خود رها کرد. «و انقلبوا صاغرین» یعنی با حالت شکست خوردگان از آن جا رفتند. «و ألقی السّحره ساجدین» که خداوند این را به آن ها الهام کرده بود.

و گفته شده: موسی و هارون به خاطر آشکار شدن حق سجده شکر بردند و ساحران هم به آن ها اقتدا کردند و همراه آن ها سجده بردند. و به خاطر این فرموده «القی» به صورت مجهول آورده است تا اشاره­ای باشد به این که آن نشانه های بزرگی که دیدند آن ها را به سجده برد به طوری که آن ها نتوانستند خودشان را کنترل کنند و بی اختیار سجده کنان افتادند. «ربّ موسی و هارون» به این خاطر خداوند را به این دو نفر اختصاص داده است، چون آن ها بودند که به ایمان آوردن به او دعوت می کردند و به خاطر برتری آن ها، یا به خاطر این که تا کسی شک نکند که آن ها به فرعون سجده کردند و چون فرعون ادعا می کرد که خدای جهان است. « إنّ هذا لمکر » که منظورش از آن فریب و اغفال مردم است که ایمان ساحران از روی علم و آگاهی نبوده است بلکه توطئه کرده بودند که اموال و ملکتان را ببرند. «فسوف تعلمون » نتیجه کارتان را « لأقطعنّ أیدیکم و أرجلکم من خلاف » یعنی از هر طرف بدنتان یکی از آن ها را قطع می کنم. حسن می گوید: به این گونه که دست راست با پای چپ قطع شود و دیگران می گویند:

ص: 79

همچنین باید دست چپ با پای راست هم قطع شود و گفته شده: او اولین کسی بود که این کار را با مردم انجام داد و آن ها را بر نخل خرما در ساحل رود نیل به دار آویخته بود. « إنّا إلی ربّنا منقلبون » در حالت ایمان به توحید و با اخلاص به سوی پروردگارمان برمی گردیم، بازگشت به سوی خدا همان رسیدن به پاداش نیک اوست. و هدفشان تسلی دادن به خودشان در هنگام تحمل سختی شکنجه های فرعون بود که می خواستند تهدید فرعون به شکنجه دادنشان را با تهدید سخت تر به شکنجه دادن فرعون در آخرت جواب دهند. «و ما تنقم منّا» و این شکنجه های او بعد از این نشانه های خداوند که بر ما آشکار شدند نمی­توانند ما را از ایمان به خداوند منصرف کنند. «ربّنا افرغ علینا صبرا» یعنی در هنگام قطع شدن دست و پایمان و اعداممان قدرت صبر را به ما عطا کن تا دوباره کافر نشویم. «و توفّنا مسلمین» یعنی ما را بر اسلاممان تا زمان مرگ ثابت قدم نگه دار. گفته­اند: که فرعون همان روز آن ها را اعدام کرد در روز اول ساحران کافر ولی در آخر روز شهیدانی پاک بودند. و همچنین گفته شده که: دستش به آن ها نرسید و خداوند آن ها را از او حفظ کرد. - . مجمع البیان 4 : 457 - 458 - «و قال الملأ من قوم فرعون» هنگامی که ساحران اسلام آوردند «أ تذر موسی و قومه» آیا آن ها را زنده نگه می داری تا مخالف تو کار کنند و مردم را به مخالفت تو دعوت کنند و در آخر بر تو چیره شوند و پادشاهیت نابود شود؟ و از ابن عباس روایت است که: فرعون فرزندان بنی اسراییل را می­کشت ولی هنگامی که این معجزات موسی را دید دوباره چنین دستوری داد؛ سپس بنی اسراییل این را به نزد موسی شکایت کردند و موسی گفت: «استعینوا بالله» در دفع بلای فرعون از شما « واصبروا» بر دینتان «یورثها من یشاء» یعنی آن را به کسی می خواهد از طریق ارث انتقال می دهد. «و العاقبة للمتقین» یعنی باتقوا باشید چون عاقبت خیر درد و دنیا برای انسان های باتقواست. «قالوا» بنی اسراییل به موسی گفتند: «أوذینا من قبل أن تأتینا». فرعون با کشتن فرزندانمان و به کنیز گرفتن زنانمان قبل از این که رسالت خداوند را برایمان بیاوری ما را شکنجه می کرد «و من بعد ما جئتنا» همچنین ما را تهدید می کند و اموالمان را از ما می گیرد و ما را مجبور به انجام کارهای سخت می کند و ما با آمدن تو هم هیچ فایده­ای نبردیم و این نشان می­دهد که دوبار قتل و شکنجه در بین آن ها اتفاق افتاد. حسن می­گوید: فرعون قبل و بعد از آمدن موسی از بنی اسراییل جزیه می گرفت و تا زمانی که موسی وعده نجات از فرعون را داد همچنان ادامه داشت. پس موسی وعده نجات را برایشان تازه کرد «عسی ربّکم أن یهلک عدوّکم» و امیدواری از سوی خداوند، ایجاب کننده است «و یستخلفکم فی الارض» و شما را بعد از آن ها مالک سرزمین خودتان بکند «فینظرکیف تعملون» تا شکری باشد در مقابل آن چه که به شما عطا می کند.

ص: 80

«و لقد أخذنا آل فرعون بالسنین» لام برای قسم است، یعنی قوم فرعون را با خشکسالی و قحطی عذاب دادیم «فإذا جاءتهم الحسنة» یعنی باروری و نعمت فراوانی در رزق و سلامتی و عافیت، « قالوا لنا هذه» یعنی ما خودمان در اصل مستحق این نعمت ها هستیم و نمی دانستند که این ها از جانب خداوند است و باید او را شکر کنند «و إن تصبهم سیئة» گرسنگی، مصیبت، قحطی باران و قحطی و نابودی میوه و حیوانات «یطیّروا» موسی و همراهانش را به فال شوم و بد می گرفتند و گفتند: زمانی که شما را می بینیم شر به طرف ما می آید. « ألا إنّما طائرهم عندالله » یعنی آن شوم و ضرری که گرفتار آن ها می­شود همان عقوبت خداوندی است که به آن ها وعده داده شده است و در آخرت گرفتار آن ها می­شود نه آن بلاهایی که در دنیا به سرشان می آید یا این که این خداوند است که برکت و شوم و خیر و شر و نفع و ضرر را برای آن ها می­آرود. اگر عاقل باشند خیر و سلامت را از شر را از جانب او طلب می کنند و گفته شده: آن چیزی که آن را به فال بد می گیرند در کارنامه آن ها حفظ می شود تا آن ها را در روز قیامت به خاطر آن عقوبت دهد. «و قالوا» قوم فرعون به موسی گفتند: «مهما تأتنا به من آیة» چه معجزه ای برای ما می آوری «لتسحرنا بها» تا به وسیله آن ما را از دین فرعون برگردانی؟

«فأرسلنا علیهم الطوفان» ابن عباس و ابن جبیر و قتاده و محمد بن اسحاق گفتند و از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت است که سخن آنان با یکدیگر درآمیخت و گفتند: هنگامی که ساحران ایمان آوردند و فرعون شکست خورده برگشت و او و قومش خواستند که بر کفرشان بمانند، هامان به فرعون گفت: مردم به موسی ایمان آوردند ببین چه کسی به او ایمان آورده است، پس او را زندانی کن. پس فرعون هر کسی را که به موسی ایمان آورده بودند، زندانی کرد. سپس خداوند نشانه هایش را برای فرعونیان آشکار کرد، خشکسالی و قحطی را بر آن ها نازل کرد سپس بر آن ها طوفان فرستاد پس خانه و مسکن هایشان را خراب کرد تا این که به بیابان رفتند و آن جا چادر زدند و خانه های قبطی ها پر از آب شده بود ولی در خانه های بنی اسراییلیان حتی یک قطره آب نرفته بود و آب بر سطح زمین هایشان مانده بود و نمی توانستند چیزی بکارند پس به موسی گفتند: «ادع لنا ربّک» که آب را بر زمین ها و خانه هایمان بردارد تا به تو ایمان بیاوریم و بنی اسراییلی ها را آزاد کنیم. موسی در نزد خداوند دعا کرد و خداوند طوفان را بر آن ها برداشت ولی ایمان نیاوردند و هامان به فرعون گفت: اگر بنی اسراییلی ها را آزاد کنی، موسی بر تو چیره می شود و پادشاهیت را نابود می کند و خداوند در آن سال علف و زراعت و میوه های زیادی را برایشان رویاند به طوری که کل سرزمینشان سبز و حاصلخیز کرد و گفتند: آن بارانی که سال گذشته بارید برای ما نعمت و حاصل خیزی آورد پس خداوند در سال دوم به روایت علی بن

ص: 81

ابراهیم و به روایت دیگر مفسران در ماه دوم همان سال، برایشان ملخ فرستاد و کل زراعت و درخت هایشان را خوردند حتی نزدیک بود موها و ریش­هایشان را بخورند، آن ملخ ها درها، لباس ها و وسایلشان را خوردند ولی وارد خانه های بنی اسراییلی ها نمی ­شدند و آن ها گرفتار ضرر نمی­شدند، سپس ناله کردند و درمانده شدند و فرعون از این بلای سخت غمگین شد و گفت: «یا موسی ادع لنا ربّک» که خداوند ملخ ها را از این جا ببرد تا بنی اسراییلی ها را آزاد کنیم. موسی دعا کرد و خداوند ملخ ها را از آن ها دور کرد در حالی که هفت روز از شنبه تا شنبه، سرزمینشان را غارت کرده بودند.

و گفته شده: موسی از زمین بلند شد و به هوا پرید و در آن جا با عصایش به طرف غرب و شرق زمین اشاره کرد، سپس ملخ ها به همان جایی که آمده بودند، رفتند، به طوری که انگار وجود نداشتند. ولی هامان اجازه نداد که فرعون بنی اسراییلی ها را آزاد کند و خداوند هم در سال سوم به روایت علی بن ابراهیم در ماه سوم و به روایت دیگر مفسران شپش را برایشان فرستاد که از ملخ کوچک تر است و بال پرواز ندارد و این ها بدترین و کثیف­ترین هستند. پس بر زراعت هایشان حمله کردند و آن ها را ریشه کن کردند سپس زراعت ایشان از بین رفت و همه زمین را نابود کردند. و گفته شده که: به موسی دستور داده شد که بر روی یک تپه سفید در یکی از روستاهای مصر به اسم عین شمس برود، پس به آن جا رفت و با عصایش ضربه ای به آن زد. سپس شپش ها از درون آن سرازیر شدند که داخل لباس های آن ها می رفتند و آن ها را نیش می زدند یا این که اگر کسی از آن ها غذا می خورد در همان لحظه غذایش پر از شپش می شد. ابن جبیره می گوید: قمل، حشره ای که از حبوبات بیرون می آید این طور بود که کسی از آن ها ده گونی از حبوبات را در سنگ آسیاب می ریخت ولی فقط سه مشت از آن بیرون می آورد و بلای شپش بزرگ ترین بلایی بود که بر سر آن ها آمد. سپس همه وجودشان از موها و صورت و پلک ها و ابروهایشان از آن ها پر شده بود و پوستشان به مانند کسی شده بود که بیماری آبله گرفته است و آرام و قرارشان را از دست داده بودند، پس فریاد کشیدند و داد زدند و فرعون به موسی گفت: برایمان دعا کن تا خداوند این شپش ها را از ما دور کند و ما هم بنی اسراییل را از زندان آزاد کنیم. موسی نیز دعا کرد

ص: 82

و شپش ها که هفت روز از شنبه تا شنبه، در آن جا مانده بودند از سرزمینشان خارج شدند. سپس خداوند در سال چهارم و گفته شده در ماه چهارم برایشان قورباغه فرستاد که در غذا و آبشان وارد می شد و خانه و مسکن هایشان پر از آن شده بود. و آن ها هر لباس و ظرف و غذا و شرابی را باز می کردند در آن قورباغه ای وجود داشت و به درون ظرف های غذای آن ها می پرید و هر چه در آن بود را فاسد می کرد. قورباغه ها بر چانه آن ها می نشستند اگر یکی از آن ها می خواست که حرف بزند قورباغه به درون دهان آن می پرید دهانش را باز می کرد تا لقمه غذایش را بخورد ولی قورباغه زودتر از لقمه اش به دهانش می پرید، فرعونیان از این قورباغه ها خیلی خسته شده بودند، هنگامی که این را دیدند، گریه کردند و نزد موسی شکایت بردند و گفتند: این بار توبه می کنیم و به گناه خود باز نمی گردیم دعا کن تا خداوند قورباغه ها را از ما دور کند سپس ما هم به تو ایمان می آوریم و بنی اسراییلی ها را آزاد می کنیم. موسی از آن ها عهد و پیمان گرفت سپس برای آن ها دعا کرد و خداوند قورباغه ها را از سرزمینشان برداشت در حالی که هفت روز از شنبه تا شنبه، در آن جا بودند سپس دوباره عهدشان را شکستند و به کفرشان برگشتند. در سال پنجم خداوند برای آن ها خون فرستاد و آب رود نیل برایشان خون شده بود، قبطی ها آن را خون می دیدند ولی بنی اسراییلی ها آن را آب می دیدند اگر بنی اسراییلی آن را می نوشید برایش آب بود ولی اگر قبطی آن را می نوشید خون بود. قبطی ها به اسراییلی ها می گفتند: آب را در دهان خود بریز بعد همان آب را در دهان من بریز، هنگامی که آب دهان خودش را به دهان قبطی می ریخت به خون تبدیل می شد. تشنگی بر فرعون فائق آمده بود تا حدی که مجبور بود درختان تر را میک بزند و هر وقت آن را می مکید آب درخت در دهانش تبدیل به خون می شد در این حالت هفت روز صبر کردند و فقط خون می خوردند و می آشامیدند.

زید بن اسلم می گوید: خونی که بر آن ها مسلط شده بود خون دماغ بود. نزد موسی آمدند و گفتند: به خداوند دعا کن تا این خون را در میان ما بردارد ما هم به تو ایمان می آوریم و بنی اسراییل را نیز آزاد می کنیم. هنگامی که خداوند خون را در میان آن ها برداشت ایمان نیاوردند و بنی اسراییلی ها را آزاد نکردند «و لمّا و قع علیهم الرجز» هنگامی که عذاب طوفان که بر آن ها نازل شد و گفته شده: آن عذاب طاعون بود که بر آن ها نازل شد و هفتاد هزار قبطی را کشت، که این عذاب، ششمین عذابی است که بر آن ها نازل شده بود. از ابن جبیر نقل شده است. و مانند این روایت از امام صادق علیه السلام روایت شده است که برف قرمزی بر آن ها نازل شد که به سبب آن ها بعضی از آن ها مردند و از سختی آن ناله می کردند. «قالوا» فرعون و قومش گفتند: «یا موسی ادع لنا ربّک بما عهد عندک» با آن شرایطی که قبلا دعا می کردی چون قبلا هم تو را در آیاتت اجابت می کرد یا این که با این شرط که اگر ما ایمان بیاوریم آن عذاب از ما برداشته می شود

ص: 83

یا با آن عهد پیامبری که در نزد توست. حرف باء برای قسم است. «إلی أجل هم بالغوه» یعنی مدتی که خدا آنان را در آن مدت غرق کرد «إذا هم ینکثون» عهدشان را می شکستند. «فانتقمنا منهم» پس به خاطر کردار بدشان آن ها را مجازات دادیم « فی الیمّ» در دریا «و کانوا عنها غافلین» و آن ها از نازل شدن عذاب غافل بودند یا این که، ما آن ها را به خاطر تکذیب کردنشان و غافل شدنشان و خود را به غفلت انداختن آن ها را عقوبت دادیم. «و أورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون» یعنی بنی اسراییل، چون قبطی ها آن ها را ضعیف کرده بودند و خداوند بعد از نابود شدن فرعون و قومش سرزمین و حکومتشان را به آن ها بازگرداند و آن را از فرعونیان گرفتند. «مشارق الأرض و مغاربها» آن مکان هایی که در آن بودند، جهت های شرق و غرب آن که منظورش کل سرزمین فرعون از اول تا آخر می باشد. و گفته شده که: منظور سرزمین شام و مصر است. و گفته شده: سرزمین مصر. زجاج می گوید: در بین بنی اسراییل داوود و سلیمان به حکومت رسیدند «التی بارکنا فیها» با تولید زراعت ها و میوه ها و نباتات و درختان دیگر و چشمه ها و رودها و دیگر انواع منافع «و تمّت کلمة ربّک الحسنی علی بنی اسرائیل » یعنی وعده خداوند مبتنی بر نابود کردن دشمنشان و به حکومت رسیدنشان به حقیقت پیوست. و گفته شده: به خاطر صبری که بر شکنجه های فرعون و قومش داشتند به آن ها وعده بهشت داده شد. « و دمرّنا ما کان یصنع و قومه » و هر آن چه را که فرعونیان از کاخ و شهر و خانه درست می کردند، نابود می کردیم « و ما کانوا یعرشون» و آن چه از درخت و انگور و میوه ها می کاشتند را نابود می کردیم، یا آن چه سقف می­زدند از کاخ ها و خانه هایشان. - . مجمع البیان 4 : 460 – 471 - «فلمّا جاءهم الحقّ من عندنا» آن معجزه ها و نشانه هایی را که برای آن ها آوردند «أ تقولون للحقّ لمّا جاءکم» که آن سحر بوده، پس با جمله استینافیّه، انکار را آورد و فرمود: «أ سحر هذا و لا یفلح الساحرون» یعنی با دلیل هایی که می­آورند پیروز نمی شوند «لتلفتنا» یعنی به خاطر کمک های ما «و تکون لکم الکبریاء» یعنی حکومت و عظمت و قدرت برای شماست. « فی الأرض» یعنی در سرزمین مصر یا در همه دنیا. «بکل ساحر» چون به آن چیزی که موسی از طرف خداوند آورده بود، و می دانست که سحر نیست ناآگاه بود ولی بعد از آن که فهمید با او دشمنی کرد. و گفته شده: فهمید که آن سحر نیست ولی فکر کرد که چیزی شبیه به سحر است. «و یحقّ الله الحقّ» یعنی حق را آشکار و استوار می کند و اهل آن را پیروز می کند. « بکلماته » با وعده هایش و گفته شده که: با کلامی که به وسیله آن

ص: 84

نشانه هایی را که پیامبرانش می آورند را روشن می کند. و گفته شده: با آن حکمی که قبلا در لوح محفوظ آمده است، که این کار اتفاق می افتاد. «إلّا ذریّة من قومه» یعنی افرادی از قوم فرعون یا افرادی از قوم موسی، یعنی بنی اسرائیلی­هایی که در سرزمین مصر بودند و کسانی که وجه اول را گفتند در مورد آن اختلاف دارند و گفته شده: قومی بودند که مادرانشان از بنی اسراییل و پدرانشان از قبط بودند پس راه مادران و دایی هایشان را ادامه دادند این از ابن عباس است. و گفته شده: مردمانی هستند که از قوم فرعون هستند از جمله: زن فرعون و مؤمن آل فرعون و کنیز او و زنی که مامور شانه کردن موهای زن فرعون بود. و گفته شده: آن ها بعضی از فرزندان قوم قبط بودند که پدرانشان موسی را قبول نکردند. و کسانی که وجه دوم را گفتند نیز در این مورد اختلاف دارند و گفته شده: آن ها گروهی از بنی اسراییل بودند که فرعون سحر را به آن ها آموزش داده بود و آن ها را جزء یاران خودش قرار داده بود ولی به موسی ایمان آوردند و گفته شده: که منظور از آن مؤمنان قوم بنی اسراییل بودند که تعداد آن ها ششصد هزار نفر بودند و یعقوب هفتاد و دو نفر از آنان را وارد مصر کرد پس زاد و ولد کردند و به ششصد هزار نفر رسیدند به خاطر این به آن ها ذریه گفت چون در مقابل کافران کم و ضعیف بودند. این از ابن عباس روایت شده است. مجاهد می گوید: منظور از آن ها فرزندان کسانی هستند که موسی بر آن ها پیامبر مبعوث شد و به خاطر گذشت زمان پدرانشان مردند و فرزندانشان باقی ماندند. «علی خوف من فرعون» آن ها ایمان آوردند ولی از شکنجه های فرعون می ترسیدند. «ملائهم» یعنی بزرگانشان «أن یفتنهم» آن ها را از دین خارج کند این طور که آن ها را با سختی امتحان کند و برآن سختی تحمل نداشته باشد و از دینشان برگردند. «لعال فی الأرض» یعنی فردی مستکبر و طاغوت «و إنّه لمن المسرفین» یعنی کسانی که در گناه کردن از حد تجاوز کردند «لا تجعلنا فتنة» یعنی این امکان را به ظالمان مده تا بما ظلم کنند و ما را مجبور کنند که از دینمان برگردیم یا کافران را بر ما چیره مکن تا از پیروزی خود فریب بخورند و بگویند: اگر حق با آن ها بود ما نمی توانستیم بر آن ها چیره شویم.

امام باقر علیه السلام و امام صادق علیهما السلام می­فرمایند: به این معناست که آن ها را بر ما غالب نکن تا آن ها را با ما بیازمایی «أن تبوّأ لقومکما» بگیرید برای آن مردمی که به شما ایمان آوردند در مصر «بیوتا» در آن ساکن شوند و به آن پناه ببرند «و اجعلوا بیوتکم» تفسیر این بعدا خواهد آمد. « زینة » از زیورآلات و لباس. گفته شده؛ و الزینه یعنی زیبایی و سلامتی جسم و بلند قامتی و زیبارویی، و اموالی که به وسیله آن ها در دنیا خودشان را بزرگ جلوه می دهند. « ربّنا لیضلّوا » لام برای نشان دادن نتیجه است و گفته شده معنای آن این است که: تا گمراه نشوند و حرف نفی لا حذف شده است. و «ربّنا اطمس» منظور

ص: 85

از الطمس علی الاموال این است که تغییر یافتن آن از صورتی به صورت دیگر هیچ فایده ای ندارد. اکثر مفسران می گویند: همه اموالشان حتی قند و حلوای آن ها به شکل سنگ درآمد. «و اشدد علی قلوبهم» یعنی بعد از نابود شدن همه اموالشان، آن ها را بر اقامت در سرزمینشان ثابت کن که این برایشان سخت­تر است. و گفته شده: بعد از بین رفتن اموالشان خودشان را نیز بمیران و نابود کن. و گفته شده: آن عبارت است از درماندگی و مُهر زدن « فلا یومنوا» که احتمال نصب و جزم را دارد، نصب زمانی است که آن را جواب صیغه امر بگیریم و همراه فاء می آید یا این که عطف بر فعل « لیظلّوا » است و هر کلام بین آن جمله معترضه است. و اما جزم زمانی است که آن را به صورت دعا بگیریم و گفته شده معنایش این است که: یعنی ایمانشان اصلا ایمانی اختیاری نیست.

«قد أجیبت دعوتکما» این جریح می گوید: فرعون بعد از این دعا چهل سال در آن جا ماند و این از امام صادق علیه السلام روایت شده است. « فاستقیما » پس به آن چه که که به آن مأمور شده اید و آن دعوت مردم به ایمان است ثابت قدم باشید. «بغیا و عدوا» تا بر آن ها ظلم و ستم کنند. « قال آمنت » این ایمان آوردنش به خاطر مصون ماندنش بود و مستحق پاداش نبود و فایده ای هم برایش ندارد. « الان» یعنی به او گفته شد: الان ایمان آوردی. زمانی که ایمان آوردنت دیگر فایده ای ندارد و هنگامی که ایمان برایت فایده داشت آن را رها کرده بودی. چرا قبل از این ایمان نیاوردی؟ «و کنت من المفسدین» در زمین جز انسان فاسد نبودی این کلام را جبرئیل یا خود خداوند به او فرمود: «فالیوم ننجیک ببدنک». بیشتر مفسران می گویند: یعنی هنگامی که خداوند فرعون و قومش را غرق کرد بعضی از بنی اسراییلی ها غرق شدن فرعون را انکار کردند و گفتند: او بزرگتر از این بود که غرق شود پس خداوند جسم او را بیرون آورد تا او را ببینند به خاطر این فرمود: «فالیوم ننجیک» تو را بر روی زمین انداختیم، جسدت را خالی از روح بر مکانی مرتفع از سطح زمین قرار دادیم؛ چرا که او عریان بر روی آب مانده بود و گفته شده یعنی تو را از آب بیرون می آوریم ولی تو مرده ای. البدن یعنی: زره، ابن عباس می گوید: یک زره از طلا در تنش بود که با آن شناخته می شد. یعنی: تو را با زره مشهورت بر روی آب قرار می دهیم تا تو را با آن بشناسند. « لتکون لمن خلفک آیه » تا درس عبرتی باشد « مبوّأ صدق » آن ها را در جایی پاک بیت المقدس و شام استقرار دادیم. حسن می گوید: منظور از آن مصر است، به این صورت که قوم بنی اسراییل را یک بار از دریا رد کرد و به مصر برگشت و در خانه های فرعونیان ساکن شد. « فما اختلفوا حتی جاءهم العلم» یهودیان در مورد تصدیق پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم اختلاف نداشتند تا این که قرآن برایشان آمد یا این که علم به حقیقت او، یا این که بنی اسراییل زمانی با هم اختلاف نظر کردند که حق و حقیقت به وسیله موسی و هارون برایشان فرستاده شد.

ص: 86

که قبل از آمدن حق و حقیقت همگی کافر بودند. هنگامی که موسی بر آن ها مبعوث شد، بعضی از آن ها به او ایمان آوردند و بعضی از آن ها بر کفرشان باقی ماندند. سپس با هم اختلاف پیدا کردند. - . مجمع البیان 5 : 125 - 132 - «برشید» یعنی مرشد « یقدم قومه» یعنی در روز قیامت جلوی قومش راه می رود تا این که آن ها را به طرف آتش می برند. «و بئس الورد المورود» یعنی آن آبی که برای رفع تشنگیشان به آن ها داده می شود تا خودشان را از آتش زنده نگه دارند بدترین آب است. و به خاطر این خداوند لفظ الورد المورود را به آن ها داد تا با آن چه که بهشتیان به آن ها وارد می­شوند از انهار و عیون، مطابقت لفظی داشته باشد. « بئس الرفد المرفود» یعنی چیزی که به آن ها می دهند آتش و لعنت است و آن بدترین چیز است. - . مجمع البیان 5 :191 -

«تسع آیات» در مورد آن اختلاف نظر است و گفته شده آن دست موسی و عصای او و زبان او و دریا و طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون است و گفته شده: طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون و دریا و عصا و محوشدن و تخته سنگ است و به جای محو شدن، دست هم گفته اند. و به جای دریا و محو شدن و تخته سنگ، دست و سالها - خشکسالی - و کاهش ثمرات - قحطی - گفته اند. حسن نیز مثل این را می گوید ولی خشکسالی و قحطی را یک نشانه فرض می کند و نهمین نشانه را بلعیدن دروغ و تزویر آنان توسط عصای موسی می­داند. و گفته شده: که آن ها نُه معجزه در احکام شریعت بودند. « فاسئل بنی اسرائیل » به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم دستور داده شد که از بنی اسراییل سؤال بپرسد تا حجت و دلیل برایشان آشکارتر باشد و گفته شده: ای شنونده، بپرس.

« مسحورا » کسی که علم ساحری را به او داده­اند، یا ساحراً است، و مفعول را در جایگاه فاعل قرار داده است. و گفته شده: یعنی تو افسون شده­ای پس تو خودت را بر آن چیزی حمل می­کنی که افسونی که در توست می­گوید « لقد علمت ما أنزل هولاء» یعنی این آیات «إلّا ربّ السّموات و الأرض» که آن ها را خلق کرده است. « بصائر» و روایت است که امام علی علیه السلام در مورد «علمت» فرمود: به خدا قسم دشمن خدا این را نمی دانست ولی موسی به آن آگاهی کامل داشت. و گفت: که من این را می دانم. «و إنّی لأظنّک» یعنی آن را به تو نشان می دهم. «یافرعون مثبورا» یعنی هلاک شده، و گفته شده ملعون و گفته شده: یعنی احمق، کسی که عقل ندارد.

و گفته شده: کسی که از خیر دور است. « فأراد » یعنی فرعون «أن یستفزّهم» که موسی را اذیت کند « و من معه من الأرض » یعنی ساکنان مصر و فلسطین و اردن را با تبعید کردن آنان از آن جا.

ص: 87

و گفته شده: آن ها را بکشد. «و قلنا من بعده » یعنی بعد از نابودی فرعون « اسکنوا الأرض » در سرزمین مصر و شام « فإذا جاء وعد الآخرة » روز قیامت یعنی وعده روز آخرت و گفته شده که منظور، زمان نزول حضرت عیسی علیه السلام است. «جئنابکم لفیفا» یعنی کسانی که در قبرها هستند آن ها را به ایستادن برای حساب و بازرسی می کشانیم در حالی که با هم قاطی هستند و همه به دور هم پیچیده شده­اند در حالی که همدیگر را نمی شناسند، و هیچ کس به قبیله اش وابسته - متمایل - نیست. و گفته شده: « لفیفا» یعنی همگی. - .

مجمع البیان 6 : 443 - 444 -

«و هل أتاک» این ابتدای کلام است و به تحقیق خبری است از جانب خداوند که آن را ابلاغ نکرده است و فرمود:آیا خبری از فلان کس شنیدی؟ و گفته شده: جمله در حالت استفهام گزارشی است در معنای جمله خبری یعنی: برایت آمده است «إذ رأی نارا» ابن عباس می گوید: موسی مردی غیوری بوده است با دوستانش زیاد گشت نمی زده است برای این که زنش دیده نشود.

«فلمّا قضی الأجل» از شهر مدین خارج شد و گوسفندانش را با خودش آورده بود و خاواده اش سوار بر قاطری همراهش بودند و بر روی آن قاطر گونی های پر از وسایل خانه بود، در شبی بسیار تاریک راهش را گم کرد و گوسفندانش متفرق شدند و سنگ چخماقش جرقه نمی زد و زنش در هنگام وضع حمل بود آتشی را از دور دید که در نزد خداوند نور بود ولی در نزد موسی آتش بود. «فقال» در این هنگام «لاهله» که دختر شعیب بود و در مدین با او ازدواج کرده بود «امکثوا» این جا بمانید، «بقبس» یک شعله از آن آتش بزرگ بیاورم تا با آن خودتان را گرم کنید یا این که به وسیله آن آتش راه را پیدا کنم. یا این که علامتی را پیدا کنم که با آن راه را پیدا کنم. چون جایی که آتش روشن شده حتما کسی در آن نزدیکی هست. « فلمّا أتاها ». ابن عباس می گوید: هنگامی که به طرف آتش رفت متوجه شد که آتش بر روی درخت انگور است. پس از زیبایی نور آن آتش و سبز بودن آن درخت تعجب کرد و ایستاد. از جانب درخت ندایی شنید «یا موسی إنّی أنا ربّک» وهب می گوید: از جانب درخت ندایی آمد: ای موسی، سپس زود جواب داد و نمی دانست کیست که او را صدا می زند، و گفت: من صدایت را می شنوم ولی خودت را نمی بینم، فرمود: من بالای تو، همراه تو، پشت تو و از خودت به تو نزدیکترم. سپس فهمید که این صدا فقط می تواند فقط از جانب خداوند باشد و مطمئن شد. و موسی دانست که این صدا از جانب خداوند است و خواسته که معجزه­ای

ص: 88

برای موسی آشکار کند. آن چنان که در جایی دیگر فرمود: «إنّی أنا الله ربّ العالمین» و گفته شده: هنگامی که آن درخت سبز را دید که از تنه آن تا آخرش در آتش روشنی می درخشد و صدای تسبیح ملائکه ها را شنید و نور بزرگی دید که تا به حال ندیده بود که چیز سرسبز آتش روشن کند و نه آتش چیز سرسبز را بسوزاند تعجب کرد و فهمید که یک معجزه است و یک کار بزرگی است و سکینه و آرامش به او داده شد. پس ندا آمد «أنا ربّک فاخلع نعلیک» که تفسیرش را قبلا ذکر کردیم. «إنِک بالواد المقدّس » یعنی سرزمین پاک و مبارک «طوی» اسم آن بیابان بوده و گفته شده: به این خاطر به طوی نامگذاری شده چون دوبار پاک و مطهر شده است. انگار که دوبار با برکت پاک شده است.

«و أنا اخترتک» تو را برای انتشار رسالتم انتخاب کرده ام. «فاستمع لما یوحی» به آن چه به تو می گویم گوش بده و به آن توجه کن. «و أقم الصلوة لذکری » تا به وسیله آن من را تسبیح و تعظیم کنی یا این که من را مدح و ثنا کنی. و گفته شده: یعنی برای من نماز بگذار نه برای یکی دیگر و گفته شده: یعنی هرگاه فکر کردی که نماز بر تو واجب شده نماز بخوان چه در وقت نماز بودی و چه نه، این را اکثر مفسران گفته­اند و از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است. « إنّ السّاعة آتیة » یعنی قیامت حتما برپا می شود و در آن شکی نیست. «أکاد أخفیها» می­خواهم آن را از بندگانم مخفی کنم تا به طور ناگهانی اتفاق بیافتد. و از ابن عباس روایت است: «أکاد أخفیها من نفسی» که در قرائت أبیّ نیز چنین است و آن از امام صادق علیه السلام روایت شده است با این تقدیر که: اگر آن را از خودم مخفی می کنم چطور آن را برای تو آشکار کنم. و این در بین عرب ها شایع است.

ابوعبید می گوید: معنی

ص: 89

أخفیها، یعنی آن را آشکار می کنم. و فعل أکاد برای تاکید بر آن رفته است، یعنی نزدیک است که آن را برپا کنم. «بما تسعی» یعنی به آن چه از خیر و شر انجام می­دهی «فلا یصدنِّک عنها من لا یومن بها» یعنی کسانی که به قیامت ایمان ندارند تو را از نماز منع نکنند و یا این که انسانهایی که به قیامت ایمان ندارند تو را از ایمان به قیامت منع نکنند. و گفته شده: از عبادت و فراخواندن مردم به آن، و گفته شده: از این ویژگی­ها تو را منع نکنند. «و اتبّع هواه» هوی یعنی تمایل نفس به چیزی، « فترّدی» یعنی نابود می کند. - . مجمع البیان 7: 5 - 6 -

«و ما تلک بیمینک» از عصایی که در دستش بود پرسید: «أتوکّو علیها » هرگاه راه بروم بر آن تکیه می زنم. « و أهشّ بها غنمی» با آن برگ درختان را می ریزانم تا گوسفندانم از آن بخورند. «و لی فیها مآرب أخری » و نیازهای دیگرم را برطرف می کنم.

ابن عباس می گوید: توشه اش را بر آن حمل می کرد و بر آن ضربه می زد و از آن آب بیرون می آمد و با آن بر زمین می زد و از زمین برایش غذا بیرون می آمد و با آن حیوانات وحشی را از خودش و گوسفندانش دور می کرد و اگر کسی با او درگیر می شد با آن می جنگید. و اگر می خواست از چاه، آب بیرون بیاورد بلند می­شد و دو سر آن به مانند سطل می شدند و بر سر آن چیزی به مانند شمع بیرون می آمد و شب را برایش روشن می کرد و از او نگهبانی می داد و با او همدم می شد و اگر درختی بلند بود با قلابش آن را خم می کرد. « فإذا هی حیّی تسعی» یعنی با سرعت راه می رفت. و گفته شده: به ماری زرد که یالی به مانند یال اسب داشت تبدیل می شد و به اندازه ثعبان بزرگ می شد که ثعبان بزرگترین نوع مار است. از ابن عباس و گفته شده: وقتی آن را به زمین می انداخت با یک چشم بر هم زدن به ماری بزرگ تبدیل می شد که توجه مردم را جلب می کرد. به مانند شتر حامله از روی صخره ها می گذشت و آن ها را می بلعید و با دندانهایش ریشه یک درخت بزرگ را در می آورد و آن را ریشه کن می کرد، و چشم هایش از آتش می درخشیدند، و قلاب آن برایش تبدیل به گردن می شد که موهایی به مانند شهاب سنگ - نیزه کوچک - بر روی آن بود. هنگامی که این را دید به عقب برگشت و ترسید. سپس خداوند را یاد کرد و به حالت شرم از او ایستاد و سپس ندا آمد: « یا موسی » به جایی که بودی برگرد، موسی نیز در حالی که خیلی ترسیده بود، برگشت. «قال خذها» با دست راستت آن را بردار. «و لا تخف سنعیدها سیرتها الأولی» یعنی آن را به شکل اولیه اش که عصا باشد برمی گردانیم. در آن وقت موسی یک جامه پشمی پوشیده بود که آن را درآورده بود. هنگامی که خداوند به او دستور داد که آن را بردار یک طرف از جامه­اش را بر دستش گذاشت. خداوند فرمود: ای موسی، تو را چه شده است؟ آیا فکر کردی اگر خداوند بخواهد به تو آسیبی برساند آن جامه پشمین می تواند مانع آن شود؟ موسی گفت: نه، ولی من ضعیف هستم و از ضعف خلق شده­ام سپس دستش را برهنه کرد

ص: 90

و آن را در دهان مار گذاشت که ناگهان دستش بر جایی بود که عصا را می گرفت، جایی که بین دو سر آن بر عصا تکیه می کند. از وهب روایت است که: جنس عصا از درخت تمشک وحشی است که طول آن ده ذراع بوده به اندازه قد حضرت موسی علیه السلام . «و اضمم یدک إلی جناحک» یعنی دستت را به زیر بازو یا به پهلویت ببر؛ و گفته شده: آن را در گریبانت ببر که جناح کنایه از گریبان است. « تخرج بیضاء» که نور ساطعی دارد و در شب و روز به مانند خورشید و ماه و از آن هم بیشتر می­درخشد. - . مجمع البیان 7 : 8 -

«آیة أخری» بیضاوی می گوید: یعنی معجزه­ای دیگر که حال است برای ضمیر در «تخرج» آن را روشن بیرون می آورد یا حال برای ضمیر ها یا مفعول به شرط تقدیر فعل خذ یا اسم فعل دونک «لنریک من آیاتنا الکبری» متعلق به هذا است که مقدر است یا به آن چه که آیه و یا قصه بر آن دلالت می کند، متعلق است. یعنی با آن هدایت کردیم. یا این کار را انجام دادیم تا آن را به تو نشان دهیم. و کبری صفت برای آیات است یا مفعول برای فعل نریک و « من آیاتنا » حال است برای آن. - . انوار التنزیل 2 : 22 -

«ربّ اشرح لی صدری» طبرسی می گوید: سینه ام را فراخ کن تا ناراحت و غمگین نشوم و نترسم «و یسّر لی أمری» یعنی انجام دادن رسالتی را که بر عهده دارم برایم سهل و آسان کن. «و احلل عقدة من لسانی» عقده و لکنتی که بر زبانم هست را باز کن تا کلامم را بفهمند. که زبان موسی در هنگام حرف زدن و تلفظ حروف - به ویژه حرف «ت» - گیر داشت که حروف را نمی توانست به صورت فصیح بگوید انگار حروف را سریع ادا می­کرد. گفته شده که سبب آن، زغالی آتشینی بود که در دهانش گذاشت، هنگامی که ریش فرعون را گرفته بود و فرعون قصد کشتن او را کرده بود. پس با آوردن یاقوت و اخگر او را امتحان کردند، که موسی می خواست یاقوت را بردارد ولی جبرئیل دستش را به طرف اخگر برد و آن را به طرف دهانش برد و در دهانش گذاشت و زبانش سوخت. و گفته شده: که اکثر زبانش را سوزانده بود جز مقداری از آن که سالم مانده بود زیرا قران فرمود: «و لا یکاد یبیّن» گفته شده: که خداوند دعایش را مستجاب کرد و آن مشکل زبانش را برطرف کرد و آیه «و لا یکاد یبیّن» یعنی بیان و حجت نمی آورد. و به خاطر این، این را برای پوشیده نگاه­داشتن گفتند کسی به او توجه نکند. «واجعل لی وزیرا» که مرا در هنگام رفتن نزد فرعون کمک کند و برایم قوت قلب باشد. «من أهلی» تا فصیح­تر باشد. «هارون أخی» برادر تنی اش بوده است و در مصر بوده است. « اشدد به أزری» به وسیله او پشت من را قوی کن. «و أشرکه فی أمری» یعنی او را در پیامبری ام شریک کن تا بیشتر از من حمایت کند. «کی نسبّحک کثیرا» تا تو را از آن چه شایسته ات نیست، مبرا کنیم و تو را تسبیح گوییم. «و نذکرک کثیرا» و تو را به خاطر نعمت هایت سپاس و ستایش کنیم.

ص: 91

« إنک کنت بنا بصیرا » تو به کارها و احوال ما آگاه هستی «قد أوتیت سؤلک» امام صادق علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرد که فرمود: به آن چه امید نداری امیدوارتر باش تا آن چه به آن امید داری. موسی بن عمران رفت تا برای خانواده اش تکه آتشی بیاورد سپس خداوند با او صحبت کرد و با نبوت نزد خانواده اش برگشت. ملکه سبا کافر از شهر خودش خارج شد ولی همراه سلیمان ایمان آورد و ساحران فرعون رفتند تا برای فرعون عزت و عظمت بیاورند ولی در نزد موسی ایمان آوردند. - . مجمع البیان 7 : 8 - 9 -

«إذ أوحینا إلی أمّک» بیضاوی می گوید: با الهام به او گفتیم، یا در خواب، یا به وسیله پیامبر زمان خودش، یا فرشته ای، البته نه در شکل پیامبر آن چنان که به مریم وحی فرستاد. «ما یوحی» آن چه که از طریق وحی فهمیده می شود. یا آن چه که شایسته است از طریق وحی فرستاده شود و نباید به آن بی توجه بود چون اهمیت بسیاری دارد. «أن أقذفیه» به این که آن را در دریا بینداز یا یعنی آن را در دریا بینداز چون وحی به معنای قول است، و قذف به القاء و قرار دادن چیزی گفته می شود. «فلیقه الیمّ بالساحل» از آن جا که انداختن صندوقچه موسی به ساحل توسط دریا یک امر واجب الفعل و انجام شدنی بود چون اراده خداوند به آن تعلق گرفته است و دریا را به گونه­ای قرار داده که انگار تشخیص می­دهد و مطیع امر خداوند در این زمینه است، پاسخ را در حکم امتثال امر قرار داده است و بهتر است که مرجع همه ضمیرها موسی باشد. - . انوار التنزیل 2 : 22 -

«لتصنع علی عینی» طبرسی می گوید: تا او درجلوی چشمان خودم تربیت و سپری شود تا من در مورد کیفیت غذای تو چنان که می­خواهم مطمئن شوم و گفته شده: باید به این صورت بزرگ و تربیت شود که من به شیر دادن تو به او آگاه باشم تا به مادرت برسد. و گفته شده: که باید با حفظ و نگهداری خودم او را تربیت کنی، ان طور که هنگام دعاء برای سلامتی یکی می گویند: عین الله علیک: یعنی خدا نگهدار تو باشد. «إذ تمشی» ظرفی تا او را در آن بیندازی و آن ظرف را برایش درست کنی. به این صورت که مادر موسی صندوقچه ای را گرفته بود و در آن پنبه گذاشته بود و موسی را در آن گذاشت و او را در رود نیل رها کرد که از رود نیل یک جریان بزرگ آب به طرف باغ فرعون می رفت در حالی که او و همسرش آسیه در آن جا نشسته بودند آب صندوقچه را با خودش می آورد. فرعون دستور داد که آن را از آب بگیرند. هنگامی که سر آن را باز کرد یک بچه زیبارو در درون آن بود، و فرعون یک دفعه عاشق آن بچه شد و این دست خودش نبود، موسی شروع به گریه کرد و شیر می خواست. فرعون دستور داد تا آن زنانی را که در اطراف خانه اش بودند را بیاورند و به او شیر بدهند ولی موسی پستان هیچ کدام را نگرفت و در آن لحظه خواهر موسی علیه السلام آن جا ایستاده بود

ص: 92

چون مادرش به او گفته بود که دنبال صندوقچه برود و به آن ها گفت: من یک زن را می آورم که به او شیر بدهد که خداوند فرمود: «هل أدلّکم علی من یکلّفه» گفتند: بله، سپس رفت و مادرش را آورد که پستان مادرش را گرفت. که خداوند فرمود:« فرجعناک إلی أمّک کی تقرّ عینها» با دیدن او «و لا تحزن» از کشتن و غرق شدنت نترس و مادرش او را سالم و مطمئن به خانه اش برگرداند و فرعون برای شیر دادن به او پول هم می داد «و قتلت نفسا» آن قبطی کافری را که یک اسراییلی از موسی برای دعوای با آن مرد کمک خواسته بود. «فنجّیناک من الغمّ» از غم قتلی که انجام دادی چون می ترسید که به خاطر کشتن آن قبطی از او انتقام بگیرند. «و فتّناک فتونا» تو را امتحان کردیم تا برای گزینش تبلیغ رسالت ما خالص و آماده باشی یا از رنج و زحمت های متداوم تو را خلاص کردیم. «فلبث سنین فی أهل مدین» هنگامی که چوپان شعیب علیه السلام بودی. «علی قدر» در آن وقتی که مقدر شده بود برای پیامبری برگزیده شوی. «و اصطنعتک لنفسی» تو را برای وحی و رسالت خودم انتخاب کردم، یعنی تو را به عنوان کارگذار خودم انتخاب کردم و تو را خالص کردم تا بر طبق میل و اراده من رفتار کنی. « بآیاتی» با آیه ها و حجت های من و گفته شده: با 9 معجزه «و لا تنیا فی ذکری» در ترویج رسالت من ضعیف نشوید و فریب نخورید. « فقولا له قولا لیّنا» یعنی در کلام با او با مهربانی حرف بزنید و با او از روی خشم حرف نزنید یا این که در هنگام خطاب با کنیه اش که ابوالولید بوده است او را خطاب کنید. و گفته شده که کنیه اش ابوالعباس و یا ابومرّه بوده است. و گفته شده: کلمات آرام و قول این این ها هستند: « هل لک إلی أن تزّکی» «و أهدیک إلی ربّک فتخشی» و گفته شده: قول لین این بود که موسی به نزد فرعون آمد و به او گفت: تسلیم بشو و به خداوند جهانیان ایمان بیاور تا همیشه جوان بمانی و پیر نشوی و تا آخر عمرت بر تخت پادشاهیت باشی و لذت خوراک و غذا و جماع تا زمان مرگت از تو گرفته نشود و هرگاه مُردی داخل بهشت می شوی. و فرعون نیز از این خوشش آمد ولی هیچ کاری را بدون مشورت با هامان انجام نمی داد و هامان در آن لحظه آن جا نبود هنگامی که هامان برگشت او را از ماجرا باخبر کرد و می خواست که حرف موسی را قبول کند. سپس هامان گفت: فکر می کردم که تو عاقل و صاحب نظر هستی، وقتی تو خودت خدا هستی می خواهی بنده کسی بشوی؟ وقتی که تو پرستش می شوی، می خواهی کسی را بپرستی؟ و فرعون را از نظرش برگرداند. « لعلّه یتذّکر أو یخشی » موسی و هارون وقتی که او را دعوت کردند امید داشتند که تسلیم شود نه این که از اسلامش نا امید باشند «أن یفرط علینا» یعنی قبل از این که به دعوت ما فکر کند ما را عذاب و شکنجه دهد و قصد کشتن ما را بکند «أو أن یطغی» یا این که به ما توهین بکند. «إنّنی معکما» با کمک و حفظ شما «أسمع» آن چه که از شما می پرسد و جوابش را به شما الهام می کنم. «و أری» و اگر قصد اذیت و جان شما را بکند و آن را از شما دور می کنم.

«فأرسل معنا بنی اسرائیل» آن ها را از بندگی و اسارت آزاد کن. «و لا تعذّبهم»

ص: 93

و آن ها را با انجام کارهای سخت عذاب نده. «و السلام علی من اتبع الهدی» منظورش سلام دادن نیست بلکه یعنی کسی که از هدایت پیروی کند از عذاب خداوند در امان است. « فمن رّبکما » او چه جنسی دارد؟ سپس موسی توضیح داد که خداوند جنس ندارد بلکه باید او را از طریق کارهایش بشناسیم. «أعطی کلّ شیء خلقه» صورتی که برایش تصویر کرده است، سپس او را به محل غذا و نوشیدنی ها و زنانش هدایت کرد یا این که به مانند خلقتش او را خلق کرد یعنی برای او از جنس خودش زوجی اختیار کرد و سپس او را برای نکاح و عقد کردنش راهنمایی کرد. یا این که به مخلوقاتش هر نعمتی را بخشید، از خوردن و آشامیدن و سایر چیزهای دیگری که از آن نفع می برند سپس آن ها را به راه زندگی و به امور دینشان راهنمایی کرد تا به وسیله آن ها به نعمت های آخرت هم برسند. « فما بال القرون الاولی» پس حالت امت های پیشین چگونه است که به توحید خداوند اقرار نکردند و او را عبادت نکردند بلکه بت ها را پرستش کردند و گفته شده: هنگامی که موسی او را به ایمان روز رستاخیز دعوت کرد گفت: پس ایشان را چه شده که مبعوث نشده­اند؟ موسی فرمود: « علمها عند ربّی » یعنی کارهای آن ها در نزد خداوند محفوظ است و از طریق آن آن ها را مجازات یا پاداش می دهد. «فی کتاب» یعنی در لوح محفوظ یا آن چه ملائکه آن را می نویسند. «لا یضلّ ربّی» چیزی از آن از بین نمی رود « و لا ینسی» ربطی به کارشان ندارد بلکه به وسیله اعمالشان با آن ها رفتار می شود. «مهدا» یعنی یعنی فرش و گستره ای «و سلک لکم فیها» به خاطر شما در زمین راههایی ایجاد کرد که آن ها را بپیمایید. «أزواجا» یعنی گروه گروه، «و لقد رأیناه» به فرعون، «آیاتنا کلّها » یعنی 9 معجزه «فکذّب» به همه آن ها «و أبی» که ایمان بیاورد «مکانا سوی» مسافتش بین دو گروه مساوی باشد.

« قال» موسی: « موعدکم یوم الزینة» که روز عید بود که خود و بازارهایشان را زینت می دادند «و أن یحشر الناس ضحی» یعنی در ظهر آن روز « فتولّی فرعون» در جایگاه موعود حاضر شد. « فجمع کیده» ساحران را جمع کرد. « ثمّ أتی» آن موعود فرا رسید. « قال لهم » موسی ساحران را نصیحت کرد و گفت: « ویلکم » که ویل برای تهدید است. یعنی خداوند عذاب و ویل بر شما می فرستد. « لا تفترّوا علی الله کذبا » که معجزه من را سحر بدانید و سحر خودتان را حقیقت بدانید و فرعون را معبود خود قرار دهید. «فیسحتکم» شما را ریشه کن می کند. « فتنازعوا أمرهم بینهم » با قومشان مشورت کردند و در مورد سخنان موسی و فرعون بحث کردند و هرکدام حرف یکی را قبول می کرد و گفته شده: ساحران در مورد ریسمانها و عصاها و این که چه کسی اول کارش را انجام دهد، مشورت می کردند. «و أسرّوا النجوی» کلامش را از فرعون مخفی کردند و گفتند: اگر موسی بر ما غلبه کرد از او پیروی می کنیم. و گفته شده: هنگامی که موسی به آن ها گفت: «ویلکم لا تفتِروا علی الله کذبا» به همدیگر گفتند: این سخن یک ساحر نیست و بعضی ها با همدیگر نجوا می کردند.

ص: 94

و گفته شده: با فرعون نجوا کردند و در مورد موسی و هارون حرف می زدند. کلام آن ها «إن هذان لساحران» فرعون و سپاهیانش این را به ساحران گفتند: «و یذهبا بطریقتکم المثلی» مثلی مونث أمثل است، یعنی برتر و بهتر یعنی: می خواهند کاری بکنند توجه مردم را به سوی شما برگردانند، از امام علی علیه السلام نقل شده است و گفته شده: آن راه برتر ایشان، بنی اسرائیل بودند و بنی اسراییل ثروتمندتر و پرجمعیت تر بودند. و گفته شده: می­خواهند آن شیوه­ای که در عرف و دینتان هستید از بین ببرند. «فأجمعوا کیدکم » یعنی همه سحر و حیله هایتان را بیاورید «ثمّ ائتوا صفّا» صف به صف و همگی «و قد أفلح الیوم من استعلی» هر کس امروز غالب و چیره شود خوشبخت می شود. بعضی از آن ها می گویند: این قول فرعون به ساحران بوده است. و دیگران می گویند: این کلام بعضی از ساحران به بعضی دیگرشان است. «یخیّل إلیه» به موسی یا به فرعون. « إنّها تسعی» یعنی به مانند حرکت مارها حرکت می کنند و راه می روند و به خاطر این گفت: «یخیّل إلیه» چون به طور واقعی حرکت نمی کرد و چون در داخلش جیوه ریخته بود انگار که حرکت می کرد هنگامی که خورشید گرم شد جیوه بالا ­رفت سپس خورشید آن را حرکت داد پس گمان کرد که دارد حرکت می کند.

«فأوجس فی نفسه» یعنی در درونش احساس ترس می­کرد. و گفته می­شود: أوجس القلب فزعا: یعنی چیزی را در دلش پنهان کرد. به این خاطر ترسید که شاید مردم فکر کنند که کار او هم به مانند کار ساحران بوده است. و فکر کنند که کارشان مساوی است و به او شک کنند. و گفته شده: این ترس سرشت است چون انسان اگر برای بار اول امر هولناکی را ببیند برای اولین بار می ترسد و در وهله اول از آن کار ابا دارد. و گفته شده او ترسید که قبل از این که عصایش را بندازد و مردم بطلان کار ساحران را ببینند متفرق شوند و در شک بمانند. و گفته شده: او نمی دانست که اگر عصا به مار تبدیل شود آیا برتری او ظاهر می شود؟ چون او نمی دانست که مار او مار ساحران دیگر را می بلعد. و این باعث ترسش شده بود، چون اگر به مار تبدیل می شد و مار دیگر ساحران را نمی بلعید، شاید آنان ادعای مساوات کار او با آن ها را می­کردند. بخصوص این که چون نظر اولیه مردم و حکومت با آن ها بود. هنگامی که مار ساحران دیگر را بلعید شبهه و شک او برطرف شد. «إنّک أنت الأعلی» با پیروزی و غلبه بر آن ها «و ألق ما فی یمینک» گفتند: هنگامی که عصایش را انداخت به مار تبدیل شد و در اطراف صف مردم دور زد تا همه مردم آن را ببینند سپس به طرف ریسمان ها و عصاها رفت و همه آن ها را با آن که زیاد بودند بلعید. سپس موسی آن را گرفت و به عصا تبدیل شد آن طور که قبلا بود. «حیث أتی» آن طور که بود و از آن جا که انداخته شده بود «إنّه لکبیرکم» یعنی او استاد شماست و شاگرد نمی تواند کار استادش را انجام دهد و یا این که رئیس شماست

ص: 95

و به خاطر احترام و بزرگی او از مبازره با او دست کشیدید و فقط برای فریب دادن عامه مردم این را گفت.

«فی جذوع النّخل» یعنی بر آن «أینّا أشدّ عذابا» به من ایمان دارید یا به خدای موسی و باید از ایمان به او بازگردید. «لن نوثّرک» به خاطر معجزه­ها و نشانه هایی که برای ما آمده است به تو ایمان نداریم. «والّذی فطرنا» یعنی بر کسی که ما را خلق کرده است یا واو برای قسم است. « فاقض ما أنت قاض » هر کاری دوست داری انجام بده و هر حکمی می خواهی بده چون تو حاکم نیستی ما از ایمان خود برنمی گردیم. «إنّما تقضی هذه الحیوة الدّنیا» تو فقط در این دنیا قدرت داری و فقط در این دنیا پادشاه هستی نه در دنیای آخرت و در آخرت هیچ قدرتی نداری. و گفته شده: یعنی دنیا از بین می رود و نابود می شود. « خطایانا » از شرک و گناه «و ما أکرهتنا من السّحر» به این خاطر این را گفتند که چون پادشاهان آن ها را بر یادگرفتن سحر و ساحری مجبور می کردند تا از زیر قدرت آن ها خارج نشوند و گفته شده: که ساحران به فرعون گفتند: موسی را در حالت خواب به ما نشان بده، سپس موسی را به آن ها نشان داد و دیدند وقتی که او خواب است عصایش از او نگهبانی می­دهد و گفتند: این سحر نیست چون وقتی ساحر می خوابد سحرش باطل می شود ولی او آن ها را مجبور کرد که کارشان را انجام دهند با این که از روی اجبار آن کار را می کردند. «و الله خیر» برای ما از تو بهتر است و ثواب و پاداش او بهتر و ماندگارتر است یا پاداشش برای مؤمنان بهتر است و عقوبتش برای گناهکاران ماندگارتر است. این جا خبرها در مورد ساحران تمام می شود. سپس خداوند فرمود: «إنّه من یأت ربّه مجرما» و گفته شده: این کلام ساحران است. - . مجمع البیان 7 : 10 - 21 -

«فاضرب لهم» بیضاوی می گوید: یعنی برای آن ها قرار بده، که «ضرب له فی ماله سهما» قرار داد؛ از ضرب اللبن، هنگامی که آن را عمل آورد. «یبسا» مصدری است که به این جا به عنوان صفت آمده است. « لا تخاف درکا » شما امنیت دارید و دشمن به شما نمی رسد. « فأتبعهم فرعون بجنوده » یعنی خودش و سپاهیانش او را دنبال کردند و مفعول دوم حذف شده و گفته شده: «فأتبعهم» به معنای اتّبعهم است - دنبال آن ها رفت -؛ و قرائت نیز آن را تأیید می­کند و حرف باء برای متعدی کردن است. و گفته شده: که حرف باء، زائده است «« فغشیهم » مرجع ضمیر هاء برای سپاهیانش است یا مرجعش فرعون و سپاهیانش است و در آن مبالغه و اختصار است، یعنی هر کس داستان او را بشنود می ترسد و هیچ کس جز خداوند، عمق آن را نمی­داند «و أضلّ فرعون قومه و ما هدی» آن ها را در دین گمراه کرد و آن ها را هدایت نکرد و آن ریشخند است به او در این گفته­اش: «و ما أهدیکم إلّا السبیل الرشاد» یا این که آن ها را در دریا گمراه کرد و نجات پیدا نکرد. - . انوار التنزیل 2 : 25 -

ص: 96

« بآیاتنا » با نُه معجزه « و سلطان مبین » و یک حجت و دلیل آشکار. امکان دارد که منظور از آن عصا باشد و به خاطر این آن را به صورت مفرد آورد چون برترین معجزه ای بوده است «قوما عالین» متکبر « قومها» یعنی: بنی اسراییل « لنا عابدون » به مانند بردگان به ما خدمت می کنند. - . انوار التنزیل 2 : 46 - 47 -

«ألا یتّقون» به طور مستقیم هشداری برایشان فرستاد که از زیادی ظلم و انجام دادنش بدون هیچ ترسی از آن ها تعجب کرده بود. «إنّی أخاف» تا « إلی هارون » از خداوند خواست که برادرش هارون را نیز به او ملحق کند و در انجام این سه کار با او شریک شود تا بتواند آن ها را انجام دهد: ترس از نپذیرفتن او توسط مردم، تنگی قلب او در واکنش به نپذیرفتنش و

همچنین افزایش یافتن لکنت او در هنگام صحبت کردن به طوری که روح در باطن دل، انقباض گیرد و زبانش به سخن باز نشود. چون اگر این ها با هم جمع شوند به یک یاور نیاز دارد که برایش قوت قلب باشد و یک جانشین داشته باشد هنگامی که زبانش بند بیاید، تا دعوت رسالتش مختل نشود و این درخواست از جانب او. به منزله تعلل کردن و تردید در قبول کار نبود بلکه می خواست تا یک یاور برای کارش داشته باشد یا این که اگر نتوانست رسالتش را انجام دهد در اول عذرش را گفته باشد. «و لهم علیّ ذنب» یعنی پیامد گناه؛ که منظورش کشتن آن مرد قبطی بود. و به خاطر دیدگاه مردم آن را گناه خواند « فأخاف أن یقتلون» و ترسید که قبل از انجام رسالتش او را بکشند و این نیز به منزله تعلل در انجام رسالتش نیست بلکه می خواست از کاری که شاید برایش اتفاق بیافتد جلوگیری کند. «کلّا فاذهبا بآیاتنا» که دو درخواست او را اجابت کرده بود که به او وعده داد که کارهای لازم را برای دقع ترس از او انجام می­دهد و این که برادرش را در ترویج رسالتش با او بفرستد «إنّا معکم» یعنی موسی و هارون علیه السلام و فرعون «مستمعون» به آن چه که بیت شما و او اتفاق می افتد آگاه هستم و شما را بر او چیره می کنم. « إنّا رسول ربّ العالمین» به این خاطر رسول را مفرد به کار برد چون مصدر است و برای مثنی و جمع به صورت مفرد می توان آن را به کار برد یا به خاطر این که با هم برادر و متحد بودند یا به خاطر وحدت فرستنده و فرستاده شده یا این که منظورش این بوده که: هر کدام از ما فرستاده خداوند هستیم. «أن أرسل معنا بنی اسرائیل» که آن ها را آزاد کنی تا با ما به شام برگردند «قال» بعد از این که موسی و هارون نزد فرعون آمدند و این سخنان را به او گفتند، فرعون گفت: «أ لم نربّک فینا» یعنی در خانه ی خودم « ولیدا» یعنی وقتی بچه بودی و به خاطر این به او ولید گفت چون از زمان تولدش چیزی نگذشته بود «و لبثت فینا من عمرک سنین» گفته شده: که سی سال در بین آن ها زندگی کرد. و سپس ده سال هم دور از آن ها در مدین زندگی کرد سپس به نزد آن ها برگشت و سی سال آن ها را به خداوند دعوت کرد سپس پنج سال بعد از غرق شدن آن ها زنده ماند. - . انوار التنزیل 2 : 67 -

طبرسی می­گوید: یعنی سالهای زیادی در نزد ما زندگی کردی که هجده سال بوده است. ( از ابن عباس) و گفته شده: سی سال و چهل سال «و فعلت فعلتک التی فعلت» یعنی کشتن مرد قبطی

ص: 97

«و أنت من الکافرین» حق نعمت ها و تربیت کردنت را ادا نکردی و گفته شده: یعنی به خدایی که با هم می­پرستیم و به دینمان کافر شدی و این کار او را زشت می­داند و می­گوید که تو کافر شدی «قال» موسی گفت: « فعلته إذا فأنا من الضالّین» من این کار را کردم ولی نمی دانستم که آن مرد کشته می شود و گفته شده: یعنی من فراموش کرده بودم و گفته شده که: یعنی من از راه راست گمراه بودم و این کار را هم عمدی انجام ندادم بلکه یک اشتباه بود. و گفته شده: از نبوت گمراه بودم، یعنی حرام بودن کشتن آن قبطی به من وحی نشده بود. «حکما» یعنی از طریق نبوتم. و گفته شده: علمی است به آن چه که حکمت اقتضا می­کند از تورات و علم به حلال و حرام و احکام دینی. «و تلک نعمة تمنّها علیّ أن عبّدت بنی اسرائیل» که (عبّده و اعبده) خوانده شده، اگر آن را به بردگی گرفت و در آن چند قول وجود دارد:

یک: در آن اعتراف می کند که تربیت کردن موسی توسط او نعمتی است از او بر موسی و انکار نعمت در ترک به بندگی کشیدن اوست؛ و هزار نوع توبیخ در این عبارت وجود دارد. گویی که گفته است: آیا می گویی که این که بنی اسراییلی ها را به بردگی و بندگی کشیدی ولی من را نه، یک نعمت است که بر من منت می­گذاری؟

دوم: منت گذاری او را رد می کند، یعنی آیا به خاطر این که من را بزرگ کردی و قومم را به بندگی و بردگی گرفتی منت می گذاری. این نعمت نیست منظورش این است به بندگی گرفتن بنی اسراییل که قوم من هستند منت تربیت من را از بین می برد.

سوم: به این معنی که اگر تو بنی اسراییل را به بندگی نمی گرفتی و فرزندان آن ها را نمی کشتی، مادرم مجبور نبود که من را به دریا بندازد انگار که تو بر چیزی که خودت بانی و باعث آن بودی، بر من منت می گذاری.

چهارم: بیان این است که فرعون نعمتی بر او ندارد چون کسی که او را تربیت کرد در واقع مادر خودش و مردم دیگر بنی اسراییل بودند که آن ها را به بندگی گرفته بود. به این معنا که تو بر من منت می گذاری که بنی اسراییل را به بندگی گرفتی تا من را تربیت کنند و محافظت کنند. - . مجمع البیان 7 : 186 - 187 -

«قالوا أرجه و أخاه» بیضاوی می گوید: یعنی کار آن ها را به تاخیر بیانداز. و گفته شده: یعنی آن ها را زندانی کن. « و ابعث فی المدائن حاشرین » نگهبانان را تا ساحران را در ساعاتی از روز معین که وقت ظهر روز عید بوده است، حاضر کنند. «لمیقات یوم معلوم » هنگامی یک روز مشخص را برایشان معین کرد « و قیل للنّاس هل أنتم مجتمعون * لعلنا نتّبع السحرة إن کانوا هم غالبون » شاید ما به دین آن ها ایمان بیاوریم و امیدواری به اعتبارِ غلبهِ مقتضی پیروی بوده است و منظورشان این بوده که از موسی پیروی نکنند نه این که

ص: 98

ساحران را تبعیت کنند. « و قالوا بعزّة فرعون » به این خاطر به عزت فرعون قسم خوردند چون به خاطر زیادی اعتقادشان به خود و این که نهایت کاری که از جادو برمی­آید را انجام می­دهند فکر می کردند که پیروزی با آن هاست «ما یأفکون» با خدعه و حیله هایی که انجام می دهند و موضوع را واژگونه جلوه می­دهند فکر می کنند که آن ریسمان ها و عصاهایشان مارهایی هستند که حرکت می کنند و یا این که به خاطر این برای عصاهای آن ها کلمه إفک را آورد تا شدت - مبالغه -. تزویر و حیله آن ها را نشان دهد « إنّکم متّبعون » فرعون و سپاهیانش شما را دنبال می کنند و به این خاطر به آن ها دستور داد تا از آن جا بروند، یعنی آن ها را در شب حرکت بده تا اگر فردا صبح به دنبال شما حرکت کردند شما از آن ها جلوتر باشید و تا قبل از رسیدنتان به دریا، به شما نرسند «فأرسل فرعون» هنگامی که شنید آن ها شبانه حرکت کردند « فی المدائن حاشرین» سپاهیان را که آن ها را دنبال کنند « إنّ هولاء لشرذمة قلیلون » بنابر اراده قول، و آن ها را کم­تعداد فرض کرد در حالی که به اضافه سپاهش ششصد و هفتاد هزار نفر بودند. روایت است هنگامی که از شهر خارج شد فقط پیشقراولان سپاهش هفتصد هزار نفر بودند. شرذمه یعنی: تعدادی کم و به اعتبار طایفه هایشان آن ها را کم فرض کرده است که هر طایفه ای تعدادشان کم بود. « لغائظون » کاری می کنند که ما را عصبانی کنند. « و إنّ الجمیع حاذرون » و ما جمعی هستیم که طبق عادتمان آماده­باش هستیم. حاذر یعنی: کسی که مسلح است. « و مقام کریم » خانه های خوب و جایگاه­های پرناز و نعمت. « کذلک» مانند آن اخراج کردن اخراج کردیم. پس این مصدر است، یعنی مانند آن جایگاه­هایی که برای آنان بود و بنا بر این که صفت مقام باشد یا این که الأمر کذالک، یعنی خبر آن محذوف است. « فلمّا تراء الجمعان » هنگامی که به آن رسیدند طوری که همدیگر را می دیدند. « إنّا لمدرکون» به ما می رسند. « قال کلّا » هیچ وقت به شما نمی رسند چون خداوند وعده داده است که شما را از دست آن ها نجات می­دهد « إنّ معی ربّی » با حفظ و پیروزی « سیهدین» راه نجات از آنان را. « بعصاک الحجر » به دریای سرخ یا رود نیل « فانفلق » یعنی بر دریا ضربه ای زد و دریا شکافته شد و 12 شکاف در آن ایجاد شد که بین آن ها راه وجود داشت. « کالطّود العظیم » به مانند یک کوه بزرگ در جایش ثابت بود « و أزلفنا » آن را نزدیک کردیم « ثمّ الآخرین » فرعون و قومش را نزدیک کردیم تا این که به دنبال آن ها وارد آن شکاف های دریا شدند. - . انوار التنزیل 2 : 68 - 69 -

« إذ قال موسی» طبرسی گوید: یعنی داستان موسی را به یاد بیاور « أذ قال لأهله » به دختر شعیب « إنِی آنست » یعنی آتشی را دیدم « بشهاب قبس » شعله ای از آتش، شهاب: نوری مانند ستونی از آتش، و هر نوری به مانند عمود کشیده شده باشد شهاب گفته می شود. و به این خاطر برای همسرش

ص: 99

لفظ «آتیکم » جمع را به کار برد، به خاطر ایجاد انس در او در مکان های وحشت آور، لفظ جمع را برایش به کار برد. « لعلّکم تصطلون » تا با آن گرم شوید. چون گرفتار سرما شده بودند و در فصل زمستان بودند « فلمّا جاءها ». هنگامی که موسی کنار آن نور آمد که فکر کرده بود آتش است در حالی که نور بوده «أن بورک من فی النار و من حولها» وهب می گوید: هنگامی موسی آتشی را دید در نزدیکی آن ایستاد و دید که آن آتش از شاخه های درختی بسیار سرسبز بیرون می آید که آتش آن بیشتر و بیشتر می شد و درخت هم سرسبزتر و زیباتر می شد. و آن آتش با حرارتش درخت را نمی سوزاند و درخت با رطوبتی که داشت آتش را خاموش نمی کرد. از آن صحنه تعجب کرد، و هیزمی که در دست داشت به سوی آن انداخت تا شعله ای از آن بردارد. پس آتش به طرف او آمد و او ترسید و از آن دور شد، همچنان آتش به او طمع داشت و او به آتش تا این که ندایی آمد و مراد از آن ندای وحی است: « أنّ بورک من فی النّار و من حولها » کسانی که در آتش هستند مبارک و خجسته اند و کسی که در اطراف آن است یعنی موسی علیه السلام. زیرا آن نوری که موسی دید در آن ملائکه هایی بودند که صدای تسبیح و ذکرشان بیرون می آمد و کسی که اطرافشان است یعنی موسی، چون او نزدیک آن درخت بود ولی در آن نبود. گویی که گفته شده: خداوند کسانی را که در آتش هستند و تو را مبارک کرده است و در حکم دعاست و مراد خبر دادن است. گفته شده: کسانی که در آتشند قدرت و سلطه و برهان او هستند پس برکت به اسم خداوند متعال برمی گردد و تاویل آن: مبارک است کسی که این آتش و اطراف آن را منور کرده است که منظور موسی و ملائکه هستند و گفته شده: کسی که در طلب آتش است، موسی و کسانی که در اطراف آن هستند یعنی ملائکه، مبارک هستند. «سبحان الله ربّ العالمین » او پاک ومنزه است از آن چه لایق صفاتش نیست، از آن که او جسم باشد و به جهت نیاز پیدا کند یا این که او عرض باشد و به مکان نیازمند باشد یا این که او برای صحبت کردن به وسیله­ای نیاز داشته باشد. « إنّ الله » آن کسی که با تو حرف می زند خداست. « العزیز » خداوند قادری که مغلوب نمی شود « الحکیم » در افعالش و محکم در تدابیرش.

« کأنها جانّ » ماری که بزرگ نیست، با این که یک ماری بزرگ بود به خاطر سرعت و چابکی و لرزشی که در حرکت کردنش داشت به جانّ تشبیه کرده است. و گفته شده: که جان و ثعبان دو حالت متفاوت هستند در اوایل نبوتش به صورت جانّ و هنگامی که به نزد فرعون فرستاده شد به شکل ثعبان درآمد. «إلّا من ظلم» استثنای منقطع است «فی تسع آیات» یعنی همراه نه معجزه دیگر تو را بر فرعون به پیامبری فرستادیم «إلی فرعون و قومه» و گفته شده: یعنی از نه آیه

ص: 100

- معجزه - «فاسقین» یعنی خارج شدگان از اطاعت خداوند و به بدترین شکل کافر شدن «مبصرة» به صورت واضح و آشکار « و استیقنتها أنفسهم» با یقین قلبی خود به آن، آن را شناختند و یاد گرفتند «ظلما» بر مردم بنی اسراییل یا بر خودشان « و علّوا » برای دست یابی به منزلت و بلند مقامی و با تکبری که در آن ها بود و نمی توانستند به موسی و معجزاتش ایمان بیاورند. - . مجمع البیان 7 : 211 – 213 -

« إلّا سحر مفتری » سحری ساختگی که بر اصل و پایه درست نبود. « و ما سمعنا بهذه فی آبائنا الأولین» آن را گفتند با وجود شناخته بودن داستان حضرت نوح و هود و صالح و پیامبران دیگری که به توحید دعوت کرده بود یا به دلیل دوره و زمان طولانی و یا به خاطر این که پدرانشان چیزی از آن را تصدیق نکردند. «ربّی أعلم» خداوند می داند که من این آیات و نشانه های هدایت کننده را از جانب او آوردم و اگر شما مرا تکذیب کنید او شاهد من است و او می داند که عاقبت خیر و نیکو برای ما و اهل حق و حقیقت است. « فأوقد لی یا هامان » یعنی آتش را بر آن گِل روشن کن تا از آن آجر درست شود. گفته شده: که او اولین کسی بود که آجر را درست کرد و با آن بنا درست کرد. « فاجعل لی صرحا » یک کاخ یا بنای بلند برایم بساز « لعّلی أطّلع إلی إله موسی » تا به سوی او بروم و به او مشرف شوم و او را بشناسم، او این کار را برای فریب دادن و به اشتباه انداختن مردم انجام داد تا آن ها فکر کنند که آن خدایی که موسی شما را به او دعوت می کند به مکان و جهت نیاز دارد. «و إنِی لأظنه من الکاذبین» در ادعایش نسبت به وجود خدایی دیگر و پیامبری او « إلینا لا یرجعون » و منکر روز قیامت و رستاخیز شدند « فی الیمِّ » در رود نیل یا دریایی در پشت سرزمین مصر که به آن إساف می گفتند. « و جعلناهم أئمة » حکم کردیم که آن ها این گونه باشند. « و أتبعناهم » و لعنت پشت لعنت به دنبال آن ها قرار دادیم و آن لعنت ها دوری از رحمت و نعمت هاست، یا این که لعنت را همواره همراه آنان قرار دادیم یعنی مؤمنان را بر لعنت فرستادن بر آن ها دستور دادیم. « من المقبوحین » یعنی نابود شدگان، یعنی کسانی که خلقتشان زشت شده به این صورت که صورتی سیاه و چشمانی کبود - آبی - رنگ دارند. - . مجمع البیان 7 : 254 - 255 -

«قالوا سحران» بیضاوی می گوید: منظور آن ها موسی و هارون یا موسی و محمد صلی الله علیه و آله است به تقدیر مضاف، یا به خاطر مبالغه کردن آن را به صورت مثنی آورده است. «تظاهرا» برای ایجاد آن کارهای خارق العاده با هم همکاری کردند

ص: 101

یا به توافق دو کتاب. - . انوار التنزیل 2 : 89 -

«و فرعون ذی الأوتاد» طبرسی می­گوید: درباره این آیه سه قول وجود دارد:

یک: بازیچه هایی از میخ داشت که برای او بر آن ها بازی می کرد. دو: مردم را با میخ شکنجه می داد. سه: به معنای صاحب بنیان و بنیان به معنای میخ است. چهار: به این معنا که دارای ارتش و جماعت زیادی است. به این صورت که پادشاهیش را محکم کرده و به مانند میخ که چیزی را محکم می کند آن ها هم پایه های پادشاهیش را استوار می کردند. در زبان عربی آمده است که: هو فی عزّ ثابت الاوتاد: یعنی او در عزتش به مانند میخ استوار است. در اصل به این معنی است که خانه هایشان با میخ محکم می شوند. پنجم: به خاطر زیاد بودن سپاهیانش که در زمین در حرکتند و زیاد بودن میخ های چادرهایشان از تعبیر صاحب میخ های زیاد «ذا الاوتاد» استفاده کرده است. و منظورش از زیاد بودن میخ ها، زیاد بودن سپاهیان است. - . مجمع البیان 8 : 468 -

« ابن لی صرحا» یعنی قصری محکم با آجر و گفته شده: مکانی بلند «لعلّی أبلغ الأسباب أسباب السموات» شاید به راهها برسم از آسمانی به آسمان دیگر. و گفته شده: به دروازه های راههای آسمان برسم. و گفته شده: به منزل های آسمان. و گفته شده: آن را سبب و وسیله قرار دهم و به مرادم برسم و به علم آن چه را که از من غایب است. - . در انوار التنزیل آمده است که می خواست که برایش یک رصد خانه در یک جای بلند بسازد تا در آن احوال ستارگان و و احوال آسمان ها را که دلالت بر اتفاقات دنیایی می کند، نگاه کند. واین که ببیند آیا موسی آن چه را که گفته است می تواند پیدا کند یا این که دروغ است. -

سپس منظورش را به طور واضح گفت: « فأطّلع إلی إله موسی » به او نگاه کنم و او را ببینم و منظورش آن بود که به دروغ خداوند را ضعیف نشان دهد با این که می­دانست که آن محال است. و گفته شده: مرادش این بود: تا به خدای موسی برسم و جهل بر او غالب شد و فکر کرد که خداوند بزرگ در آسمان است و فکر کرد که به انتهای آسمان می­رسد «و کذلک» یعنی همان طور که کارهای زشت و بد کافران را برای ایشان زینت داده بود «زیّن لفرعون سوء عمله» کار زشت او را، یارانش یا شیطان آن را برایش زینت دادند «إلّا فی تباب» یعنی نابودی و خسارت. - . مجمع البیان 8 : 524 -

«إذا هم منها یضحکون» از روی مسخره کردن و سبک شمردن «و ما نریهم من آیة» منظور از آن عذاب های پی در پی بودند از طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون و محو شدگی بر آن ها نازل شد و آن عذاب ها به ترتیب هرکدام از عذاب قبلی سخت تر بود. که خداوند در مورد آن فرمود: « و أخذناهم بالعذاب »

ص: 102

که پس برای آنان عذاب و برای موسی معجزه بود. «و قالو یا أیّها السّاحر» منظورش بود: ای عالم. و در آن زمان ساحر را بزرگ می­داشتند و صفت بدی نبود، و گفته شده: این را برای مسخره کردن به او گفتند و گفته شده: یعنی ای کسی که با سحرش بر ما غلبه کرد، و گفته می شود: ساحرته فسحرته یعنی با سحر بر او چیره شدم. «إنّا لمهتدون» هنگامی که عذاب بر ما برداشته شود به آن چه که تو ما را بر آن دعوت می کنی ایمان می آوریم. « تجری من تحتی» یعنی تحت فرمان من، و گفته شده: که زیر قصر او جریان داشت و او بر آن مشرف بود « أفلا تبصرون » این پادشاهی عظیم و قدرت زیاد من و ضعف موسی را نمی بینید «مهین» یعنی ضعیف حقیر که منظورش موسی است. سیبویه و خلیل می گویند: در آیه «أفلا تبصرون» ضمیر أنا به حرف عطف أم عطف شده است. چون معنی این است (أم أنا خیر أم تبصرون) یا من بهتر هستم یا آن چه می بینید چون وقتی آن ها گفتند: تو از او بهتری پس آن ها در نزد او بصیران شدند. «و لا یکاد یبیّن» و تا آن زمان به خاطر گره­ای که در زبانش بود نمی­توانست حرف و دلایلش را به طور فصیح بیان کند. حسن می­گوید: هنگامی که خداوند او را بر قوم بنی اسراییل فرستاد آن گنگی زبانش از بین رفت آن طور که خود موسی گفته بود که: « و احلل عقدة » و خداوند فرمود: « قد أوتیت سؤلک » قبلا به خاطر آن چه از گنگی در زبان او بود او را سرزنش کرد. و گفته شده: در هنگام حرف زدن در کلامش لثغه - لکنت یا سنگینی زبان - بود و خداوند این مشکلش را حل کرد ولی سنگینی آن باقی ماند « فلو لا ألقی علیه أسورة من ذهب » اگر کسی را به ریاست خودشان انتخاب می کردند آن را با دست بندها و گردنبندهایی طلایی آراسته می کردند « مقترنین » یعنی پی در پی او را در انجام رسالتی که برایش مبعوث شده کمک می­کردند و به تصدیق رسالتش شهادت می­دادند. و گفته شده: یار و یاور او می شدند « فاستخفّ قومه » یعنی عقلهای آنان را سبک شمرد، پس از وی در آن چه از ایشان خواست اطاعت کردند زیرا با آن ها با چیزی که دلیل نبود استدلال کرد که: « ألیس لی ملک مصر » و امثال آن. « فلمّا آسفونا » هنگامی که خشم ما را برانگیختند و خداوند بر گناهکاران برای مجازات کردنشان عذاب می فرستد. و گفته شده: فرستادگان ما را خشمگین کردند و به خاطر دوستانمان از آن ها انتقام گرفتیم. « فجعلناهم سلفا» یعنی سبقت گیرندگان به سوی آتش. « مثلا » تا عبرت و موعظه ای شوند « و عبرة للآخرین » برای کسانی که بعد از آن ها می­آیند تا از عاقبت آن ها عبرت بگیرند. - . مجمع البیان 9 : 50 - 52 -

«و لقد فتّنا» آن ها را امتحان کردیم و تکلیف های سخت بر آن ها گذاشتیم. «رسول کریم» یعنی کسی که کارهای خوبی انجام می دهد و خوش برخورد است یا کسی که در نزد خداوند و یا در نزد مردم کریم است. « أن أدّوا إلیّ عبادالله » قوم بنی اسراییل را آزاد کنید.

ص: 103

«و أن لا تعلوا» به آن ها ظلم نکنید. «أن لا ترجمون» این که مرا سنگسار کنند و گفته شده که منظورش این بوده که به او ناسزا بگویند به مانند این سخنشان که به او می گفتند: ای ساحر دروغگو. « وإن لم تؤمنوا لی فاعتزلون » اگر رسالت و سخنان مرا قبول ندارید مرا به حال خود رها کنید، نه پیرو من باشید و نه بر علیه من کار بکنید و گفته شده: یعنی من را اذیت نکنید. « فأسر» خداوند به او جواب داد که در شب حرکت کن. «إنّکم متّبعون» یعنی فرعون با سپاهیانش به دنبال تو می آیند. « رهوا » که دریا در آن حالت آرام باشد تا وقتی که شما از آن عبور کنید و فرعون بعد از شما غرق شود. و گفته شده: « رهوا » یعنی دریا باز و گسترده شود تا این که فرعون طمع کند وارد آن شود و گفته شده: به مانند راهی خشک و امان باشد. « مغرقون» خداوند آن ها را غرق خواهد کرد. «و نعمة» نعمت های فراوان در زندگی. «کانوا فیها فاکهین» که در آن جا در بین نعمت ها لذت ببرند. - . مجمع البیان 9 : 63 - 64 -

«کذلک» طبرسی می­گوید: و همچنین کسی که از من اطاعت نکرد را به این سرنوشت گرفتار کن. « و أورثناها قوما » یعنی قوم بنی اسراییل. « فما بکت علیهم السماء و الأرض» یعنی اهل آسمان و زمین بر آن ها گریه نکردند، یا مراد از آن مبالغه است در توصیف قوم به کم­ارزش بودن، چون عرب زبانان هرگاه بخواهند از یک مصیبت بزرگ حرف بزنند می­گویند: بکاه السماء و الارض، یعنی اهل و آسمان و زمین بر آن ها گریستند یا کنایه از این است که هیچ عمل صالحی در زمین نداشتند تا از زمین به آسمان برده شود.

از ابن عباس روایت است که: در مورد این آیه سؤال شده و گفته شده که: آیا آسمان و زمین بر کسی گریه می­کنند؟ گفت: بله، مصلای او در زمین و محل صعود عمل او در آسمان است. زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که فرمود: آسمان بر حضرت یحیی بن زکریا

ص: 104

و امام حسین علیه السلام چهل روز گریه کرد و فقط به خاطر این دو نفر گریه کرده است. پرسیدند: گریه اش چطور بود؟ فرمود: با حالت سرخی طلوع و غروب می کرد. «و ما کانوا منظرین» با سرعت بر آن ها فرستاده شد و به آن ها هیچ مهلتی داده نشد. - . مجمع البیان : 64 - 65 -

«المهین» بیضاوی می گوید: از بندگی گرفتن و کشتن فرزندان بنی اسراییل توسط فرعون « من فرعون » بدل است از عذاب بنا بر حذف مضاف، یا این که به خاطر رساندن این معنی که او را زیاد عذاب می دهد کلمه عذاب را به جای او آورده است. یا این که حال است برای کلمه مهین، به این معنی که عذاب از جهت او واقع می­شود. « إنّه کان عالیا » متکبر بود. « من المسرفین » و در سرکشی و شرارت زیاده روی می کرد. « لقد اخترناهم » یعنی قوم بنی اسراییل را برگزیدم. «علی علم» و می دانیم که آن ها لیاقت این انتخاب را دارند یا به این معنی که: با این که می دانیم در بعضی احوال منحرف می­شوند - حق بندگی را به جا نمی آورند -. «علی العالمین» برای زیاد بودن پیامبران در ایشان یا بر عالمان زمانشان برتری دادیم «ما فیه بلاء مبین» نعمتی بزرگ و آزمایشی آشکار. - . انوار التنزیل 2 : 173 -

«فتولّی برکنه» یعنی از ایمان آوردن به او روی­گرداند، مانند گفته او: «و نأی بجانبه » رویش را برگرداند به خاطر آن چه با آن تقویت می­شد یعنی سپاهش. «و هو ملیم» یعنی کاری که به خاطر آن سرزنش می­شود یعنی کفر و لجاجت را انجام داد. و این جمله، حال است برای ضمیر در فعل أخذناه. - . انوار التنزیل : 195 و 196 -

«فلمّا زاغوا أزاغ الله قلوبهم» طبرسی می­گوید: هنگامی که از حق روی برگرداندند و آن ها را با انتخاب بدشان تنها گذاشت و آن ها را از الطافی که با آن ها قلب مؤمنان را هدایت می­کرد منع کرد و گفته شده: خداوند دلهای آن ها را از آن چه که دوست داشتند به آن چه که از آن متنفر بودند منحرف کرد. - . مجمع البیان 9 : 279 -

«وبیلا » یعنی سنگین. - . مجمع البیان 10 : 380 -

«هل لک إلی أن تزّکّی» بیضاوی می گوید: آیا می­خواهی که الان از کفر و سرکشی هایت پاک و مبرا شوی؟ «و أهدیک إلی ربّک» و تو را به شناخت و معرفت خداوند راهنمایی کنم؟ «فتخشی» با ادای وظایف و انجام ندادن کارهای حرام. «ثمّ أدبر» از اطاعت «یسعی» سعی می کرد در باطل کردن کار خود یا بعد از این که آن مار بزرگ را دید هراسناک و با حالت عجله به عقب برگشت «فحشر» ساحران یا سپاهیانش را جمع کرد «فنادی» خودش یا گوینده اش در بین مردم ندا داد. - . انوار التنزیل 2 : 251 و 252 -

ص: 105

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَمَّا بَلَغَهُ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَقُولُونَ یُولَدُ فِینَا رَجُلٌ یَکُونُ هَلَاکُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابِهِ عَلَی یَدِهِ کَانَ یُقَتِّلُ أَوْلَادَهُمُ الذُّکُورَ وَ یَدَعُ الْإِنَاثَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءکُمْ» {پسران شما را سر می بریدند}. زمانی که خبر به فرعون رسید که قوم بنی اسرائیل می­گویند؛ در بین ما مردی متولد می شود که عامل نابودی فرعون و پیروانش می باشد، فرعون فرزندان پسر آن ها را می کشت و فرزندان دختر را به حال خود رها می کرد. - . تفسیر القمی : 39 -

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قالَ مُوسی إِلَی قَوْلِهِ لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ فَإِنَّ قَوْمَ مُوسَی اسْتَعْبَدَهُمْ آلُ فِرْعَوْنَ وَ قَالُوا لَوْ کَانَ لِهَؤُلَاءِ عَلَی اللَّهِ کَرَامَةٌ کَمَا یَقُولُونَ مَا سَلَّطَنَا عَلَیْهِمْ قَوْلُهُ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً یَعْنِی بَیْتَ الْمَقْدِسِ قَوْلُهُ رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً أَیْ مُلْکاً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ أَیْ یَفْتِنُوا النَّاسَ بِالْأَمْوَالِ وَ الْعَطَایَا لِیَعْبُدُوهُ وَ لَا یَعْبُدُوکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ أَیْ أَهْلِکْهَا قَوْلُهُ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ أَیْ طَرِیقَ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابِهِ قَوْلُهُ مُبَوَّأَ صِدْقٍ قَالَ رَدُّهُمْ إِلَی مِصْرَ وَ غَرَقُ فِرْعَوْنَ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام باقر علیه السلام روایت شده است: درباره قول خداوند متعال که فرمود:« وَقَالَ مُوسَی» تا «لاَ تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ »{ما را برای قوم ستمگر [وسیله] آزمایش قرار مده}. براستی آل فرعون قوم موسی را به بردگی گرفتند و گفتند اگر آن ها نزد خدا کرامت داشتند ما بر آن ها غلبه وحکمرانی نمی کردیم، و آیه « أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا » {که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید}. منظور بیت المقدس است و قول « رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً ». {تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای}. منظور ملک و پادشاهی است. « لِیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِکَ » {تا [خلق را] از راه تو گمراه کنند} یعنی مردم را با اموال و بخششهای خود فریب دهند تا به جای تو او را پرستش کنند. « رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَی أَمْوَالِهِمْ » {پروردگارا اموالشان را نابود کن} اموال آن ها را نابود کن. و آیه « سَبِیلَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ» {راه کسانی را که نمی دانند پیروی مکنید}. منظور راه وسلوک فرعون و پیروانش است، « مُبَوَّأَ صِدْقٍ» {در جایگاه[های] نیکو منزل دادیم} گفت: قوم بنی اسرائیل را به مصر باز گرداند و فرعون را غرق کرد. - . تفسیر القمی : 290 - 292 -

**[ترجمه]

«3»

-فس، تفسیر القمی فِی هذِهِ لَعْنَةً یَعْنِی الْهَلَاکَ وَ الْغَرَقَ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ أَیْ رَفَدَهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «فِی هَذِهِ لَعْنَةً» {در این دنیا به لعنت بدرقه شدند} منظور نابودی و به هلاکت رسیدن است « وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ » {ودر روز قیامت، و چه بد عطایی نصیب آنان می شود}، منظور، آن ها را دچار عذاب خواهد کرد. - . تفسیر القمی : 314 -

**[ترجمه]

«4»

-فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ قَالَ الطُّوفَانَ وَ الْجَرَادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفَادِعَ وَ الدَّمَ وَ الْحَجَرَ وَ الْعَصَا وَ یَدَهُ وَ الْبَحْرَ وَ یَحْکِی قَوْلَ مُوسَی (4)وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً أَیْ هَالِکاً تَدْعُو بِالثُّبُورِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ فَأَرادَ أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ أَرَادَ أَنْ یُخْرِجَهُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ قَدْ عَلِمَ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ أَنَّ مَا أَنْزَلَ تِلْکَ الْآیَاتِ إِلَّا اللَّهُ (5)وَ قَوْلُهُ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً یَعْنِی جَمِیعاً.

وَ فِی رِوَایَةِ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ فَأَرادَ یَعْنِی فِرْعَوْنَ أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ أَیْ

ص: 106


1- تفسیر القمّیّ: 39. م.
2- تفسیر القمّیّ: 290- 292. م.
3- تفسیر القمّیّ: 314 و فیه: هلاک الفرق. و فیه یرفدهم اللّه. م.
4- فی المصدر: و قوله یحکی قول موسی.
5- فی المصدر: و قد علم فرعون و قومه ما أنزل تلک الآیات الا اللّه.

یُخْرِجَهُمْ مِنْ مِصْرَ جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً أَیْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَةٍ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ » {و در حقیقت ما به موسی نه نشانه آشکار دادیم}. در باره آیه گفت: منظور از آن طوفان، ملخ، شپشک، وزغ، خون شدن آب نیل، سنگ، عصا، دست او و دریا می باشد و حکایت موسی را بیان می کند. که گفت: « وَإِنِّی لَأَظُنُّکَ یَا فِرْعَونُ مَثْبُورًا » {و راستی ای فرعون تو را تباه شده می پندارم}. یعنی ای فرعون تو را فردی هلاک شدنی و رو به زوال و نابودی می دانم .

از امام باقر علیه السلام روایت شده است درباره قول خداوند متعال که فرمود:« فَأَرَادَ أَن یَسْتَفِزَّهُم مِّنَ الأَرْضِ » {پس [فرعون] تصمیم گرفت که آنان را از سرزمین [مصر] برکند}. فرعون خواست تا آن ها را از آن سرزمین بیرون کند در حالیکه فرعون و قومش می دانستند که این آیات ونشانه ها جز از طرف خداوند یکتا نیست و آیه « فَإِذَا جَاء وَعْدُ الآخِرَةِ جِئْنَا بِکُمْ لَفِیفًا » {پس چون وعده آخرت فرا رسد شما را همه با هم محشور می کنیم} منظور از لفیف در این جا همگی ویکپارچه بودن است .

در روایت علی بن ابراهیم منظور از « فأراد » فرعون است « أَن یَسْتَفِزَّهُم مِّنَ الأَرْضِ » {که آنان را از سرزمین [مصر] برکند}.

ص: 106

یعنی آن ها را از مصر بیرون کند «جِئْنَا بِکُمْ لَفِیفًا » {شما را همه با هم محشور می کنیم}. منظور از هر طرف. - . تفسیر القمی : 390 -

**[ترجمه]

«6»

-فس، تفسیر القمی وَ هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ مُوسی یَعْنِی قَدْ أَتَاکَ قَوْلُهُ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ قَالَ کَانَتَا مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ مَیِّتٍ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی قَالَ إِذَا نَسِیتَهَا ثُمَّ ذَکَرْتَهَا فَصَلِّهَا.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَسٍ یَقُولُ آتِیکُمْ بِقَبَسٍ مِنَ النَّارِ تَصْطَلُونَ مِنَ الْبَرْدِ وَ قَوْلِهِ أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدیً کَانَ قَدْ أَخْطَأَ الطَّرِیقَ یَقُولُ أَوْ أَجِدُ عِنْدَ النَّارِ طَرِیقاً (2)وَ قَوْلِهِ وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمِی یَقُولُ أَخْبِطُ بِهَا الشَّجَرَ لِغَنَمِی وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری فَمِنَ الْفَرَقِ (3)لَمْ یَسْتَطِعِ الْکَلَامَ فَجَمَعَ کَلَامَهُ فَقَالَ وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری یَقُولُ حَوَائِجُ أُخْرَی وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکادُ أُخْفِیها قَالَ مِنْ نَفْسِی هَکَذَا نَزَلَتْ (4)قُلْتُ کَیْفَ یُخْفِیهَا مِنْ نَفْسِهِ قَالَ جَعَلَهَا مِنْ غَیْرِ وَقْتٍ قَوْلُهُ وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً أَیِ اخْتَبَرْنَاکَ اخْتِبَاراً فِی أَهْلِ مَدْیَنَ أَیْ عِنْدَ شُعَیْبٍ قَوْلُهُ وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی أَیِ اخْتَرْتُکَ وَ لا تَنِیا أَیْ لَا تَضْعُفَا اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ ائْتِیَاهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَالَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ أَرْسَلَهُ إِلَی فِرْعَوْنَ ائْتِیَاهُ فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَتَذَکَّرُ وَ لَا یَخْشَی وَ لَکِنْ قَالَ اللَّهُ لِیَکُونَ أَحْرَصَ لِمُوسَی عَلَی الذَّهَابِ وَ آکَدَ فِی الْحُجَّةِ عَلَی فِرْعَوْنَ (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَهَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ مُوسَی» { و آیا خبر موسی به تو رسید}. یعنی رسیده است. آیه «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ» {پای پوش خویش بیرون آور}. گفته شده که جنس دو کفش او از پوست الاغ مرده بوده است. « وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی» {به یاد من نماز برپا دار} گفت: هر گاه نماز را فراموش کردی سپس آن را به یاد آوردی، آن را اقامه کن. و از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده که درباره آیه «آتِیکُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ» {پاره ای از آن برای شما بیاورم} موسی گفت بروم تا پاره ای آتش برای شما بیاورم « تَصْطَلُونَ» در برابر سرما شما را حفظ کند، وآیه «أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدًی» {یا در پرتو آتش راه [خود را باز] یابم}. موسی راه را اشتباه رفته بود گفت تا نزد آن نور راهی بیابم . و قول خداوند متعال از زبان موسی «وَأَهُشُّ بِهَا عَلَی غَنَمِی» {و با آن برای گوسفندانم برگ می تکانم} می گوید: بوسیله آن {عصا} برای گوسفندانم بر شاخه درخت می­زنم. « وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَی » {و کارهای دیگری هم برای من از آن برمی آید}. از ترس و وحشت سخنش را طول نداد و کلامش را خلاصه کرد و گفت: « وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَی» {و کارهای دیگری هم برای من از آن برمی آید}. در تفسیر آمده که موسی گفت: با این عصا نیازهای دیگری را برآورده می کنم.

علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «إِنَّ السَّاعَةَ ءاَتِیَةٌ أَکَادُ أُخْفِیهَا» {در حقیقت قیامت فرارسنده است می خواهم آن را پوشیده دارم}. گفت: از خودم و به این صورت نازل شده است، گفتم: چگونه خداوند زمان آن را از خودش پنهان می کند؟ جواب داد: آن را در وقت نامعین قرار داده است. « وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا » {و تو را بارها آزمودیم}؛ منظور تو را آزمایش کردیم ازمایش کردنی. « فِی أَهْلِ مَدْیَنَ » {در میان اهل مدین}؛ منظور نزد شعیب است، وآیه « وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی » {و تو را برای خود پروردم}، یعنی تو را برگزیدم، « ولا تنیا » {سستی مکنید} ضعف وسستی روا مدارید، « اذْهَبَا إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی » {به سوی فرعون بروید}، به سوی فرعون روانه شوید. وآگاه باش که خداوند متعال به موسی هنگامی که او را به سوی فرعون فرستاد، فرمود: به سوی او بروید و « فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی » {و با او سخنی نرم گویید شاید که پند پذیرد یا بترسد}. در حالی که خداوند آگاه بود که فرعون نه متذکر می شود ونه از خدا می ترسد اما این را گفت تا موسی در رفتن به سوی فرعون حریص تر ومشتاق تر شود و با حجت مورد اطمینان نزد فرعون برود . - . تفسیر القمی : 418 - 419 -

**[ترجمه]

«7»

-فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ یَقُولُ عَصَبَةٌ قَلِیلَةٌ وَ إِنَّا لَجَمِیعٌ حاذِرُونَ یَقُولُ مُؤْدُونَ فِی الْأَدَاةِ وَ هُوَ الشَّاکِی فِی

ص: 107


1- تفسیر القمّیّ: 390.
2- فی المصدر: أو اجد علی النار طریقا. م.
3- أی فمن الفزع و الخوف لم یستطع تفصیل مآربه فلخصها و جمعها فقال: و لی فیها مآرب اخری.
4- هذا یوافق ما قیل من التحریف، و قد أشرنا کرارا أن ما علیه اجماع محققی الإمامیّة خلفا و سلفا أن ما بین الدفتین هو المنزل من عند اللّه علی النبیّ الکریم لم یزد فیه و لم ینقص، فکلما ورد خبر شاذ أو قول نادر تدلّ علی خلافه فهو عندنا مطروح لا نعبأ به و نرد علم الخبر الوارد فیه إلی أهله.
5- تفسیر القمّیّ: 418- 419. م.

السِّلَاحِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ یَقُولُ مَسَاکِنَ حَسَنَةٍ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ فَعِنْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَوْلُهُ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ یَقُولُ سَیَکْفِینِ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که در باره آیه « لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ » {و گفت این ها عده ای ناچیزند}.فرمودند: منظور از آن گروهی اندکی بوده است. « وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ »{و[لی] ما همگی به حال آماده باش درآمده ایم}. می گوید: ما از نظر ادات و سلاح جنگی آماده ایم یعنی سراپا مسلح.

ص: 107

اما آیه « وَمَقَامٍ کَرِیمٍ » {و گنجینه ها و جایگاه های پر ناز و نعمت بیرون کردیم}. میگوید: منظور از آن خانه های نیکوست وقول خداوند متعال « فَأَتْبَعُوهُم مُّشْرِقِینَ » {پس هنگام برآمدن آفتاب آن ها را تعقیب کردند} هنگام طلوع خورشید. و « إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ » {پروردگارم با من است و به زودی مرا راهنمایی خواهد کرد} یعنی خدا مرا کفایت می کند. - . تفسیر القمی : 473 -

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری یقال آدنی علیه أی قونی و رجل مؤد تام السلاح کامل أداة الحرب و منه

- حدیث الأسود بن زید فی قوله تعالی وَ إِنَّا لَجَمِیعٌ حاذِرُونَ قال مقوون مؤدون أی کاملون أداة الحرب

**[ترجمه]جزری گفت هنگامی که گفته شده« أدنی علیه» یعنی برعلیه او آماده و مجهز بودیم «رجل مود» منظور از نظر تجهیزات جنگی وسلاح مجهز است و از این نمونه کلام اسود بن زید است درباره قول خداوند متعال « وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ » گفت: منظور ازمقوون و مؤدون، مجهز وآماده بودن از نظر تجهیزات جنگی می باشد.

**[ترجمه]

«8»

- فس، تفسیر القمی إِنِّی آنَسْتُ ناراً أَیْ رَأَیْتُ وَ ذَلِکَ لَمَّا خَرَجَ مِنْ مَدْیَنَ مِنْ عِنْدِ شُعَیْبٍ قَوْلُهُ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ مَعْنَاهُ وَ لَا مَنْ ظَلَمَ فَوُضِعَ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « إِنِّی آنَسْتُ نَارًا » {من آتشی دیدم}. یعنی آن را دیدم، وآن زمانی بود که از مدین نزد شعیب علیه السلام خارج شد. وآیه «إِلَّا مَن ظَلَمَ» {لیکن کسی که ستم کرده} و نه کسی که ظلم کرده. در این جا حرف در مکان حرف قرار گرفته است. - . تفسیر القمی : 476 -

**[ترجمه]

بیان

علی ما ذکره تکون إلا عاطفة قال البغوی فی تفسیره قال بعض النحویین إلا هاهنا بمعنی و لا یعنی لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ و لا من ظلم ثم بدل حسنا بعد سوء یقول لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ و لا المذنبون التائبون کقوله تعالی لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ یعنی و لا الذین ظلموا منهم.

**[ترجمه]براساس آن چه آمده است «الّا» در این جا حرف عطف است. بغوی در تفسیر خود می گوید: بعضی از نحوی ها اعتقاد دارند الّا در این جا به معنای «ولا» می باشد منظور؛ در نزد من فرستادگان نمی ترسند و نیز کسی که ظلم کرده است. سپس بدی به نیکی تبدیل شد. می­گوید: در نزد من فرستادگان و گناهکاران توبه کار نمی ترسند؛ مانند قول خداوند متعال « لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ » {تا برای مردم غیر از ستمگرانشان بر شما حجتی نباشد}؛ یعنی و نه کسانی از آن ها که ظلم کردند .

**[ترجمه]

«9»

-فس، تفسیر القمی سَاحِرَانِ تَظَاهَرَا قَالَ مُوسَی وَ هَارُونُ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «سَاحِرَانِ تَظَاهَرَا» گفت: موسی وهارون. - . تفسیر القمی : 489 -

**[ترجمه]

«10»

-فس، تفسیر القمی قالُوا یا أَیُّهَا السَّاحِرُ أَیْ یَا أَیُّهَا الْعَالِمُ قَوْلُهُ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ یَعْنِی مُوسَی وَ لا یَکادُ یُبِینُ قَالَ لَمْ یُبَیِّنِ الْکَلَامَ فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَیْ هَلَّا أُلْقِیَ عَلَیْهِ قَوْلُهُ مُقْتَرِنِینَ یَعْنِی مُقَارِنِینَ فَلَمَّا آسَفُونا أَیْ عَصَوْنَا لِأَنَّهُ لَا یَأْسَفُ عَزَّ وَ جَلَّ کَأَسَفِ النَّاسِ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « قالوا یا أیّها السحر» یعنی ای عالم، آیه «مِّنْ هَذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ» {از این کس که خود بی مقدار است}. منظور، موسی است. و «وَلَا یَکَادُ یُبِینُ» {و نمی تواند درست بیان کند}. گفت: منظور این است که کلام واضح وروشن و نیست. « فَلَوْلَا أُلْقِیَ عَلَیْهِ » {پس چرا بر او دستبندهایی زرین آویخته نشده}. منظور چرا بر دست او دستبند های طلایی آویزان نشده؟ « مُقْتَرِنِینَ» {همراهان} همراه و هم صحبت. « فَلَمَّا آسَفُونَا » {و چون ما را به خشم درآوردند}. یعنی نافرمانی و عصیان کردند زیرا خداوند متعال دچار تاسف نمی شود مثل تأسف مردم. - . تفسیر القمی : 611 -

**[ترجمه]

«11»

-فس، تفسیر القمی وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَیِ اخْتَبَرْنَاهُمْ أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ أَیْ مَا فَرَضَ اللَّهُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ السُّنَنِ وَ الْأَحْکَامِ وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی لَیْلًا إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ أَیْ یَتَّبِعُکُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً أَیْ

ص: 108


1- تفسیر القمّیّ: 473 و فیه: ففنی به طلوع الشمس. م.
2- تفسیر القمّیّ: 476 و فیه: و معنی الا من ظلم کقولک و لا من ظلم. فوضع حرفا مکان حرف.
3- تفسیر القمّیّ: 489. و قد قرأ أهل الکوفة: سحران بغیر ألف، و الباقون بالالف.
4- تفسیر القمّیّ: 611. م.

جَانِباً وَ خُذْ عَلَی الطَّرِیقِ (1)قَوْلُهُ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ أَیْ حَسَنٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها قَالَ النَّعْمَةُ فِی الْأَبْدَانِ قَوْلُهُ فاکِهِینَ أَیْ مُفَاکِهِینَ لِلنِّسَاءِ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ یَعْنِی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَوْلُهُ عَلَی الْعالَمِینَ لَفْظُهُ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ وَ إِنَّمَا اخْتَارَهُمْ وَ فَضَّلَهُمْ عَلَی عَالَمِی زَمَانِهِمْ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ » {و به یقین پیش از آنان قوم فرعون را بیازمودیم}. ایشان را آزمایش کردیم « أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللَّهِ » {که [به آنان گفت] بندگان خدا را به من بسپارید}. منظور، خداوند واجب کرده است مانند نماز، زکات، روزه، حج، و سنت­ها واحکام می باشد، خداوند به او وحی نازل کرد که « أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ » {[فرمود] بندگانم را شبانه ببر زیرا شما مورد تعقیب واقع خواهید شد}، فرعون وسپاهیانش شما را دنبال می کنند « وَاتْرُکْ الْبَحْرَ رَهْوًا»{و دریا را هنگامی که آرام است پشت سر بگذار}.

ص: 108

دریا را پشت سر بگذار وعبور کن، آیه « وَمَقَامٍ کَرِیمٍ » {و گنجینه ها و جایگاه های پر ناز و نعمت بیرون کردیم}. منظور نیکو وعالی « وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا » {و نعمتی که از آن برخوردار بودند}. منظور نعمت هایست که در در بدن و جسم انسان ها است. آیه « فَاکِهِینَ » سرگرم زنان. «وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ » {آری این چنین [بود] و آن ها را به مردمی دیگر میراث دادیم}. قوم بنی اسرائیل. و قول خداوند متعال « عَلَی الْعَالَمِینَ » {بر مردم جهان}. لفظ دلالت بر عمومیت می کند اما معنای آن خاص و محدود می باشد « فقط آن ها را بر عالمان آن زمان برگزید وآن ها را برتری داد». - . تفسیر القمی 616 - 617 -

**[ترجمه]

بیان

قوله أی ما فرض الله الظاهر أنه جعل عباد الله منادی و بین مفعول أدوا المقدر بالصلاة و غیرها و هو أحد الاحتمالین اللذین ذکرهما جماعة من المفسرین و احتمال کون المراد بالعباد العبادة بحذف التاء کإقام الصلاة بعید و الرهو بهذا المعنی لم یعهد فی اللغة و إن أتی بمعان قریبة منه کالمکان المرتفع و المنخفض و السکون و یمکن إرجاعه إلی ما مر فی التفسیر بتکلف و المفاکهة الممازحة.

**[ترجمه]آیه « فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ » در ظاهر « عبادالله » را منادا قرار داده است و مفعول « ادّوا » مقدر را با صلاة و غیر آن بیان کرده است که این نمونه یکی از دو فرضیه ودلیل گروهی از مفسران می باشد که آن را ذکر کرده اند و نظر دیگر این است که منظور از «عباد» عبادة می باشد که تاء آن حذف شده است مانند إقام الصلاة که این نظر، بعید می باشد. و « الرهو » به این معنا در زبان عربی رایج نیست هر چند معانی نزدیک به این معنا آمده است مانند مکان بلند ومرتفع ومکان پست وهموار، که می توان آن را با تکلف به آن چه که در تفسیر آمده بازگرداند. و الفاکهة: یعنی مزاح وسرگرمی.

**[ترجمه]

«12»

-فس، تفسیر القمی بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ أَیِ الْمُطَهَّرِ وَ أَمَّا طُویً فَاسْمُ الْوَادِی وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ فَحَشَرَ فَنادی یَعْنِی فِرْعَوْنَ وَ النَّکَالُ الْعُقُوبَةُ وَ الْآخِرَةُ هُوَ (3)قَوْلُهُ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ الْأُولَی قَوْلُهُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی فَأَهْلَکَهُ اللَّهُ بِهَذَیْنِ الْقَوْلَیْنِ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ» {در وادی مقدس}. منظور از آن سرزمین پاک می باشد. اما « طوی» اسم یک سرزمین است. علی بن ابراهیم درباره «فَحَشَرَ فَنَادَی» {و گروهی را فراهم آورد [و] ندا درداد} گفت: منظور از آن فرعون می­باشد. نکال: به معنای عقوبت و مجازات می باشد عقوبت او در آخرت به خاطر سخن - . طبرسی قدس معتقد است: مراد از « نکال الاخره والاولی» غرق شدن او در دنیا ودر آخرت مورد عقوبت خداوند قرا رگرفتن است.وگفته شده معنای ان بخاطر دو حرف او در دنیا واخرت مورد عقوبت قرار گرفت اخرت به خاطر سخن وی « انا ربکم الاعلی » ودنیا به خاطر « ما علمت لکم من اله غیری » وبه عقوبت دو قول او رسید. - «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی» {پروردگار بزرگتر شما منم}. و عقوبت در دنیا به خاطر سخن « مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی » پس خدا به خاطر این دو قول فرعون، او را نابود کرد . - . تفسیر القمی : 710 - 711 -

**[ترجمه]

«13»

-فس، تفسیر القمی وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ عَمِلَ الْأَوْتَادَ الَّتِی أَرَادَ أَنْ یَصَّعَّدَ بِهَا إِلَی السَّمَاءِ (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ» {و فرعون صاحب [عمارت و] خرگاهها}. عمارت ها وستون هایی ساخت و خواست از طریق آن ها به آسمان صعود کند و بالا برود . - . تفسیر القمی : 723 - 724 -

**[ترجمه]

«14»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ فِرْعَوْنَ بَنَی سَبْعَ مَدَائِنَ فَتَحَصَّنَ فِیهَا مِنْ مُوسَی فَلَمَّا أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ فِرْعَوْنَ جَاءَهُ وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْأُسُودُ (6)بَصْبَصَتْ بِأَذْنَابِهَا وَ لَمْ یَأْنِ مَدِینَةً إِلَّا انْفَتَحَ لَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الَّتِی هُوَ

ص: 109


1- فی المصدر: و خذ علی الطرف. م.
2- تفسیر القمّیّ: 616 و 617. م.
3- قال الطبرسیّ قدّس سرّه: «نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی بأن أغرقه فی الدنیا و یعذبه فی الآخرة و قیل: معناه: فعاقبه اللّه بکلمته الآخرة و کلمته الأولی، فالآخرة قوله: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی و الأولی قوله: «ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی» فنکل به نکال هاتین الکلمتین.
4- تفسیر القمّیّ: 710- 711. و فیه: یعنی فرعون فنادی. م.
5- تفسیر القمّیّ: 723- 724. م.
6- أی الأسود التی کانت علی باب المدینة.

فِیهَا فَقَعَدَ عَلَی الْبَابِ وَ عَلَیْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ مَعَهُ عَصَاهُ فَلَمَّا خَرَجَ الْآذِنُ قَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ إِلَیْکَ فَلَمْ یَلْتَفِتْ فَضَرَبَ بِعَصَاهُ الْبَابَ فَلَمْ یَبْقَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ فِرْعَوْنَ بَابٌ إِلَّا انْفَتَحَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ وَ قَالَ أَنَا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ ائْتِنِی بِآیَةٍ فَأَلْقَی عَصَاهُ وَ کَانَ لَهَا شُعْبَتَانِ فَوَقَعَتْ إِحْدَی الشُّعْبَتَیْنِ فِی الْأَرْضِ وَ الشُّعْبَةُ الْأُخْرَی فِی أَعْلَی الْقُبَّةِ فَنَظَرَ فِرْعَوْنُ إِلَی جَوْفِهَا وَ هِیَ تَلْتَهِبُ نَاراً وَ أَهْوَتْ إِلَیْهِ فَأَحْدَثَ فِرْعَوْنُ وَ صَاحَ یَا مُوسَی خُذْهَا وَ لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ جُلَسَاءِ فِرْعَوْنَ إِلَّا هَرَبَ فَلَمَّا أَخَذَ مُوسَی الْعَصَا وَ رَجَعَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ نَفْسُهُ هَمَّ بِتَصْدِیقِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ هَامَانُ وَ قَالَ بَیْنَا أَنْتَ إِلَهٌ تُعْبَدُ إِذْ أَنْتَ تَابِعٌ لِعَبْدٍ وَ اجْتَمَعَ الْمَلَأُ وَ قَالُوا هَذَا سَاحِرٌ عَلِیمٌ فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ فَلَمَّا أَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ أَلْقَی مُوسَی عَصَاهُ فَالْتَقَمَتْهَا کُلَّهَا وَ کَانَ فِی السَّحَرَةِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ شَیْخاً خَرُّوا سُجَّداً ثُمَّ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ مَا هَذَا سِحْرٌ لَوْ کَانَ سِحْراً لَبَقِیَتْ حِبَالُنَا وَ عِصِیُّنَا ثُمَّ خَرَجَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ یُرِیدُ أَنْ یَقْطَعَ بِهِمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَی اللَّهُ مُوسَی وَ مَنْ مَعَهُ وَ غَرَّقَ فِرْعَوْنَ وَ مَنْ مَعَهُ فَلَمَّا صَارَ مُوسَی فِی الْبَحْرِ أَتْبَعَهُ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ فَتَهَیَّبَ فِرْعَوْنُ أَنْ یَدْخُلَ الْبَحْرَ فَمُثِّلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مَادِیَانَةٍ (1)وَ کَانَ فِرْعَوْنُ عَلَی فَحْلٍ فَلَمَّا رَأَی قَوْمُ فِرْعَوْنَ الْمَادِیَانَةَ اتَّبَعُوهَا فَدَخَلُوا الْبَحْرَ وَ غَرِقُوا (2)وَ أَمَرَ اللَّهُ الْبَحْرَ فَلَفَظَ فِرْعَوْنَ مَیِّتاً (3)حَتَّی لَا یُظَنَّ أَنَّهُ غَائِبٌ وَ هُوَ حَیٌّ ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ مُوسَی أَنْ یَرْجِعَ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی الشَّامِ فَلَمَّا قَطَعَ الْبَحْرَ بِهِمْ مَرَّ عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ثُمَّ وَرِثَ بَنُو إِسْرَائِیلَ دِیَارَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ فَکَانَ الرَّجُلُ یَدُورُ عَلَی دُورٍ کَثِیرَةٍ وَ یَدُورُ عَلَی النِّسَاءِ (4).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: فرعون هفت شهر را بنا کرد تا از موسی در امان باشد. هنگامی که به موسی وحی نازل شد که به سوی فرعون برود پس به سوی فرعون آمد و وارد شهر شد هنگامی که شیران – نگهبانان شهر فرعون - او را دیدند دمهایشان را تکان دادند و بدون سروصدا و با آرامش به او اجازه دادند تا وارد شهر شود. موسی به پیش رفت تا به کاخی که فرعون در آن بود رسید.

ص: 109

موسی جلوی در کاخ نشست در حالی که لباس پشمی بر تن داشت وعصایش همراهش بود در این زمان نگهبان از کاخ خارج شد موسی به او گفت: من فرستاده پروردگار به سوی شما هستم اما توجه­ای به موسی نکرد. با عصایش بر در کوبید در حالیکه بین او و فرعون دری باقی نمانده بود در باز شد و موسی بر فرعون داخل شد و فرمود: من فرستاده پروردگار جهانیان هستم. فرعون گفت برای من نشانه ای بیاور. عصایش را بر زمین انداخت عصا متشعب شد و به دو شاخه تبدیل شد یک شاخه آن بر زمین افتاد و دیگری بر روی گنبد فرعون افتاد و به یک مار بزرگ تبدیل شد، فرعون به داخل دهانش نگاه کرد آتش در آن زبانه می کشید و بر روی او افتاد. فرعون برانگیخت و فریاد برآورد: ای موسی آن را مهار کن و در دست خود بگیر. همه اطرافیان فرعون پا به فرار گذاشتد. هنگامی که موسی عصا را دست گرفت و حال فرعون سر جایش آمد خواست او را تصدیق کند، هامان در مقابل فرعون برخاست و گفت: در حالیکه تو خود را خدایی می پنداری که پرستش می شوی هم اکنون تابع بنده­ای شده­ای؟ مردم گرد هم آمدند و می گفتند: این ساحر ماهری است. پس در یک روز معین همه ساحران را جمع کردند هنگامیکه طناب ها و چوبدستی های خود را برروی زمین انداختند موسی نیز عصای خود را برزمین انداخت وهمه آن ها را بلعید. در آن زمان در ساحری هفتاد و دو نفر ماهر و پیشکسوت بودند که همه آن ها در مقابل موسی علیه السلام به سجده در آمدند سپس به فرعون گفتند: این کار موسی سحر نیست زیرا اگر سحر بود نمی توانست طناب ها و چوبدستی های ما را بخورد. سپس موسی، قوم بنی اسرائیل را از آن جا خارج کرد میخواست آن ها را از میان دریا عبور بدهد. پس خداوند موسی و کسانی که با او بودند را نجات داد و فرعون وهمراهانش را در دریا غرق کرد. هنگامی که وارد دریا شد فرعون و سپاهیانش آن ها را تعقیب می کردند. فرعون از این که وارد دریا شود می ترسید جبرئیل به شکل اسبی مادینه درآمد در حالی که فرعون بر اسب نرینه ای سوار بود. هنگامی که قوم فرعون اسب ماده سیاه را دیدند آن را دنبال کردند و وارد دریا شدند در نتیجه در دریا غرق شدند. خداوند متعال به دریا امر کرد جنازه مرده فرعون را به ساحل انداخت تا این که کسی گمان نبرد که او غایب و زنده است. سپس خداوند به موسی وحی نازل کرد که قوم بنی اسرائیل را به شام باز گرداند هنگامیکه آنان را از دریا عبور داد بر قومی که بت هایی داشتند وآن ها را پرستش می کردند گذشت؛ بنی اسراییل به موسی گفتند: «یا موسی اجعل لنا إلها کما لهم آلهة قال إنّکم قوم تجهلون»{ای موسی برای ما خدایی قرار بده همان طوری که آن ها خدایانی دارند} گفت: به راستی شما قومی جاهل هستید. سپس بنی اسرائیل وارث خانه آن ها و اموالشان شدند و هر مردی خانه های بسیاری را صاحب شد و زنان زیادی به دست آورد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«15»

-فس، تفسیر القمی وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قَالَ کَانَ فِرْعَوْنُ یَعْبُدُ الْأَصْنَامَ ثُمَّ ادَّعَی بَعْدَ ذَلِکَ الرُّبُوبِیَّةَ فَقَالَ

ص: 110


1- لفظ عجمی یقال للانثی من الخیل.
2- اللفظ لا یخلو عن سقط أو تصحیف؛ و لعله کان هکذا: فلما رأی فحل فرعون المادیانة اتبعها و اتبعوه قومه فدخلوا البحر و غرقوا.
3- أی رماه و طرحه میتا.
4- قصص الأنبیاء مخطوط. م.

فِرْعَوْنُ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ قَوْلُهُ قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قَالَ قَالَ الَّذِینَ آمَنُوا لِمُوسَی قَدْ أُوذِینَا قَبْلَ مَجِیئِکَ یَا مُوسَی بِقَتْلِ أَوْلَادِنَا وَ مِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا لَمَّا حَبَسَهُمْ فِرْعَوْنُ لِإِیمَانِهِمْ بِمُوسَی فَقَالَ مُوسَی عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ وَ مَعْنَی یَنْظُرُ أَیْ یَرَی کَیْفَ تَعْمَلُونَ فَوَضَعَ النَّظَرَ مَکَانَ الرُّؤْیَةِ وَ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ یَعْنِی السِّنِینَ الْجَدْبَةَ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَ الْجَرَادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفَادِعَ وَ الدَّمَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ قَالَ الْحَسَنَةُ هَاهُنَا الصِّحَّةُ وَ السَّلَامَةُ وَ الْأَمْنُ وَ السَّعَةُ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ قَالَ السَّیِّئَةُ هَاهُنَا الْجُوعُ وَ الْخَوْفُ وَ الْمَرَضُ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَیْ یَتَشَأَّمُوا بِمُوسَی وَ مَنْ مَعَهُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ إِلَی قَوْلِهِ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ فَإِنَّهُ لَمَّا سَجَدَ السَّحَرَةُ وَ آمَنَ بِهِ النَّاسُ (1)قَالَ هَامَانُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّ النَّاسَ قَدْ آمَنُوا بِمُوسَی فَانْظُرْ مَنْ دَخَلَ فِی دِینِهِ فَاحْبِسْهُ فَحَبَسَ کُلَّ مَنْ آمَنَ بِهِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجَاءَ إِلَیْهِ مُوسَی فَقَالَ لَهُ خَلِّ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ یَفْعَلْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی تِلْکَ السَّنَةِ الطُّوفَانَ فَخَرَّبَ دُورَهُمْ وَ مَسَاکِنَهُمْ (2)حَتَّی خَرَجُوا إِلَی الْبَرِّیَّةِ وَ ضَرَبُوا فِیهَا الْخِیَامَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِمُوسَی ادْعُ رَبَّکَ حَتَّی یَکُفَّ عَنَّا الطُّوفَانَ حَتَّی أُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَصْحَابِکَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَکَفَّ عَنْهُمُ الطُّوفَانَ وَ هَمَّ فِرْعَوْنُ أَنْ یُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُ هَامَانُ إِنْ خَلَّیْتَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ غَلَبَکَ مُوسَی وَ أَزَالَ مُلْکَکَ فَقَبِلَ مِنْهُ وَ لَمْ یُخَلِّ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی السَّنَةِ الثَّانِیَةِ الْجَرَادَ فَجَرَّدَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ کَانَ لَهُمْ مِنَ النَّبْتِ وَ الشَّجَرِ حَتَّی کَانَتْ تُجَرِّدُ شَعْرَهُمْ وَ لِحْیَتَهُمْ (3)فَجَزِعَ فِرْعَوْنُ مِنْ ذَلِکَ جَزَعاً شَدِیداً وَ قَالَ یَا مُوسَی ادْعُ رَبَّکَ أَنْ یَکُفَّ الْجَرَادَ عَنَّا (4)حَتَّی أُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَصْحَابِکَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَکَفَّ عَنْهُمُ الْجَرَادَ فَلَمْ یَدَعْهُ هَامَانُ أَنْ یُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ

ص: 111


1- فی نسخة: و من آمن به من الناس.
2- فی المصدر و فی نسخة: فخرب زروعهم و مساکنهم.
3- فی المصدر: و لحاهم. م.
4- فی المصدر و نسخة: عنا الجراد.

عَلَیْهِمْ فِی السَّنَةِ الثَّالِثَةِ الْقُمَّلَ (1)فَذَهَبَتْ زُرُوعُهُمْ وَ أَصَابَتْهُمُ الْمَجَاعَةُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِمُوسَی إِنْ رَفَعْتَ عَنَّا الْقُمَّلَ (2)کَفَفْتُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ حَتَّی ذَهَبَ الْقُمَّلُ وَ قَالَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقُمَّلَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ فَلَمْ یُخَلِّ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ بَعْدَ ذَلِکَ الضَّفَادِعَ فَکَانَتْ تَکُونُ فِی طَعَامِهِمْ وَ شَرَابِهِمْ وَ یُقَالُ إِنَّهَا کَانَتْ تَخْرُجُ مِنْ أَدْبَارِهِمْ وَ آذَانِهِمْ وَ آنَافِهِمْ فَجَزِعُوا مِنْ ذَلِکَ جَزَعاً شَدِیداً فَجَاءُوا إِلَی مُوسَی فَقَالُوا ادْعُ اللَّهَ أَنْ یُذْهِبَ عَنَّا الضَّفَادِعَ فَإِنَّا نُؤْمِنُ بِکَ وَ نُرْسِلُ مَعَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَرَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمْ ذَلِکَ فَلَمَّا أَبَوْا أَنْ یُخَلُّوا عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَوَّلَ اللَّهُ مَاءَ النِّیلِ دَماً فَکَانَ الْقِبْطِیُّ یَرَاهُ دَماً وَ الْإِسْرَائِیلِیُّ یَرَاهُ مَاءً فَإِذَا شَرِبَهُ الْإِسْرَائِیلِیُّ کَانَ مَاءً وَ إِذَا شَرِبَهُ الْقِبْطِیُّ کَانَ دَماً فَکَانَ الْقِبْطِیُّ یَقُولُ لِلْإِسْرَائِیلِیِّ خُذِ الْمَاءَ فِی فَمِکَ وَ صُبَّهُ فِی فَمِی فَکَانَ إِذَا صَبَّهُ فِی فَمِ الْقِبْطِیِّ تَحَوَّلَ دَماً فَجَزِعُوا مِنْ ذَلِکَ جَزَعاً شَدِیداً فَقَالُوا لِمُوسَی لَئِنْ رَفَعَ اللَّهُ عَنَّا الدَّمَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا رَفَعَ اللَّهُ عَنْهُمُ الدَّمَ غَدَرُوا وَ لَمْ یُخَلُّوا عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الرِّجْزَ وَ هُوَ الثَّلْجُ وَ لَمْ یَرَوْهُ قَبْلَ ذَلِکَ فَمَاتُوا فِیهِ وَ جَزِعُوا وَ أَصَابَهُمْ مَا لَمْ یَعْهَدُوهُ قَبْلَهُ فَ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ فَدَعَا رَبَّهُ فَکَشَفَ عَنْهُمُ الثَّلْجَ فَخَلَّی عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا خَلَّی عَنْهُمُ اجْتَمَعُوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ خَرَجَ مُوسَی مِنْ مِصْرَ وَ اجْتَمَعَ عَلَیْهِ مَنْ کَانَ هَرَبَ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ بَلَغَ فِرْعَوْنَ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ هَامَانُ قَدْ نَهَیْتُکَ أَنْ تُخَلِّیَ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَدِ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَجَزِعَ فِرْعَوْنُ وَ بَعَثَ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ وَ خَرَجَ فِی طَلَبِ مُوسَی قَوْلُهُ وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ یَعْنِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمَّا أَهْلَکَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَرِثُوا الْأَرْضَ وَ مَا کَانَ لِفِرْعَوْنَ قَوْلُهُ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ یَعْنِی الرَّحْمَةَ بِمُوسَی تَمَّتْ لَهُمْ قَوْلُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ یَعْنِی الْمَصَانِعَ وَ الْعَرِیشَ وَ الْقُصُورَ (3).

ص: 112


1- أی السوس، أو مثله و قد تقدم تفسیره بذلک و یأتی.
2- فی نسخة: إن دفعت عنا القمل.
3- تفسیر القمّیّ 220- 222. م.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « وَقَالَ الْمَلأُ مِن قَوْمِ فِرْعَونَ أَتَذَرُ مُوسَی وَقَوْمَهُ لِیُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ وَیَذَرَکَ وَآلِهَتَکَ» {و سران قوم فرعون گفتند آیا موسی و قومش را رها می کنی تا در این سرزمین فساد کنند و [موسی] تو و خدایانت را رها کند} گفت: فرعون را پرستش می کرد سپس بعد از آن ادعای خدایی می کرد.

ص: 110

فرعون گفت: « سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءهُمْ وَنَسْتَحْیِی نِسَاءهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ » {[فرعون] گفت بزودی پسرانشان را می کشیم و زنانشان را زنده نگاه می داریم و ما بر آنان مسلطیم}. قول خداوند از زبان حضرت موسی « قَالُواْ أُوذِینَا مِن قَبْلِ أَن تَأْتِینَا وَمِن بَعْدِ مَا جِئْتَنَا » {[قوم موسی] گفتند پیش از آن که تو نزد ما بیایی و [حتی] بعد از آن که به سوی ما آمدی مورد آزار قرار گرفتیم}. این سخن کسانی است که به موسی علیه السلام ایمان آوردند وگفتند: ای موسی ما پیش از آمدن تو نیز با کشتن فرزندانمان در رنج بودیم وهم اکنون که آن ها را به خاطر ایمان آوردنشان زندانی کرده اند نیز در رنج وعذاب هستیم. موسی گفت: «عَسَی رَبُّکُمْ أَن یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَیَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الأَرْضِ فَیَنظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ » {گفت امید است که پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند و شما را روی زمین جانشین [آنان] سازد آنگاه بنگرد تا چگونه عمل می کنید}. معنای «ینظر» یعنی ببیند چه عملی می­کنید. و نظر در مکان رویت قرار گرفته است. و کلام خداوند متعال «وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَونَ بِالسِّنِینَ وَنَقْصٍ مِّن الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ» {در حقیقت ما فرعونیان را به خشکسالی و کمبود محصولات دچار کردیم باشد که عبرت گیرند}. یعنی سالهای قحطی وخشکسالی و بی ثمری؛ و زمانی رخ داد که خداوند بر آنان طوفان وحمله ملخ ها و شپشک ها و وزغ ها وخون شدن آب نیل را نازل کرد.

اما آیه «فَإِذَا جَاءتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُواْ لَنَا هَذِهِ» {پس هنگامی که نیکی [و نعمت] به آنان روی می آورد می گفتند این برای [شایستگی] خود ماست}. در تفسیر این گفته: که منظور از « الْحَسَنَةُ » دراین جا منظور صحت وسلامتی و امنیت و آسایش می باشد. « وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ » {و چون گزندی به آنان می رسید}. می گوید: منظور از « سَیِّئَةٌ » در این جا گرسنگی وترس و وحشت وبیماری می باشد. « یَطَّیَّرُواْ بِمُوسَی وَمَن مَّعَهُ » {به موسی و همراهانش شگون بد می زدند}. منظور این است که به موسی وهمراهانش فال بد می زدند. اما آیه « وَقَالُواْ مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِن آیَةٍ لِّتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ»{و گفتند هر گونه پدیده شگرفی که به وسیله آن ما را افسون کنی برای ما بیاوری ما به تو ایمان آورنده نیستیم}. تا آیه « فَاسْتَکْبَرُواْ وَکَانُواْ قَوْمًا مُّجْرِمِینَ» هنگامی که ساحران سجده کردند ومردم ایمان آوردند، هامان به فرعون گفت: براستی مردم به موسی ایمان آوردند پس هر کس در دین موسی داخل شود او را حبس می­کنم؛ در نتیجه همه آن هایی که ایمان آوردند از قوم بنی اسرائیل را به زندان انداخت. موسی نزد فرعون آمد و به او گفت: قوم بنی اسرائیل را آزاد کن ولی فرعون از این کار سر باز زد در نتیجه خداوند در این سال توفان خود را برآن ها نازل کرد خانه ها وسکونت گاههای آن ها را ویران کرد تا این که آواره بیابان شدند و در آن خیمه ها به پا کردند. فرعون به موسی گفت: از پروردگارت بخواه این طوفان را از ما دور کند تا قوم بنی اسرائیل را آزاد کنم. پس موسی به درگاه خدا دعا کرد و توفان از آن ها دور شد. فرعون خواست قوم بنی اسرائیل را آزاد کند که هامان به او گفت: اگر بنی اسرائیل را آزاد کنی موسی برتو غلبه می کند و ملک و پادشاهی تو نابود می شود. در نتیجه فرعون به حرف هامان گوش داد و قوم بنی اسرائبل را آزاد نکرد. خداوند در سال دوم عذابی دیگر برآن ها نازل کرد که عبارت بود از حمله ملخ ها به طوری که همه درختان وگیاهانی که داشتند را خوردند و عریان کردند تا جایی که مو و ریش آن ها را نیز می کندند. فرعون از وضع موجود بسیار نگران شد وگفت: ای موسی از پروردگارت بخواه تا ملخ ها را از ما دور کند تا بنی اسرائیل و یارانت را آزاد کنم. موسی از خدا خواست در نتیجه ملخ ها از آن ها دور شد اما هامان اجازه نداد تا فرعون بنی اسرائیل را آزاد کند. پس خداوند

ص: 111

در سال سوم عذاب دیگری که شپشک بود بر آن ها نازل کرد که وارد محصول وکاشت آن ها شد وآن را از بین برد درنتیجه دچار گرسنگی شدند.

فرعون به موسی گفت: اگر حمله شپشک ها از ما دور شود از قوم بنی اسرائیل دست برمی دارم. موسی به درگاه خدای خود دعا کرد و این عذاب نیز از آن ها دور شد. در تفسیر آمده که خدا اولین نوع شپشک را در آن زمان خلق کرد با این وجود فرعون قوم بنی اسرائیل را آزاد نکرد و بعد از آن خدا عذاب خود را که عبارت از وزغ بود را نازل کرد که وارد غذاها و نوشیدنی های آن ها شد وگفته شده: از پشت و گوش و بینی آن ها خارج می­شد از این وضع به شدت بی تاب شدند به نزد موسی آمدند وگفتند: از خدا بخواه تا این عذاب را از ما دور کند ما به تو ایمان می آوریم وقوم بنی اسرائیل را همراه تو می فرستیم. موسی به درگاه خداوند دعا کرد و این عذاب نیز از آن ها دور شد اما هنگامی که بعد از این از آزاد کردن قوم بنی اسرائیل سرپیچی کرد خداوند آب نیل را برای آن ها به خون مبدل کرد. قبطی ها آب نیل را خون و بنی اسرائیل آن را آب می دیدند. اگر بنی اسرائیلی ها از آن می نوشیدند آب بود اما اگر قبطی ها از آن می نوشیدند به خون تبدیل می شد. قبطی ها به اسرائیلی­ها می­گفتند: آب را در دهانت نگه دار سپس در دهان من بریز هنگامی که آب را در دهان او می ریخت تبدیل به خون می شد از این وضع بسیار نگران وآشفته شدند. به موسی گفتند: اگر خدا این عذاب خون را از ما دور کند ما قوم بنی اسرائیل را همراه تو می فرستیم. هنگامی که خداوند خون را از آن ها دور کرد نیرنگ زدند وقوم بنی اسرائیل را آزاد نکردند در نتیجه عقوبت الهی بر آن ها نازل شد که عبارت از برف و یخ بود که قبل از این هرگز ندیده بودند ودر این وضع به هلاکت رسیدند و از بی تابی مردند و خداوند آن ها را دچار عذابی کرد که قبلا رخ نداده بود گفتند: ای موسی از پرودگارت به عهدی که نزد تو دارد بخواه اگر این عذاب را از ما دور کند به تو ایمان می آوریم و قوم بنی اسرائیل را همراه تو می فرستیم. به درگاه خدا دعا کرد در نتیجه این عذاب نیز از آن ها دور شد پس قوم بنی اسرائیل را آزاد کرد. هنگامیکه آن ها را آزاد کرد نزد موسی جمع شدند موسی از مصر خارج شد. کسانی که از دست فرعون فرار کرده بود نزد وی گرد آمدند این خبر به فرعون رسید. هامان به او گفت: تو را از آزاد کردن قوم بنی اسرائیل نهی کردم هم اکنون نزد موسی جمع شدند. فرعون نگران شد وگروهی را به شهرها فرستاد و برای پیدا کردن موسی خارج شد .

آیه «وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُواْ یُسْتَضْعَفُونَ»{و به آن گروهی که پیوسته تضعیف می شدند [بخشهای] باختر و خاوری سرزمین [فلسطین] را که در آن برکت قرار داده بودیم به میراث عطا کردیم} منظور از آن بنی اسرائیل است. هنگامی که خداوند فرعون را به هلاکت رساند وارث زمین وهر چیزی که برای آن ها بود شدند. آیه «وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ» {وعده نیکوی پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت}. منظور رحمت و پاداش برای آن ها به وسیله موسی به حد کمال رسید.آیه « وَمَا کَانُواْ یَعْرِشُونَ» {و آن چه را که فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند}. منظور کوشک­ها وعمارت ها وکاخ ها می باشد.

- . تفسیر القمی : 220 - 222 -

ص: 112

**[ترجمه]

بیان

قوله تعالی وَ آلِهَتَکَ قیل کان فرعون یستعبد الناس و یعبد الأصنام بنفسه و کان الناس یعبدونها تقربا إلیه و قیل کان یعبد ما یستحسن من البقر و

روی أنه کان یأمرهم أیضا بعبادة البقر و لذلک أخرج السامری لهم عجلا.

و قیل کانت لهم أصنام یعبدها قومه تقربا إلیه و

قرئ و إلهتک علی فعالة روی عن علی علیه السلام و ابن عباس و ابن مسعود و أنس و علقمة.

و غیرهم فالإلهة بمعنی الربوبیة أو العبادة.

قوله تعالی فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ اختلف فیه فقیل هو الماء الخارج عن العادة و قیل هو الموت الذریع (1)و قیل هو الطاعون بلغة الیمن أرسل الله ذلک علی أبکار آل فرعون فی لیلة فلم یبق منهن إنسان و لا دابة و قیل هو الجدری و هم أول من عذبوا به فبقی فی الأرض و قیل هو أمر من أمر الله طاف بهم.

و اختلف فی القمل أیضا فقیل هو صغار الجراد التی لا أجنحة لها و قیل صغار الذر و قیل شی ء یشبه الحلم (2)لا یأکل أکل الجراد خبیث الرائحة و قیل دواب سود صغار کالقردان و قیل هو السوس الذی یخرج من الحنطة و قیل قمل الناس.

و أما الرجز فقیل هو العذاب و هو ما نزل بهم من الطوفان و غیره و قیل هو الطاعون مات به من القبط سبعون ألف إنسان.

و قال الطبرسی رحمه الله- رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ أَصَابَهُمْ ثَلْجٌ أَحْمَرُ وَ لَمْ یَرَهُ قَبْلَ ذَلِکَ فَمَاتُوا فِیهِ وَ جَزِعُوا وَ أَصَابَهُمْ مَا لَمْ یَعْهَدُوهُ قَبْلَهُ (3)

**[ترجمه]قول خداوند متعال: «آلِهَتَکَ» {خدایانت}. گفته شده: فرعون مردم را به بردگی می­گرفت و خود نیز بتها را پرستش می­کرد ومردم نیز آن ها را با هدف نزدیکی به فرعون پرستش می­کردند. وگفته شده آن چه از گاو نیکو می­شمرد را پرستش می­کرد و روایت شده که وی مردم را به پرستش گاو دستور می­داد در نتیجه سامری برای آن ها گوساله ای خارج کرد وگفته شده که آن ها بت­هایی داشته که با هدف نزدیکی به فرعون آن ها را پرستش می کردند. «إلهتک» قرائت شده است که بروزن فعاله آمده است. از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده است و نیز از ابن عباس وانس وعلقمه ومانند آن ها که «الالهه» به معنای ربوبیت خدایی وپرستش است .

قول خداوند متعال «فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ» {پس بر آنان طوفان فرستادیم}. در آن اختلاف وجود دارد گفته شده که طوفان آبی غیر طبیعی بوده است و بعضی ها گفته اند: منظور مرگ سریع می باشد نظر دیگری معتقد است که در زبان یمنی به معنای طاعون است خداوند این عذاب را بر چارپایان آن ها نازل کرد که در شب اتفاق افتاد و هیچ یک از انسانها و چارپایان زنده نماندند ونیز گفته شده: منظور از آن همان آبله بوده است که آن ها اولین کسانی بودند که به این بیماری گرفتار شدند واین بیماری از همان زمان بر روی زمین باقی ماند. و نظر دیگری می گوید: منظور از آن امر و مشیت خداوند متعال بوده که آن ها را فرا گرفته است. و در عذاب شپشک نیز اختلاف وجود دارد بعضی ها گفتند: منظور از آن ملخ کوچکی است که بال ندارد وگفته شده: منظور از آن مورچه­های ریز و کوچک بوده است. وگفته شده منظور از آن کرم ریز بوده در خوردن مانند ملخ نیست و بوی بدی دارد. ونظر دیگر می گوید: منظور، حیوان سیاه کوچکی است مانند کنه؛ و گفته شده: مراد از آن کرمی است که از دانه گندم خارج می شود؛ وگفته شده منظور شپش انسان است.

اما در باره الرجز گفته شده منظور از آن همان عذاب است که بر آن ها نازل شده است مانند طوفان و غیره، و بعضی گفته اند منظور از آن طاعون است که جان 70 هزار قبطی را گرفت .

طبرسی می­گوید: از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که خداوند آن ها را به عذاب برف قرمز گرفتار کرد در حالیکه این پدیده قبل از آن اصلا مشاهده نشده نبود بعضی ها در آن به هلاکت رسیدند وبعضی دیگر بی تاب شدند. خداوند با چیزی غیر عادی و چیزی که قبلا وجود نداشته آن ها را عذاب داد. - . مجمع البیان 4 : 469 -

**[ترجمه]

«16»

- ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام فِی تِسْعِ آیَاتِ مُوسَی لَمَّا اجْتَمَعَ رَأْیُ فِرْعَوْنَ أَنْ یَکِیدَ مُوسَی فَأَوَّلُ مَا کَادَهُ بِهِ عَمَلُ الصَّرْحِ فَأَمَرَ هَامَانَ بِبِنَائِهِ حَتَّی اجْتَمَعَ فِیهِ خَمْسُونَ أَلْفَ بَنَّاءٍ سِوَی مَنْ یَطْبُخُ الْآجُرَّ وَ یَنْجُرُ الْخَشَبَ وَ الْأَبْوَابَ وَ یَضْرِبُ الْمَسَامِیرَ حَتَّی رَفَعَ بُنْیَاناً لَمْ یَکُنْ مِثْلُهُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ الدُّنْیَا وَ کَانَ أَسَاسُهُ عَلَی جَبَلٍ فَزَلْزَلَهُ اللَّهُ تَعَالَی فَانْهَدَمَ عَلَی عُمَّالِهِ وَ أَهْلِهِ وَ کُلِّ مَنْ کَانَ عَمِلَ فِیهِ مِنَ الْقَهَارِمَةِ وَ الْعُمَّالِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّکَ تَزْعُمُ

ص: 113


1- موت ذریع: أی فاش أو سریع.
2- جمع الحلمة: دودة تقع فی الجلد فتأکله.
3- مجمع البیان 4: 469. م.

أَنَّ رَبَّکَ عَدْلٌ لَا یَجُورُ أَ فَعَدْلُهُ الَّذِی أَمَرَ فَاعْتَزِلِ الْآنَ إِلَی عَسْکَرِکَ فَإِنَّ النَّاسَ لَحِقُوا بِالْجِبَالِ وَ الرِّمَالِ فَإِذَا اجْتَمَعُوا تُسْمِعُهُمْ رِسَالَةَ رَبِّکَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخِّرْهُ وَ دَعْهُ فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُجَنِّدَ لَکَ الْجُنُودَ فَیُقَاتِلَکَ وَ اضْرِبْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ أَجَلًا وَ ابْرُزْ إِلَی مُعَسْکَرِکَ یَأْمَنُوا بِأَمَانِکَ ثُمَّ ابْنُوا بُنْیَاناً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً فَضَرَبَ مُوسَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ فِرْعَوْنَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَأَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنَّهُ یَجْمَعُ لَکَ الْجُمُوعَ فَلَا یَهُولَنَّکَ شَأْنُهُ فَإِنِّی أَکْفِیکَ کَیْدَهُ فَخَرَجَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ عِنْدِ فِرْعَوْنَ وَ الْعَصَا مَعَهُ عَلَی حَالِهَا حَیَّةٌ تَتْبَعُهُ وَ تَنْعِقُ وَ تَدُورُ حَوْلَهُ وَ النَّاسُ یَنْظُرُونَ إِلَیْهِ مُتَعَجِّبِینَ وَ قَدْ مُلِئُوا رُعْباً حَتَّی دَخَلَ مُوسَی عَسْکَرَهُ وَ أَخَذَ بِرَأْسِهَا فَإِذَا هِیَ عَصًا وَ جَمَعَ قَوْمَهُ وَ بَنَوْا مَسْجِداً فَلَمَّا مَضَی الْأَجَلُ الَّذِی کَانَ بَیْنَ مُوسَی وَ فِرْعَوْنَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ النِّیلَ وَ کَانُوا یَشْرَبُونَ مِنْهُ فَضَرَبَهُ فَتَحَوَّلَ دَماً عَبِیطاً (1)فَإِذَا وَرَدَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ اسْتَقَوْا مَاءً صَافِیاً وَ إِذَا وَرَدَهُ آلُ فِرْعَوْنَ اخْتَضَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ أَسْقِیَتُهُمْ بِالدَّمِ فَجَهَدَهُمُ الْعَطَشُ حَتَّی إِنَّ الْمَرْأَةَ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ تَسْتَقِی مِنْ نِسَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَإِذَا سَکَبَتِ الْمَاءَ لِفِرْعَوْنِیَّةٍ تَحَوَّلَ دَماً فَلَبِثُوا فِی ذَلِکَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ أَشْرَفُوا عَلَی الْمَوْتِ وَ اسْتَغَاثَ فِرْعَوْنُ وَ آلُهُ بِمَضْغِ الرَّطْبَةِ فَصُیِّرَ مَاؤُهَا مَالِحاً فَبَعَثَ فِرْعَوْنُ إِلَی مُوسَی ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُعِیدُ لَنَا هَذَا الْمَاءَ صَافِیاً فَضَرَبَ مُوسَی بِالْعَصَا النِّیلَ فَصَارَ مَاءً خَالِصاً هَذَا قِصَّةُ الدَّمِ وَ أَمَّا قِصَّةُ الضَّفَادِعِ فَإِنَّهُ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنْ یَقُومَ عَلَی شَفِیرِ النِّیلِ حَتَّی یَخْرُجَ کُلُّ ضِفْدِعٍ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ فَأَقْبَلَتْ تَدِبُّ سِرَاعاً (2)تَؤُمُّ أَبْوَابَ الْمَدِینَةِ فَدَخَلَتْ فِیهَا حَتَّی مَلَأَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَلَمْ یَبْقَ دَارٌ وَ لَا بَیْتٌ وَ لَا إِنَاءٌ إِلَّا امْتَلَأَتْ ضَفَادِعَ وَ لَا طَعَامٌ وَ لَا شَرَابٌ إِلَّا فِیهِ ضَفَادِعُ حَتَّی غَمَّهُمْ ذَلِکَ (3)وَ کَادُوا یَمُوتُونَ فَطَلَبَ فِرْعَوْنُ إِلَی مُوسَی أَنْ یَدْعُوَ رَبَّهُ لِیَکْشِفَ الْبَلَاءَ وَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ مِنَ الْخُلْفِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْعِفْهُ (4)فَأَنَافَ مُوسَی بِالْعَصَا فَلَحِقَ جَمِیعُ الضَّفَادِعِ بِالنِّیلِ

ص: 114


1- أی خالصا طریا.
2- فی الکلام تقدیر: و المعنی أن موسی قام علی شفیر النیل فخرج کل ضفدع، فأقبلت تدب سراعا.
3- فی نسخة: حتی عمهم ذلک.
4- أی اقض حاجته.

وَ أَمَّا قِصَّةُ الْجَرَادِ وَ الْقُمَّلِ فَإِنَّهُ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنْ یَنْطَلِقَ إِلَی نَاحِیَةٍ مِنَ الْأَرْضِ وَ یُشِیرَ بِالْعَصَا نَحْوَ الْمَشْرِقِ وَ أُخْرَی نَحْوَ الْمَغْرِبِ فَانْبَثَقَ الْجَرَادُ مِنَ الْأُفُقَیْنِ جَمِیعاً فَجَاءَ مِثْلُ الْغَمَامِ الْأَسْوَدِ وَ ذَلِکَ فِی زَمَانِ الْحَصَادِ فَمَلَأَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ عَمَّ الزَّرْعَ فَأَکَلَهُ وَ أَکَلَ خَشَبَ الْبُیُوتِ وَ أَبْوَابَهَا وَ مَسَامِیرَ الْحَدِیدِ وَ الْأَقْفَالَ وَ السَّلَاسِلَ وَ نَکَتَ مُوسَی الْأَرْضَ بِالْعَصَا فَامْتَلَأَتْ قُمَّلًا فَصَارَ وَجْهُ الْأَرْضِ أَسْوَدَ وَ أَحْمَرَ حَتَّی مُلِئَتْ ثِیَابُهُمْ وَ لُحُفُهُمْ وَ آنِیَتُهُمْ فَتَجِی ءُ مُتَوَاصِلَةً وَ تَجِی ءُ مِنْ رَأْسِ الرَّجُلِ وَ لِحْیَتِهِ وَ تَأْکُلُ کُلَّ شَیْ ءٍ فَلَمَّا رَأَوُا الَّذِی نَزَلَ مِنَ الْبَلَاءِ اجْتَمَعُوا إِلَی فِرْعَوْنَ وَ قَالُوا لَیْسَ مِنْ بَلَاءٍ إِلَّا وَ یُمْکِنُ الصَّبْرُ عَلَیْهِ إِلَّا الْجُوعُ فَإِنَّهُ بَلَاءٌ فَاضِحٌ لَا صَبْرَ لِأَحَدٍ عَلَیْهِ مَا أَنْتَ صَانِعٌ فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یُخْبِرُهُ أَنَّهُ لَمْ یَجْتَمِعْ لَهُ أَمْرُهُ الَّذِی أَرَادَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی أَنْ لَا یَدَعَ لَهُ حُجَّةً وَ أَنْ یُنْظِرَهُ فَأَشَارَ بِعَصَاهُ فَانْقَشَعَ الْجَرَادُ وَ الْقُمَّلُ مِنْ وَجْهِ الْأَرْضِ وَ أَمَّا الطَّمْسُ فَإِنَّ مُوسَی لَمَّا رَأَی آلَ فِرْعَوْنَ لَا یَزِیدُونَ إِلَّا کُفْراً دَعَا مُوسَی عَلَیْهِمْ فَقَالَ رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ... رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ فَطَمَسَ اللَّهُ أَمْوَالَهُمْ حِجَارَةً فَلَمْ یُبْقِ لَهُمْ شَیْئاً مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی یَمْلِکُونَهُ لَا حِنْطَةً وَ لَا شَعِیراً وَ لَا ثَوْباً وَ لَا سِلَاحاً وَ لَا شَیْئاً مِنَ الْأَشْیَاءِ إِلَّا صَارَ حِجَارَةً وَ أَمَّا الطَّاعُونُ فَإِنَّهُ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِّی مُرْسِلٌ عَلَی أَبْکَارِ آلِ فِرْعَوْنَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ الطَّاعُونَ فَلَا یَبْقَی بِآلِ فِرْعَوْنَ مِنْ إِنْسَانٍ وَ لَا دَابَّةٍ إِلَّا قَتَلَهُ فَبَشَّرَ مُوسَی قَوْمَهُ بِذَلِکَ فَانْطَلَقَتِ الْعُیُونُ إِلَی فِرْعَوْنَ بِالْخَبَرِ فَلَمَّا بَلَغَهُ الْخَبَرُ قَالَ لِقَوْمِهِ قُولُوا لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا أَمْسَیْتُمْ فَقَدِّمُوا أَبْکَارَکُمْ وَ قَدِّمُوا أَنْتُمْ أَبْکَارَکُمْ وَ أَقْرِنُوا کُلَّ بِکْرَیْنِ فِی سِلْسِلَةٍ فَإِنَّ الْمَوْتَ یَطْرُقُهُمْ لَیْلًا فَإِذَا وَجَدَهُمْ مُخْتَلِطِینَ لَمْ یَدْرِ بِأَیِّهِمْ یَبْطِشُ فَفَعَلُوا فَلَمَّا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ أَرْسَلَ اللَّهُ تَعَالَی الطَّاعُونَ فَلَمْ یُبْقِ مِنْهُمْ إِنْسَاناً وَ لَا دَابَّةً إِلَّا قَتَلَهُ فَأَصْبَحَ أَبْکَارُ آلِ فِرْعَوْنَ جِیَفاً وَ أَبْکَارُ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَحْیَاءً سَالِمِینَ فَمَاتَ مِنْهُمْ ثَمَانُونَ أَلْفاً سِوَی الدَّوَابِّ وَ کَانَ لِفِرْعَوْنَ مِنْ أَثَاثِ الدُّنْیَا وَ زَهْرَتِهَا وَ زِینَتِهَا وَ مِنَ الْحُلِیِّ وَ الْحُلَلِ مَا لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِّی مُورِثٌ بَنِی إِسْرَائِیلَ مَا فِی أَیْدِی آلِ فِرْعَوْنَ فَقُلْ لِیَسْتَعِیرُوا مِنْهُمُ الْحُلِیَّ وَ الزِّینَةَ فَإِنَّهُمْ لَا یَمْتَنِعُونَ مِنْ خَوْفِ

ص: 115

الْبَلَاءِ وَ أَعْطَی فِرْعَوْنُ جَمِیعَ زِینَةِ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ مَا کَانَ فِی خَزَائِنِهِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی بِالْمَسِیرِ بِجَمِیعِ ذَلِکَ حَتَّی کَانَ مِنَ الْغَرَقِ بِفِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ مَا کَانَ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: در باره هفت نشانه موسی: هنگامی که جمع شدند فرعون معتقد بود که موسی نیرنگ می­زند. اولین حیله و فریب به اعتقاد فرعون کاخ بود هامان دستور بنا نهادن آن را صادر کرد تا جاییکه پنجاه هزار بنّا را برای ساختن آن جمع کرد جدای از آجر پز و نجار - که چوب درها را تراش می زد و میخ ها را می کوبید - تا این که کاخ ساخته شد که مانند و شبیه آن از اول خلقت برروی زمین پیدا نمی­شد. این بنا بر روی کوه ساخته شد خداوند متعال با یک زلزله همه کاخ وخدمتکاران و ساکنان آن و همه کارگران و پیشکارانی که آن جا کار کرده بودند را نابود کرد. فرعون به موسی گفت: آیا تو گمان می کنی

ص: 113

که پروردگار تو عادل است وستم روا نمی دارد؟ آن کار عادلانه است؟ هم اکنون دوری گزین و به سوی گروه خود برو که مردم به کوهها رفته­اند. اگر تجمع کنند آن ها رسالت پروردگارت را به گوششان می­رسانی. خداوند متعال به موسی وحی کرد آن را به تاخیر بینداز و او را ترک کن. زیرا او می خواهد سربازانی برعلیه تو آماده کند که تو را به قتل برساند. مهلتی برای او تعیین بکن ونزد اردوگاهت - یارانت - برو تا به خاطر وجود تو در امان باشند. سپس خانه هایی بنا کنید و آن ها را روبروی هم قرار دهید. در نتیجه موسی مهلت چهل شب را بین خود و فرعون تعیین کرد. سپس به موسی وحی نازل شد که گروه­هایی برای تو جمع خواهد شد، این کار فرعون تو را دچار رعب و وحشت نکند من برای تو در مقابل نیرنگ و دسیسه فرعون کفایت می­کنم. موسی از نزد فرعون رفت در حالیکه عصایش همراهش بود که همچنان به شکل مار بود در اطراف وی می پیچید و دور می زد در حالی که مردم به او نگاه می کردند در حالیکه وحشت زده شده بودند و در رعب و وحشت بودند تا موسی به پایگاه خود رسید سر اژدها را گرفت ناگهان به عصا تبدیل شد. قوم خود را جمع کرد و مسجدی بنا کرد. هنگامی که موعد بین او و فرعون فرا رسید خداوند به موسی وحی نازل کرد با عصای خود به رودخانه نیل بزن در حالیکه از آن آب می خوردند ناگهان به خون خالص تبدیل شد. هنگامیکه قوم بنی اسرائیل وارد آب شدند تا از آن بنوشند آب صاف وگوارا بود اما هنگامی که یاران فرعون وارد شدند دست ها و بازوهایشان به خون آغشته شد برای رفع تشنگی خود تلاش کردند تا جایی که یک زن از قوم فرعون از زنی در بین قوم بنی اسرائیل درخواست آب کرد هنگامی که آب را به او داد به خون تبدیل شد. این وضع تا چهل شب طول کشید آن ها در شرف مرگ و هلاکت قرار گرفتند فرعون و قومش برای رفع تشنگی خود به شیره خرما پناه آوردند. اما به خواست خدا آب آن شور می شد. فرعون به سوی موسی روانه شد و گفت: ای موسی از پروردگارت بخواه تا آب گوارا را به ما بازگرداند. پس موسی با عصایش به آب زد آب گوارا وصاف شد. این داستان تبدیل شدن آب به خون بود. اما داستان وزغ ها: خدای متعال به موسی وحی کرد که بر ساحل رودخانه نیل بایستد تا همه وزغ هایی که خداوند از این آب آفریده است خارج شوند، که به سرعت پیش رفتند تا به دروازه شهر رسیدند، وارد شهر شدند، تا این که همه جا پر از وزغ شد هیچ خانه ای و ظرفی نبود مگر این که پر از وزغ شده بود، غذاها و نوشیدنی ها همه پر از وزغ شده بود تا این که همه جا را فرا گرفت. نزدیک بود که قوم فرعون به هلاکت برسند. فرعون از موسی خواست تا از پروردگارش بخواهد این بلا ومصیبت را از آن ها دور کند و به خاطر کارها و وعده های قبلی خود عذر خواست؛ خداوند به موسی وحی کرد که به فریاد او برسد، برای چندمین بار موسی از عصایش استفاده کرد در نتیجه به اذن خدا همه وزغ ها به رود نیل بازگشتند.

ص: 114

اما داستان ملخ وشپشک ها: خداوند متعال به موسی وحی کرد که به ناحیه ای از زمین روانه شود پس موسی با عصایش به شرق سپس به مغرب اشاره کرد از هر دو طرف ملخ ها سر بیرون آوردند، و مانند ابر سیاه سرازیر شدند این عقوبت الهی در زمان درو کردن محصول بود همه چیز را پر کرد و کشتزار ها را فرا گرفت و محصولات آن ها را خوردند و حتی چوب خانه ها و درهای آن ها و میخ های آهنی آن ها و قفل ها و زنجیر ها را می خوردند. موسی علیه السلام عصا را بر زمین کوبید زمین پر از شپشک شد که تمام سطح زمین پر از این شپش های سیاه وسرخ شد، تا جایی که لباس ها و روپوش و ظرف های آن ها پر از شپش شده بود که پیوسته از روی سر مردها و ریش و صورت آن ها راه می رفتند و همه چیز را می خوردند و هنگامی که بلای نازل شده را دیدند نزد فرعون رفتند و گفتند: هر بلایی را می­توانیم در برابر آن صبر پیشه کنیم جز گرسنگی که بلای وحشتناکی است؛ هیچ کس نمی تواند در برابر آن صبر کند چه دستوری می دهید؟ فرعون کسی را نزد موسی فرستاد که او را با خبرکند، امری که او خواسته تحقق نیافته است. پس خداوند به موسی وحی کرد که برای او حجتی فرو نگذارد و به او مهلت بدهد. سپس موسی با عصایش اشاره کرد در نتیجه ملخ ها وشپشک ها از سطح زمین ناپدید شدند.

اما محو و ناپدید شدن: موسی هنگامیکه دید قوم فرعون روز به روز به کفرشان افزوده می شود به درگاه خدا برعلیه فرعونیان دعا کرد: و گفت: «رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالًا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَی أَمْوَالِهِمْ » {و موسی گفت پروردگارا تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای پروردگارا اموالشان را نابود کن}. در نتیجه خداوند اموال آن ها را تبدیل به سنگ کرد و چیزی از آن چه خداوند برای آن ها آفریده بود باقی نماند، تا مالکش شوند همه اموال آن ها از گندم گرفته تا جو، لباس، سلاح و چیزهای دیگر همه به سنگ تبدیل شد.

اما بیماری طاعون: همانا خداوند به موسی وحی کرد وگفت: در این شب ابکار - گاوان و شتران - یاران فرعون طاعونی نازل می کنم که کسی از آل فرعون از انسانها گرفته تا حیوانات باقی نماند و همه آن ها نابود شوند. موسی این خبر را به قوم خود بشارت داد. و جاسوسان خبر را به فرعون رساندند هنگامی که خبر را شنید به قوم خود گفت: به بنی اسرائیل بگویید هنگام شب گاوان و شتران خود را پیش آورید و شما نیز گاوهای خود را پیش آورید و هر دو تا گاو را با یک زنجیر ببندید؛ عذاب مرگ شبانه آن ها را درمی­نوردد هنگامی که آن ها با هم مختلط بیابد نمی­داند کدام یک از آن ها را از پای در بیاورد. این کار را انجام دادند هنگامی که شب فرا رسید خداوند تعالی طاعون را بر آنان نازل کرد. نه چارپایی از آن ها باقی ماند و نه انسانی، همه آن ها کشته شدند. گاوهای قوم فرعون همه مردار شدند در حالی که گاوهای قوم بنی اسرائیل همه سالم و زنده بودند. بجز چارپایان 80 هزار نفر از آن ها نیز به هلاکت رسیدند. فرعون وسایل و ادوات وشکوه و زینت و آراستگی و جواهراتی داشت که جز خدا کسی از آن ها باخبر نبود؛ و خداوند جل عظمته به موسی وحی کرد: من به ارث گذارنده برای بنی اسرائیل هستم آن چه را که نزد آل فرعون است، پس به آن ها بگو زینت و جواهرات فرعونیان را به عاریه بگیرند. آن ها از ترس

ص: 115

بلا و مصیبت از این کار امتناع نمی­ورزند. فرعون همه زینت و جواهرات خانواده اش و پسرش و نیز آن چه که در خزائنش بود به آن ها تقدیم کرد. در نتیجه خداوند به موسی وحی کرد که با همه این ها به راه ادامه دهد تا این که به غرق شدن فرعون و قومش آنچنان که بحثش آمد انجامید. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

إیضاح

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً اختلف فی ذلک فقیل لما دخل موسی مصر بعد ما أهلک الله فرعون أمروا باتخاذ مساجد یذکر فیها اسم الله و أن یجعلوا مساجدهم نحو القبلة أی الکعبة و کانت قبلتهم إلی الکعبة و قیل إن فرعون أمر بتخریب مساجد بنی إسرائیل و منعهم من الصلاة فأمروا أن یتخذوا مساجد فی بیوتهم یصلون فیها خوفا من فرعون و قیل معناه اجعلوا بیوتکم یقابل بعضها بعضا انتهی. (2)أقول ما فی القصص یحتمل کلا من الوجهین الأخیرین و أن یکون المعنی کون بیوتهم محاذیة للکعبة و أناف علی الشی ء أشرف و المراد الإشارة بالعصا و انقشع تفرق.

**[ترجمه]طبرسی می­گوید: درباره آیه خداوند «وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً» {و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید}. در آن اختلاف وجود دارد بعضی ها گفتند: هنگامی که موسی وارد مصر شد بعد از آن که خداوند فرعون را به هلاکت رساند به ساختن مساجد امر شدند که در آن نام خدا ذکر شود و مسجد های خود را رو به قبله بسازند. که منظور کعبه است. قبله های آن ها قبلا هم به سمت کعبه بود. و گفته شده: فرعون دستور داد مساجد بنی اسرائیل را تخریب کنند و آن ها را از عبادت کردن منع کرد به خاطر ترس از فرعون امر شد که مساجد خود را به خانه ببرند و در آن جا نماز بخوانند و نیز گفته شده که منظور از آن این است که خانه های خود را در برابر یکدیگر بسازند. - . مجمع البیان 5 : 129 -

می گویم: بر اساس آن چه در داستان­ها آمده دو وجه اخیر محتمل است، و این که آن ها خانه های خود را رو به قبله بسازند و « أناف علی الشیء » یعنی مشرف بودن، منظور از آن اشاره به وسیله عصا می باشد. و انقشع: پراکنده و متفرق شد.

**[ترجمه]

«17»

-فس، تفسیر القمی مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ (3)عَنْ جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ (4)عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا خَافَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ جَبَابِرَتَهَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی وَ هَارُونَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً قَالَ أُمِرُوا أَنْ یُصَلُّوا فِی بُیُوتِهِمْ (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از ابی ابراهیم روایت شده است که گفته اند: هنگامی که بنی اسرائیل از قدرت و ظلم جبّاران خود ترسیدند خداوند به موسی علیه السلام و هارون وحی کرد «أن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً » {که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید}. وحی آمد که در خانه های خود عبادت کنند . - . تفسیر القمی : 290 -

**[ترجمه]

«18»

-فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً إِلَی قَوْلِهِ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالُوا یَا مُوسَی ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَجْعَلَ لَنَا مِمَّا نَحْنُ فِیهِ فَرَجاً فَدَعَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ أَسْرِ بِهِمْ قَالَ یَا رَبِّ الْبَحْرُ أَمَامَهُمْ قَالَ امْضِ فَإِنِّی آمُرُهُ أَنْ یعطیک (یُطِیعَکَ) وَ یَنْفَرِجَ

ص: 116


1- قصص الأنبیاء مخطوط. م.
2- مجمع البیان 5: 129. م.
3- فی المصدر: محمّد بن یعفور.
4- فی المصدر: عن أبی جعفر الاحول. و هو الصحیح.
5- تفسیر القمّیّ: 290. م.

لَکَ فَخَرَجَ مُوسَی بِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ اتَّبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ حَتَّی إِذَا کَادَ أَنْ یَلْحَقَهُمْ وَ نَظَرُوا إِلَیْهِ قَدْ أَظَلَّهُمْ قَالَ مُوسَی لِلْبَحْرِ انْفَرِجْ لِی قَالَ مَا کُنْتُ لِأَفْعَلَ وَ قَالَ بَنُو إِسْرَائِیلَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ غَرَرْتَنَا وَ أَهْلَکْتَنَا فَلَیْتَکَ تَرَکْتَنَا یَسْتَعْبِدُنَا آلُ فِرْعَوْنَ وَ لَمْ نَخْرُجِ الْآنَ نُقْتَلْ قَتْلَةً قالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ وَ اشْتَدَّ عَلَی مُوسَی مَا کَانَ یَصْنَعُ بِهِ عَامَّةُ قَوْمِهِ وَ قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ زَعَمْتَ أَنَّ الْبَحْرَ یَنْفَرِجُ لَنَا حَتَّی نَمْضِیَ وَ نَذْهَبَ وَ قَدْ رَهِقَنَا (1)فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ هُمْ هَؤُلَاءِ نَرَاهُمْ قَدْ دَنَوْا مِنَّا فَدَعَا مُوسَی رَبَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَضَرَبَهُ فَانْفَلَقَ الْبَحْرُ فَمَضَی مُوسَی وَ أَصْحَابُهُ حَتَّی قَطَعُوا الْبَحْرَ وَ أَدْرَکَهُمْ آلُ فِرْعَوْنَ فَلَمَّا نَزَلُوا إِلَی الْبَحْرِ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ مَا تَعْجَبُ مِمَّا تَرَی قَالَ أَنَا فَعَلْتُ (2)فَمُرُّوا وَ امْضُوا فِیهِ (3)فَلَمَّا تَوَسَّطَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ مَعَهُ أَمَرَ اللَّهُ الْبَحْرَ فَأَطْبَقَ عَلَیْهِمْ فَغَرَّقَهُمْ أَجْمَعِینَ فَلَمَّا أَدْرَکَ فِرْعَوْنَ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ یَقُولُ کُنْتَ مِنَ الْعَاصِینَ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ قَالَ إِنَّ قَوْمَ فِرْعَوْنَ ذَهَبُوا أَجْمَعِینَ فِی الْبَحْرِ فَلَمْ یُرَ مِنْهُمْ أَحَدٌ هَوَوْا فِی الْبَحْرِ إِلَی النَّارِ (4)وَ أَمَّا فِرْعَوْنُ فَنَبَذَهُ اللَّهُ وَحْدَهُ فَأَلْقَاهُ بِالسَّاحِلِ لِیَنْظُرُوا إِلَیْهِ وَ لِیَعْرِفُوهُ لِیَکُونَ لِمَنْ خَلْفَهُ آیَةً وَ لِئَلَّا یَشُکَّ أَحَدٌ فِی هَلَاکِهِ وَ إِنَّهُمْ کَانُوا اتَّخَذُوهُ رَبّاً فَأَرَاهُمُ اللَّهُ إِیَّاهُ جِیفَةً مُلْقَاةً بِالسَّاحِلِ لِیَکُونَ لِمَنْ خَلْفَهُ عِبْرَةً وَ عِظَةً یَقُولُ اللَّهُ وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا أَتَی جَبْرَئِیلُ رَسُولَ اللَّهِ إِلَّا کَئِیباً حَزِیناً وَ لَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ مُنْذُ أَهْلَکَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ فَلَمَّا أَمَرَ اللَّهُ بِنُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ (5)آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ نَزَلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ ضَاحِکٌ مُسْتَبْشِرٌ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ مَا أَتَیْتَنِی یَا جَبْرَئِیلُ إِلَّا وَ تَبَیَّنَتِ الْحُزْنُ فِی وَجْهِکَ حَتَّی السَّاعَةِ قَالَ نَعَمْ یَا مُحَمَّدُ لَمَّا غَرَّقَ

ص: 117


1- أی لحقنا و دنا منا.
2- فی نسخة: انما أنا فعلت هذا.
3- فی نسخة: فمضوا فیه.
4- فی المصدر: فلم یر أحد فی البحر، هووا الی النار. م.
5- فی نسخة: فلما أمره بنزول هذه الآیة.

اللَّهُ فِرْعَوْنَ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَخَذْتُ حَمْأَةً فَوَضَعْتُهَا فِی فِیهِ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ وَ عَمِلْتُ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ أَمْرِ اللَّهِ خِفْتُ أَنْ یَلْحَقَهُ الرَّحْمَةُ مِنَ اللَّهِ وَ یُعَذِّبَنِی عَلَی مَا فَعَلْتُ فَلَمَّا کَانَ الْآنَ وَ أَمَرَنِی اللَّهُ أَنْ أُؤَدِّیَ إِلَیْکَ مَا قُلْتُهُ أَنَا لِ فِرْعَوْنَ أَمِنْتُ وَ عَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ کَانَ لِلَّهِ رِضًا قَوْلُهُ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ فَإِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَرَّقَ فِرْعَوْنَ فَلَمْ یُصَدِّقُوهُ فَأَمَرَ اللَّهُ الْبَحْرَ فَلَفَظَ بِهِ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ حَتَّی رَأَوْهُ مَیِّتاً (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام باقر علیه السلام روایت شده است درباره آیه « وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا » {و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز آنان را دنبال کردند }. تا « وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ » {و من از تسلیم شدگانم}. گفته اند: قوم بنی اسرائیل گفتند: ای موسی از خدا بخواه تا از این مصیبت که در آن قرار گرفتیم فرجی برای ما حاصل شود دعا کرد و خدا به او وحی کرد که آن ها را با خود ببرد. موسی گفت: پروردگارا در مقابل ما دریاست خداوند فرمود: برو من به آن امر می کنم که به تو بخشش کند و برای تو باز شود.

ص: 116

موسی با بنی اسرائیل خارج شدند و فرعون آن ها را تعقیب کرد تا جایی که نزدیک بود به آن ها برسد و سایه به سایه بنی اسرائیل حرکت می کرد. موسی به دریا گفت برای ما شکافته شو. گفت: در توان من نیست این کار را بکنم. قوم بنی اسرائیل به موسی گفتند: تو به ما نیرنگ زدی و ما را به هلاکت رساندی کاش ما را رها می کردی تا برده آل فرعون می شدیم وخارج نمی شدیم؛ که اکنون این گونه به هلاکت برسیم. موسی گفت: « کَلَّا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ » {ابدا پروردگارم با من است و به زودی مرا راهنمایی خواهد کرد.}. آن چه که عامّه قومش در حق وی انجام می دادند عرصه را بر وی سخت وطاقت فرسا می کرد. در حالی که می گفتند: ای موسی زمان مرگ ما فرا رسیده است گمان می کنی که دریا برای ما شکافته می شود تا از آن عبور کنیم در حالی که فرعون و قومش به ما رسیده­اند، آن هایی که می­بینید آل فرعون هستند که نزدیک است به ما برسند. موسی از خدا خواست تا دریا را برای آن ها شکافته شود در نتیجه خدا به موسی وحی کرد « أَنِ اضْرِب بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ » {با عصای خود بر این دریا بزن}. پس با عصایش به دریا زد و دریا شکافته شد موسی و یارانش رفتند تا از آن عبور کردند و آل فرعون در این لحظه به آن ها رسیدند. هنگامی که به دریا وارد شدند به فرعون گفتند از آن چه که می بینی متعجب وشگفت زده نیستی؟ گفت: من این کار را انجام دادم، از آن عبور کنید و بگذرید. اما هنگامی که فرعون و کسانی که با او بودند به وسط دریا رسیدند خداوند به دریا امر کرد و دریا آن ها را در برگرفت در نتیجه همگی آن ها غرق شدند و هنگامی که فرعون در حال غرق شدن بود گفت: «آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» {گفت ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم}. خداوند فرمود: «الآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ» {اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی} و تو از عصیان کنندگان بودی. « فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ » {پس امروز تو را با زره [زرین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم}. گفته اند که قوم فرعون همگی وارد دریا شدند به طوری که هیچ کدام از آن ها دیده نشدند که همگی از دریا به جهنم افتادند. اما خداوند فقط جنازه فرعون را از دریا به ساحل انداخت تا به آن بنگرند وعبرت و نشانه ای بشود برای کسانی که از پی او می­آمدند و این که کسی در نابودی وی شک و تردید نداشته باشد. در حالی که آنان فرعون او را برای خود خدا قرار داده بودند پس خداوند تنها جسد مردار او را در ساحل نمایان کرد تا عبرتی بشود برای آنانی که از پی وی می­آمدند خداوند می فرماید: «وَإِنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ » {و بی گمان بسیاری از مردم از نشانه های ما غافلند}

علی بن ابراهیم می گوید: امام صادق علیه السلام فرمودند: جبرئیل در هنگام نازل کردن این آیات با غم اندوه نزد پیامبر می آمده و این وضع همچنان به این صورت بود تا زمان به هلاکت رسیدن فرعون هنگامی که خداوند این آیه را نازل کرد : « الآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِین » {اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی}. در حالی که آیه را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم نازل می کرد خندان بود. رسول خدا به او فرمود: تا این ساعت هر وقت پیش من حضور پیدا کردی غم واندوه در صورتت آشکار بود گفت: آری ای محمد! هنگامی که خداوند فرعون را غرق کرد

ص: 117

گفت: «آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» {گفت ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم}. گل و لجنی را برداشتم و در دهانش فرو کردم سپس به او گفتم « آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ » {اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی}. آن کار را انجام دادم در حالیکه امر خداوند متعال نبود زیرا ترسیدم رحمت خداوند شامل حال وی شود و این که خداوند به خاطر این کارم مرا عذاب بدهد اما اکنون که خداوند مرا نزد تو فرستاده تا آن چه را که به فرعون گفتم برای تو نازل کنم ایمان آوردم و فهمیدم که در این کار من رضایت خدا بوده است.

آیه: «فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ »{پس امروز تو را با زره [زرین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم}. موسی به قوم بنی اسرائیل خبر داد که خداوند فرعون را غرق کرده ولی آن ها حرف وی را باور نکردند خداوند به دریا امر فرمود در نتیجه دریا جسد وی را به ساحل انداخت تا قوم بنی اسرائیل جسد مرده او را ببینند. - . تفسیر القمی : 291 - 292 -

**[ترجمه]

«19»

-طب، طب الأئمة علیهم السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بِسْطَامَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ النَّضْرِ مِنْ وُلْدِ مِیثَمٍ التَّمَّارِ عَنِ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَنَّهُمْ وَصَفُوا هَذَا الدَّوَاءَ (2)لِأَوْلِیَائِهِمْ وَ هُوَ الدَّوَاءُ الَّذِی یُسَمَّی الشَّافِیَةَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ نَزَلَ بِهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ أَرَادَ فِرْعَوْنُ أَنْ یَسُمَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجَعَلَ لَهُمْ عِیداً فِی یَوْمِ الْأَحَدِ وَ قَدْ تَهَیَّأَ فِرْعَوْنُ وَ اتَّخَذَ لَهُمْ طَعَاماً کَثِیراً وَ نَصَبَ مَوَائِدَ کَثِیرَةً وَ جَعَلَ السَّمَّ فِی الْأَطْعِمَةِ وَ خَرَجَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هُمْ سِتُّمِائَةِ أَلْفٍ فَوَقَفَ لَهُمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عِنْدَ الْمَضِیفِ فَرَدَّ النِّسَاءَ وَ الْوِلْدَانَ وَ أَوْصَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَا تَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِهِمْ وَ لَا تَشْرَبُوا مِنْ شَرَابِهِمْ حَتَّی أَعُودَ إِلَیْکُمْ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ یَسْقِیهِمْ مِنْ هَذَا الدَّوَاءِ مِقْدَارَ مَا تَحْمِلُهُ رَأْسُ الْإِبْرَةِ وَ عَلِمَ أَنَّهُمْ یُخَالِفُونَ أَمْرَهُ وَ یَقَعُونَ فِی طَعَامِ فِرْعَوْنَ ثُمَّ زَحَفَ وَ زَحَفُوا مَعَهُ- (3)فَلَمَّا نَظَرُوا إِلَی نَصْبِ الْمَوَائِدِ أَسْرَعُوا إِلَی الطَّعَامِ وَ وَضَعُوا أَیْدِیَهُمْ فِیهِ وَ مِنْ قَبْلُ نَادَی فِرْعَوْنُ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ مِنْ کُلِّ خِیَارِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (4)وَ وَجَّهَهُمْ إِلَی مَائِدَةٍ لَهُمْ خَاصَّةً وَ قَالَ إِنِّی عَزَمْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا یَلِیَ خِدْمَتَکُمْ وَ بِرَّکُمْ غَیْرِی أَوْ کُبَرَاءُ أَهْلِ مَمْلَکَتِی فَأَکَلُوا حَتَّی تَمَلَّوْا مِنَ الطَّعَامِ وَ جَعَلَ فِرْعَوْنُ یُعِیدُ السَّمَّ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَی فَلَمَّا فَرَغُوا مِنَ الطَّعَامِ خَرَجَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَصْحَابُهُ وَ قَالَ لِفِرْعَوْنَ إِنَّا تَرَکْنَا النِّسَاءَ وَ الصِّبْیَانَ خَلْفَنَا وَ إِنَّا نَنْتَظِرُهُمْ قَالَ فِرْعَوْنُ إِذًا یُعَادُ لَهُمُ الطَّعَامُ وَ نُکْرِمُهُمْ کَمَا أَکْرَمْنَا مَنْ مَعَکَ فَتَوَافَوْا

ص: 118


1- تفسیر القمّیّ: 291- 292. م.
2- اختصره المصنّف و لم یذکر الدواء.
3- أی مشی و مشوا معه.
4- الظاهر أن لفظة من زائدة و الصحیح: و کل خیار بنی إسرائیل.

وَ أَطْعَمَهُمْ کَمَا أَطْعَمَ أَصْحَابَهُمْ وَ خَرَجَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الْعَسْکَرِ فَأَقْبَلَ فِرْعَوْنُ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ قَالَ لَهُمْ زَعَمْتُمْ أَنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ سَحَرَا بِنَا وَ أَرَیَانَا بِالسِّحْرِ أَنَّهُمْ یَأْکُلُونَ مِنْ طَعَامِنَا وَ لَمْ یَأْکُلُوا مِنْ طَعَامِنَا شَیْئاً وَ قَدْ خَرَجَا وَ ذَهَبَ السِّحْرُ فَاجْمَعُوا مَنْ قَدَرْتُمْ عَلَیْهِ عَلَی الطَّعَامِ الْبَاقِی یَوْمَهُمْ هَذَا وَ مِنَ الْغَدِ لکیلا (لِکَیْ) یَتَفَانَوْا (1)فَفَعَلُوا وَ قَدْ کَانَ أَمَرَ فِرْعَوْنُ أَنْ یُتَّخَذَ لِأَصْحَابِهِ خَاصَّةً طَعَامٌ لَا سَمَّ فِیهِ فَجَمَعَهُمْ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَکَلَ وَ مِنْهُمْ مِنْ تَرَکَ فَکُلُّ مَنْ طَعِمَ مِنْ طَعَامِهِ تَفَسَّخَ فَهَلَکَ مِنْ أَصْحَابِ فِرْعَوْنَ سَبْعُونَ أَلْفَ ذَکَرٍ وَ مِائَةٌ وَ سِتُّونَ أَلْفَ أُنْثَی سِوَی الدَّوَابِّ وَ الْکِلَابِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ فَتَعَجَّبَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ (2).

أقول: سیأتی تمام الخبر مع وصف الدواء فی کتاب السماء و العالم.

**[ترجمه]طب الائمه: از ائمه علیهم السلام روایت شده که گفته اند که آن ها این دارو را برای پیروانشان تجویز کردند، دارویی که به الشافیه معروف است. حدیث را ادامه داد تا این که فرمودند: جبرئیل علیه السلام این دارو را برای موسی آورد هنگامی که فرعون خواست تا قوم بنی اسرائیل را با سم مسموم کند فرعون برای آن ها در روز یکشنبه جشنی فراهم کرد که فرعون آن را آماده کرده بود و برای آن ها غذاهای زیادی فراهم کرد و سفره های زیادی برای آن ها پهن کرده بود سم را در داخل غذا ریخت. موسی قوم بنی اسرائیل را در حالیکه ششصد هزار نفر بودند بیرون آورد و آنان را جلوی جایگاه مهمانی ایستاند، پس زنان و فرزندان را بازگرداند و به قوم بنی اسرائیل توصیه کرد و گفت از غذاها نخورید و از نوشیدنی ها ننوشید تا نزد شما بیایم. سپس به سوی آن ها آمد و به اندازه سر سوزن از این دارو را به آن ها نوشاند او می دانست که آن ها با امر او مخالفت کرده و بر این سفره طعام می نشینند سپس به پیش رفت و آن ها هم دنبال او رفتند. هنگامی که سفره های غذا را دیدند به سوی غذاها شتافتند وشروع به دست انداختن در آن کردند. فرعون از قبل، موسی و هارون و یوشع بن نون و همه برگزیدگان قوم بنی اسرائیل دعوت کرده بود و برای آن ها سفره طعام مخصوصی فراهم کرد و گفت من با خودم عهد کردم که جز خودم یا بزرگان اهل مملکتم کس دیگری به شما خدمت و شما نیکی نکند، پس بخورید تا از طعام سیر شوید در حالی که فرعون دوباره شروع به ریختن سم کرد. هنگامی که از خوردن دست کشیدند، موسی و یارانش خارج شدند. موسی به فرعون گفت: ما زنان و فرزندان را پشت سر خود رها کردیم وآن ها را فرو گذاشتیم منتظر آن ها می­مانیم. فرعون گفت برای آن ها غذا فراهم خواهد شد و آن ها را اکرام می کنیم همان طوری که آن هایی که همراه تو بودند را اکرام کردیم.

ص: 118

پس آنان وارد شدند و فرعون آن ها را غذا داد همانطوری که یاران او را اکرام کرده بود. موسی به سوی سکونتگاه خود بازگشت. پس فرعون نزد یارانش رفت و به آن ها گفت: گمان کردید که موسی و هارون با ما جادو کردند و سحرشان را به ما نشان دادند که ایشان از غذا و طعام ما می­خورند در حالی که چیزی از طعام ما کم نمی­شود، پس اکنون که موسی و هارون خارج شدند و سحر به پایان رسید هر آن چه در توان دارید طعام وغذای باقیمانده امروز و فردای ایشان را جمع کنید تا این که از بین نروند. در نتیجه آن کار را انجام دادند در حالی که فرعون دستور داده بود تا برای یارانش غذای بدون سم بیاورند آن ها را بر سفره غذا جمع کرد بعضی ها از آن ها خوردند و بعضی ها آن را رها کردند و هر کدام از آن ها که غذا را خورده بود به هلاکت رسیدند در نتیجه از هفتاد هزار مرد و صد و شصت هزار زن بجز چارپایان وسگها و مانند آن ها، از قوم فرعون از پا در آمدند، پس فرعون ویارانش از این صحنه تعجب کردند. - . طب الائمه نسخه خطی -

می گویم: کامل این روایت با توصیف دارو در کتاب «السماء والعالم» خواهد آمد.

**[ترجمه]

«20»

-فس، تفسیر القمی أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ أَیْ یُنَشَّأُ فِی الذَّهَبِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ قَالَ إِنَّ مُوسَی أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْقُوَّةِ أَنْ رَأَی فِرْعَوْنُ صُورَتَهُ عَلَی فَرَسٍ مِنْ ذَهَبٍ رَطْبٍ عَلَیْهِ ثِیَابٌ مِنْ ذَهَبٍ رَطْبٍ فَقَالَ فِرْعَوْنُ أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ أَیْ یُنَشَّأُ بِالذَّهَبِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ قَالَ لَا یُبَیِّنُ الْکَلَامَ وَ لَا یَتَبَیَّنُ مِنَ النَّاسِ وَ لَوْ کَانَ نَبِیّاً لَکَانَ خِلَافَ النَّاسِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « أَوَمَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ » {آیا کسی [را شریک خدا می کنند] که در زر و زیور پرورش یافته}. منظور در طلا و زینت پرورده می شود « وَهُوَ فِی الْخِصَامِ» {و در [هنگام] مجادله بیانش غیر روشن است}. گفته شده: خداوند به موسی قدرتی داده است که فرعون او را در شکل و هیبتی می دید که بر اسبی از طلای خالص سوار بود و لباسهایی از طلای خالص بر تن داشت. فرعون گفت: «أَوَمَن یُنَشَّأُ فِی الْحِلْیَةِ » {آیا کسی [را شریک خدا می کنند] که در زر و زیور پرورش یافته}. یعنی با جواهرات وطلا پرورده می شود « وَهُوَ فِی الْخِصَامِ غَیْرُ مُبِینٍ » {و در [هنگام] مجادله بیانش غیر روشن است}. درتفسیرآمده یعنی: به صورت فصیح حرف نمی زد و با مردم عادی فرق ندارد که اگر پیامبر بود باید با مردم عادی فرق می کرد. - . تفسیر القمی : 608 -

**[ترجمه]

بیان

المشهور بین المفسرین أن المعنی أو اجعلوا مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ أی فی زینة النساء لله عز و جل یعنی البنات وَ هُوَ فِی الْخِصامِ یعنی المخاصمة غَیْرُ مُبِینٍ للحجة أی لا یمکنها أن تبین الحجة عند الخصومة لضعفها و سفهها و قیل معناه أو یعبدون من ینشأ فی الحلیة و لا یمکنه أن ینطق بحجته و یعجز عن الجواب و هم الأصنام فإنهم کانوا یحلونها بالحلی و إنما قال و هو حملا علی لفظ من و أما ما ذکره علی بن إبراهیم فلا یخفی بعده عن سیاق الآیة لأنها محفوفة بالآیات المشتملة علی ذکر من جعل لله البنات و لو کان خبرا فلعل فی قرآنهم علیهم السلام کانت بین الآیات المسوقة لذکر

ص: 119


1- هکذا فی نسخ، و لعله مصحف «یتغانوا» کما فی نسخة أو «یتعافوا» کما فی أخری. و یتغانوا أی غثوا، أی لکیلا یغثوا و یتقیئوا. و فی نسخة اخری: لکی یتفانوا.
2- طب الأئمة مخطوط. م.
3- تفسیر القمّیّ: 608. م.

قصص موسی علیه السلام (1)أو یکون القول مقدرا و تکون هاهنا معترضة لمشابهة قوله لقول هؤلاء فی معارضة الحق و معاندة أهل الدین.

**[ترجمه]قول رایج در بین مفسرین این است که معنای کلام «أواجعلوا من ینشوا فی الحلیه» این است: در زینت زنانی که به خدا نسبت دادند؛ که منظور دختران می باشد. «وهو فی الخصام» منظور در خصومت وحجت آوردن عاجز است (فصیح صحبت کردن). یعنی به خاطر ضعف وسستی ونادانی از حجت آوردن هنگام خصومت عاجز است. و گفته شده که منظور از آن: کسی که با زینت وجواهرات پرورده می شود را عبادت می کنند که از حجت آوردن و جدال و جواب دادن عاجز است که منظور بت­ها هستند زیرا آن ها بت­ها را با جواهرات وطلا زینت می دادند وگفته «وهو» که بر لفظ «من» حمل شده، اما آن چه علی بن ابراهیم ذکر کرده است بُعد و دوری آن از سیاق آیه پنهان نیست زیرا سرشار از آیاتی است که شامل ذکر کسانی می­شود که برای خدا دختر قرار داده­اند. و اگر خبر بود شاید در قرائت ایشان علیهم السلام در میان آیاتی که درباره

ص: 119

داستان موسی است موجود بود. یا قول، مقدر باشد، و در این جا معترضه می­باشد برای مشابهت بین قول او با قول اینان در دشمنی با حق و لجبازی با اهل دین.

**[ترجمه]

«21»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی إِلَی فِرْعَوْنَ أَتَی بَابَهُ فَاسْتَأْذَنَ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُؤْذَنْ لَهُ فَضَرَبَ بِعَصَاهُ الْبَابَ فَاصْطَکَّتِ الْأَبْوَابُ مُفَتَّحَةً ثُمَّ دَخَلَ عَلَی فِرْعَوْنَ فَأَخْبَرَهُ أَنَّهُ رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَأَلَهُ أَنْ یُرْسِلَ مَعَهُ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُ فِرْعَوْنُ کَمَا حَکَی اللَّهُ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ أَیْ قَتَلْتَ الرَّجُلَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ یَعْنِی کَفَرْتَ نِعْمَتِی فَقَالَ مُوسَی کَمَا حَکَی اللَّهُ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ إِلَی قَوْلِهِ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ وَ إِنَّمَا سَأَلَهُ عَنْ کَیْفِیَّةِ اللَّهِ فَقَالَ مُوسَی رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ مُتَعَجِّباً لِأَصْحَابِهِ أَ لا تَسْتَمِعُونَ أَسْأَلُهُ عَنِ الْکَیْفِیَّةِ فَیُجِیبُنِی عَنِ الْخَلْقِ فَقَالَ مُوسَی رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ ثُمَّ قَالَ لِمُوسَی لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ قالَ مُوسَی أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْ ءٍ مُبِینٍ قالَ فِرْعَوْنُ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ فَلَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ جُلَسَاءِ فِرْعَوْنَ إِلَّا هَرَبَ وَ دَخَلَ فِرْعَوْنَ مِنَ الرُّعْبِ مَا لَمْ یَمْلِکْ نَفْسَهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا مُوسَی أَنْشُدُکَ اللَّهَ وَ الرَّضَاعَ إِلَّا مَا کَفَفْتَهَا عَنِّی فَکَفَّهَا ثُمَّ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ فَلَمَّا أَخَذَ مُوسَی الْعَصَا رَجَعَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ نَفْسُهُ وَ هَمَّ بِتَصْدِیقِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ هَامَانُ فَقَالَ لَهُ بَیْنَمَا أَنْتَ إِلَهٌ تُعْبَدُ إِذْ صِرْتَ تَابِعاً لِعَبْدٍ ثُمَّ قَالَ فِرْعَوْنُ لِلْمَلَإِ الَّذِی حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَما ذا تَأْمُرُونَ إِلَی قَوْلِهِ لِمِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ قَدْ تَعَلَّمَا السِّحْرَ وَ إِنَّمَا غَلَبَا النَّاسَ بِالسِّحْرِ وَ ادَّعَی فِرْعَوْنُ الرُّبُوبِیَّةَ بِالسِّحْرِ فَلَمَّا أَصْبَحَ بَعَثَ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ مَدَائِنِ مِصْرَ کُلِّهَا وَ جَمَعُوا أَلْفَ سَاحِرٍ وَ اخْتَارُوا مِنَ الْأَلْفِ مِائَةً وَ مِنَ الْمِائَةِ ثَمَانِینَ فَقَالَ السَّحَرَةُ لِفِرْعَوْنَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّهُ لَیْسَ فِی الدُّنْیَا أَسْحَرُ مِنَّا فَإِنْ غَلَبْنَا مُوسَی فَمَا یَکُونُ لَنَا عِنْدَکَ قَالَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ عِنْدِی أُشَارِکُکُمْ فِی

ص: 120


1- فیه ما لا یخفی.

مُلْکِی قَالُوا فَإِنْ غَلَبَنَا مُوسَی وَ أَبْطَلَ سِحْرَنَا عَلِمْنَا أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ لَیْسَ مِنْ قِبَلِ السِّحْرِ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْحِیلَةِ آمَنَّا بِهِ وَ صَدَّقْنَا فَقَالَ فِرْعَوْنُ إِنْ غَلَبَکُمْ مُوسَی صَدَّقْتُهُ أَنَا أَیْضاً مَعَکُمْ وَ لَکِنْ أَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ أَیْ حِیلَتَکُمْ قَالَ وَ کَانَ مَوْعِدُهُمْ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ مِنْ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ جَمَعَ فِرْعَوْنُ الْخَلْقَ وَ السَّحَرَةَ وَ کَانَتْ لَهُ قُبَّةٌ طُولُهَا فِی السَّمَاءِ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً وَ قَدْ کَانَتْ لُبِسَتِ الْحَدِیدَ الْفُولَادَ (1)وَ کَانَتْ إِذَا وَقَعَتِ الشَّمْسُ عَلَیْهَا لَمْ یَقْدِرْ أَحَدٌ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهَا مِنْ لَمْعِ الْحَدِیدِ وَ وَهَجِ الشَّمْسِ- (2)وَ جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ وَ قَعَدَا عَلَیْهَا یَنْظُرَانِ وَ أَقْبَلَ مُوسَی یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَتِ السَّحَرَةُ لِفِرْعَوْنَ إِنَّا نَرَی رَجُلًا یَنْظُرُ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَمْ یَبْلُغْ سِحْرُنَا السَّمَاءَ وَ ضَمِنَتِ السَّحَرَةُ مَنْ فِی الْأَرْضِ فَقَالُوا لِمُوسَی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ فَأَقْبَلَتْ تَضْطَرِبُ مِثْلَ الْحَیَّاتِ وَ هَاجَتْ فَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ (3)فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی فَنُودِیَ لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی فَأَلْقَی مُوسَی الْعَصَا فَذَابَتْ فِی الْأَرْضِ مِثْلَ الرَّصَاصِ ثُمَّ طَلَعَ رَأْسُهَا وَ فَتَحَتْ فَاهَا وَ وَضَعَتْ شِدْقَهَا الْعُلْیَا عَلَی رَأْسِ قُبَّةِ فِرْعَوْنَ ثُمَّ دَارَتْ وَ الْتَقَمَتْ (4)عِصِیَّ السَّحَرَةِ وَ حِبَالَهَا وَ غَلَبَ کُلَّهُمْ وَ انْهَزَمَ النَّاسُ حِینَ رَأَوْهَا وَ عِظَمَهَا وَ هَوْلَهَا مِمَّا لَمْ تَرَ الْعَیْنُ وَ لَا وَصَفَ الْوَاصِفُونَ مِثْلَهُ قَبْلُ فَقُتِلَ فِی الْهَزِیمَةِ مِنْ وَطْءِ النَّاسِ بَعْضِهُمْ بَعْضاً عَشَرَةُ آلَافِ رَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ وَ صَبِیٍّ وَ دَارَتْ عَلَی قُبَّةِ فِرْعَوْنَ قَالَ فَأَحْدَثَ فِرْعَوْنُ وَ هَامَانُ فِی ثِیَابِهِمَا وَ شَابَ رَأْسُهُمَا وَ غُشِیَ عَلَیْهِمَا مِنَ الْفَزَعِ وَ مَرَّ مُوسَی فِی الْهَزِیمَةِ مَعَ النَّاسِ فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولی فَرَجَعَ مُوسَی وَ لَفَّ عَلَی یَدِهِ عَبَاءَةً کَانَتْ عَلَیْهِ ثُمَّ أَدْخَلَ یَدَهُ فِی فَمِهَا فَإِذَا هِیَ عَصًا کَمَا کَانَتْ وَ کَانَ کَمَا قَالَ اللَّهُ فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدِینَ لَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ قالُوا

ص: 121


1- فی نسخة: لبست بالفولاد المصقول.
2- أی اتقادها.
3- فی نسخة بعد ذلک: فهال الناس ذلک.
4- فی المصدر و فی نسخة: ثم دارت و ارخت شفتها السفلی و التقمت اه. م.

آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ فَغَضِبَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِکَ غَضَباً شَدِیداً وَ قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ یَعْنِی مُوسَی الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ فَقَالُوا لَهُ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لا ضَیْرَ إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ فَحَبَسَ فِرْعَوْنُ مَنْ آمَنَ بِمُوسَی فِی السِّجْنِ حَتَّی أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ فَأَطْلَقَ عَنْهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ فَخَرَجَ مُوسَی بِبَنِی إِسْرَائِیلَ لِیَقْطَعَ بِهِمُ الْبَحْرَ وَ جَمَعَ فِرْعَوْنُ أَصْحَابَهُ وَ بَعَثَ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ وَ حَشَرَ النَّاسَ وَ قَدَّمَ مُقَدِّمَتَهُ فِی سِتِّمِائَةِ أَلْفٍ وَ رَکِبَ هُوَ فِی أَلْفِ أَلْفٍ وَ خَرَجَ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ کُنُوزٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها بَنِی إِسْرائِیلَ فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ فَلَمَّا قَرُبَ مُوسَی مِنَ الْبَحْرِ وَ قَرُبَ فِرْعَوْنُ مِنْ مُوسَی قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ فَ قالَ مُوسَی کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ أَیْ سَیُنْجِینِ فَدَنَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ الْبَحْرِ فَقَالَ لَهُ انْفَرِقْ فَقَالَ لَهُ الْبَحْرُ اسْتَکْبَرْتُ یَا مُوسَی أَنْ أَنْفَرِقَ لَکَ (1)وَ لَمْ أَعْصِ اللَّهَ طَرْفَةَ عَیْنٍ وَ قَدْ کَانَ فِیکُمُ الْمَعَاصِی فَقَالَ لَهُ مُوسَی فَاحْذَرْ أَنْ تَعْصِیَ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ آدَمَ أُخْرِجَ مِنَ الْجَنَّةِ بِمَعْصِیَةٍ وَ إِنَّمَا لُعِنَ إِبْلِیسُ بِمَعْصِیَةٍ فَقَالَ الْبَحْرُ عَظِیمٌ رَبِّی (2)مُطَاعٌ أَمْرُهُ وَ لَا یَنْبَغِی لِشَیْ ءٍ أَنْ یَعْصِیَهُ فَقَامَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ فَقَالَ لِمُوسَی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَمَرَکَ رَبُّکَ فَقَالَ بِعُبُورِ الْبَحْرِ فَأَقْحَمَ یُوشَعٌ فَرَسَهُ الْمَاءَ (3)وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَضَرَبَهُ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ أَیْ کَالْجَبَلِ الْعَظِیمِ فَضُرِبَ لَهُ فِی الْبَحْرِ اثْنَا عَشَرَ

ص: 122


1- فی المصدر و فی نسخة: استکبرت یا موسی أن تقول لی انفرق لک. و فی طبعة اخری من المصدر: فقال له: انفلق، فقال البحر له: استکبرت یا موسی أن أنفلق لک.
2- فی المصدر: ربی عظیم.
3- فی المصدر: فی الماء. م.

طَرِیقاً فَأَخَذَ کُلُّ سِبْطٍ فِی طَرِیقٍ فَکَانَ الْمَاءُ قَدِ ارْتَفَعَ (1)وَ بَقِیَتِ الْأَرْضُ یَابِسَةً طَلَعَتْ فِیهَا الشَّمْسُ فَیَبِسَتْ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً لا تَخافُ دَرَکاً وَ لا تَخْشی وَ دَخَلَ مُوسَی وَ أَصْحَابُهُ الْبَحْرَ وَ کَانَ أَصْحَابُهُ اثْنَیْ عَشَرَ سِبْطاً فَضَرَبَ اللَّهُ لَهُمْ فِی الْبَحْرِ اثْنَیْ عَشَرَ طَرِیقاً فَأَخَذَ کُلُّ سِبْطٍ فِی طَرِیقٍ وَ کَانَ الْمَاءُ قَدِ ارْتَفَعَ عَلَی رُءُوسِهِمْ مِثْلَ الْجِبَالِ فَجَزِعَتِ الْفِرْقَةُ الَّتِی کَانَتْ مَعَ مُوسَی فِی طَرِیقِهِ فَقَالُوا یَا مُوسَی أَیْنَ إِخْوَانُنَا فَقَالَ لَهُمْ مَعَکُمْ فِی الْبَحْرِ فَلَمْ یُصَدِّقُوهُ فَأَمَرَ اللَّهُ الْبَحْرَ فَصَارَتْ طَاقَاتٍ حَتَّی کَانَ یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ وَ یَتَحَدَّثُونَ وَ أَقْبَلَ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی الْبَحْرِ قَالَ لِأَصْحَابِهِ أَ لَا تَعْلَمُونَ أَنِّی رَبُّکُمُ الْأَعْلَی قَدْ فُرِّجَ لِیَ الْبَحْرُ فَلَمْ یَجْسُرْ أَحَدٌ أَنْ یَدْخُلَ الْبَحْرَ وَ امْتَنَعَتِ الْخَیْلُ مِنْهُ لِهَوْلِ الْمَاءِ فَتَقَحَّمَ فِرْعَوْنُ حَتَّی جَاءَ إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَقَالَ لَهُ مُنَجِّمُهُ لَا تَدْخُلِ الْبَحْرَ وَ عَارَضَهُ فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی فَرَسٍ حِصَانٍ فَامْتَنَعَ الْفَرَسُ أَنْ یَدْخُلَ الْمَاءَ فَعَطَفَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ وَ هُوَ عَلَی مَادِیَانَةٍ (2)فَتَقَدَّمَهُ وَ دَخَلَ فَنَظَرَ الْفَرَسُ إِلَی الرَّمَکَةِ فَطَلَبَهَا وَ دَخَلَ الْبَحْرَ وَ اقْتَحَمَ أَصْحَابُهُ خَلْفَهُ فَلَمَّا دَخَلُوا کُلُّهُمْ حَتَّی کَانَ آخِرُ مَنْ دَخَلَ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ آخِرُ مَنْ خَرَجَ مِنْ أَصْحَابِ مُوسَی أَمَرَ اللَّهُ الرِّیَاحَ فَضَرَبَتِ الْبَحْرَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ فَأَقْبَلَ الْمَاءُ یَقَعُ عَلَیْهِمْ مِثْلَ الْجِبَالِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِکَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَخَذَ جَبْرَئِیلُ کَفّاً مِنْ حَمْأَةٍ فَدَسَّهَا فِی فِیهِ ثُمَّ قَالَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ(3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرموده اند: هنگامی که خدا موسی را به سوی فرعون فرستاد تا دروازه کاخ او پیش رفت سپس از او اجازه گرفت تا وارد شود ولی فرعون به او اجازه نداد با عصایش به در زد درها به هم برخورد کردند و به روی موسی باز شدند. سپس بر فرعون وارد شد و او را باخبر کرد که او فرستاده ای از سوی پروردگار جهانیان است و از او خواست تا قوم بنی اسرائیل را همراه او بفرستد خداوند از زبان فرعون گفت « أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ *وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ » {در میان فرعون] گفت آیا تو را از کودکی خود نپروردیم و سالیانی چند از عمرت را پیش ما نماندی و [سرانجام] کار خود را کردی}. یعنی این مرد را کشتی « وَأَنتَ مِنَ الْکَافِرِینَ ». {و تو از ناسپاسانی}. منظور از آن، کفران نعمت کردی. خداوند از زبان موسی نقل می کند: «فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ» {گفت آن را هنگامی مرتکب شدم که از گمراهان بودم و چون از شما ترسیدم از شما گریختم}. تا آیه « أَنْ عَبَّدتَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ » {و [آیا] این که فرزندان اسرائیل را بنده [خود] ساخته ای}. فرعون گفت « وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ » {فرعون گفت و پروردگار جهانیان چیست}. او فقط از کیفیت وجود خدا سؤال کرد موسی جواب داد « رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إن کُنتُم مُّوقِنِینَ » {گفت پروردگار آسمان ها و زمین و آن چه میان آن دو است اگر اهل یقین باشید}. فرعون در حالیکه حیرت زده بود به یارانش گفت: «أَلَا تَسْتَمِعُونَ» {آیا نمی شنوید}. من از او درباره کیفیت وجود خدا سؤال کردم او درباره آفرینش جواب داد، موسی گفت: « رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ » {پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شما}. سپس به موسی گفت: «لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ » {فرعون گفت اگر خدایی غیر از من اختیار کنی قطعا تو را از [جمله] زندانیان خواهم ساخت}. موسی جواب داد: «أو لو جئتک بشیء مبین » گفت: اگر برای تو چیزی آشکار بیاورم، چه؟ فرعون گفت: « فَأْتِ بِهِ إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ» «َأَلْقَی عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُّبِینٌ» {گفت اگر راست می گویی آن را بیاور پس عصای خود بیفکند و به ناگاه آن اژدری نمایان شد}. در این لحظه از همنشینان فرعون کسی باقی نماند وهمه آن ها فرار کردند فرعون در رعب و وحشت فرو رفت. در حالیکه نمی توانست خود را کترل کند. فرعون گفت: به خدا تو را سوگند می دهم و پسرخواندگی - رضاعی بودن - که این مار را از من دور کنی در نتیجه آن را از فرعون دور کرد سپس دستش را از گریبانش بیرون آورد ناگهان دستش برای ناظرین می درخشید. هنگامی که موسی عصا را در دست گرفت. حال فرعون عادی شد و خواست موسی را تصدیق کند. هامان به سوی فرعون رفت وبه او گفت: در حالی که تو خدایی هستی که پرستش می شوی اکنون تابع عبدی شده ای؟

سپس فرعون به بزرگان و اشراف قومش که اطرافش بودند گفت: «إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ » {واقعا این ساحری بسیار داناست}. « یُرِیدُ أَن یُخْرِجَکُم مِّنْ أَرْضِکُم بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُون » {می خواهد با سحر خود شما را از سرزمینتان بیرون کند اکنون چه رای می دهید} تا « لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَّعْلُومٍ » {برای موعد روزی معلوم گردآوری شدند}. فرعون و هامان سحر را یاد گرفته بودند و با سحر و جادو بر مردم غلبه می کردند و فرعون در ساحری ادعای خدایی می کرد. صبح فردا، کسانی را برای جمع آوری ساحران به شهرها فرستاد وآن ها را به همه شهر های مصر فرستاد. هزار نفر جمع آوری کردند؛ از میان هزار ساحر صد ساحر و از میان صد ساحر هشتاد ساحر انتخاب کردند. ساحران به فرعون گفتند تو علم داری به این که ساحرتر از ما در دنیا نیست پس اگر بر موسی غلبه کنیم چه اجر و پاداشی نزد تو داریم؟ فرعون گفت: « وَإِنَّکُمْ إِذًا لَّمِنَ الْمُقَرَّبِینَ » {گفت آری و در آن صورت شما حتما از [زمره] مقربان خواهید شد}. نزد من، شما را در پادشاهی وحکمرانی خود شریک می کنم.

ص: 120

ساحران گفتند: اما اگر موسی بر ما غلبه کرد و سحر ما را باطل کرد روشن می شود که آن چه موسی آورده از نوع سحر و نیرنگ نیست در نتیجه به او ایمان می آوریم و رسالت او را تصدیق می کنیم. فرعون گفت: اگر موسی بر شما غلبه کرد من نیز با شما او را تصدیق می گویم اما کید و حیله خود را جمع کنید. گفت: موعد این مبارزه، روزی بود که برای ایشان عید بود. هنگامی که صبح روز موعود فرا رسید و روز به وسط های خود رسید فرعون مردم وساحران را جمع کرد گنبدی داشت که طول آن 80 ذراع بود و لباسهای فولادی بر او پوشیده شده بود که هنگامی که نور خورشید به آن فولاد می­خورد بخاطر درخشش و لمعان آن کسی نمی توانست به او نگاه کند. فرعون و هامان حاضر شدند و بر آن نشستند و نگاه می کردند. موسی پیش آمد و به آسمان نگاه کرد. ساحران به فرعون گفتند ما مردی را می بینیم که به آسمان نگاه می کند سحر و جادوی ما به آسمان نرسیده است و سحر ساحران هر چیزی که در روی زمین بود را در برگرفت. به موسی گفتند: یا این که اول تو عصایت را بینداز یا ما طناب ها و چوبدستی های خود را به زمین بیندازیم. موسی به آن ها گفت: « أَلْقُوا مَا أَنتُم مُّلْقُونَ » {آن چه را شما می اندازید بیندازید}. « فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ » {پس ریسمانها و چوبدستی هایشان را انداختند}. به پیش آمدند و آن ها مانند طناب هایی در حال جنب وجوش بودند و مثل مار تکان می خوردند. می گفتند: « بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ » {و گفتند به عزت فرعون که ما حتما پیروزیم} « فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُّوسَی » {و موسی در خود بیمی احساس کرد}. به موسی ندا شد: « لَا تَخَفْ إِنَّکَ أَنتَ الْأَعْلَی * وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَلَا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتَی » {گفتیم مترس که تو خود برتری و آن چه در دست راست داری بینداز تا هر چه را ساخته اند ببلعد در حقیقت آن چه سرهم بندی کرده اند افسون افسونگر است و افسونگر هر جا برود رستگار نمی شود}. پس موسی عصای خود را انداخت و همانند سرب در زمین آب شد و گداخت، سپس سرش را بیرون آورد و دهانش را باز کرد و قسمت بالایی دهانش را بر روی گنبد فرعون قرار داد. سپس بر روی زمین دور زد وهمه طناب ها وچوبدستی های آن ها را بلعید و بر همه آن ها غلبه کرد. مردم هنگامی که آن اژدها را دیدند به خاطر هولناکی وبزرگی آن پراکنده شدند و فرار کردند زیرا تا آن زمان هیچ چشمی به مانند آن را ندیده بود وهیچ کس مانند آن را وصف نکرده بود. به دنبال پراکنده شدن مردم و فرار آن ها ده هزار نفر مرد و زن و بچه در زیر پاها کشته شدند. اژدها در اطراف گنبد فرعون دور زد. گفت: فرعون و هامان لباس خود را خیس کردند و موی سرشان سفید شد و از شدت ترس از هوش رفتند. سپس موسی نیز همراه مردم پا به فرار گذاشت. خداوند به او ندا کرد آن را در دست بگیر و نترس، آن را به شکل اول خود برمی گردانیم. موسی برگشت و به دست خود عبایی پوشید سپس دست خود را در دهانش فرو برد ناگهان به عصا تبدیل شد و آنچنان که خداوند متعال می­فرماید «فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ » {و ساحران به سجده درافتادند}. هنگامیکه آن اژدها را دیدند « قَالُوا

ص: 121

آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ * رَبِّ مُوسَی وَهَارُونَ » {گفتند به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم پروردگار موسی و هارون}. فرعون در آن لحظه به شدت به خشم آمد و گفت: « آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ » {{فرعون] گفت آیا پیش از آن که به شما اجازه دهم به او ایمان آوردید قطعا او بزرگ شماست}. منظور موسی است. « الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُم مِّنْ خِلَافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ » {که به شما سحر آموخته است به زودی خواهید دانست حتما دستها و پاهای شما را از چپ و راست خواهم برید و همه تان را به دار خواهم آویخت}. خداوند از زبان ساحران نقل می کند « لَا ضَیْرَ إِنَّا إِلَی رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ * إنَّا نَطْمَعُ أَن یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَن کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ » {گفتند باکی نیست ما روی به سوی پروردگار خود می آوریم ما امیدواریم که پروردگارمان گناهانمان را بر ما ببخشاید [چرا] که نخستین ایمان آورندگان بودیم}

در نتیجه فرعون هر کسی که به موسی ایمان آورد را زندانی کرد تا این که خداوند بر آن ها طوفان، ملخ، شپشک، وزغ، وخون شدن آب نیل را بر آن ها نازل کرد تا این که قوم بنی اسرائیل را آزاد نمود. سپس خداوند به موسی وحی نازل کرد: «أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ» {بندگانم را شبانه ببر زیرا شما مورد تعقیب واقع خواهید شد}. موسی قوم بنی اسرائیل را خارج کرد تا از دریا عبور کنند و فرعون نیز یارانش را جمع کرد و جمع آورندگان لشکر را به شهرها فرستاد و مردم را جمع کردند و طلایه لشکر خود را که ششصد هزار نفر بودند به پیش فرستاد سپس خودش نیز همراه با هزار هزار - یک ملیون - سواره به راه افتاد و خارج شد آن چنان که خداوند متعال حکایت می کند « فَأَخْرَجْنَاهُم مِّن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * وَکُنُوزٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ * کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ * فَأَتْبَعُوهُم مُّشْرِقِینَ»{سرانجام ما آنان را از باغستآن ها و چشمه سارها*و گنجینه ها و جایگاه های پر ناز و نعمت بیرون کردیم*اراده ما] چنین بود و آن [نعمتها] را به فرزندان اسرائیل میراث دادیم*پس هنگام برآمدن آفتاب آن ها را تعقیب کردند} هنگامی که موسی به دریا نزدیک شد و فرعون نیز به موسی نزدیک شد یاران موسی گفتند: « إِنَّا لَمُدْرَکُونَ»{ما قطعا گرفتار خواهیم شد}. موسی گفت: «کَلَّا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ » {چنین نیست زیرا پروردگارم با من است و به زودی مرا راهنمایی خواهد کرد} منظور این که ما را نجات می دهد. موسی به دریا نزدیک شد و به دریا گفت: شکافته شو. دریا به او گفت: من توانایی این کار را ندارم این برای من کار بزرگی است من یک لحظه هم نمی توانم از فرمان خدا عاصی باشم در حالی که در نزد شما آدم عصیانگر وجود دارد؟ موسی به دریا گفت: از این که نافرمانی کنی برحذر باش دانستم که آدم به خاطر یک گناه و نافرمانی از بهشت بیرون رانده شد و ابلیس فقط به خاطر یک معصیت مورد لعنت خداوند قرار گرفت. دریا گفت: پروردگار من بزرگ است وامر وی باید اطاعت شود و شایسته نیست که از امر او سرپیچی شود.

یوشع بن نون برخاست و به موسی گفت: ای فرستاده خدا، خداوند چه دستوری به تو داد؟ موسی جواب داد: وحی شده که از دریا عبور کنیم یوشع اسبش را به داخل آب پیش برد و خداوند به موسی وحی نازل کرد: «أَنِ اضْرِب بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ » {با عصای خود بر این دریا بزن}. در نتیجه با عصایش به دریا زد « فَانفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ» { تا از هم شکافت و هر پاره ای همچون کوهی سترگ بود}. منظور از آن کوه بزرگی است که در دریا دوازده راه ایجاد شد،

ص: 122

هر گروه از یک راه عبور کردند در حالی که آب دریا بالا آمده بود و زمین در حال خشک شدن بود و خورشید در آن طلوع می­کرد در نتیجه زمین زیر پای آن ها خشک شد همان طوری که خداوند متعال فرمود:« فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقًا فِی الْبَحْرِ یَبَسًا لَّا تَخَافُ دَرَکًا وَلَا تَخْشَی » {و راهی خشک در دریا برای آنان باز کن که نه از فرارسیدن [دشمن] بترسی و نه [از غرق شدن] بیمناک باشی}. موسی و یارانش وارد دریا شدند که دوازده گروه بودند وخداوند برای آن ها دوازده راه ایجاد کرد که هر گروهی در یک راه می رفتند و آب تا بالای سر آن ها بالا می آمد که همانند کوه شده بود. گروهی که با موسی بودند مضطرب شدند و به موسی گفتند: ای موسی برادران ما کجا هستند؟ جواب داد: آن ها نیز در دریا هستند، ولی آن ها کلام موسی را باور نکردند در نتیجه خداوند به دریا امر کرد سپس دریا به صورت پنجره هایی در آمد که گروه ها همدیگر را نگاه می کردند و با هم حرف می زدند. سپس فرعون وسربازانش وارد آب شدند هنگامی که به دریا رسیدند به یارانش گفت: آیا نمی دانید من پروردگار شما هستم که دریا برای من شکافته شده است. هیچ کس نمی توانست خطر کند و وارد آب شود حتی اسب ها به خاطر هولناکی آب دریا از راه رفتن امتناع می کردند فرعون اسب ها را به پیش راند تا به ساحل دریا رسید منجّم او به او گفت وارد دریا نشو و با کار فرعون مخالفت کرد. اما فرعون به حرف او عمل نکرد، و با اسب خود به پیش رفت، اما اسب وارد آب نمی شد. پس جبرئیل جلوی آن ها برروی اسب مادینه به پیش رفت اسب فرعون به اسب مادینه جبرئیل نگاه کرد و او را دنبال کرد آن ها وارد دریا شدند به صورتی که آخرین نفر از سربازان فرعون که وارد آب شد از آن طرف آخرین نفر از یاران موسی از آب خارج شد. خداوند به بادها امر کرد قسمتهای شکافته شده دریا را به هم وصل کرد و توده آب از دو طرف مانند کوه بر آن ها افتاد فرعون در این لحظه گفت: « آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» {ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم} جبرئیل در این لحظه مشتی از گل و لجن برداشت ودر دهان او فرو کرد. سپس گفت: «الآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ » {اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی}. - . تفسیر القمی : 469 - 473 -

**[ترجمه]

بیان

قال الرازی فی قوله وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ اعلم أن السؤال بما لطلب الحقیقة و تعریف حقیقة الشی ء إما أن یکون بنفس تلک الحقیقة أو بشی ء منها أو بأمر خارج عنها أو بما یترکب من الداخل و الخارج و الأول محال لأنه یلزم أن یکون المعرف معلوما قبل أن یکون معلوما و الثانی مستلزم لترکبه تعالی و هو محال (4)فثبت أنه لا یمکن تعریفه

ص: 123


1- فی نسخة: فکان الماء لما ارتفع علی رءوسهم مثل الجبال وقع الشمس فی أرض البحر فیبست.
2- لفظ عجمی و بالعربیة: الرمکة. و هی الفرس أو البرذونة تتخذ للنتاج.
3- تفسیر القمی :469_473.م
4- و کذا الرابع.

تعالی إلا بلوازمه و آثاره و أظهر آثار واجب الوجود هو هذا العالم المحسوس و هو السماوات و الأرض و ما بینهما فلذا قال موسی علیه السلام رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا و أما قوله إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ فمعناه إن کنتم موقنین باستناد هذه المحسوسات إلی موجود واجب الوجود فاعرفوا أنه لا یمکن تعریفه إلا بما ذکرته لأنکم لما سلمتم انتهاء هذه المحسوسات إلی واجب لذاته و ثبت أنه فرد مطلق و ثبت أن الفرد المطلق لا یمکن تعریفه إلا بآثاره و ثبت أن تلک الآثار لا بد و أن تکون أظهر آثاره و ما ذاک إلا السماوات و الأرض و ما بینهما فإن أیقنتم لزمکم أن تقطعوا بأنه لا جواب عن ذلک السؤال إلا هذا فقال فرعون علی سبیل التعجب من جواب موسی أَ لا تَسْتَمِعُونَ أنا أطلب منه الماهیة و هو یجیبنی بالفاعلیة و المؤثریة فأجاب موسی علیه السلام بأن قال رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ و کأنه علیه السلام عدل عن التعریف السابق لأنه لا یمتنع أن یعتقد أحد أن السماوات و الأرضین واجبة لذواتها و لا یمکن أن یعتقد العاقل فی نفسه و آبائه و أجداده کونهم واجبة لذواتهم لأن المشاهدة دلت علی أنهم وجدوا بعد العدم و ما کان کذلک استحال أن یکون واجبا لذاته فقال فرعون إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ یعنی المقصود من سؤال ما طلب خصوصیة الحقیقة و التعریف بهذه الآثار الخارجة لا تفید البتة تلک الخصوصیة فهذا الذی یدعی الرسالة مجنون فقال موسی رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ فعدل إلی طریق ثالث أوضح لأنه أراد بالمشرق طلوع الشمس و ظهور النهار و بالمغرب غروب الشمس و زوال النهار و الأمر ظاهر فی أن هذا التدبیر المستمر لا یتم إلا بتدبیر مدبر فإن کنت من العقلاء عرفت أنه لا جواب عن سؤالک إلا ما ذکرته انتهی ملخص کلامه. (1)

أقول: لعل الأظهر أنه لم یکن سؤاله عن طلب الماهیة و الحقیقة بل علی وجه الاستبعاد من وجود إله غیره فاستدل علیه السلام علی وجوده تعالی بالسماوات و الأرض و ما بینهما ثم أظهر الاستبعاد عن کون السماوات و الأرض محتاجة إلی الصانع بل هی واجبة متحرکة بذواتها کما هو مذهب الدهریة أو أنه کان یخیل أنه رب السماوات و

ص: 124


1- مفاتیح الغیب 6: 403- 404. م.

الأرض فاستدل علیه السلام ثانیا بخلق أنفسهم فنسبه إلی الجنون سفها و مکابرة و معاندة کما کان دأب جمیع کفرة الأمم حیث کانوا ینسبون أنبیاءهم بعد إتمام الحجج علیهم إلی الجنون. (1)ثم استدل علیه السلام بحرکات الأفلاک و اختلاف اللیل و النهار فلما رأی فرعون أنه یظهر الرب لقومه بآثاره عدل عن الاحتجاج إلی التهدید و الوعید فقال موسی أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْ ءٍ مُبِینٍ أی أ تفعل ذلک و لو جئتک بشی ء یبین صدق دعوای یعنی المعجزة قوله لا ضَیْرَ أی لا ضرر علینا فی ذلک قوله أَنْ کُنَّا أی بأن کنا قوله مُشْرِقِینَ أی داخلین فی وقت شروق الشمس و الحصان بالکسر الفرس الذکر الأصیل و یسمی کل ذکر من الخیل حصانا و الرمکة محرکة الفرس و البرذونة تتخذ للنتاج.

**[ترجمه]رازی درباره آیه « وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ» می­ گوید: بدان که سؤال به «ما» برای طلب ماهیت می­باشد و تعریف ماهیت شیء یا با خود آن ماهیت صورت می گیرد یا با چیزی وابسته به آن یا امر خارج از آن یا ترکیبی از خارج و داخل آن. اولی امری محال است زیرا لازم است که تعریف شده {معرف} معلوم باشد قبل از این که معلوم باشد. دومی مستلزم مرکب بودن خداوند است که آن هم محال می است.

ص: 123

روشن شد که نمی توان خدا را تعریف کرد مگر با متعلقات، نشانه های او، و آشکارترین نشانه او همین دنیای مادی است؛ که عبارت است از آسمان ها و زمین و آن چه بین آن ها است، به همین جهت موسی گفت: « رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا»

اما آیه «إن کُنتُم مُّوقِنِینَ» منظور از آن این که اگر به استناد این محسوسات به وجود واجب الوجود ایمان ­آوردید پس بدانید که خدا جز آن چه من گفتم تعریف نمی شود زیرا وقتی پذیرفتید آخر این محسوسات به کسی می رسد که قائم به ذات خود است و ثابت می شود که او فرد و مطلق می باشد و فرد مطلق را نمی توان جز با نشانه هایش تعریف کرد و این نشانه ها باید جزء آشکار ترین آن ها باشد و همه آسمان ها و زمین و آن چه میان آن هاست برای خداوند است؛ اگر یقین پیدا کردید لازم است که به یقین بپذیرید که جوابی جز این برای این سؤال نیست. فرعون از جواب موسی تعجب کرده بود گفت: « ألا تستمعون » من از ماهیت وجود خدا سؤال کردم او از فاعلیت و مؤثریت او جواب داد.! موسی به او جواب داد وگفت: «ربّکم وربّ آبائکم الأوّلین» گویی موسی از تعریف قبلی تعدیل کرد زیرا ممتنع نیست که کسی معتقد باشد که آسمآن ها و زمین قائم به ذات هستند اما نمی­شود انسان عاقل معتقد باشد که خود و آباء و اجداد وی قائم به ذات هستند زیرا مشاهده دلالت می کند بر این که آن ها بعد از عدم به وجود آمده اند پس چیزی که چنین است محال است که قائم به ذات باشد. در نتیجه فرعون گفت: « إن رسولکم الذی أرسل الیکم لمجنون » منظور از سؤال به «ما» درخواست خصوصیت ماهیت است و تعریف به این نشانه­های خارجی، این خصوصیت را افاده نمی کند. موسی گفت: «رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا » به سوی راه سوم رفت که روشن تر وآشکار تر بود زیرا منظور از مشرق، طلوع خورشید و پدیدار شدن روز، منظور از مغرب، غروب خورشید است، امر واضح و روشن بود که این تدبیر مداوم، انجام نمی شود مگر با تدبیر مدبر، اگر از انسانهای با تدبیر و عاقل باشی می فهمی که جواب این سؤال چیزی جز آن چه ذکر شد نیست. خلاصه کلامش تمام شد - . مفاتیح الغیب 6 : 403 - 404 -

می گویم: شاید آشکارتر این باشد که سؤال از حقیقت و ماهیت وجود خدا نبود بلکه فرعون وجود خدایی غیر از خود را بعید می دانست. پس موسی برای تثبیت وجود خدا به آسمان ها و زمین و آن چه بین آن ها است استدلال کرد. فرعون معتقد بود که آسمان ها و زمین بعید است که نیازی به خالق وآفریننده ای داشته باشند بلکه آن ها به خودی خود متحرک و در گردش هستند، که این باور همان مذهب دهری است. یا این که فرعون گمان می کرد که او پروردگار آسمآن ها

ص: 124

و زمین است. موسی برای بار دوم به آفرینش خود آن ها استدلال کرد ولی فرعون از روی جهل و نادانی و تکبر و دشمنی او را به جنون متهم کرد که این عادت همه کافران بود که بعد از اتمام حجت پیامبران به ایشان، آن ها را مجنون می نامیدند. - . می توان در توجیه اختلاف جوابها گفت: او در آغاز جوابی داد که بر وجود خدا وقدر ت وعظمت وی دلالت می کرد سپس به استناد به علم وحکمت او جواب داد اگر خالق وآفریننده انسان حکیم بزرگواری باشد پس او از آن انسان حکیم تر است زیرا با اندک عقلی می توان فهمید که علت بالاتر و محکم تر از معلول است سپس به انچه دلالت بر رحمت ولطف او دارد جواب دادچنانچه برای بندگان هر انچه نیازمند آن باشند برای آن ها فراهم می آورد از امرار معاش آن ها تا افرینشخورشید وماه وستارگان ووتدبز در حرکات آن ها براساس یک نظم مخصوص که بوسیله ان فصول مختلف ایجاد می شود که در آن ها دانه ومیوه ها رشد می کنند وباید تن ها اصلاح شوند هنگامیکه آن ها را آگاه کرد که ذات خداوند متعال را جز با شناخت صفات اوامکان پذیر نمی باشد به صورتی که برای آن ها این شناخت میسر می شود اگر اندکی تدبیر کنند. -

سپس به حرکات آسمآن ها و زمین واختلاف شب و روز استدلال کرد هنگامی که فرعون دید که موسی خدا را برای آن ها با استناد به نشانه ها به او آشکار ساخت، از استدلال به تهدید و وعید روی آورد. موسی گفت: « أولو جئتک بشی ء مبین» آیا اگر برای تو معجزه و نشانه ای بیاورم، باز آن را انکار می کنی؟ یعنی معجزه. « لَا ضَیْرَ » ضرری در آن برای ما نیست. « أَن کُنَّا » که باشیم. «مُّشْرِقِینَ » منظور داخل شدگان هنگام طلوع خورشید. و « الحصان » با کسر حاء منظور از آن اسب نر اصیل است و هر اسب نری را حصان می گویند و « الرَمَکة » اسب و اسب ترکی که بار سنگین بردارد و برای تولید مثل گرفته می­شود را گویند .

**[ترجمه]

«22»

-فس، تفسیر القمی وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی فَأَوْقِدْ لِی یا هامانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلی إِلهِ مُوسی وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکاذِبِینَ قَالَ فَبَنَی هَامَانُ لَهُ فِی الْهَوَاءِ صَرْحاً حَتَّی بَلَغَ مَکَاناً فِی الْهَوَاءِ لَمْ یَقْدِرِ (2)الْإِنْسَانُ أَنْ یَقُومَ عَلَیْهِ مِنَ الرِّیَاحِ الْقَائِمَةِ فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ لِفِرْعَوْنَ لَا نَقْدِرُ أَنْ نَزِیدَ عَلَی هَذَا وَ بَعَثَ اللَّهُ رِیَاحاً فَرَمَتْ بِهِ فَاتَّخَذَ فِرْعَوْنُ (3)عِنْدَ ذَلِکَ التَّابُوتَ وَ عَمَدَ إِلَی أَرْبَعَةِ أَنْسُرٍ فَأَخَذَ فِرَاخَهَا وَ رَبَّاهَا حَتَّی إِذَا بَلَغَتْ وَ کَبِرَتْ عَمَدُوا إِلَی جَوَانِبِ التَّابُوتِ الْأَرْبَعَةِ فَغَرَزُوا (4)فِی کُلِّ جَانِبٍ مِنْهُ خَشَبَةً وَ جَعَلُوا عَلَی رَأْسِ کُلِّ خَشَبَةٍ لَحْماً وَ جَوَّعُوا الْأَنْسُرَ وَ شَدُّوا

ص: 125


1- یمکن أن یقال فی توجیه اختلاف الأجوبة أنّه أجاب أولا بما یدلّ علی وجوده و عظم قدرته، ثمّ أجاب بما یدلّ علی علمه و حکمته، اذ خالق الإنسان الحکیم لا بد و أن یکون أعلم منه و أحکم، اذ بدیهة العقل تحکم بأن العلة أشرف و أحکم من المعلول، ثمّ أجاب بما یدلّ علی لطفه و رحمته، حیث هیأ لعباده ممّا یحتاجون إلیه من معایشهم بخلق الشمس و القمر و الکواکب و تدبیر حرکاتها علی نظام مخصوص به تحصل الفصول الأربعة التی بها تنمو الحبوب و الثمار، و علیها تصلح الأبدان، فلما نبههم علی أنّه لا یمکن معرفة ذاته تعالی هداهم إلی معرفة صفاته بوجه یتیسر لهم غایة العرفان إذا تدبروا حقّ التدبر. منه رحمه اللّه.
2- فی المصدر: لا یتمکن. م.
3- فی المصدر: و هامان. م.
4- أی أثبتوا.

أَرْجُلَهَا بِأَصْلِ الْخَشَبَةِ فَنَظَرَتِ الْأَنْسُرُ إِلَی اللَّحْمِ فَأَهْوَتْ إِلَیْهِ وَ سَفَتْ بِأَجْنِحَتِهَا وَ ارْتَفَعَتْ بِهِمَا فِی الْهَوَاءِ وَ أَقْبَلَتْ یَطِیرُ یَوْمَهَا فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِهَامَانَ انْظُرْ إِلَی السَّمَاءِ هَلْ بَلَغْنَاهَا فَنَظَرَ هَامَانُ فَقَالَ أَرَی السَّمَاءَ کَمَا کُنْتُ أَرَاهَا فِی الْأَرْضِ فِی الْبُعْدِ فَقَالَ انْظُرْ إِلَی الْأَرْضِ فَقَالَ لَا أَرَی الْأَرْضَ وَ لَکِنْ أَرَی الْبِحَارَ وَ الْمَاءَ قَالَ فَلَمْ یَزَلِ النَّسْرُ تَرْتَفِعُ حَتَّی غَابَتِ الشَّمْسُ وَ غَابَتْ عَنْهُمَا الْبِحَارُ وَ الْمَاءُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا هَامَانُ انْظُرْ إِلَی السَّمَاءِ فَنَظَرَ فَقَالَ أَرَاهَا کَمَا کُنْتُ أَرَاهَا فِی الْأَرْضِ فَلَمَّا جَنَّهُمَا اللَّیْلُ نَظَرَ هَامَانُ إِلَی السَّمَاءِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ هَلْ بَلَغْنَاهَا فَقَالَ أَرَی الْکَوَاکِبَ کَمَا کُنْتُ أَرَاهَا فِی الْأَرْضِ وَ لَسْتُ أَرَی مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا الظُّلْمَةَ قَالَ ثُمَّ جَالَتِ الرِّیَاحُ الْقَائِمُ فِی الْهَوَاءِ (1)فَأَقْبَلَتِ التَّابُوتُ فَلَمْ یَزَلْ یَهْوِی بِهِمَا حَتَّی وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ فَکَانَ فِرْعَوْنُ أَشَدَّ مَا کَانَ عُتُوّاً فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: فرعون گفت: « یَا أَیُّهَا الْمَلأُ مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی فَأَوْقِدْ لِی یَا هَامَانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَل لِّی صَرْحًا لَّعَلِّی أَطَّلِعُ إِلَی إِلَهِ مُوسَی وَإِنِّی لأَظُنُّهُ مِنَ الْکَاذِبِینَ » گفت: هامان برای فرعون کاخی ساخت که به جایی رسید که به خاطر بادهای موجود در هوا کسی قادر نبود بر روی آن بایستد. به فرعون گفت: بیشتر از این نمی توانیم ارتفاع آن را افزایش دهیم. خداوند بادهایی را فرستاد و کاخ را ویران کرد و بر زمین افکند. در این زمان، فرعون تختی اختیار کرد و به سراغ چهار کرکس گوشتخوار رفت و بچه هایشان را گرفت و آن ها را پرورش داد تا این که بالغ و بزرگ شدند. به سراغ چهار طرف تخت رفتند و در هر طرف تخت چوبی فرو کردند که بر روی هر چوب گوشتی بود. کرکس ها را گرسنه نگهداشتند

ص: 125

و پاهای آن ها را به تنه تخت بستند. کرکس­ها به گوشت نگاه کردند و به آن تمایل یافتند و با بالهای خود در سطح زمین به پرواز در آمدند و آن دو را از سطح زمین به سمت بالا بردند و همان روز شروع به پرواز کردند. فرعون به هامان گفت: به آسمان نگاه کن آیا ما به آن جا رسیدیم؟ هامان نگاه کرد وگفت: آسمان را می بینم همان طوری که در زمین آن را از دور می دیدم. فرعون گفت: به زمین نگاه کن. هامان گفت: زمین را نمی­بینم اما دریا و آب را مشاهده می کنم. گفت: همچنان کرکس­ها در آسمان اوج می گرفتند تا این که خورشید از نظر آن ها ناپدید شد و دریا وآب از چشمان آن ها ناپدید شدند. فرعون گفت: ای هامان به آسمان نگاه کن. هامان نگاه کرد وگفت: آسمان را می بینم همانطوریکه آن را در زمین از دور می دیدم. هنگامی که تاریکی شب آنان را فرا گرفت هامان به آسمان نگاه کرد. فرعون گفت: آیا ما به آن رسیدیم؟ هامان گفت: ستارگان را می بینم همان طوری که آن ها را در زمین از دور می دیدم و بر روی زمین چیزی جز تاریکی نمی بینم. گفت: بعد از آن بادهای موجود در هوا به حرکت درآمد و به طرف تخت رفت و تخت آنقدر آنان را تکان داد تا این که بر زمین افتاد؛ فرعون در آن زمان از هر زمان دیگری گستاخ­تر و سرکش­تر بود. - . تفسیر القمی : 488 - 489 -

**[ترجمه]

بیان

فَأَوْقِدْ لِی أی النار عَلَی الطِّینِ أی اللبن لیصیر آجرا و قیل أول من اتخذ الآجر فرعون فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً أی قصرا عالیا و توهم الملعون أنه لو کان الله لکان جسما فی السماء و قیل أراد أن یبنی له رصدا یترصد منها أوضاع الکواکب فیری هل فیها ما یدل علی بعثة رسول و تبدل دولة قوله حتی غابت الشمس لعل المراد أثر الشمس لعدم الانعکاس أو جرم الشمس لغیبوبتها تحت الأرض.

**[ترجمه]أوقد لی، یعنی آتش «علی الطین» گلی که برای ساختن آجر از آن استفاده می شود. وگفته شده است که اولین کسی که آجر را به کار گرفت فرعون بود. « فَاجْعَل لِّی صَرْحًا » منظور کاخ مرتفع و باشکوه است. فرعون ملعون گمان می کرد اگر خدا باشد باید به صورت جسمی در آسمان باشد. وگفته اند خواست تا برای او رصدخانه ای بسازند تا در آن اوضاع ستارگان را رصد کند، و ببیند آیا در آن ها چیزی هست که بر فرستادن پیامبر و تغییر حکومت و قدرت دلالت کند. «حتّی غابت الشّمس» شاید منظور از آن اثر خورشید به خاطر عدم انعکاس نور آن یا جرم خورشید به خاطر غایب بودن آن در زیر زمین باشد .

**[ترجمه]

«23

-ل، الخصال ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ سِتَّةٍ لَمْ یَرْکُضُوا فِی رَحِمٍ فَقَالَ آدَمُ وَ حَوَّاءُ وَ کَبْشُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَصَا مُوسَی وَ نَاقَةُ صَالِحٍ وَ الْخُفَّاشُ الَّذِی عَمِلَهُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ فَطَارَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (3).

**[ترجمه]خصال، علل الشرائع، عیون الأخبار: شامی از امیر المؤمنین علیه السلام درباره شش مورد سؤال کرد مواردی که در رحم مادر نیامده اند و زاییده نشده اند، فرمود: آدم وحوا ، وگوسفند ابراهیم، عصای موسی ، شتر صالح و خفاشی که عیسی بن مریم آن را درست کرد و سپس به اذن خدای بلند مرتبه به پرواز در آمد . - . الخصال 1 : 156، علل الشرائع : 198، عیون الاخبار : 135 -

**[ترجمه]

«24

-ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام وَ سَأَلَهُ عَنْ أَوَّلِ شَجَرَةٍ غُرِسَتْ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ الْعَوْسَجَةُ وَ مِنْهَا عَصَا مُوسَی(4).

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون الاخبار: از اولین درختی که در زمین کاشته شد سؤال کرد امیرالمؤمنین علیه السلام جواب داد: درختی به نام عوسجه که جنس عصای موسی از آن است. - . علل الشرائع : 118، عیون الاخبار : 135 -

**[ترجمه]

«25

-ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ

ص: 126


1- فی المصدر: فی الهواء بینهما. م.
2- تفسیر القمّیّ: 488- 489. م.
3- الخصال ج 1: 156. علل الشرائع: 198، عیون الأخبار: 135. م.
4- علل الشرائع: 198. عیون الأخبار: 135. م.

عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: احْتَبَسَ الْقَمَرُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ أَخْرِجْ عِظَامَ یُوسُفَ مِنْ مِصْرَ وَ وَعَدَهُ طُلُوعَ الْقَمَرِ إِذَا أَخْرَجَ عِظَامَهُ فَسَأَلَ مُوسَی عَمَّنْ یَعْلَمُ مَوْضِعَهُ فَقِیلَ لَهُ هَاهُنَا عَجُوزٌ تَعْلَمُ مَحَلَّهُ فَبَعَثَ إِلَیْهَا فَأُتِیَ بِعَجُوزٍ مَقْعَدُهُ عَمْیَاءُ فَقَالَ لَهَا أَ تَعْرِفِینَ مَوْضِعَ قَبْرِ یُوسُفَ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَأَخْبِرِینِی بِهِ قَالَتْ لَا حَتَّی تُعْطِیَنِی أَرْبَعَ خِصَالٍ تُطْلِقَ لِی رِجْلَیَّ وَ تُعِیدَ إِلَیَّ شَبَابِی وَ تُعِیدَ إِلَیَّ بَصَرِی وَ تَجْعَلَنِی مَعَکَ فِی الْجَنَّةِ قَالَ فَکَبُرَ ذَلِکَ عَلَی مُوسَی فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی أَعْطِهَا مَا سَأَلَتْ فَإِنَّکَ إِنَّمَا تُعْطِی عَلَیَّ (1)

فَفَعَلَ فَدَلَّتْهُ عَلَیْهِ فَاسْتَخْرَجَهُ مِنْ شَاطِئِ النِّیلِ فِی صُنْدُوقٍ مَرْمَرٍ فَلَمَّا أَخْرَجَهُ طَلَعَ الْقَمَرُ فَحَمَلَهُ إِلَی الشَّامِ فَلِذَلِکَ یَحْمِلُ أَهْلُ الْکِتَابِ مَوْتَاهُمْ إِلَی الشَّامِ (2).

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون الاخبار، خصال: از امام علی علیه السلام

ص: 126

روایت شده است. فرمودند: ماه از قوم بنی اسرائیل پنهان شد سپس خداوند متعال به موسی وحی نازل کرد که استخوان های یوسف را از آن جا خارج کند و او را وعده داد زمانی که استخوان های او را از مصر خارج کند ماه طلوع کند. موسی از هر کسی که مکان قبر او را می دانست سؤال می کرد. به او گفتند این جا پیرزنی است که مکان قبر او را می داند. موسی به سوی پیرزن رفت و او را در حالی که زمین گیر و نابینا شده بود ملاقات کرد به او گفت آیا مکان قبر یوسف را می دانی؟ گفت: آری، موسی گفت: مرا از مکان آن آگاه می کنی؟ پیرزن جواب داد: خیر مگر این که چهار چیز را به من عطا کنی: پایم را خوب کنی، جوانی را به من دوباره عطا کنی، بینایی ام را به من بازگردانی و مرا همراه خود در بهشت قرار بدهی؟ گفته اند این درخواست پیرزن برای موسی کار بزرگی بود در نتیجه خداوند متعال به او وحی کرد: ای موسی آن چه خواسته به او عطا کن براستی هر آن چه او خواسته من به او عطا می کنم. پس موسی این کار را انجام داد. سپس پیرزن او را راهنمایی کرد. پس از کنار رود نیل در داخل یک صندوق مرمرین، استخوان های یوسف را خارج کرد. هنگامیکه از آن جا خارج شد ماه شروع به تابیدن کرد. او استخوانهای یوسف را به شام برد برای همین اهل کتاب، مردگان خود را به شام می­برند . - . علل الشرائع : 107 ، عیون الاخبار : 143-144، الخصال 1 : 96 -

**[ترجمه]

«26

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هِشَامٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ قَوْماً مِمَّنْ آمَنَ بِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالُوا لَوْ أَتَیْنَا عَسْکَرَ فِرْعَوْنَ فَکُنَّا فِیهِ وَ نِلْنَا مِنْ دُنْیَاهُ فَإِذَا کَانَ الَّذِی نَرْجُوهُ مِنْ ظُهُورِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ صِرْنَا إِلَیْهِ فَفَعَلُوا فَلَمَّا تَوَجَّهَ مُوسَی وَ مَنْ مَعَهُ هَارِبِینَ مِنْ فِرْعَوْنَ رَکِبُوا دَوَابَّهُمْ وَ أَسْرَعُوا فِی السَّیْرِ لِیَلْحَقُوا مُوسَی وَ عَسْکَرَهُ فَیَکُونُوا مَعَهُمْ فَبَعَثَ اللَّهُ مَلَکاً فَضَرَبَ وُجُوهَ دَوَابِّهِمْ فَرَدَّهُمْ إِلَی عَسْکَرِ فِرْعَوْنَ فَکَانُوا فِیمَنْ غَرِقَ مَعَ فِرْعَوْنَ (3).

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر النضر مثله (4).

**[ترجمه]کافی: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: آن هایی که به موسی ایمان آوردند گفتند: وارد لشگر فرعون می­شویم و از امکانات دنیایی آن بهره­مند می­شویم، پس اگر آن چیزی که ما از ظهور موسی امید داریم به وقوع بپیوندد وارد گروه او می شویم. هنگامی که موسی و آن هایی که با بودند و از فرعون فرار کرده بودند آهنگ سفر کردند بر چارپایان خود سوار شدند و به سرعت شتافتند تا به موسی و یارانش ملحق شوند و تا از این به بعد با آن ها باشند. سپس خداوند فرشته­ای را فرستاد و صورت اسبهای آن ها را زد و آن ها را به لشکر فرعون باز گرداند. در نتیجه آن ها از کسانی بودند که در دریا با فرعون غرق شدند. - . فروع الکافی 1 : 357 -

کتاب حسین بن سعید و النوادر: از النضر چنین روایتی را روایت می کند. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«27

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ مُوسَی أَبُوهُ مِنْ أَصْحَابِ فِرْعَوْنَ فَلَمَّا لَحِقَتْ خَیْلُ فِرْعَوْنَ مُوسَی تَخَلَّفَ عَنْهُمْ (5)لِیَعِظَ أَبَاهُ فَیُلْحِقَهُ بِمُوسَی فَمَضَی أَبُوهُ وَ هُوَ یُرَاغِمُهُ

ص: 127


1- فی العیون: فانک لا تعطی فذلک علی فانک انما تعطی علی خ ل. م.
2- علل الشرائع: 107، عیون الأخبار: 143- 144، الخصال 1: 96. م.
3- فروع الکافی 1: 357. م.
4- مخطوط. م.
5- فی نسخة: تخلف عنه.

حَتَّی بَلَغَا طَرَفاً مِنَ الْبَحْرِ فَغَرِقَا جَمِیعاً فَأَتَی مُوسَی الْخَبَرُ فَقَالَ هُوَ فِی رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لَکِنَّ النَّقِمَةَ إِذَا نَزَلَتْ لَمْ یَکُنْ لَهَا عَمَّنْ قَارَبَ الْمُذْنِبَ دِفَاعٌ (1).

**[ترجمه]شرح کافی: از امام علی علیه السلام روایت شده است که فرمودند: مردی از اصحاب موسی پدرش از یاران فرعون بود. هنگامی که لشکر فرعون به موسی رسید از قوم موسی جدا شد و به سمت پدرش رفت تا او را نصیحت کند که به موسی بپیوندد، ولی او را نپذیرفت و با او دشمنی کرد

ص: 127

تا به طرفی از دریا رسیدند وهر دوی آن ها غرق شدند. خبر به موسی رسید گفت: رحمت خداوند شامل حال او می شود اما هنگامی که بلایی نازل می شود برای کسی که نزدیک گناهکاران است هیچ جای دفاع و فراری نیست. - . اصول الکافی 2 : 375 -

**[ترجمه]

«28

-ل، الخصال ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَسَبْعَةُ نَفَرٍ أَوَّلُهُمُ ابْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ نُمْرُودُ الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ وَ اثْنَانِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ هَوَّدَا قَوْمَهُمْ وَ نَصَّرَاهُمْ وَ فِرْعَوْنُ الَّذِی قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ اثْنَانِ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ (2).

**[ترجمه]الخصال: از ابن سدیر روایت شده است که گفته است مردی از اصحاب امام صادق علیه السلام با من صحبت می کرد و گفت: از ایشان شنیدم که می­فرمود: سخت ترین عذاب در روز قیامت برای هفت نفر می باشد: اولین نفر پسر آدم که برادرش را کشت، نمرود که با ابرهیم بر سر خدا جدال داشتند، دو نفراز بنی اسرائیل که قوم خود را یهودی ومسیحی کردند و فرعون که گفت: « أَنَا رَبُّکُمُ الأَعْلَی » و دو نفر در میان این امت. - . الخصال 2 : 4 -

**[ترجمه]

«29

-ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیٍّ عَنْ عِیسَی بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا (3)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَمْلَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِفِرْعَوْنَ مَا بَیْنَ الْکَلِمَتَیْنِ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ أَخَذَهُ اللَّهُ نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی وَ کَانَ بَیْنَ أَنْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی وَ هَارُونَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما وَ بَیْنَ أَنْ عَرَّفَهُ اللَّهُ الْإِجَابَةَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ جَبْرَئِیلُ نَازَلْتُ رَبِّی فِی فِرْعَوْنَ مُنَازَلَةً شَدِیداً فَقُلْتُ یَا رَبِّ تَدَعُهُ وَ قَدْ قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی فَقَالَ إِنَّمَا یَقُولُ هَذَا عَبْدٌ مِثْلُکَ (4).

**[ترجمه]الخصال: از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمودند: خداوند به فرعون در بین دو کلمه چهل سال مهلت داد سپس خداوند او را به عذاب دنیا و آخرت دچار کرد؛ بین قول خداوند متعال که به موسی وهارون علیه السلام گفته بود « قَدْ أُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا ».{دعای هر دوی شما پذیرفته شد}. و بین اجابت شدن دعای آن ها حدود چهل سال به طول انجامید. سپس فرمود: جبرئیل گفت: با خدا در باره فرعون شدیدا بحث کردم. به خدا گفتم که او را رها می­کنی با این که گفته « أَنَا رَبُّکُمُ الأَعْلَی» خدا فرمود: این را بنده ای مثل تو می­گوید . - . الخصال 2 : 142 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالکلمتین قوله تعالی قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما و أمره بإغراق فرعون أو قول فرعون ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی و قوله أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی (5)قال الطبرسی قدس سره نکال مصدر مؤکد لأن معنی أخذه الله نکل الله به نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی بأن أغرقه فی الدنیا و یعذبه فی الآخرة و قیل معناه فعاقبه الله بکلمته الآخرة و کلمته الأولی فالآخرة قوله أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی و الأولی قوله ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ

ص: 128


1- أصول الکافی 2: 375. م.
2- الخصال ج 2: 4. م.
3- فی نسخة: عن بعض أصحابه.
4- الخصال ج 2: 142 و فیه: انما یقول مثل هذا عبد مثلک. م.
5- و هو الأصحّ لما تقدم عن علیّ بن إبراهیم و الطبرسیّ و یأتی.

غَیْرِی فنکل به نکال هاتین الکلمتین و جاء فی التفسیر أنه کان بین الکلمتین أربعون سنة و عن وهب عن ابن عباس قال قال موسی علیه السلام أمهلت فرعون أربعمائة سنة و هو یقول أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی و یجحد رسلک و یکذب بآیاتک فأوحی الله تعالی إلیه أنه کان حسن الخلق سهل الحجاب فأحببت أن أکافیه

وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ جَبْرَئِیلُ قُلْتُ یَا رَبِّ تَدَعُ فِرْعَوْنَ وَ قَدْ قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی فَقَالَ إِنَّمَا یَقُولُ هَذَا مِثْلُکَ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ انْتَهَی (1).

و قال الجزری فیه نازلت ربی فی کذا أی راجعته و سألته مرة بعد مرة و هو مفاعلة من النزول عن الأمر أو من النزال فی الحرب و هو تقابل القرنین (2).

**[ترجمه]شاید منظور از دو کلمه قول خداوند متعال است که: «قد اجیبت دعوتکما» و امر وی مبنی بر غرق کردن فرعون باشد. یا سخن فرعون « مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی» وقول دیگر او « أَنَا رَبُّکُمُ الأَعْلَی ». طبرسی گفت: نکال، مصدر موکد است که به امر خداوند برمی گردد. خداوند او را در دنیا و آخرت مورد عقوبت خود قرار داد، که او را در دنیا غرق کرد و در آخرت عذاب خواهد داد. گفته شده: معنای آن این است که: خدا او را با کلمه اول و کلمه آخر خود مجازات کرد. اما کلمه آخرت به خاطر قول « أَنَا رَبُّکُمُ الأَعْلَی » و مجازات در دنیا به خاطر قول « مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ

ص: 128

غَیْرِی » در نتیجه او را با عذاب این دو کلمه مجازات کرد. در تفسیر آمده که مدت زمان بین دو کلمه چهل سال به طول انجامید؛ از ابن عباس روایت شده است: موسی گفت: آیا به فرعون چهارصد سال مهلت دادی در حالی که می­گوید «أنا ربّکم الأعلی» و پیامبران و فرستادگانت را انکار می کند و آیات و نشانه هایت را تکذیب می کند؟ خداوند به موسی وحی کرد: او در دنیا رفتارش خوب بود و حجابی آسان داشت - دیدنش آسان بود - و به این خاطر خواستم به او مهلت بدهم؛ از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: پیامبر علیه السلام فرمودند جبرئیل گفت: به خدا گفتم پروردگارا فرعون را رها می­کنی درحالی که گفته « أَنَا رَبُّکُمُ الأَعْلَی » خدا گفت: این را فقط کسی مانند تو می گوید که از مرگ می ترسد. پایان سخن. - . مجمع البیان 10 : 432 -

جزری می گوید: در آن آمده: نازلتُ ربی یعنی، مراجعه کردم و برای چندمین بار از او خواستم در حالی که این کلمه از باب مفاعله از پایین آمدن از امر می باشد یا از درگیری در جنگ و شاخ به شاخ شدن در جنگ است.

**[ترجمه]

«30

-ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَا غَضِبَ اللَّهُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَّا أَدْخَلَهُمْ مِصْرَ وَ لَا رَضِیَ عَنْهُمْ إِلَّا أَخْرَجَهُمْ مِنْهَا إِلَی غَیْرِهَا وَ لَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یُخْرِجَ عِظَامَ یُوسُفَ مِنْهَا فَاسْتَدَلَّ مُوسَی عَلَی مَنْ یَعْرِفُ الْقَبْرَ فَدُلَّ عَلَی امْرَأَةٍ عَمْیَاءَ زَمِنَةٍ فَسَأَلَهَا مُوسَی أَنْ تَدُلَّهُ عَلَیْهِ فَأَبَتْ إِلَّا عَلَی خَصْلَتَیْنِ فَیَدْعُو اللَّهَ فَیَذْهَبُ بِزَمَانَتِهَا وَ یُصَیِّرُهَا مَعَهُ فِی الْجَنَّةِ فِی الدَّرَجَةِ الَّتِی هُوَ فِیهَا فَأَعْظَمَ ذَلِکَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ مَا یَعْظُمُ عَلَیْکَ مِنْ هَذَا أَعْطِهَا مَا سَأَلَتْ فَفَعَلَ فَوَعَدَتْهُ طُلُوعَ الْقَمَرِ فَحَبَسَ اللَّهُ الْقَمَرَ حَتَّی جَاءَ مُوسَی لِمَوْعِدِه فَأَخْرَجَهُ مِنَ النِّیلِ فِی سَفَطٍ (3)مَرْمَرٍ فَحَمَلَهُ مُوسَی الْخَبَرَ (4).

**[ترجمه]قرب الإسناد: از امام رضا علیه السلام روایت شده است فرمودند: خدا قوم بنی اسرائیل را مورد غضب قرار نداد مگر این که آن ها را وارد مصر کرد و از آن ها راضی و خشنود نمی شود مگر این که آن ها را از آن جا خارج کند. و خداوند متعال به موسی وحی نازل کرد: که استخوان یوسف علیه السلام را از آن جا خارج کند موسی از کسی که مکان آن را می دانست سؤال کرد در آخر از یک پیرزن نابینا و زمین گیر راهنمایی خواست موسی از پیرزن خواست تا او را به سوی قبر یوسف راهنمایی کند اما پیرزن امتناع ورزید مگر به دو شرط: که به درگاه خدا دعا کند که پیریش به جوانی تبدیل کند، و او را در بهشت در کنار خود قرار دهد. این کار به نظر موسی خیلی بزرگی آمد. پس خداوند به او وحی کرد که این امر بر تو بزرگ نیاید؛ به او عطا کن هر آن چه که می خواهد و خداوند ماه را پنهان کرد تا موسی به وعده­گاهش آمد و استخوان ها را از نیل در داخل صندوقی از مرمر خارج کرد . - . قرب الاسناد : 165 -

**[ترجمه]

«31

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَهْلَ مِصْرَ یَزْعُمُونَ أَنَّ بِلَادَهُمْ مُقَدَّسَةٌ قَالَ وَ کَیْفَ ذَاکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّهُمْ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ یُحْشَرُ مِنْ ظَهْرِهِمْ سَبْعُونَ أَلْفاً یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ فَقَالَ لَا لَعَمْرِی مَا ذَاکَ کَذَاکَ وَ مَا غَضِبَ اللَّهُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ إِلَی آخِرِ مَا مَرَّ (5).

ص: 129


1- مجمع البیان 10: 432. م.
2- بالکسر: الکفو و النظیر فی الشجاعة.
3- السفط: وعاء کالقفة أو الجوالق ما یعبأ فیه الطیب و ما أشبه ذلک من أدوات النساء.
4- قرب الإسناد: 165. م.
5- مخطوط. م.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام رضا علیه السلام روایت شده که فرمودند: به او گفتم اهل مصر گمان می کنند که سرزمینشان مقدس است گفت: این چگونه است؟ گفتم: خدا مرا فدایت کند براستی آن ها گمان می کنند هفتاد هزار نفر از نسل ایشان بدون حساب وارد بهشت می شوند. گفت: خیر، به جانم سوگند می خورم که این طوری نیست. خداوند بنی اسرائیل را مورد غضب قرار نداد. تا آخر آن چنان که گذشت . - . نسخه خطی -

ص: 129

**[ترجمه]

«32

-ب، قرب الإسناد السِّنْدِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنْ یَحْمِلَ عِظَامَ یُوسُفَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلَ عَنْ قَبْرِهِ فَجَاءَهُ شَیْخٌ فَقَالَ إِنْ کَانَ أَحَدٌ یَعْلَمُ فَفُلَانَةُ فَأَرْسَلَ إِلَیْهَا فَجَاءَتْ فَقَالَ أَ تَعْلَمِینَ مَوْضِعَ قَبْرِ یُوسُفَ فَقَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَدُلِّینِی عَلَیْهِ وَ لَکِ الْجَنَّةُ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ لَا أَدُلُّکَ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ تُحَکِّمَنِی (1)قَالَ وَ لَکِ الْجَنَّةُ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ لَا أَدُلُّکَ عَلَیْهِ حَتَّی تُحَکِّمَنِی قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ مَا یَعْظُمُ عَلَیْکَ أَنْ تُحَکِّمَهَا قَالَ فَلَکِ حُکْمُکِ قَالَتْ أَحْکُمُ عَلَیْکَ أَنْ أَکُونَ مَعَکَ فِی دَرَجَتِکَ الَّتِی تَکُونُ فِیهَا (2).

**[ترجمه]قرب الإسناد: از امام صادق علیه السلام روایت شده است که از قول پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمودند: خداوند متعال به موسی وحی کرد که استخوان های یوسف علیه السلام را با خود ببرد. موسی از قبر یوسف علیه السلام سؤال کرد پیرمردی نزد او آمد وگفت: کسی هست که قبر او را می داند و او فلان پیرزن می باشد. پس به سوی آن زن رفت و به او گفت: آیا مکان قبر یوسف را می دانی؟ پیرزن گفت: آری، موسی گفت: پس مرا به سوی قبر او راهنمایی کن که بهشت برای توست. پیرزن گفت: خیر، به خدا سوگند تو را به آن قبر راهنمایی نمی کنم مگر این که حکم را به من تفویض کنی. موسی گفت: بهشت برای توست. پیرزن دوباره گفت که به خدا سوگند تو را به سوی قبر او راهنمایی نمی کنم مگر این که حکم را به من تفویض کنی. گفته شده: خداوند به موسی وحی نازل کرد که چرا بر تو گران می­آید که حکم را به او بدهی؟ موسی گفت: حُکم تو از آن توست. پیرزن گفت: بر تو حکم می­کنم که در همان منزلتی که تو در بهشت هستی با تو باشم. - . قرب الاسناد : 28 -

**[ترجمه]

«33

-دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی لَمَّا أُمِرَ أَنْ یَقْطَعَ الْبَحْرَ فَانْتَهَی إِلَیْهِ ضُرِبَتْ وُجُوهُ الدَّوَابِّ وَ رَجَعَتْ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ مَا لِی قَالَ یَا مُوسَی إِنَّکَ عِنْدَ قَبْرِ یُوسُفَ فَاحْمِلْ عِظَامَهُ وَ قَدِ اسْتَوَی الْقَبْرُ بِالْأَرْضِ فَسَأَلَ مُوسَی قَوْمَهُ هَلْ یَدْرِی أَحَدٌ مِنْکُمْ أَیْنَ هُوَ قَالُوا عَجُوزٌ لَعَلَّهَا تَعْلَمُ فَقَالَ لَهَا هَلْ تَعْلَمِینَ قَالَتْ نَعَمْ قَالَ فَدُلِّینَا عَلَیْهِ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُعْطِیَنِی مَا أَسْأَلُکَ قَالَ ذَلِکِ لَکِ قَالَتْ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ أَکُونَ مَعَکَ فِی الدَّرَجَةِ الَّتِی تَکُونُ فِی الْجَنَّةِ (3)قَالَ سَلِی الْجَنَّةَ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنْ أَکُونَ مَعَکَ فَجَعَلَ مُوسَی یُرَادُّ فَأَوْحَی اللَّهُ أَنْ أَعْطِهَا ذَلِکَ فَإِنَّهَا لَا تَنْقُصُکَ فَأَعْطَاهَا وَ دَلَّتْهُ عَلَی الْقَبْرِ (4).

أقول: تمامه فی کتاب الدعاء.

**[ترجمه]دعوات الراوندی: از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: هنگامی که موسی امر شده که از دریا بگذرد و به آن محل رسیدند بر صورت اسب ها زده شد و آن ها برگشتند. موسی گفت: پروردگارا چه اتفاقی افتاده است؟ گفت: ای موسی تو نزدیک قبر یوسف هستی پس استخوان هایش را بردار. قبر هم سطح زمین بود. موسی از قومش سؤال کرد: آیا کسی از شما می داند که آن قبر کجاست؟ گفتند: پیرزنی هست شاید از قبر آگاه باشد. به پیرزن گفت آیا می دانی کجاست؟ جواب داد: آری، موسی گفت پس ما را به سوی قبر او راهنمایی کن. گفت: به خدا سوگند این کار را نمی کنم مگر این که آن چه را از تو می خواهم به من عطا کنی. موسی گفت: آن چه که میخواهی برای توست. پیرزن گفت من می­خواهم که در بهشت در درجه ای که تو داری باشم. گفت: بهشت را درخواست کن. پیرزن گفت: خیر به خدا سوگند مگر این که در آن جا در درجه تو باشم. پس موسی سخن او را نمی­پذیرفت. آنگاه به موسی وحی نازل شد که هر آن چه را که می گوید به او عطا کن زیرا وجود او چیزی را از تو کم نمی کند. در نتیجه موسی هر آن چه که او درخواست کرده بود به او عطا کرد و او نیز موسی را به سوی قبر یوسف راهنمایی کرد. - . نسخه خطی -

می گویم: کامل این داستان در کتاب الدعاء آمده است.

**[ترجمه]

«34

-ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ابْنُ عُبْدُوسٍ عَنِ ابْنِ قُتَیْبَةَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَیِّ عِلَّةٍ أَغْرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ قَدْ آمَنَ بِهِ وَ أَقَرَّ بِتَوْحِیدِهِ

ص: 130


1- أی الا أن تفوض الی الحکم.
2- قرب الإسناد: 28. م.
3- لا ینافی هذا و ما قبله ما تقدم فی الخبر 25 من أنّها سألت أربع خصال، لان هذا یحمل علی بعض ما سألت، و ذلک علی تمامه.
4- مخطوط. م.

قَالَ لِأَنَّهُ آمَنَ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ وَ الْإِیمَانُ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ غَیْرُ مَقْبُولٍ (1)وَ ذَلِکَ حُکْمُ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِی السَّلَفِ وَ الْخَلَفِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً وَ هَکَذَا فِرْعَوْنُ لَمَّا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَقِیلَ لَهُ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَ قَدْ کَانَ فِرْعَوْنُ مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ فِی الْحَدِیدِ قَدْ لَبِسَهُ عَلَی بَدَنِهِ فَلَمَّا غَرِقَ أَلْقَاهُ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی نَجْوَةٍ مِنَ الْأَرْضِ بِبَدَنِهِ لِیَکُونَ لِمَنْ بَعْدَهُ عَلَامَةً فَیَرَوْنَهُ مَعَ تَثَقُّلِهِ بِالْحَدِیدِ عَلَی مُرْتَفِعٍ مِنَ الْأَرْضِ وَ سَبِیلُ الثَّقِیلِ أَنْ یَرْسُبَ وَ لَا یَرْتَفِعَ فَکَانَ ذَلِکَ آیَةً وَ عَلَامَةً وَ لِعِلَّةٍ أُخْرَی أَغْرَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِیَ أَنَّهُ اسْتَغَاثَ بِمُوسَی لَمَّا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ وَ لَمْ یَسْتَغِثْ بِاللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَمْ تُغِثْ فِرْعَوْنَ لِأَنَّکَ لَمْ تَخْلُقْهُ وَ لَوِ اسْتَغَاثَ بِی لَأَغَثْتُهُ (2).

ص: 131


1- لانه خارج عن الطوع و الاختیار، ألجأته إلی ذلک رؤیة البأس و نزول العذاب.
2- علل الشرائع: 31، عیون الأخبار: 232- 233. م.

الخامس أنه أقر بالتوحید فقط و لم یقر بنبوة موسی علیه السلام فلذا لم یقبل منه انتهی (1)و الأول هو الأظهر کما دل علیه الخبر إذ التوبة لا یجب علی الله قبوله عقلا إلا بما أوجب علی نفسه من قبول توبة عباده تفضلا و قد أخبر فی الآیات الکثیرة بعدم قبول التوبة عند رؤیة البأس فلا إشکال فی عدم قبول توبته عند معاینة العذاب.

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون اخبار الرضا عَلَیْهِ السَّلَامُ: از محمد همدانی روایت شده که به امام رضا گفتم: چرا خدا فرعون را غرق کرد در حالیکه به او ایمان آورد و به وحدانیت خداوند اقرار کرد؟

ص: 130

گفت: زیرا او در هنگام رویت قدرت و شدّت خدا ایمان آورد و ایمان در این شرایط پذیرفته نیست. این حکم خداوند متعال است که در میان اخلاف واسلاف آمده است. خداوند متعال فرمود: « فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ * فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ إِیمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا » {پس چون سختی [عذاب] ما را دیدند گفتند فقط به خدا ایمان آوردیم و به آن چه با او شریک می گردانیدیم کافریم*و[لی] هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند دیگر ایمانشان برای آن ها سودی نداد}. و خداوند عزوجل فرمود « یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لاَ یَنفَعُ نَفْسًا إِیمَآن ها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمَآن ها خَیْرًا » {[اما] روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید کسی که قبلا ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده ایمان آوردنش سود نمی بخشد} و به این صورت هنگامی که فرعون غرق شد گفت « آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ » {ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم}. سپس به او گفته شد « آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً» { اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی پس امروز تو را با زره [زرین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم تا برای کسانی که از پی تو می آیند عبرتی باشد}. فرعون در حالیکه از سر تا پایش از آهن و فولاد پوشیده بود هنگامی که غرق شد خدای متعال بدن او را به مکان مرتفعی انداخت تا عبرتی برای همه شود و همه او را بروی مکان مرتفعی می دیدند در حالیکه بدن او به خاطر آهن و فولادی که به تن داشت سنگین شده بود. و طبیعت جسم سنگین این است که به جای این که بالا برود باید پایین بیاید و این خود نشانه و علامت قدرت خداوند متعال می باشد. علت دیگر این است که هنگامی که خداوند متعال فرعون را غرق کرد از موسی درخواست کمک کرد و به درگاه خداوند پناه نبرد. در نتیجه خدای متعال به موسی وحی کرد: ای موسی فرعون را کمک نکن زیرا تو او را خلق نکرده ای و اگر از من کمک می­خواست او را نجات می دادم . - . علل الشرائع : 31، عیون الاخبار : 232-233 -

تحقیق: رازی می گوید: اگر گفته شود: دلیل عدم قبول توبه فرعون چیست؟ علما به چند وجه به این سؤال جواب داده­اند :

اول: او هنگام نزول عذاب ایمان آورد و ایمان در این وقت قبول نیست زیرا که این زمان زمان پناه آوردن است و در این زمان توبه پذیرفته نمی شود .

دوم: او در ایمان آوردنش مخلص نبود بلکه او با این کلمات می خواست که آن مصیبت و بلا را از خودش دور کند.

سوم: و این که تصمیم او بر تقلید محض دلالت داشت زیرا گفته بود : هیچ خدایی نیست جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان دارند . چهارم: بیشتر یهودی ها قلب­هایشان میل به تشبیه و تجسیم داشتند از این رو به پرستش گوساله مشغول بودند چون از نظر آن ها خداوند متعال در جسم آن حلول کرده بود در نتیجه او به خدایی که توصیف مادی وحسی داشت ایمان آورد و کسی که این اعتقاد را داشته باشد کافر است.

ص: 131

پنجم: او فقط به توحید اقرار کرد و به نبوت موسی اقرار نکرد در نتیجه از او قبول نشد. - . مفاتیح الغیب 5 : 24 - 25 -

و دلیل اول روشن ترین دلیل است همان طوری که که خبرها بر آن دلالت دارد چون توبه نزد خدا از نظر عقلی پذیرفته نمی شود بلکه خداوند آن را از نظر لطف و به خاطر عبادت هایشان قبول می کند؛ ودر آیات زیادی به عدم قبول توبه هنگام دیدن قدرت خدا خبر داده است در نتیجه، اشکالی بر عدم قبول توبه به هنگام دیدن عذاب، وارد نیست .

**[ترجمه]

«35

-ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ فِرْعَوْنَ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی مَنْ کَانَ یَمْنَعُهُ قَالَ مَنَعَتْهُ رِشْدَتُهُ (2)وَ لَا یَقْتُلُ الْأَنْبِیَاءَ وَ أَوْلَادَ الْأَنْبِیَاءِ إِلَّا أَوْلَادُ الزِّنَا (3).

**[ترجمه]عیون الاخبار: از امام صادق علیه السلام در مورد سخن فرعون « ذرونی أقتل موسی» که چه کسی او را از این کار منع کرده بود؟ گفت: زنازاده نبودن فرعون مانع شد، زیرا انبیا و فرزندان انبیا کشته نمی شوند مگر به دست فرزندان زنا . - . علل الشرائع : 31 -

**[ترجمه]

«36

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ مِنْ قَوْلِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ دَخَلَ عَلَی فِرْعَوْنَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَدْرَأُ بِکَ فِی نَحْرِهِ (4)وَ أَسْتَجِیرُ بِکَ مِنْ شَرِّهِ وَ أَسْتَعِینُ بِکَ فَحَوَّلَ اللَّهُ مَا کَانَ فِی قَلْبِ فِرْعَوْنَ مِنَ الْأَمْنِ خَوْفاً (5).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از العبد الصالح علیه السلام روایت شده است که فرمود: از سخنان موسی هنگامی که بر فرعون وارد شد گفت: «خدایا من بوسیله تو شرش را به خودش برمی گردانم و از شرش به تو پناه می آورم و از تو یاری می طلبم» و خداوند هر آن چه که در قلب فرعون از امنیت و آسایش خاطری بود را به خوف تبدیل کرد . - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«37

-ع، علل الشرائع عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْأَسْوَارِیُّ عَنْ مَکِّیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْیَرْبُوعِیِّ عَنْ نُوحِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ سُوَیْدٍ الرَّمْلِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ الْحَارِثِ عَنْ زَیْدِ بْنِ أَبِی حَبِیبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: غَارَ النِّیلُ عَلَی عَهْدِ فِرْعَوْنَ فَأَتَاهُ أَهْلُ مَمْلَکَتِهِ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ أَجْرِ لَنَا النِّیلَ قَالَ إِنِّی لَمْ أَرْضَ عَنْکُمْ ثُمَّ ذَهَبُوا فَأَتَوْهُ فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ تَمُوتُ الْبَهَائِمُ وَ هَلَکَتْ وَ لَئِنْ لَمْ تُجْرِ لَنَا النِّیلَ لَنَتَّخِذَنَّ إِلَهاً غَیْرَکَ قَالَ اخْرُجُوا إِلَی الصَّعِیدِ فَخَرَجُوا فَتَنَحَّی عَنْهُمْ حَیْثُ لَا یَرَوْنَهُ وَ لَا یَسْمَعُونَ کَلَامَهُ فَأَلْصَقَ خَدَّهُ بِالْأَرْضِ وَ أَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنِّی خَرَجْتُ إِلَیْکَ خُرُوجَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ

ص: 132


1- مفاتیح الغیب 5: 24- 25.
2- الرشدة: ضد الزنیة.
3- علل الشرائع: 31. م.
4- درأه: دفعه شدیدا. أی ادفع بک مضاره و شروره فی نحره.
5- مخطوط. م.

إِلَی سَیِّدِهِ وَ إِنِّی أَعْلَمُ أَنَّکَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَقْدِرُ عَلَی إِجْرَائِهِ أَحَدٌ غَیْرَکَ فَأَجْرِهِ قَالَ فَجَرَی النِّیلُ جَرْیاً لَمْ یَجْرِ مِثْلُهُ فَأَتَاهُمْ فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی قَدْ أَجْرَیْتُ لَکُمُ النِّیلَ فَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ عَرَضَ لَهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ أَعِنِّی عَلَی عَبْدٍ لِی قَالَ فَمَا قِصَّتُهُ قَالَ عَبْدٌ لِی مَلَکْتُهُ عَلَی عَبِیدِی وَ خَوَّلْتُهُ مَفَاتِیحِی فَعَادَانِی وَ أَحَبَّ مَنْ عَادَانِی وَ عَادَی مَنْ أَحْبَبْتُ قَالَ لَبِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ لَوْ کَانَ لِی عَلَیْهِ سَبِیلٌ لَأَغْرَقْتُهُ فِی بَحْرِ الْقُلْزُمِ قَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ اکْتُبْ لِی بِذَلِکَ کِتَاباً فَدَعَا بِکِتَابٍ وَ دَوَاةٍ فَکَتَبَ مَا جَزَاءُ الْعَبْدِ الَّذِی یُخَالِفُ سَیِّدَهُ فَأَحَبَّ مَنْ عَادَی وَ عَادَی مَنْ أَحَبَّ إِلَّا أَنْ یُغْرَقَ فِی بَحْرِ الْقُلْزُمِ قَالَ یَا أَیُّهَا الْمَلِکُ اخْتِمْهُ لِی قَالَ فَخَتَمَهُ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا کَانَ یَوْمَ الْبَحْرِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ بِالْکِتَابِ فَقَالَ لَهُ خُذْ هَذَا مَا اسْتَحْقَقْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ أَوْ هَذَا مَا حَکَمْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ (1).

**[ترجمه]عیون الاخبار: از عبدالله بن عمر روایت شده است که گفت: آب نیل بر قوم فرعون بسته شد پس مردم نزد او آمدند وگفتند: ای پادشاه نیل را بر ما جاری بکن گفت: گفت من از شما راضی نیستم آن ها رفتند و دوباره برگشتند و به او گفتند: چارپایان ما به هلاکت رسیدند؛ اگر نیل را بر ما جاری نکنی خدایی غیر از تو برمی گزینیم. گفت: به سمت جلگه بروید سپس خارج شدند. پس از آن ها دوری کرد به طوری که او را نبینند وسخن او را نشنوند. صورتش را به خاک چسباند و با انگشت سبابه اشاره کرد وگفت: خدایا من به سوی تو آمدم همانند یک بنده ذلیل

ص: 132

که به سوی سرور خود رهسپار است و من به این آگاهم که تو می دانی کسی جز تو نمی تواند آن را جاری کند پس آن را بر ما جاری کن. گفت: که آب نیل جاری شد به طوری که به مانند آن قبلا جاری نشده بود. پس نزد آن ها آمد وبه آن ها گفت: من رود نیل را برای شما جاری کردم همه برای او سجده کردند. جبرئیل بر او نمایان شد و به او گفت: ای پادشاه مرا درباره عبدم یاری کن؛ فرعون گفت: داستانش چیست؟ گفت: بنده ای دارم که در میان همه بندگانم پادشاهی را به او دادم همه کلید ها را به او واگذار کردم اما او با من دشمنی ورزید و هر آن کس که با من دشمنی ورزید او را دوست خود قرار داد و کسی که من او را دوست داشته باشم با او دشمنی ورزید. فرعون گفت: بنده تو بنده خوبی نیست، اگر راهی به سوی او داشتم او را در دریای سرخ غرق می کردم. گفت: ای پادشاه آن را به صورت نامه ای برای من بنویس دفتر و دواتی خواست سپس آن را نوشت: مجازات عبدی که با سرور خود مخالفت می ورزد و آن کس را که با سرورش دشمنی بورزد را دوست دارد و با کسی که سرورش او را دوست بدارد دشمنی ورزد، چیزی جز غرق شدن در دریای سرخ نیست. گفت ای پادشاه آن را برای من مهر بزن سپس بر این نامه مهر زد و به او تحویل داد. هنگامی که روز غرق شدن او در دریا فرا رسید جبرئیل نامه را آورد و به او گفت: این نامه را بگیر همان چیزی است که به حکم خودت، استحقاق آن را یافتی یا این همان چیزی است که آن را علیه خودت حکم کردی . - . علل الشرائع : 31 -

**[ترجمه]

«38

-ل، الخصال ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ وَ التَّطَیُّرِ مِنْهُ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ هُوَ الْمُحَاقُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ طَلَبَ فِرْعَوْنُ مُوسَی لِیَقْتُلَهُ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَمَرَ فِرْعَوْنُ بِذَبْحِ الْغِلْمَانِ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَظَلَّ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَوَّلُ الْعَذَابِ (2).

**[ترجمه]الخصال، علل الشرائع، عیون الاخبار: شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره روز چهارشنبه و به فال بد گرفتن آن پرسید. امام علی علیه السلام جواب داد آخرین چهارشنبه در ماه محاق نامیده می شود. و حدیث را ادامه داد تا این که فرمود: در روز چهارشنبه فرعون موسی را خواست تا او را بکشد و در روز چهارشنبه فرعون دستور داد سر کودکان را ببرند و روز چهارشنبه قوم فرعون اولین عذاب را دیدند. - . [1] الخصال 2 : 28، علل الشرائع : 199، العیون : 136-137. و کامل این روایت با مستندات أن در ج10ص75-83 والقطعه 81 أمده است -

**[ترجمه]

«39

-أَقُولُ قَالَ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ، رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: لَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی امْرَأَتِهِ قَالَتْ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ قَالَ مِنْ عِنْدِ رَبِّ تِلْکَ النَّارِ قَالَ فَغَدَا إِلَی فِرْعَوْنَ فَوَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ طَوِیلَ الْبَاعِ ذو (ذَا) شَعْرٍ آدِمَ عَلَیْهِ جُبَّةٌ مِنْ صُوفٍ عَصَاهُ فِی کَفِّهِ مَرْبُوطٌ حِقْوُهُ بِشَرِیطٍ (3)نَعْلُهُ مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ شِرَاکُهَا مِنْ لِیفٍ فَقِیلَ لِفِرْعَوْنَ إِنَّ عَلَی الْبَابِ فَتًی یَزْعُمُ أَنَّهُ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِصَاحِبِ الْأَسَدِ خَلِّ سَلَاسِلَهَا وَ کَانَ إِذَا غَضِبَ عَلَی أَحَدٍ خَلَّاهَا فَقَطَعَتْهُ فَخَلَّاهَا وَ قَرَعَ مُوسَی الْبَابَ الْأَوَّلَ وَ کَانَتْ تِسْعَةُ أَبْوَابٍ فَلَمَّا قَرَعَ الْبَابَ الْأَوَّلَ انْفَتَحَ لَهُ الْأَبْوَابُ التِّسْعَةُ (4)فَلَمَّا دَخَلَ جَعَلْنَ (5)

ص: 133


1- علل الشرائع: 31. و الاسناد عامی.
2- الخصال ج 2: 28، علل الشرائع: 199، العیون: 136- 137. و تقدم الحدیث بتمامه مسندا فی ج 10 ص 75- 83، و القطعة فی ص 81.
3- الشریط: خوص مفتول یشرط به السریر و نحوه.
4- فی نسخة انفتحت الأبواب التسعة.
5- فی نسخة: فلما دخلن جعلن یبصبصن. قلت: بصبص الکلب و تبصبص: حرک ذنبه. و التبصبص: التملق.

یُبَصْبِصْنَ تَحْتَ رِجْلَیْهِ کَأَنَّهُنَّ جِرَاءٌ (1)فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِجُلَسَائِهِ رَأَیْتُمْ مِثْلَ هَذَا قَطُّ فَلَمَّا أَقْبَلَ إِلَیْهِ قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً إِلَی قَوْلِهِ وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ فَقَالَ فِرْعَوْنُ لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ قُمْ فَخُذْ بِیَدِهِ وَ قَالَ لِلْآخَرِ اضْرِبْ عُنُقَهُ فَضَرَبَ جَبْرَئِیلُ بِالسَّیْفِ حَتَّی قَتَلَ سِتَّةً مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَالَ خَلُّوا عَنْهُ قَالَ فَأَخْرَجَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ قَدْ حَالَ شُعَاعُهَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ وَجْهِهِ وَ أَلْقَی الْعَصَا فَإِذَا هِیَ حَیَّةٌ فَالْتَقَمَتِ الْإِیوَانَ بِلِحْیَیْهَا فَدَعَاهُ أَنْ یَا مُوسَی أَقِلْنِی إِلَی غَدٍ ثُمَّ کَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَا کَانَ (2).

**[ترجمه]می­گویم: در مجمع البیان آمده: در یک حدیث طولانی از امام باقر علیه السلام روایت شده است، فرمودند: هنگامی که موسی به سوی همسرش بازگشت. به اوگفت: از کجا آمدی؟ موسی جواب داد: از جانب پروردگار آن آتش. در تفسیر آمده که به سوی فرعون روانه شد؛ به خدا قسم گویی او را می­بینم: فردی توانا و زورمند، با موهایی تیره و با جامه ای بلند پشمی در حالی که عصایش در دستش وکمرش را با شالی بسته و نعلش از پوست الاغ و بند آن از الیاف خرما بود. به فرعون گفتند: بر در کاخ جوانی است که ادعا می کند فرستاده­ای از سوی پروردگار است فرعون به صاحب شیران گفت: «زنجیرهای آن ها را باز کنید» زیرا هنگامی که از کسی خشمگین می شد زنجیر ها را باز می کردند تا شیرها آن فرد را تکه تکه می کردند. زنجیرها را باز کردند ولی هیچ کاری با موسی نکردند. موسی دروازه اول را زد در حالی که تعداد درها نُه در بود. هنگامی که در اول را زد همه نه در باز شدند،

ص: 13

هنگامی که داخل شد، شیرها دم خود را در زیر دو پای او تکان می دادند گویی بچه سگ هستند. فرعون به هم نشینانش گفت مانند این را دیده اید؟! پس هنگامی که جلو آمد گفت «أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا » {آیا تو را از کودکی در میان خود نپروردیم}. تا «وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ» {که از گمراهان بودم}. فرعون به یکی از یارانش گفت: برخیز و دستش را بگیر، و به دیگری گفت: گردنش را بزن، اما جبرئیل با شمشیر به آن ها زد تا این که شش نفر از یاران او را کشت و گفت: او را رها کنید. گفته اند: پس موسی دستش را در حالی که سفید و درخشان بود بیرون آورد و نور آن بین او و صورتش مانع شد، و عصایش را انداخت که تبدیل به ماری شد و با چانه اش ایوان را بلعید پس او را صدا زد: ای موسی تا فردا به من مهلت بده، سپس آن حوادث اتفاق افتاد. - . مجمع البیان 7 : 253 -

**[ترجمه]

«40

-ع، علل الشرائع مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ نُعَیْمِ بْنِ شَاذَانَ النَّیْسَابُورِیُّ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: قُلْتُ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی فَقَالَ أَمَّا قَوْلُهُ فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً أَیْ کَنِّیَاهُ وَ قُولَا لَهُ یَا أَبَا مُصْعَبٍ وَ کَانَ اسْمُ فِرْعَوْنَ أَبَا مُصْعَبٍ الْوَلِیدَ بْنَ مُصْعَبٍ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی فَإِنَّمَا قَالَ لِیَکُونَ أَحْرَصَ لِمُوسَی عَلَی الذَّهَابِ وَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ فِرْعَوْنَ لَا یَتَذَکَّرُ وَ لَا یَخْشَی إِلَّا عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ إِیمَانَهُ وَ قَالَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: از أبی عمیر روایت است: به موسی بن جعفر علیه السلام گفتم که در مورد خدای عزّوجل به موسی مرا خبر دهد که به او گفت « اذْهَبَا إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی *فَقُولا لَهُ قَوْلا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی » {به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته*و با او سخنی نرم گویید شاید که پند پذیرد یا بترسد}. أما آیه ی « فَقُولا لَهُ قَوْلا لَّیِّنًا » {و با او سخنی نرم گویید}. یعنی او را با کنیه صدا بزنید و به او بگویید ای ابا مصعب (اسم فرعون أبا مصعب الولید بن مصعب بوده است) و اما آیه « لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی » {شاید که پند پذیرد یا بترسد}. این را به این دلیل گفت تا موسی را به رفتن تشویق کند و خداوند عزّوجل می دانست که فرعون جز با دیدن قدرت پند نمی گیرد و نمی ترسد، آیا نشنیده که خدای عزّوجل می فرماید «حَتَّی إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ» {تا وقتی که در شرف غرق شدن قرار گرفت گفت ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم}. و خداوند ایمانش را نپذیرفت و فرمود: « آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ » {اکنون در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی}. - . علل الشرائع : 34 -

**[ترجمه]

«41

-ختص، الإختصاص عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ عَلَی مُقَدِّمَةِ فِرْعَوْنَ ستمائة ألف و مائتی ألف (4)(سِتُّمِائَةِ) أَلْفِ أَلْفٍ وَ مِائَتَا أَلْفٍ وَ عَلَی سَاقَتِهِ أَلْفُ أَلْفٍ قَالَ وَ لَمَّا صَارَ مُوسَی فِی الْبَحْرِ أَتْبَعَهُ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ قَالَ فَتَهَیَّبَ فَرَسُ فِرْعَوْنَ أَنْ یَدْخُلَ الْبَحْرَ فَتَمَثَّلَ لَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَی مَادِیَانَةٍ (5)فَلَمَّا رَأَی فَرَسُ فِرْعَوْنَ الْمَادِیَانَةَ أَتْبَعَهَا فَدَخَلَ الْبَحْرَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَغَرِقُوا (6).

ص: 134


1- جمع الجرو: صغیر کل شی ء، و غلب علی ولد الکلب و الأسد.
2- مجمع البیان 7: 253. م.
3- علل الشرائع: 34. م.
4- هکذا فی النسخ و استظهر فی هامش الکتاب أن الصحیح: ستمائة ألف ألف و مائتی ألف.
5- أی علی رمکّة.
6- مخطوط. م.

**[ترجمه]الاختصاص: از سخن امام رضا علیه السلام که فرمود: جلو دار سپاه فرعون ششصد هزار نفر و دویست هزار نفر و عقبه سپاه یک میلیون نفر بود. گفت: هنگامی که موسی در دریا رفت فرعون و سربازانش او را تعقیب کرد، گفت: اسب فرعون از رفتن به داخل دریا خودداری کرد، که جبرئیل به صورت مادیانی برای او جلوه پیدا کرد، بنابراین وقتی اسب فرعون مادیان را دید او را دنبال کرد و داخل دریا شدند، در نتیجه او و یارانش غرق شدند. - . نسخه خطی -

ص: 134

**[ترجمه]

«42

-نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِیِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا مُوسَی وَ أَمَّنَ هَارُونُ وَ أَمَّنَتِ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ اسْتَقِیمَا فَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما وَ مَنْ غَزَا فِی سَبِیلِی اسْتَجَبْتُ لَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (1).

**[ترجمه]نوادر الراوندی: امام موسی بن جعفر از پدرانش علیهم السلام نقل کرد که فرمودند پیامبر علیه السلام فرمود: موسی دعا کرد وهارون و ملائکه آمین گفتند، و خداوند متعال فرمود: پایدار باشید تا دعایتان را اجابت کنم و هر کس در راه من مبارزه کند تا روز قیامت او را استجابت می کنم. - . نوادر الراوندی : 20 -

**[ترجمه]

«43

-مع، معانی الأخبار الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ کَانَ وَ اللَّهِ صَادِقاً کَمَا سُمِّیَ یَقُولُ یَا سُفْیَانُ عَلَیْکَ بِالتَّقِیَّةِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِمُوسَی وَ هَارُونَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَنِّیَاهُ وَ قُولَا لَهُ یَا أَبَا مُصْعَبٍ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ إِذَا أَرَادَ سَفَراً وَرَّی بِغَیْرِهِ (2)وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاةِ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ لَقَدْ أَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالتَّقِیَّةِ فَقَالَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ یَا سُفْیَانُ مَنِ اسْتَعْمَلَ التَّقِیَّةَ فِی دِینِ اللَّهِ فَقَدْ تَسَنَّمَ الذِّرْوَةَ الْعُلْیَا مِنَ الْعِزِّ إِنَّ عِزَّ الْمُؤْمِنِ فِی حِفْظِ لِسَانِهِ وَ مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ نَدِمَ قَالَ سُفْیَانُ فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُطْمِعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَهُ فِی کَوْنِ مَا لَا یَکُونُ قَالَ لَا فَقُلْتُ فَکَیْفَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی وَ هَارُونَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ فِرْعَوْنَ لَا یَتَذَکَّرُ وَ لَا یَخْشَی فَقَالَ إِنَّ فِرْعَوْنَ قَدْ تَذَکَّرَ وَ خَشِیَ وَ لَکِنْ عِنْدَ رُؤْیَةِ الْبَأْسِ حَیْثُ لَمْ یَنْفَعْهُ الْإِیمَانُ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِیمَانَهُ وَ قَالَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً یَقُولُ نُلْقِیکَ عَلَی نَجْوَةٍ (3)مِنَ الْأَرْضِ لِتَکُونَ لِمَنْ بَعْدَکَ عَلَامَةً وَ عِبْرَةً (4).

ص: 135


1- نوادر الراوندیّ: 20، و فیه: استجبت له کما استجبت لکما الی یوم القیامة.
2- لعل المعنی: کان یخفی نفسه بغیره، أو یتشکل بشکل غیره.
3- النجوة: ما ارتفع من الأرض.
4- معانی الأخبار: 109. م.

**[ترجمه]معانی الاخبار: سفیان بن سعید گفت از امام صادق علیه السلام که به خدا قسم همان گونه که نامیده شده صادق است، شنیدم که فرمود: ای سفیان تو باید تقیه پیشه کنی چرا که این سنت ابراهیم خلیل علیه السلام است و خدای عزّوجل به موسی و هارون علیه السلام فرمود: « اذْهَبَا إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی *فَقُولَپا لَهُ قَوْلا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی» {به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته*و با او سخنی نرم گویید شاید که پند پذیرد یا بترسد}. خدای عزّوجل فرمود:کنیه اش را صدا بزنید و به او بگویید یا ابامصعب، و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم هنگامی که می­خواست به سفر برود خودش را به شکل دیگری درمی­آورد - ناشناخته سفر می­کرد - و می­فرمود: پروردگارم مرا به رفتن و گشتن میان مردم امر کرده همان گونه که به انجام واجبات امر کرده است و او را به تقیه تعلیم داده پس فرمود:« ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ *وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ ». ای سفیان! کسی که در دین خدا تقیه را به کار ببندد به اوج عزت رسیده است، وهمانا بزرگی مؤمن در حفظ زبانش است و کسی که مالک زبانش نیست پشیمان است. سفیان گفت: به او گفتم: یاابن رسول الله، آیا ممکن است خدای عزوجل بندگانش را به آن چه که امکان ندارد طمع بیندازد؟ امام فرمود: نه، گفتم: پس چگونه خدای عزّوجل به موسی و هارون گفت: « لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی » {که پند پذیرد یا بترسد}. و این در حالی بود که می دانست فرعون نه پند می گیرد و نه خشیت می ورزد؟ فرمود: فرعون پند گرفت و خشیت ورزید ولی در هنگام دیدن قدرت، که دیگر این ایمان به او نفعی نمی رساند؛ آیا نشنیده ای که خدای عزوجل فرمود: « حَتَّی إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ » {تا وقتی که در شرف غرق شدن قرار گرفت گفت ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او گرویده اند نیست و من از تسلیم شدگانم}. که خدای عزّوجل ایمانش را قبول نکرد و فرمود: « آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ *فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً » {اکنون! در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی*پس امروز تو را با زره [زرین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم تا برای کسانی که از پی تو می آیند عبرتی باشد} فرمود:تو را بر بلندی زمین انداختیم تا برای افراد بعد از تو نشانه وعبرتی باشد. - . معانی الاخبار : 109 -

ص: 135

**[ترجمه]

«44

-ع، علل الشرائع الْمُکَتِّبُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ سُمِّیَ ذَا الْأَوْتَادِ قَالَ لِأَنَّهُ کَانَ إِذَا عَذَّبَ رَجُلًا بَسَطَهُ عَلَی الْأَرْضِ عَلَی وَجْهِهِ وَ مَدَّ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ فَأَوْتَدَهَا بِأَرْبَعَةِ أَوْتَادٍ فِی الْأَرْضِ وَ رُبَّمَا بَسَطَهُ عَلَی خَشَبٍ مُنْبَسِطٍ فَوَتَّدَ رِجْلَیْهِ وَ یَدَیْهِ بِأَرْبَعَةِ أَوْتَادٍ ثُمَّ تَرَکَهُ عَلَی حَالِهِ حَتَّی یَمُوتَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِرْعَوْنَ ذَا الْأَوْتَادِ لِذَلِکَ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: از ابان الاحمر روایت است از امام صادق علیه السلام در مورد سخن خدای عزوجل پرسیدم که وقتی خدا فرموده: « وَفِرْعَوْنَ ذِی الأَوْتَاد » {و با فرعون صاحب خرگاه ها [و بناهای بلند]}. چرا او را ذی الاوتاد نامیده است؟ فرمود: چون او مردی را عذاب می داد، او را با صورت به زمین پهن کرده و دست وپاهایش را کشیده و با چهار میخ او را به زمین میخ زده بود؛ وشاید او را بر روی چوبی بزرگ پهن کرده و دست وپاهایش را با چهار میخ به چوب می­دوخت پس به همین خاطر خدای عزّوجل او را ذی الاوتاد نامیده است. - . علل الشرائع : 35 -

**[ترجمه]

«45

-ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ إِسْحَاقَ شَعِرٍ (2)عَنْ هَارُونَ الْغَنَوِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التِّسْعِ الْآیَاتِ الَّتِی أُوتِیَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ الْجَرَادُ وَ الْقُمَّلُ وَ الضَّفَادِعُ وَ الدَّمُ وَ الطُّوفَانُ وَ الْبَحْرُ وَ الْحَجَرُ وَ الْعَصَا وَ یَدُهُ (3).

**[ترجمه]الخصال: هارون غنوی که از امام صادق علیه السلام روایت کرده که گفت: از آن حضرا در باره نُه معجزه ای پرسیدم که موسی آورده بود؟ فرمود: ملخ و شپش و قورباغه و خون و توفان و دریا و سنگ و عصا و دستش. - . الخصال 2 : 47 -

**[ترجمه]

«46

-ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ قَالَ الطُّوفَانُ وَ الْجَرَادُ وَ الْقُمَّلُ وَ الضَّفَادِعُ وَ الدَّمُ وَ الْحَجَرُ وَ الْبَحْرُ وَ الْعَصَا وَ یَدُهُ (4).

**[ترجمه]الخصال: از امام باقر علیه السلام در مورد سخن خدای عزوجل که فرموده: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ » {و در حقیقت ما به موسی نه نشانه آشکار دادیم}. که فرمود: توفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون و سنگ و دریا و عصا و دستش. - . الخصال 2 : 47 -

**[ترجمه]

«47

-مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ قَالَ مِنْ غَیْرِ بَرَصٍ الْخَبَرَ (5).

**[ترجمه]معانی الاخبار: از مردی که از امام صادق علیه السلام در مورد این سخن خدای تعالی « وَأَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاء مِنْ غَیْرِ سُوء » {و دستت را در گریبانت کن تا سپید بی عیب بیرون آید}. روایت کرده که فرمود: یعنی بدون این که برص ( بیماری برص ) باشد. ادامه خبر. - . معانی الاخبار : 54 -

**[ترجمه]

«48

-مل، کامل الزیارات مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ عَرَفَةَ عَنْ رِبْعِیٍّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ شَاطِئُ

ص: 136


1- علل الشرائع: 35. م.
2- ضبطه فی الخلاصة بالشین المعجمة و العین المهملة، قلت: فهو بفتح الشین و کسر العین أی کثیر الشعر، و هو لقب یزید.
3- الخصال 2: 47. م.
4- الخصال 2: 47. م.
5- معانی الأخبار: 54. و فی نسخة من الکتاب و المصدر: من غیر مرض.

الْوَادِ الْأَیْمَنِ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ هُوَ الْفُرَاتُ وَ الْبُقْعَةُ الْمُبَارَکَةُ هِیَ کَرْبَلَاءُ وَ الشَّجَرَةُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]کامل الزیارة: ربعی روایت می کند: امام صادق علیه السلام فرمود: ساحل

ص: 136

وادی ایمن که خدا در قرآن آورده، فرات و بقعه مبارکه، همان کربلاء و شجره، محمد صلی الله علیه و آله و سلّم است. - . کامل الزیارات : 48 و 49 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد أن الله تعالی أظهر نور محمد صلی الله علیه و آله و هو الشجرة المبارکة له هناک ثم کلمه.

**[ترجمه]شاید منظور این است که خدای تعالی نور محمد صلی الله علیه و آله وسلّم را نمایان کرد و آن همان درخت مبارک و متبرک است و سپس با او سخن گفت.

**[ترجمه]

«49

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَاصِمٍ الْمِصْرِیِّ رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ فِرْعَوْنَ بَنَی سَبْعَ مَدَائِنَ یَتَحَصَّنُ فِیهَا مِنْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ جَعَلَ فِیمَا بَیْنَهَا آجَاماً وَ غِیَاضاً وَ جَعَلَ فِیهَا الْأُسْدَ لِیَتَحَصَّنَ بِهَا مِنْ مُوسَی قَالَ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُوسَی إِلَی فِرْعَوْنَ فَدَخَلَ الْمَدِینَةَ وَ رَآهُ الْأُسْدُ تَبَصْبَصَتْ وَ وَلَّتْ مُدْبِرَةً قَالَ ثُمَّ لَمْ یَأْتِ مَدِینَةً إِلَّا انْفَتَحَ لَهُ بَابُهَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی قَصْرِ فِرْعَوْنَ الَّذِی هُوَ فِیهِ قَالَ فَقَعَدَ عَلَی بَابِهِ وَ عَلَیْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ مَعَهُ عَصَاهُ فَلَمَّا خَرَجَ الْآذِنُ قَالَ لَهُ مُوسَی اسْتَأْذِنْ لِی عَلَی فِرْعَوْنَ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ قَالَ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ قَالَ فَمَکَثَ بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ یَسْأَلُهُ أَنْ یَسْتَأْذِنَ لَهُ قَالَ فَلَمَّا أَکْثَرَ عَلَیْهِ قَالَ لَهُ أَ مَا وَجَدَ رَبُّ الْعَالَمِینَ مَنْ یُرْسِلُهُ غَیْرَکَ قَالَ فَغَضِبَ مُوسَی فَضَرَبَ الْبَابَ بِعَصَاهُ فَلَمْ یَبْقَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ فِرْعَوْنَ بَابٌ إِلَّا انْفَتَحَ حَتَّی نَظَرَ إِلَیْهِ فِرْعَوْنُ وَ هُوَ فِی مَجْلِسِهِ فَقَالَ أَدْخِلُوهُ قَالَ فَدَخَلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ فِی قُبَّةٍ لَهُ مِنْ بُقْعَةٍ کَبِیرَةِ الِارْتِفَاعِ ثَمَانُونَ ذِرَاعاً قَالَ فَقالَ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ إِلَیْکَ قَالَ فَقَالَ فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ قَالَ فَأَلْقی عَصاهُ وَ کَانَ لَهَا شُعْبَتَانِ قَالَ فَإِذا هِیَ حَیَّةٌ قَدْ وَقَعَ إِحْدَی الشُّعْبَتَیْنِ فِی الْأَرْضِ وَ الشُّعْبَةُ الْأُخْرَی فِی أَعْلَی الْقُبَّةِ قَالَ فَنَظَرَ فِرْعَوْنُ إِلَی جَوْفِهَا وَ هُوَ یَلْتَهِبُ نِیرَاناً قَالَ وَ أَهْوَتْ إِلَیْهِ فَأَحْدَثَ وَ صَاحَ یَا مُوسَی خُذْهَا (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از عاصم المصری روایت است که: فرعون هفت شهر بنا کرد که در آن ها از موسی در امان باشد و در میان آن ها درختان پر شاخ و برگ و بیشه قرار داد و شیرهایی در آن جا گذاشت تا به وسیله آن ها از موسی در امان باشد و وقتی خدا موسی را به سوی فرعون فرستاد و وارد شهر شد و و قتی شیرها او را دیدند دمشان را تکان دادند و از او روگردانیدند و وقتی دروازه شهر را گشودند به شهر آمد و به قصر فرعون که در آن بود رسید و بر در کاخش نشست در حالی که عبایی پشمی پوشیده و عصایش در دستش بود؛ وقتی که مسؤول ورود افراد نزد فرعون رفت، موسی به او گفت: اجازه بده نزد فرعون بروم؟ ولی او توجه نکرد، و: موسی به او گفت « إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ » {من پیامبر پروردگار جهانیانم}. گفته شده: باز هم توجه نکرد، پس آن چه خدا خواست صبر کرد که و او اجازه ورود خواست. گفت: وقتی که زیاد اصرار کرد به موسی گفت: آیا خدای دو عالم کسی غیر از تو نیافت که او را بفرستد؟ می گویند: موسی عصبانی شد و با عصایش در خانه را زد پس بین او و بین فرعون فقط یک در باقی ماند که آن هم باز شد و فرعون را دید که بر جایگاه خود نشسته است و گفت: او را داخل کنید. می­گوید: موسی بر فرعون وارد شد در حالی که فرعون در زیر گنبدی در مکانی بلند به طول هشتاد متر قرار داشت. می گویند: موسی فرمود: من فرستاده خدای دو عالم به سوی تو هستم. می گویند فرعون گفت: « قَالَ فَأْتِ بِهِ إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ » {گفت اگر راست می گویی آن را بیاور}؛ می گویند: پس عصایش را انداخت که دو سر داشت؛ می گویند: ماری شد که یکی از سرهایش در زمین و دیگری در بالاترین قسمت بلندی آن جا بود. می گویند: فرعون به شکم مار نگاه کرد در حالی که شکمش از آتش شعله می­کشید. گفت: مار به سویش رفت پس فرعون شلوارش را خیس کرد وفریاد زد: ای موسی آن را بگیر. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«50

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ قَالَ: إِنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ حِینَ دَخَلَا عَلَی فِرْعَوْنَ لَمْ یَکُنْ فِی جُلَسَائِهِ یَوْمَئِذٍ وَلَدُ سِفَاحٍ کَانُوا وُلْدَ نِکَاحٍ کُلَّهُمْ وَ لَوْ کَانَ فِیهِمْ وَلَدُ سِفَاحٍ لَأَمَرَ بِقَتْلِهِمَا فَ قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَمَرُوهُ بِالتَّأَنِّی وَ النَّظَرِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی صَدْرِهِ قَالَ وَ کَذَلِکَ نَحْنُ لَا یَنْزِعُ إِلَیْنَا إِلَّا کُلُّ خَبِیثِ الْوِلَادَةِ (3).

ص: 137


1- کامل الزیارات: 48 و 49.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابن ظبیان روایت است که: موسی و هارون بر فرعون وارد شدند درمیان همنشینانش حرام زاده­ای نبود و همگی حلال زاده و فرزند ازدواج بودند و اگر حرام زاده ای در میانشان می بود به قتل آن دو دستور می داد؛ پس گفتند: به او و برادرش مهلت بده و او را به تأمل و دقت خواندند؛ سپس دستش را برسینه اش قرار داد وگفت: ما چنین هستیم که حرام زاده­ای قصد ما را نمی کند. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

لعل قوله لا ینزع إلینا من نزع القوس کنایة عن القصد بالشر.

**[ترجمه]شاید سخنش (لا ینزع إلینا)؛ از کشیدن کمان باشد که کنایه از قصد شر است.

ص: 137

**[ترجمه]

«51

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ قَالَ: کَانَتْ عَصَا مُوسَی لآِدَمَ فَصَارَتْ إِلَی شُعَیْبٍ ثُمَّ صَارَتْ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ إِنَّهَا لَتَرُوعُ وَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ وَ تَصْنَعُ مَا تُؤْمَرُ تُفْتَحُ لَهَا شُعْبَتَانِ إِحْدَاهُمَا فِی الْأَرْضِ وَ الْأُخْرَی فِی السَّقْفِ وَ بَیْنَهُمَا أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ بِلِسَانِهَا (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از محمد بن علی روایت است که: عصای موسی برای آدم بود که به شعیب و پس از آن به موسی بن عمران رسید تا با آن بترساند و آن چه را که آنان به تزویر انجام دادند ببلعد و هر کاری را که به آن امر می­شود اجرا کند و دو سر داشت که یکی از آن دو در زمین، و دیگری در سقف بود و بین این دو سر چهل متر بود و آن چه را که آنان به تزویر انجام دادند را با زبانش بلعید. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«52

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ مَا الطُّوفَانُ قَالَ هُوَ طُوفَانُ الْمَاءِ وَ الطَّاعُونِ (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: پرسیدم توفان چیست؟ فرمود: توفان آب و طاعون است. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«53

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ سُلَیْمَانَ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ قَالَ الرِّجْزُ هُوَ الثَّلْجُ ثُمَّ قَالَ خُرَاسَانُ بِلَادُ رِجْزٍ (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام رضا علیه السلام آورده­اند: « لَئِن کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ »{اگر این عذاب را از ما برطرف کنی حتما به تو ایمان خواهیم آورد}. فرمود: رجز همان برف است، سپس فرمود: خراسان سرزمین رجز است است. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«54

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْناکُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلْنَا مَاءَ الْبَحْرِ فِرَقاً یَنْقَطِعُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ فَأَنْجَیْنَاکُمْ هُنَاکَ وَ أَغْرَقْنَا فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ وَ هُمْ یَغْرَقُونَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی لَمَّا انْتَهَی إِلَی الْبَحْرِ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ جَدِّدُوا تَوْحِیدِی وَ أَمِرُّوا (4)بِقُلُوبِکُمْ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ عَبِیدِی وَ إِمَائِی وَ أَعِیدُوا عَلَی أَنْفُسِکُمُ الْوَلَایَةَ لِعَلِیٍّ أَخِی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ قُولُوا اللَّهُمَّ بِجَاهِهِمْ جَوِّزْنَا عَلَی مَتْنِ هَذَا الْمَاءِ فَإِنَّ الْمَاءَ یَتَحَوَّلُ لَکُمْ أَرْضاً فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی ذَلِکَ فَقَالُوا تُورِدُ عَلَیْنَا مَا نَکْرَهُ وَ هَلْ فَرَرْنَا مِنْ فِرْعَوْنَ (5)إِلَّا مِنْ خَوْفِ الْمَوْتِ وَ أَنْتَ تَقْتَحِمُ بِنَا هَذَا الْمَاءَ الْغَمْرَ بِهَذِهِ الْکَلِمَاتِ وَ مَا یرینا (یُدْرِینَا) مَا یَحْدُثُ مِنْ هَذِهِ عَلَیْنَا فَقَالَ لِمُوسَی کَالِبُ بْنُ یُوحَنَّا (6)وَ هُوَ عَلَی دَابَّةٍ لَهُ وَ کَانَ ذَلِکَ الْخَلِیجُ أَرْبَعَةَ فَرَاسِخَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَمَرَکَ اللَّهُ بِهَذَا أَنْ نَقُولَهُ وَ نَدْخُلَ الْمَاءَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ وَ أَنْتَ تَأْمُرُنِی بِهِ قَالَ نَعَمْ (7)قَالَ فَوَقَفَ وَ جَدَّدَ عَلَی نَفْسِهِ

ص: 138


1- مخطوط. م.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- فی نسخة: و أجروا. و فی المصدر: و أقروا.
5- فی المصدر: من آل فرعون. م.
6- فی نسخة و فی تاریخ الطبریّ: کالب بن یوفنة، و فی العرائس: کالب بن یوقنا و هو ختن موسی، و یأتی فی الباب السادس أیضا ما یناسب ذلک.
7- فی نسخة: قال: بلی.

مِنْ تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَ وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا کَمَا أُمِرَ بِهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ بِجَاهِهِمْ جَوِّزْنِی عَلَی مَتْنِ هَذَا الْمَاءِ ثُمَّ أَقْحَمَ فَرَسَهُ فَرَکَسَ عَلَی مَتْنِ الْمَاءِ وَ إِذَا الْمَاءُ تَحْتَهُ کَأَرْضٍ لَیِّنَةٍ حَتَّی بَلَغَ آخِرَ الْخَلِیجِ ثُمَّ عَادَ رَاکِضاً ثُمَّ قَالَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَطِیعُوا مُوسَی فَمَا هَذَا الدُّعَاءُ إِلَّا مِفْتَاحُ أَبْوَابِ الْجِنَانِ وَ مَغَالِیقُ أَبْوَابِ النِّیرَانِ وَ مُسْتَنْزِلُ الْأَرْزَاقِ وَ جَالِبٌ عَلَی عَبِیدِ اللَّهِ وَ إِمَائِهِ رِضَا الْمُهَیْمِنِ الْخَلَّاقِ فَأَبَوْا وَ قَالُوا نَحْنُ لَا نَسِیرُ إِلَّا عَلَی الْأَرْضِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلی مُوسی (1)أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ (2)لَمَّا فَلَقْتَهُ فَفَعَلَ فَانْفَلَقَ وَ ظَهَرَتِ الْأَرْضُ إِلَی آخِرِ الْخَلِیجِ فَقَالَ مُوسَی ادْخُلُوهَا قَالُوا الْأَرْضُ وَحِلَةٌ نَخَافُ أَنْ نَرْسُبَ فِیهَا فَقَالَ اللَّهُ یَا مُوسَی قُلِ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ جَفِّفْهَا فَقَالَهَا فَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَیْهَا رِیحَ الصَّبَا فَجَفَّتْ وَ قَالَ مُوسَی ادْخُلُوهَا قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ نَحْنُ اثْنَتَا عَشْرَةَ قَبِیلَةً بَنُو اثْنَیْ عَشَرَ آبَاءٍ وَ إِنْ دَخَلْنَا رَامَ کُلُّ فَرِیقٍ مِنَّا تَقَدُّمَ صَاحِبِهِ فَلَا نَأْمَنُ وُقُوعَ الشَّرِّ بَیْنَنَا فَلَوْ کَانَ لِکُلِّ فَرِیقٍ مِنَّا طَرِیقٌ عَلَی حِدَةٍ لَأَمِنَّا مَا نَخَافُهُ فَأَمَرَ اللَّهُ مُوسَی أَنْ یَضْرِبَ الْبَحْرَ بِعَدَدِهِمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ ضَرْبَةً (3)فِی اثْنَیْ عَشَرَ مَوْضِعاً إِلَی جَانِبِ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ بَیِّنِ الْأَرْضَ لَنَا وَ أَمِطِ الْمَاءَ عَنَّا فَصَارَ فِیهِ تَمَامُ اثْنَی عَشَرَ طَرِیقاً وَ جَفَّ قَرَارُ الْأَرْضِ بِرِیحِ الصَّبَا فَقَالَ ادْخُلُوهَا قَالُوا کُلُّ فَرِیقٍ مِنَّا یَدْخُلُ سِکَّةً مِنْ هَذِهِ السِّکَکِ لَا یَدْرِی مَا یَحْدُثُ عَلَی الْآخَرِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاضْرِبْ کُلَّ طَوْدٍ مِنَ الْمَاءِ بَیْنَ هَذِهِ السِّکَکِ فَضَرَبَ وَ قَالَ اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ لَمَّا جَعَلْتَ هَذَا الْمَاءَ طَبَقَاتٍ وَاسِعَةً (4)یَرَی بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْهَا فَحَدَثَتْ طَبَقَاتٌ وَاسِعَةٌ یَرَی بَعْضُهُمْ بَعْضاً مِنْهَا ثُمَّ دَخَلُوهَا فَلَمَّا بَلَغُوا آخِرَهَا جَاءَ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ فَدَخَلَ بَعْضُهُمْ فَلَمَّا دَخَلَ آخِرُهُمْ وَ هَمُّوا بِالْخُرُوجِ أَوَّلُهُمْ (5)أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْبَحْرَ فَانْطَبَقَ عَلَیْهِمْ فَغَرِقُوا وَ أَصْحَابُ

ص: 139


1- فی المصدر: فأوحی اللّه: یا موسی. م.
2- فی نسخة: اللّهمّ بحق محمّد و آله.
3- فی نسخة: اثنتی عشر ضربة. م.
4- فی نسخة: طاقات واسعة. و فی أخری: طیقان واسعة.
5- فی المصدر: و هم أولهم بالخروج. م.

مُوسَی یَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ فَذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فِی عَهْدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِذَا کَانَ اللَّهُ تَعَالَی فَعَلَ هَذَا کُلَّهُ بِأَسْلَافِکُمْ لِکَرَامَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ دُعَاءِ مُوسَی دُعَاءً تَقَرَّبَ بِهِمْ إِلَی اللَّهِ أَ فَلَا تَعْقِلُونَ أَنَّ عَلَیْکُمُ الْإِیمَانَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ إِذْ قَدْ شَاهَدْتُمُوهُ الْآنَ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام حسن العسکری علیه السلام: خدای تعالی فرمود: « وَإِذْ فَرَقْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنجَیْنَاکُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ » {و هنگامی که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات بخشیدیم و فرعونیان را در حالی که شما نظاره می کردید غرق کردیم}. امام علیه السلام فرمود: خدای تعالی فرموده: هنگامی که آب را شکافتیم که از یکدیگر منشعب شود او را ذکر کنید و آن جا شما را نجات دادیم و فرعون و قومش را غرق کردیم در حالی که شما به آنان نگاه می کردید و آن ها غرق می شدند، چرا که موسی هنوز به دریا نرسیده بود خدا به او وحی کرد که به بنی اسرائیل بگو: توحید مرا را تجدید کنید و به قلب ها و دل هایتان یاد محمد سرور بندگان و کنیزان مرا امر کنید و ولایت علی برادر محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و خاندان پاکش را بر جان هایتان تکرار کنید و بگویید: خدایا تو را به منزلت آنان قسم ما را از روی این آب عبور بده، پس آب برای شما به زمین تبدیل می شود، که موسی این را به ایشان گفت، گفتند: چیزی را بر ما وارد می­کنی که ما آن را دوست نداریم و آیا جز این است که ما به خاطر ترس از مرگ از فرعون فرار می کنیم؟! و تو با این سخنانت ما را در این آب عمیق فرو می بری؟ و به ما نشان نمی­دهد که از این کار بر ما چه پیش می آید؟ کالب بن یوحنا در حالی که بر چهار پایش سوار بود و آن خلیج چهار فرسخ بود به موسی گفت: ای پیامبر خدا، آیا خدا تو را بر این فرمان داده که این را به ما بگویی و ما داخل آب شویم؟! گفت: بله گفت: آیا تو مرا به این کار امرمی کنی؟ موسی گفت: بله گفته اند: ایستاد و

ص: 138

توحید خدا و نبوت محمد و ولایت علی و پاکان خاندان آن دو تن را همان گونه که به آن امر شده بود تجدید کرد گفت: خدایا تو را قسم به آنان که مرا از روی این آب عبور بده؛ پس اسبش را پیش راند و بر روی آب رفت و در آن هنگام آب، مانند زمینی نرم بود تا این که به آخر خلیج رسید، و باسرعت برگشت، و به بنی اسرائیل گفت: ای بنی اسرائیل موسی را اطاعت کنید چرا که این دعا جز کلید درهای بهشت و قفل درهای آتش و نازل کننده روزی نیست و این رضای خالق مهیمن را برای بندگان خدا جلب می کند اما نپذیرفتند، و گفتند: ما فقط بر زمین راه می رویم. بنابراین خدا به موسی وحی کرد: با عصایت بر دریا بزن و بگو خدایا تو را قسم به محمد و خاندان پاکش که ای-ن دریا را بشکافی، و این کار را کرد و زمین زیر دریا تا آخرش پدیدار گشت، موسی فرمود: داخل آن شوید گفتند: زمین گلی است می ترسیم که در آن فرو رویم. خدا گفت: ای موسی بگو: خدایا تو را قسم به محمد و خاندان پاکش؛ آن را خشک کن، پس موسی آن را گفت، خدا بر آن باد صبا را فرستاد و زمین خشک شد. موسی گفت: در آن داخل شوید. گفتند: ای پیامبر خدا، ما دوازده قبیله و فرزندان دوازده پدریم و اگر داخل شویم و هر گروهی از ما که از دوستش پیشی گیرد از وقوع و ایجاد شر در میان خودمان ایمن نیستیم؛ پس اگر هر گروهی از ما راهی جداگانه داشته باشد از آن چه که می ترسیم در امان می مانیم. بنابراین خداوند موسی را فرمان داد تا به تعداد آن ها دوازده ضربه در دوازده جای در دریا در کنار جای قبلی بزند، و می گفت: خدایا تو را قسم به محمد و خاندان پاکش را، زمین را برای ما پدیدار کن و آب را برای ما کنار بزن. بنابراین در آن دوازده راه ایجاد شد و کف زمین با باد صبا خشک شد. گفت: داخل آن شوید. گفتند: هر گروه که از ما در این راهها وارد شود نمی داند برای دیگران چه اتفاقی می افتد، خدای بزرگ و بلند مرتبه گفت: با عصایت بر هر کدام از این بلندیهای بین این راهها بزن، پس این کار را کرد و گفت: خدایا تو را قسم به محمد و خاندان پاکش، برای آن که این آب را لایه های بزرگی قرار دهد تا همدیگر را ببینند؛ لایه های بزرگی ایجاد شد که همدیگر را می دیدند. پس وارد شدند، و هنگامی که آخرین نفر آنان وارد شد و اولین نفر آنان خواست خارج شود خدای تعالی به دریا دستو داد، پس دریا بر آن ها قرار گرفت و غرق شدند و اصحاب

ص: 139

موسی به آن ها نگاه می کردند که این قول خدای تعالی بود: « وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ » {فرعونیان را در حالی که شما نظاره می کردید غرق کردیم}. خدای بزرگ به بنی اسرائیل در زمان محمد گفت: اگر خدای تعالی همه این کارها را به خاطر کرامت محمد صلی الله علیه و علی آله و سلّم با پیشینیان شما انجام داد و دعای موسی، دعایی بود که با آن به خدای تعالی نزدیک می شدند، آیا در آن نمی اندیشید که الان که او را می بینید باید به محمد و خاندانش ایمان بیاورید. - . تفسیر الامام 98 - 99 -

**[ترجمه]

«55

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ بَیْنَ قَوْلِهِ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما وَ بَیْنَ أَنْ أُخِذَ فِرْعَوْنُ أَرْبَعُونَ سَنَةً (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت است که: بین این کلام خدا « قَدْ أُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا » {دعای هر دوی شما پذیرفته شد}، و تا برداشته شدن فرعون چهل سال طول کشید. - . تفسیر الامام 98 - 99 -

**[ترجمه]

«56

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا یَرْفَعُهُ قَالَ: لَمَّا صَارَ مُوسَی فِی الْبَحْرِ أَتْبَعَهُ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ قَالَ فَتَهَیَّبَ فَرَسُ فِرْعَوْنَ أَنْ یَدْخُلَ الْبَحْرَ فَتَمَثَّلَ لَهُ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَمَکَةٍ فَلَمَّا رَأَی فَرَسُ فِرْعَوْنَ الرَّمَکَةَ أَتْبَعَهَا فَدَخَلَ الْبَحْرَ هُوَ وَ أَصْحَابُهُ فَغَرِقُوا (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از بعضی از یاران ما در حدیثی مرفوع نقل شده که فرمود: هنگامی که موسی وارد دریا شد فرعون و سربازانش او را تعقیب کردند، گفت: که اسب فرعون ترسید که وارد دریا شود، بنابراین جبرئیل به صورت مادیانی درآمد، و هنگامی که اسب فرعون مادیان را دید او را دنبال کرد و فرعون وارد دریا شد و دیگران نیز او را دنبال کردند. - . تفسیر الامام 98 - 99 -

**[ترجمه]

«57

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ أَنَّهُ سَیُولَدُ لَکَ فَقَالَ لِسَارَةَ فَقَالَتْ أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّهَا سَتَلِدُ وَ یُعَذَّبُ أَوْلَادُهَا أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ بِرَدِّهَا الْکَلَامَ عَلَیَّ قَالَ فَلَمَّا طَالَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْعَذَابُ ضَجُّوا وَ بَکَوْا إِلَی اللَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی وَ هَارُونَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یُخَلِّصُهُمْ مِنْ فِرْعَوْنَ فَحَطَّ عَنْهُمْ سَبْعِینَ وَ مِائَةَ سَنَةٍ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَکَذَا أَنْتُمْ لَوْ فَعَلْتُمْ لَفَرَّجَ اللَّهُ عَنَّا فَأَمَّا إِذْ لَمْ تَکُونُوا فَإِنَّ الْأَمْرَ یَنْتَهِی إِلَی مُنْتَهَاهُ (4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از فضل بن ابی قره روایت است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: خدا به ابراهیم وحی کرد فرزندی برای تو به دنیا خواهد آمد، ابراهیم آن را به ساره خبر داد و ساره گفت: آیا فرزندی دنیا می آید و درحالی که من پیرم؟ خدا به ابراهیم وحی کرد: به درستیکه [قطعا] او به دنیا خواهد آورد و فرزندانش چهارصد سال عذاب می کشند به خاطر این که او این سخن مرا رد کرد - شک کرد -. گفت: هنگامی که عذاب بر بنی اسرائیل طولانی شد چهل روز ضجه زدند و گریه کردند پس خدا به موسی و هارون وحی کرد که آن ها را از دست فرعون نجات خواهد داد پس صد و هفتاد سال را از آن ها کم کرد. گفت: و امام صادق علیه السلام فرمود: شما نیز این چنین هستید اگر چنین کنید خدا به ما گشایش خواهد داد، پس اگر این کار را انجام ندهید این امر همچنان تا پایان ادامه دارد. - . تفسیر الامام 98 - 99 -

**[ترجمه]

«58

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَلَّامٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ قَالَ الطُّوفَانُ وَ الْجَرَادُ وَ الْقُمَّلُ وَ الضَّفَادِعُ وَ الدَّمُ وَ الْحَجَرُ وَ الْبَحْرُ وَ الْعَصَا وَ یَدُهُ (5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام در تفسیر این سخن خدا روایت است: « وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ » {و در حقیقت ما به موسی نه نشانه آشکار دادیم}. گفت: طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون و سنگ و دریا و عصا و دستش. - . تفسیر الامام 98 - 99 -

**[ترجمه]

«59

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَکَرَ قَوْلَ اللَّهِ یا فِرْعَوْنُ یَا عَاصِی (6).

ص: 140


1- تفسیر الإمام: 98- 99. م.
2- مخطوط. م.
3- مخطوط. م.
4- مخطوط. م.
5- مخطوط. م.
6- مخطوط. م.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام رضا علیه السلام روایت است که: «ای فرعون» یعنی ای عصیانگر. - . تفسیر الامام 98 - 99 -

ص: 140

**[ترجمه]

«60

-نهج، نهج البلاغة فَأَوْجَسَ مُوسَی خِیفَةً عَلَی نَفْسِهِ أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ الضَّلَالِ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: پس موسی احساس ترس کرد و از این که جاهلان و گمراهان بر او غلبه یابند نگران بود.

**[ترجمه]

«61

-نهج، نهج البلاغة قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْخُطْبَةِ الْقَاصِعَةِ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَکْبِرِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِیَائِهِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ وَ لَقَدْ دَخَلَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ مَعَهُ أَخُوهُ هَارُونُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَلَی فِرْعَوْنَ عَلَیْهِمَا مَدَارِعُ الصُّوفِ وَ بِأَیْدِیهِمَا الْعِصِیُّ فَشَرَطَا لَهُ إِنْ أَسْلَمَ بَقَاءَ مُلْکِهِ وَ دَوَامَ عِزِّهِ فَقَالَ أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ هَذَیْنِ یَشْرِطَانِ لِی دَوَامَ الْعِزِّ وَ بَقَاءَ الْمُلْکِ وَ هُمَا بِمَا تَرَوْنَ مِنْ حَالِ الْفَقْرِ وَ الذُّلِّ فَهَلَّا أُلْقِیَ عَلَیْهِمَا أَسَاوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ إِعْظَاماً لِلذَّهَبِ وَ جَمْعِهِ وَ احْتِقَاراً لِلصُّوفِ وَ لُبْسِهِ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِأَنْبِیَائِهِ حَیْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یَفْتَحَ لَهُمْ کُنُوزَ الذِّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ الْعِقْیَانِ وَ مَغَارِسَ الْجِنَانِ وَ أَنْ یَحْشُرَ مَعَهُمْ طَیْرَ السَّمَاءِ وَ وُحُوشَ الْأَرْضِ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاءُ وَ اضْمَحَلَّ الْأَنْبَاءُ وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَابِلِینَ أُجُورُ الْمُبْتَلَیْنَ وَ لَا اسْتَحَقَّ الْمُؤْمِنُونَ ثَوَابَ الْمُحْسِنِینَ.

**[ترجمه]نهج البلاغه: امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه قاصعه فرمود: پس همانا خداوند سبحان بندگان متکبّر را با دوستان خود که در چشم آن ها ناتوانند می­آزماید، وقتی که موسی بن عمران و برادرش هارون علیهم السّام بر فرعون وارد شدند، و جامه­های پشمین به تن، و چوب دستی در دست داشتند، و با فرعون شرط کردند که اگر تسلیم پروردگار شود، حکومت و ملکش جاودانه بماند و عزّتش برقرار باشد، فرعون گفت «آیا از این دو نفر تعجّب نمی­کنید که دوام عزّت و جاودانگی حکومتم را به خواسته­های خود ربط می­دهند در حالی که در فقر و بیچارگی به سر می­برند اگر چنین است چرا دستبندهای طلا به همراه ندارند» این سخن را فرعون برای بزرگ شمردن طلا و تحقیر پوشش لباسی از پشم گفت، در حالی که اگر خدای سبحان اراده می­فرمود، به هنگام بعثت پیامبران، درهای گنجها، و معدنهای جواهرات، و باغات سرسبز را به روی پیامبران می­گشود، و پرندگان آسمان و حیوانات وحشی زمین را همراه آنان به حرکت در می­آورد. امّا اگر این کار را می­کرد، آزمایش از میان می­رفت، و پاداش و عذاب بی­اثر می­شد، و بشارتها و هشدارهای الهی بی­فایده می­بود، و بر مؤمنان اجر و پاداش امتحان شدگان واجب نمی­شد، و ایمان آورندگان ثواب نیکوکاران را نمی­یافتند.

**[ترجمه]

بیان

الأساورة جمع للأسورة التی هی جمع السوار و الذهبان بالکسر و الضم جمع الذهب و العقیان بالکسر هو الذهب الخالص و قیل ما ینبت منه نباتا و البلاء الامتحان و اضمحل الأنباء أی سقط الوعد و الوعید.

قال الثعلبی قال العلماء بأخبار الماضین لما کلم الله موسی و بعثه إلی مصر خرج و لا علم له بالطریق و کان الله تعالی یهدیه و یدله و لیس معه زاد و لا سلاح و لا حمولة (1)و لا شی ء غیر عصاه و مدرعة صوف و قلنسوة من صوف و نعلین یظل صائما و یبیت قائما و یستعین بالصید و بقول الأرض حتی ورد مصر و لما قرب مصر أوحی الله سبحانه إلی أخیه هارون یبشره بقدوم موسی و یخبره أنه قد جعله لموسی وزیرا و رسولا معه إلی فرعون و أمره أن یمر یوم السبت لغرة ذی الحجة متنکرا إلی شاطئ النیل لیلتقی فی تلک الساعة بموسی قال فخرج هارون و أقبل موسی علیه السلام فالتقیا علی شط النیل قبل طلوع الشمس فاتفق أنه کان یوم ورود الأسد الماء و کان لفرعون أسد تحرسه فی غیضة

ص: 141


1- فی المصدر بعد ذلک: و لا صاحب له و لا شی ء اه. م.

محیطة بالمدینة من حولها و کانت ترد الماء غبا و کان فرعون إذ ذاک فی مدینة حصینة علیها سبعون سورا فی کل سور رساتیق و أنهار (1)و مزارع و أرض واسعة فی ربض کل سور (2)سبعون ألف مقاتل و من وراء تلک المدینة غیضة (3)تولی فرعون غرسها بنفسه و عمل فیها و سقاها بالنیل ثم أسکنها الأسد فنسلت (4)و توالدت حتی کثرت ثم اتخذها جندا من جنوده تحرسه و جعل خلال تلک الغیضة طرقا تفضی من یسلکها إلی أبواب من أبواب المدینة معلومة لیس لتلک الأبواب طریق غیرها فمن أخطأ وقع فی الغیضة فأکلته الأسد (5)و کانت الأسود إذا وردت النیل ظلت علیها یومها کلها ثم تصدر مع اللیل قال فالتقی موسی و هارون یوم ورودها فلما أبصرتهما الأسد مدت أعناقها و رءوسها إلیهما و شخصت أبصارها نحوهما و قذف الله تعالی فی قلوبها الرعب فانطلقت نحو الغیضة منهزمة هاربة علی وجوهها تطأ بعضها بعضا حتی اندست فی الغیضة و کان لها ساسة یسوسونها و ذادة یذودونها و یشلونها بالناس (6)فلما أصابها ما أصابها خاف ساستها فرعون و لم یشعروا من أین أتوا فانطلق موسی و هارون علیهما السلام فی تلک المسبعة (7)حتی وصلا إلی باب المدینة الأعظم الذی هو أقرب أبوابها إلی منزل فرعون و کان منه یدخل و منه یخرج و ذلک لیلة الإثنین بعد هلال ذی الحجة بیوم فأقاما علیه سبعة أیام فکلمهما واحد من الحراس و زبرهما (8)و قال لهما هل تدریان لمن هذا الباب فقال موسی

ص: 142


1- فی المصدر: و کان بین کل سورین بساتین و انهار اه. م.
2- الربض: ما حول المدینة من بیوت و مساکن. سور المدینة. و فی المصدر: و أرض واسعة فی ربض، لکل سور اه.
3- الغیضة: مجتمع الشجر فی مغیض الماء. الاجمة.
4- فی المصدر: فتناسلت. م.
5- فی المصدر: فتاکله الأسود. م.
6- فی المصدر: و یسلطونها علی الناس. م.
7- فی المصدر: فی تلک الغیضة. م.
8- زبره عن الامر: منعه و نهاه عنه، زبر السائل: انتهره. و لیست هذه الکلمة فی المصدر.

علیه السلام إن هذا الباب و الأرض کلها و ما فیها لرب العالمین و أهلها عبید له فسمع ذلک الرجل قولا لم یسمع مثله قط و لم یظن أن أحدا من الناس یفصح بمثله فلما سمع ما سمع أسرع إلی کبرائه الذین فوقه فقال لهم سمعت الیوم قولا و عاینت عجبا من رجلین هو أعظم عندی و أفظع و أشنع مما أصابنا فی الأسد و ما کانا لیقدما علی ما أقدما علیه إلا بسحر عظیم و أخبرهم القصة فلا یزال ذلک یتداول بینهم حتی انتهی إلی فرعون.

و قال السدی بإسناده سار موسی علیه السلام بأهله نحو مصر حتی أتاها لیلا فتضیف أمه و هی لا تعرفه و إنما أتاهم فی لیلة کانوا یأکلون فیها الطفیشل و نزل فی جانب الدار فجاء هارون فلما أبصر ضیفه سأل عنه أمه فأخبرته أنه ضیف فدعاه فأکل معه فلما أن قعد تحدثا فسأله هارون فقال من أنت فقال أنا موسی فقام کل واحد منهما إلی صاحبه فاعتنقه فلما أن تعارفا قال له موسی یا هارون انطلق معی إلی فرعون فإن الله عز و جل قد أرسلنا إلیه فقال هارون سمعا و طاعة فقامت أمهما فصاحت (1)و قالت أنشدکما الله أن تذهبا (2)إلی فرعون فیقتلکما فأتیا و مضیا (3)لأمر الله سبحانه فانطلقا إلیه لیلا فأتیا الباب و التمسا الدخول علیه لیلا فقرعا الباب ففزع فرعون و فزع البواب و قال فرعون من هذا الذی یضرب بابی هذه الساعة فأشرف علیهما البواب فکلمهما فقال له موسی أنا رسول رب العالمین فأتی (4)فرعون فأخبره و قال إن هاهنا إنسانا مجنونا یزعم أنه رسول رب العالمین.

و قال محمد بن إسحاق بن یسار خرج موسی لما بعثه الله سبحانه حین قدم مصر علی فرعون هو و أخوه هارون حتی وقفا علی باب فرعون یلتمسان الإذن علیه و هما یقولان إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ فأذنوا بنا هذا الرجل (5)فمکثا سنتین یغدوان إلی بابه و

ص: 143


1- فی المصدر: فصاحت و ضجت اه. م.
2- فی المصدر: ان لا تذهبا. م.
3- فی المصدر: فأبیا علیها و مضیا. م.
4- فی المصدر: ففزع البواب و اتی اه. م.
5- المصدر خال من هذه الجملة. م.

یروحان لا یعلم بهما و لا یجترئ أحد علی أن یخبره بشأنهما حتی دخل علیه بطال له یلعب عنده و یضحکه فقال له أیها الملک إن علی بابک رجلا (1)یقول قولا عجیبا یزعم أن له إلها غیرک فقال ببابی (2)أدخلوه فدخل موسی و معه هارون علیه السلام علی فرعون (3).

قالوا فلما أذن فرعون لموسی و هارون دخلا علیه فلما وقفا عنده دعا موسی بدعاء و هو لا إله إلا الله الحلیم الکریم لا إله إلا الله العلی العظیم سبحان الله رب السماوات السبع و رب الأرضین السبع و ما فیهن و ما بینهن و رب العرش العظیم وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اللهم إنی أدرؤک (4)فی نحره و أعوذ بک من شره و أستعینک (5)علیه فاکفنیه بما شئت قال فتحول ما بقلب موسی من الخوف أمنا و کذلک من دعا بهذا الدعاء و هو خائف آمن الله خوفه و نفس کربته و هون علیه سکرات الموت.

ثم قال فرعون لموسی من أنت قال أنا رسول رب العالمین فتأمله فرعون فعرفه فقال له أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ معناه علی دیننا هذا الذی تعیبه (6)فقال موسی فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ المخطئین (7)و لم أرد بذلک القتل فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً أی نبوة (8)وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ ثم أقبل موسی ینکر علیه ما ذکر فقال وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ أی اتخذتهم عبیدا تنزع أبناءهم من أیدیهم تسترق من شئت (9)أی إنما صیرنی إلیک ذلک قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُ

ص: 144


1- فی المصدر: رجلین، و هکذا ثنی جمیع الضمائر الآتیة. م.
2- المصدر خال من هذه الکلمة. م.
3- العرائس: 114- 115. م.
4- فی المصدر: أدرأ بک. م.
5- فی المصدر: و استعین بک. م.
6- أی معنی «وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ» أنک لبثت علی دیننا الذی تعیبه.
7- فی المصدر: ای من المخطئین. م.
8- المصدر خال عن قوله: ای نبوة. م.
9- فی المصدر بعد ذلک: و تقتل من شئت. م.

الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ قالَ فرعون لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لا تَسْتَمِعُونَ إنکارا لما قال قال موسی رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ فقال فرعون إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ یعنی ما هذا بکلام صحیح (1)إذ یزعم أن لکم إلها غیری قال موسی رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ فقال فرعون لموسی لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْ ءٍ مُبِینٍ تعرف به صدقی و کذبک و حقی و باطلک قال فرعون فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ فَأَلْقی عَصاهُ فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ فاتحة فاها قد ملأت ما بین سماطی فرعون (2)واضعة لحییها الأسفل فی الأرض و الأعلی فی سور القصر حتی رأی بعض من کان خارجا من مدینة مصر رأسها ثم توجهت نحو فرعون لیأخذه فارفض (3)عنها الناس و ذعر عنها فرعون و وثب عن سریره و أحدث حتی قام به بطنه (4)فی یومه ذلک أربعین مرة و کان فیما یزعمون لا یسعل و لا یصدع (5)و لا یصیبه آفة مما یصیب الناس و کان یقوم فی أربعین یوما مرة و کان أکثر ما یأکل الموز لکیلا یکون له ثفل (6)فیحتاج إلی القیام و کان هذه الأشیاء مما زین له أن قال ما قال لأنه لیس له من الناس شبیه قالوا فلما قصدته الحیة صاح یا موسی أنشدک بالله و حرمة الرضاع إلا أخذتها و کففتها عنی و إنی أؤمن بک و أرسل معک بنی إسرائیل فأخذها موسی فعادت عصا کما کانت ثم نزع یده من جیبه فأخرجها بیضاء مثل الثلج لها شعاع کشعاع الشمس فقال له فرعون هذه یدک فلما قالها فرعون أدخلها موسی جیبه ثم أخرجها الثانیة لها نور ساطع فی السماء تکل منها الأبصار و قد أضاءت ما حولها یدخل نورها فی البیوت و یری من الکوی من وراء الحجب فلم یستطع فرعون النظر إلیها ثم ردها موسی إلی جیبه ثم أخرجها فإذا هی علی لونها الأول قالوا فهَمَّ فرعون بتصدیقه فقام إلیه هامان و جلس بین یدیه فقال له بینا أنت إله تعبد إذ أنت تابع لعبد فقال

ص: 145


1- فی المصدر: ما هذا بکلام رجل صحیح العقل. م.
2- أی جانباه. و فی المصدر: قد ملأت ما بین جانبی القصر.
3- فی المصدر: فانفض. م.
4- فی المصدر: قام من بطنه. م.
5- فی المصدر: لا یسعل و لا یتمخط و لا یتصدع رأسه. م.
6- فی نسخة: ثقل.

فرعون لموسی أمهلنی الیوم إلی غد و أوحی الله تعالی إلی موسی أن قل لفرعون إنک إن آمنت بالله وحده عمرتک فی ملکک و رددت (1)شابا طریا فاستنظره فرعون فلما کان من الغد دخل علیه هامان فأخبره فرعون بما وعده موسی من ربه فقال له هامان و الله ما یعدل هذا عبادة هؤلاء لک یوما واحدا و نفخ فی منخره ثم قال له هامان أنا أردک شابا فأتاه بالوسمة فخضبه بها (2)فلما دخل علیه موسی فرآه علی تلک الحالة هاله ذلک فأوحی الله تعالی لا یهولنک ما رأیت فإنه لم یلبث إلا قلیلا حتی یعود إلی الحالة الأولی.

و فی بعض الروایات أن موسی و هارون لما انصرفا من عند فرعون أصابهما المطر فی الطریق فأتیا علی عجوز من أقرباء أمهما و وجه فرعون الطلب فی أثرهما فلما دخل علیهما اللیل ناما فی دارها و جاءت الطلب إلی الباب و العجوز متنبهة فلما أحست بهم خافت علیهما فخرجت العصا من صیر الباب و العجوز تنظر (3)فقاتلتهم حتی قتلت منهم سبعة أنفس ثم عادت و دخلت الدار فلما انتبه موسی و هارون أخبرتهما بقصة الطلب و نکایة العصا منهم (4)فآمنت بهما و صدقتهما (5).

**[ترجمه]«اساوره » جمع اسوره که آن نیز جمع سوار است و«ذهبان» با کسره و ضمه و جمع ذهب است. «العقیان» با کسره همان طلای خالص است و گفته شده: آن چه که گیاهی از آن می روید و البلاء: امتحان است و اضمحل الانباء: یعنی وعده و وعید از بین رفت.

ثعلبی می­گوید: که علما در مورد اخبار گذشتکان این گونه می گویند: هنگامی که خدا با موسی صحبت کرد و او را به مصر فرستاد در حالی که هیچ علمی و شناختی به راه نداشت راهی سفر شد و خدای تعالی او را هدایت و راهنمایی می کرد و هیچ توشه و سلاح و باری با او نبود جز عصا و ردایی پشمی و کلاهی پشمی و کفش هایش با او نبود، دائما روزه بود و شب را همچنان پیش می رفت و از صید و گیاهان زمین استفاده می کرد تا این که به مصر وارد شد و وقتی نزدیک مصر رسید خدا به برادرش هارون وحی کرد که موسی نزد او می رود و وارد شدن موسی را به او بشارت داد و خبر داد که او را وزیر و فرستاده موسی به سوی فرعون کرده است. او را امر کرد که روز شنبه اول ذی الحجه بر سواحل نیل به صورت ناشناس برود تا در آن ساعت موسی را ببیند. گفت: پس هارون بیرون رفت و موسی آمد پس در ساحل نیل همدیگر را قبل ازطلوع خورشید دیدند، پس بر حسب اتفاق، آن روز، روز ورود شیرها به آب بود، و فرعون شیرهایی داشت که او را در بیشه

ص: 141

اطراف شهر محافظت می کردند و با آرامش برآب وارد می شدند و فرعون در شهری مستحکم بود که هفتاد حصار داشت و در هر حصار باغ ها و نهرها و مزارع و زمین های بزرگ بود، در میان هر حصار هفتاد جنگجو بود و در پشت آن شهر بیشه ای بود که فرعون خودش آن را کاشته بود و نگهداری از آن را بر عهده داشت و آن را با نیل آبیاری می کرد، شیرها را در آن جا جای داد پس زاد و ولد کردند تا این که زیاد شدند سپس سپاهی از آن ها درست کرد که او را محافظت می کردند و در این جنگل راه هایی ایجاد کرد و هر کسی که می خواست به دروازه های شهر برسد راهی جز آن نداشت، پس هر کسی که اشتباه می کرد در آن جنگل گیر می افتاد و شیرها او را می خوردند و هنگامی که شیرها بر نیل وارد می شدند یک روز کامل آن جا می ماندند و هنگام شب از آن جا می رفتند؛ گفت: موسی وهارون روز ورود شیرها همدیگر را ملاقات کردند و هنگامی که شیرها آن دو را دیدند گردن ها وسرهایشان را به سوی آن ها کشیدند و به آن دو خیره شدند، خدا در دل های این شیرها ترس افکند، پس به سوی بیشه رفتند در حالی که هراسان و دوان بودند و همدیگر را لگد مال می کردند تا این که در بیشه پنهان شدند و درحالی که این شیرها رئیسانی داشتند که آن ها را اداره و حمایت و بر مردم مسلط می کردند. بنابراین ترسی که به این شیرها رسید روساء را از فرعون ترساند و نفهمیدند که از کجا ضربه خوردند. پس موسی و هارون در آن بیشه راه افتادند تا این که به دروازه بزرگ شهر که نزدیک ترین دروازه ها به کاخ فرعون بود که از آن ورود وخروج می کرد، رسیدند و آن شب دوشنبه یک روز بعد از شروع ذی الحجه بود. پس هفت روز در آن جا ماندند؛ یکی از نگهبانان با آن دو صحبت کرد و مانع آن ها شد، و به آن دو گفت آیا می دانید این دروازه خانه کیست؟ موسی گفت:

ص: 142

این دروازه و زمین و هر آن چه در آن هاست همگی برای خدای دو عالم است و اهل این زمین بنده اویند؛ آن مرد سخنی را که تا به حال مانند آن را نشنیده بود وگمان نمی کرد که کسی مانند او فصیح حرف بزند و وقتی آن چه را که باید می شنید، شنید به سوی فرماندهانش که بالاتر از او بودند رفت به آنان گفت: امروز سخنی شنیدم و دو مرد عجیب را دیدم که برایم عجیب تر و وحشتناک تر از کاری بود که در مورد شیران اتفاق افتاد و این دو با سحری بزرگ این کارها را انجام داده­اند. پس داستان را به ایشان خبر داد و هنوز این سخنان در بینشان رد و بدل می شد که خبر به فرعون رسید.

السدی با اسناد خودش می گوید: موسی خانواده اش را به سوی مصر برد تا این که شب فرا رسید پس مادرش او را مهمان کرد در حالی که مادرش او را نمی شناخت و همانا در شبی برآن ها وارد شد که طفیشل (نوعی خورش) می خوردند؛ پس در گوشه ای از خانه سکنی گزید، وقتی هارون آمد و میهمانش را دید درباره او از مادرش پرسید؛ مادرش به او گفت که او مهمانی است، پس هارون او را دعوت کرد و با او غذا خورد و وقتی موسی نشست باهم حرف زدند و هارون از او سؤال کرد و گفت: تو کیستی؟ گفت: من موسی هستم؛ بنابراین هر کدام از آن دو به سوی دیگری رفت و همدیگر را در آغوش گرفتند و هنگامی که همدیگر را شناختند موسی به او گفت: ای هارون با من به سوی فرعون بیا؛ چرا که خدای عزّوجل ما را به سوی او فرستاده است. هارون گفت: اطاعت می کنم، پس مادرشان برخاست و فریاد زد و گفت شما را به خدا که اگر به سوی فرعون بروید شما را می کشد. آن دو حرکت کردند و رفتند که امر خدا را انجام دهند، پس شبانه به سوی او حرکت کردند تا به در خانه فرعون آمدند وخواستند که بر او در حالی که شب بود وارد شوند پس در زدند؛ فرعون و دربانان ترسیدند و فرعون گفت: در این ساعت کیست که در خانه مرا می زند؟ دربانان به آنان نزدیک شدند و با آن دو صحبت کردند؛ موسی گفت: من رسول خدای دو جهان هستم پس به نزد فرعون آمدند و گفت: همانا این جا انسان مجنونی است که می پندارد او رسول و فرستاده خدای دو عالم است.

ابن یسار می گوید: زمانی که خدای سبحان موسی را مبعوث کرد و از آن جا خارج شد تا این که او و برادرش در مصر بر فرعون وارد شدند و بر در خانه اش ایستادند و اجازه ورود خواستند در حالی که می گفتند: ما رسولان خدای دو عالم هستیم پس به ما اجازه ورود بدهید؛ پس دو سال بر در خانه اش صبر کردند

ص: 143

و از صبح تا شام آن جا بودند. فرعون این را نمی دانست و کسی جرأت این را نداشت که در مورد آن دو صحبتی بکند تا این که دلقکی که برای او بازی می کرد و او را می خنداند پیش او رفت وبه او گفت: ای پادشاه بر در خانه ات مردی است که چیز عجیبی می گوید و می­پندارد که خدایی غیر از تو دارد. گفت: بر در خانه من؟! او را داخل کنید. پس موسی و هارون علیه السلام بر فرعون داخل شدند. - . العرائس : 114 - 115 -

گفته اند: هنگامی که فرعون به موسی و هارون اجازه داد که بر او وارد شوند و موسی نزد او ایستاد موسی این دعا را کرد: «هیچ خدایی جز خدای صبور بخشنده نیست، هیچ خدایی جز خدای بلند مرتبه بزرگ نیست، منزه است خدای آسمان ها و زمین آسمان هفت طبقه و آن چه که در درون و بین آن هاست برای اوست و او خدای عرش بزرگ است و سلام بر فرستادگان او و سپاس خدای دو عالم را، ومن شر او را به وسیله تو به خودش بر می گردانم و از شر او به تو پناه می آورم وعلیه او از تو کمک می گیرم، پس با هر آن چه تو می خواهی مرا کفایت کن». می گویند: هر آن چه که از ترس در قلب موسی بود با این دعا به امنیت وآرامش تبدیل شد. ونیز در حالی که ترسیده است این دعا را بخواند خدا خوف او را به آرامش تبدیل می کند و ناراحتی اش را تسلی می دهد و جان دادنش را بر او آسان میکند. فرعون به موسی گفت: تو کی هستی؟! گفت: من فرستاده خدای دو عالم هستم. فرعون در درنگ کرد سپس او را شناخت و به اوگفت « قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ » {فرعون] گفت آیا تو را از کودکی خود نپروردیم و سالیانی چند از عمرت را پیش ما نماندی}. « وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنتَ مِنَ الْکَافِرِینَ » {و [سرانجام] کار خود را کردی و تو از ناسپاسانی}. معنای آن این است: زمانی به این دین من را که الان آن را قبول نداری، اعتقاد داشتی. موسی گفت: « فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ » {گفت آن را هنگامی مرتکب شدم که از گمراهان بودم}. یعنی از خطاکاران؛ و آن قتل را به عمد انجام ندادم « فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا» {و چون از شما ترسیدم از شما گریختم تا پروردگارم به من دانش بخشید}. یعنی نبوت رابه من بخشید و « وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ » {و مرا از پیامبران قرار داد}. سپس موسی آمد وآن چه را که می گفت انکار می­کرد « وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ » {و [آیا] این که فرزندان اسرائیل را بنده [خود] ساخته ای نعمتی است که منتش را بر من می نهی}. یعنی آنان را بنده خود کرده­ای و فرزندانشان را از آنان می­گیری وهرکه را بخواهی به بردگی می­گیری؛ یعنی آن کار مرا نزد تو بکشاند؛ فرعون گفت: «وَمَا رَبُّ

ص: 144

الْعَالَمِینَ *قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إن کُنتُم مُّوقِنِینَ» {و پروردگار جهانیان چیست*گفت پروردگار آسمآن ها و زمین و آن چه میان آن دو است اگر اهل یقین باشید}. فرعون به اطرافیانش گفت: آیا نمی شنوید؟ به هدف انکار آن چه موسی گفت. موسی گفت: «رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الأَوَّلِینَ » {پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شما}. فرعون گفت: « إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ » { واقعا این پیامبری که به سوی شما فرستاده شده سخت دیوانه است} یعنی وقتی می­پندارد شما خدای دیگری غیر از من دارید این سخن درست نیست. موسی گفت: « رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِن کُنتُمْ تَعْقِلُونَ » {پروردگار خاور و باختر و آن چه میان آن دو است اگر تعقل کنید}. فرعون به موسی گفت: « لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ » {اگر خدایی غیر از من اختیار کنی قطعا تو را از [جمله] زندانیان خواهم ساخت}. « قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُّبِینٍ » {اگر چه برای تو چیزی آشکار بیاورم}. که با آن صدق و درستی من و دروغ تو وحقیقت من وباطل بودن تو مشخص شود. فرعون گفت: « فَأْتِ بِهِ إِن کُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ». {اگر راست می گویی آن را بیاور}. « فَأَلْقَی عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُّبِینٌ « {پس عصای خود بیفکند و بناگاه آن اژدهایی نمایان شد}. که دهانش باز بود در حالی که دو طرف خوان - قصر - فرعون را در بر گرفت که فک پایینش را بر زمین و فک بالایی را بر حصار قصر قرار داد تا آن جا که بعضی از افراد خارج قصر سر او را دیدند؛ سپس به سوی فرعون رفت تا او را بگیرد. پس مردم او را دور کردند و فرعون از او ترسید و از جایگاهش پایین پرید و در آن فرعون روز شکمش چهل بار به کار افتاد - خودش را خراب کرد - در حالی که گمان می کردند که او حتی دچار سرفه و سردرد نمی شود و او مانند دیگر مردمان، دچار آفت - تغوّط - نمی­شود در حالی که قبلا هر چهل روز یک بار دستشویی می­رفت و بیشتر موز می خورد تا مدفوعی نداشته باشد و نیازی به کار افتادن شکمش نباشد و این چیزها باعث شده بود که برایش زینت داده شود - توهم کند - و آن ادعاها را بکند چرا که او در میان مردم بی نظیر بود. گفته اند: پس برای چه وقتی مار به سوی او رفت فریاد زد: ای موسی تو را به خدا وحرمت شیری که خوردی او را بگیر و از من دورش کن؟ چون که من به تو ایمان می­آورم و بنی اسرائیل را با تو می فرستم؟؟ بنابراین موسی آن را گرفت ودوباره مثل قبل عصا شد سپس دستش را از گریبانش در آورد و آن را خارج کرد درحالی که مثل برف سفید بود و مانند خورشید نور داشت. فرعون به او گفت: این دست توست؟ وقتی فرعون این را گفت موسی آن را داخل گریبانش برد و بار دیگر آن را در آورد نورش در آسمان پخش شد و چشم ها را می­زد و اطرافش را نورانی و روشن می کرد و این نور در خانه ها وارد می شد و از پنجره از پشت حجاب وپرده دیده می شد. پس فرعون نتوانست به آن نگاه کند، سپس موسی آن را به گریبانش برگرداند و دوباره آن را بیرون آورد و این بار به شکل اولش در آمده بود. گفته اند: فرعون تصمیم گرفت به موسی ایمان بیاورد؛ ولی هامان به سوی او رفت و مقابلش نشست و به او گفت: در حالی که تو خدایی هستی که پرستیده می­شوی می­خواهی تابع بنده­ای شوی؟؟! پس

ص: 145

فرعون به موسی گفت: از امروز تا فردا به من مهلت بده. خدای تعالی به موسی وحی کرد: به فرعون بگو اگر تو به خدای یکتا ایمان بیاوری تو را در ملک و پادشاهیت جاویدان می کنم و جوانی و شادابی را به تو باز می گردانم؛ پس فرعون مهلت خواست. وقتی روز بعد هامان بر فرعون وارد شد و فرعون آن چه را که موسی از طرف خدا به او وعده داده بود خبرداد. هامان به او گفت: به خدا قسم این معادل یک روز عبادت آن ها برای تو نیست و بادی در بینی او انداخت. سپس هامان گفت: من تورا جوان می کنم. پس رنگ آورد و او را خضاب کرد. وقتی موسی بر او وارد شد و او را در آن حالت دید ترسید؛ پس خدای تعالی به او وحی کرد آن چه که دیدی تو را نترساند چرا که طولی نمی کشد که به حالت اولش باز می گردد.

در بعضی از روایات آمده است که موسی و هارون وقتی از نزد فرعون برمی گشتند بارانی در راه آنان را گرفت بنابراین نزد پیرزنی از اقوام مادرشان آمدند. فرعون در پی آن دو کسانی فرستاد و هنگامی که شب آنان را در برگرفت در خانه آن پیرزن خوابیدند و آنان که در پی آن ها آمده بودند در خانه پیرزن آمدند و پیرزن بیدار بود. پس وقتی وجود آن ها را حس کرد بر جان آن دو ترسید. پس عصا از شکاف در خارج شد و پیرزن نگاه می کرد. پس عصا با آن ها مبارزه کرد تا این که هفت تن از آنان را کشت و سپس برگشت و داخل خانه شد، و وقتی موسی و هارون بیدار شدند قضیه آنان که در پی آمده بودند و مبارزه عصا را برای آنان تعریف کرد. پس آن پیرزن به آن دو ایمان آورد وآن ها را تصدیق کرد . - . العرائس : 116 -

**[ترجمه]

توضیح

الغیضة موضع تنبت فیه الأشجار الکثیرة و ربض المدینة بالتحریک ما حولها و الاندساس الاختفاء و أشلیت الکلب علی الصید أغریته و الطفیشل کسمیدع نوع من المرق و الارفضاض التفرق و الطلب بالتحریک جمع طالب و الصیر بالکسر شق الباب.

ثم قال الثعلبی قالت العلماء بأخبار الأنبیاء إن موسی و هارون علیهما السلام وضع فرعون أمرهما و ما أتیا به من سلطان الله سبحانه علی السحر و قال للملإ من حوله (6)

ص: 146


1- فی المصدر: و رددتک. م.
2- فی المصدر: فأتاه بالوشم فخضبه به. م.
3- فی المصدر: من جانب الباب و العجوز تنظر إلیها. م.
4- فی نسخة: و نکایة العصا فیهم. م.
5- العرائس: 116. م.
6- فی نسخة: قال للملإ من قومه، و فی المصدر: قال للملإ حوله. و هو الصحیح.

إِنْ هذانِ لَساحِرانِ یُرِیدانِ إلی قوله فَما ذا تَأْمُرُونَ أ أقتلهما (1)فقال العبد الصالح خربیل (2)مؤمن آل فرعون أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ إلی قوله فَمَنْ یَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشادِ و قال الملأ من قوم فرعون أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ و کانت لفرعون مدائن فیها السحرة عدة للأمر إذا حزبه (3).

و قال ابن عباس قال فرعون لما رأی من سلطان الله فی الید و العصا (4)إنا لا نغالب موسی إلا بمن هو مثله فأخذ غلمانا من بنی إسرائیل فبعث بهم إلی قریة یقال لها الغرماء (5)یعلمونهم السحر کما یعلم الصبیان الکتابة فی الکتاب فعلموهم سحرا کثیرا و واعد فرعون موسی موعدا فبعث فرعون إلی السحرة فجاء بهم و معهم معلمهم فقالوا له (6)ما ذا صنعت فقال قد علمتهم سحرا لا یطیقه سحره أهل الأرض إلا أن یکون أمر من السماء فإنه لا طاقة لهم به ثم بعث فرعون الشرطی فی مملکته فلم یترک فی سلطانه ساحرا إلا أتی به (7).

و اختلفوا فی عدد السحرة (8)الذین جمعهم فرعون فقال مقاتل کانوا اثنین و سبعین ساحرا اثنان منهم من القبط و هما رأسا القوم و سبعون من بنی إسرائیل و قال الکلبی کانوا سبعین ساحرا غیر رئیسهم و کان الذی یعلمهم ذلک رجلین مجوسیین من أهل نینوی

ص: 147


1- فی المصدر: قالوا اقتلهما. م.
2- فی المصدر: حزقیل. م.
3- حزبه أمر أی أصابه، و فی المصدر: معدة للامر إذا أحزنه. م.
4- فی المصدر بعد ذلک: ما رأی. م.
5- فی المصدر: الغرقاء. م.
6- فی المصدر: فجی ء بهم و معهم معلمهم فقال له. م.
7- فی المصدر: فلم یترکوا فی مملکته ساحرا الا أتوا به. م.
8- فی المصدر: عدة السحرة. م.

و قال کعب کانوا اثنی عشر ألفا و قال السدی کانوا بضعا و ثلاثین ألفا و قال عکرمة سبعین ألفا و قال محمد بن المنکدر ثمانین ألفا فاختار منهم سبعة آلاف لیس منهم إلا ساحر ماهر ثم اختار منهم سبعمائة ثم اختار من أولئک السبعمائة سبعین من کبرائهم و علمائهم قال مقاتل و کان رئیس السحرة أخوین بأقصی مدائن مصر فلما جاءهما رسول فرعون قالا لأمهما دلینا علی قبر أبینا فدلتهما علیه فأتیاه فصاحا باسمه فأجابهما فقالا إن الملک وجه إلینا أن نقدم علیه لأنه أتاه رجلان لیس معهما رجال و لا سلاح و لهما عز و منعة و قد ضاق الملک ذرعا (1)من عزهما و معهما عصا إذا ألقیاها لا یقوم لهما شی ء تبلع الحدید و الخشب و الحجر فأجابهما أبوهما انظرا إذا هما ناما فإن قدرتما أن تسلا العصا فسلاها فإن الساحر لا یعمل سحره و هو نائم و إن عملت العصا و هما نائمان فذلک أمر رب العالمین و لا طاقة لکما بهما و لا للملک و لا لجمیع أهل الدنیا فأتیاهما فی خفیة و هما نائمان لیأخذا العصا فقصدتهما العصا.

قالوا ثم واعدوه یوم الزینة و کان یوم سوق لهم عن سعید بن جبیر و قال ابن عباس کان یوم عاشوراء و وافق ذلک یوم السبت فی أول یوم من السنة و هو یوم النیروز و کان یوم عید لهم یجتمع إلیه الناس من الآفاق قال عبد الرحمن بن زید بن أسلم و کان اجتماعهم للمیقات بالإسکندریة و یقال بلغ ذنب الحیة من وراء البحیرة (2)یومئذ قالوا ثم قال السحرة لفرعون أَ إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ قال فرعون وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ عندی فی المنزلة فلما اجتمع الناس جاء موسی و هو متکئ علی عصاه و معه أخوه هارون حتی أتی (3)الجمع و فرعون فی مجلسه مع أشراف قومه فقال موسی علیه السلام للسحرة حین جاءهم وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذابٍ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری فتناجی السحرة بینهم و قال بعضهم لبعض ما هذا بقول ساحر فذلک قوله تعالی فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوی فقالت السحرة

ص: 148


1- أی ضاق صدره و ضعفت طاقته.
2- فی المصدر: بلغ ذنب الحیة الجزیرة من وراء البحرة. م.
3- فی المصدر: حتی أتیا المجمع. م.

لنأتینک الیوم بسحر لم تر مثله وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ و کانوا قد جاءوا بالعصی و الحبال تحملها ستون بعیرا (1)فلما أبوا إلا الإصرار علی السحر قالوا لموسی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقی قالَ بَلْ أَلْقُوا أنتم فَأَلْقَوْا حِبالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ فإذا هی حیات کأمثال الجبال قد ملأت الوادی یرکب بعضها بعضا تسعی فذلک قوله تعالی یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسی و قال و الله إن کانت لعصیا فی أیدیهم و لقد عادت حیات و ما یعدون عصای هذه أو کما حدث نفسه (2)فأوحی الله تعالی إلیه لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی ففرج عن موسی و ألقی عصاه من یده فإذا هی ثعبان مبین کأعظم ما یکون أسود مدلهم (3)علی أربع قوائم قصار غلاظ شداد و هو أعظم و أطول من البختی و له ذنب یقوم علیه فیشرف فوق حیطان المدینة رأسه و عنقه و کاهله لا یضرب ذنبه علی شی ء إلا حطمه و قصمه و یکسر بقوائمه الصخور الصم الصلاب و یطحن کل شی ء و یضرم حیطان البیوت بنفسه نارا و له عینان تلتهبان نارا و منخران تنفخان سموما و علی مفرقة شعر کأمثال الرماح و صارت الشعبتان له فما سعته اثنا عشر ذراعا و فیه أنیاب و أضراس و له فحیح و کشیش و صریر و صریف فاستعرضت ما ألقی السحرة من حبالهم و عصیهم و هی حیات (4)فی عین فرعون و أعین الناس تسعی تلقفها و تبتلعها واحدا واحدا حتی ما یری بالوادی قلیل و لا کثیر مما ألقوا و انهزم الناس فزعین هاربین منقلبین فتزاحموا و تضاغطوا و وطئ بعضهم بعضا حتی مات منهم یومئذ فی ذلک الزحام و مواطئ الأقدام خمسة و عشرون ألفا و

ص: 149


1- قال الیعقوبی: فعملوا من جلود البقر حبالا مجوفة و عصیا مجوفة و یزوقونها و یصیرون فیها الزیبق ثمّ أحموا المواضع التی أرادوا أن یلقوا فیها الحبال و العصی، ثمّ جلس فرعون فالقی السحرة حبالهم و عصیهم فلما حمی الزیبق تحرک و مشت الحبال و العصی.
2- فی المصدر: فلما حدث نفسه. م.
3- فی المصدر: کأعظم ما یکون من الثعابین، أسود مدلهم. م.
4- فی المصدر: و هی تخیل. م.

انهزم فرعون فیمن انهزم منخوبا (1)مرعوبا عازبا عقله (2)و قد استطلق بطنه فی یومه ذلک عن أربعمائة جلسة (3)ثم بعد ذلک إلی أربعین مرة فی الیوم و اللیلة علی الدوام إلی أن هلک فلما انهزم الناس و عاین السحرة ما عاینوا و قالوا لو کان سحرا لما غلبنا و لما خفی علینا أمره و لئن کان سحرا فأین حبالنا و عصینا فألقوا سجدا و قالوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ و کان فیهم اثنان و سبعون شیخا قد انحنت ظهورهم من الکبر و کانوا علماء السحرة و کان رئیس جماعتهم أربعة نفر (4)سابور و عادور و حطحط (5)و مصفا و هم الذین آمنوا حین رأوا ما رأوا من سلطان الله تعالی ثم آمنت السحرة کلهم فلما رأی فرعون ذلک أسف و قال لهم متجلدا آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً وَ أَبْقی ف قالُوا لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلی ما جاءَنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الَّذِی فَطَرَنا فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ إلی قوله تعالی وَ اللَّهُ خَیْرٌ وَ أَبْقی فقطع أیدیهم و أرجلهم من خلاف و صلبهم علی جذوع النخل و هو أول من فعل ذلک فأصبحوا سحرة کفرة و أمسوا شهداء بررة و رجع فرعون مغلوبا (6)معلولا ثم أبی إلا إقامة علی الکفر و التمادی فیه فتابع الله تعالی علیه بالآیات و أخذه و قومه بالسنین إلی أن أهلکهم و خرج موسی علیه السلام راجعا إلی قومه و العصا علی حالها حیة تتبعه و تبصبص حوله و تلوذ به کما یلوذ الکلب الألوف بصاحبه و الناس ینظرون إلیها ینخزلون و یتضاغطون حتی دخل موسی عسکر بنی إسرائیل و أخذ برأسها فإذا هی عصاه کما کانت أول مرة و شتت الله علی فرعون أمره و لم یجد علی موسی سبیلا فاعتزل موسی فی مدینته و لحق بقومه

ص: 150


1- نخب: کان منزوع الفؤاد جبانا، و المنخوب: الجبان الذاهب القلب. و فی المصدر: متخوفا. م.
2- فی المصدر: ذاهبا عقله.
3- فی المصدر: اربعمائة مرة. م.
4- هکذا فی النسخ و فی تاریخ الطبریّ، و فی المصدر: خمسة نفر، و زاد «حفظ».
5- فی المصدر: و حفظ و خطط. و فی نسخة من العرائس: «غادر» بدل «عادور».
6- فی المصدر: مغلوبا مهزوما مکسورا. م.

و عسکروا مجتمعین إلی أن صاروا ظاهرین ظافرین (1).

**[ترجمه]غیضه: جایی است که درآن درختان زیادی می­روید، و رَبَض المدینه: آن چه اطراف آن است. الاندساس: پنهان شدن؛ و أشلیت الکلب علی الصید: اورا تشویق وتحریک کرد؛ الطفیشل مانند سمیدع نوعی خورشت است؛ الارفضاض: پراکندگی؛ الطَلَب: جمع طالب است؛ والصیر با کسره؛ شکاف در.

ثعلبی می­گوید: علمای به اخبار انبیا می­گویند: فرعون آن چه را که موسی و هارون از طرف خدای سبحان آورده بودند را سحر نامید و به اطرافیانش گفت

ص: 146

« إنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ یُرِیدَانِ » {قطعا این دو تن ساحرند میخواهند}. تا « فَمَاذَا تَأْمُرُونَ ». {اکنون چه رای می دهید}.آیا این دو را بکشم؟ پس حزبیل بنده صالح قوم فرعون گفت: « أَتَقْتُلُونَ رَجُلا أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءکُم بِالْبَیِّنَاتِ مِن رَّبِّکُمْ » {آیا مردی را می کشید که می گوید پروردگار من خداست و مسلما برای شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکاری آورده}. تا قول « فَمَن یَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جَاءنَا » {و[لی] چه کسی ما را از بلای خدا اگر به ما برسد حمایت خواهد کرد}. فرعون گفت: « مَا أُرِیکُمْ إِلَّا مَا أَرَی وَمَا أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ » {جز آن چه می بینم به شما نمی نمایم و شما را جز به راه راست راهبر نیستم}. واطرافیان فرعون به او گفتند: « أَرْجِهِ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ *یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ » {و و برادرش را در بند دار و گردآورندگان را به شهرها بفرست*تا هر ساحر ماهری را نزد تو بیاورند}. و فرعون شهرهایی داشت که در آن ساحران آماده امر بودند تا وقتی که به آنان نیاز پیدا شود.

ابن عباس می گوید: هنگامی که موسی سیطره خدا را در دست و عصا بود، دید، گفت: ما بر موسی پیروز نمی شویم مگر این که مانند آن را بیاوریم، بنابراین غلامی از بنی اسرائیل را آورد و او را به روستایی به نام الغرماء فرستاد که به آن ها سحر می آموختند همان گونه که بچه ها کتابت را یاد می گیرند، که به آنان نیز سحر زیادی آموخته بودند و فرعون با موسی زمانی را تعیین کردند، بنابراین فرعون به دنبال ساحران فرستاد و آنان را به همراه معلمشان آوردند. سپس به او گفتند: چه کردی؟ گفت: سحری را به آنان آموختم که ساحران روی زمین نیروی آن را ندارند مگر این که از آسمان آمده باشند سپس فرعون نظامیانش را در مملکتش فرستاد تا همه ساحران را جمع آورند.

در تعداد ساحرانی که فرعون جمع آورد اختلاف است. مقاتل می گوید: هفتاد و دو ساحر که دو تن از آن ها قبطی و رئیس قوم بودند و هفتاد نفر دیگر از بنی اسرائیل بودند. کلبی می گوید: هفتاد نفر به جز رئیسشان بودند کسانی که آموزششان می دادند دو مرد مجوسی اهل نینوا بودند.

ص: 147

کعب می گوید: دوازده هزار نفر بودند؛ و سدیّ می گوید: سی و چند هزار نفر بودند؛و عکرمه می گوید: هفتاد هزار؛ و محمد بن المنکدر می گوید؛ هشتاد هزار نفر بودند که از میان آن ها هفت هزار که همگی ساحران ماهری بودند سپس از میان آن ها هفتصد نفر را انتخاب کرد و از میان هفتصد نفر هفتاد نفر از بزرگان و عالمانشان را انتخاب کرد. مقاتل می گوید: رئیس ساحران دو برادر از دورترین نقاط مصر بودند. وقتی فرستاده فرعون نزد آن ها آمد آن دو به مادرشان گفتند: ما را به قبر پدرمان راهنمایی کن، و مادرشان آن دو را راهنمایی کرد. پس به سر قبر پدرشان آمدند و پدرشان را با اسم فریاد زدند؛ پدرشان جواب داد. گفتند: پادشاه می­خواهد که ما به سویش برویم چرا که دو مرد آمده اند و هیچ مرد و سلاحی با آنان نیست ولی عزتی دارند که پادشاه از بزرگی آن ها به تنگ و فشار آمده است و عصایی دارند که هنگامی آن را می اندازند، آن دو دیگر کاری انجام نمی­دهند؛ آهن و چوب وسنگ را می بلعد. پدرشان جواب داد نگاه کنید وقتی آن دو خوابیدند ببینید می توانید عصا را آرام بیرون بکشید چون ساحر وقتی خواب است سحرش عمل نمی­کند و اگر عصا عمل کرد و آن دو خواب بودند پس امر و فرمان خدای دو عالم است و نه شما و نه پادشاه و نه هیچ کس دیگری نمی تواند با آن دو مقابله کند. بنابراین مخفیانه نزد موسی و هارون رفتند و آن دو خواب بودند تا عصا را بگیرند پس عصا قصد آن دو را کرد.

گفته اند: در روز زینه (جشن) با او قرار گذاشتند و آن روز بازار آنان بود که این نقل از سعید بن جبیر است؛ و ابن عباس گفته است: روز دهم بوده است که آن روز شنبه در اولین روز از سال که همان روز نوروز است بوده ودر روز عید همه مردم از گوشه و کنار در آن جا جمع می شدند. ابن اسلم می­گوید: اجتماعشان در اسکندریه بوده است؛ ومی گویند: در آن روز دم مار پشت دریاچه بوده است؛ گفته اند: ساحران به فرعون گفتند « أَئِنَّ لَنَا لأَجْرًا إِن کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ » {آیا اگر ما غالب آییم واقعا برای ما مزدی خواهد بود} فرعون گفت: به درستی که شما از مقربین از نظر منزلت به من می شوید. پس هنگامی که مردم جمع شدند موسی در حالیکه به عصا تکیه داده و برادرش همراهش بود آمد. تا این که آمدند و فرعون در مجلس بزرگان قومش نشسته بود؛ هنگامی که ساحران آمدند موسی فرمود: « وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِبًا فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَی » {وای بر شما به خدا دروغ مبندید که شما را به عذابی [سخت] هلاک می کند و هر که دروغ بندد نومید می گردد}، پس ساحران با همدیگر نجوا کردند وگفتند این سخن یک ساحر نیست؛ و این سخن خدای تعالی است « فَتَنَازَعُوا أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ وَأَسَرُّوا النَّجْوَی » {ساحران] میان خود در باره کارشان به نزاع برخاستند و به نجوا پرداختند}.ساحران گفتند:

ص: 148

امروز سحری را انجام میدهیم که تا به الان مانندش را ندیده­ای وگفتند: قسم به عزت فرعون که قطعا ما پیروزیم و با عصاها و طناب هایی آمده بودند که شصت شتر آن ها را حمل می کردند. وقتی بر سحر پافشاری کردند به موسی گفتند: اول تو شروع می کنی یا ما شروع کنیم؟ گفت: بلکه شما شروع کنید. پس طناب ها و عصاهایشان را انداختند که در این هنگام مارهایی مانند کوه شدند که دشت را پر کرده بودند و بر همدیگر سوار شده و می چرخیدند و این قول خدای تعالی است: «یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِن سِحْرِهِمْ آن ها تَسْعَی *فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُّوسَی» {ناگهان ریسمان ها و چوبدستی هایشان بر اثر سحرشان در خیال او [چنین] می نمود که آن ها به شتاب می خزند*و موسی در خود بیمی احساس کرد}. وگفت: به خدا قسم عصاهایشان در دست هایشان به صورت مارهایی در می آمد ساحران این عصای مرا محسوب نمی کردند یا چنان که با خودش صحبت کرد؛ پس خدای تعالی به او وحی کرد « لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنتَ الأَعْلَی *وَأَلْقِ مَا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا إِنَّمَا صَنَعُوا کَیْدُ سَاحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتَی » {مترس که تو خود برتری*و آن چه در دست راست داری بینداز تا هر چه را ساخته اند ببلعد در حقیقت آن چه سرهم بندی کرده اند افسون افسونگر است و افسونگر هر جا برود رستگار نمی شود}. پس موسی از این فکر آزاد شده و عصا را انداخت و عصایش تبدیل به ماری بزرگ شد که بزرگترین مار ممکن بود، سیاه و تیره بود و چهار پای کوتاه و کلفت وپهن داشت و از کشتی بزرگ تر وطولانی تر بود و دمی داشت که بر روی آن می ایستاد وسر وگردن و شانه هایش بالاتر از دیوارهای شهر بود. اگر دمش به چیزی می خورد آن را از بین می برد و با پاهایش صخره ها وسنگ های سخت را می شکست و همه چیز را آرد می کرد؛ در دیوار خانه ها آتش می افروخت و دو چشم داشت که از آتش، شعله ور بودند و از سوراخ های دماغش بادهای گرم بیرون می آمد و بر روی فرق سرش موهایی مانند نیزه بود و دو شاخه می شد و دهانی داشت که اندازه این دهان دوازده ذراع بود و در آن دندان های نیش و اسیا بود و دارای صداهای مختلفی از جانب دهان و پوستش بود پس بر آن چه که ساحران از طناب ها و عصاهایشان مار ساخته بودند در جلوی چشم مردم و فرعون نمایان شد؛ می دوید و آن ها را می انداخت و یکی یکی می بلعید تا این که در دشت از آن چه ساحران ساخته بودند نه کم و نه زیاد، چیزی نماند و مردم با ناراحتی وحالتی منقلب فرار کردند، پس ازدحام کردند و بر همدیگر فشار آوردند و بعضی از آن ها زیر دست وپا له شدند تا این که در آن ازدحام بیست وپنج هزار نفر از مردم زیر دست وپا له شدند.

ص: 149

فرعون شکست بسیار سنگینی خورده در حالی که ترسیده بود و هیچ دل وجرأتی نداشت و دیوانه شده بود ودر آن روز چهار صد بار شکمش به کار افتاد. سپس بعد از آن چهل بار در روز و شب ادامه داشت تا این که هلاک شد. پس هنگامی که مردم فرار کردند و ساحران آن چه را که باید می دیدند؛ دیدند گفتند: اگر سحر وجادو بود بر ما غلبه نمی­یافت و امرش بر ما پوشیده نمی­ماند و اگر سحر بود پس طناب ها و عصاهایمان کجاست؟پس سجده کنان بر زمین افتادند وگفتند: « قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ*رَبِّ مُوسَی وَهَارُونَ»{گفتند به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم*پروردگار موسی و هارون}. ودر میان آنان هفتاد و دو شیخ بودند که کمرشان از پیری خمیده شده بود و عالمان سحر و جادو بودند و رئیس این جماعت چهار نفر بودند: سابور، عادور، حطحط و مصفا؛ و اینان همان هایی هستند که وقتی قدرت خدای منزه را دیدند ایمان آوردند وسپس کل ساحران ایمان اوردند؛ پس وقتی فرعون آن ها را دید تاسف خورد و بردبارانه به آن ها گفت: قبل از این که به شما اجازه دهم به او ایمان آوردید؟ او بزرگتر شما بوده که به شما سحر را یاد داده بنابراین دست ها و پاهایتان را برخلاف هم قطع می­کنم و شما را بر تنه نخل به صلیب می کشم تا بفهمید که عذاب کدام یک از ما سخت تر وپایدارتر است! گفتند: «لَن نُّؤْثِرَکَ عَلَی مَا جَاءنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالَّذِی فَطَرَنَا فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ » {هرگز تو را بر معجزاتی که به سوی ما آمده و [بر] آن کس که ما را پدید آورده است ترجیح نخواهیم داد پس هر حکمی می خواهی بکن}. تا این جای سخن خدای تعالی «والله خیر وأبقی».{و خدا بهتر و پایدارتر است}، پس دست ها وپاهایشان را برخلاف هم قطع کرد و آن ها را بر تنه نخل به صلیب کشید و او اولین کسی است که این کار را کرد. ساحران صبح کافر بودند و شب جزء شهدا شده بودند و فرعون شکست خورده و ناخوش برگشت. سپس ایمان نیاورد و همچنان بر کفرش باقی ماند و آن را ادامه داد پس خدای تعالی همچنان آیاتش را نازل می کرد وسال ها طول کشید تا این که آن ها را هلاک کرد و موسی به سوی قومش برگشت در حالی که عصا به صورت مار او را دنبال می کرد و اطرافش دم می­جنباند و مانند سگ که به صاحبش نزدیک می شود به موسی نزدیک می شد و مردم به آن ها نگاه می کردند و گروه گروه شده و به هم فشار می آوردند تا این که موسی وارد خیمه های بنی اسرائیل شد و سر مار را گرفت و در این هنگام عصا به حالت اولش در آمد. خداوند کار فرعون را بر او متفرق و پراکنده گرداند و راهی برای از بین بردن موسی نیافت؛ پس موسی در شهرش تنها ماند و به قومش پیوست؛

ص: 150

و جمع شدند و بسیج شدند تا این که پیروز وغالب شدند. - . العرائس : 116 - 118 -

**[ترجمه]

بیان

المدلهم المظلم و فحیح الأفعی صوتها من فیها و الکشیش صوتها من جلدها و المنخوب الجبان الذی لا فؤاد له.

ثم قال الثعلبی فلما خاف فرعون علی قومه أن یؤمنوا بموسی عزم علی بناء صرح یقوی به سلطانه فقال یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً الآیة فجمع العمال و الفعلة حتی اجتمع له خمسون ألف بناء سوی الأتباع و الأجراء ممن یطبخ الآجر و الجص و ینجر الخشب و الأبواب و یضرب المسامیر فلم یزل یبنی ذلک الصرح إلی أن فرغ منه فی سبع سنین و ارتفع ارتفاعا لم یبلغه بنیان أحد من الخلق منذ خلق الله السماوات و الأرض فبعث الله عز و جل جبرئیل و ضرب بجناحه الصرح فقطعه ثلاث قطع وقعت قطعة منها فی البحر و أخری فی الهند و أخری فی المغرب.

و قال الضحاک بعثه الله وقت الغروب (2)فقذف به علی عسکر فرعون فقتل منهم ألف ألف رجل (3)و قالوا و لم یبق أحد عمل فیه شیئا إلا أصابه موت أو حریق أو عاهة ثم إن فرعون بعد ذلک عزم علی قتال موسی فأراه الله الآیات (4)فلما لم یؤمن أوحی الله تعالی إلی موسی أن اجمع بنی إسرائیل کل أربعة أهل أبیات فی بیت ثم اذبحوا أولاد الضأن و اضربوا بدمائها علی الأبواب فإنی مرسل علی أعدائکم عذابا و إنی سامر الملائکة (5)فلا یدخل بیتا علی بابه دم و سامرها فتقتل أبکار آل فرعون من أنفسهم و أموالهم فتسلمون أنتم و یهلکون هم ثم أخبزوا خبزا فطیرا (6)فإنه أسرع لکم ثم أسر بعبادی حتی تنتهی بهم إلی البحر فیأتیک أمری ففعلت ذلک بنو إسرائیل فقالت القبط لبنی إسرائیل لم تعالجون هذا الدم علی أبوابکم فقالوا إن الله سبحانه مرسل عذابا فنسلم

ص: 151


1- العرائس: 116- 118. م.
2- المصدر خال من قوله: وقت الغروب. م.
3- فی المصدر: الفی الف رجل. م.
4- العرائس: 119. م.
5- فی المصدر: سارسل الملائکة. م.
6- فی المصدر: ثم اخبزوا فطیرا. م.

و تهلکون فقالت القبط فما یعرفکم ربکم إلا بهذه العلامات فقالوا هکذا أمرنا نبینا فأصبحوا و قد طعن أبکار آل فرعون و ماتوا کلهم فی لیلة واحدة و کانوا سبعین ألفا و اشتغلوا بدفنهم و بما نالهم من الحزن علی المصیبة و سری موسی بقومه متوجهین إلی البحر و هم ستمائة ألف و عشرون ألفا لا یعد فیهم ابن سبعین سنة لکبره و لا ابن عشرین سنة لصغره و هم المقاتلة سوی الذریة و کان موسی علیه السلام علی الساقة و هارون علی المقدمة فلما فرغت القبط من دفن أبکارهم و بلغهم خروج بنی إسرائیل قال فرعون هذا عمل موسی قتلوا أبکارنا من أنفسنا و أموالنا ثم خرجوا و لم یرضوا أن ساروا بأنفسهم حتی ذهبوا بأموالنا معهم فنادی فی قومه کما قال الله سبحانه فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ وَ إِنَّا لَجَمِیعٌ حاذِرُونَ ثم تبعهم فرعون بجنوده و علی مقدمته هامان فی ألف ألف و سبعمائة ألف کل رجل علی حصان و علی رأسه بیضة و بیده حربة.

و قال ابن جریح أرسل فرعون فی أثر موسی و قومه ألف ألف و خمسمائة ألف ملک مسور (1)مع کل ملک ألف ثم خرج فرعون خلفهم فی الدهم (2)و کانوا مائة ألف رجل کل واحد منهم راکبا حصانا أدهم فکان فی عسکر فرعون مائة ألف حصان أدهم و ذلک حین طلعت الشمس و أشرقت کما قال الله سبحانه فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ فلما تراءی الجمعان و رأت بنو إسرائیل غبار عسکر فرعون قالوا یا موسی أین ما وعدتنا من النصر و الظفر هذا البحر أمامنا إن دخلناه غرقنا و فرعون خلفنا إن أدرکنا قتلنا و لقد أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا فقال موسی اسْتَعِینُوا (3)بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ و قال عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ (4).

قالوا فلما انتهی موسی علیه السلام إلی البحر هاجت الریح ترمی بموج کالجبال

ص: 152


1- ملک مسور: مسود قدیر.
2- الدهم: العدد الکثیر.
3- فی المصدر: فقال موسی لقومه: یا قوم استعینوا اه. م.
4- العرائس: 123. م.

فقال له یوشع بن نون یا مکلم الله (1)أین أمرت و قد غشینا فرعون و البحر أمامنا فقال موسی هاهنا فخاض یوشع الماء و جاز البحر ما یواری حافر دابته الماء و قال خربیل (2)یا مکلم الله أین أمرت قال هاهنا فکبح فرسه بلجامه (3)حتی طار الزبد من شدقیه ثم أقحمه البحر فرسب فی الماء و ذهب القوم یصنعون مثل ذلک فلم یقدروا فأوحی الله سبحانه إلی موسی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فضرب فلم یطعه فأوحی الله إلیه أن کنه فضرب موسی بعصاه ثانیا و قال انفلق أبا خالد (4)فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ فإذا خربیل واقف علی فرسه لم یبتل سرجه و لا لبده و ظهر فی البحر اثنا عشر طریقا لاثنی عشر سبطا لکل سبط طریق و أرسل الله الریح و الشمس علی قعر البحر حتی صار یبسا.

و عن عبد الله بن سلام أن موسی لما انتهی إلی البحر قال یا من کان قبل کل شی ء و المکون لکل شی ء و الکائن بعد کل شی ء اجعل لنا مخرجا.

وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ قَالَ عِنْدَ ذَلِکَ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِلَیْکَ الْمُشْتَکَی وَ أَنْتَ الْمُسْتَعَانُ (5)وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم.

قالوا فخاضت بنو إسرائیل البحر کل سبط فی طریق و عن جانبیهم الماء کالجبل الضخم لا یری بعضهم بعضا فخافوا و قال کل سبط قد قتل إخواننا فأوحی الله سبحانه إلی جبال الماء أن تشبکی فصار الماء شبکات ینظر بعضهم إلی بعض و یسمع بعضهم کلام بعض حتی عبروا البحر سالمین و لما خرجت ساقة عسکر موسی من البحر وصلت مقدمة عسکر فرعون إلیه و أراد موسی أن یعود البحر إلی حالة الأولی فأوحی الله سبحانه أن اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً

ص: 153


1- فی المصدر یا کلیم اللّه. م.
2- فی المصدر: «حزقیل» فی المواضع.
3- کبح الدابّة باللجام: جذبها به لتقف و لا تجری.
4- کنیة للبحر.
5- فی المصدر بعد ذلک: و علیک التکلان. م.

إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ فلما وصل فرعون قال لقومه انظروا إلی البحر قد انفلق لهیبتی حتی أدرک أعدائی و عبیدی و لم تکن فی خیل فرعون أنثی فجاء جبرئیل علی فرس أنثی و علیه عمامة سوداء و تقدمهم و خاض البحر و ظن أصحاب فرعون أنه منهم فلما سمعت الخیول ریحها اقتحمت البحر فی أثرها و جاء میکائیل علی فرس خلف القوم یشحذهم (1)و یقول لهم ألحقوا بأصحابکم فلما أراد فرعون أن یسلک طریق البحر نهاه وزیره هامان و قال إنی قد أتیت هذا الموضع مرارا و ما لی عهد بهذه الطرق و إنی لا آمن أن یکون هذا مکرا من الرجل یکون فیه هلاکنا و هلاک أصحابنا فلم یطعه فرعون و ذهب حاملا (2)علی حصانه أن یدخل البحر فامتنع و نفر حتی جاء جبرئیل علی رمکة بیضاء فخاض البحر فتبعها حصان فرعون فلما توافوا فی البحر و هم أولهم بالخروج أمر الله البحر فالتطم علیهم فغرقهم أجمعین بمرأی من بنی إسرائیل قالوا فلما سمعت بنو إسرائیل صوت التطام البحر قالوا لموسی ما هذه الوجبة (3)فقال لهم إن الله سبحانه قد أهلک فرعون و کل من کان معه فقالوا إن فرعون لا یموت لأنه خلق خلق من لا یموت أ لم تر أنه کان یلبث کذا و کذا یوما لا یحتاج إلی شی ء مما یحتاج إلیه الإنسان فأمر الله سبحانه البحر فألقاه علی نجوة من الأرض و علیه درعة حتی نظر إلیه بنو إسرائیل.

و یقال لو لم یخرجه الله تعالی ببدنه لشک فیه بعض الناس فبعث موسی جندین عظیمین من بنی إسرائیل کل جند اثنا عشر ألفا إلی مدائن فرعون و هی یومئذ خالیة من أهلها لم یبق منهم إلا النساء و الصبیان و الزمنی و المرضی و الهرمی و أمر علی الجندین یوشع بن نون و کالب بن یوفنا (4)فدخلوا بلاد فرعون فغنموا ما کان فیها من أموالهم و کنوزهم و حملوا من ذلک ما استقلت به الحمولة (5)عنها و ما لم یطیقوا حملها باعوه من قوم آخرین فذلک قوله تعالی کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ

ص: 154


1- أی یسوقهم شدیدا، و فی المصدر: یستحثهم.
2- فی المصدر: معاجلا. م.
3- الوجبة: السقطة مع الهدة. أو صوت الساقط. و فی المصدر: هذه الضوضاء.
4- تقدم الخلاف فی ضبطه.
5- أی ما أطاقته الحمولة.

وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ ثم إن یوشع استخلف علی قوم فرعون رجلا منهم و عاد إلی موسی بمن معه سالمین غانمین (1).

**[ترجمه]المدلهمّ: تاریک؛ فحیح الافعی: صدای دهان مار؛ الکشیش: صدای پوست مار؛ المنخوب: فرد ترسویی که دل وجرأت ندارد.

ثعلبی می گوید: هنگامی که فرعون احساس خطر کرد از این که قومش به موسی ایمان بیاورند تصمیم گرفت که کاخی برای حکومتش بسازد پس گفت: « یَا هَامَانُ ابْنِ لِی صَرْحًا » {ای هامان برای من کوشکی بلند بساز شاید من به آن راهها برسم}، پس کارگران و بنایان را جمع کرد تا این که پنجاه هزار بنا و آجرپز که آجر کاری و سفید کاری می کردند و چوب می تراشیدند و در می ساختند و میخ می زدند، که ساختن آن بنا هفت سال طول کشید و آنقدر ارتفاعش بلند بود که اندازه هیچ بنایی از زمانی که خدا آسمان ها و زمین را خلق کرد به آن نمی رسید. پس خداوند عزوجل جبرئیل را فرستاد و با بالش به کاخ زد و آن را سه قسمت کرد قسمتی از آن را در دریا انداخت و قسمتی از آن را در هند و قسمتی را در مغرب انداخت.

ضحاک می­گوید: خداوند وقت غروب جبرئیل را فرستاد و آن را در میان سپاه فرعون انداخت و با آن هزار هزار مرد را کشت وگفته اند: کسی باقی نماند جز این که همه به مرگ یا سوختن و یا نقص عضو دچار شدند؛ سپس فرعون تصمیم به قتل موسی گرفت پس خدا به او آن آیات را نشان داد، - . العرائس : 119 -

و هنگامی که ایمان نیاورد خدای تعالی به موسی وحی کرد: که هر چهار خانواده از بنی اسرائیل را در یک خانه جمع کن سپس گوساله ها را ذبح کنید و خونهایشان را بر در خانه ها بمالید پس من بر دشمنانتان عذاب میفرستم و ملائکه را دستور خواهم داد به خانه­ای که خون روی در آن است وارد نشوند و آن ها را دستور می­دهم باکره­های خاندان فرعون را اعم از انسان ها- دوشیزگان - و اموال ایشان - گوساله­ها - بکشند، بنابراین شما سالم می­مانید و آن ها هلاک می شوند سپس نان های فطیر بپزید چرا که این سریع ترین غذا برای شماست سپس شبانه بندگانم حرکت کن تا آنان را به دریا برسانی بعد از آن فرمانم خواهد آمد. بنی اسرائیل این کارها را کردند و قبطی ها به بنی اسرائیل گفتند: چرا این خون ها را بر در خانه هایتان زده اید؟ گفتند همانا خدای پاک و منزه عذابی را می فرستد که ما سالم می­مانیم

ص: 151

و شما هلاک می شوید. قبطی ها گفتند آیا خدایتان فقط این کارها و نشانه ها را به شما یاد می­دهد؟ جواب دادند پیامبر ما نیز این گونه ما را امر کرده است. پس صبح شد و فرزندان نخست خاندان فرعون همگی مریض شده و در یک شب مردند که هفتاد هزار نفر بودند. پس مشغول دفن آن ها و اندوه و حزن بر این مصیبت بودند که موسی قومش را شبانه به سوی دریا حرکت داد و در حالی که ششصد و بیست هزار نفر بودند که در میان آن ها پیر مرد هفتاد ساله و جوان بیست ساله جزء این تعداد محسوب نمی شدند و این تعداد جنگجویان بود و غیر از کسانی بودند که متفرق شده بودند و موسی عقب دار و هارون جلو دار بود. هنگامی که قبطی ها از دفن دوشیزگانشان فارغ شدند و خبر خروج بنی اسرائیل به آن ها رسید فرعون گفت: این کار موسی است باکره­های ما را اعم از انسانها- دوشیزگان - و اموال - گوساله­ها - کشتند و خارج شدند و راضی هم نشدند که فقط خودشان بروند بلکه اموال ما را هم با خودشان بردند پس در میان قومش فریاد زد: «فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ *إِنَّ هَؤُلاء لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ *وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ *وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ» {پس فرعون ماموران جمع آوری [خود را] به شهرها فرستاد*و گفت] این ها عده ای ناچیزند*و راستی آن ها ما را بر سر خشم آورده اند*و[لی] ما همگی به حال آماده باش درآمده اید}. سپس فرعون با سربازانش که جلو دار آن ها هامان بود و یک میلیون و هفتصد هزار نفر بودند آن ها را تعقیب کردند که هر مردی بر اسبی سوار و کلاهی بر سر و در دستش نیزه ای بود.

ابن جریح می گوید: فرعون یک میلیون و پانصد هزار فرمانده سیاه پوست و توانا را به تعقیب موسی فرستاد که با هر کدام از این فرماندهان هزار نفر بود. پس فرعون پشت سر آن ها در میان تعداد زیادی خارج شد که حدود صد هزار مرد که هر کدام از آن ها سوار اسبی سیاه بود پس در سپاه فرعون صد هزار اسب سیاه بود و آن هنگامی بود که خورشید طلوع کرد و درخشید همان طور که خدای تعالی میفرماید: « فَأَتْبَعُوهُم مُّشْرِقِینَ » {پس هنگام برآمدن آفتاب آن ها را تعقیب کردند}. پس هنگامی که جمعیت دیده شدند و بنی اسرائیل غبار سپاه فرعون را دیدند گفتند: ای موسی کجاست آن وعده پیروزی که به ما دادی؟ دریا جلوی ماست که اگر داخلش شویم غرق می شویم و فرعون پشت سر ماست که اگر به ما برسد ما را می کشد و ما در هر دو صورت، قبل از این که تو بیایی و بعد از آمدنت، آزار داده شده­ایم. موسی گفت: از خدا طلب کمک کنید و صبر کنید که زمین برای خداست و برای هر کدام از بندگانش که بخوهد آن را به جا می گذارد و عاقبت نیک از آن متقیان است و فرمود: امید است که خدا دشمنانتان را هلاک کند و شما را در زمین باقی گذارد پس نگاه می­کند که چگونه عمل می کنید. - . العرائس : 123 -

گفتند: هنگامی که موسی به دریا رسید بادها شروع وزیدن کردند و موج هایی بسان کوه بالا رفت

ص: 152

پس یوشع بن نون به موسی گفت یا کلیم الله کجا دستور داده شده ای و در حالی که فرعون این جا رسیده و دریا جلوی ماست؟! موسی گفت: همین این جا، پس یوشع داخل آب شد و از دریا عبور کرد و آب جای سم اسبش را ناپدید می­کرد. حزبیل گفت: ای کلیم الله کجا دستور داده شده­ای؟ گفت: این جا، پس لجام اسبش را کشید تا این که کف از گوشه دهان اسبش ریخت سپس او را به زور وارد دریا کرد و در آب فرو رفت پس قوم آمدند که مانند او انجام دهند ولی نتوانستند، پس خداوند سبحان به موسی وحی کرد: «اَنِ اضْرِب بِّعَصَاکَ الْبَحْرَ» {با عصای خود بر این دریا بزن}. پس ضربه زد ولی دریا اطاعت نکرد بنابراین خدا به او وحی کرد که کنیه او را بگو. پس موسی دوباره با عصایش آن را زد و گفت ای ابوخالد! شکافته شو پس شکافته شد و هر شکاف مانند کوه عظیمی بود و در این هنگام دیدند که حزبیل بر اسبش ایستاد زین و یالش خیس نشد و در دریا دوازده راه برای دوازده سبط باز شد، برای هر سبط یک راه؛ و خداوند باد و خورشید را بر قعر دریا فرستاد تا این که خشک شد.

ابن سلام می­گوید: هنگامی که موسی به دریا رسید گفت: ای کسی که قبل از همه بوده ای و همه چیز را خلق کرده ای و بعد از همه زنده ای؛ راه خروجی برای ما قرار بده .

عبدالله می گوید: پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم فرمود: که موسی در آن زمان گفت: خدایا حمد و سپاس تو راست و از تو درخواست می شود و تو یاریگر من هستی، هیچ نیرو و قوتی نیست جز خدای بزرگ بلند مرتبه. گفته اند: بنی اسرائیل وارد دریا شدند هر سبط - فرزند- در راهی و در کنارشان آب مانند کوه بزرگ بود که همدیگر را نمی دیدند پس ترسیدند و هر گروهی گفت برادرانمان کشته شده اند. پس خداوند سبحان به کوه­های آب وحی کرد که مشبّک شوند، در نتیجه آب شبکه شبکه شد که بنی اسرائیل همدیگر را نگاه می کردند و صدا و سخن همدیگر را می شنیدند تا این که سالم از دریا عبور کردند و هنگامی که قسمت عقبه سپاه موسی از دریا خارج شد، جلو دار سپاه فرعون به آن رسید و موسی خواست که دریا به حال اولش بازگردد؛ خدای سبحان وحی کرد: دریا را آرام ترک کن

ص: 153

که آن ها سپاهی غرق شده هستند. وقتی فرعون رسید به قومش گفت: به دریا نگاه کنید به خاطر هیبت من شکافته شده است تا دشمنان و بندگانم را بگیرد و در میان سپاه و اسب های فرعون جنس مؤنثی نبود. پس جبرئیل بر اسب مؤنثی آمد و بر آن دستار سیاهی بود و جلوتر از آن ها رفت و در دریا فرو رفت و اصحاب فرعون گمان کردند که او از آن هاست پس هنگامی که اسب ها بوی او را شنیدند به دنبال او به طرف دریا پیش رفتند و میکائیل با اسبی پشت سر قوم آمد که آن ها را به سرعت جلو می راند و به آن ها می گفت: به یارانتان بپیوندید. پس هنگامی که فرعون می خواست راه دریا را طی کند هامان او را از این کار نهی کرد و گفت: من از این جایگاه بارها گذر کرده ام و این راه نبوده و من مطمئن نیستم که این مکر آن مرد نباشد که باعث هلاک ما و یاران ما نشود، پس فرعون از او اطاعت نکرد و در حالی که سوار اسب بود، خواست وارد دریا شود که اسبش امتناع کرد و نرفت تا این که جبرئیل بر مادیانی سفید آمد که در دریا فرو رفت و بنابراین اسب فرعون او را دنبال کرد. وقتی کاملاً همگی وارد دریا شدند و جلوداران آن ها می خواستند خارج شوند خدا دریا را امر کرد و بر روی آن ها کوبیده شد پس همگی آن ها را جلوی چشم بنی اسرائیل غرق کرد.

می گویند: هنگامی که بنی اسرائیل صدای افتادن دریا را شنیدند به موسی گفتند: این صدای سقوط چه بود؟ به آنان گفت: همانا خدا فرعون و هر که با او بود را به هلاکت رساند. گفتند: همانا فرعون نمی میرد چرا که او به گونه ای آفریده شده که نمی­میرد آیا ندیده­ای که او چندین و چند روز این چنین می­ماند و به چیزی احتیاج ندارد از آن چه انسان به آن نیاز دارد؟ خداوند سبحان دریا را فرمان داد بنابراین دریا او را بر زمین تپه­ای از زمین انداخت و بر او زره­اش بود تا بنی اسرائیل او را ببینند.

و می­گویند: اگر خدای متعال بدن او را بیرون نمی آورد برخی از مردم در آن شک می کردند؛ پس موسی دو لشگر بزرگ از بنی اسرائیل را فرستاد که هرکدام دوازده هزار نفر بودند. آنان به شهرهای فرعون رفتند وآن روزی بود که شهر خالی از سکنه اش بود و در آن ها جز زنان و بچه ها و افراد زمین گیر و مریضان و پیران باقی نمانده بود. یوشع بن نون و کالب بن یوفنا را امیر این دو لشگر کرد که وارد شهر های فرعون شوند و هر آن چه از اموال و گنج هایشان می توانند به غنیمت گیرند و هر آن چه را که می توانند حمل کنند بیاورند و هر آن چه حملش سخت است را به قومی دیگر بفروشند؛ و این قول خدای تعالی است: « کَمْ تَرَکُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ » وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ

ص: 154

*وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ *کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِینَ » {و چه باغ ها و چشمه سارانی [که آن ها بعد از خود] بر جای نهادند*و کشتزارها و جایگاه های نیکو*و نعمتی که از آن برخوردار بودند*آری] این چنین [بود] و آن ها را به مردمی دیگر میراث دادیم}. سپس یوشع بر قوم فرعون مردی از آن ها را جانشین کرد و با هر آن چه که بود سالم و دست پُر به نزد موسی بازگشت. - . العرائس : 123 - 126 -

**[ترجمه]

تذنیب

قال السید المرتضی قدس سره فإن قیل کیف جاز لموسی أن یأمر السحرة بإلقاء الحبال و العصی و ذلک کفر و سحر و تلبیس و تمویه و الأمر بمثله لا یحسن قلنا لا بد من أن یکون فی أمره علیه السلام بذلک شرط فکأنه قال ألقوا ما أنتم ملقون إن کنتم محقین و کان فیما تفعلونه حجة و حذف الشرط لدلالة الکلام علیه و اقتضاء الحال له و یمکن أن یکون علی سبیل التحدی بأن یکون دعاهم إلی الإلقاء علی وجه یساویه فیه و لا یخیلون فیما ألقوه السعی و التصرف من غیر أن یکون له حقیقة لأن ذلک غیر مساو لما ظهر علی یده من انقلاب الجماد حیة علی الحقیقة دون التخییل و إذا کان ذلک لیس فی مقدورهم فإنما تحداهم به لیظهر حجته. (2)أقول یمکن أن یقال الأمر بالسحر إذا کان مشتملا علی بیان بطلانه و ظهور المعجزة و عدم مبالاته بما صنعوا مع أن القوم لا ینتهون عنه بعدم أمره بل بنهیه أیضا لیس بقبیح (3)فیمکن أن یکون مخصصا لعمومات النهی عن الأمر بالسحر إن کانت و لو کان لمحض دلیل العقل فلا یحکم فی خصوص تلک الصورة بشی ء من القبح أو یقال إنه لم یکن المراد به الأمر حقیقة بل کان الغرض عدم خوفه و مبالاته بما سحروا به فیمکن إرجاعه إلی أمر التسویة و قیل إنه لم یأمر بالسحر بل بالإلقاء و هو أعم منه.

ثم قال السید فإن قیل فمن أی شی ء خاف موسی علیه السلام أ و لیس خوفه یقتضی شکه فی صحة ما أتی به قلنا إنما رأی من قوة التلبیس و التخییل ما أشفق عنده من وقوع الشبهة علی من لم ینعم النظر (4)فآمنه الله تعالی من ذلک و بین له أن حجته ستتضح للقوم بقوله تعالی لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی (5).

ص: 155


1- العرائس: 123- 126. و فیه: غانمین شاکرین. م.
2- تنزیه الأنبیاء: 70- 71. م.
3- بل ربما یمکن أن یقال بحسن ذلک، إذ فیه إبطال الباطل و إرشاد الجاهل إلی بطلان عملهم و أن عمله لیس من سنخ عملهم و سحرهم، بل هو من عند اللّه، و عمله من صنع اللّه.
4- أی لم یحقق النظر فیما صنعوا.
5- تنزیه الأنبیاء: 71. م.

أقول: قد مر خبر فی علة ذلک الخوف فی إلقاء إبراهیم علیه السلام فی النار (1)و قیل کان لا یلقی العصا إلا بوحی و لما أبطأ الوحی خاف تفرق بعض الناس قبل أن یؤمر بالإلقاء و قیل کان خوفه ابتداء علی مقتضی الجبلة البشریة.

ثم قال السید رحمه الله فإن قیل فما معنی قوله رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ الآیة قلنا أما قوله لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ ففیه وجوه أولها أنه أراد لئلا یضلوا فحذف و هذا له نظائر کثیرة فی القرآن و کلام العرب فمن ذلک قوله أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما (2)و إنما أراد لئلا تضل و قوله أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ (3)و قوله أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ (4)و قال الشاعر

نزلتم منزل الأضیاف منا. فعجلنا القری أن تشتمونا.

و ثانیها أن اللام هاهنا هی لام العاقبة و لیست بلام الغرض کقوله لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً (5)و ثالثها أن یکون مخرج الکلام مخرج النفی و الإنکار علی من زعم أن الله تعالی فعل ذلک لیضلهم.

و رابعها أن یکون أراد الاستفهام فحذف حرفه المختص به (6).

ص: 156


1- و هو خبر إسماعیل بن الفضل الهاشمی سأل عن أبی عبد اللّه علیه السلام عن موسی بن عمران لما رأی حبالهم و عصیهم کیف أوجس فی نفسه خیفة و لم یوجسها إبراهیم؟ قال: إن إبراهیم علیه السلام حین وضع فی المنجنیق کان مستندا إلی ما فی صلبه من أنوار حجج اللّه عزّ و جلّ و لم یکن موسی علیه السلام کذلک.
2- البقرة: 282. و الظاهر أن الآیة لا تحتاج إلی تقدیر، و المعنی: أن تنسی احدی المرأتین فتذکرها الأخری.
3- الأعراف: 172.
4- النحل: 15، لقمان: 10.
5- القصص: 8.
6- تنزیه الأنبیاء: 73- 75 و لخصه المصنّف. م.

**[ترجمه]سید مرتضی می­گوید: اگر گفته شود: موسی چگونه امر کرد که ساحران طناب ها و عصاهایشان را بیاندازند درحالی که آن کفر و سحر و التباس و تحریف است و امر به مانند آن درست نیست؟ جواب می دهیم باید در این دستور موسی شرطی وجود داشته باشد چرا که او گفت: اگر حق با شماست آن چه را که می­خواهید بیاندازید، بیاندازید. و در آن چه که انجام می دهید حجّتی باشد و حذف شرط به خاطر دلالت کلام بر آن و اقتضای حال است، و ممکن است از روی مبارزه طلبیدن باشد یعنی آن ها را به گونه­ای انداختن دعوت کرد که در آن با او مساوی باشند و ساحران در آن چه می­اندازند عاری از حقیقت نباشند و دخل و تصرفی را تخیل نکنند - دیگران را به وهم نیفکندند- ، چون این کار با آن چه که موسی آورد در شرایط برابر نبود زیرا به دست موسی واقعا جماد به مار تبدیل می­شد بدون هیچ به وهم افکندنی؛ و چون این در توان و قدرت آن ها نبود آن ها را به تحدی خواند تا حجتش آشکار شود. - . تنزیه الانبیاء : 70 - 71 -

می­گویم: ممکن است که گفته شود: امر به جادو اگر شامل بیان بطلان آن و آشکار شدن معجزه و عدم توجه به آن و نیز این که اگر قوم بدون دیدن کار موسی از آن دست نمی کشیدند وحتی - با نهی او - نهی هم نمی شدند زشت و قبیح نیست پس ممکن است که از عمومات نهی از امر به سحر، تخصیص خورده باشد اگر چنین عموماتی را داشته باشیم هر چند که این عمومات، دلیل عقلی صِرف باشد. پس درخصوص آن صورت، نمی­توان نسبت قُبح داد؛ یا گفته شود: منظور از آن امر حقیقی نمی باشد بلکه غرض عدم ترس و عدم توجه به آن چیزی است که با آن جادو می کنند، پس می­توان آن را به امر تسویه برگرداند، و گفته شده: او به سحر امر نکرده است بلکه به انداختن امر کرده و این اعم از آن است.

سپس سید مرتضی می­گوید: اگر گفته شود: پس موسی از چه چیزی ترسید؟ آیا ترس او به این معنا نیست که در صحت آن چه آورده شک کرده است! جواب می­دهیم: موسی به خاطر آن چه که از نیروی حیله­گری و به توهم افکندن دید ترسید که افراد بدون دقت و ظاهربین در شبهه بیافتند - سخن ساحران را بپذیرند - پس خدای تعالی او را آرامش داد و برای او بیان و آشکار کرد که حجت او همه چیز را برای قوم آشکار خواهد کرد با این سخن که: «لَا تَخَفْ إِنَّکَ أَنتَ الْأَعْلَی» {مترس که تو خود برتری}. - . تنزیه الانبیاء : 71 -

ص: 155

می­گویم: روایتی در علت این ترس، در ماجرای افکندن ابراهیم در آتش آمده است؛ و گفته شده: عصارا جز با وحی نمی­انداخت و وقتی وحی به تأخیر افتاد از متفرق شدن برخی از مردم قبل از این که امر به انداختن شود ترسید و گفته شده: ترس او در ابتدا بر مقتضای فطرت بشری بوده است.

سپس سید مرتضی رحمة الله گفت: اگر گفته شود: پس معنی آیه «رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ»{پروردگارا تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای}. چیست؟ می­گوییم: سخن خدای تعالی «لِیُضِلُّواْ عَن سَبِیلِکَ» {تا [خلق را] از راه تو گمراه کنند}. چند وجه دارد:

اوّل: همانا اراده کرده: لئلّا یضلّوا که حذف شده و نظایر این در قرآن و کلام عرب زیاد است و از آن جمله است: «أن تضلّوا احدیهما» - . البقره / 282 -

و این را اراده کرده: لئلا تضل و سخن خدای تعالی «أَن تَقُولُواْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» - . الاعراف / 172 - {تا

مبادا روز قیامت بگویید}. و این آیه «أن تَمِیدَ بِکُمْ» - . النحل / 15؛ لقمان / 10 - {و در زمین کوههایی استوار افکند تا شما را}. و سخن شاعر:

نزّلتم منزل الأضیاف منّا فعجّلنا القری أن تشتمونا - مانند مهمانان ما بر ما وارد شدید، پس برای آوردن غذا عجله کردیم تا ما را شماتت نکنید.

دوم: لام در این جا لام عاقبة است و لام غرض نیست مانند سخن «لیکون لهم عدواً و حزناً» - . القصص / 8 -

است.

سوم: کلام در جایگاه نفی و انکار می باشد بر کسی که می­پندارد خداوند این گونه انجام داده تا آن ها را گمراه کند.

چهارم: اراده استفهام کرده پس حرف مختص به استفهام را حذف کرده است. - . تنزیه الانبیاء / 73 – 75 -

ص: 156

**[ترجمه]

باب 5 أحوال مؤمن آل فرعون و امرأة فرعون

الآیات؛

المؤمن: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ* إِلی فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ* فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ وَ ما کَیْدُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ *وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ* وَ قالَ مُوسی إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ* وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَ إِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ* یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ یَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشادِ* وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ* مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ* وَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ* یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ* وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّناتِ فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ حَتَّی إِذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ»(23-34)

(و قال تعالی): «وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ* یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ* مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ* وَ یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ *تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ* لا جَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَنِی

ص: 157

إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ* فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ *فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ *النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»(38-46)

التحریم: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»(11)

**[ترجمه]وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَی بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِینٍ* إِلَی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ کَذَّابٌ* فَلَمَّا جَاءهُم بِالْحَقِّ مِنْ عِندِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاء الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْیُوا نِسَاءهُمْ وَمَا کَیْدُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ* وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسَی وَلْیَدْعُ رَبَّهُ إِنِّی أَخَافُ أَن یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَن یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسَادَ* وَقَالَ مُوسَی إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُم مِّن کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لَّا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسَابِ* وَقَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءکُم بِالْبَیِّنَاتِ مِن رَّبِّکُمْ وَإِن یَکُ کَاذِبًا فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَإِن یَکُ صَادِقًا یُصِبْکُم بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ* یَا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظَاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَن یَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جَاءنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِیکُمْ إِلَّا مَا أَرَی وَمَا أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ* وَقَالَ الَّذِی آمَنَ یَا قَوْمِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُم مِّثْلَ یَوْمِ الْأَحْزَابِ* مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ وَمَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْمًا لِّلْعِبَادِ* وَیَا قَوْمِ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنَادِ* یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ مَا لَکُم مِّنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ وَمَن یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ* وَلَقَدْ جَاءکُمْ یُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِّمَّا جَاءکُم بِهِ حَتَّی إِذَا هَلَکَ قُلْتُمْ لَن یَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ * - . مومن / 38- 46 -

{و به یقین موسی را با آیات خود و حجتی آشکار فرستادیم*به سوی فرعون و هامان و قارون [اما آنان] گفتند افسونگری شیاد است*پس وقتی حقیقت را از جانب ما برای آنان آورد گفتند پسران کسانی را که با او ایمان آورده اند بکشید و زنانشان را زنده بگذارید و[لی] نیرنگ کافران جز در گمراهی نیست*و فرعون گفت مرا بگذارید موسی را بکشم تا پروردگارش را بخواند من می ترسم آیین شما را تغییر دهد یا در این سرزمین فساد کند*و موسی گفت من از هر متکبری که به روز حساب عقیده ندارد به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برده ام*و مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان می داشت گفت آیا مردی را می کشید که می گوید پروردگار من خداست و مسلما برای شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکاری آورده و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست و اگر راستگو باشد برخی از آن چه به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید چرا که خدا کسی را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمی کند*ای قوم من امروز فرمانروایی از آن شماست [و] در این سرزمین مسلطید و[لی] چه کسی ما را از بلای خدا اگر به ما برسد حمایت خواهد کرد. فرعون گفت جز آن چه می بینم به شما نمی نمایم و شما را جز به راه راست راهبر نیستم*و کسی که ایمان آورده بود گفت ای قوم من من از [روزی] مثل روز دسته ها[ی مخالف خدا] بر شما می ترسم*[از سرنوشتی] نظیر سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که پس از آن ها [آمدند] و [گرنه] خدا بر بندگان [خود] ستم نمی خواهد*و ای قوم من من بر شما از روزی که مردم یکدیگر را [به یاری هم] ندا درمی دهند بیم دارم*روزی که پشت کنان [به عنف] بازمی گردید برای شما در برابر خدا هیچ حمایتگری نیست و هر که را خدا گمراه کند او را راهبری نیست*و به یقین یوسف پیش از این دلایل آشکار برای شما آورد و از آن چه برای شما آورد همواره در تردید بودید تا وقتی که از دنیا رفت گفتید خدا بعد از او هرگز فرستاده ای را برنخواهد انگیخت این گونه خدا هر که را افراطگر شکاک است بی راه می گذارد}

وَقَالَ الَّذِی آمَنَ یَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشَادِ* یَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ* مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلَا یُجْزَی إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ* وَیَا قَوْمِ مَا لِی أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجَاةِ وَتَدْعُونَنِی إِلَی النَّار ِ* تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَأُشْرِکَ بِهِ مَا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَأَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ الْغَفَّارِ* لَا جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنِی

ص: 157

إِلَیْهِ لَیْسَ - لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیَا وَلَا فِی الْآخِرَةِ وَأَنَّ مَرَدَّنَا إِلَی اللَّهِ وَأَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ* فَسَتَذْکُرُونَ مَا أَقُولُ لَکُمْ وَأُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ* فَوَقَاهُ اللَّهُ سَیِّئَاتِ مَا مَکَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ* النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ * - . مومن / 38- 46 -

{و آن کس که ایمان آورده بود گفت ای قوم من مرا پیروی کنید تا شما را به راه درست هدایت کنم*ای قوم من این زندگی دنیا تنها کالایی [ناچیز] است و در حقیقت آن آخرت است که سرای پایدار است*هر که بدی کند جز به مانند آن کیفر نمی یابد و هر که کار شایسته کند چه مرد باشد یا زن در حالی که ایمان داشته باشد در نتیجه آنان داخل بهشت می شوند و در آن جا بی حساب روزی می یابند*و ای قوم من چه شده است که من شما را به نجات فرا می خوانم و [شما] مرا به آتش فرا می خوانید*مرا فرا می خوانید تا به خدا کافر شوم و چیزی را که بدان علمی ندارم با او شریک گردانم و من شما را به سوی آن ارجمند آمرزنده دعوت می کنم*آن چه مرا به سوی آن دعوت می کنید به ناچار نه در دنیا و نه در آخرت [درخور] خواندن نیست و در حقیقت برگشت ما به سوی خداست و افراطگران همدمان آتشند*پس به زودی آن چه را به شما می گویم به یاد خواهید آورد و کارم را به خدا می سپارم خداست که به [حال] بندگان [خود] بیناست*پس خدا او را از عواقب سوء آن چه نیرنگ می کردند حمایت فرمود و فرعونیان را عذاب سخت فرو گرفت*[اینک هر] صبح و شام بر آتش عرضه می شوند و روزی که رستاخیز بر پا شود [فریاد می رسد که] فرعونیان را در سخت ترین [انواع] عذاب درآورید}

- وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ {و برای کسانی که ایمان آورده اند خدا همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت پروردگارا پیش خود در بهشت خانه­ای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان}

**[ترجمه]

تفسیر

تفسیر قوله تعالی: یَکْتُمُ إِیمانَهُ قال الطبرسی رحمه الله: علی وجه التقیة

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ التَّقِیَّةُ مِنْ دِینِی وَ دِینِ آبَائِی وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ وَ التَّقِیَّةُ تُرْسُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ لِأَنَّ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ لَوْ أَظْهَرَ الْإِسْلَامَ لَقُتِلَ.

قال ابن عباس لم یکن مؤمن غیره و غیر امرأة فرعون و غیر المؤمن الذی أنذر موسی فقال إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ قال السدی و مقاتل کان ابن عم فرعون (1)و کان آمن بموسی و هو الذی جاء مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یسعی و قیل إنه کان ولی عهده من بعده و کان اسمه حبیبا و قیل اسمه خربیل. (2)و قال البیضاوی الرجل إسرائیلی أو غریب موحد کان ینافقهم أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أ تقصدون قتله أَنْ یَقُولَ لأن یقول أو وقت أن یقول من غیر رویة و تأمل فی أمره رَبِّیَ اللَّهُ وحده فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ لا یتخطاه وبال کذبه فیحتاج فی دفعه إلی قتله یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ أی فلا أقل من أن یصیبکم بعضه إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ احتجاج ثالث ذو وجهین أحدهما أنه لو کان مسرفا کذابا لما هداه الله إلی البینات و لما عضده بتلک المعجزات.

ص: 158


1- سیأتی فی الحدیث الأول ان اسمه حزبیل و انه کان ابن عم فرعون و ولی عهده و خلیفته. و قال البغدادیّ فی المحبر: کان اسم مؤمن آل فرعون حزبیل أو خزبیل و هو أخو آسیة امرأة فرعون. و قال هشام: حزبیل زوج الماشطة، و کان فرعون قد جعله علی نصف الناس. و قال الطبریّ: اسمه فیما یزعمون حبرک. و سیجی ء ما یحکیه الثعلبی فی ذلک بعد الحدیث السابع.
2- مجمع البیان 8: 521. م.

و ثانیهما أن من خذله الله و أهلکه فلا حاجة لکم إلی قتله و لعله أراد به المعنی الأول و خیل إلیهم الثانی لتلین شکیمتهم (1)و عرض به لفرعون بأنه مسرف کذاب لا یهدیه الله سبیل الصواب ظاهِرِینَ غالبین عالین فی الأرض أرض مصر فَمَنْ یَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ أی فلا تفسدوا أمرکم و لا تتعرضوا لبأس الله فإنه إن جاءنا لم یمنعنا عنه أحد ما أُرِیکُمْ ما أشیر إلیکم إِلَّا ما أَری و أستصوبه من قتله إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ فی تکذیبه و التعرض له مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ مثل أیام الأمم الماضیة یعنی وقائعهم مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ مثل جزاء ما کانوا علیه دائبین من الکفر و إیذاء الرسل یَوْمَ التَّنادِ یوم القیامة ینادی فیه بعضهم بعضا للاستغاثة أو یتصایحون بالویل و الثبور أو یتنادی أصحاب الجنة و أصحاب النار یَوْمَ تُوَلُّونَ عن الموقف مُدْبِرِینَ منصرفین عنه إلی النار و قیل فارین عنها مِنْ عاصِمٍ یعصمکم من عذابه وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ أی یوسف بن یعقوب علی أن فرعونه فرعون موسی أو علی نسبة أحوال الآباء إلی الأولاد أو سبطه یوسف بن إبراهیم بن یوسف مِنْ قَبْلُ من قبل موسی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ فی العصیان مُرْتابٌ شاک فیما تشهد له البینات وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یعنی مؤمن آل فرعون و قیل موسی سَبِیلَ الرَّشادِ أی سبیلا یصل سالکه إلی المقصود مَتاعٌ أی تمتع یسیر لسرعة زوالها بِغَیْرِ حِسابٍ أی بغیر تقدیر و موازنة بالعمل بل أضعافا مضاعفة ما لَیْسَ لِی بِهِ أی بربوبیته عِلْمٌ و المراد نفی المعلوم لا جَرَمَ لا رد لما دعوه إلیه و جرم فعل بمعنی حق و فاعله أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ أی حق عدم دعوة آلهتکم إلی عبادتها أصلا و قیل جرم بمعنی کسب و فاعله مستکن فیه أی کسب ذلک الدعاء إلیه أن لا دعوة له بمعنی ما حصل من ذلک إلا ظهور بطلان دعوته و قیل من الجرم بمعنی القطع و المعنی لا قطع لبطلان دعوة ألوهیة الأصنام أی لا ینقطع فی وقت ما فینقلب حقا وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ بالموت وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ فی الضلالة و الطغیان وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ لیعصمنی من کل سوء إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ فیحرسهم فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا شدائد مکرهم و قیل الضمیر لموسی وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ أی بفرعون و قومه و استغنی بذکرهم عن ذکره للعلم بأنه أولی بذلک و قیل

ص: 159


1- الشکیمة: الانفة. و فلان شدید الشکیمة ای أنوف أبی لا ینقاد.

بطلبه المؤمن من قومه فإنه فر إلی جبل فأتبعه طائفة فوجدوه یصلی و الوحوش صفوف حوله فرجعوا رعبا فقتلهم سُوءُ الْعَذابِ الغرق أو القتل أو النار. (1)و قال الطبرسی رحمه الله فَوَقاهُ اللَّهُ أی صرف الله عنه سوء مکرهم فجاء مع موسی علیه السلام حتی عبر البحر معه النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا أی یعرض آل فرعون علی النار فی قبورهم صباحا و مساء فیعذبون

وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَلِکَ فِی الدُّنْیَا قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأَنَّ نَارَ الْقِیَامَةِ لَا یَکُونُ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً ثُمَّ قَالَ إِنْ کَانُوا إِنَّمَا یُعَذَّبُونَ فِی النَّارِ غُدُوّاً وَ عَشِیّاً فَفِیمَا بَیْنَ ذَلِکَ هُمْ مِنَ السُّعَدَاءِ وَ لَکِنْ هَذَا فِی نَارِ الْبَرْزَخِ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ أَ لَمْ تَسْمَعْ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ

و هذا أمر لآل فرعون بالدخول أو أمر للملائکة بإدخالهم فی أشد العذاب و هو عذاب جهنم (2).

**[ترجمه]«یکتم إیمانه» طبرسی گفت: از روی تقیه ایمانش را پنهان می کرد. امام صادق علیه السلام فرمود: تقیه جزیی از دین من و دین پدران من است و کسی که تقیه ندارد دین ندارد و تقیه سپر خداوند در زمین است، چون انسان مؤمن آل فرعون اگر دینش را آشکار می کرد کشته می شد. ابن عباس می گوید: کسی غیر از او و زن فرعون و آن مؤمنی که به موسی هشدار داد، کسی دیگری به خدا ایمان نداشت. و آن طور که در قرآن آمده است گفت: « إنّ الملأ یأتمرون بک لیقتلوک» {فرعونیان تصمیم بر کشتن تو دارند} سدی و مقاتل گفتند: آن مرد مؤمن پسر عموی فرعون بود که به موسی ایمان آورد و او آن کسی است که از دورترین نقطه شهر شتابان آمد و گفته شده که او جانشین فرعون بعد از خودش بوده است و اسمش حبیب بوده است و گفته شده که اسمش حزبیل بوده است. - . مجمع البیان 521 : 8 -

بیضاوی می­گوید: یک مرد اسرائیلی بود و یا یک مرد غریب یکتاپرست که مخالف آن ها بود. « أتقتلون رجلا » آیا قصد کشتن کسی را دارید؟ « أن یقول » که بگوید یا وقت آن که بگوید، بدون فکر و تامل در موردش. «ربّی الله» به تنهایی «فعلیه کذبه» سنگینی دروغش از او جدا نمی­شود تا برای دفع آن نیاز به کشتن او پیدا کند «یصبکم بعض الذی یعدکم» یعنی حداقل بعضی از آن شما را گرفتار می کند. « إن الله لا یهدی من هو مسرف کذاب » این دلیل سوم است که دو صورت دارد:

اول این که اگر او مسرف و دروغگو بود خداوند او را با این نشانه ها هدایت نمی کرد و او را با این معجزه ها کمک نمی کرد.

ص: 158

دوم این که: کسی که خداوند او را ذلیل و نابود کند نیازی ندارد که شما او را بکشید و شاید منظور او معنای اول باشد و معنای دوم به تصور آن ها آمد تا کمی آرام شوند و به فرعون گفت: که او مسرف و دروغگوست و خداوند او را به راه راست هدایت نمی کند. «ظاهرین» یعنی غلبه کنندگان و تسلط یافتگان بر سرزمین مصر. «فمن ینصرنا من بأس الله» یعنی کار خودتان را خراب نکنید و خودتان را در معرض خشم خداوند قرار ندهید. چون اگر خداوند بر ما خشم بگیرد کسی نمی تواند به ما کمک بکند. «ما أریکم» به شما اشاره نمی­کنم « إلا ما أری » جزء آن چه که در مورد قتل او صلاح می­دانم. «إنّی أخاف علیکم» در متهم کردن او به دروغگویی و تعرض به او. « مثل یوم الأحزاب » به مانند امت های گذشته، منظور اتفاق هایی که بر سر آن ها آمده است. « مثل دأب قوم نوح » به مانند جزای آن هایی که همیشه کفر می ورزیدند و رسول خدا را اذیت می کردند. « یوم التناد » منظور از آن روزی است مردم از یکدیگر طلب کمک می کنند یا این که داد و واویلا سر می دهند یا این که اصحاب بهشت و جهنم یکدیگر را صدا می زنند. «یوم تولّون» از موقف. «مدبرین » که از آن جا به سوی آتش می روید و گفته شده که از آن فرار می کنید. « من عاصم» کسی که شما را از عذاب جهنم حفظ کند. «و لقد جاءکم یوسف» منظور حضرت یوسف پسر حضرت یعقوب است بر این اساس که فرعون زمان او همان فرعون زمان موسی باشد یا به خاطر نسبت احوال پدران به فرزندانشان و یا منظور از او یکی از نوادگانش به نام یوسف بن ابراهیم بن یوسف است. « من قبل » یعنی قبل از موسی. « من هو مسرف » در گناه. « مرتاب » یعنی کسی که با وجود نشانه های آشکار باز شک دارد. «و قال الّذی آمن» یعنی آن انسان مؤمن آل فرعون گفت: و گفته شده که منظور موسی است. «سبیل الرّشاد» یعنی راهی که رونده آن را به مقصد می رساند. « متاع » یعنی بهره اندک به خاطر زوال زودرسش «بغیر حساب» یعنی بدون حساب و اندازه گیری اعمال بلکه چندین برابر بیشتر. «ما لیس لی به» یعنی به ربوبیت او علمی ندارم و منظور از آن نفی کردن شناخت به آن است. «لا جرم» پاسخی نیست به آن چه به آن دعوت کردند؛ و جرم فعلی است که معنای حق را دارد و فاعل آن جمله «أنّ ما تدعوننی إلیه لیس له دعوة» یعنی شایسته نبودن خدایان شما به دعوت مردم به پرستش آن ها؛ و گفته شده – جرم- به معنای فعل کسب کرد، می باشد و فاعلش در آن مستتر است یعنی از دعایش کسب کرد که او هیچ دعوتی نداشته است یعنی چیزی جز آشکار شدن بطلان دعوتش از آن معلوم نشد و گفته شده که از جرم به معنای قطع شدن است یعنی باطل کردن خدا بودن بت ها قطع نمی شود یعنی زمانی این کار قطع نمی­شود تا به حقیقت تبدیل شود. « و أنّ مردّنا إلی الله » به وسیله مرگ « إنّ المسرفین » در گمراهی و گناه هستند. « و أفوّض أمری إلی الله » تا مرا از هر بدی حفظ کند. « إن الله بصیر بالعباد » و آن ها را حفظ می کند. « فوقاه الله سیّئات ما مکروا » مکرهای بزرگشان و گفته شده که آن ضمیر هاء به موسی برمی گردد. «و حاق بآل فرعون» یعنی به فرعون و قومش، و به خاطر این که خود فرعون برای عذاب از قومش سزاوارتر است، پس اسم او را در آیه ذکر نکرد و فقط قومش را ذکر کرد و گفته شده که

ص: 159

به درخواست آن مرد مؤمن از قومش او به دامن کوه فرار کرد. گروهی او را دنبال کردند و او را پیدا کردند در حالی که نماز می خواند و حیوانات وحشی در اطراف او به صف ایستاده اند و به خاطر ترسشان برگشتند و خداوند آن ها را کشت. « سوء العذاب » همان غرق شدن، قتل و آتش بود. - . انوار التنزیل 2 : 153 -

طبرسی گفت: « فوقاه الله» یعنی خداوند مکر بد آن ها را از او برداشت و به نزد موسی آمد و همراه او از دریا گذشت. « النّار یعرضون علیها غدوّا و عشیّا » یعنی صبح و عصر آتش بر قبر آل فرعون عرضه می شود و عذاب داده می شوند.

امام صادق علیه السلام فرمود: این عذاب در دنیاست و قبل از روز قیامت است چون آتش قیامت صبح و عصر ندارد و فرمود اگر آن ها فقط صبح و عصر عذاب داده شوند پس جزء خوشبختان هستند ولی این آتش برزخ قبل از روز قیامت است، آیا سخن خداوند را نشنیدی که فرمود:« وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ » {و روزی که رستاخیز بر پا شود [فریاد می رسد که] فرعونیان را در سخت ترین [انواع] عذاب درآورید} و این دستور برای آل فرعون برای وارد شدنشان به جهنم و یا امر به ملائکه برای وارد کردن آن ها در شدیدترین عذاب ها، همان عذاب جهنم است. - . مجمع البیان 8 : 526 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ حِزْبِیلُ (3)مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ یَدْعُو قَوْمَ فِرْعَوْنَ إِلَی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةِ مُوسَی وَ تَفْضِیلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی جَمِیعِ رُسُلِ اللَّهِ وَ خَلْقِهِ وَ تَفْضِیلِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْخِیَارِ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَلَی سَائِرِ أَوْصِیَاءِ النَّبِیِّینَ وَ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنْ رُبُوبِیَّةِ فِرْعَوْنَ فَوَشَی بِهِ الْوَاشُونَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ قَالُوا إِنَّ حِزْبِیلَ یَدْعُو إِلَی مُخَالَفَتِکَ وَ یُعِینُ أَعْدَاءَکَ عَلَی مُضَادَّتِکَ فَقَالَ لَهُمْ فِرْعَوْنُ ابْنُ عَمِّی وَ خَلِیفَتِی عَلَی مُلْکِی وَ وَلِیُّ عَهْدِی إِنْ فَعَلَ مَا قُلْتُمْ فَقَدِ اسْتَحَقَّ أَشَدَّ الْعَذَابِ عَلَی کُفْرِهِ نِعْمَتِی فَإِنْ کُنْتُمْ (4)عَلَیْهِ کَاذِبِینَ فَقَدِ اسْتَحْقَقْتُمْ أَشَدَّ الْعَذَابِ لِإِیثَارِکُمُ الدُّخُولَ فِی مَکَانِهِ فَجَاءَ بِحِزْبِیلَ وَ جَاءَ بِهِمْ فَکَاشَفُوهُ وَ قَالُوا أَنْتَ تَجْحَدُ رُبُوبِیَّةَ فِرْعَوْنَ الْمَلِکِ وَ تَکْفُرُ نَعْمَاءَهُ فَقَالَ حِزْبِیلُ أَیُّهَا الْمَلِکُ هَلْ جَرَّبْتَ عَلَیَّ کَذِباً قَطُّ قَالَ لَا قَالَ فَسَلْهُمْ مَنْ رَبُّهُمْ فَقَالُوا فِرْعَوْنُ قَالَ وَ مَنْ خَالِقُکُمْ قَالُوا فِرْعَوْنُ هَذَا قَالَ وَ مَنْ رَازِقُکُمُ الْکَافِلُ لِمَعَایِشِکُمْ وَ الدَّافِعُ عَنْکُمْ مَکَارِهَکُمْ قَالُوا فِرْعَوْنُ هَذَا قَالَ حِزْبِیلُ أَیُّهَا الْمَلِکُ فَأُشْهِدُکَ وَ کُلَّ مَنْ حَضَرَکَ أَنَّ رَبَّهُمْ هُوَ رَبِّی وَ خَالِقَهُمْ هُوَ خَالِقِی وَ رَازِقَهُمْ هُوَ

ص: 160


1- أنوار التنزیل 2: 151- 153. م.
2- مجمع البیان 8: 525- 526. م.
3- فی نسخة: «حزقیل» و فی أخری «خربیل» فی جمیع المواضع.
4- فی نسخة: علی کفره لنعمتی، و ان کنتم.

رَازِقِی وَ مُصْلِحَ مَعَایِشِهِمْ هُوَ مُصْلِحُ مَعَایِشِی لَا رَبَّ لِی وَ لَا خَالِقَ وَ لَا رَازِقَ غَیْرُ رَبِّهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ رَازِقِهِمْ وَ أُشْهِدُکَ وَ مَنْ حَضَرَکَ أَنَّ کُلَّ رَبٍّ وَ خَالِقٍ وَ رَازِقٍ سِوَی رَبِّهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ رَازِقِهِمْ فَأَنَا بَرِی ءٌ مِنْهُ وَ مِنْ رُبُوبِیَّتِهِ وَ کَافِرٌ بِإِلَهِیَّتِهِ یَقُولُ حِزْبِیلُ هَذَا وَ هُوَ یَعْنِی أَنَّ رَبَّهُمْ هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لَمْ یَقُلْ إِنَّ الَّذِی قَالُوا إِنَّهُ رَبُّهُمْ هُوَ رَبِّی وَ خَفِیَ هَذَا الْمَعْنَی عَلَی فِرْعَوْنَ وَ مَنْ حَضَرَهُ وَ تَوَهَّمُوا أَنَّهُ یَقُولُ فِرْعَوْنُ رَبِّی وَ خَالِقِی وَ رَازِقِی فَقَالَ لَهُمْ فِرْعَوْنُ یَا رِجَالَ السَّوْءِ وَ یَا طُلَّابَ الْفَسَادِ فِی مُلْکِی وَ مُرِیدِی الْفِتْنَةِ بَیْنِی وَ بَیْنَ ابْنِ عَمِّی وَ هُوَ عَضُدِی أَنْتُمُ الْمُسْتَحِقُّونَ لِعَذَابِی لِإِرَادَتِکُمْ فَسَادَ أَمْرِی وَ إِهْلَاکَ ابْنِ عَمِّی وَ الْفَتَّ فِی عَضُدِی ثُمَّ أَمَرَ بِالْأَوْتَادِ فَجَعَلَ فِی سَاقِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَتِداً وَ فِی صَدْرِهِ وَتِداً وَ أَمَرَ أَصْحَابَ أَمْشَاطِ الْحَدِیدِ فَشَقُّوا بِهَا لُحُومَهُمْ مِنْ أَبْدَانِهِمْ فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَوَقاهُ اللَّهُ یَعْنِی حِزْبِیلَ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا بِهِ لَمَّا وَشَوْا بِهِ إِلَی فِرْعَوْنَ لِیَهْلِکُوهُ وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمُ الَّذِینَ وَشَوْا بِحِزْبِیلَ إِلَیْهِ لَمَّا أَوْتَدَ فِیهِمُ الْأَوْتَادَ وَ مَشَّطَ عَنْ أَبْدَانِهِمْ لُحُومَهَا بِالْأَمْشَاطِ الْخَبَرَ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام العسکری علیه السلام و احتجاج: امام صادق علیه السلام فرمود: حزبیل مرد مؤمن آل فرعون قوم فرعون را به یکتا پرستی و پیامبری موسی و برتری حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم بر همه پیامبران و مخلوقات دیگر و برتری حضرت علی علیه السلام و امامان معصوم بر سایر جانشینان پیامبر، و به دوری و بیزاری از خداوندی فرعون دعوت می کرد. و دشمنانش در نزد فرعون از او سخن چینی کردند و گفتند: که حزبیل مردم را به مخالفت با تو دعوت می کند و دشمنانت را برای دشمنی با تو دعوت می کند؛ فرعون تعجب کرد و گفت: پسر عمو و جانشین و ولی عهد من این کارها را کرده است!! اگر این کار را که شما گفتید انجام داده باشد به خاطر کفران نعمت های من مستحق شدیدترین عذاب است؛ اگر برای او دروغ بسته باشید به خاطر این که تلاش کردید جای او را نزد من بگیرید شما مستحق شدیدترین عذاب هستید و حزبیل را آوردند و از او پرس و جو کردند و گفتند که: آیا تو خدا بودن فرعون را انکار می کنی و به نعمت های او کفر می ورزی؟ حزبیل گفت: ای پادشاه آیا تا حالا دیدی که من دروغ بگویم؟ گفت: نه؛ حزبیل گفت: پس در مورد خدایشان از آن ها سؤال بپرس؟ گفتند: فرعون؛ پرسید: چه کسی شما را خلق کرده است؟ گفتند: این فرعون. پرسید: و چه کسی برای زندگیتان رزق کافی می دهد و مصیبت ها را از شما دفع می کند؟ گفتند: این فرعون. حزبیل گفت: ای پادشاه، پس در برابر تو و کسانی که این جا هستند شهادت می دهم که خدای آن ها خدای من و خالق آن ها خالق من و رازق آن ها

ص: 10

رازق من است و کسی که زندگی آن ها را می چرخاند همان کس هم زندگی من را می چرخاند. من خدایی و خالقی و روزی دهنده ای غیر از خدا و خالق و روزی دهنده آن ها ندارم. و در برابر تو و همه کسانی که این جا هستند شهادت می دهم که من خدا و خالق و روزی دهنده ای غیر از خدای آن ها ندارم و من از پرستش خدایی غیر از خدای آن ها منزه هستم و به خدایی او ایمان ندارم. و منظور حزبیل از سخنانش این بود که خدای آن ها همان خدای من الله است و نگفت که این کسی که آن ها گفتند همان خدای من است و این معنا را بر فرعون و کسانی که آن جا بودند مخفی نگه داشت و فکر کردند که او گفت که فرعون خدا و خالق و روزی دهنده من است. فرعون به آن ها گفت: ای مردان پست و ای کسانی که خواهان فساد در مملکت من هستید و بین من و پسر عمویم را فتنه می اندازید؛ او معتمد من است و شما به خاطر قصدتان برای خراب کردن کار من و نابود کردن پسرعمویم و پراکنده کردن یاران مستحق عذاب من هستید. سپس به مامورانش دستور داد که در ساق پای هرکدام یک میخ و در سینه شان یک میخ فرو بکنند و به ماموران عذابش - اصحاب شانه­های آهنین - دستور داد تا با آن میخ­ها گوشت بدنشان را تکه تکه کنند. این همان کلام خداست که فرمود:« فوقاه الله » منظورش حزبیل است. « سیئات ما مکروا » هنگامی که سخن چینی او را نزد فرعون کردند تا او را نابود کنند. « و حاق بآل فرعون سوء العذاب » و منظور او آن هایی هستند که سخن چینی حزبیل را کردند. هنگامی که میخ در بدنشان فرو کردند وبا شانه­های آهنین بدنشان را تکه تکه کردند ادامه خبر. - . تفسیر العسکری : 144- 143، الاحتجاج : 206 -

**[ترجمه]

بیان

وشی به إلی السلطان أی سعی و نمه و قال الجوهری فت الشی ء أی کسره یقال فت عضدی و هد رکنی.

**[ترجمه]« وشی به الی السلطان» یعنی: سعی کرد که او را خراب کند و سخن چینیش را نزد پادشاه کرد. جوهری می گوید: «فت الشی» یعنی آن را شکست و گفته می شود که: بازویم را شکست و پایه­ام را ویران کرد.

**[ترجمه]

«2»

-ل، الخصال عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَارُونَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ الشَّهْرَزُورِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ الْحُسَیْنِ الْمَدَائِنِیِّ عَنْ أَبِی لَهِیعَةَ عَنْ أَبِی الزُّبَیْرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثَلَاثَةٌ لَمْ یَکْفُرُوا بِالْوَحْیِ طَرْفَةَ عَیْنٍ مُؤْمِنُ آلِ یَاسِینَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آسِیَةُ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (2).

**[ترجمه]خصال: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: سه نفر حتی برای یک چشم بر هم زدن به وحی خداوند کافر نبودند: مرد مؤمن آل یاسین، علی بن ابی طالب علیه السلام ، آسیه زن فرعون. - . الخصال 1 : 82 -

**[ترجمه]

«3»

-ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ مَنِیعٍ عَنْ شَیْبَانَ بْنِ فَرُّوخَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی الْفُرَاتِ عَنْ عِلْبَاءِ بْنِ أَحْمَدَ (3)عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ

ص: 161


1- تفسیر العسکریّ: 143- 144، الاحتجاج: 206.
2- الخصال ج 1: 82.
3- فی المصدر «علیا» بالیاء و هو وهم و الصحیح «علباء» بالکسر فالسکون فالمد، و الرجل هو ابن أحمر الیشکری بصری من القراء.

اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطَطٍ فِی الْأَرْضِ وَ قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا هَذَا قُلْنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَمُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَفْضَلُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ أَرْبَعٌ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (1).

**[ترجمه]خصال: ابن عباس روایت می کند که: پیامبر

ص: 161

چهار خط بر روی زمین کشید و فرمود: آیا می دانید این چیست؟ گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود که: بهترین زنان دنیا چهار نفر هستند: خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم زن فرعون. - . الخصال 1 : 96 -

**[ترجمه]

«4»

-ل، الخصال سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ اللَّخْمِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ حَجَّاجِ بْنِ مِنْهَالٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ أَبِی الْفُرَاتِ الْکِنْدِیِّ عَنْ عِلْبَاءٍ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: خَطَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَرْبَعَ خُطُوطٍ (2)ثُمَّ قَالَ خَیْرُ نِسَاءِ الْجَنَّةِ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْنَ (3).

**[ترجمه]خصال: ابن عباس روایت می کند که: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم چهار خط کشید سپس فرمود: بهترین زنان بهشت مریم دختر عمران و خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد و آسیه دختر مزاحم زن فرعون هستند. - . الخصال 1 : 96 -

**[ترجمه]

«5»

-فس، تفسیر القمی وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ قَالَ کَتَمَ إِیمَانَهُ سِتَّمِائَةِ سَنَةٍ قَالَ وَ کَانَ مَجْذُوماً مُکَنَّعاً (4)وَ هُوَ الَّذِی قَدْ وَقَعَتْ أَصَابِعُهُ وَ کَانَ یُشِیرُ إِلَی قَوْمِهِ بِیَدَیْهِ الْمَکْنُوعَتَیْنِ وَ یَقُولُ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ (5)قَوْلُهُ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا یَعْنِی مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ اللَّهِ لَقَدْ قَطَعُوهُ إِرْباً إِرْباً وَ لَکِنْ وَقَاهُ اللَّهُ أَنْ یَفْتِنُوهُ فِی دِینِهِ (6).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « و قال رجل من آل فرعون یکتم إیمانه » گفته اند که ایمانش را ششصد سال مخفی کرد و مبتلا به بیماری جزام بود و دستهایش فلج بودند و آن کسی است که انگشتانش زخم شده بودند و با دو دست فلجش به قومش اشاره می کرد و می گفت: « یا قوم اتّبعونی أهدکم سبیل الرّشاد » {ای مردم از من پیروی کنید تا شما را به راه راست هدایت کنم}. - . تفسیر القمی : 585 -

و کلام خداوند که فرمود: «فوقاه الله سیئات ما مکروا» منظور او مؤمن آل فرعون است امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم او را قطعه قطعه کرده بودند ولی خداوند از این که برای او در دینش فتنه ایجاد کنند، حفظ کرد. - . تفسیر القمی : 586- 585 -

**[ترجمه]

«6»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام حِزْبِیلُ (7)هُوَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ أَرْسَلَ فِرْعَوْنُ رَجُلَیْنِ فِی طَلَبِهِ فَانْطَلَقَا فِی طَلَبِهِ فَوَجَدَاهُ قَائِماً یُصَلِّی بَیْنَ الْجِبَالِ وَ الْوُحُوشُ خَلْفَهُ فَأَرَادَا أَنْ یُعَجِّلَاهُ عَنْ صَلَاتِهِ فَأَمَرَ اللَّهُ دَابَّةً مِنْ تِلْکَ الْوُحُوشِ کَأَنَّهَا بَعِیرٌ أَنْ تَحُولَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِ فَطَرَدَتْهُمَا عَنْهُ حَتَّی قَضَی صَلَاتَهُ فَلَمَّا رَآهُمَا أَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً وَ قَالَ یَا رَبِّ أَجِرْنِی مِنْ فِرْعَوْنَ فَإِنَّکَ إِلَهِی عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ إِلَیْکَ أَنَبْتُ أَسْأَلُکَ یَا إِلَهِی إِنْ کَانَ هَذَانِ الرَّجُلَانِ یُرِیدَانِ بِی سُوءاً فَسَلِّطْ عَلَیْهِمَا فِرْعَوْنَ وَ عَجِّلْ ذَلِکَ وَ إِنْ هُمَا أَرَادَانِی بِخَیْرٍ فَاهْدِهِمَا فَانْطَلَقَا حَتَّی دَخَلَا عَلَی فِرْعَوْنَ لِیُخْبِرَاهُ بِالَّذِی عَایَنَاهُ فَقَالَ أَحَدُهُمَا مَا الَّذِی نَفَعَکَ أَنْ یُقْتَلَ فَکَتَمَ عَلَیْهِ فَقَالَ الْآخَرُ

ص: 162


1- الخصال ج 1: 96.
2- فی المصدر: أربع خطط.
3- الخصال ج 1: 96.
4- کنع یده: أشلها و أیبسها.
5- تفسیر القمّیّ: 585.
6- تفسیر القمّیّ: 585- 586.
7- فی نسخة: «خربیل» فی جمیع الموارد.

وَ عِزَّةِ فِرْعَوْنَ لَا أَکْتُمُ عَلَیْهِ وَ أَخْبَرَ فِرْعَوْنَ عَلَی رُءُوسِ النَّاسِ بِمَا رَأَی وَ کَتَمَ الْآخَرُ فَلَمَّا دَخَلَ حِزْبِیلُ قَالَ فِرْعَوْنُ لِلرَّجُلَیْنِ مَنْ رَبُّکُمَا قَالا أَنْتَ فَقَالَ لِحِزْبِیلَ وَ مَنْ رَبُّکَ قَالَ رَبِّی رَبُّهُمَا فَظَنَّ فِرْعَوْنُ أَنَّهُ یَعْنِیهِ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ وَ سُرَّ فِرْعَوْنُ وَ أَمَرَ بِالْأَوَّلِ فَصُلِبَ فَنَجَا اللَّهُ الْمُؤْمِنَ وَ آمَنَ الْآخَرُ بِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حَتَّی قُتِلَ مَعَ السَّحَرَةِ (1).

سن، المحاسن أَبِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا قَالَ أَمَا لَقَدْ سَطَوْا عَلَیْهِ وَ قَتَلُوهُ وَ لَکِنْ أَ تَدْرُونَ مَا وَقَاهُ وَقَاهُ أَنْ یَفْتِنُوهُ فِی دِینِهِ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: حزبیل آن مرد مؤمن آل فرعون بود، فرعون دو نفر را به دنبال او فرستاد و آن ها هم به دنبال او رفتند و او را پیدا کردند که در بین کوه ها نماز می­خواند و حیوانات وحشی در پشت او بودند. آن دو خواستند که در نماز خواندنش بر او عجله کنند - مانع او شوند -، خداوند یکی از آن حیوانات را انگار شتر بود، مامور کرد که مانع آن ها و آن فرد مؤمن شود و آن دو را از او دور کرد تا نمازش را تمام کرد. هنگامی که آن ها را دید احساس ترس کرد و گفت: خدایا من را از فرعون نجات بده چون تو خدای من هستی، به تو توکل می کنم و به تو ایمان دارم و شکایتم را نزد تو می کنم خدایا از تو می خواهم اگر این دو مرد قصد ضرر و زیان من را دارند به زودی فرعون را بر آن ها مسلط کن و اگر قصد خوبی به من دارند آن ها را هدایت کن. پس راهی شدند تا این که به نزد فرعون رفتند تا او را از آن چه که دیدند با خبر کنند. یکی از آن ها گفت: چه نفعی به من می رسد اگر او کشته شود؟ پس راز او را مخفی کرد. دیگری گفت:

ص: 162

به عزت فرعون قسم که او را از فرعون مخفی نمی کنم و در جلوی مردم فرعون را به آن چه که دیده بود با خبر کرد ولی دیگری راز او را پنهان کرد. هنگامی که حزبیل داخل شد فرعون به آن دو نفر گفت: خدای شما کیست؟ گفتند: تو، و به حزبیل گفت خدای تو کیست؟ گفت: خدای من همان خدای آن دو نفر است. و فرعون فکر کرد که منظورش او است. و این گونه او را از بدیهایی که برای او دسیسه کرده بودند، حفظ کرد و بدترین عذاب آل فرعون را احاطه کرد و فرعون خوشحال شد و دستور داد که آن مردی که راز حزبیل را فاش کرد، دار زدند و حزبیل نجات پیدا کرد و موسی آن مرد دیگری را نجات داد تا این که همراه جادوگران کشته شد. - . نسخه خطی، این داستان به صورت مفصل در روایت اول آمد. -

محاسن: امام صادق علیه السلام در مورد آیه « فوقاه الله سیئات ما مکروا » فرمود:همانا بر او چیره شدند و او را کشتند. ولی آیا می دانید خداوند او را از چه چیزی حفظ کرد؟ او را از ایجاد فتنه در دینش حفظ کرد. - . محاسن البرقی 219 -

**[ترجمه]

بیان

سطا علیه أی قهر و بطش به قال الثعلبی قالت الرواة کان حزبیل من أصحاب فرعون نجارا و هو الذی نجر التابوت لأم موسی حین قذفته فی البحر و قیل إنه کان خازنا لفرعون مائة سنة و کان مؤمنا مخلصا یکتم إیمانه إلی أن ظهر موسی علیه السلام علی السحرة فأظهر حزبیل إیمانه فأخذ یومئذ و قتل مع السحرة صلبا و أما امرأة حزبیل فإنها کانت ماشطة بنات فرعون و کانت مؤمنة.

وَ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِی مَرَّتْ بِی رَائِحَةٌ طَیِّبَةٌ فَقُلْتُ لِجَبْرَئِیلَ مَا هَذِهِ الرَّائِحَةُ قَالَ هَذِهِ مَاشِطَةُ آلِ فِرْعَوْنَ (3)وَ أَوْلَادُهَا کَانَتْ تَمْشُطُهَا فَوَقَعَتِ الْمُشْطَةُ مِنْ یَدِهَا فَقَالَتْ بِسْمِ اللَّهِ فَقَالَتْ بِنْتُ فِرْعَوْنَ أَبِی فَقَالَتْ لَا بَلْ رَبِّی وَ رَبُّکِ وَ رَبُّ أَبِیکِ فَقَالَتْ لَأُخْبِرَنَّ بِذَلِکِ أَبِی فَقَالَتْ نَعَمْ فَأَخْبَرَتْهُ فَدَعَا بِهَا وَ بِوُلْدِهَا وَ قَالَ مَنْ رَبُّکِ فَقَالَتْ إِنَّ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللَّهُ فَأَمَرَ بِتَنُّورٍ مِنْ نُحَاسٍ فَأُحْمِیَ فَدَعَا بِهَا وَ بِوُلْدِهَا فَقَالَتْ إِنَّ لِی إِلَیْکَ حَاجَةً قَالَ وَ مَا هِیَ قَالَتْ تَجْمَعُ عِظَامِی وَ عِظَامَ وُلْدِی فَتَدْفَنُهَا قَالَ ذَاکِ لَکِ لِمَا لَکِ عَلَیْنَا مِنْ حَقٍّ فَأَمَرَ بِأَوْلَادِهَا فَأُلْقُوا وَاحِداً وَاحِداً فِی التَّنُّورِ حَتَّی کَانَ آخِرُ وُلْدِهَا وَ کَانَ صَبِیّاً مُرْضَعاً فَقَالَ اصْبِرِی یَا أُمَّاهْ إِنَّکِ عَلَی الْحَقِّ فَأُلْقِیَتْ فِی التَّنُّورِ مَعَ وُلْدِهَا.

ص: 163


1- مخطوط: فیه اضطراب و تقدم تفصیل الحکایة فی الحدیث الأول.
2- محاسن البرقی: 219.
3- فی المصدر: قال: رائحة ماشطة آل فرعون.

و أما امرأة فرعون آسیة فکانت من بنی إسرائیل و کانت مؤمنة مخلصة و کانت تعبد الله سرا و کانت علی ذلک أن قتل فرعون امرأة حزبیل فعاینت حینئذ الملائکة یعرجون بروحها لما أراد الله تعالی بها من الخیر فزادت یقینا و إخلاصا و تصدیقا فبینا هی کذلک إذ دخل علیها فرعون یخبرها بما صنع بها فقالت الویل لک یا فرعون ما أجرأک علی الله جل و علا فقال لها لعلک قد اعتراک الجنون الذی اعتری صاحبتک فقالت ما اعترانی جنون لکن آمنت بالله تعالی ربی و ربک و رب العالمین فدعا فرعون أمها فقال لها إن ابنتک أخذها الجنون فأقسم لتذوقن الموت أو لتکفرن بإله موسی فخلت بها أمها فسألتها موافقة (1)فیما أراد فأبت و قالت أما أن أکفر بالله فلا و الله لا أفعل ذلک أبدا فأمر بها فرعون حتی مدت بین أربعة أوتاد ثم لا زالت تعذب حتی ماتت کما قال الله سبحانه وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ و عن ابن عباس قال أخذ فرعون امرأته آسیة حین تبین له إسلامها یعذبها لتدخل فی دینه فمر بها موسی و هو یعذبها فشکت إلیه بإصبعها فدعا الله موسی أن یخفف عنها فلم تجد للعذاب مسا و إنها ماتت من عذاب فرعون لها (2)فقالت و هی فی العذاب رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ و أوحی الله إلیها أن ارفعی رأسک ففعلت فأریت البیت (3)فی الجنة بنی لها من در فضحکت فقال فرعون انظروا إلی الجنون الذی بها تضحک و هی فی العذاب انتهی. (4)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ هی آسیة بنت مزاحم قیل إنها لما عاینت المعجز من عصا موسی و غلبت السحرة أسلمت فلما ظهر لفرعون إیمانها نهاها فأبت فأوتد یدیها و رجلیها بأربعة أوتاد و ألقاها فی الشمس

ص: 164


1- فی المصدر: فسألتها موافقة فرعون فیما أراد.
2- فی المصدر: فدعا اللّه أن یخفف عنها من العذاب، فبعد ذلک لم تجد للعذاب ألما إلی أن مات فی عذاب فرعون.
3- فی المصدر: فرأت البیت.
4- عرائس الثعلبی: 106 و 107 من طبع مصر.

ثم أمر أن یلقی علیها صخرة عظیمة فلما قربت أجلها قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ فرفعها الله تعالی إلی الجنة فهی فیها تأکل و تشرب عن الحسن و ابن کیسان و قیل إنها أبصرت بیتها فی الجنة من درة و انتزع الله روحها فألقیت الصخرة علی جسدها و لیس فیه روح فلم تجد ألما من عذاب فرعون و قیل إنها کانت تعذب بالشمس و إذا انصرفوا عنها أظلتها الملائکة و جعلت تری بیتها فی الجنة عن سلمان. (1).

**[ترجمه]«سطا علیه» یعنی بر او چیره و غالب شد. ثعلبی می گوید: راویان معتقدند که حزبیل از نجارهای آل فرعون بود و او همان کسی بود که صندوقچه را برای مادر موسی هنگامی که او را به دریا انداخت، درست کرد. و گفته شده که: او به مدت صد سال خزانه دار فرعون و یک مؤمن با اخلاص بود که ایمانش را از فرعون پنهان کرده بود تا این که موسی بر جادوگران چیره شد و او ایمانش را آشکار کرد و همان روز او را گرفتند و همراه جادوگران او را به دار آویختند و اما همسر حزبیل آرایشگر موهای دختران فرعون بود و زن با ایمانی بود.

ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم روایت می کند: هنگامی که به معراج رفتم یک بوی خوبی شنیدم. به جبرئیل گفتم: این بوی چیست؟ گفت: این بوی زنی است که موهای خانواده فرعون را شانه می کرد به همراه فرزندانش؛ روزی که موهای دختر فرعون را شانه می کرد، شانه از دستش افتاد گفت: بسم الله. دختر فرعون گفت: منظورت پدر من است؟ گفت: نه، منظورم خدای خودم و خدای تو خدای پدرت است. گفت: این را به پدرم خبر می دهم. گفت: بله. او پدرش را با خبر کرد و آن زن و فرزندانش را فراخواند و گفت: خدایت کیست؟ گفت خدای من و تو الله است. سپس دستور داد تنوری از جنس مس را شعله ور کردند. او و فرزندانش را فراخواند. آن زن به او گفت: یک چیزی از تو می خواهم. گفت: چه می­خواهی؟ گفت استخوان های من و فرزندانم را جمع کن و آن ها را دفن کن. گفت: این کار را می کنم به خاطر کارهایی که برایمان کرده ای. فرزندانش را یکی یکی در تنور انداخت تا این که نوبت به آخرین فرزندش که یک بچه شیرخوار بود رسید. گفت: ای مادرم صبر کن تو به راه راست هستی سپس او همراه مادرش به تنور انداخته شد.

ص: 163

و اما آسیه زن فرعون از مردم بنی اسراییل بود و یک زن مؤمن مخلص بود و مخفیانه خدا را عبادت می کرد و این کار را مخفیانه انجام می داد تا این که فرعون زن حزبیل را کشت. در آن هنگام که ملائکه روح او را به آسمان ها بردند او آن را مشاهده کرد چون خداوند که خیر و خوبی او را می خواست، پس یقین و اخلاص و باور او بیشتر شد. در همین حالت بود که فرعون نزد او آمد و او را از آن چه که بر زن حزبیل آورده بود با خبر کرد. گفت: وای بر تو ای فرعون. این چه گستاخی بود که بر خداوند بزرگ کردی. فرعون گفت: احتمالا آن دیوانگی دوستت بر سر تو هم آمده است. گفت: من دیوانه نشدم ولی به خدای خودم و خدای تو و خدای جهانیان ایمان آوردم. فرعون مادرزنش را صدا زد و گفت: دخترت دیوانه شده است. قسم می خورم یا می­میرد یا این که باید به خدای موسی کافر شود. مادرش با او خلوت کرد و گفت: آیا حرف فرعون را قبول می کند؟ قبول نکرد و گفت: آیا من به خدا کافر شوم؟ نه، به خدا قسم هرگز این کار را نمی کنم. سپس فرعون دستور داد که او را به چهار میخ بستند سپس آنقدر عذاب کشید تا این که مرد. آن طور که خداوند فرمود: «و فرعون ذی الاوتاد» {و با فرعون صاحب خرگاه ها [و بناهای بلند]}.

ابن عباس گفت: فرعون هنگامی که زنش آسیه ایمانش را آشکار کرد او را عذاب می داد تا به دین خودش وارد شود. موسی از کنار او عبور کرد در حالی که فرعون او را عذاب می داد و با انگشتان به موسی شکایت کرد. موسی از خداوند خواست که عذاب او را کم بکند که بعد از آن درد عذاب را احساس نمی کرد و در آخرهم به خاطر عذاب فرعون مرد. در حالی که او را عذاب می دادند گفت: «ربّ إبن لی عندک بیتا فی الجنّه» {خدایا در نزد خودت در بهشت برایم خانه ای بساز} خداوند به او وحی کرد: سرت را بالا بگیر، او هم سرش را بالا گرفت و آن خانه ای که می­خواست از مروارید برایش ساختند. سپس تبسمی کرد. فرعون گفت: دیوانگیش را ببینید، در حالی که عذاب داده می شود می خندد. پایان - . عرائس الثعلبی: 106- 107 - .

طبرسی می گوید: «و ضرب الله مثلا للّذین آمنوا إمراة فرعون» منظور از زن فرعون، آسیه دختر مزاحم است. گفته شده که او هنگامی که معجزه عصای موسی را دید و موسی بر جادوگران غلبه کرد ایمان آورد. هنگامی که ایمانش را نزد فرعون آشکار کرد فرعون او را از ایمانش نهی کرد ولی او قبول نکرد سپس فرعون چهار میخ را در دست ها و پاهایش فرو کرد و او را بست و در جلوی گرمای خورشید گذاشت.

ص: 164

سپس دستور داد که یک سنگ بزرگ را بر روی او بگذارند، هنگامی که مرگش نزدیک شد، گفت: «ربّ إبن لی عندک بیتا فی الجنّة» {خدایا در بهشت کنار خودت خانه ای برایم بساز} خداوند روح او را به بهشت بالا برد در حالی که در بهشت از نعمت های آن می­خورد و می نوشد. از حسن و ابن کسیان روایت شده است.

و گفته شده: که او خانه اش را که از مروارید ساخته شده بود دید سپس خداوند روحش را گرفت. و هنگامی که آن تخته سنگ بزرگ بر روی او انداختند روحش در بدنش نبود و دردی از عذاب فرعون نکشید. و سلمان روایت می کند که: او را با گرمای خورشید عذاب می دادند هنگامی که آن ها از کنار او رفتند ملائکه برای او سایه ایجاد می کردند و خانه اش را در بهشت می دید.

**[ترجمه]

باب 6 خروجه علیه السلام من الماء مع بنی إسرائیل و أحوال التیه

الآیات؛

البقرة: «وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ* وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ* فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* وَ إِذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ* وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ»(57-61)

المائدة: «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ* یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ* قالُوا یا مُوسی إِنَّ فِیها قَوْما

ص: 165


1- مجمع البیان 10: 319.

جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ *قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا ادْخُلُوا عَلَیْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ غالِبُونَ *وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* قالُوا یا مُوسی إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِیها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ* قالَ رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ* قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ»(20-26)

الأعراف: «وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ* إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِیهِ وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *قالَ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلهاً وَ هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ* وَ إِذْ أَنْجَیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُقَتِّلُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ»(138-141)

(و قال تعالی): «وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ* وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی إِذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ* وَ إِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ وَ کُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ* فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَظْلِمُونَ»(159-162)

**[ترجمه]وَظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ* وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُواْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطَایَاکُمْ وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ* فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُواْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا کَانُواْ یَفْسُقُونَ* وَإِذِ اسْتَسْقَی مُوسَی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ کُلُواْ وَاشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِی الأَرْضِ مُفْسِدِینَ* وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَی لَن نَّصْبِرَ عَلَیَ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُواْ مِصْرًا فَإِنَّ لَکُم مَّا سَأَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکَنَةُ وَبَآؤُوْاْ بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُواْ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذَلِکَ بِمَا عَصَواْ وَّکَانُواْ یَعْتَدُونَ* - . بقره / 57 -61 -

{و بر شما ابر را سایه گستر کردیم و بر شما گزانگبین و بلدرچین فرو فرستادیم [و گفتیم] از خوراکیهای پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم بخورید و[لی آنان] بر ما ستم نکردند بلکه بر خویشتن ستم روا می داشتند*و [نیز به یادآرید] هنگامی را که گفتیم بدین شهر درآیید و از [نعمتهای] آن هر گونه خواستید فراوان بخورید و سجده کنان از در [بزرگ] درآیید و بگویید [خداوندا] گناهان ما را بریز تا خطاهای شما را ببخشاییم و [پاداش] نیکوکاران را خواهیم افزود*اما کسانی که ستم کرده بودند [آن سخن را] به سخن دیگری غیر از آن چه به ایشان گفته شده بود تبدیل کردند و ما [نیز] بر آنان که ستم کردند به سزای این که نافرمانی پیشه کرده بودند عذابی از آسمان فرو فرستادیم و هنگامی که موسی برای قوم خود در پی آب برآمد گفتیم با عصایت بر آن تخته سنگ بزن پس دوازده چشمه از آن جوشیدن گرفت [به گونه ای که] هر قبیله ای آبشخور خود را می دانست [و گفتیم] از روزی خدا بخورید و بیاشامید و[لی] در زمین سر به فساد برمدارید*و چون گفتید ای موسی هرگز بر یک [نوع] خوراک تاب نیاوریم از خدای خود برای ما بخواه تا از آن چه زمین می رویاند از [قبیل] سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز برای ما برویاند [موسی] گفت آیا به جای چیز بهتر خواهان چیز پست ترید پس به شهر فرود آیید که آن چه را خواسته اید برای شما [در آن جا مهیا]ست و [داغ] خواری و ناداری بر [پیشانی] آنان زده شد و به خشم خدا گرفتار آمدند چرا که آنان به نشانه های خدا کفر ورزیده بودند و پیامبران را بناحق می کشتند این از آن روی بود که سرکشی نموده و از حد درگذرانیده بودند}

- وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ اذْکُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنبِیَاء وَجَعَلَکُم مُّلُوکًا وَآتَاکُم مَّا لَمْ یُؤْتِ أَحَدًا مِّن الْعَالَمِینَ* یَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَرْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِکُمْ فَتَنقَلِبُوا خَاسِرِینَ* قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا

ص: 165

جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ* قَالَ رَجُلاَنِ مِنَ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمَا ادْخُلُواْ عَلَیْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ غَالِبُونَ وَعَلَی اللّهِ فَتَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِین َ* قَالُواْ یَا مُوسَی إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا أَبَدًا مَّا دَامُواْ فِیهَا فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ* قَالَ رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلاَّ نَفْسِی وَأَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ* قَالَ فَآن ها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الأَرْضِ فَلاَ تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ * - . مائده / 20- 26 -

{و [یاد کن] زمانی را که موسی به قوم خود گفت ای قوم من نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که در میان شما پیامبرانی قرار داد و شما را پادشاهانی ساخت و آن چه را که به هیچ کس از جهانیان نداده بود به شما داد*ای قوم من به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد*گفتند ای موسی در آن جا مردمی زورمندند و تا آنان از آن جا بیرون نروند ما هرگز وارد آن نمی شویم پس اگر از آن جا بیرون بروند ما وارد خواهیم شد*دو مرد از [زمره] کسانی که [از خدا] می ترسیدند و خدا به آنان نعمت داده بود گفتند از آن دروازه بر ایشان [بتازید و] وارد شوید که اگر از آن درآمدید قطعا پیروز خواهید شد و اگر مؤمنید به خدا توکل کنید*گفتند ای موسی تا وقتی آنان در آن [شهر]ند ما هرگز پای در آن ننهیم تو و پروردگارت برو[ید] و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم} [موسی] گفت پروردگارا من جز اختیار شخص خود و برادرم را ندارم پس میان ما و میان این قوم نافرمان جدایی بینداز*[خدا به موسی] فرمود [ورود به] آن [سرزمین] چهل سال بر ایشان حرام شد [که] در بیابان سرگردان خواهند بود پس تو بر گروه نافرمانان اندوه مخور}

- وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْاْ عَلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَّهُمْ قَالُواْ یَا مُوسَی اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ *إِنَّ هَؤُلاء مُتَبَّرٌ مَّا هُمْ فِیهِ وَبَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ* قَالَ أَغَیْرَ اللّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ* وَإِذْ أَنجَیْنَاکُم مِّنْ آلِ فِرْعَونَ یَسُومُونَکُمْ سُوَءَ الْعَذَابِ یُقَتِّلُونَ أَبْنَاءکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءکُمْ وَفِی ذَلِکُم بَلاء مِّن رَّبِّکُمْ عَظِیمٌ* - . اعراف / 138 - 141 -

{و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم تا به قومی رسیدند که بر [پرستش] بتهای خویش همت می گماشتند گفتند ای موسی همان گونه که برای آنان خدایانی است برای ما [نیز] خدایی قرار ده گفت راستی شما نادانی می کنید*در حقیقت آن چه ایشان در آنند نابود [و زایل] و آن چه انجام می دادند باطل است*گفت آیا غیر از خدا معبودی برای شما بجویم با این که او شما را بر جهانیان برتری داده است*و [یاد کن] هنگامی را که شما را از فرعونیان نجات دادیم که شما را سخت شکنجه می کردند پسرانتان را می کشتند و زنانتان را زنده باقی می گذاشتند و در این برای شما آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود}

- وَمِن قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ* وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِب بِّعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنَا عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ* وَإِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُواْ هَذِهِ الْقَرْیَةَ وَکُلُواْ مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئَاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ* فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُواْ یَظْلِمُونَ* - . اعراف / 159 - 162 -

{و از میان قوم موسی جماعتی هستند که به حق راهنمایی می کنند و به حق داوری می نمایند*و آنان را به دوازده عشیره که هر یک امتی بودند تقسیم کردیم و به موسی وقتی قومش از او آب خواستند وحی کردیم که با عصایت بر آن تخته سنگ بزن پس از آن دوازده چشمه جوشید هر گروهی آبشخور خود را بشناخت و ابر را بر فراز آنان سایبان کردیم و گزانگبین و بلدرچین بر ایشان فرو فرستادیم از چیزهای پاکیزه ای که روزیتان کرده ایم بخورید و بر ما ستم نکردند لیکن بر خودشان ستم می کردند*و [یاد کن] هنگامی را که بدیشان گفته شد در این شهر سکونت گزینید و از آن هر جا که خواستید بخورید و بگویید [خداوندا] گناهان ما را فرو ریز و سجده کنان از دروازه [شهر] درآیید تا گناهان شما را بر شما ببخشاییم [و] به زودی بر [اجر] نیکوکاران بیفزاییم*پس کسانی از آنان که ستم کردند سخنی را که به ایشان گفته شده بود به سخن دیگری تبدیل کردند پس به سزای آن که ستم می ورزیدند عذابی از آسمان بر آنان فرو فرستادیم}

**[ترجمه]

تفسیر

تفسیر قوله تعالی: وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ قال الطبرسی رحمه الله: أی جعلنا لکم الغمام ظلة و سترة تقیکم حر الشمس فی التیه وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ هو الذی یعرفه الناس یسقط علی الشجر و قیل إنه شی ء کالصمغ کان یقع علی الأشجار طعمه کالزبد و العسل و قیل إنه الخبز المرقق و قیل إنه جمیع النعم التی أتتهم مما من الله به علیهم بلا تعب (1)

ص: 166


1- قال الیعقوبی: کان المن مثل حبّ الکسبرة یطحنونه بالارحاء و یجعلونه أرغفة فیکون طعامهم طیبا أطیب من کل شی ء و کان ینزل علیهم باللیل و یجمعونه بالنهار، فضجوا و بکوا و جعلوا یقولون من یطعمنا لحما؟ أ ما تذکرون ما کنا نأکل بمصر من النون و القثاء و البطیخ و الکراث و البصل و الفوم؟ فاشتد غم موسی لذلک فدعا فبعث لهم السلوی.

وَ السَّلْوی قیل هو السمانی (1)و قیل طائر أبیض یشبه السمانی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ أی قلنا لهم کلوا من الشهی اللذیذ و قیل المباح الحلال و قیل المباح الذی یستلذ أکله وَ ما ظَلَمُونا أی فکفروا هذه النعمة و ما نقصونا بکفرانهم أنعمنا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ینقصون و قیل أی ما ضرونا و لکن کانوا أنفسهم یضرون و کان سبب إنزال المن و السلوی علیهم أنه لما ابتلاهم الله بالتیه إذ قالوا لموسی فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ حین أمرهم بالمسیر إلی بیت المقدس و حرب العمالقة بقوله ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ فوقعوا فی التیه فصاروا کلما ساروا تاهوا فی قدر خمسة فراسخ أو ستة و کلما أصبحوا ساروا غادین فأمسوا فإذا هم فی مکانهم الذی ارتحلوا منه کذلک حتی تمت المدة و بقوا فیها أربعین سنة و فی التیه توفی موسی و هارون ثم خرج یوشع بن نون و قیل کان الله یرد الجانب الذی انتهوا إلیه من الأرض إلی الجانب الذی ساروا منه فکانوا یضلون علی الطریق لأنهم کانوا خلقا عظیما فلا یجوز أن یضلوا کلهم عن الطریق فی هذه المدة المدیدة و فی هذا المقدار من الأرض و لما حصلوا فی التیه ندموا علی ما فعلوه فألطف الله بهم بالغمام لما شکوا حر الشمس و أنزل علیهم المن من وقت طلوع الفجر إلی طلوع الشمس و کانوا یأخذون منها ما یکفیهم لیومهم.

وَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَنْزِلُ الْمَنُّ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ فَمَنْ نَامَ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ لَمْ یَنْزِلْ نَصِیبُهُ فَلِذَلِکَ یُکْرَهُ النَّوْمُ فِی هَذَا الْوَقْتِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ.

. و قال ابن جریح و کان الرجل منهم إن أخذ من المن و السلوی زیادة علی طعام یوم واحد فسد إلا یوم الجمعة فإنهم إذا أخذوا طعام یومین لم یفسد و کانوا یأخذون منها ما یکفیهم لیوم الجمعة و السبت لأنه کان لا یأتیهم یوم السبت و کانوا یخبزونه مثل القرصة و یوجد له طعم کالشهد المعجون بالسمن و کان الله تعالی یبعث لهم السحاب بالنهار فیدفع عنهم حر الشمس و کان ینزل علیهم فی اللیل من السماء عمود من نور یضی ء لهم مکان السراج و إذا ولد فیهم مولود یکون علیه ثوب یطول بطوله کالجلد حَیْثُ شِئْتُمْ أی

ص: 167


1- السمانی بضم السین: نوع من الطیور معروف فی بلاد الشام بالفری.

أنی شئتم (1)رَغَداً أی موسعا علیکم مستمتعین بما شئتم من طعام القریة و قیل إن هذه إباحة منه لغنائمها و تملک أموالها وَ قُولُوا حِطَّةٌ (2).

رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ بَابُ حِطَّتِکُمْ (3).

. وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ علی ما یستحقونه من الثواب تفضلا وَ إِذِ اسْتَسْقی مُوسی أی فی التیه لما شکوا إلیه الظماء فأوحی الله تعالی إلیه أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ و هو عصاه المعروف الْحَجَرَ أی أی حجر کان أو حجر مخصوص و سیأتی ذکر الأقوال فیه قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ أی کل سبط موضع شربهم کُلُوا وَ اشْرَبُوا أی قلنا لهم کلوا و اشربوا وَ لا تَعْثَوْا أی لا تسعوا فی الأرض فسادا(4).

و قال البیضاوی و من أنکر أمثال هذه المعجزات فلغایة جهله بالله و قلة تدبره فی عجائب صنعه فإنه لما أمکن أن یکون من الأحجار ما یحلق الشعر و ینفر الخل (5)و یجذب الحدید لم یمتنع أن یخلق الله حجرا یسخره لجذب الماء من تحت الأرض أو لجذب الهواء من الجوانب و تصییره ماء بقوة التبرید عَلی طَعامٍ واحِدٍ یرید به ما رزقوا فی التیه من المن و السلوی و بوحدته أنها لا تختلف و لا تتبدل الَّذِی هُوَ أَدْنی أی أدون قدرا (6).

إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ إذ لم یبعث فی أمة ما بعث فی بنی إسرائیل من الأنبیاء وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً أی و جعل منکم أو فیکم و قد تکاثر فیهم الملوک تکاثر الأنبیاء بعد فرعون و قیل لما کانوا مملوکین فی أیدی القبط فأنقذهم و جعلهم مالکین لأنفسهم و أمورهم سماهم ملوکا وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ من فلق البحر و تظلیل الغمام و المن و السلوی و نحوها و قیل أی عالمی زمانهم.

یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ أرض بیت المقدس لکونها قرار الأنبیاء و مسکن

ص: 168


1- فی المصدر: أی أین شئتم. م.
2- سیأتی بعد الحدیث الثامن معنی الباب و الحطة.
3- أی من ورد فی طاعتنا و عمل بأوامرنا و انتهی عن نواهینا و سار سیرتنا یحط عنه أوزاره و یغفر خطایاه.
4- مجمع البیان 1: 116- 121.
5- فی المصدر: من الخل. و لم نفهم المراد.
6- أنوار التنزیل 1: 25- 26.

المؤمنین و قیل الطور و ما حوله و قیل دمشق و فلسطین و بعض الأردن و قیل الشام. (1)الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ قال الطبرسی أی کتب لکم فی اللوح أنها لکم و قیل أی وهب الله لکم و قیل أمرکم الله بدخولها فإن قیل کیف کتب الله لهم مع قوله فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ فجوابه أنها کانت هبة من الله لهم ثم حرمها علیهم و قیل الذین کتب لهم هم الذین کانوا مع یوشع بعد موت موسی بشهرین وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی أَدْبارِکُمْ أی لا ترجعوا عن الأرض التی أمرتم بدخولها أو عن طاعة الله.

- قال المفسرون لما عبر موسی و بنو إسرائیل البحر و هلک فرعون أمرهم الله بدخول الأرض المقدسة فلما نزلوا عند نهر الأردن خافوا من الدخول فبعث موسی علیه السلام من کل سبط رجلا و هم الذین ذکرهم الله سبحانه فی قوله وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً فعاینوا من عظم شأنهم و قوتهم شیئا عجیبا فرجعوا إلی بنی إسرائیل فأخبروا موسی علیه السلام بذلک فأمرهم أن یکتموا ذلک فوفی اثنان منهم یوشع بن نون من سبط بنیامین و قیل إنه کان من سبط یوسف و کالب بن یوفنا من سبط یهودا و عصی العشرة و أخبروا بذلک و قیل کتم خمسة منهم و أظهر الباقون و فشا الخبر فی الناس فقالوا إن دخلنا علیهم تکون نساؤنا و أهالینا غنیمة لهم و هموا بالانصراف إلی مصر و هموا بیوشع و کالب و أرادوا أن یرجموهما بالحجارة فاغتاظ لذلک موسی علیه السلام و قال رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فأوحی الله إلیه أنهم یتیهون فی الأرض أربعین سنة و إنما یخرج منهم من لم یعص الله فی ذلک فبقوا فی التیه أربعین سنة فی ستة عشر فرسخا و قیل تسعة فراسخ و قیل ستة فراسخ و هم ستمائة ألف مقاتل لا تنخرق ثیابهم و تنبت معهم و ینزل علیهم المن و السلوی و مات النقباء غیر یوشع بن نون و کالب و مات أکثرهم و نشأ ذراریهم فخرجوا إلی حرب أریحا (2)و فتحوها و اختلفوا فیمن فتحها فقیل فتحها موسی

ص: 169


1- أنوار التنزیل 1: 128.
2- أریحا بالفتح و الکسر- و رواه بعضهم بالخاء المعجمة- لغة عبرانیة. قال یاقوت: هی مدینة الجبارین فی الغور من أرض الاردن بالشام. بینها و بین بیت المقدس یوم للفارس، فی جبال صعب المسلک، سمیت فیما قیل بأریحا بن مالک بن ارفخشد بن سام بن نوح علیه السلام.

و یوشع علی مقدمته و قیل فتحها یوشع و کان قد توفی موسی و بعثه الله نبیا و روی أنهم کانوا فی المحاربة إذ غابت الشمس فدعا یوشع فرد الله علیهم الشمس حتی فتحوا أریحا و قیل کان وفاة موسی و هارون فی التیه و توفی هارون قبل موسی بسنة و کان عمر موسی مائة و عشرین سنة فی ملک أفریدون و منوچهر و کان عمر یوشع مائة و ستا و عشرین سنة و بقی بعد وفاته مدبرا لأمر بنی إسرائیل سبعا و عشرین سنة قالُوا یعنی بنی إسرائیل إِنَّ فِیها أی فی الأرض المقدسة قَوْماً جَبَّارِینَ شدیدی البأس و البطش و الخلق قال ابن عباس بلغ من جبریة هؤلاء القوم أنه لما بعث موسی النقباء رآهم رجل من الجبارین یقال له عوج فأخذهم فی کمه مع فاکهة کان حملها من بستانه و أتی بهم الملک فنثرهم بین یدیه و قال للملک تعجبا منهم هؤلاء یریدون قتالنا فقال الملک ارجعوا إلی صاحبکم فأخبروه خبرنا قال مجاهد و کانت فاکهتهم لا یقدر علی حمل عنقود منها خمسة رجال بالخشب و یدخل فی قشر نصف رمانة خمسة رجال و إن موسی کان طوله عشرة أذرع و له عصا طولها عشرة أذرع و نزا من الأرض مثل ذلک بلغ کعب عوج بن عنق فقتله و قیل کان طول سریره ثمانمائة ذراع.

وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها یعنی لقتالهم فَإِنْ یَخْرُجُوا یعنی الجبارین قالَ رَجُلانِ هما یوشع و کالب (1)و قیل رجلان کانا من مدینة الجبارین و کانا علی دین موسی فلما بلغهما خبر موسی جاءاه فاتبعاه مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ الله تعالی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا بالإسلام و قیل یخافون الجبارین أی لم یمنعهم الخوف من الجبارین أن قالوا الحق أنعم الله علیهما بالتوفیق للطاعة ادْخُلُوا یا بنی إسرائیل عَلَیْهِمُ علی الجبارین الْبابَ باب مدینتهم و إنما علما أنهم یظفرون بهم لما أخبر به موسی علیه السلام من وعد الله تعالی بالنصر و قیل لما رأوه من إلقاء الرعب فی قلوب الجبارین إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أی هذه المدینة إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ إلی أن تظفر بهم و ترجع إلینا فحینئذ ندخل إِلَّا نَفْسِی أی لا أملک إلا

ص: 170


1- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: هما یوشع و ابن عمه کالب بن یوقنا، و به قال الطبریّ الا انه قال: کالوب بن یوفنة، و قال: و قیل: کلاب بن یوفنة ختن موسی. و تقدم فی الباب الرابع قول الثعلبی و غیره.

تصریف نفسی فی طاعتک وَ أَخِی أی و أخی کذلک لا یملک إلا نفسه أو لا أملک أیضا إلا أخی لأنه یجیبنی إذا دعوت فَافْرُقْ أی فافصل بَیْنَنا و بینهم بحکمک فَإِنَّها أی الأرض المقدسة مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ تحریم منع و قیل تحریم تعبد یَتِیهُونَ أی یتحیرون فی المسافة التی بینهم و بینها لا یهتدون إلی الخروج منها و قال أکثر المفسرین إن موسی و هارون کانا معهم فی التیه و قیل لم یکونا فیه لأن التیه عذاب و عذبوا عن کل یوم عبدوا فیه العجل سنة و الأنبیاء لا یعذبون قال الزجاج إن کانا فی التیه فجائز أن یکون الله سهل علیهما ذلک کما سهل علی إبراهیم النار فجعلها علیه بردا و سلاما.

و متی قیل کیف یجوز علی عقلاء کثیرین أن یسیروا فی فراسخ یسیرة فلا یهتدوا للخروج منها فالجواب عنه من وجهین أحدهما أن یکون ذلک بأن تحول الأرض التی هم علیها إذا ناموا و ردوا إلی المکان الذی ابتدءوا منه.

و الآخر أن یکون بالأسباب المانعة عن الخروج عنها إما بأن تمحی العلامات التی یستدل بها أو بأن یلقی شبه بعضها علی بعض و یکون ذلک معجزا خارقا للعادة.

و قال قتادة لم یدخل بلد الجبارین أحد من القوم إلا یوشع و کالب بعد موت موسی بشهرین و إنما دخلها أولادهم معهما فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ أی لا تحزن علی هلاکهم لفسقهم. (1)یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ أی یقبلون علیها ملازمین لها مقیمین عندها یعبدونها قال قتادة کان أولئک القوم من لخم (2)و کانوا نزولا بالرقة (3)و قال ابن جریح کانت تماثیل بقر (4)و ذلک أول شأن العجل إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ

ص: 171


1- مجمع البیان 3: 178- 182.
2- اسم لخم مالک بن عدی بن الحارث بن مرة بن ادد بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان.
3- الرقة بفتح أوله و ثانیه و تشدیده مدینة مشهورة علی الفرات، معدودة فی بلاد الجزیرة.
4- و قیل: و کانوا یعبدون المشتری و یحجون الی صنم فی مشارف الشام یقال له الاقیصر.

ربکم و عظمته أو نعمة ربکم فیما صنع بکم مُتَبَّرٌ أی مدمر مهلک ما هُمْ فِیهِ من عبادة الأصنام أَبْغِیکُمْ أی ألتمس لکم عَلَی الْعالَمِینَ أی علی عالمی زمانکم و قیل أی خصکم بفضائل لم یعطها أحدا غیرکم و هو أن أرسل إلیکم رجلین منکم لتکونوا أقرب إلی القبول و خلصکم من أذی فرعون و قومه علی أعجب وجه وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ (1)وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ أی جماعة یدعون إلی الحق وَ بِهِ یَعْدِلُونَ أی و بالحق یحکمون و یعدلون فی حکمهم و اختلف فیهم علی أقوال أحدها أنهم قوم من وراء الصین لم یغیروا و لم یبدلوا و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.

قالوا و لیس لأحد منهم مال دون صاحبه یمطرون باللیل و یضحون بالنهار و یزرعون لا یصل إلیهم منا أحد و لا منهم إلینا و هم علی الحق.

قال ابن جریح بلغنی أن بنی إسرائیل لما قتلوا أنبیاءهم و کفروا و کانوا اثنی عشر سبطا تبرأ سبط منهم مما صنعوا و اعتذروا و سألوا الله أن یفرق بینهم و بینهم ففتح الله لهم نفقا (2)فی الأرض فساروا فیه سنة و نصف سنة حتی خرجوا من وراء الصین فهم هناک حنفاء مسلمون یستقبلون قبلتنا.

و قیل

- إن جبرئیل انطلق بالنبی صلی الله علیه و آله لیلة المعراج إلیهم فقرأ علیهم من القرآن عشر سور نزلت بمکة فآمنوا به و صدقوه و أمرهم أن یقیموا مکانهم و یترکوا السبت و أمرهم بالصلاة و الزکاة و لم تکن نزلت فریضة غیرهما ففعلوا.

- و روی أصحابنا أنهم یخرجون مع قائم آل محمد علیهم السلام.

- و روی أن ذا القرنین رآهم (3)فقال لو أمرت بالمقام لسرنی أن أقیم بین أظهرکم.

ص: 172


1- مجمع البیان 4: 471 و 472.
2- أی سربا فی الأرض.
3- تقدم فی باب قصص ذی القرنین أنّه رآهم.

و ثانیها أنهم قوم من بنی إسرائیل تمسکوا بالحق و بشریعة موسی علیه السلام فی وقت ضلالة القوم و قتلهم أنبیاءهم و کان ذلک قبل نسخ شریعتهم بشریعة عیسی علیه السلام فالتقدیر کانوا یهدون.

و ثالثها أنهم الذین آمنوا بالنبی صلی الله علیه و آله مثل عبد الله بن سلام و ابن صوریا و غیرهما

- و فی حدیث أبی حمزة الثمالی و الحکم بن ظهیر أن موسی لما أخذ الألواح قال رب إنی أجد فی الألواح أمة هی خیر أمة أخرجت للناس یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر فاجعلهم أمتی قال تلک أمة أحمد قال رب إنی أجد فی الألواح أمة هم الآخرون فی الخلق السابقون فی دخول الجنة فاجعلهم أمتی قال تلک أمة أحمد قال رب إنی أجد فی الألواح أمة کتبهم فی صدورهم یقرءونها فاجعلهم أمتی قال تلک أمة أحمد قال رب إنی أجد فی الألواح أمة إذا هم أحدهم بحسنة ثم لم یعملها کتبت له حسنة و إن عملها کتب له عشر أمثالها و إن هم بسیئة و لم یعملها لم یکتب علیه و إن عملها کتبت علیه سیئة واحدة فاجعلهم أمتی قال تلک أمة أحمد قال رب إنی أجد فی الألواح أمة یؤمنون بالکتاب الأول و الکتاب الآخر و یقاتلون الأعور الکذاب فاجعلهم أمتی قال تلک أمة أحمد قال رب إنی أجد فی الألواح أمة هم الشافعون و هم المشفوع لهم فاجعلهم أمتی قال تلک أمة أحمد قال موسی رب اجعلنی من أمة أحمد قال أبو حمزة فأعطی موسی آیتین لم یعطوها یعنی أمة أحمد.

قال الله یا موسی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی و قال وَ مِنْ قَوْمِ مُوسی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ قال فرضی موسی کل الرضا.

وَ فِی حَدِیثِ غَیْرِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَرَأَ وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ هَذِهِ لَکُمْ وَ قَدْ أَعْطَی اللَّهُ قَوْمَ مُوسَی مِثْلَهَا.

وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً أی و فرقنا بنی إسرائیل اثنتی عشرة فرقة أَسْباطاً یعنی أولاد یعقوب علیه السلام فإنهم کانوا اثنی عشر و کان لکل واحد منهم أولاد و نسل فصار کل فرقة منهم سبطا و أمة و إنما جعلهم سبحانه أمما لیتمیزوا فی مشربهم و مطعمهم و یرجع کل أمة منهم إلی رئیسهم فیخف الأمر علی موسی و لا یقع بینهم

ص: 173

اختلاف و تباغض فَانْبَجَسَتْ الانبجاس خروج الماء الجاری بقلة و الانفجار خروجه بکثرة و کان یبتدئ الماء من الحجر بقلة ثم یتسع حتی یصیر إلی الکثرة (1).

**[ترجمه]«و ظلّلنا علیکم الغمام» طبرسی گفت: یعنی ابر را برای شما به مانند محافظ و سپر قرار دادیم تا در بیابان شما را از گرمای خورشید حفظ کند. « و أنزلنا علیکم المنّ» آن چیزی است که مردم آن را می شناسند که از درخت می­افتد و گفته شده که آن چیزی به مانند چسب که بر روی درختان قرار دارد و طعم آن به مانند کره و عسل است و گفته شده که آن نان پهن و نازک است و گفته شده که: منظور از آن همه نعمت هایی است که خداوند آن ها را بدون زحمت به آن ها عطا کرده است.

ص: 166

«والسّلوی» گفته شده که آن یک نوع پرنده و بلدرچین است و گفته شده که یک نوع پرنده سفید شبیه به بلدرچین است. «کلوا من طیّبات ما رزقناکم» یعنی: به آن ها گفتیم که از آن غذا های اشتها آور و خوشمزه بخورید. و گفته شده که منظور از آن غذاهای مباح حلال است و گفته شده غذاهای مباحی که خوردن آن ها لذت آور است. «و ما ظلمونا» یعنی بر این نعمت ها کفر ورزیدند و با وجود کفرشان نعمت هایمان را کم نکردند. «و لکن کانوا أنفسهم یظلمون» کم می کنند و گفته شده یعنی به ما ضرر نرساندند بلکه به خودشان ضرر می­زدند. خداوند به خاطر این آن نعمت ها از منّ و سلوی را بر آن ها نازل کرد که آنان را به بیابان مبتلا کرد چون آن ها به موسی گفتند بودند: « إذهب أنت و ربّک فقاتلا إنّا ههنا قاعدون» {تو و خدایت بروید و بجنگید ما این جا منتظرتان می مانیم}؛ هنگامی که خداوند آن ها را به رفتن به سوی بیت المقدس و جنگ با قوم عمالقه دستور داد و به آن ها فرمود: « ادخلوا الأرض المقدّسة» ولی سرپیچی کردند و در بیابان گرفتار شدند و هرچقدر راه می رفتند بیشتر از پنج یا شش فرسخ در آن گمراه می شدند و صبح تا ظهر راه می رفتند وقتی شب می شد، می دیدند که در همان جای اول خودشان هستند جریان آن ها این گونه بود تا این که زمان آن ها تمام شد و به مدت چهل سال در بیابان مانده بودند و در بیابان بود که موسی و هارون فوت کردند. سپس یوشع بن نون خارج شد - جانشین او شد - و گفته شده که خداوند آن طرف زمینی که به سوی آن می رفتند را به آن جایی که از آن جا حرکت کرده بودند، می برد و جای آن را عوض می کرد و در آن گمراه می شدند و چون تعداد آن ها زیاد بود امکان نداشت که در این مدت طولانی و در این مقدار همه آن ها از راه گمراه شوند و هنگامی که در بیابان بودند از کارهای خودشان پشیمان شدند و هنگامی که از گرمای خورشید شکایت کردند خداوند با فرستادن ابر به آن ها لطف کرد و از طلوع سپیده تا طلوع خورشید بر آن ها «منّ» - غذای آسمانی - نازل کرد و به اندازه کفایت آن روزشان از آن می گرفتند.

امام صادق علیه السلام فرمود: غذای آسمانی بعد از فجر تا طلوع خورشید بر آن ها نازل می شد و هر کس در آن وقت می خوابید سهم او نازل نمی شد به این خاطر خوابیدن در این وقت تا طلوع خورشید مکروه است.

ابن جریح می گوید: هر کدام از آن ها بیشتر از سهم خودش از آن غذاهای آسمانی برمی داشت فاسد می شد، جز در روز جمعه که اگر غذای دو روز را برمی داشت فاسد نمی­شد و فقط به اندازه نیازشان در روز جمعه و شنبه از آن بر می داشتند. چون در روز شنبه بر آن ها نازل نمی شد و آن را به مانند قرص نان می پختند و طعمش به مانند طعم عسل مخلوط با کره حیوانی بود. و خداوند متعال در وسط روز برای آن ها ابر می فرستاد و گرمای خورشید را از آن ها دفع می کرد. و در شب نوری عمودی از آسمان برای آن ها به جای چراغ زمین را روشن می کرد. اگر بچه ای در بین آن ها متولد می شد، پارچه­ای به اندازه خودش بر رویش بود که به مانند پوست بود. «حیث شئتم»

ص: 167

هرکجا که می خواهید. «رغدا» یعنی برای شما فراهم بود که از هر غذای آن روستا که می خواستید بخورید و لذت ببرید. گفته شده که این یک نوع اجازه برای غنیمت بردن و صاحب شدن اموال آن روستا بود. « و قولوا حطّة » روایت است که امام باقر علیه السلام فرمود: که ما - باب حطه - دروازه بخشش گناهان شما هستیم. «و سنزید المحسنین» ثواب و پاداشی را که شایسته آن ها است را از روی فضل خودمان برای آن ها اضافه می کنیم. «و اذا استقی موسی» هنگامی که در بیابان به خاطر تشنگی به موسی شکایت کردند. خداوند به او وحی کرد که: « اضرب بعصاک» و آن عصای معروف او. «الحجر» یعنی هر سنگی که باشد یا یک سنگ مشخصی بوده است و اختلاف نظرها در مورد این را ذکر می کنیم. «قد علم کلّ أناس مشربهم» یعنی هر نسل و طایفه ای محل نوشیدن آب مخصوص به خودش را می دانست. «کلوا و اشربوا» یعنی ما به آن ها گفتیم که بخورید و بیاشامید « ولا تعثوا » ولی در زمین فساد به وجود نیاورید. - . مجمع البیان1 : 121 -

بیضاوی گفت: هر کس این معجزه­ها را انکار کند به خاطر نهایت جهل به خدا و فکر و تدبر نکردن در عجایب کارهای خداوند است. هنگامی که امکان دارد که با سنگ، مو بتراشند و سرکه را تغییر دهند و آهن جذب کنند پس غیر ممکن نیست که خداوند سنگی بیافریند و آن را رام کند تا از زیر زمین آب را جذب کند یا این که از اطراف خودش هوا جذب کند و آن را به وسیله نیروی سرمایشی به آب تبدیل کند. «علی طعام واحد» منظور آن چیزی است که به آنان روزی شد از منّ و سلوی و به وحدت آن یعنی این که تغییر نمی کرده و عوض نمی شده است. « الّذی هو أدنی » یعنی به چیزی پست تر و بی ارزش تر.

«اذ جعل فیکم انبیاء» یعنی در هیچ امتی به اندازه بنی اسراییل پیامبر مبعوث نشد. «و جعلهم ملوکا» یعنی از شما و یا در شما و بعد از فرعون و در بین آن ها پادشاه و پیامبر زیاد شد. و گفته شده است هنگامی که رعیت قوم قبط بودند و خداوند آن ها را نجات داد و آن ها را صاحب خودشان و کارهایشان قرار داد و آن ها را پادشاه نامید. «و أتاکم ما لم یوت أحدا من العالمین » منظور شکافتن دریا، سایه افکندن ابر، و نازل شدن غذاهای آسمانی و غیره، و گفته شده که منظور عالمان زمان آن هاست.

«یا قوم ادخلوا الارض المقدّسة» منظور بیت المقدس است، چون آن جا محل پیامبران و جای انسان های

ص: 168

مؤمن است. و گفته شده: که منظور از آن کوه سینا و اطراف آن است. و گفته شده: منظور دمشق و فلسطین و بخشی از اردن است و گفته شده: سرزمین شام. - . انوار التنزیل1 : 128 -

«الّتی کتب الله لکم» طبرسی گفت: یعنی در آن لوح ها نوشته شده است که آن برای شماست. و گفته شده که خداوند آن را به شما عطا کرد. و گفته شده که خداوند شما را به داخل شدن در آن امر کرده است. اگر گفته شود که چگونه خداوند برای آن ها نوشته است در حالی که فرموده است « فانها محرمّة علیهم » جوابش این است که آن در اول هدیه خداوند به آن ها بود سپس آن را بر آن ها حرام کرد. و گفته شده آن کسانی که خداوند بر آن ها واجب کرد کسانی بودند که دو ماه بعد از مرگ موسی همراه یوشع بودند. «ولا تردّوا علی دیارکم» یعنی از سرزمینی که خداوند به شما دستور داده است که وارد آن بشوید، برنگردید، یا این که از اطاعت و بندگی خداوند خارج نشوید.

مفسران گفتند: هنگامی که موسی و بنی اسراییل از دریا گذشتند و فرعون نابود شد خداوند به آن ها دستور داد که به سرزمین مقدس بروند. هنگامی که در اطراف رود أردن ساکن شدند از داخل شدن در آن ترسیدند و موسی از هر نسل و طایفه یک مردی را فرستاد تا در مورد ساکنان آن جا تحقیق کنند، که خداوند در مورد آن ها فرمود:« وبعثنا منهم اثنی عشر نقیبا » و از جایگاه بزرگشان و قدرتشان چیزهای عجیبی دیدند و به میان بنی اسراییل برگشتند و موسی را از آن با خبر کردند و موسی به آن ها دستور داد که آن را مخفی نگه دارند و دو نفر از آن ها به وعده خود وفا کردند که یکی از آن ها یوشع بن نون که از نسل بنیامین بود و گفته شده که او از نسل یوسف علیه السلام است و آن نفر دیگر کالب بن یوفنا از نسل یهودا و آن ده نفر دیگر عصیان کردند و آن راز را برملا کردند و گفته شده که پنج نفر از آن راز خود نگه داشتند و بقیه آن را آشکار کردند و خبر در بین مردم پخش شد و گفتند: اگر بر آن ها وارد شویم زنان و اموال ما غنیمت آن ها می شود پس تصمیم گرفتند که به مصر برگردند و می خواستند که یوشع بن نون و کالب را سنگسار کنند. موسی به خاطر این ناراحت شد و گفت: «ربّ إنی لا أملک إلّا نفسی و أخی» سپس خداوند به او وحی کرد که آن مردم عصیان گر به مدت چهل سال در بیابان سرگردان می شوند و فقط کسانی از آن ها خارج می شوند که گناه نکرده باشند. سپس به مدت چهل سال در مسافت شانزده فرسخی باقی ماندند و گفته شده: نه فرسخ و گفته شده: شش فرسخ و تعداد آن ها ششصد هزار جنگجو بودند که لباس هایشان پاره نمی شدند و همراه با رشد آن ها بزرگ می شد و غذاهای آسمانی بر آن ها نازل می شد و همه نقباء - منتخبان - به جز یوشع بن نون و کالب مردند و بیشتر آن ها مردند و نسل­های آن ها بزرگ شدند و به سوی جنگ با مردم شهر أریحا رفتند و آن را فتح کردند. در مورد فاتح آن اختلاف نظر است. گفته شده که: موسی آن را فتح کرد

ص: 169

و یوشع در طلیعه آن بود. گفته شده که یوشع آن را فتح کرد و موسی آن موقع از دنیا رفته بود و خداوند یوشع را به پیامبری مبعوث کرده بود. و روایت است که: آن ها در حال جنگ بودند که خورشید غروب کرد و یوشع دعا کرد و خورشید بر آن ها طلوع کرد تا این که اریحا را فتح کردند. و گفته شده که موسی و هارون در بیابان فوت کردند و هارون یک سال قبل از موسی فوت کرد و عمر موسی صد و بیست سال بود که در زمان پادشاهی فریدون و منوچهر بود و یوشع صد و بیست و شش سال عمر کرد و بیست و هفت سال بعد از وفات موسی، تدبیر کننده قوم بنی اسراییل بود. « قالوا » بنی اسراییل گفتند: « إنّ فیها » یعنی در آن سرزمین مقدس « قوما جبّارین » مردمی قوی، قدرتمند و خشمگین هستند. ابن عباس گفت: آن قوم آنقدر قوی و قدرتمند بودند که هنگامی که موسی منتخبان قومش را به آن جا فرستاده بود، یکی از مردان آن جا به نام عوج آن ها را دیده بود و آن ها را همراه میوه هایی که از باغش چیده بود در آستینش گذاشت و آن ها را نزد پادشاهشان آورد و آن ها را مقابل او پخش کرد با حال تعجب از آن ها به پادشاه گفت: این ها می­خواهند با ما بجنگند. پادشاه به آن ها گفت: به نزد دوستتان برگردید و خبر ما را به آن ها بدهید.

مجاهد می گوید: میوه های آن ها به گونه ای بودند که حمل یک خوشه از آن ها بر روی چوب برای پنج نفر امکان نداشت و در نصف پوست انارشان پنج نفر جای می­گرفتند و موسی خودش ده ذراع قد داشت (نزدیک 5 متر) و عصایش هم نزدیک ده ذراع بود و به اندازه آن هم از زمین به هوا پرید و به قوزک عوج بن عنق رسید و او را کشت. گفته می شود: که طول تختخوابش هشتصد ذراع بود.

«و إنّا لن ندخلها» یعنی هرگز با آن ها وارد جنگ نمی شویم. « فإن یخرجوا » یعنی آن انسان های جبار از آن خارج شوند. « قال رجلان » یوشع و کالب ، و گفته شده: آن ها دو مرد از مردم شهر ظالمان که پیرو دین موسی بودند. هنگامی که خبر موسی را شنیدند به نزد او آمدند و از او پیروی کردند. « من الذین یخافون » کسانی که از خداوند بزرگ می ترسند. « أنعم الله علیهما » نعمت ایمان را به آن ها می دهد. و گفته شده که از انسان های ظالم بترسند یعنی ترس از انسان های ظالم باعث آن نشد که حقیقت را نگویند و خداوند به آن ها توفیق بندگی و عبادت داد. « أدخلوا » ای بنی اسراییل، «علیهم» یعنی بر انسان های ظالم « الباب » یعنی دروازه شهرشان، و شاید می خواهد به آن ها خبر بدهد که بر آن ها پیروز می شوند. هنگامی که موسی به آن ها خبر داد که خداوند وعده پیروزی بر آن ها داده است. و گفته شده: هنگامی که ترس و وحشت در دل انسان های ظالم را دید. « إنّا لن ندخلها » یعنی در این شهر نمی رویم. « إنّا ههنا قاعدون » تا این که بر آن ها پیروز شوی و به سوی ما برگردی آن وقت به آن جا می آییم. « إلا نفسی » یعنی فقط می توانم

ص: 170

خودم را برای اطاعت از تو کنترل کنم. « و أخی » یعنی برادرم هم مثل من فقط مالک خودش است یا مالک کسی دیگر جز برادرم نیستم چون اگر او را فراخوانم قبول می کند. « فافرق » یعنی جدا بکن. « بیننا » بین ما و بین آن ها خودت حکم کن. «فإنّها» یعنی آن سرزمین مقدس « محرمة علیهم » منظور از حرام بودن منع است و گفته شده منظور: حرام بودن بندگی « یتیهون » یعنی در مسافت بین آن ها و آن سرزمین سرگردان می شوند و نمی توانند از آن خارج شوند و اکثر مفسران می گویند که موسی و هارون هم در بیابان بودند و گفته شده که آن ها در آن جا نبودند چون بیابان برای آن ها عذاب بود و به خاطر عبادت کردن گوساله در آن جا ماندند - هر روز عبادت گوساله مساوی بود با یک سال گمگشتگی در بیابان -؛ و پیامبران عذاب داده نمی شوند. زجاج می گوید: اگر هم در بیابان بوده باشند می تواند که آن بر آن ها راحت گذشته باشد آن طور که آتش بر ابراهیم آسان شد و خداوند آن را برای ابراهیم خنک و سلامت قرار داد.

و هرگاه پرسیدند: که چگونه ممکن است که انسان های عاقل زیادی در مسافت چند فرسخ کوتاه راه بروند ولی راه خروج از آن جا را پیدا نکنند؟ جواب این، دو صورت دارد:

اول این که امکان دارد به این صورت بوده باشد که آن زمینی که آن ها بر روی آن بودند عوض شده باشد که هرگاه می خوابیدند به آن جایی که به راه رفتن شروع کرده بودند بازگردانده می شدند و دیگری این که عواملی مانع خروج آن ها از آن جا شده باشند یا با پاک شدن نشانه هایی که دلیل آن ها برای خارج شدن بودن مانع از خروج آن ها از بیابان می شد. یا به این صورت که شبه تصویر بخشی از بیابان به بخش دیگر آن گذاشته شده باشد و این یک معجزه و کار خارق العاده است.

قتاده می گوید: به جز یوشع و کالب آن هم دو ماه بعد از مرگ موسی کسی از قوم بنی اسراییل وارد شهر انسان های ظالم نشد. بلکه فرزندان آن ها همراه آن دو (یوشع و کالب) وارد شهر شدند. « فلا ت-أس علی القوم الفاسقین » یعنی به خاطر گناهشان از نابودی آن ها ناراحت نشو. - . مجمع البیان 3 : 178 -

« یعکفون علی أصنام لهم » یعنی بر آن ها بوسه می زدند و همراه و کنار آن ها بودند و آن ها را عبادت می کردند. قتاده می گوید: آن مردم از قوم لخم بودند که در شهر رقّه ساکن بودند.

ابن جریح می گوید: بت آن ها به شکل گاو بود و آن اولین مرحله بت گوساله بود. « إنّکم قوم تجهلون »

ص: 171

از خدا و بزرگیش و یا از نعمت های پروردگارتان که به شما عطا کرده است نا آگاه هستید. « متبّر » یعنی نابود و هلاک شونده هستند. « ما هم فیه » منظور بت پرستی آن هاست. « أبغیکم » یعنی از شما درخواست می کنم. «علی العالمین» یعنی بر آن انسان­های عالم زمانتان و گفته شده یعنی شما را به فضیلت هایی که به دیگران نداده است متمایز کرده است و این فضیلت ها این بودند که دو نفر را به سوی شما فرستاد تا دعاهایتان به وسیله آن ها بهتر قبول شوند و شما را از اذیت فرعون و قوم او به عجیب­ترین صورت نجات داد و سرزمین و ملک و اموال او را به شما داد. - . مجمع البیان 4 : 471 -

« و من قوم موسی أمّة یهدون بالحق » یعنی گروهی مردم را به حق دعوت می کنند. « و به یعدلون » یعنی با حق حکم می کنند و در حکمشان عادل هستند و در مورد آن ها اختلاف نظر است:

یک: آن ها قومی در پشت سرزمین چین بودند که تغییر نکردند و عوض نشدند. این قول از امام باقر علیه السلام روایت است. گفتند که: مال آن ها با هم مشترک است، شب ها کار می کنند و در طول روز قربانی می کنند و زراعت می کنند نه کسی از ما به آن ها می رسد و نه کسی از آن ها به ما، آن ها بر راه حق هستند. ابن جریح می گوید: شنیدم هنگامی که بنی اسراییل پیامبرانشان را کشتند و به آن ها کافر شدند که دوازده نسل و طایفه بودند. یک نسل از آن ها از کارهایی که آن ها انجام داده بودند بیزاری جستند و از خداوند خواستند که آن ها را از نسل های دیگر جدا کنند خداوند در زمین کانال برای آن ها باز کرد و در آن کانال یک سال و نیم راه رفتند تا این که در پشت چین از آن خارج شدند. آن ها در آن جا انسان های مؤمن و خداپرست هستند و به قبله ما رو می­کنند.

گفته شده که در شب معراج جبرئیل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم را نزد آن ها برد و پیامبر ده سوره مکی را بر آن ها خواند و آن ها ایمان آوردند و پیامبر را تصدیق کردند و به آن ها سفارش کرد که در آن جا بمانند و از السبت - شنبه - (اعتقاد قبلی) دست بکشند و آن ها را به نماز و زکات سفارش کرد و فریضه ای غیر از این دوتا نازل نشده بود، پس آن ها این دو را انجام دادند.

و اصحاب ما روایت ­کردند که آن ها همراه حضرت مهدی (عج) خارج می شوند و روایت است ذوالقرنین آن ها را دیده است و گفته: اگر به ساکن شدن در جایی مأمور بودم، خوشحال می شدم که این جا بین شما بمانم.

ص: 172

دو: این که آن ها قومی از بنی اسراییل بودند که در هنگام گمراهی بنی اسراییل و کشتن پیامبرانشان آن ها بر حق و دین موسی بودند و این قبل از نسخ شدن دینشان با آمدن دین عیسی علیه السلام بود؛ پس تقدیر این است: کانوا یهدون.

سه: آن ها کسانی بودند که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آوردند مانند عبدالله بن سلام و ابن صوریا و کسان دیگر. ابن حمزه ثمالی و حکم بن ظهیر روایت می کنند که: هنگامی که موسی لوح های آسمانی را گرفت فرمود: خدایا من در بین لوح ها امتی را می بینم که بهترین امت هستند که برای اصلاح مردم پدیدار گشته اند مردم را به کارهای نیکو دعوت می کنند و آن ها را از کارهای بد نهی می کنند پس آن ها را جز امت من قرار بده؛ خداوند فرمود: آن ها امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم هستند. سپس موسی فرمود: خدایا من در بین الواح امتی را می بینم که آن ها آخرین مخلوقات هستند و پیشوایان ورود به بهشت هستند پس آن ها را جزء امت من قرار بده. خداوند فرمود: آن ها جزو امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم هستند؛ سپس

موسی فرمود خدایا من در بین الواح امتی را پیدا کردم که کتابهایشان در سینه آن ها هستند و آن ها را می خوانند، آن ها را جزء امت من قرار بده. خداوند فرمود: آن ها جزء امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم هستند. موسی فرمود: خدایا من در الواح امتی را یافتم که اگر قصد انجام کار خیری را داشته باشد ولی نتواند آن را انجام دهد ثواب آن کار خیر برای او نوشته می شود و اگر آن را انجام بدهد ده برابر ثواب آن برایش نوشته می شود و اگر قصد کار بدی را داشته باشد و آن را انجام ندهد جزای آن برایش نوشته نمی شود و اگر آن را انجام دهد فقط جزای یک گناه برای او نوشته می شود آن ها را جزء امت من قرار بده. خداوند فرمود: آن ها جزء امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم هستند. موسی فرمود: خدایا من در الواح امتی را یافتم که به اولین کتابهای آسمانی تا آخرین آن ها ایمان دارند و با آن مرد یک چشم دروغگو می جنگند، آن ها را جزء امت من قرار بده. فرمود: آن ها جزء امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم هستند. موسی فرمود: خدایا من در الواح امتی را یافتم که آن ها در نزد تو شفاعت کننده و شفاعت شونده هستند آن ها را امت من قرار بده. خداوند فرمود: آن ها امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم هستند. موسی فرمود: پس من را جزء امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم قرار بده.

ابوحمزه می گوید: به موسی دو چیز داده شده که به امت احمد صلی الله علیه و آله وسلّم داده نشده است، خداوند فرمود: ای موسی « إنّی اصطفیتک علی الناس برسالتی و کلامی » {ای موسی من تو را در بین بندگانم برای پیامبری و حرف زدن با تو انتخاب کردم} و فرمود « ومن قوم موسی أمّة یهدون بالحق و به یعدلون » {در میان قوم موسی مردمی هستند که از حق پیروی می کنند و با آن حکم می کنند} که حضرت موسی به خاطر این دو ویژگی راضی و خوشحال شد.

ابو حمزه در روایتی دیگر نقل می کند: که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم هنگامی که این آیه « وممّن خلقنا أمّة یهدون بالحق و به یعدلون » را خواند فرمود: این در مورد شماست و خداوند به مانند آن ها به قوم موسی عطا کرده است.

« و قطّعناهم اثنتی عشر أسباطا امما » یعنی بنی اسراییل را به دوازده گروه تقسیم کردیم. «أسباطا» که منظور از آن فرزندان یعقوب علیه السلام است که دوازده نفر بودند و هر کدام فرزندان و نسلی داشتند سپس هر گروه از آن ها برای خودش عشیره و امتی شد و خداوند آن ها را امت های مختلفی قرار داده است تا این که جای نوشیدن و غذایشان از هم متمایز بود و هرکدام از آن ها به بزرگ نسل خودش وابسته بود و این گونه کار موسی آسان تر می شد و بین آن ها

ص: 173

اختلاف و دشمنی ایجاد نمی شد. « فانبجست » انبجاس، یعنی خارج شدن مقدار کمی از آب؛ انفجار: یعنی خارج شدن مقدار زیادی از آب، که آب از اول کم کم از سنگ خارج می شد سپس سوراخ سنگ پهن میشد و آب شدت می­یافت. - . مجمع البیان 4 : 489 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً یَعْنِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ لَهُمُ النُّبُوَّةَ وَ الْمُلْکَ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ ثُمَّ جَمَعَ اللَّهُ ذَلِکَ لِنَبِیِّهِ (2)قَوْلُهُ وَ قَطَّعْناهُمُ أَیْ مَیَّزْنَاهُمْ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « و جعلکم ملوکا » یعنی خداوند در بین بنی اسراییل پیامبری و پادشاهی را در یک نسل برای آن ها جمع نکرده بود. سپس این دو را با هم برای پیامبرش جمع کرد. « قطعناهم » یعنی آن ها را متمایز کردیم. - . تفسیر القمی : 152 -

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی الْآیَةَ فَإِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمَّا عَبَرَ بِهِمْ مُوسَی الْبَحْرَ نَزَلُوا فِی مَفَازَةٍ فَقَالُوا یَا مُوسَی أَهْلَکْتَنَا وَ قَتَلْتَنَا وَ أَخْرَجْتَنَا مِنَ الْعُمْرَانِ إِلَی مَفَازَةٍ لَا ظِلَّ وَ لَا شَجَرَ وَ لَا مَاءَ وَ کَانَتْ تَجِی ءُ بِالنَّهَارِ غَمَامَةٌ تُظِلُّهُمْ مِنَ الشَّمْسِ وَ یَنْزِلُ عَلَیْهِمْ بِاللَّیْلِ الْمَنُّ فَیَقَعُ عَلَی النَّبَاتِ وَ الشَّجَرِ وَ الْحَجَرِ فَیَأْکُلُونَهُ وَ بِالْعَشِیِّ یَجِی ءُ طَائِرٌ مَشْوِیٌّ فَیَقَعُ عَلَی مَوَائِدِهِمْ وَ إِذَا أَکَلُوا وَ شَبِعُوا طَارَ وَ مَرَّ وَ کَانَ مَعَ مُوسَی حَجَرٌ یَضَعُهُ فِی وَسَطِ الْعَسْکَرِ ثُمَّ یَضْرِبُهُ بِعَصَاهُ فَتَنْفَجِرُ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً کَمَا حَکَی اللَّهُ فَیَذْهَبُ الْمَاءُ إِلَی کُلِّ سِبْطٍ فِی رَحْلِهِ وَ کَانُوا اثْنَیْ عَشَرَ سِبْطاً فَلَمَّا طَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ قَالُوا یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها وَ الْفُومُ هِیَ الْحِنْطَةُ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ فَقَالُوا یا مُوسی إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ فَنِصْفُ الْآیَةِ فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَ تَمَامُهَا وَ جَوَابُهَا لِمُوسَی فِی سُورَةِ الْمَائِدَةِ قَوْلُهُ وَ قُولُوا حِطَّةٌ أَیْ حُطَّ عَنَّا ذُنُوبَنَا فَبَدَّلُوا ذَلِکَ وَ قَالُوا حِنْطَةٌ وَ قَالَ اللَّهُ فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ حَقَّهُمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « وَظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی » {و بر شما ابر را سایه گستر کردیم و بر شما گزانگبین و بلدرچین فرو فرستادیم} هنگامی که بنی اسراییل همراه موسی از دریا گذشتند در یک بیابان ساکن شدند گفتند: ای موسی ما را هلاک و نابود کردی و ما را از شهرمان به یک بیابان آوردی که نه سایه و نه درخت و نه آبی در آن هست، در حالی که روزها ابری می آمد و آن ها را از گرمای خورشید حفظ می کرد و در شب ها برای آن ها غذای آسمانی نازل می شد و بر روی گیاهان و درختان و سنگ ها می افتاد و آن را می خوردند و در وقت عشا یک پرنده سرخ شده بر روی سفره هایشان قرار می گرفت و هر وقت می خوردند و سیر می شدند پرواز می کرد و می رفت و همراه موسی یک تخته سنگ بود که آن را در وسط سپاه می گذاشت سپس با عصایش بر روی آن می زد آن طور که خداوند فرمود: در درون آن دوازده چشمه آب زیاد بیرون می آمد. و آب هر عشیره در جوی مخصوص آن جاری می شد که دوازده عشیره بودند. هنگامی که مدت زیادی در بیابان ماندند گفتند: « یَا مُوسَی لَن نَّصْبِرَ عَلَیَ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا » {ای موسی هرگز بر یک [نوع] خوراک تاب نیاوریم از خدای خود برای ما بخواه تا از آن چه زمین می رویاند از [قبیل] سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز برای ما برویاند} منظور از فوم در این جا گندم است. موسی به آن ها گفت: « أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُواْ مِصْرًا فَإِنَّ لَکُم مَّا سَأَلْتُمْ » {آیا به جای چیز بهتر خواهان چیز پست ترید پس به شهر فرود آیید که آن چه را خواسته اید برای شما [در آن جا مهیا] ست} سپس گفتند: « قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ » {گفتند ای موسی در آن جا مردمی زورمندند و تا آنان از آن جا بیرون نروند ما هرگز وارد آن نمی شویم پس اگر از آن جا بیرون بروند ما وارد خواهیم شد} پس نصف آیه در سوره بقره و کامل کننده آن در سوره مائده آمده است که فرمود: « و قولوا حطّة » گناهان ما را ببخش و این را عوض کردند و گفتند: حنطه، یعنی گندم. و خداوند فرمود: « فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا علی الذین ظلموا» به حق آل محمد صلی الله علیه و آله «رِجْزًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُواْ یَفسُقُونَ » {پس کسانی از آنان که ستم کردند سخنی را که به ایشان گفته شده بود به سخن دیگری تبدیل کردند پس به سزای آن که ستم می ورزیدند عذابی از آسمان بر آنان فرو فرستادیم} - . تفسیر القمی : 40-41 -

**[ترجمه]

بیان

قال البیضاوی الفوم الحنطة و یقال للخبز و قیل الثوم (5)و قال

ص: 174


1- مجمع البیان 4: 489 و 490.
2- تفسیر القمّیّ: 152.
3- تفسیر القمّیّ: 226.
4- تفسیر القمّیّ: 40- 41.
5- أنوار التنزیل 1: 26.

الفیروزآبادی الفوم بالضم الثوم و الحنطة و الحمص و الخبز و سائر الحبوب التی تخبز.

**[ترجمه]بیضاوی می گوید: فوم همان گندم است و به نان گفته می شود و گفته شده که سیر - . انوار التنزیل 1 : 26 -

است.

ص: 174

فیروزآبادی می گوید: منظور از فوم سیر، گندم، نخود و نان و سایر حبوباتی که پخته می شوند، است.

**[ترجمه]

«3»

-فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ فَإِنَّ ذَلِکَ نَزَلَ لَمَّا قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ فَقَالُوا إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ فَنِصْفُ الْآیَةِ هَاهُنَا وَ نِصْفُهَا فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ فَلَمَّا قَالُوا لِمُوسَی إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی لَا بُدَّ أَنْ تَدْخُلُوهَا فَقَالُوا لَهُ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ فَأَخَذَ مُوسَی بِیَدِ هَارُونَ وَ قَالَ کَمَا حَکَی اللَّهُ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی یَعْنِی هَارُونَ فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنَا الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (1)فَقَالَ اللَّهُ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَعْنِی مِصْرَ أَنْ یَدْخُلُوهَا أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلَمَّا أَرَادَ مُوسَی أَنْ یُفَارِقَهُمْ فَزِعُوا وَ قَالُوا إِنْ خَرَجَ مُوسَی مِنْ بَیْنِنَا نَزَلَ عَلَیْنَا الْعَذَابُ فَفَزِعِوا إِلَیْهِ وَ سَأَلُوهُ أَنْ یُقِیمَ مَعَهُمْ وَ یَسْأَلَ اللَّهَ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قَدْ تُبْتُ عَلَیْهِمْ (2)عَلَی أَنْ یَدْخُلُوا مِصْراً وَ حَرَّمْتُهَا عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ عُقُوبَةً لِقَوْلِهِمْ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا فَدَخَلُوا کُلُّهُمْ فِی التَّوْبَةِ (3)وَ التِّیهِ إِلَّا قَارُونَ فَکَانُوا یَقُومُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ یَأْخُذُونَ فِی قِرَاءَةِ التَّوْرَاةِ فَإِذَا أَصْبَحُوا عَلَی بَابِ مِصْرَ دَارَتْ بِهِمُ الْأَرْضُ فَرَدَّتْهُمْ إِلَی مَکَانِهِمْ وَ کَانَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مِصْرَ أَرْبَعُ فَرَاسِخَ فَبَقُوا عَلَی ذَلِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً فَمَاتَ هَارُونُ وَ مُوسَی فِی التِّیهِ وَ دَخَلَهَا أَبْنَاؤُهُمْ وَ أَبْنَاءُ أَبْنَائِهِمْ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « یَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ » {ای قوم من به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید} این آیه زمانی نازل شد که بنی اسراییل گفتند: «لن نصبر علی طعام واحد» {غذاهای ما تکراری هستند و نمی توانیم این را تحما کنیم} موسی به آن ها گفت: « اهْبِطُواْ مِصْرًا فَإِنَّ لَکُم مَّا سَأَلْتُمْ » {پس به شهر فرود آیید که آن چه را خواسته اید برای شما [در آن جا مهیا] ست} آن ها گفتند: « قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ » {گفتند ای موسی در آن جا مردمی زورمندند و تا آنان از آن جا بیرون نروند ما هرگز وارد آن نمی شویم پس اگر از آن جا بیرون بروند ما وارد خواهیم شد}

نصف این آیه این جا و نصف دیگر آن در سوره بقره است که هنگامی که به موسی گفتند: « إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا » موسی به آن ها گفت: باید که به آن جا بروید، آن ها هم گفتند: « فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ » و موسی دست هارون را گرفت آن طور که خداوند فرمود:فرمود: « إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلاَّ نَفْسِی وَأَخِی» منظورش هارون بود، « فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ » {پس بین ما و این قوم گناهکار جدایی بیفکن}. سپس خداوند فرمود: « فَآن ها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً » {[خدا به موسی] فرمود [ورود به] آن [سرزمین] چهل سال بر ایشان حرام شد} یعنی آن ها از رفتن به مصر به مدت چهل سال محروم هستند. « یتیهون فی الارض » هنگامی که موسی خواست از آن ها جدا شود ترسیدند و گفتند: اگر موسی از بین ما برود بر ما عذاب نازل می شود به او پناه بردند و از او خواستند که با آن ها بماند و از خداوند بخواهد که آن ها ببخشد و خداوند به موسی وحی فرستاد که: آن ها را بخشیدم و دیگر نمی خواهد به مصر بروند و آن را به مدت چهل سال از آن ها محروم کردم و این مدت به خاطر این حرفشان که گفتند: «إذهب أنت و ربّک فقاتلا» {تو و خدایت بروید و بجنگید} آن ها را این مدت در بیابان سرگردان می کنم و همگی در بیابان شروع به توبه کردند. ولی قارون با آن ها همراه نشد. آن ها در اول شب شروع به توبه می کردند و تورات می خواندند و وقتی که به نزدیکی دروازه مصر می رسیدند زمین آن ها را می چرخاند و آن ها را به جای اولشان برمی گرداند. در حالی که بین آن ها و مصر چهار فرسخ فاصله بود و به مدت چهل سال در بیابان ماندند و هارون و موسی در بیابان فوت کردند و فرزندان و نوادگانشان داخل مصر شدند. - . تفسیر القمی : 153 -

**[ترجمه]

بیان

تفسیر الأرض المقدسة بمصر خلاف ما أجمع علیه المفسرون و المؤرخون

ص: 175


1- المصدر خال عن کلمة: «قومنا».
2- فی المصدر: فأوحی اللّه إلیه انی قد تبت علیهم.
3- فی المصدر و فی نسخة: فدخلوا کلهم فی القریة.
4- تفسیر القمّیّ: 152- 153.

کما سیأتی و أما قوله تعالی اهْبِطُوا مِصْراً فقیل أراد مصر فرعون الذی خرجوا منه و قیل بیت المقدس و قیل أراد مصرا من الأمصار یعنی أن ما تسألونه إنما یکون فی الأمصار کما سیجی ء فی الأخبار و قوله إلا قارون أی أنه لم یدخل فی التوبة و سیأتی شرحه و تمام القصة فی باب قصص قارون.

**[ترجمه]تفسیر کردن سرزمین مقدس در این جا به مصر خلاف نظر اجماع مفسران و مورخان

ص: 175

است آن طور که ذکر خواهد شد. و اما « إهبطوا مصر » منظور از مصر آن مصر فرعونی است که از آن خارج شدند و گفته شده: که بیت المقدس است و گفته شده: سرزمینی از سرزمین ها یعنی آن چه که می خواهید در سرزمین هاست آن طور که در روایت ذکر می شود. « إلّا قارون » یعنی قارون توبه نکرد و شرح این و داستان کامل آن در باب داستان های قارون ذکر خواهد شد.

**[ترجمه]

«4»

-فس، تفسیر القمی وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ فَإِنَّهُ لَمَّا غَرَّقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ وَ عَبَرَ مُوسَی وَ أَصْحَابُهُ الْبَحْرَ نَظَرَ أَصْحَابُ مُوسَی إِلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَهُمْ فَقَالُوا لِمُوسَی یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ فَقَالَ مُوسَی إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِیهِ وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ قالَ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلهاً وَ هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ إِلَی قَوْلِهِ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ وَ هُوَ مُحْکَمٌ (1).

أَقُولُ (2)رَوَی الثَّعْلَبِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ (3)قَالَ: جَاءَ یَهُودِیٌّ إِلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ مَا صَبَرْتُمْ بَعْدَ نَبِیِّکُمْ إِلَّا (4)خَمْساً وَ عِشْرِینَ سَنَةً حَتَّی قَتَلَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً قَالَ بَلَی وَ لَکِنْ مَا جَفَّ أَقْدَامُکُمْ مِنَ الْبَحْرِ حَتَّی قُلْتُمْ یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ (5).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْاْ عَلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَّهُمْ » {و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم تا به قومی رسیدند که بر [پرستش] بتهای خویش همت می گماشتند} هنگامی که خداوند فرعون و همراهانش را غرق کرد و موسی و یارانش از دریا گذشتند، یاران موسی به قومی رسیدند که بت پرستی می کردند. آن ها به موسی گفتند: « یَا مُوسَی اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ » موسی به آن ها گفت: « قَالَ أَغَیْرَ اللّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ *وَإِذْ أَنجَیْنَاکُم مِّنْ آلِ فِرْعَونَ یَسُومُونَکُمْ سُوَءَ الْعَذَابِ یُقَتِّلُونَ أَبْنَاءکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءکُمْ وَفِی ذَلِکُم بَلاء مِّن رَّبِّکُمْ عَظِیمٌ » {ای موسی همان گونه که برای آنان خدایانی است برای ما [نیز] خدایی قرار ده*و [یاد کن] هنگامی را که شما را از فرعونیان نجات دادیم که شما را سخت شکنجه می کردند پسرانتان را می کشتند و زنانتان را زنده باقی می گذاشتند و در این برای شما آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود}

می گویم: ثعلبی از محمد بن قیس روایت می کند که: یک مرد یهودی نزد امام علی علیه السلام آمد و گفت: ای علی بعد از مرگ پیامبرتان بیست و پنج سال صبر کردید و بعد از آن شروع به کشتن یکدیگر کردید. فرمود: بله، ولی هنوز شما پایتان از آب دریا خشک نشده بود که گفتید: « یا موسی اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ » {ای موسی همان گونه که برای آنان خدایانی است برای ما [نیز] خدایی قرار ده} - . عرائس الثعلبی : 113 -

**[ترجمه]

«5»

-ختص، الإختصاص ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا انْتَهَی بِهِمْ إِلَی الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ قَالَ لَهُمْ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّکُمْ غالِبُونَ قَالُوا فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ قالَ رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ فَلَمَّا

ص: 176


1- تفسیر القمّیّ: 222.
2- فی نسخة: بیان: أقول.
3- فی المصدر: أخبرنی الحسن بن محمّد بن قیس.
4- المصدر خال عن کلمة «الا».
5- عرائس الثعلبی: 113. و فیه: بلی قد کان صبر و خیر و لکنکم ما جفت اقدامکم من حمأ البحر اه. م.

أَبَوْا أَنْ یَدْخُلُوهَا حَرَّمَهَا اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَتَاهُوا فِی أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانُوا إِذَا أَمْسَوْا نَادَی مُنَادِیهِمْ أَمْسَیْتُمُ الرَّحِیلَ (1)فَیَرْتَحِلُونَ بِالْحُدَاءِ وَ الرَّجَزِ (2)حَتَّی إِذَا أَسْحَرُوا أَمَرَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَدَارَتْ بِهِمْ فَیُصْبِحُونَ فِی مَنْزِلِهِمُ الَّذِی ارْتَحَلُوا مِنْهُ فَیَقُولُونَ قَدْ أَخْطَأْتُمُ الطَّرِیقَ فَمَکَثُوا بِهَذَا أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ نَزَلَ عَلَیْهِمُ الْمَنُّ وَ السَّلْوَی حَتَّی هَلَکُوا جَمِیعاً إِلَّا رَجُلَیْنِ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ کَالِبَ بْنَ یُوفَنَّا وَ أَبْنَاءَهُمْ وَ کَانُوا یَتِیهُونَ فِی نَحْوٍ مِنْ أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ فَإِذَا أَرَادُوا أَنْ یَرْتَحِلُوا ثَبَتَ ثِیَابُهُمْ عَلَیْهِمْ وَ خِفَافُهُمْ (3)قَالَ وَ کَانَ مَعَهُمْ حَجَرٌ إِذَا نَزَلُوا ضَرَبَهُ مُوسَی بِعَصَاهُ فَانْفَجَرَتْ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً لِکُلِّ سِبْطٍ عَیْنٌ فَإِذَا ارْتَحَلُوا رَجَعَ الْمَاءُ فَدَخَلَ فِی الْحَجَرِ وَ وَضَعَ الْحَجَرَ عَلَی الدَّابَّةِ (4).

**[ترجمه]کتاب الاختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که بنی اسراییل به سرزمین مقدس رسیدند موسی به آن ها فرمود: « ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَلاَ تَرْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِکُمْ فَتَنقَلِبُوا خَاسِرِینَ *قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ *قَالَ رَجُلاَنِ مِنَ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمَا ادْخُلُواْ عَلَیْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ غَالِبُونَ » {ای قوم من به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید و به عقب بازنگردید که زیانکار خواهید شد*گفتند ای موسی در آن جا مردمی زورمندند و تا آنان از آن جا بیرون نروند ما هرگز وارد آن نمی شویم پس اگر از آن جا بیرون بروند ما وارد خواهیم شد*دو مرد از [زمره] کسانی که [از خدا] می ترسیدند و خدا به آنان نعمت داده بود گفتند از آن دروازه بر ایشان [بتازید و] وارد شوید که اگر از آن درآمدید قطعا پیروز خواهید شد} آن ها در جواب گفتند: « اذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ *قَالَ رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلاَّ نَفْسِی وَأَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ » {تو و پروردگارت برو[ید] و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم*[موسی] گفت پروردگارا من جز اختیار شخص خود و برادرم را ندارم پس میان ما و میان این قوم نافرمان جدایی بینداز} هنگامی

ص: 176

که قبول نکردند که وارد شهر بشوند خداوند آن شهر را بر آن ها حرام کرد و در مسافت چهار فرسخی چهل سال سرگردان شدند. « یتیهون فی الأرض فلا تأس علی القوم الفاسقین » امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که شب می شد ندا دهنده آن ها صدا می زد: «به حرکت ادامه دهید» و با خواندن آواز برای شتران و شعر برای خودشان کوچ می کردند هنگامی که وقت سحر می­شد خداوند به زمین دستور می­داد و آن ها را می چرخاند و به همان جای اولشان آن جا که سفرشان را شروع کرده بودند، بر می گشتند و می گفتند که راه را گم کردید؛ که این طوری چهل سال در بیابان باقی ماندند و برای آن ها غذاهای آسمانی نازل شد و همه آن ها بجز دو نفر یوشع بن نون و کالب بن یوفنا و فرزندانشان همگی در آن هلاک شدند. آن ها در مساحت چهار فرسخی در دور خودشان سرگردان بودند و هنگامی که می خواستند کوچ بکنند لباس هایشان و کفش هایشان به آن ها می چسبید. می گویند: که همراه آن ها سنگی بود که هروقت در جایی ساکن می شدند موسی با عصایش بر روی آن می زد، دوازده چشمه برای هر نسل یک چشمه از آن بیرون می آمد و هرگاه کوچ می کردند آب بر می گشت و در داخل سنگ می رفت و سنگ را بر روی یک حیوان می گذاشتند تا آن را حمل کند. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«6»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا انْتَهَی بِهِمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الْأَرْضِ الْمُقَدَّسَةِ قَالَ لَهُمُ ادْخُلُوا فَأَبَوْا أَنْ یَدْخُلُوهَا فَتَاهُوا فِی أَرْبَعَةِ فَرَاسِخَ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ کَانُوا إِذَا أَمْسَوْا نَادَی مُنَادِیهِمْ أَمْسَیْتُمُ الرَّحِیلَ حَتَّی إِذَا انْتَهَوْا إِلَی مِقْدَارِ مَا أَرَادُوا أَمَرَ اللَّهُ الْأَرْضَ فَدَارَتْ بِهِمْ إِلَی مَنَازِلِهِمُ الْأُولَی فَیُصْبِحُونَ فِی مَنْزِلِهِمُ الَّذِی ارْتَحَلُوا مِنْهُ فَمَکَثُوا بِذَلِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَنْزِلُ عَلَیْهِمُ الْمَنُّ وَ السَّلْوَی فَهَلَکُوا فِیهَا أَجْمَعِینَ إِلَّا رَجُلَیْنِ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ کَالِبَ بْنَ یُوفَنَّا اللَّذَیْنِ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا وَ مَاتَ مُوسَی وَ هَارُونُ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَدَخَلَهَا

ص: 177


1- فی البرهان: استتموا الرحیل.
2- حدا الإبل: ساقها و غنی لها. و فی نسخة: بالجد و الزجر.
3- هکذا فی النسخ، و فی البرهان: یبست ثیابهم علیهم و خفافهم. و استظهر فی هامش نسخة: و کانوا ینبت ثیابهم.
4- الاختصاص: مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی تفسیر البرهان 1: 455 و 456 و زاد فی آخره: و قال أبو عبد اللّه علیه السلام لبنی إسرائیل أن یدخلوا الأرض المقدّسة التی کتب اللّه لهم ثمّ بدا له فدخلها أبناء الابناء انتهی. قلت: فیه سقط، و لعلّ الصحیح: قال أبو عبد اللّه علیه السلام قال اللّه تعالی.

یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ کَالِبٌ وَ أَبْنَاؤُهُمْ وَ کَانَ مَعَهُمْ حَجَرٌ کَانَ مُوسَی یَضْرِبُهُ بِعَصَاهُ فَیَنْفَجِرُ مِنْهُ الْمَاءُ لِکُلِّ سِبْطٍ عَیْنٌ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود:هنگامی که موسی بنی اسراییل را به سرزمین مقدس رساند، به آن ها گفت: داخل آن شوید آن ها نپذیرفتند که به داخل شهر بروند و به خاطر این عصیانشان در مسافت چهار فرسخی به مدت چهل سال سرگردان شدند و هنگامی که شب می شد ندادهنده آن ها فریاد می زد که شب شد کوچ کنید -«به حرکت ادامه دهید»- هنگامی که به آن جایی که می خواستند می رسیدند خداوند به زمین دستور می داد و زمین آن ها را می چرخاند و آن ها را به جای اولشان می برد و به آن جای اول که شروع به کوچ کرده بودند برمی گشتند. و چهل سال این گونه سرگردان بودند و غذاهای آسمانی در این مدت بر آن ها نازل می شد و همه آن ها به جز دو نفر یوشع بن نون و کالب بن یوفنا آن دو نفر که خداوند به آن ها لطف کرد؛ و موسی و هارون در بیابان مردند

ص: 177

و یوشع بن نون و کالب همراه فرزندان آن ها وارد شهر شدند و همراه آن ها یک سنگ بود که موسی با عصایش بر روی آن می زد و آب از چشمه­ای در داخل آن برای هرعشیره­ای جداگانه بیرون می آمد. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«7»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ بَنُو إِسْرَائِیلَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ جَازَ بِهِمُ الْبَحْرَ خَبِّرْنَا یَا مُوسَی بِأَیِّ قُوَّةٍ وَ أَیِّ عِدَّةٍ وَ عَلَی أَیِّ حَمُولَةٍ نَبْلُغُ الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ وَ مَعَکَ الذُّرِّیَّةُ وَ النِّسَاءُ وَ الْهَرْمَی وَ الزَّمْنَی فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا أَعْلَمُ قَوْماً وَرَّثَهُ اللَّهُ مِنْ عَرَضِ الدُّنْیَا مَا وَرَّثَکُمْ وَ لَا أَعْلَمُ أَحَداً آتَاهُ مِنْهَا مِثْلَ الَّذِی آتَاکُمْ فَمَعَکُمْ مِنْ ذَلِکَ مَا لَا یُحْصِیهِ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی وَ قَالَ مُوسَی سَیَجْعَلُ اللَّهُ لَکُمْ مَخْرَجاً فَاذْکُرُوهُ وَ رُدُّوا إِلَیْهِ أُمُورَکُمْ فَإِنَّهُ أَرْحَمُ بِکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ قَالُوا فَادْعُهُ یُطْعِمْنَا وَ یَسْقِنَا وَ یَکْسُنَا وَ یَحْمِلْنَا مِنَ الرِّجْلَةِ وَ یُظِلَّنَا مِنَ الْحَرِّ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی قَدْ أَمَرْتُ السَّمَاءَ أَنْ یُمْطِرَ عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی وَ أَمَرْتُ الرِّیحَ أَنْ یَشْوِیَ لَهُمُ السَّلْوَی وَ أَمَرْتُ الْحِجَارَةَ أَنْ تَنْفَجِرَ وَ أَمَرْتُ الْغَمَامَ أَنْ تُظِلَّهُمْ وَ سَخَّرْتُ ثِیَابَهُمْ أَنْ تَنْبُتَ بِقَدْرِ مَا یَنْبُتُونَ فَلَمَّا قَالَ لَهُمْ مُوسَی ذَلِکَ سَکَتُوا فَسَارَ بِهِمْ مُوسَی فَانْطَلَقُوا یَؤُمُّونَ الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ وَ هِیَ فِلَسْطِینُ وَ إِنَّمَا قَدَّسَهَا لِأَنَّ یَعْقُوبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وُلِدَ بِهَا وَ کَانَتْ مَسْکَنَ أَبِیهِ (2)إِسْحَاقَ وَ یُوسُفَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ نُقِلُوا کُلُّهُمْ بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَی أَرْضِ فِلَسْطِینَ (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابن عباس علیه السلام فرمود: بنی اسراییل هنگامی که موسی از دریا عبور کردند به او گفتند: ای موسی به ما بگو که با چه قدرت و چه نیرویی و با چه حیوانی به طرف سرزمین مقدس برویم در حالی که بچه و زن و انسان های پیر و ناتوان همراه تو هستند؟ موسی فرمود: هیچ قومی را بر روی دنیا نمی شناسم که خداوند به مانند شما به آن ها چیزی داده باشد و کسی را نمی شناسم که چیزی به مانند آن چه که به شما عطا کرده است داده باشد. پس خداوند به شما چیزهایی داده که فقط خود خدا می تواند آن ها را بشمارد و موسی فرمود: خداوند پیروزی را نصیب شما می کند پس او را یاد کنید و کارهایتان را به او واگذار کنید. چون او از خودتان به شما مهربانتر است. گفتند: دعا کن که به ما غذا و آب دهد و به ما لباس بدهد و به ما قدرت راه رفتن بدهد و ما را از گرمای خورشید حفظ کند. خداوند به موسی وحی کرد به آسمان امر کردم که بر آن ها غذای آسمان بباراند و باد را مأمور کردم که آن پرنده آسمانی را برای آن ها سرخ کند و به سنگ دستور دادم که برای آن ها آب بیرون بریزد و به ابر دستور دادم که برای آن ها سایه ایجاد کند و لباس­های آن ها را به گونه­ای رام کردم که به اندازه ای که آنان بزرگ می­شوند بزرگ شود. هنگامی که موسی این را به آن ها گفت، ساکت شدند و موسی آن ها را حرکت داد و راهی شدند تا به سرزمین مقدس که همان فلسطین است برسند و آن جا را مقدس کرده است چون حضرت یعقوب در آن جا متولد شد و خانه پدرش اسحاق و پسرش یوسف بوده، و همه آن ها بعد از مرگشان به فلسطین آورده شدند. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«8»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنِ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً إِنَّ ذَلِکَ حِینَ فَصَلَ مُوسَی مِنْ أَرْضِ التِّیهِ فَدَخَلُوا الْعُمْرَانَ وَ کَانَ بَنُو إِسْرَائِیلَ أَخْطَئُوا خَطِیئَةً فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُنْقِذَهُمْ مِنْهَا إِنْ تَابُوا فَقَالَ لَهُمْ إِذَا انْتَهَیْتُمْ إِلَی بَابِ الْقَرْیَةِ فَاسْجُدُوا وَ قُولُوا حِطَّةٌ تَنْحَطَّ عَنْکُمْ خَطَایَاکُمْ فَأَمَّا الْمُحْسِنُونَ فَفَعَلُوا مَا أُمِرُوا بِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا فَزَعَمُوا حِنْطَةً حَمْرَاءَ فَبَدَّلُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی رِجْزاً.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام در مورد آیه « و ادخلوا الباب سجّدا» فرمود: این هنگامی است که موسی از بیابان خارج شد و وارد شهر عمران شدند که بنی اسراییل دچار اشتباه شده بودند و خداوند دوست داشت که اگر توبه کنند آن ها را نجات دهد و به آن ها فرمود: اگر به دروازه شهر رسیدید سجده کنید و بگویید خدایا گناهان ما را ببخش تا گناهانتان بخشوده شوند که فقط مردان نیکوکارشان دستورات الهی را انجام دادند و اما مردان ظالم حطة را به حنطه (گندم) قرمز تغییر دادند – دستورات خداوند را اجرا نکردند - و خداوند بر آن ها عذاب نازل کرد.

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُوا

ص: 178


1- مخطوط.
2- الضمیر یرجع إلی موسی علیه السلام؛ و انما اطلق الأب علیهما مجازا لان موسی کان من ولد لاوی بن یعقوب.
3- مخطوط.

مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً أجمع المفسرون علی أن المراد بالقریة هاهنا بیت المقدس و یؤیده قوله فی موضع آخر ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ و قال ابن زید إنها أریحا قریة قرب بیت المقدس و کان فیها بقایا من قوم عاد فیهم عوج بن عنق و الباب قیل هو باب حطة من بیت المقدس و هو الباب الثامن عن مجاهد و قیل باب القبة التی یصلی إلیها موسی و بنو إسرائیل و قال قوم هو باب القریة التی أمروا بدخولها و قال الجبائی و الآیة علی باب القبة أدل لأنهم لم یدخلوا القریة فی حیاة موسی و آخر الآیة یدل علی أنهم کانوا یدخلون علی غیر ما أمروا به فی أیام موسی.

و قوله سُجَّداً قیل معناه رکعا و هو شدة الانحناء عن ابن عباس و قال غیره إن معناه ادخلوا خاضعین متواضعین و قیل معناه ادخلوا الباب فإذا دخلتموه فاسجدوا لله سبحانه شکرا عن وهب وَ قُولُوا حِطَّةٌ قال أکثر أهل العلم معناه حط عنا ذنوبنا و هو أمر بالاستغفار و قال ابن عباس أمروا أن یقولوا هذا الأمر حق و قال عکرمة أمروا أن یقولوا لا إله إلا الله لأنها تحط الذنوب و اختلف فی تبدیلهم فقیل إنهم قالوا بالسریانیة حطا سمقاثا (1)معناه حنطة حمراء فیها شعیرة و کان قصدهم فی ذلک الاستهزاء و مخالفة الأمر و قیل إنهم قالوا حنطة تجاهلا و استهزاء و کانوا أمروا أن یدخلوا الباب سجدا و طوطئ لهم الباب لیدخلوه کذلک فدخلوه زاحفین علی أستاههم قوله رِجْزاً أی عذابا و قال ابن زید هلکوا بالطاعون فمات منهم فی ساعة واحدة أربعة و عشرون ألفا من کبرائهم. (2).

**[ترجمه]طبرسی در مورد آیه: « وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُواْ

ص: 178

مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا » {و [نیز به یادآرید] هنگامی را که گفتیم بدین شهر درآیید و از [نعمتهای] آن هر گونه خواستید فراوان بخورید و سجده کنان از در [بزرگ] درآیید} گفت: در این جا منظور از کلمه قریه بیت المقدس است که خداوند در جای دیگر با آوردن آیه « ادخلوا الارض المقدّسه » این کلام را تصدیق می کند. ابن زید می گوید: آن شهر اریحا در نزدیکی بیت المقدس است که بقایای قوم عاد در آن وجود داشتند و عوج بن عنق در آن شهر بوده است و گفته شده: منظور از باب، باب حطه - دروازه ریزش گناهان - در بیت المقدس است که همان باب هشتم است. مجاهد آن را گفته است. و گفته شده: منظور باب - دروازه - گنبدی بوده است که موسی و بنی اسراییل به سوی آن نماز می­خواندند و بعضی ها گفته اند: که باب آن روستایی است که خداوند آن ها را به داخل شدن آن دستور داد. جبائی می گوید: آیه بر دروازه گنبد، بیشتر دلالت دارد چون بنی اسراییل در زمان حضرت موسی وارد آن روستا نشدند و در آخر آیه مشخص می شود که آن ها وارد جایی شدند که در زمان موسی به وارد شدن به آن امر نشده بودند.

«سجداً» ابن عباس روایت می کند که: منظور حالت رکوع است که آن شدت خم شدن است. و علمای غیر ابن عباس می گویند: یعنی در حالت تواضع و فروتنی وارد شهر شوید. و وهب روایت می کند که یعنی: هنگامی که وارد شهر شدید به نشانه شکرگذاری سجده کنید. « و قولوا حطة » اکثر عالمان می گویند یعنی: گناهان ما را ببخش و آن امر به توبه است. و ابن عباس می گوید: به آن ها دستور دادند که بگویند: این امر، حق است. عکرمه گفته: امر شدند که بگویند: «لااله الاالله» چون گفتن این جمله باعث بخشش گناهان است و در تغییر دادن این کلمه اختلاف است گفته شده که آن ها به زبان سریانی گفتند: «حطا سمقاثا» یعنی گندم قرمز که جو در آن باشد که قصد آن ها از این، مسخره کردن و مخالفت با دستور خداوند بوده است. گفته شده که آن ها از روی نادانی و تمسخر گفته اند: حنطه؛ در حالی که امر شده بودند که در حال سجده کنان وارد شهر شوند و دروازه برایشان پایین آورده شد تا همان طور وارد شوند، پس در حالی که روی باسن خود می­خزیدند وارد آن شدند. «رجزا» یعنی عذاب، ابن زید می گوید: بر آن ها نازل شد و هلاک شدند و در طول یک ساعت بیست و چهار هزار نفر از بزرگان آن ها مردند. - . مجمع البیان 1 : 118 -

**[ترجمه]

«9»

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَنَّ رَأْسَ الْمَهْدِیِّ یُهْدَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِیسَی عَلَی طَبَقٍ قُلْتُ فَقَدْ مَاتَ هَذَا وَ هَذَا (3)قَالَ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ فَلَمْ یَدْخُلُوهَا وَ دَخَلَهَا الْأَبْنَاءُ أَوْ قَالَ أَبْنَاءُ الْأَبْنَاءِ (4)فَکَانَ ذَلِکَ دُخُولَهُمْ

ص: 179


1- فی المصدر: هاطا سماقاتا، و قال بعضهم: حطاسماقاتا.
2- مجمع البیان 1: 118- 120.
3- أی کیف یکون ذلک و قد ماتاهما و هذا حیّ؟.
4- التردید من الراوی.

فَقُلْتُ أَ وَ تَرَی أَنَّ الَّذِی قَالَ فِی الْمَهْدِیِّ وَ فِی ابْنِ عِیسَی یَکُونُ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ نَعَمْ یَکُونُ فِی أَوْلَادِهِمْ (1)فَقُلْتُ مَا یُنْکَرُ أَنْ یَکُونَ مَا کَانَ فِی ابْنِ الْحَسَنِ یَکُونُ فِی وُلْدِهِ قَالَ لَیْسَ ذَاکَ مِثْلَ ذَا (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: ابن بصیر از یکی از امامان باقر و صادق علیهما السلام روایت می کند که سر مهدی را بر روی یک سینی نزد موسی بن عیسی آورند، گفتم: این و این مردند، گفت: که خداوند فرمود:« ادخلوا الأرض المقدّسه التی کتب الله لکم» و آن ها داخل آن نشدند بلکه فرزندان آن ها وارد شدند - یا گفت فرزندان فرزندان - و وارد شدن آن ها این گونه بود.

ص: 179

گفتم: آیا فکر می کنی که آن چه در مورد مهدی و عیسی گفته شده با این آیه مطابقت می کند؟ فرمود: بله، در مورد فرزندان آن ها صدق می کند، گفتم: چه چیزی باعث می شود که آن چه که در أبو الحسن بوده باشد در مورد فرزندش نیز صدق کند؟ گفت: قضیه این با داستان قبلی فرق می کند. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«10

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَتَرْکَبُنَّ سَنَنَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَا تُخْطِئُونَ طَرِیقَهُمْ وَ لَا یُخْطِئُکُمْ سُنَّةُ بَنِی إِسْرَائِیلَ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ فَرَدُّوا عَلَیْهِ وَ کَانُوا سِتَّمِائَةِ أَلْفٍ فَقَالُوا یا مُوسی إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا أَحَدُهُمَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ الْآخَرُ کَالِبُ بْنُ یَافَنَّا قَالَ وَ هُمَا ابْنَا عَمِّهِ فَقَالا ادْخُلُوا عَلَیْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ قَالَ فَعَصَی أَرْبَعُونَ أَلْفاً وَ سَلَّمَ هَارُونُ وَ ابْنَاهُ وَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ کَالِبُ بْنُ یَافَنَّا فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ فَاسِقِینَ فَقَالَ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ فَتَاهُوا أَرْبَعِینَ سَنَةً لِأَنَّهُمْ عَصَوْا فَکَانَ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قُبِضَ لَمْ یَکُنْ عَلَی أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ سَلْمَانُ وَ الْمِقْدَادُ وَ أَبُو ذَرٍّ فَمَکَثُوا أَرْبَعِینَ حَتَّی قَامَ عَلِیٌّ فَقَاتَلَ مَنْ خَالَفَهُ (3).

**[ترجمه]تقسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمودند: قسم به آن کسی که جانم در دست اوست سنت امتهای قبلی مو به مو و دقیق در مورد شما نیز جریان می­یابد به طوری که از راه آنان تخطی نمی­کنید و سنت بنی اسراییل بر سر شما می­آید.

سپس امام باقر علیه السلام فرمود: موسی به قومش گفت: «یَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ» {ای قوم من به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید} ولی آن ها قبول نکردند و تعداد آن ها ششصد هزار نفر بود و گفتند : « قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ* قالَ رجلانِ مِنَ الَّذینَ یَخافونَ أنعَمَ اللهُ عَلَیهما» {ای موسی در آن جا مردمی زورمندند و تا آنان از آن جا بیرون نروند ما هرگز وارد آن نمی شویم پس اگر از آن جا بیرون بروند ما وارد خواهیم شد* دو مرد از [زمره] کسانی که [از خدا] می ترسیدند و خدا به آنان نعمت داده بود گفتند} که آن دو مرد یوشع بن نون و کالب بن یوفنا هستند که پسرعموهای موسی بودند. سپس گفتند: «ادْخُلُواْ عَلَیْهِمُ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ غَالِبُونَ وَعَلَی اللّهِ فَتَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ *قَالُواْ یَا مُوسَی إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا أَبَدًا مَّا دَامُواْ فِیهَا فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ » {گفتند از آن دروازه بر ایشان [بتازید و] وارد شوید که اگر از آن درآمدید قطعا پیروز خواهید شد و اگر مؤمنید به خدا توکل کنید*گفتند ای موسی تا وقتی آنان در آن [شهر]ند ما هرگز پای در آن ننهیم تو و پروردگارت برو[ید] و جنگ کنید که ما همین جا می نشینیم} ولی چهل هزار نفر از آن ها از دستورات خدا سرپیچی کردند و هارون و دو فرزندش و یوشع بن نون و کالب بن یافنا از گناه در امان ماندند و خداوند آن گناهکاران را فاسقین نامید و فرمود: « لا تأس علی القوم الفاسقین». چون از دستورات خداوند سرپیچی کرده بودند به مدت چهل سال در بیابان سرگردان شدند. پس کاملا و دقیقا جا پای آن ها نهادند؛ هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فوت کردند کسی به جز علی و حسن و حسین علیهم السلام و سلمان و مقداد و ابوذر بر امر خداوند نبود. پس چهل سال این گونه ماندند تا این که علی علیه السلام برخاست و با مخالفانش جنگید. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

القذة ریش السهم و قوله و سلم هارون أی التسلیم الکامل و لعله علیه السلام حسب الأربعین من زمان إظهار النبی صلی الله علیه و آله خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام و إنکار المنافقین ذلک بقلوبهم حتی أظهروه بعد وفاته صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]القذّة: پر تیر، (سلّم هارون) یعنی تسلیم کامل. و شاید منظور امام باقر علیه السلام از چهل سال از زمانی باشد که پیامبر جانشینی امام علی علیه السلام را آشکار کرد. ولی منافقین در دلهایشان آن را انکار می کردند که بعد از فوت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم مخالفتشان را آشکار کردند.

**[ترجمه]

«11

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ عَنْ قَوْلِهِ یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ قَالَ کَتَبَهَا لَهُمْ ثُمَّ مَحَاهَا (4).

ص: 180


1- فی البرهان: فی أولادهما. قلت: و لعلّ الصحیح: فی أولاده.
2- مخطوط.
3- مخطوط، أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 1: 456 و فیه: کالب بن یوفنا.
4- مخطوط.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام در مورد آیه «یَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ » {ای قوم من به سرزمین مقدسی که خداوند برای شما مقرر داشته است درآیید} فرمود: داخل شدن به آن شهر را بر آن ها واجب کرده بود سپس آن ها را از آن محروم کرد. - . نسخه خطی -

ص: 180

**[ترجمه]

«12

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِی إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ لَهُمْ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ فَلَمْ یَدْخُلُوهَا حَتَّی حَرَّمَهَا عَلَیْهِمْ وَ عَلَی أَبْنَائِهِمْ وَ إِنَّمَا دَخَلَهَا أَبْنَاءُ الْأَبْنَاءِ (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمودند: به بنی اسراییل گفتند: «ادخلوا الأرض المقدّسة» ولی داخل آن نشدند تا این که خداوند آن را بر آن ها و فرزندانش حرام کرد پس نوادگان آن ها وارد شدند - . نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«13

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ أَ کَانَ کَتَبَهَا لَهُمْ قَالَ إِی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَتَبَهَا لَهُمْ ثُمَّ بَدَا لَهُ لَا یَدْخُلُوهَا (2)قَالَ ثُمَّ ابْتَدَأَ هُوَ فَقَالَ إِنَّ الصَّلَاةَ کَانَتْ رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ اللَّهِ فَجَعَلَهَا لِلْمُسَافِرِ وَ زَادَ لِلْمُقِیمِ رَکْعَتَیْنِ فَجَعَلَهَا أَرْبَعاً (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: اسماعیل الجعفی روایت می کند که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: خداوند تو را خیر دهد معنای آیه « ادخلوا الارض المقدسه التی کتب الله لکم » این است که آن را بر آن ها واجب کرده بود؟ فرمود: بله، به خدا قسم آن را بر آن ها واجب کرده بود ولی برای او بدا حاصل شد - آشکار شد - که وارد آن نشوند. وسپس سخن آغاز کرده و فرمود: نماز نزد خداوند دو رکعت بود که آن را برای مسافر قرار داد و برای مقیم، دو رکعت دیگر بر آن افزود و آن را چهار رکعت قرار داد. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«14

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ قَالَ کَتَبَهَا لَهُمْ ثُمَّ مَحَاهَا ثُمَّ کَتَبَهَا لِأَبْنَائِهِمْ فَدَخَلُوهَا وَ اللَّهُ یَمْحُو ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ (4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه « أدخلوا الأرض المقدّسه الّتی کتب الله لکم » پرسیدند: ایشان فرمود: خداوند داخل شدن به آن شهر را بر بنی اسرائیل واجب کرد ولی آن را محو کرد سپس آن را بر فرزندانشان واجب کرد که آن ها وارد آن شدند و خداوند هر چیزی را که بخواهد پاک می کند و هر چه را که بخواهد ثابت و برقرار می کند و اصل کتاب آفرینش در نزد اوست - . نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«15

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْعَلَاءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: ذَکَرَ أَهْلَ مِصْرَ وَ ذَکَرَ قَوْمَ مُوسَی وَ قَوْلَهُمْ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ فَحَرَّمَهَا اللَّهُ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ تَیَّهَهُمْ فَکَانَ إِذَا کَانَ الْعِشَاءُ أَخَذُوا فِی الرَّحِیلِ وَ نَادَوُا الرَّحِیلَ الرَّحِیلَ الْوَحَا الْوَحَا (5) فَلَمْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی تَغِیبَ الشَّفَقُ حَتَّی إِذَا ارْتَحَلُوا وَ اسْتَوَتْ بِهِمُ الْأَرْضُ قَالَ اللَّهُ لِلْأَرْضِ دِیرِی بِهِمْ فَلَمْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی إِذَا أَسْحَرُوا وَ قَارَبَ الصُّبْحُ قَالُوا إِنَّ هَذَا الْمَاءُ قَدْ أَتَیْتُمُوهُ فَانْزِلُوا فَإِذَا أَصْبَحُوا إِذَا أَبْنِیَتُهُمْ وَ مَنَازِلُهُمُ الَّتِی کَانُوا فِیهَا بِالْأَمْسِ فَیَقُولُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضِ یَا قَوْمِ لَقَدْ ضَلَلْتُمْ وَ أَخْطَأْتُمُ الطَّرِیقَ فَلَمْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی أَذِنَ اللَّهُ لَهُمْ فَدَخَلُوهَا وَ قَدْ کَانَ کَتَبَهَا لَهُمْ (6).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود:مردم مصر و قوم موسی گفتند: «إذهب أنت و ربّک فقاتلا إنّا ههنا قاعدون» سپس خداوند چهل سال آن را بر آن ها حرام کرد و آن ها را در بیابان سرگردان کرد. در هنگام اول شب شروع به کوچ کردن می کردند و فریاد می زدند که آماده کوچ کردن شوید، بشتابید بشتابید و همیشه این گونه بودند تا این که خورشید غروب می کرد و در حالی که حرکت کرده بودند زمین بر آن ها راست و مستقیم می شد. خداوند به زمین دستور می داد که آن ها را بچرخان و همچنان در راه بودند تا این که سحر می شد و صبح می کردند می گفتند: این آبی است که بر آن وارد شدید، پس پیاده شوید، وقتی که هوا روشن می شد می دیدند که خانه هایشان همان خانه هایی هستند که دیروز در آن ها بودند و به همدیگر می گفتند که: ای قوم گمراه شده اید، راه را اشتباه آمده اید و همچنان آنگونه بودند تا این که خداوند به آن ها اجازه داد و وارد آن شهر شدند و آن را بر آن ها واجب کرده بود. - . نسخه خطی و همچنین علامه بحرانی این روایت و روایت های قبل و بعدش را در تفسیر البرهان 1 : 456 آورده است. -

**[ترجمه]

«16»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ کَانَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ نِعْمَ الْأَرْضُ الشَّامُ وَ بِئْسَ الْقَوْمُ أَهْلُهَا وَ بِئْسَ الْبِلَادُ مِصْرُ أَمَا إِنَّهَا سِجْنُ

ص: 181


1- مخطوط.
2- تقدم معنی البداء فی ج 4 ص 92 راجعه.
3- مخطوط.
4- مخطوط.
5- الوحی الوحی أی البدار البدار.
6- مخطوط. و قد أخرجه و ما قبله و ما بعده البحرانیّ أیضا فی تفسیر البرهان 1: 456 و 457.

مَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَمْ یَکُنْ دُخُولُ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِصْرَ إِلَّا مِنْ سَخَطٍ وَ مَعْصِیَةٍ مِنْهُمْ لِلَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ قَالَ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ یَعْنِی الشَّامَ فَأَبَوْا أَنْ یَدْخُلُوهَا فَتَاهُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعِینَ سَنَةً فِی مِصْرَ وَ فَیَافِیهَا ثُمَّ دَخَلُوهَا بَعْدَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ وَ مَا کَانَ خُرُوجُهُمْ مِنْ مِصْرَ وَ دُخُولُهُمُ الشَّامَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ تَوْبَتِهِمْ وَ رِضَی اللَّهِ عَنْهُمْ وَ قَالَ إِنِّی لَأَکْرَهُ أَنْ آکُلَ مِنْ شَیْ ءٍ طُبِخَ فِی فَخَّارِهَا وَ مَا أُحِبُّ أَنْ أَغْسِلَ رَأْسِی مِنْ طِینِهَا مَخَافَةَ أَنْ یُورِثَنِی تُرَابُهَا الذُّلَّ وَ یَذْهَبَ بِغَیْرَتِی (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت است که امام باقر علیه السلام فرمود: شام سرزمین خوبی بود ولی مردم آن مردم خوبی نبودند و سرزمین مصر سرزمین خوبی نبود،

ص: 181

هرکس که مورد خشم خداوند قرار می گرفت او را در آن جا زندانی می کرد و خداوند به خاطر این بنی اسراییل را وارد آن جا کرد چون گناه و معصیت خداوند را انجام داده بودند. چون خداوند فرمود:« ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ » که منظور از آن شام بود ولی آن ها قبول نکردند که وارد آن بشوند و به خاطر این چهل سال در مصر و بیابان های آن سرگردان شدند سپس بعد از چهل سال وارد آن شدند و بعد از این که توبه کردند از مصر خارج شدند و داخل شام شدند و خداوند از آن ها راضی شده بود. و سپس حضرت فرمود: من دوست ندارم که از غذایی که در تنور سفالی آن جا پخته شده باشد، بخورم و دوست ندارم که سرم را با آب کوزه سفال آن بشورم چون می ترسم که خاک آن ذلیل بودن را به من ارث بدهد و غیرتم را ببرد. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«17

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ قَالَ کَانَ فِی عِلْمِهِ أَنَّهُمْ سَیَعْصُونَ وَ یَتِیهُونَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ یَدْخُلُونَهَا بَعْدَ تَحْرِیمِهِ إِیَّاهَا عَلَیْهِمْ (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام در مورد آیه « أدخلوا الأرض المقدّسه الّتی کتب الله لکم » فرمود:خداوند می دانست که آن ها سرپیچی می کنند و به مدت چهل سال در بیابان سرگردان می شوند و سپس بعد از محروم کردن آن بر آن ها وارد آن می شوند.

**[ترجمه]

«18

-یب، تهذیب الأحکام قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَوْمَةُ الْغَدَاةِ مَشُومَةٌ تَطْرُدُ الرِّزْقَ وَ تُصَفِّرُ اللَّوْنَ وَ تُغَیِّرُهُ وَ تُقَبِّحُهُ وَ هُوَ نَوْمُ کُلِّ مَشُومٍ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُقَسِّمُ الْأَرْزَاقَ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ إِیَّاکُمْ وَ تِلْکَ النَّوْمَةَ وَ کَانَ الْمَنُّ وَ السَّلْوَی یَنْزِلُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ فَمَنْ نَامَ تِلْکَ السَّاعَةَ لَمْ یَنْزِلْ نَصِیبُهُ وَ کَانَ إِذَا انْتَبَهَ فَلَا یَرَی نَصِیبَهُ احْتَاجَ إِلَی السُّؤَالِ وَ الطَّلَبِ (3).

**[ترجمه]تهذیب: خوابیدن در روز شوم است و روزی را از انسان دور می کند و رنگ انسان را زرد می کند و آن را تغییر می دهد و او را زشت می کند و آن زمان خواب انسان های بد طینت است. خداوند در بین طلوع فجر و طلوع خورشید روزی را تقسیم می کند. پس از خواب در آن وقت بپرهیزید. و غذاهای آسمانی (منّ و سلوی) بر قوم بنی اسراییل در زمان طلوع فجر تا طلوع خورشید بر آن ها نازل می شد. هر کس در آن ساعت می خوابید سهم او از روزی نازل نمی شد و وقتی بیدار می­شد سهم خودش را نمی­دید و به سؤال و پرسش نیازمند بود. - . التهذیب 1 : 174 -

**[ترجمه]

«19

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اذْکُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ لَمَّا کُنْتُمْ فِی التِّیهِ تَقِیکُمْ حَرَّ الشَّمْسِ وَ بَرْدَ الْقَمَرِ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی الْمَنُّ التَّرَنْجَبِینُ کَانَ یَسْقُطُ عَلَی شَجَرِهِمْ فَیَتَنَاوَلُونَهُ وَ السَّلْوَی السُّمَانَی أَطْیَبُ طَیْرٍ لَحْماً یَسْتَرْسِلُ لَهُمْ فَیَصْطَادُونَهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا نِعْمَتِی وَ عَظِّمُوا مَنْ عَظَّمْتُهُ وَ وَقِّرُوا مَنْ وَقَّرْتُهُ مِمَّنْ أَخَذْتُ عَلَیْکُمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ لَهُمْ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما ظَلَمُونا لَمَّا بَدَّلُوا وَ قَالُوا غَیْرَ مَا بِهِ أُمِرُوا وَ لَمْ یَفُوا بِمَا عَلَیْهِ عُوهِدُوا لِأَنَ

ص: 182


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- التهذیب 1: 174- 175.

کُفْرَ الْکَافِرِ (1)لَا یَقْدَحُ فِی سُلْطَانِنَا وَ مَمَالِکِنَا کَمَا أَنَّ إِیمَانَ الْمُؤْمِنِ (2)لَا یَزِیدُ فِی سُلْطَانِنَا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ یَضُرُّونَ بِهَا لِکُفْرِهِمْ وَ تَبْدِیلِهِمْ ثُمَّ قَالَ (3)رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عِبَادَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ بِاعْتِقَادِ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ لَا تُفَرِّقُوا بَیْنَنَا وَ انْظُرُوا کَیْفَ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ حَیْثُ أَوْضَحَ لَکُمُ الْحُجَّةَ لِیُسَهِّلَ عَلَیْکُمْ مَعْرِفَةَ الْحَقِّ ثُمَّ وَسَّعَ لَکُمْ فِی التَّقِیَّةِ لِتَسْلَمُوا مِنْ شُرُورِ الْخَلْقِ ثُمَّ إِنْ بَدَّلْتُمْ وَ غَیَّرْتُمْ عَرَضَ عَلَیْکُمُ التَّوْبَةَ وَ قَبِلَهَا مِنْکُمْ فَکُونُوا لِنَعْمَاءِ اللَّهِ مِنَ الشَّاکِرِینَ (4)ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اذْکُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ قُلْنَا لِأَسْلَافِکُمُ ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْیَةَ وَ هِیَ أَرِیحَا مِنْ بِلَادِ الشَّامِ وَ ذَلِکَ حِینَ خَرَجُوا مِنَ التِّیهِ فَکُلُوا مِنْها مِنَ الْقَرْیَةِ حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَاسِعاً بِلَا تَعَبٍ وَ ادْخُلُوا الْبابَ الْقَرْیَةَ سُجَّداً مَثَّلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی الْبَابِ مِثَالَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ أَمَرَهُمْ أَنْ یَسْجُدُوا تَعْظِیماً لِذَلِکَ الْمِثَالِ وَ أَنْ یُجَدِّدُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ بَیْعَتَهُمَا وَ ذِکْرَ مُوَالاتِهِمَا وَ لِیَذْکُرُوا الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ الْمَأْخُوذَیْنِ عَلَیْهِمْ لَهُمَا وَ قُولُوا حِطَّةٌ أَیْ قُولُوا إِنَّ سُجُودَنَا لِلَّهِ تَعْظِیماً لِمِثَالِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ اعْتِقَادُنَا لِوَلَایَتِهِمَا حِطَّةٌ لِذُنُوبِنَا وَ مَحْوٌ لِسَیِّئَاتِنَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی نَغْفِرْ لَکُمْ أَیْ بِهَذَا الْفِعْلِ خَطایاکُمْ السَّالِفَةَ وَ نُزِیلُ عَنْکُمْ آثَامَکُمُ الْمَاضِیَةَ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ مَنْ کَانَ فِیکُمْ (5)لَمْ یُقَارِفِ الذُّنُوبَ الَّتِی قَارَفَهَا مَنْ خَالَفَ الْوَلَایَةَ وَ ثَبَتَ عَلَی مَا أَعْطَی اللَّهُ مِنْ نَفْسِهِ مِنْ عَهْدِ الْوَلَایَةِ فَإِنَّا نَزِیدُهُمْ بِهَذَا الْفِعْلِ زِیَادَةَ دَرَجَاتٍ وَ مَثُوبَاتٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ أَیْ لَمْ یَسْجُدُوا کَمَا أُمِرُوا وَ لَا قَالُوا مَا أُمِرُوا وَ لَکِنْ دَخَلُوهَا مِنْ مُسْتَقْبِلِیهَا بِأَسْتَاهِهِمْ وَ قَالُوا هنطا سمقانا (6)أَیْ حِنْطَةٌ حَمْرَاءُ یُنَقُّونَهَا أَحَبُّ إِلَیْنَا مِنْ هَذَا الْفِعْلِ وَ هَذَا الْقَوْلِ قَالَ اللَّهُ

ص: 183


1- فی نسخة: کفر الکافرین.
2- فی نسخة: ایمان المؤمنین.
3- فی المصدر: ثم قال: قال. و هو الصحیح.
4- فی المصدر: و فی نسخة من الکتاب: فکونوا لنعماء اللّه شاکرین.
5- فی المصدر: من کان منکم.
6- فی نسخة من المصدر: هطاسمقانا.

عَزَّ وَ جَلَّ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا غَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا مَا قِیلَ لَهُمْ وَ لَمْ یَنْقَادُوا لِوَلَایَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ یَخْرُجُونَ عَنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ قَالَ وَ الرِّجْزُ الَّذِی أَصَابَهُمْ أَنَّهُ مَاتَ مِنْهُمْ بِالطَّاعُونِ فِی بَعْضِ یَوْمٍ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً وَ هُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ تَعَالَی مِنْهُمْ أَنَّهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ وَ لَا یَتُوبُونَ وَ لَمْ یَنْزِلْ هَذَا الرِّجْزُ عَلَی مَنْ عَلِمَ أَنَّهُ یَتُوبُ أَوْ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِهِ ذُرِّیَّةٌ طَیِّبَةٌ یُوَحِّدُ (1)اللَّهَ وَ یُؤْمِنُ بِمُحَمَّدٍ وَ یَعْرِفُ الْوَلَایَةَ لِعَلِیٍّ وَصِیِّهِ وَ أَخِیهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَوْمِهِ قَالَ وَ اذْکُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذِ اسْتَسْقَی مُوسَی لِقَوْمِهِ طَلَبَ لَهُمُ السَّقْیَ (2)لَمَّا لَحِقَهُمُ الْعَطَشُ فِی التِّیهِ وَ ضَجُّوا بِالْبُکَاءِ إِلَی مُوسَی وَ قَالُوا هَلَکْنَا بِالْعَطَشِ (3)فَقَالَ مُوسَی إِلَهِی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْأَنْبِیَاءِ وَ بِحَقِّ عَلِیٍّ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ وَ بِحَقِّ فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ النِّسَاءِ وَ بِحَقِّ الْحَسَنِ سَیِّدِ الْأَوْلِیَاءِ وَ بِحَقِّ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ وَ بِحَقِّ عِتْرَتِهِمْ وَ خُلَفَائِهِمْ سَادَةِ الْأَزْکِیَاءِ لَمَّا سَقَیْتَ عِبَادَکَ هَؤُلَاءِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی یَا مُوسَی اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَضَرَبَهُ بِهَا فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ کُلُّ قَبِیلَةٍ مِنْ بَنِی أَبٍ مِنْ أَوْلَادِ یَعْقُوبَ مَشْرَبَهُمْ فَلَا یُزَاحِمُ الْآخَرِینَ فِی مَشْرَبِهِمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمُوهُ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ وَ لَا تَسْعَوْا فِیهَا وَ أَنْتُمْ مُفْسِدُونَ عَاصُونَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ اذْکُرُوا إِذْ قَالَ أَسْلَافُکُمْ لَنْ نَصْبِرَ عَلَی طَعَامٍ وَاحِدٍ الْمَنِّ وَ السَّلْوَی وَ لَا بُدَّ لَنَا مِنْ خِلْطٍ مَعَهُ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ مُوسَی أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ یُرِیدُ أَ تَسْتَدْعُونَ الْأَدْنَی (4)لِیَکُونَ لَکُمْ بَدَلًا مِنَ الْأَفْضَلِ ثُمَّ قَالَ اهْبِطُوا مِصْراً مِنَ الْأَمْصَارِ مِنْ هَذِهِ التِّیهِ (5)فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ فِی الْمِصْرِ

ص: 184


1- فی المصدر: «توحد» بالتأنیث و کذا ما بعده.
2- فی نسخة و فی المصدر: طلب لهم السقیا. قلت: السقیا: اسم من السقی. و الاستسقاء.
3- فی المصدر: أهلکنا العطش.
4- فی نسخة: أ تستدعون الادون.
5- فی المصدر: ثم قال: اهبطوا مصرا من هذا التیه.

ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیِ الْجِزْیَةُ أُخْزُوا (1)بِهَا عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عِنْدَ مُؤْمِنِی عِبَادِهِ وَ الْمَسْکَنَةُ هِیَ الْفَقْرُ وَ الذِّلَّةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ احْتَمَلُوا الْغَضَبَ وَ اللَّعْنَةَ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا ذَلِکَ الَّذِی لَحِقَهُمْ مِنَ الذِّلَّةِ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ احْتَمَلُوا مِنْ غَضَبِ اللَّهِ بِأَنَّهُمْ کَانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ ضُرِبَ عَلَیْهِمْ هَذِهِ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ کَانُوا یَقْتُلُونَهُمْ بِغَیْرِ حَقٍّ بِلَا جُرْمٍ کَانَ مِنْهُمْ إِلَیْهِمْ وَ لَا إِلَی غَیْرِهِمْ ذلِکَ بِما عَصَوْا ذَلِکَ الْخِذْلَانُ الَّذِی اسْتَوْلَی عَلَیْهِمْ حَتَّی فَعَلُوا الْآثَامَ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ بِمَا عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ یَتَجَاوَزُونَ أَمْرَ اللَّهِ إِلَی أَمْرِ إِبْلِیسَ (2).

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری علیه السلام: « وَظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ » {و بر شما ابر را سایه گستر کردیم و بر شما گزانگبین و بلدرچین فرو فرستادیم [و گفتیم] از خوراکیهای پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم بخورید و[لی آنان] بر ما ستم نکردند بلکه بر خویشتن ستم روا می داشتند} امام حسن عسکری علیه السلام فرمود:خداوند فرمود: ای بنی اسراییل آن روزی را که در بیابان بودید به وسیله ابر بر شما سایه افکندیم و شما را از گرمای خورشید و سرمای شب حفظ می کرد و بر شما غذاهای آسمانی (منّ و سلوی) نازل کردیم را به یاد بیاورید. منّ: ترانگبین بود که بر روی درختان آن ها می افتاد و آن را می خوردند و سلوی، یک پرنده بود که خوشمزه ترین گوشت را دارد و به سوی آن ها فرستاده می شد و آن ها را صید می کردند. خداوند به آن ها فرمود: از آن نعمت هایی که به شما دادیم بخورید و شکر نعمتم را به جای بیاورید و تعظیم کنید کسی را که من بزرگ داشتم و احترام بگذارید کسی را که من محترم کردم از کسانی که برای آنان از شما عهد و پیمان گرفته شده است یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیتش. خداوند فرمود: و هنگامی که بنی اسرائیل سخن ما را تغیر دادند و هنگامی که چیزی را انجام می دادند که به آن ها امر نشده بود و به آن چه وعده داده بودند وفا نکردند در واقع به ما ظلم نکردند

ص: 182

چون کفر انسان کافر از ملک و بزرگی ما کم نمی­کند هم­چنان که ایمان انسان مؤمن بر عظمت و ملک ما اضافه نمی کند ولی آن ها به خودشان ظلم می­کنند و به خاطر کفرشان و تغییر دادن کلام ما ضرر می­کنند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: ای بندگان خدا بر شما باد به اعتقاد به ولایت ما اهل بیت علیهم السلام و بین ما تفرقه نیندازید و نگاه کنید که خداوند چگونه بر شما توسعه داده است به طوری که حجت و برهانش را بر شما آشکار کرد تا بتوانید حق را بهتر بشناسید و سپس امکان تقیه را برای شما فراهم کرد تا از شرارت­های مردم در امان باشید سپس اگر دستور خداوند راتغییر دادید و گناه کردید، امکان توبه را برای شما فراهم کرد و آن را از شما قبول کرد پس نعمت های خداوند را شکر کنید.

سپس خداوند فرمود: « وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْیَةَ... وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» - . [1] بقره 58 - 62 - {و [نیز به یادآرید] هنگامی را که گفتیم بدین شهر درآیید ...و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهناک خواهند شد} امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: که خداوند فرموده است: ای بنی اسراییل به یاد بیاورید آنگاه که به پیشینیانتان گفتیم وارد این روستا بشوید و آن روستای اریحا در سرزمین شام بود و آن هنگامی بود که از بیابان خارج شده بود. «فکلوا منها» یعنی از نعمت ها آن روستا «حیث شئتم رغدا» برای شما بدون خستگی فراهم شده است. «ادخلوا الباب» یعنی آن روستا. «سجّدا» خداوند بزرگ تصویر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم و امام علی علیه السلام را در آن جا نمایان کرده بود و به آن ها دستور داد که آن جا برای تعظیم به ایشان سجده کنند و بیعتشان را با آن ها و یادآوری ولایت ایشان را تجدید و تازه کنند تا عهد و میثاقی را که برای آن دو از آن ها گرفته شده بود را به یاد بیاورند. «و قولوا حطّة» یعنی بگویید که سجده ما برای خداوند به نشانه تعظیم شأن محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و علی علیه السلام است و اعتقاد ما به ولایت آن ها باعث بخشش گناهان و پاک شدن کارهای بد ما می شود. خداوند فرمود:« تغفر لکم » یعنی با انجام این کار، « خطایاکم » اشتباهات و گناهان گذشته تان را از بین می­بریم. « و سنزید المحسنین » یعنی کسانی از شما که گناهان کسانی را که با ولایت آن ها مخالف هستند را انجام ندهند و بر آن عهد و پیمان ولایت را که خداوند به آن ها داده است، ثابت و برقرار باشند. ما برای انجام این کار درجات و پاداشهای آن ها را افزایش می دهیم. به خاطر این خداوند فرمود «و سنزید المحسنین».

آیه « فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ قَوْلا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ » یعنی آنچنانکه به آن ها امر شده بود سجده نکردند و آن چه که به گفتن آن امر شده بودند را نگفتند و با حالت حرکت بر روی نشیمنگاه هایشان داخل آن شدند و گفتند: \\"هنطا سمقانا\\" یعنی گندم قرمزی آن را پاک کرده باشند در نزد ما از این کار و کلامی که به ما گفته اند، دوست داشتنی تر است.

خداوند فرمود:

ص: 183

« فانزلنا علی الذین ظلموا » یعنی کسانی که آن چه را که به آن ها گفته بودند تغییر دادند و عوض کردند و به ولایت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و علی علیه السلام و اهل بیت پاکشان اقرار نکردند « رجزا من السّماء بما کانوا یفسقون » از اطاعت و بندگی خداوند اخراج می شوند و عذابی که بر آن ها نازل شد در بخشی از روز 120 هزارنفر را از آن ها با طاعون کشت و خداوند می دانست که ایمان نمی آورند و توبه نمی کنند و این عذاب به کسانی که می­دانست توبه می کنند یا این که از صلب آن ها نسل پاک و یکتاپرستی خارج می­شود که بعدا به محمد صلی الله علیه و آله وسلّم ایمان خواهند داشت و به ولایت و جانشینی و برادری علی علیه السلام اعتقاد دارند، نازل نشد. خداوند فرمود: «اذا استسقی لقومه» خداوند فرمود: ای بنی اسراییل به یاد بیاورید آنگاه که موسی برای بنی اسراییل هنگامی که در بیابان دچار تشنگی شده بودند طلب بارش باران کرد. در نزد موسی گریه و زاری کردند و گفتند: که تشنگی ما را کشت، موسی فرمود: خدایا به حق حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم سید پیامبران و به حق علی علیه السلام سید جانشینان پیامبران و به حق فاطمه علیها السلام سید زنان و به حق امام حسن سید اولیای خداوند و به حق امام حسین علیه السلام سید شهیدان و به حق عترت و جانشینان آن هاعلیهم السلام که سرور انسان های پاک دنیا هستند، این بندگانت را سیراب کن. خداوند به موسی وحی کرد: «اضرب بعصاک الحجر» سپس موسی عصایش را به آن زد. «فانفجرت منه اثنتا عشره عیناََ قد علم کلّ أناس» هر قبیله متشکل از یکی از فرزندان یعقوب علیه السلام بود. « مشربهم » که دیگران در آب خوردن آن ها مزاحمت ایجاد نمی کردند.

خداوند فرمود: «کلوا واشربوا من رزق الله» نعمتی که به شما داده شده است. «و لا تعثوا فی الأرض مفسدین» و در دنیا سعی نکنید که گناه و سرپیچی کنید. سپس فرمود: «و اذ قلتم یا موسی لن نصبر علی طعام واحد» به یاد بیاورید آنگاه که پیشینیان شما گفتند: نمی توانیم یک غذای تکراری را تحمل کنیم که آن غذا منّ و سلوی بود و باید غذاهای دیگری به ما بدهد. «فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا» موسی فرمود: «أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ» که منظورش این است که آیا می خواهید که غذای کم ارزش جای این غذای خوب بشود؟ سپس فرمود: «اهبطوا مصرا» یکی از شهرهای اطراف این بیابان. « فإنّ لکم ما سألتم» یعنی در مصر.

ص: 184

سپس فرمود: «و ضربت علیهم الذّلة» یعنی جزیه، که با آن نزد خداوند و نزد بندگان خداپرست خوار و ذلیل شدند. « والمسکنة » که فقر و ذلت است. « و باءوا بغضب من الله» غضب و لعنت خداوند را به خود خریدند. « ذلک بأنّهم کانوا » آن فقر و ذلتی که گرفتار آن ها شد و خشم خدا را به خود خریدند که به خاطر این بود که « یکفرون بایات الله » قبل از این که دچار این فقر و ذلت شوند. « و یقتلون النبیین بغیر الحقّ » و بدون هیچ گونه حقی آن ها را می کشتند بدون این که هیچ بدی به آن ها یا کس دیگری رسانده باشند. « ذلک بما عصوا » آن ذلتی که به آن گرفتار شدند تا این که شروع به گناه کردن کرده بودند و به خاطر این، فقر و ذلت بر آن ها نازل شد. و اقرار کردند که این غضب خداوند به خاطر عصیان آن هاست. «و کانوا یعتدون» از دستور خدا به دستور ابلیس گذرمی­کردند - دستور ابلیس را بر دستور خدا ترجیح می دادند - - . تفسیر العسکری : 102- 105 -

**[ترجمه]

«20

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُوسَی بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُرَاسَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ الْقَائِمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا قَامَ بِمَکَّةَ وَ أَرَادَ أَنْ یَتَوَجَّهَ إِلَی الْکُوفَةِ نَادَی مُنَادِیهِ أَلَا لَا یَحْمِلُ أَحَدٌ مِنْکُمْ طَعَاماً وَ لَا شَرَاباً وَ یَحْمِلُ حَجَرَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ هُوَ وِقْرُ بَعِیرٍ (3)فَلَا یَنْزِلُ مَنْزِلًا إِلَّا انْبَعَثَ عَیْنٌ مِنْهُ فَمَنْ کَانَ جَائِعاً شَبِعَ وَ مَنْ کَانَ ظَامِئاً رَوِیَ فَهُوَ زَادُهُمْ حَتَّی یَنْزِلَ النَّجَفَ مِنْ ظَهْرِ الْکُوفَةِ (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: امام باقر فرموده است: هنگامی که حضرت مهدی علیه السلام در مکه ظهور کند و بخواهد که به طرف کوفه برود ندا دهنده سپاه او فریاد می زند که: هیچ کدام از شما غذا و آب با خودش نیاورد چون سنگ حضرت موسی همراه اوست که یک بار سنگین یک شتر است هرجا ساکن شوید چشمه ای از آن بیرون می آید هر کس که گرسنه باشد سیر می شود و هر کس تشنه باشد سیراب می شود و این تنها توشه آن هاست تا این که در پشت کوفه در نجف ساکن می شوند.

**[ترجمه]

«21

-م، تفسیر الإمام علیه السلام أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی الْیَهُودِ وَ قَالَ احْذَرُوا أَنْ یَنَالَکُمْ بِخِلَافِ أَمْرِ اللَّهِ وَ خِلَافِ کِتَابِ اللَّهِ مَا أَصَابَ أَوَائِلَکُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ وَ أُمِرُوا بِأَنْ یَقُولُوهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً عَذَاباً مِنَ السَّماءِ طَاعُوناً نَزَلَ بِهِمْ فَمَاتَ مِنْهُمْ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً ثُمَّ أَخَذَهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ فَمَاتَ مِنْهُمْ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً أَیْضاً وَ کَانَ خِلَافُهُمْ أَنَّهُمْ لَمَّا أَنْ بَلَغُوا الْبَابَ رَأَوْا بَاباً مُرْتَفِعاً فَقَالُوا مَا بَالُنَا نَحْتَاجُ إِلَی أَنْ نَرْکَعَ عِنْدَ الدُّخُولِ هَاهُنَا ظَنَنَّا أَنَّهُ بَابٌ مُنْحَطٌّ (5)لَا بُدَّ مِنَ 0

ص: 185


1- فی نسخة: «خذوا» و لعله تصحیف «خزوا».
2- تفسیر العسکریّ: 102- 105.
3- أی حمل بعیر.
4- الأصول: 231.
5- فی نسخة و فی المصدر: باب متطأمن أی منخفض.

الرُّکُوعِ فِیهِ وَ هَذَا بَابٌ مُرْتَفِعٌ إِلَی مَتَی یَسْخَرُ بِنَا هَؤُلَاءِ یَعْنُونَ مُوسَی وَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ یُسْجِدُونَنَا فِی الْأَبَاطِیلِ وَ جَعَلُوا أَسْتَاهَهُمْ نَحْوَ الْبَابِ وَ قَالُوا بَدَلَ قَوْلِهِمْ حِطَّةٌ الَّذِی أُمِرُوا بِهِ حطا سمقانا یَعْنُونَ حِنْطَةً حَمْرَاءَ فَذَلِکَ تَبْدِیلُهُمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم رو به سوی یهودیان کرد و فرمود: بر حذر باشید که به خاطر سرپیچی از دستور خداوند و کتاب او به آن چه که پیشینیانتان گرفتار شدند، گرفتار شوید، خداوند در مورد آن ها فرمود:« فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ » در حالی که به آن ها امر شده بود که آن را بگویند. خداوند فرمود: « فَأَنزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُواْ رِجْزًا » یعنی عذابی « من السّماء» که طاعون بر آن ها نازل شد و صد و بیست هزار از آن ها را کشت سپس دوباره به آن گرفتار شدند و صد و بیست هزار نفر دیگر را کشت و سرپیچی آن ها این بود که هنگامی به دروازه شهر رسیدند دیدند که آن در بلند است و گفتند: چرا باید این جا به حالت رکوع وارد شویم؟ ما فکر کردیم که این جا یک در کوتاهی است که باید با

ص: 185

رکوع از آن رد شد در حالی که این یک در بلندی است، تا کی می خواهند این ها ما را مسخره کنند؟ - که منظورشان موسی و یوشع بن نون بود- و ما را به خاطر کارهای باطل مجبور به سجده می­کنند؟ و نشیمنگاه هایشان را به طرف در قرار دادند و به جای این که آن چیزی را که به آن ها دستور دادند بگویند و بگویند: خدایا گناهان ما را ببخش. گفتند: «حطا سمقانا» که منظورشان گندم قرمز بود و این گونه کلام خدا را تغییر دادند - . تفسیر العسکری : 227 - .

**[ترجمه]

تتمیم

(2)قال الثعلبی إن الله عز و جل وعد موسی علیه السلام أن یورثه و قومه الأرض المقدسة و هی الشام و کان یسکنها الکنعانیون الجبارون و هم العمالقة من ولد عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح وعد الله موسی أن یهلکهم و یجعل أرض الشام مساکن بنی إسرائیل فلما استقرت ببنی إسرائیل الدار بمصر أمرهم الله بالسیر إلی أریحا أرض الشام (3)و هی الأرض المقدسة و قال یا موسی إنی قد کتبتها لکم دارا و قرارا فاخرج إلیها و جاهد من فیها من العدو فإنی ناصرکم علیهم و خذ من قومک اثنی عشر نقیبا (4)من کل سبط نقیبا لیکون کفیلا علی قومه بالوفاء منهم علی ما أمروا به فاختار موسی النقباء من کل سبط نقیبا و أمره علیهم (5)فسار موسی علیه السلام ببنی إسرائیل قاصدین أریحا فبعث هؤلاء النقباء إلیها یتجسسون له الأخبار و یعلمون علمها و حال أهلها فلقیهم رجل من الجبارین یقال له عوج بن عناق (6)قال ابن عمر کان طول عوج ثلاثة و عشرین ألف ذراع و ثلاثمائة و ثلاث

ص: 186


1- تفسیر العسکریّ: 227.
2- هنا زیادة فی نسخة مخطوطة لیست فی المطبوعة أصلا، و قد خطّ علیها فی نسخة مخطوطة اخری بعد ما کتبت؛ و هی: قال الطبرسیّ رحمه اللّه فی قوله تعالی: ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ: هی بیت المقدس عن ابن عبّاس و السدی و ابن زید؛ و قیل: هی دمشق و فلسطین و بعض الاردن، عن الزجاج و الفراء؛ و قیل: هی الشام، عن قتادة؛ و قیل: هی أرض الطور و ما حوله، عن مجاهد، و المقدّسة المطهرة طهرت من الشرک و جعلت مسکنا و قرارا للأنبیاء و المؤمنین «الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ» أی کتب فی اللوح المحفوظ أنّها لکم؛ و قیل: معناه: وهب اللّه لکم، عن ابن عبّاس؛ و قیل: معناه: أمرکم اللّه بدخوله، عن قتادة و السدی. فان قیل: کیف کتب لهم مع أنّه حرمها علیهم؟ فجوابه أنّها کانت هبة من اللّه لهم ثمّ حرمها علیهم، عن ابن إسحاق؛ و قیل: ان المراد به الخصوص و ان کان الکلام علی العموم فصار کأنّه مکتوب لبعضهم حرام علی البعض، و الذین کتب لهم هم الذین کانوا مع یوشع بن نون بعد موت موسی بشهرین.
3- فی المصدر: من أرض الشام.
4- ذکر الیعقوبی فی تاریخه أسماء النقباء و عدد من کان معهم من بنی إسرائیل راجعه.
5- أی جعله أمیرا علیهم.
6- فی المصدر: عوج بن عنق.

و ثلاثین ذراعا و ثلث ذراع بذراع الملک (1)و کان عوج یحتجر (2)بالسحاب و یشرب و یتناول الحوت من قرار البحر فیشویه بعین الشمس یرفعه إلیها ثم یأکله (3).

و یروی أنه أتی نوحا علیه السلام أیام الطوفان فقال له احملنی معک فی سفینتک فقال له اذهب یا عدو الله فإنی لم أومر بک.

و طبق الماء ما علی الأرض من جبل و ما جاوز رکبتی عوج و عاش عوج ثلاثة آلاف سنة حتی أهلکه الله تعالی علی ید موسی علیه السلام و کان لموسی علیه السلام عسکر فرسخ فی فرسخ فجاء عوج حتی نظر إلیهم ثم أتی الجبل و قور منه صخرة علی قدر العسکر ثم حملها لیطبقها علیهم فبعث الله تعالی إلیه الهدهد و معه المسن یعنی بمنقاره (4)حتی قور الصخرة فانتقبت (5)فوقعت فی عنق عوج فطوقته فصرعته فأقبل موسی علیه السلام و طوله عشرة أذرع و طول عصاه عشرة أذرع و نزا فی السماء عشرة أذرع فما أصاب إلا کعبه و هو مصروع بالأرض فقتله قالوا فأقبلت جماعة کثیرة و معهم الخناجر فجهدوا حتی جزوا رأسه فلما قتل وقع علی نیل مصر فجسرهم سنة قالوا و کانت أمه عنق و یقال عناق إحدی بنات آدم علیه السلام من صلبه (6)فلما لقیهم عوج و علی رأسه حزمة حطب أخذ الاثنی عشر و جعلهم فی حجزته و انطلق بهم إلی امرأته و قال انظری إلی هؤلاء القوم الذین یزعمون أنهم

ص: 187


1- المصدر خال عن ثلث ذراع و المذکور فیه هکذا: ثلاثة و عشرین ألف ذراع و ثلاثمائة و ثلاثة و ثلاثون ذراعا بالذراع الأول.
2- فی المصدر: یحتجز بالسحب و یشرب منه الماء. قال المصنّف فی الهامش: یحتجر اما بالمهملة قال فی القاموس: احتجر به: التجأ و استعاذ، أو بالمعجمة قال الجوهریّ: احتجز الرجل بازار: شده علی وسطه، أی کان السحاب فی وسطه، و الأول أظهر.
3- هذا و ما بعده من أساطیر العامّة و لم یرد بطرقنا فی ذلک شی ء.
4- قال الفیروزآبادی: سن السکین: أحده. و کل ما یسن به أو علیه مسن، و قال: السنة بالکسر الفأس: منه قدّس سرّه.
5- فی المصدر: فبعث اللّه علیه الهدهد و معه الطیور فجعلت تنقر بمناقیرها حتّی قورت الصخرة و انثقبت. قلت: قور الشی ء: قطعه من وسطه خرقا مستدیرا.
6- توجد فی المصدر المطبوع بمصر نقیصة من قوله: «فلما لقیهم» الی قول موسی: علیه السلام فیما یأتی «رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ».

یریدون قتالنا فطرحهم بین یدیها و قال أ لا أطحنهم برجلی فقالت امرأته لا بل خل عنهم حتی یخبروا قومهم بما رأوا ففعل ذلک فجعلوا یتعرفون أحوالهم و کان لا یحمل عنقود عنبهم إلا خمسة أنفس بالخشب و یدخل فی شطر الرمانة إذا نزع حبها خمسة أنفس أو أربعة فلما خرجوا قال بعضهم لبعض یا قوم إنکم إن أخبرتم بنی إسرائیل خبر القوم شکوا و ارتدوا عن نبی الله و لکن اکتموا شأنهم و أخبروا موسی و هارون فیریان فیه رأیهما فأخذ بعضهم علی بعض المیثاق بذلک ثم انصرفوا إلی موسی علیه السلام بعد أربعین یوما و جاءوا بحبة من عنبهم وقر رجل و أخبروا بما رأوا ثم إنهم نکثوا العهد و جعل کل واحد منهم ینهی سبطه و قریبه عن قتالهم و یخبرهم بما رأوا من حالهم إلا رجلان منهم وفیا بما قالا یوشع بن نون و کالب بن یوفنا ختن موسی علیه السلام علی أخته مریم فلما سمع القوم ذلک من الجواسیس رفعوا أصواتهم بالبکاء و قالوا یا لیتنا متنا فی أرض مصر و لیتنا نموت فی هذه البریة و لا یدخلنا الله القریة فتکون نساؤنا و أولادنا و أثقالنا غنیمة لهم و جعل الرجل یقول لأصحابه تعالوا نجعل علینا رأسا و ننصرف إلی مصر فذلک قوله تعالی إخبارا عنهم قالُوا یا مُوسی إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ قال قتادة کانت لهم أجسام طویلة و خلقة عجیبة لیست لغیرهم وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ فقال لهم موسی ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ فإن الله عز و جل سیفتحها علیکم و إن الذی أنجاکم و فلق البحر هو الذی یظهرکم علیهم فلم یقبلوا و ردوا علیه أمره و هموا بالانصراف إلی مصر فخرق یوشع و کالب ثیابهما و هما اللذان أخبر الله عز و جل عنهما فی قوله قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا بالتوفیق و العصمة ادْخُلُوا عَلَیْهِمُ الْبابَ یعنی قریة الجبارین فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ غالِبُونَ لأن الله عز و جل منجز وعده و إنا رأیناهم و خبرناهم فکانت أجسامهم قویة و قلوبهم ضعیفة فلا تخشوهم وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فأراد بنو إسرائیل أن یرجموهما بالحجارة و عصرهما و قالوا یا مُوسی إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِیها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ فغضب موسی و دعا علیهم فقال رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ أیفاقض و افصل بیننا و بین القوم

ص: 188

العاصین و کانت عجلة عجلها موسی علیه السلام فظهر الغمام علی باب قبة الزمر (1)فأوحی الله تعالی إلی موسی علیه السلام إلی متی یعصینی هذا الشعب و إلی متی لا یصدقون بالآیات لأهلکنهم جمیعا و لأجعلن لک شعبا أقوی و أکثر منهم.

فقال موسی إلهی لو أنک قتلت هذا الشعب کلهم کرجل واحد لقالت الأمم الذین سمعوا إنما قتل هذا الشعب (2)من أجل أنه لم یستطع أن یدخلهم الأرض المقدسة فقتلهم فی البریة و إنک طویل صبرک کثیرة نعمتک و أنت تغفر الذنوب و تحفظ الآباء علی الأبناء و الأبناء علی الآباء فاغفر لهم و لا توبقهم فقال الله عز و جل قد غفرت لهم بکلمتک و لکن بعد ما سمیتهم فاسقین و دعوت علیهم بی حلفت لأحرمن علیهم دخول الأرض المقدسة غیر عبدی یوشع و کالب و لأتیهنهم فی هذه البریة أربعین سنة مکان کل یوم من الأیام التی تجسسوا فیها سنة و کانت أربعین یوما و لنلقین جیفهم فی هذه القفار و أما بنوهم الذین لم یعلموا (3)الخیر و الشر فإنهم یدخلون الأرض المقدسة فذلک قوله تعالی فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً فی ستة فراسخ (4)و کانوا ستمائة ألف مقاتل فکانوا یسیرون کل یوم جادین حتی إذا أمسوا و باتوا فإذا هم فی الموضع الذی ارتحلوا منه و مات النقباء العشرة الذین أفشوا الخبر بغتة و کل من دخل التیه ممن جاوز عشرین سنة مات فی التیه غیر یوشع و کالب و لم یدخل أریحا أحد ممن قالوا إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً فلما هلکوا و انقضت الأربعون السنة و نشأت النواشی من ذراریهم ساروا إلی حرب الجبارین و فتح الله لهم.

ص: 189


1- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: قبة موسی، و فی دعاء السمات: قبة الرمان، و فی نسخة قبة الزمان، قیل: المراد بتلک القبة هو الخبأ المحضر، و یسمیها أهل التوراة الخیمة المقدّسة و قدس الاقداس، و کانت محل تابوت الشهادة و معبدهم. و یأتی ذکرها فی کلام الثعلبی.
2- الشعب بالفتح: القبیلة العظیمة ذکره الفیروزآبادی منه رحمه اللّه.
3- فی المصدر: و لیأتینهم حتفهم فی هذه القفار، و أمّا بنوهم الذین لم یعصونی و لم یعلموا الخیر و لا الشر اه.
4- فی المصدر: فانها محرمة علیهم أربعین سنة، یتیهون فی الأرض متحیرین فلا تأس علی القوم الفاسقین، فلبثوا أربعین سنة فی ستة فراسخ.

**[ترجمه]ثعلبی می­گوید: خداوند به موسی وعده داد که سرزمین مقدس را که سرزمین شام بود به او و قومش عطا کند و قوم کنعان که قوم ظالمی بودند در آن ساکن بودند و آن ها قوم عمالقه بودند از فرزندان عملاق بن لاوذ بن سام بن نوح. خداوند به موسی وعده داد که آن ها را نابود کند و سرزمین شام را خانه مردم بنی اسراییل کند. هنگامی که بنی اسراییل در سرزمین مصر مستقر شدند خداوند به آن ها دستور داد که به سمت شهر اریحا در سرزمین شام حرکت کنند و آن سرزمین مقدس بود و فرمود: ای موسی من آن را برای محل سکونت شما قرار کردم، پس به سوی آن برو و با دشمنانی که در آن ساکن هستند بجنگ، من شما را بر آن ها پیروز می کنم و دوازده نفر از قومت را، به طوری که هر نفر از عشیره­ای باشد انتخاب کن و آن ها را به عنوان نماینده خودت در بین عشیره­اش قرار بده و تا به آن چه که به او دستور می دهی وفادار باشد. پس موسی نمایندگان خودش را از هر عشیره­ای انتخاب کرد و یکی از آن ها را رئیسشان قرار داد. موسی بنی اسراییل را به سوی اریحا حرکت داد و آن نمایندگان را به سوی آن ها فرستاد تا اخبار و آگاهی در مورد آن ها به دست بیاورند و از آن ها و مردم شهر شناخت پیدا کنند که یکی از مردان ظالم آن جا به نام عوج بن عناق به آن نمایندگان رسید. ابن عمر می گوید: قد عوج 23 هزار و 333

ص: 186

ذراع و یک سوم ذراع بود به ذراع پادشاه. عوج به ابرها پناه می برد و از آب آن ها می نوشید و ماهی - نهنگ - را از وسط دریا می گرفت و آن را با گرمای خورشید سرخ می کرد و آن را بلند می کرد و می خورد. و روایت است که او در زمان طوفان به نزد نوح علیه السلام آمد و به نوح گفت: من را سوار کشتی خودت بکن. نوح فرمود: برو ای دشمن خدا، به من دستور ندادند تو را سوار کنم و آبی که در زمین بود کوه ها را پوشاند ولی به زانوهای عوج نرسیده بود. عوج 3 هزار سال زندگی کرد تا این که خداوند او را به دست موسی از بین برد؛ موسی لشکری به طول و عرض یک فرسخ داشت، عوج آمد و به آن ها نگاه کرد سپس کوه را آورد و به اندازه سپاه یک تخته سنگ از آن برید سپس آن را بر روی سپاه گذاشت تا روی آن ها را بگیرد. و خداوند هدهد را به نزد او فرستاد و سوهان همراه او بود تا این که آن سنگ را برید و آن را سوراخ کرد که بر روی گردن عوج افتاد و به گردن او افتاد و او را به زمین انداخت. سپس موسی که قدش ده ذراع بود و طول عصایش هم ده ذراع و به اندازه ده ذراع هم به آسمان پرید و فقط به قوزک پای او رسید در حالی که او بر روی زمین افتاده بود او را کشت.

گفتند: مردم زیادی با خنجرهایشان آمدند و سعی کردند تا این که سرش را بریدند. هنگامی که او را کشتنند و جسدش را بر روی رود نیل گذاشتند جسدش به مدت یک سال پل آن ها بود و می گویند که اسم مادرش عنق بوده و گفته شده: که او یکی از دختران حضرت آدم علیه السلام بوده است. هنگامی که عوج این نمایندگان را دیده بود، و بر روی سرش یک بسته هیزم بود و هر دوازده نفر آن ها رابرداشت و آن ها را در جای بند شلوارش گذاشت و آن ها را نزد زنش برد و گفت: به این انسان ها نگاه کن آن ها

ص: 187

می خواهند با ما بجنگند. و سپس آن ها را بین دستان زنش پرت کرد و گفت: می­خواهی آن ها را زیر پایم له کنم؟ گفت: نه، آن ها را رها کن تا بروند و به آن چه دیدند خبر بدهند. سپس آن ها را رها کرد آن ها سعی داشتند که دشمنانشان را بشناسند، خوشه انگور آن ها را پنج نفر با چوب می توانستند حمل کنند و در نصف پوست انار خالی آن ها چهار یا پنج نفر جای می شدند. هنگامی که از آن شهر خارج شدند به همدیگر گفتند: ای مردم اگر خبر آن ها را به بنی اسراییل بدهید شروع به شکایت می کنند و از پیامبر خدا سرپیچی می کنند. پس خبر آن ها را از مردم مخفی نگه دارید؛ به موسی و هارون خبر بدهید تا در مورد آن ها نظرشان را بدهند پس به خاطر مخفی نگه داشتن آن راز با همدیگر عهد و پیمان بستند. سپس بعد از چهل روز نزد موسی برگشتند و یک دانه انگور به اندازه یک مرد را با خود آوردند و آن چه را که دیده بودند بیان کردند سپس عهد و پیمان خود را شکستند و هر کدام مانع جنگیدن عشیره و نزدیکانش با آن ها می شد و آن ها را از آن چه که دیده بودند با خبر کردند جز این که دو نفر از آن ها به وعده خودشان عمل کردند و آن ها یوشع بن نون و کالب بن یوفنا بودند که کالب شوهر خواهر موسی بود که مریم نام داشت. هنگامی که بنی اسراییل این خبرها را از نمایندگانشان شنیدند شروع به گریه کردند و فریاد زدند: ای کاش در سرزمین مصر می مردیم و ای کاش در این بیابان می مردیم و خداوند ما را داخل این شهر نمی کرد که زنان و اموال و چیزهای گران بهای ما غنیمت آن ها شوند و آن ها به قومشان می گفتند: بیایید یکی را رئیس خودمان بکنیم و به شهرمان برگردیم. و خداوند این گونه از آن ها خبر داد که:« قَالُوا یَا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ» قتاده می گوید: آن ها بدنهای دراز و شکل و صورت عجیبی داشتند و کسی مثل آن ها نبود. « وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ » موسی به آن ها گفت: « ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ » به راستی خداوند آن شهر را برای شما فتح می کند. او همان کسی است که شما را نجات داد و دریا را برای شما شکافت و آن کسی است که شما را بر دشمنانتان پیروز می کند ولی قبول نکردند و دستوراتش را گوش ندادند و تصمیم گرفتند که به مصر برگردند. یوشع و کالب لباس هایشان را پاره کردند و آن ها کسانی هستند که خداوند در مورد آن ها فرمود:« قَالَ رَجُلاَنِ مِنَ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمَا» با پیروزی و حفظ کردنشان « ادخلوا علیهم الباب » یعنی در آن روستای ظالمان « فاذا دخلتموه فانکم غالبون » چون خداوند متعال وعده اش را انجام می دهد و ما آن ها را دیدیم و به آن ها خبر دادیم که با این که بدن­های قوی دارند ولی دلهایشان ضعیف هستند پس از آن ها نترسید. « وَعَلَی اللّهِ فَتَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ » بنی اسراییل خواستند که آن دو را سنگسار کنند و بکشند. سپس گفتند: «یَا مُوسَی إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا أَبَدًا مَّا دَامُواْ فِیهَا فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ » سپس موسی عصبانی شد و آن ها را نفرین کرد و فرمود: «رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلاَّ نَفْسِی وَأَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ » یعنی بین ما قضاوت بکن و بین ما و آن قوم

ص: 188

گناهکار جدایی بیفکن و آن یک تصمیم سریعی بود که موسی آن را گرفت، سپس یک ابر بر روی قله زمر (روی سر آن ها) ظاهر شد و خداوند به موسی وحی کرد و فرمود: تا کی این قوم از دستورات من سرپیچی می کنند؟ تا کی به آیات من باور نمی کنند؟ همه آن ها را نابود می کنم و یک قوم قوی تر و بیشتر برای تو قرار می دهم.

موسی فرمود: خدایا اگر تو همه این قوم را به مانند یک نفر بکشی امت های دیگر که این خبر را می شنوند، می گویند: این قوم را به خاطر این که نتواست آن ها را به سرزمین مقدس ببرد آن ها را در بیابان کشت و صبر تو زیاد است و نعمت های تو فراوان و تو گناهان را می بخشی و پدران را به خاطر فرزندان و فرزندان را به خاطر پدرانشان حفظ می کنی، پس آن ها را ببخش و آن ها را نابود نکن. خداوند فرمود که به خاطر تو آن ها را بخشیدم، ولی به خاطر این که آن ها را قوم فاسق نامیدی و آن ها را نفرین کردی، آن ها را از وارد شدن به این سرزمین مقدس به جز یوشع و کالب محروم می کنم. و به مدت چهل سال آن ها را در این بیابان سرگردان و حیران می کنم. به خاطر هر روز گشتن در آن شهر یک سال آن ها را سرگردان می کنم. که چهل روز در آن شهر گشته بودند تا خبر بیاورند و لاشه آن ها را بعد از مرگشان در این بیابان قرار می دهم ولی فرزندان آن ها که کار خیر یا شر انجام ندادند آن ها وارد شهر مقدس می شوند که فرمود:« فإنّها محرّمة علیهم اربعین سنّه » که در مسافت شش فرسخی سرگردان بودند و تعداد آن ها ششصد هزار جنگنجو بودند و هر روز با سعی و تلاش راه می رفتند هنگامی که شب می شد و صبح بیدار می شدند می­دیدند که در همان جایی که شروع به راه رفتن کردند هستند و ده نفر نماینده که خبر شهر ظالمان را فاش کردند در بیابان مردند و هر کس که وارد بیابان شده بود به جز یوشع و کالب و کسانی که گفته بودند « و إنّا لن ندخلها ابدا » کسی وارد آن شهر اریحا نشد هنگامی که در بیابان نابود شدند و چهل سال گذشت و بچه های آن ها بزرگ شده بودند به جنگ با آن ظالمان رفتند و خداوند آن ها را بر آن ظالمان پیروز کرد.

ص: 189

**[ترجمه]

فی ذکر النعم «1» التی أنعم الله تعالی علی بنی إسرائیل فی التیه

اشاره

فی ذکر النعم (1)التی أنعم الله تعالی علی بنی إسرائیل فی التیه:

قال الله سبحانه یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ أی علی أجدادکم و أسلافکم و ذلک أن الله سبحانه و تعالی فلق البحر لهم و أنجاهم من فرعون و أهلک عدوهم و أورثهم دیارهم و أموالهم و أنزل علیهم التوراة فیها بیان کل شی ء یحتاجون إلیه و أعطاهم ما أعطاهم فی التیه و ذلک أنهم قالوا لموسی فی التیه أهلکتنا و أخرجتنا من العمران و البنیان إلی مفازة لا ظل فیها و لا کن (2)فأنزل الله تعالی علیهم غماما أبیض رقیقا و لیس بغمام المطر أرق و أطیب (3)و أبرد منه فأظلهم و کان یسیر معهم إذا ساروا و یدوم علیهم (4)من فوقهم إذا نزلوا فذلک قوله تعالی وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ یعنی فی التیه تقیکم من حر الشمس و منها أنه جعل لهم عمودا من نور یضی ء لهم باللیل إذا لم یکن ضوء القمر فقالوا هذا الظل و النور قد حصل فأین الطعام فأنزل الله تعالی علیهم المن و اختلفوا فیه فقال مجاهد هو شی ء کالصمغ کان یقع علی الأشجار و طعمه کالشهد و قال الضحاک هو الترنجبین و قال وهب هو الخبز الرقاق و قال السدی هو عسل کان یقع علی الشجر من اللیل فیأکلون منه و قال عکرمة هو شی ء أنزله الله علیهم مثل الرب الغلیظ و قال الزجاج جملة المن ما یمن الله به مما لا تعب فیه و لا نصب

کَقَوْلِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله الْکَمْأَةُ مِنَ الْمَنِّ وَ مَاؤُهَا شِفَاءٌ لِلْعَیْنِ(5).

قالوا و کان ینزل علیهم هذا المن کل لیلة یقع علی أشجارهم مثل الثلج لکل إنسان منهم صاع کل لیلة فقالوا یا موسی قتلنا هذا المن حلاوته فادع لنا ربک یطعمنا اللحم فدعا موسی علیه السلام فأنزل الله علیهم السلوی

ص: 190


1- فی المصدر: باب فی ذکر النعم.
2- الکن بالکسر: البیت. وقاء کل شی ء و ستره.
3- فی المصدر: بل أرق و أطیب.
4- فی المصدر: و تدور علیهم.
5- تقدم من الیعقوبی أنّه کان مثل حبّ الکسبرة کانوا یطحنونه و یجعلونه ارغفة.

و اختلفوا فیه فقال ابن عباس و أکثر الناس هو طائر یشبه السمانی و قال أبو العالیة و مقاتل هی طیر حمر بعث الله سبحانه سحابة فمطرت السمانی علیهم فی عرض میل (1)و قدر طول رمح فی السماء بعضها علی بعض و کانت السماء تمطر علیهم ذلک و قیل کانت طیرا مثل فراخ الحمام طیبا و سمنا قد تمعط (2)ریشها و زغبها فکانت الریح تأتی بها إلیهم فیصبحون و هو فی معسکرهم و قیل إنها طیر کانت تأتیهم فتسترسل لهم فیأخذونها بأیدیهم و قال عکرمة هی طیر تکون بالهند أکبر من العصفور و قیل (3)هو العسل بلغة کنانة فکان الله تعالی یرسل علیهم المن و السلوی فیأخذ کل واحد منهما (4)ما یکفیه یوما و لیلة فإذا کان یوم الجمعة أخذ ما یکفیه یومین لأنه لم یکن ینزل علیهم یوم السبت فذلک قوله تعالی وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا أی و قلنا لهم کلوا مِنْ طَیِّباتِ حلالات ما رَزَقْناکُمْ و لا تدخروا لغد فخبوا لغد و تدود و فسد ما ادخروا و قطع الله عنهم ذلک قال الله تعالی وَ ما ظَلَمُونا أی ما یضرونا بالمعصیة و مخالفة الأمر وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ یضرون باستیجابهم قطع مادة الرزق الذی کان ینزل علیهم بلا مئونة و لا مشقة فی الدنیا و لا حساب و لا تبعة فی العقبی و منها أنهم عطشوا فی التیه فقالوا یا موسی من أین لنا الشراب فاستسقی لهم موسی علیه السلام فأوحی الله سبحانه إلیه أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ و اختلف العلماء فیه فقال وهب کان موسی علیه السلام یقرع لهم أقرب حجر من عرض الحجارة فتنفجر عیونا لکل سبط عین و کانوا اثنی عشر سبطا ثم تسیل کل عین فی جدول إلی سبط فقالوا إن فقد موسی عصاه متنا عطشا فأوحی الله عز و جل إلی موسی لا تقرعن الحجارة بالعصا و لکن کلمها تطعک لعلهم یعتبرون و کان یفعل ذلک فقالوا کیف بنا لو أفضینا إلی الوحل و إلی الأرض التی لیست فیها حجارة فأمر موسی فحمل معه حجرا فحیث ما نزلوا ألقاه.

ص: 191


1- هکذا فی النسخ و فیه تصحیف، و الصواب ما فی المصدر و هو هکذا: هو طیر أحمر بعثه اللّه علیهم فأمر به السماء فی عرض میل.
2- أی تساقط. و الزغب: أول ما یبدو من الریش أو الشعر.
3- فی المصدر: و قال المؤرخ، و هو وهم و الصحیح «مؤرج» بالجیم، و هو عمرو بن الحارث أبو فید السدوسی، سمی بذلک لتأریجه الحرب بین بکر و تغلب.
4- فی المصدر: و کان أحدهم یأخذ ما یکفیه یومه و لیلته.

و قال الآخرون کان حجرا مخصوصا بعینه و الدلیل علیه قوله الحجر فأدخل الألف و اللام للتعریف و التخصیص مثل قولک رأیت الرجل.

ثم اختلفوا فی ذلک الحجر ما هو فقال ابن عباس کان حجرا خفیفا مربعا مثل رأس الرجل أمر أن یحمله فکان یضع فی مخلاته فإذا احتاجوا إلی الماء ألفاه (1)و ضربه بعصاه فسقاهم و قال أبو روق (2)کان الحجر من الکدان و هو حجارة رخوة کالمدر و کان فیه اثنتا عشرة حفرة ینبع من کل حفرة عین ماء عذب فیأخذونه فإذا فرغوا و أراد موسی حمله ضربه بعصاه فیذهب الماء و کان یسقی کل یوم ستمائة ألف.

و منها أنهم قالوا لموسی فی التیه من أین لنا اللباس فجدد الله لهم ثیابهم التی کانت علیهم حتی لا تزید علی کرور الأیام و مرور الأعوام إلا جدة و طراوة و لا تخلق و لا تبلی و تنمو علی صبیانهم کما ینمون انتهی. (3)أقول لا یخفی علیک مما أوردنا فی تلک الأبواب أن موسی و هارون علیهما السلام لم یخرجا من التیه (4)و أن حجر موسی علیه السلام کان حجرا مخصوصا و هو عند قائمنا علیه السلام و سیأتی الأخبار فی ذلک فی کتاب الغیبة.

و روی الثعلبی عن وهب بن منبه قال أوحی الله تعالی إلی موسی أن یتخذ مسجدا لجماعتهم و بیت المقدس للتوراة و لتابوت السکینة و قبابا للقربان و أن یجعل لذلک المسجد سرادقات ظاهرها و باطنها من الجلود الملبسة علیها و تکون تلک الجلود من جلود ذبائح القربان و حبالها التی تمد بها من أصواف تلک الذبائح و عهد أن لا تغزل تلک الحبال حائض و أن لا یدبغ تلک الجلود جنب و أمره أن ینصب تلک السرادقات علی عمد من نحاس طول کل عمود منها أربعون ذراعا و یجعل منه (5)اثنی عشر قسما مشرحا

ص: 192


1- فی المصدر: أخرجه.
2- بفتح الراء و سکون الواو هو عطیة بن الحارث الهمدانیّ الکوفیّ صاحب التفسیر.
3- عرائس الثعلبی 135- 138 طبعة مصر.
4- بل توفی هارون أولا ثمّ موسی بعده.
5- فی المصدر: و یجعل فیها.

فإذا انقضی و صار اثنی عشر جزءا حمل کل جزء بما فیه من العمد سبط من أسباط بنی إسرائیل و أمره أن یجعل سعة تلک السرادقات ستمائة ذراع فی ستمائة ذراع و أن ینصب فیه سبع قباب ستة منها مشبکة بقضبان الذهب و الفضة کل واحدة منهن منصوبة علی عمود من فضة طوله أربعون ذراعا و علیها أربعة دسوت (1)ثیاب الباطن منها سندس أخضر (2)و الثانی أرجوان أحمر و الثالث دیباج و الرابع من جلود القربان وقایة لها من المطر و الغبار و حبالها التی تمد بها من صوف القربان و أن یجعل سعتها أربعین ذراعا و أن ینصب فی جوفها موائد (3)من فضة مربعة یوضع علیها القربان سعة کل مائدة منهن ذراع فی أربعة أذرع کل مائدة علی أربع قوائم من فضة طول کل قائمة ثلاثة أذرع لا ینال الرجل منها إلا قائما و أمره أن ینصب بیت القدس (4)علی عمود من ذهب طوله سبعون ذراعا و أن یضعه علی سبیکة من ذهب طوله سبعون ذراعا مرصع بألوان الجواهر و أن یجعل أسفله مشبکا بقضبان الذهب و الفضة و أن یجعل حبالها التی تمد بها من صوف القربان مصبوغا بألوان من أحمر و أصفر و أخضر و أن یلبسه سبعة من الجلال الباطن (5)منها سندس أخضر و الثانی أرجوان أحمر و الثالث أبیض و أصفر من الحریر و سائرها من الدیباج و الوشی و الظاهر غاشیة له (6)من جلود القربان وقایة من الأذی و الندی و أمره أن یجعل سعته سبعین ذراعا و أن یفرش القباب بالقز الأحمر فأمره أن ینصب فیه تابوتا من ذهب لتابوت المیثاق (7)مرصعا بألوان الجواهر و الیاقوت الأحمر و الأکهب (8)و الزمرد

ص: 193


1- جمع الدست: الوسادة.
2- فی المصدر: أربة دسوت محلاه الباطن الاول سندس أخضر.
3- جمع المائدة: خوان الطعام.
4- فی نسخة: بیت المقدس.
5- فی المصدر: و أن یلبسه سبعة من الجلال محلاة الباطن، الأول منها سندس أخضر. قلت الجلال جمع الجل و هو للدابّة و غیرها کالثوب للإنسان تصان به.
6- فی المصدر: و الثالث من الدیباج الأصفر، و الرابع من الحریر الأصفر، و کذلک أثواب نحوها، و سائرها من الدیباج و الوشی، و الظاهر له غاشیة من جلود القربان. قلت: الوشی: نقش الثوب، الثیاب الموشیة، و الثانی هو المراد هنا.
7- فی المصدر: کتابوت المیثاق.
8- الکهبة: لون لیس بخالص الحمرة. قاله المصنّف فی الهامش. قال الفیروزآبادی: الکهبة بالضم: غبرة مشربة سوادا. و عد الثعالبی الاکهب من لواحق السواد، و قال فی الوان متقاربة: الکهبة صفرة تضرب إلی حمرة. و فی المصدر: الاشهب.

الأخضر و قوائمه من ذهب و أن یجعل سعته تسعة أذرع (1)فی أربعة أذرع و سمکه قامة موسی و أن یجعل له أربعة أبواب باب یدخل منه الملائکة و باب یدخل منه موسی بن عمران علیه السلام و باب یدخل منه هارون علیه السلام و باب یدخل منه أولاد هارون و هم سدنة ذلک البیت و خزان التابوت و أمر الله سبحانه نبیه موسی علیه السلام أن یأخذ من کل محتلم (2)فصاعدا من بنی إسرائیل مثقالا من ذهب فینفقه علی هذا البیت و ما فیه و أن یجعل باقی المال الذی یحتاج من ذلک من الحلی و الأموال التی ورثها موسی و أصحابه من فرعون و قومه (3)ففعل موسی ذلک فبلغ عدد رجال بنی إسرائیل ستمائة ألف و سبعمائة و ثمانین (4)رجلا فأخذ منهم ذلک المال فأوحی الله عز و جل إلی موسی علیه السلام أنی منزل علیک من السماء نارا لا دخان لها و لا تحرق شیئا و لا تنطفئ أبدا لتأکل القرابین المتقبلة و لتسرج منها القنادیل التی فی بیت المقدس و هی من ذهب معلقة بسلاسل من ذهب منظومة بالیواقیت و اللئالی و أنواع الجواهر و أمره أن یضع فی وسط البیت صخرة عظیمة من رخام و ینقر فیها نقرة لتکون کانون تلک النار التی تنزل فیها من السماء فدعا موسی أخاه هارون فقال إن الله قد اصطفانی بنار ینزلها من السماء لتأکل القرابین المقبولة و لیسرج منها فی بیت المقدس و أوصانی بها و إنی قد اصطفیتک لها و أوصیک بها فدعا هارون ابنیه و قال لهما إن الله تعالی قد اصطفی موسی بأمر و أوصاه به و إنه اصطفانی له و أوصانی به و إنی قد اصطفیتکما له و أوصیکما به و کان أولاد هارون هم الذین یلون

ص: 194


1- فی المصدر: سبعة أذرع.
2- أی بالغ، و فی المصدر: «کل محتلم فیها» أی فی النوم، و الظاهر أن کلمة فیها زائدة، و ان المراد المعنی الأول، یدل علیه ما بعده.
3- کذا فی النسخ و الکلام ناقص. و الصواب ما فی المصدر و هو هکذا: و أن یجعل باقی المال الذی لا یحتاج إلیه من الحلی و الحلل التی ورثها اللّه بنی إسرائیل و موسی و أصحابه من فرعون و قومه دفینا فی أرض بیت المقدس.
4- فی المصدر: ستمائة ألف و سبعة و خمسین رجلا. و فی تاریخ الیعقوبی: و کان عددهم ممن بلغ العشرین سنة فما فوقها الی الستین ممن یحمل السلاح ستمائة ألف و ثلاثة آلاف و خمسمائة و خمسین رجلا.

سدانة بیت المقدس (1)و أمر القربان و النیران (2).

**[ترجمه]خداوند فرمود: «یا بنی اسرائیل اذکروا نعمتی الّتی أنعمت علیکم » یعنی بر اجداد و پیشینیان شما و آن نعمت ها این بودند که خداوند دریا را برای آن ها شکافت و آن ها را از فرعون نجات داد و دشمنانشان را نابود کرد و سرزمین و اموال دشمنانشان را به آن ها داد و تورات را بر آن ها نازل کرد که بیان و توضیح برای هرچیزی بود که به آن احتیاج پیدا می کردند و آن نعمت های زیاد را به آن ها عطا کرد و آن ها در بیابان به موسی گفتند: ما را نابود کردی و ما را از سرزمین آباد به این بیابان آوردی که حتی سایه و خانه ای در آن نیست و خداوند متعال برای آن ها یک ابر سفید و نرم فرستاد و ابر باران زا نبود و از آن نرم تر و بهتر و خنک تر بود و برای آن ها سایه ایجاد کرد و هر جا که آن ها می رفتند آن هم می رفت. و هرگاه در جایی ساکن می شدند بر روی سر آن ها باقی می ماند، که خداوند فرمود:« و ظللنا علیکم الغمام » که در بیابان شما را از گرمای خورشید حفظ می کند و هرگاه نور ماه نبود یک نور عمودی از خورشید در شب بر آن ها می تابید و شب را بر آن ها روشن می کرد. گفتند: نور و سایه برای ما ایجاد شد، پس غذا کجاست؟ سپس خداوند بر آن ها «منّ» نازل کرد و در معنای آن اختلاف است.

مجاهد می گوید: آن چیزی است به مانند صمغ است که بر روی درختان قرار می گرفت و طعمش به مانند طعم عسل است و ضحاک می گوید: آن ترانگبین است و وهب می گوید که آن نان نرم و پهن بوده است. سدی می گوید: آن عسلی بوده است که در شب بر روی درختان قرار می گرفت و از آن می خوردند. عکرمه می گوید: آن چیزی به مانند رب غلیظ بوده است و زجاج می گوید: منظور از آن تمام غذاهای آسمانی است که خداوند بر آن ها نازل می کرد و برای به دست آوردن آن هیچ زحمت و تلاش نمی کردند. آن طور که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود:«الکمأة من المنّ و ماوها شفاء للعین » {قارچ از غذاهای آسمانی است و آب آن برای چشم شفا است}.

می گویند که: این منّ هر شب بر روی درختان به مانند برف برای آن ها نازل می شد و برای هر نفر هر شب یک سهم نازل می شد. سپس گفتند: ای موسی شیرینی این غذا ما را کشت از خداوند بخواه که برای ما گوشت بفرستد و موسی دعا کرد و خداوند برای آن ها سلوی، پرنده بلدرچین فرستاد.

ص: 190

و در مورد معنای آن اختلاف است. ابن عباس و اکثر مردم می گویند که: آن پرنده ای است که شبیه بلدرچین است. ابوالعالیه و مقاتل می گویند: آن پرنده قرمزی است که خداوند آن را به شکل یک ابر فرستاد که در فاصله عرض یک میل و اندازه طول یک نیزه در آسمان برای آنان بلدرچین فرستاده می شد و بلدرچین­ها روی هم قرار داشتند. و گفته شده: پرنده ای که از نظر لذیذ و چاق بودن مانند جوجه کبوتر بود که پرها و کرک هایش ریخته شده بود و باد آن را به نزد آن ها می آورد. صبح هنگامی که بیدار می شدند آن در چادرهایشان بود و گفته شده: آن پرنده ای بود که برای آن ها فرستاده می­شد و آن را با دستهایشان می گرفتند. عکرمه می گوید: آن یک پرنده هندی است که از گنجشک بزرگ تر است و گفته شد که آن عسل است که در زبان کنانه به آن سلوی می گویند. پس خداوند منّ وسلوی را بر آن ها نازل می کرد و هر کس به اندازه نیازش در یک شب و روز از آن برمی داشت ولی در روز جمعه به اندازه دو روز از آن برمی داشتند. چون در روز شنبه بر آن ها نازل نمی شد که خداوند فرمود:«و انزلنا علیکم المنّ و السلوی کلوا» یعنی به آن ها گفتیم بخورید، « من طیّبات» از غذاهای حلال « ما رزقناکم» و از آن ها برای فردایتان ذخیره نکنید ولی برای فردایشان پنهان کردند و آن فاسد و کرم زده می شد و خداوند فرستادن آن را قطع کرد. خداوند فرمود:« و ما ظلمونا » یعنی با سرپیچی و گناه کردن و مخالفت با دستورات ما به ما ضرر نمی رسانند. « ولکن کانوا انفسهم یظلمون » که به وسیله آن فرستادن غذایی که بر آن ها نازل می شد و بدون تلاش و زحمت در دنیا و بدون حساب و عقوبت در آخرت آن را به دست می آوردند قطع شد و در واقع خودشان ضرر کردند.

از جمله این که: هنگامی که در بیابان تشنه شدند گفتند: ای موسی آب نوشیدنی کجاست؟ سپس موسی برای آن ها طلب آب کرد. خداوند به او وحی کرد «أن اضرب بعصاک الحجر » و عالمان در مورد این اختلاف نظر دارند. وهب می گوید: موسی نزدیکترین سنگ به خود را که به اندازه یک تخته سنگ بود با عصایش می کوبید سپس برای آن ها چشمه ای بیرون می آمد و برای هر عشیره و طایفه یک چشمه بود که دوازده عشیره بودند سپس آب هر چشمه ای در جویی به طرف آن عشیره جاری می شد. می گویند: هنگامی که موسی عصایش را گم کرده بود گفتند: از تشنگی مردیم، خداوند به موسی وحی فرستاد که: با عصبانیت بر آن سنگ ها نزن بلکه با آن ها صحبت کن و آن هم از تو پیروی می کند تا شاید عبرت بگیرند و موسی هم این کار را انجام می داد. سپس گفتند: اگر به میان گل و لای رفتیم و در آن جا سنگی نبود چکار کنیم؟ سپس موسی دستور داد که سنگی را با خود حمل کنند که هر جا ساکن شدند آن سنگ را آن جا بگذارند.

ص: 191

دیگر عالمان می گویند: آن یک سنگ مشخص بود و دلیل آن ها این است که خداوند بر سر کلمه «الحجر » الف و لام تعریف و تخصیص آورده است. مثلا وقتی می گویی: «رأیت الرّجل» یعنی یک مرد مشخص را دیدم و آن مرد را می شناختی. سپس در مورد مورد ماهیت این سنگ اختلاف دارند، ابن عباس می گوید: یک سنگ سبک مربع شکل به مانند سر انسان بود و به او دستور داده شده بود که آن را حمل کند و آن را داخل کیسه اش می گذاشت. هنگامی که به آب نیاز پیدا می کردند آن را بیرون می آورد و با عصایش بر روی آن می زد و آن ها را سیراب می کرد. أبوروق می گوید: آن سنگ کدّان بود که یک سنگ نرم به مانند گل بود که دوازده سوراخ داشت که در داخل هر سوراخ آن یک چشمه ی آب گوارا بیرون می آمد و آن را می گرفتند و هنگامی که از آب خوردن دست می کشیدند و موسی می خواست که آن را بردارد با عصایش بر روی آن می زد و آب آن قطع می شد و روزانه ششصد نفر از آن آب می خوردند. و همچنین در بیابان گفتند: لباس نداریم پس خداوند لباس هایی را که بر تن داشتند برای آن ها تازه کرد تا با مرور روزگار و گذشت سال ها تازه و شیک تر شوند و پاره و کهنه نشوند و آن لباس ها در تن بچه هایشان همراه با رشد آن ها بزرگ شود. - . عرائس الثعلبی : 135، چاپ مصر - می گویم: قبلا در باب های گذشته ذکر کردیم که موسی و هارون از بیابان خارج نشدند و این که آن سنگ موسی یک سنگ مخصوص بود و آن الان نزد حضرت مهدی (عج) است و اخبار آن در بخش غیبت ذکر خواهند شد.

ثعلبی از وهب بن منبه روایت می کند که: خداوند به موسی وحی فرستاد که مسجدی برای نماز جماعتشان درست کند و یک خانه مقدس برای تورات و صندوق سکینه - تابوت عهد - و گنبد­هایی برای قربانی کردن درست کند. و برای آن مسجد چادرهای بزرگی درست کند که روکش رویی و زیری آن از پوست باشند، آن ها را و بر روی آن بکشند و آن پوست ها از پوست های حیوانات قربانی باشند و با آن ها عهد بست که آن پشم ها را زنی که در عادت است نریسد و آن پوست ها را مرد جنبی دباغی نکند و به او دستور داد که آن چادرها را بر پایه ای از جنس مس که طول هر پایه آن چهل ذراع باشد نصب کند

ص: 192

و در آن دوازده سوراخ برای هواکشی ایجاد کند و هرگاه این کار را انجام داد و به دوازده بخش تقسیم شوند و هر عشیره پایه هایی که در قسمت او قرار دارند را حمل کند و دستور داد که گنجایش این چادرها ششصد ذراع باشد و در آن هفت گنبد ایجاد کند شش تا از آن ها توردار و میله های آن از جنس طلا و نقره باشند و هر گنبد بر روی یک پایه چهل زراعی از جنس نقره نصب شده باشد و بر روی آن چهار بالشت باشد که پارچه درون آن ها حریر سبز و ارغوان قرمز و دیبا و پوست آن از پوست حیوانات قربانی باشد تا از باران و غبار محفوظ باشد. ریسمان هایی که با آن ها این گنبدها را می بندد از پشم آن حیوانات قربانی باشد و گنجایش هر گنبد چهل ذراع باشد و در داخل آن میزهای غذاخوری مربع شکل از جنس نقره قرار دهد که بر روی آن ها گوشت حیوانات قربانی گذاشته شود و گنجایش هر میز یک ذراغ در چهار باشد. هر میز بر روی چهار پایه از نقره قرار بگیرد، طول هر پایه آن سه ذراع باشد و انسان فقط در حالت ایستاده به آن برسد و به او دستور داد که خانه مقدس را بر روی ستون هایی از جنس طلا و با هفتاد ذراع ارتفاع قرار بدهد و آن را بر روی یک قالب از جنس طلا در هفتاد ذراع طول که با جواهرات تزیین شده باشد و پایین آن را توردار و با میله های طلایی و نقره­ای درست کند و ریسمان هایی که آن را می بندد از پشم حیوانات قربانی باشد که با رنگ های قرمز و زرد و سبز رنگ شدند و آن را با هفت نوع پارچه با ارزش بپوشاند: درون آن را با حریر سبز و دوم، ارغوان قرمز و سوم، حریر سفید و زرد و بقیه آن از دیبا و لباس پر نقش و نگار باشند. بیرون یک لایه از پوست حیوانات قربانی برای حفاظت از آزار و اذیت و باران داشته باشد. به او دستور داد که گنجایش آن هفتاد ذراع باشد و گنبد­ها را با ابریشم قرمز فرش کند و دستور داد که در درون آن صندوقچه ای از طلا قرار دهد برای صندوق عهد و میثاق که با جواهرات و یاقوت های قرمز و تیره و زمرد

ص: 193

سبز تزیین شده باشد و پایه های آن از جنس طلا باشند و گنجایش آن نه ذراع در چهار ذراع باشد و ضخامت آن به اندازه قد موسی باشد و چهار در برای آن درست کند: دری که ملائکه از آن داخل شوند و دری که موسی بن عمران از آن داخل شود و دری که هارون از آن داخل شود و دری که فرزندان هارون از آن داخل شوند که آن ها خدمتگزاران و خزانه داران صندوق هستند. خداوند به موسی دستور داد که از هر انسان بالغ به بالا از مردم بنی اسراییل یک مثقال طلا بگیرد و آن را در ساختن این خانه و آن چه که در آن است به کار ببرد و باقی آن مالی که به آن احتیاج پیدا می کنند را از لوازم زینتی و اموال از آن هایی که از فرعون و قوم او به آن ها رسیده است استفاده کنند. سپس موسی این کار را انجام داد و تعداد مردان بنی اسراییل ششصد هزار و هفتصد و هشتاد نفر بودند و این مال را از آن ها گرفت و خداوند به موسی وحی کرد که من از آسمان به روی شما یک آتشی نازل می کنم که دود ندارد و کسی را نمی سوزاند و هرگز خاموش نمی شود تا آن حیوانات نذر شده قربانی را بخورد. و با آن چراغ هایی که در خانه مقدس هستنند روشن شوند و جنس آن ها از طلا است و با زنجیرهایی از طلا که با یاقوت ها و مروارید ها و انواع جواهرات آراسته شده است و به او دستور داد که در وسط خانه یک سنگ بزرگ از جنس مرمر قرار دهد و در وسط آن نقطه ای حفر کند تا کانون آن آتشی باشد که از آسمان نازل می شود.

پس موسی برادرش هارون را فراخواند و فرمود: خداوند من را برگزیده است تا با آتشی که از آسمان نازل می شود نذر های قربانی پذیرفته شده را بخورد و با آن چراغ های خانه مقدس روشن شوند و من را در مورد آن نصیحت کرد و من تو را برای آن برگزیده ام و به تو در مرد آن سفارش می کنم. پس هارون پسرانش را فراخواند به آن ها گفت: همانا خداوند، موسی علیه السلام را برای کاری برگزیده است و او را بر آن کار توصیه کرده است و او من را برای این کار برگزیده است و آن را به من سفارش کرده است و من شما را برمی گزینم و شما را به آن کار سفارش می کنم و فرزندان هارون کسانی بودند که خدمتگزاری

ص: 194

آن خانه مقدس و کار قربانی و آتش را بر عهده گرفتند. - . عرائس الثعلبی : 132- 133 -

**[ترجمه]

بیان

کما أن سدانة بیت المقدس (3)و النار التی نزلت من السماء و معابد بنی إسرائیل کانت لأولاد هارون علیه السلام فکذلک سدانة الکعبة و بیوت العلم و الحکمة و أنوار العلم و المعرفة التی نزلت من السماء و لم یکن فیها دخان الشک و الشبهة و مثل الله بها فی آیة النور لأولاد أمیر المؤمنین علیه السلام الذی هو من النبی صلی الله علیه و آله کهارون من موسی سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلا

**[ترجمه]همچنان که خدمتگزاری آن خانه مقدس و آتشی که از آسمان نازل می­شد و همچنین معابد بنی اسراییل بر عهده فرزندان هارون بود همچنان پرده داری کعبه و خانه های علم و حکمت و نورهایی علم و معرفت که از آسمان نازل می شوند و در آن ها دود هیچ شک و شبهه وجود ندارد و خداوند آن را در آیه نور نمایان کرده است به فرزندان امام علی علیه السلام آن کسانی که برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به منزله هارون برای موسی بودند عطا کرده است و این یک سنت خداوند است که در همه ادوار گذشته برقرار بوده است و بدان که سنت خداوند هیچ وقت تغییر نمی کند.

**[ترجمه]

باب 7 نزول التوراة و سؤال الرؤیة و عبادة العجل و ما یتعلق بها

الآیات؛

البقرة: «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ* ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ* وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ* وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ* وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ* ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(51-56) (و قال تعالی): «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ* ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ»(63-64)

(و قال تعالی): «وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ* وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا

ص: 195


1- فی نسخة: بیت المقدس.
2- عرائس الثعلبی: 132- 133. و سدانة البیت: خدمتها. و السادن: الخادم و البواب و الحاجب.
3- فی نسخة: بیت المقدس.

سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(92-93)

النساء: «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِکَ وَ آتَیْنا مُوسی سُلْطاناً مُبِیناً* وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثاقِهِمْ وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً»(153-154)

المائدة: «وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً وَ قالَ اللَّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ»(12) (و قال تعالی): «إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ»(54)

الأعراف: «وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ* وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ* قالَ یا مُوسی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ* وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ فَخُذْها بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ»(142-145)

(و قال تعالی): «وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ وَ لا یَهْدِیهِمْ سَبِیلًا اتَّخَذُوهُ وَ کانُوا ظالِمِینَ* وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ وَ رَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَ یَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ* وَ لَمَّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ

ص: 196

أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِأَخِی وَ أَدْخِلْنا فِی رَحْمَتِکَ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ* إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ* وَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ* وَ لَمَّا سَکَتَ عَنْ مُوسَی الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِی نُسْخَتِها هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ *وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ* وَ اکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ»(147-156) (و قال تعالی): «وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(171)

طه: «یا بَنِی إِسْرائِیلَ قَدْ أَنْجَیْناکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ واعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّورِ الْأَیْمَنَ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی* کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی* وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی وَ ما أَعْجَلَکَ عَنْ قَوْمِکَ یا مُوسی* قالَ هُمْ أُولاءِ عَلی أَثَرِی وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی* قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ* فَرَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ یا قَوْمِ أَ لَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَ فَطالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی* قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا وَ لکِنَّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْناها فَکَذلِکَ أَلْقَی السَّامِرِیُّ* فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقالُوا هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی فَنَسِیَ* أَ فَلا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلًا وَ لا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً* وَ لَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ مِنْ قَبْلُ یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی* قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی* قالَ

ص: 197

یا هارُونُ ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا* أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی* قالَ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی* قالَ فَما خَطْبُکَ یا سامِرِیُّ* قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی* قالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ وَ انْظُرْ إِلی إِلهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً* إِنَّما إِلهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْماً»(80-98)

القصص: «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الْأُولی بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(43)

الطور: «وَ الطُّورِ* وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ* فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ»(1-3)

النجم: «أَمْ لَمْ ْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی* وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی* أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری* وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی»(36-39)

الأعلی: «إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی* صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی»(18-19)

**[ترجمه]وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ * ثُمَّ عَفَوْنَا عَنکُمِ مِّن بَعْدِ ذَلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ * وَإِذْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ * وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلَی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ عِندَ بَارِئِکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَی لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ* ثُمَّ بَعَثْنَاکُم مِّن بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ* ثُمَّ تَوَلَّیْتُم مِّن بَعْدِ ذَلِکَ فَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لَکُنتُم مِّنَ الْخَاسِرِین* وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَیْنَاکُم بِقُوَّةٍ وَاذْکُرُواْ مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * وَلَقَدْ جَاءکُم مُّوسَی بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ * وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَیْنَاکُم بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُواْ قَالُواْ

ص: 195

سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَأُشْرِبُواْ فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِن کُنتُمْ مُّؤْمِنِینَ * - . بقره / 51 – 56، 63- 64، 92 - 93 -

{و آن گاه که با موسی چهل شب قرار گذاشتیم آن گاه در غیاب وی شما گوساله را [به پرستش] گرفتید در حالی که ستمکار بودید*پس از آن بر شما بخشودیم باشد که شکرگزاری کنید*و آنگاه که موسی را کتاب و فرقان [=جداکننده حق از باطل] دادیم شاید هدایت یابید*و چون موسی به قوم خود گفت ای قوم من شما با [به پرستش] گرفتن گوساله برخود ستم کردید پس به درگاه آفریننده خود توبه کنید و [خطاکاران] خودتان را به قتل برسانید که این [کار] نزد آفریدگارتان برای شما بهتر است پس [خدا] توبه شما را پذیرفت که او توبه پذیر مهربان است*و چون گفتید ای موسی تا خدا را آشکارا نبینیم هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد پس در حالی که می نگریستید صاعقه شما را فرو گرفت*سپس شما را پس از مرگتان برانگیختیم باشد که شکرگزاری کنید*و چون از شما پیمان محکم گرفتیم و [کوه] طور را بر فراز شما افراشتیم [و فرمودیم] آن چه را به شما داده ایم به جد و جهد بگیرید و آن چه را در آن است به خاطر داشته باشید باشد که به تقوا گرایید*سپس شما بعد از آن [پیمان] رویگردان شدید و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود مسلما از زیانکاران بودید*و قطعا موسی برای شما معجزات آشکاری آورد سپس آن گوساله را در غیاب وی [به خدایی] گرفتید و ستمکار شدید*و آن گاه که از شما پیمان محکم گرفتیم و [کوه] طور را بر فراز شما برافراشتیم [و گفتیم] آن چه را به شما داده ایم به جد و جهد بگیرید و [به دستورهای آن] گوش فرا دهید گفتند شنیدیم و نافرمانی کردیم و بر اثر کفرشان [مهر] گوساله در دلشان سرشته شد بگو اگر مؤمنید [بدانید که] ایمانتان شما را به بد چیزی وامی دارد}

- یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَابًا مِّنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَی أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِکَ وَآتَیْنَا مُوسَی سُلْطَانًا مُّبِینًا * وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُلْنَا لَهُمْ لاَ تَعْدُواْ فِی السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقًا غَلِیظًا * - . نساء / 153 - 154 -

{اهل کتاب از تو می خواهند که کتابی از آسمان [یکباره] بر آنان فرود آوری البته از موسی بزرگ تر از این را خواستند و گفتند خدا را آشکارا به ما بنمای پس به سزای ظلمشان صاعقه آنان را فرو گرفت سپس بعد از آن که دلایل آشکار برایشان آمد گوساله را [به پرستش] گرفتند و ما از آن هم درگذشتیم و به موسی برهانی روشن عطا کردیم*و کوه طور را به یادبود پیمان [با] آنان بالای سرشان افراشته داشتیم و به آنان گفتیم سجده کنان از در درآیید و [نیز] به آنان گفتیم در روز شنبه تجاوز مکنید و از ایشان پیمانی استوار گرفتیم}

- وَلَقَدْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا وَقَالَ اللّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَةَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاةَ وَآمَنتُم بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَّأُکَفِّرَنَّ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَلأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الآن هارُ فَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ* یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ* - . مائده / 12 و 54 -

{در حقیقت خدا از فرزندان اسرائیل پیمان گرفت و از آنان دوازده سرکرده برانگیختیم و خدا فرمود من با شما هستم اگر نماز برپا دارید و زکات بدهید و به فرستادگانم ایمان بیاورید و یاریشان کنید و وام نیکویی به خدا بدهید قطعا گناهانتان را از شما می زدایم و شما را به باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در می آورم پس هر کس از شما بعد از این کفر ورزد در حقیقت از راه راست گمراه شده است} و {ای کسانی که ایمان آورده اید هر کس از شما از دین خود برگردد به زودی خدا گروهی [دیگر] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند [اینان] با مؤمنان فروتن [و] بر کافران سرفرازند در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی ترسند این فضل خداست آن را به هر که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست}

وَوَاعَدْنَا مُوسَی ثَلاَثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَقَالَ مُوسَی لأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلاَ تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ * وَلَمَّا جَاء مُوسَی لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی وَلَکِنِ انظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَخَرَّ موسَی صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ * قَالَ یَا مُوسَی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسَالاَتِی وَبِکَلاَمِی فَخُذْ مَا آتَیْتُکَ وَکُن مِّنَ الشَّاکِرِینَ* وَکَتَبْنَا - لَهُ فِی الأَلْوَاحِ مِن کُلِّ شَیْءٍ مَّوْعِظَةً وَتَفْصِیلًا لِّکُلِّ شَیْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُواْ بِأَحْسَنِهَا سَأُرِیکُمْ دَارَ الْفَاسِقِینَ* و* وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَی مِن بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَدًا لَّهُ خُوَارٌ أَلَمْ یَرَوْاْ أَنَّهُ لاَ یُکَلِّمُهُمْ وَلاَ یَهْدِیهِمْ سَبِیلًا اتَّخَذُوهُ وَکَانُواْ ظَالِمِینَ* وَلَمَّا سُقِطَ فَی أَیْدِیهِمْ وَرَأَوْاْ أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّواْ قَالُواْ لَئِن لَّمْ یَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَیَغْفِرْ لَنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ* وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ غَضْبَانَ

ص: 196

أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِی مِن بَعْدِیَ أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَأَلْقَی الألْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی فَلاَ تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاء وَلاَ تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِکَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ* إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ سَیَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ* وَالَّذِینَ عَمِلُواْ السَّیِّئَاتِ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِهَا وَآمَنُواْ إِنَّ رَبَّکَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ* وَلَمَّا سَکَتَ عَن مُّوسَی الْغَضَبُ أَخَذَ الأَلْوَاحَ وَفِی نُسْخَتِهَا هُدًی وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ* وَاخْتَارَ مُوسَی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِّمِیقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُم مِّن قَبْلُ وَإِیَّایَ أَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاء مِنَّا إِنْ هِیَ إِلاَّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاء وَتَهْدِی مَن تَشَاء أَنتَ وَلِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ* وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ* وَإِذ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّواْ أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُواْ مَا آتَیْنَاکُم بِقُوَّةٍ وَاذْکُرُواْ مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ* - . اعراف / 142 – 145؛ 147 – 156، 171 -

{ و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر تمام کردیم تا آن که وقت معین پروردگارش در چهل شب به سر آمد و موسی [هنگام رفتن به کوه طور] به برادرش هارون گفت در میان قوم من جانشینم باش و [کار آنان را] اصلاح کن و راه فسادگران را پیروی مکن*و چون موسی به میعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت عرض کرد پروردگارا خود را به من بنمای تا بر تو بنگرم فرمود هرگز مرا نخواهی دید لیکن به کوه بنگر پس اگر بر جای خود قرار گرفت به زودی مرا خواهی دید پس چون پروردگارش به کوه جلوه نمود آن را ریز ریز ساخت و موسی بیهوش بر زمین افتاد و چون به خود آمد گفت تو منزهی به درگاهت توبه کردم و من نخستین مؤمنانم*فرمود ای موسی تو را با رسالتها و با سخن گفتنم [با تو] بر مردم [روزگار] برگزیدم پس آن چه را به تو دادم بگیر و از سپاسگزاران باش*و در الواح [تورات] برای او در هر موردی پندی و برای هر چیزی تفصیلی نگاشتیم پس [فرمودیم] آن را به جد و جهد بگیر و قوم خود را وادار کن که بهترین آن را فرا گیرند به زودی سرای نافرمانان را به شما می نمایانم*و قوم موسی پس از [عزیمت] او از زیورهای خود مجسمه گوساله ای برای خود ساختند که صدای گاو داشت آیا ندیدند که آن [گوساله] با ایشان سخن نمی گوید و راهی بدآن ها نمی نماید آن را [به پرستش] گرفتند و ستمکار بودند*و چون انگشت ندامت گزیدند و دانستند که واقعا گمراه شده اند گفتند اگر پروردگار ما به ما رحم نکند و ما را نبخشاید قطعا از زیانکاران خواهیم بود*و چون موسی خشمناک و اندوهگین به سوی قوم خود بازگشت گفت پس از من چه بد جانشینی برای من بودید آیا بر فرمان پروردگارتان پیشی گرفتید و الواح را افکند و [موی] سر برادرش را گرفت و او را به طرف خود کشید [هارون ] گفت ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند پس مرا دشمن شاد مکن و مرا در شمار گروه ستمکاران قرار مده*[موسی] گفت پروردگارا من و برادرم را بیامرز و ما را در [پناه] رحمت خود درآور و تو مهربانترین مهربانانی*آری کسانی که گوساله را [به پرستش] گرفتند به زودی خشمی از پروردگارشان و ذلتی در زندگی دنیا به ایشان خواهد رسید و ما این گونه دروغ پردازان را کیفر می دهیم*و[لی] کسانی که مرتکب گناهان شدند آنگاه توبه کردند و ایمان آوردند قطعا پروردگار تو پس از آن آمرزنده مهربان خواهد بود*و چون خشم موسی فرو نشست الواح را برگرفت و در رونویس آن برای کسانی که از پروردگارشان بیمناک بودند هدایت و رحمتی بود*و موسی از میان قوم خود هفتاد مرد برای میعاد ما برگزید و چون زلزله آنان را فرو گرفت گفت پروردگارا اگر می خواستی آنان را و مرا پیش از این هلاک می ساختی آیا ما را به [سزای] آن چه کم خردان ما کرده اند هلاک می کنی این جز آزمایش تو نیست هر که را بخواهی به وسیله آن گمراه و هر که را بخواهی هدایت می کنی تو سرور مایی پس ما را بیامرز و به ما رحم کن و تو بهترین آمرزندگانی*و برای ما در این دنیا نیکی مقرر فرما و در آخرت [نیز] زیرا که ما به سوی تو بازگشته ایم فرمود عذاب خود را به هر کس بخواهم می رسانم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودی آن را برای کسانی که پرهیزگاری می کنند و زکات می دهند و آنان که به آیات ما ایمان می آورند مقرر می دارم*و [یاد کن] هنگامی را که کوه [طور] را بر فرازشان سایبان آسا برافراشتیم و چنان پنداشتند که [کوه] بر سرشان فرو خواهد افتاد [و گفتیم] آن چه را که به شما داده ایم به جد و جهد بگیرید و آن چه را در آن است به یاد داشته باشید شاید که پرهیزگار شوید}

یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ أَنجَیْنَاکُم مِّنْ عَدُوِّکُمْ وَوَاعَدْنَاکُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْأَیْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَی * کُلُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَن یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَی* وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی* وَمَا أَعْجَلَکَ عَن قَوْمِکَ یَا مُوسَی* قَالَ هُمْ أُولَاء عَلَی أَثَرِی وَعَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَی* قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِن بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ* فَرَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ یَا قَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْدًا حَسَنًا أَفَطَالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِی* قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنَا وَلَکِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَارًا مِّن زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَکَذَلِکَ أَلْقَی السَّامِرِیُّ* فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُکُمْ وَإِلَهُ مُوسَی فَنَسِیَ* أَفَلَا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلًا وَلَا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا* وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هَارُونُ مِن قَبْلُ یَا قَوْمِ إِنَّمَا فُتِنتُم بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمَنُ فَاتَّبِعُونِی وَأَطِیعُوا أَمْرِی* قَالُوا لَن نَّبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَی* قَالَ

ص: 197

یَا هَارُونُ مَا مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا* أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی* قَالَ یَا ابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَلَا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی* قَالَ فَمَا خَطْبُکَ یَا سَامِرِیُّ* قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَکَذَلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی* قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیَاةِ أَن تَقُولَ لَا مِسَاسَ وَإِنَّ لَکَ مَوْعِدًا لَّنْ تُخْلَفَهُ وَانظُرْ إِلَی إِلَهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عَاکِفًا لَّنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفًا* إِنَّمَا إِلَهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ - کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا* - . طه / 80 - 98 -

{ای فرزندان اسرائیل در حقیقت [ما] شما را از [دست] دشمنتان رهانیدیم و در جانب راست طور با شما وعده نهادیم و بر شما ترنجبین و بلدرچین فرو فرستادیم*از خوراکیهای پاکیزه ای که روزی شما کردیم بخورید و[لی] در آن زیاده روی مکنید که خشم من بر شما فرود آید و هر کس خشم من بر او فرود آید قطعا در [ورطه] هلاکت افتاده است*و به یقین من آمرزنده کسی هستم که توبه کند و ایمان بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپر شود*و ای موسی چه چیز تو را [دور] از قوم خودت به شتاب واداشته است*گفت اینان در پی منند و من ای پروردگارم به سویت شتافتم تا خشنود شوی*فرمود در حقیقت ما قوم تو را پس از [عزیمت] تو آزمودیم و سامری آن ها را گمراه ساخت*پس موسی خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود برگشت [و] گفت ای قوم من آیا پروردگارتان به شما وعده نیکو نداد آیا این مدت بر شما طولانی می نمود یا خواستید خشمی از پروردگارتان بر شما فرود آید که با وعده من مخالفت کردید* گفتند ما به اختیار خود با تو خلاف وعده نکردیم ولی از زینت آلات قوم بارهایی سنگین بر دوش داشتیم و آن ها را افکندیم و [خود] سامری [هم زینت آلاتش را] همین گونه بینداخت*پس برای آنان پیکر گوساله ای که صدایی داشت بیرون آورد و [او و پیروانش] گفتند این خدای شما و خدای موسی است و [پیمان خدا را] فراموش کرد*مگر نمی بینند که [گوساله] پاسخ سخن آنان را نمی دهد و به حالشان سود و زیانی ندارد*و در حقیقت هارون قبلا به آنان گفته بود ای قوم من شما به وسیله این [گوساله] مورد آزمایش قرار گرفته اید و پروردگار شما [خدای] رحمان است پس مرا پیروی کنید و فرمان مرا پذیرا باشید*گفتند ما هرگز از پرستش آن دست بر نخواهیم داشت تا موسی به سوی ما بازگردد*[موسی] گفت ای هارون وقتی دیدی آن ها گمراه شدند چه چیز مانع تو شد*که از من پیروی کنی آیا از فرمانم سر باز زدی*گفت ای پسر مادرم نه ریش مرا بگیر و نه [موی] سرم را من ترسیدم بگویی میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی و سخنم را مراعات نکردی*[موسی] گفت ای سامری منظور تو چه بود*گفت به چیزی که [دیگران] به آن پی نبردند پی بردم و به قدر مشتی از رد پای فرستاده [خدا جبرئیل] برداشتم و آن را در پیکر [گوساله] انداختم و نفس من برایم چنین فریبکاری کرد*گفت پس برو که بهره تو در زندگی این باشد که [به هر که نزدیک تو آمد] بگویی [به من] دست مزنید و تو را موعدی خواهد بود که هرگز از آن تخلف نخواهی کرد و [اینک] به آن خدایی که پیوسته ملازمش بودی بنگر آن را قطعا می سوزانیم و خاکسترش می کنیم [و] در دریا فرو می پاشیم*معبود شما تنها آن خدایی است که جز او معبودی نیست و دانش او همه چیز را در بر گرفته است}

-

وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ مِن بَعْدِ مَا أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الْأُولَی بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَهُدًی وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ * - . قصص / 43 - {و به راستی پس از آن که نسلهای نخستین را هلاک کردیم به موسی کتاب دادیم که [دربردارنده] روشنگری ها و رهنمود و رحمتی برای مردم بود امید که آنان پند گیرند}

-

وَالطُّورِ* وَکِتَابٍ مَّسْطُورٍ* فِی رَقٍّ مَّنشُورٍ* - . طور / 1 - 3 - {سوگند به طور*و کتابی نگاشته شده*در طوماری گسترده}.

-

أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِمَا فِی صُحُفِ مُوسَی* وَإِبْرَاهِیمَ الَّذِی وَفَّی* أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی* وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی* - . النجم / 36 - 39 -

{یا بدانچه در صحیفه های موسی [آمده] خبر نیافته است*و [نیز در نوشته های] همان ابراهیمی که وفا کرد*که هیچ بردارنده ای بار گناه دیگری را بر نمی دارد*و این که برای انسان جز حاصل تلاش او نیست}

- إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی* صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی* - . الاعلی / 18 و 19 - {قطعا در صحیفه های گذشته این [معنی] هست*صحیفه های ابراهیم و موسی}

**[ترجمه]

تفسیر

تفسیر: قال الطبرسی: وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أن نؤتیه الألواح علی رأس أربعین لیلة أو عند انقضاء أربعین لیلة قال المفسرون لما عاد بنو إسرائیل إلی مصر بعد إنجائهم من البحر و هلاک فرعون و قومه وعدهم الله إنزال التوراة و الشرائع فخلف موسی أصحابه و استخلف علیهم هارون فمکث علی الطور أَرْبَعِینَ لَیْلَةً و أنزل علیه التوراة فی الألواح ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ إلها مِنْ بَعْدِهِ أی من بعد غیبة موسی أو من بعد وعد الله إیاکم بالتوراة أو من بعد غرق فرعون و ما رأیتم من الآیات وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ أی مضرون بأنفسکم وَ الْفُرْقانَ هی التوراة أیضا أو انفراق البحر أو الفرق بین الحلال و الحرام إِلی بارِئِکُمْ أی خالقکم و منشئکم فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ أی لیقتل بعضکم بعضا بقتل البری ء المجرم و قیل أی استسلموا للقتل و اختلفوا فی المأمور بالقتل

فروی أن موسی علیه السلام أمرهم أن یقوموا صفین فاغتسلوا و لبسوا أکفانهم و جاء هارون باثنی عشر ألفا ممن لم یعبد العجل و معهم الشفار المرهفة (1)و کانوا

ص: 198


1- الشفار جمع الشفرة: السکین العظیمة العریضة. سیف مرهف: محدد مرقق الحد.

یقتلونهم فلما قتلوا سبعین ألفا تاب الله علی الباقین و جعل قتل الماضین شهادة لهم.

و قیل إن السبعین الذین کانوا مع موسی فی الطور هم الذین قتلوا ممن عبد العجل سبعین ألفا و قیل إنهم قاموا صفین فجعل یطعن بعضهم بعضا حتی قتلوا سبعین ألفا و قیل غشیتهم ظلمة شدیدة فجعل بعضهم یقتل بعضا ثم انجلت الظلمة فأجلوا عن سبعین ألف قتیل (1)

و روی أن موسی و هارون وقفا یدعوان الله و یتضرعان إلیه و هم یقتل بعضهم بعضا حتی نزل الوحی برفع القتل و قبلت توبة من بقی.

و ذکر ابن جریح أن السبب فی أمرهم بقتل أنفسهم أن الله علم أن ناسا منهم ممن لم یعبدوا العجل لم ینکروا علیهم ذلک مخافة القتل مع علمهم بأن العجل باطل فلذلک ابتلاهم الله بأن یقتل بعضهم بعضا ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إشارة إلی التوبة مع القتل لأنفسهم. (2)لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ أی لن نصدقک فی أنک نبی حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً أی علانیة فیخبرنا بذلک أو لا نصدقک فیما تخبر به من صفات الله تعالی و قیل إنه لما جاءهم بالألواح قالوا ذلک و قیل إن جهرة صفة لخطابهم لموسی إنهم جهروا به و أعلنوه فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ أی الموت وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إلی أسباب الموت و قیل إلی النار و استدل البلخی بها علی عدم جواز الرؤیة علی الله تعالی و یؤکده قوله فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً و تدل هذه الآیة علی أن قول موسی علیه السلام رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ کان سؤالا لقومه لأنه لا خلاف بین أهل التوراة أن موسی علیه السلام لم یسأل الرؤیة إلا دفعة واحدة و هی التی سألها لقومه ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ أی أحییناکم لاستکمال آجالکم و قیل إنهم سألوا بعد الإفاقة أن یبعثوا أنبیاء فبعثهم الله أنبیاء فالمعنی بعثناکم أنبیاء (3).5

ص: 199


1- أجلوا عن القتیل: انفرجوا عنه.
2- مجمع البیان 1: 109 و 111 و 113.
3- و هو لا یصحّ، لان من کان فی هذه الدرجة المنحطة من المعرفة و صدر منه هذا الذنب العظیم لا یلیق الرسالة و النبوّة و هی منصب إلهی و مقام شامخ لا یعطی الا من کان فی أعلی مراتب العلم و أقصی درجة العرفان.

و أجمع المفسرون إلا شرذمة یسیرة أن الله تعالی لم یکن أمات موسی علیه السلام کما أمات قومه و لکن غشی علیه بدلالة قوله تعالی فَلَمَّا أَفاقَ و استدل بها علی جواز الرجعة. (1)وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ باتباع موسی و العمل بالتوراة وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ قال أبو زید هذا حین رجع موسی من الطور فأتی بالألواح فقال لقومه جئتکم بالألواح و فیها التوراة و الحلال و الحرام فاعملوا بها قالوا و من یقبل قولک فأرسل الله الملائکة حتی نتقوا الجبل (2)فوق رءوسهم فقال موسی علیه السلام إن قبلتم ما أتیتکم به و إلا أرسل الجبل علیکم فأخذوا التوراة و سجدوا لله تعالی ملاحظین إلی الجبل فمن ثم یسجد الیهود علی أحد شقی وجوههم قیل و هذا هو معنی أخذ المیثاق لأن فی هذه الحال قیل لهم خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ یعنی التوراة بجد و یقین

وَ رَوَی الْعَیَّاشِیُّ أَنَّهُ سُئِلَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ أَ بِقُوَّةٍ بِالْأَبْدَانِ أَوْ بِقُوَّةٍ بِالْقَلْبِ فَقَالَ بِهِمَا جَمِیعاً.

وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ الضمیر لما آتینا أی احفظوا ما فی التوراة من الحلال و الحرام و لا تنسوه و

-قیل اذکروا ما فی ترکه من العقوبة و هو- المروی عن أبی عبد الله علیه السلام.

و قیل أی اعملوا بما فیه و لا تترکوه ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ أی نقضتم العهد الذی أخذناه علیکم فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ بالتوبة وَ رَحْمَتُهُ بالتجاوز (3).

وَ اسْمَعُوا أی اقبلوا ما سمعتم و اعملوا به أو استمعوا لتسمعوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا أی قالوا استهزاء سمعنا قولک و عصینا أمرک أو حالهم کحال من قال ذلک (4).

وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ (5)قال البیضاوی أی تداخلهم حبه و رسخ فی قلوبهم صورته لفرط شعفهم به کما یتداخل الصبغ الثوب و الشراب أعماق البدن و فِی قُلُوبِهِمُ بیان لمکان الإشراب کقوله إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً

ص: 200


1- مجمع البیان 1: 114 و 115.
2- أی قلعوه.
3- مجمع البیان 1: 128.
4- مجمع البیان 1: 162 و 163.
5- قال السیّد الرضیّ قدس اللّه روحه: هذه استعارة و المراد بها صفة قلوبهم بالمبالغة فی حب العجل، فکانها تشربت حبّه فمازجها ممازجة المشروب و خالطها مخالطة الشی ء الملذوذ، و حذف حبّ العجل لدلالة الکلام علیه، لان القلوب لا یصحّ وصفها بتشرب العجل علی الحقیقة.

بِکُفْرِهِمْ أی بسبب کفرهم و ذلک لأنهم کانوا مجسمة أو حلولیة و لم یروا جسما أعجب منه فتمکن فی قلوبهم ما سول لهم السامری قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ (1)بالتوراة و المخصوص بالذم محذوف نحو هذا الأمر أو ما یعمه و غیره من قبائحهم المعدودة فی الآیات الثلاث إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ تقریر للقدح فی دعواهم الإیمان بالتوراة و تقدیره إن کنتم مؤمنین بها ما أمرکم بهذه القبائح و رخص لکم فیها إیمانکم بها أو إن کنتم مؤمنین بها فبئس ما أمرکم إیمانکم بها فإن المؤمن ینبغی أن لا یتعاطی إلا ما یقتضیه إیمانه لکن الإیمان بها لا یأمر به فإذن لستم بمؤمنین. (2)مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ قال الطبرسی أی عهدهم المؤکد بالیمین بإخلاص العبادة له و الإیمان برسله و ما یأتون به من الشرائع وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً (3)أی أمرنا موسی بأن یبعث من الأسباط الاثنی عشر اثنی عشر رجلا کالطلائع یتجسسون و یأتون بنی إسرائیل بأخبار أرض الشام و أهلها الجبارین فاختار من کل سبط رجلا یکون لهم نقیبا أی أمینا کفیلا فرجعوا ینهون قومهم عن قتالهم لما رأوا من شدة بأسهم و عظم خلقهم إلا رجلین کالب بن یوفنا و یوشع بن نون و قیل معناه أخذنا من کل سبط منهم ضمینا بما عقدنا علیهم المیثاق فی أمر دینهم أو رئیسا أو شهیدا علی قومه و قیل إنهم بعثوا أنبیاء وَ قالَ اللَّهُ إِنِّی مَعَکُمْ الخطاب للنقباء أو لبنی إسرائیل أی إنی معکم بالنصر و الحفظ إن قاتلتموهم و وفیتم بعهدی و میثاقی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ أی نصرتموهم و قیل عظمتموهم و أطعتموهم وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ أی أنفقتم فی سبیل الله نفقة حسنة فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ أی بعد بعث النقباء و أخذ المیثاق فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ أی أخطأ قصد الطریق الواضح و زال عن منهاج الحق (4).

ص: 201


1- قال السیّد: هذه استعارة لان الایمان علی الحقیقة لا یصحّ علیه النطق، و الامر انما یکون بالقول، فالمراد ان الایمان انما یکون دلالة علی ضد الکفر و الضلال، و ترغیبا فی اتباع الهدی و الرشاد، و انه لا یکون ترغیبا فی سفاهة و لا دلالة علی ضلالة، فأقام تعالی ذکر الامر هاهنا مقام ذکر الترغیب و الدلالة علی طریق المجاز و الاستعارة، إذ کان المرغب فی الشی ء و المدلول علیه قد یفعله کما یفعله المأمور به و المندوب إلیه.
2- أنوار التنزیل 1: 31.
3- النقیب: شاهد القوم و ضمینهم و عریفهم و سیدهم.
4- مجمع البیان 3: 171.

فِیها هُدیً أی بیان للحق و دلالة علی الأحکام وَ نُورٌ أی ضیاء لکل ما تشابه علیهم و قیل أی بیان أن أمر النبی صلی الله علیه و آله حق.

یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا أی یحکم بالتوراة النبیون الذین أذعنوا لحکم الله و أقروا به لِلَّذِینَ هادُوا أی تابوا من الکفر أو للیهود و اللام فیه متعلق بیحکم أی یحکمون بالتوراة لهم و فیما بینهم وَ الرَّبَّانِیُّونَ أی یحکم بها الربانیون الذین علت درجاتهم فی العلم و قیل الذین یعملون بما یعلمون وَ الْأَحْبارُ العلماء الکبار بِمَا اسْتُحْفِظُوا أی بما استودعوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ أو بما أمروا بحفظ ذلک و القیام به و ترک تضییعه وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ أی رقباء لا یترکون أن یغیر أو یبینون ما یخفی منه. (1)اخْلُفْنِی أی کن خلیفتی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ فیما بینهم و أجر علی طریقتک فی الصلاح أو أصلح فاسدهم وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ أی لا تسلک طریقة العاصین و لا تکن عونا للظالمین.

قالَ رَبِّ أَرِنِی اختلف فی وجه هذا السؤال علی أقوال نذکر منها وجهین أحدهما ما قاله الجمهور و هو الأقوی أنه لم یسأل لنفسه و إنما سألها لقومه حین قالوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً و لذا قال علیه السلام أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا و ثانیهما أنه لم یسأل الرؤیة بالبصر و لکن سأله أن یعلمه نفسه ضرورة بإظهار بعض أعلام الآخرة التی تضطره إلی المعرفة و یستغنی عن الاستدلال قالَ لَنْ تَرانِی أبدا فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ علق رؤیته باستقرار الجبل الذی علمنا أنه لم یستقر من قبیل التعلیق علی المحال وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً (2)أی سقط مغشیا علیه و روی عن ابن عباس

ص: 202


1- مجمع البیان 197 و 198.
2- قال السیّد الرضیّ رضوان اللّه تعالی علیه فی قوله عزّ اسمه: «فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ» هذه استعارة علی أحد وجهی التأویل، و هو أن یکون المعنی: فلما حقق تعالی بمعرفته لحاضری الجبل بالآیات التی أحدثها فی الجبل زالت عنهم فی العلم بحقیقته عوارض الشبه و خوالج الریب، و کان معرفته سبحانه تجلت لهم من غطاء أو برزت لهم من حجاب؛ و أمّا التأویل الآخر و هو أن یقدر فی الکلام.

أنه قال أخذته الغشیة عشیة الخمیس یوم عرفة و أفاق عشیة الجمعة و فیه نزلت علیه التوراة و قیل معناه خر میتا فَلَمَّا أَفاقَ من صعقته قالَ سُبْحانَکَ أی تنزیها لک عن أن یجوز علیک ما لا یلیق بک تُبْتُ إِلَیْکَ من التقدم فی المسألة قبل الإذن فیها.

و قیل إنما قاله علی وجه الانقطاع إلی الله سبحانه کما یذکر التسبیح و التهلیل و نحو ذلک من الألفاظ عند ظهور الأمور الجلیلة

وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ بأنه لا یراک أحد من خلقک عن- ابن عباس و روی مثله عن أبی عبد الله علیه السلام قال معناه أنا أول من آمن و صدقک بأنک لا تری.

و قیل أنا أول المؤمنین من قومی باستعظام سؤال الرؤیة. بِرِسالاتِی من غیر کلام وَ بِکَلامِی من غیر رسالة قیل إنه سبحانه کلم موسی علی الطور و کلم نبینا عند سدرة المنتهی.

فَخُذْ ما آتَیْتُکَ أی أعطیتک من التوراة و تمسک بما أمرتک وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ أی من المعترفین بنعمتی القائمین بشکرها فِی الْأَلْواحِ یعنی بالألواح التوراة و قیل کانت من خشب نزلت من السماء و قیل کانت من زمرد طولها عشرة أذرع و قیل کانت من زبرجدة خضراء و یاقوتة حمراء و قیل إنهما کانا لوحین.

مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ قال الزجاج أعلم الله سبحانه أنه أعطاه من کل شی ء یحتاج إلیه من أمر الدین مع ما أراه من الآیات مَوْعِظَةً هذا تفسیر لقوله کُلِّ شَیْ ءٍ و بیان لبعض ما دخل تحته وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ یحتاج إلیه فی الدین من الأوامر و النواهی و الحلال و الحرام و غیر ذلک یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها أی بما فیها من أحسن المحاسن و هی الفرائض و النوافل فإنها أحسن من المباحات و قیل بالناسخ دون المنسوخ و قیل المراد بالأحسن الحسن و کلها حسن. (1)

ص: 203


1- مجمع البیان 4: 473 و 474 و 475 و 476 و 477.

جَسَداً أی مجسدا لا روح فیه و قیل لحما و دما لَهُ خُوارٌ أی صوت و فی کیفیة خوار العجل مع أنه مصوغ من ذهب خلاف فقیل أخذ السامری قبضة من تراب أثر فرس جبرئیل علیه السلام یوم قطع البحر فقذف ذلک التراب فی فم العجل فتحول لحما و دما و کان ذلک معتادا غیر خارق للعادة و جاز أن یفعل الله ذلک بمجری العادة و قیل إنه احتال بإدخال الریح کما تعمل هذه الآلات التی تصوت بالحیل أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ بما یجدی علیهم نفعا أو یدفع عنهم ضررا (1)وَ لا یَهْدِیهِمْ سَبِیلًا أی لا یهدیهم إلی خیر لیأتوه و لا إلی شر لیجتنبوه اتَّخَذُوهُ أی إلها. (2)وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ (3)قال البیضاوی أی اشتد ندمهم فإن النادم المتحسر یعض یده غما فتصیر یده مسقوطا فیها وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ طرحها من شدة الغضب و فرط الزجر حمیة للدین. (4)

- و قال الطبرسی: رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: یَرْحَمُ اللَّهُ أَخِی مُوسَی لَیْسَ الْمُخْبِرُ کَالْمُعَایِنِ لَقَدْ أَخْبَرَهُ اللَّهُ بِفِتْنَةِ قَوْمِهِ وَ قَدْ عَرَفَ أَنَّ مَا أَخْبَرَهُ رَبُّهُ حَقٌّ وَ إِنَّهُ عَلَی ذَلِکَ لَمُتَمَسِّکٌ بِمَا فِی یَدَیْهِ فَرَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ وَ رَآهُمْ فَغَضِبَ وَ أَلْقَی الْأَلْوَاحَ.

اسْتَضْعَفُونِی أی اتخذونی ضعیفا وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی أی هموا بقتلی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ أی لا تسرهم بأن تفعل ما یوهم ظاهره خلاف التعظیم مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ أی مع عبدة العجل و من جملتهم فی إظهار الغضب و الموجدة (5)وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا أی صغر النفس و المهانة

ص: 204


1- و یمکن أن یکون المعنی: أو لم یروا أنّه لا ینطق کآحاد البشر و لا یتفوه بکلام بل یخرج منه صوت البقر فقط فکیف یکون هذا خالقا و هو أعجز من أضعف المخلوقین؟.
2- مجمع البیان 4: 48.
3- أنوار التنزیل 1: 172 و 174. قال السیّد الرضیّ قدس اللّه روحه: هذه استعارة و لا شی ء علی الحقیقة هناک سقط فی ایدیهم، و یقال: أسقط یدیه و سقط فی یدیه بمعنی واحد، و ذلک عند ما یصیب الإنسان من الابلاس لتروق البلاء و غلبة الاعداء، و ربما قیل ذلک للنادم علی فعل الشی ء إذا وجد غب مضرته و وخیم عاقبته، و المعنی أن الامر المخوف حصل فی أیدیهم من مجنی ثمرة معاصیهم فوجدوه وجدان من هو فی یده إذ کانت أیدیهم فی مکروهه.
4- أنوار التنزیل 1: 173 و 174.
5- الموجدة: الغضب.

أو الجزیة أو الاستسلام للقتل (1)وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ اختلف فی سبب اختیاره إیاهم و وقته فقیل إنه اختارهم حین خرج إلی المیقات لیکلمه الله سبحانه بحضرتهم و یعطیه التوراة فیکونوا شهداء له عند بنی إسرائیل لما لم یثقوا بخبره أن الله سبحانه یکلمه فلما حضروا المیقات و سمعوا کلامه سألوا الرؤیة فأصابتهم الصاعقة ثم أحیاهم الله و قیل إنه اختارهم بعد المیقات الأول للمیقات الثانی بعد عبادة العجل لیعتذروا من ذلک فلما سمعوا کلام الله فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فأخذتهم الرجفة و هی الرعدة و الحرکة الشدیدة حتی کادت أن تبین مفاصلهم و خاف موسی علیهم الموت فبکی و دعا و خاف أن یتهمه بنو إسرائیل علی السبعین إذا عاد إلیهم و لم یصدقوه بأنهم ماتوا و قال ابن عباس إن السبعین الذین قالوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فأخذتهم الصاعقة کانوا قبل السبعین الذین أخذتهم الرجفة و إنما أمر الله تعالی موسی أن یختار من قومه سبعین رجلا فاختارهم و برز بهم لیدعوا ربهم فکان فیما دعوا أن قالوا اللهم أعطنا ما لم تعط أحدا قبلنا و لا تعطیه أحدا بعدنا فکره الله ذلک من دعائهم فأخذتهم الرجفة.

وَ رُوِیَ (2)عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ مِنْ أَجْلِ دَعْوَاهُمْ عَلَی مُوسَی قَتْلَ أَخِیهِ هَارُونَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی وَ هَارُونَ وَ شَبَّرَ وَ شَبِیراً ابْنَیْ هَارُونَ انْطَلَقُوا إِلَی سَفْحِ جَبَلٍ فَنَامَ هَارُونُ عَلَی سَرِیرٍ فَتَوَفَّاهُ اللَّهُ فَلَمَّا مَاتَ دَفَنَهُ مُوسَی فَلَمَّا رَجَعَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالُوا لَهُ أَیْنَ هَارُونُ قَالَ تَوَفَّاهُ اللَّهُ فَقَالُوا لَا بَلْ أَنْتَ قَتَلْتَهُ حَسَدْتَنَا عَلَی خُلْقِهِ وَ لِینِهِ قَالَ فَاخْتَارُوا مَنْ شِئْتُمْ فَاخْتَارُوا مِنْهُمْ سَبْعِینَ رَجُلًا وَ ذَهَبَ بِهِمْ فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْقَبْرِ قَالَ مُوسَی یَا هَارُونُ أَ قُتِلْتَ أَمْ مِتَّ فَقَالَ هَارُونُ مَا قَتَلَنِی أَحَدٌ وَ لَکِنْ تَوَفَّانِی اللَّهُ فَقَالُوا لَنْ تُعْصَی بَعْدَ الْیَوْمِ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَصَعِقُوا وَ مَاتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ جَعَلَهُمْ أَنْبِیَاءَ (3).

و قال وهب لم تکن تلک الرجفة موتا و لکن القوم لما رأوا تلک الهیبة أخذتهم الرعدة

ص: 205


1- مجمع البیان 4: 482 و 483، و فیه: و قیل: إن الذلة أخذ الجزیة، و أخذ الجزیة لم یقع فیمن عبد العجل و انما أراد استسلامهم للقتل.
2- فی المصدر: رووا أی العامّة.
3- تقدم الاشکال فی ذلک.

و قلقلوا و رجفوا حتی کادت تبین منه مفاصلهم و تنقض ظهورهم فلما رأی موسی ذلک رحمهم و خاف علیهم الموت و اشتد علیه فقدهم و کانوا وزراؤه علی الخیر سامعین له مطیعین فعند ذلک دعا و بکی و ناشد ربه فکشف الله عنهم تلک الرجفة و الرعدة فسکنوا و اطمأنوا و سمعوا کلام ربهم قالَ أی موسی رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ أی لو شئت أهلکت هؤلاء السبعین من قبل هذا الموقف و أهلکتنی معهم فالآن ما ذا أقول لبنی إسرائیل إذا رجعت إلیهم أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا معناه النفی و إن کان بصورة الإنکار و المعنی أنک لا تهلکنا بما فعل السفهاء منا فبهذا نسألک رفع المحنة بالإهلاک عنا و ما فعله السفهاء هو عبادة العجل ظن موسی أنهم أهلکوا لأجل عبادة بنی إسرائیل العجل و قیل هو سؤال الرؤیة إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ أی إن الرجفة إلا اختبارک و ابتلاؤک و محنتک أی تشدیدک التعبد و التکلیف علینا بالصبر علی ما أنزلته بنا و قیل المراد إن هی إلا عذابک تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ أی تهلک بهذه الرجفة من تشاء وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ أی تنجی و قیل تضل بترک الصبر علی فتنتک و ترک الرضا بها من تشاء عن نیل ثوابک و دخول جنتک و تهدی بالرضا بها و الصبر علیها من تشاء أَنْتَ وَلِیُّنا أی ناصرنا و الأولی بنا تحوطنا و تحفظنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةً أی نعمة و قیل الثناء الجمیل و قیل التوفیق للأعمال الصالحة وَ فِی الْآخِرَةِ أی حسنة أیضا و هی الرفعة و المغفرة و الرحمة و الجنة فَسَأَکْتُبُها أی فسأوجب رحمتی و هذه بشارة ببعثة نبینا ص. (1)وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ أی قلعناه من أصله فرفعناه فوق بنی إسرائیل و کان عسکر موسی فرسخا فی فرسخ فرفع الله الجبل فوق جمیعهم کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ أی غمامة أو سقیفة وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ أی علموا أو الظن بمعناه خُذُوا أی و قلنا لهم خذوا. (2)وَ واعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّورِ الْأَیْمَنَ هو أن الله وعد موسی بعد أن أغرق فرعون لیأتی جانب الطور الأیمن فیؤتیه التوراة وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ أی و لا تتعدوا فیه فتأکلوه

ص: 206


1- مجمع البیان 4: 484 و 485 و 486. و فیه: فسأوجب رحمتی للذین یتقون الشرک ای یجتنبونه؛ و قیل یجتنبون الکبائر و المعاصی. و قوله: هذه بشارة اه لم نجده فی المصدر. م.
2- مجمع البیان 4: 496.

علی الوجه المحرم علیکم فَقَدْ هَوی أی هلک أو هوی إلی النار لِمَنْ تابَ من الشرک ثُمَّ اهْتَدی أی لزم الإیمان حتی یموت و قیل لم یشک فی إیمانه و

قَالَ الْبَاقِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ اهْتَدی إِلَی وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (1).

وَ ما أَعْجَلَکَ قال ابن إسحاق کانت المواعدة أن یوافی المیعاد هو و قومه و قیل مع جماعة من وجوه قومه و هو متصل بقوله وَ واعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّورِ الْأَیْمَنَ فتعجل موسی من بینهم شوقا إلی ربه و خلفهم لیلحقوا به فقیل له ما أَعْجَلَکَ عَنْ قَوْمِکَ یا مُوسی أی بأی سبب خلفت قومک و سبقتهم عَلی أَثَرِی أی من ورائی یدرکوننی عن قریب أو هم علی دینی و منهاجی أو هم ینتظرون من بعدی ما الذی آتیهم به وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی أی سبقتهم إلیک حرصا علی تعجیل رضاک فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ أی امتحناهم بِمَلْکِنا أی و نحن نملک من أمرنا شیئا و المعنی أنا لم نطق رد عبدة العجل عن عظیم ما ارتکبوه للرهبة لکثرتهم و قلتنا وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً أی وعدا لعذابک یوم القیامة لن تخلف ذلک الوعد و لن یتأخر عنک ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً أی ظللت علی عبادته مقیما

لَنُحَرِّقَنَّهُ أی بالنار و قرأ أبو جعفر علیه السلام بسکون الحاء و تخفیف الراء و هو قراءة علی علیه السلام و ابن عباس.

أی لنبردنه بالمبرد (2)فعلی الأول یدل علی کونه حیوانا لحما و دما و علی الثانی علی أنه کان ذهبا و فضة و لم یصر حیوانا. (3)و قال البیضاوی لَنُحَرِّقَنَّهُ أی بالنار و یؤیده قراءة لنحرقنه أو بالمبرد علی أنه مبالغة فی حرق إذا برد بالمبرد و یعضده قراءة لنحرقنه ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ لنذرینه رمادا أو مبرودا فِی الْیَمِّ نَسْفاً فلا یصادف منه شی ء و المقصود من ذلک زیادة عقوبته و إظهار غباوة المفتتنین به لمن له أدنی نظر (4).

ص: 207


1- تمام الخبر علی ما فی المصدر: فو اللّه لو أن رجلا عبد اللّه عمره ما بین الرکن و المقام ثمّ مات و لم یجئ بولایتنا لاکبّه اللّه فی النار علی وجهه. رواه الحاکم أبو القاسم الحسکانی بإسناده و أورده العیّاشیّ فی تفسیره من عدة طرق.
2- برد الحدید الحدید: أخذ منه بالمبرد.
3- مجمع البیان 7: 23 و 24 و 25 و 27 و 29.
4- أنوار التنزیل 2: 26. و فیه: او مبردا.

وَ قَالَ الطَّبْرِسِیُّ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ هَمَّ بِقَتْلِ السَّامِرِیِّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ لَا تَقْتُلْهُ یَا مُوسَی فَإِنَّهُ سَخِیٌّ ثُمَّ أَقْبَلَ مُوسَی عَلَی قَوْمِهِ فَقَالَ إِنَّما إِلهُکُمُ الْآیَةَ (1).

أقول:

و فی بعض التفاسیر روی أن موسی أخذ العجل فذبحه فسال منه دم ثم حرقه بالنار ثم ذرأه فی الیم.

الْقُرُونَ الْأُولی مثل قوم نوح و عاد و ثمود بَصائِرَ أی حججا و براهین لِلنَّاسِ و عبرا یبصرون بها أمر دینهم. (2)وَ الطُّورِ أقسم سبحانه بالجبل الذی کلم علیه موسی بالأرض المقدسة وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ أی مکتوب فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ الرق جلد یکتب فیه و المنشور المبسوط قیل هو التوراة کتبها الله لموسی و قیل هو القرآن و قیل صحائف الأعمال و قیل هو الکتاب الذی کتبها الله لملائکته فی السماء یقرءون فیه ما کان و ما یکون. (3).

**[ترجمه]طبرسی می گوید: «و اذا واعدنا موسی» یعنی این که بعد از چهل شب و یا بعد از گذشت چهل شب لوح ها را به او بدهیم. مفسران گفته اند: وقتی که بنی اسراییل بعد از نجات یافت از دریا و نابودی فرعون و قومش به مصر بازگشتند خداوند به آن ها وعده نازل شدن تورات و شریعت را داد. موسی برای یاران خود جانشین گذاشت و هارون را جانشین خود کرد و در کوه طور چهل شب ماند و تورات در لوح ها بر او نازل شد. سپس گوساله را بعد از او به عنوان اله (خدا) گرفتید یعنی بعد از غیبت موسی و یا بعد از این که خداوند به شما وعده تورات را داد و یا بعد از غرق شدن فرعون و آن چه از آیات و نشانه ها دیدید « و أنتم ظالمون » یعنی به خودتان ضرر رساندید و منظور از فرقان تورات یا گشوده شدن دریا و یا فرق میان حلال و حرام است. « إلی بارئکم » یعنی خالق و به وجود آورنده شما. « فاقتلوا انفسکم » یعنی برخی از شما که بی گناه هستند مجرم ها را بکشند. و گفته شده: یعنی تسلیم قتل شوید. درباره کسی که به قتل امر شده، اختلاف دارند. روایت شده که موسی به آن ها دستور داد که دو صف را تشکیل دهند و آن ها را غسل دهند و کفن هایشان را بپوشانند. هارون دوازده هزار نفر از کسانی را که گوساله را عبادت نکردند را آورد و آن ها چاقوهای پهن و تیز و نازک همراه داشتند و آن ها

ص: 198

را می کشتند زمانی که هفتاد هزار نفر را کشتند، خداوند توبه بقیه را پذیرفت و قتل گذشتگان را شهادتی برای آن ها قرار داد. و گفته شده: هفتاد نفری که در کوه طور با موسی بودند کسانی بودند که از آن هایی که گوساله را عبادت کردند هفتاد هزار نفر را کشتند. و گفته شده: آن ها دو صف تشکیل دادند برخی از آن ها به برخی دیگر ضربه ای می زدند تا این که هفتاد هزار نفر را کشتند و گفته شده: تاریکی شدیدی آن ها را فرا گرفت و برخی شروع کردند برخی دیگر را کشتند سپس تاریکی برطرف شد و هفتاد هزار کشته به جای گذاشت.

و روایت شده که موسی و هارون از خداوند درخواست می کردند و به سوی او تضرع و زاری می جستند و برخی از آن ها برخی دیگر را می کشت تا این که وحی آمد و مانع قتل شد و توبه کسانی که باقی مانده بودند، قبول شد. ابن جریح گفته: دلیل این که به قتل خودشان امر شدند این بود که از ترس این که کشته شوند مانع کار آنان نشدند با وجود این که علم داشتند که گوساله باطل است، بدین سبب خداوند متعال آن ها را امتحان کرد تا این که برخی از آن ها برخی دیگر را بکشند. « ذلکم خیر لکم » اشاره ای است به توبه با وجود قتل خودشان - . مجمع البیان 1 : 111- 113 - .

« لن نّومن لک» یعنی تو را در این که نبی هستی تصدیق نمی کنیم « حتّی نری الله جهرهّ» یعنی آشکار ( تا این که خدا را آشکارا ببینیم) و یا تو را در آن چه که درباره لوح ها را آورد آن را گفتند. و گفته شده: همانا «جهرهّ» صفتی برای خطاب آن ها به موسی است. آن ها آن را آشکار کردند و آن را اعلام کردند « فأخذتهم الصاعقة » یعنی مرگ آن ها را فرا گرفت. « و أنتم تنظرون» یعنی به اسباب مرگ می نگرید. و گفته شده: به آتش (می نگرید). و بلخی آن را به عنوان دلیلی برای عدم جایز بودن دیدن خداوند متعال آورده است. و قول «فقد قال موسی اکبر من ذلک فقالوا أرنا الله جهرة» آن را تایید می کند و این آیه بیانگر این است که قول موسی « ربّ أرنی انظر إلیک » سؤال قومش بوده است. چون میان اهل تورات اختلافی نیست که موسی فقط یک بار از رویة سؤال کرد و آن دفعه ای بود که قومش از او سؤال کردند. « ثم بعثناکم من بعد موتکم » یعنی شما را برای کامل شدن اجلتان زنده کردیم. و گفته شده: آن ها بعد از بیداری خواستند که پیامبرانی مبعوث شوند و خداوند آن ها را پیامبرانی فرستاد پس معنا چنین است: شما را پیامبرانی فرستادیم.

ص: 199

و تمامی مفسران به جز عده کمی اتفاق دارند که خداوند متعال باعث مرگ موسی نبود آن چنانکه باعث مرگ قوم او شد، اما بیهوش شد به دلیل سخن خداوند متعال « فلمّا أفاق » و آن را دلیلی برای جایز بودن رجعت دانسته است - . مجمع البیان. 1 : 114- 115. - .

« و اِذا أخذنا میثاقکم » زمانی که از آن ها عهده گرفتیم که از موسی تبعیت کنند و به تورات عمل کنند « و رفعنا فوقکم الطّور » ابوزید گفته است: این زمانی بود که موسی از کوه طور بازگشت و لوح هایی را آورد سپس به قومش گفت: الواحی را برای شما آوردم و در آن تورات و حلال و حرام است و سپس بدان عمل کنید. گفتند: چه کسی سخن تو را قبول می کند؟ خداوند متعال ملائکه را فرستاد تا کوه را بالای سرشان ببرد و خراب کند. موسی گفت: آن چه را که من برای شما آورده ام قبول کنید در غیر این صورت کوه را بر شما می ریزم. پس تورات را گرفتند و برای خداوند متعال سجده بردند در حالی که به کوه نگاه می کردند. از آن پس یهودیا به یک طرف صورتشان سجده می برند، گفته شده:: این معنای گرفتن عهد و پیمان است. چون در این حالت به آن ها گفته شد. « خذوا ما آتیناکم بقوّه » آن چه را که ما آوردیم یعنی به تورات و انجیل با جدیت و یقین متمسک شوید. عیاشی روایت کرده که از امام صادق علیه السلام در مورد آیه « خذوا ما آتیناکم بقوّه » سؤال شد که آیا منظور قوت و قدرت بدن هاست و یا قوت قلب؟ فرمود: به هر دو. «واذکروا ما فیه» ضمیر به لما آتینت برمی­گردد.؛ یعنی آن چه در تورات از حلال و حرام آمده است را حفظ کنید و آن را فراموش نکنید. و گفته شده: آن چه که ترک کردن آن عقوبت دارد را یاد کنید. و این از امام صادق علیه السلام روایت شده است؛ و گفته شده: یعنی به آن چه که در آن آمده عمل کنید و آن را ترک نکنید. « ثم تولّیتم » یعنی پیمانی را که با شما بستیم نقض کردید. « فلو لا فضل الله علیکم » اگر فضل خداوند با توبه و «رحمته » رحمتش با گذشت از گناهان بر شما نبود - . مجمع البیان 1 : 128 - .

«واسمعوا» یعنی آن چه را که شنیدید بپذیرید و بدان عمل کنید یا گوش کنید تا بشنوید «قالوا سمعنا و عصینا» یعنی با مسخره گفتند: سخن تو را شنیدیم و از دستور تو نافرمانی کردیم و یا حالت آن ها مانند حالت کسی است که آن را گفته است - . مجمع البیان 1 :162-163 - .

« و اشربوا فی قلوبکم العجل - . سید رضی گفته است: این استعاره است و مراد از آن صفت قلبهایشان است و مبالغه در علاقه به گوساله است گویی که عشق به آن را نوشیده است و مانند مشروب با آن آمیخته است و مانند چیز لذیذ با آن آمیخته است و علاقه به گوساله را به خاطر دلالت کلام بر آن حذف کرده است چون نمی توان قلب ها را به طور حقیقی به نوشیدن گوساله توصیف کرد. -

» بیضاوی گفته است: یعنی علاقه به آن گوساله آن را در دلشان وارد کرد و شکل آن را در دل هایشان نفوذ داد تا علاقه شان را به آن زیاد کند همان طوری که رنگ به لباس و شراب به اعماق بدن وارد می شود « و فی قلوبکم » بیان مکان نوشاندن است. مانند قول « انّما یاکلون فی بطونهم نارا »

ص: 200

«بکفرهم» یعنی به سبب کفرشان؛ و دلیل آن این است که آن ها مجسمه یا حلولیه بودند و عجیب تر از شکل آن تا به حال چیزی ندیده بودند. و آن چه را که سامری بیان کرد در قلبهایشان جای گرفت. « قل بئسما یامرکم به ایمانکم » به تورات. و مخصوص به ذم محذوف است: مانند این امر یا آن چه آن را شامل می شود و غیره، از دیگر زشتی های بنی اسرائیل است که در این سه آیه آمده است. « إن کنتم مؤمنین » و این تقریری برای زیر سئوال بردن ادعای آنان به ایمان به تورات، و تقدیر آن چنین است.: اگر به آن مؤمن بودید شما را به این زشتی­ها امر نمی­کرد و ایمان شما را با وجود آن ها تجویز نمی­کرد و یا اگر به آن مؤمن بودید پس بد دستوری است که ایمان شما به شما داده است در مورد آن، زیرا مؤمن فقط باید آن چه را که ایمانش اقتضا می کند انجام دهد. اما کسی که به آن ایمان دارد پس به انجام آن امر نمی کند، پس بنابراین شما مؤمن نیستید. - . انوار التنزیل 1: 31

-

« میثاق بنی اسرائیل » طبرسی گفته است: یعنی عهد آن ها با سوگند تاکید شده بود مبنی بر این که در عبادت برای او و ایمان به پیامبرانش و آن چه که از شریعت آورده اند اخلاص داشته باشند « و بعثنا منهم اثنی عشر نقیبا » یعنی به موسی امر کردیم که از میان عشایر (اسباط) دوازده مرد را به عنوان طلایه دار برگزیند که تجسس می کنند و برای بنی اسراییل اخبار سرزمین شام و اهل جبار و ستمگر آن را می آورند از هر عشیره یک مرد را اختیار و انتخاب کرد تا طلایه دار آن ها باشد یعنی امین و کفیل آن ها باشد و زمانی که شدت درد و رنج و بزرگی خلقت آن ها را دیدند برگشتند و قومشان را از کشتن آن ها نفی می کردند مگر دو مرد: کالب بن یوفنا و یوشع بن نون. و گفته شده: معنایش این است با توجه به آن چه که از عهد و میثاق در کار دینشان، بستیم از هر قبیله ای از آن ها یک ضامن گرفتیم یا رئیس و شاهدی بر قومش گرفتیم. و گفته شده: آن ها پیامبرانی را مبعوث کردند « و قال الله انّی معکم» خطاب به آن نمایندگان یا به بنی اسراییل است یعنی من با یاری دادن و حفظ کردن همراهتان هستم. اگر آن ها با آن ها مبارزه کردید و به عهد و پیمانم وفا کردید « و غزّرتموهم » یعنی آن ها را یاری دادید. و گفته شده: آن ها را بزرگ داشتید و از آن ها اطاعت کردید. « و أقرضتم الله » یعنی در راه خدا نفقه ای نیکو دادید. « فمن کفر بعد ذلک » یعنی بعد از فرستادن پیامبران و گرفتن میثاق و پیمان. « فقد ضل سواء السّبیل » یعنی در رفتن به راه واضح و آشکار اشتباه کرد و از راه حق منحرف شد - . مجمع البیان 3 :171 - .

ص: 201

« فیها هدی » یعنی بیان حق و دلالت بر احکام است « و نور » یعنی نوری است برای هر چیزی که بر آن ها مشتبه شده، و گفته شده: بیانی است برای این که سخن پیامبر حق است.

«یحکم بها النبیّون الّذین اسلموا» یعنی پیامبرانی که به حکم خداوند اذعان و اقرار کردند و با تورات حکم کردند. «للذین هادوا» یعنی کسانی که از کفر توبه کردند یا برای یهود و ( لام ) متعلق به « یحکم» است، یعنی با تورات برای آن ها و آن چه در میانشان است حکم می­کنند « و الربانیون » یعنی عارفان و عابدانی که درجه آن ها در علم بالاست. و گفته شده: کسانی که به آن چه می دانند عمل می کنند « والاحبار » علمای بزرگ « بما استحفظوا » یعنی به آن چه از کتاب خدا به امانت بردند یا به آن چه که به حفظ آن و اجرای آن و ترک ضایع کردن آن امر شده اند. «کانوا علیه شهداء» یعنی رقیبانی که آن را رها نمی کنند که تغییر کند یا آن چه که از آن پنهان مانده است را تبیین می کنند - . مجمع البیان : 197-198. - .

«أخلفنی» یعنی خلیفه و جانشین من باش « فی قومی و اصلح » در میان آن ها، و راهت را در مسیر اصلاح قرار ده و یا فاسد آن ها را اصلاح کن. « ولا تتبّع سبیل المفسدین » یعنی راه گناهکاران را طی نکن و به ظالمان کمک نکن. « قال ربّ أرنی » درباره این سؤال قول های مختلفی وجود دارد که دو وجه از آن ها را ذکر می کنیم:

یکی آن چه جمهور گفته اند و آن قویتر است: او برای خودش سؤال نکرد بلکه برای قومش سؤال کرد زمانی که گفتند: « لنّ نومن لک حتی نری الله جهره» {به تو ایمان نخواهیم آورد تا این که خدا را آشکارا ببینیم}. و بدین سبب موسی فرمود: «أتهکلنا بما فعل السفهاء منّا» آیا ما را به خاطر کاری که افراد سفیه و نادان ما انجام دادند هلاک می کنی؟

و دوم این که: او دیدن با چشم را نخواست بلکه از او خواست که با اظهار برخی از نشانه های آخرت که او را مجبور به شناخت می کند، آن چه را که ضروری است به او بیاموزد و او را از استدلال بی نیاز می کند. « قال لن ترانی » هرگز مرا نخواهی دید. « فإن استقرّ مکانه » دیدنش را به مستقر شدن کوه، معلق کرد، کوهی که دانستیم مستقر نمی شود و این از قبیل تعلیق بر محال است. « و خرّ موسی صعقا». یعنی بیهوش بر روی او افتاد و از ابن عباس روایت شده که:

ص: 202

شامگاه پنج شنبه، روز عرفه بیهوش و شامگاه جمعه بیدار شد و در آن شب تورات بر او نازل گشت و گفته شده معنایش این است که با حالت مرده افتاد. « فلمّا أفاق » زمانی که به هوش آمد « قال سبحانک » یعنی تنزیهی است برای تو، از این که آن چه را که شایسته تو نیست علیه تو جایز باشد. « تبت الیک » پیش رفتن در مسئله قبل از اجازه دادن به آن است.

و گفته شده: آن را به شیوه انقطاع الی الله گفته است همان طوری که تسبیح و تهلیل و مانند آن هنگام ظهور کارهای بزرگ ذکر می شود. « و أنا اوّل المؤمنین » مبنی بر این که کسی از بندگانت تو را نمی بیند. از ابن عباس روایت شده است. و مانند آن از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود است معنایش این است: من اولین کسی هستم که ایمان آورد و تو را تصدیق کرد که دیده نمی شود، و گفته شده: من با بزرگ شمردن سؤال رویت، اولین مؤمن از قومم هستم.

« برسالاتی » بدون کلام « و بکلامی » بدون رسالت. گفته شده: خداوند سبحان با موسی در کوه طور سخن گفت و با پیامبر اسلام در « سدرة المنتهی » سخن گفت.

« فخذ ما آتیتک » یعنی آن چه از تورات به تو دادم و به آن چه به تو امر کردم تمسک کن. « و کن من الشّاکرین » یعنی از کسانی باش که به نعمت من اعتراف می کنند و شکر آن را به جای می آورند « فی الالواح » یعنی با لوح های تورات. و گفته شده: از چوب هایی بودند که از آسمان نازل شده بودند. و گفته شده: از زمردهایی بودند که طول آن ده ذراع بود؛ و گفته شده: از زبرجد سبزرنگ و یاقوت قرمز رنگ بوده است. و گفته شده: که آن ها دو لوح بودند.

« من کلّ شیء » زجاج گفته است: خداوند سبحان اعلام کرد که به او از هر چیز که در کار دین به آن نیاز داشت داده است و همراه با نشانه ها و آیاتی که به او نشان داد. « موعظه » تفسیر (کل شیء) است و بیانی است برای برخی از آن چه که در دایره آن است « و تفصیلا لکل شیء » در دین برای نواهی و اوامر و حلال و حرام و. غیره نیازمند آن است. « یأخذوا بأحسنها » یعنی آن چه را که از بهترین محاسن در آن هست که همان فرایض و سنت هاست می گیرند و آن بهتر از مباحات است. و گفته شده: منظور از الاحسن، حَسَن است و همه آن ها حَسن است - . مجمع البیان 40 : 474-475-476-477. - .

ص: 203

« جسدا » یعنی: مجسّد که در آن روحی نیست و گفته شده گوشت و خون « له خوار » یعنی صدایی مانند صدای گاو داشت و درباره کیفیت صدای گوساله با وجود این که از طلا ساخته شده بود، اختلاف است: گفته شده: سامری روزی که دریا را قطع کرد یک قبضه (مشت) از خاک را از جا پای اسب جبرئیل برداشت و آن خاک را در دهان گوساله پرتاب کرد و آن خاک به گوشت و خون تبدیل شد و این مسئله متداول بود و خارق العاده نبود و جایز است که خداوند آن را طبق عادت انجام دهد و گفته شده: او با وارد کردن هوا به داخل آن، نیرنگ زد مانند این ابزار هایی که با حیله صدا درمی آورند او نیز چنین عمل کرد. « إنّه لا یکلّمهم » با آن چه که به آن ها نفعی می رساند یا از آن ها ضرری را دفع می کند. « و لا یهدیهم سبیلا » یعنی آن ها را به سوی چیزی هدایت نمی کند؛ تا آن را بیاورند و نه به سوی شر تا از آن اجتناب کنند. « اتّخذوه » یعنی آن را به عنوان اله (خداوند) گرفتند - . مجمع البیان. 4 : 48. - .

« ولما سقط فی أیدیهم » بیضاوی گفته است یعنی پشیمانی آن شدت یافت. انسان پشیمان دستش را از ناراحتی می­گزد و دستش افتاده می­شود « و ألقی الالواح» به خاطر شدت غضب و از فرط آزار و به خاطر تعصب به دین، آن را دور انداخت..

طبرسی گفته است: از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم روایت شده که فرمود: خداوند به برادرم موسی رحم کند؛ خداوند متعال او را از فتنه قومش با خبر کرد و او دانست که آن چه که پروردگارش به او خبر داده حق است بر این اساس او بدانچه که در دستش بود متمسک بود به سوی قومش بازگشت، آن ها را دید و خشمگین شد و لوح را انداخت. « استضعفونی » یعنی مرا ضعیف پنداشتند. « و کادوا تقتلوننی » یعنی خواستند مرا بکشند « فلا تمشت بی الأعداء » یعنی آن ها را خوشحال نکن و آن چه را که ظاهرش خلاف تعظیم و بزرگداشت است انجام نده. « مع القوم الضالمین» یعنی با عابدان گوساله و از جمله آن ها در اظهار غضب و خشم « و ذلّة فی الحیوة الدّنیا » یعنی کوچکی نفس و ذلت آن

ص: 204

یا جزیه دادن و تسلیم شدن برای قتل - . مجمع البیان. 4 :482-483 - . « و اختار موسی قومه » درباره سبب انتخاب آن ها و وقت آن اختلاف است. گفته شده: او زمانی که به سوی میقاتگاه رفت آن ها را انتخاب کرد تا این که خداوند متعال در حضور آن ها با او صحبت کند و به او تورات را بدهد تا زمانی که به خبر موسی درباره صحبت کردن

با خدا باور نداشتند در نزد بنی اسراییل برای او شاهد باشند. وقتی که در میقاتگاه حاضر شدند و سخن او را شنیدند درباره رویة سؤال کردند در نتیجه دچار صاعقه شدند سپس خداوند آن ها را زنده کرد و گفته شده: آن ها را بعد از میقات اول و برای وعدگاه دوم، بعد از عبادت گوساله انتخاب کرد تا از آن عذر خواهی کنند. وقتی که سخن خدا را شنیدند، گفتند: خدا را آشکارا به ما نشان بده. «فأخذتهم الرّجفة » منظور از آن، رعد و لرزش و حرکت شدید است تا جایی که نزدیک بود مفصل های آن ها نمایان شود. موسی ترسید که بمیرند پس گریه کرد و دعا کرد و ترسید بنی اسراییل او را بر قتل هفتاد نفر متهم کنند و اگر به سوی آن ها برگردد و بگوید که آن ها مرده­اند، حرفش را باور نکنند. ابن عباس گفته است: آن هفتاد نفری که گفتند: به تو ایمان نمی آوریم تا این که او را آشکارا ببینیم. در نتیجه دچار صاعقه شدند و قبل از هفتاد نفری بودند که دچار لرزش و رعد شدند و خداوند به موسی امر کرد که هفتاد نفر از قومش را انتخاب کند آن ها را انتخاب کرد و به آن ها گفت: که در نزد خداوند دعایی بکنند، و آن ها در دعایشان گفتند: خدایا چیزی به ما بده که به کسی قبل از ما ندادی و به کسی بعد از ما نمی دهی. خاوند از دعای آن ها خوشش نیامد در نتیجه دچار لرزش و ترس (زلزله شدید) شدند.

از علی بن ابی طالب علیه السلام روایت شده است که: او گفت: آن ها به خاطر ادعایشان مبنی بر قتل هارون توسط موسی دچار ترس و لرزش شدید شدند و داستان این گونه است که موسی و هارون و شبر و شبیر فرزندان هارون به سوی دامنه کوهی روانه شدند. هارون بر روی یک تخت خوابید در آن لحظه خداوند جان او را گرفت، زمانی که هارون مُرد، موسی او را دفن کرد وقتی به سوی بنی اسراییل برگشت به او گفتند: هارون کجاست؟ گفت: خداوند جان او را گرفت. گفتند: نه بلکه تو او را کشته ای و به خاطر اخلاق و نرمی او بر ما حسادت ورزیدی. گفت: هر کس را که می خواهید انتخاب کنید، هفتاد مرد را از آن ها انتخاب کرد و آن ها را برد. وقتی که به قبر رسیدند، موسی گفت: ای هارون، آیا کشته شدی یا مردی؟ هارون گفت: کسی مرا نکشت و خداوند جان مرا گرفت. گفتند: بعد از امروز هرگز علیه تو عصیان نخواهد شد. سپس دچار ترس و لرز شدید شدند و بیهوش گشتند و مردند سپس خداوند آن ها را زنده کرد و آن ها را پیامبرانی قرار داد. وهب گفته است: آن ترس و لرز شدید مرگ نبود اما وقتی که قوم آن شکوه را دیدند دچار ترس شدند و نگران شدند و ترس و لرز شدیدی آن ها را فراگرفت

ص: 205

تا جایی که نزدیک بود که مفاصل آن ها نمایان شود و پشتشان بشکند. وقتی که موسی آن ها را دید به رحم آمد و ترسید که بمیرند و نبود آن ها بر او سخت آمد و آن ها وزیران او در کارهای خیر بودند به او گوش می دادند و مطیع او بودند. در آن هنگام دعا کرد و گریه کرد و پروردگارش را سوگند داد خداوند نیز آن ترس و لرز شدید را از آن ها برداشت، آرام شدند و آرامش یافتند و سخن پروردگارشان را شنیدند. « قال » یعنی موسی گفت: « ربّ لو شئت أهلکتهم من قبل و إیّای » یعنی اگر می خواستی قبل از این موقف این هفتاد نفر را نابود می کردی و من را نیز با آن ها از بین می بردی الآن وقتی که به سوی بنی اسراییل برگشتم به آن ها چه بگویم؟ « أتهلکنا بما فعل السفهاء منّا » معنای نفی را دارد اگر چه به صورت انکار است و معنایش چنین است: تو به خاطر کاری که سفیهان و نادان های ما انجام دادند ما را نابود نکن؟ پس با این شیوه از تو می خواهیم که رنج و محنت به هلاک را از ما دفع کنی. آن چه که آن سفیهان انجام داده بودند عبادت گوساله بود. موسی گمان کرد آن ها به خاطر عبادت گوساله توسط بنی اسراییل نابود شدند و گفته شده: به خاطر سؤال کردن در مورد رؤیت بود « إن هی الّا فتنتک » یعنی این ترس و لرز امتحان توست و برای تشدید کردن تعبد توسط تو و تکلیف کردن ما به صبر بر آن چه که برای ما نازل کردی. و گفته شده: منظور این است که این فقط عذاب توست « تضل بها من تشاء » یعنی با این ترس و لرز هر کس را که بخواهی نابود می کنی. « و تهدی من تشاء » یعنی هر کس را بخواهی نجات می دهی. و گفته شده: یعنی با ترک کردن صبر بر امتحان تو و ترک رضایت به آن هر کس را که بخواهی از رسیدن به ثواب و بهشت تو باز می داری و هر کس را که بخواهی با رضایت به آن و صبر بر آن، هدایت می کنی. « أنت ولیّنا » یعنی تو یاری دهنده ما هستی و بر ما أولی تر هستی و ما را احاطه و حفظ می کنی « فی هذه الدنیا حسنه » نعمت خوب، که منظور توفیق در انجام کار نیکوست. « و فی الآخرة » یعنی نعمت خوبی به ما بده و منظور از آن رفعت و مغفرت و رحمت و بهشت است « فسأکتبها » رحمتم را واجب می­کنم و این بشارتی است به بعثت پیامبر ما صلی الله علیه و آله وسلّم - . مجمع البیان. 4 : 484-486 - .

«و إذ نتقنا الجبل» یعنی آن را از ریشه کندیم و آن را بر بالای سر بنی اسراییل بالا بردیم، لشکر موسی حدود نه میل که یک فرسخ در یک فرسخ بود خداوند کوه را بر سر آن ها بالا برد (خراب کرد) « کأنّه ظلّه » یعنی گویی پاره ای ابر یا سنگی پهن بود. « و ظنّوا أّنّه واقع بهم » یعنی دانستند یا «ظن» به معنای؛ خذوا، است. یعنی به آن ها گفتیم، بگیرید - . مجمع البیان. 4 : 496. - .

« و واعدناکم جانب الطّور الأیمن » و آن این که خداوند متعال به موسی وعده داد بعد از غرق شدن فرعون به کنار کوه طور ایمن بیاید تا تورات را به او بدهد « و لا تطغوا فیه » یعنی در آن تجاوز نکنید که آن را به شیوه ای که بر شما حرام شده است بخورید.

ص: 206

« فقد هوی » یعنی نابود شد و یا به آتش افتاد. « لمن تاب » برای کسی که از شرک توبه کرد. « ثمّ اهتدی » یعنی همراه ایمان شد تا وقتی که بمیرد. و گفته شده در ایمانش شک نکرد و امام باقر علیه السلام فرموده است: سپس به سوی ولایت ما اهل بیت علیهم السلام رهنمون گشت - . کل خبر بر اساس چیزیست که در منبع آمده است: سوگند به خدا اگر مردی خدا را عبادت کرد و عمرش را در مسجد باشد و سپس بمیرد و ولایت ما را نپذیرفت خداوند او را با صورتش به آتش می کشد. حاکم ابوالقاسم حکانی آن را با اسنادش روایت کرده است و عیاشی آن را در تفسیرش به چند شیوه روایت کرده است. - .

« و ما أعجلک » ابن اسحاق گفته است: وعده چنین بود که او و قومش به وعده خود وفا کنند. و گفته شده: همراه جماعتی از برجستگان قومش، و به این گفته اش مربوط است « و واعدناکم جانب الطّور الأیمن » پس موسی در میان آن ها به خاطر اشتیاق به سوی پروردگارش عجله کرد. و آن ها را رها کد تا به او ملحق شوند. به او گفته شد: چه چیزی باعث شد ای موسی که در مقابل قومت عجله کنی؟ یعنی به چه دلیلی قومت را پشت سر گذاشتی؟ و از آن ها سبقت گرفتی؟ « علی أثری» یعنی از پشت به من نزدیک هستند و من را می بینند؛ و یا این که آن ها بر دین و منهاج من هستند و یا این که بعد از من منتظر می مانند که چه چیزی را برایشان می برم. « و عجلت إلیک ربّ لترضی » یعنی از آن ها در آمدن به سوی تو سبقت گرفتم و به خاطر حرص و شوق به کسب رضایت تو. « فإنّا قد فتنّا قومک » یعنی آن ها را امتحان کردیم « بملکنا » یعنی ما مالک چیزی از کارمان هستیم و بدین معناست که پاسخ عبادت­کنندگان گوساله را درباره بزرگی آن چه که مرتکب شدند و به خاطر ترس از زیاد بودن آن ها و تعداد کم ما طاقت نیاوردیم. « و إنّ لک موعدا » یعنی روز قیامت زمان عذاب دادن آن هاست، و آن زمان و وعده ما از تو به تأخیر نمی افتد. «ظللت علیه عاکفا» بر عبادت او باقی ماند « لنحرّقنّه » یعنی تا با آتش او را بسوزانیم، و امام باقر آن را با سکون حرف (حاء) و تخفیف حرف (راء) خوانده و این قرائت علی علیه السلام و ابن عباس است. یعنی ( لنبردنّه بالمبرد: او را با سوهان، سوهان می زنیم ) با توجه با تفسیر اولی بیانگر این است که حیوانی بود که گوشت و خون داشت و با توجه به تفسیر دومی مجسمه ای بود از طلا و نقره و به حیوان تبدیل نشده بود - . مجمع البیان. 7 : 23-24-25-27-29 - .

بیضاوی گفته: « لنحرّقنّه » یعنی با آتش او را می سوزانیم و قرائت (لنحرقنه) آن را تایید می کند و اگر با مبرّد بیاید مبنی بر این است که در سوزاندن آن مبالغه است زمانی که با مبرّد سوهان زده شود. و قرائت (لنحرقنه) آن را تأیید می کند. «ثم لننسفنّه » سپس او را به خاکستر یا خاکه تبدیل می کنیم. « فی الیمّ نسفا » چیزی مانع آن نمی شود. و منظور از آن زیادی عقوبت و اظهار نادانی امتحان شدگان به وسیله اوست برای کسی که کمترین عقل و درایت را دارد - . انوارالتنزیل. 2 : 26 - .

ص: 207

و طبرسی می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی قصد کرد که سامری را بکشد، خداوند متعال به او وحی کرد: ای موسی، او را نکش، او بخشنده است. سپس موسی به قومش روی آورد. و فرمود: « إِنَّمَا إِلَهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْءٍ عِلْمًا » {معبود شما تنها آن خدایی است که جز او معبودی نیست و دانش او همه چیز را در بر گرفته است}.

می گویم: در برخی تفاسیر آمده است روایت شده که موسی گوساله را گرفت و آن را ذبح کرد سپس از آن خون جاری شد سپس آن را با آتش سوزاند و آن را در دریا انداخت.

« القرون الاولی » مانند قوم نوح و عاد و ثمود « بصائر » یعنی حجت ها و دلایلی برای مردم و عبرتهایی برای آن ها که به وسیله آن در کار دینشان بصیرت و آگاهی یابند - . مجمع البیان. 7 : 22 - .

« والطّور » خداوند متعال به کوهی که در بالای آن با موسی سخن گفت و به سرزمین مقدس سوگند خورد. « و کتاب مسطور » یعنی کتابی مکتوب و نوشته شده، « فی رقّ منشور » الرق: پوستی که در آن نوشته می شود. ( المنشور ) یعنی بسط داده شده و گسترده. گفته شده: منظور از آن کتاب نتیجه کار انسان­هاست. و گفته شده: کتابی است که خداوند متعال آن را در آسمان برای ملائکه اش نوشت و آن ها آن چه را که بوده و می باشد در آن می خوانند - . مجمع البیان 7 : 256 - .

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ فَإِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا رَجَعَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مَعَهُ التَّوْرَاةُ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ فَرَفَعَ اللَّهُ جَبَلَ طُورِ سَیْنَاءَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ لَهُمْ مُوسَی لَئِنْ لَمْ تَقْبَلُوا لَیَقَعَنَّ الْجَبَلُ عَلَیْکُمْ وَ لَیَقْتُلَنِّکُمْ فَنَکَسُوا رُءُوسَهُمْ وَ قَالُوا نَقْبَلُهُ (4)قَوْلُهُ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ أَیْ أَحَبُّوا الْعِجْلَ حَتَّی عَبَدُوهُ (5).

**[ترجمه]تقسیر علی بن ابراهیم: آیه « و رفعنا فوقکم الطور » زمانی که موسی به سوی بنی اسراییل بازگشت و تورات را با خود داشت آن را از او قبول نکردند. خداوند متعال نیز کوه طور سیناء را بر سرشان خراب کرد و موسی به آن ها گفت: اگر قبول نکنید کوه را بر سر شما می اندازد (خراب می کند) و شما را می کشد، سرهایشان را پایین انداختند و گفتند: آن را قبول می کنیم - . تفسیر قمی : 41 - .

آیه «واشربوا فی قلوبهم العجل» یعنی گوساله را دوست داشتند تا جایی که آن را عبادت کردند - . تفسیر قمی: 46 - .

**[ترجمه]

«2»

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ الثَّوْرِ مَا بَالُهُ غَاضٌّ طَرْفَهُ لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ قَالَ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَمَّا عَبَدَ قَوْمُ مُوسَی الْعِجْلَ نَکَسَ رَأْسَهُ(6).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا، علل الشرائع: مردی شامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره گاو سؤال کرد که او را چه شده است، چشمش را بسته است و سرش را به سوی آسمان بلند نمی کند؟ فرمود: به خاطر شرم از خداوند عزوجلّ زمانی که قوم موسی گوساله را پرستیدند از آن زمان سرش را پایین انداخته است. - . عیون اخبار الرضا : 134؛ علل الشرائع : 198 -

**[ترجمه]

«3»

-ع، علل الشرائع مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ الْبَصْرِیُّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حَمَّادٍ النَّهَاوَنْدِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ

ص: 208


1- مجمع البیان 7: 29.
2- مجمع البیان 7: 256.
3- مجمع البیان 9: 163.
4- تفسیر القمّیّ: 41.
5- تفسیر القمّیّ: 46.
6- عیون الأخبار: 134، علل الشرائع: 198 و الحدیث طویل أخرجه بتمامه فی کتاب الاحتجاجات، راجع ج 10: 75- 83.

مُحَمَّدِ بْنِ الْمُسْتَثْنَی عَنْ مُوسَی بْنِ الْحَسَنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ ابْنِ وَهْبٍ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَیُّوبَ عَنْ جَمِیلِ بْنِ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَکْرِمُوا الْبَقَرَ فَإِنَّهُ سَیِّدُ الْبَهَائِمِ مَا رَفَعَتْ طَرْفَهَا إِلَی السَّمَاءِ حَیَاءً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُنْذُ عُبِدَ الْعِجْلُ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع:

ص: 208

جمیل بن انس روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: به گاو احترام بگذارید چون بزرگ چهارپایان است. و به خاطر شرم از خداوند بعد از عبادت گوساله چشمش را به سوی آسمان بلند نکرد - . علل الشرائع : 168 - .

**[ترجمه]

«4»

-فس، تفسیر القمی فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ قَالَ اخْتَبَرْنَاهُمْ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ قَالَ بِالْعِجْلِ الَّذِی عَبَدُوهُ وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ إِلَی ثَلَاثِینَ یَوْماً أَخْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِذَلِکَ وَ ذَهَبَ إِلَی الْمِیقَاتِ وَ خَلَّفَ هَارُونَ عَلَی قَوْمِهِ فَلَمَّا جَاءَتِ الثَّلَاثُونَ یَوْماً وَ لَمْ یَرْجِعْ مُوسَی إِلَیْهِمْ عَصَوْا (2)وَ أَرَادُوا أَنْ یَقْتُلُوا هَارُونَ قَالُوا إِنَّ مُوسَی کَذَبَنَا وَ هَرَبَ مِنَّا فَجَاءَهُمْ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ رَجُلٍ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ مُوسَی قَدْ هَرَبَ مِنْکُمْ وَ لَا یَرْجِعُ إِلَیْکُمْ أَبَداً فَاجْمَعُوا إِلَیَّ حُلِیَّکُمْ حَتَّی أَتَّخِذَ لَکُمْ إِلَهاً تَعْبُدُونَهُ وَ کَانَ السَّامِرِیُّ عَلَی مُقَدِّمَةِ مُوسَی یَوْمَ أَغْرَقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابَهُ فَنَظَرَ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ کَانَ عَلَی حَیَوَانٍ فِی صُورَةِ رَمَکَةٍ وَ کَانَتْ کُلَّمَا وَضَعَتْ حَافِرَهَا عَلَی مَوْضِعٍ مِنَ الْأَرْضِ یَتَحَرَّکُ ذَلِکَ الْمَوْضِعُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ السَّامِرِیُّ وَ کَانَ مِنْ خِیَارِ أَصْحَابِ مُوسَی فَأَخَذَ التُّرَابَ مِنْ حَافِرِ رَمَکَةِ جَبْرَئِیلَ (3)وَ کَانَ یَتَحَرَّکُ فَصَرَّهُ فِی صُرَّةٍ (4)وَ کَانَ عِنْدَهُ یَفْتَخِرُ بِهِ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا جَاءَهُمْ إِبْلِیسُ وَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ قَالَ لِلسَّامِرِیِّ هَاتِ التُّرَابَ الَّذِی مَعَکَ فَجَاءَ بِهِ السَّامِرِیُّ فَأَلْقَاهُ إِبْلِیسُ فِی جَوْفِ الْعِجْلِ فَلَمَّا وَقَعَ التُّرَابُ فِی جَوْفِهِ تَحَرَّکَ وَ خَارَ وَ نَبَتَ عَلَیْهِ الْوَبَرُ وَ الشَّعْرُ فَسَجَدَ لَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ فَکَانَ عَدَدُ الَّذِینَ سَجَدُوا سَبْعِینَ أَلْفاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُمْ هَارُونُ کَمَا حَکَی اللَّهُ یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی فَهَمُّوا بِهَارُونَ حَتَّی هَرَبَ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ بَقُوا فِی ذَلِکَ حَتَّی تَمَّ مِیقَاتُ مُوسَی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ عَشَرَةٍ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْأَلْوَاحَ فِیهِ التَّوْرَاةُ وَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ

ص: 209


1- علل الشرائع: 168.
2- فی المصدر و فی نسخة: غضبوا.
3- فی المصدر: فأخذ التراب من تحت حافر رمکّة جبرئیل.
4- أی وضعه فی صرة. و الصرة: شرج الدراهم و نحوها.

مِنْ أَحْکَامِ السِّیَرِ وَ الْقِصَصِ (1)ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ وَ عَبَدُوا الْعِجْلَ وَ لَهُ خُوَارٌ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ الْعِجْلُ مِنَ السَّامِرِیِّ فَالْخُوَارُ مِمَّنْ قَالَ مِنِّی یَا مُوسَی أَنَا لَمَّا رَأَیْتُهُمْ قَدْ وَلَّوْا عَنِّی إِلَی الْعِجْلِ أَحْبَبْتُ أَنْ أَزِیدَهُمْ فِتْنَةً فَرَجَعَ مُوسی کَمَا حَکَی اللَّهُ إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ یا قَوْمِ أَ لَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَ فَطالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی ثُمَّ رَمَی بِالْأَلْوَاحِ وَ أَخَذَ بِلِحْیَةِ أَخِیهِ هَارُونَ وَ رَأْسِهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی فَقَالَ هَارُونُ کَمَا حَکَی اللَّهُ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی فَقَالَ لَهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا قَالَ مَا خَالَفْنَاکَ وَ لکِنَّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ یَعْنِی مِنْ حُلِیِّهِمْ فَقَذَفْناها قَالَ التُّرَابُ الَّذِی جَاءَ بِهِ السَّامِرِیُّ طَرَحْنَاهُ فِی جَوْفِهِ ثُمَّ أَخْرَجَ السَّامِرِیُّ الْعِجْلَ وَ لَهُ خُوَارٌ فَقَالَ لَهُ مُوسَی فَما خَطْبُکَ یا سامِرِیُّ قالَ السَّامِرِیُّ بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ یَعْنِی مِنْ تَحْتِ حَافِرِ رَمَکَةِ جَبْرَئِیلَ فِی الْبَحْرِ فَنَبَذْتُها أَیْ أَمْسَکْتُهَا (2)وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی أَیْ زَیَّنَتْ فَأَخْرَجَ مُوسَی الْعِجْلَ فَأَحْرَقَهُ بِالنَّارِ وَ أَلْقَاهُ فِی الْبَحْرِ ثُمَّ قَالَ مُوسَی لِلسَّامِرِیِّ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ یَعْنِی مَا دُمْتَ حَیّاً وَ عَقِبَکَ هَذِهِ الْعَلَامَةُ فِیکُمْ قَائِمَةٌ أَنْ تَقُولَ (3)لَا مِسَاسَ حَتَّی تُعْرَفُوا أَنَّکُمْ سَامِرِیَّةٌ فَلَا یَغْتَرُّوا بِکُمُ النَّاسُ فَهُمْ إِلَی السَّاعَةِ بِمِصْرَ وَ الشَّامِ مَعْرُوفِینَ بِلَا مِسَاسَ ثُمَّ هَمَّ مُوسَی بِقَتْلِ السَّامِرِیِّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ لَا تَقْتُلْهُ یَا مُوسَی فَإِنَّهُ سَخِیٌّ فَقَالَ لَهُ مُوسَی انْظُرْ إِلی إِلهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً إِنَّما إِلهُکُمُ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْماً (4).

ص: 210


1- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: من الاحکام و السیر و القصص. و هو الصواب.
2- هکذا فی النسخ و المصدر، و لم نجد فی اللغة النبذ بمعنی الامساک، بل هو بمعنی الطرح و الرمی.
3- فی نسخة: أن تقولوا.
4- تفسیر القمّیّ: 420- 422.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « فانّا قد فتنّا قومک » می فرماید که: بعد از تو آن ها را امتحان کردیم « و اضلّهم السّامریّ » ؛ و آن ها را با گاوی که آن را عبادت می کردند گمراه کرد. و دلیل آن این بود که وقتی خداوند متعال به موسی وعده داده بود که تا سی روز تورات و لوح ها را بر او نازل کند بنی اسراییل را از آن باخبر کرد و به وعده گاه رفت و هارون را به عنوان جانشین برای قومش گذاشت. وقتی که سی روز گذشت و موسی به سوی آن ها باز نگشت عصیان کردند و خواستند که هارون را بکشند. گفتند: موسی به ما دروغ گفته و از دست ما فرار کرده است، ابلیس به شکل مردی نزد آن ها آمد و به آن ها گفت: موسی از شما فرار کرده و اصلا به سوی شما برنمی گردد. جواهراتتان را نزد من بیاورید تا خدایی را بر شما بگیرم تا او را عبادت کنید. سامری روزی که خداوند فرعون و یارانش را غرق کرد جلوی موسی بود به جبرئیل نگاه کرد سوار بر حیوانی به شکل رمکه (نوعی اسب) بود و هر بار که سمش را بر جایی از زمین می گذاشت، آن مکان را تکان می داد. سامری به او نگاه کرد و جزء برگزیدگان اصحاب موسی بود و خاک را از جای سم اسب جبرئیل گرفت - . علل الشرائع : 168 - و آن را در یک کیسه گذاشت. و آن کیسه نزدش بود و به آن در نزد بنی اسراییل افتخار می کرد. زمانی که ابلیس به سوی آن ها آمد و گوساله را گرفتند به سامری گفت: خاکی را که همراه توست، بیاور. سامری آن را آورد. ابلیس آن را در درون شکم گوساله انداخت. وقتی که خاک در شکم گوساله ریخته شد، حرکت کرد و بر روی او پشم و مو شروع به رشد کرد. بنی اسراییل برای او سجده بردند؛ هفتاد هزار از بنی اسراییل برای آن سجده بردند. هارون چنانچه خداوند حکایت کرده به آن ها گفت: « یا قوم انّما فتنتم به و انّ ربکم الرحمن فاتبعونی و أطیعوا امری *قالوا لن نبرح علیه عاکفین حتی یرجع الینا موسی » قصد کشتن هارون را کردند تا این که از میان آن ها فرار کرد و تا زمانی که میقات موسی بعد از چهل شب تمام شد در همان حال ماندند ( اعتکاف نزد گوساله ) زمانی که روز دهم ذوالحجه بود خداوند لوح ها را بر او نازل کرد و در آن تورات و هر آن چه نیازمند آن بودند،

ص: 209

از جمله احکام، زندگی نامه ها و داستان ها در آن بود.

سپس خداوند به موسی وحی کرد « انّا قد فتنّا قومک من بعدک و أضلّهم السامری » ما بعد از تو قومت را امتحان کردیم و سامری آن ها را گمراه کرد، و آن ها گوساله را عبادت کردند. و صدایی مانند صدای گاو داشت. موسی گفت: پروردگارا، گوساله از جانب سامری است پس صدا برای کیست؟ گفت: از من ای موسی. زمانی که آن ها را دیدم از من روی گردان شده اند و به گوساله روی آورده اند دوست داشتم که آن ها را بیشتر امتحان کنم و موسی چنانچه خداوند فرموده است، با حالت خشم و غضب و تأسف به سوی قومش بازگشت و گفت: « یا قوم الهم یعدکم ربکم وعدا حسنا أفطال علیکم العهد أم أردتم أن یحل علیکم غضب من ربّکم فأخلفتهم موعدی » سپس لوح ها را انداخت و ریش و سر برادرش هارون را گرفت و او را به سوی آن کشاند و به او گفت: وقتی که آن ها را دیدی که گمراه شدند چه چیزی باعث شد که دست از متابعت من برداری آیا از دستور من سرپیچی کردی؟ چنانچه خداوند فرموده است، هارون گفت: « یبنومّ لا تأخذ بلحیتی و لا برأسی إّنّی خشیت أن تقول فرقت بین بنی اسراییل و لم ترقب قولی ». بنی اسراییل به او گفتند: « ما أخلفنا موعدک بملکنا» گفت: ما با تو محالفت نکردیم. «ولکنا حُملنا أوزارا مِن زینة القَوم» یعنی از زیورآلات آنان «فقذفناها» گفت: خاکی را که سامری آورد در شکمش ریختیم سپس سامری گوساله را خارج کرد در حالی که صدا داشت. موسی به او گفت: تو را چه شده ای سامری؟ سامری گفت: چیزی را دیدم که آن ها ندیدند و یک قبضه از خاک جای پای اسب جبرئیل را گرفتم یعنی از زیر سم اسب جبرئیل در دریا « فنبذتها » یعنی آن را برداشتم. « و کذلک سوّلت لی نفسی » یعنی نفسم آن را برای من چنین زینت داد. موسی گوساله را خارج کرد و آن را با آتش سوزاند و در دریا انداخت. سپس موسی به سامری گفت: « اذهب فانّ لک فی الحیوه ان تقول لامساس» یعنی تا زمانی که زنده ای در پشت تو این علامت هست و تا آخر عمر به شما می­گویند: لامساس: لمس نکن، تا این که بدانند شما سامری هستید و مردم از شما فریب نخورند. آن ها هم اکنون در مصر و شام معروف به « لامساس » هستند. سپس قصد کرد که سامری را بکشد خداوند به او وحی کرد: ای موسی، او را نکش او بخشنده است. موسی به او گفت: « انظر الی الهک الذی ظلت علیه عاکفا لنحرقنه ثم لننسفنّه فی الیمّ نسفا، انما الهکم الله الذی لا اله الّا هو وسع کل شیء علما » - . تفسیر قمی: 420-422 - .

ص: 210

**[ترجمه]

بیان

قال البیضاوی أَسِفاً أی حزینا بما فعلوا وَعْداً حَسَناً بأن یعطیکم التوراة فیها هدی و نور أَ فَطالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ أی الزمان یعنی زمان مفارقته لهم فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی وعدکم إیای بالثبات علی الإیمان بالله و القیام علی ما أمرتکم به و قیل هو من أخلفت وعده إذا وجدت الخلف فیه أی أ فوجدتم الخلف فی وعدی لکم بالعود بعد الأربعین بِمَلْکِنا أی بأن ملکنا أمرنا إذ لو خلینا و أمرنا و لم یسول لنا السامری لما أخلفناه أَوْزاراً مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ أحمالا من حلی القبط التی استعرناها منهم حین هممنا بالخروج من مصر باسم العرس و قیل استعاروا لعید کان لهم ثم لم یردوا عند الخروج مخافة أن یعلموا به و قیل ما ألقاه البحر (1)علی الساحل بعد إغراقهم فأخذوه فَقَذَفْناها أی فی النار فَکَذلِکَ أَلْقَی السَّامِرِیُّ أی ما کان معه منها روی أنهم لما حسبوا أن العدة قد کملت قال لهم السامری إنما أخلف موسی میعادکم لما معکم من حلی القوم و هو حرام علیکم فالرأی أن نحفر له حفیرة و نسجر فیها نارا و نقذف کل ما معنا فیها ففعلوا انتهی. (2)أقول یمکن أن یکون قوله التراب الذی (3)تفسیرا لقوله فَکَذلِکَ أَلْقَی السَّامِرِیُّ و إن لم یذکر و هکذا فسر فی عیون التفاسیر.

ثم قال البیضاوی فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً من تلک الحلی المذابة لَهُ خُوارٌ صوت العجل فَقالُوا یعنی السامری و من افتتن به هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی فَنَسِیَ أی فنسیه موسی و ذهب یطلبه عند الطور أو فنسی السامری أی ترک ما کان علیه من إظهار الإیمان إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ أی بالعجل عَلَیْهِ أی علی العجل و عبادته عاکِفِینَ مقیمین أَلَّا تَتَّبِعَنِ أی أن تتبعنی فی الغضب لله و المقابلة مع من کفر به أو أن تأتی عقبی و تلحقنی و لا مزیدة أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی بالصلابة فی الدین و المحاماة علیه قالَ یَا بْنَ أُمَّ خص الأم استعطافا و ترقیقا و قیل لأنه کان أخاه من الأم و الجمهور علی أنهما من أب و أم لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی أی بشعر رأسی قبض علیهما یجره إلیه من شدة

ص: 211


1- فی المصدر: قیل: هی ما ألقاه البحر.
2- أنوار التنزیل 2: 65- 66.
3- الواقع فی کلام القمّیّ.

غضبه لله وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی حین قلت اخلفنی فی قومی و أصلح فَما خَطْبُکَ أی ما طلبک له و ما الذی حملک علیه قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ أی علمت ما لم یعلموه و فطنت بما لم یفطنوا به و هو أن الرسول الذی جاءک به روحانی محض لا یمس أثره شیئا إلا أحیاه أو رأیت ما لم یروه و هو أن جبرئیل جاءک علی فرس الحیاة قیل إنما عرفه لأن أمه ألقته حین ولدته خوفا من فرعون و کان جبرئیل یغذیه حتی استقل فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ من تربة موطئة فنبذتها فی الحلی المذابة وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی زینته و حسنته لی. (1)قوله لا مِساسَ قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی معناه فقیل إنه أمر الناس بأمر الله أن لا یخالطوه و لا یجالسوه و لا یؤاکلوه تضییقا علیه و المعنی لک أن تقول لا أمس و لا أمس ما دمت حیا و قال ابن عباس لک و لولدک و المساس فعال من المماسة و معنی لا مساس لا یمس بعضنا بعضا فصار السامری یهیم فی البریة مع الوحش و السباع لا یمس أحدا و لا یمسه أحد عاقبه الله تعالی بذلک و کان إذا لقی أحدا یقول لا مساس أی لا تمسنی و لا تقربنی و صار ذلک عقوبة له و لولده حتی أن بقایاهم الیوم یقولون ذلک و إن مس واحد من غیرهم واحدا منهم حم کلاهما فی الوقت و قیل إن السامری خاف و هرب فجعل یهیم فی البریة لا یجد أحدا من الناس یمسه حتی صار لبعده عن الناس کالقائل لا مساس عن الجبائی. (2).

**[ترجمه]بیضاوی گفته است « أسفا » یعنی به خاطر آن چه که انجام داده بودند ناراحت شدند «وعدا حسنا» که تورات را به شما بدهد و در آن نور و هدایت است. «أ فطال علیکم العهد» یعنی زمان، یعنی زمان جدایی او از آن ها « فأخلفتم موعدی» وعده­ای که به من دادید که در ایمان به خدا و انجام آن چه که شما را به آن امر کردم ثابت قدم باشید. و گفته شده: او کسی است که وعده­اش را خلف کند: اگر خلف وعده را در آن دیدید. آیا در وعده من به شما به این که بعد از چهل شب بازمی گردم، خلافی دیدید؟ « بملکنا » یعنی اختیار خودمان را نداشتیم، زیرا اگر سامری ما را به حال خود می­گذاشت و برای ما زینت نمی­داد آن را خلاف نمی­پنداشتیم - گمراه نمی شدیم -. « أوزارا من زینه القوم » بارهایی از زیور قبطی ها که از آن ها زمانی که خواستیم با نام عروسی از مصر خارج شویم، امانت گرفتیم. و گفته شده: آن را به خاطر جشنی که داشتند، امانت گرفتند و هنگام خروج به خاطر ترس از این که بدانند، آن را برنگرداندند. و گفته شده: آن چه که بعد از غرق شدن فرعونیان، دریا به ساحل انداخت و آن را گرفتند. « فقذفناها » یعنی آن ها را در آتش انداختیم. « فکذلک القی السامری » یعنی آن چه از آن همراه او بود. و روایت شده که آن ها وقتی گمان کردند که ساز و برگ کامل شده است سامری به آن ها گفت: موسی میعاد شما را خلف وعده کرده است به خاطر زیورهای قوم که همراه شماست و برای شما حرام است. نظر درست آن است که برای او چاله ای بکنیم و در آن آتش روشن کنیم و هر چه که همراه ماست را در آن بیندازیم. سپس چنین کردند - . انوار التنزیل. 2: 65-66 - .

می گویم: ممکن است قول (التراب الذی) تفسیر قول (فکذالک القی السامری) باشد اگر چه ذکر نشده است و در بهترین تفاسیر، چنین تفسیر شده است.

سپس بیضاوی می گوید: « فأخرج لهم عجلا جسدا » از آن جواهرات ذوب شده بود. « له خوار » منظور صدایی مانند صدای گاو است. « فقالوا » یعنی سامری و کسانی که به وسیله آن امتحان شدند. « هذا إلهکم و إله موسی فنسی » یعنی موسی او را فراموش کرد و رفت و آن را نزد کوه طور خواست یا این که سامری فراموش کرد. یعنی آن چه که از اظهار ایمان بر عهده او بود را ترک کرد. « انّما فتنتم به» یعنی شما به وسیله گوساله امتحان شدید. « علیه » یعنی بر گوساله و عبادتش. « عاکفین » مقیم بودند « أن لا تتّبعن » یعنی در غضب و خشم برای خدا و مقابله با کسی که به او کفر ورزید مرا پیروی کنی. یا این که به دنبال من بیایی و به من ملحق شوی و «لا» زائده است. «أ فعصیت أمری» با صلابت در دین و حفاظت از آن «قال یبنومّ» ای پسر مادر، به خاطر طلب مهربانی و لطف، در این جا مختص شده است. و گفته شده: چون از طرف مادری، برادرش بود. و جمهور معتقدند که هر دو از یک پدر و مادر بودند « لا تأخذ بلحیتی و لا برأسی » یا موسی، موی سرم را نگیر. آن دو را گرفت در حالی که به سبب

ص: 211

خشمی که به خاطر خدا داشت، او را به سوی خود می­کشید. « و لم ترقب قولی » زمانی که گفتی: مرا در قومم جانشین قرار بده و صالح بگردان « فما خطبک » درخواست تو برای او چیست؟ و چه چیزی تو را بر آن وا داشت؟ گفت: « بصرت بما لم­یبصروا » دانستم آن چه را که نمی دانستند و آن این که فرستاده­ای که آن را نزد تو آورد، روحانی محض بود و جای پای او چیزی را لمس نمی­کند مگر این که آن را زنده می کند. یا دیدم آن چه را که آن ها ندیدند و آن این که جبرئیل با اسب زندگی به سوی تو آمد. گفته شده: همانا او را شناخت چون مادرش وقتی او را به دنیا آورد به خاطر ترس از فرعون او را انداخت و جبرئیل به او غذا می داد تا این که توانایی پیدا کرد. « فقبضت قبضة من أثر الرسول » از خاک له شده زیر پای او برذاشتم و آن را در زیور آلات مذاب شده ریختم. « و کذلک سوّلت لی نفسی » یعنی آن را برای خودم زینت دادم - . انوارالتنزیل. 2 : 66-67 - .

آیه « لامساس » طبرسی گفت است: در معنایش اختلاف است، گفته شده: او به مردم دستور خدا را داد که با آن قاطی نشوند و نشینند و آن را نخورند به خاطر تنگ گرفتن بر او. و معنایش چنین است: تو باید بگویی: نه لمس می کنم و نه لمس می شوم تا زمانی که زنده ام. ابن عباس گفته است: برای تو و فرزندانت. مساس بر وزن فعال و از مماسه گرفته شده است و «لامساس» یعنی: برخی از ما برخی دیگر را لمس نکند. سامری سر به بیابان می زند و با حیوانات وحشی و درنده در گیر می شود، کسی را لمس نمی کند و کسی او را لمس نمی کند خداوند عاقبتش را چنین کرد. و اگر کسی را ملاقات می کرد، می گفت: « لامساس » یعنی مرا لمس نکن و به من نزدیک نشو و این عقوبتی برای خودش و فرزندانش شد تا جایی که بقایای آنان امروزه نیز آن را می گویند. و اگر کسی غیر از آن ها، یکی از آن ها را لمس می کرد در همان لحظه هردوی آن ها داغ می­شدند، و گفته شده: سامری ترسید و فرار کرد و سر به بیابان می زند و کسی را نمی دید که او را لمس کند به طوری که به خاطر دوری از مردم مانند گوینده « لامساس » شد، از جبّایی روایت شده است - . مجمع البیان 7 : 28-29. - .

**[ترجمه]

«5»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا إِلَّا وَ فِی وَقْتِهِ شَیْطَانَانِ یُؤْذِیَانِهِ وَ یَفْتِنَانِهِ وَ یُضِلَّانِ النَّاسَ بَعْدَهُ فَأَمَّا الْخَمْسَةُ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ نُوحٌ وَ إِبْرَاهِیمُ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا صَاحِبَا نُوحٍ ففیطیفوس (3)وَ خرام وَ أَمَّا صَاحِبَا إِبْرَاهِیمَ فمکیل وَ رذام وَ أَمَّا صَاحِبَا مُوسَی فَالسَّامِرِیُّ وَ مرعقیبا وَ أَمَّا صَاحِبَا عِیسَی فمولس وَ مریسا (4)وَ أَمَّا صَاحِبَا مُحَمَّدٍ

ص: 212


1- أنوار التنزیل 2: 66- 67. و فیه: الحلی المذاب او فی جوف العجل حتّی حیی.
2- مجمع البیان 7: 28 و 29.
3- فی المصدر: فغنطیغوس.
4- فی المصدر: فبولس و مریسون.

فَحَبْتَرٌ وَ زُرَیْقٌ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که فرمود: خداوند هیچ پیامبری را نفرستاد مگر این که در زمان او دو شیطان بودند که او را اذیت و امتحان می کردند و مردم را بعد از او گمراه می کردند. اما پنج پیامبر اولوالعزم، نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و اما دو همراه نوح، فیطیفوس و خرام و اما دو همراه ابراهیم، مکیل و رذام و دو همراه موسی، سامری و مرعقیبا و دو همراه عیسی مولس و مریسا و دو همراه محمد،

ص: 212

حبتر و زریق بودند - - تفسیر قمی : 422. - .

**[ترجمه]

بیان

الحبتر الثعلب و عبر عن أبی بکر (الأول) به لکونه یشبهه فی المکر و الخدیعة و التعبیر عن (عمر) (الثانی) بزریق إما لکونه أزرق أو لکونه شبیها بطائر یسمی زریق فی بعض خصاله السیئة أو لکون الزرقة مما یبغضه العرب و یتشأم به کما قیل فی قوله تعالی وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً

**[ترجمه]الحبتر: یعنی روباه، و منظور ابوبکر است به خاطر مکر و حیله اش به این نام معروف شد؛ و منظور از زریق، عمر است که زریق یا به خاطر آبی بودن رنگش و یا به خاطر این که در بعضی از رفتار های زشتش به پرنده ای به نام زریق شبیه بود به این نام نامگذاری شده است؛ یا به خاطر این است که رنگ آبی نزد عرب ها شوم است و آن را به فال بد می گیرند. آن چنان که خداوند فرمود: «و نحشر المجرمین یومئذ زرقا».

**[ترجمه]

«6»

-ج، الإحتجاج عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلَ طَاوُسٌ الْیَمَانِیُّ (2)الْبَاقِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ طَیْرٍ طَارَ مَرَّةً لَمْ یَطِرْ قَبْلَهَا وَ لَا بَعْدَهَا ذَکَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ مَا هُوَ فَقَالَ طُورُ سَیْنَاءَ أَطَارَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حِینَ أَظَلَّهُمْ بِجَنَاحٍ مِنْهُ فِیهِ أَلْوَانُ الْعَذَابِ حَتَّی قَبِلُوا التَّوْرَاةَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ الْخَبَرَ (3).

**[ترجمه]الاحتجاج: از ابو بصیر روایت شده که گفت: طاوس یمانی از امام باقر علیه السلام درباره پرنده ای سؤال کرد که یک بار پرواز کرده است و قبل و بعد از آن پرواز نکرده و خداوند متعال اسم آن را در قرآن ذکر کرده، آن پرنده چیست؟ گفت: طور سیناء است که خداوند متعال با گوشه ای از آن بر آن ها سایه افکند آن را بر سر بنی اسراییل به پرواز درآورد و در آن عذاب های متفاوتی وجود دارد تا این که تورات را قبول کردند و این خبر - . الاحتجاج : 179. - کلام خداوند متعال است که فرمود:« و إذ نتقنا الجبل فوقهم کانّه ظلّه و ظنّوا انّه واقع بهم ».

**[ترجمه]

«7»

-فس، تفسیر القمی وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی مُوسَی أَنِّی أُنْزِلُ عَلَیْکَ التَّوْرَاةَ الَّتِی فِیهَا الْأَحْکَامُ إِلَی أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ هُوَ ذُو الْقَعْدَةِ وَ عَشَرَةٌ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ وَعَدَنِی أَنْ یُنْزِلَ عَلَیَّ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ إِلَی ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ أَمَرَهُ اللَّهُ أَنْ لَا یَقُولَ إِلَی أَرْبَعِینَ یَوْماً (4)فَتَضَیَّقَ صُدُورُهُمْ فَذَهَبَ مُوسَی إِلَی الْمِیقَاتِ وَ اسْتَخْلَفَ هَارُونَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا جَاوَزَ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ لَمْ یَرْجِعْ مُوسَی غَضِبُوا فَأَرَادُوا أَنْ یَقْتُلُوا هَارُونَ وَ قَالُوا إِنَّ مُوسَی کَذَبَنَا وَ هَرَبَ مِنَّا وَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ وَ عَبَدُوهُ فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ عَشَرَةٍ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُوسَی الْأَلْوَاحَ وَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنَ الْأَحْکَامِ وَ الْأَخْبَارِ وَ السُّنَنِ

ص: 213


1- تفسیر القمّیّ: 422.
2- تقدم ترجمته فی ج 10: 151.
3- الاحتجاج: 179، و الحدیث طویل أخرجه المصنّف عن المناقب فی کتاب الاحتجاجات راجع ج 10: 156.
4- فیه غرابة جدا یخالف ظاهر الکتاب، حیث إن اللّه تعالی واعده ثلاثین لیلة أولا ثمّ أتمه بعشر.

وَ الْقِصَصِ فَلَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ وَ کَلَّمَهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ (1)فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ لَنْ تَرانِی أَیْ لَا تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی قَالَ فَرَفَعَ اللَّهُ الْحِجَابَ وَ نَظَرَ إِلَی الْجَبَلِ فَسَاخَ الْجَبَلُ (2)فِی الْبَحْرِ فَهُوَ یَهْوِی حَتَّی السَّاعَةِ وَ نَزَلَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْمَلَائِکَةِ أَدْرِکُوا مُوسَی لَا یَهْرُبْ فَنَزَلَتِ الْمَلَائِکَةُ وَ أَحَاطَتْ بِمُوسَی وَ قَالُوا اثْبُتْ یَا ابْنَ عِمْرَانَ فَقَدْ سَأَلْتَ اللَّهَ عَظِیماً فَلَمَّا نَزَلَ مُوسَی إِلَی الْجَبَلِ قَدْ سَاخَ وَ الْمَلَائِکَةُ قَدْ نَزَلَتْ وَقَعَ عَلَی وَجْهِهِ فَمَاتَ (3)مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ هَوْلِ مَا رَأَی فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ رُوحَهُ فَرَفَعَ رَأْسَهُ وَ أَفَاقَ وَ قَالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ أَیْ أَوَّلُ مَنْ صَدَّقَ أَنَّکَ لَا تُرَی فَقَالَ اللَّهُ لَهُ یا مُوسی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ فَنَادَاهُ جَبْرَئِیلُ یَا مُوسَی أَنَا أَخُوکَ جَبْرَئِیلُ وَ قَوْلُهُ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا أَیْ کُلُّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةٌ أَنَّهُ مَخْلُوقٌ وَ قَوْلُهُ فَخُذْها بِقُوَّةٍ أَیْ قُوَّةِ الْقَلْبِ وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها أَیْ بِأَحْسَنِ مَا فِیهَا مِنَ الْأَحْکَامِ قَوْلُهُ سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ أَیْ یَجِیئُکُمْ (4)قَوْمٌ فُسَّاقٌ تَکُونُ الدَّوْلَةُ لَهُمْ قَوْلُهُ سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یَعْنِی أَصْرِفُ الْقُرْآنَ عَنِ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها وَ إِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا قَالَ إِذَا رَأَوُا الْإِیمَانَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَفَاءَ وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ لَا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَ إِنْ یَرَوُا الشِّرْکَ وَ الزِّنَا وَ الْمَعَاصِیَ یَأْخُذُوا بِهَا وَ یَعْمَلُوا بِهَا وَ قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا الْآیَةَ فَإِنَّهُ مُحْکَمٌ قَوْلُهُ هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی

ص: 214


1- الظاهر ممّا تقدم و یأتی من التفاسیر و الاخبار بل القرآن العظیم و ما تقدم من عصمة الأنبیاء أنه علیه السلام سأل اللّه تعالی ذلک لقومه حیث قالوا: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً» فما یتراءی من ظاهر کلامه رحمه اللّه أنّه سأله لنفسه غیر صحیح أو غیر مقصود.
2- أی غاص فیه.
3- الظاهر من الکتاب العزیز أنّه غشی علیه و لم یمت حیث قال اللّه تعالی: وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً، فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ.
4- فی نسخة: سیجیئکم، و فی المصدر: یحییکم.

فَنَسِیَ أَیْ تَرَکَ وَ قَوْلُهُ أَ فَلا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلًا یَعْنِی لَا یَتَکَلَّمُ الْعِجْلُ وَ لَیْسَ لَهُ مَنْطِقٌ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ یَعْنِی لَمَّا جَاءَهُمْ مُوسَی وَ أَحْرَقَ الْعِجْلَ (1)قالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَ یَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ قَوْلُهُ وَ لَمَّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ إِلَی قَوْلِهِ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ فَإِنَّهُ مُحْکَمٌ وَ قَوْلُهُ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ فَإِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا قَالَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِنَّ اللَّهَ یُکَلِّمُنِی وَ یُنَاجِینِی لَمْ یُصَدِّقُوهُ فَقَالَ لَهُمُ اخْتَارُوا مِنْکُمْ مَنْ یَجِی ءُ مَعِی حَتَّی یَسْمَعَ کَلَامَهُ فَاخْتَارُوا سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ خِیَارِهِمْ وَ ذَهَبُوا مَعَ مُوسَی إِلَی الْمِیقَاتِ فَدَنَا مُوسَی وَ نَاجَی رَبَّهُ وَ کَلَّمَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ مُوسَی لِأَصْحَابِهِ اسْمَعُوا وَ اشْهَدُوا عِنْدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِذَلِکَ فَقَالُوا لَهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَاسْأَلْهُ أَنْ یَظْهَرَ لَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَاحْتَرَقُوا وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ فَهَذِهِ الْآیَةُ فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَ هِیَ مَعَ هَذِهِ الْآیَةِ فِی سُورَةِ الْأَعْرَافِ قَوْلُهُ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا فَنِصْفُ الْآیَةِ فِی سُورَةِ الْبَقَرَةِ (2)وَ نِصْفُ الْآیَةِ هَاهُنَا فَلَمَّا نَظَرَ مُوسَی إِلَی أَصْحَابِهِ قَدْ هَلَکُوا حَزِنَ عَلَیْهِمْ فَقَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی ظَنَّ أَنَّ هَؤُلَاءِ هَلَکُوا بِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ وَ اکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی

ص: 215


1- أی فسقط العجل فی ایدیهم بعد الاحراق، أو احرق فاشتد ندمهم علی ذلک قالوا: لئن لم یرحمنا إه. و علی أی ففیه خلاف ظاهر.
2- و هو قوله تعالی: «وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً» و الظاهر أن مراده رحمه اللّه أن الآیة هاهنا مجملة و تفصیلها فی سورة البقرة، اذ لم یبین هاهنا أن الرجفة بم أخذتهم و ما کان فعل السفهاء منهم حتّی عوقبوا بها.

وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر فتمّ میقات ربّه أربعین لیلة » خداوند متعال به موسی وحی کرد: من تورات را که شامل احکامی برای بنی اسرائیل هست تا چهل روز دیگر بر تو نازل می کنم و چهل روز شامل ماه ذوالقعده و ده روز از ذوالحجه است. موسی به یارانش گفت: خداوند متعال به من وعده داده است که تورات و لوح ها را به مدت سی روز بر من نازل کند و خداوند متعال به او امر کرد که نگوید: تا چهل روز دلهایشان به تنگ آمد موسی به وعده گاه رفت و هارون را به عنوان جانشین خود بر بنی اسراییل گماشت. زمانی که سی روز گذشت و موسی برنگشت؛ خشمگین شدند و خواستند که هارون را بکشند و گفتند: موسی به ما دروغ گفته و از دست ما فرار کرده است، در نتیجه گوساله را گرفتند و پرستیدند وقتی روز دهم ماه ذی الحجه بود، خداوند بر موسی لوح ها و هر آن چه از احکام و اخبار و سنت ها

ص: 213

و داستان ها به آن نیاز داشتند را نازل کرد، وقتی که خداوند تورات را بر نزول کرد و با او سخن گفت، گفت: « ربّ ارنی انظر الیک » خداوند به او وحی کرد « لن ترانی » هرگز مرا نخواهی دید یعنی نمی توانی مرا ببینی « و لکن انظر الی الجبل فان استقر مکانه فسوف ترانی » اما به کوه نگاه کن اگر در جایش مستقر شد آن وقت مرا خواهی دید. گفت: خداوند حجاب را برداشت و به کوه نگاه کرد. کوه در دریا فرورفت و تا روز قیامت فرو می ریزد و ملائکه نازل شدند و درهای آسمان گشوده شد. خداوند به ملائکه وحی کرد: موسی را دریابید، فرار نکند، ملائکه نازل شدند. موسی را احاطه کردند و گفتند: ای پسر عمران ثابت قدم باش چیز بزرگی را از خدای درخواست کردی. وقتی موسی به طرف کوه پایین آمد، افتاد، ملائکه نازل شدند و او بر صورت افتاد و از ترس خدا و از ترس آن چه که دید ترسید و درگذشت. خداوند روحش را به او بازگرداند، سرش را بلند کرد و به هوش آمد و گفت: « سبحانک تبت الیک و أنا اوّل المؤمنین » یعنی اولین کسی هستم که تصدیق کرد که تو دیده نمی شوی. خداوند به او فرمود: « یا موسی انّی اصطفیتک علی الناس برسالاتی و بکلامی فخذ ما آتیتک و کن من الشّاکرین» جبرئیل او را ندا داد: ای موسی من جبرئیل برادر تو هستم.

« و کتبنا له فی الالواح من کل شیء موعظه و تفصیلا » یعنی هر چیزی پندی است که او مخلوق است و آیه « فخذها بقوه » یعنی با قوت قلب. « و أمر قومک یأخذوا باحسنها » یعنی بهترین احکامی که در آن است را بگیرند و (بدان متمسک شوند). « سأریکم دار الفاسقین » یعنی قوم فاسقی برای شما می آیند و دولت و قدرت مال آن ها می شود. آیه « سأصرف عن آیاتی الذین یتکبرون فی الارض بغیر الحق». یعنی قرآن را از کسانی که به ناحق در زمین تکبر می ورزد باز می دارم. « و إن یروا کلِّ آیه لا یومنوا بها و إن یروا سبیل الرّشد لا یتخذوه سبیلا» فرمود :اگر ایمان و صداقت و وفا و عمل صالح را در یابند آن را به عنوان راه انتخاب نمی کنند ولی اگر شرک و زنا و گناهان را ببینند به آن تمسک می شوند و به آن عمل می کنند. «و الّذین کذّبوا بآیاتنا » این خبر محکم است. آیه « هذا إلهکم و إله موسی

ص: 214

فنسی » یعنی ترک شده است. « أفلا یرون أن لایرجع إلیهم قولا » یعنی گوساله سخن نمی گوید و زبان ندارد. «و لما سقط فی أیدیهم » یعنی زمانی که موسی به سوی آن ها آمد و گوساله را آتش زد. « قالوا لئن لم یرحمنا ربّنا و یغفرلنا لنکوننّ من الخاسرین ». فرموده خدا: «وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِی مِن بَعْدِیَ أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَأَلْقَی الألْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُواْ یَقْتُلُونَنِی فَلاَ تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاء وَلاَ تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ *قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِکَ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ *إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ سَیَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ *وَالَّذِینَ عَمِلُواْ السَّیِّئَاتِ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِهَا وَآمَنُواْ إِنَّ رَبَّکَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ » {و چون موسی خشمناک و اندوهگین به سوی قوم خود بازگشت گفت پس از من چه بد جانشینی برای من بودید آیا بر فرمان پروردگارتان پیشی گرفتید و الواح را افکند و [موی] سر برادرش را گرفت و او را به طرف خود کشید [هارون ] گفت ای فرزند مادرم این قوم مرا ناتوان یافتند و چیزی نمانده بود که مرا بکشند پس مرا دشمن شاد مکن و مرا در شمار گروه ستمکاران قرار مده*[موسی] گفت پروردگارا من و برادرم را بیامرز و ما را در [پناه] رحمت خود درآور و تو مهربان ترین مهربانانی*آری کسانی که گوساله را [به پرستش] گرفتند به زودی خشمی از پروردگارشان و ذلتی در زندگی دنیا به ایشان خواهد رسید و ما این گونه دروغ پردازان را کیفر می دهیم*و[لی] کسانی که مرتکب گناهان شدند آن گاه توبه کردند و ایمان آوردند قطعا پروردگار تو پس از آن آمرزنده مهربان خواهد بود} این آیه محکم است؛ و آیه « وَاخْتَارَ مُوسَی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلا لِّمِیقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُم مِّن قَبْلُ وَإِیَّایَ » {و موسی از میان قوم خود هفتاد مرد برای میعاد ما برگزید و چون زلزله آنان را فرو گرفت گفت پروردگارا اگر می خواستی آنان را و مرا پیش از این هلاک می ساختی} موسی وقتی به بنی اسراییل گفت: خداوند با من حرف می زند و با من نجوا می کند و او را تصدیق نکردند و به آن ها گفت: از میان شما کسانی را انتخاب کنید تا با من بیایند و کلام او را بشنوند. هفتاد نفر از بهترین آن ها را انتخاب کردند و به وعده گاه رفتند. موسی نزدیک شد و با پروردگارش نجوا کرد و خداوند متعال با او سخن گفت. موسی به یارانش گفت: بشنوید و نزد بنی اسراییل به آن شهادت دهید، به او گفتند « یَا مُوسَی لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ* ثُمَّ بَعَثْنَاکُم مِّن بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ » {و چون گفتید ای موسی تا خدا را آشکارا نبینیم هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد پس در حالی که می نگریستید صاعقه شما را فرو گرفت*سپس شما را پس از مرگتان برانگیختیم باشد که شکرگزاری کنید} این آیه در سوره بقره است و آن با این آیه در سوره بقره است. آیه : « و اختار موسی قومه سبعین رجلا لمیقاتنا » نصف آیه در سوره بقره و نصف آن این جاست. وقتی که موسی به یارانش نگاه کرد که هلاک شدند برای آن ها ناراحت شد و گفت: « ربّ لو شئت اهلکتهم من قبل و ایّایَ اتهلکنا بما فعل السفهاء منا » و آن زمانی بود که موسی گمان کرد که این ها به خاطر گناه بنی اسراییل نابود شدند. گفت: « إِنْ هِیَ إِلاَّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاء وَتَهْدِی مَن تَشَاء أَنتَ وَلِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ *وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ » {هلاک می کنی این جز آزمایش تو نیست هر که را بخواهی به وسیله آن گمراه و هر که را بخواهی هدایت می کنی تو سرور مایی پس ما را بیامرز و به ما رحم کن و تو بهترین آمرزندگانی*و برای ما در این دنیا نیکی مقرر فرما و در آخرت [نیز] زیرا که ما به سوی تو بازگشته}خداوند متعال فرمود: « عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِی

ص: 215

وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ » - . تفسیر قمی 1 : 222-225 -

{عذاب خود را به هر کس بخواهم می رسانم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودی آن را برای کسانی که پرهیزگاری می کنند و زکات می دهند و آنان که به آیات ما ایمان می آورند مقرر می دارم}

**[ترجمه]

بیان

قوله مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً لعل المعنی أنه کتب فیها من آثار حکمة الله فی خلق کل شی ء و آثار صنعه بحیث یظهر لمن تأمل فیها أن له صانعا و یحتمل أن یکون موعظة حالا أی کتب حکما من کل شی ء و الحال أن ذلک الشی ء موعظة من حیث دلالته علی الصانع و المشهور بین المفسرین أن قوله مَوْعِظَةً بدل من الجار و المجرور أی و کتبنا کل شی ء من المواعظ و تفصیل الأحکام.

قوله تعالی سَأُرِیکُمْ دارَ الْفاسِقِینَ قیل المراد سأریکم جهنم علی سبیل التهدید و قیل دیار فرعون و قومه بمصر و قیل معناه سأدخلکم الشام فأریکم منازل القرون الماضیة ممن خالفوا أمر الله لتعتبروا بها قوله تعالی سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِیَ قیل أی سأصرف الآیات المنصوبة فی الآفاق و الأنفس عنهم بالطبع علی قلوبهم فلا یتفکرون فیها و لا یعتبرون بها و قیل سأصرفهم عن إبطالها قوله أَ فَلا یَرَوْنَ أقول فی هذا الموضع من القرآن بعد قوله خوار أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ وَ لا یَهْدِیهِمْ سَبِیلًا و فی طه فَقالُوا هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی فَنَسِیَ أَ فَلا یَرَوْنَ الآیة و لعله اشتبه علی المصنف أو فسر فی هذا المقام ما فی سورة طه قوله سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ أی اشتد ندامتهم کنایة فإن النادم المتحسر یعض یده غما فتصیر یده مسقوطا فیها قوله فهذه الآیة لعل المراد أن الآیتین متعلقتان بواقعة واحدة و إلا فارتباط إحداهما بالأخری بحسب اللفظ مشکل إلا أن یقال وقع التغییر فی اللفظ أیضا فقوله قوله و اختار تفسیر لقوله هذه الآیة قوله إِنَّا هُدْنا إِلَیْکَ أی تبنا إلیک من هاد یهود إذا رجع.

**[ترجمه]آیه « ای کلّ شیء موعظة » شاید معنا این باشد که در آن درباره آثار حکمت خدا در خلقت هر چیزی و آثار صنع او، نوشته شده است و به طوری که برای هر کس که در آن تأمل می کند واضح می گردد که صانع و سازنده ای دارد و ممکن است موعظه حال باشد، یعنی از هر چیزی حکمی نوشته است در حالی که آن چیز از جهت دلالت کردنش بر صانع، موعظه است. در میان مفسران قول مشهور این است که « موعظه » بدل از جار و مجرور است. یعنی هر چه از موعظه ها و تفصیل احکام است را نوشتیم.

قوله تعالی « سأریکم دار الفاسقین » گفته شده: که منظور این است که به عنوان تهدید، جهنم را به شما نشان خواهم داد و گفته شده: منظور سرزمین فرعون و قوم او در مصر است. و گفته شده: یعنی شما را وارد شام می کنم و جایگاه قوم های گذشته را که از امر خداوند سرپیچی کردند به شما نشان می دهم تا عبرت بگیرید. قوله تعالی « سأصرف عن آیاتی » گفته شده یعنی: با مهر زدن بر دلهای آن ها آیات منصوب در آفاق و أنفس را از آن ها باز می دارم. در نتیجه در آن تفکر نمی کنند و از آن عبرت نمی گیرند. و گفته شده: یعنی آن ها را از آن چه که باطل است باز می دارم. قول « أفلا یرون » می گویم: در این موضع از قرآن بعد از قول: خوار: صدای گاو: « ألم یروا أنّه لا یکلّمهم و لا یهدیهم سبیلا » و در سوره طه « فقالوا هذا الهکم و اله موسی فنسی أفلا یرون » آیه ممکن است بر مصنف مشتبه شده باشد و یا این که در این مقام (جا) آن چه که در سوره طه آمده است را تفسیر کرده است. قول « سقط فی أیدیهم » یعنی پشیمانی آن ها شدت یافت، نوعی کنایه است. چون انسان پشیمان از ناراحتی دستش را می گزد در نتیجه دستش در آن می افتد. قول « فهذه الآیه » شاید مراد این است که هر دو آیه به یک واقعه و حادثه مربوط هستند چون در غیر این صورت ارتباط یکی از آن ها به دیگری بر اساس لفظ مشکل است. مگر این که گفته شود: در لفظ هم تغییر حاصل شده است. پس قول (قوله: و اختار) تفسیری برای قول (هذه الآیه) است. قول « انّا هدنا الیک » به سوی تو توبه کردیم از هاد یهود: هنگامی که بازگشت.

**[ترجمه]

«8»

-ل، الخصال أَبِی عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الَّذِینَ أَمَرُوا قَوْمَ مُوسَی بِعِبَادَةِ الْعِجْلِ کَانُوا خَمْسَةَ أَنْفُسٍ وَ کَانُوا أَهْلَ بَیْتٍ یَأْکُلُونَ عَلَی خِوَانٍ وَاحِدٍ وَ هُمْ أذینوه وَ أَخُوهُ میذویه وَ ابْنُ أَخِیهِ وَ ابْنَتُهُ وَ امْرَأَتُهُ وَ هُمُ الَّذِینَ ذَبَحُوا الْبَقَرَةَ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَبْحِهَا الْخَبَرَ (2).

ص: 216


1- تفسیر القمّیّ 1: 222- 225.
2- الخصال ج 1: 145.

ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام أبی عن علی عن أبیه عن علی بن معبد مثله (1).

**[ترجمه]الخصال: از امام رضا علیه السلام روایت شده است که: کسانی که قوم موسی را به عبادت گوساله امر کردند پنج نفر بودند و اهل یک خانه بودند و بر سر یک سفره غذا می خورند و آن ها أذنیوه و برادرش میذویه و پسر برادرش و دخترش و زنش بودند و آن ها کسانی بودند که گاوی را که خداوند دستور ذبحش را داده بود ذبح کردند. ادامه خبر - . الخصال 1: 145 - .

ص: 216

عیون اخبار الرضا: پدرم از علی از پدرش از علی بن سعید مانند آن را روایت کرده است - . عیون الاخبار: 237 - .

**[ترجمه]

«9»

-ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ السَّرَّاجُ (2)عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْبَزَّازِ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ زَنْجَوَیْهِ (3)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یُوسُفَ عَنْ خَالِدِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: مِنَ الْجِبَالِ الَّتِی تَطَایَرَتْ یَوْمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ سَبْعَةُ أَجْبُلٍ فَلَحِقَتْ بِالْحِجَازِ وَ الْیَمَنِ مِنْهَا بِالْمَدِینَةِ أُحُدٌ وَ وَرِقَانُ (4)وَ بِمَکَّةَ ثَوْرٌ وَ ثَبِیرٌ وَ حِرَاءُ وَ بِالْیَمَنِ صَبِرٌ وَ حَضُورٌ (5).

**[ترجمه]الخصال: ابن عباس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم روایت می کند که فرمود: از جمله کوههایی که در روز موسی پرواز کردند هفت کوه بودند، و به حجاز و یمن ملحق شدند، از جمله آن ها در مدینه أحد و ورقان و در مکه ثور و ثبیر و حراء و در یمن، صبر و حضور - . الخصال2 : 3 - .

**[ترجمه]

«10

-ج، الإحتجاج فِی أَسْئِلَةِ الزِّنْدِیقِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَمَاتَ قَوْماً خَرَجُوا مَعَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ تَوَجَّهَ إِلَی اللَّهِ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ أَحْیَاهُمْ (6).

**[ترجمه]الاحتجاج: درباره سؤالهای زندیق از امام صادق علیه السلام آمده که : همانا خداوند قومی را که با موسی خارج شدند هنگام توجه موسی به سوی خداوند، جانشان را گرفت سپس آنان را زنده کرد چون گفته بودند: « أرنا الله جهرة» - . الاحتجاج : 188 - .

**[ترجمه]

«11

-ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرِ ابْنِ الْجَهْمِ أَنَّهُ سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ مَعْنَی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی الْآیَةَ

ص: 217


1- عیون الأخبار: 237، و فیه: أذنبویة و أخوه مبذویه.
2- فی المصدر: حدّثنا أبو أحمد القاسم بن محمّد بن أحمد بن عبدویه السراج بهمدان.
3- فی المصدر: سعید بن زنجویه و هو وهم، و الصواب ما فی المتن و هو حمید بن مخلد بن قتیبة ابن عبد اللّه الأزدیّ أبو أحمد زنجویه، ترجمه ابن حجر فی التقریب: 129 قال: مات سنة 148 و قیل: 151.
4- ورقان قال یاقوت فی معجم البلدان بالفتح ثمّ الکسر و یروی بسکون الراء، جبل أسود بین العرج و الرویثة علی یمین المصعد من المدینة إلی مکّة. و لمن صدر من المدینة مصعدا هو أول جبل یلقاه عن یساره. و ثبیر وزان شریف: جبل بمکّة بینها و بین عرفة. و ثور: جبل بمکّة فیه الغار الذی اختفی فیه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم، حراء بالکسر و التخفیف و المد: جبل من جبل مکّة علی ثلاثة أمیال، و قال بعضهم: للناس فیه ثلاث لغات: یفتحونه و هی مکسورة، و یقصرون ألفه و هی ممدودة، و یمیلونها و هی لا تسوغ فیها الامالة. و قال: حضور بالفتح ثمّ الضم و سکون الواو: بلدة من أعمال زبید، قلت: هناک جبل یسمی بها، و قال: صبر بفتح أوله و کسر ثانیه: اسم الجبل الشامخ العظیم المطل علی قریة تعز فیه عدة حصون و قری بالیمن. و قال: روی مالک بن أنس عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال: لما تجلی اللّه تعالی للجبل یوم موسی علیه السلام تشظی فصارت منه ثلاثة اجبل فوقعت بمکّة، و ثلاثة أجبل وقعت بالمدینة، فالتی بمکّة حراء و ثبیر و ثور، و التی بالمدینة احد و ورقان و رضوی.
5- الخصال ج 2: 3، و الحدیث مرویّ من طرق العامّة.
6- الاحتجاج: 188.

کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ کَلِیمُ اللَّهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَا یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ الرُّؤْیَةُ حَتَّی یَسْأَلَهُ هَذَا السُّؤَالَ فَقَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ کَلِیمَ اللَّهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَزَّ عَنْ أَنْ یُرَی (1)بِالْأَبْصَارِ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا کَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَرَّبَهُ نَجِیّاً رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّمَهُ وَ قَرَّبَهُ وَ نَاجَاهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَسْمَعَ کَلَامَهُ کَمَا سَمِعْتَ وَ کَانَ الْقَوْمُ سَبْعَمِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ فَاخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ أَلْفاً ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعَةَ آلَافٍ (2)ثُمَّ اخْتَارَ مِنْهُمْ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقَاتِ رَبِّهِ فَخَرَجَ بِهِمْ إِلَی طُورِ سَیْنَاءَ فَأَقَامَهُمْ فِی سَفْحِ الْجَبَلِ وَ صَعِدَ مُوسَی إِلَی الطُّورِ وَ سَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُکَلِّمَهُ وَ یُسْمِعَهُمْ کَلَامَهُ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ سَمِعُوا کَلَامَهُ مِنْ فَوْقُ وَ أَسْفَلُ وَ یَمِینُ وَ شِمَالُ وَ وَرَاءُ وَ أَمَامُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحْدَثَهُ فِی الشَّجَرَةِ وَ جَعَلَهُ مُنْبَعِثاً مِنْهَا حَتَّی سَمِعُوهُ مِنْ جَمِیعِ الْوُجُوهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ بِأَنَّ هَذَا الَّذِی سَمِعْنَاهُ کَلَامُ اللَّهِ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَلَمَّا قَالُوا هَذَا الْقَوْلَ الْعَظِیمَ وَ اسْتَکْبَرُوا وَ عَتَوْا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَأَخَذَتْهُمْ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ مَا أَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا رَجَعْتُ إِلَیْهِمْ وَ قَالُوا إِنَّکَ ذَهَبْتَ بِهِمْ فَقَتَلْتَهُمْ لِأَنَّکَ لَمْ تَکُنْ صَادِقاً فِیمَا ادَّعَیْتَ مِنْ مُنَاجَاةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِیَّاکَ فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ بَعَثَهُمْ مَعَهُ فَقَالُوا إِنَّکَ لَوْ سَأَلْتَ اللَّهَ أَنْ یُرِیَکَ تَنْظُرُ إِلَیْهِ لَأَجَابَکَ وَ کُنْتَ تُخْبِرُنَا کَیْفَ هُوَ فَنَعْرِفُهُ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا قَوْمِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُرَی بِالْأَبْصَارِ وَ لَا کَیْفِیَّةَ لَهُ وَ إِنَّمَا یُعْرَفُ بِآیَاتِهِ وَ یُعْلَمُ بِأَعْلَامِهِ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَسْأَلَهُ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ إِنَّکَ قَدْ سَمِعْتَ مَقَالَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِصَلَاحِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُوسَی اسْأَلْنِی مَا سَأَلُوکَ فَلَنْ أُؤَاخِذَکَ بِجَهْلِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ وَ هُوَ یَهْوِی فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ بِآیَةٍ مِنْ آیَاتِهِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ یَقُولُ رَجَعْتُ إِلَی مَعْرِفَتِی بِکَ عَنْ جَهْلِ قَوْمِی وَ أَنَا أَوَّلُ

ص: 218


1- فی الاحتجاج: جل عن أن یری. و فی العیون: منزه، و فی نسخة منه: أعز.
2- فی المصادر هنا زیادة و هی هذه: ثم اختار منهم سبعمائة.

الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُمْ بِأَنَّکَ لَا تُرَی (1).

أقول: قد مضی الکلام فی ذلک مفصلا فی کتاب التوحید.

**[ترجمه]الاحتجاج، توحید، عیون أخبار الرضا: در خبر ابن جهم آمده است که مأمون از امام رضا علیه السلام درباره معنای قول خداوند عزوجلّ « و لمّا جاء موسی لمیقاتنا و کلّمهم ربّه قال ربّ ارنی انظر الیک قال لن ترانی » سؤال کرد.

ص: 217

چگونه جایز است که موسی کلیم الله نداند که دیدن خدای متعال جایز نیست تا این که این سؤال را از او می­پرسد؟ رضا علیه السلام فرمود: همانا موسی بن عمران علیه السلام کلیم خداست و می دانست که خداوند بلند مرتبه، فراتر از این است که با چشم دیده شود، ولی وقتی که خداوند با او سخن گفت و او را نجاتبخش - پیامبر - قرار داد به سوی قومش بازگشت و به آن ها خبر داد که خداوند متعال با او سخن گفته و او را تأیید و پیامبر کرده است. گفتند: ایمان نمی آوریم مگر این که همان طوری که شما شنیدی ما نیز سخن او را بشنویم و این قوم هفتصد هزار نفر بودند. از میان آن ها هفتاد هزار نفر را انتخاب کرد و از میان هفتاد هزار، هفت هزار و سپس از میان این هفت هزار نفر، هفتاد نفر را برای میقات پروردگارش انتخاب کرد. و آن ها را به طرف طور سیناء برد و آن ها را در دامنه کوه قرار داد و موسی به طرف کوه طور بالا رفت و از خداوند متعال خواست که با او حرف بزند و سخنش را به گوش آن ها برساند. خداوند متعال با او سخن گفت و آن ها کلامش را از بالا و پایین و راست و چپ و پشت و جلو شنیدند. چون خداوند متعال آن را در درخت ایجاد کرد و از آن جا نشأت گرفت، به طوری که از هر جهت آن را شنیدند. گفتند: به تو ایمان نمی آوریم که این چیزی که شنیدیم سخن خداست مگر وقتی که خداوند را آشکارا ببینیم. وقتی این قول بزرگ را گفتند و تکبر ورزیدند و ظلم کردند، خداوند متعال برای آن ها صاعقه ای فرستاد که آن ها را به خاطر ظلمشان فرا گرفت و مردند. موسی گفت: پروردگارا، وقتی به سوی بنی اسراییل برگشتم به آن ها چه بگویم؟ و گفتند: تو آن ها را بردی و کشتی، و گفتنند تو در آن چه که از مناجات خداوند با تو ادعا کردی صادق نبودی؟ خداوند آن ها را زنده کرد و با او فرستاد. گفتند: تو اگر از خداوند بخواهی که خودش را به تو نشان دهد و تو به او نگاهی کنی، جوابت را می دهد و تو به ما می گویی چگونه است و ما نیز او را آن طور که باید و شاید می شناسیم. موسی گفت: ای قوم من، خداوند با چشم ها دیده نمی شود و چشم، قدرت دیدن خداوند را ندارند ، بلکه با نشانه هایش می توان او را شناخت. گفتند: به تو ایمان نمی آوریم تا این که از او بخواهی؟ موسی گفت: پروردگارا، تو سخن بنی اسراییل را شنیدی و به صلاح آن ها داناتری. خداوند متعال وحی کرد: ای موسی، درباره آن چه که از تو سؤال کردند از من سؤال کن، تو را به خاطر جهل آن ها مواخذه نخواهم کرد. در آن هنگام موسی گفت: « ربّ ارنی انظر الیک قال لن ترانی و لکن انظر الی الجبل فان استقر مکانه » در حالی که می افتد و نمی تواند کنترل خودش را حفظ کند. «فسوف ترانی فلمّا تجلی ربّه للجبل» وقتی خداوند با نشانه ای از نشانه هایش برای کوه متجلی شد. « جعله دکّا و خرّ موسی صعقا فلمّا أفاق قال سبحانک تبت إلیک » می گوید: از جهل قومم به شناختی که به تو داشتم، برگشتم و به سوی تو توبه می کنم. « و أنا اوّل

ص: 218

المؤمنین » من جزء اولین کسانی هستم که ایمان دارند تو دیده نمی شوی - . الاحتجاج : 235، توحیدالصدوق :109-111. عیون الاخبار :111-112 - .

می گویم: در کتاب توحید به طور مفصل درباره این موضوع سخن گفته شده است.

**[ترجمه]

«12

-یب، تهذیب الأحکام بِإِسْنَادِهِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: کَانَ فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ أَخْرِجُونِی إِلَی الظَّهْرِ فَإِذَا تَصَوَّبَتْ (2)أَقْدَامُکُمْ وَ اسْتَقْبَلَتْکُمْ رِیحٌ فَادْفِنُونِی وَ هُوَ أَوَّلُ طُورِ سَیْنَاءَ (3).

**[ترجمه]تهذیب: با اسنادش از ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت می کند که: در وصیت امیرالمؤمنین علیه السلام بود که در هنگام مرگم مرا در وقت ظهر خارج کنید وقتی قدم های شما پایین آمد و بادی به استقبال شما آمد مرا آن جا دفن کنید و آن اول طور سیناست - . التهذیب، 2 :12 - .

**[ترجمه]

«13

-إِرْشَادُ الْقُلُوبِ، رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: الْغَرِیُّ قِطْعَةٌ مِنَ الْجَبَلِ الَّذِی کَلَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مُوسی تَکْلِیماً (4).

**[ترجمه]ارشادالقلوب: از امام صادق علیه السلام روایت شده که: « الغریّ» قطعه ای از کوهی است که خداوند متعال بر آن با موسی سخن گفت - . ارشادالقلوب 2 :254 - . 14 .

**[ترجمه]

«14

-ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ وَ السِّنَانِیُّ وَ الْمُکَتِّبُ جَمِیعاً عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخْبِرْنِی عَنْ هَارُونَ لِمَ قَالَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی وَ لَمْ یَقُلْ یَا ابْنَ أَبِی فَقَالَ إِنَّ الْعَدَاوَاتِ بَیْنَ الْإِخْوَةِ أَکْثَرُهَا تَکُونُ إِذَا کَانُوا بَنِی عَلَّاتٍ وَ مَتَی کَانُوا بَنِی أُمٍّ قَلَّتِ الْعَدَاوَةُ بَیْنَهُمْ إِلَّا أَنْ یَنْزِغَ الشَّیْطَانُ بَیْنَهُمْ فَیُطِیعُوهُ فَقَالَ هَارُونُ لِأَخِیهِ مُوسَی یَا أَخِی الَّذِی وَلَدَتْهُ أُمِّی وَ لَمْ تَلِدْنِی غَیْرُ أُمِّهِ لَا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لَا بِرَأْسِی وَ لَمْ یَقُلْ یَا ابْنَ أَبِی لِأَنَّ بَنِی الْأَبِ إِذَا کَانَتْ أُمَّهَاتُهُمْ شَتَّی لَمْ تُسْتَبْعَدِ (5)الْعَدَاوَةُ بَیْنَهُمْ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ إِنَّمَا تُسْتَبْعَدُ (6)الْعَدَاوَةُ بَیْنَ بَنِی أُمٍّ وَاحِدَةٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَلِمَ أَخَذَ بِرَأْسِهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ وَ بِلِحْیَتِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی اتِّخَاذِهِمُ الْعِجْلَ وَ عِبَادَتِهِمْ لَهُ ذَنْبٌ فَقَالَ إِنَّمَا فَعَلَ ذَلِکَ

ص: 219


1- الاحتجاج: 235، توحید الصدوق: 109- 111، عیون الأخبار: 111- 112 أخرجه المصنّف مسندا فی باب نفی الرؤیة، و هناک بیان من الصدوق رحمه اللّه و من المصنّف. راجع ج 4: 45 و ما بعده.
2- تصوب: تسفل ضد تصعد.
3- التهذیب: 2: 12.
4- إرشاد القلوب 2: 254 و الحدیث فیه هکذا: روی عن ابن عبّاس انه قال: الغریّ قطعة من الجبل الذی کلم اللّه موسی تکلیما، و قدس علیه تقدیسا، و اتخذ علیه إبراهیم خلیلا، و اتخذ محمّدا حبیبا، و جعله للنبیین مسکنا.
5- فی نسخة: تستبدع.
6- فی نسخة: تستبدع.

بِهِ لِأَنَّهُ لَمْ یُفَارِقْهُمْ لَمَّا فَعَلُوا ذَلِکَ وَ لَمْ یَلْحَقْ بِمُوسَی وَ کَانَ إِذَا فَارَقَهُمْ یَنْزِلُ بِهِمُ الْعَذَابُ أَ لَا تَرَی أَنَّهُ قَالَ لَهُ مُوسَی یا هارُونُ ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی قَالَ هَارُونُ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِکَ لَتَفَرَّقُوا وَ إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ لِی فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی.

قال الصدوق رحمه الله: أخذ موسی برأس أخیه و لحیته أخذه برأس نفسه و لحیة نفسه علی العادة المتعاطاة للناس إذا اغتم أحدهم أو أصابته مصیبة عظیمة وضع یده علی رأسه و إذا دهته داهیة عظیمة قبض علی لحیته فکأنه أراد بما فعل أن یعلم هارون أنه وجب علیه الاغتمام و الجزع بما أتاه قومه و وجب أن یکون فی مصیبته بما تعاطوه لأن الأمة من النبی و الحجة بمنزلة الأغنام من راعیها و من أحق بالاغتمام بتفریق الأغنام و هلاکها من راعیها و قد وکل بحفظها و استعبد بإصلاحها و قد وعد الثواب علی ما یأتیه من إرشادها و حسن رعیها و أوعد العقاب علی ضد ذلک من تضییعها و هکذا

فعل الحسین بن علی علیهما السلام لما ذکر القوم المحاربین له بحرماته فلم یرعوها قبض علی لحیته و تکلم بما تکلم به.

و فی العادة أیضا أن یخاطب الأقرب و یعاتب علی ما یأتیه البعید لیکون ذلک أزجر للبعید عن إتیان ما یوجب العقاب و قد قال الله عز و جل لخیر خلقه و أقربهم منه صلی الله علیه و آله لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ (1)و قد علم عز و جل أن نبیه صلی الله علیه و آله لا یشرک به أبدا و إنما خاطبه بذلک و أراد به أمته و هکذا موسی عاتب أخاه هارون و أراد بذلک أمته اقتداء بالله تعالی ذکره و استعمالا لعادات الصالحین قبله و فی وقته. (2)

**[ترجمه]دقّاق و سنایی و المکتّب روایت می کنند که: از امام صادق علیه السلام پرسیدیم که: چرا هارون به موسی گفت: «یبنومّ لا تأخذ بلیحتی و لا برأسی» و نگفت: یا ابن ابی، ای پسر پدرم ؟ فرمود: بیشتر دشمنی بین برادران وقتی بود که آن ها از پدران متفاوتی بودند ولی وقتی که از یک مادر بودند دشمنی میان آن ها کم می شد، مگر این که شیطان میان آن ها نزاع می انداخت و آن ها نیز از او پیروی می کردند. هارون به برادرش موسی گفت: ای برادرم، ای کسی که مادر من او را به دنیا آورده و آن مادر من را نیز به دنیا آورده، ریش و موی سر مرا نگیر. و نگفت: ای پسر پدرم، چون فرزندان پدر، وقتی که مادرشان متفاوت بود همیشه دشمنی داشتند مگر کسانی که خداوند آن را، از آن ها حفظ می کرد و دشمنی بین فرزندانی که از یک مادر بودند، به دور بود (وجود نداشت). گفت: به او گفتم: پس چرا موی سر و ریش او را گرفته بود و به سوی آن می کشاند در حالی که در گرفتن گوساله توسط آن ها و عبادت کردن آن، گناهی نداشت؟ گفت: این کار را با او انجام داد،

ص: 219

چون وقتی که آن ها این کار را انجام دادند از آن ها جدا نشد و به موسی ملحق نشد. اگر از آن ها جدا می شد، دچار عذاب می شدند. آیا نمی بینی که او به موسی گفت: ای هارون چه چیزی باعث شد که وقتی دیدی آن ها گمراه شدند، مرا اطاعت نکنی و یا از فرمان من سرپیچی کنی؟ هارون گفت: اگر آن را انجام می دادم دچار تفرقه می شدند و من ترسیدم که به من بگویی: بین بنی اسراییل تفرقه انداختی و به حرفهای من توجه نکنی.

صدوق می گوید: موسی سر و ریش برادرش را گرفت. چون خودش هم سر و ریشش را می گرفت؛ طبق عادت معمول مردم وقتی که یکی از آن ها غمگین شود یا این که دچار مصیبت بزرگی شود، دستش را بر سر خودش می گذارد و زمانی که به یک گرفتاری بزرگ دچار می شد ریشش را می گرفت . گویی می خواست با آن چه انجام داد به هارون یاد بدهد که باید به خاطر آن چه که بر سر قومش آورد دچار ناراحتی و بی تابی شده و باید در آن مصیبت به خاطر آن چه که انجام دادند، شریک باشد. چون نسبت امت به پیامبر و دلیل و حجت به منزله گوسفندان به نسبت چوپانانشان می باشد. چه کسی سزاوارتر از چوپان است برای غمگین شدن وقتی که گوسفندان او متفرق شوند و نابود گردند، چون مسئول حفظ آن ها او بوده است و به خاطر راهنمایی کردن و خوب چراندن آن ها (خوب حفاظت کردن آن ها) به او وعده پاداش داده می شود و اگر ضد آن را انجام دهد و آن ها را تلف کند، به او وعده عقاب داده شده است؟. حسین بن علی علیه السلام نیز چنین کاری انجام داد. وقتی که به قوم دشمن خود حرمت­های خود را یاد آور شد و آن را رعایت نکردند ریش خود را گرفت و سخنان خود را گفت. معمولا فرد نزدیک مورد خطاب قرار می گیرد و فرد دور به خاطر آن چه که انجام داده است، سرزنش می شود، چون آن برای فرد دور آزار دهنده تر است به خاطر انجام دادن چیزی که مستوجب عقاب است. خداوند متعال به بهترین بندگان و نزدیکترین بندگانش محمد صلی الله علیه و آله وسلم گفته است: « لئن اشرکت لیحبطن عملک و لتکونن من الخاسرین » - . الزمر / 65 - .

خداوند متعال می دانست که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هیچ وقت به او شرک نمی ورزد و همانا او را مورد خطاب قرار داد ولی منظورش، امت او بود. موسی نیز برادرش هارون را به خاطر اقتدا به خداوند متعال و به کار بردن این شیوه توسط صالحان قبل از او و کسانی که در زمان او بودند، سرزنش کرد ولی منظورش امت او بود - . علل الشرائع : 34-35 - .

**[ترجمه]

بیان

قال الجوهری بنو العلات هم أولاد الرجل من نسوة شتی و قال السید رضی الله عنه إن قیل ما الوجه فی قوله تعالی وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ الآیة أ و لیس ظاهر الآیة یدل علی أن هارون أحدث ما أوجب إیقاع ذلک الفعل به و بعد فما الاعتذار لموسی علیه السلام من ذلک و هو فعل السخفاء و المتسرعین و لیس من عادة

ص: 220


1- الزمر: 65.
2- علل الشرائع: 34- 35.

الحکماء المتماسکین قلنا لیس فیما حکاه الله تعالی من فعل موسی بأخیه ما یقتضی صدور معصیة و لا قبیح من واحد منهما و ذلک أن موسی علیه السلام أقبل و هو غضبان علی قومه لما أحدثوا بعده مستعظما لفعلهم مفکرا فیما کان منهم فأخذ برأس أخیه و جره إلیه کما یفعل الإنسان بنفسه مثل ذلک عند الغضب و شدة الفکر أ ما تری أن المفکر الغضبان قد یعض علی شفته و یقبض علی لحیته فأجری موسی أخاه مجری نفسه لأنه کان أخاه و شریکه و من یمسه من الخیر و الشر ما یمسه فصنع به ما یصنعه الرجل بنفسه فی أحوال الفکر و الغضب و هذه الأمور تختلف أحکامها بالعادات فیکون ما هو إکرام فی بعضها استخفافا فی غیرها و بالعکس و أما قوله لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی (1)فلا یمتنع أن یکون هارون علیه السلام خاف من أن یتوهم بنو إسرائیل بسوء ظنهم أنه منکر علیه معاتب له ثم ابتدأ بشرح قصته فقال فی موضع إِنِّی خَشِیتُ الآیة و فی موضع آخر ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی و یمکن أن یکون قوله لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی لیس علی سبیل الأنفة (2)بل معنی کلامه لا تغضب و لا یشتد جزعک و أسفک و قال قوم إن موسی علیه السلام لما رأی من أخیه مثل ما کان علیه من الجزع و القلق أخذ برأسه (3)متوجعا له مسکتا کما یفعل أحدنا بمن یناله المصیبة (4)و علی هذا یکون قوله فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ کلاما مستأنفا و أما قوله لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی فیحتمل أن یرید لا تفعل ذلک و غرضک التسکین منی و یظن القوم أنک منکر علی و قال قوم (5)أخذ برأس أخیه

ص: 221


1- فی المصدر: و أمّا قوله: «لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی» فلیس یدلّ علی انه وقع علی سبیل الاستخفاف، بل لا یمتنع اه.
2- فی المصدر: علی سبیل الامتعاظ و الانفة. و هو غلط من النسّاخ، و الصحیح: الامتعاض من امتعض من الامر أی غضب منه و شق علیه.
3- فی المصدر: اخذ برأسه یجره إلیه.
4- هذا و ما بعده یخالف قوله «یَجُرُّهُ إِلَیْهِ».
5- فی المصدر: قال قوم فی هذه الآیة: إن بنی إسرائیل کانوا علی نهایة سوء الظنّ بموسی علیه السلام، حتی أن هارون علیه السلام کان غاب عنهم غیبة فقالوا لموسی علیه السلام: أنت قتلته، فلما وعد اللّه تعالی موسی علیه السلام ثلاثین لیلة و أتمها له بعشر و کتب له فی الالواح من کل شی ء و خصه بأمور شریفة جلیلة الخطر بما أراه من الآیة فی الجبل و من کلام اللّه تعالی له و غیر ذلک من شریف الأمور ثمّ رجع إلی أخیه أخذ برأسه لیدنیه إلیه و یعلمه ما جدده اللّه تعالی له من ذلک و یبشره فخاف هارون اه.

لیدنیه إلیه و یعلمه ما أوحی الله إلیه فخاف هارون أن یسبق إلی قلوبهم لسوء ظنهم ما لا أصل له من عداوته فقال إشفاقا علی موسی علیه السلام لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی لتسر ما تریده بین أیدی هؤلاء فیظنوا بک ما لا یجوز علیک انتهی. (1)

أقول: لعل الأظهر ما ذکره الصدوق رحمه الله أخیرا من کون ذلک بینهما علی جهة المصلحة لتخفیف الأمة و لیعلموا شدة إنکار موسی علیهم علی أنه لو کان ذلک مما لا ینبغی من واحد منهما فهو ترک أولی لما مر من الأدلة القاطعة علی عصمتهم علیهم السلام و علیه یحمل ما فی الخبر.

**[ترجمه]جوهری گفته است منظور از بنی علّات: فرزندان مرد از زنان متفاوت است. و سید رضی در این باره گفته: اگر گفته شود: وجه این سخن خداوند متعال (و أخذ برأس أخیه ) چیست؟ آیا ظاهر آیه بیانگر این نیست که هارون کاری کرد که مستوجب انجام این کار، بر او شد؟ و بعد از آن عذر خواستن از موسی به خاطر آن برای چیست در حالی که این کار انسان های نادان و شتابزده است و جزء عادت انسان های

ص: 220

حکیم و خویشتن­دار نیست؟ می­گوییم: آن چه که خداوند متعال از کار موسی به نسبت برادرش حکایت می کند، بیانگر صادر شدن گناه و یا کار زشتی از جانب یکی از آن دو نیست بلکه موسی در حالی به سوی قومش آمد که خشمگین و ناراحت بود به خاطر آن چه که بعد از او انجام دادند و کار آن ها را بزرگ تلقی کرد و در آن به تفکر پرداخت. در نتیجه سر برادرش را گرفت و او را به سوی خود کشاند، چنانکه انسان هنگام خشم و یا شدت فکر آن را با خودش انجام می دهد. آیا ندیدی انسان متفکّر خشمگین گاهی لبهای خود را می گزد و ریش خود را می گیرد؟ پس موسی برادرش هارون را به جای خود در نظر گرفت، چون هارون برادر و شریک او بود و هر آن چه از خیر و شر به او می رسید، به هارون هم می رسید پس با او کاری را انجام داد که انسان هنگام فکر کردن و ناراحتی با خود انجام می دهد و این کارها با توجه به عادت ها، احکامش فرق می کند. ممکن است آن چه که برای برخی اکرام و احترام است، برای دیگران تحقیر باشد و برعکس. اما قول « لا تأخذ بلحیتی ». این احتمال هست که هارون علیه السلام ترسید که بنی اسراییل با سوء ظنی که دارند فکر کنند که او منکر موسی است و او را سرزنش می کند. سپس شرح قصه خود را آغاز می کند. در یک جا می گوید: انّی خشیت: یعنی من ترسیدم و در جایی دیگر می گوید: « یابن امّ إن القوم استضعفونی » و ممکن است قول « لا تأخذ بلحیتی » به منظور غرور نباشد بلکه معنای سخن او این است که: خشمگین نشو، و خودت را زیاد ناراحت نکن. گروهی نیز گفته اند: وقتی موسی برادرش را باحال جزع و ناراحتی که داشت، دید جهت دردمندی و آرامش او سرش را گرفت چنان که وقتی یکی دچار مصیبتی شود، ما چنین می کنیم و بر این اساس قول « لا تشمت بی الاعداء » یک کلام مستأنفه و ابتدایی است. اما قول « لا تأخذ بلحیتی » احتمال دارد این را بخواهد که: آن را انجام نده در حالی که هدف تو تسکین من است و قوم گمان می کنند که تو منکر منی. و قومی دیگر گفتند: سر برادرش را گرفت

ص: 219

تا او را به سوی خود بکشاند و آن چه را که خداوند به او وحی کرده به او یاد دهد. هارون ترسید از این که آن ها به خاطر سوء ظنی که دارند گمان کنند که او با من دشمنی دارد در نتیجه به خاطر دلسوزی به موسی گفت: ریش و سر مرا نگیر تا آن چه که انجام می دهی این ها را خوشحال کند و آن وقت به نسبت تو گمانی می کنند که شایسته تو نیست. پایان - - تنزیه الانبیاء، 79-81 - . می گویم: شاید صحیح­تر چیزی باشد که صدوق (ره) اخیرا ذکر کرد و آن این که، آن را به خاطر مصلحت میان خود و برای ترساندن امت انجام دادند تا این که شدت انکار موسی بر آن ها را بدانند مبنی بر این که اگر آن چیزی است که نباید یکی از آن دو انجام می­دادند پس آن، ترک اولی است به دلایل قاطعی که درباره عصمت انبیا گذشت و آن چه در این خبر آمده بر آن حمل می شود.

**[ترجمه]

«15

-فس، تفسیر القمی وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا خَرَجَ إِلَی الْمِیقَاتِ رَجَعَ إِلَی قَوْمِهِ وَ قَدْ عَبَدُوا الْعِجْلَ قَالَ لَهُمْ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ فَقَالُوا فَکَیْفَ نَقْتُلُ أَنْفُسَنَا فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی اغْدُوا کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَعَهُ سِکِّینٌ أَوْ حَدِیدَةٌ أَوْ سَیْفٌ فَإِذَا صَعِدْتُ أَنَا مِنْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَکُونُوا أَنْتُمْ مُتَلَثِّمِینَ لَا یَعْرِفُ أَحَدٌ صَاحِبَهُ فَاقْتُلُوا بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَاجْتَمَعُوا سَبْعِینَ أَلْفَ رَجُلٍ مِمَّنْ کَانُوا عَبَدُوا الْعِجْلَ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَلَمَّا صَلَّی بِهِمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ صَعِدَ الْمِنْبَرَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ یَقْتُلُ بَعْضاً حَتَّی نَزَلَ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُوسَی ارْفَعُوا الْقَتْلَ فَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَقُتِلَ مِنْهُمْ عَشَرَةُ آلَافٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ وَ قَوْلُهُ وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً الْآیَةَ فَهُمُ السَّبْعُونَ الَّذِینَ اخْتَارَهُمْ مُوسَی لِیَسْمَعُوا کَلَامَ اللَّهِ فَلَمَّا سَمِعُوا الْکَلَامَ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ یَا مُوسَی حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَبَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ صَاعِقَةً فَاحْتَرَقُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمُ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ وَ بَعَثَهُمْ أَنْبِیَاءَ (2).

ص: 222


1- تنزیه الأنبیاء: 79- 81.
2- تفسیر القمّیّ: 39- 40 و قد تقدم منا قبلا إشکال فی قوله: بعثهم انبیاء راجع تفسیر الآیات.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلَی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ » موسی وقتی که به میقات رفت و به سوی قومش بازگشت و دید که گوساله را عبادت کردند به آن ها گفت: ای قوم من، شما با گرفتن این گوساله (به خدایی) به خودتان ظلم کردید به سوی پروردگارتان توبه کنید و خودتان را بکشید. گفتند: چگونه خودمان را بکشیم؟ موسی به آن ها گفت: هر کدام از شما صبحگاه به بیت المقدس برود و همراهش یک چاقو یا آهن تیز یا شمشیر باشد. وقتی که من از منبر بنی اسراییل بالا رفتم شما نقاب بپوشید، به طوری که کسی دوستش را نشناسد و برخی از شما برخی دیگر را بکشد. هفتاد هزار نفر از کسانی که گوساله را عبادت کرده بودند، در بیت المقدس جمع شدند. وقتی که موسی برای آن ها نماز خواند و از منبر بالا رفت، برخی از آن ها شروع به کشتن برخی دیگر کردند تا این که جبرئیل فرود آمد و گفت: ای موسی، به آن ها بگو: از قتل و کشتن دست بردارید، خداوند توبه آن ها را قبول کرده است. ده هزار نفر از آن ها کشته شدند و خداوند این آیه را نازل کرد «ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ عِندَ بَارِئِکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ » و قول « وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَی لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً » آن ها هفتاد نفری بودند که موسی آن ها را برای شنیدن سخن خداوند انتخاب کرد، وقتی که کلام خدا را شنیدند، گفتند: ای موسی، تا خدا را آشکارا نبینیم به تو ایمان نمی آوریم. خداوند نیز برای آن ها صاعقه ای فرستاد و همگی سوختند سپس خداوند بعد از آن، آن ها را زنده کرد و برای آن ها پیامبرانی فرستاد - . تفسیر القمی : 39-40 - .

ص: 222

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ أی لن نصدقک فی قولک إنک نبی مبعوث حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً أی علانیة فیخبرنا بأنک نبی مبعوث و قیل معناه أنا لا نصدقک فیما تخبر به من صفات الله تعالی و ما یجوز علیه حتی نری الله جهرة و عیانا فیخبرنا بذلک و قیل إنه لما جاءهم بالألواح و فیها التوراة قالوا لن نؤمن بأن هذا من عند الله حتی نراه عیانا و قال بعضهم إن قوله جَهْرَةً صفة لخطابهم لموسی إنهم جهروا به و أعلنوه (1).

**[ترجمه]طبرسی گفته است: «لن نومن لک» یعنی تو را در این گفته که پیامبری مبعوث هستی تصدیق نمی کنیم « حتّی نری الله جهرة » یعنی آشکارا که به ما خبر دهد تو پیامبر فرستاده شده هستی و گفته شده: معنایش چنین است. ما تو را درباره آن چه از صفات خداوند متعال و آن چه که بر او جایز است می گویی، تصدیق نمی کنیم تا وقتی که خدا را آشکارا ببینیم که ما را از آن با خبر کند. و گفته شده: وقتی که موسی لوح ها را آورد در حالی که در آن تورات بود، گفتند: هرگز ایمان نخواهیم داشت که این از جانب خداست مگر این که او را آشکارا ببینیم. و برخی گفته اند: قول « جهرة » صفتی برای خطاب آن ها به موسی است، یعنی آن را آشکارا و با صدای بلند به او گفتند - . مجمع البیان 1: 114-115 - .

**[ترجمه]

«16

-ید، التوحید ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ یَقُولُ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ مِنْ أَنْ أَسْأَلَکَ الرُّؤْیَةَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّکَ لَا تُرَی (2).

**[ترجمه]توحید: ابن عباس درباره قول خداوند متعال « فلمّا أفاق قال سبحانک تبت إلیک و أنا اوّل المؤمنین » می گوید یعنی: می گویم: پروردگارا، تو منزهی، از این که از تو درخواست رویت کنم، توبه کردم و من جزء اولین کسانی هستم که ایمان دارم تو دیده نمی شوی. - . توحید الصدوق :106 -

**[ترجمه]

«17

-ید، التوحید أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا قَالَ سَاخَ الْجَبَلُ فِی الْبَحْرِ فَهُوَ یَهْوِی حَتَّی السَّاعَةِ (3).

**[ترجمه]توحید: از امام صادق علیه السلام درباره این قول خداوند « فلمّا تجلّی ربّه للجبل جعله دکّا » فرمود: کوه در دریا فرو رفت و تا قیامت سقوط می کند. - . توحید الصدوق : 109 -

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله: فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ أی ظهر أمر ربه لأهل الجبل فحذف و المعنی أنه سبحانه أظهر من الآیات ما استدل به من کان عند الجبل علی أن رؤیته غیر جائزة و قیل معناه ظهر ربه بآیاته التی أحدثها فی الجبل لأهل الجبل کما یقال الحمد لله الذی تجلی لنا بقدرته فلما أظهر الآیة العجیبة فی الجبل صار کأنه ظهر لأهله و قیل إن تجلی بمعنی جلی کقولهم حدث و تحدث و تقدیره جلی ربه أمره للجبل أی أبرز فی ملکوته للجبل ما تدکدک به و یؤیده ما جاء فی الخبر أن الله تعالی أبرز من العرش مقدار الخنصر فتدکدک به الجبل و قال ابن عباس معناه

ص: 223


1- مجمع البیان 1: 114 و 115. و الطبعة السابقة خلت عن هذا البیان، و هو موجود فی نسختین و قد خطّ علیه فی نسخة اخری، و تقدم مختصره قبلا فی تفسیر الآیات راجعه.
2- توحید الصدوق: 106.
3- توحید الصدوق: 109.

ظهر نور ربه للجبل و قال الحسن لما ظهر وحی ربه لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا أی مستویا بالأرض و قیل ترابا عن ابن عباس و قیل ساخ فی الأرض حتی فنی عن الحسن و قیل تقطع أربع قطع قطعة ذهبت نحو المشرق و قطعة ذهبت نحو المغرب و قطعة سقطت فی البحر و قطعة صارت رملا و قیل صار الجبل ستة أجبل وقعت ثلاثة بالمدینة و ثلاثة بمکة فالتی بالمدینة أحد و ورقان و رضوی و التی بمکة ثور و ثبیر و حراء روی ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله. (1).

**[ترجمه]طبرسی گفته است: « فلما تجلّی رباه للجبل » یعنی امر پروردگارش برای اهل کوه نمایان شد. در این جا حذف وجود دارد. و بدین معناست که خداوند متعال نشانه هایی را نمایان کرد تا به وسیله آن کسانی که نزد کوه بودند، استدلال کنند که رویت خداوند جایز نیست. و گفته شده: بدین معناست که: پروردگارش با نشانه هایی که در کوه ایجاد کرد، برای اهل کوه - کسانی که نزد کوه بودند - ظاهر شد. همان طوری که که گفته می شود: حمد و ستایش مخصوص خدایی است که با قدرتش بر ما تجلی یافت. زمانی که نشانه عجیب و شگفت انگیز را در کوه نمایان ساخت. آن چنان که گویی برای اهل آن ظاهر شد. و گفته شده: « تجلّی » به معنای »جلّی» است مانندحدّث و تحدّث، و تقدیر آن چنین است. «جلّی ربّه امره للجبل» یعنی در ملکوتش برای کوه چیزی را نمایان ساخت که کوه با آن تخریب می شود و آن چه که در خبر آمده آن را تایید می کند. خداوند متعال به اندازه انگشت خضر نمایان شد و کوه با این مقدار فروریخت. ابن عباس گفته است: معنایش

ص: 223

چنین است: نور پروردگارش برای کوه ظاهر شد. و حسن گفته است: وقتی که وحی پروردگارش برای کوه نمایان شد، آن را ویران کرد یا آن را با سطح زمین یکسان کرد. و گفته شده: آن را به خاک تبدیل کرد؛ از ابن عباس است. و گفته شده: در زمین فرو رفت تا این که نابود شد، از حسن است. و گفته شده: به چهار قطعه تبدیل شد. قطعه ای به سمت مشرق و قطعه ای به سمت مغرب رفت و قطعه ای در دریا افتاد و قطعه ای به شن مبدل شد. و گفته شده: کوه به شش کوه تبدیل شد، سه تای آن ها در مدینه و سه تای دیگر در مکه واقع شد، آن هایی که در مدینه افتادند احد و ورقان و وضوی بودند و آن هایی که در مکه افتادند ثور، ثبیر و حراء بودند. این از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم روایت شده است. - . مجمع البیان4 : 475 -

**[ترجمه]

«18

-یر، بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ السَّیَّارِیُّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْفَارِسِیِّ وَ غَیْرِهِ رَفَعُوهُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الْکَرُوبِیِّینَ (2)قَوْمٌ مِنْ شِیعَتِنَا مِنَ الْخَلْقِ الْأَوَّلِ جَعَلَهُمُ اللَّهُ خَلْفَ الْعَرْشِ لَوْ قُسِمَ نُورُ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ لَکَفَاهُمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَنْ سَأَلَ رَبَّهُ مَا سَأَلَ أَمَرَ وَاحِداً مِنَ الْکَرُوبِیِّینَ فَتَجَلَّی لِلْجَبَلِ فَجَعَلَهُ دَکّاً (3).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که: همانا ملائکه های کروبی قومی از شیعه ما از خلق اول هستند که خداوند آن ها را پشت عرش قرار داد و اگر نور یکی از آن ها بر اهل زمین تقسیم شود، برای آن ها کفایت می­کند. سپس گفت: همانا موسی زمانی که از پروردگارش درخواست کرد آن چه را که درخواست کرد خداوند به یکی از کروبی ها امر کرد، پس برای کوه متجلی شد و آن را نابود کرد. - . بصائر الدرجات : 21 -

**[ترجمه]

«19

-یر، بصائر الدرجات عَلِیُّ بْنُ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ عَبَّاسٍ الْوَرَّاقِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ لَیْثٍ الْمُرَادِیِّ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَرَّ بِنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ فَسَأَلَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ الْیَمَنِ فَأَقْبَلَ یُحَدِّثُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَلْ تَعْرِفُ دَارَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا قَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ هَلْ تَعْرِفُ صَخْرَةً عِنْدَهَا فِی مَوْضِعِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ نَعَمْ وَ رَأَیْتُهَا فَقَالَ الرَّجُلُ مَا رَأَیْتُ رَجُلًا أَعْرَفَ بِالْبِلَادِ مِنْکَ فَلَمَّا قَامَ الرَّجُلُ قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا أَبَا الْفَضْلِ تِلْکَ الصَّخْرَةُ الَّتِی غَضِبَ مُوسَی فَأَلْقَی الْأَلْوَاحَ فَمَا ذَهَبَ مِنَ التَّوْرَاةِ الْتَقَمَتْهُ الصَّخْرَةُ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولَهُ أَدَّتْهُ إِلَیْهِ وَ هِیَ عِنْدَنَا (4).

أقول: ستأتی الأخبار الکثیرة فی کتاب الإمامة فی أن عندهم التوراة و الألواح و الإنجیل و سائر کتب الأنبیاء.

ص: 224


1- مجمع البیان 4: 475.
2- الکروبیون: سادة الملائکة و هم المقربون، قیل: عبرانیتها کربیم.
3- بصائر الدرجات: 21.
4- بصائر الدرجات: 37 و 38.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: از سدیر روایت می کند که گفت: نزد امام باقر علیه السلام بودم. مردی از اهل یمن بر ما گذشت. امام باقر علیه السلام درباره یمن از او سؤال کرد. جلو آمد و صحبت می کرد. امام باقر به او فرمود: آیا خانه ای با این نشانی را می­شناسی؟ گفت: بله، آن را دیده­ام. امام باقر به او فرمود: آیا صخره­ای را در کنار آن است در فلان جا می­شناسی؟ مرد گفت: بله آن را دیده­ام. مرد گفت: کسی را ندیدم که به اندازه تو شهر ها را بشناسد. وقتی که آن مرد بلند شد، امام باقر علیه السلام به من فرمود: ای ابوالفضل؛ این همان صخره­ای است که وقتی موسی خشمگین شد و لوح ها را انداخت، و آن چه را که از تورات از میان رفت، صخره آن را بلعید و وقتی که خداوند پیامبرش را فرستاد آن را به او داد و آن نزد ماست. - . بصائر الدرجات : 37-38 -

می گویم: در کتاب الإمامة روایات زیادی مبنی بر این که کتاب تورات و ألواح و انجیل و سایر کتابهای پیامبران در نزد اهل بیت علیهم السلام است، ذکر خواهد شد.

ص: 224

**[ترجمه]

«20

-کا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُعْطِ الْأَنْبِیَاءَ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَاهُ مُحَمَّداً وَ عِنْدَنَا الصُّحُفُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هِیَ الْأَلْوَاحُ قَالَ نَعَمْ (1).

**[ترجمه]کافی: ابو بصیر از از امام صادق علیه السلام روایت می کند که: به من فرمود: ای ابو محمد خداوند به پیامبران چیزی را نداده، مگر این که آن را به محمد داده است و ما صحیفه هایی را که خداوند متعال فرمود « صحف ابراهیم و موسی » نزد خود داریم. گفتم: فدایت شوم آن ها همان الواح هستند؟ فرمود: بله. - . اصول کافی 1 : 225 -

**[ترجمه]

«21

-یر، بصائر الدرجات أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی الْبَغْدَادِیِّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ فِی الْجَفْرِ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَنْزَلَ أَلْوَاحَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْزَلَهَا عَلَیْهِ وَ فِیهَا تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلَی أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ فَلَمَّا انْقَضَتْ أَیَّامُ مُوسَی أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اسْتَوْدِعِ الْأَلْوَاحَ وَ هِیَ زَبَرْجَدَةٌ مِنَ الْجَنَّةِ الْجَبَلَ فَأَتَی مُوسَی الْجَبَلَ فَانْشَقَّ لَهُ الْجَبَلُ فَجَعَلَ فِیهِ الْأَلْوَاحَ مَلْفُوفَةً فَلَمَّا جَعَلَهَا فِیهِ انْطَبَقَ الْجَبَلُ عَلَیْهَا فَلَمْ تَزَلْ فِی الْجَبَلِ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَأَقْبَلَ رَکْبٌ مِنَ الْیَمَنِ یُرِیدُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَلَمَّا انْتَهَوْا إِلَی الْجَبَلِ انْفَرَجَ الْجَبَلُ وَ خَرَجَتِ الْأَلْوَاحُ مَلْفُوفَةً کَمَا وَضَعَهَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخَذَهَا الْقَوْمُ فَدَفَعُوهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله (2).

أقول: تمامه فی باب أن کتب الأنبیاء و آثارهم عند الأئمة علیهم السلام و سیأتی فیه أیضا

عن حبة العرنی- عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ کَانَ وَصِیَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ أَلْوَاحُ مُوسَی مِنْ زُمُرُّدٍ أَخْضَرَ فَلَمَّا غَضِبَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَلْقَی الْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَمِنْهَا مَا تَکْسِرُ وَ مِنْهَا مَا بَقِیَ وَ مِنْهَا مَا ارْتَفَعَ فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ مُوسَی الْغَضَبُ قَالَ یُوشَعُ أَ عِنْدَکَ تِبْیَانُ مَا فِی الْأَلْوَاحِ قَالَ نَعَمْ فَلَمْ یَزَلْ یَتَوَارَثُهَا رَهْطٌ مِنْ بَعْدِ رَهْطٍ حَتَّی وَصَلَتْ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ دَفَعَهَا إِلَیَّ (3)

ص: 225


1- أصول الکافی 1: 225.
2- بصائر الدرجات: 38.
3- ظاهر الروایة أن الالواح النازلة من السماء التی کانت من زمرد أخضر تکسرت فبقی بعضها و ارتفع بعضها الآخر، و أمّا ما کانت یتوارثها رهط بعد رهط هو ما أملاه موسی عن ظهر قلبه دون الأصل، فلا ینافی ما تقدم من أن الالواح التقمته الصخرة أو استودعها موسی الجبل، حیث یمکن ان یقال ان بعضها المتکسر التقمته الصخرة و بعضها الباقی استودعه موسی الجبل، و أمّا ما کان یتوارث فهو ما أملاه موسی عن ظهر قلبه، و الأصل و البدل کلاهما عند الأئمّة علیهم السلام.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: ثمالی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که: همانا در جفر - غیب خداوند متعال - آمده است وقتی که لوح های موسی را نازل کرد، آن را بر او نازل کرد در حالی که آن چه را که اتفاق افتاده و تا برپایی قیامت اتفاق خواهد افتاد در آن موجود است. وقتی که دوران موسی سپری شد خداوند به موسی وحی کرد که لوح ها را که جنس آن ها زبرجدی از بهشت است در کوه امانت بگذارد. موسی نزد کوه آمد کوه برای او باز شد و او لوح ها را در حالی که پیچیده شده بود در آن گذاشت. وقتی که آن ها را در آن گذاشت کوه بر آن بسته شد و آن ها همچنان در کوه بود تا این که خداوند متعال پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث کرد. پس کاروانی از یمن آمدند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلّم را می­خواستند. وقتی که به کوه رسیدند کوه باز شد و لوح ها با حالت پیچیده بیرون آورده شدند همان طوری که موسی آن ها را گذاشته بود. آن گروه نیز آن ها را گرفتند و به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم تحویل دادند - . بصائر الدرجات : 38 - . می گویم: تمام روایت های مربوط به این موضوع در باب «کتاب های پیامبران و آثار آن ها نزد ائمه است» موجود است و همچنین در آن روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام خواهد آمد که : یوشع بن نون وصّی موسی بود و لوح های موسی از زمرد سبز رنگ بود، وقتی که موسی خشمگین شد، لوح ها از دست او افتادند و برخی از آن ها شکستند و برخی باقی ماندند و برخی به سمت آسمان بالا رفتند. وقتی که خشم موسی برطرف شد، یوشع گفت: آیا تبیان آن چه که در لوح ها بود را داری؟ گفت: بله، و همچنان گروهی بعد از گروه دیگر آن را به ارث بردند تا این که به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و وی آن ها را به من داد.

ص: 225

**[ترجمه]

«22

-ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ فِی احْتِجَاجِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی أَرْبَابِ الْمِلَلِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ وَ أَصْحَابَهُ السَّبْعِینَ الَّذِینَ اخْتَارَهُمْ صَارُوا مَعَهُ إِلَی الْجَبَلِ فَقَالُوا لَهُ إِنَّکَ قَدْ رَأَیْتَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَأَرِنَاهُ کَمَا رَأَیْتَهُ فَقَالَ لَهُمْ إِنِّی لَمْ أَرَهُ فَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ فَاحْتَرَقُوا عَنْ آخِرِهِمْ وَ بَقِیَ مُوسَی وَحِیداً فَقَالَ یَا رَبِّ اخْتَرْتُ سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَجِئْتُ بِهِمْ وَ أَرْجِعُ وَحْدِی فَکَیْفَ یُصَدِّقُنِی قَوْمِی بِمَا أُخْبِرُهُمْ بِهِ فَ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ (1).

**[ترجمه]الاحتجاج، توحید، عیون اخبار الرضا: از حسن بن محمد نوفلی در کتاب « احتجاج الرضا علی ارباب الملل» آمده که گفت موسی بن عمران و هفتاد نفری که آن ها را انتخاب کرد و با او به کوه رفتند و به او گفتند: تو خداوند سبحان را دیدی و به ما نشان بده که چگونه او را دیدی؟ به آن ها گفت: من او را ندیدم. گفتند: به تو ایمان نخواهیم آورد تا وقتی که خدا را آشکارا ببینیم. در نتیجه دچار صاعقه شدند و همه سوختند و فقط موسی باقی ماند. گفت: پروردگارا هفتاد نفر مرد را از بنی اسراییل انتخاب کردم، آن ها را آوردم و تنها برمی گردم. چگونه قومم مرا به آن چه که به آن ها خبر داده ام، تصدیق می کنند؟ اگر می خواستی از قبل آن ها و من را هلاک می کردی. آیا به خاطر کاری که نادان های ما انجام داده اند ما را نابود می کنی؟ سپس خداوند متعال بعد از مرگشان آن ها را زنده کرد - . الاحتجاج : 229 توحید الصدوق: 436 عیون الاخبار: 91 - .

**[ترجمه]

«23

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ إِسْحَاقَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ وَ قُولُوا حِطَّةٌ مَغْفِرَةٌ حُطَّ عَنَّا أَیْ اغْفِرْ لَنَا (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابو اسحاق روایت است که: «و قولوا حطه» یعنی بخشش و مغفرت: حطّ عنّا: یعنی ما را ببخش - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«24

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ أَ قُوَّةٌ فِی الْأَبْدَانِ أَمْ قُوَّةٌ فِی الْقُلُوبِ قَالَ فِیهِمَا جَمِیعاً (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از اسحاق بن عمار روایت شده که از ابو عبدالله درباره این قول خداوند « خذوا ما آتیناکم بقوه » سؤال کردم که آیا منظور قوت بدن هاست یا قوت قلب؟فرمود: در هر دوی آن ها با هم - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«25

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الْحَلَبِیِّ قَالَ قَالَ: وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ وَ اذْکُرُوا مَا فِی تَرْکِهِ مِنَ الْعُقُوبَةِ (4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از عبیدالله بن حلبی روایت شده که: « وذکروا ما فیه » یعنی: به یاد آورید آن چه را که ترک کردنآ عقوبت دارد - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«26»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ قَالَ اسْجُدُوا وَ ضَعِ الْیَدَیْنِ (5)عَلَی الرُّکْبَتَیْنِ فِی الصَّلَاةِ وَ أَنْتَ رَاکِعٌ (6).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام درباره قول خداوند « خذوا ما آتیناکم بقوه » روایت شده که: سجده کنید و دو دست را در نماز بر زانو بگذار - . تفسیر العیاشی، نسخه خطی -

در حالی که راکع هستی.

**[ترجمه]

«27

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ

ص: 226


1- الاحتجاج: 229، توحید الصدوق: 436، عیون الأخبار: 91 و الحدیث طویل أخرجه المصنّف مسندا فی کتاب الاحتجاجات، راجع ج 10: 299- 318 و المذکور هاهنا فی ص 305.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه و ما قبله و ما بعده البحرانیّ فی البرهان: 104 و 105 و أخرج عنه بإسناده عن أحمد بن محمّد بن خالد البرقی، عن ابن أبی عمیر، عن ابی المغراء، عن إسحاق بن عمّار و یونس مثله.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- هکذا فی البرهان أیضا، و فی نسخة: قال: السجود و وضع الیدین.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

لَیْلَةً قَالَ کَانَ فِی الْعِلْمِ وَ التَّقْدِیرِ ثَلَاثِینَ لَیْلَةً ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ فَزَادَ عَشْراً فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ لِلْأَوَّلِ وَ الْآخِرِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام در قولش: «و إذ واعدنا موسی اربعین

ص: 226

لیله» روایت می کند که: در علم و تقدیر سی شب بود سپس برای خداوند بدا حاصل شد در نتیجه ده روز دیگر را به آن اضافه کرد و میقات پروردگارش از اول تا آخر، چهل شب طول کشید.

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد بالعلم علم الملائکة أو سمی ما کتب فی لوح المحو و الإثبات علما و قد مر تحقیق ذلک فی باب البداء (1).

**[ترجمه]شاید منظور از علم، علم ملائکه باشد، و یا آن چه در لوح محو و اثبات نوشته شده، علم نامیده شده است و تحقیق در مورد آن در باب بداء گذشت.

**[ترجمه]

«28

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قَالَ لَمَّا نَاجَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَبَّهُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَا مُوسَی قَدْ فَتَنْتُ قَوْمَکَ قَالَ وَ بِمَا ذَا یَا رَبِّ قَالَ بِالسَّامِرِیِّ قَالَ وَ مَا فَعَلَ السَّامِرِیُّ قَالَ صَاغَ لَهُمْ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا قَالَ یَا رَبِّ إِنَّ حُلِیَّهُمْ لَتَحْتَمِلُ أَنْ یُصَاغَ مِنْهُ غَزَالٌ أَوْ تِمْثَالٌ أَوْ عِجْلٌ فَکَیْفَ فَتَنْتَهُمْ قَالَ إِنَّهُ صَاغَ لَهُمْ عِجْلًا فَخَارَ قَالَ یَا رَبِّ وَ مَنْ أَخَارَهُ قَالَ أَنَا فَقَالَ عِنْدَهَا مُوسَی إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ قَالَ فَلَمَّا انْتَهَی مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ وَ رَآهُمْ یَعْبُدُونَ الْعِجْلَ أَلْقَی الْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَتَکَسَّرَتْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ عِنْدَ إِخْبَارِ اللَّهِ إِیَّاهُ (2)قَالَ فَعَمَدَ مُوسَی فَبَرَّدَ الْعِجْلَ مِنْ أَنْفِهِ إِلَی طَرَفِ ذَنَبِهِ ثُمَّ أَحْرَقَهُ بِالنَّارِ فَذَرَّهُ فِی الْیَمِّ (3)قَالَ فَکَانَ أَحَدُهُمْ لَیَقَعُ فِی الْمَاءِ وَ مَا بِهِ إِلَیْهِ مِنْ حَاجَةٍ فَیَتَعَرَّضُ بِذَلِکَ لِلرَّمَادِ (4)فَیَشْرَبُهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ (5).

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ (6).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام درباره قول خدا « و اشربوا فی قلوبهم العجل بکفرهم » روایت شده که: وقتی که پروردگار موسی او را نجات داد خداوند به او وحی کرد: ای موسی، همانا قومت را امتحان کردم؟ گفت: به چه چیزی پروردگار؟ فرمود: با سامری؟ گفت: سامری چه کار کرد؟ فرمود: از جواهراتشان برای آن ها گوساله­ای ساخت. گفت: پروردگارا، از جواهرات آن ها ممکن است آهو یا مجسمه یا گوساله ساخته شود، پس امتحان آن ها چگونه است؟ فرمود: همانا سامری برای آن ها گوساله­ای ساخت که صدا داشت. گفت: پروردگارا، چه کسی او را به صدا درآورد؟ فرمود: من. موسی در آن هنگام گفت: « إن هی الّا فتنتک تضلّ بها من تشاء و تهدی من تشاء» گفت: وقتی که موسی به قومش رسید و دید که گوساله را عبادت می­کنند الواح را از دستش انداخت در نتیجه لوح ها شکستند. امام باقر علیه السلام گفت: باید آن اتفاق وقتی باشدکه خداوند او را باخبر کرده باشد. گفت: موسی قصد کرد و گوساله را از بینیش به طرف دمش پاره کرد و آن را با آتش سوزاند، سپس در دریا انداخت. گفت: یکی از آن ها که در آب می افتد و نیازی که به آن دارد و در معرض آن خاکستر قرار می گیرد و آن را می نوشد و آن قول خداوند متعال است «و اشربوا فی قلوبهم العجل بکفرهم» - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

تفسیر العیاشی: ابوبصیر از امام باقر علیه السلام مانند این روایت تا قول «تهدی من تشاء » - . تفسیر عیاشی . نسخه خطی -

را روایت می کند.

**[ترجمه]

بیان

البرد القطع بالمبرد و هو السوهان (7)و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ تداخلهم حبه

ص: 227


1- راجع ج 4: 92.
2- إشارة إلی ما تقدم من قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم: یرحم اللّه أخی موسی لیس المخبر کالمعاین، لقد أخبره اللّه بفتنة قومه و قد عرف ان ما أخبره ربّه حق، و إنّه لمتمسک بما فی یدیه، فرجع إلی قومه و رآهم فغضب و ألقی الالواح و یأتی نحوه أیضا فی الحدیث 39 و فیه: للرؤیة فضل علی الخبر. راجعه.
3- فی نسخة: فقذفه فی الیم.
4- فی نسخة: فیتعرض لذلک الرماد.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 1: 131.
7- من هنا إلی آخر کلام البیضاوی موجود فی نسخة مخطوطة، و خلت عنه سائر النسخ، و تقدم أیضا فی تفسیر الآیات.

و رسخ فی قلوبهم صورته لفرط شعفهم به کما یتداخل الصبغ الثوب و الشراب أعماق البدن بِکُفْرِهِمْ أی بسبب کفرهم و ذلک لأنهم کانوا مجسمة أو حلولیة و لم یروا جسما أعجب منه فتمکن فی قلوبهم ما سول لهم السامری.

**[ترجمه]البرد: یعنی قطع کردن به وسیله مبرد یا سوهان است.

بیضاوی درباره قول خداوند متعال « و اشربوا فی قلوبهم العجل » گفته است: به خاطر شدت

ص: 227

و زیادی خوشحال شدنشان به آن، عشق و علاقه به آن در دلهایشان وارد شد و شکل آن در دلشان نفوذ کرد. همان طوری که رنگ در لباس و شراب در اعماق بدن نفوذ می کند. « بکفرهم» یعنی به سبب کفرشان و دلیلش این است که آن ها مجسمه یا حلولیه بودند و جسمی عجیب تر از آن را ندیدند؛ در نتیجه آن چه که سامری برای آن ها ساخته بود در دلشان جای گرفت.

**[ترجمه]

«29

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ قَالَ بِعَشْرِ ذِی الْحِجَّةِ نَاقِصَةً حَتَّی انْتَهَی إِلَی شَعْبَانَ فَقَالَ نَاقِصٌ لَا یَتِمُّ (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: محمدحلبی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که درباره قول خداوند متعال « و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر » فرمود: با ده روز ذوالحجه ناقص بود تا این که به ماه شعبان به پایان رسید. پس گفت: ناقص یعنی کامل نشده. - . تفسیر عیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«30

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَقِّتْ لَنَا وَقْتاً فِیهِمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ خَالَفَ عِلْمُهُ عِلْمَ الْمُوَقِّتِینَ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً إِلَی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً أَمَا إِنَّ مُوسَی لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ بِتِلْکَ الْعَشْرِ وَ لَا بَنُو إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ قَالُوا کَذَبَ مُوسَی وَ أَخْلَفَنَا مُوسَی فَإِنْ حَدَّثْتُمْ بِهِ فَقُولُوا صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ تُؤْجَرُوا مَرَّتَیْنِ (2).

**[ترجمه]از فضیل بن یسار روایت شده که : از امام باقر علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم برای ما زمانی در آن ها تعیین کن؟ فرمود: خداوند علمش با علم کسانی که وقت تعیین می کنند، مخالف است. اما شنیدم خداوند می گوید: « و واعدنا موسی ثلاثین لیله » تا « اربعین لیله » اما موسی آن ده روز را نمی دانست و بنی اسراییل هم نمی دانستند و زمانی که با آنان درباره اش حرف زد، گفتند: موسی دروغ گفت و به ما خلف وعده کرد. اگر درباره آن با شما صحبت شد. بگویید: خدا و رسولش راست گفتند دوبار پاداش داده می شوید - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«31

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا خَرَجَ وَافِداً إِلَی رَبِّهِ وَاعَدَهُمْ ثَلَاثِینَ یَوْماً فَلَمَّا زَادَ اللَّهُ عَلَی الثَّلَاثِینَ عَشْراً قَالَ قَوْمُهُ أَخْلَفَنَا مُوسَی فَصَنَعُوا مَا صَنَعُوا (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: فصیل بن یسار، از امام باقر علیه السلام روایت می کند که: وقتی که موسی به سوی پروردگارش خارج شد به آن ها وعده سی روز را داد، وقتی که خداوند بر سی روز ده روز را اضافه کرد، قومش گفتند: موسی با ما خلف وعده کرد، در نتیجه ساختند آن چه را که ساختند - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«32

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ابْنِ الْحَنَفِیَّةِ أَنَّهُ قَالَ: مِثْلَ ذَلِکَ (4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: محمد بن علی بن حنفیه نیز چنین روایتی شده را نقل می کند - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«33

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالا لَمَّا سَأَلَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ رَبَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی قَالَ فَلَمَّا صَعِدَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الْجَبَلِ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَقْبَلَتِ الْمَلَائِکَةُ أَفْوَاجاً فِی أَیْدِیهِمُ الْعُمُدُ فِی رَأْسِهَا النُّورُ یَمُرُّونَ بِهِ فَوْجاً بَعْدَ فَوْجٍ یَقُولُونَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ أَتَیْتَ (5)فَقَدْ سَأَلْتَ عَظِیماً قَالَ فَلَمْ یَزَلْ مُوسَی وَاقِفاً حَتَّی تَجَلَّی رَبُّنَا جَلَّ جَلَالُهُ فَجَعَلَ الْجَبَلَ دَکّاً وَ خَرَّ مُوسَی صَعِقاً فَلَمَّا أَنْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ رُوحَهُ أَفَاقَ قَالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ وَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا أَنَّ النَّارَ أَحَاطَتْ بِهِ حَتَّی لَا یَهْرُبَ لِهَوْلِ مَا رَأَی (6).

ص: 228


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- فی البرهان: یا ابن عمران أثبت. و تقدم قبلا مثله. و فیه: حتی لا یهرب من هول ما رأی.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: ابوبصیر از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت می کند که: وقتی که موسی از پروردگارش درخواست کرد و گفت: « ربّ أرنی أنظر إلیک قال لن ترانی و لکن انظر إلی الجبل فإن استقرّ مکانه فسوف ترانی » گفت: وقتی که موسی بر بالای کوه رفت، درهای آسمان گشوده شد و ملائکه گروه گروه روی آوردند. و در دستشان ستون هایی را داشتند که سرشان نور داشت و گروه گروه بر او می گذشتند و می­گفتند: ای پسر عمران آمدی، چیز بزرگی را درخواست کردی. و همچنان موسی ایستاده بود تا این که پروردگار ما (جلّ جلاله) متجلی شد و کوه ویران شد و موسی بیهوش افتاد. وقتی که خداوند روحش را به او بازگرداند، به هوش آمد و گفت: « سبحانک تبت إلیک و أنا اوّل المؤمنین » ابن ابی عمیر گفت: برخی از اصحاب ما گفته اند که آتش او را احاطه کرد تا به خاطر هول و هراسی که او را فرا گرفت فرار نکند - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

ص: 228

**[ترجمه]

«34

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا سَأَلَ رَبَّهُ النَّظَرَ إِلَیْهِ وَعَدَهُ اللَّهُ أَنْ یَقْعُدَ فِی مَوْضِعٍ ثُمَّ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ أَنْ تَمُرَّ عَلَیْهِ مَوْکِباً مَوْکِباً بِالْبَرْقِ وَ الرَّعْدِ وَ الرِّیحِ وَ الصَّوَاعِقِ فَکُلَّمَا مَرَّ بِهِ مَوْکِبٌ مِنَ الْمَوَاکِبِ ارْتَعَدَتْ فَرَائِصُهُ فَیَرْجِعُ رَأْسُهُ (1)فَیَقُولُونَ لَهُ قَدْ سَأَلْتَ عَظِیماً (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابوبصیر روایت شده که گفت: شنیدم امام صادق می فرمود: وقتی که موسی پسر عمران از پروردگارش خواست که به او نگاه کند. خداوند به او وعده داد که در یک جای بنشیند. خداوند به ملائکه امر کرد که گروه گروه با برق و رعد و باد و صاعقه ها بر او بگذرند. هربار گروهی از ملائکه ها بر او می گذشت، سرش را برمی گرداند (بلند می کرد). به او گفتند: چیز بزرگی را خواسته­ای - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«35

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی قَوْلِهِ فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً قَالَ سَاخَ الْجَبَلُ فِی الْبَحْرِ فَهُوَ یَهْوِی حَتَّی السَّاعَةِ (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از حفص بن غیاث روایت شده که گفت: شنیدم که امام صادق علیه السلام درباره قول « فلمّا تجلّی ربه للجبل جعله دکّا و خرّ موسی صعقا» می فرمود: کوه در دریا فرو رفت و همچنان تا قیامت فرو می رود - . تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«36»

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی أَنَّ النَّارَ أَحَاطَتْ بِمُوسَی لِئَلَّا یَهْرُبَ لِهَوْلِ مَا رَأَی وَ قَالَ لَمَّا خَرَّ مُوسَی صَعِقاً مَاتَ (4)فَلَمَّا أَنْ رَدَّ اللَّهُ رُوحَهُ أَفَاقَ فَقَالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ (5).

**[ترجمه]و در روایت دیگری آمده است که: آتش موسی را احاطه کرد تا به خاطر ترس از آن چه که دید فرار نکند و گفت: وقتی که موسی بیهوش افتاد، مُرد. وقتی که خداوند روحش را به او بازگرداند به هوش آمد و گفت: پروردگارا، به سوی تو توبه کردم و من جزء اولین مؤمنان هستم - - تفسیر عیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«37

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ وَ مَنْ أَخَارَ الصَّنَمَ فَقَالَ اللَّهُ أَنَا یَا مُوسَی أَخَرْتُهُ (6)فَقَالَ مُوسَی إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ (7).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از محمد بن ابی حمزه از کسانی که آن را ذکر کرده از امام صادق درباره قول خداوند متعال « و اتّخذ قوم موسی من بعده من حلیتهم عجلا جسدا له خوار» روایت شده که موسی گفت: پروردگارا، چه کسی بت را به صدا درآورد؟ خداوند متعال فرمود: ای موسی، من آن را به صدا درآوردم - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - . موسی گفت: این فقط به خاطر امتحان توست و هر کس را که بخواهی به وسیله آن گمراه می کنی و هر کس را که بخواهی هدایت می کنی. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی. -

**[ترجمه]

«38

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْوَصَّافِ (8)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ فِیمَا نَاجَی مُوسَی أَنْ قَالَ یَا رَبِّ هَذَا السَّامِرِیُّ صَنَعَ الْعِجْلَ فَالْخُوَارُ مَنْ صَنَعَهُ قَالَ فَأَوْحَی

ص: 229


1- فی نسخة: فیرفع رأسه فیسأل: أ فیکم ربی؟ فیجاب هؤلاء: و قد سألت عظیما. و فی البرهان فیجاب هو آت! و قد سألت عظیما یا ابن عمران.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 2: 35. و کذا بعده.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- فی البرهان یعنی مات.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
6- فی البرهان: و من أخار العجل؟ فقال اللّه: یا موسی أنا أخرته.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، اخرجه و ما بعده البحرانیّ فی البرهان 2: 39.
8- هکذا فی النسخ و البرهان، و الظاهر أن الوصاف مصحف الوصافی و هو لقب عبد اللّه ابن الولید و أخیه عبید اللّه، و المراد هنا الثانی بقرینة روایة ابن مسکان عنه.

اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّ تِلْکَ فِتْنَتِی فَلَا تُفْصِحْنِی عَنْهَا (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: وصاف از امام باقر علیه السلام روایت می کند که: در آن چه که موسی نجوا کرد این بود که گفت: پروردگار این سامری گوساله را ساخته، در آوردن صدا از گوساله هم کار اوست؟ گفت: خداوند به او وحی کرد:

ص: 229

ای موسی، آن کار فتنه و امتحان من است و از من نخواه که دلیل آن را بگویم - . تفسیر العیاشی نسخه خطی. - .

**[ترجمه]

بیان

لا تفصحنی عنها لعله بالصاد المهملة أی لا تسألنی أن أظهر سببها و الإفصاح و إن کان لازما یمکن أن یکون التفصیح متعدیا و فی بعض النسخ بالمعجمة (2)أی لا تبین ذلک للناس فإنهم لا یفهمون.

**[ترجمه]«لا تفصحنی عنها» شاید با صاد باشد. یعنی از من نخواه که دلیل آن را به تو بگویم. افصاح اگر چه لازم باشد ولی ممکن است تفصیح متعدی باشد و در برخی نسخه ها با ضاد آمده است. یعنی آن را برای مردم بیان نکن، آن ها نمی فهمند.

**[ترجمه]

«39

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا أَخْبَرَ مُوسَی أَنَّ قَوْمَهُ اتَّخَذُوا عِجْلًا لَهُ خُوَارٌ فَلَمْ یَقَعْ مِنْهُ مَوْقِعَ الْعِیَانِ فَلَمَّا رَآهُمْ اشْتَدَّ فَأَلْقَی الْأَلْوَاحَ مِنْ یَدِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لِلرُّؤْیَةِ فَضْلٌ عَلَی الْخَبَرِ (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از امام صادق علیه السلام روایت شده که: وقتی که خداوند متعال به موسی خبر داد که قومش گوساله را عبادت کردند که صدا دارد برای او عینی و قابل درک به نظر نرسید. وقتی آن ها را دید ناراحت شد و لوح ها را از دستش انداخت، امام صادق علیه السلام فرمود: رویت بر خبر برتری دارد - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«40

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ رَفَعَهُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی أَنْ لَا تَقْتُلِ السَّامِرِیَّ فَإِنَّهُ سَخِیٌّ (4).

**[ترجمه]کافی: علی بن ابراهیم آن را روایت می کند که: خداوند متعال به موسی وحی کرد که سامری را نکش او مرد بخشنده ای است - . فروع کافی. 1 : 173 باب جود و بخشش. - .

**[ترجمه]

«41

-مهج، مهج الدعوات مِنْ کِتَابِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ذُکِرَ عِنْدَهُ حَزِیرَانَ فَقَالَ هُوَ الشَّهْرُ الَّذِی دَعَا فِیهِ مُوسَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَمَاتَ فِی یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ ثَلَاثُمِائَةِ أَلْفٍ مِنَ النَّاسِ (5).

**[ترجمه]مهج الدعوات: عبدالله بن حماد انصاری از امام صادق علیه السلام نقل می کند که: کلمه حزیران نزد ایشان ذکر شد و ایشان فرمود: ماهی است که موسی در آن بنی اسراییل را نفرین کرد و در یک شبانه روز سیصد هزار نفر از بنی اسراییل مردند. - . مهج الدعوات : 536 -

**[ترجمه]

«42

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ قَالَ کَانَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِذَا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ أَهْلَکَ أَعْدَاءَکُمْ آتِیکُمْ بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ رَبِّکُمْ یَشْتَمِلُ عَلَی أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ وَ مَوَاعِظِهِ وَ عِبَرِهِ وَ أَمْثَالِهِ فَلَمَّا فَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَأْتِیَ لِلْمِیعَادِ وَ یَصُومَ ثَلَاثِینَ یَوْماً عِنْدَ أَصْلِ الْجَبَلِ

ص: 230


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- من فضح المعمی ای کشف سر لغزه و أظهره. و یأتی المهملة أیضا بمعنی قریب منه یقال: فصح عن کذا أی کشفه و بینه، و یمکن بعیدا أن یکون «لا تفصخنی» بالصاد المهملة و الخاء المعجمة من فصخ عن الامر أی تغابی عنه و هو یعلمه، أی تلک اختباری و امتحانی عبادی فلا تجاهل و أنت تعلم أنّها منی. و لا یخفی أن الفتنة هاهنا بمعنی الابتلاء و الاختبار.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- فروع الکافی 1: 173 باب الجود و السخاء.
5- مهج الدعوات: 536.

فَظَنَّ مُوسَی أَنَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ یُعْطِیهِ الْکِتَابَ فَصَامَ ثَلَاثِینَ یَوْماً فَلَمَّا کَانَ آخِرُ الْیَوْمِ (1)اسْتَاکَ قَبْلَ الْفِطْرِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ خَلُوفَ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدِی مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ صُمْ عَشْراً آخَرَ وَ لَا تَسْتَکْ عِنْدَ الْإِفْطَارِ فَفَعَلَ ذَلِکَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ وَعَدَهُ (2)اللَّهُ أَنْ یُعْطِیَهُ الْکِتَابَ بَعْدَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً فَأَعْطَاهُ إِیَّاهُ فَجَاءَ السَّامِرِیُّ فَشَبَّهَ عَلَی مُسْتَضْعَفِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ وَعَدَکُمْ مُوسَی أَنْ یَرْجِعَ إِلَیْکُمْ بَعْدَ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ هَذِهِ عِشْرُونَ لَیْلَةً وَ عِشْرُونَ یَوْماً تَمَّتْ أَرْبَعُونَ أَخْطَأَ مُوسَی رَبَّهُ وَ قَدْ أَتَاکُمْ رَبُّکُمْ أَرَادَ أَنْ یُرِیَکُمْ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یَدْعُوَکُمْ إِلَی نَفْسِهِ بِنَفْسِهِ وَ أَنَّهُ لَمْ یَبْعَثْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیْهِ فَأَظْهَرَ لَهُمُ الْعِجْلَ الَّذِی کَانَ عَمِلَهُ فَقَالُوا کَیْفَ یَکُونُ الْعِجْلُ إِلَهَنَا قَالَ إِنَّمَا هَذَا الْعِجْلُ یُکَلِّمُکُمْ مِنْهُ رَبُّکُمْ کَمَا کَلَّمَ مُوسَی مِنَ الشَّجَرَةِ فَلَمَّا سَمِعُوا مِنْهُ کَلَاماً قَالُوا لَهُ إِنَّهُ فِی الْعِجْلِ کَمَا فِی الشَّجَرَةِ (3)فَضَلُّوا بِذَلِکَ وَ أَضَلُّوا فَلَمَّا رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ قَالَ یَا أَیُّهَا الْعِجْلُ أَ کَانَ فِیکَ رَبُّنَا (4)کَمَا یَزْعُمُ هَؤُلَاءِ فَنَطَقَ الْعِجْلُ وَ قَالَ عَزَّ رَبُّنَا مِنْ أَنْ یَکُونَ الْعِجْلُ حَاوِیاً لَهُ أَوْ شَیْ ءٌ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ الْأَمْکِنَةِ عَلَیْهِ مُشْتَمِلًا لَا وَ اللَّهِ یَا مُوسَی وَ لَکِنَّ السَّامِرِیَّ نَصَبَ عِجْلًا مُؤَخَّرُهُ إِلَی حَائِطٍ وَ حَفَرَ فِی الْجَانِبِ الْآخَرِ فِی الْأَرْضِ وَ أَجْلَسَ فِیهِ بَعْضَ مَرَدَتِهِ فَهُوَ الَّذِی وَضَعَ فَاهُ عَلَی دُبُرِهِ وَ تَکَلَّمَ مَا تَکَلَّمَ لَمَّا قَالَ هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ مَا خَذَلَ هَؤُلَاءِ بِعِبَادَتِی وَ اتِّخَاذِی إِلَهاً إِلَّا لِتَهَاوُنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ جُحُودِهِمْ بِمُوَالاتِهِمْ وَ بِنُبُوَّةِ النَّبِیِّ وَ وَصِیَّةِ الْوَصِیِّ حَتَّی أَدَّاهُمْ إِلَی أَنِ اتَّخَذُونِی إِلَهاً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا کَانَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّمَا خَذَلَ عَبَدَةَ الْعِجْلِ لِتَهَاوُنِهِمْ بِالصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ عَلِیٍّ فَمَا تَخَافُونَ مِنَ الْخِذْلَانِ الْأَکْبَرِ فِی مُعَانَدَتِکُمْ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ قَدْ شَاهَدْتُمُوهُمَا وَ تَبَیَّنْتُمْ آیَاتِهِمَا وَ دَلَائِلَهُمَا(5).

ص: 231


1- فی المصدر و نسخة: آخر الایام.
2- فی المصدر: فکان وعد اللّه.
3- فی نسخة: قال: الاله فی العجل. و فی المصدر بعد قوله: من الشجرة: فالاله فی العجل کما کان فی الشجرة.
4- فی نسخة: أ کان فیک ربک؟.
5- تفسیر الإمام: 99- 100.

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری: خداوند متعال فرموده است « و إذ واعدنا موسی أربعین لیله ثم اتّخذتم العجل من بعده و أنتم ظالمون» گفت: موسی به بنی اسراییل می گفت: وقتی که خداوند در فرج و رحمت را به سوی شما گشود و دشمنانتان را نابود کرد برای شما کتابی از جانب پروردگارتان می آورم که شامل اوامر و نواهی و موعظه ها و عبرت ها و مثل های اوست. وقتی که خداوند به آن ها آسایش و راحتی داد خداوند به او دستور داد که به وعده گاه بیاید و سی روز کنار اهل کوه روزه بگیرد.

ص: 230

موسی فکر کرد، که بعد از آن به او کتاب می داد، سی روز، روزه گرفت. وقتی که روز آخر بود. پیش از افطار مسواک زد. خداوند متعال به او وحی کرد: ای موسی، آیا ندانستی که بوی دهان روزه دار، نزد من از بوی مسک خوشبوتر است؟ ده روز دیگر روزه بگیر و هنگام افطار مسواک نزن. موسی آن کار را انجام داد و خداوند به او وعده داد که بعد از چهل شب به او کتاب بدهد. و آن را به او داد، سامری آمد و در میان ضعیفان بنی اسراییل شبهه انداخت و گفت: موسی به شما وعده داد که بعد از چهل شب برگردد. و این بیست شب و بیست روز گذشت و چهل شبانه روز تمام شد. موسی در مورد پروردگارش خطا کرد و پروردگار شما می خواهد که نشان دهد که او می تواند که خودش، شما را به سوی خود دعوت کند. و موسی را به خاطر نیاز به او، مبعوث نکرد، و گوساله ای را که خودش ساخته بود، برای آن ها نمایان ساخت. گفتند: چگونه گوساله خدای ماست؟ گفت: این گوساله از او (پروردگار) برای شما حرف می زند. همان طور که موسی از درخت سخن گفت. وقتی که از آن سخنی شنیدند به او گفتند: خداوند در گوساله است همان طوری که در درخت است. در نتیجه بدان گمراه شدند. وقتی که موسی به سوی قومش بازگشت، گفت: ای گوساله، آن چنان این­ها می­پندارند، خدای ما در توست؟ گوساله سخن گفت: و گفت: پروردگار ما عزیزتر و بزرگ تر از آن است که گوساله او را در بربگیرد و یا این که چیزی از درخت و یا مکان شامل او باشد. نه به خدا سوگند موسی. و سامری بود که گوساله ای را ساخت که پشتش به دیوار بود ( قسمت عقب آن رو به دیوار بود). و در قسمت دیگر زمین را سوراخ کرد و در آن یکی از افرادش را نشانده بود و او بود که دهانش را بر دمبر گوساله گذاشت و گفت: آن چه را که گفت وقتی که گفت: «هذا الهکم و اله موسی». ای موسی بن عمران چیزی که باعث شد این ها به عبادت من و گرفتن من به عنوان اله و خدا خوار شوند این بود که صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و اهل بیت اوعلیهم السلام را سبک شمردند و موالات و دوستی با آن ها و نبوت پیامبر و وصیت وصی را انکار کردند تا جایی که منجر شد مرا به عنوان خدا بگیرند. خداوند عزوجل فرمود: اگر خداوند متعال، عابدان گوساله را به خاطر سبک شمردن صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و جانشین او علی علیه السلام خوار کرد، پس به خاطر دشمنی با محمد و علی علیهما السلام از خواری بزرگتر نمی­ترسید و شما آن ها را دیده­اید و آیات و دلایل آن ها را شناخته­اید؟. - . تفسیر الامام : 99-100 -

ص: 231

**[ترجمه]

بیان

اعلم أن الأخبار قد اختلفت من الخاصة و العامة فی أن موسی علیه السلام هل وعدهم ثلاثین فجاء بعد الأربعین أو وعدهم أربعین و الأظهر من أکثر الأخبار السالفة أنها کانت من الأخبار البدائیة و کان الثلاثون مشروطا بشرط فتم بعد ذلک أربعون و یظهر من هذا الخبر أن السامری سول لهم شبهة فاسدة و لم یکن المیقات إلا أربعین و یمکن کون إحداهما محمولة علی التقیة لکونها أشهر بین المخالفین فی زمان صدور الخبر أو یکون موسی وعدهم الثلاثین مع تجویز الأربعین فجعل لمیقاته نهایتین و به یمکن الجمع بین الآیتین أیضا.

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ و لم یقل أربعین لیلة کما قال فی سورة البقرة لفائدة زائدة ذکر فیها وجوه أحدها أن العدة کانت ذا القعدة و عشرا من (ذی الحجة) و لو قال أربعین لیلة لم یعلم أنه کان ابتداء أول الشهر و لا أن الأیام کانت متوالیة و لا أن الشهر شهر بعینه قاله أکثر المفسرین.

و ثانیها أنه واعد موسی ثلاثین لیلة لیصوم فیها و یتقرب بالعبادة ثم أتمها بعشر إلی وقت المناجاة و قیل هی العشر التی أنزلت التوراة فیها فلذلک أفردت بالذکر.

و ثالثها

أن موسی علیه السلام قال لقومه إنی أتأخر عنکم بثلاثین یوما لیتسهل علیهم ثم زاد علیهم عشرا و لیس فی ذلک خلف لأنه إذا تأخر عنهم أربعین لیلة فقد تأخر ثلاثین قبلها عن- أبی جعفر الباقر علیه السلام.

انتهی. (1)و قال الثعلبی کان قد وعد قومه ثلاثین لیلة فأتمها الله بعشر حتی صارت أربعین و عد بنو إسرائیل الثلاثین فلما لم یرجع إلیهم موسی افتتنوا و قال قوم إنهم عدوا اللیلة یوما و الیوم یوما فلما مضت عشرون یوما افتتنوا. (2).

**[ترجمه]بدان که در میان خاصّه و عامّه اختلاف است که آیا موسی به آن ها وعده سی شب را داد و بعد از چهل شب آمد و یا این که وعده چهل شب را داد. بیشترین اخبار گذشته نشان می دهد که آن جزء اخبار بدائی است و سی شب مشروط به یک شرط بود و بعد از آن چهل شب کامل شد. و از این خبر ظاهر می شود که سامری شبهه فاسدی را برای گمراه کردن آن ها به وجود آورد و میقات فقط چهل شب بوده است. و می توان یکی از آن ها را حمل بر تقیه کرد، چون در زمان صادر شدن خبر بین مخالفان مشهورتر بود و یا این که موسی به آن ها وعده سی روز را داد در حالی که چهل روز را هم جایز شمرد. پس برای میقاتش دو سرانجام قرار داد. می توان به این شیوه بین دو آیه را جمع کرد.

طبرسی رحمه الله درباره قول خداوند متعال «و إذ واعدنا موسی ثلاثین لیله و أتمناها بعشر» گفته است که: به خاطر یک فایده، مانند آن چه که در سوره بقره آمد، نگفته است چهل شب؛ و برای آن وجه هایی را ذکر کرده است:

یک: زمان آن ماه ذوالقعده و ده روز از ذوالحجه بود و اگر می گفت: چهل شب، نمی دانست که آغاز آن اول ماه است و روزها متوالی اند و ماه، همان ماه است. این را بیشتر مفسران گفته اند.

دو: خداوند به موسی وعده داد که سی شب روزه بگیرد و با عبادت به او نزدیک شود سپس تا وقت مناجات آن را با ده شب دیگر کامل کرد. و گفته شده: آن ده شب، شب هایی است که تورات در آن ها نازل شد لذا به صورت جدا و تنها ذکر شده است.

سه: موسی به قومش گفت: من بیشتر از سی روز می مانم و تاخیر می کنم تا بر آن ها آسان شود سپس ده روز دیگر به آن اضافه کرد و در آن خلف وعده نیست، چون وقتی که او چهل شب از آن ها دور شد و تاخیر کرد قبل از آن سی شب دیگر نیامده بود. از امام باقر علیه السلام روایت شده است. پایان خبر - . مجمع البیان: 4 : 473 - .

ثعلبی گفته: موسی به قومش وعده سی شب را داد، خداوند با افزودن ده شب دیگر آن را کامل کرد تا این که چهل شب شد. بنی اسراییل سی شب را حساب کردند و وقتی که موسی به سوی آن ها بازنگشت، دچار فتنه شدند و برخی گفته اند: آن ها شب و روز را، روز حساب کردند، وقتی که بیست روز گذشت، دچار فتنه شدند - . عرائس الثعلبی : 117 - .

**[ترجمه]

«43

-م، تفسیر الإمام علیه السلام ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ أَیْ عَفَوْنَا عَنْ أَوَائِلِکُمْ عِبَادَتَهُمُ الْعِجْلَ لَعَلَّکُمْ یَا أَیُّهَا الْکَائِنُونَ فِی عَصْرِ مُحَمَّدٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ

ص: 232


1- مجمع البیان 4: 473.
2- عرائس الثعلبی: 117.

تَشْکُرُونَ تِلْکَ النِّعْمَةَ عَلَی أَسْلَافِکُمْ وَ عَلَیْکُمْ بَعْدَهُمْ ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ إِنَّمَا عَفَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُمْ لِأَنَّهُمْ دَعَوُا اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ جَدَّدُوا عَلَی أَنْفُسِهِمُ الْوَلَایَةَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّاهِرِینَ فَعِنْدَ ذَلِکَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ وَ عَفَا عَنْهُمْ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ قَالَ وَ اذْکُرُوا إِذَا آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَ هُوَ التَّوْرَاةُ الَّذِی أَخَذَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْإِیمَانَ بِهِ (1)وَ الِانْقِیَادَ لِمَا یُوجِبُهُ وَ الْفُرْقَانَ آتَیْنَاهُ أَیْضاً فَرَّقَ مَا بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ فَرَّقَ مَا بَیْنَ الْمُحِقِّینَ وَ الْمُبْطِلِینَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا أَکْرَمَهُمُ اللَّهُ (2)بِالْکِتَابِ وَ الْإِیمَانِ بِهِ وَ الِانْقِیَادِ لَهُ أَوْحَی اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی مُوسَی یَا مُوسَی هَذَا الْکِتَابُ قَدْ أَقَرُّوا بِهِ وَ قَدْ بَقِیَ الْفُرْقَانُ فَرَّقَ مَا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکَافِرِینَ وَ الْمُحِقِّینَ وَ الْمُبْطِلِینَ فَجَدِّدْ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ بِهِ فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی قَسَماً حَقّاً لَا أَتَقَبَّلُ مِنْ أَحَدٍ إِیمَاناً وَ لَا عَمَلًا إِلَّا مَعَ الْإِیمَانِ بِهِ قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا هُوَ یَا رَبِّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُوسَی تَأْخُذُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّ مُحَمَّداً خَیْرُ الْبَشَرِ (3)وَ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَّ أَخَاهُ وَ وَصِیَّهُ عَلِیّاً خَیْرُ الْوَصِیِّینَ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ الَّذِینَ یُقِیمُهُمْ سَادَةُ الْخَلْقِ وَ أَنَّ شِیعَتَهُ الْمُنْقَادِینَ لَهُ الْمُسَلِّمِینَ لَهُ أَوَامِرَهُ وَ نَوَاهِیَهُ وَ لِخُلَفَائِهِ نُجُومِ الْفِرْدَوْسِ الْأَعْلَی وَ مُلُوکِ جَنَّاتِ عَدْنٍ قَالَ فَأَخَذَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَیْهِمْ ذَلِکَ فَمِنهُمْ مَنِ اعْتَقَدَهُ حَقّاً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَعْطَاهُ بِلِسَانِهِ دُونَ قَلْبِهِ وَ کَانَ الْمُعْتَقَدُ مِنْهُمْ حَقّاً یَلُوحُ عَلَی جَبِینِهِ نُورٌ مُبِینٌ وَ مَنْ أَعْطَی بِلِسَانِهِ دُونَ قَلْبِهِ لَیْسَ لَهُ ذَلِکَ النُّورُ فَذَلِکَ الْفُرْقَانُ الَّذِی أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ فَرَّقَ مَا بَیْنَ الْمُحِقِّینَ وَ الْمُبْطِلِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ أَیْ لَعَلَّکُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الَّذِی بِهِ یُشَرَّفُ الْعَبْدُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هُوَ اعْتِقَادُ الْوَلَایَةِ کَمَا شُرِّفَ بِهِ أَسْلَافُکُمْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ

ص: 233


1- فی المصدر: و هو التوراة التی اخذ علی بنی إسرائیل الایمان بها.
2- فی نسخة: و ذلک انهم لما اکرمهم اللّه.
3- فی المصدر: خیر النبیین.

فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ قَالَ الْإِمَامُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اذْکُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ عَبَدَةِ الْعِجْلِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ أَضْرَرْتُمْ بِهَا بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ إِلَهاً فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ الَّذِی بَرَأَکُمْ وَ صَوَّرَکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ یَقْتُلُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً (1)یَقْتُلُ مَنْ لَمْ یَعْبُدِ الْعِجْلَ مَنْ عَبَدَهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ ذَلِکَ الْقَتْلُ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ مِنْ أَنْ تَعِیشُوا فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ لَا یَغْفِرُ لَکُمْ فَیَتِمُّ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَیْرَاتُکُمْ (2)وَ یَکُونُ إِلَی النَّارِ مَصِیرُکُمْ وَ إِذَا قُتِلْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَائِبُونَ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْقَتْلَ کَفَّارَتَکُمْ وَ جَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَکُمْ وَ مَقِیلَکُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَتابَ عَلَیْکُمْ قَبِلَ تَوْبَتَکُمْ قَبْلَ اسْتِیفَاءِ الْقَتْلِ لِجَمَاعَتِکُمْ وَ قَبْلَ إِتْیَانِهِ عَلَی مُکَافَاتِکُمْ (3)وَ أَمْهَلَکُمْ لِلتَّوْبَةِ وَ اسْتَبْقَاکُمْ لِلطَّاعَةِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ قَالَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَبْطَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی یَدَیْهِ أَمْرَ الْعِجْلِ فَأَنْطَقَهُ بِالْخَبَرِ عَنْ تَمْوِیهِ السَّامِرِیِّ وَ أَمَرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَقْتُلَ مَنْ لَمْ یَعْبُدْهُ مَنْ عَبَدَهُ تَبَرَّأَ أَکْثَرُهُمْ وَ قَالُوا لَمْ نَعْبُدْهُ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی ابْرُدْ هَذَا الْعِجْلَ بِالْحَدِیدِ بَرْداً (4)ثُمَّ ذُرَّهُ فِی الْبَحْرِ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ مَاءً (5)اسْوَدَّ شَفَتَاهُ وَ أَنْفُهُ وَ بَانَ ذَنْبُهُ فَفَعَلَ فَبَانَ الْعَابِدُونَ فَأَمَرَ اللَّهُ الِاثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً أَنْ یَخْرُجُوا عَلَی الْبَاقِینَ شَاهِرِینَ السُّیُوفَ (6)یَقْتُلُونَهُمْ وَ نَادَی مُنَادٍ (7)أَلَا لَعَنَ اللَّهُ أَحَداً اتَّقَاهُمْ بِیَدٍ أَوْ رِجْلٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَأَمَّلَ الْمَقْتُولَ لَعَلَّهُ یَنْسُبُهُ حَمِیماً قَرِیباً فَیَتَعَدَّاهُ إِلَی الْأَجْنَبِیِّ (8)فَاسْتَسْلَمَ الْمَقْتُولُونَ فَقَالَ الْقَاتِلُونَ نَحْنُ أَعْظَمُ مُصِیبَةً مِنْهُمْ نَقْتُلُ بِأَیْدِینَا آبَاءَنَا وَ أُمَّهَاتِنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ قَرَابَاتِنَا وَ نَحْنُ لَمْ نَعْبُدْ فَقَدْ سَاوَی بَیْنَنَا

ص: 234


1- فی نسخة: بقتل بعضکم بعضا.
2- فی المصدر: فیتم فی الحیاة الدنیا حیاتکم.
3- فی نسخة و فی المصدر: علی کافتکم.
4- فی نسخة: ابرد هذا العجل بالذهب بردا، و فی المصدر: ابرد هذا العجل الذهب بالحدید بردا.
5- فی المصدر: من مائه.
6- فی نسخة: شاهری السیوف.
7- فی المصدر: و نادی منادیه.
8- فی المصدر: یتبینه حمیما أو قریبا فیتوقاه و یتعداه إلی الاجنبی.

وَ بَیْنَهُمْ فِی الْمُصِیبَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی أَنِّی إِنَّمَا امْتَحَنْتُهُمْ بِذَلِکَ لِأَنَّهُمْ مَا اعْتَزَلُوهُمْ لَمَّا عَبَدُوا الْعِجْلَ وَ لَمْ یَهْجُرُوهُمْ وَ لَمْ یُعَادُوهُمْ عَلَی ذَلِکَ قُلْ لَهُمْ مَنْ دَعَا اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یُسَهِّلَ عَلَیْهِمْ قَتْلَ الْمُسْتَحِقِّینَ لِلْقَتْلِ بِذُنُوبِهِمْ نَفْعَلُ فَقَالُوهَا (1)فَسَهَّلَ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَجِدُوا لِقَتْلِهِمْ لَهُمْ أَلَماً فَلَمَّا اسْتَمَرَّ الْقَتْلُ فِیهِمْ (2)وَ هُمْ سِتُّمِائَةِ أَلْفٍ إِلَّا اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفاً الَّذِینَ لَمْ یَعْبُدُوا الْعِجْلَ وَفَّقَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ فَقَالَ لِبَعْضِهِمْ وَ الْقَتْلُ لَمْ یَفِضْ بَعْدُ إِلَیْهِمْ فَقَالَ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ قَدْ جَعَلَ التَّوَسُّلَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَمْراً لَا یَخِیبُ مَعَهُ طَلِبَةٌ وَ لَا یُرَدُّ بِهِ مَسْأَلَةٌ وَ هَکَذَا تَوَسَّلَتْ بِهِمُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ فَمَا لَنَا لَا نَتَوَسَّلُ بِهِمْ (3)قَالَ فَاجْتَمَعُوا وَ ضَجُّوا یَا رَبَّنَا بِجَاهِ مُحَمَّدٍ الْأَکْرَمِ وَ بِجَاهِ عَلِیٍّ الْأَفْضَلِ الْأَعْظَمِ وَ بِجَاهِ فَاطِمَةَ ذِی الْفَضْلِ وَ الْعِصْمَةِ وَ بِجَاهِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سِبْطَیْ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ وَ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجِنَانِ أَجْمَعِینَ وَ بِجَاهِ الذُّرِّیَّةِ الطَّیِّبَةِ الطَّاهِرَةِ مِنْ آلِ طه وَ یس لَمَّا غَفَرْتَ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ غَفَرْتَ لَنَا هَفْوَتَنَا (4)وَ أَزَلْتَ هَذَا الْقَتْلَ عَنَّا فَذَلِکَ حِینَ نُودِیَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنَ السَّمَاءِ أَنْ کُفَّ الْقَتْلَ فَقَدْ سَأَلَنِی بَعْضُهُمْ مَسْأَلَةً وَ أَقْسَمَ عَلَیَّ قَسَماً لَوْ أَقْسَمَ بِهِ هَؤُلَاءِ الْعَابِدُونَ لِلْعِجْلِ وَ سَأَلَنِی بَعْضُهُمْ الْعِصْمَةَ حَتَّی لَا یَعْبُدُوهُ لَوَفَّقْتُهُمْ وَ عَصَمْتُهُمْ (5)وَ لَوْ أَقْسَمَ عَلَیَّ بِهَا إِبْلِیسُ لَهَدَیْتُهُ وَ لَوْ أَقْسَمَ عَلَیَّ بِهَا نُمْرُودُ أَوْ فِرْعَوْنُ لَنَجَّیْتُهُمْ (6)فَرَفَعَ عَنْهُمُ الْقَتْلَ فَجَعَلُوا یَقُولُونَ یَا حَسْرَتَنَا أَیْنَ کُنَّا عَنْ هَذَا الدُّعَاءِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ حَتَّی کَانَ اللَّهُ یَقِینَا شَرَّ الْفِتْنَةِ وَ یَعْصِمُنَا بِأَفْضَلِ الْعِصْمَةِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً قَالَ أَسْلَافُکُمْ فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ أَخَذَتْ أَسْلَافَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ إِلَیْهِمْ ثُمَّ بَعَثْناکُمْ بَعَثْنَا أَسْلَافَکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ أَیْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِ أَسْلَافِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ

ص: 235


1- فی المصدر: من دعا اللّه بمحمّد و آله الطیبین یسهل علیه قتل المستحقین للقتل بذنوبهم فقالوها اه.
2- فی المصدر: فلما استحر القتل فیهم أی اشتد.
3- لیست فی نسخة لفظة «بهم» فی الموضعین.
4- الهفوة: السقطة و الزلة.
5- فی المصدر: و سألونی العصمة لعصمتهم حتّی لا یعبدوه.
6- فی نسخة: لنجیته.

أَیْ لَعَلَّ أَسْلَافَکُمْ یَشْکُرُونَ الْحَیَاةَ الَّتِی فِیهَا یَتُوبُونَ وَ یُقْلِعُونَ وَ إِلَی رَبِّهِمْ یُنِیبُونَ لَمْ یُدِمْ عَلَیْهِمْ (1)ذَلِکَ الْمَوْتَ فَیَکُونَ إِلَی النَّارِ مَصِیرُهُمْ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ قَالَ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَأْخُذَ عَلَیْهِمْ عَهْدَ الْفُرْقَانِ فَرَّقَ مَا بَیْنَ الْمُحِقِّینَ وَ الْمُبْطِلِینَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِنُبُوَّتِهِ وَ لِعَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِإِمَامَتِهِ وَ لِلْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِینَ بِإِمَامَتِهِمْ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ أَنَّ هَذَا أَمْرُ رَبِّکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً عِیَاناً یُخْبِرُنَا بِذَلِکَ فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ مُعَایَنَةً وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَی الصَّاعِقَةِ تَنْزِلُ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُوسَی إِنِّی أَنَا الْمُکْرِمُ أَوْلِیَائِی الْمُصَدِّقِینَ بِأَصْفِیَائِی وَ لَا أُبَالِی وَ أَنَا الْمُعَذِّبُ لِأَعْدَائِی الدَّافِعِینَ حُقُوقَ أَصْفِیَائِی وَ لَا أُبَالِی فَقَالَ مُوسَی لِلْبَاقِینَ الَّذِینَ لَمْ یَصْعَقُوا مَا ذَا تَقُولُونَ أَ تَقْبَلُونَ وَ تَعْتَرِفُونَ وَ إِلَّا فَأَنْتُمْ بِهَؤُلَاءِ لَاحِقُونَ قَالُوا یَا مُوسَی لَا نَدْرِی مَا حَلَّ بِهِمْ لِمَا ذَا أَصَابَهُمْ کَانَتِ الصَّاعِقَةُ مَا أَصَابَتْهُمْ لِأَجْلِکَ إِلَّا أَنَّهَا نَکْبَةٌ مِنْ نَکَبَاتِ الدَّهْرِ تُصِیبُ الْبَرَّ وَ الْفَاجِرَ فَإِنْ کَانَتْ إِنَّمَا أَصَابَتْهُمْ لِرَدِّهِمْ عَلَیْکَ فِی أَمْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا فَاسْأَلِ اللَّهَ رَبَّکَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ تَدْعُونَا إِلَیْهِمْ أَنْ یُحْیِیَ هَؤُلَاءِ الْمَصْعُوقِینَ لِنَسْأَلَهُمْ لِمَا ذَا أَصَابَهُمْ مَا أَصَابَهُمْ فَدَعَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِمْ مُوسَی فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ سَلُوهُمْ لِمَا ذَا أَصَابَهُمْ فَسَأَلُوهُمْ فَقَالُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَصَابَنَا مَا أَصَابَنَا لِإِبَائِنَا اعْتِقَادَ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ مَعَ اعْتِقَادِ إِمَامَةِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَقَدْ رَأَیْنَا بَعْدَ مَوْتِنَا هَذَا مَمَالِکَ رَبِّنَا مِنْ سَمَاوَاتِهِ وَ حُجُبِهِ وَ کُرْسِیِّهِ وَ عَرْشِهِ وَ جِنَانِهِ وَ نِیرَانِهِ فَمَا رَأَیْنَا أَنْفَذَ أَمْراً فِی جَمِیعِ تِلْکَ الْمَمَالِکِ وَ أَعْظَمَ سُلْطَاناً مِنْ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ إِنَّا لَمَّا مِتْنَا بِهَذِهِ الصَّاعِقَةِ ذُهِبَ بِنَا إِلَی النِّیرَانِ فَنَادَاهُمْ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ عَلَیْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ کُفُّوا عَنْ هَؤُلَاءِ عَذَابَکُمْ فَهَؤُلَاءِ یُحْیَوْنَ بِمَسْأَلَةِ سَائِلِ رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ بِنَا (2)وَ بِآلِنَا الطَّیِّبِینَ وَ ذَلِکَ حِینَ لَمْ یَقْذِفُونَا فِی الْهَاوِیَةِ فَأَخَّرُونَا إِلَی أَنْ بُعِثْنَا بِدُعَائِکَ یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَهْلِ عَصْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِذَا کَانَ بِالدُّعَاءِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ نَشَرَ ظُلْمَةُ أَسْلَافِکُمُ الْمَصْعُوقِینَ بِظُلْمِهِمْ أَ فَمَا یَجِبُ عَلَیْکُمْ أَنْ لَا تَتَعَرَّضُوا لِمِثْلِ

ص: 236


1- فی المصدر: و لم یدم علیهم.
2- فی المصدر: سائل یسأل.

مَا هَلَکُوا بِهِ إِلَی أَنْ أَحْیَاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (1).

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری: خداوند متعال فرمود: « ثم عفونا عنکم من بعد ذلک لعلّکم تشکرون » یعنی از پیشینیان شما به خاطر عبادت گوساله گذشتیم تا شاید شما ای کسانی که از بنی اسراییل در عصر محمد صلی الله علیه و آله هستید،

ص: 232

آن نعمت را بر پیشینیانتان شکرگزار باشید و بر شماست که بعد از آن ها شکرگزار باشید. سپس ایشان علیه السلام فرمود: خداوند عزوجلّ آن ها را بخشید چون خدا را به واسطه محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و آل پاک او، خوانده بودند و ولایت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و علی علیه السلام و خاندان پاک آن دو را برای خودشان تجدید کردند. در آن هنگام بود که خداوند به آن ها رحم کرد و آن ها را بخشید. سپس خداوند عزوجلّ فرمود: « و إذ آتینا موسی الکتاب و الفرقان لعلّکم تهتدون » گفت: به یاد آورید زمانی را که به موسی کتاب دادیم و آن کتاب تورات بود که از بنی اسراییل پیمان گرفته شد که به آن ایمان آورد و آن چه را که واجب می­کرد، بپذیرد و فرقان را نیز برای فرق بین حق و باطل و فرق میان اهل حق و اهل باطل آوردیم، زیرا زمانی که خداوند با کتاب تورات و ایمان به آن و تسلیم شدن برای او، آن ها را اکرام کرد بعد از آن خداوند به موسی وحی کرد: ای موسی، آن ها به این کتاب اقرار کردند و « فرقان » باقی مانده است، کتابی که بین مؤمنان و کافران و اهل حق و اهل باطل فرق گذاشته است. عهد و پیمان به آن را برایشان تازه کن. من قسم حقی را به خودم خورده ام که از کسی ایمان و عملی را قبول نمی کنم مگر وقتی که به آن کتاب «فرقان» ایمان داشته باشد. موسی گفت: پروردگارا آن چیست؟ خداوند عزوجلّ فرمود: ای موسی، از بنی اسراییل عهد بگیر که محمد صلی الله علیه و آله وسلّم بهترین انسان ها و سید پیامبران است و این که برادرش و جانشین او، علی علیه السلام بهترین جانشینان است و اولیای او یعنی کسانی که بزرگان مردم آن ها را منصوب کردند و پیروانش که تسلیم اوامر و نواهی او و جانشینانش شدند، همه این ها ستارگان بهشت والا و پادشاهان بهشت جاودانند. گفت: موسی این عهد را با آن بست، برخی از آن ها به طور حق آن را پذیرفتند و برخی از آن ها آن را با زبان قبول کردند ولی قلبا آن را قبول نداشتند. هر کدام از آن ها که به حقیقت آن را پذیرفت، نور روشنی بر پیشانی اش آشکار می شد و هر کدام از آن ها که فقط با زبان آن را گفت و قلبا قبول نداشت، آن نور را نداشت. پس آن فرقانی بود که خداوند آن را به موسی داد و این فرقان میان اهل حق و اهل باطل فرق گذاشت. سپس خداوند عزوجلّ فرمود: «لعلّکم تهتدون» تا شاید شما بدانید که آن چیزی که انسان به وسیله آن نزد خداوند عزوجلّ شریف می­شود، اعتقاد به ولایت است همان طوری که گذشتگان شما بدان مشرف شدند.

سپس خداوند متعال فرمود: «و إذ قال موسی لقومه یا قوم إنّکم ظلمتم أنفسکم باتّخاذکم العجل فتوبوا إلی بارئکم فاقتلوا أنفسکم ذلکم خیر لّکم عند بارئکم

ص: 233

فتاب علیکم إنّه هو التّواب الرّحیم» امام فرمود: خداوند متعال فرمود: ای بنی اسراییل به یاد بیاورید «إذ قال موسی لقومه» وقتی که موسی به قوم خود یعنی عابدان گوساله گفت: «یا قوم إنّکم ظلمتم أنفسکم» ای قوم من شما به خودتان ظلم کردید و با این کار ضرر کردید. «باتّخاذکم بالعجل» این که گوساله را به عنوان اله (خدا) گرفتید. «فتوبوا إلی بارئکم» به سوی پروردگارتان توبه کنید کسی که شما را مبرا کرد و مصور کرد. «فاقتلوا أنفسکم» یعنی برخی از شما برخی دیگر را می کشد کسی که گوساله را عبادت نکرد آن کسی را که آن را عبادت کرده است، می کشد. «ذلکم خیر لّکم » این قتل برای شما بهتر است. « عند بارئکم » از این که در دنیا زندگی کنید در حالی که شما را نمی بخشد در نتیجه خیرات و خوبی های شما در دنیا تمام می شود و بازگشت شما به سوی آتش خواهد بود. اگر کشته شوید در حالی که توبه کردید خداوند متعال کشتن شما را به عنوان کفاره شما قرار می دهد و بهشت را به عنوان منزلگاه شما و محل خواب شما قرار می دهد. خداوند عزوجل فرمود: «فتاب علیکم» قبل از توبه شما و کشتن جماعت شما و قبل از این که به سراغ مجازات شما را برود، و به شما مهلت توبه داد و شما را برای اطاعت باقی گذاشت. «إنّه هو التّواب الرّحیم» گفت: و آن این که وقتی خداوند کار گوساله را با دست موسی باطل کرد و خداوند با او درباره غلط نشان دادن کار سامری خبر داد و به موسی امر کرد که هر کسی که گوساله را عبادت نکرده است، آن کسی را که گوساله را عبادت کرده است، بکشد. بیشتر آن ها تبرئه شدند و گفتند: آن را عبادت نکردیم. خداوند متعال به موسی گفت: این گوساله را با آهن خورد کن سپس آن را در دریا بریز. هر کس از آب آن بنوشد لبانش و بینی اش سیاه می شود و گناهش آشکار می گردد، آن کار کرد و عابدان ظاهر شدند. خداوند به دوازده هزار نفر دستور داد که بر علیه آن هایی که باقی مانده اند خارج شوند و شمشیر بکشند و انان را به قتل برسانند. کسی بر آن ها ندا داد: آگاه باشید خداوند کسی را که با دست یا پا از آن ها پرهیز کند، لعنت کرده است. و خداوند لعنت کرده است کسی را که در مقتول تأمل کند شاید که او نزدیک و صمیمی منسوب او باشد، و از او بگذرد و به سراغ بیگانه برود. مقتول ها تسلیم شدند و قاتل ها گفتند: مصیبت ما از ایشان بزرگ تر است با دستان خود پدرانمان و مادرانمان و فرزندانمان و برادرانمان و نزدیکانمان را می کشیم در حالی که عبادت نکردیم و ما و آن ها در مصیبت

ص: 234

شریکیم. خداوند متعال به موسی وحی کرد: من آن ها را با این کار امتحان کردم چون وقتی که آن ها گوساله را عبادت کردند از آن ها دوری نکرده و کناره نگرفتند و به خاطر این کار با آن ها دشمنی نکردند. به آن ها بگو: هر کس به واسطه محمد صلی الله علیه و آله و آل و خاندن پاک او از خدا بخواهد که بر آن ها قتل کسانی را که به خاطر گناهانشان مستحق قتل هستند را آسان کند ما آن را انجام میدهیم. آن را گفتند: و این کار بر آن ها آسان شد و در کشتن آن ها دردی را نیافتند. وقتی کشتار در میان آن ها ادامه یافت و آن ها پانصد و هشتاد و هشت هزار نفر بودند. خداوند به برخی از کسانی که گوساله را عبادت نکردند این توفیق را داد که به برخی از آن ها که هنوز نوبت قتل آن ها نشده بود گفتند: آیا چنین نیست که خداوند توسل به محمد و خاندان پاک او علیهم السلام را کاری دانسته که هیچ درخواستی را ناامید نمی­کند و با آن هیچ خواسته­ای رد نمی­شود؟ انبیا و پیامبران هم چنین توسل کردند پس چرا ما توسل نکنیم؟ گفت: جمع شوید و فریاد بزنید: پروردگار ما، به واسطه جاه و بزرگی محمد اکرم صلی الله علیه و آله و علی افضل و اعظم و فاطمه صاحب فضل و عصمت و حسن و حسین که دو نوه پیامبر و سرور جوان اهل بهشتند و به آبروی نسل پاک آل طه و یاسین، از تو می­ خواهیم که گناهان ما را ببخشی و از لغزش های ما درگذری و این قتل را از ما برداری. و آن زمانی بود که موسی از آسمان مورد خطاب قرار گرفت: که مانع قتل شو، یکی از آن ها از من درخواستی کرد و سوگندی را به من داد که اگر این عابدان گوساله به آن قسم می­خوردند و برخی از آن ها از من درخواست عصمت می­کردند تا این که گوساله را عبادت نکنند با آن ها موافقت کرده و آن ها را حفظ می­کردم؛ و اگر ابلیس با آن مرا قسم می­داد او را هدایت می کردم و اگر نمرود و فرعون مرا به آن قسم می­دادند نجاتشان می­دادم. در نتیجه قتل از آن ها برداشته شد و آن ها گفتند: وای بر ما، ما چرا از این دعا به واسطه محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او غافل ماندیم تا این که خداوند ما را با بهترین عصمت از شر فتنه حفظ کند؟

سپس خداوند متعال فرمود: « و إذا قلتم یا موسی لن نومن لک حتّی نری الله جهرة» گفت: گذشتگان شما این را گفتند « فأخذتکم الصاعقه » صاعقه گذشتگان شما را فراگرفت « و أنتم تنظرون الیهم ثم بعثناکم » یعنی گذشتگان شما را مبعوث کردیم « من بعد موتکم » یعنی بعد از مرگ گذشتگان شما « لعلّکم تشکرون »

ص: 235

شاید گذشتگان شما زندگی را که در آن توبه می کنند و به سوی پروردگارشان پشیمان می­شوند را شکرگذار باشند. آن مرگ بر آن ها ادامه نیافت تا سرنوشت آن ها به سوی آتش باشد در حالی که در آن جاودانند. گفت: همانا وقتی که موسی خواست که با آن ها عهد فرقان را ببندد بین پذیرندگان و ردّکنندگان نبوت محمد صلی الله علیه و آله و امامت علی علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلام را جدا کرد. آن ها گفتند: « لن نومن لک» ایمان نمی آوریم که این امر پروردگارت است. « حتّی نری الله جهرة » تا وقتی که خداوند را به صورت آشکار ببینیم که ما را از آن باخبر کند. « فأخذتهم الصّاعقه » به طور عینی «و أنتم تنظرون» و آن ها به صاعقه نگاه می کرد که بر سر آن ها فرود می آمد.

خداوند عزوجلّ فرمود: ای موسی، من اکرام کنندگان اولیای خود و کسانی را که برگزیدگان مرا تصدیق می کنند اکرام می کنم و اهمیت نمی­دهم و دشمنانم را کسانی که حقوق برگزیدگان مرا ردّ و پایمال می کنند عذاب می دهم و اهمیت نمی­دهم. سپس موسی به کسانی که دچار صاعقه نشده بودند و باقی مانده بودند گفت: چه می گویید؟ آیا قبول می کنید و اعتراف می کنید در غیر این صورت شما نیز به آن ها ملحق خواهید شد؟ گفتند: ای موسی، ما نمی دانیم چرا آن ها گرفتار آن چیزی شده اند که به آن گرفتار آمده­اند؟ آن ها به خاطر تو دچار صاعقه نشدند بلکه صاعقه یکی از مصیبت های روزگار است که دچار انسان نیکوکار و فاجر می شود. اگر این ها به خاطر رد کردن تو در دستور محمد صلی الله علیه و آله و علی و خاندان آن ها دچار صاعقه شدند، به واسطه محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او یعنی کسانی که ما را به سوی آن ها فرا می خوانی از خدا بخواه، که این صاعقه زده ها را زنده کند تا از آن ها بپرسیم که چرا دچار این مصیبت شدند؟ پس موسی برای آن ها دعا کرد و خداوند آن ها را زنده کرد و موسی گفت از آن ها بپرسید که آن صاعقه چرا به آن ها برخورد کرد. آن ها نیز پرسیدند. گفتند: ای بنی اسراییل، به خاطر این دچار صاعقه شدیم که از پذیرفتن نبوت محمد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام امتناع کردیم. بعد از مرگمان، ممالک پروردگارمان از جمله آسمان ها و حجاب ها و کرسی و عرش و بهشت ها و آتش او را دیدیم. در تمامی آن ممالک و دارایی ها امر و قدرتی نافذتر و بزرگتر از، امر محمد صلی الله علیه و آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام ندیدیم و وقتی که ما با این صاعقه مردیم، ما را به سوی آتش بردند. محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و علی آن ها را صدا کردند و گفتند: عذابتان را از سر این ها بردارید. این ها به خاطر درخواست یکی از کسانی که خدا را به ما و اهل بیت پاک ما قسم داده است زنده می­شوند؛ و آن زمانی بود که هنوز ما را در جهنم نیانداخته بودند. پس عذاب ما را به تاخیر انداختند تا این که با دعای تو ای موسی بن عمران، به محمد صلی الله علیه و آله و خاندان او، دوباره زنده شدیم. خداوند عزوجلّ به اهل عصر محمد صلی الله علیه و آله فرمود: اگر با دعا کردن به واسطه محمد و خاندان پاک او علیهم السلام، عذاب گذشتگان شما را، که به خاطر ظلمشان دچار صاعقه شدند، برداشتیم، آیا بر شما واجب نیست که به آن چه که آن ها

ص: 236

بدان هلاک گشتند و خداوند آنان را زنده کرد مبتلا نشوید؟ - 0 تفسیر الامام العسکری : 100-102 - .

**[ترجمه]

«44

-کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ (2)عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ لِسِتٍّ مَضَیْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ (4).

**[ترجمه]کافی: حفص بن غیاث از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تورات در زمانی که شش روز از رمضان گذشته بود نازل شد. - . الاصول 2 : 628-629 -

**[ترجمه]

«45

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَهْوَازِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ (5).

**[ترجمه]کافی: ابوبصیر، از امام صادق علیه السلام مانند آن را روایت می کند. - . فروع کافی 1 : 206 -

**[ترجمه]

«46

-ع، علل الشرائع بِإِسْنَادِهِ عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامٍ أَنَّهُ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً قَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرِ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ الْحَدِیثَ (6).

**[ترجمه]علل الشرائع: با اسناد آن از یزید بن سلام روایت شده است که: او از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کرد که چرا فرقان، فرقان نامیده می­شود؟ ایشان فرمود: چون آیات و سوره هایش متفرق است و بر روی لوح و صحیفه ها نازل نشده است و تورات و انجیل و زبور همگی در لوح ها و ورق نازل شده­اند. حدیث - . علل الشرائع : 161 - .

**[ترجمه]

«47

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیْ فَاذْکُرُوا إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَ عُهُودَکُمْ أَنْ تَعْمَلُوا بِمَا فِی التَّوْرَاةِ وَ بِمَا فِی الْفُرْقَانِ الَّذِی أَعْطَیْتُهُ مُوسَی مَعَ الْکِتَابِ الْمَخْصُوصِ بِذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا بِأَنَّهُمْ سَادَةُ الْخَلْقِ وَ الْقَوَّامُونَ بِالْحَقِّ وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ أَنْ تُقِرُّوا بِهِ وَ أَنْ تُؤَدُّوهُ إِلَی أَخْلَافِکُمْ وَ تَأْمُرُوهُمْ أَنْ یُؤَدُّوهُ إِلَی أَخْلَافِهِمْ إِلَی آخِرِ مُقَدَّرَاتِی فِی الدُّنْیَا لَیُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّ اللَّهِ وَ لَیُسْلِمُنَّ لَهُ مَا یَأْمُرُهُمْ فِی عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ (7)عَنِ اللَّهِ وَ مَا یُخْبِرُهُمْ بِهِ مِنْ أَحْوَالِ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ الْقَوَّامِینَ بِحَقِّ اللَّهِ فَأَبَیْتُمْ قَبُولَ ذَلِکَ وَ اسْتَکْبَرْتُمُوهُ فَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ الْجَبَلَ أَمَرْنَا جَبْرَئِیلَ أَنْ یَقْطَعَ مِنْ جَبَلِ فِلَسْطِینَ قِطْعَةً عَلَی قَدْرِ مُعَسْکَرِ أَسْلَافِکُمْ فَرْسَخاً

ص: 237


1- تفسیر العسکریّ- 100- 102.
2- فی المصدر: عن محمّد بن القاسم و محمّد بن القاسم خ ل.
3- هکذا فی المطبوع و نسخة مخطوطة، و لیست الروایة فی نسخة مخطوطة اخری، و فی المصدر: عن داود عن حفص بن غیاث، و الحدیث مقطع یأتی تمامه فی محله.
4- الأصول 2: 628 و 629.
5- فروع الکافی 1: 206.
6- علل الشرائع: ص 161.
7- فی المصدر: و لیسلمن له ما یأمرهم أن یؤدوهم فی علی ولی اللّه.

فِی فَرْسَخٍ فَقَطَعَهَا وَ جَاءَ بِهَا فَرَفَعَهَا فَوْقَ رُءُوسِهِمْ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِمَّا أَنْ تَأْخُذُوا بِمَا أُمِرْتُمْ بِهِ فِیهِ وَ إِمَّا أَنْ أُلْقِیَ عَلَیْکُمْ هَذَا الْجَبَلَ فَأُلْجِئُوا إِلَی قَبُولِهِ کَارِهِینَ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ مِنَ الْعِنَادِ فَإِنَّهُ قَبِلَهُ طَائِعاً مُخْتَاراً ثُمَّ لَمَّا قَبِلُوهُ سَجَدُوا وَ عَفَّرُوا وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ عَفَّرَ خَدَّیْهِ لَا لِإِرَادَةِ الْخُضُوعِ لِلَّهِ وَ لَکِنْ نَظَرَ إِلَی الْجَبَلِ هَلْ یَقَعُ أَمْ لَا وَ آخَرُونَ سَجَدُوا مُخْتَارِینَ طَائِعِینَ (1).

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری: قوله تعالی «و إذ أخذنا میثاقکم» امام فرمود: به یاد آورید زمانی را که از شما عهد و پیمان گرفتیم که بدان چه در تورات آمده است و به فرقانی که با کتاب مخصوص به ذکر محمد و علی و اهل بیت پاک او علیهم السلام به موسی دادیم، عمل کنید، مبنی بر این که آن ها بزرگان مردم هستند و حق را به پا می دارند. زمانی را که از شما عهد گرفتیم که بدان اقرار کنید و آن را به آیندگان و فرزندانتان برسانید و به آن ها امر کنید که تا آخرین مقدّرات من در دنیا آن را به فرزندانشان برسانند. تا این که به محمد صلی الله علیه و آله پیامبر خدا ایمان بیاورند و در برابر آن چه که از جانب خداوند درباره علی ولی الله به آن ها امر می کند تسلیم او شوند و تا به آن چه به آنان خبر می­دهد از خلفای بعد از او یعنی کسانی که حق خدا را اجرا می کنند، ایمان بیاورند، ولی از قبول آن ابا کردید و تکبر ورزیدید. « فرفعنا فوقکم الطّور» یعنی به جبرئیل دستور دادیم که کوه فلسطین را به اندازه اردوی نظامی اسلاف شما یعنی به اندازه یک فرسخ

ص: 237

در یک فرسخ قطع کند. پس آن را قطع کرد و آورد و آن را بر بالای سرشان بالا برد، موسی به آن ها گفت: یا بدانچه من به آن امر شده ام، متمسک شوید، و یا این که این کوه را بر سر شما می اندازم. در حالی که مکره و مجبور بودند به پذیرش آن پناه بردند، مگر کسی که خداوند او را از عناد و انکار حفظ کرده بود، چون وی با اختیار و و از روی طاعت و آن را قبول کرده بود. سپس وقتی که آن را قبول کردند سجده بردند و پیشانی شان را بر زمین زدند و بسیاری از آن ها گونه هایشان را بر زمین زدند نه به خاطر خضوع برای خداوند، بلکه به کوه نگاه می کردند ببینند که می افتد یا نه، و دیگران با اختیار و از روی اطاعت سجده بردند - . تفسیر العسکری : 105-106 - .

**[ترجمه]

«48

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اذْکُرُوا إِذْ فَعَلْنَا ذَلِکَ بِأَسْلَافِکُمْ لَمَّا أَبَوْا قَبُولَ مَا جَاءَهُمْ بِهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ دِینِ اللَّهِ وَ أَحْکَامِهِ وَ مِنَ الْأَمْرِ بِتَفْضِیلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ خُلَفَائِهِمَا عَلَی سَائِرِ الْخَلْقِ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ قُلْنَا لَهُمْ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ مِنْ هَذِهِ الْفَرَائِضِ بِقُوَّةٍ قَدْ جَعَلْنَاهَا لَکُمْ وَ مَکَّنَّاکُمْ بِهَا وَ أَزَحْنَا (2)عِلَلَکُمْ فِی تَرْکِیبِهَا فِیکُمْ وَ اسْمَعُوا مَا یُقَالُ لَکُمْ وَ تُؤْمَرُونَ بِهِ قالُوا سَمِعْنا قَوْلَکَ وَ عَصَیْنا أَمْرَکَ أَیْ إِنَّهُمْ عَصَوُا بَعْدَهُ وَ أَضْمَرُوا فِی الْحَالِ أَیْضاً الْعِصْیَانَ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ أُمِرُوا بِشُرْبِ الْعِجْلِ الَّذِی کَانَ قَدْ ذُرِئَتْ سُحَالَتُهُ (3)فِی الْمَاءِ الَّذِی أُمِرُوا بِشُرْبِهِ لِیُبَیَّنَ لَهُمْ مَنْ عَبَدَهُ (4)مِمَّنْ لَمْ یَعْبُدْهُ بِکُفْرِهِمْ لِأَجْلِ کُفْرِهِمْ أُمِرُوا بِذَلِکَ قُلْ یَا مُحَمَّدُ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ بِمُوسَی کُفْرُکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ مِنْ أَهْلِهِمَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ بِتَوْرَاةِ مُوسَی وَ لَکِنْ مَعَاذَ اللَّهِ لَا یَأْمُرُکُمْ إِیمَانُکُمْ بِالتَّوْرَاةِ الْکُفْرَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذَکَّرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی

ص: 238


1- تفسیر العسکریّ: 105- 106.
2- أی أزلنا.
3- السحالة: برادة الذهب و الفضة. و هی ما سقط منهما عند البرد.
4- فی المصدر: لیبین من عبده.

عَصْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَحْوَالَ آبَائِهِمُ الَّذِینَ کَانُوا فِی أَیَّامِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ کَیْفَ أَخَذَ عَنْهُمُ الْعَهْدَ (1)وَ الْمِیثَاقَ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ الْمُنْتَجَبِینَ لِلْخِلَافَةِ عَلَی الْخَلَائِقِ وَ لِأَصْحَابِهِمَا وَ شِیعَتِهِمَا وَ سَائِرِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ فَقَالَ وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ اذْکُرُوا إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ آبَائِکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ الْجَبَلَ لَمَّا أَبَوْا قَبُولَ مَا أُرِیدَ مِنْهُمْ وَ الِاعْتِرَافَ بِهِ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ أَعْطَیْنَاکُمْ (2)بِقُوَّةٍ یَعْنِی بِالْقُوَّةِ الَّتِی أَعْطَیْنَاکُمْ تَصْلُحُ لِذَلِکَ وَ اسْمَعُوا أَیْ أَطِیعُوا فِیهِ قالُوا سَمِعْنا بِآذَانِنَا وَ عَصَیْنا بِقُلُوبِنَا فَأَمَّا فِی الظَّاهِرِ فَأَعْطَوْا کُلُّهُمُ الطَّاعَةَ (3)دَاخِرِینَ صَاغِرِینَ ثُمَّ قَالَ وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ عُرِضُوا لِشُرْبِ الْعِجْلِ الَّذِی عَبَدُوهُ حَتَّی وَصَلَ مَا شَرِبُوا مِنْ ذَلِکَ إِلَی قُلُوبِهِمْ وَ قَالَ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمَّا رَجَعَ إِلَیْهِمْ مُوسَی وَ قَدْ عَبَدُوا الْعِجْلَ تَلَقَّوْهُ بِالرُّجُوعِ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی مَنِ الَّذِی عَبَدَهُ مِنْکُمْ حَتَّی أُنْفِذَ فِیهِ حُکْمَ اللَّهِ خَافُوا حُکْمَ اللَّهِ الَّذِی یُنْفِذُهُ فِیهِمْ فَجَحَدُوا أَنْ یَکُونُوا عَبَدُوهُ وَ جَعَلَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ یَقُولُ أَنَا لَمْ أَعْبُدْهُ وَ عَبَدَهُ غَیْرِی (4)وَ وَشَی بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ (5)فَلِذَلِکَ مَا حَکَی اللَّهُ عَنْ مُوسَی مِنْ قَوْلِهِ لِلسَّامِرِیِّ وَ انْظُرْ إِلی إِلهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً فَأَمَرَهُ اللَّهُ فَبَرَدَهُ (6)بِالْمَبَارِدِ وَ أَخَذَ سُحَالَتَهُ فَذَرَأَهَا فِی الْبَحْرِ الْعَذْبِ ثُمَّ قَالَ لَهُمُ اشْرَبُوا مِنْهُ فَشَرِبُوا فَکُلُّ مَنْ کَانَ عَبَدَهُ اسْوَدَّ شَفَتَاهُ وَ أَنْفُهُ مِمَّنْ کَانَ أَبْیَضَ اللَّوْنِ وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ أَسْوَدَ اللَّوْنِ ابْیَضَّ شَفَتَاهُ وَ أَنْفُهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ أَنْفَذَ فِیهِمْ حُکْمَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلْمَوْجُودِینَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی عَصْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی لِسَانِهِ قُلْ یَا مُحَمَّدُ لِهَؤُلَاءِ الْمُکَذِّبِینَ بِکَ بَعْدَ سَمَاعِهِمْ مَا أُخِذَ عَلَی أَوَائِلِهِمْ لَکَ وَ لِأَخِیکَ عَلِیٍّ وَ لِآلِکُمَا وَ

ص: 239


1- فی المصدر: کیف اخذ علیهم.
2- فی المصدر: ما اعطیناکم.
3- فی المصدر: فاعطوا کلهم الجزیة. و الظاهر أنّه مصحف، جاء من قبل النسّاخ.
4- فی نسخة: و انما عبده غیری.
5- وشی به: نم علیه و سعی به.
6- برد الحدید: اخذ منه بالمبرد، و المبرد: آلة البرد، یقال بالفارسیة. سوهان.

لِشِیعَتِکُمَا بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ أَنْ تَکْفُرُوا بِمُحَمَّدٍ وَ تَسْتَخِفُّوا بِحَقِّ عَلِیٍّ وَ آلِهِ وَ شِیعَتِهِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ کَمَا تَزْعُمُونَ بِمُوسَی وَ التَّوْرَاةِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ وَعَدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُ یَأْتِیهِمْ بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ یَشْتَمِلُ عَلَی أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ وَ حُدُودِهِ وَ فَرَائِضِهِ بَعْدَ أَنْ یُنَجِّیهِمُ اللَّهُ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ وَ صَارُوا بِقُرْبِ الشَّامِ جَاءَهُمْ بِالْکِتَابِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ کَمَا وَعَدَهُمْ وَ کَانَ فِیهِ إِنِّی لَا أَتَقَبَّلُ عَمَلًا مِمَّنْ لَا یُعَظِّمُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ آلَهُمَا الطَّیِّبِینَ وَ لَمْ یُکْرِمْ أَصْحَابَهُمَا (1)وَ مُحِبِّیهِمَا حَقَّ تَکْرِیمِهِمْ یَا عُبَیْدَ اللَّهِ (2)أَلَا فَاشْهَدُوا أَنَّ مُحَمَّداً خَیْرُ خَلِیقَتِی وَ أَفْضَلُ بَرِیَّتِی وَ أَنَّ عَلِیّاً أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ (3)وَ وَارِثُ عِلْمِهِ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ وَ خَیْرُ مَنْ یَخْلُفُهُ بَعْدَهُ وَ أَنَّ آلَ مُحَمَّدٍ أَفْضَلُ آلِ النَّبِیِّینَ وَ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ أَفْضَلُ صَحَابَةِ الْمُرْسَلِینَ وَ أُمَّةَ مُحَمَّدٍ خَیْرُ الْأُمَمِ أَجْمَعِینَ فَقَالَ بَنُو إِسْرَائِیلَ لَا نَقْبَلُ هَذَا یَا مُوسَی هَذَا عَظِیمٌ یَثْقُلُ عَلَیْنَا بَلْ نَقْبَلُ مِنْ هَذِهِ الشَّرَائِعِ مَا یَخِفُّ عَلَیْنَا وَ إِذَا قَبِلْنَاهَا قُلْنَا إِنَّ نَبِیَّنَا أَفْضَلُ نَبِیٍّ وَ آلَهُ أَفْضَلُ آلٍ وَ صَحَابَتَهُ أَفْضَلُ صَحَابَةٍ وَ نَحْنُ أُمَّتُهُ أَفْضَلُ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ لَسْنَا نَعْتَرِفُ بِالْفَضْلِ لِقَوْمٍ لَا نَرَاهُمْ وَ لَا نَعْرِفُهُمْ فَأَمَرَ اللَّهُ جَبْرَئِیلَ فَقَطَعَ بِجَنَاحٍ مِنْ أَجْنِحَتِهِ مِنْ جَبَلٍ مِنْ جِبَالِ فِلَسْطِینَ عَلَی قَدْرِ مُعَسْکَرِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ طُولُهُ فِی عَرْضِهِ فَرْسَخاً فِی فَرْسَخٍ ثُمَّ جَاءَ بِهِ فَوَقَّفَهُ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ قَالَ إِمَّا أَنْ تَقْبَلُوا مَا أَتَاکُمْ بِهِ مُوسَی وَ إِمَّا وَضَعْتُ عَلَیْکُمُ الْجَبْلَ فَطَحْطَحْتُکُمْ تَحْتَهُ فَلَحِقَهُمْ مِنَ الْجَزَعِ وَ الْهَلَعِ (4)مَا یَلْحَقُ أَمْثَالَهُمْ مِمَّنْ قُوبِلَ بِهَذِهِ الْمُقَابَلَةِ (5)فَقَالُوا یَا مُوسَی کَیْفَ نَصْنَعُ قَالَ مُوسَی اسْجُدُوا لِلَّهِ عَلَی جِبَاهِکُمْ ثُمَّ عَفِّرُوا خُدُودَکُمُ الْیُمْنَی ثُمَّ الْیُسْرَی فِی التُّرَابِ وَ قُولُوا یَا رَبَّنَا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا وَ قَبِلْنَا وَ اعْتَرَفْنَا وَ سَلَّمْنَا وَ رَضِینَا قَالَ فَفَعَلُوا هَذَا الَّذِی قَالَ لَهُمْ مُوسَی قَوْلًا وَ فِعْلًا غَیْرَ أَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ خَالَفَ قَلْبُهُ ظَاهِرَ أَفْعَالِهِ

ص: 240


1- فی المصدر: و لم یکرم اصحابهما و شیعتهما.
2- فی نسخة: یا عباد اللّه.
3- فی المصدر: و صفیه.
4- الهلع: الفزع و الجزع.
5- فی المصدر: ممن عومل بهذه المعاملة خ ل.

وَ قَالَ بِقَلْبِهِ سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا مُخَالِفاً لِمَا قَالَ بِلِسَانِهِ وَ عَفَّرُوا خُدُودَهُمُ الْیُمْنَی (1)وَ لَیْسَ قَصْدُهُمُ التَّذَلُّلَ لِلَّهِ تَعَالَی وَ النَّدَمَ عَلَی مَا کَانَ مِنْهُمْ مِنَ الْخِلَافِ وَ لَکِنَّهُمْ فَعَلُوا ذَلِکَ یَنْظُرُونَ هَلْ یَقَعُ عَلَیْهِمُ الْجَبَلُ أَمْ لَا ثُمَّ عَفَّرُوا خُدُودَهُمُ الْیُسْرَی یَنْظُرُونَ کَذَلِکَ وَ لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ کَمَا أُمِرُوا فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَمَا إِنَّ أَکْثَرَهُمْ لِلَّهِ تَعَالَی عَاصُونَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَنِی أَنْ أُزِیلَ عَنْهُمْ هَذَا الْجَبَلَ عِنْدَ ظَاهِرِ اعْتِرَافِهِمْ فِی الدُّنْیَا فَإِنَّ اللَّهَ إِنَّمَا یُطَالِبُهُمْ فِی الدُّنْیَا بِظَوَاهِرِهِمْ لِحَقْنِ دِمَائِهِمْ وَ إِبْقَاءِ الذِّمَّةِ لَهُمْ (2)وَ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ فِی الْآخِرَةِ یُعَذِّبُهُمْ عَلَی عُقُودِهِمْ وَ ضَمَائِرِهِمْ فَنَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی الْجَبَلِ وَ قَدْ صَارَ قِطْعَتَیْنِ قِطْعَةٌ مِنْهُ صَارَتْ لُؤْلُؤَةً بَیْضَاءَ فَجَعَلَتْ تَصْعَدُ وَ تَرْقَی حَتَّی خَرَقَتِ السَّمَاوَاتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْهَا إِلَی أَنْ صَارَتْ إِلَی حَیْثُ لَا یَلْحَقُهَا أَبْصَارُهُمْ وَ قِطْعَةٌ صَارَتْ نَاراً وَ وَقَعَتْ عَلَی الْأَرْضِ بِحَضْرَتِهِمْ فَخَرَقَتْهَا وَ دَخَلَتْهَا وَ غَابَتْ عَنْ عُیُونِهِمْ فَقَالُوا مَا هَذَانِ الْمُفْتَرِقَانِ مِنَ الْجَبَلِ فِرْقٌ صَعِدَ لُؤْلُؤاً وَ فِرْقٌ انْحَطَّ نَاراً (3)قَالَ لَهُمْ مُوسَی أَمَّا الْقِطْعَةُ الَّتِی صَعِدَتْ فِی الْهَوَاءِ فَإِنَّهَا وَصَلَتْ إِلَی السَّمَاءِ فَخَرَقَتْهَا إِلَی أَنْ لَحِقَتْ بِالْجَنَّةِ فَأُضْعِفَتْ أَضْعَافاً کَثِیرَةً لَا یَعْلَمُ عَدَدَهَا إِلَّا اللَّهُ وَ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ یُبْنَی مِنْهَا لِلْمُؤْمِنِینَ بِمَا فِی هَذَا الْکِتَابِ قُصُورٌ وَ دُورٌ وَ مَنَازِلُ وَ مَسَاکِنُ مُشْتَمِلَةٌ عَلَی أَنْوَاعِ النِّعْمَةِ الَّتِی وَعَدَهَا الْمُتَّقِینَ مِنْ عِبَادِهِ مِنَ الْأَشْجَارِ وَ الْبَسَاتِینِ وَ الثِّمَارِ وَ الْحُورِ الْحِسَانِ وَ الْمُخَلَّدِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ کَاللَّئَالِی الْمَنْثُورَةِ وَ سَائِرِ نَعِیمِ الْجَنَّةِ وَ خَیْرَاتِهَا وَ أَمَّا الْقِطْعَةُ الَّتِی انْحَطَّتْ إِلَی الْأَرْضِ فَخَرَقَتْهَا ثُمَّ الَّتِی تَلِیهَا إِلَی أَنْ لَحِقَتْ بِجَهَنَّمَ فَأُضْعِفَتْ أَضْعَافاً کَثِیرَةً وَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یُبْنَی مِنْهَا لِلْکَافِرِینَ بِمَا فِی هَذَا الْکِتَابِ قُصُورٌ وَ دُورٌ وَ مَسَاکِنُ وَ مَنَازِلُ مُشْتَمِلَةٌ عَلَی أَنْوَاعِ الْعَذَابِ الَّتِی وَعَدَهَا الْکَافِرِینَ مِنْ عِبَادِهِ مِنْ بِحَارِ نِیرَانِهَا وَ حِیَاضِ غِسْلِینِهَا وَ غَسَّاقِهَا وَ أَوْدِیَةِ قَیْحِهَا وَ دِمَائِهَا وَ صَدِیدِهَا وَ زَبَانِیَتِهَا بِمِرْزَبَاتِهَا وَ أَشْجَارِ زَقُّومِهَا وَ ضَرِیعِهَا (4)وَ حَیَّاتِهَا

ص: 241


1- فی المصدر: و عفروا خدودهم الیمنی بالتراب.
2- الذمّة: الامان و العهد و الضمان.
3- فی المصدر: فرقة صعدت لؤلؤا و فرقة انحطت نارا؟.
4- الغسلین: ما یسیل من جلود أهل النار. الغساق: ماء بارد منتن أو ما یسیل من صدید أهل النار. الصدید: قیح و دم، و هو ما یسیل من جوف أهل جهنم. أو الحمیم اغلی حتّی خثر. مرازب جمع المرزبة: عصیة من حدید. الزقوم: شجرة فی جهنم و منها طعام أهل النار. و نبات بالبادیة له زهر یاسمینی الشکل. الضریع: شی ء فی جهنم أمر من الصبر و أنتن من الجیفة و أحر من النار. و نبات منتن یرمی به البحر. و نوع من الشوک لا تأکله الدوابّ لخبثه و هو یبیس الشبرق.

وَ عَقَارِبِهَا وَ أَفَاعِیهَا وَ قُیُودِهَا وَ أَغْلَالِهَا وَ سَلَاسِلِهَا وَ أَنْکَالِهَا وَ سَائِرِ أَنْوَاعِ الْبَلَایَا وَ الْعَذَابِ الْمُعَدِّ فِیهَا ثُمَّ قَالَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبَنِی إِسْرَائِیلَ أَ فَلَا تَخَافُونَ عِقَابَ رَبِّکُمْ فِی جَحْدِکُمْ لِهَذِهِ الْفَضَائِلِ الَّتِی اخْتَصَّ بِهَا مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ آلَهُمَا الطَّیِّبِینَ (1).

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری: قول خداوند متعال «و إذ أخذنا میثاقکم و رفعنا فوقکم الطّور خذوا ما آتیناکم بقوه و اسمعوا قالوا سمعنا و عصینا و اشربوا فی قلوبهم العجل بکفرهم قل بئسما یأمرکم به ایمانکم إن کنتم مؤمنین » امام علیه السلام فرمود: خداوند عزوجلّ فرمود: زمانی را به یاد آورید که این کار را با گذشتگان شما کردیم. زمانی که بدان چه موسی از دین خدا و احکام آن و مسئله برتری محمد صلی الله علیه و آله و علی و جانشینان آن ها علیهم السلام، بر سایر خلایق برایشان آورد ولی از آن ابا کردند. « خذوا ما آتیناکم » به آن ها گفتیم: هر آن چه که از فریضه ها را به شما دادیم با قوت و قدرت بگیرید. آن ها را برای شما قرار دادیم و به وسیله آن ها به شما تمکین دادیم و بیماری­های - بهانه­ها - شما در ترکیب آن ها در میان شما را از بین بردیم « و اسمعوا » بشنوید آن چه را که به شما امر می شود. « قالوا سمعنا » گفتند: شنیدیدم « و عصینا » یعنی از فرمان شما عصیان کردیم یعنی آن ها بعد از او عصیان کردند و در حال حاضر نیز عصیان را پنهان می کنند. « و اشربوا فی قلوبهم العجل » به نوشیدن گوساله ای امر شدند که سحاله آن ( سحاله: براده های طلا و نقره ) در آبی ریخته شده بود که به نوشیدن آن امر شدند تا کسانی که آن را عبادت کردند از کسانی که آن را عبادت نکردند جدا شوند. « بکفرهم » یعنی به خاطر کفرشان به آن امر شدند. « قل » ای محمد بگو: « بئسما یأمرکم بإیمانکم » یعنی به موسی و کفر شما به محمد صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و اولیای خدا که از اهل بیت آن دو هستند. « إن کنتم مؤمنین » یعنی اگر به تورات موسی ایمان دارید. اما پناه بر خدا، ایمان شما، شما را به کفر به محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و علی علیه السلام دعوت نمی کند.

امام علیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: خداوند متعال در عصر محمد صلی الله علیه و آله، موضوع بنی اسرائیل را ذکر کرد.

ص: 238

که چگونه از پدرانشان که در زمان موسی بودند، برای محمد و علی و اهل بیت پاک آن دو علیهم السلام که به نسبت بقیه خلایق به خلافت شایسته ترند و نیز برای اصحاب آن دو و شیعه آن ها و بقیه امت محمد صلی الله علیه و آله، عهد و پیمان گرفت.

پس فرمود: «و إذ أخذنا میثاقکم » به یاد آورید زمانی را که از پدران شما عهد گرفتیم « و رفعنا فوقکم الطّور » و زمانی را که کوه را بالای سر شما آوردیم زمانی که از پذیرش و اعتراف به آن چه که بدان امر شدید، ابا کردید. « خذوا ما آتیناکم » یعنی بدان که به شما دادیم متمسک شوید. « بقوه » یعنی با قدرتی که به شما دادیم و برای آن کار مناسب است « و اسمعوا » یعنی در آن اطاعت کنید. «قالوا سمعنا » گفتند با گوش هایمان شنیدیم و با قلبمان عصیان کردیم، اما در ظاهر همه آن ها با حالت تحقیر و خواری اطاعت کردند. سپس خداوند فرمود: « و اشربوا فی قلوبهم العجل » به نوشیدن گوساله ای که آن را عبادت می کردند، پرداختند تا آن چه را که نوشیدند به قلبهایشان رسید و گفت: وقتی که موسی به سوی آن ها بازگشت و در حالی که آن ها گوساله را عبادت کرده بودند، به گونه­ای برای او وانمود کردند که از عبادت آن بازگشته­اند. موسی به آن ها گفت: چه کسی از شما گوساله را عبادت کرده است؟ تا این که حکم خداوند را برای او اجرا کنم؟ آن ها از حکم خداوند که در میان آن ها اجرا می کند، ترسیدند و عبادت کردن گوساله را منکر شدند و هر کدام از آن ها می گفت: من آن را عبادت نکردم و کسی دیگری آن را عبادت کرده است. برخی از آن به نسبت برخی دیگر سخن چینی کردند. بدین خاطر خداوند از زبان موسی در گفته اش به سامری این آیه را حکایت می کند. « أنظر إلی ألهک الّذی ظلمت علیه عاکفا لنحرقنّهم لننسفنه فی الیمّ نسفا» خداوند به او امر کرد. او نیز به وسیله سوهان (مبرد) آن را سوهان زد و سحاله آن را ( براده های طلا و نقره ) را در دریا ریخت. سپس به آن ها گفت: از آن بنوشید، آن ها نیز نوشیدند. و هر کدام از آن ها که آن را عبادت کرده بودند و رنگ لبان و بینی شان سفید بود، به رنگ سیاه تبدیل شد. و هر کدام از آن ها که رنگ سیاه داشتند، لبان و بینی شان سفید شدند. در این هنگام حکم خداوند را در مورد آن ها اجرا کرد.

سپس خداوند متعال از زبان محمد صلی الله علیه و آله به افرادی از بنی اسراییل که در عصر محمد بودند، فرمود: «قل» یعنی ای محمد، به این کسانی که تو را تکذیب می کنند، بگو: یعنی آن هایی که عهد وپیمانی را که از گذشتگانشان، برای تو و برادرت علی و اهل بیت شما

ص: 239

و پیروانتان، گرفتیم را شنیدند و تو را تکذیب کردند. « بئسما یأمرکم به ایمانکم » این که به محمد کافر شوید و حق علی و اهل بیت علیهم السلام و پیروانش را کوچک بشمارید « إن کنتم مؤمنین » به موسی و تورات چنانکه گمان می کنید.حضرت فرمودند: داستان این گونه بود که موسی به بنی اسراییل وعده داد که بعد از آن که خداوند آن ها را از دست فرعون و قومش نجات داد، برای آن ها کتابی را از جانب خداوند می آورد که مشتمل بر اوامر و نواهی و حدود و فریضه های خداست. وقتی که آن ها را نجات داد و نزدیک شام شدند همان طوری که وعده داده بود، از جانب خدا کتاب را برایشان آورد و در آن آمده بود: من عمل کسی را که محمد صلی الله علیه و آله و علی و اهل بیت آن ها را تعظیم نمی کند و اصحاب و محبّان (دوستداران) آن ها را تکریم نمی کند، قبول نمی­کنم. ای بندگان خدا، آگاه باشید و شهادت دهید که محمد صلی الله علیه و آله و سلّم بهترین خلایق و بندگانم است و این که علی علیه السلام برادر و جانشین اوست و جانشین او در امتش است و بهترین کسی است که بعد از او جانشینش می شود و این که خاندان محمد صلی الله علیه و آله وسلّم برترین خاندان پیامبرانند. و اصحاب محمد بهترین و برترین اصحاب پیامبرانند و امت محمد بهترین امت هاست.

بنی اسراییل گفتند: ای موسی، این را قبول نمی کنیم. این چیز بزرگی است و بر ما سنگینی می کند. اما از این شریعت ها چیزی را قبول می کنیم که برای ما سبک باشد. و وقتی که آن را قبول کردیم گفتیم: پیامبر ما بهترین پیامبران است و خاندان او بهترین خاندان هاست و یاران او بهترین اصحاب هستند و ما که امت او هستیم بهتر از امت محمد هستیم و به فضل و برتری قومی که آن ها را ندیدیم و نمی شناسیم اعتراف نمی کنیم. پس خداوند به جبرئیل امر کرد. او نیز با یکی از بال هایش از کوهی از کوه های فلسطین قطعه ای را به اندازه لشگر موسی قطع کرد که طول و عرض آن یک فرسخ در یک فرسخ بود. سپس آن را آورد و بالای سرشان نگه داشت و گفت: یا آن چه که موسی برای شما آورده است را قبول می کنید یا این که کوه را بر سر شما قرار می دهم و شما را زیر آن نابود می کنم. و مانند کسانی که در چنین شرایطی قرار می گیرند دچار ترس ودلهره شدند و گفتند: ای موسی چکار کنیم؟ موسی گفت: با پیشانی تان برای خدا سجده ببرید سپس گونه راست و بعد از آن گونه چپ خود را در خاک قرار دهید. و گفتند: پروردگارا شنیدیم و اطاعت کردیم و قبول کردیم و اعتراف کردیم و پذیرفتیم و راضی گشتیم. گفت: این چیزی را که موسی به آن ها گفت، با زبان و در عمل انجام دادند، جز این که بسیاری از آن ها قلبش با ظاهرش کارهایش، مخالف بود.

ص: 240

و با قلبش گفت: شنیدیم و عصیان کردیم برخلاف آن چه که با زبانش گفت. گونه های راستشان را در خاک گذاشتند ولی هدفشان ذلت برای خداوند متعال و پشیمانی از کار خلافشان نبود، بلکه این کار را کردند تا ببینند آیا کوه بر سر آن ها می افتد یا نه؟ سپس گونه های چپشان را گذاشتند و دروباره این چنین نگاه می کردند و آن طوری که به آن ها دستور داده شده بود، عمل نکردند. جبرئیل به موسی گفت: بیشتر آن ها عصیان و نافرمانی خداوند را می کنند، اما خداوند متعال به من امر کرد به خاطر اعتراف ظاهریشان این کوه را در دنیا از آن ها بردارم، خداوند متعال در دنیا آن ها را با ظاهرشان می­خواهد تا خودشان را حفظ کنند و عهد و پیمان همچنان برای آن ها باقی بماند. اما در آخرت نتیجه کار آن ها با خداست، و آن ها را به خاطر عهد و پیمانشان و درونشان عذاب می دهد و قوم به کوه نگاه کردند به دو قطعه تبدیل شد. قطعه ای از آن به یک مروارید سفید تبدیل شد و به سمت آسمان بالا رفت و تا جایی بالا رفت که آسمان ها را سوراخ کرد و آن ها به آن نگاه می کردند و تا جایی رفت که چشمان آن ها دیگر آن را نمی دیدند. دو قطعه دیگر به آتش تبدیل شد و در حضور آن ها بر زمین افتاد، زمین را سوراخ و در آن وارد شد و از چشمان آن ها پنهان شد. گفتند: این دو قطعه از کوه چه بودند؟ قطعه ای مانند مروارید بلند شد و قطعه ای مانند آتش فرورفت؟ موسی به آن ها گفت: قطعه ای که به سمت آسمان بالا رفت به آسمان رسید و آن را سوراخ کرد تا این که به بهشت رسید و چند برابر شد و جز خدا کسی عدد آن را نمی داند و با توجه به آن چه که در این کتاب آمده است خداوند دستور داد که برای مؤمنان از آن قصرها، خانه ها و منازل و مسکن هایی بسازند که شامل انواع نعمت هایی باشند که برای اهل تقوا وعده داده شده است. و از جمله این نعمت ها، درختان، باغ ها، میوه­ها، حوری های زیبارو، ولدان مخلدون که مانند مروارید پراکنده هستند، و دیگر نعمت های بهشت و خیر و خوبی های آن می باشند. اما قطعه ای که در زمین فرو رفت آن را سوراخ کرد و سپس تا جایی رفت که به جهنم رسید و چند برابر شد و با توجه به آن چه که در این کتاب آمده است خداوند دستور داد که از آن برای کافران، خانه و منازلی بسازند که شامل انواع عذاب هایی است که خداوند به بندگان کافرش وعده داده است و از جمله این عذاب ها، دریاهای آتش و حوض های غسلین ( آن چه که از پوست اهل آتش سیلان می یابد) و آب سرد و بدبو و خون چرکینی است که از درون اهل جهنم جریان می یابد و وادی های خون و خونابه و دوزخ بانان آن با گرزهای آهن و درختان زقوم (درختی در جهنم و غذاهای اهل آتش از این درخت است) و ضریع آن (ضریع: چیزی در جهنم است که از صبر تلخ تر و از مردار بدبوتر و از آتش گرم تر است ) و مارها

ص: 241

و عقرب ها و افعی ها و قید و بندها و زنجیرها و انکال آن و دیگر مصیبت ها و عذاب هایی که در آن به حساب آمده است، می باشد. سپس محمد صلی الله علیه و آله به بنی اسراییل فرمود: آیا در انکار کردن این فضیلت هایی که به محمد و علی و خاندان آن ها اختصاص یافته است از عذاب پروردگارتان نمی ترسید؟ - . تفسیر العسکری: 170-173 -

**[ترجمه]

بیان

السحالة ما سقط من الذهب و الفضة و نحوهما کالبرادة و طحطحت الشی ء کسرته و فرقته.

**[ترجمه]سحاله: یعنی آن چه که از طلا و نقره افتاده باشد و مانند براده هستند و طحطحتُ الشی یعنی آن را شکستم و از هم جدا کردم.

**[ترجمه]

«49

-یر، بصائر الدرجات الْیَقْطِینِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِیدِ السَّلْمَانِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَا تَقُولُ الشِّیعَةُ فِی عَلِیٍّ وَ مُوسَی وَ عِیسَی عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مِنْ أَیِّ الْحَالاتِ تَسْأَلُنِی قَالَ أَسْأَلُکَ عَنِ الْعِلْمِ فَأَمَّا الْفَضْلُ فَهُمْ سَوَاءٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا عَسَی أَقُولُ فِیهِمْ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ أَعْلَمُ مِنْهُمَا ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ لَیْسَ یَقُولُونَ (2)لِعَلِیٍّ مَا لِلرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ قَالَ قُلْتُ بَلَی قَالَ فَخَاصِمْهُمْ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ لِمُوسَی وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ فَأَعْلَمَنَا أَنَّهُ لَمْ یُبَیِّنْ لَهُ الْأَمْرَ کُلَّهُ (3)وَ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ (4)وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ (5).

أقول: ستأتی الأخبار الکثیرة فی ذلک فی کتاب الإمامة.

**[ترجمه]بصائر الدرجات: عبدالله بن ولید سمّان روایت می کند که گفت: امام باقر علیه السلام به من فرمودند: ای عبدالله، شیعه درباره علی و موسی و عیسی علیهم السلام چه می گوید؟ گفت: فدایت شوم درباره چه حالتهایی از من سؤال می کنی؟ فرمود: درباره علم از تو سؤال می کنم اما درفضیلت، آن ها با هم برابرند. گفتم: فدایت چه می­توانم درباره آن ها بگویم؟ فرمود: به خدا سوگند علی علیه السلام از آن دو دانا تر است. سپس فرمود: ای عبدالله، آیا نمی­گویند - . یعنی عامه و آن ها وقتی که حدیث (مدینه العلم) را شنیدند بدان اعتراف کرد و قول « علمنی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم» و غیره بیانگر وسعت علم اوست و این که جایگاه او جایگاه هارون به نسب موسی ( علیه السلام ) است و در برخی نسخه ها آمده است « الیس تقولون» - : علمی که پیامبر دارد علی علیه السلام ندارد؟ گفتم: بله، گفت: پس با آن ها در این باره محاجه کن. خداوند متعال به موسی گفته است: «و کتبنا فی الالواح من کلّ شیء » به ما نشان داد که همه امر را برای او روشن نکرده بود و خداوند متعال به حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: «و جئنا بک علی هولاء شهیدا - . النحل / 92 - و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکلّ شیء» - . بصائر الدرجات : 62 -

می گویم: در کتاب امامت اخبار زیادی درباره آن خواهد آمد.

**[ترجمه]

«50

-کش، رجال الکشی خَلَفُ بْنُ حَامِدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ بَشِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ حَدَّثَنِی ابْنُ مَسْعُودٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ (6)عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی

ص: 242


1- تفسیر العسکریّ: 170- 173.
2- أی العامّة، و هم معترفون بذلک لما رووا من حدیث مدینة العلم، و قوله: علمنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم الف باب من العلم إه و غیر ذلک ممّا تدلّ علی سعة علمه و ان محله محل هارون من موسی. و فی بعض النسخ: أ لیس تقولون اه.
3- لانه تعالی قال: «مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً» و لکن قال لنبیه محمّد صلّی اللّه علیه و آله: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ».
4- «وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ» النحل: 92.
5- بصائر الدرجات: 62.
6- فی نسخة و فی المصدر: علی بن الحسن بن فضال.

عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالا قُلْنَا لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَجْلَانَ مَرِضَ مَرَضَهُ الَّذِی مَاتَ فِیهِ وَ کَانَ یَقُولُ إِنِّی لَا أَمُوتُ مِنْ مَرَضِی هَذَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیْهَاتَ أَیْهَاتَ (1)أَنَّی ذَهَبَ ابْنُ عَجْلَانَ لَا عَرَفَهُ اللَّهُ قَبِیحاً مِنْ عَمَلِهِ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ اخْتَارَ مِنْ قَوْمِهِ سَبْعِینَ رَجُلًا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ کَانَ مُوسَی أَوَّلَ مَنْ قَامَ مِنْهَا فَقَالَ یَا رَبِّ أَصْحَابِی فَقَالَ یَا مُوسَی إِنِّی أُبْدِلُکَ مِنْهُمْ خَیْراً قَالَ رَبِّ إِنِّی وَجَدْتُ رِیحَهُمْ وَ عَرَفْتُ أَسْمَاءَهُمْ قَالَ ذَلِکَ ثَلَاثاً فَبَعَثَهُمُ اللَّهُ أَنْبِیَاءَ (2).

شی، تفسیر العیاشی مُحَمَّدُ بْنُ سَالِمٍ بَیَّاعُ الْقَصَبِ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ مِثْلَهُ وَ فِیهِ لَا عَرَفَهُ اللَّهُ شَیْئاً مِنْ ذُنُوبِهِ (3)وَ فِیهِ إِنِّی أُبْدِلُکَ بِهِمْ مَنْ هُوَ خَیْرٌ لَکَ مِنْهُمْ (4).

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَارِثِ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ ذَکَرَ فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ لَمْ یَذْکُرِ الرَّجْفَةَ (5).

**[ترجمه]رجال الکشی: بشیر و حارث بن مغیره روایت می کنند که از امام صادق

ص: 242

علیه السلام پرسیدیم: عبدالله بن عجلان دچار مریضی شد که بر اثر آن مرد، در حالی که می گفت: من در اثر این بیماری ام نمی میرم. امام صادق علیه السلام فرمود: بعید است، بعید است، ابن عجلان کجا رفت؟ خداوند کار زشتی از او را نشناسد. موسی بن عمران علیه السلام هفتاد نفر از قومش را اختیار کرد وقتی که دچار ترس و لرز شدید شدند موسی اولین کسی بود که برخاست و گفت: خدایا امتم را دریاب؟ خداوند فرمود: ای موسی من بهتر از آن ها را به تو عطا می­کنم. موسی گفت: پروردگارا، من بوی آن ها را یافته­ام و اسمشان را دانسته­ام. این را سه بار گفت: پس خداوند آن ها را پیامبرانی مبعوث کرد - . رجال الکشی : 158-159 - .

تفسیر العیاشی: محمد بن سالم بیّاع القصب از حارث بن مغیر مانند آن را روایت می کند و در آن آمده است: خداوند کار زشتی از او را نشناسد. و در آن آمده است که: من به جای آن ها کسانی را برای تو می آورم که برای تو از آن ها بهترند - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

تفسیر العیاشی: ابان بن عثمان از حارث مانند آن روایت شده جز این که او گفته: زمانی که دچار صاعقه شدند و جریان (رجفه) ترس و لرز شدید را ذکر نکرده است - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

بیان

قوله لا عرفه الله دعاء له بالمغفرة إذ بالعذاب و بذکر القبائح له علی وجه اللوم یعرفها و لعل ابن عجلان إنما حکم بعدم موته فی ذلک المرض لما سمع منه علیه السلام من کونه من أنصار القائم عجل الله فرجه و نحو ذلک فأشار علیه السلام إلی أنه لم یعرف معنی کلامنا بل إنما یحصل ذلک له فی الرجعة کما أن السبعین ماتوا ثم رجعوا بدعاء موسی علیه السلام.

و لعل ما صدر عنهم أیضا کان سؤالا من قبل القوم لا اقتراحا منهم لئلا ینافی صیرورتهم أنبیاء أو یکون المراد کونهم تالین للأنبیاء فی الفضل أو یکون النبی هنا بمعناه اللغوی أی رجعوا مخبرین بما رأوا أو یقال إنه یکفی عصمتهم بعد الرجعة و فیه إشکال و یأبی عن أکثر الوجوه ما سیأتی فی باب أحوال سلمان رضی الله عنه أنه قال فی خطبة له فقد ارتد

ص: 243


1- لغة فی هیهات. و فی نسخة من المصدر: هیهات.
2- رجال الکشّیّ: 158 و 159.
3- فی تفسیر البرهان: لا غفر اللّه شیئا من ذنوبه.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجهما البحرانیّ عنه فی تفسیر البرهان 2: 38.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، أخرجهما البحرانیّ عنه فی تفسیر البرهان 2: 38.

قوم موسی عن الأسباط و یوشع و شمعون و ابنی هارون شبر و شبیر (1)و السبعین الذین اتهموا موسی علی قتل هارون فأخذتهم الرجفة من بغیهم ثم بعثهم الله أنبیاء مرسلین و غیر مرسلین. (2).

**[ترجمه]«لاعرّفه الله» دعای برای مغفرت اوست چون با عذاب و ذکر زشتی های او به صورت سرزنش، آن را می داند و شاید ابن عجلان به این خاطر در آن بیماری به نمردنش حکم داده باشد که از امام علیه السلام شنیده است که جزء یاران قائم عجل الله فرجه و مانند آن است. امام علیه السلام اشاره کرد که او سخن ما را نفهمیده بلکه آن را در هنگام رجعت به دست می آورد. همان طوری که آن هفتاد نفر مردند و سپس با دعای موسی زنده شدند.

و شاید آن چه که از آن ها صادر شد، سؤالی از جانب قوم باشد نه پیشنهادی از ایشان، تا با انبیاء شدن آن ها منافات نداشته باشد و یا این که مراد این باشد که آن ها در فضیلت تالی پیامبرانند یا این که نبی به معنای لغوی باشد یعنی: بازگشتند در حالی که از آن چه که دیده بود، خبر دادند. یا گفته می شود: عصمت و پاکی آن ها بعد از رجعت کفایت می کند؛ و این اشکال دارد و بیشتر این وجوه را منع می­کند آن چه که در باب احوال سلیمان رضی الله عنه می آید که در خطبه ای گفت:

ص: 243

قوم موسی نسبت به اسباط، یوشع، شمعون و دو پسر هارون یعنی شبر و شبیر و هفتاد نفری که موسی را به قتل هارون متهم کردند، مرتد شدند و به خاطر گمراهی شان دچار رجفه - ترس و لرز - شدند سپس خداوند آن ها را به عنوان پیامبران مرسل (دارای رسالت) و غیر مرسل مبعوث کرد.

**[ترجمه]

«51

-فس، تفسیر القمی وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ التَّوْرَاةَ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یَقْبَلُوهُ فَرَفَعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ جَبَلَ طُورِ سَیْنَاءَ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی إِنْ لَمْ تَقْبَلُوا وَقَعَ عَلَیْکُمُ الْجَبَلُ فَقَبِلُوهُ وَ طَأْطَئُوا رُءُوسَهُمْ (3).

تکملة قال الثعلبی قال قتادة کان السامری عظیما من عظماء بنی إسرائیل من قبیلة یقال لها سامرة و لکن عدو الله نافق و قال سعید بن جبیر کان من أهل کرمان و قال غیرهما کان رجلا صائغا من أهل باجرمی (4)و اسمه میخا. (5)و قال ابن عباس اسمه موسی بن ظفر و کان منافقا قد أظهر الإسلام و کان من قوم یعبدون البقر (6)و قال هارون لبنی إسرائیل أن حلی القبط غنیمة فلا تحل لکم فأجمعوها و احفروا لها حفیرة و ادفنوها حتی یرجع موسی علیه السلام فیری فیها رأیه ففعلوا و جاء السامری بالقبضة التی أخذها من تحت حافر جبرئیل فقال لهارون یا نبی الله اقذفها فیها فظن هارون أنه من الحلی فقال اقذف فقذفها فصار عجلا جسدا له خوار.

و قال ابن عباس أوقد هارون نارا و أمرهم بأن یقذفوها فیها فقذف السامری تلک

ص: 244


1- قال الفیروزآبادی فی القاموس شبر کبقم و شیر کقمیر و مشبر کمحدث: أبناء هارون علیه السلام، قیل: و بأسمائهم سمی النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم الحسن و الحسین و المحسن رضی اللّه عنهم.
2- قد ذکرنا قبلا انه یخالف ما علیه الإمامیّة من عصمة الأنبیاء.
3- تفسیر القمّیّ: 229.
4- بفتح الجیم و سکون الراء قال یاقوت: قریة من اعمال البلیخ قرب الرقة من ارض الجزیرة.
5- قال البغدادیّ فی المحبر ص 387: اسمه میخا بن رعویل بن قاهث بن لاوی. و قال: کان اسم عجله بهیوثا.
6- قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: کان السامری صائغا کاهنا یتنجم فرأی فی نجومه ان بنی إسرائیل یقطعون البحر فدخل معهم و لم یکن منهم، و کان من قریة من ارض مدینة الموصل من قوم یعبدون البقر.

القبضة فیها و قال کن عجلا جسدا له خوار فکان و یقال إن الذی قال لبنی إسرائیل إن الغنیمة لا تحل لکم هو السامری فصدقوه فدفعوها إلیه فصاغ منها عجلا فی ثلاثة أیام فقذف فیه القبضة فحی و خار خورة.

و قال السدی کان یخور و یمشی فلما أخرج السامری العجل و کان من ذهب مرصع بالجوهر کأحسن ما یکون فقال هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی فَنَسِیَ أی أخطأ الطریق و ترکه هاهنا و خرج یطلبه فلذلک أبطأ عنکم

- و فی بعض الروایات أنه لما قذف القبضة فیها أشعر العجل و عدا و خار و صار له لحم و دم.

- و یروی أن إبلیس ولج وسطه فخار و مشی.

و یقال إن السامری جعل مؤخر العجل إلی حائط و حفر فی الجانب الآخر فی الأرض و أجلس فیه إنسانا فوضع فمه علی دبره و خار و تکلم بما تکلم به فشبه علی جهالهم حتی أضلهم و قال إن موسی قد أخطأ ربه فأتاکم ربکم لیریکم أنه قادر علی أن یدعوکم إلی نفسه بنفسه و إنه لم یبعث موسی لحاجة منه إلیه و إنه قد أظهر لکم العجل لیکلمکم من وسطه کما کلم موسی من الشجرة فافتتنوا به إلا اثنا عشر ألفا و کان مع هارون ستمائة ألف فلما رجع موسی و قرب منهم سمع اللغط (1)حول العجل و کانوا یزفنون و یرقصون حوله و لم یخبر موسی أصحابه السبعین بما أخبره ربه من حدیث العجل فقالوا هذا قتال فی المحلة فقال موسی علیه السلام و لکنه صوت الفتنة افتتن القوم بعدنا بعبادة غیر الله فلما رآهم و ما یصنعون ألقی الألواح من یده فتکسرت فصعد عامة الکلام الذی کان فیها و لم یبق منها إلا سدسها ثم أعیدت له فی لوحین عن ابن عباس.

و

عن تمیم الداری قال قلت یا رسول الله مررت بمدینة صفتها کیت و کیت قریبة من ساحل البحر فقال رسول الله تلک أنطاکیة أما إن فی غار من غیرانها رضاض (2)من ألواح موسی و ما من سحابة شرقیة و لا غربیة تمر بها إلا ألقت علیها من برکاتها و لن تذهب الأیام و اللیالی حتی یسکنها رجل من أهل بیتی یملؤها قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما.

ص: 245


1- اللغط: الصوت و الجلبة، أو أصوات مبهمة لا تفهم.
2- فی المصدر: «رضاضا» و هو الصحیح.

قالوا فأخذ موسی شعر رأس هارون علیه السلام بیمینه و لحیته بشماله و کان قد اعتزلهم فی الاثنی عشر ألفا الذین لم یعبدوا العجل و قال یا هارون ما مَنَعَکَ الآیة.

فلما علم بنو إسرائیل خطأهم ندموا و استغفروا فأمرهم موسی أن یقتل البری ء المجرم فتبرأ أکثرهم فأمر الله موسی أن یبرد العجل بالمبرد و یحرقه ثم یذریه فی النیل فمن شرب ماءه ممن عبد العجل اصفر وجهه و اسودت شفتاه و قیل نبت علی شاربه الذهب فکان ذلک علما لجرمه فأخذ موسی علیه السلام العجل فذبحه ثم برده بالمبارد ثم حرقه و جمع رماده و أمر السامری حتی بال علیه استخفافا به ثم ذرأه فی الماء ثم أمرهم بالشرب من ذلک الماء فاسودت شفاه الذین عبدوه و اصفرت وجوههم فأقروا و قالوا لو أمرنا الله سبحانه أن نقتل أنفسنا لیقبل توبتنا لقتلناها فقیل لهم فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ فجلسوا فی الأفنیة محتبین (1)و أصلت القوم (2)علیهم خناجر فکان الرجل یری ابنه و أباه و أخاه و قریبه و صدیقه و جاره فلم یمکنهم المضی لأمر الله سبحانه (3)فأرسل الله علیهم ضبابة (4)و سحابة سوداء لا یبصر بعضهم بعضا و قیل لهم من حل حبوته (5)أو مد طرفه إلی قاتله أو اتقاه بید أو رجل فهو ملعون مردود توبته فکانوا یقتلونهم إلی المساء فلما کثر فیهم القتل و بلغ عدة القتلی سبعین ألفا دعا موسی و هارون و بکیا و جزعا و تضرعا و قالا یا رب هلکت بنو إسرائیل البقیة البقیة فکشف الله تعالی السحابة و أمرهم أن یرفعوا السلاح و یکفوا عن القتل فلما انکشفت السحابة عن القتلی اشتد ذلک علی موسی علیه السلام فأوحی الله تعالی إلیه أ ما یرضیک أن یدخل (6)القاتل و المقتول الجنة فکان من قتل منهم شهیدا و من بقی مکفرا عنه ذنبه.

ثم إن موسی علیه السلام هم بقتل السامری فأوحی الله سبحانه و تعالی إلیه لا تقتله

ص: 246


1- احتبی بالثوب: اشتمل به، جمع بین ظهره و ساقیه بعمامة و نحوها.
2- هکذا فی النسخ، و لعله مصحف «و أسلت القوم» من أسل الرمح: حدده. جعله کالاسل. و فی المصدر: و أظلت علیهم القوم بالسیوف و الخناجر.
3- فی المصدر: فلم یمکنه الا امضاء أمر اللّه.
4- الضبابة: سحابة یغشی الأرض.
5- الحبوة: ما یشتمل به من ثوب أو عمامة.
6- فی نسخة: أن أدخل.

فإنه سخی فلعنه موسی و قال فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً لعذابک فی القیامة لَنْ تُخْلَفَهُ و أمر موسی علیه السلام بنی إسرائیل أن لا یخالطوه و لا یقربوه فصار السامری وحشیا لا یألف و لا یؤلف و لا یدنو من الناس و لا یمس أحدا منهم فمن مسه قرض ذلک الموضع بالمقراض فکان کذلک حتی هلک.

قالوا ثم إن الله سبحانه أمر موسی علیه السلام أن یأتیه فی ناس من خیار بنی إسرائیل یعتذرون إلیه من عبادة قومهم العجل فاختار موسی سبعین رجلا فأمر علیه السلام أن یصوموا و یتطهروا و یطهروا ثیابهم و یتطیبوا ثم خرج موسی علیه السلام بهم إلی طور سیناء فلما دنا موسی علیه السلام الجبل وقع علیه عمود الغمام حتی تغشی الجبل کله و دنا موسی علیه السلام و دخل فیه و قال للقوم ادنوا و کان علیه السلام إذا کلم ربه وقع علی وجهه نور ساطع لا یستطیع أحد من بنی إسرائیل أن ینظر إلیه فضرب دونه بالحجاب و دخل القوم فی الغمام فخروا سجدا فسمعوا الله سبحانه و هو یکلم موسی و یأمره و ینهاه و أسمعهم الله تعالی إنی أنا الله لا إله إلا أنا ذو بکة أخرجتکم من أرض مصر فاعبدونی و لا تعبدوا غیری فلما فرغ موسی من الکلام و انکشف الغمام أقبل إلیهم فقالوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فأخذتهم الصاعقة و هی نار جاءت من السماء فأحرقتهم جمیعا و قال وهب بل أرسل الله إلیهم جندا من السماء فلما سمعوا حسهم ماتوا یوما و لیلة فقال موسی رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیَّایَ أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا یا رب کیف أرجع إلی بنی إسرائیل و قد أهلکت خیارهم فلم یزل موسی یناشد ربه عز و جل حتی أحیاهم الله جمیعا رجلا بعد رجل ینظر بعضهم إلی بعض کیف یحیون فذلک قوله تعالی ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1)قالوا فلما رجع موسی علیه السلام إلی قومه و قد أتاهم بالتوراة أبوا أن یقبلوها و یعملوا بما فیها للآصار (2)و الأثقال و الأغلال التی کانت فیها فأمر الله تعالی جبرئیل فقلع جبلا علی قدر عسکرهم و کان فرسخا فی فرسخ و رفعه فوق رءوسهم مقدار قامة الرجل

ص: 247


1- العرائس 117- 119.
2- جمع الاصر و هو الثقل. العهد.

و عن ابن عباس أمر الله جبلا من جبال فلسطین فانقلع من أصله حتی قام علی رءوسهم مثل الظلة فذلک قوله سبحانه وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ الآیة و قوله وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ

قال عطاء عن ابن عباس رفع الله تعالی فوق رءوسهم الطور و بعث نارا من قبل وجوههم و أتاهم البحر الملح من خلفهم و قیل لهم خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا فإن قبلتموه و فعلتم ما أمرتم به و إلا رضختکم بهذا الجبل و غرقتکم فی هذا البحر (1)و أحرقتکم بهذه النار فلما رأوا أن لا مهرب لهم منها قبلوا ذلک و سجدوا علی شق وجوههم و جعلوا یلاحظون الجبل و هم سجود فصارت سنة فی الیهود لا یسجدون إلا علی أنصاف وجوههم فلما زال الجبل قالوا سمعنا و أطعنا و لو لا الجبل ما أطعناک.

- و روی قتادة عن الحسن قال مکث موسی علیه السلام بعد ما تغشاه نور رب العالمین و انصرف إلی قومه أربعین لیلة لا یراه أحد إلا مات حتی اتخذ لنفسه برنسا و علیه برقع لا یبدی وجهه لأحد مخافة أن یموت. (2).

ص: 248


1- الصحیح کما فی المصدر: اغرقتکم فی هذا البحر.
2- العرائس: 117.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «و إذ انتقنا الجبل فوقهم کانّه ظلّه و ظنّوا أنّه واقع بهم » امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی که خداوند تورات را برای بنی اسراییل نازل کرد، آن را قبول نکردند، خداوند نیز کوه طور سینا را بر بالای سر آن ها بلند کرد و موسی به آن ها گفت: اگر قبول نکنید کوه بر سر شما می افتد، آن ها پذیرفتند و سرشان را پایین آوردند. - . تفسیر قمی : 229 -

ثعلبی می گوید: قتاده گفت: سامری یکی از بزرگان بنی اسراییل و از قبیله ای بود که به آن سامره می گفتند. اما دشمن خدا و منافق بود. و سعید بن جبیر گفته: اهل کرمان بود و دیگران گفته اند مرد زرگری بود از اهل باجرمی و نامش میخا بود. ابن عباس گفته: نامش موسی بن ظفر است و منافقی بود که اسلام آورد و از قومی بود که گاو را پرستش می کردند. هارون به بنی اسراییل گفت: جواهرات مردم قبط غنیمت است برای شما حلال نیست آن ها را جمع کنید و چاله ای کوچک بکنید و آن ها را در آن دفن کنید تا این که موسی باز گردد و نظرش را درباره آن بدهد. و این کار را انجام دادند و سامری با قبضه خاکی که از زیر سم اسب جبرئیل گرفته بود، آمد و به هارون گفت: ای پیامبر خدا، این قبضه را در این حفره بریزم؟ هارون فکر کرد که جواهرات است و گفت: بریز. او نیز آن را ریخت. در نتیجه به گوساله ای تبدیل شد که صدا داشت.

ابن عباس گفت: هارون آتشی روشن کرد و به آن ها دستور داد که آن قبضه را در آن بریزد، سامری آن قبضه را در آن انداخت

ص: 244

و سپس به گوساله ای تبدیل شد که صدا داشت. پس چنین شد و گفته می شود: کسی که به بنی اسراییل گفت: غنیمت برای شما حلال نیست سامری بود آن ها نیز او را تصدیق کردند و غنیمت را به او دادند. او نیز در مدت سه روز از آن گوساله ای ساخت و آن خاک قبضه را در آن انداخت، در نتیجه گوساله زنده شد و صدا داد.

السدی گفته: آن گوساله صدا می کرد و راه می رفت، زمانی که سامری گوساله را خارج کرد گوساله از طلا و به بهترین شکل ممکن بود، گفت: « هذا الهکم و اله موسی فنسی » راه را اشتباه رفت و آن را این جا ترک کرد و در پی پیدا کردن آن از این جا خارج شد به این خاطر است که هنوز برنگشته است. و در برخی روایات آمده که: وقتی قبضه را در آن ریخت گوساله مو درآورد و دوید و صدا کرد. قبضه به گوشت و خون تبدیل شد.

روایت شده که: ابلیس در وسط او وارد شد و صدا کرد و راه رفت و گفته می شود: که سامری عقب گوساله را رو به یک دیوار کرد و در گوشه ای دیگر در زمین چاله ای کند و انسانی را در آن قرار داد، آن انسان نیز دهنش را بر مقعد گوساله گذاشت و صدا کرد و سخن گفت و این کار را بر جاهلانشان مشتبه کرد تا این که آن ها را گمراه کرد و گفت: موسی درباره پروردگارش اشتباه کرد، در نتیجه پروردگارتان آمد تا این که به شما نشان دهد که او خودش می تواند شما را به سوی خودش فراخواند و او موسی را به خاطر نیاز به او مبعوث نکرد و او گوساله را برای شما ظاهر کرد تا این که از وسط آن با شما حرف بزند همان طوری که موسی از داخل درخت با شما حرف زد، به جز دوازده هزار نفر بقیه به وسیله او دچار فتنه و ابتلاء شدند و ششصد هزار نفر با هارون بودند و وقتی که موسی بازگشت و به آن ها نزدیک شد. پیرامون گوساله صداهای مبهمی را شنید و آن ها دور آن می رقصیدند و موسی از آن چه که خداوند متعال درباره گوساله به او خبر داده بود به هفتاد نفری که با او بودند چیزی نگفت. آن ها گفتند: این صداها از جنگی در محله است؟ موسی گفت: صدای فتنه است که بعد از ما قوم را با عبادت غیر خدا دچار فتنه کرده است، وقتی که آن ها و آن چه را که ساخته بودند، دید، لوح ها را از دستش انداخت، لوح ها شکستند همه کلامی که در آن بود، بالا رفت و فقط یک ششم آن باقی ماند، سپس در دو لوح بازگشت. از ابن عباس روایت شده است.

از تمیم داری روایت شده است که: گفتم ای رسول خدا، از شهری گذشتم که ویژگی آن چنین و چنان است و نزدیک ساحل دریاست. رسول خدا فرمود: آن جا انطاکیه است آگاه باشید که در یکی از غارهای آن شکسته­ای از آن لوح های موسی وجود دارد و هر ابری که از جهت شرق و غرب بر آن می گذرد برکاتش را بر آن می اندازد و روزها و شبها سپری نمی شوند مگر این که مردی از اهل بیت من در آن ساکن می­شود و آن را پر از قسط و عدل می کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است.

ص: 245

گفتند: موسی موی سر هارون را با دست راست و ریش او را با دست چپ گرفت و آن ها را در دوازده هزار نفری که گوساله را عبادت نکرده بودند کنار گذاشته بود و گفت: ای هارون، «ما منعک ... الخ ». وقتی که بنی اسراییل به اشتباهشان پی بردند، پشیمان شدند و استغفار کردند. موسی به آن ها دستور داد که هر کدام از آن ها که بی گناه است، کسی را که مجرم است، بکشد. بیشتر آن ها خودشان را تبرئه می کردند. خداوند به موسی امر کرد که گوساله را با سوهان بتراشد و آن را آتش بزند و آن را در نیل بریزد. آن هایی که گوساله را عبادت کردند اگر از آب آن بنوشند صورتشان زرد و لبانشان سیاه می شوند. و گفته شده: بر روی سبیل آن ها طلا رشد کرد و این نشانه ای برای جرم آن ها بود. موسی گوساله را گرفت و ذبح کرد. آن را سوهان زد سپس آن را آتش زد و خاکسترش را جمع کرد و به سامری امر کرد که بر آن بول کند و این کار را به خاطر تحقیر او کرد، سپس آن را در آب ریخت. بعد به آن ها دستور داد که از آن آب بنوشند. لبهای کسانی که گوساله را عبادت کرده بودند، سیاه شد و صورتشان زرد شد در نتیجه اقرار کردند و گفتند: اگر خداوند سبحان به ما دستور دهد خودمان را می کشیم، تا توبه ما را قبول کند، خودمان را می کشتیم. به آن ها گفته شده: «فاقتلوا أنفسکم» پس در حیاط خانه هایتان نشستند در حالی که خودتان را پوشاندند، همدیگر را کشتند. مرد، پسر، پدر، برادر، خویشاوند، دوست و همسایه­اش را می­د­ید و نمی­توانست اجرای حکم الهی را انجام بدهد. پس خداوند بر سر آن ها مه و ابری سیاه فرستاد به طوری که برخی از آن ها برخی دیگر را نمی دیدند. به آن ها گفته شد: هر کس که عمامه خود را باز کند یا این که به قاتلش نگاه کند و یا با دستش یا پایش او را جلوی او را بگیرد او ملعون است و توبه اش مردود است. آن ها تا شامگاه همدیگر را می کشتند وقتی که کشتار در میان آن ها زیاد شد و تعداد کشته شدگان به هفتاد هزار نفر رسید، موسی و هارون دعا کردند و گریه کردند و آه و ناله سر دادند و گفتند: پروردگارا، بنی اسراییل را نابود کردی، باقیمانده را حفظ کنید. خداوند متعال ابر را کنار زد و به آن دستور داد که سلاح ها را کنار بگذارند و از قتل و کشتار دست بردارند وقتی که ابر کنار رفت و تعداد کشته شدگان مشخص شد این کار بر موسی سخت آمد. خداوند به او وحی کرد آیا راضی نمی شوی به این که قاتل و مقتول وارد بهشت شوند؟ هر کدام از آن ها که کشته شدند شهید و هرکدام که باقی مانده­اند، گناهانشان را می بخشم. سپس موسی خواست که سامری را بکشد، اما خداوند متعال به او وحی کرد که: او را نکش،

ص: 246

چون انسان بخشنده ای است. موسی او را لعنت کرد و گفت: « اذهب فانّ لک فی الحیاة أن تقول لامساس و انّ لک موعدا» و ای سامری عذاب تو در قیامت است « لن تخلفه ». و آن به تأخیر نمی افتد. موسی به بنی اسراییل دستور داد که با او ارتباط نداشته باشند و به او نزدیک نشوند. سامری مانند یک وحشی شد که با کسی دوستی نمی کرد و کسی با او انس نمی گرفت و به کسی از مردم نزدیک نمی شد و کسی از آن ها را لمس نمی کرد. هر کس او را لمس می کرد آن بخش را با قیچی قطع می­کرد، و وضعیت او چنین بود تا این که نابود شد.

گفته اند: سپس خداوند متعال به موسی دستور داد که بهترین مردمان بنی اسراییل را بیاورد تا از عبادت کردن گوساله توسط قومشان معذرت خواهی بکنند و طلب بخشش بکنند. موسی هفتاد مرد را اختیار کرد و به آن ها دستور داد که روزه بگیرند و خودشان را پاک کنند و لباسشان را پاک کنند و خودشان را خوشبو کنند. سپس آن ها را به سوی طور سینا برد. وقتی که موسی به کوه نزدیک شد ستون ابری بر روی کوه افتاد تا این که تمام کوه را پوشاند. موسی نزدیک شد و وارد آن شد و به قومش هم گفت: نزدیک شوید و موسی وقتی که با پروردگارش حرف زد بر صورتش نور درخشانی افتاد و کسی از بنی اسراییل نمی توانست به او نگاه کند، پس بر او حجاب پوشانده شد و قوم زیر سایه ابری رفتند و به سجده افتادند. کلام خدا را شنیدند در حالی که با موسی صحبت می کرد. و به او امر و نهی می کرد. و خداوند به آن ها شنواند که: همانا من خدا هستم جز من خدای دیگری نیست. صاحب بکّه هستم و شما را از سرزمین مصر خارج کردم. پس مرا عبادت کنید و غیر مرا عبادت نکنید. وقتی که موسی از کلام فارغ شد و ابر کنار رفت به سوی آن ها آمد، پس گفتند: «لن نؤمن لک حتی نری الله جهرة فأخذتهم الصاعقة» و آن آتشی بود که از آسمان آمد و همه آن ها را سوزاند. وهب گفته است : خداوند به سوی آن ها سربازانی از آسمان فرستاد وقتی که سرو صدای آن ها را شنیدند، در عرض یک شبانه روز مردند. موسی گفت: «ربّ لو شئت أهلکتهم من قبل و إیای أتهلکنا بما فعل السّفهاء منّا» پروردگارا، چگونه به سوی بنی اسراییل برگردم در حالی که بهترین آن ها نابود کردی؟ موسی همچنان پروردگارش را سوگند می داد تا این که خداوند همه آن ها را زنده کرد، یکی پس از دیگری و برخی به برخی دیگر نگاه می کردند که چگونه زنده می­شوند و خداوند دراین باره فرمود: «ثم بعثناکم من بعد موتکم لعلّکم تشکرون» - . العرائس : 117-119 - .

گفته­اند: وقتی که موسی به سوی قومش بازگشت و تورات را برای آن ها آورد عهدها و چیزهای سنگین و اغلالی را که در آن بود، قبول نکرده و بدان عمل نکردند. خداوند به جبرئیل دستور داد کوهی را به اندازه ارتش آن ها قطع کند و آن به اندازه یک فرسخ در یک فرسخ بود و به اندازه ارتفاع یک مرد آن را بر بالای سرشان برد.

ص: 247

از ابن عباس روایت شده که: خداوند به کوهی از کوه های فلسطین امر کرد از ریشه کنده شود تا این که بر بالای سر بنی اسرائیل مانند سایه قرار گرفت. و در این باره خداوند متعال فرمود: « و إذ أخذنا میثاقکم و رفعنا فوقکم الطّور » و قول « و إذ نتقنا الجبل فوقهم کانّه ظلّه »

ابن عباس گفته است: خداوند کوه طور را بر بالای سرشان بالا برد و در برابر چهره هایشان (صورتشان) آتشی برانگیخت و دریایی شور از پشت آن ها آورد و به آن ها گفته شده: « خذوا ما آتیناکم بقوه واسمعوا » اگر آن را قبول کردید و به آن چه که من به آن امر شدم عمل کردید (بلایی سرتان نمی آید) در غیر این صورت این کوه را بر سر شما خراب می کنم. و در این دریا غرقتان می کنم و با این آتش شما را می سوزانم. وقتی که دیدند که راه فراری ندارند، آن را قبول کردند و بر گونه­هایشان سجده بردند و کوه را نگاه می کردند در حالی که سجده کرده بودند. و این سنتی در میان یهود شد که فقط بر نصف صورتشان سجده می برند. وقتی که کوه از آن جا رفت گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم و اگر کوه نبود تو را اطاعت نمی کردیم.

قتاده از حسن روایت کرده که گفت: موسی بعد از این که نور پروردگارش او را فرا گرفت، درنگ کرد و بعد از چهل شب به سوی قومش روانه شد. هر کسی او را می دید، می­مرد. برای خودش یک لباس کلاهدار تهیه کرد و یک روبند داشت و چهره اش را به کسی نشان نمی داد مبادا با دیدن او بمیرند - . العرائس : 117 - .

ص: 248

**[ترجمه]

باب 8 قصة قارون

الآیات؛

القصص: «إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ* وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ* قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدِی أَ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً وَ لا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ* فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ* وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ* فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرِینَ* وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ»(76-82)

**[ترجمه]إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِن قَوْمِ مُوسَی فَبَغَی عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ* وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِن کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ* قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِندِی أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِن قَبْلِهِ مِنَ القُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلَا یُسْأَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ* فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ* وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ* فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ یَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ المُنتَصِرِینَ* وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلَا أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ * - . قصص / 76- 82 -

{قارون از قوم موسی بود و بر آنان ستم کرد و از گنجینه ها آن قدر به او داده بودیم که کلیدهای آن ها بر گروه نیرومندی سنگین می آمد آنگاه که قوم وی بدو گفتند شادی مکن که خدا شادی کنندگان را دوست نمی دارد*و با آن چه خدایت داده سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن و همچنانکه خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خدا فسادگران را دوست نمی دارد*[قارون] گفت من این ها را در نتیجه دانش خود یافته ام آیا وی ندانست که خدا نسلهایی را - پیش از او نابود کرد که از او نیرومندتر و مال اندوزتر بودند و[لی این گونه] مجرمان را [نیازی] به پرسیده شدن از گناهانشان نیست*پس [قارون] با کوکبه خود بر قومش نمایان شد کسانی که خواستار زندگی دنیا بودند گفتند ای کاش مثل آن چه به قارون داده شده به ما [هم] داده می شد واقعا او بهره بزرگی [از ثروت] دارد*و کسانی که دانش [واقعی] یافته بودند گفتند وای بر شما برای کسی که گرویده و کار شایسته کرده پاداش خدا بهتر است و جز شکیبایان آن را نیابند*آنگاه [قارون] را با خانه­اش در زمین فرو بردیم و گروهی نداشت که در برابر [عذاب] خدا او را یاری کنند و [خود نیز] نتوانست از خود دفاع کند*و همان کسانی که دیروز آرزو داشتند به جای او باشند صبح می گفتند وای مثل این که خدا روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند و اگر خدا بر ما منت ننهاده بود ما را [هم] به زمین فرو برده بود وای گویی که کافران رستگار نمی گردند}

**[ترجمه]

تفسیر

لا تَفْرَحْ أی لا تأشر و لا تمرح و لا تتکبر بسبب کنوزک وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا أی لا تترک أن تحصل بها آخرتک أو أن تأخذ منها ما یکفیک.

**[ترجمه]« لا تفرح» یعنی به خاطر گنج هایت گستاخ نشو و خودسر نباش و مغرور نشو « و لا تنس نصیبک من الدّنیا » یعنی فراموش نکن که با آن آخرتت را به دست بیاوری یا این که از آن به اندازه ی نیازت برداری.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ وَ الْعُصْبَةُ مَا بَیْنَ الْعَشَرَةِ إِلَی خَمْسَةَ عَشَرَ (1)قَالَ کَانَ یَحْمِلُ مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ الْعُصْبَةُ أولی (أُولُوا) الْقُوَّةِ فَقَالَ قَارُونُ کَمَا حَکَی اللَّهُ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدِی یَعْنِی مَالَهُ وَ کَانَ یَعْمَلُ الْکِیمِیَاءَ فَقَالَ اللَّهُ أَ وَ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً وَ لا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ أَیْ لَا یُسْأَلُ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ عَنْ ذُنُوبِ هَؤُلَاءِ فَخَرَجَ

ص: 249


1- فی نسخة و فی المصدر: الی تسعة عشر.

عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ فِی الثِّیَابِ الْمُصَبَّغَاتِ یَجُرُّهَا بِالْأَرْضِ (1)فَ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ فَقَالَ لَهُمُ الْخَاصُّ مِنْ أَصْحَابِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرِینَ وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ قَالَ هِیَ لُغَةٌ سُرْیَانِیَّةٌ (2)یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ وَ کَانَ سَبَبَ هَلَاکِ قَارُونَ أَنَّهُ لَمَّا أَخْرَجَ مُوسَی بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ مِصْرَ وَ أَنْزَلَهُمُ الْبَادِیَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی وَ انْفَجَرَ لَهُمْ مِنَ الْحَجَرِ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً بَطِرُوا وَ قَالُوا لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ لَهُمْ مُوسَی أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ فَقَالُوا کَمَا حَکَی اللَّهُ إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها ثُمَّ قَالُوا لِمُوسَی فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ دُخُولَهَا وَ حَرَّمَهَا عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَکَانُوا یَقُومُونَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ یَأْخُذُونَ فِی قِرَاءَةِ التَّوْرَاةِ وَ الدُّعَاءِ وَ الْبُکَاءِ وَ کَانَ قَارُونُ مِنْهُمْ وَ کَانَ یَقْرَأُ التَّوْرَاةَ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهِمْ أَحْسَنُ صَوْتاً مِنْهُ وَ کَانَ یُسَمَّی الْمَنُونَ لِحُسْنِ قِرَاءَتِهِ وَ قَدْ کَانَ یَعْمَلُ الْکِیمِیَاءَ فَلَمَّا طَالَ الْأَمْرُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی التِّیهِ وَ التَّوْبَةِ وَ کَانَ قَارُونُ قَدِ امْتَنَعَ أَنْ یَدْخُلَ مَعَهُمْ فِی التَّوْبَةِ وَ کَانَ مُوسَی یُحِبُّهُ فَدَخَلَ إِلَیْهِ مُوسَی فَقَالَ لَهُ یَا قَارُونُ قَوْمُکَ فِی التَّوْبَةِ وَ أَنْتَ قَاعِدٌ هَاهُنَا ادْخُلْ مَعَهُمْ وَ إِلَّا نَزَلَ بِکَ الْعَذَابُ فَاسْتَهَانَ بِهِ وَ اسْتَهَزَأَ بِقَوْلِهِ فَخَرَجَ مُوسَی مِنْ عِنْدِهِ مُغْتَمّاً فَجَلَسَ فِی فَنَاءِ قَصْرِهِ وَ عَلَیْهِ جُبَّةُ شَعْرٍ وَ نَعْلَانِ مِنْ جِلْدِ حِمَارٍ شِرَاکُهُمَا مِنْ خُیُوطِ شَعْرٍ بِیَدِهِ الْعَصَا فَأَمَرَ قَارُونُ أَنْ یُصَبَّ عَلَیْهِ رَمَادٌ قَدْ خُلِطَ بِالْمَاءِ فَصُبَّ عَلَیْهِ فَغَضِبَ مُوسَی غَضَباً شَدِیداً وَ کَانَ فِی کَتِفِهِ شَعَرَاتٌ کَانَ إِذَا غَضِبَ خَرَجَتْ

ص: 250


1- فی نسخة: یجرها فی الأرض.
2- فی نسخة و فی المصدر: و هی لفظة سریانیة.

مِنْ ثِیَابِهِ وَ قَطَرَ مِنْهَا الدَّمُ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ إِنْ لَمْ تَغْضَبْ لِی فَلَسْتُ لَکَ بِنَبِیٍّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قَدْ أَمَرْتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تطعک (تُطِیعَکَ) فَمُرْهُمَا بِمَا شِئْتَ (1)وَ قَدْ کَانَ قَارُونُ أَمَرَ أَنْ یُغْلَقَ بَابُ الْقَصْرِ فَأَقْبَلَ مُوسَی فَأَوْمَأَ إِلَی الْأَبْوَابِ فَانْفَرَجَتْ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ قَارُونُ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أُوتِیَ بِالْعَذَابِ (2)فَقَالَ یَا مُوسَی أَسْأَلُکَ بِالرَّحِمِ الَّتِی بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی یَا ابْنَ لَاوَی لَا تَرُدَّنِی مِنْ کَلَامِکَ یَا أَرْضُ خُذِیهِ فَدَخَلَ الْقَصْرُ بِمَا فِیهِ فِی الْأَرْضِ وَ دَخَلَ قَارُونُ فِی الْأَرْضِ إِلَی الرُّکْبَةِ (3)فَبَکَی وَ حَلَّفَهُ بِالرَّحِمِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی یَا ابْنَ لَاوَی لَا تَرُدَّنِی مِنْ کَلَامِکَ (4)یَا أَرْضُ خُذِیهِ فَابْتَلَعَتْهُ بِقَصْرِهِ وَ خَزَائِنِهِ وَ هَذَا مَا قَالَ مُوسَی لِقَارُونَ یَوْمَ أَهْلَکَهُ اللَّهُ فَعَیَّرَهُ اللَّهُ بِمَا قَالَهُ لِقَارُونَ فَعَلِمَ مُوسَی أَنَّ اللَّهَ قَدْ عَیَّرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ قَارُونَ دَعَانِی بِغَیْرِکَ وَ لَوْ دَعَانِی بِکَ لَأَجَبْتُهُ فَقَالَ اللَّهُ یَا ابْنِ لَاوَی لَا تَرُدَّنِی مِنْ کَلَامِکَ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ لَوْ عَلِمْتُ أَنَّ ذَلِکَ لَکَ رِضًا لَأَجَبْتُهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُوسَی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ جُودِی (5)وَ مَجْدِی وَ عُلُوِّ مَکَانِی لَوْ أَنَّ قَارُونَ کَمَا دَعَاکَ دَعَانِی لَأَجَبْتُهُ وَ لَکِنَّهُ لَمَّا دَعَاکَ وَکَلْتُهُ إِلَیْکَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَا تَجْزَعْ مِنَ الْمَوْتِ فَإِنِّی کَتَبْتُ الْمَوْتَ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ وَ قَدْ مَهَّدْتُ لَکَ مِهَاداً لَوْ قَدْ وَرَدْتَ عَلَیْهِ لَقَرَّتْ (6)عَیْنَاکَ فَخَرَجَ مُوسَی إِلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ مَعَ وَصِیِّهِ فَصَعِدَ مُوسَی الْجَبَلَ فَنَظَرَ إِلَی رَجُلٍ قَدْ أَقْبَلَ وَ مَعَهُ مِکْتَلٌ وَ مِسْحَاةٌ (7)فَقَالَ لَهُ مُوسَی مَا تُرِیدُ قَالَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ قَدْ تُوُفِّیَ فَأَنَا أَحْفِرُ لَهُ قَبْراً فَقَالَ لَهُ مُوسَی أَ فَلَا أَعِینُکَ عَلَیْهِ قَالَ بَلَی قَالَ فَحَفَرَا الْقَبْرَ فَلَمَّا فَرَغَا أَرَادَ الرَّجُلُ أَنْ یَنْزِلَ إِلَی الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی مَا

ص: 251


1- فی نسخة: قد امرت الأرض ان تطیعک فمرها بما شئت. و کذا فی المصدر الا ان فیه: الأرضین.
2- فی المصدر: قد اتی بالعذاب.
3- فی نسخة و فی المصدر: الی رکبتیه.
4- فی نسخة لا یردنی کلامک.
5- فی نسخة و فی المصدر: و حقّ جودی.
6- فی نسخة: لقرت عینک.
7- المکتل و المکتلة: زنبیل من خوص. و المسحاة: ما یسحی به کالمجرفة.

تُرِیدُ قَالَ أَدْخُلُ الْقَبْرَ فَأَنْظُرُ کَیْفَ مَضْجَعُهُ فَقَالَ مُوسَی أَنَا أَکْفِیکَ فَدَخَلَهُ مُوسَی فَاضْطَجَعَ فِیهِ فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ وَ انْضَمَّ عَلَیْهِ الْجَبَلَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: علی بن ابراهیم در مورد این آیه « إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِن قَوْمِ مُوسَی فَبَغَی عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ » فرمود:که عصبه بین ده تا پانزده نفر هستند که کلید گنج هایش را یک گروه قدرتمند می توانستند حمل کنند و آن طور که خداوند فرمود:« إنّما أوتیته علی علم عندی » یعنی مال وثروتش. قارون کیمیاگری می کرد، خداوند فرمود: « أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِن قَبْلِهِ مِنَ القُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلا یُسْأَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ » یعنی از آن هایی که قبل از او بودند در مورد گناهانشان سؤال نمی شود. « فخرج

ص: 249

علی قومه فی زینته » در لباس های رنگی که بر زمین کشیده می شدند. «قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ » و خواص اصحاب موسی به آن ها گفتند: « وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ *فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ یَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ المُنتَصِرِینَ *وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ » که این به زبان سریانی است. « یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلا أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ » سبب نابود شدن قارون این بود که: هنگامی که موسی قوم بنی اسراییل را از مصر خارج کرد و آن ها را در بیابان ساکن کرد. خداوند بر آن ها خوراک آسمان منّ و سلوی نازل کرد و در داخل سنگ ها و دوازده چشمه آب از دل سنگ برای آن ها بیرون آورد و شروع به گستاخی کردند و گفتند: « لَن نَّصْبِرَ عَلَیَ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُواْ مِصْرًا فَإِنَّ لَکُم مَّا سَأَلْتُمْ » و آن طور که خداوند فرمود:گفتند: « إِنَّ فِیهَا قَوْمًا جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّیَ یَخْرُجُواْ مِنْهَا » {مردمانی ظالم در آن جا ساکن هستنند ما داخل آن شهر نمی شویم تا آن ها از آن جا خارج شوند} و به موسی گفتند: «اذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ » {تو و خدایت بروید ما این جا می مانیم و منتظرتان می مانیم} و خداوند به آن ها دستور داد که داخل آن شهر شوند و سپس آن را به مدت چهل سال بر آن ها حرام کرد که در زمین سرگردان بودند و از اول شب شروع به خواندن کتاب تورات و دعا و گریه می کردند و قارون هم جزء آن ها بود و او تورات را با صدایی می خواند که هیچکدام از بنی اسراییل صدایی به خوبی صدای او نداشتند و به خاطر زیبایی صدایش به منون معروف بود و کیمیاگری می کرد. هنگامی که زیاد در بیابان ماندند و زیاد توبه کردند و قارون به بین توبه کنندگان نمی رفت، موسی قارون را دوست داشت به نزد او رفت و فرمود: ای قارون قوم تو مشغول توبه کردن هستند و تو این جا نشسته ای! به نزد آن ها برو وگرنه بر سر تو عذاب نازل می شود. قارون حرف او را به شوخی گرفت و مسخره کرد. موسی ناراحت از نزد او خارج شد و در حیاط قصرش نشست که یک جامه پشمی و کفش هایی از پوست الاغ داشت که آن ها را از پشم درست کرده بود و عصایش در دستش بود. قارون دستور داد بر روی او خاکستر با آب بریزند، بر روی او ریختند، موسی بسیار عصبانی شد و در شانه هایش موهایی بودند که هرگاه عصبانی می شد

ص: 250

از لباسش بیرون می آمدند و از آن ها خون می چکید. موسی فرمود: خدایا اگر به خاطر من ناراحت نشده باشی پس من پیامبر تو نیستم. خداوند به موسی وحی کرد که به آسمان ها و زمین دستور دادم که از تو اطاعت کنند پس هرچه که می خواهی به آن ها دستور بده. قارون دستور داد که دروازه های قصر را ببندند. موسی جلو آمد با یک اشاره به دروازه آن را نابود کرد و داخل قصر شد. هنگامی که قارون به او نگاه کرد فهمید که عذاب آورده است. قارون گفت: ای موسی به خاطر آن رحمی که بین من و توست از تو می خواهم که من را عذاب ندهی. موسی فرمود: ای پسر لاوی، با من سخن مگوی. موسی فرمود: ای زمین او را بگیر و او را با قصر و گنجینه هایش در خودت فرو ببر، و این چیزی بود که موسی آن روزی که خداوند قارون را نابود کرد به او گفت. خداوند او را به خاطر آن چه به قارون گفت سرزنش کرد. و موسی فهمید که خداوند او را به خاطر این کارسرزنش کرده است. گفت: پروردگارا، قارون با توسل به غیر از تو از من خواست که او را عذاب ندهم و اگر به نام تو از من می­خواست از او قبول می کردم. و خداوند فرمود: ای پسر لاوی با من سخن مگوی. موسی فرمود: خدایا، اگر می دانستم که شما با این کار راضی می شدید، خواسته او را قبول می کردم. خداوند فرمود: ای موسی قسم به عزت و بزرگی و بخشش و عظمت و بلند مرتبه­گی­ام، اگر قارون آنگونه از تو خواست اگر از من می خواست او را اجابت می­کردم، ولی هنگامی که به تو دعا کرد او را به تو واگذار کردم. ای موسی به خاطر مرگ ناراحت نباش من هر نفسی را می­میرانم. برایت استراحتگاهی آماده کردم که اگر داخل آن بروی خوشحال و شادمان می شوی. موسی با جانشینش به طرف کوه سینا رفتند و از آن بالا رفتند. او به یک مردی که از بالای کوه پایین می آمد، نگاه کرد که یک سبد و یک بیل دستش بود. موسی به او گفت: چه می خواهی؟ جواب داد: مردی از اولیای خداوند فوت کرده است و من برای او قبر می کنم، موسی گفت: می خواهی کمکت کنم؟ گفت: بله. سپس با هم قبری کندند هنگامی که تمام شد آن مرد خواست که به داخل قبر برود، موسی فرمود: می خواهی

ص: 251

چکار کنی؟ گفت می خواهم به داخل آن بروم ببینم چگونه است؟ موسی فرمود من این کار را می کنم. موسی به داخل آن رفت و در آن دراز کشید و فرشته مرگ جان او را گرفت و کوه او را دربرگرفت. - . تفسیر القمی : 491 - 493 -

**[ترجمه]

بیان

قوله تعالی کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی قیل کان ابن عمه یصهر بن قاهث و موسی بن عمران بن قاهث و قیل کان ابن خالته- قال الطبرسی و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام.

و قیل کان عم موسی (2)و قال الطبرسی رحمه الله ناء بحمله ینوء نوءا إذا نهض به مع ثقله علیه (3)و المفاتح هنا الخزائن فی قول أکثر المفسرین و قیل هی المفاتیح التی تفتح بها الأبواب

و روی الأعمش عن خثیمة قال کانت من جلود کل مفتاح مثل الإصبع.

و اختلف فی معنی العصبة فقیل ما بین عشرة إلی خمسة عشر و قیل ما بین عشرة إلی أربعین و قیل أربعون رجلا و قیل ما بین الثلاثة إلی العشرة و قیل إنهم الجماعة یتعصب بعضهم لبعض قوله إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ قال البیضاوی أی فضلت به علی الناس و استوجبت به التفوق علیهم بالجاه و المال و علی علم فی موضع الحال و هو علم التوراة و کان أعلمهم و قیل هو علم الکیمیاء و قیل علم التجارة و الدهقنة و سائر المکاسب و قیل علمه بکنوز یوسف. (4)وَ لا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ سؤال استعلام فإنه تعالی مطلع علیها أو معاتبة فإنهم یعذبون بها بغتة قوله وَیْکَأَنَّ اللَّهَ قال البغوی قال الفراء ویکأن کلمة تقریر و عن الحسن أنه کلمة ابتداء و قیل هو تنبیه بمنزلة ألا و قال قطرب ویک بمعنی ویلک و أن منصوب بإضمار اعلم و قال البیضاوی عند البصریین مرکب من وی للتعجب و کأن للتشبیه و المعنی ما أشبه الأمر أن الله یبسط. (5)قوله لا تردنی من کلامک أی لا تقصدنی بسبب کلامک أی لا تکلمنی و فی

ص: 252


1- تفسیر القمّیّ: 491- 493.
2- مجمع البیان 7: 266. و فیه: و قیل کان ابن عم موسی علیه السلام لحا انتهی. و لحا بالتشدید ای لاصق النسب.
3- مجمع البیان 7: 265.
4- أنوار التنزیل 2: 89.
5- انوار التنزیل2 :89. وفه ان الله یبسط الرزق.

بعض النسخ بالزای المعجمة و فی بعضها لا یردنی کلامک.

**[ترجمه]« کان من قوم موسی » گفته شده که او پسر عمویش یصهربن قاهث بود و موسی پسر عمران پسر قاهث بوده و گفته شده که پسرخاله اش بود. طبرسی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که عمویش بوده است. - . مجمع البیان 7: 266 و همچنین گفته شده که پسر عمویش بوده است. -

طبرسی گفت: ناء بحمله، یعنی: هرچند حمل آن برایش سخت بود ولی آن را انجام داد. - . مجمع البیان 7: 265 -

و در این جا منظور از کلید گنج به نظر بیشتر مفسرین خود گنجها بوده است. و گفته شده: که آن کلیدهایی بودند که با آن دروازه ها را باز می کردند. و أعمش روایت می کند که روکش هر کدام از آن کلید ها به مانند انگشت بود. و در مورد معنای عصبه اختلاف نظر است گفته شده: که بین 10 تا 15 نفر و گفته شده: بین 10 تا 40 نفر و گفته شده:40 مرد و گفته شده 3 تا 10 نفر و گفته شده: گروهی هستند که نسبت به هم تعصب دارند. « انّما اوتیته من علم» بیضاوی می گوید: یعنی به وسیله آن بر مردم برتری یافتم و به وسیله آن با منزلت و ثروت بر مردم چیره شدم. و « علی علم» نقش حال را در جمله دارد و منظور از آن علم به تورات بود که او از مردم به آن عالم تر بود. و گفته شده که منظور از آن علم، علم کیمیاگری بوده و گفته شده که علم تجارت و ریاست بر مردم و سایر کار و کسب های دیگر بوده است و گفته شده که منظور از آن علم به گنجینه های یوسف بوده است. - . انوار التنزیل 2: 89 -

« ولا یسئل عن ذنوبهم المجرمون » منظور از سؤال بازجویی است، و گرنه خداوند به گناهان آن ها آگاه تر است، یا منظور از آن سرزنش کردن آن هاست و به خاطر آن ها عذاب داده می­شوند. «ویکأن الله» فداء می گوید که آن از کلمات تقریر است. و حسن روایت می کند که آن از کلمات ابتدا است و گفته شده که آن برای هشدار دادن است به معنی هان، و قطرب می گوید: ویک به معنای ویلک(وای بر تو) و نصب آن به خاطر فعل مستتر «أعلمُ» است. بیضاوی می گوید: که علمای بصره معتقدند که «ویی» برای ادای تعجب است و « کأن » برای تشبیه به این معنا که: چقدر این کار عجیب است که خداوند که خداوند روزی می دهد.

کلام موسی «لا تردنی من کلامه» یعنی با من حرف نزن و در بعضی

ص: 252

از نسخه ها (لا تزدنی کلامک) و در بعضی دیگر (لا یردنی کلامک) آمده است.

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی خَبَرِ یُونُسَ قَالَ فَدَخَلَ الْحُوتُ فِی بَحْرِ الْقُلْزُمِ ثُمَّ خَرَجَ إِلَی بَحْرِ مِصْرَ ثُمَّ دَخَلَ إِلَی بَحْرِ طَبَرِسْتَانَ ثُمَّ خَرَجَ فِی دِجْلَةَ الْغَوْرَاءِ (1)قَالَ ثُمَّ مَرَّتْ بِهِ تَحْتَ الْأَرْضِ حَتَّی لَحِقَتْ بِقَارُونَ وَ کَانَ قَارُونُ هَلَکَ فِی أَیَّامِ مُوسَی وَ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکاً یُدْخِلُهُ فِی الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ قَامَةَ رَجُلٍ وَ کَانَ یُونُسُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ یُسَبِّحُ اللَّهَ وَ یَسْتَغْفِرُهُ فَسَمِعَ قَارُونُ صَوْتَهُ فَقَالَ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ أَنْظِرْنِی فَإِنِّی أَسْمَعُ کَلَامَ آدَمِیٍّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی الْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ أَنْظِرْهُ فَأَنْظَرَهُ ثُمَّ قَالَ قَارُونُ مَنْ أَنْتَ قَالَ یُونُسُ أَنَا الْمُذْنِبُ الْخَاطِئُ یُونُسُ بْنُ مَتَّی قَالَ فَمَا فَعَلَ شَدِیدُ الْغَضَبِ لِلَّهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَالَ هَیْهَاتَ هَلَکَ قَالَ فَمَا فَعَلَ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ عَلَی قَوْمِهِ هَارُونُ بْنُ عِمْرَانَ قَالَ هَلَکَ قَالَ فَمَا فَعَلَتْ کُلْثُمُ بِنْتُ عِمْرَانَ الَّتِی کَانَتْ سُمِّیَتْ لِی قَالَ هَیْهَاتَ مَا بَقِیَ مِنْ آلِ عِمْرَانَ أَحَدٌ فَقَالَ قَارُونُ وَا أَسَفَاهْ عَلَی آلِ عِمْرَانَ فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ فَأَمَرَ اللَّهُ الْمَلَکَ الْمُوَکَّلَ بِهِ أَنْ یَرْفَعَ عَنْهُ الْعَذَابَ أَیَّامَ الدُّنْیَا فَرُفِعَ عَنْهُ الْخَبَرَ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام در مورد داستان یونس علیه السلام فرمود: در دریای قلزم (دریای سرخ) داخل شکم نهنگ شد و آن از دریای مصر خارج شد و وارد دریای طبرستان شد. سپس در دجله غورا از دریا خارج شد. سپس او را به زیر زمین برد تا این که به قارون رسید و قارون در زمان موسی نابود شده بود و خداوند ملائکه ای را مامور او کرده بود که هر روز به اندازه قد یک مرد او را به داخل زمین فروتر می برد، یونس در داخل شکم نهنگ خدا را تسبیح می کرد و از او طلب بخشش می کرد. قارون صدای او را شنید و به ملائکه ی مامورش گفت: به من فرصت بده من صدای انسان را می شنوم، خداوند به آن ملائکه وحی کرد که: به او فرصت بده، آن ملائکه به او فرصت داد، قارون به او گفت: تو کیستی؟ یونس جواب داد من انسان گناهکار خطاکار یونس بن متی هستم. قارون پرسید: خداوند شدید الغضب با موسی بن عمران چه کرد؟ یونس گفت: هیهات او فوت کرد. پرسید: خداوند رحیم و رووف بر سر قومش و هارون بن عمران چه آورده است؟ فرمود او نیز فوت کرد. سپس پرسید: پس بر سر کلثم دختر عمران که همسر من بود چه آمده است؟ فرمود: هیهات، از خانواده عمران کسی باقی نمانده است. قارون گفت: ای وای بر خانواده عمران، و خداوند را به خاطر این شکر کرد و خداوند به ملائکه مأمور قارون دستور داد که تا عذاب دنیا را از او بردارند - . تفسیر القمی : 294 - .

**[ترجمه]

«3»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام أَمَرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَارُونَ أَنْ یُعَلِّقَ فِی رِدَائِهِ خُیُوطاً خُضْراً فَلَمْ یُطِعْهُ وَ اسْتَکْبَرَ وَ قَالَ إِنَّمَا یَفْعَلُ ذَلِکَ الْأَرْبَابُ بِعَبِیدِهِمْ کَیْمَا یَتَمَیَّزُوا وَ خَرَجَ عَلَی مُوسَی فِی زِینَتِهِ عَلَی بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ وَ مَعَهُ أَرْبَعَةُ آلَافِ مُقَاتِلٍ وَ ثَلَاثُمِائَةِ وَصِیفَةٍ عَلَیْهِنَّ الْحُلِیُّ وَ قَالَ لِمُوسَی أَنَا خَیْرٌ مِنْکَ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ لِقَارُونَ ابْرُزْ بِنَا فَادْعُ عَلَیَّ وَ أَدْعُو عَلَیْکَ وَ کَانَ ابْنَ عَمٍّ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَمَرَ الْأَرْضَ فَأَخَذَتْ قَارُونَ إِلَی رُکْبَتَیْهِ فَقَالَ أَنْشُدُکَ اللَّهَ وَ الرَّحِمَ یَا مُوسَی فَابْتَلَعَتْهُ الْأَرْضُ وَ خَسَفَ بِهِ وَ بِدَارِهِ (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: موسی به هارون امر کرد که نخ هایی سبز بر لباسش بیاویزد ولی قارون از او اطاعت نکرد و مغرور شد. و گفت: که این کار را ارباب ها با برده های خود انجام می دهند تا آن ها را بشناسند. و با زیورآلات خودش سوار بر روی قاطر خاکستریش شد و بیرون آمد که چهار هزار جنگجو و سیصد کنیز که همگی زیورآلات داشتند همراه او بودند و به موسی گفت: من از تو بهتر هستم. هنگامی که موسی این را دید به قارون گفت: بیا جلو تو بر علیه من دعا بکن و من هم بر علیه تو دعا می کنم. او پسر عموی موسی بود. موسی به زمین دستور داد و زمین قارون را تا زانوهایش گرفت. قارون گفت: ای موسی تو را به خدا قسم رحم کن، سپس زمین او را بلعید و او و قصرش را فرو برد. - . القصص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«4»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ (4)عَنْ أَبِی صَالِحٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ:

ص: 253


1- فی المصدر: دجلة الغور. و فی معجم البلدان: دجلة العوراء بالعین المهملة: اسم لدجلة البصرة علم لها.
2- تفسیر القمّیّ: 294.
3- القصص مخطوط.
4- فی بعض النسخ «الصائب» و هو وهم.

کَانَ قَارُونُ ابْنَ عَمِّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَتْ فِی زَمَانِ مُوسَی امْرَأَةٌ بَغِیٌّ لَهَا جَمَالٌ وَ هَیْئَةٌ فَقَالَ لَهَا قَارُونُ أُعْطِیکَ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ تَجِیئِینَ غَداً إِلَی مُوسَی وَ هُوَ جَالِسٌ عِنْدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَتْلُو عَلَیْهِمُ التَّوْرَاةَ فَتَقُولِینَ یَا مَعْشَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنَّ مُوسَی دَعَانِی إِلَی نَفْسِهِ فَأَخَذْتُ مِنْهُ مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَلَمَّا أَصْبَحَتْ جَاءَتِ الْمَرْأَةُ الْبَغِیُّ فَقَامَتْ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ کَانَ قَارُونُ حَضَرَ فِی زِینَتِهِ فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ یَا مُوسَی إِنَّ قَارُونَ أَعْطَانِی مِائَةَ أَلْفِ دِرْهَمٍ عَلَی أَنْ أَقُولَ بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَادِ أَنَّکَ دَعَوْتَنِی إِلَی نَفْسِکَ وَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ تَکُونَ دَعَوْتَنِی لَقَدْ أَکْرَمَکَ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ مُوسَی لِلْأَرْضِ خُذِیهِ فَأَخَذَتْهُ وَ ابْتَلَعَتْهُ وَ إِنَّهُ لَیَتَجَلْجَلُ مَا بَلَغَ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابن عباس گفت:

ص: 253

قارون پسرعموی موسی بود و در زمان موسی یک زن روسپی زیبا و خوش اندام بود. قارون به او گفت: صدهزار درهم به تو می دهم که فردا هنگامی که موسی در بین بنی اسراییل نشسته است و برای آن ها تورات می خواند بگویی که: ای مردم: موسی من را به سوی خودش فراخوانده است. آن زن صد هزار درهم را گرفت، هنگامی که صبح شد، آن زن روسپی آمد و قارون هم با زیورآلاتش حاضر شد. زن روسپی جلو آمد و گفت: ای موسی! قارون صد هزار درهم به من داد که در بین مردم بگویم و شهادت بدهم که تو من را به نزد خودش فراخوانده­ای. پناه بر خدا که تو من را به این کار دعوت کرده باشی؛ خداوند تو را از این کار پاک و منزه کرده است. موسی به زمین دسور داد: او - قارون - را بگیر، و زمین هم او را گرفت و او را برو می­برد تا همه جای او را فراگرفت. و سپاس از آن خداوند است.

**[ترجمه]

بیان

التجلجل السووخ فی الأرض قال الثعلبی کان قارون أعلم بنی إسرائیل بعد موسی و هارون و أفضلهم و أجملهم و لم یکن فیهم أقرأ للتوراة منه و لکنه نافق کما نافق السامری فبغی علی قومه و اختلف فی معنی هذا البغی فقال ابن عباس کان فرعون قد ملک قارون علی بنی إسرائیل حین کان بمصر و عن المسیب بن شریک أنه کان عاملا علی بنی إسرائیل و کان یظلمهم و قیل زاد علیهم فی الثیاب شبرا و قیل بغی علیهم بالکبر و قیل بکثرة ماله و کان أغنی أهل زمانه و أثراهم.

و اختلف فی مبلغ عدة العصبة فی هذا الموضع فقال مجاهد ما بین العشرة إلی خمسة عشر و قال قتادة ما بین العشرة إلی أربعین و قال عکرمة منهم من یقول أربعون و منهم من یقول سبعون و قال الضحاک ما بین الثلاثة إلی العشرة و قیل هم ستون

و روی عن خثیمة قال وجدت فی الإنجیل أن مفاتیح خزائن قارون وقر ستین بغلا غراء محجلة ما یزید منها مفتاح علی إصبع لکل مفتاح منها کنز.

و یقال کان أینما یذهب تحمل معه و کانت من حدید فلما ثقلت علیه جعلها من خشب فثقلت علیه فجعلها من جلود البقر علی طول الأصابع فکانت تحمل معه علی أربعین بغلا و کان أول طغیانه أنه تکبر و استطال علی الناس بکثرة الأموال فکان یخرج فی زینته و یختال کما قال تعالی فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قال مجاهد خرج علی براذین بیض علیها سروج الأرجوان و علیهم المعصفرات و قال عبد الرحمن خرج فی سبعین ألفا علیهم المعصفرات

ص: 254

و قال مقاتل علی بغلة شهباء علیها سرج من الذهب علیها الأرجوان و معه أربعة آلاف فارس (1)علیهم و علی دوابهم الأرجوان و معه ثلاثة آلاف جاریة بیض (2)علیهن الحلی و الثیاب الحمر علی البغال الشهب فتمنی أهل الجهالة مثل الذی أوتیه کما حکی الله فوعظهم أهل العلم بالله أن اتقوا الله (3)فإن ثواب الله خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً قال ثم إن الله أوحی إلی نبیه موسی أن یأمر قومه أن یعلقوا فی أردیتهم خیوطا أربعة فی کل طرف خیطا أخضر لونه لون السماء فدعا موسی بنی إسرائیل و قال لهم إن الله تعالی یأمرکم أن تعلقوا فی أردیتکم خیوطا خضرا کلون السماء لکی تذکروا ربکم إذا رأیتموها و إنه تعالی ینزل من السماء کلامه علیکم (4)فاستکبر قارون و قال إنما تفعل هذه الأرباب بعبیدهم لکی یتمیزوا من غیرهم و لما قطع موسی علیه السلام ببنی إسرائیل البحر جعل الحبورة (5)و هی رئاسة المذبح و بیت القربان لهارون فکان بنو إسرائیل یأتون بهدیتهم و یدفعونه إلی هارون فیضعه علی المذبح فتنزل نار من السماء فتأکله فوجد قارون فی نفسه من ذلک و أتی موسی و قال یا موسی لک الرسالة و لهارون الحبورة و لست فی شی ء من ذلک و أنا أقرأ للتوراة منکما لا صبر لی علی هذا فقال موسی و الله ما أنا جعلتها فی هارون بل الله تعالی جعلها له فقال قارون و الله لا أصدقک فی ذلک حتی ترینی بیانه قال فجمع موسی علیه السلام رؤساء بنی إسرائیل و قال هاتوا عصیکم فجاءوا بها فحزمها (6)و ألقاها فی قبته التی کان یعبد الله تعالی فیها و جعلوا یحرسون عصیهم حتی أصبحوا فأصبحت عصا هارون علیه السلام قد اهتز لها ورق أخضر و کانت من ورق شجر اللوز فقال موسی یا قارون تری هذا (7)فقال قارون و الله ما هذا بأعجب مما تصنع من السحر

ص: 255


1- فی المصدر: و معه ألف فارس.
2- فی المصدر: و معه ستمائة جاریة بیض.
3- فی نسخة: ان تتقوا اللّه.
4- المصدر خلی عن تلک الجملة.
5- فی المصدر: «الحبارة» و کذا فیما یأتی.
6- فحزمها بالحاء المهملة و الزای المعجمة: شد بعضها ببعض، أو بالخاء المعجمة أیضا أی جعل فی کل منها علامة. منه رحمه اللّه.
7- فی المصدر: یا قارون تری هذا من فعلی.

فذهب قارون مغاضبا و اعتزل موسی بأتباعه و جعل موسی یداریه للقرابة التی بینهما و هو یؤذیه فی کل وقت و لا یزید کل یوم إلا کبرا و مخالفة و معاداة لموسی علیه السلام حتی بنی دارا و جعل بابها من الذهب و ضرب علی جدرانها صفائح الذهب و کان الملأ من بنی إسرائیل یغدون إلیه و یروحون فیطعمهم الطعام و یحدثونه و یضاحکونه.

قال ابن عباس ثم إن الله سبحانه و تعالی أنزل الزکاة علی موسی علیه السلام فلما أوجب الله سبحانه الزکاة علیهم أبی قارون فصالحه عن کل ألف دینار علی دینار و عن کل ألف درهم علی درهم و عن کل ألف شاة علی شاة و عن کل ألف شی ء شیئا ثم رجع إلی بیته فحسبه فوجده کثیرا فلم تسمح بذلک نفسه فجمع بنی إسرائیل و قال لهم یا بنی إسرائیل إن موسی قد أمرکم بکل شی ء فأطعتموه و هو الآن یرید أن یأخذ أموالکم فقالوا له أنت کبیرنا و سیدنا فمرنا بما شئت فقال آمرکم أن تجیئوا بفلانة البغی فنجعل لها جعلا علی أن تقذفه بنفسها فإذا فعلت ذلک خرج علیه بنو إسرائیل و رفضوه فاسترحنا منه فأتوا بها فجعل لها قارون ألف درهم و قیل ألف دینار و قیل طستا من ذهب و قیل حکمها و قال لها إنی أمولک (1)و أخلطک بنسائی علی أن تقذفی موسی بنفسک غدا إذا حضر بنو إسرائیل فلما أن کان الغد جمع قارون بنی إسرائیل ثم أتی موسی فقال له إن بنی إسرائیل قد اجتمعوا ینتظرون خروجک لتأمرهم و تنهاهم و تبین لهم أعلام دینهم و أحکام شریعتهم فخرج إلیهم موسی و هم فی براح (2)من الأرض فقام فیهم خطیبا و وعظهم فیما قال (3)یا بنی إسرائیل من سرق قطعنا یده و من افتری جلدناه ثمانین و من زنا و لیست له امرأة جلدناه مائة و من زنا و له امرأة رجمناه حتی یموت فقال له قارون و إن کنت أنت قال و إن کنت أنا قال قارون فإن بنی إسرائیل یزعمون أنک فجرت بفلانة قال أنا قال نعم قال ادعوها فإن قالت فهو کما قالت فلما أن جاءت قال لها موسی یا فلانة إنما أنا فعلت لک (4)ما

ص: 256


1- فی المصدر: أنا أمونک.
2- البراح بفتح الراء: المتسع من الأرض لا شجر فیه و لا بناء.
3- فی المصدر: و قال فیما قال.
4- فی المصدر: یا فلانة أنا فعلت بک.

یقول هؤلاء و عظم علیها (1)و سألها بالذی فلق البحر لبنی إسرائیل و أنزل التوراة علی موسی إلا صدقت فلما ناشدها تدارکها الله بالتوفیق و قالت فی نفسها لئن أحدث الیوم توبة أفضل من أن أوذی رسول الله فقالت لا کذبوا (2)و لکن جعل لی قارون جعلا علی أن أقذفک بنفسی فلما تکلمت بهذا الکلام سقط فی یده قارون (3)و نکس رأسه و سکت الملأ و عرف أنه وقع فی مهلکة و خر موسی ساجدا یبکی و یقول یا رب إن عدوک قد آذانی و أراد فضیحتی و شینی اللهم فإن کنت رسولک فاغضب لی و سلطنی علیه فأوحی الله سبحانه أن ارفع رأسک و مر الأرض بما شئت تطعک فقال موسی یا بنی إسرائیل إن الله تعالی قد بعثنی إلی قارون کما بعثنی إلی فرعون فمن کان معه فلیثبت مکانه و من کان معی فلیعتزل فاعتزلوا قارون و لم یبق معه إلا رجلان ثم قال موسی علیه السلام یا أرض خذیهم فأخذتهم إلی کعابهم ثم قال یا أرض خذیهم فأخذتهم إلی رکبهم ثم قال یا أرض خذیهم فأخذتهم إلی حقوهم ثم قال یا أرض خذیهم فأخذتهم إلی أعناقهم و قارون و أصحابه (4)فی کل ذلک یتضرعون إلی موسی علیه السلام و یناشده قارون الله و الرحم (5)حتی روی فی بعض الأخبار أنه ناشده سبعین مرة و موسی فی جمیع ذلک لا یلتفت إلیه لشدة غضبه ثم قال یا أرض خذیهم فانطبقت علیهم الأرض فأوحی الله سبحانه إلی موسی یا موسی ما أفظک استغاثوا بک سبعین مرة فلم ترحمهم و لم تغثهم أما و عزتی و جلالی لو إیای دعونی مرة واحدة لوجدونی قریبا مجیبا.

قال قتادة ذکر لنا أنه یخسف به کل یوم قامة و أنه یتجلجل فیها و لا یبلغ قعرها إلی یوم القیامة فلما خسف الله تعالی بقارون و صاحبیه أصبحت بنو إسرائیل یتناجون فیما بینهم أن موسی إنما دعا علی قارون لیستبد بداره و کنوزه و أمواله فدعا

ص: 257


1- هکذا فی النسخ و المصدر، و لعلّ الصواب: «عزم علیها» أی أقسم علیها.
2- فی المصدر: لا بل کذبوا.
3- أی ندم علی ما فعل و عض یده غما.
4- فی المصدر: و صاحباه.
5- فی المصدر: یناشده قارون باللّه و الرحم، و هو الصحیح. و تقدم عن القمّیّ أنّه لم ینشده باللّه بل أنشده بالرحم، و لما عیر اللّه موسی قال موسی: یا ربّ انه دعانی بغیرک و لو دعانی بک لاجبته.

الله تعالی موسی علیه السلام حتی خسف بداره و أمواله الأرض (1)و أوحی الله تعالی إلی موسی أنی لا أعبد الأرض لأحد بعدک أبدا فذلک قوله تعالی فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ فَما کانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مِنَ المُنْتَصِرِینَ (2).

**[ترجمه]التجلجل یعنی در زمین فرو رفتن، ثعلبی می گوید: قارون بعد از موسی و هارون عالم ترین و بزرگ ترین و زیباترین بنی اسراییل بود. و در بین مردم فقط او می توانست تورات بخواند. ولی به مانند سامریی نفاق کرد و بر قومش ظلم کرد و در مورد معنای« بغی» اختلاف است. ابن عباس می گوید: فرعون قارون را هنگامی که در مصر بود بر قوم بنی اسراییل مسلط کرد. و از مسیب بن شریک روایت است که: او حاکم قوم بنی اسراییل بود و بر آن ها ظلم می کرد و گفته شده که یک وجب لباس بیشتر به آن ها داد. و گفته شده: با غرور بر آن ها ظلم کرد؛ و گفته شده: با فراوانی اموالش، و او ثروتمندترین فرد زمان خودش بود.

و در مورد تعداد عصبه در این جا اختلاف نظر است. مجاهده می­گوید: تعداد آن ده تا پانزده نفر است، قتاده می گوید: بین ده تا چهل نفر، عکرمه می­گوید: چهل یا هفتاد نفر، و ضحاک می گوید: سه تا ده نفر و گفته شده: که شصت نفر و خثیمه روایت می کند: در انجیل دیدم که کلید گنجینه های قارون بار سنگین شصت قاطر قوی و دست و پاسفید بوده و هر کلیدی از اندازه یک انگشت فراتر نمی­رفته و برای هر کلیدی گنجی بود. گفته شده: که هر جا می رفت آن ها را با خودش می برد و جنس آن ها در اول از آهن بود. چون سنگین بودند، آن ها را از چوب درست کرد و چون سنگین بودند آن ها را از پوست گاو درست کرد که اندازه آن ها به اندازه انگشتان بود، و بر روی چهل قاطر همراه او حمل می شدند و اولین ظلم او این بود که مغرور شد و به خاطر زیادی اموالش بر مردم فخر فروشی کرد و با زیورآلات خودش به نزد مردم می رفت و آن ها را فریب می داد. آن طور که خداوند فرمود:« فخرج علی قومه فی زینته» مجاهد می گوید: بر روی اسب های سفیدی که زین های ارغوانی داشتند و گل های معصفر بر روی آن ها بود به بین مردم می رفت. عبدالرحمن می گوید: همراه با هفتاد هزار اسب که بر روی آن ها گل های معصفر بودند به بین مردم می رفت.

ص: 254

مقاتل می گوید: بر روی یک قاطر خاکستری رنگ که زین آن از طلا و بر روی آن ارغوان بود و همراه او چهار هزار سوارکار بودند که بر روی قاطران آن ها هم ارغوان بود و همچنین سه هزار کنیز سفیدرو که با زیور آلات و لباس های قرمز خودشان را آراسته بودند و بر روی قاطران خاکستری بودند او را همراهی می کردند. و آن طور که خداوند فرمود: مردم نادان تمنای داشتن اموال و ثروت او را کردند و انسان های عالم آن ها را نصیحت کردند که از خداوند بترسند. چون پاداش کسی که ایمان بیاورد و کار خیر انجام دهد از آن بهتر است.

سپس خداوند به موسی وحی کرد که به قومش امر کند که بر لباس هایشان در هر طرف آن چهار بند سبز ببندند که رنگ آن به مانند رنگ آسمان باشد. موسی قومش را فراخواند و به آن ها گفت: که خداوند به شما دستور داده است که به لباس هایتان بندهایی به رنگ آسمان ببندید تا هنگامی که آن را دیدید خداوند را به یاد بیاورید، و خداوند از آسمان، کلامش را بر شما نازل می کند. قارون مغرور شد و گفت این کار را ارباب ها با بندگان خودشان می کند تا آن ها را از دیگران تشخیص دهد. هنگامی که موسی همراه بنی اسراییل از دریا گذشت و ریاست حبوره را که مکان ذبح و قربانگاه بود به هارون داد. پس بنی اسراییل هدیه خود را می­آوردند و به هارون می­دادند و او آن ها را بر محل قربانی قرار می داد و آتشی از آسمان پایین می آمد و آن قربانی را می خورد. قارون می خواست که او مسئولیت آن جا را داشته باشد، پس نزد موسی آمد و گفت: ای موسی تو پیامبر خدا هستی و هارون ریاست قربانگاه را دارد، ولی من مسئولیتی ندارم و من برای شما تورات می­خوانم من نمی توانم این را تحمل کنم. موسی گفت: من این مسئولیت را به هارون ندادم بلکه خدا آن را داده است. قارون گفت: به خدا قسم که حرفت را باور نمی کنم تا این که بیان آن را به من ثابت کنی. سپس موسی بزرگان بنی اسراییل را جمع کرد و فرمود: عصایتان را بیاورید آن ها را آوردند و آن ها را به هم بست و آن ها را در جایی که خداوند را عبادت می کرد گذاشت و تا فردا نگهبانانی را بر آن ها گذاشت. فردای آن روز عصای هارون برگ سبز رویانده بود که برگ درخت بادام بود. موسی فرمود: ای قارون این را می بینی؟ قارون گفت: به خدا قسم این از جادوهایی که انجام می دهی عجیب تر نیست.

ص: 255

قارون با حالت خشمگین از آن جا رفت و موسی با پیروانش نیز از آن جا رفتند و موسی به خاطر نزدیکی که بین آن ها بود با او مدارا می کرد. ولی او همیشه موسی را اذیت می کرد. و هر روز غرور و مخالفت و دشمنی­اش با موسی بیشتر می شد. تا این که خانه ای ساخت و دروازه آن را از طلا درست کرد و بر دیوار خانه اش روکش هایی از طلا زده بود. بزرگان قوم بنی اسراییل نزد او رفت و آمد می­کردند و به آن ها غذا می داد و با او صحبت می کردند و همراه او می خندیدند.

ابن عباس گفت: سپس خداوند زکات را بر موسی فرستاد. هنگامی که خداوند زکات را بر آن ها واجب کرد، قارون قبول نکرد و باید از هر دینار یک دینار و از هر هزار درهم یک درهم و از هر هزار گوسفند یک گوسفند و از هر هزار چیز یک چیز آن. سپس به خانه برگشت آن را حساب کرد و دید که زیاد است و نتوانست خودش را به آن راضی کند، بنی اسراییل را جمع کرد و به آن ها گفت که ای بنی اسراییل، موسی شما را به هر چیزی امر کرده است از او اطاعت کردید. او الان می خواهد که اموالتان را بگیرد. آن ها هم به او گفتند: تو بزرگ و آقای ما هستی آن طور که می­خواهی به ما دستور بده تا انجام بدهیم. گفت: به شما دستور می دهم که بروید و فلان زن روسپی را بیاورید و به آن رشوه می دهیم تا در مورد خودش به او تهمت بزند. هنگامی که آن کار را کرد بنی اسرائیل بر او داخل می شوند و او را رد می کنند و از او راحت می شویم. آن ها هم آن زن را آوردند و قارون به او هزار درهم داد و گفته شده: که هزار دینار به او داد و گفته شده: که تشتی از طلا بود و گفته شده: او را گرفت و به او گفت به تو اموال می­دهم و تو را از جمله زنانم قرار می­دهم، به شرط آن که فردا هنگامی که قوم بنی اسراییل حاضر شدند در مورد خودت به او تهمت بزنی. فردای آن روز قارون بنی اسراییل را جمع کرد. سپس موسی آمد به او گفت: بنی اسراییل آمدند و منتظر بیرون آمدن تو هستند تا به آن ها دستور دهی و آن ها را از کارهای بد نهی کنی و نشانه های دینشان و احکام شریعتشان را برای آن ها توضیح دهی. موسی به نزد آن ها آمد و آن ها در یک زمین بزرگ جمع شده بودند و شروع به نصیحت و سخنرانی در بین آن ها کرد و گفت: ای بنی اسراییل هر کس دزدی کند دستش را قطع می کنیم و هر کس به کسی تهمت بزند هشتاد ضربه شلاق به او می زنیم و هر انسان مجردی زنا کند صد ضربه شلاق به او می زنیم و هر انسان متأهلی زنا کند، آن قدر آن را سنگسار می کنیم تا بمیرد. قارون گفت: اگر خودت این کارها را بکنی، چی؟ فرمود: هر چند که من باشم. قارون گفت: بنی اسراییل فکر می کنند که تو به فلان زن تجاوز کردی. فرمود: من؟ گفت: بله. گفت: او را بخوانید، اگر او گفت درست است. هنگامی که آن زن آمد، موسی به او فرمود: آیا این کاری که این افراد می­گویند من با تو انجام دادم؟

ص: 256

و او را قسم داد و از او خواست به حق آن کسی که دریا را برای بنی اسراییل شکافت و تورات را بر موسی نازل کرده راستش را بگوید. هنگامی که او را قسم داد، خداوند به او توفیق داد و با خودش گفت که اگر امروز توبه کنم بهتر است تا این که پیامبر خدا را اذیت کنم. پس گفت که نه. آن ها دروغ می گویند و قارون به من رشوه داد تا من در مورد خودم به تو تهمت بزنم. هنگامی که این حرف ها را زد، قارون از کارش پشیمان شد و سرش را پایین آورد و همه ساکت شدند و فهمید که در مخمصه افتاده است. و موسی سجده کرد و شروع به گریه کرد و گفت: پروردگار، دشمن تو، من را اذیت کرد و خواست که آبروی من را ببرد و من را رسوا کند؛ خدایا، اگر من فرستاده تو هستم پس به خاطر من عصبانی بشو و من را بر او مسلط کن. خداوند وحی فرستاد که سرت را بالا بگیر و هرطور که می خواهی به زمین دستور بده آن در اطاعت توست. موسی فرمود: ای بنی اسراییل خداوند همانطور من را بر فرعون فرستاده بود، من را بر قارون نیز مبعوث کرده است. هر کس با اوست پس در جای خودش بایستد و هر کس با من است پس کنار برود. همگی بجز دو نفر از قارون جدا شدند سپس موسی گفت: ای زمین آن ها را بگیر. پس زمین آن ها را تا قوزک پا گرفت. گفت: ای زمین آن ها را بگیر. و زمین آن ها را تا زانو گرفت. دوباره فرمود: ای زمین آن ها را بگیر و زمین آن ها را تا پایین کمرشان گرفت. و گفت: ای زمین آن ها را بگیر، و زمین آن ها را تا گردنشان گرفت. و در این میان قارون و همراهانش به موسی گریه و زاری می کردند و قارون او را به خدا و رحمت قسم می داد. حتی در بعضی از روایات آمده است که او موسی را هفتاد بار قسم داد و موسی به خاطر خشمش اصلا متوجه نشده بود. پس گفت: ای زمین آن ها را بگیر، و زمین آن ها را در خودش فرو برد و بر آن ها بسته شد. خداوند به موسی وحی کرد: ای موسی ، چقدر عصبانی بودی؟ هفتاد بار از تو کمک و یاری خواستند ولی به آن ها رحم نکردی، اما قسم به عزت و بزرگی­ام که اگر من را یک بار می خواندند من را نزدیک و اجابت کننده می یافتند.

قتاده گفت: زمین هر روز آن ها را به اندازه قد یک نفر به داخل زمین فرو می برد و هر روز پایین تر می رود و تا روز قیامت به قعر آن نمی رسد. هنگامی که خداوند قارون را همراه دو همراهش در زمین فرو برد. بنی اسراییل با هم می گفتند: که موسی به خاطر این بر ضد قارون دعا کرد تا قصر و گنجینه ها و اموال او را تصاحب کند

ص: 257

و از خداوند خواست تا قصر و اموالش را هم به داخل زمین فرو ببرد و خداوند به او وحی کرد که: بعد از تو دیگر زمین را مطیع هیچ کس نمی کنم. آن طور که خداوند فرمود: «فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ یَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ المُنتَصِرِینَ» {آنگاه [قارون] را با خانه­اش در زمین فرو بردیم و گروهی نداشت که در برابر [عذاب] خدا او را یاری کنند و [خود نیز] نتوانست از خود دفاع کند}. - . عرائس الثعلبی : 119 - 122 -

**[ترجمه]

«5»

-عدة، عدة الداعی رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ خَالِدٍ فِی کِتَابِهِ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَمَّا صَارَ یُونُسُ إِلَی الْبَحْرِ الَّذِی فِیهِ قَارُونُ قَالَ قَارُونُ لِلْمَلَکِ الْمُوَکَّلِ بِهِ مَا هَذَا الدَّوِیُّ وَ الْهَوْلُ الَّذِی أَسْمَعُهُ قَالَ لَهُ الْمَلَکُ هَذَا یُونُسُ الَّذِی حَبَسَهُ اللَّهُ فِی بَطْنِ الْحُوتِ فَجَالَتْ بِهِ الْبِحَارُ السَّبْعَةُ حَتَّی صَارَتْ بِهِ إِلَی هَذَا الْبَحْرِ فَهَذَا الدَّوِیُّ وَ الْهَوْلُ لِمَکَانِهِ قَالَ أَ فَتَأْذَنُ لِی فِی کَلَامِهِ (3)فَقَالَ قَدْ أَذِنْتُ لَکَ فَقَالَ لَهُ قَارُونُ یَا یُونُسُ أَ لَا تُبْتَ إِلَی رَبِّکَ فَقَالَ لَهُ یُونُسُ أَ لَا تُبْتَ أَنْتَ إِلَی رَبِّکَ فَقَالَ لَهُ قَارُونُ إِنَّ تَوْبَتِی جُعِلَتْ إِلَی مُوسَی وَ قَدْ تُبْتُ إِلَی مُوسَی وَ لَمْ یَقْبَلْ مِنِّی وَ أَنْتَ لَوْ تُبْتَ إِلَی اللَّهِ لَوَجَدْتَهُ عِنْدَ أَوَّلِ قَدَمٍ تَرْجِعُ بِهَا إِلَیْهِ (4).

ص: 258


1- من عبد الطریق: ذلّله و مهده، أو من أعیده الغلام: ملکه إیاه. و فی المصدر: لا اعید الأرض.
2- عرائس الثعلبی: 119- 122.
3- فی المصدر: أ فتأذن لی فی مکالمته.
4- عدّة الداعی: 104- 105.

**[ترجمه]عدة: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: هنگامی که یونس علیه السلام به آن دریایی که قارون در آن بود رسید، قارون به آن ملائکه مأمورش گفت: این صدا و ترس که می­شنوم چیست؟ آن ملائکه به او گفت: آن یونس است که خداوند او را در شکم ماهی زندانی کرده است. و با او هفت دریا گشته است تا به این دریا رسیده است این صدا و ترس از آن جاست. گفت: آیا به من اجازه می دهی با او صحبت کنم؟ گفت: اجازه داری. قارون به او گفت: ای یونس آیا به درگاه خداوند توبه نکردی؟ یونس گفت: آیا تو به درگاه خدا توبه کردی؟ قارون به او گفت: توبه من به موسی واگذار شده و من از او توبه کردم ولی او از من قبول نکرد و تو اگر به درگاه خداوند توبه کنی در اولین قدم او را می یابی و با آن به نزد او برمی گردی. - . عدة الداعی : 104 - 105 -

ص: 258

**[ترجمه]

باب 9 قصة ذبح البقرة

الآیات؛

البقرة: «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ* قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ* قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ* قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ* قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لا شِیَةَ فِیها قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ* وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِیها وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ* فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتی وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»(67-73)

**[ترجمه]وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً قَالُواْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ* قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لّنَا مَا هِیَ قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ وَلاَ بِکْرٌ عَوَانٌ بَیْنَ ذَلِکَ فَافْعَلُواْ مَا تُؤْمَرونَ* قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِعٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ* قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا هِیَ إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا وَإِنَّا إِن شَاء اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ* قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِیرُ الأَرْضَ وَلاَ تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لاَّ شِیَةَ فِیهَا قَالُواْ الآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَمَا کَادُواْ یَفْعَلُونَ* وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِیهَا وَاللّهُ مُخْرِجٌ مَّا کُنتُمْ تَکْتُمُونَ* فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا کَذَلِکَ یُحْیِی اللّهُ الْمَوْتَی وَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ * - . بقره / 67 - 73 - {و هنگامی که موسی به قوم خود گفت خدا به شما فرمان می دهد که ماده گاوی را سر ببرید گفتند آیا ما را به ریشخند می گیری گفت پناه می برم به خدا که [مبادا] از جاهلان باشم*گفتند پروردگارت را برای ما بخوان تا بر ما روشن سازد که آن چگونه [گاوی] است گفت وی می فرماید آن ماده گاوی است نه پیر و نه خردسال [بلکه] میانسالی است بین این دو پس آن چه را [بدان] مامورید به جای آرید*گفتند از پروردگارت بخواه تا بر ما روشن کند که رنگش چگونه است گفت وی می فرماید آن ماده گاوی است زرد یکدست و خالص که رنگش بینندگان را شاد می کند*گفتند از پروردگارت بخواه تا بر ما روشن گرداند که آن چگونه [گاوی] باشد زیرا [چگونگی] این ماده گاو بر ما مشتبه شده و[لی با توضیحات بیشتر تو] ما ان شاء الله - حتما هدایت خواهیم شد*گفت وی می فرماید در حقیقت آن ماده گاوی است که نه رام است تا زمین را شخم زند و نه کشتزار را آبیاری کند بی نقص است و هیچ لکه ای در آن نیست گفتند اینک سخن درست آوردی پس آن را سر بریدند و چیزی نمانده بود که نکنند*و چون شخصی را کشتید و در باره او با یکدیگر به ستیزه برخاستید و حال آن که خدا آن چه را کتمان می کردید آشکار گردانید*پس فرمودیم پاره ای از آن [گاو سر بریده را] به آن [مقتول] بزنید [تا زنده شود] این گونه خدا مردگان را زنده می کند و آیات خود را به شما می نمایاند باشد که بیندیشید}

**[ترجمه]

تفسیر

فَادَّارَأْتُمْ أی اختصمتم فی شأنها إذ المتخاصمان یدفع بعضهم بعضا أو تدافعتم بأن طرح قتلها کل عن نفسه إلی صاحبه و أصله تدارأتم فأدغمت التاء فی الدال و اجتلبت لها همزة الوصل فَقُلْنا اضْرِبُوهُ الضمیر للنفس و التذکیر علی تأویل الشخص أو القتیل بِبَعْضِها أی أی بعض کان و قیل ضرب بفخذ البقرة و قام حیا و قال قتلنی فلان ثم عاد میتا و قیل ضرب بذنبها و قیل بلسانها و قیل بعظم من عظامها و قیل بالبضعة التی بین الکتفین.

**[ترجمه]« فادّارأتم » اگر در مورد نفسی که به قتل رساندید با هم نزاع دارید. هنگامی که منازعان یکدیگر را متهم می کنند یا این که سعی کردید که هرکدام قتل را به گردن دیگری بیندازد. و اصل این کلمه «تدارأتم» است که حرف تاء در دال ادغام شده و همزه وصل بر سر آن آورده شده است. « قلنا اضربوه » و ضمیر، ها، به نفس برمی گردد به خاطر این که در تأویل به شخص یا فرد کشته شده بر می گردد مذکر آورده شده است. « ببعضها » یعنی هر قسمت آن که باشد و گفته شده: که ران گاو را به او زدند و سپس زنده شد و گفت: فلان شخص من را کشت و سپس دوباره مرد و گفته شده: که دم گاو را به آن زدند و گفته شده: که به یکی از استخوان هایش و گفته شده: که به قطعه گوشتی که بین شانه اش است زده شد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ رِجَالِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ رَجُلًا مِنْ خِیَارِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ عُلَمَائِهِمْ خَطَبَ امْرَأَةً مِنْهُمْ فَأَنْعَمَتْ لَهُ وَ خَطَبَهَا ابْنُ عَمٍّ لِذَلِکَ الرَّجُلِ وَ کَانَ فَاسِقاً رَدِیئاً فَلَمْ یُنْعِمُوا لَهُ فَحَسَدَ ابْنُ عَمِّهِ الَّذِی أَنْعَمُوا لَهُ فَقَعَدَ لَهُ فَقَتَلَهُ غِیلَةً ثُمَّ حَمَلَهُ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ هَذَا ابْنُ عَمِّی فَقَدْ قُتِلَ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَنْ قَتَلَهُ قَالَ لَا أَدْرِی وَ کَانَ الْقَتْلُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ عَظِیماً جِدّاً فَعَظُمَ

ص: 259

ذَلِکَ عَلَی مُوسَی فَاجْتَمَعَ إِلَیْهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ فَقَالُوا مَا تَرَی یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ لَهُ بَقَرَةٌ وَ کَانَ لَهُ ابْنٌ بَارٌّ وَ کَانَ عِنْدَ ابْنِهِ سِلْعَةٌ فَجَاءَ قَوْمٌ یَطْلُبُونَ سِلْعَتَهُ وَ کَانَ مِفْتَاحُ بَیْتِهِ تَحْتَ رَأْسِ أَبِیهِ وَ کَانَ نَائِماً وَ کَرِهَ ابْنُهُ أَنْ یُنَبِّهَهُ وَ یُنَغِّصَ عَلَیْهِ نَوْمَهُ فَانْصَرَفَ الْقَوْمُ فَلَمْ یَشْتَرُوا سِلْعَتَهُ فَلَمَّا انْتَبَهَ أَبُوهُ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ مَا ذَا صَنَعْتَ فِی سِلْعَتِکَ قَالَ هِیَ قَائِمَةٌ لَمْ أَبِعْهَا لِأَنَّ الْمِفْتَاحَ کَانَ تَحْتَ رَأْسِکَ فَکَرِهْتُ أَنْ أُنَبِّهَکَ وَ أُنَغِّصَ عَلَیْکَ نَوْمَکَ قَالَ لَهُ أَبُوهُ قَدْ جَعَلْتُ هَذِهِ الْبَقَرَةَ لَکَ عِوَضاً عَمَّا فَاتَکَ مِنْ رِبْحِ سِلْعَتِکَ وَ شَکَرَ اللَّهُ لِابْنِهِ مَا فَعَلَ بِأَبِیهِ وَ أَمَرَ مُوسَی بَنِی إِسْرَائِیلَ (1)أَنْ یَذْبَحُوا تِلْکَ الْبَقَرَةَ بِعَیْنِهَا فَلَمَّا اجْتَمَعُوا إِلَی مُوسَی وَ بَکَوْا وَ ضَجُّوا قَالَ لَهُمْ مُوسَی إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً فَتَعَجَّبُوا وَ قَالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً نَأْتِیکَ بِقَتِیلٍ فَتَقُولُ اذْبَحُوا بَقَرَةً فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ فَعَلِمُوا أَنَّهُمْ قَدْ أَخْطَئُوا فَقَالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ وَ الْفَارِضُ الَّتِی قَدْ ضَرَبَهَا الْفَحْلُ وَ لَمْ تَحْمِلْ وَ الْبِکْرُ الَّتِی لَمْ یَضْرِبْهَا الْفَحْلُ فَقَالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها أَیْ شَدِیدَةُ الصُّفْرَةِ تَسُرُّ النَّاظِرِینَ إِلَیْهَا قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ أَیْ لَمْ تَذَلَّلْ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ أَیْ لَا تَسْقِی الزَّرْعَ مُسَلَّمَةٌ لا شِیَةَ فِیها أَیْ لَا نُقْطَةَ فِیهَا إِلَّا الصُّفْرَةُ قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ هِیَ بَقَرَةُ فُلَانٍ فَذَهَبُوا لِیَشْتَرُوهَا فَقَالَ لَا أَبِیعُهَا إِلَّا بِمِلْ ءِ جِلْدِهَا ذَهَباً فَرَجَعُوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرُوهُ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی لَا بُدَّ لَکُمْ مِنْ ذَبْحِهَا بِعَیْنِهَا فَاشْتَرَوْهَا بِمِلْ ءِ جِلْدِهَا ذَهَباً فَذَبَحُوهَا ثُمَّ قَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَا تَأْمُرُنَا فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ قُلْ لَهُمُ اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا وَ قُولُوا مَنْ قَتَلَکَ فَأَخَذُوا الذَّنَبَ فَضَرَبُوهُ بِهِ وَ قَالُوا مَنْ قَتَلَکَ یَا فُلَانُ فَقَالَ فُلَانُ بْنُ فُلَانٍ ابْنُ عَمِّیَ الَّذِی جَاءَ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتی وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (2).

ص: 260


1- فی المصدر: و أمر بنی إسرائیل.
2- تفسیر القمّیّ: 41- 42.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از مردان و عالمان برگزیده ی قوم بنی اسراییل به خواستگاری زنی رفت و به او پاسخ مثبت دادند. از سوی دیگر پسر عموی آن مرد نیز از آن زن خواستگاری کرد ولی او مردی فاسق و پست بود به خاطر این حاضر نشد با او ازدواج کند. آن مرد به پسرعمویش که آن دختر به او بله گفته بود حسودی کرد.؛ پس بر او کمین کرد و او را کشت. سپس او را به نزد موسی برد و گفت: ای پیامبر خدا، این پسر عموی من است که کشته شده است. موسی فرمود: چه کسی او را کشته است. گفت: نمی دانم. قتل در بین بنی اسراییل گناه بسیار بزرگی بود

ص: 259

این کار برای موسی سخت شد و مردم گرد او جمع شدند و گفتند که: نظر تو چیست ای پیامبر خدا؟ و در بین بنی اسراییل مردی بود که یک گاو و یک پسر وظیفه شناس داشت و کالاهایی در نزد پسرش بود. مردم نزد او آمدند و از او کالا می خواستند ولی کلید خانه اش زیر بالش پدرش بود و او خوابیده بود و پسرش نمی خواست که او را بیدار کند و خوابش را بر او تلخ کند. مردم برگشتند و کالاهای او را نخریدند. هنگامی که پدرش بیدار شد به او گفت: ای پسرم، با کالاهایت چه کار کردی؟ گفت: باقی ماندند و آن ها را نفروختم چون کلید زیر بالشت تو بود و من نخواستم که بیدارت کنم و خوابت را تلخ کنم. پدرش گفت: که به خاطر از دست دادن سود فروش کالاهایت این گاو را به جای آن به تو می دهم و خداوند را به خاطر این رفتار پسرش شکر کرد و موسی به بنی اسراییل دستور داد که فقط آن گاو پسر را قربانی کنند. هنگامی که نزد موسی جمع شدند و گریه و ناله کردند، موسی به آن ها فرمود: «انّ الله یامرکم ان تذبحوا بقرة» {خداوند به شما امر کرده است که گاوی را قربانی کنید}. آن ها تعجب کردند و گفتند: «أتتخذنا هزوا» {آیا ما را مسخره می کنی؟} یک مقتول را نزد تو می آوریم ولی تو می گویی: گاوی را قربانی کنید! موسی به آن ها گفت: « أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ» فهمیدند که اشتباه کرده اند و گفتند: « ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لّنَا مَا هِیَ قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ وَلاَ بِکْرٌ » فارض: یعنی گاوی که با گاو نه جفت گیری کرده باشد ولی حامله نشده باشد. و بکر، یعنی گاوی که جفت گیری نکرده است. گفتند: « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِعٌ لَّوْنُهَا » فاقع الون، یعنی بسیار زرد. « تسرّ النّاظرین » آن هایی که به او نگاه می کنند. « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا هِیَ إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا وَإِنَّا إِن شَاء اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ *قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِیرُ الأَرْضَ » یعنی گاوی که زیاد پیر و ناتوان نشده باشد. «ولا تسقی الحرث» یعنی آن قدر جوان نباشد که زراعت را آب دهد. « مسلمة لا شیه فیها » یعنی هیچ خالی بر روی آن نباشد. فقط زرد خالص باشد. « قالوا الان جئت بالحقّ » فهمیدند که آن گاو مورد نظر گاو فلان شخص است. رفتند که آن را بخرند. صاحبش گفت: که آن را فقط به اندازه پُرکردن پوستش از طلا می فروشم. به نزد موسی برگشتند و او را با خبر کردند؛ موسی فرمود: باید همان گاو را قربانی کنید پس آن ها هم آن را به اندازه پوست پُر شده­اش از طلا خریدند و آن را قربانی کردند سپس گفتند: که ای پیامبر خدا چکار کنیم؟ خداوند به او وحی فرستاد که به آن ها بگو که بعضی از گوشت آن را به بدن آن مقتول بزنید و بگویید که چه کسی تو را کشت؟ پس دم گاو را گرفتند و آن را به مقتول زدند و گفتند که ای فلانی چه کسی تو را کشت؟ مقتول گفت: فلان شخص و پسر فلانی پسر عمویم، همان کسی که او را آورده بود که خداوند فرمود:« فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا کَذَلِکَ یُحْیِی اللّهُ الْمَوْتَی وَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » - . تفسیر القمی : 41 - 42 -

ص: 260

**[ترجمه]

بیان

أنعم له أی قال له نعم و الغیلة بالکسر الاغتیال یقال قتله غیلة و هو أن یخدعه و یذهب به إلی موضع فإذا صار إلیه قتله و نغص کفرح لم یتم مراده و البعیر لم یتم شربه و أنغص الله علیه العیش و نغصه علیه فتنغصت تکدرت قال البیضاوی قصته أنه کان فی بنی إسرائیل شیخ موسر فقتل ابنه بنو أخیه طمعا فی میراثه و طرحوه علی باب المدینة ثم جاءوا یطالبون بدمه فأمرهم الله أن یذبحوا بقرة و یضربوه ببعضها لیحیی فیخبر بقاتله لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ لا مسنة و لا فتیة یقال فرضت البقرة فروضا من الفرض و هو القطع کأنها فرضت سنها و ترکیب البکر للأولیة و منه البکرة و الباکورة انتهی. (1)

أقول: المعنی الذی ذکره علی بن إبراهیم للفارض لم أعثر علیه و یمکن أن یکون کنایة عن غایة کبرها حیث لا تحمل و العوان الوسط بین الصغیرة و الکبیرة قوله فاقِعٌ لَوْنُها أی شدیدة صفرة لونها و قیل خالص الصفرة و قیل حسن الصفرة.

وَ رَوَی الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ بَلَغَ بِهِ جَابِرَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَنْ لَبِسَ نَعْلًا صَفْرَاءَ لَمْ یَزَلْ یَنْظُرُ فِی سُرُورٍ مَا دَامَتْ عَلَیْهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ (2).

قوله بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ قال البیضاوی أی لم تذلل للکراب و سقی الحروث و لا ذلک صفة لبقرة بمعنی غیر ذلول و لا الثانیة مزیدة لتأکید الأولی و الفعلان صفتا ذلول کأنه قیل لا ذلول مثیرة و ساقیة مُسَلَّمَةٌ سلمها الله من العیوب أو أهلها من العمل أو أخلص لونها من سلم له کذا إذا خلص له لا شِیَةَ فِیها لا لون فیها یخالف لون جلدها و هی فی الأصل مصدر وشاه وشیا و شیة إذا خلط بلونه لونا آخر وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ لتطویلهم و کثرة مراجعتهم. (3)و قال الطبرسی رحمه الله أی قرب أن لا یفعلوا ذلک مخافة اشتهار فضیحة القاتل

ص: 261


1- أنوار التنزیل 1: 88.
2- فروع الکافی 2: 209.
3- أنوار التنزیل 1: 89.

و قیل کادوا أن لا یفعلوا ذلک لغلاء ثمنها فقد حکی عن ابن عباس أنهم اشتروها بمل ء جلدها ذهبا من مال المقتول و عن السدی بوزنها عشر مرات ذهبا و قال عکرمة و ما کان ثمنها إلا ثلاثة دنانیر انتهی. (1)و قال البیضاوی و لعله تعالی إنما لم یحیه ابتداء و شرط فیه ما شرط لما فیه من التقرب و أداء الواجب و نفع الیتیم و التنبیه علی برکة التوکل و الشفقة علی الأولاد و أن من حق الطالب أن یقدم قربة و من حق المتقرب أن یتحری الأحسن و یغالی بثمنه و أن المؤثر فی الحقیقة هو الله تعالی و الأسباب أمارات لا أثر لها و أن من أراد أن یعرف أعدی عدوه الساعی فی إماتته الموت الحقیقی فطریقه أن یذبح بقرة نفسه التی هی القوة الشهویة حین زال عنها شره الصبا و لم یلحقها ضعف الکبر و کانت معجبة رائقة المنظر غیر مذللة فی طلب الدنیا مسلمة عن دنسها لا سمة بها من مقابحها بحیث یصل أثره إلی نفسه فیحیا حیاة طیبة و یعرب عما به ینکشف الحال و یرتفع ما بین العقل و الوهم من التداری و النزاع.(2).

**[ترجمه]أنعم له: یعنی به او بله گفت. الغیله با کسره ی غین. یعنی کشتن با حیله، وقتی گفته می شود: قتله غیلة، یعنی او را با حیله و فریب به یک گوشه ای برد هنگامی که بر او غلبه کرد او را کشت. و نغض به مانند خوشحالی است که به طور کامل انجام نشده باشد و شتری که آب خوردنش تمام نشده باشد، و انغض الله علیه العیش و نغضه علیه فتنغضت، یعنی: زندگی بر او تلخ شد. بیضاوی می گوید: داستان این گونه بود که در میان بنی اسراییل پیرمرد ثروتمندی بود که برادرزاده اش، پسرش را به خاطر طمع در میراث عمویش کشت. او در جلوی دروازه شهر گذاشتند و سپس آمدند و خواستار خون بهایش بودند. خداوند امر کرد که گاوی را قربانی کنند و بعضی از گوشت آن را به بدن مقتول بزنند تا زنده شود و قاتلش را معرفی کند « لا فارض و لا بکر» به شرطی که آن گاو نه زیاد پیر و نه جوان باشد. وقتی می گویند: «فرضت البقره فروضا» یعنی: بریدن، یعنی انگار دندانهایش شکسته شده باشند و ترکیب بکر برای اوّلیّت است، و بکرة و باکورة هم از آن است. - . انوار التنزیل 1: 88 -

می­گویم: نتوانستم معنایی را که علی بن ابراهیم برای فارض کرده است پیدا کنم. و ممکن است کنایه از نهایت بزرگ بودنش است تا حدی که حامله نمی­شود. العوان: یعنی، متوسط بین کوچک و بزرگ. و « فاقع لونها » یعنی بسیار زرد رنگ و گفته شده که زرد خالص و گفته شده که رنگ زرد زیبا.

کلینی روایتی از امام باقر علیه السلام روایت می کند که: هر کس کفش زرد رنگ بپوشد تا زمانی که آن کفش­ها در پایش هستند با خوشحالی نگاه می کند. چون خداوند متعال فرمود: رنگ آن زرد باشد تا مردم از دیدن آن خوشحال باشند. - . فروع الکافی 2: 209 - «بقر لا ذلول» بیضاوی در مورد آن گفت: که مجاری آب و آبیاری زراعت را خراب نمی کند، و حرف لا برای صفت گاو است به معنای غیر ذلول است و لای دوم زائده و برای تاکید است و آن دو فعل صفت ذلول هستند گویی که گفته شده: گاوی که برای کشت و آبیاری رام نشده است. «مسلمه» یعنی خداوند آن را از هرگونه عیبی حفظ کرده است. یا این که صاحبانش آن گاو را از کار کردن حفظ کردند یا این که رنگش خالص است. سلم له کذا یعنی: برای او خالص شد و «لا شیة فیها» یعنی رنگی که مخالف رنگ پوستش باشد بر روی پوستش نیست. و این کلمه در اصل از وشاه وشیا وشیة است یعنی رنگی با رنگ اصلیش قاطی باشد «و ما کادو یفعلون» به خاطر طول دادن موضوع و زیاد مراجعه کردنشان نزدیک بود آن کار را هم انجام ندهند. - . انوار التنزیل 1: 89 -

طبرسی گفت: نزدیک بود به خاطر ترس از بروز رسوایی قاتل آن کار را انجام ندهند.

ص: 261

گفته شده: که نزدیک بود به خاطر هزینه زیاد آن، آن را انجام ندهند. از ابن عباس روایت شده است که: آن ها را با قیمت پر کردن پوستش از طلا از مال خود مقتول خریدند. و از سدی روایت است که: آن را با قیمت 10 بار وزن خودش از طلا خریدند و عکرمه می گوید: که قیمت آن فقط سه دینار بود. - . مجمع البیان 1. 136 -

پایان.

بیضاوی گفت: شاید خداوند در ابتدا مقتول را زنده نکرده باشد و آن شرط را کرده است زیرا در آن شرط، نزدیک شدن به خداوند و انجام کار واجب و نفع رساندن به یتیم و آگاه کردن مردم بر برکت توکل بر خدا و مهربانی به فرزندان بوده است؛ و حق انسان طلب کننده چیزی آن است که به خاطر تقرب به خداوند آن کار را انجام دهد و حق طرف مقابل است که کار شایسته­تری انجام دهد و می­تواند قیمت جنس خودش را بالا ببرد. و در این جا هدف در اصل خداوند متعال است و این شرایط و ویژگی ها اثری در اصل موضوع ندارند و هرکس می­خواهد که اصلی ترین دشمنش را بشناسد و آن کسی است که برای کشتن او به شکل حقیقی سعی و تلاش کند، راهش این است که گاو نفس خویش را که همان قوه شهوانیه است ذبح کند هنگامی که حرص و ولع جوانی در او از بین رفته باشد و ناتوانی پیری بر او وارد نشده باشد و مورد پسند و خوش­منظر باشد و برای طلب دنیا ندویده باشد و از پلیدی آن حفظ شده باشد و هیچ نشانه­ای از زشتی­های آن - نفس - در او نباشد به طوری که اثرش به نفسش برسد و زندگی پاکی را آغاز کند و آن چه را که واقعیت حال با آن آشکار می­شود نشان دهد و نزاع و دشمنی­ای که بین عقل و وهم است از میان بردارد. - . انوار التنزیل 1: 90 -

**[ترجمه]

«2»

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام أَبِی عَنِ الْکُمَیْدَانِیِّ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَتَلَ قَرَابَةً لَهُ ثُمَّ أَخَذَهُ فَطَرَحَهُ عَلَی طَرِیقِ أَفْضَلِ سِبْطٍ مِنْ أَسْبَاطِ بَنِی إِسْرَائِیلَ ثُمَّ جَاءَ یَطْلُبُ بِدَمِهِ فَقَالُوا لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ سِبْطَ آلِ فُلَانٍ قَتَلُوا فُلَاناً فَأَخْبِرْنَا مَنْ قَتَلَهُ قَالَ ائْتُونِی بِبَقَرَةٍ قَالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَی بَقَرَةٍ (3)أَجْزَأَتْهُمْ وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ یَعْنِی لَا کَبِیرَةٌ وَ لَا صَغِیرَةٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَی بَقَرَةٍ أَجْزَأَتْهُمْ وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ عَمَدُوا إِلَی بَقَرَةٍ لَأَجْزَأَتْهُمْ

ص: 262


1- مجمع البیان 1: 136.
2- أنوار التنزیل 1: 90، قلت: التدارؤ: التدافع فی الخصومة.
3- فی المصدر: و لو أنهم عمدوا أی بقرة. و هکذا فیما یأتی.

وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لا شِیَةَ فِیها قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَطَلَبُوهَا فَوَجَدُوهَا عِنْدَ فَتًی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَا أَبِیعُهَا إِلَّا بِمِلْ ءِ مَسْکِهَا (1)ذَهَباً فَجَاءُوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالُوا لَهُ ذَلِکَ فَقَالَ اشْتَرُوهَا فَاشْتَرَوْهَا وَ جَاءُوا بِهَا فَأَمَرَ بِذَبْحِهَا ثُمَّ أَمَرَ أَنْ یُضْرَبُ الْمَیِّتُ بِذَنَبِهَا فَلَمَّا فَعَلُوا ذَلِکَ حَیِیَ الْمَقْتُولُ وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ ابْنَ عَمِّی قَتَلَنِی دُونَ مَنْ یُدَّعَی عَلَیْهِ قَتْلِی فَعَلِمُوا بِذَلِکَ قَاتِلَهُ فَقَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ (2)إِنَّ هَذِهِ الْبَقَرَةَ لَهَا نَبَأٌ فَقَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ إِنَّ فَتًی مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ بَارّاً بِأَبِیهِ وَ إِنَّهُ اشْتَرَی بَیْعاً فَجَاءَ إِلَی أَبِیهِ فَرَأَی وَ الْأَقَالِیدُ (3)تَحْتَ رَأْسِهِ فَکَرِهَ أَنْ یُوقِظَهُ فَتَرَکَ ذَلِکَ الْبَیْعَ فَاسْتَیْقَظَ أَبُوهُ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ أَحْسَنْتَ خُذْ هَذِهِ الْبَقَرَةَ فَهِیَ لَکَ عِوَضاً لِمَا فَاتَکَ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ انْظُرُوا إِلَی الْبِرِّ مَا بَلَغَ بِأَهْلِهِ (4).

شی، تفسیر العیاشی عن البزنطی مثله

**[ترجمه]عیون الاخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود: مردی از قوم بنی اسراییل یکی از نزدیکانش را کشت سپس آن را گرفت و بر سر راه یکی از بهترین اولاد بنی اسراییل گذاشت و خواستار گرفتن دیه اش شد. به موسی گفتند: که اولاد خانواده فلان شخص، فلانی را کشته اند، ما را از قتل آن با خبر کن. موسی فرمود: یک گاو بیاورید. گفتند: «أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ » که اگر همان لحظه در پی گاو می رفتند خداوند به آن رضایت می داد

ص: 262

ولی آن ها سخت گرفتند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت. « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لّنَا مَا هِیَ قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ وَلاَ بِکْرٌ » نه بزرگ باشد نه کوچک ( از نظر سنی ) «عَوَانٌ بَیْنَ ذَلِکَ» که اگر آن ها آن موقع هم دنبال گاو می رفتند خداوند به آن گاوی که می آوردند رضایت می داد ولی آن ها سخت گرفتند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت. « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِعٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ » که اگر آن ها آن موقع هم دنبال گاو می رفتند خداوند به آن گاوی که می آوردند رضایت می داد ولی آن ها سخت گرفتند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا هِیَ إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا وَإِنَّا إِن شَاء اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ *قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِیرُ الأَرْضَ وَلاَ تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لاَّ شِیَةَ فِیهَا قَالُواْ الآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ » سپس به دنبال پیدا کردن آن گاو رفتند و و آن را نزد یک جوان بنی اسراییلی پیدا کردند. او گفت: که آن را فقط به اندازه پر کردن پوستش از طلا می فروشم. آن ها به نزد موسی برگشتند و جریان را برای تعریف کردند. موسی فرمود: آن را بخرید و و بیاورید. سپس فرمود که آن را قربانی کنید و دُم آن را به بدن مقتول بزنید، هنگامی که آن کار را انجام دادند، مقتول زنده شد و گفت: ای پیامبر، پسر عمویم من را کشته است. کسی که پسرعمویم او را متهم کرده است من را نکشته است. سپس با این کار قاتل او را شناختند. بعضی از اصحاب موسی به او گفتند: این گاو یک مصلحتی داشت و آن چی بود؟ فرمود: آن جوانی بنی اسراییلی به پدرش نیکی می کرد یک روز برای کالاهایش خریدار پیدا کرده بود نزد پدرش آمد و دید که کلید­ها زیر سرش پدرش هستند و نخواست پدرش را بیدار کند و آن معامله را انجام نداد. پدرش بیدار شد و جریان را برایش تعریف کرد؛ پدرش گفت: آفرین بر تو، این گاو را بگیر، به جای آن معامله ای که از دست دادی این برای تو باشد. موسی فرمود: به نیکی نگاه کنید، که نیکوکاران را به کجا می­رساند؟ - . عیون الاخبار : 186 - 187 -

تفسیر العیاشی: چنین روایتی را از البزنطی نقل می کند.

**[ترجمه]

بیان

لا یخفی دلالة هذا الخبر و الأخبار الآتیة علی کون التکلیف فی الأول غیر التکلیف بعد السؤال و قد اختلف علماء الفریقین فی ذلک قال الشیخ الطبرسی رحمه الله اختلف العلماء فی هذه الآیات فمنهم من ذهب إلی أن التکلیف فیها متغایر و لو أنهم ذبحوا أولا أی بقرة اتفقت لهم کانوا قد امتثلوا الأمر فلما لم یفعلوا کانت المصلحة أن شدد علیهم التکلیف و لما راجعوا المرة الثانیة تغیرت مصلحتهم إلی تکلیف ثالث.

ثم اختلف هؤلاء من وجه آخر فمنهم من قال فی التکلیف الأخیر إنه یجب أن یکون مستوفیا لکل صفة تقدمت فعلی هذا القول یکون التکلیف الثانی و الثالث ضم تکلیف إلی تکلیف زیادة فی التشدید علیهم لما فیه من المصلحة و منهم من قال یجب أن

ص: 263


1- المسک بالفتح فالسکون: الجلد.
2- فی المصدر: فقال رسول اللّه موسی بن عمران لبعض أصحابه.
3- الاقالید: المفاتیح. و فی المصدر: فرأی أن المقالید تحت رأسه.
4- عیون الأخبار: 186- 187.

یکون بالصفة الأخیرة فقط دون ما تقدم (1)و علی هذا القول یکون التکلیف الثانی نسخا للأول و الثالث للثانی و قد یجوز نسخ الشی ء قبل الفعل لأن المصلحة یجوز أن تتغیر بعد فوات وقتها و إنما لا یجوز نسخ الشی ء قبل وقت الفعل لأن ذلک یؤدی إلی البداء.

و ذهب آخرون إلی أن التکلیف واحد و أن الأوصاف المتأخرة إنما هی للبقرة المتقدمة و إنما تأخر البیان (2)و هو مذهب المرتضی قدس الله روحه و استدل بهذه الآیة علی جواز تأخیر البیان عن وقت الخطاب إلی وقت الحاجة قال إنه تعالی لما کلفهم ذبح بقرة قالوا لموسی علیه السلام ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ فلا یخلو قولهم ما هی من أن یکون کنایة عن البقرة المتقدمة ذکرها أو عن التی أمروا بها ثانیا و الظاهر من قولهم ما هی یقتضی أن یکون السؤال عن صفة البقرة المأمور بذبحها لأنه لا علم لهم بتکلیف ذبح بقرة أخری لیستفهموا عنها و إذا صح ذلک فلیس یخلو قوله إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ من أن یکون الهاء فیه کنایة عن البقرة الأولی أو غیرها و لیس یجوز أن یکون کنایة عن بقرة ثانیة إذ الظاهر تعلقها بما تضمنه سؤالهم و لأنه لو لم یکن الأمر علی ذلک لم یکن جوابا لهم و قول القائل فی جواب من سأله ما کذا و کذا أنه بالصفة الفلانیة صریح فی أن الهاء کنایة عما وقع السؤال عنه هذا مع قولهم إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا فإنهم لم یقولوا ذلک إلا و قد اعتقدوا أن خطابهم مجمل غیر مبین و لو کان علی ما ذهب إلیه القوم فلم لم یقل لهم و أی تشابه علیکم و إنما أمرتم بذبح أی بقرة کانت و أما قوله وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ فالظاهر أن ذمهم مصروف إلی تقصیرهم أو تأخیرهم امتثال الأمر بعد البیان التام لا علی ترک المبادرة فی الأول إلی ذبح بقرة انتهی. (3)

ص: 264


1- بما ان التکلیف الأول کان مطلقا، فلا محالة یکون التکلیف الثانی متصفا بصفاته أیضا، لان المقید یشتمل علی ما فی المطلق من الصفات.
2- یدل علی ذلک ما سیأتی من تفسیر العسکریّ علیه السلام تحت رقم 7، بل یدلّ علی أن موسی علیه السلام قال لهم انکم ستؤمرون بذلک راجعه.
3- مجمع البیان 1: 136. فیه: أو تأخیرهم امتثال الامر بعد البیان التام و هو غیر مقتض ذمهم علی ترک المبادرة فی الأول الی ذبح البقرة، فلا دلالة فی الآیة علی ذلک.

أقول: غایة ما أفاده رحمه الله هو أن الظاهر من الآیات ذلک و بعد تسلیمه فقد یعدل عن الظاهر لورود النصوص المعتبرة و أما النسخ قبل الفعل فقد مر الکلام فیه فی باب الذبیح علیه السلام و تفصیل القول فی ذلک موکول إلی مظانه من الکتب الأصولیة.

**[ترجمه]دلالت این روایت بر این است که باید تکلیف خداوند در همان اول انجام شود نه این که بعد از سؤال کردن آن را انجام دهیم و این آشکار و واضح است. و علما بر سر این بحث اختلاف نظر دارند و دو دسته شدند. شیخ طبرسی گفت: علما بر سر این آیات اختلاف نظر دارند، بعضی معتقدند که تکلیف در آن متغایر است؛ اگر آن ها در همان اول گاوی را که با هم بر سر آن موافقت کردند را ذبح می کردند، امر خداوند را انجام داده بودند. هنگامی که در اول این کار را انجام ندادند مصلحت این بود که آن تکلیف بر آن ها سخت گرفته می­شد. هنگامی که بار دوم به موسی مراجعه کردند، مصلحت آن ها به یک تکلیف سوم تغییر کرد.

سپس این علما از سوی صورت اختلاف دارند؛ بعضی از آن ها در مورد تکلیف اخیر در مورد ویژگی­های گاوی که باید می­خریدند معتقدند که آن گاو می بایست همه ویژگی هایی که برای آن ذکر شده بود را می­داشت. پس تکلیف دوم و تکلیف سوم عبارتست از گنجاندن یک تکلیف در تکلیف دیگر برای زیاد کردن سخت گیری به خاطر مصلحتی که دربرداشت. و بعضی از آن عالمان می­گویند

ص: 263

که آن گاو باید ویژگی هایی را که فقط در بار سوم آن ها را ذکر کرد دارا بود و لازم نبود که ویژگی های بار اول و دوم را نیز داشته باشد. پس بر این اساس، تکلیف دوم نسخ کننده تکلیف اول و تکلیف سوم نسخ کننده تکلیف دوم است. و نسخ کردن یک تکلیف قبل از انجام آن جایز است. چون مصلحت چیزی بعد از گذشتن وقت مقرر آن ممکن است تغییر کند، ولی نسخ کردن یک چیزی قبل از زمان انجام آن کار امکان ندارد چون آن کار منجر به بداء می شود.

بعضی دیگر از جمله سید مرتضی معتقدند: تکلیف، یکی است و آن ویژگی هایی که بعدا ذکر شدند ویژگی های آن گاوی است که در اول ذکر شده و ذکر شدن آن­ها در آیات بعدی به خاطر تاخیر در زمان بیان آیات بوده است و برای جایز بودن تاخیر بیان از وقت خطاب به وقت نیاز، به این آیه استدلال می­کند و می­گوید: هنگامی که خداوند به آن ها دستور داد که یک گاو قربانی کنند؛ به موسی گفتند: «قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا هِیَ » و کلام آن که گفتند «ما هِیَ» منظورشان کنایه آن گاوی بود که قبلا آن را ذکر کرده بود یا آن گاوی که بار دوم به آن ها دستور داده شد. ظاهر «ما هِیَ» ایجاب می­کند که سؤال در مورد ویژگی آن گاوی باشد که مأمور به قربانی کردن آن هستند، چون آن ها در مورد تکلیف قربانی کردن گاوی دیگر خبر نداشتند تا از آن طلب اطلاع کنند و اگر این درست باشد امکان دارد که «إنها بقرة لا فارض و لا بکر» ضمیر هاء می تواند کنایه از گاو اولی یا گاو دیگر باشد و نمی­تواند که منظور از آن گاو دومی باشد، چون در ظاهر به مضمون سؤال آن ها ربط دارد و چون اگر منظور خداوند همان گاو نبود آن ها جوابی نداشتند. جواب کسی که بپرسد آن چگونه باشد؟ این است که به فلان صفت باشد، و این موضوع صراحت دارد که ضمیر هاء کنایه از آن چیزی است که از آن سؤال شده است. بعلاوه آن ها گفتند: «إنّ البقرّ تشابه علینا» و آن ها زمانی این را گفتند: که فهمیدند که کلامی که به آن ها گفتند کوتاه و واضح نبوده است. اگر منظور از آن گاوی است که مد نظر آن هاست، چرا به آن ها گفته نشد که: چه تشابهی برای شما ایجاد شده! من که شما را به قربانی کردن هر گاوی که باشد دستور دادم. اما این سخن او: «و ما کادوا یفعلون» ظاهر این است که سرزنش کردنشان به خاطر کوتاهی کردن آن هاست، یا تاخیر آن ها برای انجام دستور الهی بعد از بیان کامل دستور بوده است، نه به خاطر ترک اقدام آن ها به کشتن گاو در همان بار اول. - . مجمع البیان 1: 136 -

ص: 264

می گویم: هدف شیخ طبرسی از بیان این کلام، این بوده است که معنی ظاهری آیات این بوده است و بعد از پذیرفتن آن، ممکن است از ظاهر عدول شود چون روایات معتبری وارد شده است. اما بحث نسخ کردن تکلیف قبل از انجام آن در باب ذبیح علیه السلام گذشت و بحث مفصل در مورد آن را به کتاب های اصول واگذار می کنیم.

**[ترجمه]

«3»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عِکْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: کَانَ فِی مَدِینَةٍ اثْنَا عَشَرَ سِبْطاً أُمَّةٌ أَبْرَارٌ وَ کَانَ فِیهِمْ شَیْخٌ لَهُ ابْنَةٌ وَ لَهُ ابْنُ أَخٍ خَطَبَهَا إِلَیْهِ فَأَبَی أَنْ یُزَوِّجَهَا فَزَوَّجَهَا مِنْ غَیْرِهِ فَقَعَدَ لَهُ فِی الطَّرِیقِ إِلَی الْمَسْجِدِ فَقَتَلَهُ وَ طَرَحَهُ عَلَی طَرِیقِ أَفْضَلِ سِبْطٍ لَهُمْ ثُمَّ غَدَا یُخَاصِمُهُمْ فِیهِ فَانْتَهَوْا إِلَی مُوسَی علیه السلام فَأَخْبَرُوهُ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَذْبَحُوا بَقَرَةً قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً نَسْأَلُکَ مَنْ قَتَلَ هَذَا تَقُولُ اذْبَحُوا بَقَرَةً قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ وَ لَوِ انْطَلَقُوا إِلَی بَقَرَةٍ لَأُجِیزَتْ وَ لَکِنْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ فَرَجَعُوا إِلَی مُوسَی وَ قَالُوا لَمْ نَجِدْ هَذَا النَّعْتَ إِلَّا عِنْدَ غُلَامٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ قَدْ أَبَی أَنْ یَبِیعَهَا إِلَّا بِمِلْ ءِ مَسْکِهَا دَنَانِیرَ قَالَ فَاشْتَرُوهَا فَابْتَاعُوهَا فَذُبِحَتْ قَالَ فَأَخَذَ جَذْوَةً مِنْ لَحْمِهَا فَضَرَبَهُ فَجَلَسَ فَقَالَ مُوسَی مَنْ قَتَلَکَ فَقَالَ قَتَلَنِی ابْنُ أَخِی الَّذِی یُخَاصِمُ فِی قَتْلِی قَالَ فَقُتِلَ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِهَذِهِ الْبَقَرَةِ لَنَبَأً فَقَالَ صلی الله علیه و آله وَ مَا هُوَ قَالُوا إِنَّهَا کَانَتْ لِشَیْخٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ لَهُ ابْنٌ بَارٌّ بِهِ فَاشْتَرَی الِابْنُ بَیْعاً فَجَاءَ لِیَنْقُدَهُمْ الثَّمَنَ فَوَجَدَ أَبَاهُ نَائِماً فَکَرِهَ أَنْ (1)یُوقِظَهُ وَ الْمِفْتَاحُ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَ الْقَوْمُ مَتَاعَهُمْ فَانْطَلَقُوا فَلَمَّا اسْتَیْقَظَ قَالَ لَهُ یَا أَبَتِ إِنِّی اشْتَرَیْتُ بَیْعاً کَانَ لِی فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ کَذَا وَ کَذَا وَ إِنِّی جِئْتُ لِأَنْقُدَهُمُ (2)الثَّمَنَ فَوَجَدْتُکَ نَائِماً وَ إِذَا الْمِفْتَاحُ تَحْتَ رَأْسِکَ فَکَرِهْتُ أَنْ أُوقِظَکَ وَ إِنَّ الْقَوْمَ أَخَذُوا مَتَاعَهُمْ وَ رَجَعُوا فَقَالَ الشَّیْخُ أَحْسَنْتَ یَا بُنَیَّ فَهَذِهِ الْبَقَرَةُ لَکَ بِمَا صَنَعْتَ وَ کَانَتْ بَقِیَّةٌ کَانَتْ لَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (3)انْظُرُوا مَا ذَا صَنَعَ بِهِ الْبِرُّ (4).

ص: 265


1- فی نسخة: فکده أن یوقظه. أی اتعبه.
2- نقد الثمن: أعطاه إیّاه معجلا.
3- أی موسی بن عمران علیه السلام.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابن عباس گفت: در شهری دوازده طایفه بودند که امت نیکوکار بودند و در بین آن ها پیرمردی بود که یک دختر داشت که پسر برادرش از او خواستگاری کرد ولی قبول نکرد که دخترش را و او را به ازدواج کس دیگری درآورد. پس آن برادرزاده در راه مسجد بر او کمین کرد و او را کشت و جسدش را بر سر راه بهترین شخص طایفه آنان گذاشت و فردا بر سر او با آن ها مخاصمه کرد - علیه آنان ادعا کرد -. و به نزد موسی رفتند و جریان را برای او تعریف کردند. و ایشان دستور داد که گاوی را قربانی کنند. گفتند که: آیا ما را مسخره می کنی؟ در مورد کشتن این مرد از تو سؤال می کنیم ولی تو می گویی یک گاو قربانی کنید! فرمود: به خدا پناه می برم که من از انسان های نادان باشم. که اگر آن ها همان موقع دنبال گاو می­رفتند، هر گاوی که می آوردند جایز بود، ولی آن ها سخت گرفتند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت. گفتند: « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا هِیَ *قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ » پس به نزد موسی برگشتند و گفتند: چنین گاوی را فقط در نزدیک جوان بنی اسراییل پیدا کردیم و او هم آن را فقط به قیمت پر کردن پوستش از دینار می­فروشد. فرمود: آن را بخرید. آن را خریدند و قربانی کردند، سپس یک تکه از گوشت آن را به مقتول زدند و مقتول زنده شد و نشست. موسی به او گفت: چه کسی تو را کشت؟ گفت: پسر برادرم من را کشت کسی که مدعی خونخواهی من است. گفت: پس قاتل کشته شد. به موسی گفتند: ای پیامبرخدا این گاو یک حکمتی داشت. موسی فرمود: آن چه بود؟ گفتند که: این گاو برای یک پیرمردی بود که پسر داشت و پسرش با او نیکو رفتار می کرد، پسرش یک چیزی خریده بود و آمده بود که پول را به آن ها بدهد. وقتی آمده بود پدرش خوابیده بود. او نخواسته بود که پدرش را بیدار کند، چون کلید صندوق زیر سر پدرش بوده است. آن قوم هم کالاهایشان را گرفته بودند و رفته بودند. هنگامی که بیدار شد، گفت: پدر جان، من یک چیزی خریده بودم که برای من سودی زیادی داشت، آمدم که پول آن را به فروشنده بدهم ولی شما خوابیده بودید و کلید زیر سر شما بود و نخواستم که بیدارتان بکنم و آن ها هم کالاهایشان را پس گرفتند و رفتند. آن پیرمرد گفت: آفرین بر تو ای پسرم، این گاو به جای آن کاری که انجام دادی برای تو باشد و این تنها مال آن ها بود. موسی فرمود: نگاه کنید که آن کار نیکو با او چکار کرد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

ص: 265

**[ترجمه]

«4»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ مُقَاتِلٍ (1)عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَذْبَحُوا بَقَرَةً وَ کَانَ یُجْزِیهِمْ مَا ذَبَحُوا وَ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْبَقَرِ فَعَنِتُوا وَ شَدَّدُوا فَشُدِّدَ عَلَیْهِمْ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند به قوم بنی اسراییل امر کرد که گاوی را قربانی کنند و هر گاوی که پیدا می کردند و قربانی می کردند برای آن ها جایز بود ولی آن ها سخت گرفتند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«5»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیْدَةَ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَالَ لَهُمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ اذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا مَا لَوْنُهَا فَلَمْ یَزَالُوا شَدَّدُوا حَتَّی ذَبَحُوا بَقَرَةً بِمِلْ ءِ جِلْدِهَا ذَهَباً (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام رضا علیه السلام فرمود: قوم بنی اسراییل سخت گرفتند و خداوند هم بر آن ها سخت گرفت. موسی به آن ها گفت: که گاوی قربانی کنید، گفتند: رنگ آن چی باشد؟ آنقدر سخت گرفتند تا این که گاوی قربانی کردند که به قیمت پر کردن پوستش از طلا آن را خریدند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«6»

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ مَحْجُوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَذْبَحُوا بَقَرَةً وَ إِنَّمَا کَانُوا یَحْتَاجُونَ إِلَی ذَنَبِهَا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ (4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند به بنی اسراییل دستور داد که گاوی قربانی کنند. آن ها فقط به دم آن ها احتیاج داشتند ولی خداوند بر آن ها سخت گرفت. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«7»

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً إِلَی قَوْلِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ قَالَ الْإِمَامُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیَهُودِ الْمَدِینَةِ وَ اذْکُرُوا إِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً تَضْرِبُونَ بِبَعْضِهَا هَذَا الْمَقْتُولَ بَیْنَ أَظْهُرِکُمْ لِیَقُومَ حَیّاً سَوِیّاً (5)بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ یُخْبِرَکُمْ بِقَاتِلِهِ وَ ذَلِکَ حِینَ أُلْقِیَ الْقَتِیلُ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَأَلْزَمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَهْلَ الْقَبِیلَةِ بِأَمْرِ اللَّهِ أَنْ یَحْلِفَ خَمْسُونَ مِنْ أَمَاثِلِهِمْ بِاللَّهِ الْقَوِیِّ الشَّدِیدِ إِلَهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (6)مُفَضِّلِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ عَلَی الْبَرَایَا أَجْمَعِینَ مَا قَتَلْنَاهُ وَ لَا عَلِمْنَا لَهُ قَاتِلًا فَإِنْ حَلَفُوا بِذَلِکَ غَرِمُوا دِیَةَ الْمَقْتُولِ وَ إِنْ نَکَلُوا نَصُّوا عَلَی الْقَاتِلِ أَوْ أَقَرَّ الْقَاتِلُ فَیُقَادُ مِنْهُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلُوا حُبِسُوا فِی مَجْلِسٍ ضَنْکٍ (7)إِلَی أَنْ یَحْلِفُوا أَوْ یُقِرُّوا

ص: 266


1- هو مقاتل بن مقاتل بن قیاما یروی عن ابی الحسن الرضا علیه السلام.
2- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرج البحرانیّ الأخیر فی البرهان و فیه: العیّاشیّ عن الحسن بن علیّ بن فضال قال: سمعت أبا الحسن علیه السلام.
3- قصص الأنبیاء مخطوط، و أخرج البحرانیّ الأخیر فی البرهان و فیه: العیّاشیّ عن الحسن بن علیّ بن فضال قال: سمعت أبا الحسن علیه السلام.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- فی المصدر: حیا صویا. سویا خ ل قلت: صویا أی قویا.
6- فی المصدر: إله موسی و بنی إسرائیل.
7- فی نسخة: فی محبس ضنک. قلت: الضنک: الضیق.

أَوْ یَشْهَدُوا عَلَی الْقَاتِلِ فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَ مَا وَقَتْ أَیْمَانُنَا أَمْوَالَنَا وَ لَا أَمْوَالُنَا أَیْمَانَنَا قَالَ لَا هَکَذَا حَکَمَ اللَّهُ وَ کَانَ السَّبَبُ أَنَّ امْرَأَةً حَسْنَاءَ ذَاتَ جَمَالٍ وَ خَلْقٍ کَامِلٍ وَ فَضْلٍ بَارِعٍ وَ نَسَبٍ شَرِیفٍ وَ سِتْرٍ ثَخِینٍ (1)کَثُرَ خُطَّابُهَا وَ کَانَ لَهَا بَنُو أَعْمَامٍ ثَلَاثَةٍ فَرَضِیَتْ بِأَفْضَلِهِمْ عِلْماً وَ أَثْخَنِهِمْ سِتْراً وَ أَرَادَتِ التَّزْوِیجَ بِهِ فَاشْتَدَّ حَسَدُ ابْنَیْ عَمِّهِ الْآخَرَیْنِ لَهُ وَ غَبَطَاهُ عَلَیْهَا لِإِیثَارِهَا إِیَّاهُ فَعَمَدَا إِلَی ابْنِ عَمِّهَا الْمَرْضِیِّ فَأَخَذَاهُ إِلَی دَعْوَتِهِمَا ثُمَّ قَتَلَاهُ وَ حَمَلَاهُ إِلَی مَحَلَّةٍ تَشْتَمِلُ عَلَی أَکْثَرِ قَبِیلَةٍ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَلْقَیَاهُ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ لَیْلًا فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَجَدُوا الْقَتِیلَ هُنَاکَ فَعُرِفَ حَالُهُ فَجَاءَ ابْنَا عَمِّهِ الْقَاتِلَانِ لَهُ فَمَزَّقَا عَلَی أَنْفُسِهِمَا وَ حَثَیَا التُّرَابَ عَلَی رُءُوسِهِمَا وَ اسْتَعْدَیَا عَلَیْهِمْ فَأَحْضَرَهُمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ سَأَلَهُمْ فَأَنْکَرُوا أَنْ یَکُونُوا قَتَلُوهُ أَوْ عَلِمُوا قَاتِلَهُ قَالَ فَحَکَمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی مَنْ فَعَلَ هَذِهِ الْحَادِثَةَ مَا عَرَفْتُمُوهُ (2)فَقَالُوا یَا مُوسَی أَیُّ نَفْعٍ فِی أَیْمَانِنَا لَنَا إِذَا لَمْ تَدْرَأْ عَنَّا الْغَرَامَةَ الثَّقِیلَةَ أَمْ أَیُّ نَفْعٍ فِی غَرَامَتِنَا لَنَا إِذَا لَمْ تَدْرَأْ عَنَّا الْأَیْمَانَ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ کُلُّ النَّفْعِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الِایتِمَارِ لِأَمْرِهِ (3)وَ الِانْتِهَاءِ عَمَّا نَهَی عَنْهُ فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ غُرْمٌ ثَقِیلٌ وَ لَا جِنَایَةَ لَنَا وَ أَیْمَانٌ غَلِیظَةٌ وَ لَا حَقَّ فِی رِقَابِنَا لَوْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَرَّفَنَا قَاتِلَهُ بِعَیْنِهِ وَ کَفَانَا مَئُونَتَهُ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ أَنْ یُبَیِّنَ لَنَا هَذَا الْقَاتِلَ لِیَنْزِلَ بِهِ مَا یَسْتَحِقُّهُ مِنَ الْعِقَابِ (4)وَ یَنْکَشِفَ أَمْرُهُ لِذَوِی الْأَلْبَابِ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ بَیَّنَ مَا أَحْکُمُ بِهِ فِی هَذَا فَلَیْسَ لِی أَنْ أَقْتَرِحَ عَلَیْهِ غَیْرَ مَا حَکَمَ وَ لَا أَعْتَرِضَ عَلَیْهِ فِیمَا أَمَرَ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّهُ لَمَّا حَرَّمَ الْعَمَلَ فِی السَّبْتِ وَ حَرَّمَ لَحْمَ الْجَمَلِ لَمْ یَکُنْ لَنَا أَنْ نَقْتَرِحَ عَلَیْهِ (5)أَنْ یُغَیِّرَ مَا حَکَمَ بِهِ عَلَیْنَا مِنْ ذَلِکَ بَلْ عَلَیْنَا أَنْ نُسَلِّمَ لَهُ حُکْمَهُ وَ نَلْتَزِمَ مَا أَلْزَمَنَاهُ وَ هَمَّ بِأَنْ یَحْکُمَ عَلَیْهِمْ بِالَّذِی کَانَ یَحْکُمُ بِهِ عَلَی غَیْرِهِمْ فِی مِثْلِ حَادِثَتِهِمْ فَأَوْحَی

ص: 267


1- الثخین: الغلیظ، کنایة عن شدة عفتها و حجبها.
2- فی نسخة: مما عرفتموه. و فی أخری و المصدر: ما عرفتموه فالتزموه.
3- فی نسخة: و الایتمار بأمره.
4- فی نسخة: ما یستحقه من العذاب.
5- اقترح علیه کذا أو بکذا: تحکم و سأله إیّاه بالعنف و من غیر رویة. اقترح علیه کذا: اشتهی أن یصنعه له.

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی أَجِبْهُمْ إِلَی مَا اقْتَرَحُوا وَ سَلْنِی أَنْ أُبَیِّنَ لَهُمُ الْقَاتِلَ لِیُقْتَلَ وَ یَسْلَمَ غَیْرُهُ مِنَ التُّهَمَةِ وَ الْغَرَامَةِ فَإِنِّی إِنَّمَا أُرِیدُ بِإِجَابَتِهِمْ إِلَی مَا اقْتَرَحُوا تَوْسِعَةَ الرِّزْقِ عَلَی رَجُلٍ مِنْ خِیَارِ أُمَّتِکَ دِینُهُ الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ التَّفْضِیلُ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ بَعْدَهُ عَلَی سَائِرِ الْبَرَایَا أُغْنِیهِ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا فِی هَذِهِ الْقَضِیَّةِ لِیَکُونَ بَعْضُ ثَوَابِهِ عَنْ تَعْظِیمِهِ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ بَیِّنْ لَنَا قَاتِلَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِنَّ اللَّهَ یُبَیِّنُ لَکُمْ ذَلِکَ بِأَنْ یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً فَتَضْرِبُوا بِبَعْضِهَا الْمَقْتُولَ فَیَحْیَا فَتُسْلِمُونَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ ذَلِکَ وَ إِلَّا فَکُفُّوا عَنِ الْمَسْأَلَةِ وَ الْتَزِمُوا ظَاهِرَ حُکْمِی فَذَلِکَ مَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَیْ سَیَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً إِنْ أَرَدْتُمُ الْوُقُوفَ عَلَی الْقَاتِلِ وَ تَضْرِبُوا الْمَقْتُولَ بِبَعْضِهَا لِیَحْیَا وَ یُخْبِرَ بِالْقَاتِلِ فَ قالُوا یَا مُوسَی أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً وَ سُخْرِیَّةً تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ أَنْ نَذْبَحَ بَقَرَةً وَ نَأْخُذَ قِطْعَةً مِنْ مَیِّتٍ وَ نَضْرِبَ بِهَا مَیِّتاً فَیَحْیَا أَحَدُ الْمَیِّتَیْنِ بِمُلَاقَاةِ بَعْضِ الْمَیِّتِ الْآخَرِ لَهُ کَیْفَ یَکُونُ هَذَا قالَ مُوسَی أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ أَنْسُبُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا لَمْ یَقُلْ لِی وَ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ أُعَارِضَ أَمْرَ اللَّهِ بِقِیَاسِی عَلَی مَا شَاهَدْتُ دَافِعاً لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ أَمْرِهِ ثُمَّ قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ وَ لَیْسَ مَاءُ الرَّجُلِ نُطْفَةَ مَیِّتٍ وَ مَاءُ الْمَرْأَةِ مَیِّتٌ یَلْتَقِیَانِ (1)فَیُحْدِثُ اللَّهُ مِنِ الْتِقَاءِ الْمَیِّتَیْنِ بَشَراً حَیّاً سَوِیّاً أَ وَ لَیْسَ بُذُورُکُمُ الَّتِی تَزْرَعُونَهَا فِی أَرْضِکُمْ تَتَفَسَّخُ فِی أَرَضِیکُمْ وَ تَعَفَّنُ (2)وَ هِیَ مَیْتَةٌ ثُمَّ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنْهَا هَذِهِ السَّنَابِلَ الْحَسَنَةَ الْبَهِجَةَ وَ هَذِهِ الْأَشْجَارَ الْبَاسِقَةَ الْمُؤْنِقَةَ (3)فَلَمَّا بَهَرَهُمْ (4)مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالُوا لَهُ یَا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ أَیْ مَا صِفَتُهَا لِنَقِفَ عَلَیْهَا فَسَأَلَ مُوسَی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ

ص: 268


1- فی نسخة و فی المصدر: أو لیس ماء الرجل نطفة میتة و ماء المرأة کذلک میتان یلتقیان؟.
2- فی المصدر: تتعفن.
3- بسق النخل: ارتفعت أغصانه و طال فهو باسق. مؤنقة أی حسنة معجبة.
4- أی غلبهم.

إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ کَبِیرَةٌ وَ لا بِکْرٌ صَغِیرَةٌ عَوانٌ وَسَطٌ بَیْنَ ذلِکَ بَیْنَ الْفَارِضِ وَ الْبِکْرِ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ إِذَا أُمِرْتُمْ بِهِ قالُوا یَا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها أَیْ لَوْنُ هَذِهِ الْبَقَرَةِ الَّتِی تُرِیدُ أَنْ تَأْمُرَنَا بِذَبْحِهَا قالَ مُوسَی عَنِ اللَّهِ تَعَالَی بَعْدَ السُّؤَالِ وَ الْجَوَابِ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ حَسَنَةٌ لَوْنُ الصُّفْرَةِ (1)لَیْسَ بِنَاقِصٍ تَضْرِبُ إِلَی بَیَاضٍ وَ لَا بِمُشْبَعٍ تَضْرِبُ إِلَی السَّوَادِ لَوْنُها هَکَذَا فَاقِعٌ تَسُرُّ الْبَقَرَةُ النَّاظِرِینَ إِلَیْهَا لِبَهْجَتِهَا وَ حُسْنِهَا وَ بَرِیقِهَا قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ صِفَتُهَا (2)(3)قالَ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ لَمْ تُذَلَّلْ لِإِثَارَةِ الْأَرْضِ وَ لَمْ تُرَضَّ بِهَا وَ لَا تَسْقِی الْأَرْضَ (4)(وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ) وَ لَا هِیَ مِمَّنْ تَجُرُّ الدَّوَالِیَ (5)وَ لَا تُدِیرُ النَّوَاعِیرَ (6)قَدْ أُعْفِیَتْ مِنْ ذَلِکَ أَجْمَعَ مُسَلَّمَةٌ مِنَ الْعُیُوبِ کُلِّهَا لَا عَیْبَ فِیهَا لا شِیَةَ فِیها لَا لَوْنَ فِیهَا مِنْ غَیْرِهَا فَلَمَّا سَمِعُوا هَذِهِ الصِّفَاتِ قَالُوا یَا مُوسَی أَ فَقَدْ أَمَرَنَا رَبُّنَا بِذَبْحِ بَقَرَةٍ هَذِهِ صِفَتُهَا قَالَ بَلَی وَ لَمْ یَقُلْ مُوسَی فِی الِابْتِدَاءِ بِذَلِکَ لِأَنَّهُ لَوْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ لَکَانُوا إِذَا قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا هِیَ وَ مَا لَوْنُهَا وَ مَا هِیَ کَانَ لَا یَحْتَاجُ أَنْ یَسْأَلَهُ ذَلِکَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَکِنْ کَانَ یُجِیبُهُمْ هُوَ بِأَنْ یَقُولَ أَمَرَکُمْ بِبَقَرَةٍ فَأَیُّ شَیْ ءٍ وَقَعَ عَلَیْهِ اسْمُ الْبَقَرِ فَقَدْ خَرَجْتُمْ مِنْ أَمْرِهِ إِذَا ذَبَحْتُمُوهَا قَالَ فَلَمَّا اسْتَقَرَّ الْأَمْرُ عَلَیْهِمْ طَلَبُوا هَذِهِ الْبَقَرَةَ فَلَمْ یَجِدُوهَا إِلَّا عِنْدَ شَابٍّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَرَاهُ اللَّهُ فِی مَنَامِهِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ طَیِّبِی ذُرِّیَّتِهِمَا فَقَالا لَهُ أَمَا إِنَّکَ کُنْتَ لَنَا مُحِبّاً مُفَضِّلًا وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَسُوقَ إِلَیْکَ بَعْضَ جَزَائِکَ فِی الدُّنْیَا فَإِذَا رَامُوا شِرَاءَ بَقَرَتِکَ فَلَا تَبِعْهَا إِلَّا بِأَمْرِ أُمِّکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُلَقِّنُهَا مَا یُغْنِیکَ بِهِ وَ عَقِبَکَ فَفَرِحَ الْغُلَامُ وَ جَاءَهُ الْقَوْمُ یَطْلُبُونَ بَقَرَتَهُ فَقَالُوا بِکَمْ تَبِیعُ بَقَرَتَکَ قَالَ بِدِینَارَیْنِ وَ الْخِیَارُ

ص: 269


1- فی المصدر و البرهان: «فاقِعٌ لَوْنُها» حسنة الصفرة.
2- فی نسخة: ما صفتها یرید؟ و فی المصدر و تفسیر البرهان: ما صفتها؟ یزید فی صفتها. قلت: و المعنی أن ما امرنا به هذا فقط أو یزید اللّه فی صفتها بعد؟.
3- فی نسخة: ما صفتها یرید؟ و فی المصدر و تفسیر البرهان: ما صفتها؟ یزید فی صفتها. قلت: و المعنی أن ما امرنا به هذا فقط أو یزید اللّه فی صفتها بعد؟.
4- الصحیح کما فی المصحف الشریف و المصدر: و لا تسقی الحرث.
5- فی نسخة و فی المصدر: الدلاء.
6- جمع الناعورة: آلة لرفع الماء، قوامها دولاب کبیر و قوادیس مرکبة علی دائرة.

لِأُمِّی قَالُوا قَدْ رَضِینَا بِدِینَارٍ فَسَأَلَهَا فَقَالَتْ بَلْ بِأَرْبَعَةٍ فَأَخْبَرَهُمْ فَقَالُوا نُعْطِیکَ دِینَارَیْنِ فَأَخْبَرَ أُمَّهُ فَقَالَتْ بِمِائَةٍ (1)فَمَا زَالُوا یَطْلُبُونَ عَلَی النِّصْفِ مِمَّا تَقُولُ أُمُّهُ وَ یَرْجِعُ إِلَی أُمِّهِ فَتُضَعِّفُ الثَّمَنَ حَتَّی بَلَغَ (2)ثَمَنُهَا مِلْ ءَ مَسْکِ ثَوْرٍ أَکْبَرَ مَا یَکُونُ مَلَئُوهُ دَنَانِیرَ فَأَوْجَبَ لَهُمُ الْبَیْعَ ثُمَّ ذَبَحُوهَا فَأَخَذُوا قِطْعَةً وَ هِیَ عَجْبُ الذَّنَبِ (3)الَّذِی مِنْهُ خُلِقَ ابْنُ آدَمَ وَ عَلَیْهِ یُرْکَبُ إِذَا أُعِیدَ (4)خَلْقاً جَدِیداً فَضَرَبُوهُ بِهَا وَ قَالُوا اللَّهُمَّ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ لَمَّا أَحْیَیْتَ هَذَا الْمَیِّتَ وَ أَنْطَقْتَهُ لِیُخْبِرَ عَنْ قَاتِلِهِ فَقَامَ سَالِماً سَوِیّاً وَ قَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ قَتَلَنِی هَذَانِ ابْنَا عَمِّی حَسَدَانِی عَلَی ابْنَةِ عَمِّی فَقَتَلَانِی وَ أَلْقَیَانِی فِی مَحَلَّةِ هَؤُلَاءِ لِیَأْخُذُوا دِیَتِی فَأَخَذَ مُوسَی الرَّجُلَیْنِ فَقَتَلَهُمَا وَ کَانَ قَبْلَ أَنْ یَقُومَ الْمَیِّتُ ضَرَبَ بِقِطْعَةٍ مِنَ الْبَقَرَةِ فَلَمْ یَحْیَ فَقَالُوا یَا نَبِیَّ اللَّهِ أَیْنَ مَا وَعَدْتَنَا عَنِ اللَّهِ قَالَ مُوسَی قَدْ صَدَقْتَ وَ ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنِّی لَا أُخْلِفُ وَعْدِی وَ لَکِنْ لِیُقَدِّمُوا (5)لِلْفَتَی مِنْ ثَمَنِ بَقَرَتِهِ فَیَمْلَئُوا مَسْکَهَا دَنَانِیرَ ثُمَّ أُحْیِی هَذَا فَجَمَعُوا أَمْوَالَهُمْ وَ وَسَّعَ اللَّهُ جِلْدَ الثَّوْرِ حَتَّی وُزِنَ مَا مُلِئَ بِهِ جِلْدُهُ فَبَلَغَ خَمْسَةَ آلَافِ أَلْفِ دِینَارٍ (6)فَقَالَ بَعْضُ بَنِی إِسْرَائِیلَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ ذَلِکَ بِحَضْرَةِ الْمَقْتُولِ الْمَنْشُورِ الْمَضْرُوبِ بِبَعْضِ الْبَقَرَةِ لَا نَدْرِی أَیُّهُمَا أَعْجَبُ إِحْیَاءُ اللَّهِ هَذَا وَ إِنْطَاقُهُ بِمَا نَطَقَ أَوْ إِغْنَاؤُهُ لِهَذَا الْفَتَی بِهَذَا الْمَالِ الْعَظِیمِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ مَنْ أَحَبَّ مِنْکُمْ أَنْ أُطَیِّبَ فِی الدُّنْیَا عَیْشَهُ وَ أُعَظِّمَ فِی جِنَانِی مَحَلَّهُ وَ أَجْعَلَ بِمُحَمَّدٍ (7)وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فِیهَا مُنَادَمَتَهُ لِیَفْعَلْ کَمَا فَعَلَ هَذَا الْفَتَی إِنَّهُ کَانَ قَدْ سَمِعَ مِنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ ذِکْرَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ وَ کَانَ عَلَیْهِمْ مُصَلِّیاً وَ لَهُمْ عَلَی جَمِیعِ الْخَلَائِقِ

ص: 270


1- فی المصدر و البرهان: فقالت: بثمانیة.
2- فی نسخة: فتضاعف حتّی بلغ.
3- العجب بالفتح فالسکون: مؤخر کل شی ء أصل الذنب عند رأس العصعص. و فی المصدر: عجز الذنب.
4- فی نسخة و فی المصدر: إذا ارید.
5- فی نسخة: لم یقدموا، و فی المصدر: ثمن بقرته.
6- فی نسخة: خمسة آلاف آلاف. و الصواب ما فی المتن لما یأتی بعد ذلک.
7- فی نسخة: و اجعل لمحمّد.

مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الْمَلَائِکَةِ مُفَضِّلًا فَلِذَلِکَ صَرَفْتُ إِلَیْهِ الْمَالَ الْعَظِیمَ لِیَتَنَعَّمَ بِالطَّیِّبَاتِ وَ یَتَکَرَّمَ بِالْهِبَاتِ وَ الصِّلَاتِ وَ یَتَحَبَّبَ بِمَعْرُوفِهِ إِلَی ذَوِی الْمَوَدَّاتِ وَ یَکْبِتَ بِنَفَقَاتِهِ ذَوِی الْعَدَاوَاتِ قَالَ الْفَتَی یَا نَبِیَّ اللَّهِ کَیْفَ أَحْفَظُ هَذِهِ الْأَمْوَالَ أَمْ کَیْفَ أَحْذَرُ مِنْ عَدَاوَةِ مَنْ یُعَادِینِی فِیهَا وَ حَسَدِ مَنْ یَحْسُدُنِی لِأَجْلِهَا قَالَ قُلْ عَلَیْهَا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ مَا کُنْتَ تَقُولُهُ قَبْلَ أَنْ تَنَالَهَا فَإِنَّ الَّذِی رَزَقَکَهَا بِذَلِکَ الْقَوْلِ مَعَ صِحَّةِ الِاعْتِقَادِ یَحْفَظُهَا عَلَیْکَ أَیْضاً بِهَذَا الْقَوْلِ مَعَ صِحَّةِ الِاعْتِقَادِ فَقَالَهَا الْفَتَی فَمَا رَامَهَا حَاسِدٌ لَهُ لِیُفْسِدَهَا أَوْ لِصٌّ لِیَسْرِقَهَا أَوْ غَاصِبٌ لِیَغْصِبَهَا إِلَّا دَفَعَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا بِلَطِیفَةٍ مِنْ لَطَائِفِهِ حَتَّی یَمْتَنِعَ مِنْ ظُلْمِهِ اخْتِیَاراً أَوْ مَنَعَهُ مِنْهُ بِآفَةٍ أَوْ دَاهِیَةٍ حَتَّی یَکُفَّهُ عَنْهُ کَفَّ اضْطِرَارٍ (1)قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلَمَّا قَالَ مُوسَی لِلْفَتَی ذَلِکَ وَ صَارَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ بِمَقَالَتِهِ حَافِظاً قَالَ هَذَا الْمَنْشُورُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَا سَأَلَکَ بِهِ هَذَا الْفَتَی مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ التَّوَسُّلِ بِهِمْ أَنْ تُبْقِیَنِی فِی الدُّنْیَا مُتَمَتِّعاً (2)بِابْنَةِ عَمِّی وَ تُخْزِیَ (3)عَنِّی أَعْدَائِی وَ حُسَّادِی وَ تَرْزُقَنِی فِیهَا خَیْراً کَثِیراً طَیِّباً فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّ لِهَذَا الْفَتَی الْمَنْشُورِ بَعْدَ الْقَتْلِ سِتِّینَ سَنَةً وَ قَدْ وَهَبْتُ لَهُ لِمَسْأَلَتِهِ وَ تَوَسُّلِهِ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ سَبْعِینَ سَنَةً تَمَامَ مِائَةٍ وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً صَحِیحَةٌ حَوَاسُّهُ ثَابِتٌ فِیهَا جَنَانُهُ قَوِیَّةٌ فِیهَا شَهَوَاتُهُ یَتَمَتَّعُ بِحَلَالِ هَذِهِ الدُّنْیَا وَ یَعِیشُ وَ لَا یُفَارِقُهَا وَ لَا تُفَارِقُهُ فَإِذَا حَانَ حِینُهُ حَانَ حِینُهَا وَ مَاتَا جَمِیعاً مَعاً فَصَارَا إِلَی جِنَانِی فَکَانَا زَوْجَیْنِ فِیهَا نَاعِمَیْنِ وَ لَوْ سَأَلَنِی یَا مُوسَی هَذَا الشَّقِیُّ الْقَاتِلُ بِمِثْلِ مَا تَوَسَّلَ بِهِ هَذَا الْفَتَی عَلَی صِحَّةِ اعْتِقَادِهِ أَنْ أَعْصِمَهُ مِنَ الْحَسَدِ وَ أُقْنِعَهُ بِمَا رَزَقْتُهُ وَ ذَلِکَ هُوَ الْمُلْکُ الْعَظِیمُ لَفَعَلْتُ وَ لَوْ سَأَلَنِی بِذَلِکَ مَعَ التَّوْبَةِ (4)أَنْ لَا أُفْضِحَهُ لَمَا فَضَحْتُهُ وَ لَصَرَفْتُ هَؤُلَاءِ عَنِ اقْتِرَاحِ إِبَانَةِ الْقَاتِلِ وَ لَأَغْنَیْتُ هَذَا الْفَتَی مِنْ غَیْرِ هَذَا الْوَجْهِ بِقَدْرِ هَذَا

ص: 271


1- فی المصدر: فیکف اضطرارا.
2- فی نسخة: أن تبقینی فی الدنیا ممتعا.
3- فی المصدر: و تجزی عنی اعدائی.
4- فی نسخة: و لو سألنی بذلک مع التوبة من صنیعه.

الْمَالِ (1)وَ لَوْ سَأَلَنِی بَعْدَ مَا افْتَضَحَ وَ تَابَ إِلَیَّ وَ تَوَسَّلَ بِمِثْلِ وَسِیلَةِ هَذَا الْفَتَی أَنْ أُنْسِیَ النَّاسَ فِعْلَهُ بَعْدَ مَا أَلْطُفُ لِأَوْلِیَائِهِ فَیَعْفُونَ عَنِ الْقِصَاصِ لَفَعَلْتُ وَ کَانَ لَا یُعَیِّرُهُ بِفِعْلِهِ أَحَدٌ وَ لَا یَذْکُرُهُ فِیهِمْ ذَاکِرٌ وَ لَکِنْ ذَلِکَ فَضْلٌ أُوتِیهِ مَنْ أَشَاءُ وَ أَنَا ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ وَ أَعْدَلُ بِالْمَنْعِ عَلَی مَنْ أَشَاءُ وَ أَنَا الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (2)فَلَمَّا ذَبَحُوهَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ وَ أَرَادُوا أَنْ لَا یَفْعَلُوا ذَلِکَ مِنْ عِظَمِ ثَمَنِ الْبَقَرَةِ وَ لَکِنَّ اللَّجَاجَ حَمَلَهُمْ عَلَی ذَلِکَ وَ اتِّهَامُهُمْ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حَدَاهُمْ (3)قَالَ فَضَجُّوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالُوا افْتَقَرَتِ الْقَبِیلَةُ وَ دُفِعَتْ إِلَی التَّکَفُّفِ وَ انْسَلَخْنَا (4)بِلَجَاجِنَا عَنْ قَلِیلِنَا وَ کَثِیرِنَا فَادْعُ اللَّهَ لَنَا بِسَعَةِ الرِّزْقِ فَقَالَ لَهُمْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَیْحَکُمْ مَا أَعْمَی قُلُوبَکُمْ أَ مَا سَمِعْتُمْ دُعَاءَ الْفَتَی صَاحِبِ الْبَقَرَةِ وَ مَا أَوْرَثَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْغِنَی أَ وَ مَا سَمِعْتُمْ دُعَاءَ الْفَتَی الْمَقْتُولِ الْمَنْشُورِ وَ مَا أَثْمَرَ لَهُ مِنَ الْعُمُرِ الطَّوِیلِ وَ السَّعَادَةِ وَ التَّنَعُّمِ بِحَوَاسِّهِ (5)وَ سَائِرِ بَدَنِهِ وَ عَقْلِهِ لِمَ لَا تَدْعُونَ اللَّهَ تَعَالَی بِمِثْلِ دُعَائِهِمْ وَ تَتَوَسَّلُونَ إِلَی اللَّهِ بِمِثْلِ وَسِیلَتِهِمَا لِیَسُدَّ فَاقَتَکُمْ وَ یُجْبِرَ کَسْرَکُمْ وَ یَسُدَّ خَلَّتَکُمْ (6)فَقَالُوا اللَّهُمَّ إِلَیْکَ الْتَجَأْنَا وَ عَلَی فَضْلِکَ اعْتَمَدْنَا فَأَزِلْ فَقْرَنَا وَ سُدَّ خَلَّتَنَا بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی قُلْ لَهُمْ لِیَذْهَبَ رُؤَسَاؤُهُمْ إِلَی خَرِبَةِ بَنِی فُلَانٍ وَ یَکْشِفُوا فِی مَوْضِعِ کَذَا لِمَوْضِعٍ عَیَّنَهُ وَجْهَ أَرْضِهَا قَلِیلًا وَ یَسْتَخْرِجُوا مَا هُنَاکَ فَإِنَّهُ عَشَرَةُ آلَافِ أَلْفِ دِینَارٍ لِیَرُدُّوا عَلَی کُلِّ مَنْ دَفَعَ فِی ثَمَنِ هَذِهِ الْبَقَرَةِ مَا دَفَعَ لِتَعُودَ أَحْوَالُهُمْ (7)ثُمَّ لِیَتَقَاسَمُوا بَعْدَ ذَلِکَ مَا یَفْضُلُ وَ هُوَ خَمْسَةُ آلَافِ أَلْفِ دِینَارٍ عَلَی قَدْرِ مَا دَفَعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی هَذِهِ الْمِحْنَةِ لِیَتَضَاعَفَ أَمْوَالُهُمْ جَزَاءً عَلَی تَوَسُّلِهِمْ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ اعْتِقَادِهِمْ لِتَفْضِیلِهِمْ فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ

ص: 272


1- فی نسخة: بقدر هذا المال أوجده، و فی المصدر: الذی أوجده.
2- فی المصدر: و أنا العدل الحکیم.
3- فی المصدر: جرهم علیه. حداهم علیه خ ل.
4- فی نسخة: و وقعت الی التکفف. و فی البرهان: و رفعت. و فی المصدر: و انسلختها.
5- فی نسخة: و التمتع بحواسه. و فی المصدر: و التنعم و التمتع بحواسه.
6- الخلة بالفتح: الفقر و الحاجة.
7- فی المصدر: لتعود أحوالهم الی ما کانت علیه.

إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِیها اخْتَلَفْتُمْ فِیهَا (وَ تَدَارَأْتُمْ) أَلْقَی بَعْضُکُمُ الذَّنْبَ فِی قَتْلِ الْمَقْتُولِ عَلَی بَعْضٍ وَ دَرَأَهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ ذَوِیهِ وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ مُظْهِرٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ مَا کَانَ مِنْ خَبَرِ الْقَاتِلِ وَ مَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ مِنْ إِرَادَةِ تَکْذِیبِ مُوسَی بِاقْتِرَاحِکُمْ عَلَیْهِ مَا قَدَرْتُمْ أَنَّ رَبَّهُ لَا یُجِیبُهُ إِلَیْهِ فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها بِبَعْضِ الْبَقَرَةِ کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ کَمَا أَحْیَا الْمَیِّتَ بِمُلَاقَاةِ مَیِّتٍ آخَرَ لَهُ أَمَّا فِی الدُّنْیَا فَیَتَلَاقَی مَاءُ الرَّجُلِ مَاءَ الْمَرْأَةِ فَیُحْیِی اللَّهُ الَّذِی کَانَ فِی الْأَصْلَابِ وَ الْأَرْحَامِ حَیّاً وَ أَمَّا فِی الْآخِرَةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُنَزِّلُ بَیْنَ نَفْخَتَیِ الصُّورِ بَعْدَ مَا یُنْفَخُ النَّفْخَةُ الْأُولَی مِنْ دُوَیْنِ السَّمَاءِ الدُّنْیَا مِنَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِیهِ وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ وَ هِیَ مِنْ مَنِیٍّ کَمَنِیِّ الرَّجُلِ فَیَمْطُرُ ذَلِکَ عَلَی الْأَرْضِ فَیَلْقَی الْمَاءُ الْمَنِیُّ مَعَ الْأَمْوَاتِ الْبَالِیَةِ فَیَنْبُتُونَ مِنَ الْأَرْضِ وَ یَحْیَوْنَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ سَائِرَ آیَاتِهِ سِوَی هَذِهِ الدَّلَالاتِ عَلَی تَوْحِیدِهِ وَ نُبُوَّةِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ نَبِیِّهِ وَ فَضْلِ مُحَمَّدٍ عَلَی الْخَلَائِقِ سَیِّدِ عَبِیدِهِ وَ إِمَائِهِ وَ تَبْیِینِهِ فَضْلَهُ (1)وَ فَضْلَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ عَلَی سَائِرِ خَلْقِ اللَّهِ أَجْمَعِینَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ تَعْتَبِرُونَ وَ تَتَفَکَّرُونَ أَنَّ الَّذِی فَعَلَ هَذِهِ الْعَجَائِبَ لَا یَأْمُرُ الْخَلْقَ إِلَّا بِالْحِکْمَةِ وَ لَا یَخْتَارُ مُحَمَّداً وَ آلَهُ إِلَّا لِأَنَّهُمْ أَفْضَلُ ذَوِی الْأَلْبَابِ(2).

**[ترجمه]تفسیر الامام العسکری علیه السلام : «وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً» تا «لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » - . بقره / 67 - 73 -

امام علیه السلام فرمود: خداوند به یهودیان مدینه فرمود: به یاد بیاورید هنگامی که موسی به قومش فرمود: که خداوند به شما امر کرده است که یک گاو را قربانی کنید و بعضی از گوشت آن را در برابر خودتان به بدن مقتول بزنید تا به اذن خداوند زنده شود و سراپا بایستد و شما را از قاتلش با خبر کند و این در حالی بود که مقتول در بین آن ها افتاده بود. در این هنگام موسی به امر خدا به مردم قبیله دستور داد که پنجاه نفر از آن ها به نمایندگی از بقیه به خداوند بزرگ و قادر، خداوند بنی اسرائیل، کسی که حضرت محمد صلی الله علیه و علی آله الطیبین و اهل بیت او علیهم السلام را بر همه خلایق برتری داد، قسم بخورند که ما او را نکشتیم و از قاتل او هم خبر نداریم. اگر این قسم را بخورند پس باید دیه مقتول را پرداخت کنند و اگر این کار را نکنند باید قاتل آن مقتول را ذکر کنند یا خود قاتل اقرار کند تا قصاص شود. اگر هم این کار را نکنند باید در یک زندان تنگ زندانی شوند

ص: 266

تا این که حاضر شوند یکی از این کارها را انجام دهند. آن ها گفتنند: آیا ایمان ما اموالمان را و اموال ما ایمانمان را حفظ نمی کند؟ حضرت فرمود: نه در این جا خداوند حکم کرده است که باید این گونه جریان حل شود،

جریان به خاطر این بود که زنی خوشگل و زیبا و خوش خلقت و فرهیخته و با اصل و نسب و عفیف خواستگاران زیادی داشت. او سه پسر عمو داشت.آن زن به عالم ترین و عفیف ترین آن ها راضی شد و خواست با او ازدواج کند. پسر عموهای دیگرش به او حسودی کردند و به خاطر عشق آن دختر به او غبطه خوردند. پس آن دو پسر عموی خودشان را به جایی دعوت کردند و او را کشتنند و او را به محله ای بردند که بیشتر طایفه های بنی اسرائیل در آن جا ساکن بودند و جسد او را شبانگاه در میان آن محله انداختند. هنگامی که صبح شد جسد آن جوان را پیدا کردند و فهمیدند که کشته شده است. در آن هنگام دو پسر عموی قاتلش به آن جا آمدند و به خاطر او گریبان چاک کرده و خاک بر سر و روی خودشان می ریختند و خون او را به گردن آن طایفه گذاشتند. موسی آن ها را فراخواند ولی آن ها انکار کردند و نپذیرفتند که آن ها او را کشته باشند یا این که بدانند چه کسی قاتل او است. سپس آن طور که داستان آن را می دانید خداوند بر قاتل آن حکم کرد. آن ها گفتند ای موسی سوگندهای ما چه فایده ای دارد زمانی که این غرامت سنگین را از گردن ما برندارد؟ و این غرامت - دیه - چه فایده ای دارد زمانی که سوگندهایمان ما را حفظ نکند؟ موسی فرمود: همه نفع و سود در عبادت خداوند متعال و اطاعت از اوامر او و دوری از منکرات دین اوست. گفتند: ای موسی این غرامت و دیه بزرگ بر ما افتاده است در حالی که ما این قتل را انجام نداده­ایم و سوگندهای ما قوی است ولی هیچ حقی برای ما قائل نیستی، ای کاش خداوند متعال قاتل او را به ما معرفی کند و او برای ما به عنوان حاکم کافی است. پس در نزد او دعا کن تا قاتل او را برای ما معرفی کند تا جزای گناهش را ببیند و این کار او برای همه عاقلان آشکار شود.

موسی گفت: خداوند متعال حکمش را در این موضوع مشخص کرده است و من این حق را ندارم که چیزی غیر از آن چه که در این باره به ما حکم کرده است به او پیشنهاد بدهم و من بر حکم او هیچ اعتراضی نمی کنم بلکه بر ما لازم است که حکم او را اجرا کنیم و به آن عمل کنیم. موسی تصمیم گرفت در این حادثه به مانند حوادث دیگر حکمش را بر آن ها اجرا کند.

ص: 267

خداوند متعال بر موسی وحی فرستاد که: ای موسی پیشنهاد آن ها را قبول کن و از من بخواه تا قاتل او را بر آن ها آشکار کنم و کسان دیگر را از تهمت کشتن آن جوان حفظ کنم. من از طریق قبول کردن پیشنهاد آن ها می­خواهم که بر یکی از بندگان خوبم ثروت ارزانی دارم و دین این بنده درود فرستادن بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله سلم و برتری دادن محمد و علی بر دیگر انسانهاست و از این طریق او را در این دنیا بی نیاز می کنم تا بعضی از ثواب این کارش به او برسد.

پس موسی گفت: ای خدا! قاتل ای جوان را بر ما آشکار کن. خداون وحی فرستاد که ای موسی به بنی اسرائیل بگو که خداوند به شما دستور می دهد که یک گاو را قربانی کنید و بعضی از گوشت آن را به بدن آن مقتول بزنید تا زنده شود و اجرای این حکم را به خداوند متعال واگذار کنید و گرنه این مسأله را رها کنید و با ظاهر حکم مرا بگیرید. که خداوند در مورد این داستان فرمود:« وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ » یعنی اگر می خواهید که قاتل آن جوان را پیدا کنید باید یک گاو قربانی کنید و بدن آن مقتول را به بعضی از گوشت آن قربانی بزنید که آن مقتول خودش قاتلش را معرفی می کند. گفتند: آیا ما را به مسخره و شوخی گرفتی؟ به ما می گویی که گاوی را قربانی کنیم و تکه ای از گوشت آن را به بدن آن مقتول بزنیم تا او زنده شود؟ این چگونه امکان دارد؟ موسی گفت: « أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ » هیچ وقت چیزی را که خداوند به من دستور نداده است به او نسبت نمی دهم و به خدا پناه می برم که از انسان های جاهل باشم و با قیاس و منطق خودم با آن چه خداوند به آن دستور داده است معارضه کنم. این را در دفاع از سخن خدا و امر او گفت.

سپس موسی فرمود: آیا آب زن و مرد که در درون آن هاست مرده نیست سپس آن ها با هم مخلوط می شوند و یک انسان زنده از آن ها به وجود می آید؟ و آیا آن بذرها و دانه هایی را که در زمین هایتان می­کارید در اول به بی جان و بی فایده نیستنند تا این که خداوند متعال آن ها را از داخل زمین با آن همه زیبایی و سرزندگی بیرون می آورد و به درختان بزرگی تبدیل می­شوند؟ هنگامی که موسی با دلیل و استدلال خودش بر نظر آن ها غالب شد به موسی گفتند: « ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لّنَا مَا هِیَ » آن گاو چگونه باشد تا برویم و آن را بخریم؛ موسی از خداوند خواست و خداوند هم به او فرمود:

ص: 268

« آن ها بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ » بزرگ باشد « وَلاَ بِکْرٌ » کوچک « عوان » در حد وسط باشد « بین ذلک » نه بزرگ و نه کوچک « فَافْعَلُواْ مَا تُؤْمَرونَ » که به آن امر شدید « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا » یعنی رنگ آن گاوی که به ما دستور دادی تا آن را قربانی کنیم چگونه باشد؟ موسی بعد از این سؤال و جواب به آن ها گفت: « إنها بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِعٌ » رنگ زرد آن زیبا باشد نه به سفیدی بزند و نه به سیاهی « لَّوْنُهَا » به صورت تیره باشد « تَسُرُّ » رنگ آن گاو « النَّاظِرِینَ » و به خاطر خالص بودن و براق و درخشان بودن آن « قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا هِیَ » که آن گاو چگونه باشد؟ خداوند در مورد آن فرمود:« قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِیرُ الأَرْضَ » پیر و فرتوت نشده باشد به طوری که بتواند زمین را شخم بزند و باید کارهای سنگین مثل شخم زدن و کشیدن سطل­ها و چرخاندن دولاب - آبرسانی - را انجام نداده باشد و از همه این ها معاف شده باشد. «مُسَلَّمَةٌ» هیچ عیب و نقصی نداشته باشد « لاَّ شِیَةَ فِیهَا » هیچ خال و رنگ دیگری با رنگ اصلیش قاطی نشده باشد.

هنگامی که این ویژگی­های گاو را شنیدند گفتند: ای موسی آیا خداوند ما را به قربانی کردن چنین گاوی دستور داده است؟ گفت: بله. و موسی در اول این را نگفت، چون او اگر می­گفت: خداوند شما را به این کار دستور داده است، آن ها پرسیده بودند: به خداوند بگو که آن گاو باید چگونه باشد و رنگ آن چه باشد؟ و اگر در اول این را نمی گفتند هر گاوی را می آوردند خداوند آن را قبول می کرد. ولی او به آن ها این گونه جواب داد که: خداوند شما را به قربانی کردن هر گاوی دستور داده است ولی شما از قربانی کردن آن سرباز زدید، و گفت: هنگامی که تصمیم گرفتند که آن گاو را با آن ویژگی پیدا کنند و آن را قربانی کنند به دنبال چنان گاوی گشتنند و آن گاو را فقط در نزد یک جوان بنی اسرائیلی پیدا کردند که خداوند در خواب، محمد صلی ّ الله علیه و علی آله و سلّم و حضرت علی علیه السلام و اهل بیت پاکش را به او نشان داده بود،. آن دو به او فرمودند: تو ما را در دنیا دوست داشتی و ما را گرامی داشتی و ما می خواهیم بعضی از پاداشت را در دنیا به تو بدهیم اگر برای خریدن گاوت نزد تو آمدند جز با جلب رضایت مادرت آن را نفروش چون خداوند متعال به وسیله آن تو و نسلت را از دنیا بی نیاز می کند پس آن مرد جوان خوشحال شد و مردم نزد او آمدند تا گاوش را بخرند و به او گفتند: که گاوت را به چند می فروشی؟ گفت با دو دینار و اختیار

ص: 269

با مادرم است. گفتند: که آن را با یک دینار می خریم. و از مادرش پرسید او گفت که با چهار دینار آن را می فروشیم. او نیز به آن ها خبر داد و گفتند که آن را با دو دینار می خریم. به مادرش خبر داد، مادرش هم گفت: آن را با صد دینار می فروشم. آن ها هم چنان پیش مادر آن جوان می رفتند و از او می خواستند که آن را با نصف قیمت گفته شده بفروشد و هر بار هم مادرش قیمت قبلی را دو برابر می کرد تا این که قیمت آن به پر کردن شکم یک گاو بزرگ از طلا و دینار رسید و در آخر هم آن را خریدند و قربانی کردند و یک تکه از آخر دم آن را که انسان هم از آن خلق شده است گرفتند و اگر هم دوباره زنده شود خلقت دوباره اش از آن جا شروع می شود و آن را بر جسد آن مقتول زدند و گفتند: خداوندا! تو را به مقام و منزلت پیامبر صلی ّ الله علیه و علی آله و سلّم و اهل بیت پاکش علیهم السلام قسم می دهیم که آن مقتول را زنده کنی تا ما را از قاتلش با خبر کند. پس آن مقتول زنده شد و سالم و سرحال ایستاد و گفت: ای پیامبر خدا این دو پسر عموی خودم من را کشتند که به خاطر عشق دختر عمویمان به من، من را کشتند و جسد من را جلوی راه این طایفه گذاشتند تا دیه من را از آن ها بگیرند. پس موسی آن دو نفر را گرفت و آن ها را کشت. و قبل از آن که آن مقتول زنده شود یک تکه از گوشت آن گاو را به او زدند ولی زنده نشد پس به موسی گفتند: ای پیامبر خدا آن وعده خداوندی که به ما دادی که آن مقتول زنده می شود کجاست؟ موسی گفت: راست می­گویید و دلیل این را خدا بهتر می داند. و خداوند به موسی وحی فرستاد که ای موسی من خلف وعده نمی کنم ولی اول باید پول آن مرد جوان را بپردازید و پوست آن را پر از دینار و طلا کنید و به او بدهید تا من هم آن مقتول را زنده کنم. سپس آن ها پول هایشان را جمع کردند و گنجایش پوست آن را هم زیاد کرد تا این که گنجایش آن به پنج هزار هزار دینار رسید و در هنگام زنده کردن آن مرد مقتول کشته شده بعضی از مردم بنی اسرائیل به موسی گفتند که نمی دانیم کدام یک از این کارها عجیب تر است، زنده کردن این مرد مقتول و یا ارزانی داشتن این مال زیاد به این مرد جوان؟ پس خداوند به موسی وحی فرستاد که به آن ها بگو که هر کس می­خواهد که زندگی دنیایش را بهتر کنم و در بهشت جایگاهش را بلند کنم و در بهشت او را قرین محمد صلی ّ الله علیه و علی آله و اهل بیت او علیهم السلام قرار دهم باید به مانند این جوان رفتار کند. آن مرد جوان در نزد موسی بن عمران ذکر پیامبر صلیّ الله علیه و علی آله و علی و اهل بیت علیهم السلام آن ها را شنیده بود که همیشه بر آن ها درود می فرستاد و آن ها را از

ص: 270

هر جن و انسی برتر و گرامی تر می­دانست. به خاطر این، این ثروت فراوان را بر او ارزانی داشتم تا از روزیهای حلال بهره ببرد و با هدیه­ها و بخشش­ها گرامی شود و به خاطر این کار خیرش در بین انسانهای خوب، محبوب گردد و با امکانات مادی که دارد دشمنان را سرکوب کند.

آن مرد جوان به موسی گفت ای پیامبر خدا این همه پول را چگونه حفظ کنم؟ و چگونه خودم و مالم را از حسد مردم حسود و حیله ای دشمنانم حفظ کنم؟ فرمود: با درود فرستادن بر محمد صلی الله علیه و علی آله و سلّم و اهل بیت او آن چنان که قبل از به دست آوردن آن، با این گفتار و با صحت عقیده، این کار را انجام می دادی، هرکس که این همه مال و ثروت را به تو داده است آن کس هم تو و آن را با این گفتار و با صحت عقیده حفظ می­کند. آن مرد جوان آن را گفت و از آن پس، هیچ انسان حسودی قصد نکرد آن را از او بگیرد و هیچ دزدی قصد نکرد آن را بدزدد و هیج انسان ظالمی قصد نکرد آن را غصب کند مگر این که خداوند با یکی از کارهای ظریفش او را از این کارش منع کرد تا به اختیار خود به وی ظلم نکند یا او را به رساندن آفت یا مصیبتی از این کار بازداشت تا به اجبار به این کار دست نزند.

آن حضرت علیه السلام فرمود: سپس موسی هنگامی که این را به آن مرد جوان گفت و خداوند متعال با این گفتار، او را حفظ کرد این منشور را گفت: خداوندا از تو می­خواهم به حق آن صلاة و درودی که این مرد جوان بر محمد صلی الله علیه و علی آله و سلّم و اهل بیت او علیهم السلام فرستاد و از تو خواست از تو می­خواهم که من را در این دنیا باقی بگذاری و مرا از دختر عمویم بهرمند گردانی و دشمنان و حسودانم را از من دور نگه داری و به خاطر وی، خیر و برکت زیاد به من عطا کنی». خداوند به او وحی فرستاد که: ای موسی این مرد مقتول قرار بود که بعد از قتل، شصت سال در دنیا زندگی کند ولی الان به خاطر این کارش و توسلش به پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلّم و اهل بیت او علیهم السلام هفتاد سال دیگر عمر به او عطا کردم که می­شود صد و سی سال، با حواس سالم در دنیا زندگی کند و دلش محکم باشد و شهواتش قوی باشد و از حلال این دنیا استفاده کند و زندگی کند و او وی را ترک نگوید و وی نیز او را ترک نگوید، و هرگاه که وقت مرگش فرا رسید وقت مرگ همسرش هم فرابرسد و آن ها با هم این دنیا را ترک کنند و با هم به بهشتم بروند و به عنوان دو زوج در آن جا به خوبی و خوشی زندگی کنند. ای موسی اگر آن انسان بدبخت قاتل هم به مانند این مرد جوان و با اعتقاد سالم و با توسل به آن چه که این مرد جوان انجام داد و از من می­خواست که او را از دست حسد حفظ کنم و به آن چه به او داده­ام قانع­اش کنم که قناعت سرمایه­ای عظیم است این کار را انجام می­دادم؛ و اگر با یک توبه خالص از من می خواست که در دنیا او را رسوا نکنم این کار را انجام می دادم و آن مردم را از شناختن قاتل آن مقتول منصرف می کردم و این مرد جوان دیگر را به یک روش دیگر و به اندازه این مال،

ص: 271

بی­نیاز می کردم و اگر بعد از رسواییش و با یک توبه خالص و با توسل به آن چه که آن جوان توسل کرد از من می­خواست که مردم کار زشت او را فراموش کنند و و از قصاص کردن او منصرف شوند این کار را انجام می دادم و هیچ کس او را به خاطر کارش سرزنش نمی­کرد و کارش در یاد آن ها نمی­ماند، ولی این فضلی است که آن را به کسانی که خودم بخواهم می­دهم و همانا من دارای فضیلتی بزرگ هستم، واگر من نخواهم در مقابل کسی که بخواهد این کار را انجام داهد منعی قرار می­دهم و همانا من قدرتمند و حکیم هستم.

هنگامی که مردم آن گاو را قربانی کردند خداوند فرمود: «فذبحوها و ما کادوا یفعلون» و می­خواستند که به خاطر گران بودن گاو این کار را انجام ندهند ولی لجاجت آن ها باعث شد که این کار را انجام دهند و تهمت زدن آن ها به موسی آن ها را به این کار ترغیب کرد. به نزد موسی گلایه بردند و گفتند: طایفه ما فقیر شد و به گدایی افتاد و به خاطر لجاجت، کم و زیاد خود را از دست دادیم. پس از خداوند متعال بخواه که رزق فراوان به ما عطا بکند. موسی به آن ها فرمود: وای بر شما چرا قلب هایتان کور است؟ آیا دعای صاحب آن گاو را نشنیده اید؟ و ندیدید که خداوند چگونه بر او نعمت و رزق ارزانی داشت؟ و آیا دعای آن مرد مقتول را نشنیدید که خداوند به خاطر آن، چه عمر طولانی و با سعادتی به او عطا کرد که از حواس خود بهرمند شود و با بدن و عقل سالم در دنیا با بهترین نعمت ها زندگی کند؟ پس چرا به مانند دعای آن ها شما هم به درگاه خداوند دعا نمی­کنید به مانند آن ها به توسل های آن ها متوسل شوید و از خداوند بخواهید که فقر را از میان شما بردارد و فقر و نیاز شما را برطرف کند؟ پس گفتند: «ای پرودگار ما به تو پناه بردیم و بر فضل و بخشش تو امید داریم پس فقر ما را بردار و ما را بی­نیاز کن به خاطر بزرگی و منزلت پیامبر صلی الله علیه و علی آله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و اهل بیت پاکشان». خداوند به موسی وحی فرستاد: ای موسی به آن ها بگو که بزرگانشان به سوی خرابه بنی فلان بروند و در آن جا کنار فلان چشمه کمی از خاک آن جا را بکنند و هر چه در زیر آن جا هست را برای خودشان بردارند؛ در آن جا ده هزار دینار وجود دارد و آن را به هر کسی که برای خرید آن گاو پولی داده است بدهند وآن را در بین آن ها پخش کنند تا فقرشان از بین برود. سپس باقیمانده آن گنج را که پنج­هزار دینار است و به اندازه پولی است که هر یک در این مصیبت دادند در بین مردم تقسیم کنند تا به خاطر توسلشان به محمد صل ّ الله علیه و علی آله و سلّم و اهل بیت او و اعتقادشان به برتری و فضیلت ایشان پول و رزقشان دوبرابر شود. به این خاطر خداوند بزرگ فرمود:

ص: 272

« و إذا قتلتم نفسا فادّارأتم » در آن اختلاف پیدا کردید، بعضی از شما تقصیر را به گردن دیگری می­انداخت و خودش و نزدیکانش را از آن بری می­دانست « والله مخرج » نشان دهنده « ما کنتم تکتمون » خبر قاتل و آن چه که پنهان می­کردید یعنی اراده تکذیب موسی با پیشنهادتان به او و خیال کردید که خداوند به او پاسخ نمی­دهد. « فقلنا اضربوه ببعضها » به بعضی از گوشت گاو «کذلک یحیی الموتی » در دنیا و آخرت این گونه مرده زنده می شود، آن طور که یک مرده با برخورد جسم مرده دیگر به او، زنده می شود در دنیا نیز آب مرد با آب زن در رحم قاطی می­شود پس آن چه را که در صلب­ها و رحم­ها مرده است زنده می­کند. ولی در آخرت این گونه است که خداوند بعد از این که برای بار اول از کمی پایین­تر از آسمان دنیا از دریای مسجور می­دمد همان که در باره آن فرمود: «و البحر المسجور » و حالت آن به مانند حالت منی مرد است و آن بر روی زمین می ریزد و بر جسد پوسیده مردگان ریخته می­شود و آن مردگان هم به مانند درختان رشد می کنند و دوباره زنده می شوند. سپس خداوند فرمود: «و یریکم آیاته » جدا از این نشانه ها، نشانه های دیگری بر توحید خداوند و نبوت پیامبرش موسی و فضل و بزرگی محمد صلی الله علیه و علی آله و اهل بیتش علیهم السلام را بر دیگر مخلوقات و سرور بندگان و کنیزان او را به شما نشان می­دهد و فضیلت او و اهل بیت طاهر او بر سایر خلق خدا تبیین می­کند « لعلّکم تعقلون » تا عبرت بگیرید و به فکر بیفتید کسی که این کارهای بزرگ و عجیب را انجام می دهد دستوراتش خالی از حکمت نیستند و محمد صلی الله علیه و علی آله و اهل بیتش را جز به خاطر این که بهترین عاقلان هستند انتخاب نمی­کند. - . تفسیر الامام : 108 - 113 -

**[ترجمه]

بیان

أما وقت أیماننا أموالنا استبعاد منهم للحکم علیهم بالدیة بعد حلفهم أی أ لیس أیماننا وقایة لأموالنا و بالعکس حتی جمعت بینهما و الباسقة الطویلة و راض الدابة ذللها و النواعیر جمع الناعورة و هی الدولاب و الدلو یستقی بها و نادمة منادمة و نداما جالسة علی الشراب قوله علیه السلام و لم یقل موسی حاصله أنه علیه السلام حمل قوله تعالی إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ علی حقیقة الاستقبال و لذا فسره بقوله سیأمرکم فوعدهم أولا بالأمر ثم بعد سؤالهم و تعیین البقرة أمرهم و لو قال موسی أولا بصیغة الماضی أمرکم أن تذبحوا لتعلق الأمر بالحقیقة و کان یکفی أی بقرة کانت و هذا وجه ثالث غیر ما ذهب إلیه الفریقان فی تأویل الآیة لکن بقول السید و أصحابه أنسب و جمعه مع الأخبار السابقة لا یخلو من إشکال و یمکن أن تحمل الأخبار السابقة علی أنه تعالی لما علم أنه إن أمرهم ببقرة مطلقة لم یکتفوا بذلک فلذا لم یأمرهم بها أولا أو علی أنه بعد

ص: 273


1- فی نسخة: و تثبیت فضله.
2- تفسیر الإمام: 108- 113.

الوعد بالأمر لو لم یسألوا عن خصوص البقرة لأمرهم ببقرة مطلقة فلما بادروا بالسؤال شدد علیهم و هما بعیدان و ارتکاب مثلهما فیها لهذا الخبر مع کونها أقوی و أکثر مشکل و الله یعلم حقیقة الأمر. (1)و قال الثعلبی قال المفسرون وجد قتیل فی بنی إسرائیل اسمه عامیل و لم یدروا قاتله و اختلفوا فی قاتله و سبب قتله فقال عطاء و السدی کان فی بنی إسرائیل رجل کثیر المال و له ابن عم مسکین لا وارث له غیره فلما طال علیه حیاته قتله لیرثه و قال بعضهم کان تحت عامیل بنت عم له کانت مثلا فی بنی إسرائیل بالحسن و الجمال فقتله ابن عمه لینکحها فلما قتله حمله من قریته إلی قریة أخری فألقاه هناک و قال عکرمة کان لبنی إسرائیل مسجد له اثنا عشر بابا لکل سبط منهم باب فوجد قتیل علی باب سبط قتل و جر إلی باب سبط آخر فاختصم فیه السبطان و قال ابن سیرین قتله القاتل ثم احتمله فوضعه علی باب رجل منهم ثم أصبح یطلب بدمه و قیل ألقاه بین قریتین فاختصم فیه أهلهما فاشتبه أمر القتیل علی موسی و کان ذلک قبل نزول القسامة فأمرهم الله بذبح البقرة فشددوا علی أنفسهم فشدد الله علیهم و إنما کان تشدیدهم تقدیرا من الله به و حکمة.

و کان السبب فیه علی ما ذکره السدی و غیره أن رجلا من بنی إسرائیل کان بارا بأبیه و بلغ من بره أن رجلا أتاه بلؤلؤة فابتاعها بخمسین ألفا و کان فیها فضل و ربح فقال للبائع (2)إن أبی نائم و مفتاح الصندوق تحت رأسه فأمهلنی حتی یستیقظ فأعطیک الثمن قال فأیقظ أباک و أعطنی المال قال ما کنت لأفعل و لکن أزیدک عشرة آلاف فأنظرنی حتی ینتبه أبی فقال الرجل فأنا أحط عنک عشرة آلاف إن أیقظت أباک و عجلت النقد فقال و أنا أزیدک عشرین ألفا إن انتظرت انتباهة أبی ففعل و لم

ص: 274


1- فی نسخة مخطوطة هنا زیادة لا تخلو عن تکرار و هی هکذا: ثم اعلم أن هذا الخبر یدل صریحا علی ما ذهب إلیه السیّد المرتضی رضی اللّه عنه و أتباعه من أن المکلف به أولا کان ما بینه تعالی لهم أخیرا فینا فی الاخبار السابقة، و یمکن حمله علی أن المراد به أنّه تعالی لو لم یکن یعلم سؤالهم بعد أمرهم بذبح البقرة لم یکلفهم الا بذبح بقرة غیر معینة، و لما علم سؤالهم کلفهم أولا بما بین لهم أخیرا فالباعث علی ذلک هو سؤالهم لعلمه به قبل وقوعه.
2- فی المصدر: فقال البائع: اعطنی ثمن اللؤلؤة فقال: إن ابی نائم.

یوقظ أباه (1)فلما استیقظ أبوه أخبره بذلک فدعا له و جزاه خیرا و قال هذه البقرة لک بما صنعت فقال رسول الله انظروا ما ذا صنع به البر.

و قال ابن عباس و وهب و غیرهما من أهل الکتب کان فی بنی إسرائیل رجل صالح له ابن طفل و کان له عجل فأتی بالعجل إلی غیضة (2)و قال اللهم إنی استودعتک هذه العجلة لابنی حتی یکبر و مات الرجل فشبت العجلة فی الغیضة و صارت عوانا و کانت تهرب من کل من رامها فلما کبر الصبی کان بارا بوالدته و کان یقسم اللیلة ثلاثة أثلاث یصلی ثلثا و ینام ثلثا و یجلس عند رأس أمه ثلثا فإذا أصبح انطلق و احتطب علی ظهر و یأتی به السوق فیبیعه بما شاء الله ثم یتصدق بثلثه و یأکل ثلثه و یعطی والدته ثلثا فقالت له أمه یوما إن أباک ورثک عجلة و ذهب بها إلی غیضة کذا و استودعها فانطلق إلیها و ادع إله إبراهیم و إسماعیل و إسحاق أن یردها علیک و إن من علامتها أنک إذا نظرت إلیها یخیل إلیک أن شعاع الشمس یخرج من جلدها و کانت تسمی المذهبة لحسنها و صفوتها و صفاء لونها فأتی الفتی الغیضة فرآها ترعی فصاح بها و قال أعزم علیک بإله إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب (3)فأقبلت تسعی حتی قامت بین یدیه فقبض علی عنقها و قادها فتکلمت البقرة بإذن الله و قالت أیها الفتی البار بوالدته ارکبنی فإن ذلک أهون علیک فقال الفتی إن أمی لم تأمرنی بذلک و لکن قالت خذ بعنقها قالت البقرة بإله بنی إسرائیل لو رکبتنی ما کنت تقدر علی أبدا فانطلق فإنک لو أمرت الجبل أن ینقلع من أصله و ینطلق معک لفعل لبرک بوالدتک فصار الفتی بها فاستقبله عدو الله إبلیس فی صورة راع فقال أیها الفتی إنی رجل من رعاة البقر اشتقت إلی أهلی فأخذت ثورا من ثیرانی فحملت زادی و متاعی حتی إذا بلغت شطر الطریق ذهبت لأقضی حاجتی فعدا وسط الجبل و ما قدرت علیه و إنی أخشی علی نفسی الهلکة فإن رأیت أن تحملنی علی بقرتک و تنجینی من الموت و أعطیک أجرها

ص: 275


1- فی المصدر: فقال: قبلت فقعد و لم یوقظ أباه.
2- الغیضة: الاجمة. مجتمع الشجر فی مغیض الماء.
3- فی المصدر: و یعقوب أن تردی علی.

بقرتین مثل بقرتک فلم یفعل الفتی و قال اذهب فتوکل علی الله و لو علم الله تعالی منک الیقین لبلغک بلا زاد و لا راحلة فقال إبلیس إن شئت فبعنیها بحکمک و إن شئت فاحملنی علیها و أعطیک عشرة مثلها (1)فقال الفتی إن أمی لم تأمرنی بهذا فبین الفتی کذلک إذ طار طائر من بین یدی البقرة و نفرت البقرة هاربة فی الفلاة و غاب الراعی فدعاها الفتی باسم إله إبراهیم فرجعت البقرة إلیه فقالت أیها الفتی البار بوالدته أ لم تر إلی الطائر الذی طار فإنه إبلیس عدو الله اختلسنی أما إنه لو رکبنی لما قدرت علی أبدا فلما دعوت إله إبراهیم جاء ملک فانتزعنی من ید إبلیس و ردنی إلیک لبرک بأمک و طاعتک لها فجاء بها الفتی إلی أمه فقالت له إنک فقیر لا مال لک و یشق علیک الاحتطاب بالنهار و القیام باللیل فانطلق فبع هذه البقرة و خذ ثمنها قال لأمه بکم أبیعها قالت بثلاثة دنانیر و لا تبعها بغیر رضای و مشورتی و کان ثمن البقرة فی ذلک الوقت ثلاثة دنانیر فانطلق بها الفتی إلی السوق فعقبه الله سبحانه (2)ملکا لیری خلقه قدرته و لیختبر الفتی کیف بره بوالدته و کان الله به خبیرا فقال له الملک بکم تبیع هذه البقرة قال بثلاثة دنانیر و أشترط علیک رضا أمی فقال له الملک ستة دنانیر و لا تستأمر أمک فقال الفتی لو أعطیتنی وزنها ذهبا لم آخذه إلا برضا أمی فردها إلی أمه و أخبرها بالثمن فقالت ارجع فبعها بستة دنانیر علی رضا منی فانطلق الفتی بالبقرة إلی السوق فأتی الملک فقال استأمرت والدتک فقال الفتی نعم إنها أمرتنی أن لا أنقصها من ستة دنانیر علی أن أستأمرها قال الملک فإنی أعطیک اثنی عشر (3)علی أن لا تستأمرها فأبی الفتی و رجع إلی أمه و أخبرها بذلک فقالت إن ذاک الرجل الذی یأتیک هو ملک من الملائکة یأتیک فی صورة آدمی لیجربک فإذا أتاک فقل له أ تأمرنا أن نبیع هذه البقرة أم لا ففعل ذلک فقال له الملک اذهب إلی أمک و قل لها أمسکی هذه البقرة فإن موسی یشتریها منکم لقتیل یقتل فی بنی إسرائیل فلا تبیعوها إلا بمل ء مسکها دنانیر فأمسکا البقرة و قدر الله تعالی علی بنی إسرائیل ذبح تلک البقرة بعینها مکافاة علی بره بوالدته

ص: 276


1- فی المصدر: عشرة أمثالها.
2- فی المصدر: فبعث اللّه.
3- فی المصدر: اثنی عشر دینارا.

فضلا منه و رحمة فطلبوها فوجدوها عند الفتی فاشتروها بمل ء مسکها ذهبا و قال السدی اشتروها بوزنها عشر مرات ذهبا.

و اختلفوا فی البعض المضروب به فقال ابن عباس ضربوه بالعظم الذی یلی الغضروف و هو المقتل و قال الضحاک بلسانها و قال الحسین بن الفضل هذا أولی الأقاویل لأن المراد کان من إحیاء القتیل کلامه و اللسان آلته و قال سعید بن جبیر بعجب ذنبها و قال یمان (1)بن رئاب و هو أولی التأویلات بالصواب (2)العصعص أساس البدن الذی رکب علیه الخلق و إنه أول ما یخلق و آخر ما یبلی و قال مجاهد بذنبها و قال عکرمة و الکلبی بفخذها الأیمن و قال السدی بالبضعة التی بین کتفیها و قیل بأذنها (3)ففعلوا ذلک فقام القتیل حیا بإذن الله تعالی و أوداجه تشخب دما و قال قتلنی فلان ثم سقط و مات مکانه. (4)

أقول: و قَالَ السَّیِّدُ بْنُ طَاوُسٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِ سَعْدِ السُّعُود وَجَدْتُ فِی تَفْسِیرٍ مَنسوبٍ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَمَّا قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً فَذَلِکَ أَنَّ رَجُلَیْنِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هُمَا أَخَوَانِ وَ کَانَ لَهُمَا ابْنُ عَمٍّ أَخِ أَبِیهِمَا وَ کَانَ غَنِیّاً مُکْثِراً وَ کَانَتْ لَهُمَا ابْنَةُ عَمٍّ حَسْنَاءُ شَابَّةٌ کَانَتْ مَثَلًا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِحُسْنِهَا وَ جَمَالِهَا خَافَا أَنْ یَنْکِحَهَا ابْنُ عَمِّهَا ذَلِکَ الْغَنِیُّ فَعَمَدَا فَقَتَلَاهُ فَاحْتَمَلَاهُ فَأَلْقَیَاهُ إِلَی جَنْبِ قَرْیَةٍ لِیَبْرَءُوا مِنْهُ وَ أَصْبَحَ الْقَتِیلُ بَیْنَ ظَهْرَانَیْهِمْ فَلَمَّا غَمَّ عَلَیْهِمْ شَأْنُهُ وَ مَنْ قَتَلَهُ قَالَ أَصْحَابُ الْقَرْیَةِ الَّذِینَ وُجِدَ عِنْدَهُمْ یَا مُوسَی ادْعُ اللَّهَ لَنَا أَنْ یُطْلِعَ عَلَی قَاتِلِ هَذَا الرَّجُلِ فَفَعَلَ مُوسَی ثُمَّ ذَکَرَ مَا ذَکَرَهُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ فِی کِتَابِهِ وَ قَالَ مَا مَعْنَاهُ أَنَّهُمْ شَدَّدُوا فَشَدَّدَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَوْ ذَبَحُوا فِی الْأَوَّلِ أَیَّ بَقَرَةٍ کَانَتْ کَافِیَةً فَوَجَدُوا الْبَقَرَةَ لِامْرَأَةٍ فَلَمْ تَبِعْهَا لَهُمْ إِلَّا بِمِلْ ءِ جِلْدِهَا ذَهَباً وَ ضَرَبُوا الْمَقْتُولَ بِبَعْضِهَا فَعَاشَ فَأَخْبَرَهُمْ بِقَاتِلِهِ فَأُخِذَا فَقُتِلَا فَأُهْلِکَا فِی الدُّنْیَا وَ هَکَذَا یَقْتُلُهُمَا رَبُّنَا فِی الْآخِرَةِ (5)

ص: 277


1- فی المصدر: و قال غیاث.
2- فی المصدر: و هو أولی التأویلات بالصواب، لان عجب الذنب أساس البدن.
3- فی نسخة: بأذنیها.
4- عرائس الثعلبی: 130- 132.
5- سعد السعود: 121- 122، فیه و فی نسخة: یقتله دنیا و آخرة.

lt;meta info="(أما وقت ایماننا أموالنا) بعید شمردن حکم دیه بر آنان بعد از سوگند، یعنی آیا سوگندهای ما اموال ما را حفظ نمی کند و برعکس، که بین آن ها جمع شده است؟. الباسقه: یعنی دراز و طولانی. و راض الدابة: یعنی آن را رام و ذلیل کرد. النواعیر جمع ناعورة است و آن به سطل و یا دولاب که با آن آب برمی دارند، گفته می شود؛ نادمه منادمة و نداما: یعنی با او بر سر سفره شراب نوشی نشست. (و لم یقل موسی ) حاصل این که موسی این حکم خداوند « إنّ الله یأمرکم » را بر حقیقت استقبال و آینده آورد، و به خاطر این با فعل آینده آن را تفسیر کرد و گفت: سیأمرکم ( در آینده به شما دستور می دهد ) که در اول به آن ها وعده چنین دستوری را داد سپس بعد از سؤال های مبنی بر چگونه بودن گاو به آنان دستور داد و اگر موسی در اول آن را با صیغه ماضی می آورد ( أمرکم أن تذبحوا ) امر به حقیقت متعلق می­شد و هر گاوی را که می خریدند قبول بود. این وجه سوم تفسیر این آیه است غیر از آن چه که دو گروه در باره تأویل این آیه گفتند. اما این قول با قول سید و اصحاب او مناسبت بیشتری دارد و جمع آن با اخبار پیشین، خالی از اشکال نیست. می­توان اخبار پیشین را به این حمل کرد که وقتی خداوند متعال دانست که اگر ایشان را به قربانی مطلق گاو- هر گاوی - دستور بدهد آن ها قبول نمی کنند به این خاطر در همان اول این دستور را به آن ها نداد یا این که اگر بعد

ص: 273

از وعده دادن آن ها به این کار، آن ها از خصوصیات آن گاو نمی­پرسیدند خداوند به آن ها دستور می داد که هر گاوی را که بخرند قبول می کند ولی هنگامی که آن ها شروع به پرسیدن سؤال کردند خداوند هم بر آن ها سخت گرفت. ولی این دو تفسیر بعید می باشد و پذیرفتن توجیهاتی مانند این دو توجیه در آن، برای این خبر مشکل است با این که قویتر و بهتر نیز هست؛ و خداوند حقیقت امر را از همه بهتر می­داند.

ثعلبی می گوید: مفسران می­گویند که: یک مقتول به اسم عامیل در بین بنی اسرائیل افتاده بود و نمی دانستند که قاتل او کیست. و در مورد قاتل او و عات کشته شدنش به اختلاف رسیدند، عطا و سدی می گویند: در میان بنی اسرائیل مردی ثروتمند بود که پسر عمویی فقیر داشت و آن مرد ثروتمند هیچ وارثی غیر از او نداشت. هنگامی که عمر آن مرد زیاد شد پسر عمویش او را کشت تا به ارثش برسد. و بعضی از عالمان می گویند: و عامیل یک دختر عمو داشت که در بین بنی اسرائیل به زیبایی شهرت داشت، پس پسر عمویش او را کشت تا دختر عمویش را برای خودش بگیرد. هنگامی که او را کشت جسدش را از شهر خودشان به شهر دیگری برد و در آن جا گذاشت. عکرمه می گوید: بنی اسرائیل یک مسجد داشتند که دوازده دروازه داشت هر طایفه آن ها از یک دروازه وارد می شد و جسد مقتول را در بین دروازه دو طایفه گذاشت که به خاط آن دو طایفه با هم در گیر شدند. ابن سیرین می گوید: قاتل او را کشت سپس آن را در کنار در خانه یک مردی گذاشت فردای آن روز قاتلش آمده بود و دیه او را می خواست. و گفته شده: جسد آن را بین دو روستا گذاشت که به خاطر آن مردم دو روستا با هم درگیر شدند و موسی نمی دانست که چگونه قاتلش را پیدا کند و این جریان قبل نازل شدن حکم قسامه بود ( قسامه: سوگند خوردن اولیای مقتول به هنگام ادعای خونبها ) پس خداوند به او دستور داد که یک گاو قربانی کنند و آن ها در خرید گاو بر خودشان سخت گرفتند خداوند هم بر آن ها سخت گرفت؛ و سخت گرفتن آن ها هم در تقدیر خداوند بود و حکمتی داشت.

سبب و حکمت این داستان گاو آن طور که سدیّ و دیگران می گویند این بود که جوانی در بین بنی اسرائیل بود که نسبت به پدرش نیکوکار بود؛ و نیکوکاریش به پدرش در این حد بود که یک بار مردی برایش یک مروارید آورده بود و آن را با پنجاه هزار دینار خرید و این معامله برایش سود فراوانی داشت. به فروشنده گفت: پدرم مرده است و کلید صندوق زیر بالش پدرم است پس منتظر بمان تا پدرم بیدار شود و من پولت را به تو بدهم، آن مرد گفت: برو پدرت را بیدار کن و پول من را بیاور. گفت: این کار را نمی کنم ولی ده هزار دینار بر پولم اضافه می کنم پس به من وقت بده تا پدرم بیدار شود. آن مرد گفت: من ده هزار دینار از پولم کم می کنم ولی تو باید زود پدرت را بیدار کنی و پولم را زود بیاوری. آن مرد گفت: من بیست هزار دینار بر پولم اضافه می کنم تا تو منتظر بمانی تا پدرم بیدار شود. آن مرد منتظرش ماند ولی پدرش

ص: 274

بیدار نشد. هنگامی که پدرش بیدار شد جریان را برایش تعریف کرد و به خاطر این کار خوبش او را دعا کرد و به او پاداش داد. و گفت: این گاو را به خاطر این کار نیکت به تو می­دهم و حضرت موسی فرمود: ببینید که کار نیک چه کاری می کند.

ابن عباس و وهب و دیگران از اهل کتاب می گویند: در میان بنی اسرائیل مرد صالحی بود که یک پسر بچه داشت، او یک گوساله داشت، آن را به جنگل برد، گفت: خدایا من این گوساله را در نزد تو به ودیعه می گذارم تا این بچه ام بزرگ شود. سپس آن مرد، مرد؛ و آن گوساله در جنگل بزرگ و به گاو تبدیل شد و از دست هر کسی که قصد او را می­کرد می­گریخت. هنگامی که پسر آن مرد بزرگ شد با مادرش خیلی مهربان بود. شب را برخودش به سه قسمت تقسیم کرده بود: یک سوم آن را نماز می خواند، یک سوم آن را می خوابید، و یک سوم آن را در کنار مادرش می نشست و هنگامی که صبح می شد هیزم بر پشتش می گذاشت و آن ها را به طرف بازار می برد و در آن جا آن ها را می فروخت سپس سود آن روزش را به سه قسمت تقسیم می کرد یک سوم آن را به صدقه می داد، یک سوم آن را می خورد و یک سوم دیگر آن را به مادرش می داد. روزی مادرش به او گفت: پدرت یک گوساله برایت به ارث گذاشته است و آن را به فلان جنگل برده است و آن را آن جا گذاشته است. پس به آن جا برو و از خداوند ابراهیم و اسماعیل و اسحاق بخواه که آن را به تو باز گرداند و علامت آن هم این است که وقتی به آن نگاه کنی فکر می کنی که نوری از داخل پوستش خارج می شود و به خاطر زیبا بودنش و براق و خالص بودن رنگ و پوستش به المذهبة معروف بود. آن مرد جوان به طرف جنگل رفت و آن را دید که در جنگل می چرد و فریاد کشید که به إذن خدای ابراهیم و اسماعیل و اسحاق یعقوب به نزد من بیا. پس آن گاو نزد آن مرد آمد و گردن گاو را گرفت و آن را با خودش آورد. پس آن گاو به إذن خداوند صحبت کرد و گفت: ای مردی که با مادرش مهربان است سوار من بشو تا راحت باشی. آن مرد گفت: مادرم به من اجازه نداده که سوارت بشوم ولی گفت که گردن تو را بگیرم. آن گاو گفت: قسم به خدای بنی اسرائیل اگر بر من سوار می­شدی هیچ وقت نمی توانستی من را با خودت ببری. پس راه بیفت که اگر به کوه هم دستور دهی تا از ریشه کنده ­شود و با تو بیاید به خاطر آن رفتار خوبت با مادرت این کار را می­کند. پس آن مرد گاو را می برد که در راه شیطان به شکل یک مرد بر او ظاهر شد و به او گفت: ای جوان من یک مرد گاو دار هستم، دلم برای خانواده ام تنگ شده، یکی از گاوهایم را آوردم و بر روی آن توشه ام را گذاشتم تا با آن به طرف خانه بروم. وقتی به نیمه راه رسیدم رفتم تا رفع حاجت بکنم که وقتی برگشتم دوید و به طرف کوه رفت و نتوانستم آن را بگیرم. من می­ترسم که در این جا گم شوم و بمیرم، اگر بتوانی من را سوار بر این گاوت بکنی و من را نجات دهی

ص: 275

دو گاو به مانند گاو خودت به تو می دهم. ولی آن مرد جوان قبول نکرد؛ و به او گفت: به راهت ادامه بده و به خدا توکل کن که اگر خداوند یقین تو را بداند تو را نجات می دهد و تو را بدون توشه به مقصدت می رساند. ابلیس به او گفت: اگر می­خواهی آن را به هر قیمت که می­خواهی به من بفروش یا این که من را بر روی آن به مقصد برسان من هم ده تا مثل آن به تو بدهم.

ولی آن مرد جوان نپذیرفت و گفت که مادرم به من اجازه نداده است، که در آن لحظه پرنده ای در جلوی گاو پرید و آن را ترساند و به طرف دشت فرار کرد و آن مرد گاودار هم مخفی شد. سپس آن مرد جوان دوباره با اسم خدای ابراهیم آن گاو را صدا زد و آن حاضر شد؛ و گفت: ای مرد نیکوکار مگر ندیدی که وقتی که آن پرنده پرید آن مرد ناپدید شد او شیطان بود که من را دزدید؛ اگر او را بر پشت من سوار شود نمی توانی من را با خودت ببری؛ و هنگامی که من را با خدای ابراهیم صدا زدی فرشته ای آمد و من را از دست او نجات داد و به خاطر رفتار نیکت با مادرت و اطاعت خداوند من را به سوی تو برگرداند. سپس آن مرد گاو را به نزد مادرش آورد و مادرش به او گفت: تو فقیر هستی و مال و پولی نداری و روزانه کار کردن تو را خسته می­کند و شب ها هم عبادت می کنی پس برو و این گاو را بفروش و پول آن را برای خودت نگه دار؛ گفت که آن را چقدر بفروشم؟ گفت: به سه دینار ولی وقتی خواستی آن را بفروشی اول از من اجازه بگیر؛ که در آن زمان قیمت گاو سه دینار بود؛ پس آن را با خودش به بازار برد و خداوند فرشته ای را همراه او فرستاد تا مردم قدرت او را ببینند و تا آن مرد را آزمایش کند که نیکی او به مادرش چگونه است؟ و خداوند به این آگاه است. آن فرشته به او گفت آن گاو را به چند می فروشی؟ گفت: به سه دینار و به شرط آن که مادرم به این معامله اجازه بدهد. فرشته گفت آن را با شش دینار می خرم ولی از مادرت اجازه نگیر. آن مرد گفت: اگر به اندازه وزن خودش به من طلا بدهی آن را بدون اجازه مادرم نمی فروشم. پس به سوی مادرش برگشت و او را از قیمت باخبر کرد، مادرش گفت: برو و آن را به 6 دینار و با کسب رضایت من بخر؛ آن مرد به طرف بازار برگشت؛ فرشته از او پرسید: از مادرت اجازه گرفتی؟ گفت: بله، او به من دستور داد که آن را با شش دینار و کسب رضایت از او بفروشم، فرشته گفت: من دوازده دینار به تو می دهم ولی از او اجازه نگیر؛ ولی آن مرد قبول نکرد و به نزد مادرش برگشت و او را باخبر کرد، مادرش گفت: آن مردی که به نزد تو می آید یکی از فرشتگان خداوند است که در شکل انسان بر تو ظاهر می شود و می خواهد تو را امتحان کند. هرگاه نزد تو آمد از او بپرس که آیا این گاو را بفرشیم یا نه؟ او نیز از فرشته پرسید: فرشته به او گفت: این گاو را نگه دارید چون موسی به خاطر یک نفر که در بین بنی اسرائیل کشته می شود آن را از شما می خرد و آن را فقط به قیمت پر کردن پوستش از دینار بفروشید. پس آن ها هم آن گاو را نگه داشتند تا این که خداوند به بنی اسرائیل دستور داد که آن گاو را بخرند به خاطر آن رفتار خوب مرد با مادرش.

ص: 276

پس به دنبال آن گاو رفتند و آن را فقط در نزد آن مرد جوان پیدا کردند و آن را به قیمت پر کردن پوستش از طلا از او خریدند. سدیّ می گوید: آن را به قیمت ده بار پرکردن پوستش از طلا خریدند.

و در مورد آن تکه از گاو که به بدن مقتول زدند اختلاف است، ابن عباس گفت: استخوانی که بر روی آن غضروف باشد را بر روی آن زدند و آن مقتل است، ضحاک گفت: زبانش را به بدن مقتول زدند، حسین بن فضل می گوید: این بهترین اقوال است چون آن مقتول را به خاطر حرف زدن زنده کردند و وسیله حرف زدن زبان است. سعید بن جبیر می گوید: آخر دم گاو را به او زدند. یمان بن رئاب می گوید: این بهترین تفسیر آیه است، آخر دم پایه بدن حیوان است و خلقت آن از آن جا آغاز شده است، و دم اولین چیزی است که خلق می شود و آخرین چیزی از بدن حیوان است که پوسیده می­شود، مجاهد گفت: همه دم آن را به او زدند، عکرمه و کلبی می گویند: ران راست آن را به مقتول زدند، سدیّ گفت: آن تکه گوشتی که در بین شانه هایش است را به او زدند، و گفته شده: با گوشش. پس این کار را انجام دادند و آن مقتول به إذن خداوند زنده شد و خون از رگهای او جاری بود و گفت که: فلان کس من را کشت و بعد از آن همان­جا افتاد و دوباره مرد. - . عرائس الثعلبی : 130 - 132 -

می­گویم: سید بن طاوس در کتاب سعد السعود می گوید: در تفسیر منسوب به امام باقر علیه السلام آمده است که خداوند متعال فرمود:« إنّ الله یأمرکم أن تذبحوا بقرة » که داستان این گونه بوده که دو نفر از مردم بنی اسرائیل که با هم برادر بودند و یک پسر عمو داشتند که خیلی ثروتمند بود و آن ها یک دختر عموی جوان زیبا رو داشتند که در میان بنی اسرائیل به زیبایی مشهور بود. آن ها ترسیدند که پسر عموی پولدارشان او را برای خودش نکاح کند پس او را کشتند و جسد او را برداشتند و در کنار یک روستا قرار دادند تا از کشتن او خودشان را بری کنند. مرده آن شب را در میا آن اهل قریه صبح کرد، هنگامی که نسبت به قتل او و قاتلش نگران شدند مردم روستایی که جسد در میا آنان پیدا شده بود، گفتند: ای موسی دعا کن تا خداوند قاتل این مرد را برای ما آشکار کند، پس موسی دعا کرد سپس داستانی که خداوند آن را در قرآن آورده است را ذکر کرد و گفت که آن ها بر خداوند سخت گرفتند خداوند هم بر آن ها سخت گرفت، که اگر در بار اول هر گاوی را پیدا می کردند خداوند آن گاو را از آن ها قبول می کرد ولی خداوند بر آن ها سخت گرفت و آن ها هم آن گاو را در نزد یک زن بنی اسرائیلی پیدا کردند و او هم آن را به قیمت پر کردن پوست گاو ازطلا فروخت. پس آن را خریدند و تکه ای از آن را به بدن مقتول زدند پس زنده شد و آن ها را از قاتلش با خبر کرد، و سپس آن دو را گرفتند و کشتند. پس در دنیا هلاک شدند و در آخرت هم پروردگار ما آن دو را می­کشد - به عذاب الهی گرفتار می شوند -. - . سعد السعود : 121 - 122 -

ص: 277

**[ترجمه]

باب 10 قصة موسی علیه السلام حین لقی الخضر و سائر قصص الخضر علیه السلام و أحواله

الآیات؛

الکهف: «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ (إلی قوله تعالی): صَبْراً»(60-82)

**[ترجمه]وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُبًا* فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَیْنِهِمَا نَسِیَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ سَرَبًا * فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا * قَالَ أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَنْ أَذْکُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَبًا * قَالَ ذَلِکَ مَا کُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَی آثَارِهِمَا قَصَصًا * فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا * قَالَ لَهُ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا * قَالَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا * قَالَ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا * قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا * فَانطَلَقَا حَتَّی إِذَا رَکِبَا فِی السَّفِینَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا إِمْرًا * قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا * فَانطَلَقَا حَتَّی إِذَا لَقِیَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُّکْرًا * قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْرًا * قَالَ إِن سَأَلْتُکَ عَن شَیْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِن لَّدُنِّی عُذْرًا * فَانطَلَقَا حَتَّی إِذَا أَتَیَا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن یُضَیِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِیهَا جِدَارًا یُرِیدُ أَنْ یَنقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا * قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَیْهِ صَبْرًا * أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءهُم مَّلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبًا * وَأَمَّا الْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینَا أَن یُرْهِقَهُمَا طُغْیَانًا وَکُفْرًا * فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا * وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنزٌ لَّهُمَا وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا کَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَیْهِ صَبْرًا* - . کهف / 60- 82 -

{و [یاد کن] هنگامی را که موسی به جوان [همراه] خود گفت دست بردار نیستم تا به محل برخورد دو دریا برسم هر چند سالها[ی سال] سیر کنم*پس چون به محل برخورد دو [دریا] رسیدند ماهی خودشان را فراموش کردند و ماهی در دریا راه خود را در پیش گرفت [و رفت]*و هنگامی که [از آن جا] گذشتند [موسی] به جوان خود گفت غذایمان را بیاور که راستی ما از این سفر رنج بسیار دیدیم*گفت دیدی وقتی به سوی آن صخره پناه جستیم من ماهی را فراموش کردم و جز شیطان [کسی] آن را از یاد من نبرد تا به یادش باشم و به طور عجیبی راه خود را در دریا پیش گرفت*گفت این همان بود که ما می جستیم پس جستجوکنان رد پای خود را گرفتند و برگشتند*تا بنده ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود بدو دانشی آموخته بودیم*موسی به او گفت آیا تو را به شرط این که از بینشی که آموخته شده ای به من یاد دهی پیروی کنم*گفت تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی*و چگونه می توانی بر چیزی که به شناخت آن احاطه نداری صبر کنی*گفت ان شاء الله مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری تو را نافرمانی نخواهم کرد*گفت اگر مرا پیروی می کنی پس از چیزی سؤال مکن تا [خود] از آن با تو سخن آغاز کنم*پس رهسپار گردیدند تا وقتی که سوار کشتی شدند [وی] آن را سوراخ کرد [موسی] گفت آیا کشتی را سوراخ کردی تا سرنشینانش را غرق کنی واقعا به کار ناروایی مبادرت ورزیدی*گفت آیا نگفتم که تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی*[موسی] گفت به سبب آن چه فراموش کردم مرا مؤاخذه مکن و در کارم بر من سخت مگیر*پس رفتند تا به نوجوانی برخوردند [بنده ما] او را کشت [موسی به او ] گفت آیا شخص بی گناهی را بدون این که کسی را - به قتل رسانده باشد کشتی واقعا کار ناپسندی مرتکب شدی*گفت آیا به تو نگفتم که هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی*[موسی] گفت اگر از این پس چیزی از تو پرسیدم دیگر با من همراهی مکن [و] از جانب من قطعا معذور خواهی بود*پس رفتند تا به اهل قریه ای رسیدند از مردم آن جا خوراکی خواستند و[لی آن ها] از مهمان نمودن آن دو خودداری کردند پس در آن جا دیواری یافتند که می خواست فرو ریزد و [بنده ما] آن را استوار کرد [موسی] گفت اگر می خواستی [می توانستی] برای آن مزدی بگیری*گفت این [بار دیگر وقت] جدایی میان من و توست به زودی تو را از تاویل آن چه که نتوانستی بر آن صبر کنی آگاه خواهم ساخت*اما کشتی از آن بینوایانی بود که در دریا کار می کردند خواستم آن را معیوب کنم [چرا که] پیشاپیش آنان پادشاهی بود که هر کشتی [درستی] را به زور می گرفت*و اما نوجوان پدر و مادرش [هر دو] مؤمن بودند پس ترسیدیم [مبادا] آن دو را به طغیان و کفر بکشد*پس خواستیم که پروردگارشان آن دو را به پاکتر و مهربانتر از او عوض دهد*و اما دیوار از آن دو پسر [بچه] یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی متعلق به آن دو بود و پدرشان [مردی] نیکوکار بود پس پروردگار تو خواست آن دو [یتیم] به حد رشد برسند و گنجینه خود را که رحمتی از جانب پروردگارت بود بیرون آورند و این [کارها] را من خودسرانه انجام ندادم این بود تاویل آن چه که نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی لَمَّا أَخْبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیْشاً بِخَبَرِ أَصْحَابِ الْکَهْفِ قَالُوا أَخْبِرْنَا عَنِ الْعَالِمِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ مُوسَی أَنْ یَتْبَعَهُ وَ مَا قِصَّتُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً قَالَ وَ کَانَ سَبَبُ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْأَلْوَاحَ وَ فِیهَا کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ رَجَعَ مُوسَی إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ فَأَخْبَرَهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَنْزَلَ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ وَ کَلَّمَهُ قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَعْلَمَ مِنِّی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ أَدْرِکْ مُوسَی فَقَدْ هَلَکَ وَ أَعْلِمْهُ أَنَّ عِنْدَ مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ عِنْدَ الصَّخْرَةِ رَجُلًا أَعْلَمَ مِنْکَ فَصِرْ إِلَیْهِ وَ تَعَلَّمْ مِنْ عِلْمِهِ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَخْبَرَهُ فَذَلَّ مُوسَی فِی نَفْسِهِ وَ عَلِمَ أَنَّهُ أَخْطَأَ وَ دَخَلَهُ الرُّعْبُ وَ قَالَ لِوَصِیِّهِ یُوشَعَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَمَرَنِی أَنْ أَتَّبِعَ رَجُلًا عِنْدَ مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ وَ أَتَعَلَّمَ مِنْهُ فَتَزَوَّدَ یُوشَعُ حُوتاً مَمْلُوحاً وَ خَرَجَا فَلَمَّا خَرَجَا وَ بَلَغَا ذَلِکَ الْمَکَانَ وَجَدَا رَجُلًا مُسْتَلْقِیاً عَلَی قَفَاهُ فَلَمْ یَعْرِفَاهُ فَأَخْرَجَ وَصِیُّ مُوسَی الْحُوتَ وَ غَسَلَهُ بِالْمَاءِ وَ وَضَعَهُ عَلَی الصَّخْرَةِ وَ مَضَیَا وَ نَسِیَا الْحُوتَ وَ کَانَ ذَلِکَ الْمَاءُ مَاءَ الْحَیَوَانِ فَحَیِیَ الْحُوتُ وَ دَخَلَ فِی الْمَاءِ فَمَضَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ یُوشَعُ مَعَهُ حَتَّی عَیِیَا فَقَالَ لِوَصِیِّهِ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً أَیْ عَنَاءً فَذَکَرَ وَصِیُّهُ السَّمَکَةَ فَقَالَ لِمُوسَی إِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ عَلَی الصَّخْرَةِ فَقَالَ مُوسَی ذَلِکَ الرَّجُلُ الَّذِی رَأَیْنَاهُ عِنْدَ الصَّخْرَةِ هُوَ الَّذِی نُرِیدُهُ فَرَجَعَا عَلی آثارِهِما قَصَصاً إِلَی عِنْدِ الرَّجُلِ وَ هُوَ فِی الصَّلَاةِ فَقَعَدَ مُوسَی حَتَّی فَرَغَ عَنِ الصَّلَاةِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمَا- فَحَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ یُونُسَ قَالَ: اخْتَلَفَ یُونُسُ وَ هِشَامُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ

ص: 278

فِی الْعَالِمِ الَّذِی أَتَاهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیُّهُمَا کَانَ أَعْلَمَ وَ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ عَلَی مُوسَی حُجَّةٌ فِی وَقْتِهِ وَ هُوَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَ قَاسِمٌ الصَّیْقَلُ فَکَتَبُوا إِلَی أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ یَسْأَلُونَهُ عَنْ ذَلِکَ فَکَتَبَ فِی الْجَوَابِ أَتَی مُوسَی الْعَالِمَ فَأَصَابَهُ فِی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ إِمَّا جَالِساً وَ إِمَّا مُتَّکِئاً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ مُوسَی فَأَنْکَرَ السَّلَامَ إِذْ کَانَ بِأَرْضٍ لَیْسَ بِهَا سَلَامٌ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ قَالَ أَنْتَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ الَّذِی کَلَّمَهُ اللَّهُ تَکْلِیماً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَاجَتُکَ قَالَ جِئْتُ (1)لِتُعَلِّمَنِی مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً قَالَ إِنِّی وُکِّلْتُ بِأَمْرٍ لَا تُطِیقُهُ وَ وُکِّلْتَ بِأَمْرِ لَا أُطِیقُهُ ثُمَّ حَدَّثَهُ الْعَالِمُ بِمَا یُصِیبُ آلَ مُحَمَّدٍ مِنَ الْبَلَاءِ حَتَّی اشْتَدَّ بُکَاؤُهُمَا ثُمَّ حَدَّثَهُ عَنْ فَضْلِ آلِ مُحَمَّدٍ حَتَّی جَعَلَ مُوسَی یَقُولُ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ حَتَّی ذَکَرَ فُلَاناً وَ فُلَاناً (2)وَ مَبْعَثَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی قَوْمِهِ وَ مَا یَلْقَی مِنْهُمْ وَ مِنْ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّاهُ وَ ذَکَرَ لَهُ تَأْوِیلَ هَذِهِ الْآیَةِ وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ حِینَ أُخِذَ الْمِیثَاقُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً فَقَالَ الْخَضِرُ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً فَقَالَ مُوسَی سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً قَالَ الْخَضِرُ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً یَقُولُ لَا تَسْأَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ أَفْعَلُهُ وَ لَا تُنْکِرْهُ عَلَیَّ حَتَّی أُخْبِرَکَ أَنَا بِخَبَرِهِ قَالَ نَعَمْ فَمَرُّوا ثَلَاثَتُهُمْ حَتَّی انْتَهَوْا إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ قَدْ شُحِنَتْ سَفِینَةٌ (3)وَ هِیَ تُرِیدُ أَنْ تَعْبُرَ فَقَالَ أَرْبَابُ السَّفِینَةِ نَحْمِلُ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةَ نَفَرٍ فَإِنَّهُمْ قَوْمٌ صَالِحُونَ فَحَمَلُوهُمْ فَلَمَّا جَنَحَتِ السَّفِینَةُ (4)فِی الْبَحْرِ قَامَ الْخَضِرُ إِلَی جَوَانِبِ السَّفِینَةِ فَکَسَرَهَا وَ حَشَاهَا بِالْخِرَقِ وَ الطِّینِ فَغَضِبَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ غَضَباً شَدِیداً وَ قَالَ لِلْخَضِرِ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً (5)فَقَالَ لَهُ الْخَضِرُ أَ لَمْ أَقُلْ

ص: 279


1- فی المصدر: جئتک.
2- زاد فی المصدر: و فلانا.
3- أی ملئت.
4- جنحت السفینة: بلغت ماء رقیقا فلصقت بالارض.
5- الامر: العجیب. المنکر.

إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً قَالَ مُوسَی لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ وَ لا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً فَخَرَجُوا مِنَ السَّفِینَةِ فَنَظَرَ الْخَضِرُ إِلَی غُلَامٍ یَلْعَبُ بَیْنَ الصِّبْیَانِ حَسَنِ الْوَجْهِ کَأَنَّهُ قِطْعَةُ قَمَرٍ وَ فِی أُذُنَیْهِ دُرَّتَانِ فَتَأَمَّلَهُ الْخَضِرُ ثُمَّ أَخَذَهُ وَ قَتَلَهُ فَوَثَبَ مُوسَی إِلَی الْخَضِرِ (1)وَ جَلَدَ بِهِ الْأَرْضَ (2)فَقَالَ أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً فَقَالَ الْخَضِرُ لَهُ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً قَالَ مُوسَی إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ ءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا أَتَیا بِالْعَشِیِّ قَرْیَةً تُسَمَّی النَّاصِرَةَ (3)وَ إِلَیْهَا تُنْسَبُ النَّصَارَی وَ لَمْ یُضَیِّفُوا أَحَداً قَطُّ وَ لَمْ یَطْعَمُوا غَرِیباً فَاسْتَطْعَمُوهُمْ فَلَمْ یُطْعِمُوهُمْ وَ لَمْ یُضَیِّفُوهُمْ فَنَظَرَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی حَائِطٍ قَدْ زَالَ لِیَنْهَدِمَ فَوَضَعَ الْخَضِرُ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ قَالَ قُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَقَامَ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یَنْبَغِ أَنْ تُقِیمَ الْجِدَارَ حَتَّی یُطْعِمُونَا وَ یُؤْوُونَا وَ هُوَ قَوْلُهُ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَقَالَ لَهُ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً أَمَّا السَّفِینَةُ الَّتِی فَعَلْتُ بِهَا مَا فَعَلْتُ فَکانَتْ لِقَوْمٍ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کَانَ وَرَاءَ السَّفِینَةِ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَةٍ غَصْباً کَذَا نَزَلَتْ (4)وَ إِذَا کَانَتِ السَّفِینَةُ مَعْیُوبَةً لَمْ یَأْخُذْ مِنْهَا شَیْئاً وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ وَ طُبِعَ کَافِراً کَذَا نَزَلَتْ فَنَظَرْتُ إِلَی جَبِینِهِ وَ عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ طُبِعَ کَافِراً فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً فَأَبْدَلَ اللَّهُ وَالِدَیْهِ بِنْتاً وَلَدَتْ سَبْعِینَ نَبِیّاً (5)وَ أَمَّا الْجِدارُ الَّذِی أَقَمْتُهُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما

ص: 280


1- فی المصدر: فقتله فوثب موسی علی الخضر.
2- جلد به الأرض: صرعه.
3- فی نسخة و فی المصدر: «فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا أَتَیا أَهْلَ قَرْیَةٍ» بالعشی تسمی الناصرة.
4- فیه غرابة و کذا فیما بعده، حیث انهما یدلان علی التحریف و هو خلاف ما علیه معظم الإمامیّة، و لعله أراد بذلک أن ذلک أرید ممّا نزلت.
5- فی هامش المطبوع و نسخة مخطوطة: کان منها و من نسلهما سبعون نبیّا من انبیاء بنی إسرائیل، خ و لکن سائر النسخ و المصدر خالیة عنه.

وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما إِلَی قَوْلِهِ ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله مردم قریش را از جریان اصحاب کهف با خبر کردند، گفتند: ما را از آن عالمی که خداوند به موسی امر کرد که از او پیروی کند با خبر کن و داستانش چه بوده است. خداوند متعال این آیه را نازل کرد « وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُبًا» پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: که سبب آن این بود که هنگامی که خداوند با موسی حرف زد و الواح را بر او نازل کرد، آن طور که خداوند فرمود:« و کتبنا له فی الالواح من کل شی کوعظة و تفصیلا لکل شی ء » موسی به بین قوم بنی اسرائیل برگشت و بالای منبر رفت و به آن ها خبر داد که خداوند تورات را بر او نازل و با او صحبت کرده است. موسی با خودش گفت: که خداوند هیچ کس را عالم تر از من خلق نکرده است. آنگاه خداوند به جبرئیل وحی کرد که به کمک موسی برو که خودش را هلاک کرد و به او بگو در محل تجمع دو دریا در کنار یک صخره مردی هست که از تو عالم تر است. پس به نزد او برو و از علم او یاد بگیر. جبرئیل بر موسی نازل شد و او را خبر کرد. سپس موسی در نزد خودش خوار شد و فهمید که اشتباه کرده است و ترسید، به جانشینش یوشع گفت: خداوند به من دستور داده است که از یک مردی که در کنار تجمع دو دریا است پیروی بکنم، و از او علم یاد بگیرم، یوشع یک ماهی نمک­زده را به عنوان توشه برداشت و سپس خارج شدند. هنگامی که از شهر خارج شدند و به آن جا رسیدند مردی را دیدند که بر پشت خود دراز کشیده بود، او را نشناختند. یوشع ماهی را از کیسه بیرون آورد و آن را با آب دریا شست و آن را بر روی یک صخره گذاشت. و سپس راهشان را ادامه دادند و ماهی را فراموش کردند. آن آب، آب زندگانی بود، آن ماهی زنده شد و داخل آب شد. موسی رفت و یوشع نیز با او می­رفت تا این که خسته شدند. به یوشع گفت: « آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا » نصبا یعنی سختی، یوشع یادش آمد که ماهی را جا گذاشته است و گفت: من آن ماهی را بر روی آن صخره فراموش کردم. موسی فرمود: آن مردی که در کنار صخره دیدیم همان کسی است که به دنبالش هستیم، و از همان جایی که آمده بودند به نزد آن مرد برگشتند. در حالی که او نماز می خواند. موسی نشست تا این که نمازش تمام شد و به آن دو سلام داد.

یونس روایت می کند که: یونس و هشام بن ابراهیم

ص: 278

در مورد آن عالمی که موسی به نزد او رفت اختلاف دارند که کدام یک عالم تر است؟ و آیا امکان دارد که در زمان موسی یک نفر بر او حجت باشد در حالی که او حجت خداوند بر مردم است؟ قاسم الصقیل می گوید: به امام رضا علیه السلام در جواب نامه نوشتند و در این باره پرسیدند. ایشان در جواب نامه نوشتند: موسی به نزد آن عالم آمد و در یکی از جزیره ها به او رسید که نشسته بود و یا بر چیزی تکیه داده بود. موسی به او سلام داد ولی او سلام نداد، چون در سرزمینی بود که در آن جا سلام وجود نداشت. از موسی پرسید: تو کی هستی؟ فرمود: من موسی پسر عمران هستم. فرمود: تو آن موسی هستی که با خداوند صحبت کرد؟ فرمود: بله. پرسید: چه می خواهی؟ فرمود: به نزد تو آمدم تا از آن چه به تو آموخته­اند به من بینش را بیاموزی. گفت: من مأمور انجام کاری هستم که تو طاقت آن را نداری. همانطور که من هم طاقت انجام کار تو را ندارم. سپس آن عالم در مورد آن مصیبت هایی که آل محمد صلی الله علیه و آله وسلّم می بینند صحبت کرد که زیاد گریه کردند. سپس در مورد فضل و بزرگی آل محمد صلی الله علیه و آله وسلّم صحبت کرد تا این که موسی فرمود: ای کاش من هم جزء آل محمد علیهم السلام بودم. و حتی در مورد فلان شخص و فلان شخص و مبعوث شدن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم بر قومش و آن بدی هایی که آن ها می بینند و تکذیب کردن وی توسط ایشان ، صحبت کرد. و این آیه را « و نقلّب أفئدتهم و أبصارهم کما لم یومنوا به أّوّل مرّة » برایش تفسیر کرد، هنگامی که از آن ها عهد و پیمان گرفت.

موسی گفت: « قَالَ لَهُ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا » خضر جواب داد: « قَالَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا *وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا » موسی گفت: « قَالَ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا » خضر جواب داد: « قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا» گفت که در مورد کاری که انجام می دهم از من سؤال نکن و انجام آن را بر من نهی نکن تا این که تو را از آن با خبر کنم. موسی فرمود: بله. سپس آن سه نفر رفتند تا این که به ساحل دریا رسیدند. یک کشتی آن جا بود که پر شده بود و می خواست حرکت کند، صاحب آن کشتی گفت: این سه نفر را با خودمان می بریم آن ها انسان های صالحی هستند آن ها را سوار کردند. هنگامی که کشتی داخل آب شد، خضر شروع به سوراخ کردن کناره های کشتی کرد و آن ها را با کهنه و خاک پر می کرد. موسی عصبانی شد و به خضر گفت: « أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا إِمْرًا » خضر به او گفت: « قَالَ أَلَمْ أَقُلْ

ص: 279

إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا » موسی فرمود: « قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا ». از کشتی خارج شدند، خضر به یک نوجوان زیبایی که گویی یک تکه از ماه بود که با دوستانش بازی می کرد، نگاه کرد و در گوشهایش دو مروارید بودند. خضر کمی فکر کرد سپس او را گرفت و کشت. موسی بر روی خضر پرید و او را بر زمین زد. و گفت: « أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُّکْرًا». خضر گفت: « أَلَمْ أَقُل لَّکَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْرًا» موسی فرمود: « إِن سَأَلْتُکَ عَن شَیْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِن لَّدُنِّی عُذْرًا» سپس راهی شدند و تا این که شب بر یک روستایی به نام ناصره رسیدند که نصاری به آن جا منسوبند و هرگز هیچ کس را مهمان نکرده و به هیچ غریبه ای غذا نداده­اند. آن ها از مردم آن روستا غذا خواستند ولی به آن ها ندادند و آن ها را هم مهمان نکردند. خضر به یک دیواری که در آن جا در حال افتادن بود، نگاه کرد و دستش را بر روی آن گذاشت و گفت: به اذن خداوند بایست. آن دیوار هم راست و استوار شد. موسی گفت: شایسته نبود که دیوار را درست کنی تا این که به ما غذا و جا می دادند. که در قرآن چنین فرمود:« لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا » خضر به موسی گفت: «هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَیْهِ صَبْرًا *أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءهُم مَّلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبًا » و اگر آن کشتی سالم نبود آن را از صاحبانش نمی گرفتند؛ « وَأَمَّا الْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ » و به پیشانی او نگاه کردم که برروی آن نوشته بود در فطرت کافر است؛ « فَخَشِینَا أَن یُرْهِقَهُمَا طُغْیَانًا وَکُفْرًا *فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا» و خداوند به جای او یک دختر به آن ها عطا کرد که هفتاد پیامبر از وی متولد شدند. «وَأَمَّا الْجِدَارُ» که آن را از نو بنا کردم « فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنزٌ لَّهُمَا

ص: 280

وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا کَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَیْهِ صَبْرًا » - . تفسیر القمی : 398 - 401 -

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ أکثر المفسرین علی أنه موسی بن عمران و فتاه یوشع بن نون و سماه فتاه لأنه صحبه و لازمه سفرا و حضرا للتعلم منه و قیل لأنه کان یخدمه و قال محمد بن إسحاق یقول أهل الکتاب أن موسی الذی طلب الخضر هو موسی بن میشا بن یوسف و کان نبیا فی بنی إسرائیل قبل موسی بن عمران إلا أن الذی علیه الجمهور أنه موسی بن عمران لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ معناه لا أزال أمضی و أمشی فلا أسلک طریقا آخر حتی أبلغ ملتقی البحرین بحر فارس و بحر الروم و قال محمد بن کعب هو طنجة (2)و روی عنه إفریقیة. (3)أقول قال البیضاوی و قیل البحران موسی و خضر علیهما السلام فإن موسی کان بحر علم الظاهر و خضر کان بحر علم الباطن و قال فی قوله أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً أو أسیر زمانا طویلا و المعنی حتی یقع إما بلوغ المجمع أو مضی الحقب أو حتی أبلغ إلی أن أمضی زمانا أتیقن معه فوات المجمع و الحقب الدهر و قیل ثمانون سنة و قیل سبعون.

و روی أن موسی خطب الناس بعد هلاک القبط و دخوله المصر خطبة بلیغة (4)فأعجب بها فقیل له هل تعلم أحدا أعلم منک فقال لا فأوحی الله إلیه بلی عبدنا الخضر و هو بمجمع البحرین و کان الخضر فی أیام أفریدون و کان علی مقدمة ذی القرنین الأکبر و بقی إلی أیام موسی.

و قیل إن موسی سأل ربه أی عبادک أحب إلیک فقال الذی یذکرنی و لا ینسانی قال فأی عبادک أقضی قال الذی یقضی بالحق و لا

ص: 281


1- تفسیر القمّیّ: 398- 401.
2- بفتح أوله و سکون النون ثمّ الجیم: بلد علی ساحل بحر المغرب مقابل الجزیرة الخضراء و هو من البر الأعظم و بلاد البربر.
3- مجمع البیان 6: 480.
4- فی نسخة: خطبة طویلة.

یتبع الهوی قال فأی عبادک أعلم قال الذی یبتغی علم الناس إلی علمه عسی أن یصیب کلمة تدله علی هدی أو ترده عن ردی (1)قال إن کان فی عبادک أعلم منی فادللنی علیه قال أعلم منک الخضر قال أین أطلبه قال علی الساحل عند الصخرة قال کیف لی به قال تأخذ حوتا فی مکتلک (2)فحیث فقدته فهو هناک فقال لفتاه إذا فقدت الحوت فأخبرنی فذهبا یمشیان فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَیْنِهِما أی مجمع البحرین و بینهما ظرف أضیف إلیه علی الاتساع أو بمعنی الوصل نَسِیا حُوتَهُما نسی موسی أن یطلبه و یتعرف حاله و یوشع أن یذکر له ما رأی من حیاته و وقوعه فی البحر.

و روی أن موسی رقد فاضطرب الحوت المشوی و وثب فی البحر معجزة لموسی أو الخضر.

و قیل توضأ یوشع من عین الحیاة فانتضح الماء علیه فعاش و وثب فی الماء و قیل نسیا تفقد أمره و ما یکون منه أمارة علی الظفر بالمطلوب فَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ سَرَباً فاتخذ الحوت طریقه فی البحر مسلکا من قوله وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ (3)و قیل أمسک الله جریه الماء علی الحوت فصار کالطاق علیه (4)فَلَمَّا جاوَزا مجمع البحرین قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا ما نتغدی به لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً قیل لم ینصب حتی جاوز الموعد فلما جاوزه و سار اللیلة و الغد إلی الظهر ألقی علیه الجوع و النصب و قیل لم یعی (5)موسی فی سفر غیره و یؤیده التقیید باسم الإشارة قالَ أَ رَأَیْتَ ما دهانی إِذْ أَوَیْنا إِلَی الصَّخْرَةِ یعنی الصخرة التی رقد عندها موسی و قیل هی الصخرة التی دون نهر الزیت فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ فقدته أو نسیت ذکره بما رأیت منه وَ ما أَنْسانِیهُ إِلَّا الشَّیْطانُ أَنْ أَذْکُرَهُ أی و ما أنسانی ذکره إلا الشیطان و لعله نسی ذلک لانجذاب شراشره إلی جناب القدس و إنما نسبه إلی الشیطان هضما لنفسه أو لأن عدم احتمال القوة للجانبین

ص: 282


1- الردی: الهلاک.
2- المکتل بالکسر: زنبیل من خوص.
3- الرعد: 10.
4- هکذا فی المطبوع و المخطوط، و الصواب «کالطافی علیه» کما فی المصدر، من طفا یطفو: علا فوق الماء و لم یرسب، و منه السمک الطافی و هو الذی یموت فی الماء فیعلو و یظهر.
5- أی لم یتعب و لم یکل.

و اشتغالها بأحدهما عن الآخر یعد من نقصان (1)وَ اتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَباً سبیلا عجبا و هو کونه کالسرب أو اتخاذا عجبا و المفعول الثانی هو الظرف و قیل هو مصدر فعله المضمر أی قال یوشع فی آخر کلامه أو موسی فی جوابه عجبا تعجبا فی تلک الحال و قیل الفعل لموسی أی اتخذ موسی سبیل الحوت فی البحر عجبا قالَ ذلِکَ أی أمر الحوت ما کُنَّا نَبْغِ نطلب لأنه أمارة المطلوب فَارْتَدَّا عَلی آثارِهِما فرجعا فی الطریق الذی جاءا فیه قَصَصاً أی یتبعان آثارهما اتباعا أو مقتصین حتی أتیا الصخرة فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا الجمهور علی أنه الخضر و اسمه بلیا بن ملکان (2)و قیل الیسع و قیل إلیاس آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا هی الوحی و النبوة وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً مما یختص بنا و لا یعلم إلا بتوفیقنا و هو علم الغیوب (3)مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً علما ذا رشد و لا ینافی نبوته و کونه صاحب شریعة أن یتعلم من غیره ما لم یکن شرطا فی أبواب الدین فإن الرسول ینبغی أن یکون أعلم ممن أرسل إلیه فیما بعث به من أصول الدین و فروعه لا مطلقا وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً أی کیف تصبر و أنت نبی علی ما أتولی من أمور ظواهرها مناکیر و بواطنها لم یحط بها خبرک حَتَّی إِذا رَکِبا فِی السَّفِینَةِ خَرَقَها أخذ الخضر فأسا فخرق السفینة بأن قلع لوحین من ألواحها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً أتیت أمرا عظیما (4)من أمر الأمر إذا عظم قالَ لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ بالذی نسیته أو بشی ء نسیته یعنی وصیته بأن لا یعترض علیه أو بنسیانی إیاها و هو اعتذار بالنسیان أخرجه فی معرض النهی عن المؤاخذة مع قیام المانع لها و قیل أراد بالنسیان الترک أی لا تؤاخذنی بما ترکت من وصیتک أول مرة و قیل إنه من معاریض الکلام و المراد شی ء آخر نسیه وَ لا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً و لا تغشنی عسرا من أمری بالمضایقة و المؤاخذة علی المنسی فإن ذلک یعسر علی متابعتک فَانْطَلَقا أی بعد ما خرجا من السفینة حَتَّی إِذا لَقِیا غُلاماً

ص: 283


1- فی المصدر: یعد من نقصان صاحبها.
2- سیأتی عن العلل و المعانی أنّه تالیا بن ملکان، و فی المحبر: و الخضر هو خضرون بن عمیایل ابن فلان بن العیص، و یأتی فی الحدیث 26 غیر ذلک.
3- أی علم ما یعیب عن غیره و لا یعلم الا بوساطة الوحی.
4- أو أمرا منکرا أو عجبا.

فَقَتَلَهُ قیل فتل عنقه (1)و قیل ضرب برأسه الحائط و قیل أضجعه فذبحه و الفاء للدلالة علی أنه لما لقیه قتله من غیر ترو و استکشاف حال و لذلک قال أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ أی طاهرة من الذنوب شَیْئاً نُکْراً أی منکرا قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً أی قد وجدت عذرا من قبلی لما خالفتک ثلاث مرات.

وَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَحِمَ اللَّهُ أَخِی مُوسَی اسْتَحْیَا فَقَالَ ذَلِکَ لَوْ لَبِثَ (2)مَعَ صَاحِبِهِ لَأَبْصَرَ أَعْجَبَ الْأَعَاجِیبِ.

قوله أَهْلَ قَرْیَةٍ قریة أنطاکیة و قیل أبلة بصرة و قیل باجروان إرمینة (3)و أضافه و ضیفه أنزله (4)یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ یدانی أن یسقط فاستعیرت الإرادة للمشارفة فَأَقامَهُ بعمارته أو بعمود عمده به و قیل مسحه بیده فقام و قیل نقضه و بناه قالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً تحریصا علی أخذ الجعل لینتعشا به (5)أو تعریض بأنه فضول لما فی لو من النفی کأنه لما رأی الحرمان و مساس الحاجة و اشتغاله بما لا یعنیه لم یتمالک نفسه فَکانَتْ لِمَساکِینَ لمحاویج و هو دلیل علی أن المسکین یطلق علی من یملک شیئا إذا لم یکفه و قیل سموا مساکین لعجزهم عن دفع الملک أو لزمانتهم فإنها کانت لعشرة إخوة خمسة زمنی و خمسة یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها أجعلها ذات عیب

ص: 284


1- أی لواه، و فی المصدر: قتل بقلع عنقه. و لعله مصحف.
2- فی نسخة: لو سکت؛ و فی أخری: لو ثبت.
3- ابلة: بضم الأول و الثانی و تشدید اللام المفتوحة: بلدة علی شاطئ دجلة البصرة العظمی فی زاویة الخلیج الذی یدخل الی مدینة البصرة. و باجروان قال یاقوت: مدینة من نواحی باب الأبواب قرب شروان، عندها عین الحیاة التی وجدها الخضر علیه السلام، و قیل: هی القریة التی استطعم موسی و الخضر علیهما السلام أهلها. و إرمینة صوابها «ارمینیة» بکسر أوله و قد یفتح و سکون الراء فالکسر و کسر النون و یاء خفیفة مفتوحة: اسم لصقع عظیم واسع فی جهة الشمال.
4- فی المصدر: و قرئ یضیفونهما من أضافه، یقال: ضافه: إذا نزل به ضیفا، و أضافه و ضیفه: أنزله.
5- انتعش: نشط بعد فتور. و فی المصدر: أو تعریضا بانه فضول.

وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ (1)قدامهم أو خلفهم و کان رجوعهم علیه و قرئ کل سفینة صالحة غصبا.

أَنْ یُرْهِقَهُما أن یغشاهما طُغْیاناً وَ کُفْراً لنعمتهما بعقوبة فیلحقهما شرا أو یقرن بإیمانهما طغیانه و کفره فیجتمع فی بیت واحد مؤمنان و طاغ کافر أو یعدیهما بعلته فیرتدا بإضلاله أو بممالاته علی طغیانه و کفره حبا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما أن یرزقهما بدله ولدا خَیْراً مِنْهُ زَکاةً طهارة من الذنوب و الأخلاف الردیئة وَ أَقْرَبَ رُحْماً رحمة و عطفا علی والدیه قیل ولدت لهما جاریة فتزوجها نبی فولدت نبیا هدی الله به أمة من الأمم لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ قیل اسمهما أصرم و صریم

وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما من ذهب أو فضة- روی ذلک مرفوعا.

و قیل من کتب العلم و قیل

کان لوحا من ذهب مکتوب فیه عجب لمن یؤمن بالقدر کیف یحزن و عجب لمن یؤمن بالرزق کیف یتعب و عجب لمن یؤمن بالموت کیف یفرح و عجب لمن یؤمن بالحساب کیف یغفل و عجب لمن یعرف الدنیا و تقلبها بأهلها کیف یطمئن إلیها لا إله إلا الله محمد رسول الله.

انتهی. (2)قوله علیه السلام (3)إما جالسا و إما متکئا أی قد وقد أو إشارة إلی اختلاف الروایة بین المخالفین و کون التردید من الراوی بعید قوله حین أخذ المیثاق تأویل لقوله أول مرة قوله و طبع کافرا

قال الطبرسی رحمه الله روی عن أبی و ابن عباس أنهما کانا یقرءان و أما الغلام فکان کافرا و أبواه مؤمنین روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام (4)

**[ترجمه]طبرسی رحمه الله علیه فرمود: «و إذ قال موسی لفتاه» اکثر مفسران نظرشان این است که منظور موسی از فتاة، یوشع بن نون است و چون همیشه در سفر و اقامت با او همراه بود تا از او علم بیاموزد به او فتاه گفته است. و گفته شده است که چون خدمتگذاری موسی را می کرد. محمد بن اسحاق می گوید: یهودیان و مسیحیان می گویند: آن موسی که دنبال خضر رفت موسی بن میشا بن یوسف بود که یکی از پیامبران بنی اسراییل قبل از زمان حضرت موسی پسر عمران بود. ولی نظر اکثر عالمان این است که او همان موسی پسر عمران بوده است. « لا أبرح حتی أبلغ مجمع البحرین» به طور مداوم راه می روم و می گذرم و به راه دیگری نمی روم تا این که به محل تجمع دو دریا برسم. و منظور از آن دو دریا، دریای فارس و دریای روم است. محمد بن کعب می گوید: که آن جا شهر طنجه در ساحل دریای مغرب بوده است. و همچنین از او روایت شده است که منظور آفریقا است. - . مجمع البیان 6: 480 -

می­گویم: بیضاوی می­گوید: منظور از دو دریا موسی و خضر بوده است چون موسی دریای علم ظاهری و خضر دریای علم باطنی بوده است. و می­گوید: « أو أمضی حقبا» یعنی زمان زیادی راه می روم. و یعنی راه می روم تا این که به محل تجمع دو دریا برسم. یا این که زمان زیادی را می گذرم یا این که تا زمانی بگذرد که مطمئن شوم که از محل تجمع دو دریا گذشته باشم. حقب: یعنی زمان و گفته شده: یعنی هشتاد سال و گفته شده: هفتاد سال و روایت شده است: که موسی بعد از نابود کردن قبط و وارد شدن به مصر یک خطبه بلیغ و رسایی انجام داد و خودش از خطبه اش خوشش آمد و به آن مغرور شد، و به او گفتند: آیا کسی را عالم تر از خودت می شناسی؟ گفت: نه. خداوند به او وحی کرد که بله، بنده من خضر و او در محل تجمع دو دریاست. و خضر در زمان پادشاهی افریدون در اوایل ذی القرنین بزرگ بود و تا زمان موسی زنده مانده بود و گفته شده که: موسی از خداوند پرسید: کدام یک از بندگانت نزد تو دوست داشتنی تر هستند؟ فرمود: کسی که من را ذکر می کند و هیچ وقت من را فراموش نمی کند. پرسید: کدام یک از بندگانت عادل تر هستند؟ فرمود: کسی که به حق حکم کند

ص: 281

و از هوا و هوسش پیروی نکند. پرسید: کدام یک از بندگانت از همه عالم تر است؟ کسی که علاوه بر علم خودش، علم دیگران را بطلبد با این امید که به کلمه­ای برسد که او را به هدایت رهنمون شود یا او را از هلاکت منع کند. موسی فرمود: اگر در بین بندگانت کسی از من عالم تر است آن را به من معرفی کن. خداوند فرمود: خضر از تو عالم تر است. پرسید: کجا او را پیدا کنم؟ خداوند فرمود: در ساحل دریا کنار یک صخره. پرسید: چگونه او را پیدا کنم؟ فرمود: یک ماهی در توشه ات بگذار و هر کجا آن را گم کردی خضر آن جاست. به همراهش گفت: که هر کجا ماهی را گم کردی به من بگو. سپس آن ها راه افتادند. «فلمّا بلغا مجمع بینهما» هنگامی که به محل تجمع آن دو رسیدند یعنی، محل تجمع دو دریا « بینهما » ظرف است، به خاطر عمویت و شمولیت اضافه شده است؛ یا این که به معنای وصل است. « نسیا حوتهما » ماهی را فراموش کردند. موسی فراموش کرد که ماهی را از همراهش بخواهد که ماهی کجاست؟ و یوشع فراموش کرد به موسی بگوید که چگونه ماهی زنده شد و در دریا افتاد.

و روایت است که موسی دراز کشیده بود و آن ماهی سرخ شده شروع به تکان خوردن کرد و به دریا پرید تا این برای موسی و خضر معجزه ای باشد. و گفته شده که: یوشع در چشمه آب زندگانی وضو می گرفت که آب بر روی آن ماهی پاشیده شد و زنده شد و به دریا پرید. و گفته شده که فراموش کردند که سراغش را بگیرند. چون آن نشانه دستیابی به آن چه می خواستند، بود. « فاتخذ سبیله فی البحر سربا » و ماهی به طرف دریا رفت، «سربا» به مانند آیه « و سارب بالنهار » - . رعد / 10 -

و گفته شده: خداوند جریان آب را به طرف آن ماهی آورد و ماهی بر روی آب شناور شد و به درون آب افتاد. « فلما جاوزا » هنگامی که به محل تلاقی دو دریا رسیدند. « قال لفتاه آتنا غدانا » نهارمان را بیاور. « لقد لقینا من سفرنا هذا نصبا » گفته شده: که او خسته نشد تا این که به محل قرار رسید. هنگامی که به آن جا رسید یک شب و روز تا ظهر گذشته بود و آن جا احساس گرسنگی و خستگی کرد. و گفته شده که: در سفرهای دیگر غیر از این سفر، خسته نمی شد. و تقیید به اسم اشاره آن را تأیید می­کند. موسی گفت: «أرأیت » آن چه به آن مبتلا شدم « إذ أوینا إلی الصّخره » یعنی آن صخره ای که موسی در کنار آن دراز کشید و گفته شده: که آن همان صخره ای است که پایین تر از رود زیت بود. « فإنّی نسیت الحوت » آن را فراموش کردم یا این که این را که تو را از آن چه که درباره ماهی دیدم به تو بگویم. « و ما أنسانیه إلّا الشیطان أن أذکره» یعنی فقط شیطان باعث شد که من آن را فراموش کنم. وشاید او آن را به خاطر توجه فکر و روحش به بارگاه قدسی بود. سبب آن را شیطان قرار داد تا این که آن را به خودش بقبولاند؛ و یا این که عدم احتمال قدرت به توجه به هر دوی آن ها و فراموش کردن یکی از آن کارها

ص: 282

به خاطر مشغول بودن به یک کار دیگر از نقص و کمبود شخص محسوب می شود. « اتّخذ سبیله فی البحر عجبا » به شیوه عجیب که حرکت آن به مانند حرکت سرب - راه - بود، یا در پیش گرفتن او عجیب بود. مفعول دوم آن ظرف است و گفته شده که: عجبا مصدر است فعل آن مقدر است. یعنی یوشع در آخر کلامش یا این که موسی در جواب یوشع گفت: عجبا، به تعجب از آن جریان که بر ماهی گذشت. و گفته شده: که فعل اتخذ برای موسی است یعنی موسی راه ماهی را در آب با تعجب دنبال کرد. « قال ذلک » یعنی آن زنده شدن ماهی « ما کنّا نبغ » طلب نمی­گردیم، چون آن نشانه­های مقصود است. « فارتدا علی آثارهما » یعنی از همان راهی که آمده بودند، برگشتند. « قصصا » یعنی رد پاهای خودشان را دنبال می کردند. یا این که تا این که به کنار آن صخره برگشتند. « فوجدا عبدا من عبادنا » که نظر اکثر عالمان این است که او خضر بوده است که اسم آن بلیا بن ملکان بوده است. و گفته شده که: الیسع بوده است و گفته شده: الیاس، « آتیناه رحمة من عندنا» که منظور وحی نبوت بوده است. « و علّمنا من لدنّا » آن علمی که مخصوص به خود ماست و جز با توفیق ما کسی چیزی از آن را نمی داند و آن علم غیب است. « ممّا علّمت رشدا » یعنی علمی که با آن رشد و هدایت می یابند و این یادگیری موسی نزد خضر منافاتی با نبوت و صاحب شریعت بودن وی ندارد. به شرطی که آن علم، مربوط به دین نباشد چون پیامبر باید به آن دینی که آورده است، از اصول و فروع آن از هر کسی عالم تر باشد نه مطلق علم های دیگر. « و کیف تصبر علی ما لم تحط به خبرا » یعنی چگونه می­توانی به کارهایی که من می کنم صبر کنی در حالی که تو فقط بر ظاهر آن چه که مامور تبلیغ آن هستی آگاه هستی و از باطن آن آگاه نیستی. « حتّی إذا رکبا فی السّفیته خرقها » خضر با یک تبر دو تخته از تخته های کشتی را سوراخ کرد و کشتی را غرق کرد. « لقد جئت شیئا إمرا» یک کار عجیبی انجام دادی. امر الامر یعنی کار بزرگ شد. « قال لا تواخذنی بما نسیت » به خاطر آن که که فراموش کردم یا به چیزی که فراموش کردم، یعنی خضر به موسی سفارش کرده بود که بر کارهای او اعتراض نکند یا به خاطر فراموش کردن من آن سفارش را، و آن عذرخواهی است به فراموشی که آن را به صورت نهی از مؤاخذه آورد با وجود مانع از آن. گفته شده: که منظور از فراموشی در این جا ترک کردن کاری است، یعنی مرا مؤاخذه مکن به خاطر این که سفارش تو را در مرتبه اول فراموش کردم. و گفته شده این ها همه شرح کلام هستند و منظور از فراموشی، فراموش کردن چیز دیگری بوده است. « لا ترهقنی من أمری عسرا » و با سخت گیری و سرزنش کردن به خاطر چیزی که فراموش کردم بر من سخت نگیر چون این سخت گیریها پیروی از تو را برای من سخت می کند. « فانطلقا » یعنی بعد از این که از کشتی خارج شدند. « حتّی إذا لقیا غلاما

ص: 283

فقتله » و گفته شده که گردنش را زد و گفته شده که سرش را به دیوار کوبید و گفته شده که او را به زمین خواباند و او را قربانی کرد. و حرف فاء به این معنی دلالت دارد که هنگامی که خضر آن نوجوان را دید بدون هیچ تأمل و پرس و جویی او را کشت. به خاطر این موسی به او گفت که: « أقتلت نفسا زکیة بغیر نفس » یعنی بدون گناه. « شیئا نکرا » یعنی کار منکر و بدی انجام دادی. « قد بلغت من لدنّی عذرا » یعنی از سوی خودم عذری پیدا کردم چون سه بار با تو مخالفت کردم.

از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم روایت است که: خدا برادرم موسی را بیامرزد، حیا کرد و این را گفت که اگر با آن همراه خودش بیشتر می ماند عجیب­ترین چیزها را می دید.

« أهل قریة » یعنی روستای انطاکیه و گفته شده روستای أبلّه بصره بود و گفته شده که باجروان ارمینه بوده است. أضافه و ضیفّه، او را فرود آورد. « یرید ان ینقضّ» نزدیک است که بیفتد. پس اراده برای مشارفه استعاره شده است « فأقامه » آن را بنا کرد یا این که با ستونی که آن را بنا کرد آن را محکم کرد و گفته شده که: آن را با دستش مسح کرد پس دیوار استوار شد. و گفته شده: که آن را خراب کرد سپس دوباره بنا کرد. موسی فرمود: « لو شئت لتّخذت علیه أجرا » تا او را به این تحریک کند که به جای آن کار چیزی از آن ها بگیرد که با آن سیر بشوند یا اشاره ای است به این که کار بی اهمیتی انجام می­دهد. و این معنی از حرف لو فهمیده می شود. چون مردم آن جا به آن ها غذا ندادند در حالی که به آن نیاز داشتند. خضر به کاری مشغول شد که به او مربوط نبود. نتوانست خودش را کنترل کند. « فکانت لمساکین » برای فقیران بود. و این دلیلی است که مسکین به کسی می گویند که چیزی داشته باشد ولی کفایتش را نکند. و گفته شده که به آن ها به خاطر ناتوانیشان در پرداخت آن کشتی به پادشاه و یا بسیاریشان به آن ها مسکین می­گفتند. چون کشتی برای ده برادر بود، پنج برادر آن ها بیمار بودند و پنج نفر آن ها در دریا کار می کردند. « فأردت أن أعیبها » خواستم که آن را عیب دار کنم

ص: 284

« و کان وراءهم ملک » که بر آن ها حکومت می کرد و یا این که پشت آن ها بود و به سوی او برمی گشتند و این آیه « کلّ سفینه صالحة غصبا» قرائت شده است.

«أن یرهقهما» که پدر و مادرش را اغفال کند. « طغیانا و کفرا » به نعمت آن دو با نافرمانی­اش و به آن ها ضرر برساند، یا این که کفر و بی ایمانیش را به ایمان پدر و مادرش نزدیک کند و در یک خانه دو مؤمن و یک کافر سرکش جمع شوند، یا این که بخاطر دوست داشتن فرزندشان آن ها را با خود همراه کند و به خاطر گمراهی و کفر و سرکشی خودش آن ها را هم از دینشان مرتد کند. « أن یبدلهما ربّهما » که به جای او یک فرزند دیگر به آن ها بدهد. « خیر منه زکوة » که از گناه و اخلاق های پست پاک است. « و أقرب رحما» رحمت و مهربانیش بر پدر و مادرش بیشتر است. گفته شده که: دختری به آن ها عطا کرد که با یک پیامبر ازدواج کرد و فرزندشان هم پیامبر شد که خداوند به وسیله او یک امت را اصلاح کرد. « لغلامین یتمین » گفته شده که اسم آن دو کودک یتیم، اصرم و صریم بوده است. « و کان تحته کنز لهما » که آن گنج طلا و نقره بود و این کلام را با اعراب مرفوع هم خوانده اند و گفته شده: که آن گنج کتاب های علمی بودند و گفته شده که: لوحی بود از طلا که بر روی آن نوشته شده بود: عجیب است برای کسی که به قضا و قدر ایمان دارد، چگونه غمگین می شود!؟ وعجیب کسی که به رزق و روزی خداوند ایمان دارد چگونه خسته می شود؟! و عجیب است و کسی که به مرگ ایمان دارد چگونه خوشحال است؟! و عجیب است کسی که به حساب روز قیامت ایمان دارد چگونه غفلت می کند؟! و عجیب است کسی که دنیا و پشت کردن آن به مردمش را می شناسد، چگونه به آن اطمینان می کند؟! و همچنین نوشته شده بود: «لااله الّا الله و محمد رسول الله» .

کلام امام رضا علیه السلام: « امّا جالسا و امّا متکئا » یعنی دراز کشید یا این که اشاره به اختلاف روایت در بین مخالفان دارد و این که شک و تردید از راوی روایت باشد بعید است. این که فرمود: «حین اذا المیثاق» هنگامی که از آن ها عهد و میثاق گرفت، تأویل «أوّل مرّة» است. - . انوار التنزیل 2: 19 -24 -

طبرسی گفت: از ابیّ و ابن عباس روایت است که آن ها چنین قرائت کردند: «أما الغلام فکان کافرا و أبواه مؤمنین» یعنی پدر و مادرش مؤمن بودند ولی خودش کافر بود. این را امام صادق علیه السلام روایت کرده است. - . مجمع البیان 6: 487 -

**[ترجمه]

«2»

- فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ

ص: 285


1- قال البغدادیّ فی المحبر: کان اسمه هدد بن بدد. و قال البیضاوی: اسمه جلندی بن کرکر و قیل: منوار بن جلندی الأزدیّ. و قال البغدادیّ: و اسم الذی قتله الخضر حیسور أو جیسور. و قال ابن الکلبی: هو خشنوذ.
2- أنوار التنزیل 2: 19- 24.
3- أی قول أبی الحسن الرضا علیه السلام المتقدم فی تفسیر القمّیّ.
4- مجمع البیان 6: 487.

أَنَّهُ قَالَ: کَانَ ذَلِکَ الْکَنْزُ لَوْحاً مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ بِسْمِ اللَّهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَجِبْتُ (1)لِمَنْ یَعْلَمُ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ کَیْفَ یَفْرَحُ عَجِبْتُ لِمَنْ یُؤْمِنُ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَفْرَقُ (2)عَجِبْتُ لِمَنْ یَذْکُرُ النَّارَ کَیْفَ یَضْحَکُ عَجِبْتُ لِمَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَصَرُّفَ أَهْلِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ کَیْفَ یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام

ص: 285

فرمود: آن گنج لوحی بود که بر روی آن نوشته شده بود: بسم الله الرحمن الرحیم، لا اله الّا الله و محمد رسول الله. تعجب می کنم کسی که می داند مرگ حق است چگونه خوشحال است؟! تعجب می کنم کسی که به قضاوقدر ایمان دارد چگونه می ترسد؟! تعجب می کنم کسی که آتش جهنم را یاد می آورد چگونه می خندد؟! تعجب می کنم کسی که دنیا و تغییر حالت آن با مردم را می بیند، چگونه به آن اطمینان می کند؟!

**[ترجمه]

«3»

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ إِذْ قالَ مُوسی لِفَتاهُ وَ هُوَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَ قَوْلُهُ لا أَبْرَحُ یَقُولُ لَا أَزَالُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً وَ الْحُقُبُ ثَمَانُونَ سَنَةً وَ قَوْلُهُ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً هُوَ الْمُنْکَرُ وَ کَانَ مُوسَی یُنْکِرُ الظُّلْمَ فَأَعْظَمَ مَا رَأَی (3).

**[ترجمه]امام باقر علیه السلام فرمود:« و إذ قال موسی لفتاه » آن فتاه: یوشع بن نون بوده است. و« لا أبرح » یعنی، همیشه و به طور مداوم « حتی أبلغ مجمع البحرین أو أمضی حقبا » منظور از حقب: هشتاد سال است و « لقد جئت شیئا إمرا » منظور از إمرا، کار منکر است. موسی ظلم کردن را رد می کرد و آن چه را که دید بزرگ تلقی کرد. - . تفسیر القمی 401 -

**[ترجمه]

«4»

-ع، علل الشرائع الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْخَضِرَ کَانَ نَبِیّاً مُرْسَلًا بَعَثَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی قَوْمِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَی تَوْحِیدِهِ وَ الْإِقْرَارِ بِأَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ کُتُبِهِ وَ کَانَتْ آیَتُهُ أَنَّهُ کَانَ لَا یَجْلِسُ عَلَی خَشَبَةٍ یَابِسَةٍ وَ لَا أَرْضٍ بَیْضَاءَ إِلَّا أَزْهَرَتْ خَضْرَاءَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ خَضِراً لِذَلِکَ وَ کَانَ اسْمُهُ تَالِیَا بْنَ مِلْکَانَ بْنِ عَابِرِ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ إِنَّ مُوسَی لَمَّا کَلَّمَهُ اللَّهُ تَکْلِیماً وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ التَّوْرَاةَ وَ کَتَبَ لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ جَعَلَ آیَتَهُ فِی یَدِهِ وَ عَصَاهُ وَ فِی الطُّوفَانِ وَ الْجَرَادِ وَ الْقُمَّلِ وَ الضَّفَادِعِ وَ الدَّمِ وَ فَلْقِ الْبَحْرِ وَ غَرَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِرْعَوْنَ وَ جُنُودَهُ عَمِلَتِ الْبَشَرِیَّةُ فِیهِ حَتَّی قَالَ فِی نَفْسِهِ مَا أَرَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ خَلْقاً أَعْلَمَ مِنِّی فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی جَبْرَئِیلَ یَا جَبْرَئِیلُ أَدْرِکْ عَبْدِی مُوسَی قَبْلَ أَنْ یَهْلِکَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ عِنْدَ مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ رَجُلًا عَابِداً فَاتَّبِعْهُ وَ تَعَلَّمْ مِنْهُ فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُوسَی بِمَا أَمَرَهُ بِهِ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَعَلِمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ ذَلِکَ لِمَا حَدَّثَتْ بِهِ نَفْسُهُ فَمَضَی هُوَ وَ فَتَاهُ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی مُلْتَقَی الْبَحْرَیْنِ فَوَجَدَا هُنَاکَ الْخَضِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَتَعَبَّدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ

ص: 286


1- فی نسخة «عجب» فی جمیع المواضع.
2- أی کیف یفزع.
3- تفسیر القمّیّ: 401.

عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً قالَ لَهُ مُوسی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ (1)مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً قالَ لَهُ الْخَضِرُ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً لِأَنِّی وُکِّلْتُ بِعِلْمٍ لَا تُطِیقُهُ وَ وُکِّلْتَ أَنْتَ بِعِلْمٍ لَا أُطِیقُهُ قَالَ مُوسَی بَلْ أَسْتَطِیعُ مَعَکَ صَبْراً فَقَالَ لَهُ الْخَضِرُ إِنَّ الْقِیَاسَ لَا مَجَالَ لَهُ فِی عِلْمِ اللَّهِ وَ أَمْرِهِ وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً قالَ مُوسَی سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً فَلَمَّا اسْتَثْنَی الْمَشِیَّةَ قَبِلَهُ قالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَکَ ذَلِکَ عَلَیَّ فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا رَکِبا فِی السَّفِینَةِ خَرَقَها الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً قالَ مُوسَی لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ أَیْ بِمَا تَرَکْتُ مِنْ أَمْرِکَ وَ لا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا لَقِیا غُلاماً فَقَتَلَهُ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَغَضِبَ مُوسَی وَ أَخَذَ بِتَلْبِیبِهِ وَ قالَ لَهُ أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً قَالَ لَهُ الْخَضِرُ إِنَّ الْعُقُولَ لَا تَحْکُمُ عَلَی أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ بَلْ أَمْرُ اللَّهِ یَحْکُمُ عَلَیْهَا فَسَلِّمْ لِمَا تَرَی مِنِّی وَ اصْبِرْ عَلَیْهِ فَقَدْ کُنْتُ عَلِمْتُ أَنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً قَالَ مُوسَی إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ ءٍ (2)بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا أَتَیا أَهْلَ قَرْیَةٍ وَ هِیَ النَّاصِرَةُ وَ إِلَیْهَا تُنْسَبُ النَّصَارَی اسْتَطْعَما أَهْلَها فَأَبَوْا أَنْ یُضَیِّفُوهُما فَوَجَدا فِیها جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَوَضَعَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَدَهُ عَلَیْهِ فَأَقامَهُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً قالَ لَهُ الْخَضِرُ هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً فَقَالَ أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَةٍ (3)غَصْباً فَأَرَدْتُ بِمَا فَعَلْتُ أَنْ تَبْقَی لَهُمْ وَ لَا یَغْصِبَهُمُ الْمَلِکُ عَلَیْهَا فَنَسَبَ الْإِبَانَةَ فِی هَذَا الْفِعْلِ إِلَی نَفْسِهِ لِعِلَّةِ ذِکْرِ التَّعْیِیبِ لِأَنَّهُ أَرَادَ أَنْ یُعَیِّبَهَا عِنْدَ الْمَلِکِ إِذَا شَاهَدَهَا فَلَا یَغْصِبُ الْمَسَاکِینَ عَلَیْهَا وَ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَاحَهُمْ بِمَا أَمَرَهُ بِهِ مِنْ ذَلِکَ

ص: 287


1- اثبات الیاء فی تعلمنی قراءة نافع و ابی عمرو وصلا، و ابن کثیر فی الحالتین.
2- هکذا فی النسخ و الصحیح کما فی المصحف الشریف: «إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ ءٍ بَعْدَها» و فی المصدر: «إن سألت بعدها عن شی ء» و لعله اقتباس من الآیة من غیر إرادة حکایتها بألفاظها.
3- المصدر یخلو عن لفظة صالحة.

ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ وَ طَلَعَ کَافِراً (1)وَ عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَنَّهُ إِنْ بَقِیَ کَفَرَ أَبَوَاهُ وَ افْتَتَنَا بِهِ وَ ضَلَّا بِإِضْلَالِهِ إِیَّاهُمَا فَأَمَرَنِی اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ بِقَتْلِهِ وَ أَرَادَ بِذَلِکَ نَقْلَهُمْ إِلَی مَحَلِّ کَرَامَتِهِ فِی الْعَاقِبَةِ فَاشْتَرَکَ بِالْإِبَانَةِ بِقَوْلِهِ فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً وَ إِنَّمَا اشْتَرَکَ فِی الْإِبَانَةِ لِأَنَّهُ خَشِیَ وَ اللَّهُ لَا یَخْشَی لِأَنَّهُ لَا یَفُوتُهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یَمْتَنِعُ عَلَیْهِ أَحَدٌ أَرَادَهُ (2)وَ إِنَّمَا خَشِیَ الْخَضِرُ مِنْ أَنْ یُحَالَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا أُمِرَ فِیهِ فَلَا یُدْرِکَ ثَوَابَ الْإِمْضَاءِ فِیهِ وَ وَقَعَ فِی نَفْسِهِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ جَعَلَهُ سَبَباً لِرَحْمَةِ أَبَوَیِ الْغُلَامِ فَعَمِلَ فِیهِ وَسَطَ الْأَمْرِ مِنَ الْبَشَرِیَّةِ مِثْلَ مَا کَانَ عَمِلَ فِی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَنَّهُ صَارَ فِی الْوَقْتِ مُخْبِراً وَ کَلِیمُ اللَّهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مُخْبَراً وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ بِاسْتِحْقَاقٍ لِلْخَضِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلرُّتْبَةِ عَلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنَ الْخَضِرِ بَلْ کَانَ لِاسْتِحْقَاقِ مُوسَی لِلتَّبْیِینِ ثُمَّ قَالَ وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً وَ لَمْ یَکُنْ ذَلِکَ الْکَنْزُ بِذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ وَ لَکِنْ کَانَ لَوْحاً مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ عَجَبٌ لِمَنْ أَیْقَنَ أَنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ کَیْفَ یَظْلِمُ عَجَبٌ لِمَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَصَرُّفَ أَهْلِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ کَیْفَ

ص: 288


1- فی نسخة: و طبع کافرا.
2- أقول: علی بعض ما ذکرنا من الوجوه یمکن أن یکون حاصل الکلام أن اشتراکه مع الرب تعالی فی الابانة و اظهار الفعل لم یکن الا لانه صار فی الوقت مخبرا و معلما لموسی علیه السلام مع کونه أفضل، و لهذا الوجه أیضا عمل فیه البشریة فصار سببا للاشتراک فی الابانة، فقوله: لانه خشی تعلیل لاسناد الاشتراک فی الابانة فی قوله: «فَخَشِینا» الی البشریة کما أومأنا إلیه. و تفطن بعض الازکیاء من أصحابنا عند عرضه علی بوجه آخر: و هو أن یکون الابانة فی المواضع هی الإرادة فقط او أرید بها الإرادة لانه نسب الإرادة فی أول الکلام الی نفسه و فی آخره الی الرب، و شرکها فی وسط الکلام بین نفسه و بین الرب تعالی بقوله: «فَأَرَدْنا». و قوله: و إنّما اشترک فی الابانة بیان لانه لم خصصنا الاشتراک بالابانة أی الإرادة لان فی الخشیة لا یتعقل إرادة الاشتراک لان الخوف لا یناسب جنابه سبحانه بوجه من الوجوه، فلا یمکن أن ینسب الی الخضر علیه السلام أن ینسبه إلیه تعالی، فلا بد أن یکون أراد بقوله: «خشینا» نفسه فقط و قوله: و وقع فی نفسه بیان لان الاشتراک فی الإرادة کان من عمل البشریة، و لم یکن علی ما ینبغی، و هذا أیضا وجه حسن و إن کان ما ذکرنا أتم و أکمل. و اللّه یعلم. منه قدّس سرّه الشریف.

یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً کَانَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ هَذَا الْأَبِ الصَّالِحِ سَبْعُونَ أَباً فَحَفِظَهُمَا اللَّهُ بِصَلَاحِهِ ثُمَّ قَالَ فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما فَتَبَرَّأَ مِنَ الْإِبَانَةِ فِی آخِرِ الْقِصَصِ وَ نَسَبَ الْإِرَادَةَ کُلَّهَا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِی ذَلِکَ لِأَنَّهُ لَمْ یَکُنْ بَقِیَ شَیْ ءٌ مِمَّا فَعَلَهُ فَیُخْبِرَ بِهِ بَعْدُ وَ یُصَیِّرَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بِهِ مُخْبَراً وَ مُصْغِیاً إِلَی کَلَامِهِ تَابِعاً لَهُ فَتَجَرَّدَ مِنَ الْإِبَانَةِ وَ الْإِرَادَةِ تَجَرُّدَ الْعَبْدِ الْمُخْلِصِ ثُمَّ صَارَ مُتَّصِلًا (1)مِمَّا أَتَاهُ مِنْ نِسْبَةِ الْإِبَانَةِ فِی أَوَّلِ الْقِصَّةِ وَ مِنِ ادِّعَاءِ الِاشْتِرَاکِ فِی ثَانِی الْقِصَّةِ فَقَالَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَ ما فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً ثُمَّ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ إِنَّ أَمْرَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ لَا یُحْمَلُ عَلَی الْمَقَایِیسِ وَ مَنْ حَمَلَ أَمْرَ اللَّهِ عَلَی الْمَقَایِیسِ هَلَکَ وَ أَهْلَکَ إِنَّ أَوَّلَ مَعْصِیَةٍ ظَهَرَتِ الْإِبَانَةُ مِنْ إِبْلِیسَ اللَّعِینِ حِینَ أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ مَلَائِکَتَهُ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَسَجَدُوا وَ أَبَی إِبْلِیسُ اللَّعِینُ أَنْ یَسْجُدَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَکَانَ أَوَّلُ کُفْرِهِ قَوْلَهُ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ ثُمَّ قِیَاسَهُ بِقَوْلِهِ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ فَطَرَدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ جِوَارِهِ وَ لَعَنَهُ وَ سَمَّاهُ رَجِیماً وَ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ لَا یَقِیسُ أَحَدٌ فِی دِینِهِ إِلَّا قَرَنَهُ مَعَ عَدُوِّهِ إِبْلِیسَ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ النَّارِ.

قال الصدوق رحمه الله: إن موسی علیه السلام مع کمال عقله و فضله و محله من الله تعالی ذکره لم یستدرک باستنباطه و استدلاله معنی أفعال الخضر علیه السلام حتی اشتبه علیه وجه الأمر فیه و سخط جمیع ما کان یشاهده حتی أخبر بتأویله فرضی و لو لم یخبر بتأویله لما أدرکه و لو بقی فی الفکر عمره فإذا لم یجز لأنبیاء الله و رسله صلوات الله علیهم القیاس و الاستنباط و الاستخراج کان من دونهم من الأمم أولی بأن لا یجوز لهم ذلک (2).

**[ترجمه]امام جعفر بن محمد علیه السلام فرمود: خضر پیامبر مرسل بود که خداوند متعال او را بر قومش مبعوث کرده بود و آن ها را به توحید به خدای یگانه و باور به پیامبران و فرستادگان و کتابهای آسمانی­اش دعوت کرد و معجزه او آن بود که اگر بر روی هر درخت خشک و زمین بی آب و علفی می نشست، آن جا سبز و خرم می شد و به خاطر این خضر نامیده شد؛ خضر به معنی سبز است. اسم اصلی او تالیا بن ملکان بن عابر بن ارفخشد بن سام بن نوح علیه السلام است. و موسی هنگامی که با خداوند صحبت کرد و تورات را بر او نازل کرد و در آن لوح های آسمانی از هر چیزی نصیحت و شرح هر چیزی نوشته بود و معجزه اش را در دستش و عصایش و در طوفان و ملخ و شپش و قورباغه و خون قرار داده بود و دریا را شکافت و خداوند فرعون و سپاهش را در آن غرق کرد، نفس انسانیش او را تحریک کرد و با خود گفت: فکر نمی کنم که خداوند بزرگ، کسی را عالم تر از من خلق کرده باشد، خداوند به جبرئیل وحی فرستاد که: ای جبرئیل به کمک بنده ام برو قبل از این که خودش را هلاک کند و به او بگو که: در کنار تجمع دو دریا مرد عابدی است از او پیروی کن و از او علم یاد بگیر، جبرئیل بر موسی نازل شد و امر خداوند را به او گفت: و موسی فهمید که این بخاطر حرفی بود که با خودش گفت: پس او و آن جوان همراهش یوشع بن نون راهی شدند تا این که به محل تجمع دو دریا رسیدند. در آن جا خضر را دیدند که خداوند عبادت می کند، و آن طور که خداوند فرمود:« فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَ

ص: 286

عَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا » موسی به او گفت: « هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا » خضر گفت: « انّک لن تستطیع معی صبرا » چون به من علمی دادند که تو طاقت آن را نداری و به تو علمی دادند که من طاقت آن را ندارم. موسی به او گفت: من می توانم با تو طاقت بیارم. خضر به او گفت: قیاس در علم و فرمان خداوند هیچ جایگاهی ندارد. « و کیف تصبر علی ما لم تحط به خبرا » موسی به او گفت: « ستجدنی إن شاء الله صابرا و لا أعصی لک أمرا» هنگامی که مشیت را قبل از او استثنا کرد به او گفت: « قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا » موسی گفت: هر آن چه که تو بگویی انجام می دهم. « فانطقنا حتی إذا رکبا فی السفینه خرقها » سپس موسی به او گفت: « أخرقتها لتغرق أهلها لقد جئت شیئا إمرا* قال ألم أقل إنّک لم تستطیع معی صبرا» موسی گفت: « لا تواخذنی بما نسیت » یعنی به سفارشت عمل نکردم. « و لا ترهقنی من أمری عسرا » « فانطلقا حتی اذا لقیا غلاما فقتله » موسی عصبانی شد و گردن خضر را گرفت و به او گفت: « أقتلت نفسا زکیّه بغیر نفس لقد جئت شیئا نکرا » خضر به او گفت: عقل انسان ها نمی تواند بر دستورات خداوند حکم کند بلکه دستور خداوند بر عقل ها حاکم است. پس از آن چه که من انجام می دهم خیالت راحت باشد و بر آن صبر کن و از قبل می دانستم که تو نمی توانی با من طاقت بیاوری. موسی به او گفت: « إن سألتک بعدها عن شی فلا تصاحبنی قد بلغت من لدنّی عذرا فانطلقا حتی اذا أتیا أهل القریة » و آن روستای ناصره بوده که نصاری به آن منسوبند. « استطعما أهلها فأبو أن یضیّفوهما فوجد فیها جدارا یرید أن ینقضّ » خضر دستش را به روی آن گذاشت « فأقامه » {آن را استوار کرد} موسی به او گفت: « لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا » {باید پولی در قبال این کارت می گرفتی} خضر به او گفت: « قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَیْهِ صَبْرًا ». سپس خضر گفت: « أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءهُم مَّلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبًا» هر کشتی سالمی را می گرفت. « غصبا » تا برای آن ها باقی بماند و پادشاه آن را به زور نگیرد، و این کار را که عیب دار کردن کشتی بود به خودش ربط داد. چون می خواست که هنگامی که پادشاه آن را می بیند کشتی عیب دار باشد و آن را از فقیران نگیرد و خداوند با این دستوری که به خضر داد صلاح آن ها را خواست.

ص: 287

سپس خضر گفت: « وَأَمَّا الْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ» ولی او سرشت کافری داشت. و خداوند متعال می دانست که اگر او زنده بماند پدر و مادرش را کافر می کند و به خاطر او فریب می خورند و گمراه می شوند، خداوند به من دستور داد که او را بکشم و خواست با این کار، انان را سران جام به محل کرامتش منتقل کند - عاقبت آن ها را نیکو گرداند - و خودش را در این کار با خدا شریک کرد با این قول: « فَخَشِینَا أَن یُرْهِقَهُمَا طُغْیَانًا وَکُفْرًا * فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا » خودش را در این کار شریک کرد و چون او بود که ترسید و خداوند نمی ترسد، چون او چیزی را از دست نمی­دهد و هیچ کس نمی تواند مانع اراده او بشود. خضر بود که ترسید که چیزی مانع شود و نتواند از دستور خدا را اجرا کند و به ثواب انجام آن برسد و فهمید که خداوند او سبب و باعث برای رحمت پدر و مادر آن پسر است، و فطرت انسانی او را نیز تحریک کرد، همانطور که موسی را تحریک کرده بود چون خضر خودش را خبرآورنده خداوند فرض کرد در حالی که موسی کلیم الله خبر آورنده خدا بود، و این مرتبه استحقاق خضر نبود چون بیشتر حق موسی بود و موسی از خضر برتر بود بلکه تبیین و توضیح بیشتر استحقاق موسی بود.

سپس خضر گفت: « وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنزٌ لَّهُمَا وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا » و آن گنج و طلا و نقره نبود بلکه یک لوح طلایی بود که بر روی ان نوشته شده بودعجیب کسی است که به مرگ یقین دارد چگونه خوشحال می شود!؟ عجیب است کسی که به قضا و قدر یقین دارد چگونه ناراحت می شود؟! عجیب است کسی که یقین دارد که روز قیامت حق است چگونه ظلم می کند؟! عجیب است کسی که دینار و تغییر رفتار آن با مردمش را می بیند چگونه به آن

ص: 288

اطمینان می دهد. « و کان أبوهما صالحا » که بین آن دو پسر یتیم و پدرشان هفتاد نسل فاصله بود و خداوند به خاطر صالح بودن او آن ها را حفظ کرد. سپس فرمود: « أَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا کَنزَهُمَا » و در آخر داستان خودش را از غرور نسبت آن کار رها کرد، و همه اراده را به خداوند نسبت داد؛ چون از کارهایی که انجام داد چیزی باقی نمانده بود که به موسی خبر بدهد و موسی به حرف او گوش بدهد و از او پیروی بکند، بلکه خودش را به مانند یک عبد مخلص خود را از اراده و قدرت خارج کرد. و در آخر خودش را از آن غرور و ادعای اشتراک در کار خدا که در اول داستان ادعایش را می کرد، خودش را مبرا و جدا کرد. و سپس گفت: « رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَیْهِ صَبْرًا ».

سپس امام جعفر بن محمد علیه السلام می گوید: نمی توان کارهای خداوند را بر مقیاس و اندازه حمل کرد و هر کس کارهای خداوند را بر اساس مقیاس و اندازه حمل کند، نابود می شود و نابود می­کند. اولین گناه غرور از جانب ابلیس لعین بود هنگامی که خداوند متعال به ملائکه خودش دستور داد تا برای آدم سجده کنند؛ همه ملائکه سجده کردند ولی ابلیس سجده نکرد. خداوند به او فرمود: « ما منعک أن لا تسجد إذ أمرتک قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین» اولین نافرمانی و کفر او این بود که گفت: «أنا خیر منه» {من از او بهترم} سپس قیاس و مقایسه کردنش که گفت: « خلقتنی من نار و خلقته من طین » {من را از آتش و او را از خاک خلق کردی} پس خداوند او را از رحمت خودش طرد کرد. و او را رجیم- رانده شده- نام نهاد، و به عزت خودش قسم خورد که هر کس در دینش مقایسه بکند او را همراه دشمنش ابلیس در پایین ترین نقطه جهنم قرار می دهد.

شیخ صدوق گفت: موسی با آن کمال عقل و فضیلت و جایگاهش در نزد خداوند نتوانست که با استنباط و استدلال خودش معنی کارهای خضر را بفهمد و حتی در استنباط آن کارها به اشتباه رفت و بخاطر آن کارهایی که خضر انجام می داد، عصبانی می شد تا این که خضر تاویل آن کارها را برای او توضیح داد سپس راضی شد. و اگر او را از تأویل آن ها با خبر نمی کرد معنی آن ها را نمی فهمید هر چند که تمام عمرش را روی آن ها فکر می کرد سپس اگر برای پیامبران و فرستادگان خداوند مقایسه کردن و استنباط و درک معنی از خودشان جایز نیست، پس برای مردم دیگر که درجه آن ها از پیامبران پایین تر است به طریق اولی جایز نیست. - . علل الشرائع : 31 - 32 -

**[ترجمه]

بیان

التلبیب ما فی موضع اللبب من الثیاب (3)و اللبب هو موضع القلادة من

ص: 289


1- هکذا فی النسخ و فی المصدر، و فی هامش المصدر: «متنصلا» و هو الصحیح، و هو من تنصل الی فلان من الجنایة أی خرج و تبرأ عنده منها.
2- علل الشرائع: 31 و 32.
3- و یعرف بالطوق.

الصدر و المراد بالإبانة فی المواضع إما طلب الامتیاز و إظهار الفضل أو إظهار أصل الفعل و ربما یقرأ الأنانیة فی المواضع. (1)قوله لعلة ذکر التعییب أی إنما لم ینسب الفعل إلیه تعالی رعایة للأدب لأن نسبة التعییب إلیه تعالی غیر مناسب و أما ما یناسب أن ینسب إلیه تعالی فهو إرادة صلاحهم بهذا التعییب قوله و إنما اشترک فی الإبانة الغرض بیان أنه لم قال فخشینا و أردنا مع أنه کان الأنسب نسبة الخشیة إلی نفسه و الإرادة إلیه تعالی أو کان المناسب نسبة المصالح جمیعا إلیه تعالی و یمکن تقریره بوجهین الأول أنه لما أمره تعالی بقتل الغلام و أخبره بأنه سیقع منه کفر و لم یأمن البداء فیما أخبر به فلذا عبر عنه بالخشیة و لما کان ذلک بإخباره تعالی فقد راعی الجهتین و نسب إلی نفسه لکون الخشیة من جهته و نسب إلی الرب تعالی أیضا لیعلم أنه إنما علم ذلک بإخباره تعالی فخشیة الحیلولة کنایة عن احتمال البداء أو یقال إنه لما لم یأمن النسخ فی الأمر بالقتل و علی تقدیره کان یتحقق طغیانه بوالدیه و یحرم الخضر عن امتثال هذا الأمر فکأنه قال إنما بادرت إلی ذلک أو فعلت ذلک مبادرا لأنی خشیت أن ینسخ هذا الأمر فیرهقهما طغیانا و لم أفز بثواب هذه الطاعة أو خشیت أن یحول مانع بینی و بینه و إن لم ینسخ فلم یتأت منی فعله و أکون محروما من ثوابه و أما نسبته إلی الرب فالوجه فیه ما ذکرنا أولا.

و أما قوله فَأَرَدْنا فلما لم یکن فیه هذه النکتة نسبة إلی البشریة أی إنما عبر عن الإرادة کذلک لأنه عمل فیه البشریة فی وسط الکلام إذ التعبیر عن الخشیة لم یکن من البشریة و فی آخر الکلام نسب الإبدال إلی الرب و إنما کان عمل البشریة فی التعبیر عن الإرادة فی وسط الکلام.

الثانی أن یکون الاشتراک فی الخشیة و الإرادة کلتیهما منسوبا إلی البشریة فیکون قوله لأنه خشی تعلیلا لأحد جزئی الاشتراک أعنی نسبة الخشیة إلی نفسه و قوله فعمل فیه تعلیل لنسبة الخشیة إلی الرب و نسبة الإرادة إلی نفسه

ص: 290


1- و هو بعید فی الغایة.

معا فالمراد بوسط الأمر حینئذ مجموع هذا الکلام إذ فی أول الکلام نسب التعییب إلی نفسه رعایة للأدب و فی آخر الکلام خص الإرادة به تعالی و فی هذا الکلام اشترک معه تعالی فی الأمرین مع أنه کان الأنسب تخصیص الأول بنفسه و الثانی به تعالی و علی الوجهین یکون وسط الأمر منصوبا علی الظرفیة بتقدیر فی و یحتمل أن یکون فاعلا لقوله عمل أی عمل فیه أمر وسط من البشریة لأنه لم ینسب الإرادة إلی نفسه بل جعلها مشترکة بین الرب تعالی و بینه و لکنه بعید (1).

قوله علیه السلام للتبیین أی لأن یتبین له أنه لا یعلم کل شی ء و أنه جاهل لا یعلم شیئا إلا بتعلیم الله تعالی و أنه یمکن أن یکون فی البشر من هو أعلم منه أو المعنی أنه کان الغرض تعلیم موسی لا کون الخضر حجة علیه و أفضل منه و کون موسی علیه السلام رعیة له بل کان واسطة کالملک.

قوله علیه السلام بذهب و لا فضة أی لم یکن المقصود کونه ذهبا و فضة بل کان الغرض إیصال العلم المنقوش فیه إلیهما فلا ینافی کون اللوح من ذهب قوله و تصرف أهلها أی تغیرهم قوله متصلا لعله ضمن معنی الإعراض أو الانفصال أی صار متصلا به تعالی معرضا أو منفصلا مما أتاه أولا و الظاهر أنه کان متنصلا من قولهم تنصل إلیه أی انتفی من ذنبه و اعتذر فصحف.

ثم اعلم أنه یظهر من هذا الکلام أنه کان منه علیه السلام غفلة فی أول الأمر أیضا مع أنه قد سبق فی أول الکلام عذر ذلک و أنه إنما نسب إلی نفسه لمکان التعییب و یمکن توجیهه بأن الغفلة لیست من جهة نسبة التعییب إلی نفسه بل لعدم التصریح بأن هذا من أمره تعالی لأنه کان یظهر من کلامه علیه السلام أنه کان مستبدا بذلک فلذا اعتذر و رجع عنه.

**[ترجمه]التلبیت: آن قسمت لباس که در جلوی گردن است و اللبب: جایی گردنبند

ص: 289

در سینه است. و منظور از إبانة یا طلب برجسته بودن و اظهار فضل یا اظهار اصل کار است. و ممکن است در این مواضع، أنانیه خوانده شود.

و کلام امام: «لعلّة ذکر التعییب» یعنی آن کار را {عیب دار کردن کشتی} به خاطر رعایت ادب به خداوند نسب نداد، چون نسبت عیب دار کردن چیزی به خداوند مناسب نیست و کار مناسب آن بود که صلاح و فایده آن ها از آن عیب دار کردن به خداوند نسبت داده شود. و همچنین « إنّما اشترک فی الإبانة » منظور بیان آن کلام اوست که چرا گفت « فخشینا و أردنا » {من و خداوند ترسیدم و من و خداوند خواستیم} با این که بهتر بود ترس را به خودش و اراده انجام آن کار را به خداوند نسبت می داد یا این که همه مصلحت ها را به خداوند نسبت می داد؟ که می توان آن را به دو وجه توضیح داد:

اول این که: هنگامی که خداوند متعال او را به کشتن آن پسر دستور داد و به او گفت که او باعث کفر می شود و در آن چه خبر داد از بداء در امان نبود، از این روی از آن به ترس تعبیر کرد و به خاطر این که خداوند این خبر را به او داده بود، پس دو صورت را رعایت کرد که در یک جهت ترس را به خودش نسبت داد و اراده آن را به خداوند نسبت داد تا دانسته شود که این را خداوند به او گفته است پس ترس از حیلولت - مانع شدن - کنایه از احتمال بداء است. یا این که گفته میشود هنگامی که از نسخ دستور قتل آن بچه مطمئن نبود و با فرض آن، طغیان او بر والدینش محقق می­شد و خضر از انجام این کار محروم می­شد؛ پس گویی گفت: من به خاطر این زود آن پسر را کشتم ترسیدم که خداوند دستور کشتن او را باطل کند و آن پسر پدر و مادرش را کافر کند و من به ثواب انجام کارم نرسم یا این که ترسیدم هر چند این امر، نسخ نشود چیزی مانع انجام این کار توسط من بشود و من آن کار را انجام ندهم وبه ثوابش نرسم؛ و اما دلیل نسبت دادن ترس به خداوند، آن صورت اول است که آن را ذکر کردیم.

و اما کلام خضر که گفت: « أردنا » چون این نکته در آن وجود نداشت این را به خودش نسبت داد و همچنین در خلال آن به اراده و مشیت الهی اشاره کرد و بیان ترس از جمله کارهای انسانی نیست و در آخر هم این اراده تغییر دستور را به خداوند نسبت داد بلکه بیان اراده خداوند در وسط کلام، کار انسانی حساب می شود.

دوم: این که باید که ترس و اراده انجام فعل هر دو منصوب به انسان باشند، پس باید می گفت « لأنّه خشی » برای دلیل و علت آوردن یکی از دو جزء اشتراک باشد، یعنی نسبت ترس به خودش و این که « فعمل فیه » برای علت نسبت ترس به خدا و نسبت اراده انجام آن کار به خودش به

ص: 290

طور همزمان، چون در اول کلام عیب دار کردن کشتی را برای رعایت ادب به خودش نسبت داد و در آخر اراده انجام کار را به خدا نسبت داد. و در این دو مورد خودش را با خداوند مشترک کرد در حالی که بهتر آن بود که عیب دار کردن را به خودش و اراده انجام کار را به خدا نسبت دهد. و در هر دو صورت وسط الامر منصوب است بر ظرفیت و با تقدیر حرف جر «فی»؛ و ممکن است فاعل برای فعل «عمل» باشد، یعنی اشتراک در کار را به انسان نسبت داد چون اراده انجام فعل را به خودش نسبت نمی دهد بلکه آن را بین خودش و بین خدا مشترک می داند، ولی این بعید است.

و کلام امام علیه السلام که می فرماید: « للتّبیین» یعنی تا بیان کند که او همه چیز را نمی داند و او از خودش چیزی نمی داند بلکه خداوند به او یاد میدهد و ممکن است که در بین انسانها کسی باشد که از او عالم­تر باشد یا منظور از این داستان آموزش موسی بود نه این که خضر بر موسی حجت باشد یا این که از او بهتر و موسی رعیت و پیرو او باشد، بلکه خضر یک واسطه بود به مانند یک فرشته.

« بذهب و لافضة» یعنی هدف از آن گنج طلا و نقره نبوده بلکه هدف از آن رساندن آن علم که بر روی آن لوح نوشته شده بود به آن دو یتیم بود و طلا بودن لوح هیچ منافاتی با این ندارد. « تصرف أهلها » یعنی، تغییر حالت آن. «متصلة» شاید معنی روی گردانی یا جدایی را برساند، یعنی به خدای تعالی متصل شد در حالی که اعراض کرد یا جدا شد از آن چه اول آورد. و ظاهرا «متنصله» بوده است، از «تنصّل إلیه»، یعنی از گناهش برگشت و عذر خواهی کرد، پس تصحیف شده است.

سپس بدان از این کلام معلوم می­شود که خضر علیه السلام در اول کار نیز دچار غفلت شده است با این که دلیل او را برای این کار ذکر شده است و او عیب دار کردن را به خودش نسبت داد و می توان آن را این طور توجیه کرد که غفلت او به خاطر نسبت دادن عیب دار کردن کشتی به خودش نیست بلکه به خاطر نگفتن این که این کار از دستورات خداوند است می­باشد، چون از کلام وی علیه السلام این را می فهمیم که خضر مستبدّ بوده است - به خودش نسبت می­داده است - به خاطر این عذرخواهی کرد و از حرفش برگشت.

**[ترجمه]

«5»

-ع، علل الشرائع سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَیْفُورٍ الدَّامَغَانِیَّ الْوَاعِظَ بِفَرْغَانَةَ یَقُولُ فِی خَرْقِ الْخَضِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ السَّفِینَةَ وَ قَتْلِ الْغُلَامِ وَ إِقَامَةِ الْجُدْرَانِ تِلْکَ إِشَارَاتٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی

ص: 291


1- و قال البیضاوی فی آخر کلامه: و یجوز أن یکون قوله: فَخَشِینا حکایة قول اللّه عزّ و جلّ بعد أن نسب الخشیة الی موسی علیه السلام. منه رحمه اللّه. قلت: فی أنوار التنزیل هکذا: حکایة قول اللّه عزّ و جلّ: «فَأَرَدْنا».

لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ تَعْرِیضَاتٌ إِلَی مَا یُرِیدُهُ مِنْ تَذْکِیرِهِ لِمِنَنٍ سَابِقَةٍ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1)نَبَّهَهُ عَلَیْهَا وَ عَلَی مِقْدَارِهَا مِنَ الْفَضْلِ ذَکَّرَهُ بِخَرْقِ السَّفِینَةِ أَنَّهُ حَفِظَهُ فِی الْمَاءِ حِینَ أَلْقَتْهُ أُمُّهُ فِی التَّابُوتِ وَ أَلْقَتِ التَّابُوتَ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ طِفْلٌ ضَعِیفٌ لَا قُوَّةَ لَهُ فَأَرَادَ بِذَلِکَ أَنَّ الَّذِی حَفِظَکَ فِی التَّابُوتِ الْمُلْقَی فِی الْیَمِّ هُوَ الَّذِی یَحْفَظُهُمْ فِی السَّفِینَةِ وَ أَمَّا قَتْلُ الْغُلَامِ فَإِنَّهُ کَانَ قَدْ قَتَلَ رَجُلًا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَتْ تِلْکَ زَلَّةً عَظِیمَةً عِنْدَ مَنْ لَمْ یَعْلَمْ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ نَبِیٌّ فَذَکَرَهُ بِذَلِکَ مِنْهُ عَلَیْهِ حِینَ دَفَعَ عَنْهُ کَیْدَ مَنْ أَرَادَ قَتْلَهُ بِهِ وَ أَمَّا إِقَامَةُ الْجِدَارِ مِنْ غَیْرِ أَجْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَکَرَهُ بِذَلِکَ فَضْلَهُ فِیمَا أَتَاهُ فِی ابْنَتَیْ شُعَیْبٍ حِینَ سَقَی لَهُمَا وَ هُوَ جَائِعٌ وَ لَمْ یَبْتَغِ عَلَی ذَلِکَ أَجْراً مَعَ حَاجَتِهِ إِلَی الطَّعَامِ فَنَبَّهَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی ذَلِکَ لِیَکُونَ شَاکِراً مَسْرُوراً (2)وَ أَمَّا قَوْلُ الْخَضِرِ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ کَانَ مِنْ جِهَةِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ قَالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْ ءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی فَمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ الَّذِی حَکَمَ بِالْمُفَارَقَةِ لَمَّا قَالَ لَهُ فَلَا تُصَاحِبْنِی وَ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ اخْتَارَ سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ قَوْمِهِ لِمِیقَاتِ رَبِّهِ فَلَمْ یَصْبِرُوا بَعْدَ سَمَاعِ کَلَامِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی تَجَاوَزُوا الْحَدَّ بِقَوْلِهِمْ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ فَمَاتُوا وَ لَوِ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَصَمَهُمْ وَ لَمَا اخْتَارَ مَنْ یَعْلَمُ مِنْهُ تَجَاوُزَ الْحَدِّ فَإِذَا لَمْ یَصْلُحْ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلِاخْتِیَارِ مَعَ فَضْلِهِ وَ مَحَلِّهِ فَکَیْفَ تَصْلُحُ الْأُمَّةُ لِاخْتِیَارِ الْإِمَامِ بِآرَائِهَا وَ کَیْفَ یَصْلُحُونَ لِاسْتِنْبَاطِ الْأَحْکَامِ وَ اسْتِخْرَاجِهَا بِعُقُولِهِمُ النَّاقِصَةِ وَ آرَائِهِمُ الْمُتَفَاوِتَةِ وَ هِمَمِهِمُ الْمُتَبَایِنَةِ وَ إِرَادَاتِهِمُ الْمُخْتَلِفَةِ تَعَالَی اللَّهُ عَنِ الرِّضَا بِاخْتِیَارِهِمْ عُلُوّاً کَبِیراً وَ أَفْعَالُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَثَلُهَا مَثَلُ أَفَاعِیلِ الْخَضِرِ وَ هِیَ حِکْمَةٌ وَ صَوَابٌ وَ إِنْ جَهِلَ النَّاسُ وَجْهَ الْحِکْمَةِ وَ الصَّوَابِ فِیهَا (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: ابوجعفر محمد بن عبدالله بن طیور دامغانی واعظ در فرغانه در مورد سوراخ کردن کشتی توسط خضر و کشتن آن پسر و بنای دیوار گفت: آن ها اشاره هایی هستند که خداوند

ص: 291

به موسی می کند که از طریق آن ها او را به نعمت هایی که عطا کرده است و به آن ها فضل و بزرگی داده است یادآوری می کند. با سوراخ کردن کشتی به او یادآوری کرد هنگامی که مادرش او را در صندوقچه ای به آب انداخت خداوند از او محافظت کرد در حالی که یک بچه کوچک بود و هیچ قدرتی برای محافظت از خودش نداشت و به این استدلال که همان خدایی که تو را از غرق شدن در آن صندوقچه که در دریا انداخته شده بودی حفظ کرد همان خدا آن ها را از غرق شدن در کشتی محافظت می­کند و اما کشتن آن پسر بچه این گونه بود که یادآوری شود که آنگاه که موسی یک مرد را به خاطر خداوند کشت و این گناه در نزد کسی که نمی دانست که موسی پیامبر خداست یک لغزش و گناه بزرگی بود و با کشتن این پسر بچه این را به موسی یادآوری کرد که در هنگام کشتن آن مرد خداوند او را از قصاص شدن و کشتنش توسط مردم حفظ کرد، و اما بنای دیوار بدون گرفتن دستمزد، خداوند با این کار مهربانی او را به دو دختر شعیب هنگامی که خودش گرسنه بود، و گوسفندان آن ها را سیراب کرد و هیچ دستمزدی از آن ها نخواست این را به او یادآوری کرد تا سپاسگذار و خوشحال باشد و اما آن سخن خضر به موسی که گفت: «هذا فراق بینی و بینک» {این زمان، زمان جدایی ماست} این از جهت موسی بود که گفت: « إِن سَأَلْتُکَ عَن شَیْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِی » {اگر بعد از این از تو درباره چیزی پرسیدم با من همراهی نکن} و این موسی بود که تصمیم جدایی گرفت. هنگامی که گفت: «فلا تصاحبنی» موسی هفتاد مرد از قومش را برای ملاقات با خداوند انتخاب کرد. بعد از شنیدن کلام خداوند صبر نکردند تا این که از حد خودشان گذشتند و گفتند: که اگر آشکارا خداوند را ببینیم به تو ایمان می آوریم و به خاطر آن گستاخیشان، صاعقه آن ها را گرفت و مردند. و اگر خداوند متعال آن ها را انتخاب کرده بود از این گناه محفوظ بودند و کسی را که می دانست که از حد خودش می گذرد انتخاب نمی کرد. پس اگر موسی با آن فضل و جایگاهش برای انتخاب کردن احکام خودشان به اشتباه دچار می شود چگونه آن مردم عوام با استنباط و عقل های ناقص خودشان و نظرهای متفاوتشان و همت متضاد و اراده مختلفشان برای خود حکمی را استخراج کنند و امام خودشان را مشخص بکنند؟ خداوند متعال از رضایت به انتخاب ناقص آن ها بسیار منزه و متعال است. کارهای امام علی علیه السلام به مانند کارهای حضر هستند و آن ها حکمت و فایده ای دارند هرچند که مردم حکمت و فایده آن ها را ندانند. - . علل الشرائع : 32 - 33 -

**[ترجمه]

«6»

-ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ عَبَایَةَ الْأَسَدِیِّ قَالَ: کَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ جَالِساً عَلَی شَفِیرِ

ص: 292


1- فی المصدر: لمنن سابقة للّه عزّ و جلّ علیه.
2- لم یسند محمّد بن عبد اللّه هذه الأمور و الاشارات إلی روایة و لا حدیث، بل هی نتیجة ذوقه و استفادته، فلا یصحّ الجزم بأنها اریدت من الآیات و أن اللّه تعالی أراد تذکیر موسی بها.
3- علل الشرائع: 32 و 33.

زَمْزَمَ یُحَدِّثُ النَّاسَ فَلَمَّا فَرَغَ مِنْ حَدِیثِهِ أَتَاهُ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنِّی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ أَعْوَانُ کُلِّ ظَالِمٍ إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ مِنْکُمْ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَبَّاسٍ إِنِّی جِئْتُکَ أَسْأَلُکَ عَمَّنْ قَتَلَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ مِنْ أَهْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ لَمْ یَکْفُرُوا بِصَلَاةٍ وَ لَا بِحَجٍّ وَ لَا بِصَوْمِ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ لَا بِزَکَاةٍ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ سَلْ عَمَّا یَعْنِیکَ وَ دَعْ مَا لَا یَعْنِیکَ فَقَالَ مَا جِئْتُکَ أَضْرِبُ إِلَیْکَ مِنْ حِمْصٍ لِلْحَجِّ وَ لَا لِلْعُمْرَةِ وَ لَکِنِّی أَتَیْتُکَ لِتَشْرَحَ لِی أَمْرَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ فِعَالَهُ فَقَالَ لَهُ وَیْلَکَ إِنَّ عِلْمَ الْعَالِمِ صَعْبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ (1)وَ لَا تَقْرَبُهُ الْقُلُوبُ الصَّدِئَةُ أُخْبِرُکَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ مَثَلُهُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ مُوسَی وَ الْعَالِمِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَالَ فِی کِتَابِهِ یا مُوسی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ فَکَانَ مُوسَی یَرَی أَنَّ جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ قَدْ أُثْبِتَتْ لَهُ کَمَا تَرَوْنَ أَنْتُمْ أَنَّ عُلَمَاءَکُمْ قَدْ أَثْبَتُوا جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ فَلَمَّا انْتَهَی مُوسَی إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَلَقِیَ الْعَالِمَ فَاسْتَنْطَقَ بِمُوسَی لِیُضِلَّ عِلْمَهُ (2)وَ لَمْ یَحْسُدْهُ کَمَا حَسَدْتُمْ أَنْتُمْ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ وَ أَنْکَرْتُمْ فَضْلَهُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ (3)مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً فَعَلِمَ الْعَالِمُ أَنَّ مُوسَی لَا یُطِیقُ بِصُحْبَتِهِ وَ لَا یَصْبِرُ عَلَی عِلْمِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً فَقَالَ لَهُ مُوسَی سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً فَعَلِمَ الْعَالِمُ أَنَّ مُوسَی لَا یَصْبِرُ عَلَی عِلْمِهِ فَقَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْ ءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً قَالَ فَرَکِبَا فِی السَّفِینَةِ فَخَرَقَهَا الْعَالِمُ وَ کَانَ خَرْقُهَا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًا وَ سَخَطاً لِمُوسَی (4)وَ لَقِیَ الْغُلَامَ فَقَتَلَهُ فَکَانَ قَتْلُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًا وَ سَخَطاً لِمُوسَی وَ أَقَامَ الْجِدَارَ

ص: 293


1- فی نسخة: لا تحمله.
2- فی المصدر:«لیصل علمه» بالصاد المهمة،أی لیصل موسی علم الخضر وینتهی إلیه.
3- هکذا فی النسخ و فی المصدر. و فی المصحف الشریف: «أَنْ تُعَلِّمَنِ» باسقاط الیاء، نعم قرأ «تعلمنی» باثبات الیاء وصلا نافع و أبو عمرو، و فی الحالتین ابن کثیر.
4- فی نسخة و فی المصدر: و سخط ذلک موسی. و کذا فیما بعده.

فَکَانَتْ إِقَامَتُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًا وَ سَخَطاً لِمُوسَی کَذَلِکَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یَقْتُلْ إِلَّا مَنْ کَانَ قَتْلُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رِضًا وَ لِأَهْلِ الْجَهَالَةِ مِنَ النَّاسِ سَخَطاً (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: عبایة الاسدی روایت میکند: عبدالله بن عباس بر لبه چشمه

ص: 292

زمزم نشسته بود و برای مردم صحبت می کرد هنگامی که صحبتش را تمام کرد مردی نزد او آمد و به او سلام کرد و گفت: ای عبدالله من اهل شام هستم. عبدالله گفت: که آن ها یاوران هر ظالمی بودند جز کسانی که خداوند آن ها را از این گناه حفظ کرده است، سؤالت را بپرس. پرسید: ای عبدالله من آمدم تا از تو درباره کسانی بپرسم که علی علیه السلام آنان را به قتل رساند و مسلمان بودند و به لااله الاالله و محمد رسول الله ایمان داشتند و به نماز و حج و روزه ماه رمضان و زکات کافر نبودند. عبدالله گفت: مادرت به عزایت بنشیند، به آن چه به تو ربط دارد سؤال بپرس. آن چه که مربوط به تو نیست سؤال در مورد آن را رها کن. آن مرد گفت: از حمص تا این جا برای انجام حج یا عمره نیامدم. بلکه به نزد تو آمدم تا در مورد علی علیه السلام و کارهایش برایم توضیح دهی. عبدلله گفت: وای بر تو تحمل علم انسان عالم بر تو سخت است و قلب های آلوده و زنگ زده نمی توانند به آن ایمان داشته باشند. همانا علی علیه السلام در این امت به مانند موسی و خضر است. خداوند در قرآن فرمود:« یا موسی إنّی اصطفیتک علی الناس برسالتی و بکلامی فخذ ما آتیتک و کن من الشاکرین *و کتبنا فی الالواح من کل شی ء موعظة و تفصیلا لکل شی ء» و موسی در این شرایط دید که همه چیز برای او اثبات شده است. همانطور که معتقدید عالمانتان همه چیز را اثبات کرده­اند. هنگامی که موسی به ساحل دریا رسید و خضر را دید او در مورد علمش با موسی صحبت کرد. تا به علمش برسد و او را درک کند و موسی به او حسودی نکرد آنچان که شما به حضرت علی علیه السلام حسودی کردید و فضل و بزرگی­اش را انکار کردید. موسی به او گفت: « هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا » آن انسان عالم (خضر) فهمید که موسی نمی تواند با او همراهی کند و تحمل علم او را ندارد. به او گفت: « إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا *وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا » موسی به او گفت: « سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا ». خضر چون می دانست که موسی طاقت تحمل علم او را ندارد گفت: « فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا » پس آن دو سوار کشتی شدند و خضر آن را سوراخ کرد و آن را با رضایت خداوند سوراخ می کرد ولی موسی ناراضی بود و بعدا هم آن پسر بچه را دید و کشت، خداوند از کشتن آن راضی ولی موسی ناراضی بود و بعدا هم آن دیوار را بنا کرد

ص: 293

و بنای دیوار با رضایت خداوند بود ولی موسی ناراضی بود؛ و حضرت علی علیه السلام هم این گونه بود هر کس را که می کشت خداوند با کشتن او راضی بود ولی انسانهای جاهل ناراضی بودند. - . علل الشرائع : 33 -

**[ترجمه]

بیان

أضرب إلیک أی أسافر إلیک و حمص (2)کورة بالشام و قال الجزری فیه إن هذه القلوب تصدأ کما یصدأ الحدید هو أن یرکبها بمباشرة المعاصی و الآثام فیذهب بجلائه کما یعلو الصداء (3)وجه المرآة و السیف و نحوهما قوله فاستنطق بموسی أی أنطقه الله بسبب موسی لیضل (4)علم موسی أی یجعل علمه مفقودا مضمحلا و یقر بالجهل فلم یحسده موسی علیه السلام.

**[ترجمه]أضرب إلیک: یعنی به سوی تو سفر می کنم. حمص: یک منطقه در شام است. جزری در آن می گوید: این قلب ها زنگار می­گیرند همچنان که آهن زنگ می­زند؛ با انجام دادن گناه و معصیت، روشنایی قلب از بین می رود آنچنانکه زنگ روی آیینه و شمشیر و غیره را می گیرد و « فاستنطق بموسی » یعنی خداوند او را به سبب موسی به حرف زدن مجبور کرد تا به موسی بفهماند که علمش ناچیز و نابودشدنی است و به جهل خودش اقرار کند؛ پس موسی به او حسودی نکرد.

**[ترجمه]

«7»

-لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ أَرَادَ أَنْ یُفَارِقَ الْخَضِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ لَهُ أَوْصِنِی فَکَانَ مِمَّا أَوْصَاهُ أَنْ قَالَ لَهُ إِیَّاکَ وَ اللَّجَاجَةَ أَوْ أَنْ تَمْشِیَ فِی غَیْرِ حَاجَةٍ أَوْ أَنْ تَضْحَکَ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ وَ اذْکُرْ خَطِیئَتَکَ وَ إِیَّاکَ وَ خَطَایَا النَّاسِ(5).

**[ترجمه]أمالی الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی هنگامی که می خواست از خضر جدا شود به او گفت: مرا نصیحت کن؛ و نصیحت خضر به او این بود که از لجاجت پرهیز کن، اشتباهاتت را یاد آوری کن ولی از یادآوری اشتباهات مردم پرهیز کن. - . امالی الصدوق : 194 -

**[ترجمه]

«8»

-ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: کَانَ آخِرَ مَا أَوْصَی بِهِ الْخَضِرُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ قَالَ لَهُ لَا تُعَیِّرَنَّ أَحَداً بِذَنْبٍ وَ إِنَّ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثَلَاثَةٌ الْقَصْدُ فِی الْجِدَةِ وَ الْعَفْوُ فِی الْمَقْدُرَةِ وَ الرِّفْقُ بِعِبَادِ اللَّهِ وَ مَا رَفَقَ أَحَدٌ بِأَحَدٍ فِی الدُّنْیَا إِلَّا رَفَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ رَأْسُ الْحِکَمِ مَخَافَةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی (6).

**[ترجمه]خصال: امام حسین علیه السلام فرمود:آخرین چیزی که خضر به موسی وصیت کرد این بود که: هیچ کس را به خاطر گناهی سرزنش نکن و بدان که دوست داشتنی ترین اشیاء نزد پروردگار سه چیز هستند: تعادل در هنگام جدیت، بخشش در هنگام توانایی و مهربانی با خلق خدا. و هر کس در دنیا با کسی مهربان باشد خداوند در روز قیامت با او مهربان است، و سرلوحه حکمت، ترس از خداوند متعال است. - . الخصال 1: 54 - 55 -

**[ترجمه]

«9»

-ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِی الْکَنْزِ الَّذِی قَالَ اللَّهُ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما لَوْحٌ مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ

ص: 294


1- علل الشرائع: 33.
2- بالکسر ثمّ السکون.
3- الصداء: مادة لونها یأخذ من الحمرة و الشقرة تتکون علی وجه الحدید و نحوه بسبب رطوبة الهواء.
4- و لعلّ الانسب «لیصل» کما قدمناه عن المصدر.
5- أمالی الصدوق: 194.
6- الخصال ج 1: 54 و 55.

عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ وَ عَجِبْتُ (1)لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ رَأَی الدُّنْیَا وَ تَقَلُّبَهَا بِأَهْلِهَا کَیْفَ یَرْکَنُ إِلَیْهَا وَ یَنْبَغِی لِمَنْ غَفَلَ عَنِ اللَّهِ أَلَّا یَتَّهِمَ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی قَضَائِهِ وَ لَا یَسْتَبْطِئَهُ فِی رِزْقِهِ (2).

شی، تفسیر العیاشی عن ابن أسباط عن الرضا علیه السلام مثله (3)- کا، الکافی الحسین بن محمد عن معلی بن محمد عن ابن أسباط مثله(4).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام رضا علیه السلام فرمود:در آن گنجی که خداوند فرمود: «و کان تحته کنز لهما» {در زیر آن دیوار گنجی برای آن دو یتیم بود} آن گنج لوحی از طلا بود که بر روی آن نوشته شده بود: « بسم الله الرحمن الرحیم، محمد رسول الله »

ص: 294

تعجب می کنم کسی که به مرگ یقین دارد چگونه خوشحال می کند و تعجب می کنم کسی که به قضا و قدر ایمان دارد چگونه ناراحت می شود؟! تعجب می کنم کسی که دنیا و زیرورو کردن دنیا بر اهل دنیا را دیده است چگونه به آن اعتماد می کند؟ و شایسته است کسی که از خداوند غافل است خداوند متعال را در قضا و قدرش متهم نکند و در رزق خود نسبت بی­اعتنایی و کندی به خدا ندهد. - . قرب الاسناد 165 -

تفسیر العیاشی: از امام رضا علیه السلام چنین روایتی نقل شده است. - . تفسیر العیاشی . نسخه خطی -

کافی: از ابن اسباط نیز چنین روایتی نقل شده است. - . اصول الکافی 2: 59 -

**[ترجمه]

«10

-ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما قَالَ وَ اللَّهِ مَا کَانَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ وَ مَا کَانَ إِلَّا لَوْحاً فِیهِ کَلِمَاتٌ أَرْبَعُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ قَلْبُهُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْحِسَابِ کَیْفَ تَضْحَکُ سِنُّهُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَسْتَبْطِئُ اللَّهَ فِی رِزْقِهِ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ یَرَی النَّشْأَةَ الْأُولَی کَیْفَ یُنْکِرُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ (5).

**[ترجمه]خصال: امام باقر علیه السلام در مورد آیه «کان تحته کنز لهما» {در زیر آن دیوار برای آن دو یتیم گنجی بود} فرمود: به خدا سوگند، آن گنج طلا و نقره نبود و فقط یک لوح بود که روی آن چهار جمله نوشته شده بود که: من خدایی هستم که هیچ خدایی جز من وجود ندارد و محمد صلی الله علیه و آله و سلّم فرستاده من است. تعجب می­کنم کسی که به مرگ یقین دارد چگونه قلبش خوشحال می­شود؟! و تعجب می­کنم کسی که به حساب روز قیامت یقین دارد چگونه دندانش می­خندد؟! و تعجب می­کنم کسی که به قضا و قدر ایمان دارد چگونه در رزق خود نسبت بی­اعتنایی و کندی به خدا می­دهد؟! و تعجب می کنم کسی که خلق کردن اولیه انسان را دیده است چگونه زنده شدن در آخرت را انکار می کند؟! - . الخصال 1: 112 -

**[ترجمه]

«11

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: وُجِدَ لَوْحٌ تَحْتَ حَائِطِ مَدِینَةٍ مِنَ الْمَدَائِنِ فِیهِ مَکْتُوبٌ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ کَیْفَ یَفْرَحُ وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ وَ عَجِبْتُ لِمَنِ اخْتَبَرَ الدُّنْیَا کَیْفَ یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَیْقَنَ الْحِسَابَ کَیْفَ یُذْنِبُ (6).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام حسین علیه السلام فرمود: زیر دیوار یکی از شهر ها لوحی پیدا شده که بر روی آن نوشته شده بود: من همان خدایی هستم که هیچ خدایی جز من وجود ندارد و محمد صلی الله علیه و آله و سلّم پیامبر من است. تعجب می کنم کسی که به مرگ یقین دارد چگونه خوشحال می شود؟! و تعجب می کنم کسی که به قضا و قدر یقین دارد چگونه ناراحت می شود؟! و تعجب می کنم کسی که دنیا را آزمایش کرده است چگونه به آن اعتماد می کند؟! و تعجب می کنم کسی که به حساب روز قیامت یقین دارد چگونه گناه می کند؟! - . عیون الاخبار : 209 -

**[ترجمه]

«12

-مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ رَفَعَهُ إِلَی عَمْرِو بْنِ جُمَیْعٍ رَفَعَهُ إِلَی عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما قَالَ کَانَ ذَلِکَ الْکَنْزُ لَوْحاً مِنْ ذَهَبٍ فِیهِ مَکْتُوبٌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ

ص: 295


1- فی نسخة: «و عجبا» و کذا فیما بعده.
2- قرب الإسناد: 165. و للحدیث ذیل.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه أیضا البحرانیّ فی البرهان 2: 479.
4- أصول الکافی 2: 59.
5- الخصال ج 1: 112.
6- عیون الأخبار: 209.

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَجِبْتُ لِمَنْ یَعْلَمُ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ کَیْفَ یَفْرَحُ عَجِبْتُ لِمَنْ یُؤْمِنُ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ عَجِبْتُ لِمَنْ یَذْکُرُ النَّارَ کَیْفَ یَضْحَکُ عَجِبْتُ لِمَنْ یَرَی الدُّنْیَا وَ تَصَرُّفَ أَهْلِهَا حَالًا بَعْدَ حَالٍ کَیْفَ یَطْمَئِنُّ إِلَیْهَا (1).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام علی علیه السلام درباره این آیه « کان تحته کنز لهما» {زیر آن دیوار گنجی برای آن دو یتیم بود} فرمود:آن گنج لوحی از طلا بود که بر روی آن نوشته شده بود: بسم الله الرحمن الرحیم، لااله الاالله،

ص: 295

محمد رسول الله. تعجب می کنم کسی که به مرگ ایمان دارد چگونه خوشحال میشود؟! تعجب می کنم کسی که به قضا و قدر ایمان دارد چگونه ناراحت می شود؟! تعجب می کنم کسی که آتش جهنم را یاد می کند چگونه می­خندد؟! تعجب می کنم کسی که دنیا و تغییر رفتار آن اهل دنیا را حال به حال می بیند چگونه به آن اطمینان می کند؟! - . معانی الاخبار : 61 -

**[ترجمه]

«13

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ شَرِیفِ بْنِ سَابِقٍ أَوْ رَجُلٍ عَنْ شَرِیفٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِی قُرَّةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا أَقَامَ الْعَالِمُ الْجِدَارَ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِّی مُجَازِی الْأَبْنَاءِ بِسَعْیِ الْآبَاءِ إِنْ خَیْراً فَخَیْرٌ وَ إِنْ شَرّاً فَشَرٌّ لَا تَزْنُوا فَتَزْنِیَ نِسَاؤُکُمْ وَ مَنْ وَطِئَ فِرَاشَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وُطِئَ فِرَاشُهُ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که خضر آن دیوار را بنا کرد خداوند به موسی وحی کرد که: ما فرزندان را بر اساس اعمال پدرانشان جزا می دهیم اگر خیر باشد به آن ها خیر می­دهیم و اگر شر باشد به آن ها شر می­دهیم. زنا نکنید چون زنانتان هم زنا می­کنند و هر کس پا بر بستر مرد مسلمانی بگذارد - زنا کند - بر بستر او نیز پا نهاده می شود، هر طور رفتار کنید با شما آن طور رفتار می شود. - . فروع الکافی 2: 73 - 74 -

**[ترجمه]

«14

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ یُوسُفَ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّمَاءِ وَجَدَ رِیحاً (4)مِثْلَ رِیحِ الْمِسْکِ الْأَذْفَرِ فَسَأَلَ جَبْرَئِیلَ عَنْهَا فَأَخْبَرَهُ أَنَّهَا تَخْرُجُ مِنْ بَیْتٍ عُذِّبَ فِیهِ قَوْمٌ فِی اللَّهِ حَتَّی مَاتُوا ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّ الْخَضِرَ کَانَ مِنْ أَبْنَاءِ الْمُلُوکِ فَآمَنَ بِاللَّهِ وَ تَخَلَّی فِی بَیْتٍ فِی دَارِ أَبِیهِ یَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَمْ یَکُنْ لِأَبِیهِ وَلَدٌ غَیْرَهُ فَأَشَارُوا عَلَی أَبِیهِ (5)أَنْ یُزَوِّجَهُ فَلَعَلَّ اللَّهَ أَنْ یَرْزُقَهُ وَلَداً فَیَکُونَ الْمُلْکُ فِیهِ وَ فِی عَقِبِهِ فَخَطَبَ لَهُ امْرَأَةً بِکْراً وَ أَدْخَلَهَا عَلَیْهِ فَلَمْ یَلْتَفِتِ الْخَضِرُ إِلَیْهَا فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّانِی قَالَ لَهَا تَکْتُمِینَ عَلَیَّ أَمْرِی فَقَالَتْ نَعَمْ قَالَ لَهَا إِنْ سَأَلَکِ أَبِی هَلْ کَانَ مِنِّی إِلَیْکِ مَا یَکُونُ مِنَ الرِّجَالِ إِلَی النِّسَاءِ فَقُولِی نَعَمْ فَقَالَتْ أَفْعَلُ فَسَأَلَهَا الْمَلِکُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَتْ نَعَمْ وَ أَشَارَ عَلَیْهِ النَّاسُ أَنْ یَأْمُرَ النِّسَاءَ أَنْ یُفَتِّشْنَهَا فَأَمَرَ فَکَانَتْ عَلَی حَالَتِهَا فَقَالُوا أَیُّهَا الْمَلِکُ زَوَّجْتَ الْغِرَّ مِنَ الْغِرَّةِ زَوِّجْهُ امْرَأَةً ثَیِّباً فَزَوَّجَهُ فَلَمَّا أُدْخِلَتْ عَلَیْهِ سَأَلَهَا الْخَضِرُ أَنْ تَکْتُمَ عَلَیْهِ أَمْرَهُ

ص: 296


1- معانی الأخبار: 61.
2- فروع الکافی 2: 73 و 74.
3- و لعلّ الصحیح یوسف بن حماد کما یأتی فی حدیث نحوه تحت رقم 23، و علیه فالحدیث مرسل، و یوسف بن حماد مذکور فی الرجال راجع.
4- فی نسخة: وجد فی طریقه ریحا.
5- أی نصحوه و دلوه علی وجه الصواب. و فی نسخة: فأشاروا إلی أبیه.

فَقَالَتْ نَعَمْ فَلَمَّا أَنْ سَأَلَهَا الْمَلِکُ قَالَتْ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّ ابْنَکَ امْرَأَةٌ فَهَلْ تَلِدُ الْمَرْأَةُ مِنَ الْمَرْأَةِ فَغَضِبَ عَلَیْهِ فَأَمَرَ بِرَدْمِ الْبَابِ (1)عَلَیْهِ فَرُدِمَ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الثَّالِثُ حَرَّکَتْهُ رِقَّةُ الْآبَاءِ فَأَمَرَ بِفَتْحِ الْبَابِ فَفُتِحَ فَلَمْ یَجِدُوهُ فِیهِ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْقُوَّةِ أَنْ یَتَصَوَّرَ کَیْفَ شَاءَ ثُمَّ کَانَ عَلَی مُقَدِّمَةِ ذِی الْقَرْنَیْنِ وَ شَرِبَ مِنَ الْمَاءِ الَّذِی مَنْ شَرِبَ مِنْهُ بَقِیَ إِلَی الصَّیْحَةِ قَالَ فَخَرَجَ مِنْ مَدِینَةِ أَبِیهِ رَجُلَانِ فِی تِجَارَةٍ فِی الْبَحْرِ حَتَّی وَقَعَا إِلَی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ فَوَجَدَا فِیهَا الْخَضِرَ قَائِماً یُصَلِّی (2)فَلَمَّا انْفَتَلَ دَعَاهُمَا فَسَأَلَهُمَا عَنْ خَبَرِهِمَا فَأَخْبَرَاهُ فَقَالَ لَهُمَا هَلْ تَکْتُمَانِ عَلَیَّ أَمْرِی إِنْ أَنَا رَدَدْتُکُمَا فِی یَوْمِکُمَا هَذَا إِلَی مَنَازِلِکُمَا فَقَالا نَعَمْ فَنَوَی أَحَدُهُمَا أَنْ یَکْتُمَ أَمْرَهُ وَ نَوَی الْآخَرُ إِنْ رَدَّهُ إِلَی مَنْزِلِهِ أَخْبَرَ أَبَاهُ بِخَبَرِهِ فَدَعَا الْخَضِرُ سَحَابَةً فَقَالَ لَهَا احْمِلِی هَذَیْنِ إِلَی مَنَازِلِهِمَا فَحَمَلَتْهُمَا السَّحَابَةُ حَتَّی وَضَعَتْهُمَا فِی بَلَدِهِمَا مِنْ یَوْمِهِمَا فَکَتَمَ أَحَدُهُمَا أَمْرَهُ وَ ذَهَبَ الْآخَرُ إِلَی الْمَلِکِ فَأَخْبَرَهُ بِخَبَرِهِ فَقَالَ لَهُ الْمَلِکُ مَنْ یَشْهَدُ لَکَ بِذَلِکَ قَالَ فُلَانٌ التَّاجِرُ فَدَلَّ عَلَی صَاحِبِهِ فَبَعَثَ الْمَلِکُ إِلَیْهِ فَلَمَّا أَحْضَرُوهُ أَنْکَرَهُ وَ أَنْکَرَ مَعْرِفَةَ صَاحِبِهِ فَقَالَ لَهُ الْأَوَّلُ أَیُّهَا الْمَلِکُ ابْعَثْ مَعِی خَیْلًا إِلَی هَذِهِ الْجَزِیرَةِ وَ احْبِسْ هَذَا حَتَّی آتِیَکَ بِابْنِکَ فَبَعَثَ مَعَهُ خَیْلًا فَلَمْ یَجِدُوهُ فَأَطْلَقَ عَنِ الرَّجُلِ (3)الَّذِی کَتَمَ عَلَیْهِ ثُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ عَمِلُوا بِالْمَعَاصِی فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ وَ جَعَلَ مَدِینَتَهُمْ عَالِیَهَا سَافِلَهَا وَ ابْتَدَرَتِ الْجَارِیَةُ الَّتِی کَتَمَتْ عَلَیْهِ أَمْرَهُ وَ الرَّجُلُ الَّذِی کَتَمَ عَلَیْهِ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا نَاحِیَةً مِنَ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا أَصْبَحَا الْتَقَیَا فَأَخْبَرَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا صَاحِبَهُ بِخَبَرِهِ فَقَالا مَا نَجَوْنَا إِلَّا بِذَلِکَ فَآمَنَا بِرَبِّ الْخَضِرِ وَ حَسُنَ إِیمَانُهُمَا وَ تَزَوَّجَ بِهَا الرَّجُلُ وَ وَقَعَا إِلَی مَمْلَکَةِ مَلِکٍ آخَرَ وَ تَوَصَّلَتِ الْمَرْأَةُ إِلَی بَیْتِ الْمَلِکِ وَ کَانَتْ تُزَیِّنُ بِنْتَ الْمَلِکِ فَبَیْنَا هِیَ تَمْشُطُهَا یَوْماً إِذْ سَقَطَ مِنْ یَدِهَا الْمُشْطُ فَقَالَتْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ فَقَالَتْ لَهَا بِنْتُ الْمَلِکِ مَا هَذِهِ الْکَلِمَةُ فَقَالَتْ لَهَا إِنَّ لِی إِلَهاً تَجْرِی الْأُمُورُ کُلُّهَا بِحَوْلِهِ وَ قُوَّتِهِ فَقَالَتْ لَهَا أَ لَکِ إِلَهٌ غَیْرُ أَبِی فَقَالَتْ نَعَمْ

ص: 297


1- أی سده.
2- فی نسخة و فی المصدر: فوجدا فیها الخضر قائم یصلی. قلت: انفتل أی انصرف.
3- فی المصدر: «فاطلق الرجل» و هو الصحیح.

وَ هُوَ إِلَهُکِ وَ إِلَهُ أَبِیکِ فَدَخَلَتْ بِنْتُ الْمَلِکِ إِلَی أَبِیهَا (1)فَأَخْبَرَتْ أَبَاهَا بِمَا سَمِعَتْ مِنْ هَذِهِ الْمَرْأَةِ فَدَعَاهَا الْمَلِکُ فَسَأَلَهَا عَنْ خَبَرِهَا فَأَخْبَرَتْهُ فَقَالَ لَهَا مَنْ عَلَی دِینِکِ قَالَتْ زَوْجِی وَ وُلْدِی فَدَعَاهُمُ الْمَلِکُ وَ أَمَرَهُمْ (2)بِالرُّجُوعِ عَنِ التَّوْحِیدِ فَأَبَوْا عَلَیْهِ فَدَعَا بِمِرْجَلٍ مِنْ مَاءٍ فَسَخَّنَهُ وَ أَلْقَاهُمْ فِیهِ وَ أَدْخَلَهُمْ بَیْتاً وَ هَدَمَ عَلَیْهِمُ الْبَیْتَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذِهِ الرَّائِحَةُ الَّتِی تَشَمُّهَا مِنْ ذَلِکَ الْبَیْتِ (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق علیه السلام فرمود:هنگامی که پیامبر به معراج برده شد بویی به مانند بوی مشک خالص شنید. از جبرئیل در موردآن سؤال پرسید. جبرئیل گفت: که آن از خانه ای می رسد که در راه خداوند عذاب داده شده اند تا این که مرده­اند. سپس گفت: خضر از فرزندان پادشاه بوده است به خداوند ایمان آورد و در اتاقی در خانه پدرش خلوت کرد و خداوند را عبادت می کرد. پدرش پسری غیر از او نداشت. با پدرش مشورت کردند که خضر ازدواج کند تا شاید خداوند پسری به او عطا کند تا بعد از او پادشاه شود. پدرش دختر باکره ای برای او عقد کرد و او را در نزد خضر فرستاد. خضر به او توجهی نکرد و در روز دوم خضر به او گفت: آیا رازدار من می­شوی؟ گفت: بله. به او گفت: اگر پدرم از تو پرسید که من با تو همبستری کردم؟ بگو: بله. گفت: باشه، این کار را می کنم. پادشاه از او درباره همبستریش با خضر پرسید. او هم جواب داد: بله. و مردم به او گفتند: که زنان او را تفتیش کنند و او هم دستور داد که در او درباره همبستریش تفتیش کنند. ولی او بر حالت باکرگی مانده بود. به او گفتند: ای پادشاه، یک دختر باکره هیچ ندیده برایش عقد کرده ای، باید یک زن بیوه را برای همبستری­اش انتخاب کنی. پس یک زن بیوه را برایش انتخاب کرد. هنگامی که آن زن نزد خضر رفت خضر از او خواست تا رازش را بر او پنهان کند

ص: 296

آن زن هم قبول کرد. هنگامی که پادشاه از آن زن سؤال پرسید، گفت: پسرت زن است، آیا یک زن از زن دیگر حامله می شود؟ پادشاه عصبانی شد و دستور داد که در را بر او مسدود کنند و آن ها هم در را مسدود کردند. در روز سوم مهر پدریش باعث شد که در را بار دیگر بر او باز کند. هنگامی که در را باز کردند او در اتاق نبود. خداوند به او قدرتی داده بود که هر چه را بخواهد می توانست با تصور کردن آن به دست بیاورد. سپس به نزد ذی القرنین رفت و از آن آبی که هر کس از آن بنوشد جاودانه می شود و تا روز قیامت باقی می ماند نوشید. دو نفر برای تجارت در دریا از شهر پدرش خارج شدند تا این که به یکی از جزایر دریا رسیدند و در آن خضر را دیدند که نماز می خواند. هنگامی که نمازش را تمام کرد از آن ها در مورد پدر و مادرش سؤال پرسید آنه هم جواب او را دادند، به آن ها گفت: اگر همین امروز شما را به شهرتان برگردانم خبر من را به کسی نمی گویید؟ گفتند: بله. یکی از آن ها تصمیم گرفت که رازش را نگه دارد و یکی دیگرشان تصمیم گرفت که اگر به خانه اش برگشت او را به پدرش خبر بدهد. خضر یک ابر را خواست و به آن گفت: که این دو نفر را به خانه شان ببر. ابر آن ها را سوار کرد تا این که در همان روز آن ها را در شهرشان گذاشت یکی از آن ها رازش را نگه داشت و یکی دیگر به نزد پادشاه رفت و او را از پسرش باخبر کرد. پادشاه به او گفت: چه کسی بر حرف تو شهادت می دهد. گفت: فلان تاجر پس دوستش را به پادشاه معرفی کرد. پادشاه کسی را دنبال او فرستاد هنگامی که او را آوردند حرف دوستش مبنی بر دیدن خضر را انکار کرد. مرد اولی به پادشاه گفت: ای پادشاه، یک سپاه را با من به جزیره بفرست و این مرد را نزد خودت زندانی کن تا پسرت را بیاورم. پادشاه نیز سپاهی با او فرستاد ولی او را پیدا نکرد و پادشاه آن مردی را که راز خضر را پنهان کرده بود، آزاد کرد.

سپس آن قوم شروع به گناه کردند و خداوند آن ها را نابود و شهرشان را واژگون کرد. و آن زن و مردی که راز خضر را پنهان کرده بودند یک طرف از شهر را گرفتند. هنگامی که به هم رسیدند هرکدام دیگری را از خبری که داشت با خبر می کرد. با هم گفتند: فقط به خاطر این از مرگ نجات یافتیم. سپس به خدای خضر ایمان آوردند و ایمانشان کامل شد. و آن مرد با آن زن ازدواج کرد و به سرزمین پادشاه دیگری رفتند و آن زن به خانه پادشاه راه یافت. روزی مشغول آرایش دختر پادشاه بود و سرش را شانه می کرد که شانه از دستش افتاد و گفت: لاحول و لا قو الا بالله. دختر پادشاه به او گفت: این جمله چی بود گفتی؟ آن زن گفت: من خدایی دارم که همه کارها با اراده و قدرت او انجام می شود. دختر پادشاه پرسید: آیا خدایی غیر از پدر من داری؟ گفت: بله،

ص: 297

و آن خدای تو و پدرت نیز هست. دختر پادشاه نزد پدرش رفت و پدرش را از آن چه از آن زن شنیده بود، باخبر کرد. پادشاه آن زن را فراخواند و جریان را از او پرسید و آن زن هم او را با خبر کرد. پادشاه گفت: چه کسی با تو همدین است؟ جواب داد: همسرم و پسرم. پادشاه آن ها را فراخواند و به آن ها دستور داد که از توحید خود برگردند. ولی آن ها نپذیرفتند. پادشاه دستور داد که یک دیگ بزرگ پر از آب آوردند و آن را جوشاند و آن ها را در آن انداخت و آن ها را در داخل یک خانه کرد و خانه را بر روی آن ها خراب کرد. جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم می­گفت: این بویی که می­شنوی از آن خانه است. - . تفسیر القمی : 403 - 405 -

**[ترجمه]

بیان

قوله زوجت الغر من الغرة لعله بکسر الغین من الغرة بمعنی الغفلة (4)و البعد عن فطنة الشر کما

وَرَدَ فِی الْخَبَرِ الْمُؤْمِنُ غِرٌّ کَرِیمٌ.

وَ مِنْهُ الْحَدِیثُ عَلَیْکُمْ بِالْأَبْکَارِ فَإِنَّهُنَّ أَغَرُّ غِرَّةً.

و المرجل کمنبر القدر من الحجارة و النحاس.

**[ترجمه]«زوجت الغرّ من الغرّة» شاید با کسره حرف غین به معنای غفلت یعنی جوانی که تجربه ندارد و کسی که از طینت بد به دور باشد آن طور که در حدیث آمده است؛ المؤمن غرّ کریم، یعنی انسان مؤمن طینت و سرشت پاکی دارد و بزرگوار است. همچنین آمده است که: علیکم بالأبکار فإنّهنّ أغرّ غرّة: یعنی با زنان باکره ازدواج کنید چون دارای شرشت پاک تری هستند، و مرجل بر وزن منبر، دیگی که از سنگ و مس ساخته شده است.

**[ترجمه]

«15

-مع، معانی الأخبار مَعْنَی الْخَضِرِ أَنَّهُ کَانَ لَا یَجْلِسُ عَلَی خَشَبَةٍ یَابِسَةٍ وَ لَا أَرْضٍ بَیْضَاءَ إِلَّا اهْتَزَّتْ خَضْرَاءَ وَ کَانَ اسْمُهُ تَالِیَا بْنَ مِلْکَانَ بْنِ عَابِرِ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحٍ (5).

**[ترجمه]معانی الاخبار: معنی کلمه خضر این است: او بر هر درخت خشک و زمین بی آب و علفی می نشست آن علف و زمین سبز می شد. و اسم اصلی او تالیا بن ملکان بن عابر بن ارفخشد بن سام بن نوح علیه السلام بود. - . معانی الاخبار : 19 -

**[ترجمه]

«16

-ک، إکمال الدین الطَّالَقَانِیُّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: قَرَأْتُ فِی بَعْضِ کُتُبِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ کَانَ عَبْداً صَالِحاً جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حُجَّةً عَلَی عِبَادِهِ وَ لَمْ یَجْعَلْهُ نَبِیّاً فَمَکَّنَ اللَّهُ لَهُ فِی الْأَرْضِ وَ آتَاهُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ سَبَباً فَوُصِفَتْ لَهُ عَیْنُ الْحَیَاةِ وَ قِیلَ لَهُ مَنْ شَرِبَ مِنْهَا شَرْبَةً لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَسْمَعَ الصَّیْحَةَ وَ إِنَّهُ خَرَجَ فِی طَلَبِهَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَوْضِعٍ فِیهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ عَیْناً وَ کَانَ الْخَضِرُ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ وَ کَانَ مِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْهِ فَأَعْطَاهُ حُوتاً مَالِحاً وَ أَعْطَی کُلَّ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ حُوتاً مَالِحاً وَ قَالَ لَهُمْ لِیَغْسِلْ کُلُّ رَجُلٍ

ص: 298


1- فی المصدر: فدخلت بنت الملک علی أبیها.
2- فی نسخة: فدعاهما و أمرهما.
3- تفسیر القمّیّ: 403- 405. و فیه: شممتها.
4- و بمعنی الشاب الذی لا خبرة له.
5- معانی الأخبار: 19، و قد ذکره الصدوق فی جملة من معانی أسماء الأنبیاء و قال: حدّثنا ذلک مشایخنا رضی اللّه عنهم بأسانید مرفوعة متصلة قد ذکرتها فی کتاب علل الشرائع فی أبواب متفرقة، و ذکره أیضا فی ص 31 فی حدیث طویل بإسناده عن أحمد بن الحسن القطان، عن الحسن بن علی السکری، عن محمّد بن زکریا الجوهریّ، عن جعفر بن محمّد بن عمارة، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد علیه السلام.

مِنْکُمْ حُوتَهُ عِنْدَ کُلِّ عَیْنٍ فَانْطَلَقُوا وَ انْطَلَقَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی عَیْنٍ مِنْ تِلْکَ الْعُیُونِ فَلَمَّا غَمَسَ الْحُوتَ فِی الْمَاءِ حَیِیَ فَانْسَابَ (1)فِی الْمَاءِ فَلَمَّا رَأَی الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَلِکَ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ ظَفِرَ بِمَاءِ الْحَیَاةِ فَرَمَی بِثِیَابِهِ وَ سَقَطَ فِی الْمَاءِ فَجَعَلَ یَرْتَمِسُ فِیهِ وَ یَشْرَبُ مِنْهُ فَرَجَعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ إِلَی ذِی الْقَرْنَیْنِ وَ مَعَهُ حُوتُهُ وَ رَجَعَ الْخَضِرُ وَ لَیْسَ مَعَهُ الْحُوتُ فَسَأَلَهُ عَنْ قِصَّتِهِ فَأَخْبَرَهُ فَقَالَ لَهُ أَ شَرِبْتَ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ قَالَ نَعَمْ قَالَ أَنْتَ صَاحِبُهَا وَ أَنْتَ الَّذِی خُلِقْتَ لِهَذِهِ الْعَیْنِ فَأَبْشِرْ بِطُولِ الْبَقَاءِ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا مَعَ الْغَیْبَةِ عَنِ الْأَبْصَارِ إِلَی النَّفْخِ فِی الصُّورِ(2).

**[ترجمه]اکمال الدین: از عبدالله بن سلیمان روایت شده است که: که در بعضی از کتابهای خداوند متعال خواندم که ذوالقرنین مرد صالحی بود که خداوند او را حجت خود بر مردم قرار داده بود. او پیامبر نبود خداوند در زمین او را قدرت داد و اختیار همه چیز را در اختیار او قرار داده بود و چشمه زندگانی برای او توصیف کرد و به او گفته شد: که هر کس از این بنوشد تا زمان برپایی روز قیامت نمی­میرد و او برای یافتن آن چشمه راهی شد تا این که به جایی رسید که سیصد وشصت چشمه آن جا بودند و خضر در طلیعه آن ها بود و از محبوب­ترین مردم نزد او بود. ذوالقرنین به او یک ماهی نمک زده داد و به همه همراهانش یک ماهی نمک زده داد و به آن ها گفت: هر کس

ص: 298

ماهی اش را در آب آن چشمه بشوید و شروع به شستن ماهی ها کردند و خضر هم به طرف یکی از آن چشمه ها رفت. هنگامی که ماهی را درآن شست زنده شد و به سرعت درآب شنا کرد آنگاه خضر فهمید که به آب حیات رسیده است. لباسش را درآورد و خودش را در آب انداخت و شروع به غوطه زدن در آب و خوردن ازآن کرد. هرکدام با ماهی نزد ذوالقرنین برگشتند وخضر نیز نزد او برگشت در حالی که ماهی در دستش نبود. از او در مورد آن پرسید. به او گفت: آیا از آن آب نوشیدی؟ گفت: بله. ذوالقرنین گفت: تو صاحب آن چشمه حیات شدی و تو برای آن خلق شدی پس تو را به زندگانی طولانی در این دنیا و همچنین پنهان ماندن از چشم مردم تا زمان نفخ در صور - برپایی قیامت - بشارت میدهم. - . کمال الدین: 217 -

**[ترجمه]

«17

-ک، إکمال الدین الْمُظَفَّرُ الْعَلَوِیُّ عَنِ ابْنِ الْعَیَّاشِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الْخَضِرَ شَرِبَ مِنْ مَاءِ الْحَیَاةِ فَهُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ حَتَّی یُنْفَخَ فِی الصُّورِ وَ إِنَّهُ لَیَأْتِینَا فَیُسَلِّمُ عَلَیْنَا فَنَسْمَعُ صَوْتَهُ وَ لَا نَرَی شَخْصَهُ وَ إِنَّهُ لَیَحْضُرُ حَیْثُ ذُکِرَ (3)فَمَنْ ذَکَرَهُ مِنْکُمْ فَلْیُسَلِّمْ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَیَحْضُرُ الْمَوَاسِمَ (4)فَیَقْضِی جَمِیعَ الْمَنَاسِکِ وَ یَقِفُ بِعَرَفَةَ فَیُؤَمِّنُ عَلَی دُعَاءِ الْمُؤْمِنِینَ وَ سَیُؤْنِسُ اللَّهُ بِهِ وَحْشَةَ قَائِمِنَا فِی غَیْبَتِهِ وَ یَصِلُ بِهِ وَحْدَتَهُ (5).

**[ترجمه]اکمال الدین: امام رضا علیه السلام فرمود:خضر از آب حیات نوشیده است، و تا روز قیامت زنده است و نمی میرد، او به نزد ما می آید و بر ما سلام می دهد و ما صدای او را می شنویم. ولی خودش را نمی بینیم هر جا که او را بخواهند حاضر می شود و هر کس از شما او را نام برد باید بر او سلام کند. او در مراسم حج حاضر می­شود و تمام مناسک حج را انجام می دهد و در عرفه می ایستد و برای دعاهای مؤمنان آمین می گوید و خداوند با او تنهایی حضرت مهدی (عج) را در زمان غیبتش مأنوس می کند و در زمان تنهاییش با او همراه است. - . کمال الدین : 219 -

**[ترجمه]

«18

-ک، إکمال الدین بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَاءَ الْخَضِرُ فَوَقَفَ عَلَی بَابِ الْبَیْتِ وَ فِیهِ عَلِیٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ سُجِّیَ بِثَوْبٍ (6)فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الْبَیْتِ (7)کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ فِی اللَّهِ خَلَفاً مِنْ کُلِّ هَالِکٍ وَ عَزَاءً مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ وَ دَرَکاً مِنْ کُلِّ فَائِتٍ فَتَوَکَّلُوا عَلَیْهِ وَ ثِقُوا بِهِ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ لِی وَ لَکُمْ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 299


1- أی مشی مسرعا.
2- کمال الدین: 217.
3- فی المصدر: حیثما ذکر.
4- فی المصدر: لیحضر الموسم.
5- کمال الدین: 219.
6- أی مد علیه ثوب.
7- فی المصدر: قد سجی بثوبه، فقال: السلام علیکم یا أهل بیت محمد.

عَلَیْهِ السَّلَامُ هَذَا أَخِی الْخَضِرُ جَاءَ یُعَزِّیکُمْ بِنَبِیِّکُمْ (1).

أقول: قد أوردنا بعض أخباره فی باب أحوال ذی القرنین.

**[ترجمه]اکمال الدین: امام رضا علیه السلام فرمود:هنگامی که پیامبر فوت کردند خضر آمد و در جلوی در ایستاد و علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و حسن و حسین علیهما السلام در خانه حاضر بودند و یک لباس بر روی پیامبر کشیده بودند. گفت: سلام بر شما ای اهل بیت پیامبر، هر موجودی می میرد و بی­تردید در آخرت به اجر خود می رسید. خداوند برای هر از بین رونده ای جانشینی دارد و برای هر مصیبتی تسلیت و آرامشی دارد و برای هر چیز از دست رونده ای جبرانی هست. پس بر خداوند توکل کنید و به او اطمینان کنید و از خداوند برای من و خودتان طلب بخشش کنید. امام علی علیه السلام

ص: 299

فرمود: ایشان برادر من خضر است برای تسلیت مرگ پیامبرتان صلی الله علیه و آله وسلّم نزد شما آمده است. - . کمال الدین : 219 -

می گویم: بعضی از احوال خضر را در باب احوال ذوالقرنین ذکر کردیم.

**[ترجمه]

«19

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ عَنِ الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ الْمُثَنَّی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ ذَا الْقَرْنَیْنِ کَانَ عَبْداً صَالِحاً لَمْ یَکُنْ لَهُ قَرْنٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَا فِضَّةٍ بَعَثَهُ اللَّهُ فِی قَوْمِهِ فَضَرَبُوهُ عَلَی قَرْنِهِ الْأَیْمَنِ فَغَابَ عَنْهُمْ ثُمَّ عَادَ إِلَیْهِمْ فَدَعَاهُمْ فَضَرَبُوهُ عَلَی قَرْنِهِ الْأَیْسَرِ وَ فِیکُمْ مِثْلُهُ قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ کَانَ قَدْ وُصِفَ لَهُ عَیْنُ الْحَیَاةِ وَ قِیلَ لَهُ مَنْ شَرِبَ مِنْهَا شَرْبَةً لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَسْمَعَ الصَّیْحَةَ وَ إِنَّهُ خَرَجَ فِی طَلَبِهَا حَتَّی أَتَی مَوْضِعاً کَانَ فِیهِ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ عَیْناً وَ کَانَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی مُقَدِّمَتِهِ وَ کَانَ مِنْ آثَرِ أَصْحَابِهِ عِنْدَهُ فَدَعَاهُ وَ أَعْطَاهُ وَ أَعْطَی قَوْماً مِنْ أَصْحَابِهِ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حُوتاً مَمْلُوحاً ثُمَّ قَالَ انْطَلِقُوا إِلَی هَذِهِ الْمَوَاضِعِ فَلْیَغْسِلْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ حُوتَهُ وَ إِنَّ الْخَضِرَ انْتَهَی إِلَی عَیْنٍ مِنْ تِلْکَ الْعُیُونِ فَلَمَّا غَمَسَ الْحُوتَ وَ وَجَدَ رِیحَ الْمَاءِ حَیَّ وَ انْسَابَ فِی الْمَاءِ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ الْخَضِرُ رَمَی بِثِیَابِهِ وَ سَقَطَ فِی الْمَاءِ فَجَعَلَ یَرْتَمِسُ فِی الْمَاءِ وَ یَشْرَبُ رَجَاءَ أَنْ یُصِیبَهَا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ رَجَعَ وَ رَجَعَ أَصْحَابُهُ فَأَمَرَ ذُو الْقَرْنَیْنِ بِقَبْضِ السَّمَکِ فَقَالَ انْظُرُوا فَقَدْ تَخَلَّفَ سَمَکَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالُوا الْخَضِرُ صَاحِبُهَا فَدَعَاهُ فَقَالَ مَا فَعَلْتَ بِسَمَکَتِکَ فَأَخْبَرَهُ الْخَبَرَ فَقَالَ مَا ذَا صَنَعْتَ قَالَ سَقَطْتُ فِیهَا أَغُوصُ وَ أَطْلُبُهَا فَلَمْ أَجِدْهَا قَالَ فَشَرِبْتَ مِنَ الْمَاءِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَطَلَبَ ذُو الْقَرْنَیْنِ الْعَیْنَ فَلَمْ یَجِدْهَا فَقَالَ لِلْخَضِرِ أَنْتَ صَاحِبُهَا وَ أَنْتَ الَّذِی خُلِقْتَ لِهَذِهِ الْعَیْنِ وَ کَانَ اسْمُ ذِی الْقَرْنَیْنِ عَیَّاشاً وَ کَانَ أَوَّلَ الْمُلُوکِ بَعْدَ نُوحٍ مَلِکَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: ذوالقرنین مرد صالحی بود و شاخ طلایی و نقره ای نداشته است خداوند او را بر قومش مبعوث کرد و ضربه­ای به شاخ طرف راستش زدند و از آن ها غایب شد. سپس به بین آن ها برگشت و آن ها را به سوی خدا فراخواند و به شاخ چپش هم ضربه زدند. در میان شما هم کسی مانند او هست - این را سه بار گفت - چشمه آب حیات به او معرفی شده و به او گفته شده بود: هر کس از آن آب بنوشد تا زمان برپایی قیامت نمی میرد و او برای یافتن آن راهی شد، تا این که به جایی رسید که سیصد وشصت چشمه آن جا بودند که خضر در طلیعه همراهانش بود و از محبوب­ترین مردم نزد ذوالقرنین بود. ذوالقرنین خضر و همه همراهانش را فراخواند و به هر یک از آنان یک ماهی نمک زده داد. سپس گفت: به سوی این چشمه ها بروید و هر کس ماهی اش را در آن بشورد. خضر هم به طرف یکی از آن ها رفت. هنگامی که ماهی را در آب گذاشت و بوی آب را شنید زنده شد و در آب به سرعت شنا کرد. هنگامی که خضر این را دید لباسش را درآورد و در آب پرید و در آب غوطه می زد، و از آن می نوشید به امید آن که به آب حیات رسیده است. هنگامی که این را دید، او و همراهانش برگشتند. ذوالقرنین دستور داد که ماهی ها را جمع کنند و گفت: ببینید یک ماهی کم شده است. گفتند: که خضر صاحب آن بود. او را صدا زد و گفت: با ماهی­ات چکار کردی؟ جریان را برای او تعریف کرد و گفت: چی شد؟ گفت: در آب افتاد و من هم به دنبال آن گشتم ولی پیداش نکردم. گفت: از آب هم خوردی؟ خضر جواب داد: بله. سپس ذوالقرنین دنبال آن چشمه رفت آن را نیافت. به خضر گفت: که تو صاحب آن چشمه بودی و تو برای آن خلق شده بودی. و اسم ذوالقرنین عیاش بود و اولین پادشاه بعد از حضرت نوح بود که بر ما بین شرق و غرب زمین حکومت می کرد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«20

-کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَحْمَرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ سَیْفٍ التَّمَّارِ قَالَ: کُنَّا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ جَمَاعَةً مِنَ الشِّیعَةِ فِی الْحِجْرِ فَقَالَ عَلَیْنَا عَیْنٌ فَالْتَفَتْنَا یَمْنَةً وَ یَسْرَةً فَلَمْ نَرَ أَحَداً فَقُلْنَا لَیْسَ عَلَیْنَا عَیْنٌ فَقَالَ وَ رَبِّ الْکَعْبَةِ وَ رَبِّ الْبَیْتِ (3)ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَوْ کُنْتُ بَیْنَ مُوسَی وَ الْخَضِرِ

ص: 300


1- کمال الدین: 219.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- فی المصدر: و ربّ البنیة.

لَأَخْبَرْتُهُمَا أَنِّی أَعْلَمُ مِنْهُمَا وَ لَأَنْبَأْتُهُمَا بِمَا لَیْسَ فِی أَیْدِیهِمَا لِأَنَّ مُوسَی وَ الْخَضِرَ أُعْطِیَا عِلْمَ مَا کَانَ وَ لَمْ یُعْطَیَا عِلْمَ مَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَ قَدْ وَرِثْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وِرَاثَةً (1).

**[ترجمه]کافی: سیف تمار روایت می کند: با گروهی از شیعیان با امام صادق علیه السلام در حجر نشسته بودیم که ایشان فرمود: یک چشم - جاسوس - به ما نگاه می کند، به راست و چپ خود نگاه کردیم ولی کسی را ندیدیم. گفتیم کسی به ما نگاه نمی کند. سه بار فرمود: قسم به خدای کعبه قسم به خدای آن خانه، اگر بین موسی و خضر بودم

ص: 300

به آن ها خبر می دادم که من از آن ها عالم تر هستم و به آن چه در دستانشان نبود خبر می دادم. چون علم آن چه که اتفاق افتاده به آن ها داده شده ولی به آن ها علم حوادث آینده و آن چه تا روز قیامت اتفاق می افتد داده نشده و ما اهل بیت این علم را از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به ارث برده ایم. - . اصول الکافی 1: 260- 261 -

**[ترجمه]

«21

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا صلوات الله علیهما قَالَ: لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ مُوسَی الَّذِی کَانَ أُعْطِیَ مِکْتَلًا فِیهِ حُوتٌ مَالِحٌ فَقِیلَ لَهُ هَذَا یَدُلُّکَ عَلَی صَاحِبِکَ عِنْدَ عَیْنٍ لَا یُصِیبُ مِنْهَا شَیْ ءٌ إِلَّا حَیَّ فَانْطَلَقَا حَتَّی بَلَغَا الصَّخْرَةَ وَ جَاوَزَا ثُمَّ قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءَنا فَقَالَ الْحُوتُ اتَّخَذَ فِی الْبَحْرِ سَرَباً فَاقْتَصَّا الْأَثَرَ (2)حَتَّی أَتَیَا صَاحِبَهُمَا فِی جَزِیرَةٍ فِی کِسَاءٍ جَالِساً فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ أَجَابَ وَ تَعَجَّبَ وَ هُوَ بِأَرْضٍ لَیْسَ بِهَا سَلَامٌ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ مُوسَی فَقَالَ ابْنُ عِمْرَانَ الَّذِی کَلَّمَهُ اللَّهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا جَاءَ بِکَ قَالَ أَتَیْتُکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِی قَالَ إِنِّی وُکِّلْتُ بِأَمْرٍ لَا تُطِیقُهُ فَحَدَّثَهُ عَنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ بَلَائِهِمْ وَ عَمَّا یُصِیبُهُمْ حَتَّی اشْتَدَّ بُکَاؤُهُمَا وَ ذَکَرَ لَهُ فَضْلَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مَا أُعْطُوا وَ مَا ابْتُلُوا بِهِ فَجَعَلَ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ إِنَّ الْعَالِمَ لَمَّا تَبِعَهُ مُوسَی خَرَقَ السَّفِینَةَ وَ قَتَلَ الْغُلَامَ وَ أَقَامَ الْجِدَارَ ثُمَّ بَیَّنَ لَهُ کُلَّهَا وَ قَالَ مَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی یَعْنِی لَوْ لَا أَمْرُ رَبِّی لَمْ أَصْنَعْهُ وَ قَالَ لَوْ صَبَرَ مُوسَی لَأَرَاهُ الْعَالِمُ سَبْعِینَ أُعْجُوبَةً (3)وَ فِی رِوَایَةٍ رَحِمَ اللَّهُ مُوسَی عَجَّلَ عَلَی الْعَالِمِ أَمَا إِنَّهُ لَوْ صَبَرَ لَرَأَی مِنْهُ مِنَ الْعَجَائِبِ مَا لَمْ یُرَ.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از ابی بصیر از یکی از دو امام علیهما السلام روایت است که: چون آن ماجراها بر موسی گذشت یک سبد به او دادند که در آن یک ماهی نمک زده بود و به او گفته شده که این ماهی تو را به دوستت می رساند و او در کنار چشمه ای است که هر چه در آن بیافتد زنده می شود. پس راهی شدند تا این که به یک صخره رسیدند و از آن گذشتند. به همراهش گفت: نهار را بیاور. او گفت: ماهی زنده شد و به داخل دریا رفت. پس رد پای خود را گرفتند و برگشتند تا این که در جزیره ای به آن مردی که دنبال ش بودند رسیدند که بر روی یک ردا نشسته بود. موسی به او سلام داد و او جوابش را داد و از سلام تعجب کرد چون او در سرزمینی بود که سلام رایج نبود، گفت: که تو کی هستی؟ گفت: موسی. گفت: موسی پسر عمران، کسی که با خدا صحبت کرد؟ گفت: بله. خضر گفت: برای چه این جا آمدی؟ گفت: آمدم تا به من علم بیاموزی. خضر گفت: من به چیزی مامور شدم که تو طاقت آن را نداری و خضر در مورد آل محمد علیهم السلام و در مورد بلا و مصیبت هایی که بر سر آن ها می آید با او سخن گفت تا این که هر دو با صدای بلند گریه کردند و فضل و برتری پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را بیان کرد و در مورد آن چه که به آن ها داده شده است و آن چه که با آن گرفتار شدند، صحبت کرد. و موسی شروع به گفتن این جمله کرد که: ای کاش از امت محمد صلی الله علیه و آله و سلّم بودم. و هنگامی که موسی از خضر پیروی کرد او آن کشتی را سوراخ کرد و آن پسر بچه را کشت و آن دیوار را هم بنا کرد سپس دلیل آن ها را برایش گفت و اظهار داشت که این ها را خودم انجام ندادم؛ یعنی اگر خداوند به من دستور نمی داد این کارها را انجام نمی دادم. و فرمود: اگر موسی بر کارهای خضر صبر می کرد خضر هفتاد چیز عجیب به او نشان می داد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

و در روایتی آمده است که خداوند به موسی رحم کرد که بر خضر عجله کرد که اگر بر او صبر می کرد عجیب ترین کار ها را از او می دید که تا حالا ندیده بود.

**[ترجمه]

«22

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سَدِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا لَقِیَ مُوسَی الْعَالِمَ وَ کَلَّمَهُ وَ سَاءَلَهُ (4)نَظَرَ إِلَی خُطَّافٍ تَصْفَرُ (5)وَ تَرْتَفِعُ فِی الْمَاءِ وَ

ص: 301


1- أصول الکافی 1: 260- 261 و أخرجه من البصائر فی باب أن الأئمّة أعلم من الأنبیاء و فیه: کنا عند أبی عبد اللّه علیه السلام و نحن جماعة فی الحجر.
2- أی فاتبعا أثره.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- فی نسخة: «و سایره» أی سار معه و جاراه.
5- صفر: صوت بالنفخ من شفتیه.

تَسْتَفِلُ (1)فِی الْبَحْرِ فَقَالَ الْعَالِمُ لِمُوسَی أَ تَدْرِی مَا تَقُولُ هَذِهِ الْخُطَّافُ قَالَ وَ مَا تَقُولُ قَالَ تَقُولُ وَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ رَبِّ الْبَحْرِ مَا عِلْمُکُمَا مِنْ عِلْمِ اللَّهِ إِلَّا قَدْرَ مَا أَخَذْتُ بِمِنْقَارِی مِنْ هَذَا الْبَحْرِ وَ أَکْثَرَ (2)وَ لَمَّا فَارَقَهُ مُوسَی قَالَ لَهُ مُوسَی أَوْصِنِی فَقَالَ الْخَضِرُ الْزَمْ مَا لَا یَضُرُّکَ مَعَهُ شَیْ ءٌ کَمَا لَا یَنْفَعُکَ مَعَ غَیْرِهِ شَیْ ءٌ وَ إِیَّاکَ وَ اللَّجَاجَةَ وَ الْمَشْیَ إِلَی غَیْرِ حَاجَةٍ وَ الضَّحِکَ فِی غَیْرِ تَعَجُّبٍ یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَا تُعَیِّرَنَّ أَحَداً بِخَطِیئَتِهِ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ (3).

أقول: قد أوردناه بأسانید فی باب أن الأئمة علیهم السلام أعلم من الأنبیاء.

lt;meta info=". قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: هنگامی که موسی خضر را دید با او صحبت کرد و با او همراه شد به یک پرستو که بانگ می کرد و بر روی آب بالا و پایین می رفت نگاه می کرد.

ص: 301

خضر به او گفت: آیا می دانی آن پرستو چه می گوید؟ گفت: چه می گوید؟ گفت: می گوید که قسم به خدای آسمان ها و زمین و دریاها؛ علم شما نسبت به علم خدا فقط به اندازه آن مقدار آبی است که من با نوک منقارم برمیدارم و بیشتر از آن. هنگامی که موسی او را ترک می کرد موسی به او گفت: من را نصیحت بکن. خضر گفت: به چیزی پایبند باش که چیزی با آن به تو ضرر نرساند و با غیر آن، چیزی به تو نفع نرساند، از لجاجت دوری کن و همچنین از رفتن به سوی چیزی که نیاز نداری بپرهیز و در غیر از تعجب نخند. ای موسی کسی را به خاطر اشتباهش سرزنش نکن و به خاطر اشتباهاتت گریه کن. - . قصص الانبیاء . نسخه خطی -

می گویم: در یک باب با ذکر سن و احادیث ذکر می کنیم که امامان از پیامبران عالم تر بوده اند.

**[ترجمه]

«23

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ یُوسُفَ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا أُسْرِیَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنَا هُوَ عَلَی الْبُرَاقِ وَ جَبْرَئِیلُ مَعَهُ إِذْ نَفَخَتْهُ رَائِحَةُ مِسْکٍ فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ مَا هَذَا فَقَالَ کَانَ فِی الزَّمَانِ الْأَوَّلِ مَلِکٌ لَهُ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی أَهْلِ مَمْلَکَتِهِ وَ کَانَ لَهُ ابْنٌ رَغِبَ عَمَّا هُوَ فِیهِ وَ تَخَلَّی فِی بَیْتٍ یَعْبُدُ اللَّهَ فَلَمَّا کَبِرَ سِنُّ الْمَلِکِ مَشَی إِلَیْهِ خِیَرَةُ النَّاسِ وَ قَالُوا أَحْسَنْتَ الْوَلَایَةَ عَلَیْنَا وَ کَبِرَتْ سِنُّکَ وَ لَا خَلَفَکَ إِلَّا ابْنُکَ وَ هُوَ رَاغِبٌ عَمَّا أَنْتَ فِیهِ وَ إِنَّهُ لَمْ یَنَلْ مِنَ الدُّنْیَا فَلَوْ حَمَلْتَهُ عَلَی النِّسَاءِ حَتَّی یُصِیبَ لَذَّةَ الدُّنْیَا لَعَادَ فَاخْطُبْ کَرِیمَةً لَهُ فَزَوِّجْهُ جَارِیَةً لَهَا أَدَبٌ وَ عَقْلٌ فَلَمَّا أَتَوْا بِهَا وَ حَوَّلُوهَا إِلَی بَیْتِهِ أَجْلَسُوهَا وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ أَیَّتُهَا الْمَرْأَةُ لَیْسَ النِّسَاءُ مِنْ شَأْنِی فَإِنْ کُنْتِ تُحِبِّینَ أَنْ تُقِیمِی مَعِی وَ تَصْنَعِینَ کَمَا أَصْنَعُ کَانَ لَکِ مِنَ الثَّوَابِ کَذَا وَ کَذَا قَالَتْ فَأَنَا أُقِیمُ عَلَی مَا تُرِیدُ ثُمَّ إِنَّ أَبَاهُ بَعَثَ إِلَیْهَا یُسَائِلُهَا هَلْ حَبِلَتْ فَقَالَتْ إِنَّ ابْنَکَ مَا کَشَفَ لِی عَنْ ثَوْبٍ

ص: 302


1- صفر: صوت بالنفخ من شفتیه.أی تنزل.
2- قوله: «و أکثر» لا یخلو عن تصحیف، و لم نظفر بصوابه؛ و أخرجه من البصائر فی باب أن الأئمّة أعلم من الأنبیاء و لیس فیه قوله: «و أکثر» و رواه المسعودیّ فی اثبات الوصیة و الفاظه هکذا: و أقبل طائر روی انه جندب و انه أصغر من العصفور و انه الخطاف، حتی وقع بالبحر فأخذ بمنقاره من ماء البحر، فقال العالم لموسی علیه السلام: هل رأیت الطائر و ما صنع؟ قال: نعم، قال له: ما علمی و علمک فی علم محمّد و آل محمّد علیهم السلام الا بمقدار ما أخذه هذا الطائر بمنقاره من البحر فهل تراه نقص من ماء البحر بما أخذه بمنقاره؟.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.

فَأَمَرَ بِرَدِّهَا إِلَی أَهْلِهَا وَ غَضِبَ عَلَی ابْنِهِ وَ أَغْلَقَ الْبَابَ عَلَیْهِ وَ وَضَعَ عَلَیْهِ الْحَرَسَ فَمَکَثَ ثَلَاثاً ثُمَّ فَتَحَ عَنْهُ فَلَمْ یُوجَدْ فِی الْبَیْتِ أَحَدٌ فَهُوَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود:هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به معراج رفت در حالی که بر براق سوار بود و جبرئیل همراه ایشان بود بوی مسک را شنید به جبرئیل فرمود: این چیست؟ جبرئیل گفت: در زمان های گذشته یک پادشاهی بود که اسوه حسنه­ - الگوی خوب - برای مردمش بود و او یک پسری داشت که از مقام و منزلت خود بیزار بود و در یک خانه خلوت کرده و خداوند را عبادت می کرد. هنگامی که پادشاه پیر شد گروهی از مردم نزد او رفتند و گفتند: بهترین حکومت را بر ما می کردی و الان پیر شدی و هیچ جانشینی جز پسرت نداری، ولی او به حکومت و پادشاهی گرایش ندارد اگر او را به نزد زنان ببری و لذت دنیا را به او بچشانی، برمی­گردد. پس یک دختر با اصل و نسب را برای او خواستگاری کرد و یک دختر با ادب و عاقل را به همسری او درآورد. هنگامی که او را آوردند او را به خانه پسرش بردند و او را آن جا نشاندند و آن پسر مشغول نماز خواندن بود. هنگامی که نمازش تمام شد گفت: ای زن، من به زنان هیچ علاقه ای ندارم،. پس اگر دوست داری با من بمانی و آن کاری را که من انجام می دهم تو هم انجام دهی؛ ثواب را به فلان اندازه خواهی برد. آن دختر گفت: من آن کاری را که تو می­خواهی انجام می­دهم. سپس پادشاه کسی را دنبال آن دختر فرستاد تا بپرسد که این حامله شده است؟ آن دختر گفت: که پسرت حتی لباس های من را درنیاورد

ص: 302

و پادشاه به او دستور داد که به نزد خانواده اش برگردد. و از پسرش عصبانی شد و در را بر روی او بست و نگهبانانی بر آن گذاشت. سه روز او را حبس کرد پس در را باز کرد ولی کسی را در خانه نیافت، آن پسر پادشاه، خضر علیه السلام بود. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«24

-ک، إکمال الدین کَانَ اسْمُ الْخَضِرِ خَضْرَوَیْهِ بْنَ قَابِیلَ بْنِ آدَمَ وَ یُقَالُ خضرون أَیْضاً وَ یُقَالُ خلعبا (2)وَ إِنَّهُ إِنَّمَا سُمِّیَ الْخَضِرَ لِأَنَّهُ جَلَسَ عَلَی أَرْضٍ بَیْضَاءَ فَاهْتَزَّتْ خَضْرَاءَ فَسُمِّیَ الْخَضِرَ لِذَلِکَ وَ هُوَ أَطْوَلُ الْآدَمِیِّینَ عُمُراً وَ الصَّحِیحُ أَنَّ اسْمَهُ إِلْیَاسُ بْنُ مِلْکَانَ (3)بْنِ عَامِرِ بْنِ أَرْفَخْشَدَ بْنِ سَامِ بْنِ نُوحٍ (4).

**[ترجمه]اکمال الدین: اسم کامل خضر، خضرویه بن قابیل بن آدم بوده و گفته شده که خضرون بوده و گفته شده خلعبا، و به این خاطر خضر نامیده شده است، چون اگر بر روی یک زمین خشک می نشست آن را سر سبز می کرد به این دلیل خضر نامیده شد. او بیشتر از هر انسانی عمر می کند و آمده است که اسم صحیح او، الیاس بن ملکان بن عامر بن ارفخشد بن سام بن نوح علیه السلام است. - . کمال ادین : 219 -

**[ترجمه]

«25

-کا، الکافی الْعِدَّةُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی دَاوُدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَسْجِدُ السَّهْلَةِ مُنَاخُ الرَّاکِبِ قِیلَ وَ مَنِ الرَّاکِبُ قَالَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مسجد سهله اقامتگاه آن مرد سوارکار است. پرسیدند: که آن سوار کار کیست؟ فرمود: خضر علیه السلام . - . فروع الکافی1: 139 -

**[ترجمه]

«26

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ بَکْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَعِیدٍ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَسْجِدُ السَّهْلَةِ مُنَاخُ الرَّاکِبِ (6).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: مسجد سهله اقامتگاه سوارکار است. - . فروع الکافی 1: 139 -

**[ترجمه]

«27

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ وَصِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ هُوَ فَتَاهُ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ (7).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: جانشین موسی، یوشع بن نون بود و او آن کسی است که خداوند با لفظ « فتاه» از او یاد می کند. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«28

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ مُوسَی أَعْلَمَ مِنَ الْخَضِرِ (8).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق فرمود:موسی از خضر عالم تر بود. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«29

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ مُوسَی لِفَتَاهُ آتِنا غَداءَنا وَ قَوْلِهِ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَی الطَّعَامَ فَقَالَ

ص: 303


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- هکذا فی النسخ.
3- فی المصدر: بلیا بن ملک.
4- کمال الدین: 219.
5- فروع الکافی 1: 139 و الحدیث طویل.
6- فروع الکافی 1: 139. و الحدیث طویل، و ذکره الشیخ أیضا فی التهذیب: 325 و فیه: قبل: و من الراکب؟ قال: الخضر.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
8- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ مُوسَی لَذُو جُوعَاتٍ (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام در کلام موسی به جوانش گفت: غذایمان را بیاور. این کلامش که: پروردگارا من به خیری که تو به من نازل می کنی، محتاجم. امام فرمود: منظورش غذا بود؛ امام فرمود:

ص: 303

و موسی صاحب گرسنگی بود. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«30

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ بُرَیْدٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا مَنْزِلَتُکُمْ فِی الْمَاضِینَ أَوْ بِمَنْ تُشْبِهُونَ مِنْهُمْ قَالَ الْخَضِرُ وَ ذُو الْقَرْنَیْنِ کَانَا عَالِمَیْنِ وَ لَمْ یَکُونَا نَبِیَّیْنِ(2).

کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ بُرَیْدٍ مِثْلَهُ وَ فِیهِ صَاحِبُ مُوسَی وَ ذُو الْقَرْنَیْنِ (3).

**[ترجمه]از یکی از دو امام علیها السلام روایت است که: منزلت شما امامان در بین انسان های گذشته به مانند کدام یک است و به کدام یک شباهت دارید؟ فرمود: خضر و ذوالقرنین که عالم بودند ولی پیامبر نبودند. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

کافی: چنین روایتی را نقل می کند ولی امام در جواب می فرماید که: به مانند همراه موسی و ذوالقرنین. - . اصول الکافی 1: 269 -

**[ترجمه]

بیان

لعل المراد أنه حین صادفه موسی علیه السلام لم یکن نبیا بل کان رعیة لموسی علیه السلام و فیه بعد إشکال.

**[ترجمه]شاید منظور این است که هنگامی که موسی با او برخورد کرد هنوز پیامبر نبود و رعیت موسی بود، که این کلام بُعد و اشکال دارد.

**[ترجمه]

«31

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّمَا مَثَلُ عَلِیٍّ وَ مَثَلُنَا مِنْ بَعْدِهِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ مُوسَی النَّبِیِّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ الْعَالِمِ حِینَ لَقِیَهُ وَ اسْتَنْطَقَهُ وَ سَأَلَهُ الصُّحْبَةَ فَکَانَ مِنْ أَمْرِهِمَا مَا اقْتَصَّهُ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فِی کِتَابِهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ قَالَ لِمُوسَی إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ ثُمَّ قَالَ وَ کَتَبْنا لَهُ فِی الْأَلْواحِ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ قَدْ کَانَ عِنْدَ الْعَالِمِ عِلْمٌ لَمْ یُکْتَبْ لِمُوسَی فِی الْأَلْوَاحِ وَ کَانَ مُوسَی یَظُنُّ أَنَّ جَمِیعَ الْأَشْیَاءِ الَّتِی یَحْتَاجُ إِلَیْها فِی تَابُوتِهِ وَ جَمِیعَ الْعِلْمِ قَدْ کُتِبَ لَهُ فِی الْأَلْوَاحِ کَمَا یَظُنُّ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ فُقَهَاءُ وَ عُلَمَاءُ أَنَّهُمْ قَدْ أَثْبَتُوا جَمِیعَ الْعِلْمِ وَ الْفِقْهِ فِی الدِّینِ مِمَّا تَحْتَاجُ هَذِهِ الْأُمَّةُ إِلَیْهِ وَ صَحَّ لَهُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِمُوهُ وَ لَفَظُوهُ وَ لَیْسَ کُلُّ عِلْمِ رَسُولِ اللَّهِ عَلِمُوهُ وَ لَا صَارَ إِلَیْهِمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا عَرَفُوهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الشَّیْ ءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْأَحْکَامِ یَرِدُ عَلَیْهِمْ فَیُسْأَلُونَ عَنْهُ وَ لَا یَکُونُ عِنْدَهُمْ فِیهِ أَثَرٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَسْتَحْیُونَ أَنْ یَنْسُبَهُمُ النَّاسُ إِلَی الْجَهْلِ وَ یَکْرَهُونَ أَنْ یُسْأَلُوا فَلَمْ یُجِیبُوا النَّاسَ فَیَطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنْ مَعْدِنِهِ فَلِذَلِکَ اسْتَعْمَلُوا الرَّأْیَ وَ الْقِیَاسَ فِی دِینِ اللَّهِ وَ تَرَکُوا الْآثَارَ وَ دَانُوا اللَّهَ بِالْبِدَعِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ فَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ سُئِلُوا عَنْ شَیْ ءٍ مِنْ دِینِ اللَّهِ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَهُمْ مِنْهُ أَثَرٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ رَدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی

ص: 304


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. قلت: و الجوعة الثالثة کما یجی ء فی الحدیث 36 هو عند قوله: «لاتخذت علیه أجرا».
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- أصول الکافی 1: 269. و فیه: ما منزلتکم و من تشبهون ممن مضی؟.

الرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ الَّذِی مَنَعَهُمْ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ مِنَّا الْعَدَاوَةُ وَ الْحَسَدُ لَنَا وَ لَا وَ اللَّهِ مَا حَسَدَ مُوسَی الْعَالِمَ وَ مُوسَی نَبِیُّ اللَّهِ یُوحَی إِلَیْهِ حَیْثُ لَقِیَهُ وَ اسْتَنْطَقَهُ وَ عَرَفَهُ بِالْعِلْمِ وَ لَمْ یَحْسُدْهُ کَمَا حَسَدَتْنَا هَذِهِ الْأُمَّةُ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی مَا عَلِمْنَا وَ مَا وَرِثْنَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یَرْغَبُوا إِلَیْنَا فِی عِلْمِنَا کَمَا رَغِبَ مُوسَی إِلَی الْعَالِمِ وَ سَأَلَهُ الصُّحْبَةَ لِیَتَعَلَّمَ مِنْهُ الْعِلْمَ وَ یُرْشِدَهُ فَلَمَّا أَنْ سَأَلَ الْعَالِمَ ذَلِکَ عَلِمَ الْعَالِمُ أَنَّ مُوسَی لَا یَسْتَطِیعُ صُحْبَتَهُ وَ لَا یَحْتَمِلُ عَلَیْهِ وَ لَا یَصْبِرُ مَعَهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ الْعَالِمُ وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً فَقَالَ لَهُ مُوسَی وَ هُوَ خَاضِعٌ لَهُ یَسْتَعْطِفُهُ عَلَی نَفْسِهِ کَیْ یَقْبَلَهُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً وَ قَدْ کَانَ الْعَالِمُ یَعْلَمُ أَنَّ مُوسَی لَا یَصْبِرُ عَلَی عِلْمِهِ فَکَذَلِکَ وَ اللَّهِ یَا إِسْحَاقَ بْنَ عَمَّارٍ حَالُ قُضَاةِ هَؤُلَاءِ وَ فُقَهَائِهِمْ وَ جَمَاعَتِهِمُ الْیَوْمَ لَا یَحْتَمِلُونَ وَ اللَّهِ عِلْمَنَا وَ لَا یَقْبَلُونَهُ وَ لَا یُطِیقُونَهُ وَ لَا یَأْخُذُونَ بِهِ وَ لَا یَصْبِرُونَ عَلَیْهِ کَمَا لَمْ یَصْبِرْ مُوسَی عَلَی عِلْمِ الْعَالِمِ حِینَ صَحِبَهُ وَ رَأَی مَا رَأَی مِنْ عِلْمِهِ وَ کَانَ ذَلِکَ عِنْدَ مُوسَی مَکْرُوهاً وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ رِضًی وَ هُوَ الْحَقُّ وَ کَذَلِکَ عِلْمُنَا عِنْدَ الْجَهَلَةِ مَکْرُوهٌ لَا یُؤْخَذُ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ الْحَقُّ (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود:امام علی علیه السلام و امامان بعد از ایشان در بین این امت به مانند موسی پیامبر و خضر هستیم. هنگامی که موسی او را دید با او صحبت کرد و از او خواست با او همراه شود. و خداوند داستان آن ها را برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم در کتابش تعریف می کند که خداوند به موسی فرمود: «إنّی اصطفیتک علی النّاس برسالتی و بکلامی فخذ ما آتیتک و کن من الشّاکرین» سپس فرمود: «و کتبنا له فی الالواح من کل شیء موعظة و تفصیلا لکلّ شیء» و خضر علمی داشت که برای موسی در آن لوح ها نوشته نشده بودند، و موسی فکر می کرد که به هر چیزی احتیاج داشته باشد در صندوقچه اش است. و تمام علم جمع شده و بر روی آن لوح ها نوشته شده است. همان طور که اینان ادعا می کنند که فقیه و عالم هستند و همه علم و فقهی را که این امت به آن احتیاج دارند را - اثبات کردند - همراه دارند و آن چه به صورت صحیح از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به آن ها رسیده را حفظ کرده و آموخته­اند، ولی آن ها همه علم پیامبر را نمی دانند و از پیامبر به آن ها نرسیده است و آن را نشناختند؛ چرا که وقتی چیزی در مورد حلال و حرام و احکام بر آنان وارد می­شود و از آن ها می پرسند چیزی از احادیث و سنت پیامبر در آن زمینه وجود ندارد و خجالت می کشند اگر مردم صفت جهل و ندانستن یک چیزی را به آن ها نسبت بدهند و از این که مردم از آن ها سؤالی بپرسند ولی جواب آن را بلد نباشند و در نتیجه بروند علم را از معدن آن بگیرند کراهت دارند؛ از این روست که رأی و قیاس را در دین خدا به وجود آوردند و سنت پیامبر را رها کردند و با بدعت­ها به خداوند سرسپردند، همانا پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم فرمود: «هر بدعتی گمراهی است» اگر وقتی از آن ها سؤالی پرسیده می­شد و آنان حدیث و سنتی از رسول خدا نداشتند، آن را به خداوند

ص: 304

و پیامبر و اولوالامر ایشان واگذار می کردند، کسانی که آن علم را در سینه دارند یعنی آل محمد علیهم السلام، جواب را به آنان می­گفتند و تنها حسد و دشمنی بود که باعث شد آن ها علم حقیقی را از ما یاد نگیرند. به خدا قسم که موسی به عالم - خضر - حسودی نکرد در حالی که موسی پیامبر خدا بود و به او وحی فرستاده می شد، ولی هنگامی که با او برخورد کرد و با او صحبت کرد فهمید که او عالم است و آن طور که این مردم بعد از فوت پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلم به خاطر آن علمی که پیامبر به ما ارث داده بود به ما حسادت کردند موسی به آن عالم حسادت نکرد و آن طور که موسی به یادگیری علم آن عالم اشتیاق داشت آن ها به علم ما اشتیاق نداشتند و به طرف ما نمی آمدند. موسی از او طلب همراهی کرد تا از او علم بیاموزد و او را ارشاد کند. هنگامی که موسی از آن عالم درخواست همراهی کرد عالم فهمید که موسی تحمل همراهی او را ندارد و ظرفیت ندارد و با او صبر نمی­کند. آنگاه به موسی گفت: «وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا» موسی با حالت خشوع که تلاش می کرد آن مرد عالم او را بپذیرد گفت: « سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا » آن مرد می دانست که موسی تحمل علم او را ندارد، پس ای اسحاق و ای عمار به خدا قسم که قاضیان اینان و عالمان اینان و جماعتشان هم تحمل علم ما را ندارند و آن را نمی­پذیرند و ظرفیت آن را ندارند و آن را نمی­گیرند و بر آن صبر نمی­کنند آن طور که موسی تحمل و صبر علم خضر را نداشت آنگاه که همراه او رفت و هنگامی که علم آن مرد برایش آشکار شد نتوانست آن ها را تحمل کند و کارهایی که آن مرد انجام می داد در نزد موسی مکروه بودند ولی در نزد خداوند متعال پسندیده بودند و این حق و حقیقت بود. علم ما نیز نزد جاهلان مکروه است و گرفته - پذیرفته - نمی­شود، ولی در نزد پروردگار حق و حقیقت است. - [1] . تفسیر العیلشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«32

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّهُ لَمَّا کَانَ مِنْ أَمْرِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ الَّذِی کَانَ أُعْطِیَ مکتل (2)(مِکْتَلًا) فِیهِ حُوتٌ مُمَلَّحٌ وَ قِیلَ لَهُ هَذَا یَدُلُّکَ عَلَی صَاحِبِکَ عِنْدَ عَیْنِ مَجْمَعِ الْبَحْرَیْنِ لَا یُصِیبُ مِنْهَا شَیْ ءٌ مَیِّتاً إِلَّا حَیِیَ یُقَالُ لَهُ الْحَیَاةُ فَانْطَلَقَا حَتَّی بَلَغَا الصَّخْرَةَ فَانْطَلَقَ الْفَتَی یَغْسِلُ الْحُوتَ فِی الْعَیْنِ فَاضْطَرَبَ فِی یَدِهِ حَتَّی خَدَشَهُ وَ انْفَلَتَ مِنْهُ وَ نَسِیَهُ الْفَتَی فَلَمَّا جَاوَزَ الْوَقْتَ الَّذِی وُقِّتَ فِیهِ أَعْیَا مُوسَی وَ قَالَ لِفَتَاهُ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً قالَ أَ رَأَیْتَ إِلَی قَوْلِهِ عَلی آثارِهِما قَصَصاً فَلَمَّا أَتَاهَا (3)وَجَدَ الْحُوتَ قَدْ خَرَّ فِی الْبَحْرِ فَاقْتَصَّا الْأَثَرَ حَتَّی أَتَیَا صَاحِبَهُمَا فِی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ إِمَّا مُتَّکِئاً وَ إِمَّا جَالِساً فِی کِسَاءٍ لَهُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ مُوسَی فَعَجِبَ

ص: 305


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ و غیره ممّا تقدم و یأتی فی البرهان 2: «475»-478.
2- کذا.
3- أی الصخرة.

مِنَ السَّلَامِ وَ هُوَ فِی أَرْضٍ لَیْسَ فِیهَا السَّلَامُ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مُوسَی قَالَ أَنْتَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ الَّذِی کَلَّمَهُ اللَّهُ تَکْلِیماً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا حَاجَتُکَ قَالَ أَتَّبِعُکَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً قَالَ إِنِّی وُکِّلْتُ (1)بِأَمْرٍ لَا تُطِیقُهُ وَ وُکِّلْتَ بِأَمْرٍ لَا أُطِیقُهُ وَ قَدْ قَالَ لَهُ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلی ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً قالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً فَحَدَّثَهُ عَنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَمَّا یُصِیبُهُمْ حَتَّی اشْتَدَّ بُکَاؤُهُمَا ثُمَّ حَدَّثَهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ عَنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ وَ ذَکَرَ لَهُ مِنْ فَضْلِهِمْ وَ مَا أُعْطُوا حَتَّی جَعَلَ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ رُجُوعِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی قَوْمِهِ وَ مَا یَلْقَی مِنْهُمْ وَ مِنْ تَکْذِیبِهِمْ إِیَّاهُ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَإِنَّهُ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْمِیثَاقَ (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود:هنگامی که یک سبد به موسی دادند که یک ماهی نمک زده در آن بود و گفته شده بود: که این تو را به نزد دوستت راهنمایی می کند که در کنار چشمه محل تجمع دو دریاست و هر چیز مرده­ای در آن چشمه بیفتد زنده می شود. و به آن آب حیات می گویند. سپس راهی شدند تا این که به آن صخره رسیدند و آن جوان همراه موسی ماهی را در چشمه آب می شست که از دستش افتاد و او را خراش داد و از دست او گریخت و جوان آن را فراموش کرد. هنگامی که از آن زمان مورد نظر گذشتند، موسی خسته شد و به همراهش گفت: « آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا *قَالَ أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَنْ أَذْکُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَبًا *قَالَ ذَلِکَ مَا کُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَی آثَارِهِمَا قَصَصًا » هنگامی که نزد آن صخره رسیدند، آن ماهی را دیدند که در آب فرو می رود، جای پای خود را دنبال کردند تا این که به نزد آن مرد در یکی از جزایر دریا رسیدند که یا تکیه زده و یا بر ردای خودش نشسته بود. موسی به او سلام کرد، از سلام کردن تعجب کرد

ص: 305

چون او در سرزمینی بود که سلام در آن رایج نبود. گفت: تو کی هستی؟ فرمود: من موسی هستم. گفت: تو آن موسی پسر عمران هستی که با خدا صحبت کرده است؟ گفت: بله. پرسید: نیازت چیست؟ فرمود: می­خواهم از تو پیروی کنم تا از علمت به من هدایت و بینش بیاموزی. گفت: من مامور کارهایی هستم که تو طاقت آن ها را نداری و تو مامور کاری هستی که من طاقت آن را ندارم. به او گفت: « إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا *وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا *قَالَ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا » و آن عالم در مورد فضل و بزرگی آل محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و آن چه که بر سر آن ها می آید با موسی صحبت کرد تا این که با صدای بلند گریه کردند. سپس در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم و امام علی علیه السلام و فرزندان فاطمه سلام الله علیها و در مورد فضل آن ها و آن چه که به آن ها عطا شده است صحبت کرد. تا این که موسی گفت: ای کاش که من هم جزء آل محمد صلی الله علیه و آله وسلّم بودم، و همچنین در مورد بازگشت پیامبر به میان قومش در هنگامی که به پیامبری مبعوث شد در مورد برخورد آن ها و تهمت دروغگویی به ایشان صحبت کرد. و این آیه را برای او خواند: « و نقلّب أفئدتهم و أبصارهم کما لم یومنوا به أوّل مرّة » که از آن ها عهد و میثاق گرفته است. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قوله و عن رجوع رسول الله صلی الله علیه و آله أی بعد الهجرة أو فی الرجعة.

**[ترجمه]کلام امام صادق علیه السلام: «و عن رجوع رسول الله» یعنی بعد از هجرت یا در رجعت.

**[ترجمه]

«33

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی صَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ کَانَ مِنْبَرُهُ ثَلَاثَ مَرَاقٍ فَحَدَّثَ نَفْسَهُ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً أَعْلَمَ مِنْهُ فَأَتَاهُ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ لَهُ إِنَّکَ قَدِ ابْتُلِیتَ فَانْزِلْ فَإِنَّ فِی الْأَرْضِ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْکَ فَاطْلُبْهُ فَأَرْسَلَ إِلَی یُوشَعَ أَنِّی قَدِ ابْتُلِیتُ فَاصْنَعْ لَنَا زَاداً وَ انْطَلِقْ بِنَا فَاشْتَرَی حُوتاً فَخَرَجَ بِأَذْرَبِیجَانَ ثُمَّ شَوَاهُ ثُمَّ حَمَلَهُ فِی مِکْتَلٍ ثُمَّ انْطَلَقَا یَمْشِیَانِ فِی سَاحِلِ الْبَحْرِ وَ النَّبِیُّ إِذَا مَرَّ فِی مَکَانٍ لَمْ یَعْیَ أَبَداً حَتَّی یَجُوزَ ذَلِکَ الْوَقْتُ قَالَ فَبَیْنَمَا هُمَا یَمْشِیَانِ حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی شَیْخٍ مُسْتَلْقًی مَعَهُ عَصَاهُ مَوْضُوعَةٌ إِلَی جَانِبِهِ وَ عَلَیْهِ کِسَاءٌ إِذَا قَنَّعَ رَأْسَهُ خَرَجَتْ رِجْلَاهُ وَ إِذَا غَطَّی رِجْلَیْهِ خَرَجَ رَأْسُهُ قَالَ فَقَامَ مُوسَی یُصَلِّی وَ قَالَ لِیُوشَعَ احْفَظْ عَلَیَّ قَالَ فَقَطِرَتْ قَطْرَةٌ مِنَ السَّمَاءِ فِی الْمِکْتَلِ فَاضْطَرَبَ الْحُوتُ ثُمَّ جَعَلَ یَجُرُّ الْمِکْتَلَ إِلَی الْبَحْرِ قَالَ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ سَرَباً قَالَ ثُمَّ إِنَّهُ جَاءَ طَیْرٌ فَوَقَعَ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ ثُمَّ أَدْخَلَ مِنْقَارَهُ فَقَالَ یَا مُوسَی مَا أَخَذْتَ مِنْ عِلْمِ رَبِّکَ مَا حَمَلَ ظَهْرُ مِنْقَارِی مِنْ جَمِیعِ الْبَحْرِ قَالَ ثُمَّ قَامَ فَمَشَی فَتَبِعَهُ یُوشَعُ فَقَالَ مُوسَی لَمَّا أَعْیَا حَیْثُ جَازَ الْوَقتَ فِیهِ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا

ص: 306


1- من وکل إلیه الامر: سلمه و ترکه و فوضه إلیه.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

هذا نَصَباً إِلَی قَوْلِهِ فِی الْبَحْرِ عَجَباً قَالَ فَرَجَعَ مُوسَی یَقْتَصُّ أَثَرَهُ حَتَّی انْتَهَی إِلَیْهِ وَ هُوَ عَلَی حَالِهِ مُسْتَلْقٍ فَقَالَ لَهُ مُوسَی السَّلَامُ عَلَیْکَ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ یَا عَالِمَ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ ثُمَّ وَثَبَ فَأَخَذَ عَصَاهُ بِیَدِهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی إِنِّی قَدْ أُمِرْتُ أَنْ أَتَّبِعَکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً فَقَالَ کَمَا قُصَّ عَلَیْکُمْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً قَالَ فَانْطَلَقَا حَتَّی انْتَهَیَا إِلَی مِعْبَرٍ (1)فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمْ أَهْلُ الْمِعْبَرِ فَقَالُوا وَ اللَّهِ لَا نَأْخُذُ مِنْ هَؤُلَاءِ أَجْراً الْیَوْمَ نَحْمِلُهُمْ فَلَمَّا ذَهَبَتِ السَّفِینَةُ وَسَطَ الْمَاءِ خَرَقَهَا قَالَ لَهُ مُوسَی کَمَا أُخْبِرْتُمْ (2)ثُمَّ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً قالَ لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ وَ لا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً قَالَ وَ خَرَجَا عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَإِذَا غُلَامٌ یَلْعَبُ مَعَ غِلْمَانٍ عَلَیْهِ قَمِیصُ حَرِیرٍ أَخْضَرُ فِی أُذُنَیْهِ دُرَّتَانِ فَتَوَرَّکَهُ الْعَالِمُ فَذَبَحَهُ قَالَ لَهُ مُوسَی أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً قَالَ فَانْطَلَقا حَتَّی إِذا أَتَیا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَما أَهْلَها فَأَبَوْا أَنْ یُضَیِّفُوهُما فَوَجَدا فِیها جِداراً یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقامَهُ قالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً خُبْزاً نَأْکُلُهُ فَقَدْ جُعْنَا قَالَ وَ هِیَ قَرْیَةٌ عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ یُقَالُ لَهَا نَاصِرَةٌ وَ بِهَا تُسَمَّی النَّصَارَی فَلَمْ یُضَیِّفُوهُمَا وَ لَا یُضَیِّفُونَ بَعْدَهُمَا أَحَداً حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ (3)وَ کَانَ مَثَلَ السَّفِینَةِ فِیکُمْ وَ فِینَا تَرْکُ الْحُسَیْنِ الْبَیْعَةَ لِمُعَاوِیَةَ وَ کَانَ مَثَلَ الْغُلَامِ فِیکُمْ قَوْلُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیٍّ لَعَنَکَ اللَّهُ مِنْ کَافِرٍ فَقَالَ لَهُ قَدْ قَتَلْتَهُ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ (4)وَ کَانَ مَثَلَ الْجِدَارِ فِیکُمْ عَلِیٌّ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی بالای منبر رفت و منبر او سه پله بود و با خودش فکر کرد که خداوند کسی را عالم تر از او خلق نکرده است. جبرئیل نزد او آمد و گفت: تو دچار غرور شدی از منبر پایین بیا، در زمین کسی عالم تر از تو وجود دارد، پس به دنبال او برو. کسی را دنبال یوشع فرستاد و به او گفت: من دچار غرور شدم یک توشه آماده کن و همراه من بیا. او یک ماهی خرید و آن را سرخ کرد و در سبدش گذاشت و از شهر آذربایجان خارج شدند سپس در ساحل دریا راه می رفت - و پیامبر هرگاه از جایی عبور می کرد هرگز از حال خودش آگاه نبوده است تا این که وقت آن بگذرد -. هنگامی که با هم راه می رفتند به یک پیرمردی رسیدند که دراز کشیده بود و عصایی در دست داشت و آن را کنار خودش گذاشته بود و یک جامه ای بر رویش گذاشته بود که اگر سرش را می پوشاند پاهایش از زیر آن خارج می شدند و اگر پاهایش را می پوشاند سرش بیرون می افتاد. موسی شروع به نماز خواندن کرد و به یوشع گفت: مواظب باش، سپس یک قطره باران از آسمان بر روی آن سبد افتاد و ماهی شروع به حرکت کردن کرد و سبد را به سوی دریا می کشید. خداوند فرمود:« و اتّخذ سبیله فی البحر سربا» سپس یک پرنده ای آمد و بر ساحل دریا نشست و منقارش را داخل آب کرد و به موسی گفت: ای موسی از علم پروردگارت به اندازه آن چه که منقار من از دریا برداشت، علم نداری. سپس موسی ایستاد و راه افتاد و یوشع دنبال او رفت. هنگامی که موسی خسته شد و وقت آن گذشت گفت: « آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا

ص: 30

هَذَا نَصَبًا *قَالَ أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَنْ أَذْکُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَبًا » سپس موسی برگشت و دنبال ردپای خود رفت و تا این که به او رسید و او همچنان دراز کشیده بود. موسی به او گفت:سلام بر تو. و او گفت: سلام بر تو ای عالم بنی اسرائیل. فرمود: سپس از جایش برخاست و عصایش در دستش بود. موسی به او گفت که به من دستور دادند از تو پیروی کنم که تو از آن چه آموخته­ای به من هدایت - بینش - بیاموزی. آن طور که داستان برایتان تعریف شد، خضر گفت: « انّک لن تستطیع معی صبرا » {تو نمی توانی با من طاقت بیاوری}.

فرمود: سپس با هم راه افتادند تا این که به یک گذرگاه کشتی رسیدند. هنگامی که صاحبان کشتی به آن ها نگاه کردند گفتند: به خدا قسم از آن ها پول نمی گیریم و امروز آن ها را سوار کشتی می کنیم، هنگامی که کشتی به وسط دریا رفت، خضر آن را سوراخ کرد. موسی به او گفت: « أخرقتها لتغرق أهلها لقد جئت شیئا إمرا » سپس خضر به او گفت: « قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا *قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا » سپس از ساحل دریا خارج شدند که به یک پسر نوجوانی رسیدند که با بچه های دیگر بازی می کرد و یک لباس حریر سبز بر تن داشت و دو مروارید در گوش هایش بود و خضر او را در زمین خواباند و او را سر برید. موسی به او گفت: « أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُّکْرًا »

فرمود: «فَانطَلَقَا حَتَّی إِذَا أَتَیَا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن یُضَیِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِیهَا جِدَارًا یُرِیدُ أَنْ یَنقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا » یک نان به ما می دادند تا از آن می خوردیم که گرسنه شدیم. فرمود: آن روستا، روستایی در ساحل دریا به نام ناصره بود و به خاطر آن روستا به مسیحیان نصاری می­گویند، و مردم آن آن ها را مهمان نکردند و تا روز قیامت هیچ کس را بعد از آن مهمان نکردند. و جریان آن کشتی در بین مسلمانان همان بیعت نکردن حسین علیه السلام با معاویه است و کشتن آن پسر بچه به مانند سخن امام حسن علیه السلام به عبدالله بن علی است که فرمود: «خدا توی کافر را لعنت کند. پس به او گفت: او را کشتی ای ابومحمد.» - . توضیح این کلام در البیان خواهد آمد - و آن دیوار در بین شما به مانند امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام است. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

تورک فلان الصبی جعله علی ورکه معتمدا علیها ذکره الفیروزآبادی و أما کون ترک الحسین علیه السلام البیعة لمعاویة (لعنه الله) شبیها بخرق السفینة لأنه علیه السلام

ص: 307


1- المعبر: ما یعبر به کالسفینة و القنطرة، و الأول هو المراد هاهنا.
2- أی فی قول اللّه تعالی: «أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً».
3- لعله کنایة عن شدة إمساکهم و بخلهم.
4- سیأتی توضیح ذلک فی البیان.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و أخرجه البحرانیّ أیضا فی البرهان 2: 476.

بترک البیعة مهد لنفسه المقدسة الشهادة و بها انکسرت سفینة أهل البیت صلوات الله علیهم و کان فیها مصالح عظیمة منها ظهور کفر بنی أمیة و جورهم علی الناس و خروج الخلق عن طاعتهم و منها ظهور حقیة أهل البیت علیه السلام و إمامتهم إذ لو بایعه الحسین علیه السلام أیضا لظن أکثر الناس وجوب متابعة خلفاء الجور و عدم کونهم علیه السلام ولاة الأمر.

و منها أن بسبب ذلک صار من بعده من الأئمة علیهم السلام آمنین مطمئنین ینشرون العلوم بین الناس إلی غیر ذلک من المصالح التی لا یعلمها غیرهم و لو کان ما ذکره المؤرخون من بیعته علیه السلام له أخیرا حقا کان المراد ترک البیعة ابتداء و لا یبعد أن یکون فی الأصل یزید بن معاویة فسقط الساقط (1)الملعون هو و أبوه و أما ما تضمن من قول الحسن علیه السلام لعبد الله بن علی فیشکل توجیهه لأنه کان من السعداء الذین استشهدوا مع الحسین صلوات الله علیه علی ما ذکره المفید (2)و غیره و القول بأنه علیه السلام علم أنه لو بقی بعد ذلک و لم یستشهد لکفر بعید.

و الظاهر أن یکون (3)عبید الله مصغرا بناء علی ما ذکره ابن إدریس (4) أنه لم یستشهد مع الحسین علیه السلام ردا علی المفید (5)و ذکر صاحب المقاتل (6)و غیره (7)أنه صار إلی المختار فسأله أن یدعو إلیه و یجعل الأمر له فلم یفعل فخرج و لحق بمصعب بن الزبیر فقتل فی الوقعة و هو لا یعرف.

ص: 308


1- الساقط: اللئیم.
2- ذکره فی الإرشاد: 189 و 255.
3- فی نسخة: و یحتمل أن یکون.
4- قال فی السرائر ص ١٥١ : ذهب شیخنا المفید فی کتاب الارشاد إلی ان عبیدالله بن النهشلیة قتل بکربلا مع اخیه الحسین 7 وهذا خطأ محض بلا مراء ، لان عبیدالله بن النهشلیة کان فی جیش مصعب بن الزبیر ومن جملة اصحابه قتله اصحاب المختار بالمزار وقبره هناک ظاهر ، والخبر بذلک متواتر ، وقد ذکره شیخنا ابوجعفر فی الحائریات لما سأله السائل عما ذکره المفید فاجاب بان عبیدالله بن النشهلیة قتله اصحاب المختار بالمزار وقبره هناک معروف عند اهل تلک البلاد. بان عبیدالله بن النشهلیة قتله اصحاب المختار بالمزار وقبره هناک معروف عند اهل تلک البلاد.
5- حیث قال فی الإرشاد ص 189: انه قتل مع اخیه الحسین علیه السلام بالطف.
6- مقاتل الطالبیین: 125 طبع الحلبیّ بالقاهرة.
7- کالمسعودیّ فی مروج الذهب و ابن سعد فی الطبقات و ابن قتیبة فی المعارف.

قوله فقال له أی أمیر المؤمنین علیه السلام قد قتلته أی سیقتل بسبب لعنک أو هذا إخبار بأنه سیقتل کما قتل الخضر الغلام لکفره و أما مثل الجدار فلعل المراد أن الله تعالی کما حفظ العلم تحت الجدار للغلامین لصلاح أبیهما فکذلک حفظ العلم لصلاح علی و الحسن و الحسین علیهم السلام فی أولادهم إلی أن یظهره القائم علیه السلام للخلق أو حفظ الله علم الرسول صلی الله علیه و آله بأمیر المؤمنین للحسنین صلوات الله علیهم فأقام علیا علیه السلام للخلافة بعد أن أصابه ما أصابه من المخالفین و الله یعلم.

**[ترجمه]تورّک فلان الصبیّ: او را بر سرین خود نهاد با حالت تکیه بر آن. فیروزآبادی آن را گفت. بیعت نکردن امام حسین علیه السلام با معاویه از آن جهت با سوراخ کردن شبیه است که امام علیه السلام

ص: 307

با بیعت نکردن خودش را برای شهادت آماده کرد و با این شهادت، کشتی اهل بیت علیه السلام شکسته شد، و این کار امام حسین خیلی منفعت داشت از جمله: آشکار شدن کفر بنی امیه و ظلم و ستم آن ها بر مردم و خارج شدن مردم از طاعت آن ها و همچنین آشکار شدن حق اهل بیت علیهم السلام و امامت آن ها، که اگر امام حسین علیه السلام با معاویه بیعت می کرد، بیشتر مردم تصور کردند که باید از آن حاکمان ظالمان اطاعت کرد و این که اهل بیت ولیّ أمر مسلمین نیستند.

از جمله این که: بعد از این جریان امامان با خیال راحت و با آرامش علم خودشان را در بین مردم ترویج می دادند و همچنین منفعت های دیگری که کسی غیر از خودشان آن ها را نمی­داند و اگر آن چه که مورخان در مورد بیعت ایشان با معاویه در آخر، می گویند راست باشد، مراد همان بیعت نکردن او در اول است و بعید نیست که در اصل یزید بن معاویه باشد که با این کارش هم یزید و هم پدرش را از حکومت ساقط کرد. اماتوجیه کلام امام حسن علیه السلام به عبدالله بن علی مشکل است زیرا بنابر آن چه که مفید و دیگران ذکر می کنند او از سعادتمندانی بود که همراه امام حسین علیه السلام شهید شد. گفتن این که امام حسن علیه السلام می دانست که اگر او همراه امام حسین علیه السلام شهید نمی­شد و باقی می­ماند بعد از آن کافر می شد بعید است.

ظاهر این است که عبیدالله باشد یعنی مصغّر بنابرآن چه که ابن ادریس بر خلاف مفید ذکر می کند که او همراه امام حسین علیه السلام شهید نشد. صاحب کتاب المقاتل و دیگران می گویند که او نزد مختار رفت و از او خواست که او را نیز با خودش همراه کند ولی مختار این کار را نکرد؛ پس خارج شد و با مصعب بن زبیر همراه شد و در یک درگیری کشته شد و کسی در آن جا او را نمی شناخت.

ص: 308

(فقال له) یعنی امام علی علیه السلام گفت: که او را کشتی، یعنی به خاطر این لعنت کردن تو کشته می شود یا می خواست با این کلامش خبر بدهد که او کشته می شود آن چنان که خضر آن بچه را به خاطر کفرش کشت. اما شاید منظور از آن دیوار این باشد که همانطور که خداوند به خاطر صالح بودن پدر آن دو یتیم، علم را در زیر آن دیوار برای آن ها نگه داشته بود، آن چنان نیز علم را به خاطر صالح بودن امام علی علیه السلام و امام حسن و امام حسین علیهما السلام در بین فرزندان آن ها حفظ کرد تا حضرت مهدی (عج) آن را برای خلق، آشکار کند، یا این که خداوند علم پیامبر صلی الله علیه و علی آله را به وسیله امیرالمؤمنین علیه السلام به امام حسن و امام حسین علیه السلام رساند و بعد از آن سختی هایی که از طرف مخالفان به امام علی علیه السلام رسید او را به خلافت رساند، خداوند به همه چیز آگاه است.

**[ترجمه]

«34

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: بَیْنَمَا مُوسَی قَاعِدٌ فِی مَلَإٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ قَالَ لَهُ رَجُلٌ مَا أَرَی أَحَداً أَعْلَمَ بِاللَّهِ مِنْکَ قَالَ مُوسَی مَا أَرَی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ بَلَی عَبْدِیَ الْخَضِرُ فَسَأَلَ السَّبِیلَ إِلَیْهِ وَ کَانَ لَهُ آیَةُ الْحُوتِ إِنِ افْتَقَدَهُ فَکَانَ مِنْ شَأْنِهِ مَا قَصَّ اللَّهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام از پدرشان روایت می کند که: موسی در بین جمعی از بنی اسراییل نشسته بود، مردی به او گفت: کسی عالم تر از تو نمی بینم. موسی فرمود: من هم نمی بینم. خداوند به او وحی کرد بله، بنده من خضر از تو عالم تر است. پس راه رسیدن به او را بپرس و نشانه او این است که هرگاه آن ماهی را گم کردی؛ و داستانی که خداوند تعریف کرده در باره اوست. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«35

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ سُلَیْمَانُ أَعْلَمَ مِنْ آصَفَ وَ کَانَ مُوسَی أَعْلَمَ مِنَ الَّذِی اتَّبَعَهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: سلیمان علیه السلام از آصف عالم تر بود و موسی از کسی که پیروی کرد عالم تر بود. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«36

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ لَیْثِ بْنِ سُلَیْمٍ (3)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: شَکَا مُوسَی إِلَی رَبِّهِ الْجُوعَ فِی ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ(4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام فرمود: موسی در سه مورد برای گرسنگی به خداوند شکایت کرد: «آتِنَا غَدَاءنَا لَقَدْ لَقِینَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا *لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا *ربِّ إنّی لما أنزلت من خیر فقیر ». - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«37

- شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَبِی زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَا وَجَدْتُ لِلنَّاسِ وَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ شَبَهاً إِلَّا مُوسَی وَ صَاحِبَ السَّفِینَةِ تَکَلَّمَ مُوسَی بِجَهْلٍ وَ تَکَلَّمَ صَاحِبُ السَّفِینَةِ بِعِلْمٍ وَ تَکَلَّمَ النَّاسُ بِجَهْلٍ وَ تَکَلَّمَ عَلِیٌّ بِعِلْمٍ (5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابن عباس روایت است که: برای مردم و علی علیه السلام شبیهی پیدا نکردم مگر موسی و صاحب کشتی؛ موسی از روی جهل حرف زد و خضر از روی آگاهی، مردم از روی آگاهی حرف زدند و علی علیه السلام از روی آگاهی. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«38

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ نَجْدَةَ الْحَرُورِیَّ کَتَبَ

ص: 309


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- لعله مصحف لیث بن أبی سلیم الذی ترجمه الشیخ فی رجاله فی أصحاب الباقر و الصادق علیهما السلام، و ترجمه أیضا ابن حجر فی التقریب. و اخرج الحدیث البحرانیّ فی البرهان و فیه: لیث بن سلیم عن أبی عبد اللّه علیه السلام، و فی نسخة: عن ابی جعفر علیه السلام.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

إِلَی ابْنِ عَبَّاسٍ یَسْأَلُهُ عَنْ سَبْیِ الذَّرَارِیِّ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَمَّا الذَّرَارِیُّ فَلَمْ یَکُنْ رَسُولُ اللَّهِ یَقْتُلُهُمْ وَ کَانَ الْخَضِرُ یَقْتُلُ کَافِرَهُمْ وَ یَتْرُکُ مُؤْمِنَهُمْ فَإِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ مَا یَعْلَمُ الْخَضِرُ فَاقْتُلْهُمْ (1).

**[ترجمه]ابن عباس روایت می کند که: نجدة الحروری در نوشته­ای

ص: 309

از ابن عباس در مورد اسیر کردن اسیران پرسید. ابن عباس نوشت: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم اسیران را نمی کشت و خضر هم انسان کافر را می کشت و مؤمن را رها می کرد. اگر تو نیز آن چه را که خضر میدانست می دانی آن ها را بکش. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«39

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ بَیْنَمَا الْعَالِمُ یَمْشِی مَعَ مُوسَی إِذَا بِغُلَامٍ یَلْعَبُ قَالَ فَوَکَزَهُ الْعَالِمُ فَقَتَلَهُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً قَالَ فَأَدْخَلَ الْعَالِمُ یَدَهُ فَاقْتَلَعَ کَتِفَهُ فَإِذَا عَلَیْهِ مَکْتُوبٌ کَافِرٌ مَطْبُوعٌ (2).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خضر با موسی راه می رفتند که با یک پسر نوجوانی برخورد کردند که بازی می کرد. خضر آن را گرفت و بر زمین خواباند و کشت، موسی به او گفت: « أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُّکْرًا » خضر دست او را در آورد و شانه اش را از بیخ کند که بر روی شانه اش نوشته شده بود: کافر بالفطره. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«40

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ کَانَ یَقْرَأُ وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَعْنِی أَمَامَهُمْ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ صَالِحَةٍ غَصْباً (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام این آیه چنین قرائت می­کرد: « کان وراءهم ملک» یعنی جلوی آنان « یأخذ کل سفینة غصبا». - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله و یستعمل وراء بمعنی القدام أیضا علی الاتساع لأنها جهة مقابلة لجهة فکان کل واحدة من الجهتین وراء الأخری (4).

**[ترجمه]طبرسی گفت: پشت، معنی روبرو را هم می دهد از باب اتساع، چون یک جهت است که ضد جهت مقابل خودش است، به طوری هر جهت در پشت جهت دیگری قرار دارد. - . مجمع البیان 6 : 486 -

**[ترجمه]

«41

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَحَدِهِمَا أَنَّهُ قَرَأَ وَ کَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ وَ طُبِعَ کَافِراً (5).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی: روایت است که: یکی از امامان فرموده است که پدر و مادر آن پسر که خضر او را کشت، مؤمن بودند ولی خودش کافر بالفطره بوده است. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«42

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ فَخَشِینا خَشِیَ إِنْ أَدْرَکَ الْغُلَامُ أَنْ یَدْعُوَ أَبَوَیْهِ إِلَی الْکُفْرِ فَیُجِیبَانِهِ مِنْ فَرْطِ حُبِّهِمَا لَهُ (6).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: کلام خضر که گفت: « فخشینا» ترسیدیم، یعنی ترسید که اگر آن پسر بزرگ شود و پدر و مادرش را به کفر دعوت کند به خاطر شدت علاقه شان به او، کفرش را بپذیرند - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«43

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ خَالِدٍ (7)رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ فِی کَتِفِ الْغُلَامِ الَّذِی قَتَلَهُ الْعَالِمُ مَکْتُوبٌ کَافِرٌ (8).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: عبدالله بن خالد روایت می کند: در شانه آن پسر که خضر او را کشت نوشته شده بود: کافر. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«44

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَیَحْفَظُ وُلْدَ الْمُؤْمِنِ إِلَی أَلْفِ سَنَةٍ وَ إِنَّ الْغُلَامَیْنِ کَانَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ أَبَوَیْهِمَا سَبْعُمِائَةِ سَنَةٍ (9).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند فرزند مؤمن را تا هزار سال به خاطر خوبی پدر و مادرش حفظ می کند، بین آن دو پسر یتیم و پدر مؤمنشان هفتصد سال فاصله بود. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«45

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ عُثْمَانَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ فَأَرَدْنا أَنْ

ص: 310


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- مجمع البیان 6: 486.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
7- اخرجه البحرانیّ فی البرهان و فیه: عبد اللّه بن حبیب رفعه.
8- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
9- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً قَالَ وُلِدَتْ لَهُمَا جَارِیَةٌ فَوَلَدَتْ غُلَاماً فَکَانَ نَبِیّاً (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام در مورد آیه « فَأَرَدْنَا أَن

ص: 310

یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا » فرمود: دختری به آن ها عطا کرد که آن دختر صاحب پسری شد که پیامبر شد. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«46

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحُسَیْنِ (2)بْنِ سَعِیدٍ اللَّحْمِیِّ قَالَ: وُلِدَتْ لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا جَارِیَةٌ فَدَخَلَ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَآهُ مُتَسَخِّطاً لَهَا فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَیْکَ أَنِّی أَخْتَارُ لَکَ أَوْ تَخْتَارُ لِنَفْسِکَ مَا کُنْتَ تَقُولُ قَالَ کُنْتُ أَقُولُ یَا رَبِّ تَخْتَارُ لِی قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدِ اخْتَارَ لَکَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الْغُلَامَ الَّذِی قَتَلَهُ الْعَالِمُ حِینَ کَانَ مَعَ مُوسَی فِی قَوْلِ اللَّهِ فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً قَالَ فَأَبْدَلَهُمَا جَارِیَةً (3)وَلَدَتْ سَبْعِینَ نَبِیّاً (4).

**[ترجمه]حسن بن سعید اللحمی روایت می کند که: یکی از یاران ما صاحب دختر بچه ای شد و به نزد امام صادق علیه السلام رفت و او را به خاطر تولد دختر بچه اش خشمگین یافت. امام صادق علیه السلام فرمود: اگر خداوند به تو وحی می کرد که من برایت چیزی انتخاب کنم یا تو انتخاب کنی؟ چه می گفتی؟ گفت: می گفتم: پروردگارا، تو برای من انتخاب کن. امام علیه السلام فرمود: پس خداوند این دختر بچه را برایت انتخاب کرده است. سپس فرمود: آن پسر بچه ای که خضر وقتی که همراه موسی بود او را کشت، آن طور که خداوند فرمود:« فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا » حضرت فرمود: از نسل آن دختر بچه، هفتاد پیامبر متولد شدند.

**[ترجمه]

«47

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی یَحْیَی الْوَاسِطِیِّ رَفَعَهُ إِلَی أَحَدِهِمَا فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَقْرَبَ رُحْماً قَالَ أَبْدَلَهُمَا مَکَانَ الِابْنِ بِنْتاً فَوَلَدَتْ سَبْعِینَ نَبِیّاً (5).

**[ترجمه]تفسیرالعیاشی: ابی یحیی الواسطیّ در مورد آیه « وَأَمَّا الْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینَا أَن یُرْهِقَهُمَا طُغْیَانًا وَکُفْرًا* فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا » فرمود: خداوند به جای آن پسر یک دختر به آن ها عطا کرد که از نسل آن دختر هفتاد پیامبر متولد شدند. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«48

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَمْ مِنْ إِنْسَانٍ لَهُ حَقٌّ لَا یَعْلَمُ بِهِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا ذَاکَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ قَالَ إِنَّ صَاحِبَیِ الْجِدَارِ کَانَ لَهُمَا کَنْزٌ تَحْتَهُ أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَکُنْ ذهب (ذَهَباً) وَ لَا فِضَّةً (6)قَالَ قُلْتُ فَأَیُّهُمَا کَانَ أَحَقَّ بِهِ فَقَالَ الْأَکْبَرُ کَذَلِکَ نَقُولُ (7).

ص: 311


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- فی نسخة: الحسین.
3- فی الکافی: ان الغلام الذی قتله العالم الذی کان مع موسی علیه السلام و هو قول اللّه عزّ و جلّ «فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً» ابدلهما اللّه به جاریة اه.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و ذکر الحدیث الکلینی فی الکافی 2: 83 بإسناده عن العدة، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن عدة من أصحابه، عن الحسن بن علیّ بن یوسف، عن الحسین بن سعید اللحمی. و فی المرآة ایضا «الحسین» و لکن الأردبیلیّ أورده فی باب الحسن و تبعه المامقانی فی ذلک و قال: اللحمی نسبة الی بیع اللحم کاللحام، و لعله مصحف اللخمی.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
6- هکذا فی النسخ و فی البرهان، و صوابه: لم یکن ذهبا و لا فضة. و لعله من تصحیف ناسخ التفسیر.
7- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

**[ترجمه]ابو بصیر از امام باقر علیه السلام روایت می کند که: بعضی انسان ها حقی دارند که آن را نمی دانند. پرسیدم: خداوند تو را خیر دهد، آن حق چه چیزی است؟ فرمود: آن دو صاحب دیوار گنجی در زیر دیوار برای آن ها پنهان شده بود، اما آن گنج از طلا و نقره نبود. پرسیدم: کدامیک از آن ها به آن گنج سزاوارتر بود؟ فرمود: بزرگ تر آن ها، ما هم چنین نظری داریم. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

ص: 311

**[ترجمه]

«49

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ لَیُفْلِحُ بِفَلَاحِ الرَّجُلِ الْمُؤْمِنِ وُلْدَهُ وَ وُلْدَ وُلْدِهِ وَ یَحْفَظُهُ فِی دُوَیْرَتِهِ وَ دُوَیْرَاتٍ حَوْلَهُ فَلَا یَزَالُونَ فِی حِفْظِ اللَّهِ لِکَرَامَتِهِ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ ذَکَرَ الْغُلَامَیْنِ فَقَالَ وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ شَکَرَ صَلَاحَ أَبَوَیْهِمَا لَهُمَا (1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به خاطر صالح بودن مرد مؤمن، فرزندش و فرزند فرزندش را رستگار می کند. و آن ها را از بلا های دور و اطرافشان حفظ می کند. و به خاطر کرامت پدرشان نزد خداوند همیشه در حفظ و امنیت خداوند قرار دارند - . تفسیر العیاشی نسخه خطی - .

**[ترجمه]

«50

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو (2)الْکُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ الْغُلَامَیْنِ کَانَ بَیْنَهُمَا وَ بَیْنَ أَبِیهِمَا سَبْعُمِائَةِ سَنَةٍ(3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: بین آن دو پسر یتیم و پدرشان هفتصد سال فاصله بود. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«51

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ مَا کَانَ ذَهَباً وَ لَا فِضَّةً وَ إِنَّمَا کَانَ أَرْبَعَ کَلِمَاتٍ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا مَنْ أَیْقَنَ بِالْمَوْتِ لَمْ یَضْحَکْ سِنُّهُ وَ مَنْ أَقَرَّ بِالْحِسَابِ لَمْ یَفْرَحْ قَلْبُهُ وَ مَنْ آمَنَ بِالْقَدَرِ لَمْ یَخْشَ إِلَّا رَبَّهُ (4).

کا، الکافی عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن خالد عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن صفوان مثله(5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: صفوان الجمال روایت می کند که: از امام صادق علیه السلام در مورد آیه «وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنزٌ لَّهُمَا» پرسیدم. ایشان فرمود: آن گنج طلا و نقره نبود بلکه فقط چهار جمله بود: من همان خدایی هستم که هیچ خدایی جز من نیست، کسی که به مرگ یقین دارد دندانش نمی­خندد؟! و کسی که به صاحب روز قیامت ایمان دارد دلش خوشحال نمی شود؟! و کسی که به قضا و قدر ایمان دارد فقط از خدا می ترسد. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

کافی: چنین روایتی را ذکر کرده است. - . الاصول 2 : 58 -

**[ترجمه]

«52

-مِنْ رِیَاضِ الْجِنَانِ أَخَذَهُ مِنْ أَرْبَعِینَ السَّیِّدِ الْحُسَیْنِ بْنِ دِحْیَةَ بْنِ خَلِیفَةَ الْکَلْبِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْحَاقَ الْأَزْرَقِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِکِ بْنِ سُلَیْمَانَ (6)قَالَ وُجِدَ فِی ذَخِیرَةِ أَحَدِ حَوَارِیِّ الْمَسِیحِ رِقٌّ فِیهِ مَکْتُوبٌ بِالْقَلَمِ السُّرْیَانِیِّ مَنْقُولٌ مِنَ التَّوْرَاةِ أَنَّهُ لَمَّا تَشَاجَرَ مُوسَی وَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قِصَّةِ السَّفِینَةِ وَ الْغُلَامِ وَ الْجِدَارِ وَ رَجَعَ مُوسَی إِلَی قَوْمِهِ سَأَلَهُ أَخُوهُ هَارُونُ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَمَّا اسْتَعْلَمَهُ مِنَ الْخَضِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ شَاهَدَهُ مِنْ عَجَائِبِ الْبَحْرِ قَالَ بَیْنَا أَنَا وَ الْخَضِرُ عَلَی شَاطِئِ الْبَحْرِ إِذْ سَقَطَ بَیْنَ أَیْدِینَا طَائِرٌ أَخَذَ فِی مِنْقَارِهِ قَطْرَةً (7)وَ رَمَی بِهَا نَحْوَ الْمَشْرِقِ وَ أَخَذَ ثَانِیَةً وَ رَمَاهَا فِی الْمَغْرِبِ وَ أَخَذَ ثَالِثَةً وَ رَمَی بِهَا نَحْوَ السَّمَاءِ وَ رَابِعَةً

ص: 312


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
2- الظاهر اتّحاده مع ما تقدم تحت رقم 44 عن محمّد بن عمر و قد ذکر فی البرهان للحدیث صدر مثل ما تقدم، فعلیه فأحدهما مصحف الآخر.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- الأصول 2: 58 و فیه: أربع کلمات: لا إله إلّا أنا. و فیه: من أیقن بالحساب إه. و فیه: من أیقن بالقدر لم یخش إلّا اللّه.
6- فی نسخة: عن عبد اللّه بن سلیمان.
7- فی نسخة: أخذ فی منقاره جرعة. و فی المحتضر: قطرة من ماء البحر.

رَمَاهَا (1)إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ أَخَذَ خَامِسَةً وَ عَادَ أَلْقَاهَا فِی الْبَحْرِ فَبُهِتْنَا لِذَلِکَ فَسَأَلْتُ الْخَضِرَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ ذَلِکَ فَلَمْ یُجِبْ وَ إِذَا نَحْنُ بِصَیَّادٍ یَصْطَادُ فَنَظَرَ إِلَیْنَا وَ قَالَ مَا لِی أَرَاکُمَا فِی فِکْرٍ وَ تَعَجُّبٍ مِنَ الطَّائِرِ قُلْنَا هُوَ ذَلِکَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ صَیَّادٌ قَدْ عَلِمْتُ (2)وَ أَنْتُمَا نَبِیَّانِ مَا تَعْلَمَانِ قُلْنَا مَا نَعْلَمُ إِلَّا مَا عَلَّمَنَا اللَّهُ قَالَ هَذَا طَائِرٌ فِی الْبَحْرِ یُسَمَّی مسلم (3)(مُسْلِماً) لِأَنَّهُ إِذَا صَاحَ یَقُولُ فِی صِیَاحِهِ مُسْلِمٌ فَأَشَارَ بِرَمْیِ الْمَاءِ مِنْ مِنْقَارِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ إِلَی أَنَّهُ یُبْعَثُ نَبِیٌّ (4)بَعْدَکُمَا تَمْلِکُ أُمَّتُهُ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ یَصْعَدُ إِلَی السَّمَاءِ وَ یُدْفَنُ فِی الْأَرْضِ وَ أَمَّا رَمْیُهُ الْمَاءَ فِی الْبَحْرِ یَقُولُ إِنَّ عِلْمَ الْعَالِمِ عِنْدَ عِلْمِهِ مِثْلُ هَذِهِ الْقَطْرَةِ وَ وَرِثَ عِلْمَهُ وَصِیُّهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ فَسَکَنَ مَا کُنَّا فِیهِ مِنَ الْمُشَاجَرَةِ وَ اسْتَقَلَّ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا عِلْمَهُ بَعْدَ أَنْ کُنَّا مُعْجَبِینَ بِأَنْفُسِنَا ثُمَّ غَابَ الصَّیَّادُ عَنَّا فَعَلِمْنَا أَنَّهُ مَلَکٌ بَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْنَا لِیُعَرِّفَنَا حَیْثُ ادَّعَیْنَا الْکَمَالَ (5).

کنز، کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة ذکر بعض أصحابنا من رواة الحدیث فی کتاب الأربعین روایة أسعد الإربلی عن عمار بن خالد مثله (6)قال السید المرتضی قدس الله روحه فإن قیل کیف یجوز أن یتبع موسی علیه السلام غیره و یتعلم منه و عندکم أن النبی لا یجوز أن یفتقر إلی غیره و کیف یجوز أن یقول له إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً و الاستطاعة عندکم هی القدرة و قد کان موسی علیه السلام علی مذهبکم قادرا علی الصبر و کیف قال موسی علیه السلام سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً فاستثنی المشیة فی الصبر و أطلق فیما ضمنه من طاعته و اجتناب

ص: 313


1- فی المحتضر: «رمی بها» فی المواضع، و فیه فیما یأتی: و عادها الی البحر.
2- فی المحتضر: و قد فهمت اشارته.
3- فی المحتضر: یسمی مسلما.
4- فی المحتضر: أشار برمی الماء من منقاره الی نحو المشرق و المغرب و السماء و الأرض و رمیه فی البحر الی أنّه یأتی فی آخر الزمان نبی یکون علم أهل المشرق و المغرب و أهل السماء و الأرض عند علمه مثل هذه القطرة الملقاة فی البحر؛ و یرث علمه ابن عمه و وصیه.
5- ریاض الجنان و الکنز مخطوطان. و قد أخرج الحدیث الحلی فی المحتضر: 100 و 101 عن کتاب الأربعین، و فی آخره: یعرفنا نقصنا حیث ادعینا الکمال.
6- ریاض الجنان و الکنز مخطوطان. و قد أخرج الحدیث الحلی فی المحتضر: 100 و 101 عن کتاب الأربعین، و فی آخره: یعرفنا نقصنا حیث ادعینا الکمال.

معصیته و کیف قال لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً و شَیْئاً نُکْراً و ما أتی العالم منکرا علی الحقیقة (1)و ما معنی قوله لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ و عندکم أن النسیان لا یجوز علی الأنبیاء و لم نعت موسی علیه السلام النفس بأنها زکیة و لم تکن کذلک علی الحقیقة و لم قال فَخَشِینا فإن کان الذی خشیه الله تعالی علی ما ظنه قوم فالخشیة لا تجوز علیه تعالی و إن کان هو الخضر فکیف یستبیح دم الغلام لأجل الخشیة و الخشیة لا تقتضی علما و لا یقینا.

قلنا أما العالم الذی نعته الله فی هذه الآیات فلا یجوز إلا أن یکون نبیا فاضلا و قد قیل إنه الخضر علیه السلام و أنکر أبو علی ذلک و زعم أنه لیس بصحیح قال لأن الخضر یقال إنه کان نبیا من أنبیاء بنی إسرائیل الذین بعثوا بعد موسی علیه السلام و لیس یمتنع أن یکون الله تعالی قد أعلم هذا العالم ما لم یعلمه موسی علیه السلام و أرشد موسی علیه السلام إلیه لیتعلم منه و إنما المنکر أن یحتاج النبی فی العلم إلی بعض رعیته المبعوث إلیهم و أما أن یفتقر إلی غیره ممن لیس له برعیة فجائز و ما تعلمه من هذا العالم إلا کتعلمه من الملک الذی یهبط إلیه بالوحی و لیس فی هذا دلالة علی أنه کان أفضل من موسی فی العلم لأنه لا یمتنع أن یزید موسی علیه السلام علیه فی سائر العلوم التی هی أفضل و أشرف مما علمه. (2)و أما نفی الاستطاعة فإنما أراد بها أن الصبر لا یخف علیک و أنه یثقل علی طبیعتک کما یقول أحدنا لغیره إنک لا تستطیع أن تنظر إلی و کما یقول للمریض الذی یجهده الصوم و إن کان علیه قادرا إنک لا تستطیع الصیام و لا تطیقه و ربما عبر بالاستطاعة عن الفعل نفسه کما قال الله تعالی حکایة عن الحواریین هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ (3)فکأنه علی هذا الوجه قال له إنک لن تصبر و لن

ص: 314


1- فی نسخة: فی الحقیقة.
2- فی المصدر هنا زیادة و هی: فقد یعلم أحدنا شیئا من المعلومات و ان کان ذلک المعلوم یذهب إلی غیره ممن هو أفضل منه و أعلم.
3- المائدة: 112.

یقع منک الصبر و إن کان (1)إنما نفی القدرة علی ما ظنه الجهال لکان العالم و هو فی ذلک سواء فلا معنی لاختصاصه بنفی الاستطاعة و الذی یدل علی أنه إنما نفی عنه الصبر لا الاستطاعة قول موسی علیه السلام فی جوابه سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً و لم یقل ستجدنی إن شاء الله مستطیعا و من حق الجواب أن یطابق الابتداء فدل جوابه علی أن الاستطاعة فی الابتداء هی عبارة عن الفعل نفسه.

فأما قوله وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً فهو أیضا مشروط بالمشیة و لیس بمطلق علی ما ذکر فی السؤال فکأنه قال ستجدنی صابرا و لا أعصی لک أمرا إن شاء الله و إنما قدم الشرط علی الأمرین جمیعا و هذا ظاهر فی الکلام فأما قوله لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً فقد قیل إنه أراد شیئا عجبا (2)و قیل إنه أراد شیئا منکرا و قیل إن الإمر أیضا هو الداهیة فکأنه قال جئت داهیة و قد ذهب بعض أهل اللغة إلی أن الإمر مشتق من الکثرة من أمر القوم إذا کثروا و جعل عبارة عما کثر عجبه و إذا حملت هذه اللفظة علی العجب فلا سؤال فیها و إن حملت علی المنکر کان الجواب عنها و عن قوله لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً واحدا و فی ذلک وجوه منها أن ظاهر ما أتیته المنکر و من یشاهده ینکره قبل أن یعرف علته.

و منها أن یکون حذف الشرط فکأنه أراد إن کنت قتلته ظالما لقد جئت شیئا نکرا.

و منها أنه أراد أنک أتیت أمرا بدیعا غریبا فإنهم یقولون فیما یستغربونه و یجهلون علته أنه نکر و منکر و لیس یمکن أن یدفع خروج الکلام مخرج الاستفهام و التقریر دون القطع أ لا تری إلی قوله أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها و إلی قوله أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ و معلوم أنه إن کان قصد بخرق السفینة إلی التغریق فقد أتی منکرا و کذلک إن کان قتل النفس علی سبیل الظلم.

فأما قوله لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ فقد ذکر فیه وجوه ثلاثة

ص: 315


1- فی المصدر: و لو کان.
2- فی نسخة: أراد شیئا عجیبا.

أحدها أنه أراد النسیان المعروف و لیس ذلک بعجب مع قصر المدة فإن الإنسان قد ینسی ما قرب زمانه لما یعرض له من شغل القلب و غیر ذلک.

و الوجه الثانی أنه أراد لا تؤاخذنی بما ترکت و یجری ذلک مجری قوله تعالی وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ (1)أی ترک و

قَدْ رُوِیَ هَذَا الْوَجْهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنْ أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ مُوسَی لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ یَقُولُ بِمَا تَرَکْتُ مِنْ عَهْدِکَ.

و الوجه الثالث أنه أراد لا تؤاخذنی بما فعلته مما یشبه النسیان فسماه نسیانا للمشابهة کما قال المؤذن لإخوة یوسف علیه السلام إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ (2)أی إنکم تشبهون السراق و کما یتأول الخبر الذی

یَرْوِیهِ أَبُو هُرَیْرَةَ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ: کَذَبَ إِبْرَاهِیمُ ثَلَاثَ کَذَبَاتٍ فِی قَوْلِهِ سَارَةُ أُخْتِی وَ فِی قَوْلِهِ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا وَ فِی قَوْلِهِ إِنِّی سَقِیمٌ

و المراد بذلک إن کان هذا الخبر صحیحا (3)أنه فعل ما ظاهره الکذب و إذا حملنا هذه اللفظة علی غیر النسیان الحقیقی فلا سؤال فیها و إذا حملناها علی النسیان فی الحقیقة کان الوجه فیها أن النبی إنما لا یجوز علیه النسیان فیما یؤدیه (4)أو فی شرعه أو فی أمر یقتضی التنفیر عنه فأما فیما هو خارج عما ذکرناه فلا مانع من النسیان أ لا تری أنه إذا نسی أو سها فی مأکله أو مشربه علی وجه لا یستمر و لا یتصل فینسب إلی أنه مغفل أن ذلک غیر ممتنع.

و أما وصف النفس بأنها زکیة فقد قلنا إن ذلک خرج مخرج الاستفهام لا علی سبیل الإخبار و إذا کان استفهاما فلا سؤال علی هذا الموضع.

ص: 316


1- طه: 115.
2- یوسف: 70.
3- و هو لیس بصحیح، لانه ورد من طریق أبی هریرة العامی الذی عرف بالکذب و التدلیس و کم له من روایات قصد بها إرضاء معاویة و أضرابه و التقرب بها الیهم کی ینال من دنیاهم و ان کان فیها سخط الرب و منعمه. فلا یرکن الی ما کان یرویه خصوصا فی امثال هذه الروایة ممّا یتضمن خلاف ما علیه الإمامیّة من عصمة الأنبیاء و نزاهة ساحتهم من الزلة و السقطة و نحوها. و قد تقدم سابقا عن أئمتنا المعصومین علیهم صلوات اللّه أن إبراهیم علیه السلام ما کذب فی قوله ذلک.
4- فی المصدر: فیما یؤدیه عن اللّه.

و قد اختلف المفسرون فی هذه النفس فقال أکثرهم إنه کان صبیا لم یبلغ الحلم و إن الخضر و موسی علیه السلام مرا بغلمان یلعبون فأخذ الخضر منهم غلاما فأضجعه و ذبحه بالسکین و من ذهب إلی هذا الوجه یجب أن یحمل قوله زکیة علی أنه من الزکاء الذی هو الزیادة و النماء لا من الطهارة فی الدین (1)من قولهم زکت الأرض یزکو (2)إذا زاد ریعها و ذهب قوم إلی أنه کان رجلا بالغا کافرا و لم یکن یعلم موسی علیه السلام باستحقاقه للقتل (3)فاستفهم عن حاله و من أجاب بهذا الجواب إذا سئل عن قوله تعالی حَتَّی إِذا لَقِیا غُلاماً یقول لا یمتنع تسمیة الرجل بأنه غلام علی مذهب العرب و إن کان بالغا.

و أما قوله فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً فالظاهر یشهد أن الخشیة هی من العالم لا منه تعالی و الخشیة هاهنا قیل إنها العلم کما قال الله تعالی وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً (4)و قوله إِلَّا أَنْ یَخافا أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ (5)و قوله عز و جل وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً (6)و کل ذلک بمعنی العلم و علی هذا الوجه کان یقول (7)إننی علمت بإعلام الله تعالی لی أن هذا الغلام متی بقی کفر أبواه و متی قتل بقیا علی إیمانهما فصارت تبقیته مفسدة و وجب اخترامه (8)و لا فرق بین أن یمیته الله تعالی و بین أن یأمر بقتله و قد قیل إن الخشیة هاهنا بمعنی الخوف الذی لا یکون معه یقین و لا قطع و هذا یطابق جواب من قال إن الغلام کان کافرا مستحقا للقتل بکفره و انضاف إلی استحقاقه ذلک بالکفر خشیة إدخال أبویه فی الکفر و تزیینه لهما و قال قوم إن الخشیة هاهنا هی الکراهیة یقول القائل فرقت

ص: 317


1- بل المراد أنّه طاهرة لم تتدنس بذنب و لا خطیئة، و لم تبلغ حدا یؤخذ بذنوبه و أجرامه، و کثیرا ما یقال للصبی «زکی» بهذا المعنی.
2- فی المصدر: تزکو.
3- فی المصدر: باستحقاقه القتل.
4- النساء: 128.
5- البقرة: 229.
6- التوبة: 28.
7- فی المصدر: کأنّه یقول. و هو الصواب.
8- الاخترام: الاهلاک.

بین الرجلین خشیة أن یقتتلا أی کراهیة لذلک و علی هذا التأویل و الوجه الذی قلنا إنه بمعنی العلم لا یمتنع أن یضاف الخشیة إلی الله تعالی. (1)فإن قیل فما معنی قوله تعالی أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ و السفینة البحریة تساوی المال الجزیل و کیف (2)یسمی مالکها بأنه مسکین و المسکین عند قوم شر من الفقیر و کیف قال وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً و من کان وراءهم قد سلموا من شره و نجوا من مکروهه و إنما الحذر مما یستقبل.

قلنا أما قوله لِمَساکِینَ ففیه غیر وجه (3)منها أنه لم یعن بوصفهم بالمسکنة الفقر و إنما أراد عدم الناصر و انقطاع الحیلة کما یقال لمن له عدو یظلمه و یتهضمه (4)إنه مسکین و مستضعف و إن کان کثیر المال واسع الحال و یجری هذا المجری

مَا رُوِیَ عَنْهُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ قَوْلِهِ مِسْکِینٌ مِسْکِینٌ رَجُلٌ لَا زَوْجَةَ لَهُ.

و إنما أراد وصفه بالعجز و قلة الحیلة و إن کان ذا مال واسع.

و وجه آخر و هو أن السفینة للبحری الذی لا یتعیش إلا بها (5)و لا یقدر علی التکسب إلا من جهتها کالدار التی یسکنها الفقیر هو و عیاله و لا یجد سواها فهو مضطر إلیها و منقطع الحیلة إلا منها و إذا انضاف إلی ذلک أن یشارکه جماعة فی السفینة حتی یکون له فیها (6)الجزء الیسیر کان أسوأ حالا و أظهر فقرا.

و وجه آخر أن لفظة المساکین قد قرئت بتشدید السین (7)و إذا صحت هذه الروایة فالمراد بها البخلاء و قد سقط السؤال.

فأما قوله تعالی وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ فهذه اللفظة یعبر بها عن الأمام و الخلف معا

ص: 318


1- فی المصدر: و الوجه الذی قلناه إنّه بمعنی العلم لا یمتنع أن تضاف الخشیة إلی اللّه تعالی.
2- فی المصدر: فکیف.
3- فی المصدر: ففیه أوجه.
4- فی المصدر: یهضمه. قلت: یهضمه و تهضمه بمعنی یظلمه و یغصبه و ینقص من حقه.
5- فی المصدر: أن السفینة الواحدة البحریة التی لا یتعیش الا بها. و لعل «البحریة التی» مصحف «للبحری الذی».
6- فی المصدر: حتی یکون له منها.
7- فی المصدر: و فتح النون. قلت: مفرده المساک: البخیل.

فهی هاهنا بمعنی الأمام و یشهد بذلک قوله تعالی مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ (1)یعنی من قدامه و بین یدیه و قال الشاعر:س

لیس علی طول الحیاة ندم***و من وراء المرء ما یعلم

(2)و لا شبهة فی أن المراد بجمیع ذلک القدام و قال بعض أهل العربیة إنما صلح أن یعبر بالوراء عن الأمام إذا کان الشی ء المخبر عنه بالوراء یعلم أنه لا بد من بلوغه ثم سبقه و تخلیفه. (3)و وجه آخر أنه یجوز أن یرید أن ملکا ظالما کان خلفهم و فی طریقهم عند رجوعهم علی وجه لا انفکاک لهم منه و لا طریق لهم غیر المرور به فخرق السفینة حتی لا یأخذها إذا عادوا علیه و یمکن أن یکون وراءهم علی وجه الاتباع و الطلب و الله أعلم بمراده (4).

**[ترجمه]ریاض الجنان: عبدالملک بن سلیمان روایت می­کند: در ارث یکی از حواریون مسیح یک پوست نازکی پیدا شد که به زبان سریانی بر روی آن به نقل از تورات نوشته شده بود: هنگامی که موسی و خضر در داستان کشتی و آن پسر نوجوان و دیوار با هم مشاجره کردند و موسی به نزد قومش بازگشت، برادرش هارون در مورد آن چه که از خضر یاد گرفته بود و از آن عجایبی که دیده بود سؤال پرسید. فرمود: وقتی من و خضر در ساحل دریا بودیم یک پرنده در جلوی ما به زمین افتاد و یک قطره آب را با منقارش برداشت و آن را به طرف مشرق و یک قطره دیگر به طرف مغرب ویک قطره دیگر برداشت و آن را به طرف آسمان و قطره چهارم

ص: 312

را به طرف زمین پرتاب کرد. سپس قطره پنجم را برداشت و برگشت و آن را به دریا انداخت. به خاطر آن تعجب کردم، از خضر در مورد آن پرسیدم. جواب نداد. و ناگهان به یک صیاد برخورد کردیم که صید می کرد. گفت: چرا در فکر هستید حتما از آن پرنده تعجب کرده­اید؟. گفتیم: بله همین طور است. گفت: من مردی صیاد هستم من اشاره آن پرنده را فهمیدم شما که پیامبرید نمی­دانید؟ گفتیم: ما فقط آن چه را می دانیم که خداوند به ما یاد داده است. گفت: این پرنده دریایی است که مسلم نامگذاری شده است. چون هنگامی که می­خواند صدایش شبیه ادای لفظ مسلم است. با پرتاب آب از منقارش به آسمان و زمین و مشرق و مغرب به شما اشاره کرد که بعد از شما پیامبری مبعوث می شود که امت او مشرق و مغرب زمین را می گیرند و به آسمان صعود می کند و در زمین دفن می شود و اما انداختن آن قطره در دریا یعنی این که علم عالم در برابر علم او به اندازه آن قطره در برابر دریاست و وصی و پسرعموی او علم او را به ارث می­برد. پس از مشاجره با هم دست کشیدیم و هر کدام از ما بعد از این که به علم خودمان مغرور بودیم، علم خود را کم شمردیم. سپس صیاد از جلوی چشم ما غیب شد و فهمیدیم که آن فرشته­ای بوده است که خداوند او را بر ما فرستاده تا به خاطر ادعای کمالی که می کردیم حقیقت را به ما نشان دهد. - . ریاض الجنان و الکنز، نسخه خطی -

کنز جامع الفوائد و تأویل الآیات الظاهرة معا: چنین حدیثی را روایت کرده است. - . ریاض الجنان و الکنز -

تکمله: سید مرتضی رحمه الله می­گوید: اگر گفته شد که چگونه ممکن است که موسی از یکی دیگر پیروی کند و از او علم بیاموزد در حالی که شما معتقد هستید که پیامبر نباید در مقابل یکی دیگر احساس نیاز کند. و چگونه ممکن است که به او بگوید: « إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْرًا » و استطاعت در نزد شما یعنی قدرت در حالی که موسی بر اساس مذهب شما بر صبر کردن توانا بود. و چگونه موسی گفت: «سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا» و چگونه است که مشیت الهی را به صبر کردن مستثنی کرد، اما طاعت و اجتناب

ص: 313

از معصیت را مطلق آورد؟ و چرا گفت: « لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئًا إمرا » و « شَیْئًا نُّکْرًا » در حالی که آن عالم در واقع کار بدی انجام نداده بود؟ و معنی کلام موسی چیست «لاتؤاخذنی بما نسیتُ» در حالی که شما معتقدید که فراموشی برای پیامبران جایز نیست؟ چرا موسی نفس آن پسربچه را با صفت پاک بیان کرد در حالی که در حقیقت آنگونه نبود؟ و چرا گفت: « فخشینا » {ترسیدیم} و آن کسی که خداوند از آن ترسید به نظر او یک قوم بود در حالی که ترس برای خداوند جایز نیست، و اگر این از جانب خضر است چگونه ریختن خون یک پسر بچه را به خاطر ترس مباح می کند در حالی که ترس، علم و یقین را اقتضاء نمی کند؟

می­گوییم: آن عالمی که خداوند او را با صفت عالم ذکر کرده است جایز نیست کسی غیر از یک پیامبر فاضل بوده باشد. و گفته شده: او خضر بوده است. ابوعلی این را انکار کرده و ادعا کرده صحیح نیست زیرا گفته می­شود که خضر یکی از پیامبران بنی اسراییل بوده است که بعد از موسی مبعوث شده­اند؛ و این غیر ممکن نیست که خداوند به آن عالم چیزی یاد داده باشد که به موسی یاد نداده باشد. و موسی را راهنمایی کرد که از او علم یاد بگیرد؛ همانا منکر آن است که پیامبر به کسانی که بر سر آن ها مبعوث شده است نیازمند باشد و اما اگر به کسی غیر از امت و رعیت خودش نیاز پیدا کند، جایز است و از آن مرد عالم به مانند آن فرشته ای که وحی برای او می آورد، علم یاد می گرفت و این دلالت بر آن نمی کند که آن عالم از موسی در علم برتر باشد، و این مانع نمی شود که موسی در علومی دیگر که از علم آن عالم برتر و با فضیلت تر است از او عالم تر باشد.

اما منظور از نداشتن توانایی صبر موسی این است که صبر کردن کار آسانی نیست و تحمل آن بر فطرتت سخت و سنگین است. آن طور که یکی از ما به دیگری می گوید: که تو نمی توانی به من نگاه کنی و آن طور که به انسان بیماری که سعی می کند روزه بگیرد تو نمی­توانی روزه بگیری و طاقت آن را نداری هرچند که می تواند آن را بگیرد و شاید منظور از استطاعت، خود فعل بوده است، آن طور که خداوند از قول حواریون فرمود:« هل یستطیع ربّک أن ینزّل علینا مائدة من السّماء » گویی که این طوری گفته شده که: تو نمی توانی صبر کنی

ص: 314

و بر این کار صبر نمی کنی، هر چند که موسی و عالم، در نفی توانایی صبر- آن طور که جاهلان می گویند- با یکدیگر برابرند، پس اختصاص دادن نفی توانایی صبر به موسی معنایی ندارد. چیزی که به ما نشان می دهد که منظور از آن صبر کردن بوده است نه توانایی بر صبر کردن این سخن موسی در جواب حرف خضر است که فرمود: « ستجدنی إن شاء الله صابرا » {اگر خدا بخواهد من می توانم صبر کنم} و نگفت که ستجدنی إن شاء الله مستطیعا {اگر خدا بخواهد من را توانا می یابی} و جواب سؤال واجب است که با خود سؤال مطابقت داشته باشد؛ پس جواب موسی این را ثابت می کند که منظور از استطاعت در صبر، خود فعل صبر کردن بوده است.

و اما «و لا أعصی لک أمرا » این کلام هم مشروط به اراده خداوند است و آن طور که در سؤال آمده است این موضوع عصیان مطلق نیست، انگار گفته است: من را صابر می یابی و در دستوراتت از تو سر پیچی تمی کنم اگر خدا بخواهد. و شرط اراده خدا را برای هر دو امر آورده است و این شرط در کلام، آشکار و واضح است. و اما کلام « لقد جئت شیئا إمرا » گفته شده که منظور از آن چیز عجیب است، و گفته شده که منظور کار منکر و غیر عادی است. گفته شده: امر به معنای مصیبت هم هست پس گویی گفته است: جئت داهیة؛ و بعضی از زبان شناسان معتقدند که کلمه ی « إمر » مشتق از: کثرة أمر القوم است: وقتی زیاد شوند و آن را عبارت از این قرار داد که تعجبش از کار خضر زیاد شده بود. و اگر این لفظ را حمل بر تعجب او کنیم دیگر سئوالی در آن نیست. و اگر آن را حمل بر کار منکر بکنیم جواب آن و جواب سؤال خضر یکی می شود که: « لقد جئت شیئا منکرا ». و در مورد این چند صورت وجود دارد:

از جمله این که ظاهر این کار تو مشکل دارد و هر کس قبل از آن که علتش را بداند آن را انکار و رد می کند.

از جمله این که: شرطی در آن حذف شده باشد، گویی این طور است که: اگر آن پسر بچه را از روی ظم کشته باشی همانا کار منکر و بدی انجام دادی.

و این که: به این معنا است که تو کار عجیب و غریبی انجام دادی و این حرف را به خاطر تعجب و عدم فهم علت کار گفته اند که آن کار منکر و بد است، و نمی توان اسلوب کلام او را از شکل استفهام خارج کرد و در اسلوب تقریر قرار داد، چرا که در همه کلام هایش این اسلوب وجود دارد، مانند : «أخرقتها لتغرق أهلها» و «أ قتلت نفسا زکیّة بغیر نفس» و این فهمیده می شود که اگر قصد او از سوراخ کردن کشتی غرق کردن آن بود کار او زشت بود و همچنین اگر آن پسر بچه را به خاطر ظلم وستم می کشت کار او زشت و منکر بود.

و اما کلام « لا تواخذنی بما نسیت» {من را به خاطر آن چه که فراموش کردم مواخذه نکن} سه صورت در مورد این ذکر شده است:

ص: 315

یک: منظور همان فراموشی معمولی است و به خاطر کم بودن مدت زمان آن هم جای تعجب نیست چون انسان به خاطر دل مشغولی و همچنین کارهای دیگر چیزهایی را فراموش می کند که زمان زیادی از آن ها نگذشته است.

دوم این که: منظور از آن ترک کردن است یعنی من را به خاطر آن چه که ترک کردم مواخذه نکن، و این هم مثل آیه « لقد عهدنا إلی آدم من قبل فنسی » یعنی ترک کرد. و این وجه از تفسیر از ابن عباس روایت شده است. أبیّ بن کعب از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند که فرمود: موسی گفت: « لا تواخذنی بما نسیت » یعنی آن چه را که با تو عهد بسته بودم و ترک کردم.

سوم این که: منظور این بوده که من را به خاطر کارم که شبیه به فراموشی بود مواخذه نکن. و به این دلیل کار او را فراموشی خواند چون به فراموش کردن کاری شباهت داشت آن طور که مؤذن به برادران یوسف علیه السلام گفت: « إنّکم لسارقون » {شما دزد هستید} یعنی شما به دزد شباهت دارید. و آن طور که از حدیثی که أبو هریره از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند تأویل می­شود که: ابراهیم علیه السلام سه بار دروغ گفته است: وقتی که گفت ساره خواهرم است. و وقتی که گفت « بل فعله کبیرهم هذا » {بت بزرگ بت های دیگر کوچک را شکسته است}. و وقتی که گفت: من مریض هستم. و منظور از آن – اگر این روایت درست باشد - این است که ابراهیم حرف هایی زده که به دروغ شباهت دارند و اگر این کلام را به عنوان فراموشی غیر حقیقی توجیه کنیم پس مشکلی ندارد و اگر به عنوان فراموشی حقیقی آن را توجیه کنیم این گونه است که برای پیامبر جایز نیست که چیزی را فراموش کند (در رسالتش ودر شریعتش) یا در کاری که اقتضاء می شود آن را فراموش نکند و در مورد چیزهای دیگری غیر از این موارد فراموشی برای آن ها هم جایز است. آیا ندیدی که در مورد خوردن و نوشیدنش چیزی را فراموش یا سهو می کند به گونه­ای که استمرار و اتصال ندارد، پس به او می گویند که غفلت کرده است است، و این غیر ممکن نیست.

و اما آن جا که موسی نفس بچه را پاک - زکیه - توصیف کردف قبلا گفتیم: که این جمله در اسلوب استفهام و سؤالی گفته شده نه در اسلوب خبری. پس اگر در اسلوب استفهامی باشد در این جا اشکالی ندارد.

ص: 316

مفسران در مورد کلمه نفس در این جا اختلاف دارند: بیشتر آن ها معتقدند: که آن یک پسر بچه بوده و به سن بلوغ نرسیده و داستان این گونه بوده که موسی و خضر به دو بچه رسیدند که باهم بازی می کردند پس خضر یکی از آن بچه ها را گرفت و او را خواباند و سرش را برید و کسی که به این صورت از کلام معتقد باشد می توان گفت که در این جا منظور از زکیّه، از زکاء است یعنی زیاد بودن آن پسر بچه در رشد بوده نه طهارتش در دین. وقتی که می گوییم: « زکت الأرض یزکو »: زمانی این را می گوییم که بهره زمین زیاد شود. و گروهی نیز معتقدند که آن یک مرد بالغ کافر بوده و موسی او را مستحق کشته شدن نمی دانست پس خواست تا حال آن مرد را بداند و اگر پرسیده شود که در قرآن آمده که: « حتی إذا لقیا غلاما » می توان گفت که: در کلام عرب می توان به مردی که بالغ و بزرگ شده لفظ غلام را نسبت داد.

و اما کلام خدا: « فخشینا أن یرهقهما طغیانال و کفرا » {ترسیدیم که او پدر و مادرش را کافر کند}در ظاهر این گونه برداشت می شود که ترس در این جا به آن مرد عالم بر می گردد نه به خداوند متعال. و لفظ خشیة در این جا گفته شده یعنی: علم است. آن طور که خداوند متعال فرمود:« و إن امرأة خافت من بعلها نشوزا أو إعراضا » و آیه « إلّا أن یخافا ألّا یقیما حدود الله» و کلام « إن خفتم عیلة» که همه اینه به معنای علم هستند که در این صورت می گوید که: من از طریق اعلام خداوند فهمیدم که این پسر بچه اگر زنده بماند والدینش را کافر می کند و اگر کشته شود آن ها بر ایمانشان باقی می مانند، پس زنده ماندن او غیر ضروری و کشتن او واجب بود و فرقی بین این نیست که آیا خداوند او را می میراند یا این که به کشتن او دستور بدهد. و گفته شده که منظور از خشیة در این جا ترسی است که همراه یقین و قطعیت نباشد و این با جواب کسی که می گوید: آن یک جوان کافر بود که مستحق کشته شدن بود، مطابقت دارد و ترس از کافر شدن والدینش و زینت دادن کردن کفر برای آن ها باعث مستحق شدن او به مرگ شد. گروهی می گویند منظور از از خشیة در این جا کراهیت است، گفته می شود: «فرقتُ

ص: 317

بین الرجلین خشیة أن یقتتلا» بین دو مرد را به خاطر ترس از این که جنگ کنند جدا کردم، یعنی به خاطر کراهت از آن. و بر این تأویل و در آن صورتی که گفتیم به معنای علم است، ممتنع نیست که خشیة را به خداوند نسبت دهیم.

اگر گفته شد: معنای آیه «أمّا السفینة کانت لمساکین یعملون فی البحر» چیست؟ در حال که داشتن کشتی مساوی است با داشتن مال فراوان؟ و چگونه است که مالک آن کشتی را مساکین نامیدند در حالی که مسکین کسی است که وضعیت مالیش از فقیر بدتر است. و چگونه است که گفته شده: « و کان وراءهم ملک یأخذ کلّ سفینة غضبا» و آن کس که پشت سر آن هاست از شرّ او راحت شده­اند و ترس آن ها از کسانی بود که جلویشان هستنند؟

می­گوییم: کلام « لمساکین » چند وجه برای آن متصور است: از جمله این که منظور از صفت مسکین نشان دادن فقر صاحبان کشتی نیست بلکه منظور نداشتن کسی که به آن ها کمک کند است و نداشتن چاره و راه حل. چنان که به کسی که دشمنی ظالم دارد و به او ستم می­کند می­گویند: او در مقابل دشمنش مسکین و ضعیف است هر چند که پولدار باشد و این با روایتی که از امام علی علیه السلام نقل شده است که: کسی که زن ندارد مسکین است، مسکین است، مطابقت دارد؛ و منظور از آن کسی است که ناتوان است و را ه حلی ندارد هر چند که پولدار باشد.

و صورت دیگر این که: آن کشتی تنها سرمایه صاحبانش بوده و فقط از آن امرار معاش می-کردند و این به مانند مرد فقیری است که تنها برای خودش و خانواده اش یک خانه دارد و چیزی غیر از آن خانه ندارد و به آن احتیاج ضروری دارد و اگر قرار بود که گروهی با آن ها در کشتی شریک بشوند و سهم آن ها بخش اندک از آن کشتی می­شد وضعیتشان بدتر می­شد و فقیرتر می­شدند.

و صورت دیگر این که: لفظ مساکین با تشدید حرف سین خوانده شده و اگر این نقل، درست باشد ومنظور از آن ها انسانهای بخیل بوده­اند در این جا دیگر سئوال معنا ندارد.

و اما کلام خدا: «و کان وراءهم ملک» لفظ وراء هم معنای جلو هم معنای پشت را می دهد

ص: 318

و در این جا به معنای جلو آمده است و این آیه بر این معنی دلالت دارد. «من وراءهم جهنم» یعنی روبرو و جلوی او. و شاعر می گوید:

- اگر انسان آینده خودش را می­دانست در طول زندگی پشیمان نمی­شد. شکی نیست که مراد از همه این ها «جلو» است. گروهی از مردم عرب می­گویند جایز است که از کلمه­ وراء {پشت} معنای جلو را گرفت زمانی که از چیزی که از آن به پشت خبر می­دهیم چنین فهمیده شود که باید به آن رسید و از آن سبقت گرفت و آن را پشت سر گذاشت.

و صورت دیگر این که: جایز است که یک پادشاه ظالم در پشت آن ها و در راه برگشتشان منتظر آن ها باشد به صورتی که راه دیگری غیر از گذر بر او نداشته باشند و در این وقت کشتی را سوراخ کرد تا در زمان برگشتنشان آن را نگیرند. امکان دارد منظور از پشت، پیروی و در خواست باشد. و خداوند به منظور آن ها آگاه تر است.

**[ترجمه]

«53

-مهج، مهج الدعوات رُوِیَ أَنَّ الْخَضِرِ وَ إِلْیَاسَ یَجْتَمِعَانِ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ فَیَفْتَرِقَانِ عَنْ هَذَا الدُّعَاءِ وَ هُوَ بِسْمِ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ کُلُّ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِیَدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا یَصْرِفُ السُّوءَ إِلَّا اللَّهُ (5).

**[ترجمه]مهج الدعوات: روایت است که خضر و الیاس در هر موسم حج با هم جمع می شوند و با گفتن این دعا از هم جدا می شوند «به نام خدا، هر آن چه خداوند بخواهد انجام می شود و هیچ قدرتی جز خداوند وجود ندارد. هر آن چه که خداوند بخواهد انجام می گیرد و هر نعمتی از آن خداست. هر آن چه که خداوند بخواهد انجام می گیرد و همه خیر و برکت به دست خداست، هر آن چه خداوند بخواهد انجام می گیرد، فقط خداوند بدی را از انسان دور می کند». - . مهج الدعوات : 463 -

**[ترجمه]

«54

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ الْخَضِرُ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی إِنَّ أَصْلَحَ یَوْمَیْکَ (6)الَّذِی هُوَ أَمَامَکَ

ص: 319


1- إبراهیم: 16.
2- فی المصدر: و من وراء المرء ما لا یعلم. و هو الصحیح و بعده: و قال الآخر: أ لیس ورائی إن تراخت منیتی***لزوم العصا تحنی علیها الأصابع
3- فی المصدر هاهنا زیادة و هی هذه: فتقول العرب: البرد وراءک و هو یعنی قدامک لانه قد علم أنه لا بد من أن یبلغ البرد ثمّ یسبق.
4- تنزیه الأنبیاء: 81- 87.
5- مهج الدعوات: 463.
6- أی یوم الدنیا و یوم الآخرة، و الیوم الذی أمامه الآخرة، و کونه أصلح المراد به أنّه أحری و أولی بان یراعی و یسعی فی اصلاحه و یتوقع النفع منه فانه و منافعه أبدی، و الدنیا و منافعه فان، فانظر أی یوم هو أی یوم راحة او یوم تعب و مشقة؛ أو المراد بالیوم الثانی یوم القیامة و بقوله فانظر أی یوم هو أی تذکر أحوال هذا الیوم و اهواله و صعوبته و السؤال و الحساب فیه، فأعد له و حاسب نفسک قبل ذلک، و خذ موعظتک من الدهر و اهله بالتفکر فی فنائها و سرعة انقضائها و النظر فی عواقب السعداء و الاشقیاء. قاله المصنّف فی المرآة. و قد ذکره الکلینی بإسناد آخر فی الروضة: 46 فی حدیث طویل و هو هکذا: و إن أصلح ایامک الذی هو أمامک، فانظر أی یوم هو فأعد له الجواب، فانک موقوف و مسئول، و خذ موعظتک من الدهر و أهله فان الدهر طویله قصیر و قصیره طویل، و کل شی ء فان، فاعمل کانک تری ثواب عملک إه.

فَانْظُرْ أَیُّ یَوْمٍ هُوَ وَ أَعِدَّ لَهُ الْجَوَابَ فَإِنَّکَ مَوْقُوفٌ وَ مَسْئُولٌ وَ خُذْ مَوْعِظَتَکَ مِنَ الدَّهْرِ فَإِنَّ الدَّهْرَ طَوِیلٌ قَصِیرٌ فَاعْمَلْ کَأَنَّکَ تَرَی ثَوَابَ عَمَلِکَ لِیَکُونَ أَطْمَعَ لَکَ فِی الْأَجْرِ فَإِنَّ مَا هُوَ آتٍ مِنَ الدُّنْیَا کَمَا قَدْ وَلَّی مِنْهَا (1).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خضر به موسی گفت: ای موسی، بهترین روز تو در بین این دو روز ( دنیا و قیامت ) آن روزی است که در برابر تو قرار دارد، پس نگاه کن که آن چه روزی است و برای آن روز جواب حاضر کن چون تو ایستانده و سئوال می­شوی. نصیحتت را از دنیا بگیر چون دنیا طولانی و کوتاه است و آن طور رفتار بکن که گویی ثواب کارت

ص: 319

را میبینی تا نسبت به جزای بیشتر، بیشتر کار خیر انجام دهی چون آینده دنیا مثل گذشته آن است و به مانند هم هستند. - . اصول الکافی -

**[ترجمه]

بیان

طویل أی دهر الموعظة (2)و هو ما مضی من الدهور أو العمر من جهة الموعظة قصیر أی دهر العمل أو من جهته و قوله فإن ما هو آت لعله تعلیل لرؤیة ثواب العمل و تعجیل حلول أوانه. (3)

أقول: سیأتی فی أبواب وفاة الرسول و وفاة أمیر المؤمنین صلی الله علیهما مجی ء الخضر لتعزیة أهل البیت علیه السلام و فی أبواب أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام أیضا مجیئه إلیه علیه السلام.

**[ترجمه]طولانی، یعنی روزگار موعظه و آن روزگار گذشته است، یا عمر از جهت موعظه؛ قصیر یعنی روزگار کار و عمل کوتاه است یا از جهت آن - کار کردن برای آخرت - و این می گوید: « فإنّ ما هو آت » شاید علتی برای دیدن ثواب کار و یا تعجیل رسیدن زمان آن باشد. - . اولا از گذشته نصیحت بگیر چون زمان آینده هم به مانند گذشته است (برای کسی که بخواهد از آن عبرت بگیرد) -

می­گویم: در باب وفات پیامبر و وفات امام علی علیه السلام ذکر خواهد شد که خضر برای تسلیت گفتن به اهل بیت علیهم السلام به نزد آن ها می آید. و همچنین در باب احوال امام علی علیه السلام آمدن او به نزد ایشان ذکر می شود.

**[ترجمه]

و أقول

وجدت فی کتاب مزار لبعض قدماء أصحابنا أنه روی عن علی بن إبراهیم عن أبیه قال حججت إلی بیت الله الحرام فوردنا عند نزولنا الکوفة فدخلنا مسجد السهلة فإذا نحن بشخص راکع ساجد فلما فرغ دعا بهذا الدعاء أنت الله لا إله إلا أنت إلی آخر الدعاء ثم نهض إلی زاویة المسجد فوقف هناک و صلی رکعتین و نحن معه فلما انفتل من الصلاة سبح ثم دعا فقال اللهم إلی آخر الدعاء ثم نهض فسألناه عن المکان فقال إن هذا الموضع بیت إبراهیم الخلیل الذی کان یخرج منه إلی العمالقة ثم مضی إلی الزاویة الغربیة فصلی رکعتین ثم رفع یدیه و قال اللهم إلی آخر الدعاء ثم قام و مضی إلی الزاویة الشرقیة فصلی رکعتین ثم بسط کفیه و قال اللهم إلی

ص: 320


1- أصول الکافی 2: 459 و فیه: أطمع لک فی الآخرة. و فیه: کما هو قد ولی منها.
2- هو طویل إن رأیته من جهة الاعتبار و الموعظة، فکم من عجائب وقعت فیها یمکن أن یأخذ الإنسان عنها موعظته و بصیرته؛ و قصیر ان رأیته لاحظا بقاءک و مدة عملک فیه و تمتعک منه؛ أو هو طویل من حیث ذاته، قصیر بالنسبة الی عیش المرء فیه. و أمّا علی ما فی الروضة فالمعنی أن طویل الدهر لانقضائه قصیر، و قصیره للعمل طویل فکم ممن اشتری بقلیل من الدنیا حیاة سعیدة أبدیة، أو شقاوة مهلکة أبدیة.
3- او لاخذ الموعظة ممّا مضی، فان الباقی کالماضی لمن یرید أن ینظر إلیه بعین الاعتبار.

آخر الدعاء و عفر خدیه علی الأرض و قام فخرج فسألناه بم یعرف هذا المکان فقال إنه مقام الصالحین و الأنبیاء و المرسلین قال فاتبعناه و إذا به قد دخل إلی مسجد صغیر بین یدی السهلة فصلی فیه رکعتین بسکینة و وقار کما صلی أول مرة ثم بسط کفیه و قال إلهی إلی آخر الدعاء ثم بکی و عفر خدیه و قال ارحم من أساء و اقترف و استکان (1)و اعترف ثم قلب خده الأیسر و دعا ثم خرج فاتبعته و قلت له یا سیدی بم یعرف هذا المسجد فقال إنه مسجد زید بن صوحان صاحب علی بن أبی طالب علیه السلام ثم غاب عنا و لم نره فقال لی صاحبی إنه الخضر علیه السلام (2)

«55»- وَ رَوَی الدَّیْلَمِیُّ فِی کِتَابِ أَعْلَامِ الدِّینِ عَنْ أَبِی أُمَامَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ ذَاتَ یَوْمٍ لِأَصْحَابِهِ أَ لَا أُحَدِّثُکُمْ عَنِ الْخَضِرِ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بَیْنَا هُوَ یَمْشِی فِی سُوقٍ مِنْ أَسْوَاقِ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِذْ بَصُرَ بِهِ مِسْکِینٌ فَقَالَ تَصَدَّقْ عَلَیَّ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ قَالَ الْخَضِرُ آمَنْتُ بِاللَّهِ مَا یَقْضِی اللَّهُ یَکُونُ مَا عِنْدِی مِنْ شَیْ ءٍ أُعْطِیکَهُ قَالَ الْمِسْکِینُ بِوَجْهِ اللَّهِ لَمَّا تَصَدَّقْتَ عَلَیَّ إِنِّی رَأَیْتُ الْخَیْرَ فِی وَجْهِکَ وَ رَجَوْتُ الْخَیْرَ عِنْدَکَ قَالَ الْخَضِرُ آمَنْتُ بِاللَّهِ إِنَّکَ سَأَلْتَنِی بِأَمْرٍ عَظِیمٍ مَا عِنْدِی مِنْ شَیْ ءٍ أُعْطِیکَهُ إِلَّا أَنْ تَأْخُذَنِی فَتَبِیعَنِی قَالَ الْمِسْکِینُ وَ هَلْ یَسْتَقِیمُ هَذَا قَالَ الْحَقَّ أَقُولُ لَکَ إِنَّکَ سَأَلْتَنِی بِأَمْرٍ عَظِیمٍ سَأَلْتَنِی بِوَجْهِ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ أَمَا إِنِّی لَا أُخَیِّبُکَ فِی مَسْأَلَتِی بِوَجْهِ رَبِّی فَبِعْنِی فَقَدَّمَهُ إِلَی السُّوقِ فَبَاعَهُ بِأَرْبَعِمِائَةِ دِرْهَمٍ فَمَکَثَ عِنْدَ الْمُشْتَرِی زَمَاناً لَا یَسْتَعْمِلُهُ فِی شَیْ ءٍ فَقَالَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّمَا ابْتَعْتَنِی الْتِمَاسَ خِدْمَتِی فَمُرْنِی بِعَمَلٍ قَالَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ إِنَّکَ شَیْخٌ کَبِیرٌ قَالَ لَسْتَ تَشُقُّ عَلَیَّ قَالَ فَقُمْ فَانْقُلْ هَذِهِ الْحِجَارَةَ قَالَ وَ کَانَ لَا یَنْقُلُهَا دُونَ سِتَّةِ نَفَرٍ فِی یَوْمٍ فَقَامَ فَنَقَلَ الْحِجَارَةَ فِی سَاعَتِهِ فَقَالَ لَهُ أَحْسَنْتَ وَ أَجْمَلْتَ وَ أَطَقْتَ مَا لَمْ یُطِقْهُ أَحَدٌ قَالَ ثُمَّ عَرَضَ لِلرَّجُلِ سَفَرٌ فَقَالَ إِنِّی أَحْسَبُکَ أَمِیناً فَاخْلُفْنِی فِی أَهْلِی خِلَافَةً حَسَنَةً وَ إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ قَالَ لَسْتَ تَشُقُّ عَلَیَّ قَالَ فَاضْرِبْ مِنَ اللَّبِنِ شَیْئاً حَتَّی أَرْجِعَ إِلَیْکَ قَالَ فَخَرَجَ الرَّجُلُ لِسَفَرِهِ وَ رَجَعَ وَ قَدْ شَیَّدَ بِنَاءَهُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ أَسْأَلُکَ

ص: 321


1- استکان: ذل و خضع.
2- المزار مخطوط.

بِوَجْهِ اللَّهِ مَا حَسَبُکَ وَ مَا أَمْرُکَ قَالَ إِنَّکَ سَأَلْتَنِی بِأَمْرٍ عَظِیمٍ بِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْقَعَنِی فِی الْعُبُودِیَّةِ وَ سَأُخْبِرُکَ مَنْ أَنَا أَنَا الْخَضِرُ الَّذِی سَمِعْتَ بِهِ سَأَلَنِی مِسْکِینٌ صَدَقَةً وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدِی شَیْ ءٌ أُعْطِیهِ فَسَأَلَنِی بِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمْکَنْتُهُ مِنْ رَقَبَتِی فَبَاعَنِی فَأُخْبِرُکَ أَنَّهُ مَنْ سُئِلَ بِوَجْهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَدَّ سَائِلَهُ وَ هُوَ قَادِرٌ عَلَی ذَلِکَ وَقَفَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَیْسَ لِوَجْهِهِ جِلْدٌ وَ لَا لَحْمٌ وَ لَا دَمٌ إِلَّا عَظْمٌ یَتَقَعْقَعُ (1)قَالَ الرَّجُلُ شَقَقْتُ عَلَیْکَ وَ لَمْ أَعْرِفْکَ قَالَ لَا بَأْسَ أَبْقَیْتَ (2)وَ أَحْسَنْتَ قَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی احْکُمْ فِی أَهْلِی وَ مَالِی بِمَا أَرَاکَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْ أُخَیِّرُکَ فَأُخَلِّی سَبِیلَکَ قَالَ أَحَبُّ إِلَیَّ أَنْ تُخَلِّیَ سَبِیلِی فَأَعْبُدَ اللَّهَ عَلَی سَبِیلِهِ فَقَالَ الْخَضِرُ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَوْقَعَنِی فِی الْعُبُودِیَّةِ فَأَنْجَانِی مِنْهَا (3).

ص: 322


1- قعقع السلاح: صوت تقعقع: اضطرب و تحرک. صوت عند التحرک.
2- أی رحمت و شفقت علی.
3- أعلام الدین مخطوط.

**[ترجمه]می­گویم: در کتاب مزار نوشته بعضی از اصحاب قدیمی ما یافتیم که از علی بن ابراهیم روایت است که: وقتی که حج خانه خدا را انجام دادم هنگام رفتنمان به کوفه وارد مسجد سهله شدیم ناگاه شخصی را در حال رکوع و سجود دیدیم. هنگامی که نمازش تمام شد این دعا را خواند: «تو خدای من هستی، هیچ خدایی جز تو وجود ندارد و تا آخر دعا را خواند » سپس به یک گوشه مسجد رفت و گفت: خدایا و تا آخر دعا را خواند؛ وقتی از نماز فارغ شد تسبیح گفت سپس دعا کرد و گفت: خدایا.. تا آخر دعا. سپس ایستاد پس در مورد آن مکان از او پرسیدیم. گفت: این جا خانه ابراهیم خلیل علیه السلام بوده است که از این جا به قوم عمالیق حمله می کرد. سپس به گوشه غربی مسجد رفت و دو رکعت نماز خواند. سپس دستانش را بالا برد و گفت: خدایا..

ص: 320

و تا آخر دعا را خواند. سپس به گوشه شرقی مسجد رفت و دو رکعت نماز خواند. سپس دستانش را بالا برد و گفت: خدایا.. و تا آخر دعا را خواند و گونه هایش را به زمین مالید و ایستاد و از مسجد خارج شد و از او پرسیدیم: که این مکان به چی شناخته می شود؟ گفت: که این جا مکان انسان های صالح و پیامبران و فرستاده شدگان است. و سپس او را دنبال کردیم داخل یک مسجد کوچک جلوی مسجد سهله شد و در آن با آرامش و وقار آن طور که اولین بار نماز خواند، دو رکعت نماز خواند و دستانش را باز کرد و گفت: خدایا، و تا آخر دعا را خواند. سپس گریه کرد و صورتش را به زمین مالید و گفت: خدایا به کسی که گناه کرده است، و جنایتی مرکتب شده است و ذلیل شده است و به گناهش اعتراف کرده است رحم کن. سپس گونه چپش را برگرداند و دعا کرد و سپس از مسجد خارج شد و به دنبال او رفتم. به او گفتم آقا، این مسجد به چه چیزی شناخته می شود؟ گفت: این مسجد زید بن صوحان دوست و همراه علی بن ابی طالب علیه السلام است. سپس از جلوی چشم ما غایب شد و او را ندیدیم. دوستم به من گفت: او خضر علیه السلام بوده است. - . المزار نسخه خطی - 55 . دیلمی در کتابش اعلام الدین روایت می کند که: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به یکی از اصحابش گفت آیا می خواهید در مورد خضر برایتان داستانی بگویم؟ گفتنند: بله، فرمود: روزی در یکی از بازارهای بنی اسراییل راه می رفت که یک مسکینی او را دید و گفت: خداوند به تو برکت دهد، چیزی به من صدقه بده، خضر گفت: به خدا ایمان آوردم که هرچه او بخواهد انجام می شود چیزی ندارم که به تو ببخشم. مسکین گفت: به خدا سوگنت می­دهم که صدقه­ای به من بدهی، من خیر و برکت را در چهره­ات دیدم و امید خیر از تو دارم. خضر گفت: به خدا ایمان آوردم که تو به امری عظیم چیزی از من خواستی و من چیزی ندارم که به تو ببخشم جز این که من را ببری و در بازار بفروشی. آن مرد فقیر گفت: و آیا این کار امکان دارد و درست است؟ خضر گفت: راست می گویم چون به امری عظیم چیزی از من خواستی تو من را به خداوند عزوجل قسم دادی و چون به امری عظیم چیزی از من خواستی من نمی­خواهم تو را نا امید کنم پس من را ببر و بفروش، پس آن مرد خضر را به بازار برد و خضر را به چهار صد درهم فروخت و خضر زمانی در نزد صاحبش ماند و کاری را به او نمی داد که انجام دهد. خضر گفت: تو به خاطر این من را خریدی که برای کار بکنم پس به من دستور بده تا کاری را برایت انجام بدهم. آن مرد گفت: من دوست ندارم که بر تو سخت بگیرم چون تو پیر هستی. خضر گفت: نه تو بر من سخت نمی­گیری - چنین تصور مکن -. آن مرد گفت: پس برو و آن سنگ را جابجا کن. - که آن سنگ را فقط شش نفر در یک روز کامل می­توانستند حمل بکنند – پس خضر آن سنگ را به تنهایی در طول یک ساعت حمل کرد. آن مرد به او گفت: آفرین تو کاری را انجام دادی که هیچ کس نمی توانست آن را انجام دهد. سپس آن مرد به سفری تجاری رفت و به خضر گفت: من تو را امین خودم می دانم پس در نزد خانواده­ام جانشین من باش و با آن ها درست رفتار کن، و گفت که من نمی خواهم بر تو سخت یگیرم. خضر گفت نه بر من سخت نیست بگو چکاری بکنم؟ گفت: تا من بر می گردم مقداری خشت بزن تا من بر گردم. پس آن مرد به سفرش رفت و کارش را انجام داد و برگشت و دید که ساختمانش ساخته شده است. به خضر گفت:

ص: 321

تو را قسم می دهم که تو چه کسی هستی؟ و داستان تو چیست؟ خضر گفت: تو به امری عظیم مرا قسم دادی یعنی به خداوند متعال و قسم به خداوند متعال مرا در بردگی انداخت. اکنون به تو خبر می­دهم که کیستم. من خضر هستم که نامم را شنیدی؛ یک مرد فقیری از من چیزی در خواست کرد و من هم چیزی نداشتم که به او ببخشم پس من را به خدا قسم داد که به او چیزی بدهم من هم خودم را به او دادم که من را بفروشد و او نیز من را فروخت. پس بدان هر کس با خداوند از او چیزی بخواهند، ولی او چیزی نبخشد در حالی که بتواند چیزی ببخشد در روز قیامت، صورتش پوست و گوشت و خون ندارد و فقط استخوان هایی هستنند که تکان می خورند. آن مرد گفت: بر تو سخت گرفتم و نمی دانستم که کی هستی. گفت مشکلی ندارد تو بر من رحم کردی و با من خوب رفتار کردی. و به خضر گفت: فدایت بشوم آن طور که خداوند عزوجل به تو نشان داده است در مورد من و خانواده و مالم دستور بده یا این که تو را مخیر می­گردانم پس تو را آزاد کنم؟ من دوست دارم که تو من را آزاد کنی تا خداوند را عبادت کنم. خضر گفت: سپاس برای خداوندی که من را در دام بندگی انداخت سپس من را از آن نجات داد - . اعلام الدین، نسخه خطی - .

ص: 322

**[ترجمه]

باب 11 ما ناجی به موسی علیه السلام ربه و ما أوحی إلیه من الحکم و المواعظ و ما جری بینه و بین إبلیس لعنه الله و فیه بعض النوادر

الآیات؛

النساء: «فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً* وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً»(160-161)

الأنعام: «وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ»(146) (و قال تعالی): «ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ»(154)

النحل: «وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا ما قَصَصْنا عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»(118)

الإسراء: «وَ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا»(2)

القصص: «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ»(44) (و قال تعالی): «وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَیْنا وَ لکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ»(46)

**[ترجمه]فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیرًا* وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا* - . نساء / 160 و 161 -

{پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آن که [مردم را] بسیار از راه خدا باز داشتند چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود حرام گردانیدیم*و [به سبب] رباگرفتنشان با آن که از آن نهی شده بودند و به ناروا مال مردم خوردنشان و ما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم}

-

وَعَلَی الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلاَّ مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَایَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِبَغْیِهِمْ وِإِنَّا لَصَادِقُونَ * - . انعام / 146 -

{و بر یهودیان هر [حیوان] چنگال داری را حرام کردیم و از گاو و گوسفند پیه آن دو را بر آنان حرام کردیم به استثنای پیه هایی که بر پشت آن دو یا بر روده هاست یا آن چه با استخوان درآمیخته است این [تحریم] را به سزای ستم کردنشان به آنان کیفر دادیم و ما البته راستگوییم}

- ثُمَّ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ تَمَامًا عَلَی الَّذِیَ أَحْسَنَ وَتَفْصِیلًا لِّکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًی وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ * - . انعام / 154 - {آنگاه به موسی کتاب دادیم برای این که [نعمت را] بر کسی که نیکی کرده است تمام کنیم و برای این که هر چیزی را بیان نماییم و هدایت و رحمتی باشد امید که به لقای پروردگارشان ایمان بیاورند}

- وَعَلَی الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * - . نحل / 118 - { و بر کسانی که یهودی شدند آن چه را قبلا بر تو حکایت کردیم حرام گردانیدیم و ما بر آنان ستم نکردیم بلکه آن ها به خود ستم میکردند}

- وَآتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَجَعَلْنَاهُ هُدًی لِّبَنِی إِسْرَائِیلَ أَلاَّ تَتَّخِذُواْ مِن دُونِی وَکِیلًا * - . اسراء / 2 -

{و کتاب آسمانی را به موسی دادیم و آن را برای فرزندان اسرائیل رهنمودی گردانیدیم که زنهار غیر از من کارسازی مگیرید}

- وَمَا کُنتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنَا إِلَی مُوسَی الْأَمْرَ وَمَا کُنتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ * - . قصص / 44 - {و

چون امر [پیامبری] را به موسی واگذاشتیم تو در جانب غربی [طور] نبودی و از گواهان [نیز] نبودی}

- وَمَا کُنتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا وَلَکِن رَّحْمَةً مِّن رَّبِّکَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أَتَاهُم مِّن نَّذِیرٍ مِّن قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُون - . قصص 46 / -

{و آندم که [موسی را] ندا دردادیم تو در جانب طور نبودی ولی [این اطلاع تو] رحمتی است از پروردگار تو تا قومی را که هیچ هشداردهنده ای پیش از تو برایشان نیامده است بیم دهی باشد که آنان پندپذیرند}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا أی بما ظلم الیهود أنفسهم بارتکاب المعاصی التی تقدم ذکرها و قوله حَرَّمْنا عمل فی الباء أی لما فعلوا ما فعلوا اقتضت المصلحة تحریم هذه الأشیاء علیهم و قیل حرم هذه الطیبات علی الظالمین منهم

ص: 323

عقوبة علی فعلهم (1)و هی ما بین فی قوله سبحانه وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ الآیة. (2)کُلَّ ذِی ظُفُرٍ قیل هو کل ما لیس بمنفرج الأصابع کالإبل و النعام و الإوز و البط عن ابن عباس و غیره و قیل هو الإبل فقط و قیل یدخل فیه کل السباع و الکلاب و السنانیر و ما یصطاد بظفره و قیل کل ذی مخلب من الطیر و کل ذی حافر من الدواب وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ أخبر سبحانه أنه کان حرم علیهم شحوم البقر و الغنم من الثرب (3)و شحم الکلی و غیر ذلک مما فی أجوافها و استثنی من ذلک فقال إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أی من الشحم و هو اللحم السمین فإنه لم یحرم علیهم أَوِ الْحَوایا أی ما حملته الحوایا من الشحم و الحوایا هی المباعر و قیل هی بنات اللبن و قیل الأمعاء التی علیها الشحوم أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ و هو شحم الجنب و الألیة لأنه علی العصعص (4)و قیل الألیة لم تدخل فی ذلک ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ أی حرمنا ذلک علیهم عقوبة لهم بقتلهم الأنبیاء و أخذهم الربا و استحلالهم أموال الناس. (5)تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ أی تماما علی إحسان موسی أی لیکمل إحسانه الذی یستحق به کمال ثوابه فی الآخرة أو تماما علی المحسنین أو تماما علی إحسان الله إلی أنبیائه و قیل أی تماما علی الذی أحسن الله سبحانه إلی موسی بالنبوة و غیرها من الکرامة و قیل تماما للنعمة علی إبراهیم و لجزائه علی إحسانه فی طاعة ربه و ذلک من لسان الصدق الذی سأل الله سبحانه أن یجعله له وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ مما یحتاج إلیه الخلق وَ هُدیً أی و دلالة علی الحق و الدین یهتدی بها فی التوحید (6)و العدل و الشرائع وَ رَحْمَةً أی

ص: 324


1- فی المصدر: عقوبة لهم علی ظلمهم.
2- مجمع البیان 3: 138.
3- الثرب بالفتح: شحم رقیق یغشی الکرش و الامعاء منه رحمه اللّه.
4- العصعص: عظم الذنب.
5- مجمع البیان 4: 379. و فیه: اموال الناس بالباطل.
6- فی نسخة: و الذی یهتدی بها. و فی المصدر: و الدین یهتدی بها الی التوحید.

نعمة علی سائر المکلفین بِلِقاءِ رَبِّهِمْ أی بجزائه. (1)ما قَصَصْنا عَلَیْکَ أی فی سورة الأنعام. (2)أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا أی أمرناهم أن لا تتخذوا من دونی معتمدا علیه ترجعون إلیه فی النوائب أو ربا تتوکلون علیه. (3)وَ ما کُنْتَ یا محمد بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ أی حاضرا بجانب الجبل الغربی أی فی الجانب الغربی من الجبل الذی کلم الله فیه موسی و قیل بجانب الوادی الغربی إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ أی عهدنا إلیه و أحکمنا الأمر معه بالرسالة إلی فرعون و قومه و قیل أی أخبرناه بأمرنا و نهینا و قیل أراد کلامه معه فی وصف نبینا صلی الله علیه و آله و نبوته وَ ما کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ أی الحاضرین لذلک الأمر و بذلک المکان فتخبر قومک به عن مشاهدة و عیان و لکنا أخبرناک به لیکون معجزة لک وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَیْنا أی و لم تکن حاضرا بناحیة الجبل الذی کلمنا علیه موسی و نادیناه یا موسی خذ الکتاب بقوة و قیل أراد بذلک المرة الثانیة التی کلم الله فیها موسی حین اختار من قومه سبعین رجلا لیسمعوا کلام الله وَ لکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ أی و لکن الله أعلمک ذلک و عرفک إیاه نعمة من ربک أنعم بها علیک و هو أن بعثک نبیا و اختارک لإیتاء العلم بذلک معجزة لک. (4).

**[ترجمه]طبرسی گفت: « فبظلم من الّذین هادوا » یعنی آن چه که قوم یهود با گناه کردن به خود ظلم کردن، آن طور که قبلا بیان شد، «حرّمنا » متعلق حرف جر باء است یعنی هنگامی که کردند آن چه که کردند مصلحت اقتضا کرد این چیز ها بر آن ها تحریم شود. و گفته شده که: این نعمت ها را به خاطر جزای کار بدشان بر انسان های ظالم آن ها تحریم کرد.

ص: 323

و این همان است که خدا بیان کرده و فرمود: «وَعَلَی الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ». - . مجمع البیان 3 : 138 -

«کلّ ذی ظفر» ابن عباس و غیر او می گویند: یعنی هر آن چه که بین انگشتانش از هم جدا نباشد مانند شتر، شتر مرغ، غاز، مرغابی و گفته شده که منظور از آن فقط شتر است و می گویند: حیوانات وحشی، سگ ها و گربه ها و هرآن چه با چنگالش شکار کند، شامل آن می شوند. و گفته شده: که منظور هر پرنده چنگال دار و هر حیوان سم دار مانند گاو و گوسفند. «و من البقر و الغنم» خداوند به آن ها گفت: که پی گاو گوسفند و چریب آن ها بر آنان حرام است. شحم یعنی قلوه و هر آن چه که در درون باشد. و از بین آن ها این ها را استثناء کرده است: « إلّا ماحملت ظهورهما » از شحم یعنی گوشت چاق بر آن ها حرام نیست. « أو الحوایا » آن چربی که امعا و احشاء را دربرمی­گیرد و حوایا مباعر - مکان خروج پشگل - است. و گفته شده: که منظور از آن حیوانات شیرده است. و گفته شده دل و روده ای که گوشت به آن چسبیده باشد. « أو ما اختلط بعظم » منظور از آن گوشت پهلو و دنبه است چون بر روی دم قرار دارد و گفته شده که دنبه جزء آن نیست. « ذلک جزیناهم ببغیهم » یعنی این ها را به خاطر کشتن پیامبران و ربا خواری و حلال شماردن مال مردم بر خودشان بر آن ها حرام کردیم. - . مجمع البیان 4 : 379 -

« تماما علی الّذی أحسن » یعنی برای تکمیل کار نیک موسی تا کامل کند آن کار حضرت موسی را که با انجام آن مستحق همه ثواب آخرت را دارد. یا کامل کردن آن بر نیکو کاران یا کامل کردن ثواب خداوند بر پیامبران و گفته شده: یعنی کامل کردن آن چه که خداوند با نبوتش و معجزات دیگری که به موسی داد و گفته شده: برای کامل کردن نعمت خداوند بر حضرت ابراهیم علیه السلام و برای پاداش خداوند به خاطر عبادت خداوند و همه این ها از لسان صدقی است که از خداوند خواست که آن را برای او « تفصیلا لکل شیء » برای آن چه که مردم نیاز دارند، قرار دهد. « وهدی » یعنی بر حق و دین راهنمایی کند و در توحید و عدل و شریعت از آن پیروی شود. «و رحمة» یعنی

ص: 324

تا رحمتی باشد برای سایر مردم « بلقاء ربهم » یعنی با جزای خداوند؛ - . مجمع البیان 4 : 385- 386 -

« ما قصصنا علیک » - . مجمع البیان 6 : 390 - یعنی

در سوره انعام.

«أن لا تتخذوا من دونی وکیلا » یعنی به آن ها امر کردیم که غیر از من بر کسی توکل نکنند و در بلا و مصیبت به خدای دیگری امید نداشته باشید و بر آن توکل نکنید. - . مجمع البیان 6 : 396 -

«و ماکنت» ای محمد «بجانب الغربی» یعنی در طرف غرب آن کوهی که خداوند در آن با موسی صحبت کرد، حاضر نبودی و گفته شده: در طرف وادی غربی «إذ قضینا الی موسی الأمر» با موسی عهد بستیم و برای پیام رسانی بر فرعون و قومش او را مامور کردیم. و گفته شده: که او را بر اوامر و نواهی خود آگاه کردیم و گفته شده: که می­خواست که پروردگار با او در مورد حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و نبوتش حرف بزند. «و ما کنت من الشّاهدین » یعنی از حاضران به آن ماموریت و به آن مکان تا قومت را به آن چه که به عیان و مشاهده دیدی با خبر کنی ولی ما تو را به آن آگاه می کنیم تا معجزه ای برای تو باشد. « و ما کنت بجانب الطور و إذ نادینا » یعنی در کنار آن کوهی که آن جا با موسی حرف زدیم و به او ندا کردیم ای موسی، آن کتاب را با قدرت بگیر. و گفته شده: که منظور خداوند از آن بار دوم که با موسی حرف زد زمانی بود که موسی هفتاد مرد را از قومش انتخاب کرد تا کلام خداوند را بشنوند. «و لکن رحمة من ربّک» ولی خداوند تو را بر آن آگاه کرد و آن را برای تو آشکار کرد تا به عنوان نعمتی برای تو باشد تا به وسیله آن به تو لطف کرده باشد، و ان این است که تو را به پیامبری مبعوث کرد و تو را انتخاب کرد تا علم به آن را به تو بدهد تا معجزه­ای برایت باشد.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ مَنْ زَرَعَ حِنْطَةً فِی أَرْضٍ فَلَمْ تُزَکِّ أَرْضَهُ وَ زَرْعَهُ وَ خَرَجَ زَرْعُهُ کَثِیرَ الشَّعِیرِ فَبِظُلْمٍ عَمِلَهُ فِی مِلْکِ رَقَبَةِ الْأَرْضِ أَوْ بِظُلْمٍ لِمُزَارِعِهِ وَ أَکَرَتِهِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا

ص: 325


1- مجمع البیان 4: 385 و 386، و فیه: فسمی الجزاء لقاء اللّه تفخیما لشأنه مع ما فیه من الایجاز و الاختصار، و قیل: معنی اللقاء الرجوع الی ملکه و سلطانه یوم لا یملک أحد سواه شیئا.
2- مجمع البیان 6: 390. و فیه بعد ذلک: من قوله: «وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ».
3- مجمع البیان 6: 396. و فیه: «ان لا یتخذوا» بصیغة الغائب و کذا فیما بعده.
4- مجمع البیان 7: 256- 257.

حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً یَعْنِی لُحُومَ الْإِبِلِ وَ شُحُومَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ هَکَذَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ فَاقْرَءُوهَا هَکَذَا وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُحِلَّ شَیْئاً فِی کِتَابِهِ ثُمَّ یُحَرِّمَهُ بَعْدَ مَا أَحَلَّهُ وَ لَا یُحَرِّمَ شَیْئاً ثُمَّ یُحِلَّهُ بَعْدَ مَا حَرَّمَهُ قُلْتُ وَ کَذَلِکَ أَیْضاً قَوْلُهُ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَقَوْلُهُ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ قَالَ إِنَّ إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا أَکَلَ مِنْ لَحْمِ الْإِبِلِ هَیَّجَ عَلَیْهِ وَجَعَ الْخَاصِرَةِ فَحَرَّمَ عَلَی نَفْسِهِ لَحْمَ الْإِبِلِ وَ ذَلِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ فَلَمَّا نَزَلَتِ التَّوْرَاةُ لَمْ یُحَرِّمْهُ وَ لَمْ یَأْکُلْهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود: هرکس در زمین دانه ای بکارد ولی زکات آن و زراعتش را ندهد و در آن زمین زراعت کند و زراعتش پر از جو شود بداند که این به خاطر ظلمی است که در مالک شدن زمین انجام داده است یا برای ظلم به کشاورز و کارگران آن است، چون خداوند فرمود:« فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ

ص: 325

حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیرًا » یعنی گوشت شتر و گوشت و چربی گاو و گوسفند. خداوند این گونه آن را نازل کرد پی این گونه قرائت کنید و این گونه است که خداوند هیچ چیزی را در قرآن حلال نمی کند بعد از این که آن را حرام کرده باشد و اگر چیزی را حلال کند آن را حرام نمی کند. پرسیدیم که آیا این آیه «و من البقر و الغنم من حرمنا من شحومها » هم جزء آن است؟ فرمود: بله. پرسیدم: پس این آیه چیست؟ «و الا ما حرّم اسراییل علی نفسه» فرمود: هرگاه بنی اسراییل گوشت شتر را می خوردند کمردرد به آن ها فشار می آورد، و آن ها خودشان گوشت شتر را به خودشان حرام کردند، این قبل از نازل شدن تورات بر آن ها بود. ولی بعد از نازل شدن تورات آن را حرام نمی دانستند ولی از آن هم نمی خوردند. - . تفسیر القمی : 146 - 147 -

**[ترجمه]

بیان

لعله علیه السلام قرأ حرمنا بالتخفیف أی جعلناهم محرومین و تعدیته بعلی لتضمین معنی السخط أو نحوه و استدل علیه السلام علی ذلک بأن ظلم الیهود کان بعد موسی علیه السلام و لم ینسخ شریعته إلا بشریعة عیسی و الیهود لم یؤمنوا به فلا بد من أن یکون حرمنا بالتخفیف أی سلبنا عنهم التوفیق حتی ابتدعوا فی دین الله و حرموا علی أنفسهم الطیبات التی کانت حلالا علیهم افتراء علی الله و لم أر تلک القراءة فی الشواذ أیضا.

قوله علیه السلام و لم یأکله أی موسی للنزاهة أو لاشتراک العلة و یمکن أن یقرأ یؤکله علی بناء التفعیل بأن یکون الضمیران راجعین إلی الله تعالی أو بالتاء بإرجاعهما إلی التوراة و بالیاء یحتمل ذلک أیضا و علی التاء یمکن أن یقرأ الثانی بالتخفیف بإرجاعهما إلی بنی إسرائیل.

**[ترجمه]اگر کلمه «حرّمنا» بدون تشدید خوانده شود به معنای آن است که آن ها را محروم کردیم، و متعدی کردن آن با حرف جر علی به خاطر نشان دادن معنای خشم و نارضایتی به آن است. و امام صادق علیه السلام به این خاطر به این آیه برای نشان دادن ظلم قوم یهود بعد از حضرت موسی استدلال می کند و این که دین موسی فقط بعد از آمدن دین عیسی علیه السلام منسوخ شد. ولی یهودیان به عیسی ایمان نیاوردند پس این جا «حرمنا» بدون تشدید برای معنا مناسب تر است. یعنی خداوند توفیق این که به دین جدید ایمان بیاورند را از آن ها گرفت تا این که بدعت گذاردند و نعمت هایی که خداوند بر آن ها حلال کرده بود را به قصد تهمت به خداوند بر خود حرام کردند. این نوع قرائت کلمه را در قراءات شواذ هم ندیدم. «ولم یاکله» یعنی موسی به خاطر گناه نکردن و مبتلا نشدن به آن از آن نخورد، و می توان آن را اکلّ بر وزن تفعیل بگیریم که مرجع هر دو ضمیر خداوند باشد یا این که توکله باشد و مرجع ضمیر تاء تورات باشد و همچنین با یوکله می توان مرجع ضمیر را تورات گرفت ، و توکله که می توان آن را بدون تشدید خواند و مرجع ضمیرش را بنی اسراییل گرفت.

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ یَعْنِی تَمَّ لَهُ الْکِتَابُ لِمَا أَحْسَنَ (2)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « تماما علی الّذی أحسن » یعنی هنگامی که کار نیکو انجام می داد کتاب بر او نازل شد. - . تفسیر القمی : 209 -

**[ترجمه]

«3»

-فس، تفسیر القمی وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ یَعْنِی الْیَهُودَ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لُحُومَ الطَّیْرِ وَ حَرَّمَ عَلَیْهِمُ الشُّحُومَ وَ کَانُوا یُحِبُّونَها إِلَّا مَا کَانَ عَلَی ظُهُورِ الْغَنَمِ أَوْ فِی جَانِبِهِ خَارِجاً مِنَ الْبَطْنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا یَعْنِی فِی الْجَنِینِ أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ أَیْ کَانَ (3)مُلُوکُ بَنِی إِسْرَائِیلَ

ص: 326


1- تفسیر القمّیّ: 146- 147.
2- تفسیر القمّیّ: 209.
3- فی المصدر: ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ، و معنی قوله: جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا أی کان اه.

یَمْنَعُونَ فُقَرَاءَهُمْ مِنْ أَکْلِ لَحْمِ الطَّیْرِ وَ الشُّحُومِ فَحَرَّمَ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ بِبَغْیِهِمْ عَلَی فُقَرَائِهِمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: « و علی الذین هادوا حرّمنا کل ذی ظفر » یعنی قوم یهود که خداوند بر آن ها گوشت پرندگان و گوشت چاق را بر آن ها حرام کرده بود و خوردن آن گوشت را دوست داشتند جز آن گوشتی که بر پشت گوسفند یا پهلوی آن خارج از شکمش بود و آیه «حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلاَّ مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَایَا» یعنی در جنین و «أوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِبَغْیِهِمْ » یعنی پادشاهان بنی اسراییل

ص: 326

مانع فقیرانشان از خوردن گوشت پرندگان می­شدند. پس خداوند به خاطر ظلم آن ها بر فقیرانشان، خوردن آن گوشت را بر آن ها حرام کرد. - . تفسیر القمی : 207 - 208 -

**[ترجمه]

بیان

قال البیضاوی أَوِ الْحَوایا أو ما اشتمل علی الأمعاء أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ هو شحم الألیة لاتصالها بالعصعص انتهی. (2)قوله (3)یعنی فی الجنین هذا مخالف للمشهور لکن لا یبعد عن أصل المعنی اللغوی قال الزجاج واحدها حاویة و حاویا و حویة و هی ما تحوی فی البطن فاجتمع و استدار فالمراد استثناء الشحم المحیط بالجنین أو الذی فی بطن الجنین و فی بعض النسخ فی الجنبین و هو أبعد من المعنی اللغوی مما مر و إن ناسب سابقه فی الجملة.

**[ترجمه]بیضاوی می گوید: «أوالحوایا» یا آن چه که همراه دل و روده حیوان باشد. «أو ما اختلط بعظم » منظور از آن گوشت دنبه است که به دم چسپیده است.پایان سخن.

و سخن علی بن ابراهیم که می گوید: منظور از آن جنین است مخالف قول مشهور است ولی به اصل معنای لغوی کلمه نزدیک تر است. زجاج می گوید: مفرد این کلمه حاویه، حاویا و حویه است یعنی آن چه که در داخل شکم تجمع کرده و پیچ خورده است. پس منظور، استثناء کردن پی اطراف جنین و یا آن چه که در داخل جنین است می­باشد و در بعضی نسخه ها « فی الجنین » آمده است، که این به خاطر آن چه گذشت از معنای لغوی کلمه دورتر است. هرچند که با معنای سابق آن به طور کلی مناسب است.

**[ترجمه]

«4»

-لی، الأمالی للصدوق الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4)قَالَ: لَمَّا کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ مُوسَی إِلَهِی مَا جَزَاءُ مَنْ شَهِدَ أَنِّی رَسُولُکَ وَ نَبِیُّکَ وَ أَنَّکَ کَلَّمْتَنِی قَالَ یَا مُوسَی تَأْتِیهِ مَلَائِکَتِی فَتُبَشِّرُهُ بِجَنَّتِی قَالَ مُوسَی إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ قَامَ بَیْنَ یَدَیْکَ یُصَلِّی قَالَ یَا مُوسَی أُبَاهِی بِهِ مَلَائِکَتِی رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ مَنْ بَاهَیْتُ بِهِ مَلَائِکَتِی لَمْ أُعَذِّبْهُ قَالَ مُوسَی إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ أَطْعَمَ مِسْکِیناً ابْتِغَاءَ وَجْهِکَ قَالَ یَا مُوسَی آمُرُ مُنَادِیاً یُنَادِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی رُءُوسِ الْخَلَائِقِ أَنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ مِنْ عُتَقَاءِ اللَّهِ مِنَ النَّارِ قَالَ مُوسَی إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ وَصَلَ رَحِمَهُ قَالَ یَا مُوسَی أُنْسِی لَهُ أَجَلَهُ وَ أُهَوِّنُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ یُنَادِیهِ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ هَلُمَّ إِلَیْنَا فَادْخُلْ مِنْ أَیِّ أَبْوَابِهَا شِئْتَ قَالَ مُوسَی إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ کَفَّ أَذَاهُ عَنِ النَّاسِ وَ بَذَلَ مَعْرُوفَهُ لَهُمْ قَالَ یَا مُوسَی یُنَادِیهِ النَّارُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا سَبِیلَ لِی عَلَیْکَ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ ذَکَرَکَ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ قَالَ یَا مُوسَی أُظِلُّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِظِلِّ عَرْشِی وَ أَجْعَلُهُ فِی کَنَفِی قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ تَلَا حِکْمَتَکَ سِرّاً وَ جَهْراً قَالَ یَا مُوسَی یَمُرُّ عَلَی الصِّرَاطِ کَالْبَرْقِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَبَرَ عَلَی أَذَی النَّاسِ

ص: 327


1- تفسیر القمّیّ: 207- 208.
2- أنوار التنزیل 1: 157.
3- أی قول علیّ بن إبراهیم، قلت: الموجود فی التفسیر: الجنبین.
4- فی المصدر: عن علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی علیه السلام.

وَ شَتْمِهِمْ فِیکَ قَالَ أُعِینُهُ عَلَی أَهْوَالِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ مِنْ خَشْیَتِکَ قَالَ یَا مُوسَی أَقِی وَجْهَهُ مِنْ حَرِّ النَّارِ وَ أُومِنُهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ تَرَکَ الْخِیَانَةَ حَیَاءً مِنْکَ قَالَ یَا مُوسَی لَهُ الْأَمَانُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ أَحَبَّ أَهْلَ طَاعَتِکَ قَالَ یَا مُوسَی أُحَرِّمُهُ عَلَی نَارِی قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً قَالَ لَا أَنْظُرُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَا أُقِیلُ عَثْرَتَهُ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ دَعَا نَفْساً کَافِرَةً إِلَی الْإِسْلَامِ قَالَ یَا مُوسَی آذَنُ لَهُ فِی الشَّفَاعَةِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِمَنْ یُرِیدُ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَلَّی الصَّلَوَاتِ لِوَقْتِهَا قَالَ أُعْطِیهِ سُؤْلَهُ وَ أُبِیحُهُ جَنَّتِی قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ أَتَمَّ الْوُضُوءَ مِنْ خَشْیَتِکَ قَالَ أَبْعَثُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ نُورٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ یَتَلَأْلَأُ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ لَکَ مُحْتَسِباً قَالَ یَا مُوسَی أُقِیمُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَقَاماً لَا یَخَافُ فِیهِ قَالَ إِلَهِی فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ یُرِیدُ بِهِ النَّاسَ قَالَ یَا مُوسَی ثَوَابُهُ کَثَوَابِ مَنْ لَمْ یَصُمْهُ (1).

**[ترجمه]امالی الصدوق: امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: هنگامی که خداوند با حضرت موسی صحبت کرد، موسی گفت: پروردگارا پاداش کسی که شهادت بدهد من فرستاده و پیامبر تو هستم و با من صحبت کردی، چیست؟ فرمود: ای موسی، ملائکه من بر او نازل می شوند و او را به بهشت بشارت می دهند. موسی فرمود: پروردگارا پاداش کسی که در مقابلت برایت نماز بخواند، چیست؟ ای موسی، ملائکه من در حالت رکوع، سجود، قیام و قعودش به او می بالند و ملائکه من به هر کسی ببالند او را عذاب نمی­دهم. موسی گفت: پروردگارا، پاداش کسی که به خاطر رضای تو فقیری را غذا دهد، چیست؟ گفت: ای موسی، به یک نفر دستور می دهم که در روز قیامت در بین همه مخلوقات فریاد بزند که فلان شخص جزء کسانی است که از عذاب پروردگار در امان هستند. موسی گفت: پروردگار، پاداش کسی که صله رحم می کند، چیست؟ فرمود: مرگ و جان دادنش را برایش آسان می کنم و گنج های بهشت او را صدا می زنند که به سوی ما بیا و از هر دری که می خواهی وارد بهشت شو. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که مردم را اذیت نکند و کار نیک برای آن ها انجام دهد، چیست؟ فرمود: در روز قیامت آتش جهنم به او می گوید: هیچ راهی تو را به من نمی رساند. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که با زبان و قلبش ذکر تو را بکند، چیست؟ فرمود: در روز قیامت او را در زیر سایه عرش خود و در پناه خودم قرار می دهم. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که به طور پنهانی و آشکارا حکمتت را تلاوت کند، چیست؟ فرمود: از روی پل صراط به مانند برق می گذرد. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که بر اذیت ها و دشنام های مردم

ص: 327

به خاطر رضایت تو صبر می کند، چیست؟ فرمود: در هنگام ترس های روز قیامت او را کمک می کنم. پرسید: پاداش کسی که به خاطر ترس از تو از چشمانش اشک بریزد، چیست؟ فرمود: ای موسی، صورتش را از گرمای آتش و او را از عذاب بزرگ حفظ می کنم. پرسید: پاداش کسی که به خاطر شرم از تو خیانت نکند، چیست؟ فرمود: در روز قیامت او از هر عذابی در امان است. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که عبادت کنندگان تو را دوست بدارد، چیست؟ فرمود: او را بر آتشم حرام می کنم. پرسید: جزای کسی که به طور عمد انسان مؤمنی را بکشد، چیست؟ فرمود: در روز قیامت به او نگاه نمی کنم و گناهش را نمی بخشم. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که کافری را مسلمان کند، چیست؟ فرمود: در روز قیامت او را شفیع هرکسی که بخواهد، می کنم. پرسید: پاداش کسی که نمازش را سر وقت بخواند، چیست؟ فرمود: خواسته اش را برطرف و بهشتم را بر او حلال می کنم. پرسید: خدایا، پاداش کسی که به خاطر ترس از تو وضویش را همیشه تازه می کند، چیست؟ روز قیامت او را در حالی که نوری در بین چشمانش می درخشد، زنده می کنم. پرسید: خدایا، پاداش کسی که روزه های ماه رمضان را فقط به خاطر تو بگیرد، چیست؟ فرمود: در روز قیامت او را در جایی قرار می­دهم که ترسی برای او نباشد. پرسید: پروردگارا، پاداش کسی که ماه رمضان را برای مردم بگیرد، چیست؟ فرمود: ثوابی ندارد به مانند کسی که اصلا روزه نگرفته باشد. - . امالی الصوق : 125 - 126 -

**[ترجمه]

«5»

-لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوباً یَا مُوسَی إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ اصْطَنَعْتُکَ (2)وَ قَوَّیْتُکَ وَ أَمَرْتُکَ بِطَاعَتِی وَ نَهَیْتُکَ عَنْ مَعْصِیَتِی فَإِنْ أَطَعْتَنِی أَعَنْتُکَ عَلَی طَاعَتِی وَ إِنْ عَصَیْتَنِی لَمْ أُعِنْکَ عَلَی مَعْصِیَتِی یَا مُوسَی وَ لِیَ الْمِنَّةُ عَلَیْکَ فِی طَاعَتِکَ لِی وَ لِیَ الْحُجَّةُ عَلَیْکَ فِی مَعْصِیَتِکَ لِی (3).

**[ترجمه]امالی الصدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: در تورات آمده است: ای موسی، من تو را خلق کرده ام و برگزیده ام و به تو قدرت دادم و تو را به عبادت کردنم دستور دادم و از گناه کردن منعت کردم، اگر از من پیروی کنی تو را بر عبادت کردن کمک می کنم ولی اگر گناهی بکنی تو را بر گناه کردن کمک نمی کنم. ای موسی، در عبادت کردنت بر تو مهربانی می کنم و در گناه کردنت حجت من برای تو باشد. - . امالی الصدوق : 185 - 186 -

**[ترجمه]

«6»

-لی، الأمالی للصدوق حَمْزَةُ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ حَبِیبٍ السِّجِسْتَانِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی خَفْنِی فِی سِرِّ أَمْرِکَ أَحْفَظْکَ مِنْ وَرَاءِ عَوْرَتِکَ وَ اذْکُرْنِی فِی خَلَوَاتِکَ وَ عِنْدَ سُرُورِ لَذَّاتِکَ أَذْکُرْکَ عِنْدَ غَفَلَاتِکَ وَ امْلِکْ غَضَبَکَ عَمَّنْ مَلَّکْتُکَ

ص: 328


1- أمالی الصدوق: 125- 126.
2- اصطنع شیئا: امر ان یصنع له. اصطنعه: ادبه و خرجه لنفسه. ای اختاره لنفسه. و فی نسخة: و اصطفیتک.
3- أمالی الصدوق: 185- 186.

عَلَیْهِ أَکُفَّ عَنْکَ غَضَبِی وَ اکْتُمْ مَکْنُونَ سِرِّی فِی سَرِیرَتِکَ وَ أَظْهِرْ فِی عَلَانِیَتِکَ الْمُدَارَاةَ عَنِّی لِعَدُوِّی وَ عَدُوِّکَ مِنْ خَلْقِی وَ لَا تَسْتَسِبَّ (1)لِی عِنْدَهُمْ بِإِظْهَارِکَ مَکْنُونَ سِرِّی فَتَشْرَکَ عَدُوَّکَ وَ عَدُوِّی فِی سَبِّی (2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: در تورات مناجات خداوند با موسی نوشته شده است که ای موسی، در خفا از من بترس تو را در بهشت از عیب هایت حفظ می کنم، من را در هنگام خلوت و خوشحالی هایت ذکر کن، تو را در هنگام غفلت هایت ذکر می کنم، خشمت را بر زیردستانت کنترل کن،

ص: 328

من نیز خشم را از تو دور می کنم. راز و سر من را نزد خودت نگه دار و با خلق خدا چه دشمن خدا و چه دشمن خودت، آشکارا مدارا کن. و با آشکار کردن اسرار من نزد آن ها باعث نشو که آن ها به من دشنام دهند تا در گناه آن ها شریک نشوی. - . امالی الصدوق : 153 - 154 - مجالس المفید: از ابن محبوب چنین روایتی ذکر شده است. - . مجالس المفید : 122 -

**[ترجمه]

«7»

جا، المجالس للمفید أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ مِثْلَهُ (3).

قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ إِلَی قَوْلِهِ مِنْ خَلْقِی یَا مُوسَی إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ اصْطَفَیْتُکَ وَ قَوَّیْتُکَ وَ أَمَرْتُکَ بِطَاعَتِی وَ نَهَیْتُکَ عَنْ مَعْصِیَتِی فَإِنْ أَنْتَ أَطَعْتَنِی أَعَنْتُکَ عَلَی طَاعَتِی وَ إِنْ أَنْتَ عَصَیْتَنِی لَمْ أُعِنْکَ عَلَی مَعْصِیَتِی وَ لِی عَلَیْکَ الْمِنَّةُ فِی طَاعَتِکَ وَ لِی عَلَیْکَ الْحُجَّةُ فِی مَعْصِیَتِکَ إِیَّایَ وَ قَالَ قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ مَنْ یَسْکُنُ حَظِیرَةَ الْقُدْسِ قَالَ الَّذِینَ لَمْ تَرَ أَعْیُنُهُمُ الزِّنَا وَ لَمْ یُخَالِطْ أَمْوَالَهُمُ الرِّبَا وَ لَمْ یَأْخُذُوا فِی حُکْمِهِمُ الرِّشَا وَ قَدْ قَالَ یَا مُوسَی لَا تَسْتَذِلَّ الْفَقِیرَ وَ لَا تَغْبِطِ الْغَنِیَّ بِالشَّیْ ءِ الْیَسِیرِ (4).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابن محبوب روایت می کند: ای موسی، من تو را از بین خلقم انتخاب کردم، و به تو قدرت دادم و تو را بر عبادت کردنم امر کردم و از گناه کردن نهی کردم، اگر من را اطاعت کنی به تو کمک می کنم و اگر عصیان کنی تو را بر گناه کردن کمک نمی کنم و تو را کمک کردم تا من را عبادت کنی و برای گناه نکردنت نسبت به من حجت و دلیل برایت آورده ام، موسی گفت: خدایا چه کسی در مکان مقدس ساکن می شود؟ فرمود: کسانی که چشمانشان زنا ندید و ربا با اموالشان قاطی نشد و در قضاوت کردنشان رشوه نگرفت. و فرمود: ای موسی، انسان فقیر را ذلیل نکن و به انسان ثروتمند به خاطر یک چیز کم حسودی نکن. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قوله تعالی أحفظک من وراء عورتک العورة العیب و کل ما یستحیا منه أی أحفظک عن أن یصل الناس إلی عورتک و یطلعوا علیها أو من أن تصل إلیک العورات أو بعد أن تکون متصفا بها أحفظک عن عقابها و أمثالها و الأول أظهر قوله عند غفلاتک أی بالحفظ عن المعاصی أو بالمغفرة بعد صدورها قوله تعالی و لا تستسب أی لا تظهر عندهم أسراری فیسبونی و تکون أنت سببا لذلک.

**[ترجمه]« أحفظک من وراء عورتک » العورة: یعنی عیب و هر آن چه که از آن حیا شود، یعنی تو را از آگاه شدن مردم بر عیبت یا این که عیوب و هر چیز بدی که به تو برسد، حفظ می کنم، یا بعد از این که به آن موصوف باشی تو را از مجازات آن و همانند آن حفظ می­کنم؛ و معنای اول نزدیک تر است. « عند غفلاتک » یعنی با حفظ کردنت از گناهان یا با بخشش بعد از انجام گناه. « ولا تستسبّ » یعنی اسرار من را نزد آن ها آشکار نکن که به من دشنام بدهند و تو سبب آن شده باشی.

**[ترجمه]

«7»

-لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ مَوْلَایَ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ قَالَ لَهُ یَا ابْنَ عِمْرَانَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ عَنِّی أَ لَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِیبِهِ هَا أَنَا ذَا یَا ابْنَ عِمْرَانَ مُطَّلِعٌ عَلَی أَحِبَّائِی إِذَا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ حَوَّلْتُ

ص: 329


1- استسب له: عرضه للسب و جره إلیه.
2- أمالی الصدوق: 153- 154.
3- مجالس المفید: 122.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

أَبْصَارَهُمْ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ مَثَّلْتُ عُقُوبَتِی بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ یُخَاطِبُونِّی عَنِ الْمُشَاهَدَةِ وَ یُکَلِّمُونِّی عَنِ الْحُضُورِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِی مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ وَ مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ (1)فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ ادْعُنِی فَإِنَّکَ تَجِدُنِی قَرِیباً مُجِیباً (2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: مفضل روایت می کند: از سرورم امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: از راز و نیاز خداوند با حضرت موسی این بود که خداوند به موسی فرمود: ای موسی، هر کس که ادعا کند که عاشق من است ولی در هنگام شب بخوابد و من را فراموش کند و در آن هنگام من را یاد نکند، در مورد عشقش به من دروغ گفته است، آیا انسان عاشق خلوت کردن با محبوبش را دوست ندارد؟ ای موسی، من بندگان عاشق خودم را خوب می شناسم. هر گاه شب فرا برسد

ص: 329

چشم هایشان به قلبشان رجوع می کنند و عقوبت و عذاب من در بین چشمهایشان نمایان می شود و با من در مورد دیدار و حضور من صحبت می کنند. ای موسی، در تاریکی شب خشوع را از قلبت و فروتنی را از جسمت و اشک را از چشمانت به من بده. مرا دعا کن همانا مرا نزدیک و پاسخ دهنده می­یابی. - امالی الصدوق 214 - 215 -

**[ترجمه]

إیضاح

حولت أبصارهم من قلوبهم أی جعلت قلوبهم مشغولة بذکری بحیث لا تشتغل بما رأته الأبصار أو لا تنظر أبصارهم إلی ما تشتهیه قلوبهم و یحتمل أن یکون من قلوبهم صفة أو حالا لقوله أبصارهم أی حولت أبصار قلوبهم عن النظر إلی غیری و یؤیده الفقرة الثانیة (3).

**[ترجمه]«حوّلت أبصارهم من قلوبهم» یعنی دلهایشان با ذکر من مشغول می شوند. به طوری که به آن چه که چشمهایشان می بینند توجهی نمی­کنند، یا این که یعنی، چشمهایشان به آن چه که قلبشان می خواهد نگاه نمی­کنند. و می­توان «عن قلوبهم» را صفت یا حال برای «حوّلت أبصار قلوبهم عن النّظر إلی غیری» گرفت که بند دوم صدق این معنا را تایید می کند.

**[ترجمه]

«8»

-ید، التوحید لی، الأمالی للصدوق ابْنُ مَسْرُورٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا صَعِدَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الطُّورِ فَنَاجَی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَا رَبِّ أَرِنِی خَزَائِنَکَ قَالَ یَا مُوسَی إِنَّمَا خَزَائِنِی إِذَا أَرَدْتُ شَیْئاً أَنْ أَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (4).

مع، معانی الأخبار أبی و ابن الولید عن سعد عن ابن عیسی عن ابن محبوب مثله (5).

**[ترجمه]توحید، امالی الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که موسی از کوه طور بالا رفت و با خداوند مناجات کرد فرمود: خدایا، گنج هایت را به من نشان بده، خداوند فرمود: ای موسی، گنج های من طوری هستند که هرگاه چیزی بخواهم به محض آن که به چیزی بگویم باش (حاضر شو)، در همان لحظه حاضر می شود. - . توحید الصدوق : 123، امالی الصدوق : 305 -

معانی الاخبار: از ابن محبوب چنین روایتی نقل شده است.

**[ترجمه]

«9»

-لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ الْخَزَّازِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قَالَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ بِی فَقَالَ یَا رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ بِی ثَلَاثاً فَقَالَ یَا رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ بِأُمِّکَ قَالَ یَا رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ بِأُمِّکَ قَالَ أَوْصِنِی قَالَ أُوصِیکَ بِأَبِیکَ قَالَ فَکَانَ یُقَالُ لِأَجْلِ

ص: 330


1- فی نسخة: و من عینک الدموع.
2- أمالی الصدوق: 214- 215. فی نسخة: و ادعنی فانی قریب مجیب.
3- یمکن أن یقرأ الفعلان علی بناء المعلوم و المجهول، و الأول أظهر لان التحویل و التمثیل إن کان من فعلهم فکان ذکر الفاعل أکمل و أدخل فی مدحهم، فکان الانسب: حولوا و مثلوا، و إن کان من فعله تعالی فبیان الفاعل أتم فی معرض الامتنان الا أن یقال: لما کان الغرض مدحهم أعرض تعالی عما فعل بهم من اللطف، و اکتفی ببیان ما یتعلق بکمالهم فتدبر منه رحمه اللّه.
4- توحید الصدوق: 123، أمالی الصدوق: 305.
5- معانی الأخبار: 114.

ذَلِکَ إِنَّ لِلْأُمِّ ثلثا (ثُلُثَیِ) الْبِرِّ (1)وَ لِلْأَبِ الثُّلُثَ (2).

**[ترجمه]امالی الصدوق: از امام باقر علیه السلام روایت است که: موسی فرمود: خدایا، من را نصیحت کن. فرمود: تو را به خودم سفارش می کنم، موسی فرمود: خدایا نصیحتم کن. خدا فرمود: تو را به خودم سفارش می کنم، و سه بار این را تکرار کرد. سپس موسی فرمود: خدایا نصیحتم کن. فرمود: تو را به نیکی کردن به مادرت سفارش می کنم. موسی فرمود: خدایا نصیحتم کن. خدا فرمود: تو را به نیکی کردن به مادرت سفارش می کنم. موسی فرمود: خدایا، نصیحتم کن. خدا فرمود: تو را به نیکی کردن به پدرت سفارش می کنم. سپس امام باقر علیه السلام فرمود: به خاطر همین گفته شده

ص: 330

که برای مادر، دو سوم نیکی و برای پدر، یک سوم نیکی است. - . امال الصدوق : 305 - 306 -

**[ترجمه]

«10

-لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْخَیَّاطِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی کُنْ خَلَقَ الثَّوْبِ نَقِیَّ الْقَلْبِ حِلْسَ الْبَیْتِ مِصْبَاحَ اللَّیْلِ تُعْرَفُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ تُخْفَی عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ یَا مُوسَی إِیَّاکَ وَ اللَّجَاجَةَ وَ لَا تَکُنْ مِنَ الْمَشَّاءِینَ فِی غَیْرِ حَاجَةٍ وَ لَا تَضْحَکْ مِنْ غَیْرِ عَجَبٍ وَ ابْکِ عَلَی خَطِیئَتِکَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ (3).

**[ترجمه]امالی الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: از مناجات حضرت موسی با خداوند متعال این بود که: ای موسی، لباس هایت کهنه ولی دلت پاک و تازه و خانه نشین باش و چراغ شب باش تا در بین اهل آسمان شناخته شوی، و در بین اهل زمین ناشناس بمانی. ای موسی، از لجاجت دوری کن و در صورت عدم نیاز - بی دلیل - راه نرو، و در غیر از زمان خوشحالی نخند و ای موسی به خاطر اشتباهاتت گریه کن. - . امالی الصدوق : 306 -

**[ترجمه]

توضیح

(4)قال الفیروزآبادی الحلس بالکسر کساء علی ظهر البعیر تحت البرذعة (5)و یبسط فی البیت تحت حر (6)الثیاب و هو حلس بیته إذا لم یبرح مکانه (7).

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: حلس، با کسره حرف حاء : پارچه ای است که بر پشت شتر زیر جل آن می گذارند و در خانه زیر چیزهای باارزش پهن می شود و «هو حلس بیته» یعنی خانه اش را ترک نمی­کند.

**[ترجمه]

«11

-لی، الأمالی للصدوق بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَاقَ الْحَدِیثَ الطَّوِیلَ (8)إِلَی أَنْ قَالَ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَأَخْبِرْنِی عَنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ مَکْتُوبَاتٍ فِی التَّوْرَاةِ وَ سَاقَهُ إِلَی أَنْ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ هِیَ بِالْعِبْرَانِیَّةِ طاب (9)ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ

ص: 331


1- هکذا فی النسخ و الصحیح کما فی المصدر: ثلثی البر.
2- أمالی الصدوق: 305- 306.
3- أمالی الصدوق: 306.
4- فی نسخة. «بیان» بدل «توضیح».
5- البردعة و البرذعة: کساء یلقی علی ظهر الدابّة.
6- الحر بضم الحاء: خیار الشی ء و أعتقه.
7- غیر خفی أن الإسلام یری الرهبنة و الاعتزال و الانفراد و التجنب عن الدخول فیما یحتاج إلیه المجتمع و به تقوم عمده من المکاسب و الحرف و الصنائع جریمة تهدم حقوق الانسانیة و تضر ببقاء النوع الانسانی و المجتمع، و هو یری التجارة و الزراعة و الصناعة و التعاون فیما یحتاج إلیه البشر و به یکون قوامهم و معاشهم من أهم الأمور و أعظم الطاعات، فقوله: حلس بیته إمّا یختص بالادیان السالفة أو کنایة عن اجتناب الشهرة.
8- تقدم الحدیث بتمامه مسندا فی ج 9: 294- 302.
9- فی نسخة: و هو بالعبرانیة طاب.

یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ فِی السَّطْرِ الثَّانِی اسْمُ وَصِیِّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ فِی الثَّالِثِ وَ الرَّابِعِ سِبْطَیَّ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ فِی السَّطْرِ الْخَامِسِ أُمُّهُمَا فَاطِمَةُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ فِی التَّوْرَاةِ اسْمُ وَصِیِّی إِلْیَا وَ اسْمُ السِّبْطَیْنِ شَبَّرُ وَ شَبِیرٌ وَ هُمَا نُورَا فَاطِمَةَ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ (1).

**[ترجمه]امالی الصدوق: از امام حسن علیه السلام روایت است که: مردی یهودی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد. سپس امام حسن علیه السلام روایت را ادامه داد تا این که آن مرد پرسید: من را از پنج چیز که در تورات به آن ها اشاره شده است، با خبر کن. و روایت را ادامه داد تا این که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اولین چیزی که در تورات نوشته شده است این است که «محمد فرستاده خدا است» و آن با زبان عبری «طاب» است، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم این آیه را تلاوت کرد:

ص: 331

«یجدونه مکتوبا عندهم فی التورات و الانجیل و مبشرا برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد» و در سطر دوم تورات اسم علی بن ابی طالب جانشینم آمده است و در خط سوم و چهارم نوه هایم حسن و حسین علیهما السلام و در سطر پنجم مادر آن دو فاطمه سلام الله علیها سرور زنان دنیا آمده است. که در تورات اسم جانشینم به اسم إلیا و اسم نوه هایم شبر و شبیر و انها دو نور فاطمه هستند. آن مرد یهودی گفت: راست گفتی، ای محمد. - . امالی الصدوق : 115 - 116 -

**[ترجمه]

«12

-یه، من لا یحضره الفقیه بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: اسْمُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فِی تَوْرَاةِ مُوسَی الْحَادُّ وَ تَأْوِیلُهُ یُحَادُّ مَنْ حَادَّ اللَّهُ دِینَهُ قَرِیباً کَانَ أَمْ بَعِیداً.

**[ترجمه]من لا یحضرالفقیه: امام باقر علیه السلام فرمود: اسم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم در تورات با عنوان موسی الحاد آمده است و به معنای کسی که خداوند دین موسی را در زمانی نزدیک یا دور، با دین او را باطل می کند.

**[ترجمه]

«13

-ف، تحف العقول مُنَاجَاةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی لَا تُطِلْ فِی الدُّنْیَا أَمَلَکَ فَیَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ قَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ أَمِتْ قَلْبَکَ بِالْخَشْیَةِ وَ کُنْ خَلَقَ الثِّیَابِ جَدِیدَ الْقَلْبِ تُخْفَی عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ وَ تُعْرَفُ بَیْنَ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ صِحْ إِلَیَّ مِنْ کَثْرَةِ الذُّنُوبِ صِیَاحَ الْهَارِبِ مِنْ عَدُوِّهِ وَ اسْتَعِنْ بِی عَلَی ذَلِکَ فَإِنِّی نِعْمَ الْمُسْتَعَانُ یَا مُوسَی إِنِّی أَنَا اللَّهُ فَوْقَ الْعِبَادِ وَ الْعِبَادُ دُونِی وَ کُلٌّ لِی دَاخِرُونَ فَاتَّهِمْ نَفْسَکَ عَلَی نَفْسِکَ وَ لَا تَأْمَنْ (2)وَلَدَکَ عَلَی دِینِکَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ وَلَدُکَ مِثْلَکَ یُحِبُّ الصَّالِحِینَ یَا مُوسَی اغْسِلْ وَ اغْتَسِلْ وَ اقْتَرِبْ مِنْ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ یَا مُوسَی کُنْ إِمَامَهُمْ فِی صَلَاتِهِمْ وَ فِیمَا یَتَشَاجَرُونَ وَ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ بِمَا أَنْزَلْتُ عَلَیْکَ فَقَدْ أَنْزَلْتُهُ حُکْماً بَیِّناً وَ بُرْهَاناً نَیِّراً وَ نُوراً یَنْطِقُ بِمَا فِی الْأَوَّلِینَ وَ بِمَا هُوَ کَائِنٌ فِی الْآخِرِینَ یَا مُوسَی أُوصِیکَ وَصِیَّةَ الشَّفِیقِ الْمُشْفِقِ بِابْنِ الْبَتُولِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ صَاحِبِ الْأَتَانِ وَ الْبُرْنُسِ وَ الزَّیْتِ وَ الزَّیْتُونِ وَ الْمِحْرَابِ (3)وَ مِنْ بَعْدِهِ بِصَاحِبِ الْجَمَلِ الْأَحْمَرِ الطَّیِّبِ الطَّاهِرِ الْمُطَهَّرِ فَمَثَلُهُ فِی کِتَابِکَ أَنَّهُ مُؤْمِنٌ مُهَیْمِنٌ عَلَی الْکُتُبِ (4)وَ أَنَّهُ رَاکِعٌ

ص: 332


1- أمالی الصدوق: 115- 116.
2- فی المصدر و فی الروضة: و لا تأتمن.
3- قال المصنّف فی المرآة: الاتان بالفتح: الحمارة. و البرنس بالضم: قلنسوة طویلة، و کان النساک یلبسونها فی صدر الإسلام. و المراد بالزیتون و الزیت: التمرة المعروفة و دهنها لانه علیه السلام کان یأکلها، أو نزلتا له فی المائدة من السماء؛ أو المراد بالزیتون مسجد دمشق، أو جبال الشام کما ذکره الفیروزآبادی، أی أعطاه اللّه بلاد الشام. و بالزیت الدهن الذی روی أنه کان فی بنی إسرائیل و کان غلیانها من علامات النبوّة، و المحراب لزومه و کثرة العبادة فیه.
4- فی الروضة: مهیمن علی الکتب کلها. قلت: یحتمل أن یکون الصواب: و کتابه مهیمن علی الکتب. و المهیمن من هیمن علی کذا أی صار رقیبا علیه و حافظا.

سَاجِدٌ رَاغِبٌ رَاهِبٌ إِخْوَانُهُ الْمَسَاکِینُ وَ أَنْصَارُهُ قَوْمٌ آخَرُونَ (1)وَ سَیَکُونُ فِی زَمَانِهِ أَزْلٌ وَ زَلَازِلُ (2)وَ قَتْلٌ اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ مُحَمَّدٌ الْأَمِینُ مِنَ الْبَاقِینَ الْأَوَّلِینَ (3)یُؤْمِنُ بِالْکُتُبِ کُلِّهَا وَ یُصَدِّقُ جَمِیعَ الْمُرْسَلِینَ (4)أُمَّتُهُ مَرْحُومَةٌ مُبَارَکَةٌ (5)لَهُمْ سَاعَاتٌ مُوَقَّتَاتٌ یُؤَذِّنُونَ فِیهَا بِالصَّلَوَاتِ فَبِهِ صَدِّقْ فَإِنَّهُ أَخُوکَ (6)یَا مُوسَی إِنَّهُ أَمِینِی (7)وَ هُوَ عَبْدُ صِدْقٍ مُبَارَکٌ لَهُ فِیمَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ یُبَارَکُ عَلَیْهِ (8)کَذَلِکَ کَانَ فِی عِلْمِی وَ کَذَلِکَ خَلَقْتُهُ بِهِ أَفْتَحُ السَّاعَةَ وَ بِأُمَّتِهِ أَخْتِمُ مَفَاتِیحَ الدُّنْیَا (9)فَمُرْ ظَلَمَةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ لَا یَدْرُسُوا اسْمَهُ وَ لَا یَخْذُلُوهُ وَ إِنَّهُمْ لَفَاعِلُونَ وَ حُبُّهُ لِی حَسَنَةٌ وَ أَنَا مَعَهُ وَ أَنَا مِنْ حِزْبِهِ (10)وَ هُوَ مِنْ حِزْبِی وَ حِزْبِی هُمُ الْغَالِبُونَ یَا مُوسَی أَنْتَ عَبْدِی وَ أَنَا إِلَهُکَ لَا تَسْتَذِلَّ الْحَقِیرَ الْفَقِیرَ وَ لَا تَغْبِطِ الْغَنِیَّ بِشَیْ ءٍ یَسِیرٍ وَ کُنْ عِنْدَ ذِکْرِی خَاشِعاً وَ عِنْدَ تِلَاوَةِ رَحْمَتِی طَامِعاً فَأَسْمِعْنِی لَذَاذَةَ التَّوْرَاةِ بِصَوْتٍ خَاشِعٍ حَزِینٍ اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِکْرِی وَ اعْبُدْنِی وَ لَا تُشْرِکْ بِی إِنِّی أَنَا السَّیِّدُ الْکَبِیرُ إِنِّی خَلَقْتُکَ مِنْ نُطْفَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ مِنْ طِینَةٍ أَخْرَجْتُهَا مِنْ أَرْضٍ ذَلِیلَةٍ مَمْسُوحَةٍ (11)فَکَانَتْ

ص: 333


1- اذ لم یکن أنصاره صلّی اللّه علیه و آله و سلم من قریش و من قومه فتأمل. منه رحمه اللّه.
2- الازل بالفتح مصدر أزل یأزل: وقع فی ضیق و شدة، أو بالکسر بمعنی الداهیة. الزلازل الشدائد و الاهوال.
3- فی الروضة: من الباقین من ثلة الاولین الماضین.
4- أی یظهر صدقهم لانه یظهر صدق نفسه بالمعجزة و یخبر بصدقهم فیظهر صدقهم أیضا فتأمل منه ره.
5- فی الروضة هنا زیادة و هی هذه: ما بقوا فی الدین علی حقائقه.
6- فی الروضة: یؤدون فیها الصلوات أداء العبد الی سیده نافلته، فبه فصدق، و منهاجه فاتبع فانه أخوک.
7- فی الروضة: انه امی. و فیه: و یبارک علیه.
8- فی المصدر: نبارک علیه. و فی الروضة مثل المتن.
9- أی بامته ینقطع القتال و الفتح أو فتح جمیع الأمور، و علی التقدیرین کنایة عن اتصال امته بالقیامة و اللّه أعلم. منه رحمه اللّه.
10- کنایة عن النصرة. ای انی انصره و اعینه.
11- هکذا فی النسخ. و فی المصدر و الروضة: «ممشوجة» أی مخلوطة من عناصر شتّی و أنواع مختلفة.

بَشَراً فَأَنَا صَانِعُهَا خَلْقاً فَتَبَارَکَ وَجْهِی وَ تَقَدَّسَ صُنْعِی لَیْسَ کَمِثْلِی شَیْ ءٌ وَ أَنَا الْحَیُّ الدَّائِمُ لَا أَزُولُ یَا مُوسَی کُنْ إِذَا دَعَوْتَنِی خَائِفاً مُشْفِقاً وَجِلًا وَ نَاجِنِی حِینَ تُنَاجِینِی بِخَشْیَةٍ مِنْ قَلْبٍ وَجِلٍ وَ أَحْیِ بِتَوْرَاتِی أَیَّامَ الْحَیَاةِ وَ أَعْلِمِ الْجَاهِلِینَ مَحَامِدِی (1)وَ ذَکِّرْهُمْ آلَائِی وَ نِعَمِی وَ قُلْ لَهُمْ لَا یَتَمَادَوْنَ فِی غَیِّ مَا هُمْ فِیهِ فَإِنَّ أَخْذِی أَلِیمٌ شَدِیدٌ (2)یَا مُوسَی إِنِ انْقَطَعَ حَبْلُکَ مِنِّی لَمْ یَتَّصِلْ بِحَبْلِ غَیْرِی فَاعْبُدْنِی وَ قُمْ بَیْنَ یَدَیَّ مَقَامَ الْعَبْدِ الْحَقِیرِ ذُمَّ نَفْسَکَ وَ هِیَ أَوْلَی بِالذَّمِّ وَ لَا تَتَطَاوَلْ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِکِتَابِی فَکَفَی بِهَذَا وَاعِظاً لِقَلْبِکَ وَ مُنِیراً وَ هُوَ کَلَامُ رَبِّ الْعَالَمِینَ جَلَّ وَ تَعَالَی یَا مُوسَی مَتَی مَا دَعَوْتَنِی وَجَدْتَنِی فَإِنِّی سَأَغْفِرُ لَکَ عَلَی مَا کَانَ مِنْکَ السَّمَاءُ تُسَبِّحُ لِی وَجِلًا وَ الْمَلَائِکَةُ مِنْ مَخَافَتِی مُشْفِقُونَ وَ أَرْضِی (3)تُسَبِّحُ لِی طَمَعاً وَ کُلُّ الْخَلْقِ یُسَبِّحُونَ لِی دَاخِرِینَ ثُمَّ عَلَیْکَ بِالصَّلَاةِ فَإِنَّهَا مِنِّی بِمَکَانٍ وَ لَهَا عِنْدِی عَهْدٌ وَثِیقٌ وَ أَلْحِقْ بِهَا مَا مِنْهَا (4)زَکَاةَ الْقُرْبَانِ مِنْ طَیِّبِ الْمَالِ وَ الطَّعَامِ فَإِنِّی لَا أَقْبَلُ إِلَّا الطَّیِّبَ یُرَادُ بِهِ وَجْهِی اقْرِنْ مَعَ ذَلِکَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ فَإِنِّی أَنَا اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ وَ الرَّحِمُ إِنِّی خَلَقْتُهَا فَضْلًا مِنْ رَحْمَتِی لِیَتَعَاطَفَ بِهَا الْعِبَادُ وَ لَهَا عِنْدِی سُلْطَانٌ فِی مَعَادِ الْآخِرَةِ وَ أَنَا قَاطِعٌ مَنْ قَطَعَهَا وَ وَاصِلٌ مَنْ وَصَلَهَا وَ کَذَلِکَ أَفْعَلُ بِمَنْ ضَیَّعَ أَمْرِی یَا مُوسَی أَکْرِمِ السَّائِلَ إِذَا أَتَاکَ بِرَدٍّ جَمِیلٍ أَوْ إِعْطَاءٍ یَسِیرٍ فَإِنَّهُ یَأْتِیکَ مَنْ لَیْسَ بِإِنْسٍ وَ لَا جَانٍّ مَلَائِکَةُ الرَّحْمَنِ یَبْلُونَکَ کَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ فِیمَا أَوْلَیْتُکَ وَ کَیْفَ مُوَاسَاتُکَ فِیمَا خَوَّلْتُکَ فَاخْشَعْ لِی بِالتَّضَرُّعِ وَ اهْتِفْ بِوَلْوَلَةِ (5)الْکِتَابِ وَ اعْلَمْ أَنِّی أَدْعُوکَ دُعَاءَ السَّیِّدِ مَمْلُوکَهُ لِیَبْلُغَ (6)بِهِ شَرَفَ الْمَنَازِلِ وَ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِی عَلَیْکَ وَ عَلَی آبَائِکَ الْأَوَّلِینَ یَا مُوسَی لَا تَنْسَنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ فَإِنَّ نِسْیَانِی یُقْسِی الْقُلُوبَ

ص: 334


1- فی المصدر و الروضة: و علم الجهال محامدی.
2- هکذا فی النسخ و الروضة، و فی المصدر: فان اخذی لهم شدید.
3- فی المصدر و الروضة: و الأرض.
4- فی المصدر و الروضة: ما هو منها.
5- الولولة بالفتح: رفع الصوت بالویل و البکاء و الصیاح.
6- فی المصدر: لتبلغ.

وَ مَعَ کَثْرَةِ الْمَالِ کَثْرَةُ الذُّنُوبِ الْأَرْضُ مُطِیعَةٌ وَ السَّمَاءُ مُطِیعَةٌ وَ الْبِحَارُ مُطِیعَةٌ فَمَنْ عَصَانِی شَقِیَ فَأَنَا الرَّحْمَنُ رَحْمَانُ کُلِّ زَمَانٍ (1)آتِی بِالشِّدَّةِ بَعْدَ الرَّخَاءِ وَ بِالرَّخَاءِ بَعْدَ الشِّدَّةِ وَ بِالْمُلُوکِ بَعْدَ الْمُلُوکِ وَ مُلْکِی قَائِمٌ دَائِمٌ لَا یَزُولُ وَ لَا یَخْفَی عَلَیَّ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَ کَیْفَ یَخْفَی عَلَیَّ مَا مِنِّی مُبْتَدَؤُهُ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ هَمُّکَ فِیمَا عِنْدِی وَ إِلَیَّ تَرْجِعُ لَا مَحَالَةَ یَا مُوسَی اجْعَلْنِی حِرْزَکَ وَ ضَعْ عِنْدِی کَنْزَکَ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ خَفْنِی وَ لَا تَخَفْ غَیْرِی إِلَیَّ الْمَصِیرُ یَا مُوسَی عَجِّلِ التَّوْبَةَ وَ أَخِّرِ الذَّنْبَ وَ تَأَنَّ فِی الْمَکْثِ بَیْنَ یَدَیَّ فِی الصَّلَاةِ وَ لَا تَرْجُ غَیْرِی اتَّخِذْنِی جُنَّةً لِلشَّدَائِدِ وَ حِصْناً لِمُلِمَّاتِ الْأُمُورِ (2)یَا مُوسَی نَافِسْ فِی الْخَیْرِ أَهْلَهُ فَإِنَّ الْخَیْرَ کَاسْمِهِ (3)وَ دَعِ الشَّرَّ لِکُلِّ مَفْتُونٍ یَا مُوسَی اجْعَلْ لِسَانَکَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِکَ تَسْلَمْ وَ أَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ تَغْنَمْ وَ لَا تَتَّبِعِ الْخَطَایَا فَتَنْدَمَ فَإِنَّ الْخَطَایَا مَوْعِدُهَا النَّارُ یَا مُوسَی أَطِبِ الْکَلَامَ لِأَهْلِ التَّرْکِ لِلذُّنُوبِ وَ کُنْ لَهُمْ جَلِیساً وَ اتَّخِذْهُمْ لِغَیْبِکَ إِخْوَاناً وَ جِدَّ مَعَهُمْ یَجِدُّونَ مَعَکَ (4)یَا مُوسَی مَا أُرِیدَ بِهِ وَجْهِی فَکَثِیرٌ قَلِیلُهُ وَ مَا أُرِیدَ بِهِ غَیْرِی فَقَلِیلٌ کَثِیرُهُ وَ إِنَّ أَصْلَحَ أَیَّامِکَ الَّذِی هُوَ أَمَامَکَ فَانْظُرْ أَیُّ یَوْمٍ هُوَ فَأَعِدَّ لَهُ الْجَوَابَ فَإِنَّکَ مَوْقُوفٌ وَ مَسْئُولٌ وَ خُذْ مَوْعِظَتَکَ مِنَ الدَّهْرِ وَ أَهْلِهِ فَإِنَّ الدَّهْرَ طَوِیلُهُ قَصِیرٌ وَ قَصِیرُهُ طَوِیلٌ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَانٍ فَاعْمَلْ کَأَنَّکَ تَرَی ثَوَابَ عَمَلِکَ لِکَیْ یَکُونَ أَطْمَعَ لَکَ فِی الْآخِرَةِ لَا مَحَالَةَ فَإِنَّ مَا بَقِیَ مِنَ الدُّنْیَا کَمَا وَلَّی مِنْهَا وَ کُلُّ عَامِلٍ یَعْمَلُ عَلَی بَصِیرَةٍ وَ مِثَالٍ (5)فَکُنْ مُرْتَاداً

ص: 335


1- فی نسخة من المصدر و فی الروضة: فانا الرحمن الرحیم، رحمن کل زمان.
2- أی شدائدها و نوازل السوء من نوازل الدنیا.
3- سیأتی تفسیره من المصنّف ذیل الخبر 52.
4- هکذا فی النسخ، و الظاهر أن الصواب کما فی نسخة من الروضة: یجودون معک. من جاد یجود، و یحتمل علی بعد کونه من جد یجد: اجتهد. اهتم.
5- تقدم شرح تلک الجمل قبل ذلک.

لِنَفْسِکَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَعَلَّکَ تَفُوزُ غَداً یَوْمَ السُّؤَالِ وَ هُنَالِکَ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ یَا مُوسَی طِبْ نَفْساً عَنِ الدُّنْیَا وَ انْطَوِ عَنْهَا فَإِنَّهَا لَیْسَتْ لَکَ وَ لَسْتَ لَهَا مَا لَکَ وَ لِدَارِ الظَّالِمِینَ إِلَّا لِعَامِلٍ فِیهَا بِخَیْرٍ (1)فَإِنَّهَا لَهُ نِعْمَ الدَّارُ یَا مُوسَی الدُّنْیَا وَ أَهْلُهَا فِتَنٌ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ فَکُلٌّ مُزَیَّنٌ (2)لَهُ مَا هُوَ فِیهِ وَ الْمُؤْمِنُ زُیِّنَتْ لَهُ الْآخِرَةُ فَهُوَ یَنْظُرُ إِلَیْهَا مَا یَفْتُرُ قَدْ حَالَتْ شَهْوَتُهَا (3)بَیْنَهُ وَ بَیْنَ لَذَّةِ الْعَیْشِ فَادَّلَجَتْهُ (4)بِالْأَسْحَارِ کَفِعْلِ الرَّاکِبِ السَّابِقِ (5)إِلَی غَایَتِهِ یَظَلُّ کَئِیباً وَ یُمْسِی حَزِیناً فَطُوبَی لَهُ لَوْ قَدْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ذَا یُعَایِنُ مِنَ السُّرُورِ یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ لَا تَکُنْ جَبَّاراً ظَلُوماً وَ لَا تَکُنْ لِلظَّالِمِینَ قَرِیناً یَا مُوسَی مَا عُمُرٌ وَ إِنْ طَالَ مَا یُذَمُّ آخِرُهُ وَ مَا ضَرَّکَ مَا زُوِیَ عَنْکَ إِذَا حُمِدَتْ مَغَبَّتُهُ (6)یَا مُوسَی صَرَخَ الْکِتَابُ إِلَیْکَ صُرَاخاً (7)بِمَا أَنْتَ إِلَیْهِ صَائِرٌ فَکَیْفَ تَرْقُدُ عَلَی هَذَا الْعُیُونُ أَمْ کَیْفَ یَجِدُ قَوْمٌ لَذَّةَ الْعَیْشِ لَوْ لَا التَّمَادِی فِی الْغَفْلَةِ وَ التَّتَابُعُ فِی الشَّهَوَاتِ وَ مِنْ دُونِ هَذَا جَزِعَ الصِّدِّیقُونَ یَا مُوسَی مُرْ عِبَادِی یَدْعُونِی عَلَی مَا کَانَ بَعْدَ أَنْ یُقِرُّوا بِی أَنِّی أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ أُجِیبُ الْمُضْطَرِّینَ وَ أَکْشِفُ السُّوءَ وَ أُبَدِّلُ الزَّمَانَ وَ آتِی بِالرَّخَاءِ وَ أَشْکُرُ الْیَسِیرَ وَ أُثِیبُ

ص: 336


1- فی المصدر و الروضة: بالخیر.
2- فی المصدر: فکل أمر مزین له ما هو فیه.
3- فی نسخة: قد حالت شهوتها لذتها بینه اه.
4- قال المصنّف فی مرآة العقول: الادلاج: السیر باللیل، و ظاهر العبارة انه استعمل هنا متعدیا بمعنی التسییر باللیل، و لم یأت فیما عندنا من کتب اللغة، و یمکن أن یکون علی الحذف و الایصال أی أدلجت الشهوة معه و سیرته بالاسحار کالراکب الذی یسابق قرنه الی الغایة التی یتسابقان إلیها. و الغایة هنا: الجنة و الفوز بالکرامة و القرب و الحب و الوصال، أو الموت و هو أظهر.
5- فی الروضة: السائق.
6- أی ما منعت و صرفت عنه. و المغبة بفتح المیم و الغین و تشدید الباء: عاقبة الشی ء.
7- فی نسخة من المصدر: صرح الکتاب صراحا. و فی الروضة: صرح إلیک الکتاب صراحا.

الْکَثِیرَ (1)وَ أُغْنِی الْفَقِیرَ وَ أَنَا الدَّائِمُ الْعَزِیزُ الْقَدِیرُ فَمَنْ لَجَأَ إِلَیْکَ وَ انْضَوَی إِلَیْکَ (2)مِنَ الْخَاطِئِینَ فَقُلْ أَهْلًا وَ سَهْلًا بِأَرْحَبِ الْفِنَاءِ نَزَلْتَ بِفِنَاءِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (3)وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ کُنْ کَأَحَدِهِمْ وَ لَا تَسْتَطِلْ عَلَیْهِمْ بِمَا أَنَا أَعْطَیْتُکَ فَضْلَهُ وَ قُلْ لَهُمْ فَلْیَسْأَلُونِی مِنْ فَضْلِی وَ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَمْلِکُهَا أَحَدٌ غَیْرِی وَ أَنَا ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ کَهْفُ الْخَاطِئِینَ وَ جَلِیسُ الْمُضْطَرِّینَ وَ مُسْتَغْفَرٌ لِلْمُذْنِبِینَ إِنَّکَ مِنِّی بِالْمَکَانِ الرَّضِیِّ فَادْعُنِی بِالْقَلْبِ النَّقِیِّ وَ اللِّسَانِ الصَّادِقِ وَ کُنْ کَمَا أَمَرْتُکَ أَطِعْ أَمْرِی وَ لَا تَسْتَطِلْ عَلَی عِبَادِی بِمَا لَیْسَ مِنْکَ مُبْتَدَؤُهُ وَ تَقَرَّبْ إِلَیَّ فَإِنِّی مِنْکَ قَرِیبٌ فَإِنِّی لَمْ أَسْأَلْکَ مَا یُؤْذِیکَ ثِقَلُهُ وَ لَا حَمْلُهُ إِنَّمَا سَأَلْتُکَ أَنْ تَدْعُوَنِی فَأُجِیبَکَ وَ أَنْ تَسْأَلَنِی فَأُعْطِیَکَ وَ أَنْ تَتَقَرَّبَ بِمَا مِنِّی أَخَذْتَ تَأْوِیلَهُ وَ عَلَیَّ تَمَامُ تَنْزِیلِهِ یَا مُوسَی انْظُرْ إِلَی الْأَرْضِ فَإِنَّهَا عَنْ قَرِیبٍ قَبْرُکَ وَ ارْفَعْ عَیْنَیْکَ إِلَی السَّمَاءِ فَإِنَّ فَوْقَکَ فِیهَا مُلْکاً عَظِیماً وَ ابْکِ عَلَی نَفْسِکَ مَا کُنْتَ فِی الدُّنْیَا وَ تَخَوَّفِ الْعَطَبَ (4)وَ الْمَهَالِکَ وَ لَا تَغُرَّنَّکَ زِینَةُ الدُّنْیَا وَ زَهْرَتُهَا وَ لَا تَرْضَ بِالظُّلْمِ وَ لَا تَکُنْ ظَالِماً فَإِنِّی لِلظَّالِمِ بِمَرْصَدٍ حَتَّی أُدِیلَ مِنْهُ الْمَظْلُومَ (5)یَا مُوسَی إِنَّ الْحَسَنَةَ عَشَرَةُ أَضْعَافٍ وَ مِنَ السَّیِّئَةِ الْوَاحِدَةِ الْهَلَاکُ لَا تُشْرِکْ بِی لَا یَحِلُّ لَکَ أَنْ تُشْرِکَ بِی قَارِبْ وَ سَدِّدْ (6)ادْعُ دُعَاءَ الطَّامِعِ الرَّاغِبِ فِیمَا عِنْدِی النَّادِمِ عَلَی مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ فَإِنَّ سَوَادَ اللَّیْلِ یَمْحُوهُ النَّهَارُ کَذَلِکَ السَّیِّئَةُ تَمْحُوهَا الْحَسَنَةُ

ص: 337


1- فی المصدر: و اثیب بالکثیر.
2- أی انضم إلیک و مال.
3- فی الکافی: أهلا و سهلا یا رحب الفناء بفناء ربّ العالمین. و قال المصنّف فی مرآة العقول: الرحب: الواسع. و فناء الدار ککساء: ما اتسع من أمامها، أی یا من فناؤه للذی نزل به رحب.
4- العطب: الهلاک.
5- فی المجمع: فی الحدیث: قد أدال اللّه تعالی من فلان هو من الادالة: النصرة و الغلبة یقال: ادیل لنا علی أعدائنا ای نصرنا علیهم.
6- فی النهایة: و فیه: قاربوا أی اقتصدوا فی الأمور کلها، و اترکوا العلو فیها و التقصیر، یقال قارب فلان فی الأمور: إذا اقتصد. و سددوا أی اطلبوا بأعمالکم السداد و الاستقامة و هو القصد فی الامر و العدل فیه.

وَ عَشْوَةُ (1)اللَّیْلِ تَأْتِی عَلَی ضَوْءِ النَّهَارِ وَ کَذَلِکَ السَّیِّئَةُ تَأْتِی عَلَی الْحَسَنَةِ فَتُسَوِّدُهَا (2).

کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عِیسَی رَفَعَهُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ نَاجَاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَقَالَ فِی مُنَاجَاتِهِ یَا مُوسَی لَا تُطَوِّلْ فِی الدُّنْیَا أَمَلَکَ.

و ذکر نحوه مع زیادات (3)ستأتی مع شرحها فی کتاب الروضة (4).

**[ترجمه]تحف العقول: نجوای خداوند با موسی علیه السلام: ای موسی آرزوهای بلند در دنیا نداشته باش چون آن ها قلبت را بی رحم می کنند و آدم بی رحم از من دور است. قلبت را با ترس به خدا نزدیک کن و لباس های کهنه بپوش ولی قلبت تازه و نو باشد تا در بین اهل زمین ناشناخته و در بین اهل آسمان شناخته شوی. و در هنگام زیاد بودن گناهت از من کمک بخواه به مانند انسان فراری از دشمنش به من پناه ببر، و در آن هنگام از من کمک بخواه که من بهترین کمک کننده هستم ای موسی من خدای بندگانم هستم. من برتر از آن ها و آن ها کوچکتر از من هستند و همه آن ها نسبت به من خوار و ذلیل هستند. خودت را برای کارهایت متهم کن (خودت مسئول کارهای خودت هستی) فرزندت را نسبت به دینت ایمن ندان جز این که فرزندت به مانند خودت انسان های صالح را دوست داشته باشد. ای موسی، خودت را شستشو بده و غسل کن و خودت را به بندگان صالح نزدیک کن. ای موسی، در نماز و دعواهایشان امام آن ها باش. و با حق بر اساس آن چه که به تو نازل شده است در بین آن ها قضاوت کن، که به راستی یک حکم روشن و برهانی دقیق و نوری که با پیامبران اول و آخر همراه است برتو نازل شده است. ای موسی، تو را با یک نصحیت دلسوزانه به پسر مریم پاکدامن عیسی علیه السلام صاحب اتان ( اتان: الاغ معروف عیسی ) و همچنین به صاحب عبای مخصوص، زیت و زیتون و محراب و به کسی که بعد از او صاحب شتر قرمز و پاک و پاکیزه و مطهر است، سفارش می کنم، مَثَل او در کتاب تو کسی است که به کتاب های آسمانی ایمان دارد و مسلط است. و او رکوع کننده

ص: 332

و سجده کننده است و به خدا امید دارد و از او می­ترست. برادرانش از بیچارگانند و پیروانش از قوم خودش نیستند. و در زمان او سختی و مصیبت ها و قتل زیاد است اسمش احمد و محمد امین از باقی­ماندگان نخستین است. او به همه کتاب های آسمانی و به همه پیامبران ایمان دارد و امت او مورد رحمت خداوند هستند، و مبارک هستند. در روز ساعات مشخص دارند که برای نماز خواندن اذان می دهند، او را باور و تصدیق کن او برادر توست. ای موسی، او امین من است، او بنده صادق و مبارک خداوند است دستش را بر روی هر چیزی بگذارد مبارک می شود. این چنین است در علم من و اینچنین او را آفریده­ام. با او قیامت را آغاز می­کنم و به امت او کلیدهای دنیا را ختم می­کنم، پس به بنی اسرائیل بگو که اسمش را فراموش نکنند و او را ناامید نکنند ، که آن ها چنین کاری را انجام می دهند. عشق به او نزد من نیکوست من با او و از حزب او هستم و به او کمک می کنم و او نیز جزو حزب من است و حزب من همیشه پیروز است. ای موسی تو بنده من هستی و من خدای تو، انسان فقیر و حقیر را ذلیل نکن و بر انسان ثروتمند به خاطر یک چیز کم غبطه نخور و در هنگام ذکر کردن من فروتن باش و هنگام تلاوت رحمت من طمع داشته باش، اذت خواندن تورات را با صدایی فروتن و غمگین به گوش من برسان و هنگام ذکر من مطمئن باش و مرا عبادت کن و برایم شریک قرار مده من سرور بزرگ شما هستم. همانا تو را از نطفه از آب پست و از گِلی خلق کردم که آن را از زمینی ذلیل و مخلوط خارج کردم،

ص: 333

پس بشر شد و من خالق او (نوع انسان) هستم؛ پس مبارک است وجه من و مقدس است ساخته من، هیچ چیز به مانند من وجود ندارد، فقط من زنده دائمی هستم و هیچ وقت از بین نمی­روم، ای موسی هرگاه مرا یاد می کنی ترسان و مهربان و هراسان مرا بخوان و هرگاه مرا مناجات می کنی از روی ترس و هراس مرا مناجات کن و با کتاب توراتم روزهای زندگی را زنده کن و به انسان های نادان سپاس کردنم را یاد بده و نشانه ها و نعمت هایم را بر آن ها یادآوری کن و به آن ها بگو در گمراهی که دچار آن هستند ادامه ندهند چون عذاب من دردناک و سخت است.

ای موسی، اگر عشقت نسبت به من قطع شد به ریسمان غیر از من متصل نشو، مرا عبادت کن و در برابر من به مانند یک بنده حقیر باش، خودت را ملامت کن که نفس انسانی بیشتر شایسته ملامت کردن است، و با کتابم بر بنی اسرائیل سرکشی مکن، آن برای نصیحت و روشنایی قلبت کافی است، آن کلام خداوند متعال است. ای موسی، هرگاه مرا بخوانی مرا خواهی یافت، گناهانت را که مرتکب شدی می بخشم، آسمان با حالت ترسان مرا تسبیح می کند و فرشتگان از ترس من نگران هستند و زمین به طمع چیزی مرا تسبیح می کند و همه مخلوقاتم ذلیلانه مرا تسبیح می کنند، پس نماز را به پا دار چون آن نزد من مهم است و با من رابطه محکمی دارد و همچنین زکات قربانی به مانند نماز هستند و آن ها باید از بهترین اموال و غذاهایت باشند، چون من مال زکات و قربانی اگر از بهترین آن ها و برای رضایت من نباشد را قبول ندارم، صله رحم را انجام بده، من خداوند مهربان و بخشنده هستم و مهربانی را جدا از رحم خودم خلق کردم تا بندگانم نسبت به هم مهربان باشند و صله رحم در روز قیامت در نزد من بسیار ارزشمند است. هرکس که آن را قطع کند من هم او قطع ­کننده هستم و هرکس که آن را انجام بدهد من هم به او رحم می کنم و همچنین کسی که دستوراتم را انجام ندهد با او چنین رفتار می کنم.

ای موسی انسان نیازمند را گرامی بدار، اگر از تو چیزی خواست و چیزی نداشتی او را با رفتار نیکو رد کن یا این که به او حتی یک چیز ساده ببخش چون او برای کمک به طرف تو آمده است و ملائکه خداوند قصد امتحان کردن تورا دارند که چگونه با کسی که نزدت آمده رفتار کردی و آن چه را که به تو اعطا کردیم را چگونه بخشیدی و با گریه و زاری در برابر من فروتنی کن و کتاب را با گریه و ناله بخوان بدان من تو را مثل خواندن سروری می­خوانم که برده­اش را می­خواند تا او را به منزلت های شریف برساند و این از فضل من بر تو و پدرانت در زمان های پیش است. ای موسی هیچ وقت مرا فراموش نکن و به زیادی مال و ثروت خوشحال نباش، همانا فراموش کردن من قلب را ظالم می کند

ص: 334

و با زیاد شدن مال و ثروت گناه کردن زیاد میشود. زمین و آسمان و دریاها مطیع من هستند و هر کس از من سرکشی کند بدبخت میشود، من خداوند مهربان هستم که در هر زمانی مهربان هستم، بعد از آسایش سختی و بعد از سختی آسایش را برای مردم می آورم و بعد از یک پادشاه، پادشاه دیگر را بر سر قدرت می آورم و مملکت و پادشاهی من دائمی است و هیچ وقت نابود نمی شود. هیچ چیزی در زمین و آسمان بر من مخفی نیست. چگونه چیزی بر من مخفی باشد در حالی که اصل آن من هستم و چگونه هم وغم تو آن چه نزد من است نباشد در حالی که ناگزیر به سوی من بازمی­گردی.

ای موسی، مرا محافظ خودت قرار بده و گنج کارهای نیکویت را نزد من قرار بده و تنها از من بترس، که بازگشت همه به سوی من است.

ای موسی توبه ات را زود انجام بده و گناه کردنت را به تأخیر بینداز و در نماز کردنت متأنی و صبور باش و غیر از من به کسی امید نداشته باش. من را سپر خودت در برابر سختی ها و سنگرت در برابر مصیبت های دنیا قرار بده.

ای موسی در کار خیر با مردم نیکو کار مسابقه بده چون خیر به مانند اسمش از کارهای نیکو است و انجام کار شر را به هر انسان فریبکار بسپار.

ای موسی، زبانت را در پشت قلبت قرار بده تاسلامت باشی، و در شبانه روز مرا زیاد یاد کن تا بی نیاز شوی، از اشتباهاتت پیروی نکن چون پشیمان می شوی و چون موعد انسان خطا کار آتش است.

ای موسی با کسانی که گناه انجام نمی دهند نیکو صحبت کن و با آن ها همنشینی کن و آن ها را برای زمان نبودنت برادر خودت قرار بده، با آن ها درست رفتار کن تا با تو درست رفتار کنند.

ای موسی هر کس برای رضایت من کاری انجام دهد کار کوچکش بزرگ و هر کس برای غیر از من کار بکند کار بزرگش کوچک حساب می شود. بهترین روزهایت زمان پیش روی توست، فکر کن آن روز چه روزیست و برای آن روز جواب حاضر کن چون تو مسئول کارهایی هستی که انجام دادی، از دنیا و ساکنان آن پند بگیر، زمان طولانی دنیا کوتاه و زمان کوتاهش طولانی است. همه چیز فانی و نابود می شود، طوری کار کن که انگار پاداش کارت را می بینی تا باعث و انگیزه تو برای کار بیشتر و توشه آخرتت بشود چون هرچه در دنیا

باقی مانده مثل آن است که رفته است - تمام می­شود - و هر انسانی کارش را از روی آگاهی و الگو انجام می دهد، ای موسی

ص: 335

خودت را بشناس. ای موسی شاید فردا روز بازخواست پیروز شوی آن جاست که انسان های یاوه گو ضرر می کنند.

ای موسی نفست را از آرزوهای دنیا پاک کن و از آن ها دوری کن چون تو متعلق به آن نیستی و آن هم برای تو آفریده نشده است. تو با خانه ستمگران چکار، مگر برای کسی که کار خیر بکند که برای او بهترین جایگاه است.

ای موسی دنیا و مردم آن برای یکدیگر فتنه هستند، هرکدام خودش را برای یکدیگر مزین می کنند ولی آخرت برای انسان مؤمن مزین شده است و به آن به عنوان یک نعمت و زینت نگاه می کند که شهوتش بین او و بین لذت دنیایی قرار گرفته است و باعث شده در شب حرکت کند و برای رسیدن به هدفش به مانند اسب سواری که در ردیف اول مسابقه قرار دارد تلاش می کند و همیشه غمگین است و روزش را با اندوهگینی شب می­کند. خوش به حال او، اگر پرده های حجاب برداشته شوند چه خوشحالی­هایی را می­بیند ؟!

ای موسی اگر دیدی که ثروت به سوی تو می آید بگو: این جزای زود رس گناهی است که انجام دادم و اگر فقر به سویت آمد بگو: درود بر شعارهای انسان های صالح و انسانی ظالم و ستمگر نباش و با انسان های ظالم همنشینی مکن.

ای موسی آن چه آخرش مذمت شود عمر نیست اگر چه طولانی باشد و آن چه از تو منع شود به تو ضرر نمی­رساند اگر سرانجامش پسندیده باشد.

ای موسی! کتاب برای تو فریاد می­زند که سرنوشت تو به کجاست پس چگونه با این چشمها می­خوابی یا اگر غفلت و دنبال کردن پی در پی شهوات نبود چگونه قومی لذت عیش را می­یافتند، برای چنین چیزی راستگویان گریه و ناله می­کنند؟

ای موسی به بندگان دستور بده که من را عبادت بکنند و اگر در هر کاری من را دعا کنند و به خداوندی و مهربان بودن من اقرار و اعتراف بکنند دعای نیازمندان را قبول می کنم و بدی و زشتی را از بندگانم بر می دارم و وضعیت بد آن ها را تغییر می دهم و آسایش را برای آن ها م­ آورم و بر اندک شکر می­کنم و ثواب

ص: 336

را زیاد می­کنم و فقیر را بی نیاز می کنم. همانا من خدای دائم و بی نیاز و توانا هستم. هر انسان خطا کاری به تو پناه آورد و تمایل یافت بگو خوش آمدی، به بهترین درگاه گام نهادی، به درگاه خداوند جهانیان. برای آن ها در نزد من طلب بخشش کن و مانند که یکی از آن ها باش، و با آن فضلی که من به تو دادم به آنان تکبر مکن و به آن ها بگو که باید به دنبال فضل و رحمت من باشند چون تنها مالک فضل و ورحمت حقیقی من هستم و من صاحب فضل بزرگ و پناهگاه خطاکاران و همنشین نیازمندان و بخشاینده گناهکاران هستم. تو در نزد من جایگاه رضایتمندی - والا - داری پس من را با یک قلب پاک و زبان صادق بخوان و آن طور رفتار کن که من به تو دستور دادم و همیشه دستورات من را اطاعت کن و با آن چه که آغاز آن در نزد تو نیست به بندگانم تکبر مکن، پس تو به من نزدیک بشو چون من به تو نزدیک هستم، من از تو چیزی نخواسته­ام که سنگینی و حمل آن تو را آزار دهد. از تو می خواهم که مرا دعا کنی تا تو را اجابت کنم و چیزی از من بخواهی تا آن را به تو بدهم

و این که به من نزدیک شوی با آن چه که تأویل آن را از من گرفتی و تنزیل کامل آن با من است.

ای موسی به زمین نگاه بکن آن به زودی قبر تو می شود و چشمانت را به سوی آسمان بالا ببر همانا در آن جا منزلگاه و پادشاهی بزرگی است و به خاطر این که در دنیا بودی گریه بکن و از هلاک و مهلکه­ها بترس و زیبایی هایی و درخشش ظاهری دنیا تو را فریب ندهند، هیچ وقت از ظلم کردن کسی به خودت راضی نباش - اجازه نده که به تو ظلم کنند - و هیچ وقت هم به کس دیگری ظلم نکن چون من در کمین ظالم هستم تا حق انسان مظلوم را از ظالم بگیرم.

ای موسی همانا نیکی و خوبی ده بخش است که فقط با یک بخش زشتی آن همه نیکی از بین می رود. و هیچ وقت برای من شریک قرار نده و برای تو جایز نیست که برای من شریک قرار دهی، در کارهایت همیشه جانب اعتدال را رعایت بکن و از مبالغه کردن و طمع زیاد بپرهیز؛ در هنگام دعا از من به رحمت و نعمت های من امید داشته باش و از دستاوردهای خودت امیدی نداشته باش، چون تاریکی شب با روشنایی روز از بین می رود و همچنین کارهای نیکو زشتی ها را از بین می برند،

ص: 337

و تاریکی شب بر روشنایی روز می­آید و همچنین کار زشت بر کارهایی نیک و خوب می آید و آن ها را سیاه می کند. - . تحف العقول : 490 – 496 -

کافی: از علی بن عیسی روایت است که: خداوند با موسی مناجات کرد و به موسی گفت: ای موسی آرزوهای بلند در دنیا نداشته باش و به مانند روایت قبلی را با اضافاتی نقل کرد و این روایت همراه با شرحش در کتاب الروضه آمده است. - . روضة الکافی : 42 - 49 -

**[ترجمه]

«14

-لی، الأمالی للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ جَاءَ إِبْلِیسُ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ یُنَاجِی رَبَّهُ فَقَالَ لَهُ مَلَکٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مَا تَرْجُو مِنْهُ وَ هُوَ فِی هَذِهِ الْحَالِ (5)یُنَاجِی رَبَّهُ فَقَالَ أَرْجُو مِنْهُ مَا رَجَوْتُ مِنْ أَبِیهِ آدَمَ وَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ وَ کَانَ فِیمَا نَاجَاهُ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ أَنْ قَالَ لَهُ یَا مُوسَی لَا أَقْبَلُ الصَّلَاةَ إِلَّا مِمَّنْ تَوَاضَعَ لِعَظَمَتِی وَ أَلْزَمَ قَلْبَهُ خَوْفِی وَ قَطَعَ نَهَارَهُ بِذِکْرِی وَ لَمْ یَبِتْ مُصِرّاً عَلَی الْخَطِیئَةِ وَ عَرَفَ حَقَّ أَوْلِیَائِی وَ أَحِبَّائِی فَقَالَ مُوسَی رَبِّ تَعْنِی بِأَحِبَّائِکَ وَ أَوْلِیَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ هُمْ کَذَلِکَ یَا مُوسَی إِلَّا أَنِّی أَرَدْتُ مَنْ مِنْ أَجْلِهِ خَلَقْتُ آدَمَ وَ حَوَّاءَ وَ مَنْ مِنْ أَجْلِهِ خَلَقْتُ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَنْ هُوَ یَا رَبِّ قَالَ مُحَمَّدٌ أَحْمَدُ شَقَقْتُ اسْمَهُ مِنِ اسْمِی لِأَنِّی أَنَا الْمَحْمُودُ (6)فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ اجْعَلْنِی مِنْ أُمَّتِهِ قَالَ أَنْتَ یَا مُوسَی مِنْ أُمَّتِهِ إِذَا عَرَفْتَهُ وَ عَرَفْتَ مَنْزِلَتَهُ وَ مَنْزِلَةَ أَهْلِ بَیْتِهِ إِنَّ مَثَلَهُ وَ مَثَلَ أَهْلِ بَیْتِهِ فِیمَنْ خَلَقْتُ کَمَثَلِ الْفِرْدَوْسِ فِی الْجِنَانِ لَا یَیْبَسُ وَرَقُهَا (7)وَ لَا یَتَغَیَّرُ طَعْمُهَا فَمَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفَ حَقَّهُمْ جَعَلْتُ لَهُ عِنْدَ الْجَهْلِ عِلْماً وَ عِنْدَ الظُّلْمَةِ نُوراً أُجِیبُهُ قَبْلَ أَنْ یَدْعُوَنِی وَ أُعْطِیهِ قَبْلَ أَنْ یَسْأَلَنِی

ص: 338


1- العشوة: الظلمة.
2- تحف العقول: 490- 496. و فی نسخة: علی الحسنة الجلیلة.
3- ذکرنا بعضها للتبیین و الإیضاح.
4- روضة الکافی: 42- 49.
5- فی التفسیر: ویلک ما ترجو منه و هو علی هذه الحال.
6- فی التفسیر: لانی انا المحمود و هو محمد.
7- فی التفسیر: لا ینتثر ورقها.

یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ إِنَّ الدُّنْیَا (1)دَارُ عُقُوبَةٍ عَاقَبْتُ فِیهَا آدَمَ عِنْدَ خَطِیئَتِهِ وَ جَعَلْتُهَا مَلْعُونَةً مَلْعُوناً مَا فِیهَا إِلَّا مَا کَانَ فِیهَا لِی (2)یَا مُوسَی إِنَّ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ زَهِدُوا فِیهَا بِقَدْرِ عِلْمِهِمْ بِی وَ سَائِرُهُمُ مِنْ خَلْقِی رَغِبُوا فِیهَا بِقَدْرِ جَهْلِهِمْ بِی وَ مَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِی عَظَّمَهَا فَقَرَّتْ عَیْنُهُ وَ لَمْ یُحَقِّرْهَا أَحَدٌ إِلَّا انْتَفَعَ بِهَا (3)ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنْ قَدَرْتُمْ أَنْ لَا تُعْرَفُوا (4)فَافْعَلُوا وَ مَا عَلَیْکَ إِنْ لَمْ یُثْنِ عَلَیْکَ النَّاسُ وَ مَا عَلَیْکَ أَنْ تَکُونَ مَذْمُوماً عِنْدَ النَّاسِ إِذَا کُنْتَ عِنْدَ اللَّهِ مَحْمُوداً إِنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَقُولُ لَا خَیْرَ فِی الدُّنْیَا إِلَّا لِأَحَدِ رَجُلَیْنِ رَجُلٍ یَزْدَادُ کُلَّ یَوْمٍ إِحْسَاناً وَ رَجُلٍ یَتَدَارَکُ سَیِّئَتَهُ بِالتَّوْبَةِ (5)وَ أَنَّی لَهُ بِالتَّوْبَةِ وَ اللَّهِ لَوْ سَجَدَ حَتَّی یَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ إِلَّا بِوَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ (6).

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ مِثْلَهُ وَ فِی آخِرِهِ أَلَا وَ مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا وَ رَجَا الثَّوَابَ فِینَا رَضِیَ بِقُوتِهِ نِصْفَ مُدٍّ کُلَّ یَوْمٍ وَ مَا یَسْتُرُ عَوْرَتَهُ وَ مَا أَکَنَّ رَأْسَهُ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ وَ اللَّهِ خَائِفُونَ وَجِلُونَ (7).

مع، معانی الأخبار الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ إِلَی قَوْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَسْأَلَنِی(8).

ص: 339


1- فی التفسیر: تعجلت عقوبته، یا موسی ان الدنیا.
2- فی التفسیر: و جعلتها ملعونة، ملعونة بمن فیها إلّا ما کان منها لی. و فی الأمالی: و ملعونا.
3- فی التفسیر: و ما من خلقی أحد عظمها فقرت عینیه، و لم یحقرها أحد الا تمتع بها.
4- فی التفسیر: إن قدرتم أن لا تعرفنها فافعلوا.
5- فی التفسیر: و رجل یتدارک منیته بالتوبة. قلت: المنیة بتشدید الیاء: الموت. و بالتخفیف البغیة و ما یتمنی، و لعلّ الثانی هو المراد هنا.
6- أمالی الصدوق: 395- 396.
7- تفسیر القمّیّ: 225 و فیه: ما یستر به عورته و ما یکن به رأسه. قلت: کن و أکن الشی ء غطاه و صانه من الشمس.
8- معانی الأخبار: 20، و فیه: حدّثنی ابی رضی اللّه عنه قال: حدّثنی سعد بن عبد اللّه.

**[ترجمه]امالی الصدوق: حفص از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ابلیس به نزد موسی آمد درحالی که موسی با خداوند راز و نیاز می کرد، یکی از ملائکه به شیطان گفت: از او چه می خواهی در حالی که او این گونه با خدایش مناجات می کند؟ گفت آن چه را که از پدرش آدم در بهشت خواستم از او نیز می خواهم. و از مناجات خداوند با او این بود که: ای موسی نماز را نمی­پذیرم مگر از کسی که به خاطر عظمت من متواضع است و ترس مرا لازمه قلب خود کرده است و همه روز، ذکر من را می کند و با اصرار بر گناه بیتوته نکرده است و منزلت اولیا و عاشقان مرا بشناسد. موسی گفت: منظورت از عاشقان و اولیائت ابراهیم و اسحاق و یعقوب هستند؟ خداوند فرمود: آن ها هم عاشقان و اولیای من هستند ولی منظور من کسی است که به خاطر او آدم و حوا و بهشت و جهنم را خلق کردم. موسی پرسید: خدایا او کیست؟ فرمود: محمد احمد. اسم او را از نام خودم محمود گرفتم. موسی گفت: خدایا مرا جزو امت او قرار بده. خداوند فرمود: ای موسی تو اگر او را بشناسی و منزلت او و اهل بیتش را بشناسی جزو امت او هستی و مَثل او و اهل بیتش در بین مخلوقاتم به مانند فردوس بهشت هستند که برگ هایش خشک نمی شوند و طعم میوه هایش عوض نمی­شود. هر کس منزلت و حق آن ها را بشناسد به او در عین جهلش علم در هنگام تاریکی نور عطا می کنم. قبل از این که من را بخواند به او جواب می­دهم،

و قبل از این که چیزی از من بخواهد خواسته اش را برآورده می کنم.

ص: 338

ای موسی، اگر دیدی که فقر به سویت می آید بگو: درود بر شعار انسان های صالح و اگر دیدی که ثروت به سویت آمد بگو: که آن جزای زود رس گناهی است که انجام دادم. دنیا مکان عقوبت است که آدم را هنگام گناهش در آن مجازات کردم و آن را ملعون قرار دادم و آن چه در آن هست، جز آن چه که در آن برای من است.

ای موسی، بندگان صالحم به اندازه علمشان به من از دنیا دوری کردند و بندگان دیگرم به اندازه جهلشان به من به آن گرایش پیدا کردند و هیچ کس از مخلوقاتم نیست که آن را بزرگ انگارد پس چشمش روشن شود و هیچ کس آن را کوچک نمی­انگارد مگر این که از آن بهرمند می­گردد.

سپس امام صادق علیه السلام فرمود: اگر می­توانید در دنیا ناشناخته بمانید چنین کنید و چیزی بر تو نیست اگر مردم تو را ثنا نگویند اگر نزد خداوند ستوده و شایسته ستایش باشی، امام علی علیه السلام فرمود: فقط دو نفر در دنیا خیر و خوبی می بینند: یک کسی که کارهای نیکش هر روز بیشتر می شوند و کسی که گناهانش را با توبه به پایان می رساند. چگونه باید توبه کند؟ به خدا قسم اگر آنقدر سجده کند که گردنش قطع شود خداوند توبه اش را قبول نمی کند مگر این که به ولایت ما اهل بیت. - . امالی الصدوق : 395 - 396 -

تفسیر علی بن ابراهیم: از اصفهانی نیز چنین روایتی ذکر شده است و در آخر روایتش آمده است که: آگاه باشید که هر کس حق را ما بشناسد و پاداش کار نیکش را از ما بخواهد روزانه به نصف قوت متوسطش راضی می شود و آن چه که عورتش را با آن بپوشاند و آن چه که سرش را با آن بپوشاند آنان در این کار به خدا سوگند هراسان و لرزان هستند. - . تفسیر القمی : 225 -

معانی الاخبار: سعد نیز این روایت را از اصفهانی تا «و قبل از این که چیزی از من بخواهد به او می دهم» نقل می کند. - . معانی الاخبار : 20 -

ص: 339

**[ترجمه]

«15

-فس، تفسیر القمی إِنَّ فِی التَّوْرَاةِ مکتوب (مَکْتُوباً) أَوْلِیَاءُ اللَّهِ یَتَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در تورات نوشته شده است که: اولیای خداوند آرزوی مرگ را می کنند. - . تفسیر القمی 679 -

**[ترجمه]

«16

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِی مُنَاجَاةِ اللَّهِ تَعَالَی لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی إِذَا رَأَیْتَ الْفَقْرَ مُقْبِلًا فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ وَ إِذَا رَأَیْتَ الْغِنَی مُقْبِلًا فَقُلْ ذَنْبٌ عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ فَمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَی أَحَدٍ هَذِهِ الدُّنْیَا إِلَّا بِذَنْبٍ لِیُنْسِیَهُ ذَلِکَ الذَّنْبَ فَلَا یَتُوبَ فَیَکُونَ إِقْبَالُ الدُّنْیَا عَلَیْهِ عُقُوبَةً لِذُنُوبِهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: امام صادق فرمود: از مناجات - نجوی - خدا با موسی این بود که: ای موسی اگر دیدی که فقر به سوی تو می آید بگو: درود بر شعار انسانهای صالح، و اگر دیدی که ثروت به سوی تو می آید بگو: این حتماً به خاطر گناهی است که مجازات آن زودرس است، چون خداوند این دنیا را فقط به کسی می دهد که گناهی انجام داده باشد تا آن گناهش را به او بفراموشاند و توبه نکند و این توجهش به دنیا جزای گناهش می شود. - . تفسیر القمی : 187- 188 -

**[ترجمه]

«17

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَتَوْا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَأَلُوهُ أَنْ یَسْأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْهِمْ إِذَا أَرَادُوا وَ یَحْبِسَهَا إِذَا أَرَادُوا فَسَأَلَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ لَهُمْ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ لَهُمْ یَا مُوسَی فَأَخْبَرَهُمْ مُوسَی فَحَرَثُوا وَ لَمْ یَتْرُکُوا شَیْئاً إِلَّا زَرَعُوهُ ثُمَّ اسْتَنْزَلُوا الْمَطَرَ عَلَی إِرَادَتِهِمْ وَ حَبَسُوهُ عَلَی إِرَادَتِهِمْ فَصَارَتْ زُرُوعُهُمْ کَأَنَّهَا الْجِبَالُ وَ الْآجَامُ ثُمَّ حَصَدُوا وَ دَاسُوا وَ ذَرُّوا (3)فَلَمْ یَجِدُوا شَیْئاً فَضَجُّوا إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالُوا إِنَّمَا سَأَلْنَاکَ أَنْ تَسْأَلَ اللَّهَ أَنْ یُمْطِرَ السَّمَاءَ عَلَیْنَا إِذَا أَرَدْنَا فَأَجَابَنَا ثُمَّ صَیَّرَهَا عَلَیْنَا ضَرَراً فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ ضَجُّوا مِمَّا صَنَعْتَ بِهِمْ فَقَالَ وَ مِمَّ ذَاکَ یَا مُوسَی قَالَ سَأَلُونِی أَنْ أَسْأَلَکَ أَنْ تُمْطِرَ السَّمَاءَ إِذَا أَرَادُوا وَ تَحْبِسَهَا إِذَا أَرَادُوا فَأَجَبْتَهُمْ ثُمَّ صَیَّرْتَهَا عَلَیْهِمْ ضَرَراً فَقَالَ یَا مُوسَی أَنَا کُنْتُ الْمُقَدِّرَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ یَرْضَوْا بِتَقْدِیرِی فَأَجَبْتُهُمْ إِلَی إِرَادَتِهِمْ فَکَانَ مَا رَأَیْتَ (4).

**[ترجمه]کافی: سدیر از امام صادق علیه السلام روایت می کند که: قوم بنی اسرائیل به نزد موسی رفتند و از او خواستند که از خداوند بخواهد که هر وقت خواستند خداوند بر آن ها باران بفرستد و هر وقت نخواستند باران نبارد، موسی این خواسته آن ها را از خداوند برایشان در خواست کرد. خداوند فرمود: این را برایشان انجام می دهم موسی نیز این را به آن ها خبر داد. سپس همه چیز را در همه زمین ها کاشتند و از خداوند خواستند که هر وقت خواستند باران ببارد و هر وقت خواستند قطع شود. سپس زراعتشان به اندازه کوهها و جنگل ها بزرگ شد، و آن را برداشت و خرمن کردند ولی هیچ ثمر و گندمی برایشان نیاورده بود، به موسی شکایت کردند و گفتند که: ما از تو خواستیم که از خداوند بخواهی هر وقت بخواهیم برای ما باران بباراند و قبول کرد ولی همه کشت ما را برایمان تبدیل به ضرر کرد. موسی فرمود: خدایا، بنی اسرائیل از آن چه که بر سر آن ها آوردی شکایت دارند. خداوند فرمود: ای موسی چه کسی این بلا را بر سرشان آورده؟ موسی جواب داد: از من خواستند تا از شما بخواهم که هر وقت بخواهند برایشان باران بفرستی و هر وقت بخواهند آن را قطع کنی و شما هم قبول کردید ولی زراعت آن ها به ضرر تبدیل شد. خداوند فرمود: ای موسی من برای آن ها چیزی را مقدر می کردم که به نفعشان بود ولی آن ها به تقدیر من راضی نبودند، خواسته آن ها را قبول کردم خودت دیدی که نتیجه چی شد. - . فروع الکافی 1 : 404 -

**[ترجمه]

«18

-ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ (5)إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ اصْطَفَاهُ نَجِیّاً وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّی بَنِی إِسْرَائِیلَ

ص: 340


1- تفسیر القمّیّ: 679 قلت: و إلی ذلک أشار سبحانه فی کتابه الشریف: «قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»
2- تفسیر القمّیّ: 187- 188.
3- هکذا فی النسخ و المصدر، فهو من ذر الحب فی الأرض أی بذره.
4- فروع الکافی 1: 404.
5- تقدم اسناده فی ج 1 ص 52.

وَ أَعْطَاهُ التَّوْرَاةَ وَ الْأَلْوَاحَ رَأَی (1)مَکَانَهُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَبِّ لَقَدْ أَکْرَمْتَنِی بِکَرَامَةٍ لَمْ تُکْرِمْ بِهَا أَحَداً قَبْلِی فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُوسَی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً أَفْضَلُ عِنْدِی مِنْ جَمِیعِ مَلَائِکَتِی وَ جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ فَإِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ أَکْرَمَ عِنْدَکَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ فَهَلْ فِی آلِ الْأَنْبِیَاءِ أَکْرَمُ مِنْ آلِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُوسَی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ آلِ النَّبِیِّینَ کَفَضْلِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ فَإِنْ کَانَ آلُ مُحَمَّدٍ کَذَلِکَ فَهَلْ فِی أَصْحَابِ الْأَنْبِیَاءِ أَکْرَمُ عِنْدَکَ مِنْ صَحَابَتِی (2)قَالَ اللَّهُ یَا مُوسَی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ صَحَابَةِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ صَحَابَةِ الْمُرْسَلِینَ کَفَضْلِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ آلِ النَّبِیِّینَ وَ فَضْلِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ فَإِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ وَ أَصْحَابُهُ کَمَا وَصَفْتَ فَهَلْ فِی أُمَمِ الْأَنْبِیَاءِ أَفْضَلُ عِنْدَکَ مِنْ أُمَّتِی ظَلَّلْتَ عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْتَ عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی وَ فَلَقْتَ لَهُمُ الْبَحْرَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُوسَی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ الْأُمَمِ کَفَضْلِهِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِی فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ لَیْتَنِی کُنْتُ أَرَاهُمْ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّکَ لَنْ تَرَاهُمْ فَلَیْسَ هَذَا أَوَانَ ظُهُورِهِمْ وَ لَکِنْ سَوْفَ تَرَاهُمْ فِی الْجَنَّاتِ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ الْفِرْدَوْسِ بِحَضْرَةِ مُحَمَّدٍ فِی نَعِیمِهَا یَتَقَلَّبُونَ وَ فِی خَیْرَاتِهَا یَتَبَحْبَحُونَ (3)أَ فَتُحِبُّ أَنْ أُسْمِعَکَ کَلَامَهُمْ قَالَ نَعَمْ إِلَهِی قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ قُمْ بَیْنَ یَدَیَّ وَ اشْدُدْ مِئْزَرَکَ قِیَامَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ الْجَلِیلِ فَفَعَلَ ذَلِکَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَنَادَی رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ فَأَجَابُوهُ کُلُّهُمْ وَ هُمْ فِی أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِهِمْ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ (4)لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ قَالَ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تِلْکَ الْإِجَابَةَ مِنْهُمْ شِعَارَ الْحَجِّ (5)ثُمَّ نَادَی رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَ

ص: 341


1- فی العلل و المحاسن: و رأی مکانه.
2- فی العلل و العیون: فهل فی امم الأنبیاء أفضل عندک من امتی. فلیس فیهما قوله: «فهل فی أصحاب الأنبیاء» الی قوله: «کما وصفت» فالظاهر انه سقط عنهما لان صاحب المحتضر و غیره ذکروه مثل ما ذکره المصنّف.
3- تبحبح الدار: توسطها.
4- فی المصدر: و الملک لک.
5- فی المصدر: شعار الحاجّ.

یَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ إِنَّ قَضَائِی عَلَیْکُمْ أَنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی وَ عَفْوِی قَبْلَ عِقَابِی فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْعُوَنِی وَ أَعْطَیْتُکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَسْأَلُونِی مَنْ لَقِیَنِی مِنْکُمْ بِشَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَادِقٌ فِی أَقْوَالِهِ مُحِقٌّ فِی أَفْعَالِهِ (1)وَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَلِیُّهُ وَ یُلْتَزَمُ طَاعَتُهُ کَمَا یُلْتَزَمُ طَاعَةُ مُحَمَّدٍ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ الْمُصْطَفَیْنَ الْمُطَهَّرِینَ الْمُبَانِینَ بِعَجَائِبِ (2)آیَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِ حُجَجِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِهِمَا أَوْلِیَاؤُهُ أَدْخَلْتُهُ جَنَّتِی وَ إِنْ کَانَتْ ذُنُوبُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ قَالَ فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیَّنَا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله قَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَیْنا أُمَّتَکَ بِهَذِهِ الْکَرَامَةِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قُلْ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَی مَا اخْتَصَّنِی بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضِیلَةِ وَ قَالَ لِأُمَّتِهِ قُولُوا أَنْتُمْ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَی مَا اخْتَصَّنَا بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضَائِلِ (3).

**[ترجمه]علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام فرمود:هنگامی خداوند موسی را به پیامبری برگزید و او را برای صحبت کردن با خودش انتخاب کرد، و دریا را باری او شکافت و قوم بنی اسرائیل را نجات داد

ص: 340

و تورات و آن لوح های آسمانی را به او داد، جایگاه و منزلت خودش را در نزد خداوند دید و گفت: خدایا، همانا من را در نزد خودت طوری اکرام کردی که قبل از من چنین کسی را اکرام و بزرگ نکردی. خداوند فرمود: ای موسی، آیا نمی دانی که محمد در نزد من از همه ملائکه و مخلوقاتم برتر است؟ موسی فرمود: پروردگارا، اگر محمد در نزد تو از همه پیامبران برتر است آیا آل و خانواده من در نزد تو از همه آل و خانواده دیگر پیامبران برتر نیستند؟ خداوند فرمود: ای موسی، آیا نمی دانی که برتری خانواده و آل محمد در نزد من به مانند برتری محمد نسبت به دیگر پیامبران است؟ موسی فرمود: اگر آل محمد این گونه هستند آیا اصحاب من نسبت به اصحاب دیگر پیامبران برتر نیستند؟ خداوند فرمود: ای موسی آیا نمی­دانی که برتری اصحاب محمد بر اصحاب دیگر پیامبران به مانند برتری آل محمد بر آل پیامبران دیگر و برتری محمد بر دیگر پیامبران است؟ موسی فرمود: خدایا اگر محمد و پیروانش این گونه هستند آیا امت من در نزد تو از امت دیگر پیامبران برتر نیست در حالی که ابرهای آسمان بر آن ها سایه انداخته اند و در بیابان بر آن ها غذای آسمانی نازل کردی و به آن ها آرامش دادی؟ خداوند فرمود: این موسی آیا نمی دانی که برتری امت محمد بر همه امت ها به مانند برتری او به دیگر پیامبران است؟ موسی فرمود: خدایا، ای کاش که آن ها را می دیدم، خداوند به موسی وحی کرد که ای موسی تو آن ها را نمی بینی الان زمان ظهور آن ها نیست، ولی آن ها را در بهشت می بینی، بهشت عدن و فردوس در حضور محمد در نعمت های بهشت و در خوبی های آن به خوبی و خوشی زندگی می کنند، آیا دوست داری که صدای آن ها را بشنوی؟ موسی فرمود: بله خدایا. خداوند فرمود: پس در برابر من به مانند یک بنده ذلیل که در روبروی پادشاه بزرگ ایستاده است بایست و آماده باش. موسی چنین کرد. خداوند بزرگ صدا زند ای امت محمد، و آن ها که در کمر پدرانشان و رحم مادرانشان بودند جواب دادند که لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، إن الحمد و النعمة لک و الملک، لا شریک لک لبیک. امام صادق علیه السلام فرمود که: خداوند این شعار آن ها را شعار حج ایشان کرد. سپس خداوند فرمود:

ص: 341

ای امت محمد! تقدیر من برای شما چنین است که رحمتم بر غضبم و بخششم بر مجازات کردنم برای شما جلو بیفتد و قبل از این که من را دعا کنید شما را اجابت می کنم، و قبل از این که چیزی از من بخواهید آن را به شما می دهم، و هر کس شهادتین را بگوید: لااله الا الله وحده لا شریک له و ان محمد عبده و رسوله صادقاً فی اقواله و محقاً فی اعماله. {هیچ خدایی جز الله وجود ندارد و او تنهاست و شریکی ندارد و محمد صلی الله علیه و آله وسلّم عبد و فرستاده خداست که در سخنانش راستگو و در کارهایش به حق است} و همچنین شهادت بدهد که علی بن ابی طالب برادر و جانشین اوست و پیروی از او به مانند پیروی از محمد لازم است، و این که اولیای برگزیده و پاک که به نشانه های عجیب و دلایل برهان­های خداوند بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم و علی علیه السلام آگاه هستند اولیای خداوند هستند، هرچند که گناهان او به اندازه کف دریا باشد و او را می بخشم. هنگامی که خداوند پیامبر را مبعوث کرد فرمود: ای محمد، آنگاه که امتت را به آن کرامت ندا کردیم تو در کنار کوه طور نبودی تا آن را بشنوی، سپس به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: ای محمد بگو که سپاس برای پروردگار جهانیان است که من را به این فضیلت ها اختصاص - برتری - داد و به امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: شما هم بگوید که سپاس برای پروردگار جهانیان است که مارا با این فضیلت ها برتری داد. - . علل الشرائع : 145، عیون الاخبار : 157، و در اول حدیث مقداری از آن برای اختصار حذف شده است -

**[ترجمه]

«19

-ل، الخصال الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ إِسْحَاقَ التَّاجِرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ (4)عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی مُوسَی لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِکْرِی عَلَی کُلِّ حَالٍ فَإِنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ وَ تَرْکُ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوبَ (5).

کا، الکافی علی عن أبیه عن النوفلی عن السکونی مثله (6)- ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بإسناده عن الصدوق عن أبیه عن سعد عن الأهوازی عن فضالة عن السکونی مثله (7).

**[ترجمه]خصال: امام صادق علیه السلام از پدرشان روایت می کند که: خداوند به موسی وحی کرد که به زیاد بودن مال و ثروت خوشحال نباش و در هر حال از ذکر کردن من غافل نشو. چون زیاد بودن مال تو را از گناهت غافل و ترک ذکر من قلب هارا بی رحم می کند. - . الخصال 1 : 21 -

کافی: چنین روایتی نقل شده است. - . اصول الکافی 2 : 497 -

قصص الانبیاء: چنین روایتی نقل شده است. - .

نسخه خطی -

**[ترجمه]

«20»

کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ الَّتِی لَمْ تُغَیَّرْ أَنَّ مُوسَی سَأَلَ رَبَّهُ

ص: 342


1- فی العیون: صادقا فی أقواله، محقا فی أفعاله.
2- فی المطبوع و قصص الأنبیاء للجزائری: المیامین.
3- علل الشرائع: 145، عیون الأخبار: 157، و للحدیث صدر ترک ذکره للاختصار.
4- فی الکافی لم یسنده الی أبیه.
5- الخصال 1: 21.
6- أصول الکافی 2: 497.
7- مخطوط. م.

فَقَالَ یَا رَبِّ أَ قَرِیبٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَاجِیَکَ أَمْ بَعِیدٌ فَأُنَادِیَکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی فَقَالَ مُوسَی فَمَنْ فِی سِتْرِکَ یَوْمَ لَا سِتْرَ إِلَّا سِتْرُکَ قَالَ الَّذِینَ یَذْکُرُونَنِی فَأَذْکُرُهُمْ وَ یَتَحَابُّونَ فِیَّ فَأُحِبُّهُمْ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أُصِیبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِسُوءٍ ذَکَرْتُهُمْ فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِمْ (1).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: در توراتی که تحریف نشده است نوشته شده که: موسی به پروردگارش

ص: 342

گفت که خدایا آیا تو به من نزدیک هستی تا با تو نجوا کنم یا از من دور هستی تا تورا فریاد زنم؟ خداوند فرمود ای موسی، هر کس مرا یاد کند من همنشین او هستم. موسی فرمود: آن روز که هیچ کس پناهی به جز پناه تو وجود ندارد چه کسی در پناه تو قرار می گیرد؟ خداوند فرمود: کسانی که من را یاد کنند من هم آن ها را یاد می کنم و من را دوست بدارند من هم آن ها را دوست دارم، آنان کسانی هستند که اگر بخواهم به اهل دنیا آسیبی برسانم آن ها را به یاد می­آورم و به خاطر آنان بدی را از اهل دنیا دفع می کنم. - . اصول الکافی 2 : 496 - 497 -

**[ترجمه]

«21

-کا، الکافی بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ الَّتِی لَمْ تُغَیَّرْ أَنَّ مُوسَی سَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ إِلَهِی إِنَّهُ یَأْتِی عَلَیَّ مَجَالِسُ أُعِزُّکَ وَ أُجِلُّکَ أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا فَقَالَ یَا مُوسَی إِنَّ ذِکْرِی حَسَنٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ (2).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: در توراتی که تحریف نشده است نوشته شده است که موسی به خداوند گفت پروردگارا بعضی وقت ها به جاهایی می روم که تو را بزرگتر و والاتر از آن می دانم که تو را در آن جا ذکر کنم. خداوند فرمود: ای موسی، یاد کردن من در هر جایی خوب است. - . اصول الکافی 2، 497 -

**[ترجمه]

«22

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی أَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ کُنْ عِنْدَ ذِکْرِی خَاشِعاً وَ عِنْدَ بَلَائِی صَابِراً وَ اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِکْرِی وَ اعْبُدْنِی وَ لَا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً إِلَیَّ الْمَصِیرُ یَا مُوسَی اجْعَلْنِی ذُخْرَکَ وَ ضَعْ عِنْدِی کَنْزَکَ مِنَ الْبَاقِیَاتِ الصَّالِحَاتِ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به موسی فرمود که در شب و روز من را زیاد یاد کن و در هنگام ذکر کردن من خاشع و فروتن باش و هنگامی که بلا و مصیبتی بر تو آمد صبور باش و با آرامش مرا ذکر کن و من را عبادت کن و چیزی را شریک من قرار نده چون بازگشت همه چیز به سوی من است. ای موسی، من را گنج خودت قرار بده و کارهای نیکت را که به مانند گنج هستند در نزد من بگذار. - . اصول الکافی 2، 497 -

**[ترجمه]

«23

-وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی اجْعَلْ لِسَانَکَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِکَ تَسْلَمْ وَ أَکْثِرْ ذِکْرِی بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ (4)وَ لَا تَتَّبِعِ الْخَطِیئَةَ فِی مَعْدِنِهَا فَتَنْدَمَ فَإِنَّ الْخَطِیئَةَ مَوْعِدُ أَهْلِ النَّارِ (5).

ص: 343


1- أصول الکافی 2: 496- 497.
2- أصول الکافی 2: 497.
3- أصول الکافی 2: 497.
4- فی نسخة: و أکثر ذکری باللیل و النهار فتغنم.
5- أصول الکافی 2: 498. قال المصنّف: قوله: «و لا تتبع» إما من باب علم أو من باب الافتعال أو الافعال، و الموعد اما مصدر میمی أو اسم مکان، و إضافة الموعد اما إضافة الی الفاعل أو المفعول کما قیل، فالکلام یحتمل وجوها: الأول: لا تجالس أهل الخطیئة الذین هم معدنها فتشرک معهم فتندم علیها فان الخطیئة محل وعد أهل النار، فانهم انما یعدون و یجتمعون للاشتراک فی الخطایا. الثانی: ما قیل کان المراد بمعدن الخطیئة السفاهة و الجهالة، أو کل ما یتولد منه الخطایا و الشرور، و بالجملة نهی عن اتباع الخطیئة بالتحرز عن الأصول المتولدة هی منها. الثالث: أن یکون الغرض النهی عن حضور مواضع هی مظنة ارتکاب الخطیئة، فان الخطیئة موعدا هل النار فی الآخرة أی عقابها، و الحاصل أن أهل النار انما یدخلونها و یعدون من أهلها لخطایاهم فمن شرک معهم فی الخطیئة یدخل مدخلهم. و الأول أظهر.

**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که خداوند به موسی فرمود که: زبانت را در پشت قلبت بگذار تا سلامت باشی و شبانه روز من را زیاد یاد کن، گناهان را سرچشمه آن ها پیروی نکن که پشیمان می­شوی، چون گناه وعدگاه اهل آتش است. - . اصول الکافی 2 : 498 -

ص: 343

**[ترجمه]

«24

-وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ تَعَالَی بِهِ مُوسَی قَالَ یَا مُوسَی لَا تَنْسَنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ فَإِنَّ نِسْیَانِی یُمِیتُ الْقَلْبَ (1).

**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که از مناجات حضرت موسی با خداوند این بود که خداوند فرمود: ای موسی هیچ وقت مرا فراموش نکن چون غفلت از من باعث مرگ قلب می شود - . اصول الکافی 2 : 498 - .

**[ترجمه]

«25

-ل، الخصال مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْأَسَدِیُّ الْمَعْرُوفُ بِابْنِ جَرَادَةَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ سَعِیدٍ الْأَیْلِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ جُوَیْبِرٍ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَاجَی مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِمِائَةِ أَلْفِ کَلِمَةٍ وَ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ کَلِمَةٍ فِی ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیهِنَّ مَا طَعِمَ فِیهَا مُوسَی وَ لَا شَرِبَ فِیهَا فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ سَمِعَ کَلَامَ الْآدَمِیِّینَ مَقَّتَهُمْ لِمَا کَانَ وَقَعَ فِی مَسَامِعِهِ مِنْ حَلَاوَةِ کَلَامِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (2).

**[ترجمه]خصال: از ابن عباس روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود خداوند در طول سه شبانه روز صدو بیست و چهار هزار کلمه با حضرت موسی حرف زد که در آن مدت موسی نه غذا خورد و نه آب نوشید. هنگامی که به بین بنی اسرائیل برگشت و کلام انسان ها را شنید از گوش دادن آن بیزار بود چون شیرینی کلام خداوند بزرگ به گوش هایش رسیده بود. - . الخصال 2 : 173 -

**[ترجمه]

«26

-ل، الخصال الْقَطَّانُ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِی صَفِیَّةَ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی احْفَظْ وَصِیَّتِی لَکَ بِأَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ أُولَاهُنَّ مَا دُمْتَ لَا تَرَی ذُنُوبَکَ تُغْفَرُ فَلَا تَشْتَغِلْ بِعُیُوبِ غَیْرِکَ وَ الثَّانِیَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَی کُنُوزِی قَدْ نَفِدَتْ فَلَا تَغْتَمَّ بِسَبَبِ رِزْقِکَ وَ الثَّالِثَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَی زَوَالَ مُلْکِی فَلَا تَرْجُ أَحَداً غَیْرِی وَ الرَّابِعَةُ مَا دُمْتَ لَا تَرَی الشَّیْطَانَ مَیِّتاً فَلَا تَأْمَنْ مَکْرَهُ (3).

ضه، روضة الواعظین عنه علیه السلام مثله (4).

**[ترجمه]خصال: اصبغ بن نباتة از امام علی علیه السلام روایت می کند که خداوند بزرگ به موسی فرمود چهار چیز را به تو وصیت می کنم: یک، تا زمانی که ندیدی گناهانت بخشیده شده­اند به عیب های دیگران مشغول مشو. دو: تا زمانی که ندیدی گنج های من تمام شده­اند به خاطر رزق و روزیت غصه نخور. سه: تا زمانی که نابودی ملک و عظمت من را ندیدی به غیر من امید نداشته باش. چهار: تا زمانی که مرگ شیطان را ندیدی از مکر و حیله او در امان نباش. - . الخصال 1 : 103 -

روضة الواعظین: چنین روایتی را از امام علی علیه السلام روایت می کند. - . روضة الواعظین : 382 -

**[ترجمه]

«27

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ (5)عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَبِّ اجْعَلْنِی مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّکَ لَا تَصِلُ إِلَی ذَلِکَ (6).

ص: 344


1- أصول الکافی 2: 498.
2- الخصال 2: 173.
3- الخصال 1: 103.
4- روضة الواعظین: 382.
5- تقدم شرحها فی ج 1: 51 راجعه.
6- عیون الأخبار: 200، و الحدیث مذکور أیضا فی صحیفة الرضا: 29. و کتاب ابی الجعد: 10.

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: امام رضا علیه السلام از پدرانش روایت می کند که: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: موسی به خداوند گفت: پروردگارا من را از امت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم قرار بده. خداوند به او فرمود: تو به زمان او نمی رسی. - . عیون الاخبار : 200، و همچنین این روایت در کتاب صحیفة الرضا، 21 و در کتاب أبی الجعد 10 آمده است -

ص: 344

**[ترجمه]

«28

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: لَیْسَ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ هِیَ فِی التَّوْرَاةِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ یَا أَیُّهَا الْمَسَاکِینُ (1).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا: از امام رضا علیه السلام و پدرانش علیه السلام و امام علی علیه السلام روایت می کنند که: در قرآن هر چقدر « یا ایها الذین آمنوا » {ای کسانی که ایمان آوردید} است به همان اندازه در تورات، ای مردم وجود دارد. ودر یک روایت دیگر آمده است که «ای مساکین» وجود دارد. - . عیون الاخبار : 205 و هکچنین در کتاب صحیفة الرضا 14 آمده است -

**[ترجمه]

«29

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَادِیَکَ أَمْ قَرِیبٌ فَأُنَاجِیَکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی (2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: موسی به خداوند گفت: آیا تو از من دور هستی تا تو را فریاد بزنم یا به من نزدیک هستی تا تو را نجوا کنم؟ خداوند فرمود: ای موسی هر کس من را یاد بکند در کنار او هستم. - . عیون الاخبار : 211 و هکچنین در کتاب صحیفة الرضا 7 آمده است -

**[ترجمه]

«30

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ أَخِی هَارُونَ مَاتَ فَاغْفِرْ لَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَوْ سَأَلْتَنِی فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَأَجَبْتُکَ مَا خَلَا قَاتِلَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَإِنِّی أَنْتَقِمُ لَهُ مِنْ قَاتِلِهِ (3).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: موسی به خداوند گفت: خدایا برادرم هارون فوت شد او را ببخش. خداوند فرمود: ای موسی اگر از من بخواهی که از اولین انسان ها تا آخرین انسان ها را همه را ببخشم قبول می کنم. جز قاتل حسین بن علی علیه السلام که انتقام او را از قاتلش می گیرم. - . عیون الاخبار : 211 و همچنین این روایت در کتاب صحیفة الرضا، 44 و در کتاب أبی الجعد 25 آمده است -

**[ترجمه]

«31

-کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا یَمْنَعُکَ مِنْ مُنَاجَاتِی فَقَالَ یَا رَبِّ أُجِلُّکَ عَنِ الْمُنَاجَاةِ لِخُلُوفِ (4)فَمِ الصَّائِمِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدِی مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ (5).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام خداوند به موسی فرمود: چه چیزی تو را از مناجات با من منع می کند؟ تو را از مناجات، جلیل­تر می­دانم به خاطر بوی بد دهان روزه­دار. خداوند فرمود: ای موسی بوی دهان انسان روزه گیر در نزد من از بوی مسک بهتر است. - . فروع الکافی 1 : 180 -

**[ترجمه]

«32

-عدة، عدة الداعی رَوَی شُعَیْبٌ الْأَنْصَارِیُّ وَ هَارُونُ بْنُ خَارِجَةَ قَالا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ انْطَلَقَ یَنْظُرُ فِی أَعْمَالِ الْعِبَادِ فَأَتَی رَجُلًا مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ فَلَمَّا أَمْسَی حَرَّکَ الرَّجُلُ شَجَرَةً إِلَی جَنْبِهِ فَإِذَا فِیهَا رُمَّانَتَانِ قَالَ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَنْ أَنْتَ إِنَّکَ عَبْدٌ

ص: 345


1- عیون الأخبار: 205، و الحدیث مذکور أیضا فی صحیفة الرضا: 14 و هو مطابق للثانی.
2- عیون الأخبار: 211، و الحدیث مذکور أیضا فی صحیفة الرضا: 7، و کتاب أبی الجعد: 4.
3- عیون الأخبار: 211، و الحدیث مذکور أیضا فی صحیفة الرضا: 44. و کتاب أبی الجعد: 25.
4- الخلوف بالضم: رائحة الفم المتغیر، من خلف فم الصائم أی تغیرت رائحته و فسدت.
5- فروع الکافی 1: 180.

صَالِحٌ أَنَا هَاهُنَا مُنْذُ مَا شَاءَ اللَّهُ مَا أَجِدُ فِی هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا رُمَّانَةً وَاحِدَةً وَ لَوْ لَا أَنَّکَ عَبْدٌ صَالِحٌ مَا وَجَدْتُ رُمَّانَتَیْنِ (1)قَالَ أَنَا رَجُلٌ أَسْکُنُ أَرْضَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَ قَالَ تَعْلَمُ أَحَداً أَعْبَدَ مِنْکَ قَالَ نَعَمْ فُلَانٌ الْفُلَانِیُّ (2)قَالَ فَانْطَلَقَ إِلَیْهِ فَإِذَا هُوَ أَعْبَدُ مِنْهُ کَثِیراً فَلَمَّا أَمْسَی أُوتِیَ بِرَغِیفَیْنِ وَ مَاءٍ فَقَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَنْ أَنْتَ إِنَّکَ عَبْدٌ صَالِحٌ أَنَا هَاهُنَا مُنْذُ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ مَا أُوتَی إِلَّا بِرَغِیفٍ وَاحِدٍ وَ لَوْ لَا أَنَّکَ عَبْدٌ صَالِحٌ مَا أُوتِیتُ بِرَغِیفَیْنِ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ أَسْکُنُ أَرْضَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ ثُمَّ قَالَ مُوسَی هَلْ تَعْلَمُ أَحَداً أَعْبَدَ مِنْکَ قَالَ نَعَمْ فُلَانٌ الْحَدَّادُ فِی مَدِینَةِ کَذَا وَ کَذَا قَالَ فَأَتَاهُ فَنَظَرَ إِلَی رَجُلٍ لَیْسَ بِصَاحِبِ عِبَادَةٍ بَلْ إِنَّمَا هُوَ ذَاکِرٌ لِلَّهِ تَعَالَی وَ إِذَا دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ قَامَ فَصَلَّی فَلَمَّا أَمْسَی نَظَرَ إِلَی غَلَّتِهِ (3)فَوَجَدَهَا قَدْ أُضْعِفَتْ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ مَنْ أَنْتَ إِنَّکَ عَبْدٌ صَالِحٌ أَنَا هَاهُنَا مُنْذُ مَا شَاءَ اللَّهُ غَلَّتِی قَرِیبٌ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّیْلَةَ قَدْ أُضْعِفَتْ فَمَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ أَسْکُنُ أَرْضَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالَ فَأَخَذَ ثُلُثَ غَلَّتِهِ فَتَصَدَّقَ بِهَا وَ ثُلُثاً أَعْطَی مَوْلًی لَهُ وَ ثُلُثاً اشْتَرَی بِهِ طَعَاماً فَأَکَلَ هُوَ وَ مُوسَی قَالَ فَتَبَسَّمَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ تَبَسَّمْتَ قَالَ دَلَّنِی نَبِیُّ بَنِی إِسْرَائِیلَ (4)عَلَی فُلَانٍ فَوَجَدْتُهُ مِنْ أَعْبَدِ الْخَلْقِ فَدَلَّنِی عَلَی فُلَانٍ فَوَجَدْتُهُ أَعْبَدَ مِنْهُ فَدَلَّنِی فُلَانٌ عَلَیْکَ وَ زَعَمَ أَنَّکَ أَعْبَدُ مِنْهُ وَ لَسْتُ أَرَاکَ شِبْهَ الْقَوْمِ قَالَ أَنَا رَجُلٌ مَمْلُوکٌ أَ لَیْسَ تَرَانِی ذَاکِراً لِلَّهِ أَ وَ لَیْسَ تَرَانِی أُصَلِّی الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا وَ إِنْ أَقْبَلْتُ عَلَی الصَّلَاةِ أَضْرَرْتُ بِغَلَّةِ مَوْلَایَ وَ أَضْرَرْتُ بِعَمَلِ النَّاسِ أَ تُرِیدُ أَنْ تَأْتِیَ بِلَادَکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَرَّتْ بِهِ سَحَابَةٌ فَقَالَ الْحَدَّادُ یَا سَحَابَةُ تَعَالَیْ قَالَ فَجَاءَتْ قَالَ أَیْنَ تُرِیدِینَ قَالَتْ أُرِیدُ أَرْضَ کَذَا وَ کَذَا قَالَ انْصَرِفِی ثُمَّ مَرَّتْ بِهِ أُخْرَی فَقَالَ یَا سَحَابَةُ تَعَالَیْ فَجَاءَتْهُ فَقَالَ أَیْنَ تُرِیدِینَ قَالَتْ أُرِیدُ أَرْضَ

ص: 346


1- و الظاهر بقرینة ما یأتی أنّه سقط من هاهنا جملة: فمن أنت؟.
2- فلان و فلانة یکنی بهما عن العلم الذی مسماه ممن یعقل فلا تدخل أل علیهما، و یکنی بهما أیضا عن العلم الغیر العاقل فتدخل علیهما ال، فقوله: الفلانی کنی به عن المکان الذی هو فیه.
3- الغلة بالفتح: الدخل من کراء دار و فائدة أرض و نحو ذلک، و المراد هنا فائدة کسبه.
4- فیه اضطراب، و الظاهر أنّه أراد بالنبی نفسه، فعلیه اطلاق لفظة دلنی لا یخلو عن تسامح و نجوز.

کَذَا وَ کَذَا قَالَ انْصَرِفِی ثُمَّ مَرَّتْ بِهِ أُخْرَی فَقَالَ یَا سَحَابَةُ تَعَالَیْ فَجَاءَتْهُ فَقَالَ أَیْنَ تُرِیدِینَ قَالَتْ أُرِیدُ أَرْضَ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ قَالَ فَقَالَ أَحْمِلْنِی هَذَا حَمْلَ رَفِیقٍ وَ ضَعِیهِ فِی أَرْضِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَضْعاً رَفِیقاً قَالَ فَلَمَّا بَلَغَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ بِلَادَهُ قَالَ یَا رَبِّ بِمَا بَلَّغْتَ هَذَا مَا أَرَی قَالَ إِنَّ عَبْدِی هَذَا یَصْبِرُ عَلَی بَلَائِی وَ یَرْضَی بِقَضَائِی وَ یَشْکُرُ نَعْمَائِی (1).

**[ترجمه]عدة الداعی: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی به کارها و اعمال مردم نظر می کرد. پس نزد مردی از عابدترین مردمان آمد. هنگامی که شب شد آن مرد یک درخت انار که در کنارش بود را تکان داد ناگهان دو دانه انار بر روی آن پیدا شد. او گفت ای عبد خدا تو کیستی؟ تو بنده

ص: 345

صالح خداوند هستی. من از زمانی که خداوند مقدر کرده است این جا هستم و جز یک دانه انار بر روی این درخت ندیدم. پس تو اگر بنده صالحی نبودی دو انار پیدا نمی کردم. پس تو کی هستی؟ گفت: من مردی هستم که در سرزمین موسی بن عمران ساکن هستم. هنگامی که صبح شد موسی به آن مرد گفت: آیا کسی را میشناسی که از تو عابد تر باشد؟ گفت: بله. فلان شخص. پس به سوی او رفت دید که او از آن مرد عابد تر است. هنگامی که شب شد دو عدد نان و کمی آب نزد او آوردند. او گفت: ای بنده خدا تو کی هستی؟ تو مردی صالح هستی. من از زمانی که خداوند مقدر کرده است این جا هستم ولی بیشتر از یک نان برایم نیاورده­اند اگر تو بنده صالحی نبودی دو نان به من داده نمی­شد. پس تو کی هستی؟ گفت: من مردی هستم که ساکن سرزمین موسی بن عمران هستم. سپس موسی گفت: آیا کسی را می شناسی که از تو عابد تر باشد؟ جواب داد: بله. فلان آهنگر در فلان شهر. پس موسی نزد آن مرد رفت و دید که زیاد عبادت نمی کند، بلکه خداوند را ذکر می کند. هنگامی که وقت نماز فرا رسید، نماز خواند. هنگامی که شب شد به پولش نگاه کرد و دید که دوبرابر شده است. او گفت: ای بنده خدا تو کی هستی؟ تو عبد صالح و نیکوکاری هستی. من از زمانی که خداوند مقرر کرده است این جا هستم و کسب و کارم زیاد فرقی نمی کند ولی امشب دوبرابر شد. تو کی هستی؟ جواب داد: من مردی هستم که ساکن سرزمین موسی بن عمران هستم. آن مرد یک سوم درآمدش را برداشت و آن را صدقه داد. و یک سوم آن را به غلامش داد و یک سوم دیگر آن را غذا خرید و آن را همراه موسی خوردند. موسی تبسمی زد آن مرد پرسید: به خاطر چه چیزی تبسم کردی؟ موسی جواب داد: پیامبر بنی اسرائیل من را به فلان شخص معرفی کرد. او یکی از انسان های عابد خداوند بود، و آن مرد مرا به یکی دیگر معرفی کرد که از خودش عابدتر بود، و آن مرد من را به تو معرفی کرد و فکر کرد که تو از او عابدتر هستی ولی من تو را مانند آنان نمی­بینم. آن مرد گفت که من برای کسی کار می کنم، مگر من را در حال ذکر کردن ندیدی؟ مگر ندیدی سر وقت نماز می خواندم؟ به خاطر این بود که اگر همواره نماز می خواندم کسب و کار مولایم و کار مردم ضرر می کرد. به موسی گفت: آیا می خواهی به شهرت بروی؟ گفت بله. یک ابر بر آن ها گذر کرد. آن آهنگر گفت: ای ابر بیا. آن ابر به نزد او آمد از آن پرسید کجا می روی؟ جواب داد: می خواهم به فلان شهر بروم. به آن گفت: برو، سپس یک ابر دیگر آمد. گفت: ای ابر بیا. نزدش آمد، از آن پرسید: کجا می روی؟ جواب داد: به فلان شهر می روم.

ص: 346

گفت برو. سپس ابر دیگری آمد گفت: ای ابر بیا، آن هم نزدش آمد، گفت: کجا می روی؟ جواب داد: می خواهم به سرزمین موسی بروم. گفت: این مرد را با مهربانی سوار کن و او را در سرزمین موسی به آرامی قرار بده. هنگامی که موسی به شهرش رسید، گفت: خداوندا این بنده ات چگونه به این منزلت بزرگ رسیده است؟ خداوند فرمود: این بنده من بر بلا و مصیبت صبر می کند، و به قضا و قدر من راضی است و به خاطر نعمت هایی که به او دادم من را شکر می کند. - . عدة الداعی : 184 - 186 -

**[ترجمه]

«33

-ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْأُشْنَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْرَوَیْهِ عَنِ الْفَرَّاءِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا نَاجَی رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَادِیَکَ أَمْ قَرِیبٌ فَأُنَاجِیَکَ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی فَقَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ إِنِّی أَکُونُ فِی حَالٍ أُجِلُّکَ أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا فَقَالَ یَا مُوسَی اذْکُرْنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ (2).

**[ترجمه]توحید، عیون اخبار الرضا علیه السلام : امام علی علیه السلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرمود: پروردگارا، آیا تو از من دور هستی تا تو را فریاد بزنم یا به من نزدیک هستی و تو را نجوا بکنم؟ خداوند فرمود: هر کس که من را ذکر کند، همنشین او هستم. موسی فرمود: خدایا من بعضی وقتها در جایی هستم که تو را بزرگتر از آن می دانم که در آن حال تو را ذکر کنم. خداوند فرمود: ای موسی در هر حال من را ذکر کن. - . توحید الصدوق : 174 – 175، عیون الاخبار : 72 -

**[ترجمه]

«34

-ج، الإحتجاج ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ید، التوحید عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ لِرَأْسِ الْجَالُوتِ یَا یَهُودِیُّ أَسْأَلُکَ بِالْعَشْرِ الْآیَاتِ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ هَلْ تَجِدُ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوباً نَبَأَ مُحَمَّدٍ وَ أُمَّتِهِ إِذَا جَاءَتِ الْأُمَّةُ الْأَخِیرَةُ أَتْبَاعُ رَاکِبِ الْبَعِیرِ یُسَبِّحُونَ الرَّبَّ جِدّاً جِدّاً تَسْبِیحاً جَدِیداً فِی الْکَنَائِسِ الْجُدُدِ فَلْیَفْزَعْ بَنُو إِسْرَائِیلَ إِلَیْهِمْ وَ إِلَی مَلِکِهِمْ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُهُمْ فَإِنَّ بِأَیْدِیهِمْ سُیُوفاً یَنْتَقِمُونَ بِهَا مِنَ الْأُمَمِ الْکَافِرَةِ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ أَ هَکَذَا هُوَ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ قَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ نَعَمْ إِنَّا لَنَجِدُهُ کَذَلِکَ ثُمَّ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا یَهُودِیُّ إِنَّ مُوسَی أَوْصَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّهُ سَیَأْتِیکُمْ نَبِیٌّ مِنْ إِخْوَانِکُمْ فَبِهِ فَصَدِّقُوا وَ مِنْهُ فَاسْمَعُوا فَهَلْ تَعْلَمُ أَنَّ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ إِخْوَةً غَیْرَ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ إِنْ کُنْتَ تَعْرِفُ قَرَابَةَ إِسْرَائِیلَ مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ السَّبَبَ الَّذِی بَیْنَهُمْ (3)مِنْ قِبَلِ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ رَأْسُ الْجَالُوتِ هَذَا قَوْلُ مُوسَی لَا نَدْفَعُهُ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ فَلَیْسَ قَدْ صَحَّ هَذَا عِنْدَکُمْ قَالَ نَعَمْ وَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ تُصَحِّحَهُ لِی مِنَ التَّوْرَاةِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ هَلْ تُنْکِرُ أَنَ

ص: 347


1- عدّة الداعی: 184- 186.
2- توحید الصدوق: 174- 175، عیون الأخبار: 72.
3- فی المصادر و فی کتاب الاحتجاجات: و النسب الذی بینهما.

التَّوْرَاةَ تَقُولُ لَکُمْ جَاءَ النُّورُ مِنْ جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَضَاءَ لَنَا (1)مِنْ جَبَلِ سَاعِیرَ وَ اسْتَعْلَنَ عَلَیْنَا مِنْ جَبَلِ فَارَانَ فَالنُّورُ مِنْ قِبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَحْیُ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَهُ عَلَی مُوسَی وَ جَبَلُ سَاعِیرَ هُوَ الَّذِی أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا جَبَلُ فَارَانَ فَذَلِکَ مِنْ جِبَالِ مَکَّةَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا یَوْمٌ (2).

أقول: قد مر تمام الخبر بشرحه و سنده فی کتاب الاحتجاجات (3).

**[ترجمه]احتجاج، عیون اخبار الرضا علیه السلام ، توحید: حسن به نوفلی روایت می کند که: امام رضا علیه السلام به رأس الجالوت گفت: ای مرد یهودی، ده آیه در قرآن در مورد موسی نازل شدند آیا در تورات خبری در مورد محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و امتش بدین گونه آمده است؟: «آنگاه آخرین امت آمدند که بر شتران سوار هستند، پروردگار را بسیار زیاد با یک تسبیح جدید و در کنیسه های جدید ذکر می کنند، بنی اسرائیل باید به آن ها و به دین آن ها پناه ببرند تا آرامش پیدا کنند و در دست آنان شمشیرهایی است که به وسیله آن ها از ملت های کافر در همه سرزمین ها انتقام می­گیرند». آیا در تورات هم این چنین نوشته شده است؟ رأس الجالوت گفت: بله. در تورات هم چنین است. سپس امام رضا علیه السلام فرمود: ای یهودی، همانا موسی به بنی اسرائیل وصیت کرد و به آن ها گفت: پیامبری از برادرانتان بر همه مردم مبعوث می شود پس به او ایمان بیاورید و سخنان او را گوش دهید، اگر رابطه اسرائیل با اسماعیل و رابطی فامیلی که از جانب ابراهیم علیه السلام بین آن ها هست را می­دانی؟ آیا برای بنی اسرائیل برادرانی غیر از فرزندان اسماعیل هستند؟ راس الجالوت گفت: این سخن موسی است و آن را رد نمی کنیم. امام رضا علیه السلام به او گفت: آیا این نزد شما صحیح نیست؟ گفت: بله، ولی دوست دارم که آن را در تورات هم برایم بیاوری، امام رضا علیه السلام فرمود: آیا این را انکار می کنی که

ص: 347

تورات می گوید: نور از جانب کوه سینا بر ما نازل شد و از جانب کوه ساعیر بر مردم روشنایی افکند و از جانب کوه فاران هم بر ما آشکار شد. نوری که از جانب کوه سینا نازل شد همان وحی است که خداوند بر موسی نازل کرد، و کوه ساعیر آن کوهی است که خداوند در آن جا به عیسی علیه السلام وحی فرستاد و اما کوه فاران، از کوههای مکه است که یک روز با آن فاصله دارد. - . توحید الصدوق : 437، 440، 441؛ الاحتجاج : 229 و 230؛ عیون اخبار الرضا : 91 و 93 -

می گویم: کامل این روایت همراه با شرح و راویان آن در کتاب احتجاجات ذکر شده است.

**[ترجمه]

«35

-ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْیَقْطِینِیِّ عَنْ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ رِفَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ أَرْبَعٌ فِی التَّوْرَاةِ وَ إِلَی جَنْبِهِنَّ أَرْبَعٌ مَنْ أَصْبَحَ عَلَی الدُّنْیَا حَزِیناً فَقَدْ أَصْبَحَ عَلَی رَبِّهِ سَاخِطاً وَ مَنْ أَصْبَحَ یَشْکُو مُصِیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَإِنَّمَا یَشْکُو رَبَّهُ وَ مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَضَعْضَعَ (4) لَهُ لِیُصِیبَ مِنْ دُنْیَاهُ فَقَدْ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ وَ مَنْ دَخَلَ النَّارَ مِمَّنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ (5)فَإِنَّمَا هُوَ مِمَّنْ کَانَ یَتَّخِذُ آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ الْأَرْبَعُ الَّتِی إِلَی جَنْبِهِنَّ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ (6)وَ مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ نَدِمَ وَ الْفَقْرُ هُوَ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ (7).

**[ترجمه]امالی الطوسی: رفاعة روایت می کند که شنیدم امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات چهار چیز ذکر شده است و در کنار آن ها هم چهار چیز دیگر وجود دارند: هر کس بر دنیا ناراحت شود بر خدای خودش خشمگین شده است. هر کس از مصیبتی که به او رسیده است شکایت کند از خداوند شکایت کرده است هر کس در برابر انسان ثروتمند خودش را ذلیل کند تا از دنیای او چیزی به وی برسد یک سوم دینش از بین رفته است هر کس که وارد آتش شود هر چند که قاری قرآن باشد به خاطر این است که آیات قرآن را مسخره می­کرده است. و آن چهار دسته دیگر که در کنار آن ها هستند: از هر دست بدهی از همان دست می­گیری، و هر کس غنی شود خودش را بی نیاز و کامل می­داند و هر کس مشورت نکند پشیمان می شود و فقر، مرگ بزرگ است. - . امالی ابن الطوسی : 143 - 144 -

مجالس المفید: از رفاعة چنین روایتی نقل کرده است. - . المجالس : 111 -

**[ترجمه]

«36»

-جا، المجالس للمفید أحمد بن الولید عن أبیه عن الصفار عن ابن معروف عن ابن مهزیار عن رفاعة مثله (8).

«36»-ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یَا مُوسَی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ عَبْدِیَ

ص: 348


1- فی الاحتجاج و العیون: و اضاء للناس.
2- توحید الصدوق: 437 و 440 و 441، الاحتجاج: 229 و 230، عیون الأخبار: 91 و 93.
3- و الحدیث مختصر راجع تمامه مع اسناده ج 10: 299- 318.
4- تضعضع: خضع.
5- فی المجالس: و من دخل النار من هذه الأمة ممن قرأ القرآن إه.
6- استأثر بالشی ء علی الغیر: استبد به و خص به نفسه.
7- أمالی ابن الطوسیّ: 143- 144.
8- المجالس: 111، فیه: الحسن بن سعید. و هو أیضا صحیح، لانهما مشارکان فیما یرویانه.

الْمُؤْمِنِ وَ إِنِّی إِنَّمَا ابْتَلَیْتُهُ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أُعَافِیهِ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِمَا یَصْلُحُ عَبْدِی عَلَیْهِ فَلْیَصْبِرْ عَلَی بَلَائِی وَ لْیَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لْیَرْضَ بِقَضَائِی أَکْتُبْهُ فِی الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی إِذَا عَمِلَ بِرِضَائِی وَ أَطَاعَ أَمْرِی (1).

**[ترجمه]امالی الطوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: از آن چه که خداوند بزرگ به موسی وحی کرد این بود که: هیچ یک از مخلوقاتم به اندازه بنده مؤمنم نزد من دوست داشتنی نیستند

ص: 348

و من به هرچه که صلاح او باشد او را گرفتار می­کنم و یا این که او را از حفظ می کنم برای آن چه به صلاح اوست. و من به صلاح عبد خودم از خودش آگاه تر هستم پس به نفع اوست که بر بلاء و مصیبت من صبر کند و نعمت­ های مرا شکر کند و به قضا و قدر من راضی باشد و اگر به خاطر رضایت من کار بکند و از دستورات من پیروی بکند نام او را جزء صدّیقین می نویسم. - . امالی ابن الطوسی : 149 -

**[ترجمه]

«37

-ثو، ثواب الأعمال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ بِهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی الطُّورِ أَنْ یَا مُوسَی أَبْلِغْ قَوْمَکَ أَنَّهُ مَا یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ الْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَتِی وَ مَا تَعَبَّدَ لِیَ الْمُتَعَبِّدُونَ بِمِثْلِ الْوَرَعِ عَنْ مَحَارِمِی وَ مَا تَزَیَّنَ لِیَ الْمُتَزَیِّنُونَ بِمِثْلِ الزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا عَمَّا بِهِمُ الْغِنَی عَنْهُ (2)قَالَ فَقَالَ مُوسَی یَا أَکْرَمَ الْأَکْرَمِینَ فَمَا ذَا أَثَبْتَهُمْ عَلَی ذَلِکَ فَقَالَ یَا مُوسَی أَمَّا الْمُتَقَرِّبُونَ إِلَیَّ بِالْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَتِی فَهُمْ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی (3)لَا یُشْرِکُهُمْ فِیهِ أَحَدٌ وَ أَمَّا الْمُتَعَبِّدُونَ لِی بِالْوَرَعِ عَنْ مَحَارِمِی فَإِنِّی أُفَتِّشُ النَّاسَ عَنْ أَعْمَالِهِمْ وَ لَا أُفَتِّشُهُمْ حَیَاءً مِنْهُمْ وَ أَمَّا الْمُتَقَرِّبُونَ إِلَیَّ بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا فَإِنِّی أُبِیحُهُمُ الْجَنَّةَ بِحَذَافِیرِهَا (4)یَتَبَوَّءُونَ مِنْهَا حَیْثُ یَشَاءُونَ (5).

**[ترجمه]ثواب الاعمال: امام باقر علیه السلام فرمود: از مناجات حضرت موسی و خداوند در کوه طور این بود که ای موسی به قومت خبر بده که هیچ چیز مثل گریه از روی ترس از من، انسانها را به من نزدیک نمی کند و هیچ عبادتی برای انسانهای عابد به مانند دوری از گناهان نیست و دوری از دنیا و آن چه که از آن بی نیاز هستند بهترین زهدی است که انسانهای زاهد می توانند خودشان را به آن مزین کنند. سپس موسی گفت: ای اکرم الأکرمین پس پاداش آن ها در نزد شما چیست؟ خداوند فرمود: ای موسی، پاداش کسانی که با گریه به خاطر ترس از من به من نزدیک شدند آن است که آن ها در بالاترین مرتبه بهشت قرار می گیرند و هیچ کس در پاداششان شریک نیست. و اما کسانی با دوری از گناهان، من را عبادت کردند از مردمان دیگر در مورد کارهایشان سؤال می پرسم ولی پاداش آن ها این است که من از آن ها حیا و شرم می کنم که در مورد اعمالشان از آن ها سؤال بپرسم. و اما کسانی که با زهد و دوری از دنیا به من نزدیک شدند پاداششان آن است که همه بهشت را برای آن ها حلال می کنم تا در هر جای آن که می خواهند ساکن شوند. - . ثواب الاعمال : 166، 167 -

**[ترجمه]

«38

-أَعْلَامُ الدِّینِ، لِلدَّیْلَمِیِّ مِنْ کِتَابِ الْمُؤْمِنِ تَصْنِیفِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: بَیْنَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَمْشِی عَلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ إِذْ جَاءَ صَیَّادٌ فَخَرَّ لِلشَّمْسِ سَاجِداً وَ تَکَلَّمَ بِالشِّرْکِ ثُمَّ أَلْقَی شَبَکَتَهُ فَخَرَجَتْ مَمْلُوءَةً ثُمَّ أَلْقَاهَا فَخَرَجَتْ مَمْلُوءَةً ثُمَّ أَعَادَهَا فَخَرَجَتْ مَمْلُوءَةً فَمَضَی ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَتَوَضَّأَ وَ صَلَّی وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ ثُمَّ أَلْقَی شَبَکَتَهُ فَلَمْ یُخْرِجْ شَیْئاً ثُمَّ أَعَادَهُ فَخَرَجَتْ سَمَکَةٌ صَغِیرَةٌ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ انْصَرَفَ فَقَالَ

ص: 349


1- أمالی ابن الطوسیّ: 149.
2- فی نسخة: عما بهم القناعة و هو لا یخلو عن تصحیف.
3- قال الجزریّ: فی الدعاء: و الحقنی بالرفیق الأعلی الرفیق: جماعة الأنبیاء الذین یسکنون أعلی علیین، و هو اسم جاء علی فعیل و معناه الجماعة، کالصدیق و الخلیط، و الرفیق: المرافق فی الطریق، و قیل: معنی ألحقنی بالرفیق الأعلی أی باللّه تعالی. قلت: یمکن أن یکون هنا الرفیق بمعنی المرافق، و مرافق البلاد: ما ینتفع به السکان عموما. فالمعنی: المنازل العالیة التی لها مزایا علی غیرها بکثرة منافعها و زیادة قربها برحمة اللّه تعالی.
4- أی بأسرها و بجوانبها کلها. و فی المصدر: امنحهم.
5- ثواب الأعمال: 166 و 167.

مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ عَبْدُکَ الْکَافِرُ تُعْطِیهِ مَعَ کُفْرِهِ وَ عَبْدُکَ الْمُؤْمِنُ لَمْ تُخْرِجْ لَهُ غَیْرَ سَمَکَةٍ صَغِیرَةٍ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ انْظُرْ عَنْ یَمِینِکَ فَکَشَفَ لَهُ عَمَّا أَعَدَّ اللَّهُ لِعَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ ثُمَّ قَالَ انْظُرْ عَنْ یَسَارِکَ فَکَشَفَ لَهُ عَمَّا أَعَدَّ اللَّهُ لِلْکَافِرِ فَنَظَرَ ثُمَّ قَالَ یَا مُوسَی مَا نَفَعَ هَذَا الْکَافِرَ مَا أَعْطَیْتُهُ وَ لَا ضَرَّ هَذَا الْمُؤْمِنَ مَا مَنَعْتُهُ فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ یَحِقُّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ یَرْضَی بِمَا صَنَعْتَ (1).

و رواه الحسن بن سلیمان فی کتاب المحتضر من کتاب الشفاء و الجلاء بإسناده عن ابن أبی عمیر عن بعض أصحابه مثله (2).

**[ترجمه]اعلام الدین للدیلمی: امام باقر علیه السلام فرمود: موسی بر ساحل دریا راه می­رفت که دید صیادی آمد و بر زمین افتاد و برای خورشید سجده کرد و حرف های شرک آمیز می زد. سپس تورش را در آب انداخت و پر از ماهی شد. دوباره آن را انداخت و دوباره پر از ماهی شد، سپس آن را به آب انداخت و بازهم پر از ماهی شد و سپس رفت. بعد از آن یک نفر دیگر آمد و وضو گرفت و نماز خواند و خدا را شکر کرد و او را ستایش کرد سپس تورش را به آب انداخت ولی چیزی نگرفت. سپس امتحان گرفت و یک ماهی کوچک از آب گرفت، و به خاطر آن خدا را شکر کرد و او را ستایش کرد و رفت.

ص: 349

موسی فرمود: خدایا، این بنده کافرت با این که کافر است به او بخشیدی ولی آن بنده مؤمنت غیر از یک ماهی کوچک چیزی به او ندادی. خداوند به او فرمود: به طرف راستت نگاه کن. پس آن چه را که برای بنده مؤمنش آماده کرده بود به او نشان داد. سپس فرمود: به طرف چپت نگاه کن پس آن چه را که برای بنده کافرش آماده کرده بود به او نشان داد. سپس فرمود: ای موسی، آن کافر از آن چه که به او داده بودم هیچ نفعی نبرد و این بنده مؤمنم از آن چه که به او ندادم ضرر نکرد. موسی فرمود: شایسته است که کسی تو را می شناسد به تقدیر تو راضی باشد. - اعلام الدین نسخه خطی -

حسن بن سلیمان به مانند این روایت را در کتاب المحتضر از کتاب الشفا و الجلا نقل کرده است. - روایت مذکور را در نسخه چاپی کتاب المحتضر نیافتم -

**[ترجمه]

«39

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ دُرُسْتَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْهُمْ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: بَیْنَمَا مُوسَی جَالِسٌ إِذْ أَقْبَلَ إِبْلِیسُ وَ عَلَیْهِ بُرْنُسٌ ذُو أَلْوَانٍ فَوَضَعَهُ وَ دَنَا مِنْ مُوسَی وَ سَلَّمَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی مَنْ أَنْتَ قَالَ إِبْلِیسُ قَالَ لَا قَرَّبَ اللَّهُ دَارَکَ لِمَا ذَا الْبُرْنُسُ قَالَ أَخْتَطِفُ بِهِ قُلُوبَ بَنِی آدَمَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَخْبِرْنِی بِالذَّنْبِ الَّذِی إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ اسْتَحْوَذْتَ عَلَیْهِ قَالَ ذَلِکَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ صَغُرَ فِی نَفْسِهِ ذَنْبُهُ وَ قَالَ یَا مُوسَی لَا تَخْلُ بِامْرَأَةٍ لَا تَحِلُّ لَکَ فَإِنَّهُ لَا یَخْلُو رَجُلٌ بِامْرَأَةٍ لَا تَحِلُّ لَهُ إِلَّا کُنْتُ صَاحِبَهُ دُونَ أَصْحَابِی فَإِیَّاکَ أَنْ تُعَاهِدَ اللَّهَ عَهْداً فَإِنَّهُ مَا عَاهَدَ اللَّهَ أَحَدٌ إِلَّا کُنْتُ صَاحِبَهُ دُونَ أَصْحَابِی حَتَّی أَحُولَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْوَفَاءِ بِهِ وَ إِذَا هَمَمْتَ بِصَدَقَةٍ فَامْضِهَا فَإِذَا هَمَّ الْعَبْدُ بِصَدَقَةٍ کُنْتُ صَاحِبَهُ دُونَ أَصْحَابِی حَتَّی أَحُولَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: شیخ صدوق روایت می کند که موسی نشسته بود. ابلیس به نزد ایشان آمد در حالی که یک عبا با رنگهای مختلف در دستش بود سپس به موسی نزدیک شد و به ایشان سلام داد. موسی به او فرمود: تو کی هستی؟ شیطان جواب داد: ابلیس. موسی فرمود: خداوند خانه ات را به کسی نزدیک نکند چرا این عبا را آوردی؟ گفت: با این، دلهای انسان ها را دزدیدم و آن ها را فریب دادم. موسی فرمود: به من بگو آن چه گناهی بوده است که هرگاه کسی آن را انجام داده باشد در آن بر انسان چیره شده باشی؟ ابلیس گفت: این که به خودش مغرور شود و کارهای نیک خودش را زیاد و گناهش را کم انگارد. و گفت ای موسی، با زنی که حلال تو نیست خلوت نکن خودم برای فریب دادن آن ها تلاش می کنم و کار فریب آن ها را به دستیارانم نمی دهم. پس از عهد بستن به خداوند بپرهیز چون هر کس که با خداوند عهد ببندد خودم تمام تلاشم را می کنم که مانع از وفای به عهد او شوم و هر گاه قصد کردی که صدقه ای بدهی آن را بده چون هر گاه کسی خواست که صدقه بدهد خودم تلاش می کنم که مانع صدقه دادنش بشوم. - قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قوله لعنه الله کنت صاحبه یعنی أغتنم إغواءه و أهتم به بحیث لا أکله إلی أصحابه و أعوانی بل أتولی إضلاله بنفسی.

**[ترجمه]این سخن ابلیس، (کنت صاحبه) یعنی فرصت را غنیمت می شمارم تا او را فریب دهم و به آن اهمیت می دهم بطوری که کار فریب او را به دستیارانم نمی دهم بلکه خودم گمراه کردن او را به دست می­گیرم.

**[ترجمه]

«40

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُقَرِّنٍ إِمَامِ بَنِی فِتْیَانٍ عَمَّنْ رَوَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِی زَمَنِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَلِکٌ جَبَّارٌ قَضَی حَاجَةَ مُؤْمِنٍ بِشَفَاعَةِ عَبْدٍ صَالِحٍ فَتُوُفِّیَ فِی یَوْمٍ الْمَلِکُ الْجَبَّارُ

ص: 350


1- اعلام الدین مخطوط.
2- لم نجد الحدیث فی المحتضر المطبوع.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.

وَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ فَقَامَ عَلَی الْمَلِکِ النَّاسُ وَ أَغْلَقُوا أَبْوَابَ السُّوقِ لِمَوْتِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ بَقِیَ ذَلِکَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ فِی بَیْتِهِ وَ تَنَاوَلَتْ دَوَابُّ الْأَرْضِ مِنْ وَجْهِهِ فَرَآهُ مُوسَی بَعْدَ ثَلَاثٍ فَقَالَ یَا رَبِّ هُوَ عَدُوُّکَ وَ هَذَا وَلِیُّکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی إِنَّ وَلِیِّی سَأَلَ هَذَا الْجَبَّارَ حَاجَةً فَقَضَاهَا لَهُ فَکَافَأْتُهُ عَنِ الْمُؤْمِنِ وَ سَلَّطْتُ دَوَابَّ الْأَرْضِ عَلَی مَحَاسِنِ وَجْهِ الْمُؤْمِنِ لِسُؤَالِهِ ذَلِکَ الْجَبَّارَ (1).

**[ترجمه]قصص الانیباء: امام صادق علیه السلام فرمود: در زمان حضرت موسی پادشاه ظالمی بود که بخاطر یک بنده صالح نیاز یک انسان مؤمنی را برطرف کرده بود. در یک روز آن پادشاه ظالم

ص: 350

و آن بنده صالح فوت کردند که بخاطر مرگ آن پادشاه مردم بر سر او آمدند و سه روز بازار را به خاطر مرگش تعطیل کردند، آن مرد صالح در خانه اش مانده بود و حیوانات وحشی صورتش را خورده بودند و موسی پس از سه روز جنازه او را پیدا کرد و فرمود: پروردگارا آن پادشاه دشمن تو بود ولی این مرد دوست تو. خداوند فرمود: ای موسی، این دوست من نیازش را از آن پادشاه ظالم خواسته بود و او نیز نیازش را برطرف کرده بود من نیز برای این کارش به او پاداش دادم و آن حیوانات وحشی را بر زیبایی­های چهره بنده صالح مسلط کردم چون از آن پادشاه جبار درخواست کرده بود. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«41

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ صَاحِبِ السَّابِرِیِّ (2)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی اشْکُرْنِی حَقَّ شُکْرِی فَقَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَ لَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أَشْکُرُکَ بِهِ إِلَّا وَ أَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ فَقَالَ یَا مُوسَی شَکَرْتَنِی حَقَّ شُکْرِی حِینَ عَلِمْتَ أَنَّ ذَلِکَ مِنِّی (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند به موسی فرمود: ای موسی، من را همان طور که شایسته ام شکر کن. موسی فرمود: پروردگارا چگونه حق شکرت را به جای آوردم در حالی که تو هر نعمتی را به من عطا کرده ای، خداوند فرمود ای موسی اگر بدانی که آن نعمت را به تو دادم حق شکر من را ادا کردی. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«42

-سن، المحاسن أَبِی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قَالَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا رَبِّ مَنْ أَهْلُکَ الَّذِینَ تُظِلُّهُمْ فِی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّکَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ الطَّاهِرَةُ قُلُوبُهُمْ وَ التَّرِبَةُ أَیْدِیهِمْ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ جَلَالِی إِذَا ذَکَرُوا رَبَّهُمْ الَّذِینَ یَکْتَفُونَ بِطَاعَتِی کَمَا یَکْتَفِی الصَّبِیُّ الصَّغِیرُ بِاللَّبَنِ الَّذِینَ یَأْوُونَ إِلَی مَسَاجِدِی کَمَا تَأْوِی النُّسُورُ إِلَی أَوْکَارِهَا وَ الَّذِینَ یَغْضَبُونَ لِمَحَارِمِی إِذَا اسْتُحِلَّتْ مِثْلَ النَّمِرِ إِذَا حَرِدَ (4).

**[ترجمه]محاسن: علی بن حسین علیه السلام فرمود: موسی فرمود: چه کسانی در زیر سایه تو محفوظ هستند آنگاه که هیچ سایبانی جز رحمت تو وجود ندارد؟ خداوند به او فرمود: آن ها کسانی هستند که قلبهایشان پاک و دستهایشان خاکی است - فقیر هستند-، کسانی که هرگاه من را یاد کنند عظمت من را یاد می کنند، کسانی که به طاعت و بندگی من کفایت می کنند آن طور که نوزاد به شیر کفایت می کند. کسانی که به مسجد پناه می برند همانند شاهین ها که به لانه هایشان پناه می برند و کسانی که اگر یکی از چیزهایی که من حرام کرده­ام حلال شده باشد به مانند پلنگ خشمگین، غضب می­کنند. - . محاسن البرقی : 16 -

**[ترجمه]

بیان

التربة أیدیهم بکسر الراء أی الفقراء قال الجزری ترب الرجل إذا افتقر أی لصق بالتراب و قال الفیروزآبادی حرد کضرب و سمع غضب.

lt;meta info="(التربة أیدیهم) با کسره حرف راء یعنی فقیران. جزری می گوید: (ترب الرجل) به کسی گفته میشود که فقیر شده باشد یعنی به خاک چسبید. فیروز آبادی می گوید فعل حرد بر وزن ضرب و سمع است، یعنی عصبانی و خشمگین شد.

**[ترجمه]

«43

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَحْبِبْنِی وَ حَبِّبْنِی إِلَی خَلْقِی قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیَ

ص: 351


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- هکذا فی النسخ و لم نظفر بترجمته.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- محاسن البرقی: 16.

مِنْکَ فَکَیْفَ لِی بِقُلُوبِ الْعِبَادِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَذَکِّرْهُمْ نِعْمَتِی وَ آلَائِی فَإِنَّهُمْ لَا یَذْکُرُونَ مِنِّی إِلَّا خَیْراً فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ رَضِیتُ بِمَا قَضَیْتَ تُمِیتُ الْکَبِیرَ وَ تُبْقِی الْأَوْلَادَ الصِّغَارَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَ مَا تَرْضَی بِی رَازِقاً وَ کَفِیلًا فَقَالَ بَلَی یَا رَبِّ نِعْمَ الْوَکِیلُ وَ نِعْمَ الْکَفِیلُ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند به موسی وحی کرد که ای موسی من را دوست بدار و من را نزد بندگانم دوست داشتنی کن. موسی گفت: خدایا خودت می دانی که هیچ کس به اندازه تو نزد من

ص: 351

دوست داشتنی نیست. من چگونه می توانم دل های مردم را به عشق تو وا دارم؟ خداوند فرمود: نعمت ها و نشانه های من را برایشان یادآوری کن تا آن ها به جز خیر چیزی از من ذکر نکنند. موسی گفت: خدایا به آن چه مقدر می کنی راضی هستم، انسان های بزرگ را می میرانی و کودکان کوچک را باقی می گذاری، خداوند به او وحی کرد و فرمود: آیا من را به عنوان رازق و کفیل قبول داری؟ موسی فرمود: بله خدایا. تو بهترین وکیل و کفیل هستی. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«44

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحَجَّالِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُعَلِّمَهُ زَوَالَ الشَّمْسِ فَوَکَّلَ اللَّهُ بِهَا مَلَکاً فَقَالَ یَا مُوسَی قَدْ زَالَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ مُوسَی مَتَی فَقَالَ حِینَ أَخْبَرْتُکَ وَ قَدْ سَارَتْ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر فرمود:موسی از خداوند خواست که چگونگی زوال خورشید را به اعلام کند. خداوند فرشته­ای را مأمور کرد که به موسی می­گفت: ای موسی خورشید زوال یافت. موسی پرسید: کی؟ خداوند فرمود از وقتی که باخبرت کردم پانصد سال گذشته است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«45

-کا، الکافی عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: بَیْنَا مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ یَعِظُ أَصْحَابَهُ إِذْ قَامَ رَجُلٌ فَشَقَّ قَمِیصَهُ (3)فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی قُلْ لَهُ لَا تَشُقَّ قَمِیصَکَ وَ لَکِنِ اشْرَحْ لِی عَنْ قَلْبِکَ (4)ثُمَّ قَالَ مَرَّ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ بِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ فَانْصَرَفَ مِنْ حَاجَتِهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ عَلَی حَالِهِ فَقَالَ لَهُ مُوسَی لَوْ کَانَتْ حَاجَتُکَ بِیَدِی لَقَضَیْتُهَا لَکَ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَوْ سَجَدَ حَتَّی یَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبِلْتُهُ حَتَّی یَتَحَوَّلَ عَمَّا أَکْرَهُ إِلَی مَا أُحِبُّ (5).

**[ترجمه]کافی: امام صادق فرمود: علیه السلام موسی اصحابش را موعظه می کرد که یک مردی ایستاد و لباسش را پاره کرد. خداوند وحی فرستاد ای موسی به او بگو پیرهنت را پاره نکن، ولی قلبت را برای من باز کن. سپس فرمود: موسی به یکی از اصحابش گذر کرد در حالی که او سجده کرده بود. موسی کارش را انجام داده بود و برگشت باز آن مرد را در حال سجده دید، موسی به او گفت: اگر حاجتت به دست من بود آن را برایت انجام می دادم. خداوند وحی فرستاد که: ای موسی اگر آنقدر سجده کند که تا گردنش بیفتد حاجتش را برطرف نمی کنم تا این که رفتارش را از آن چه که من متنفر هستم به آن چه که من دوست دارم تغییر بدهد. - . روضة الکافی : 128، 129 -

**[ترجمه]

«46

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی أَنَّهُ مَا یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ عَبْدٌ بِشَیْ ءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ ثَلَاثِ خِصَالٍ فَقَالَ مُوسَی وَ مَا هِیَ یَا رَبِّ قَالَ الزُّهْدُ فِی الدُّنْیَا وَ الْوَرَعُ مِنْ مَحَارِمِی وَ الْبُکَاءُ مِنْ خَشْیَتِی فَقَالَ مُوسَی فَمَا لِمَنْ صَنَعَ ذَلِکَ فَقَالَ أَمَّا الزَّاهِدُونَ فِی الدُّنْیَا فَأُحَکِّمُهُمْ فِی الْجَنَّةِ (6)وَ أَمَّا الْوَرِعُونَ عَنْ مَحَارِمِی فَإِنِّی أُفَتِّشُ النَّاسَ وَ لَا أُفَتِّشُهُمْ وَ أَمَّا الْبَکَّاءُونَ مِنْ خَشْیَتِی فَفِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی لَا یُشْرِکُهُمْ فِیهِ أَحَدٌ (7).

ص: 352


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- لشدة تأثره من مواعظه.
4- فی نسخة: و لکن اشرح لی قلبک.
5- روضة الکافی: 128 و 129.
6- أی اولیهم و اقیمهم حاکما فی الجنة و افوض الیهم الحکم فی الجنة. و قد تقدم مثل الخبر عن الوصافی تحت رقم 37 و فیه: ابیحهم أمنحهم خ الجنة.
7- قصص الأنبیاء مخطوط.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند متعال به موسی وحی فرستاد که هیچ چیزی به اندازه این سه ویژگی بنده ام را به من نزدیک نمی کند. موسی پرسید: خدایا آن سه ویژگی چی هستند؟ فرمود: زهد در دنیا، دوری از گناهان، گریه بخاطر ترس از من. موسی فرمود: پاداش کسی را که آن ها را انجام دهد چیست؟ اما زاهدان در دنیا، حکم بهشت را به دست آنان می­دهم. اما کسانی که از گناه کردن دوری کردند پاداششان این است که از مردم در مورد کارهایشان سؤال می پرسم. ولی از آن ها سؤال نمی پرسم. و اما کسانی که به خاطر ترس از من گریه می کنند آن است که در بهترین مکان بهشت ساکن می شوند و کسی شریک آن ها نمی شود. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

ص: 352

**[ترجمه]

«47

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر عُثْمَانُ بْنُ عِیسَی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ بَعْضَ أَصْحَابِکَ یَنُمُّ عَلَیْکَ فَاحْذَرْهُ (1)فَقَالَ یَا رَبِّ لَا أَعْرِفُهُ فَأَخْبِرْنِی بِهِ حَتَّی أَعْرِفَهُ فَقَالَ یَا مُوسَی عِبْتُ عَلَیْهِ النَّمِیمَةَ وَ تُکَلِّفُنِی أَنْ أَکُونَ نَمَّاماً قَالَ یَا رَبِّ فَکَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَرِّقْ أَصْحَابَکَ عَشَرَةً عَشَرَةً ثُمَّ تُقْرِعُ بَیْنَهُمْ فَإِنَّ السَّهْمَ یَقَعُ عَلَی الْعَشَرَةِ الَّتِی هُوَ فِیهِمْ ثُمَّ تُفَرِّقُهُمْ وَ تُقْرِعُ بَیْنَهُمْ فَإِنَّ السَّهْمَ یَقَعُ عَلَیْهِ قَالَ فَلَمَّا رَأَی الرَّجُلُ أَنَّ السِّهَامَ تُقْرَعُ قَامَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا صَاحِبُکَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَعُودُ أَبَداً (2).

**[ترجمه]کتاب الحسین بن سعید یا کتاب النوادر: امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند به موسی وحی کرد که یکی از اصحابت سخن چینی تو را می کنند از آن ها بر حذر باش. موسی گفت: خدایا او را نمی شناسم مرا با خبر کن، تا او را بشناسم. خداوند فرمود: ای موسی عیب سخن چینی را بر او گرفتم حالا که از من می­خواهی که سخن چینی کنم؟ موسی فرمود: خدایا پس چه کار کنم؟ خداوند فرمود: اصحابت را به صورت ده نفری تقسیم کن سپس بین آن ها قرعه بینداز، قرعه به اسم آن ده نفر که او بینشان است، در می ­آید. سپس آن ده نفر را تقسیم کن و قرعه بینشان بینداز، قرعه به اسم او درمی آید، هنگامی که قرعه به اسم آن مرد درآمد، ایستاد و گفت: ای فرستاده خدا من دوست تو هستم، نه، به خدا قسم دیگر هیچوقت این کار ار انجام نمی دهم. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«48

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر ابْنُ أَبِی الْبِلَادِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ: رَأَی مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَجُلًا تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ فَقَالَ یَا رَبِّ مَنْ هَذَا الَّذِی أَدْنَیْتَهُ حَتَّی جَعَلْتَهُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَا مُوسَی هَذَا لَمْ یَکُنْ یَعُقُّ وَالِدَیْهِ وَ لَا یَحْسُدُ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ (3).

**[ترجمه]کتاب الحسین بن سعید یا کتاب نوادر: ابن ابی البلاد روایت می کند: موسی مردی را دید که زیر سایه عرش خداوند بود. موسی فرمود: پروردگارا، آن کیست که آنقدر به تو نزدیک است که او را زیر سایه عرش خودت قرار دادی؟ خداوند فرمود: ای موسی، او کسی است که به پدر و مادرش بی ادبی نکرد و کسی است که به آن چه که خداوند از فضل و بزرگی به مردم داده بود، حسودی نکرد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«49

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ کَمَا تَعْمَلُ کَذَلِکَ تُجْزَی مَنْ یَصْنَعُ الْمَعْرُوفَ إِلَی امْرِئِ السَّوْءِ (4)یُجْزَی شَرّاً (5).

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به موسی وحی کرد که: آن طور که با دیگران رفتار کنی با تو رفتار می کنند و آن طور که کار کنی نتیجه می گیری هر کس که به انسان بدی، خوبی کند ضرر می کند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«50

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ بِهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ قَالَ إِنَّ الدُّنْیَا لَیْسَتْ بِثَوَابٍ لِلْمُؤْمِنِ بِعَمَلِهِ وَ لَا نَقِمَةٍ لِلْفَاجِرِ بِقَدْرِ ذَنْبِهِ هِیَ دَارُ الظَّالِمِینَ إِلَّا الْعَامِلَ فِیهَا بِالْخَیْرِ فَإِنَّهَا لَهُ نِعْمَتِ الدَّارُ (6).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: از آن چه که خداوند به موسی فرمود این بود که: دنیا پاداش عمل انسان مؤمن نیست، و نمی تواند برای مجازات انسان گناهکار به اندازه گناهش، جای انتقام و مجازات باشد. بلکه آن جای انسان ظالم است و برای کسی که کار نیک انجام بدهد، بهترین جا است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«51

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ تَعَالَی بِهِ مُوسَی یَا مُوسَی لَا تَرْکَنْ إِلَی الدُّنْیَا رُکُونَ الظَّالِمِینَ وَ رُکُونَ مَنِ اتَّخَذَهَا أُمّاً وَ أَباً یَا مُوسَی لَوْ وَکَلْتُکَ إِلَی نَفْسِکَ تَنْظُرُ لَهَا لَغَلَبَ عَلَیْکَ حُبُّ الدُّنْیَا وَ زَهْرَتُهَا یَا مُوسَی نَافِسْ فِی الْخَیْرِ أَهْلَهُ وَ اسْبِقْهُمْ

ص: 353


1- فی المطبوع: فأحضره.
2- مخطوط.
3- مخطوط.
4- هکذا فی النسخ و لعله تصحیف «امرئ سوء».
5- قصص الأنبیاء مخطوط.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.

إِلَیْهِ فَإِنَّ الْخَیْرَ کَاسْمِهِ وَ اتْرُکْ مِنَ الدُّنْیَا مَا بِکَ الْغِنَی عَنْهُ وَ لَا تَنْظُرْ عَیْنَاکَ إِلَی کُلِّ مَفْتُونٍ فِیهَا مَوْکُولٍ إِلَی نَفْسِهِ وَ اعْلَمْ أَنَّ کُلَّ فِتْنَةٍ بَذْرُهَا حُبُّ الدُّنْیَا وَ لَا تَغْبِطَنَّ أَحَداً بِرِضَی النَّاسِ عَنْهُ حَتَّی تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ رَاضٍ وَ لَا تَغْبِطَنَّ أَحَداً بِطَاعَةِ النَّاسِ لَهُ وَ اتِّبَاعِهِمْ إِیَّاهُ عَلَی غَیْرِ الْحَقِّ فَهُوَ هَلَاکٌ لَهُ وَ لِمَنِ اتَّبَعَهُ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: از مناجات - نجوای - خداوند با موسی این بود که: ای موسی، به مانند انسان های ظالم و کسانی که دنیا را به مانند پدر و مادر خود گرفته اند تکیه نکن. ای موسی، اگر تو را به خودت وامی­گذاشتم تا در آن نظر کنی، حب دنیا و خوشی های آن بر تو چیره می شد. ای موسی، در کار خیر با انسان های نیکوکار رقابت بکن و برای آن ها پیشی بگیر

ص: 353

چون خیر به مانند اسمش نیکو و برازنده است. و در دنیا چیزی را که به آن نیازی نداری رها کن و چشمانت به هر کس که به آن دل بسته است و به خودش واگذاشته شده است، نگاه نکنند و بدان که ریشه هر فتنه ای حب دنیا است. و تا این که مطمئن نشوی که خداوند از او راضی است، به رضایت مردم از او غبطه نخور، و به کسی که مردم در غیر حق از او پیروی می کنند، غبطه مخور چرا که این، هلاکت خودش و پیروانش است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«52

-وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیُّ عِبَادِکَ أَبْغَضُ إِلَیْکَ قَالَ جِیفَةٌ بِاللَّیْلِ بَطَّالٌ بِالنَّهَارِ (2)وَ قَالَ قَالَ مُوسَی لِرَبِّهِ یَا رَبِّ إِنْ کُنْتَ بَعِیداً نَادَیْتُ وَ إِنْ کُنْتَ قَرِیباً نَاجَیْتُ قَالَ یَا مُوسَی أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی فَقَالَ مُوسَی یَا رَبِّ إِنَّا نَکُونُ عَلَی حَالٍ مِنَ الْحَالاتِ فِی الدُّنْیَا مِثْلَ الْغَائِطِ وَ الْجَنَابَةِ فَنَذْکُرُکَ قَالَ یَا مُوسَی اذْکُرْنِی عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ قَالَ قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ مَا لِمَنْ عَادَ مَرِیضاً قَالَ أُوَکِّلُ بِهِ مَلَکاً یَعُودُهُ فِی قَبْرِهِ إِلَی مَحْشَرِهِ قَالَ یَا رَبِّ مَا لِمَنْ غَسَّلَ مَیِّتاً قَالَ أُخْرِجُهُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَمَا خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ قَالَ یَا رَبِّ مَا لِمَنْ شَیَّعَ جَنَازَةً قَالَ أُوَکِّلُ بِهِ مَلَائِکَةً مَعَهُمْ رَایَاتٌ یُشَیِّعُونَهُ مِنْ مَحْشَرِهِ إِلَی مَقَامِهِ قَالَ فَمَا لِمَنْ عَزَّی الثَّکْلَی قَالَ أُظِلُّهُ فِی ظِلِّی یَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلِّی تَعَالَی اللَّهُ وَ قَالَ فِیمَا نَاجَی اللَّهُ بِهِ مُوسَی أَنْ قَالَ أَکْرِمِ السَّائِلَ إِذَا هُوَ أَتَاکَ بِشَیْ ءٍ بِبَذْلٍ یَسِیرٍ أَوْ بِرَدٍّ جَمِیلٍ فَإِنَّهُ قَدْ یَأْتِیکَ مَنْ لَیْسَ بِجِنِّیٍّ وَ لَا إِنْسِیٍّ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَةِ الرَّحْمَنِ لِیَبْلُوَکَ فِیمَا خَوَّلْتُکَ وَ یَسْأَلَکَ عَمَّا مَوَّلْتُکَ (3)فَکَیْفَ أَنْتَ صَانِعٌ وَ قَالَ یَا مُوسَی لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ (4).

**[ترجمه]امام باقر علیه السلام فرمود: موسی به خداوند گفت: کدام یک از بندگانت در نزد تو منفورترین است. خداوند فرمود: کسی که شب ها مثل مرده می خوابد و روز ها بی کار می­گردد. موسی به پروردگارش گفت: خدایا، از من دور هستی تا تو را فریاد بزنم یا به من نزدیک هستی تا تو را نجوا کنم؟ خداوند فرمود: هر کس که من را یاد کند من همنشین او هستم. موسی فرمود: خدایا، اگر در دنیا بر سر دستشویی و یا در حالت جنابت بودیم باز تو را ذکر کنیم؟ خداوند فرمود: ای موسی، در هر حال من را یاد بکن. موسی پرسید: پاداش کسی که از مریض عیادت بکند، چیست؟ خداوند فرمود: فرشته ای را مامور می کنم که او را از قبرش تا محشر از او عیادت بکند. موسی پرسید: خدایا، پاداش کسی که مرده ای را غسل بکند چیست؟ فرمود: از را از گناهانش خارج می­کنم گویی از شکم مادرش متولد شده است. پرسید: پاداش کسی که در تشییع جنازه­ای شرکت کند چیست؟ فرمود: ملائکه­ای پرچم به دست را مامور میکنم که او را از محشر تا جایگاهش در بهشت تشییع کنند. پرسید: پاداش کسی که به زنی که فرزندش را از دست داده است، تسلیت بدهد، چیست؟ فرمود: در آن روز که هیچ پناهی به جز پناه من نیست، او را زیر سایه و پناه خودم می گیریم. خداوند بزرگ و متعال است.

و امام باقر علیه السلام فرمود: از مناجات خداوند با حضرت موسی این بود که خداوند فرمود: انسان نیازمند را گرامی بدار اگر نزد تو آمد اگر توانستی یک چیز ساده به او بده یا این که با احترام و خوشرویی او را رد کن چون ممکن است کسی نزد تو بیاید که نه جن باشد و نه انسان: بلکه فرشته­ای باشد از فرشتگان الهی تا تو را در آن چه به تو واگذار شده است آزمایش کند و از اموالی که به تو داده است بخواهد و ببیند تو چه می­کنی؟

و خداوند فرمود: ای موسی، بوی دهان انسان روزه دار نزد من از بوی مسک بهتر است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

قوله تعالی فإن الخیر کاسمه لعل المراد أن الخیر لما دل بحسب أصل

ص: 354


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- أی نائم باللیل کله کأنّه جثة المیت، لا یستیقظ فیناجی ربّه و یدعو و یتضرع و یصلی. بطال بالنهار یشتغل فیه باللهو و اللعب و لا یخرج الی طلب الرزق، و لا یشتغل بمشاغل فیها النفع لنفسه و المجتمع، فهو کالعضو الفالج لیلا و نهارا.
3- أی صیرتک ذا مال.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

معناه فی اللغة علی الأفضلیة و ما یطلق علیه فی العرف و الشرع من الأعمال الحسنة هی خیر الأعمال فالخیر کاسمه أی الاسم مطابق لمسمیاته أو أن الخیر لما کان کل أحد یستحسنه إذا سمعه فهو حسن واقعا. (1)و الحاصل أن ما یحکم به عقول عامة الناس فی ذلک مطابق للواقع و یحتمل أن یکون المراد باسمه ذکره بین الناس أی أن الخیر ینفع فی الآخرة کما یصیر سببا لرفعة الذکر فی الدنیا.

**[ترجمه]کلام خداوند (فإنّ الخیر کاسمه) شاید منظور از آن این باشد که این کلمه بر حسب

ص: 354

معنای لغوی­اش معنای برتری را می دهد و آن چه که در عرف و شرع بر کارهای نیک اطلاق می­شود در حقیقت، بهترین اعمال هستند، یعنی اسم با مسمای خود مطابقت دارد؛ یا این که خیر را چون همه نیکو می­دانند وقتی آن را می­شنوند، پس در واقع نیز نیکو ست.

و نتیجه آن چه که عقل عامه مردم آن را قبول دارند با واقعیت مطابق است. و احتمالا منظور از (اسمه) ذکر آن در بین مردم باشد، یعنی خیر در آخرت نفع می رساند آنچنانکه باعث بالا رفتن نام در دنیا می شود.

**[ترجمه]

«53

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْبَصْرِیِّ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: مَرَّ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ بِرَجُلٍ رَافِعٍ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ یَدْعُو فَانْطَلَقَ مُوسَی فِی حَاجَتِهِ فَغَابَ عَنْهُ سَبْعَةَ أَیَّامٍ ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِ وَ هُوَ رَافِعٌ یَدَیْهِ یَدْعُو وَ یَتَضَرَّعُ وَ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَوْ دَعَانِی حَتَّی تَسْقُطَ لِسَانُهُ مَا اسْتَجَبْتُ لَهُ حَتَّی یَأْتِیَنِی مِنَ الْبَابِ الَّذِی أَمَرْتُهُ بِهِ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی به مردی که دستانش را به آسمان بلند کرده بود و دعا می کرد، گذر کرد. موسی کارش را بعد از هفت روز انجام داد و برگشت و به سوی آن مرد برگشت در حالی که هنوز دستانش را بلند کرده بود و گریه می کرد و از خداوند نیازش را می خواست. خداوند به موسی وحی کرد که: اگر آنقدر دعا کند که زبانش بیفتد تا از آن دری که به او دستور دادم به سوی من نیاید دعایش را قبول نمی کنم.

**[ترجمه]

«54

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ أَوْ غَیْرِهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْعَبْدِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ یَعْنِی لُحُومَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ قَالَ إِنَّ إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا أَکَلَ مِنْ لَحْمِ الْإِبِلِ هَیَّجَ عَلَیْهِ وَجَعَ الْخَاصِرَةِ فَحَرَّمَ عَلَی نَفْسِهِ لَحْمَ الْإِبِلِ وَ ذَلِکَ قَبْلَ أَنْ تُنْزَلَ التَّوْرَاةُ فَلَمَّا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ لَمْ یُحَرِّمْهُ وَ لَمْ یَأْکُلْهُ (3).

ص: 355


1- و ربما یقال: إن حسن المعانی و قبحها ربما یسری إلی الألفاظ فیکون لفظ الخیر کمعناه حسنا و لفظ الشر کمعناه قبیحا فتأمل.
2- و هو باب الأنبیاء و أصحاب الشرائع، فمن أتی اللّه من غیر هذا الباب فعبادته غیر مقبولة و بذلک یعرف حکم من أخذ أحکام اللّه تعالی عن غیر أهله، و من أخذها عن القیاسات و الاستحسانات و الآراء، و عبد اللّه بالعبادات المبتدعة و المخترعة کالمخالفین و جل الصوفیة و سائر المبتدعین ممن تخلفوا عن السفینة التی أمر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله برکوبها، و لم یدخلوا من باب مدینة العلم الذی أمر أن یدخلوا منه.
3- فروع الکافی 1: 418، و تقدم توجیه لذیل الحدیث ذیل الخبر الأوّل.

**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که: در مورد کلام خداوند «فبظلم من اّلذین هادوا حرّمنا علیهم طیبات أحلّت لهم » فرمود: منظور از آن گوشت شتر و گاو و گوسفند است. و امام صادق علیه السلام فرمود: قوم بنی اسراییل هرگاه از گوشت شتر می خوردند کمردرد می گرفتند و خوردن گوشت شتر را بر خودشان حرام کردند و این قبل از نازل شدن تورات بود و هنگامی که تورات نازل شد، آن را حرام نمی دانستند ولی از آن نمی خوردند. - . فروع الکافی 1 : 418 -

ص: 355

**[ترجمه]

«55

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا مَضَی مُوسَی إِلَی الْجَبَلِ اتَّبَعَهُ رَجُلٌ مِنْ أَفْضَلِ أَصْحَابِهِ قَالَ فَأَجْلَسَهُ فِی أَسْفَلِ الْجَبَلِ وَ صَعِدَ مُوسَی الْجَبَلَ فَنَاجَی رَبَّهُ ثُمَّ نَزَلَ فَإِذَا بِصَاحِبِهِ قَدْ أَکَلَ السَّبُعُ وَجْهَهُ وَ قَطَعَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنَّهُ کَانَ لَهُ عِنْدِی ذَنْبٌ فَأَرَدْتُ أَنْ یَلْقَانِی وَ لَا ذَنْبَ لَهُ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که موسی به سوی کوه سینا رفت یکی از بهترین یارانش او را همراهی می کرد. موسی آن مرد را در پایین کوه نشاند و خودش بالای کوه رفت. سپس با خداوند مناجات کرد و از کوه پایین آمد و دید که حیوانات وحشی صورت او را خوردند، خداوند متعال وحی کرد که: او یک گناهی انجام داده بود خواستم که بدون گناه با من ملاقات کند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«56

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ مِنْ عِبَادِی مَنْ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالْحَسَنَةِ فَأُحَکِّمُهُ فِی الْجَنَّةِ قَالَ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یَمْشِی فِی حَاجَةِ مُؤْمِنٍ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند به موسی وحی کرد که: هر کس از بندگانم با انجام یک کار نیک به من نزدیک شود او را در بهشت، حَکَم برای بهشت قرار می­دهم. موسی فرمود: آن کار نیک کدام است؟ خداوند فرمود: که برای رفع نیاز یک انسان مؤمن تلاش کند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«57

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا صَعِدَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَی الطُّورِ فَنَاجَی رَبَّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی خَزَائِنَکَ قَالَ یَا مُوسَی إِنَّ خَزَائِنِی إِذَا أَرَدْتُ شَیْئاً أَنْ أَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ وَ قَالَ قَالَ یَا رَبِّ أَیُّ خَلْقِکَ أَبْغَضُ إِلَیْکَ قَالَ الَّذِی یَتَّهِمُنِی قَالَ وَ مِنْ خَلْقِکَ مَنْ یَتَّهِمُکَ قَالَ نَعَمْ الَّذِی یَسْتَخِیرُنِی فَأَخِیرُ لَهُ (3)وَ الَّذِی أَقْضِی الْقَضَاءَ لَهُ وَ هُوَ خَیْرٌ لَهُ فَیَتَّهِمُنِی (4).

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که موسی به کوه طور رفت با خداوند مناجات کرد و گفت: پروردگارا، گنجهایت را به من نشان بده. خداوند فرمود: ای موسی، گنج های من طوری هستند که هرگاه بگویم چیزی به وجود بیاید، به وجود می آید. سپس فرمود: خدایا، چه کسی نزد تو منفورترین است؟ خداوند فرمود: کسی که من را متهم کند. موسی فرمود: در بین مخلوقات، کسی تو را متهم می کند؟ فرمود: بله، کسی که از من استخاره بگیرد پس من بهترین چیز را برای او انتخاب کنم و کسی که چیزی را برایش مقدر کنم و آن به صلاح او باشد، ولی او من را متهم کند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«58

-ختص، الإختصاص قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قُلْ لِلْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ إِیَّاکُمْ وَ قَتْلَ النَّفْسِ الْحَرَامِ بِغَیْرِ حَقٍّ فَإِنَّ مَنْ قَتَلَ مِنْکُمْ نَفْساً فِی الدُّنْیَا قَتَلْتُهُ فِی النَّارِ مِائَةَ أَلْفِ قَتْلَةٍ مِثْلَ قِتْلَةِ صَاحِبِهِ (5).

**[ترجمه]کتاب الاختصاص: امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به موسی وحی کرد: به قوم بنی اسراییل بگو: از کشتن یک نفس بدون حق پرهیز کنید، چون هر کس از شما یک نفر را در دنیا بکشد در آتش جهنم آن طور که آن شخص را کشته است صد هزار بار او را در جهنم می کشم. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«59

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنِ الْوَصَّافِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِیمَا نَاجَی اللَّهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ قَالَ إِنَّ لِی عِبَاداً أُبِیحُهُمْ جَنَّتِی وَ أُحَکِّمُهُمْ فِیهَا قَالَ مُوسَی مَنْ هَؤُلَاءِ

ص: 356


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- أی أجعل له فیه خیرا. قوله: فیتهمنی أی لا یرضی بقضائی و ما اخترت له.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- الاختصاص مخطوط.

الَّذِینَ أَبَحْتَهُمْ جَنَّتَکَ وَ تُحَکِّمُهُمْ فِیهَا قَالَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَی مُؤْمِنٍ سُرُوراً(1).

کا، الکافی محمد بن یحیی عن أحمد بن محمد عن ابن سنان مثله (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: از مناجات خداوند با حضرت موسی این بود که: همانا من بندگانی دارم که بهشتم را به آن ها عطا می کنم و آن ها را حاکم در آن می کنم. موسی فرمود: آن کسانی

ص: 356

که بهشت را به آن ها عطا می کنی و آن ها را در حاکم - حَکَم - آن قرار می دهی، کیستند؟ خداوند فرمود: آن ها کسانی هستند که در قلب یک انسان مؤمن، شادی و سرور داخل کنند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی - کافی: ابن سنان چنین روایتی را ذکر می کند. - . اصول الکافی 2 : 188 – 189 -

**[ترجمه]

«60

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ ابْنَ آدَمَ تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِی أَمْلَأْ قَلْبَکَ خَوْفاً مِنِّی وَ إِنْ لَا تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِی أَمْلَأْ قَلْبَکَ شُغُلًا بِالدُّنْیَا ثُمَّ لَا أَسُدَّ فَاقَتَکَ وَ أَکِلْکَ إِلَی طَلَبِهَا (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات آمده است که: ای فرزند آدم همیشه من را عبادت کن تا قلبت را از خشیت و ترس از خداوند پر کنم و اگر من را عبادت نکنی قلبت را به مشغولی به دنیا پر می کنم، سپس نیازت را رفع نمی کنم و تو را از به دست آوردن آن ناتوان می کنم. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«61

-ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حُبِسَ عَنْهُ الْوَحْیُ ثَلَاثِینَ صَبَاحاً فَصَعِدَ عَلَی جَبَلٍ بِالشَّامِ یُقَالُ لَهُ أَرِیحَا فَقَالَ یَا رَبِّ لِمَ حَبَسْتَ عَنِّی وَحْیَکَ وَ کَلَامَکَ أَ لِذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ فَهَا أَنَا بَیْنَ یَدَیْکَ فَاقْتَصَّ لِنَفْسِکَ رِضَاهَا وَ إِنْ کُنْتَ إِنَّمَا حَبَسْتَ عَنِّی وَحْیَکَ وَ کَلَامَکَ لِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَعَفْوَکَ الْقَدِیمَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَا مُوسَی تَدْرِی لِمَ خَصَصْتُکَ بِوَحْیِی وَ کَلَامِی مِنْ بَیْنِ خَلْقِی فَقَالَ لَا أَعْلَمُهُ یَا رَبِّ قَالَ یَا مُوسَی إِنِّی اطَّلَعْتُ إِلَی (4)خَلْقِی اطِّلَاعَةً فَلَمْ أَرَ فِی خَلْقِی أَشَدَّ تَوَاضُعاً مِنْکَ فَمِنْ ثَمَّ خَصَصْتُکَ بِوَحْیِی وَ کَلَامِی مِنْ بَیْنِ خَلْقِی قَالَ فَکَانَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا صَلَّی لَمْ یَنْفَتِلْ (5)حَتَّی یُلْصِقَ خَدَّهُ الْأَیْمَنَ بِالْأَرْضِ وَ خَدَّهُ الْأَیْسَرَ بِالْأَرْضِ (6).

**[ترجمه]کتاب حسین بن سعید یا کتاب نوادر: ابی بصیر روایت می کند که شنیدم امام باقر علیه السلام می فرمود: سی روز وحی بر موسی نازل نشد. بر یک کوهی به نام اریحا در شام بالا رفت و گفت: پروردگارا چرا وحی و کلامت را از من منع کردی؟ آیا گناهی انجام دادم؟ من جلوی تو حاضر هستم پس من را تنبیه کن تا از من راضی شوی. و اگر به خاطر قوم بنی اسراییل است پس بخشش تو قدیم و همیشگی است. خداوند به او وحی کرد که: ای موسی، آیا می­دانی که چرا در بین مخلوقاتم برای وحی و صحبت کردن انتخابت کردم؟ موسی فرمود: خدایا نمی دانم. خداوند فرمود: ای موسی، من نگاهی به خلقم انداختم پس هیچ کس را به اندازه تو متواضع نیافتم. به خاطر این تو را در بین مخلوقاتم برای وحی و کلامم انتخاب کردم. موسی هر وقت نماز می­خواند از نماز دست نمی کشید تا این که گونه راست و چپش به زمین می چسپید. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«62

-سن، المحاسن أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: فِی التَّوْرَاةِ أَرْبَعَةُ أَسْطُرٍ مَنْ لَا یَسْتَشِیرُ یَنْدَمُ وَ الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ وَ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ (7).

ص: 357


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- أصول الکافی 2: 188- 189.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- هکذا فی النسخ، و لعل «الی» مصحف «علی».
5- أی لم ینصرف.
6- مخطوط.
7- محاسن البرقی: 601.

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: در تورات چهار سطر کلام نوشته شده است، هرکس مشورت نکند، پشیمان می شود و فقر همان مرگ بزرگ است و آن طور که رفتار کنی با تو رفتار می شود و هر کس غنی شود احساس بی نیازی می کند. - . محاسن البرقی : 601 -

ص: 357

**[ترجمه]

«63

- کشف، کشف الغمة رَوَی الْحَافِظُ عَبْدُ الْعَزِیزِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ کَانَ فِیمَا أَعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی الْأَلْوَاحِ الْأُوَلِ اشْکُرْ لِی وَ لِوَالِدَیْکَ أَقِیکَ الْمَتَالِفَ وَ أُنْسِی لَکَ فِی عُمُرِکَ وَ أُحْیِکَ حَیَاةً طَیِّبَةً وَ أَقْلِبْکَ إِلَی خَیْرٍ مِنْهَا (1).

**[ترجمه]کشف الغمة: جابر بن عبدالله روایت می کند که شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم می فرمود: آن چه که خداوند در لوح های اول به موسی عطا کرد نوشته شده بود از من و پدر و مادرت سپاسگذار باش، تو را از هلاکت­ها حفظ می کنم و تو را حیات طیّب می­بخشم - احیا می­کنم - و (زندگی) تو را به بهتر از آن مبدل می­کنم. - . کشف الغمة : 212 -

**[ترجمه]

«64

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا وَقَفْتَ بَیْنَ یَدَیَّ فَقِفْ مَوْقِفَ الذَّلِیلِ الْفَقِیرِ وَ إِذَا قَرَأْتَ التَّوْرَاةَ فَأَسْمِعْنِیهَا بِصَوْتٍ حَزِینٍ (2).

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند به موسی وحی کرد که هرگاه در برابر من ایستادی به مانند یک انسان ذلیل و فقیر بایست و هرگاه تورات را خواندی آن را با صدای غمگین به گوش من برسان. - . اصول الکافی 2 : 615 -

**[ترجمه]

«65

-کا، الکافی بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً أُعْطِیَ مُوسَی مِنْهَا أَرْبَعَةَ أَحْرُفٍ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: اسم اعظم خداوند سی و هفت حرف است که چهار حرف آن به موسی داده شده است. - . اصول الکافی 1 : 230 -

**[ترجمه]

«66

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوباً ابْنَ آدَمَ اذْکُرْنِی حِینَ تَغْضَبُ أَذْکُرْکَ عِنْدَ غَضَبِی فَلَا أَمْحَقْکَ فِیمَنْ أَمْحَقُ فَإِذَا ظُلِمْتَ بِمَظْلِمَةٍ فَارْضَ بِانْتِصَارِی لَکَ فَإِنَّ انْتِصَارِی لَکَ خَیْرٌ مِنِ انْتِصَارِکَ لِنَفْسِکَ (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات نوشته شده است که ای فرزند آدم در هنگام خشمت مرا به یا آور تا در هنگام خشمم تو را به یاد آورم تو را از جمله کسانی که نابود می­کنم نابود نکنم، پس اگر ظلمی به تو شد به یاری من خرسند باش چرا که یاری من برای تو بهتر از این است که تو خودت را یاری کنی. - . اصول الکافی 2 : 304 -

**[ترجمه]

«67

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَا تَحْسُدَنَّ النَّاسَ عَلَی مَا آتَیْتُهُمْ مِنْ فَضْلِی وَ لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی ذَلِکَ وَ لَا تُتْبِعْهُ نَفْسَکَ فَإِنَّ الْحَاسِدَ سَاخِطٌ لِنِعَمِی صَادٌّ لِقَسْمِیَ الَّتِی قَسَمْتُ بَیْنَ عِبَادِی وَ مَنْ یَکُ کَذَلِکَ فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنِّی (5).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال به موسی فرمود: ای موسی، به آن چه که به مردم عطا کردم به آن ها حسودی نکن و به آن ها چشم نداشته باش، از هوای نفست پیروی نکن ، چون انسان حسود از نعمت های من ناراضی است و با قسمتی که بین بندگانم کردم مخالف است و هر کس که اینچنین انسانی باشد من از او نیستم و او از من نیست. - . اصول الکافی 2 : 307 -

**[ترجمه]

«68

-دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، رُوِیَ أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: یَا رَبِّ دُلَّنِی عَلَی عَمَلٍ إِذَا

ص: 358


1- کشف الغمّة: 212.
2- أصول الکافی 2: 615.
3- أصول الکافی 1: 230، و الحدیث مسند و طویل راجعه.
4- أصول الکافی 2: 304، فیه: و إذا ظلمت.
5- أصول الکافی 2: 307، فیه: لقسمی الذی.

أَنَا عَمِلْتُهُ نِلْتُ بِهِ رِضَاکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ إِنَّ رِضَائِی فِی کُرْهِکَ وَ لَنْ تُطِیقَ ذَلِکَ قَالَ فَخَرَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ سَاجِداً بَاکِیاً فَقَالَ یَا رَبِّ خَصَصْتَنِی بِالْکَلَامِ وَ لَمْ تُکَلِّمْ بَشَراً قَبْلِی وَ لَمْ تَدُلَّنِی عَلَی عَمَلٍ أَنَالُ بِهِ رِضَاکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّ رِضَایَ فِی رِضَاکَ بِقَضَائِی (1).

**[ترجمه]دعوت الراوندی: روایت است که موسی گفت: خدایا من را به کاری نصیحت کن که

ص: 358

اگر آن را انجام بدهم رضای تو را بدست بیاورم. خداوند به او وحی کرد که: جلب رضایت من در بیزاری توست - چیزی است که تو از آن خوشت نمی­آید - و تو هرگز طاقت آن را نداری. سپس موسی سجده برد و شروع کرد به گریه کردن. گفت: خدایا، من را به سخن گفتن با خویش اختصاص دادی و قبل از من با کسی صحبت نکردی ولی من را به یک کاری که با آن رضای تو را به دست بیاورم، راهنمایی نمی کنی؟ خداوند به او وحی کرد: رضای من در رضای تو به قضا و قدر من است. - . دعوات الراوندی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«69

-یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا حَجَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ نَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی یَا جَبْرَئِیلُ مَا لِمَنْ حَجَّ هَذَا الْبَیْتَ بِلَا نِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ لَا نَفَقَةٍ طَیِّبَةٍ قَالَ لَا أَدْرِی حَتَّی أَرْجِعَ إِلَی رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا رَجَعَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا جَبْرَئِیلُ مَا قَالَ لَکَ مُوسَی وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا قَالَ قَالَ یَا رَبِّ قَالَ لِی مَا لِمَنْ حَجَّ هَذَا الْبَیْتَ بِلَا نِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ لَا نَفَقَةٍ طَیِّبَةٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ارْجِعْ إِلَیْهِ وَ قُلْ لَهُ أَهَبُ لَهُ حَقِّی وَ أُرْضِی عَنْهُ خَلْقِی فَقَالَ یَا جَبْرَئِیلُ (2)مَا لِمَنْ حَجَّ هَذَا الْبَیْتَ بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ نَفَقَةٍ طَیِّبَةٍ قَالَ فَرَجَعَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ قُلْ لَهُ أَجْعَلُهُ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی (3)مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً (4)

**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که موسی حج کرد، جبرئیل بر او نازل شد و موسی به او گفت: ای جبرئیل، جزای کسی که بدون نیت راست و پول پاک این خانه را حج کند، چیست؟ جبرئیل فرمود: نمی دانم تا این که نزد خداوند برگردم. هنگامی که برگشت خداوند فرمود: ای جبرئیل، موسی به تو چی گفت؟ در حالی که خودش به آن چه که گفته بود، آگاه تر بود. جبرئیل گفت: او به من گفت: جزای کسی که بدون نیت صادق و پول پاک این خانه را حج کند، چیست؟ خداوند فرمود: به نزد او برو و بگو: حق خویش را به او عطا می کنم و مردم را از او راضی می کنم. فرمود: ای جبرئیل، هر کس که با نیت صادق و پول پاک این خانه را حج کند، پاداشش چیست؟ جبرئیل نزد خداوند بازگشت، خداوند به او وحی کرد که به او بگو: او را در بهترین مرتبه بهشت همراه پیامبران و راستگویان و شهیدان و انسان های صالح قرار می دهم و آن ها دوستان و همراهان خوبی هستند. - . من لا یحضره الفقیه : 213 -

**[ترجمه]

«70

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله دَعَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَمَّنَ هَارُونُ وَ أَمَّنَتِ الْمَلَائِکَةُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقِیما وَ مَنْ غَزَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَسْتَجِیبُ لَهُ کَمَا أَسْتَجِیبُ لَکُمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ (5).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: موسی دعا می­کرد و هارون و ملائکه آمین می­گفتند. خداوند فرمود: دعای شما دو نفر را قبول می کنم خیالتان راحت باشد، هر کس در راه خداوند بجنگد آن طور که دعای شما را قبول کردم دعای او را تا روز قیامت قبول می کنم. - . اصول الکافی 2 : 510؛ و همچنین راوندی آن را در کتابش النوادر، 20 آمورده است -

**[ترجمه]

«71

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّیْمِیِّ (6)عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ عَبَّادٍ عَنْ عِیسَی بْنِ أَبِی الْوَرْدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ

ص: 359


1- دعوات الراوندیّ مخطوط.
2- فی المصدر: قال: فقال: یا جبرئیل.
3- فی المصدر: فی الرفیع الأعلی.
4- من لا یحضره الفقیه: 213.
5- أصول الکافی 2: 510 و رواه الراوندیّ أیضا بإسناده إلی موسی بن جعفر علیه السلام فی النوادر: 20.
6- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: علی بن الحسن المیثمی.

شَکَوْا إِلَی مُوسَی مَا یَلْقَوْنَ مِنَ الْبَیَاضِ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ مُرْهُمْ یَأْکُلُوا لَحْمَ الْبَقَرِ بِالسِّلْقِ (1).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام فرمود: بنی اسراییل

ص: 359

به موسی شکایت کرد که از بیماری چشم سفیدی رنج می برند، او نیز شکایتشان را نزد خداوند رساند، خداوند به او وحی کرد که به آن ها دستور بده که گوشت گاو را با چغندر بخورند. - . فروع الکافی 2 : 168 -

**[ترجمه]

«72

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ اشْکُرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیْکَ وَ أَنْعِمْ عَلَی مَنْ شَکَرَکَ فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُکِرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کُفِرَتْ وَ الشُّکْرُ زِیَادَةٌ فِی النِّعَمِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْغِیَرِ (2).

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات نوشته شده است که: از کسی که به تو نعمت داده است سپاسگذای کن و به هر کس که از تو تشکر کرد، نعمت بده. اگر نعمت ها را شکرگزاری کنی آن ها تمام نمی­شوند ولی به آن ها کفر بورزی آن ها تمام می شوند. شکر کردن نعمت ها را زیاد می کند و آن ها را از تبدیل شدن به نغمت حفظ می کند. - . الاصول 1 : 94 -

**[ترجمه]

«73

-کا، الکافی حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ مَنْ بَاعَ أَرْضاً أَوْ مَاءً فَلَمْ یَضَعْهُ فِی أَرْضٍ وَ مَاءٍ ذَهَبَ ثَمَنُهُ مَحْقاً (3).

**[ترجمه]امام صادق علیه السلام فرمود: در تورات آمده است که هرکس زمین یا چاه آبی را بفروشد و قیمتش را مشخص نکند، صاحبش زمین را بی قیمت از دست می دهد. - . فروع الکافی 1 : 353 -

**[ترجمه]

«74

-تم، فلاح السائل مِنْ کِتَابِ رَبِیعِ الْأَبْرَارِ قَالَ: مَرَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی قَرْیَةٍ مِنْ قُرَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَنَظَرَ إِلَی أَغْنِیَائِهِمْ قَدْ لَبِسُوا الْمُسُوحَ (4)وَ جَعَلُوا التُّرَابَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ هُمْ قِیَامٌ عَلَی أَرْجُلِهِمْ تَجْرِی دُمُوعُهُمْ عَلَی خُدُودِهِمْ فَبَکَی رَحْمَةً لَهُمْ فَقَالَ إِلَهِی هَؤُلَاءِ بَنُو إِسْرَائِیلَ حَنُّوا إِلَیْکَ حَنِینَ الْحَمَامِ وَ عَوَوْا عُوَاءَ الذِّئَابِ وَ نَبَحُوا نُبَاحَ الْکِلَابِ (5)فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ وَ لِمَ ذَاکَ لِأَنَّ خَزَانَتِی قَدْ نَفِدَتْ أَمْ لِأَنَّ ذَاتَ یَدَیَّ قَدْ قَلَّتْ أَمْ لَسْتُ أَرْحَمَ

ص: 360


1- فروع الکافی 2: 168 و السلق یقال بالفارسیة: چغندر.
2- الأصول 1: 94. و الغیر: اسم من غیر، أی تغیر الحال و انتقالها من الصلاح الی الفساد.
3- فروع الکافی 1: 353، فیه: أبان بن عثمان قال: دعانی جعفر علیه السلام فقال: باع فلان ارضه؟ فقلت: نعم، قال: مکتوب اه. قلت: قوله: فلم یضعه أی لم یضع ثمنه.
4- المسوح جمع المسح: البلاس. الکساء من الشعر، و الأخیر هو المراد هنا.
5- حن: صوت عن حزن أو طرب. حن إلیه: اشتاق. عوی الکلب أو الذئب: لوی خطمه- و هو مقدم فمه- ثم صوت أو مد صوته. نبح الکلب: صات. قلت: یشبه هؤلاء فی الإسلام قوم لبسوا المسوح و الصوف، تری لهم نهیق و زعیق و شهیق عند ذکر اللّه، یرتکبون البدع، و یتعبدون اللّه بغیر ما انزل، یظهرون بافعالهم المنکرة من الشهیق و الزفیر و الوجد و الرقص عشقهم للّه، و یخدعون بأورادهم المصنوعة و عباداتهم المخترعة العوام، اولئک الذین قلوبهم غائبة عن اللّه تعالی مائلة الی الناس.

الرَّاحِمِینَ وَ لَکِنْ أَعْلِمْهُمْ أَنِّی عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ یَدْعُونَنِی وَ قُلُوبُهُمْ غَائِبَةٌ عَنِّی مَائِلَةٌ إِلَی الدُّنْیَا (1).

**[ترجمه]فلاح السائل: در کتاب ربیع الابرار آمده است که: روزی موسی به یکی از روستاهای بنی اسراییل گذر کرد به ثروتمندان آن نگاه کرد که لباس پشمی پوشیده بودند و بر سرشان خاک ریخته بودند و ایستاده گریه می کردند. به خاطر دلسوزی بر آن ها گریه کرد و فرمود: خدایا، آن ها قوم بنی اسراییل هستند که همانند ناله کبوتر برای تو ناله و زاری می­کنند و به مانند گرگ زوزه می کشند و به مانند پارس کردن سگ پارس می کنند. خداوند به او وحی کرد. به خاطر چی؟ چون گنج های من تمام شده­اند؟ یا به خاطر این که قدرت دستم کم شده است؟ یا این که من دیگر ارحم

ص: 360

الراحمین نیستم؟ ولی به آن ها بگو که من به قلب های آن ها آگاه هستم من را می خوانند در حالی که دل های آن ها از من غایب است و به طرف دنیا گرایش دارد. - . فلاح السائل نسخه خطی -

**[ترجمه]

«75

-عدة، عدة الداعی یُرْوَی أَنَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ یَوْماً یَا رَبِّ إِنِّی جَائِعٌ فَقَالَ تَعَالَی أَنَا أَعْلَمُ بِجُوعِکَ قَالَ رَبِّ أَطْعِمْنِی قَالَ إِلَی أَنْ أُرِیدَ (2).

**[ترجمه]عدة الداعی: روایت است که موسی روزی گفت: پروردگارا من گرسنه هستم، خداوند فرمود: من به گرسنه بودنت آگاه هستم. موسی فرمود: خدایا به من غذا بده. خداوند فرمود: تا زمانی که خودم بخواهم. - . عدة الداعی : 86 -

**[ترجمه]

«76

-وَ فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا مُوسَی الْفَقِیرُ مَنْ لَیْسَ لَهُ مِثْلِی کَفِیلٌ وَ الْمَرِیضُ مَنْ لَیْسَ لَهُ مِثْلِی طَبِیبٌ وَ الْغَرِیبُ مَنْ لَیْسَ لَهُ مِثْلِی مُؤْنِسٌ وَ قَالَ تَعَالَی یَا مُوسَی ارْضَ بِکِسْرَةٍ مِنْ شَعِیرٍ تَسُدُّ بِهَا جَوْعَتَکَ وَ بِخِرْقَةٍ تُوَارِی بِهَا عَوْرَتَکَ وَ اصْبِرْ عَلَی الْمَصَائِبِ وَ إِذَا رَأَیْتَ الدُّنْیَا مُقْبِلَةً عَلَیْکَ فَقُلْ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ عُقُوبَةٌ عُجِّلَتْ فِی الدُّنْیَا وَ إِذَا رَأَیْتَ الدُّنْیَا مُدْبِرَةً عَنْکَ فَقُلْ مَرْحَباً بِشِعَارِ الصَّالِحِینَ یَا مُوسَی لَا تَعْجَبَنَّ بِمَا أُوتِیَ فِرْعَوْنُ وَ مَا مُتِّعَ بِهِ (3)فَإِنَّمَا هِیَ زَهْرَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا (4).

**[ترجمه]از آن چه که خداوند به موسی وحی کرد: ای موسی، فقیر کسی است که سرپرستی به مانند من نداشته باشد و بیمار کسی است که پزشکی مانند من نداشته باشد و غریب کسی است که مونسی چون من نداشته باشد. خداوند فرمود: ای موسی، به تکه نان جوین که با آن گرسنگیت را دفع کنی راضی باش و به یک لباس کهنه که با آن عورتت را بپوشانی و بر مصیبت ها صبر داشته باش و اگر دیدی که دنیا به سوی تو می آید بگو: که ما از خداوند هستیم و به سوی او بازمی گردیم، مجازات زودرس گناهی است - که انجام دادیم - و اگر دیدی که دنیا به تو پشت کرده است بگو: درود به شعار انسان های صالح. ای موسی، به آن چه که به فرعون داده شده و از آن لذت می برد حسرت نخور. چون آن زیبایی فریبنده زندگی دنیایی است. - . عدة الداعی 86 -

**[ترجمه]

«77

-وَ رُوِیَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنِ اصْعَدِ الْجَبَلَ لِمُنَاجَاتِی وَ کَانَ هُنَاکَ جِبَالٌ فَتَطَاوَلَتِ الْجِبَالُ وَ طَمِعَ کُلٌّ أَنْ یَکُونَ هُوَ الْمَصْعُودَ عَدَا جَبَلًا صَغِیراً احْتَقَرَ نَفْسَهُ وَ قَالَ أَنَا أَقَلُّ مِنْ أَنْ یَصْعَدَنِی نَبِیُّ اللَّهِ لِمُنَاجَاةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ اصْعَدْ ذَلِکَ الْجَبَلَ فَإِنَّهُ لَا یَرَی لِنَفْسِهِ مَکَاناً (5).

**[ترجمه]و روایت شده است که خداوند متعال به موسی وحی کرد که: برای مناجات کردن با من به بالای کوه بیا، و در آن جا کوه هایی بودند که هرکدام خودشان را بلندتر می کردند و هرکدام طمع می کردند که موسی از آن ها بالا برود. به جز یک کوه کوچک که خودش را کوچک می شمارد و گفت: که من کوچکتر از آن هستم که پیامبر خدا برای مناجات با خدا بر بالای من برود. خداوند متعال به موسی وحی کرد که: به بالای آن کوه بیا، چون منزلتی برای خودش قائل نیست. - . عدة الداعی : 126 -

**[ترجمه]

«78

-وَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْحَی اللَّهُ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ یَا ابْنَ عِمْرَانَ لَوْ رَأَیْتَ الَّذِینَ یُصَلُّونَ لِی فِی الدُّجَی وَ قَدْ مَثَّلْتُ نَفْسِی بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ یُخَاطِبُونِّی وَ قَدْ جُلِّیتُ (6)عَنِ الْمُشَاهَدَةِ وَ یُکَلِّمُونِّی وَ قَدْ عُزِّزْتُ عَنِ الْحُضُورِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ ثُمَّ ادْعُنِی فِی ظُلَمِ اللَّیَالِی تَجِدْنِی قَرِیباً مُجِیباً (7).

ص: 361


1- فلاح السائل مخطوط.
2- عدّة الداعی: 86.
3- فی نسخة: و ممّا منع به. و فی المصدر: و ما تمتع به.
4- عدّة الداعی: 86.
5- عدّة الداعی: 126.
6- کذا فی النسخ، و الظاهر: جللت.
7- عدّة الداعی: 148.

**[ترجمه]از امام صادق از پدرش علیهما السلام روایت است که: از جمله آن چه خداوند متعال به موسی وحی کرد این بود که: هر کس ادعا کند که من را دوست دارد ولی چون شب او را فراگرفت بخوابد دروغ گفته است. ای موسی، اگر کسانی را دیدی که در تاریکی شب برای من نماز می­خوانند و من خودم را در بین چشمانشان مجسم کرده­ام و آن ها من را مخاطب قرار می­دهند ولی من از دیده شدم منزه هستم و با من صحبت می­کنند ولی من برتر از حضور هستم، ای پسر عمران، اشک چشمانت را به خاطر من بریز و قلبت را خاشع گردان و بدنت را فروتن کن، سپس من را در نیمه های شب فرا بخوان که مرا نزدیک و اجابت کننده می­یابی - . عدة الداعی : 148 - .

ص: 361

**[ترجمه]

«79

-فر، تفسیر فرات بن إبراهیم عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْحَسَنِ مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنا إِلی مُوسَی الْأَمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ قَالَ قَضَی بِخِلَافَةِ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالَ لَمْ أَدَعْ (1)نَبِیّاً مِنْ غَیْرِ وَصِیٍّ وَ إِنِّی بَاعِثٌ نَبِیّاً عَرَبِیّاً وَ جَاعِلٌ وَصِیَّهُ عَلِیّاً فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الْغَرْبِیِّ (2)

وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ حَاتِمٍ (3)مُعَنْعَناً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ مِثْلَهُ وَ زَادَ فِیهِ فِی الْوِصَایَةِ وَ حَدَّثَهُ بِمَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ (4).

**[ترجمه]ابن عباس در مورد آیه «و ما کنت بجانب الغربی اذ قضینا الی موسی الامر و ما کنت من الشاهدین» گفت: یعنی به جانشینی یوشع بن نون بعد از او دستور داد. سپس خداوند فرمود: من هیچ پیامبری را بدون جانشین رها نکردم، همانا من یک پیامبر عربی را مبعوث می کنم که جانشین او را علی علیه السلام قرار می دهم به خاطر این فرمود: «و ما کنت بجانب الغربی» - . تفسیر الفرات : 116 - .

از ابن عباس به مانند حدیث قبلی روایت شده است و بر آن افزوده است: در وصایت، و با او در باره آن چه بوده است و خواهد بود سخن گفت. - . تفسیر الفرات : 116 -

**[ترجمه]

«80

-وَ حَدَّثَنِی جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْفَزَارِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْمَدَائِنِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا مَعْنَی قَوْلِهِ وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَیْنا قَالَ کِتَابٌ کَتَبَهُ اللَّهُ یَا أَبَا سَعِیدٍ فِی وَرَقَةِ آسٍ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ بِأَلْفَیْ عَامٍ ثُمَّ صَیَّرَهَا فِی عَرْشِهِ أَوْ تَحْتَ عَرْشِهِ فِیهَا یَا شِیعَةَ آلِ مُحَمَّدِ قَدْ أَعْطَیْتُکُمْ قَبْلَ أَنْ تَسْأَلُونِی وَ غَفَرْتُ لَکُمْ قَبْلَ أَنْ تَسْتَغْفِرُونِی وَ مَنْ أَتَانِی مِنْکُمْ بِوَلَایَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَسْکَنْتُهُ جَنَّتِی بِرَحْمَتِی (5).

ص: 362


1- فی المصدر: قال له: انی لم أدع.
2- تفسیر الفرات: 116، و فیه: اذ قضینا الی موسی الامر.
3- فی المصدر: علی بن أحمد بن حاتم.
4- تفسیر الفرات: 116، فی ذیله: فقال ابن عبّاس: و قد حدث نبیه صلی الله علیه و آله بما هو کائن، و حدثه باختلاف هذه الأمة من بعده، فمن زعم أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم مات بغیر وصیة فقد کذب اللّه و جهل نبیه.
5- تفسیر الفرات: 117 و أقول: قد ذکر الیعقوبی فی تاریخه کثیرا ممّا أوصی اللّه به موسی و ذکر العشر الآیات فنذکرها تتمیما للباب قال: أوحی اللّه عزّ و جلّ إلی موسی أن یکتب العشر الآیات فی لوحی زمرد فکتبها علی ما أمره اللّه، فهی هذه: -قال اللّه: انی أنا الرب الذی أخرجتک من ارض بیت الرق و العبودیة و لا یکون لک إله آخر دونی، و لا تتخذ تمثالا و لا صنما مشتبها بی من فوق السماء و لا تحت الأرض، و لا تسجد لها و لا تعبدها، من أجل أنا الرب الملک القاهر قاضی دیون الآباء عن الابناء. 2 نقمی علی الثلاث و الرباع لمبغضی، و أصنع نعمی لمحبی و حافظ وصیتی الی الوف الآلاف من المحبین لی الحافظین لوصیتی. 3 لا تحلف باسم الرب کاذبا لان اللّه لا یزکی من حلف باسمه کاذبا 4 و اذکر یوم السبت لتطهره، اعمل ستة أیام، واسع فی أعمالک کلها، و الیوم السابع سبت الرب إلهک لا تعمل فیه شیئا من الاعمال أنت و ابنک و ابنتک و عبدک و أمتک و نعمک و بهائک و الساکن فی قراک، لانه فی ستة أیّام خلق اللّه السماء و الأرض و النجوم و جمیع ما فرع فی السماء فلهذا بارک اللّه الیوم السابع و طهره (5) و أکرم أباک و امک لتطول أیامک فی الأرض التی اعطاکها الرب إلهک (6) و لا تقتل (7) و لا تزن (8) و لا تسرق (9) و لا تشهد علی صاحبک شهادة کاذبة (10) و لا تشته بیت صاحبک و لا زوجة صاحبک و لا عبده و لا امته و لا ثوره و لا حماره و لا شیئا من مال صاحبک انتهی. قلت: ألفاظه کما تری لا تخلو عن اضطراب، قوله: (سبت الرب) أی استراح، و ذلک من خرافات الیهود و اللّه أجل من أن یعرضه ضعف أو فتور أو تعب. و قد ذکره الثعلبی فی العرائس علی صورة اخری و هی هکذا: بسم اللّه الرحمن الرحیم: هذا کتاب من اللّه الملک الجبار العزیز القهار لعبده و رسوله موسی بن عمران أن سبحنی و قدسنی، لا إله إلّا انا فاعبدنی، و لا تشرک بی شیئا. و اشکر لی و لوالدیک الی المصیر، أحیک حیاة طیبة و لا تقتل النفس التی حرم اللّه علیک فأضیق علیک السماء بأقطارها و الأرض برحبها. و لا تحلف باسمی کاذبا فانی لا اطهر و لا ازکی من لا یعظم باسمی، و لا تشهد بما لا یعی سمعک، و لا تنظره عینک، و لا یقف علیه قلبک فانی اوقف أهل الشهادات علی شهادتهم یوم القیامة و أسألهم عنها، و لا تحسد الناس علی ما آتیتهم من فضلی و رزقی فان الحاسد عدو نعمتی، ساخط لقسمتی. و لا تزن و لا تسرق فأحجب عنک وجهی و أغلق دون دعوتک أبواب السماوات، و لا تذبح لغیری فانه لا یصعد الی من قربان أهل الأرض الا ما ذکر علیها اسمی. و لا تفجرن بحلیلة جارک فانه أکبر مقتا عندی، و احبب للناس ما تحب لنفسک و اکره لهم ما تکره لنفسک.

**[ترجمه]از ابی سعید المدائنی روایت شده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: معنی این آیه قرآن «و ما کنت بجانب الطور إذ نادیناه» چیست؟ فرمود: ای اباسعید! خداوند نوشته ای را بر روی یک ورق آس که هزاران سال قبل از این که مخلوقاتش را بیافریند نوشته است سپس آن را در عرش و یا زیر عرش خودش قرار داده است که بر روی آن نوشته است که: ای شیعیان آل محمد! قبل از این که از من چیزی بخواهید آن را به شما داده­ام و قبل از این که از من طلب بخشش کنید شما را بخشیده­ام، و هرکس به ولایت محمد صلوات الله علیه و اهل بیت او علیهم السلام او معتقد باشد و نزد من بیاید او را در بهشت و در جوار رحمتم قرار می دهم. - . تفسیر الفرات : 117 -

ص: 362

**[ترجمه]

باب 12 وفاة موسی و هارون علیهما السلام و موضع قبرهما و بعض أحوال یوشع بن نون علیه السلام

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی مَاتَ هَارُونُ وَ مُوسَی عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی التِّیهِ فَرُوِیَ (1)أَنَّ الَّذِی حَفَرَ قَبْرَ مُوسَی هُوَ مَلَکُ الْمَوْتِ فِی صُورَةِ آدَمِیٍّ وَ لِذَلِکَ لَا یَعْرِفُ بَنُو إِسْرَائِیلَ مَوْضِعَ قَبْرِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ قَبْرِهِ فَقَالَ عِنْدَ الطَّرِیقِ الْأَعْظَمِ عِنْدَ الْکَثِیبِ الْأَحْمَرِ قَالَ وَ کَانَ

ص: 363


1- فی المصدر: و روی.

بَیْنَ مُوسَی وَ بَیْنَ دَاوُدَ خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ وَ بَیْنَ دَاوُدَ وَ عِیسَی أَلْفُ سَنَةٍ وَ مِائَةُ سَنَةٍ (1).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: هارون و موسی در بیابان فوت کردند و روایت شده است که آن کس که قبر حضرت موسی را کند فرشته مرگ بود که در شکل یک انسان ظاهر شده بود. به همین خاطر است که بنی اسراییل محل قبر موسی را نمی دانند. از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد محل قبر حضرت موسی پرسیدند. فرمود: بر سر راه بزرگ و در کنار آن تپه سرخ رنگ است. و فرمود که:

ص: 363

پانصد سال بین موسی و داوود علیهما السلام فاصله است و بین حضرت داوود و حضرت عیسی علیهما السلام هزار و صد سال فاصله زمانی است. - . تفسیر القمی : 153 -

**[ترجمه]

«2»

-لی، الأمالی للصدوق ابْنُ إِدْرِیسَ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ یَا رَبِّ رَضِیتُ بِمَا قَضَیْتَ تُمِیتُ الْکَبِیرَ وَ تُبْقِی الطِّفْلَ الصَّغِیرَ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ یَا مُوسَی أَ مَا تَرْضَانِی لَهُمْ رَازِقاً وَ کَفِیلًا قَالَ بَلَی یَا رَبِّ فَنِعْمَ الْوَکِیلُ أَنْتَ وَ نِعْمَ الْکَفِیلُ (2).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بالإسناد إلی الصدوق عن أبیه عن سعد عن ابن عیسی عن أبی جمیلة مثله (3).

**[ترجمه]امالی الصدوق: امام باقر علیه السلام فرمود: موسی بن عمران فرمود: پروردگارا، به آن چه که برایم مقدر کردی راضی هستم کهنسال را می­میرانی و بچه کوچک را زنده نگه­میداری. خداوند فرمود: ای موسی، آیا به رازق و کفیل بودن من برای ایشانخوشنود نیستی؟ گفت: بله. پروردگارا، همانا تو بهترین وکیل و بهترین کفیل هستی. - . امالی الصدوق : 119 -

قصص الانبیاء: از ابی جمیله چنین حدیثی روایت شده است.

**[ترجمه]

«3»

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ غَیْرُهُ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ وَ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ بْنِ أَبِی الدَّیْلَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَوْصَی مُوسَی إِلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَ أَوْصَی یُوشَعُ بْنُ نُونٍ إِلَی وُلْدِ هَارُونَ وَ لَمْ یُوصِ إِلَی وُلْدِهِ وَ لَا إِلَی وُلْدِ مُوسَی إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ الْخِیَرَةُ یَخْتَارُ مَنْ یَشَاءُ مِمَّنْ یَشَاءُ وَ بَشَّرَ مُوسَی وَ یُوشَعُ بِالْمَسِیحِ (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی یوشع بن نون را جانشین خود و یوشع بن نون، پسر هارون را به جانشینی خودش انتخاب کرد، و وصایت و جانشینی را به پسر خودش و یا به پسر موسی نداد. خداوند متعال انسان های برگزیده دارد هرکس را که بخواهد از هرکس که بخواهد انتخاب می­کند و موسی و یوشع به آمدن حضرت عیسی مردم را بشارت دادند. - . اصول الکافی 1 : 293 -

**[ترجمه]

«4»

-کا، الکافی الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِی مَعْمَرٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنِ الْإِمَامِ یُغَسِّلُهُ الْإِمَامُ قَالَ سُنَّةُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (5).

**[ترجمه]کافی: ابی معمر روایت می­کند که: از امام رضا علیه السلام پرسیدم: آیا امام را - در هنگام مرگ - امام غسل می­دهد؟ فرمود: این سنتِ حضرت موسی بن عمران است. - . اصول الکافی 1 : 385 -

**[ترجمه]

بیان

أی حیث غسله وصیه یوشع أو المعصومون من الملائکة.

**[ترجمه]چون حضرت موسی را جانشین او یوشع یا فرشتگان معصوم غسل دادند.

**[ترجمه]

«5»

-یب، تهذیب الأحکام ذَکَرَ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ الْقُمِّیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ فِی نَوَادِرِهِ قَالَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَخِیهِ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَی عَنْ خَالِدِ بْنِ سَدِیرٍ أَخِی حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ رَجُلٍ شَقَّ ثَوْبَهُ عَلَی أَبِیهِ أَوْ عَلَی أُمِّهِ أَوْ عَلَی أَخِیهِ أَوْ عَلَی قَرِیبٍ لَهُ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِشَقِّ الثَّوْبِ قَدْ شَقَّ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَی أَخِیهِ هَارُونَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (6).

ص: 364


1- تفسیر القمّیّ: 153، و فیه: و بین عیسی.
2- أمالی الصدوق: 119.
3- مخطوط.
4- أصول الکافی 1: 293، و الحدیث طویل.
5- أصول الکافی 1: 385.
6- التهذیب 2: 339 و فیه: لا بأس بشق الثوب الجیوب خ ل و للحدیث ذیل فی بیان کفارة شق الثوب.

**[ترجمه]تهذیب: حنان بن سدیر گفت از امام صادق علیه السلام در مورد کسی که پیراهنش را به خاطر ناراحتی مرگ پدر، مادر، برادر و یا یکی از نزدیکانش پاره می کند پرسیدم. فرمود: اشکالی ندارد و موسی به خاطر مرگ برادرش هارون لباسش را پاره کرد. - . التهذیب 2 : 339 و در ادامه این حدیث توضیح در مورد کفاره پاره کردن لباس در چنین مواقعی آمده است -

ص: 364

**[ترجمه]

«6»

-یب، تهذیب الأحکام أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: الْغُسْلُ فِی سَبْعَةَ عَشَرَ مَوْطِناً وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ لَیْلَةَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ أَیْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هِیَ اللَّیْلَةُ الَّتِی أُصِیبَ فِیهَا أَوْصِیَاءُ الْأَنْبِیَاءِ وَ فِیهَا رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ قُبِضَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ (1).

**[ترجمه]للتهذیب: از محمد بن مسلم روایت شده است که: غسل در هفده وقت ثواب دارد و حدیث را ادامه داد تا این که فرمود: شب بیست و یکم رمضان و آن شبی است که اوصیای پیامبران زخمی شدند و در آن شب حضرت عیسی علیه السلام به آسمان بالا برده شد و حضرت موسی قبض روح شد. - . التهذیب 1 : 32 -

**[ترجمه]

«7»

-أَقُولُ قَدْ مَرَّ فِی الْبَابِ الْأَوَّلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ کَانَ وَصِیُّ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ هُوَ فَتَاهُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ.

**[ترجمه]می­گویم: در باب اول از امام باقر علیه السلام روایت شده که: یوشع بن نون جانشین حضرت موسی بود، آن همان (فتاة) جوانمردی است که خداوند در کتابش از او سخن گفت.

**[ترجمه]

«8»

-ک، إکمال الدین لی، الأمالی للصدوق الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أَخْبِرْنِی بِوَفَاةِ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لَهُ إِنَّهُ لَمَّا أَتَاهُ أَجَلُهُ وَ اسْتَوْفَی مُدَّتَهُ وَ انْقَطَعَ أَکْلُهُ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا کَلِیمَ اللَّهِ فَقَالَ مُوسَی وَ عَلَیْکَ السَّلَامُ مَنْ أَنْتَ قَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ مَا الَّذِی جَاءَ بِکَ قَالَ جِئْتُ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ أَیْنَ تَقْبِضُ رُوحِی قَالَ مِنْ فَمِکَ قَالَ لَهُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ کَیْفَ وَ قَدْ کَلَّمْتُ رَبِّی جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ فَمِنْ یَدَیْکَ قَالَ کَیْفَ وَ قَدْ حَمَلْتُ بِهِمَا التَّوْرَاةَ قَالَ فَمِنْ رِجْلَیْکَ قَالَ کَیْفَ وَ قَدْ وَطِئْتُ بِهِمَا طُورَ سَیْنَاءَ قَالَ فَمِنْ عَیْنَیْکَ قَالَ کَیْفَ وَ لَمْ تَزَلْ إِلَی رَبِّی بِالرَّجَاءِ مَمْدُودَةً قَالَ فَمِنْ أُذُنَیْکَ قَالَ وَ کَیْفَ وَ قَدْ سَمِعْتُ بِهِمَا کَلَامَ رَبِّی جَلَّ وَ عَزَّ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَی مَلَکِ الْمَوْتِ لَا تَقْبِضْ رُوحَهُ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الَّذِی یُرِیدُ ذَلِکَ وَ خَرَجَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَمَکَثَ مُوسَی مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَمْکُثَ بَعْدَ ذَلِکَ وَ دَعَا یُوشَعَ بْنَ نُونٍ فَأَوْصَی إِلَیْهِ وَ أَمَرَهُ بِکِتْمَانِ أَمْرِهِ وَ بِأَنْ یُوصِیَ بَعْدَهُ إِلَی مَنْ یَقُومُ بِالْأَمْرِ وَ غَابَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْمِهِ فَمَرَّ فِی غَیْبَتِهِ بِرَجُلٍ وَ هُوَ یَحْفِرُ قَبْراً فَقَالَ لَهُ أَ لَا أُعِینُکَ عَلَی حَفْرِ هَذَا الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ بَلَی فَأَعَانَهُ حَتَّی حَفَرَ الْقَبْرَ وَ سَوَّی اللَّحْدَ ثُمَّ اضْطَجَعَ فِیهِ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَنْظُرَ کَیْفَ هُوَ فَکَشَفَ لَهُ عَنِ الْغِطَاءِ فَرَأَی مَکَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَقَالَ یَا رَبِّ اقْبِضْنِی إِلَیْکَ فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ مَکَانَهُ وَ دَفَنَهُ فِی الْقَبْرِ وَ سَوَّی

ص: 365


1- التهذیب: 1: 32.

عَلَیْهِ التُّرَابَ وَ کَانَ الَّذِی یَحْفِرُ الْقَبْرَ مَلَکٌ (1)فِی صُورَةِ آدَمِیٍّ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی التِّیهِ فَصَاحَ صَائِحٌ مِنَ السَّمَاءِ مَاتَ مُوسَی کَلِیمُ اللَّهِ فَأَیُّ نَفْسٍ لَا تَمُوتُ فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَنْ قَبْرِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَیْنَ هُوَ فَقَالَ عِنْدَ الطَّرِیقِ الْأَعْظَمِ عِنْدَ الْکَثِیبِ الْأَحْمَرِ ثُمَّ إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَ مُوسَی صَابِراً مِنَ الطَّوَاغِیتِ عَلَی اللَّأْوَاءِ (2)وَ الضَّرَّاءِ وَ الْجَهْدِ وَ الْبَلَاءِ حَتَّی مَضَی مِنْهُمْ ثَلَاثَةُ طَوَاغِیتَ فَقَوِیَ بَعْدَهُمْ أَمْرُهُ فَخَرَجَ عَلَیْهِ رَجُلَانِ مِنْ مُنَافِقِی قَوْمِ مُوسَی بِصَفْرَاءَ (3)بِنْتِ شُعَیْبٍ امْرَأَةِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی مِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ فَقَاتَلُوا یُوشَعَ بْنَ نُونٍ فَغَلَبَهُمْ وَ قَتَلَ مِنْهُمْ مَقْتَلَةً عَظِیمَةً وَ هَزَمَ الْبَاقِینَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ أَسَرَ صَفْرَاءَ بِنْتَ شُعَیْبٍ وَ قَالَ لَهَا قَدْ عَفَوْتُ عَنْکَ فِی الدُّنْیَا إِلَی أَنْ نَلْقَی نَبِیَّ اللَّهِ مُوسَی فَأَشْکُوَ (4)مَا لَقِیتُ مِنْکِ وَ مِنْ قَوْمِکِ فَقَالَتْ صَفْرَاءُ وَا وَیْلَاهْ وَ اللَّهِ لَوْ أُبِیحَتْ لِیَ الْجَنَّةُ لَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَرَی فِیهَا رَسُولَ اللَّهِ وَ قَدْ هَتَکْتُ حِجَابَهُ وَ خَرَجْتُ عَلَی وَصِیِّهِ بَعْدَهُ (5).

أقول: لم یکن فی الأمالی ثم إن یوشع إلی آخر ما نقلنا و لکن نقلناه عن إکمال الدین و له تتمة سیأتی فی أبواب أحوال داود علیه السلام

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنِ الْقَطَّانِ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ قَامَ بِالْأَمْرِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ (6)

**[ترجمه]اکمال الدین، امالی الصدوق: ابن عماره از پدرش روایت می کند که از امام صادق علیه السلام در مورد وفات حضرت موسی پرسیدم. ایشان فرمودند: هنگامی که زمان مرگش فرارسید و مدت زندگیش تمام شد و غذا خوردنش قطع شد فرشته مرگ بر او نازل شد و به او گفت: سلام بر تو ای کلیم الله. موسی جواب داد: سلام بر تو، تو کی هستی؟ گفت: من فرشته مرگ هستم. موسی گفت: برای چه چیزی نزد من آمده­ای؟ گفت: آمده­ام تا جانت را بگیرم. موسی پرسید: از کجا روحم را می گیری؟ گفت: از دهانت. موسی گفت: چگونه می­توانی در حالی که من با دهانم با خداوند صحبت کردم. گفت: پس از دستت. موسی گفت: چگونه می توانی در حالی که من با آن تورات را حمل کردم. گفت: از پاهایت. موسی گفت: چگونه می توانی در حالی که من با آن ها بر روی طور سینا راه رفتم. گفت: پس از چشمانت. موسی گفت: چگونه می توانی در حالی که آن ها هنوز به امید پروردگار چشم دوخته اند. گفت: پس از گوشهایت، فرمود: چگونه می­توانی در حالی که من با آن ها کلام خداوند متعال را شنیده ام. خداوند به فرشته مرگ وحی کرد که جانش را نگیر تا وقتی که خودش بخواهد. سپس فرشته مرگ از نزد او رفت و موسی بعد از او تا زمانی که خداوند خواست، زندگی کرد و سپس یوشع بن نون را فراخواند و او را جانشین خودش قرار داد و از او خواست که جریان وصایت را بر مردم فاش نکند و خودش نیز - هنگام مرگ - وصی برگزیند. سپس از قومش پنهان شد و در زمان غیبتش بر مردی گذر کرد که مشغول کندن قبر بود. به او گفت: آیا می خواهی که به تو کمک کنم؟ آن مرد گفت: بله. پس به آن مرد کمک کرد تا قبر را کند و سنگ لحد را بر روی آن گذاشت. سپس موسی در آن قبر دراز کشید تا آن را امتحان کند. آن گاه پرده برای او برداشته شد و جایش را در بهشت دید و گفت: ای پروردگارا، مرا به سوی خودت ببر؛ پس فرشته مرگ همان جا روحش را گرفت و او در آن قبر دفن کرد و بر او

ص: 365

خاک ریخت. آن کسی که قبر را حفر می­کرد همان فرشته مرگ بود که خودش را به شکل یک انسان درآورده بود. این ماجرا در تیه - بیابان - اتفاق افتاد. ندادهنده­ای از آسمان ندا داد:: موسی کلیم الله وفات یافت، پس چه کسی نمی میرد؟

روایت می­کنند از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد قبر حضرت موسی پرسیدند که کجاست؟ فرمود: بر سر راه بزرگ و در کنار تپه قرمز رنگ.

سپس یوشع بن نون بعد از حضرت موسی قائم امر - پیامبر بنی اسرائیل - شد که بر اذیت­ها و سختی­ها و زحمت و بلای پادشاهان ظالم صبر می کرد تا این که سه نفر از آن ظالمان مردند و بعد از آن ها کارش قوت گرفت. دو مرد از منافقان دین موسی به رهبری صفراء دختر شعیب زن حضرت موسی همراه صد هزار مرد به او حمله کردند و با یوشع بن نون جنگیدند و او آن ها را شکست داد و تعداد زیادی از آن ها را کشت و بقیه را به اذن خدا شکست داد و صفراء دختر شعیب را اسیر کرد. و به او گفت: در دنیا تو را می بخشم تا - در قیامت - موسی پیامبر خدا را ببینیم و به خاطر آن چه که از خودت و قومت به من رسید نزد او شکایت کنم. صفراء گفت: وای بر من، قسم به خدا، اگر بهشت را به من عطا کنند شرم می­کنم که رسول خدا را در آن ببینم در حالی که حجاب او را پاره کردم و بعد از او بر وصی او خروج کردم. - . کمال الدین : 91 – 92 ؛ امالی الصدوق : 140 -

می گویم: در کتاب امالی الصدوق از «سپس یوشع بن نون بعد از.. تا آخر روایت» وجود نداشت و آن کتاب را از کتاب اکمال الدین نقل کردم و تکمله­ای هم در آن هست که آن را در باب احوال داود علیه السلام ذکر می کنم.

قصص الانبیاء: از امام صادق علیه السلام هم از «سپس یوشع بن نون بعد از.. تا آخر روایت» روایت شده است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«9»

- ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ أَتَی مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ مَنْ

ص: 366


1- فی کمال الدین: ملک الموت.
2- هکذا فی النسخ، و لعلّ الصحیح کما فی کمال الدین: علی الاذی.
3- هکذا فی النسخ و المصدر، و قد تقدم سابقا انها صفوراء.
4- فی المصدر: الی ان القی نبی اللّه موسی فاشکو إلیه.
5- کمال الدین: 91- 92، أمالی الصدوق: 140.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.

أَنْتَ فَقَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ فَقَالَ مَا حَاجَتُکَ فَقَالَ لَهُ جِئْتُ أَقْبِضُ رُوحَکَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی مِنْ أَیْنَ تَقْبِضُ رُوحِی قَالَ مِنْ فَمِکَ قَالَ لَهُ مُوسَی کَیْفَ وَ قَدْ کَلَّمْتُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ فَمِنْ یَدَیْکَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی کَیْفَ وَ قَدْ حَمَلْتُ بِهِمَا التَّوْرَاةَ فَقَالَ مِنْ رِجْلَیْکَ فَقَالَ وَ کَیْفَ وَ قَدْ وَطِئْتُ بِهِمَا طُورَ سَیْنَاءَ قَالَ وَ عَدَّ أَشْیَاءَ غَیْرَ هَذَا قَالَ فَقَالَ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ فَإِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَتْرُکَکَ حَتَّی تَکُونَ أَنْتَ الَّذِی تُرِیدُ ذَلِکَ فَمَکَثَ مُوسَی مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَرَّ بِرَجُلٍ وَ هُوَ یَحْفِرُ قَبْراً فَقَالَ لَهُ مُوسَی أَ لَا أُعِینُکَ عَلَی حَفْرِ هَذَا الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ بَلَی قَالَ فَأَعَانَهُ حَتَّی حَفَرَ الْقَبْرَ وَ لَحَدَ اللَّحْدَ فَأَرَادَ الرَّجُلُ أَنْ یَضْطَجِعَ فِی اللَّحْدِ (1)لِیَنْظُرَ کَیْفَ هُوَ فَقَالَ لَهُ مُوسَی أَنَا أَضْطَجِعُ فِیهِ فَاضْطَجَعَ مُوسَی فَأُرِیَ مَکَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ أَوْ قَالَ مَنْزِلَهُ مِنَ الْجَنَّةِ فَقَالَ یَا رَبِّ اقْبِضْنِی إِلَیْکَ فَقَبَضَ مَلَکُ الْمَوْتِ رُوحَهُ وَ دَفَنَهُ فِی الْقَبْرِ وَ سَوَّی عَلَیْهِ التُّرَابَ قَالَ وَ کَانَ الَّذِی یَحْفِرُ الْقَبْرَ مَلَکُ الْمَوْتِ فِی صُورَةِ آدَمِیٍّ فَلِذَلِکَ لَا یُعْرَفُ قَبْرُ مُوسَی (2).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: فرشته مرگ به سوی موسی آمد و بر او سلام کرد و گفت: تو کیستی؟

ص: 366

گفت: که من فرشته مرگ هستم. موسی گفت: چی می­خواهی؟ گفت آمدم تا روحت را بگیرم. موسی به او گفت: از کجا روحم را می گیری؟ گفت: از دهانت. موسی گفت: چگونه می­توانی در حالی که من با دهانم با خداوند صحبت کردم. گفت: پس از دستت. موسی گفت: چگونه می توانی در حالی که من با آن تورات را حمل کردم. گفت: از پاهایت. موسی گفت: چگونه می توانی در حالی که من با آن ها بر روی طور سینا راه رفتم.و چیزهای دیگری را ذکر کرد. امام فرمود: فرشته مرگ به او گفت: به من امر شده که تو را رها کنم تا زمانی که خودت مرگت را از خداوند بخواهی. پس موسی بعد از آن تا زمانی که خداوند خواست زندگی کرد. سپس روزی بر مردی گذر کرد که مشغول کندن قبر بود. موسی به آن مرد گفت: آیا می­خواهی در کندن این قبر به تو کمک کنم؟ آن مرد گفت: بله. سپس به او کمک کرد تا قبر را کند و سنگ لحد آن را قرار داد. آن مرد می خواست که برای امتحان قبر، در آن بخوابد. موسی به او گفت که من در آن دراز می کشم. موسی در آن دراز کشید، پس جایگاهش را در بهشت به او نشان دادند - یا گفته شد: خانه اش را در بهشت - پس گفت: پروردگارا، مرا به سوی خودت ببر. پس فرشته مرگ جانش را گرفت و او را در قبر دفن کرد و خاک بر روی او ریخت فرمود: آن که قبر حفر می­کرد ملک الموت در صورت انسانی بود؛ و به خاطر این است که محل قبر موسی معلوم نیست. - . علل الشرائع : 35 -

**[ترجمه]

«10

-ک، إکمال الدین عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الدَّقَّاقُ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْجُنَیْدِ الرَّازِیِّ عَنْ أَبِی عَوَانَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مِینَا (3)مَوْلَی عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ یُغَسِّلُکَ إِذَا مِتَّ فَقَالَ یُغَسِّلُ کُلَّ نَبِیٍّ وَصِیُّهُ قُلْتُ فَمَنْ وَصِیُّکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فَقُلْتُ کَمْ یَعِیشُ بَعْدَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَإِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَصِیَّ مُوسَی عَاشَ مِنْ بَعْدِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ خَرَجَتْ عَلَیْهِ صَفْرَاءُ (4)بِنْتُ شُعَیْبٍ زَوْجُ مُوسَی فَقَالَتْ أَنَا أَحَقُّ بِالْأَمْرِ مِنْکَ فَقَاتَلَهَا فَقَتَلَ مُقَاتِلَتَهَا (5)وَ أَسَرَهَا فَأَحْسَنَ أَسْرَهَا وَ إِنَّ ابْنَةَ أَبِی بَکْرٍ

ص: 367


1- فی نسخة من الکتاب و المصدر: أن یضطجع فی القبر.
2- علل الشرائع: 35.
3- فی نسخة من الکتاب و نسخة من المصدر: میثا، و هو وهم و الصحیح مینا، قال ابن حجر فی التقریب ص 518: مینا بکسر المیم و سکون التحتانیة ثمّ نون ابن أبی مینا الجزار مولی عبد الرحمن ابن عوف.
4- هکذا فی النسخ و تقدم قبلا أنّها الصفوراء.
5- فی المصدر: مقاتلیها.

سَتَخْرُجُ عَلَی عَلِیٍّ فِی کَذَا وَ کَذَا أَلْفاً مِنْ أُمَّتِی فَیُقَاتِلُهَا فَیَقْتُلُ مُقَاتِلَتَهَا (1)وَ یَأْسِرُهَا فَیُحْسِنُ أَسْرَهَا وَ فِیهَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی یَعْنِی (2)صَفْرَاءَ بِنْتَ شُعَیْبٍ (3).

**[ترجمه]اکمال الدین: عبدالله بن مسعود روایت می کند که از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم: ای رسول خدا، هرگاه فوت کردید چه کسی شما را غسل می­دهد؟ فرمود: هر پیامبری را جانشین او غسل می­دهد. پرسیدم: جانشین شما کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب. گفتم: چند سال بعداز شما زنده می ماند؟ فرمود: سی سال. یوشع بن نون جانشین موسی نیز سی سال بعد از زنده ماند که صفراء دختر شعیب همسر موسی بر او عصیان کرد و گفت: من بر جانشینی موسی مستحق ترم تا تو. پس با یوشع جنگید و یوشع جنگجویان او را کشت و او را اسیر کرد و با او در اسارت، رفتار خوبی داشت. همانا دختر ابوبکر

ص: 367

بر حضرت علی علیه السلام با چندین و چند هزار نفر از امتم خروج می کند و علی علیه السلام هم با آن ها می جنگد و جنگجویان آن ها را می کشد و او را اسیر می کند و با او در اسارت، رفتار خوبی دارد؛ و آیه « و قرن فی بیوتکنّ و لا تبرجن تبرّج الجاهلیة الأولی » در مورد صفراء دختر شعیب نازل شده است. - . کمال الدین : 17 – 18 -

**[ترجمه]

«11

-کا، الکافی أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَا مَنْزِلَةُ الْأَئِمَّةِ قَالَ کَمَنْزِلَةِ ذِی الْقَرْنَیْنِ (4)وَ کَمَنْزِلَةِ یُوشَعَ وَ کَمَنْزِلَةِ آصَفَ صَاحِبِ سُلَیْمَانَ (5).

**[ترجمه]کافی: عمار الساباطیّ روایت می کند که از امام صادق علیه السلام پرسیدم: منزلت امامان علیهم السلام چگونه است؟ فرمود: مانند منزلت ذی القرنین و مانند منزلت یوشع و مانند منزلت آصف دوست و همراه حضرت سلیمان است. - . اصول الکافی 1 : 398 -

**[ترجمه]

«12

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا عَلِیٌّ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمْ یُرْفَعْ عَنْ وَجْهِ الْأَرْضِ حَجَرٌ إِلَّا وُجِدَ تَحْتَهُ دَمٌ عَبِیطٌ حَتَّی طَلَعَ الْفَجْرُ وَ کَذَلِکَ کَانَتِ اللَّیْلَةُ الَّتِی قُتِلَ فِیهَا یُوشَعُ بْنُ نُونٍ الْخَبَرَ(6).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که امام باقر علیه السلام فرمود: آن شبی که حضرت علی علیه السلام کشته شد تا طلوع فجر هیچ سنگی بر روی زمین برداشته نشد مگر آن که زیر آن خون تازه­ای یافت شد. در شب کشته شدن یوشع بن نون نیز چنین بود. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«13

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِهَارُونَ عَلَیْهِ السَّلَامُ امْضِ بِنَا إِلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ ثُمَّ خَرَجَا فَإِذَا بَیْتٌ عَلَی بَابِهِ شَجَرَةٌ عَلَیْهَا ثَوْبَانِ فَقَالَ مُوسَی لِهَارُونَ اطْرَحْ ثِیَابَکَ وَ ادْخُلْ هَذَا الْبَیْتَ وَ الْبَسْ هَاتَیْنِ الْحُلَّتَیْنِ وَ نَمْ عَلَی السَّرِیرِ فَفَعَلَ هَارُونُ فَلَمَّا أَنْ نَامَ عَلَی السَّرِیرِ قَبَضَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ ارْتَفَعَ الْبَیْتُ وَ الشَّجَرَةُ وَ رَجَعَ مُوسَی إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَعْلَمَهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَبَضَ هَارُونَ وَ رَفَعَهُ إِلَیْهِ فَقَالُوا کَذَبْتَ أَنْتَ قَتَلْتَهُ فَشَکَا مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَلِکَ إِلَی رَبِّهِ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی الْمَلَائِکَةَ فَأَنْزَلَتْهُ عَلَی سَرِیرٍ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ حَتَّی رَأَتْهُ بَنُو إِسْرَائِیلَ فَعَلِمُوا أَنَّهُ مَاتَ (7).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: موسی به هارون گفت: با من به طور سینا بیا. سپس با هم راهی شدند و در راه به خانه­ای رسیدند که بر درگاه آن درختی بود که بر روی آن دو لباس آویزان بود. موسی به هارون گفت: لباست را درآور و داخل خانه شو و این دو لباس را بپوش و بر روی تخت بخواب. پس هارون آن کار را انجام داد، وقتی که هارون خوابید خداوند جانش را گرفت و آن خانه و درخت به آسمان برده شدند و موسی به سوی قوم بنی اسراییل برگشت و به آن ها گفت: که خداوند جان هارون را گرفت و او را نزد خودش بالا برد. گفتند: دروغ می­گویی خودت او را کشتی. موسی نزد خداوند شکایت کرد. پس خداوند به ملائکه دستور داد تا او را بر روی سریر در بین آسمان ها و زمین آوردند تا این که بنی اسراییل او را دیدند و فهمیدند که مرده است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«14

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ

ص: 368


1- فی المصدر :مقاتیلهما .
2- یعنی و لا تبرجن کما تبرج صفراء بنت شعیب فی الجاهلیة الأولی، أو و لا تبرجن تبرج صفراء فی الجاهلیة الأولی.
3- کمال الدین: 17- 18 و للحدیث ذیل طویل.
4- فی التمکن فی الأرض و تسلطه علی الأسباب أسباب السماوات و الأرض و هو منزلة المهدی علیه السلام من الأئمّة، قوله: کمنزلة یوشع أی فی الوصایة، و منزلة آصف فی علمهم بالاسم الأعظم.
5- أصول الکافی 1: 398.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.
7- قصص الأنبیاء مخطوط.

قَالَ: إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ أَتَی مُوسَی فَسَلَّمَ عَلَیْهِ فَقَالَ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا مَلَکُ الْمَوْتِ قَالَ فَمَا جَاءَ بِکَ قَالَ جِئْتُ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ وَ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَتْرُکَکَ حَتَّی تَکُونَ أَنْتَ الَّذِی تُرِیدُ وَ خَرَجَ مَلَکُ الْمَوْتِ فَمَکَثَ مُوسَی مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ دَعَا یُوشَعَ بْنَ نُونٍ فَأَوْصَی إِلَیْهِ وَ أَمَرَهُ بِکِتْمَانِ أَمْرِهِ وَ بِأَنْ یُوصِیَ بَعْدَهُ إِلَی مَنْ یَقُومُ بِالْأَمْرِ وَ غَابَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ قَوْمِهِ فَمَرَّ فِی غَیْبَتِهِ وَ رَأَی مَلَائِکَةً یَحْفِرُونَ قَبْراً قَالَ لِمَنْ تَحْفِرُونَ هَذَا الْقَبْرَ قَالُوا نَحْفِرُهُ وَ اللَّهِ لِعَبْدِ کَرِیمٍ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ إِنَّ لِهَذَا الْعَبْدِ مِنَ اللَّهِ لَمَنْزِلَةً فَإِنِّی مَا رَأَیْتُ مَضْجَعاً وَ لَا مَدْخَلًا أَحْسَنَ مِنْهُ فَسَأَلَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا صَفِیَّ اللَّهِ أَ تُحِبُّ أَنْ تَکُونَ ذَلِکَ قَالَ وَدِدْتُ قَالُوا فَادْخُلْ وَ اضْطَجِعْ فِیهِ ثُمَّ تَوَجَّهْ إِلَی رَبِّکَ فَاضْطَجَعَ فِیهِ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لِیَنْظُرَ کَیْفَ هُوَ فَکُشِفَ لَهُ مِنَ الْغِطَاءِ فَرَأَی مَکَانَهُ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ یَا رَبِّ اقْبِضْنِی إِلَیْکَ فَقَبَضَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ وَ دَفَنَهُ وَ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ حَثَتْ عَلَیْهِ (1)فَصَاحَ صَائِحٌ مِنَ السَّمَاءِ مَاتَ مُوسَی کَلِیمُ اللَّهِ وَ أَیُّ نَفْسٍ لَا تَمُوتُ فَکَانَ بَنُو إِسْرَائِیلَ لَا یَعْرِفُونَ مَکَانَ قَبْرِهِ فَسُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ قَبْرِهِ قَالَ عِنْدَ الطَّرِیقِ الْأَعْظَمِ عِنْدَ الْکَثِیبِ الْأَحْمَرِ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام

ص: 368

فرمود: فرشته مرگ نزد حضرت موسی آمد. به او سلام کرد و به او گفت: تو کیستی؟ گفت: من فرشته مرگ هستم. موسی گفت: برای چه کاری نزد من آمده ای؟ گفت: آمدم تا جانت را بگیرم، و به من امر شده که تو را رها کنم تا هر وقت خودت بخواهی جانت را بگیرم. فرشته مرگ از پیش او رفت و او تا زمانی که خداوند خواست موسی در دنیا ماند. سپس یوشع بن نون را خواند و وصایت - جانشینی - را به او داد و به او دستور داد که این جریان را برای قومش بازگو نکند و خود نیز وصایت را به کسی که بعد از او مسئولیت را به عهده می­گیرد بدهد. سپس موسی از قومش پنهان شد و در غیبتش فرشته­گانی را دید که مشغول کندن قبر بودند. پرسید: این قبر را برای چه کسی می­کنید؟ گفتند: به خدا سوگند، این قبر را برای بنده­ای که نزد خدا کرامت دارد می­کنیم. گفت: این بنده صالح نزد خداوند منزلت والایی دارد! من قبر و جایگاهی بهتر از این ندیدم. ملائکه پرسیدند: ای برگزیده خداوند! آیا دوست داری که تو آن بنده باشی؟ گفت: بله دوست دارم. به او گفتند: پس داخل آن برو و در آن دراز بکش و آنگاه به پروردگارت رو کن. پس موسی در آن دراز کشید تا ببیند چگونه است. پس پرده حجاب برای او کنار زده شد و جایگاهش را در بهشت دید. گفت: خدایا، جان من را بگیر. فرشته مرگ جانش را گرفت و او را دفن کرد و فرشتگان بر او خاک ریختند. پس منادی در آسمان ندا داد که: موسی کلیم الله وفات یافت، و چه کسی نمی میرد؟ و بنی اسراییل محل قبر او را نمی دانند. از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم در مورد مکان قبر او پرسیدند. فرمود: بر سر آن راه بزرگ، کنار تپه سرخ رنگ. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«15

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ امْرَأَةَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ خَرَجَتْ عَلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ رَاکِبَةً زَرَافَةً (3)فَکَانَ لَهَا أَوَّلُ النَّهَارِ وَ لَهُ آخِرُ النَّهَارِ (4)فَظَفِرَ بِهَا فَأَشَارَ عَلَیْهِ بَعْضُ مَنْ حَضَرَهُ بِمَا لَا یَنْبَغِی فِیهَا فَقَالَ أَ بَعْدَ مُضَاجَعَةِ مُوسَی لَهَا وَ لَکِنْ أَحْفَظُهُ فِیهَا (5).

ص: 369


1- أی صبوا التراب علیه.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- بفتح الزای و ضمه و قد تشدد فاؤها: حیوان من ذوات الظلف فی حجم البعیر، قصیر الرجلین طویل الیدین، جلده مبقع کجلد النمر، و عنقه کعنق الفرس الا أنّه أطول و أکثر انتصابا، و له قرنان صغیران. فارسیتها «اشترگاوپلنگ» لان فیها تشابها من البعیر و البقر و النمر، قلت: ذکر قصتها کذلک المسعودیّ فی اثبات الوصیة أیضا و قال: و کان ظهر الزرافة کالسرج فلما حاربت حجة اللّه و ظفرت بها و من علیها صیر اللّه ظهر تلک الزرافة کالزلاقة.
4- أی کانت الغلبة فی أول النهار لها، و فی آخره لیوشع.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود: زن موسی علیه السلام سوار بر یک زرافه بر یوشع بن نون حمله کرد و در اول روز، پیروزی برای زن موسی و در آخر روز، برای یوشع بن نون بود، پس بر او پیروز شد. کسانی که در محضر او بودند به او گفتند کاری با آن زن بکند که شایسته زن موسی نبود، او گفت: آیا بعد از ازدواجش با موسی چنین کنم؟ اما من حرمت موسی را در او حفظ می­کنم. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

ص: 369

**[ترجمه]

«16

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ جُمْهُورٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فَقَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ إِنَّهُ کَانَ فِی زَمَنِ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَرْبَعَةُ نَفَرٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَأَتَی وَاحِدٌ مِنْهُمُ الثَّلَاثَةَ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِی مَنْزِلِ أَحَدِهِمْ فِی مُنَاظَرَةٍ بَیْنَهُمْ فَقَرَعَ الْبَابَ وَ خَرَجَ إِلَیْهِ الْغُلَامُ فَقَالَ أَیْنَ مَوْلَاکَ فَقَالَ لَیْسَ هُوَ فِی الْبَیْتِ فَرَجَعَ الرَّجُلُ وَ دَخَلَ الْغُلَامُ إِلَی مَوْلَاهُ فَقَالَ لَهُ مَنْ کَانَ الَّذِی قَرَعَ الْبَابَ قَالَ کَانَ فُلَانٌ فَقُلْتُ لَهُ لَسْتَ فِی الْمَنْزِلِ فَسَکَتَ وَ لَمْ یَکْتَرِثْ (1)وَ لَمْ یَلُمْ غُلَامَهُ وَ لَا اغْتَمَّ أَحَدٌ مِنْهُمْ لِرُجُوعِهِ عَنِ الْبَابِ وَ أَقْبَلُوا فِی حَدِیثِهِمْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ بَکَّرَ (2)إِلَیْهِمُ الرَّجُلُ فَأَصَابَهُمْ وَ قَدْ خَرَجُوا یُرِیدُونَ ضَیْعَةً لِبَعْضِهِمْ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ أَنَا مَعَکُمْ فَقَالُوا نَعَمْ وَ لَمْ یَعْتَذِرُوا إِلَیْهِ وَ کَانَ الرَّجُلُ مُحْتَاجاً ضَعِیفَ الْحَالِ فَلَمَّا کَانُوا فِی بَعْضِ الطَّرِیقِ إِذَا غَمَامَةٌ قَدْ أَظَلَّتْهُمْ فَظَنُّوا أَنَّهُ مَطَرٌ فَبَادَرُوا فَلَمَّا اسْتَوَتِ الْغَمَامَةُ عَلَی رُءُوسِهِمْ إِذَا مُنَادٍ یُنَادِی مِنْ جَوْفِ الْغَمَامَةِ أَیَّتُهَا النَّارُ خُذِیهِمْ وَ أَنَا جَبْرَئِیلُ رَسُولُ اللَّهِ فَإِذَا نَارٌ مِنْ جَوْفِ الْغَمَامَةِ قَدِ اخْتَطَفَتِ الثَّلَاثَةَ نَفَرٍ (3)وَ بَقِیَ الْآخَرُ مَرْعُوباً یَعْجَبُ مِمَّا نَزَلَ بِالْقَوْمِ وَ لَا یَدْرِی مَا السَّبَبُ فَرَجَعَ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَقِیَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ أَخْبَرَهُ الْخَبَرَ وَ مَا رَأَی وَ مَا سَمِعَ فَقَالَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ سَخِطَ عَلَیْهِمْ بَعْدَ أَنْ کَانَ عَنْهُمْ رَاضِیاً وَ ذَلِکَ بِفِعْلِهِمْ بِکَ قَالَ وَ مَا فِعْلُهُمْ بِی فَحَدَّثَهُ یُوشَعُ فَقَالَ الرَّجُلُ فَأَنَا أَجْعَلُهُمْ فِی حِلٍّ وَ أَعْفُو عَنْهُمْ قَالَ لَوْ کَانَ هَذَا قَبْلُ لَنَفَعَهُمْ فَأَمَّا السَّاعَةَ فَلَا وَ عَسَی أَنْ یَنْفَعَهُمْ مِنْ بَعْدُ (4).

**[ترجمه]کافی: محمد بن سنان روایت می کند که: در نزد امام رضا علیه السلام بودم که به من گفت: ای محمد در زمان بنی اسراییل چهار انسان مؤمن بودند که یکی از آن ها برای آن سه نفر دیگر وارد شد در حالی که آن سه نفر در یک خانه جمع شده بودند و با هم بحث می کردند. در را کوبیدند. غلام در را باز کرد. آن مرد به او گفت: که مولایت کجاست؟ گفت: در خانه نیست. آن مرد بازگشت و آن غلام داخل خانه شد. مولایش از او پرسید: چه کسی بود که در زد؟ گفت: فلان شخص بود و من به او گفتم که تو در خانه نیستی. او ساکت شد و اهمیتی نداد و غلامش را ملامت نکرد و هیچکدامشان به خاطر بازگشت آن مرد از در خانه ناراحت نشدند و دوباره شروع به حرف زدن کردند. فردای آن روز صبح زود به سوی آن ها آمد و به آن ها برخورد کرد که برای رفتن به زمین زراعتی یکی از آن ها از خانه خارج شده بودند. به آن ها سلام کرد و گفت : که من هم با شما می­آیم. گفتند: بله. و از او معذرت خواهی نکردند. آن مرد ضعیف و فقیر بود. در نیمه را بودند که ابری بر آن ها سایه افکند، فکر کردند که باران می بارد و عجله کردند. هنگامی که ابر بر روی آن ها قرار گرفت، ناگهان صدایی از دل ابر به گوش رسید که ای آتش آن ها را بگیر. من جبرئیل فرستاده خداوند هستم. ناگهان آتش از دل آن ابر، آن سه نفر را ربود و آن یک نفر دیگر هراسان باقی ماند و از آن چه بر آن ها نازل شده بود تعجب کرده بود و نمی دانست دلیل آن چیست. پس به شهر بازگشت و دلیل آن را از یوشع بن نون پرسید و جریان آن چه را که دیده و شنیده بود تعریف کرد. یوشع بن نون گفت: آیا نفهمیدی خداوند که از آنان راضی بود بعد از آن رفتارشان با تو بر آن ها خشمگین شد؟ گفت: کدام رفتارشان؟ سپس یوشع جریان را برای او توضیح داد. آن مرد گفت: من آن ها را حلال کردم و آن ها را بخشیدم. یوشع گفت: اگر قبل از این آن ها را می بخشیدی فایده داشت اما الان نه، شاید بعدا - در آخرت - برای آن ها فایده داشته باشد. - . اصول الکافی 2 : 364 – 365 و در اول و آخر این حدیث توضیحی در مورد سن پیامبران (علیهما السلام) آمده است -

**[ترجمه]

«17

-ک، إکمال الدین أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی مَعاً عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ التَّمِیمِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ: عَاشَ مُوسَی مِائَةً وَ سِتّاً وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ عَاشَ هَارُونُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِائَةً وَ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً (5).

**[ترجمه]اکمال الدین: از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم روایت می کنند که فرمود: حضرت موسی صد و بیست و شش سال و هارون صد و سی و سه سال عمر کردند. - . کمال الدین : 289 -

**[ترجمه]

بیان

یشکل الجمع بین هذا و ما مر من کون هارون سبق موسی علیه السلام فی الموت

ص: 370


1- أی لم یعبأ به و لا یبالیه.
2- أی أتاهم بکرة و غدوة.
3- أی اجتذبتهم و انتزعتهم فأحرقتهم.
4- أصول الکافی: 2، 364- 365 و للحدیث صدر و ذیل فی أعمار الأنبیاء علیهم السلام.
5- کمال الدین: 289.

إلا بأن یقال کان هارون أکبر منه و أزید من سنة (1).

**[ترجمه]جمع بین این روایت و روایت هایی که در قبل در مورد جلو بودن مرگ هارون بر موسی مشکل است

ص: 370

جز این که بگوییم که هارون از موسی بزرگتر و مسن­تربود. - . روایت های فراوان و مختلف و گونگون و متفاوتی در مورد سن این دو حضرت نقل شده اند و به این خاطر تشخیص سن دقیق آن ها سخت و مشکل است -

**[ترجمه]

«18

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَاتَ مُوسَی کَلِیمُ اللَّهِ فِی التِّیهِ فَصَاحَ صَائِحٌ مِنَ السَّمَاءِ مَاتَ مُوسَی وَ أَیُّ نَفْسٍ لَا تَمُوتُ (2).

ین، کتاب حسین بن سعید و النوادر محمد بن الحسین مثله (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: پیامبر فرمود: هنگامی که موسی کلیم الله در بیابان وفات یافت، صدایی از آسمان آمد که: موسی وفات یافت و کیست که نمیرد!؟ - . فروع الکافی 1 : 31 -

کتاب الحسین بن سعید یا کتاب نوادر او: محمد بن حسین مانند این روایت را ذکر می کند. - . نسخه خطی -

**[ترجمه]

«19

-صَفْوَةُ الصِّفَاتِ، لِلْکَفْعَمِیِّ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَصِیَّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمَّا حَارَبَ الْعَمَالِیقَ (4)وَ کَانُوا فِی صُوَرٍ هَائِلَةٍ ضَعُفَتْ نُفُوسُ بَنِی إِسْرَائِیلَ عَنْهُمْ فَشَکَوْا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی یُوشَعَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ یَأْمُرَ الْخَوَاصَّ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَأْخُذَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ جَرَّةً مِنَ الْخَزَفِ فَارِغَةً عَلَی کَتِفِهِ الْأَیْسَرِ بِاسْمِ عِمْلِیقٍ وَ یَأْخُذَ بِیَمِینِهِ قَرْناً مَثْقُوباً مِنْ قُرُونِ الْغَنَمِ وَ یَقْرَأَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی الْقَرْنِ هَذَا الدُّعَاءَ یَعْنِی دُعَاءَ السِّمَاتِ لِئَلَّا یَسْتَرِقَ السَّمْعَ بَعْضُ شَیَاطِینِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فَیَتَعَلَّمُوهُ ثُمَّ یُلْقُونَ الْجِرَارَ فِی عَسْکَرِ الْعَمَالِیقِ آخِرَ اللَّیْلِ وَ یَکْسِرُونَهَا فَفَعَلُوا ذَلِکَ فَأَصْبَحَ الْعَمَالِیقُ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ مُنْتَفِخِی الْأَجْوَافِ مَوْتَی الْخَبَرَ.

ثم قال و لقد وجدت هذا الحدیث بعینه

مرویا عن الصادق علیه السلام إلا أنه ذکر أن محاربة العمالقة کانت مع موسی علیه السلام روی ذلک عنه عثمان بن سعید العمری (5).

أقول: قال صاحب الکامل أوحی الله تعالی فی التیه إلی موسی علیه السلام أنی متوف

ص: 371


1- قد اختلف الأقوال فی مدة عمر موسی و هارون علیهما السلام فقد روی الطبریّ و الثعلبی أنه کان عمر موسی مائة و عشرین سنة: عشرون منها فی ملک افریدون، و مائة سنة فی ملک منوشهر. و به قال أیضا الیعقوبی فی تاریخه و البغدادیّ فی المحبر، و قال المسعودیّ فی اثبات الوصیة: کان مائة و ستا و عشرین. و قال الثعلبی: مات هارون قبل موسی فی التیه، و قال الیعقوبی: کانت بین وفاة هارون الی ان حضرت موسی الوفاة سبعة أشهر، و کانت سنی هارون مائة و ثلاثا و عشرین سنة، و به قال البغدادیّ أیضا فی المحبر و قال: کان من إبراهیم إلی موسی خمسمائة و خمس و سبعون سنة، و یقال: خمس و ستون سنة.
2- فروع الکافی 1: 31.
3- مخطوط.
4- جمع عملیق کقندیل: قوم تفرقوا فی البلاد من ولد عملیق بن لاوذ بن ارم بن سام ابن نوح.
5- صفوة الصفات مخطوط.

هارون فانطلق به إلی جبل کذا و کذا فانطلقا نحوه فإذا هما بشجرة لم یریا مثلها و فیه بیت مبنی و سریر علیه فرش و ریح طیبة فلما رآه هارون أعجبه فقال یا موسی إنی أحب (1)أن أنام علی هذا السریر فقال له موسی نم قال إنی أخاف رب هذا البیت أن یأتی فیغضب علی قال موسی لا تخف أنا أکفیک (2)قال فنم معی فلما ناما أخذ هارون الموت فلما وجد حسه قال یا موسی خدعتنی (3)فتوفی و رفع علی السریر إلی السماء و رجع موسی إلی بنی إسرائیل فقال له بنو إسرائیل إنک قتلت هارون لحبنا إیاه فقال ویحکم أ فترونی أن أقتل أخی فلما أکثروا علیه صلی و دعا الله تعالی فنزل بالسریر حتی نظروا إلیه ما بین السماء و الأرض فأخبرهم أنه مات و أن موسی لم یقتله فصدقوه فکان موته فی التیه.

قال و کان جمیع عمر موسی مائة و عشرین سنة (4)و قیل بینما موسی علیه السلام یمشی و معه یوشع بن نون فتاه إذا أقبلت ریح سوداء فلما نظر إلیها یوشع ظن أنها الساعة فالتزم موسی و قال لا تقوم الساعة (5)و أنا ملتزم نبی الله فاستل (6)موسی من تحت القمیص و بقی القمیص فی یدی یوشع فلما جاء یوشع بالقمیص أخذه بنو إسرائیل و قالوا قتلت نبی الله فقال ما قتلته و لکنه استل منی فلم یصدقوه قال فإذا لم تصدقونی فأخرونی ثلاثة أیام فوکلوا به من یحفظه فدعا الله فأتی کل رجل کان یحرسه فی المنام فأخبر أن یوشع لم یقتل موسی و أنا رفعناه إلینا فترکوه و قیل- إنه مر منفردا برهط من الملائکة یحفرون قبرا و ذکر نحوا مما مر فی الأخبار. ثم قال و لما توفی موسی علیه السلام بعث الله یوشع بن نون بن إفرائیم بن یوسف بن

ص: 372


1- فی نسخة إنّی ارید.
2- فی نسخة: أنا أکفیکه.
3- هذا بعید من هارون أن یخاطب موسی بمثله.
4- فی المصدر هنا زیادة لم یذکرها المصنّف اختصارا و هی هذه: من ذلک فی ملک افریدون عشرون، و فی ملک منوجهر مائة سنة، و کان ابتداء أمره منذ بعثه اللّه الی أن قبضه فی ملک منوجهر ثمّ نبئ بعده یوشع بن نون، فکان فی زمن منوجهر عشرین سنة، و فی زمن افراسیاب سبع سنین.
5- فی نسختین: تقوم الساعة؟.
6- استل الشی ء من الشی ء: انتزعه و أخرجه برفق.

یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم نبیا إلی بنی إسرائیل و أمره بالمسیر إلی أریحا مدینة الجبارین.

فاختلف العلماء فی فتحها علی ید من کان فقال ابن عباس أما هارون و موسی توفیا فی التیه (1)و توفی فیه کل من دخله و قد جاوز العشرین سنة غیر یوشع بن نون و کالب بن یوفنا فلما انقضی أربعون سنة أوحی الله تعالی إلی یوشع بن نون یأمره بالمسیر إلیها و فتحها ففتحها و مثله قال قتادة و السدی و عکرمة و قال آخرون إن موسی علیه السلام عاش حتی خرج من التیه و سار إلی مدینة الجبارین و علی مقدمته یوشع بن نون (2)و کالب بن یوفنا و هو صهره علی أخته مریم بنت عمران فلما بلغوها اجتمع الجبارون إلی بلعم بن باعوراء و هو من ولد لوط فقالوا له إن موسی قد جاء لیقتلنا و یخرجنا من دیارنا فادع الله علیهم و کان بلعم یعرف اسم الله الأعظم فقال لهم کیف أدعو علی نبی الله و المؤمنین و معهم الملائکة فراجعوه فی ذلک و هو یمتنع علیهم فأتوا امرأته و أهدوا لها هدیة فقبلتها و طلبوا إلیها أن تحسن لزوجها أن یدعو علی بنی إسرائیل (3)فقالت له فی ذلک فامتنع فلم تزل به حتی قال أستخیر ربی فاستخار الله تعالی فنهاه فی المنام فأخبرها بذلک فقالت راجع ربک فعاود الاستخارة فلم یرد إلیه جواب فقالت لو أراد ربک لنهاک و لم تزل تخدعه حتی أجابهم فرکب حمارا له متوجها إلی جبل یشرف علی بنی إسرائیل لیقف علیه و یدعو علیهم فما سار علیه إلا قلیلا حتی ربض الحمار (4)فنزل عنه فضربه حتی قام فرکبه فسار به قلیلا فربض (5)فعل ذلک ثلاث مرات فلما اشتد ضربه فی الثالثة أنطقه الله فقال له ویحک یا بلعم أین تذهب أ ما تری الملائکة تردنی فلم یرجع فأطلق الله الحمار حینئذ فسار علیه حتی أشرف علی بنی إسرائیل فکان کلما أراد

ص: 373


1- فی المصدر: إن موسی و هارون توفیا فی التیه.
2- فی المصدر: و علی مقدّمته یوشع بن نون ففتحها. و هو قول ابن إسحاق، قال ابن إسحاق: سار موسی بن عمران الی ارض کنعان لقتال الجبارین، فقدم یوشع بن نون و کالب بن یوفنا إه.
3- فی المصدر و فی نسخة: علی نبی بنی إسرائیل.
4- ربض الحمار بمعنی برکت الإبل: استناخت و هی ان یلصق صدرها بالارض.
5- فی المصدر: برک.

أن یدعو علیهم ینصرف لسانه إلی الدعاء لهم و إذا أراد أن یدعو لقومه انقلب الدعاء علیهم فقالوا له فی ذلک فقال هذا شی ء غلبنا الله علیه و اندلع لسانه (1)فوقع علی صدره فقال لهم الآن قد ذهبت منی الدنیا و الآخرة و لم یبق إلا المکر و الحیلة و أمرهم أن یزینوا النساء و یعطوهن السلع (2)للبیع و یرسلوهن إلی العسکر و لا تمنع امرأة نفسها ممن یریدها و قال إن زنی منهم رجل واحد کفیتموهم ففعلوا ذلک و دخل النساء عسکر بنی إسرائیل فأخذ زمری بن شلوم و هو رأس سبط شمعون بن یعقوب امرأة و أتی بها موسی فقال له أظنک تقول إن هذا حرام فو الله لا نطیعک ثم أدخلها خیمته فوقع علیها فأنزل الله علیهم الطاعون و کان فنحاص بن العیزار بن هارون (3)صاحب أمر عمه موسی غائبا فلما جاء رأی الطاعون قد استقر فی بنی إسرائیل و أخبر الخبر و کان ذا قوة و بطش فقصد زمری فرآه و هو مضاجع المرأة فطعنهما بحربة بیده (4)فانتظمهما و رفع الطاعون و قد هلک فی تلک الساعة عشرون ألفا و قیل سبعون ألفا فأنزل الله فی بلعم وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ ثم إن موسی قدم یوشع بن نون إلی أریحا فی بنی إسرائیل فدخلها و قتل بها الجبارین و بقیت منهم بقیة و قد قاربت الشمس الغروب فخشی أن یدرکهم اللیل فیعجزوه فدعا الله تعالی أن یحبس علیه الشمس ففعل و حبسها حتی استأصلهم و دخلها موسی فأقام بها ما شاء الله أن یقیم و قبضه الله تعالی إلیه لا یعلم بقبره أحد من الخلق و أما من زعم أن موسی کان توفی (5)قبل ذلک فقال إن الله تعالی أمر یوشع بالمسیر إلی مدینة الجبارین فسار ببنی إسرائیل ففارقه رجل منهم یقال له بلعم بن باعور و کان یعرف الاسم الأعظم و ساق من حدیثه نحو ما تقدم فلما ظفر یوشع بالجبارین أدرکه المساء لیلة السبت فدعا الله تعالی فرد الشمس علیه و زاد فی النهار ساعة (6)فهزم الجبارین

ص: 374


1- اندلع لسانه: خرج من فمه.
2- السلع: المتاع و ما یتاجر به.
3- فی نسخة: صحاص بن العبراذ بن هارون.
4- فی المصدر: بحربة فی یده.
5- فی المصدر: کان قد توفی.
6- ذکر الثعلبی أیضا فی العرائس حبس الشمس له، ثمّ ذکر حبسها لأمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام فی حیاة الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

و دخل مدینتهم و جمع غنائمهم لیأخذها القربان (1)فلم تأت النار فقال یوشع فیکم غلول (2)فبایعونی فبایعوه فلصقت یده فی ید من غل فأتاه برأس ثور من ذهب مکلل بالیاقوت فجعله فی القربان و جعل الرجل معه فجاءت النار و أکلتهما و قیل بل حصرها ستة أشهر فلما کان السابع تقدموا إلی المدینة فصاحوا صیحة واحدة فسقط السور فدخلوها و هزموا الجبارین أقبح هزیمة و قتلوا فیهم فأکثروا ثم اجتمع جماعة من ملوک الشام و قصدوا یوشع بن نون فقاتلهم و هزمهم و هرب الملوک إلی غار فأمر بهم یوشع فقتلوا و صلبوا ثم ملک الشام جمیعه فصار لبنی إسرائیل و فرق فیه عماله ثم توفاه الله فاستخلف علی بنی إسرائیل کالب بن یوفنا و کان عمر یوشع مائة و ستا و عشرین سنة و کان قیامه بالأمر بعد موسی علیه السلام سبعا و عشرین سنة انتهی (3).

و قال المسعودی سار ملک الشام و هو السمیدع بن هزبر (4)بن مالک إلی یوشع بن نون فکانت له معه حروب إلی أن قتله یوشع و احتوی علی ملکه و ألحق به غیره من الجبابرة و العمالیق و شن الغارات (5)بأرض الشام و کانت مدة یوشع بعد موسی تسعا و عشرین سنة و قد کان بقریة من قری البلقاء من بلاد الشام رجل یقال له بلعم بن باعور و کان مستجاب الدعوة فحمله قومه علی الدعاء علی یوشع فلم یتأت له ذلک و عجز عنه فأشار إلی بعض ملوک العمالیق أن یبرز الحسان من النساء نحو عساکر یوشع (6)ففعلوا ذلک فزنوا بهم فوقع فیهم الطاعون فهلک منهم تسعون ألفا (7)و قیل أکثر من ذلک و قیل أکثر من ذلک و قیل إن یوشع قبض و هو ابن مائة و عشر سنین (8)و قام فی

ص: 375


1- فی نسخة: لیأخذها النار.
2- الغلول: الخیانة و نقض العهد.
3- الکامل 1: 68- 70.
4- فی المصدر و فی تاریخ الیعقوبی: السمیدع بن هوبر.
5- أی وجهها علیها من کل جهة.
6- فی المصدر: عسکر یوشع.
7- فی المصدر: سبعون ألفا.
8- فی المصدر: و هو ابن مائة و عشرین سنة. قلت: قال الیعقوبی: و کانت أیّام یوشع فی بنی إسرائیل بعد موسی بن عمران سبعا و عشرین سنة.

بنی إسرائیل بعد یوشع کالب بن یوفنا (1).

**[ترجمه]صفوه الصفات از کفعمی: امام باقر علیه السلام فرمود: یوشع بن نون جانشین حضرت موسی هنگامی که با قوم عمالیق جنگید و آن ها صورت ترسناکی داشتند و قوم بنی اسراییل از آن ها ترسیده ­بودند نزد خداوند متعال شکایت کردند. خداوند به یوشع دستور داد که به خواص بنی اسراییل دستور بدهد که هرکدام از آن ها یک کوزه توخالی به اسم عملیق بر روی شانه چپشان قرار دهند و با دست راستشان یک شاخ گوسفند سوراخ شده بگیرند و هرکدام از آن ها در شاخ این دعا را بخواند: (دعای سمات) تا برخی از شیاطین انس و جن آن را نشنوند و آن را یاد نگیرند. سپس آخر شب آن کوزه­ها را در بین سپاه قوم عمالیق بیندازند و آن ها را بشکنند. آن ها نیز این کار را انجام دادند. پس عمالیق که گویی تنه درخت خرمای خشک شده­ای بودند که داخل آن ها خالی شده بود هلاک شدند.

سپس گفت: همانند این حدیث را از امام صادق علیه السلام پیدا کردم؛ فقط ایشان فرموده بود که جنگ عمالیق با حضرت موسی بود که آن را عثمان بن سعید العمری از ایشان روایت کرده است. - . صفوة الصفات نسخه خطی -

می­گویم: مؤلف کتاب الکامل می­گوید: خداوند متعال در بیابان به موسی وحی کرد که من می خواهم

ص: 371

هارون را بمیرانم، پس او را به فلان کوه ببر. سپس با هم به سوی آن کوه که خداوند فرموده بود رفتند که در آن درختی را دیدند که تا به حال مثل آن را ندیده بودند و همچنین خانه ای بود که تختی در آن قرار داشت و بر روی آن بستری وجود داشت و بویی خوش. وقتی که هارون آن را دید پسندید. گفت: ای موسی من دوست دارم که بر روی این تخت بخوابم. موسی به او گفت: برو بخواب. هارون گفت: من از خداوند این خانه می­ترسم که بیاید و بر من غضب کند. موسی به او گفت: نترس، من تو را کفایت می­کنم. هارون گفت: پس بیا با من بخواب. وقتی که خوابیدند مرگ، هارون را فراگرفت. وقتی که مرگ را حس کرد به موسی گفت: که ای موسی، من را فریب دادی. پس هارون فوت کرد و با همان تخت به آسمان بالا برده شد. موسی نزد بنی اسراییل برگشت، آن ها به او گفتند: تو به خاطر این که ما هارون را دوست داشتیم او را کشتی. موسی گفت: وای بر شما، آیا فکر می کنید که من برادرم را می کشم؟ هنگامی زیاد بر او اعتراض کردند نماز خواند و به خداوند متعال دعا کرد. خداوند تخت هارون را بین آسمان و زمین آورد تا مردم او را ببینند و به آن ها خبر داد که او مرده است، و موسی او را نکشته است. پس حرف موسی باور کردند پس مرگ او در بیابان بود.

موسی صد و بیست سال عمر کرد و گفته شده است هنگامی که موسی با جوان خود، یوشع بن نون راه می رفتند، ناگهان باد سیاهی به سوی آن ها آمد. وقتی یوشع به آن ها نگاه کرد فکر کرد که روز قیامت است، پس موسی را دربرگرفت و گفت: وقتی من پیامبر خدا را گرفته باشم قیامت نمی­شود. موسی لباسهایش را به آرامی خارج کرد و پیراهن در دست یوشع باقی ماند. هنگامی که یوشع به نزد قومش برگشت آن ها پیراهن موسی را گرفتند و گفتند: که پیامبر خدا را کشتی. گفت: او را نکشتم ولی او خودش از دست من خارج شد. قومش حرف او را باور نکردند. یوشع گفت: اگر حرف من را باور نمی کنید سه روز به من مهلت بدهید - تا به شما ثابت کنم - پس کسی را مراقب او قرار دادند. هارون دعا کرد و به هرکدام از نگهبانانش در خواب خبر داده شد که یوشع موسی را نکشته است بلکه ما او را به نزد خود بردیم. پس یوشع را رها کردند و گفته شده است که: او تنهایی به گروهی از ملائکه رسید که مشغول کندن قبر بودند و همانند روایت های قبلی را ذکر کرد. سپس گفت: صاحب الکامل می­گوید: خداوند یوشع بن نون بن افرائیم بن یوسف

ص: 372

بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم را به پیامبری در بین بنی اسراییل مبعوث کرد و به او امر کرد که به سوی شهر اریحا مکان انسان های ظالم برود.

علما بر سر کسی که این شهر را فتح کرد، اختلاف دارند. ابن عباس می­گوید: موسی و هارون در بیابان فوت شدند و در مدت بیست سال هرکس داخل آن بیابان شد، فوت کرد جز یوشع بن نون و کالب بن یوفنا. وقتی چهل سال سپری شد خداوند به یوشع وحی کرد که به سوی آن شهر برود و آن را فتح کند و یوشع نیز آن را فتح کرد. قتاده و السدی و عکرمه به مانند این را ذکر کرده اند. دیگران گفتند: موسی زنده بود تا زمانی که از بیابان خارج شد و به سوی شهر ظالمان حرکت کرد و یوشع بن نون و کالب بن یوفنا که شوهر خواهر موسی - مریم دختر عمران – بود جلودار آنان بودند. هنگامی که به آن شهر رسیدند ستمگران نزد بلعم بن باعورا که از نوادگان لوط بود جمع شدند و به او گفتند: موسی به سوی ما می آید تا ما را بکشد، و ما را از شهرمان آواره کند، پس خداوند را بخوان تا ما را علیه آن ها یاری برساند. بلعم اسم اعظم خداوند را می دانست. گفت: چگونه برضد پیامبر خدا و یارانش دعا کنم - نفرین کنم - در حالی که ملائکه هم با او همراه هستند؟ آن ها دوباره اصرار کردند و او هم امتناع می کرد. زنش را آوردند به او هدیه ای دادند او نیز قبول کرد و از او خواستند که شوهرش را راضی کند که موسی را نفرین کند. زنش همچنان به او اصرار می­کرد تا این که او گفت: از خداوند استخاره می­گیرم و استخاره گرفت خداوند هم در خواب او را از نفرین کردن منع کرد، و او به زنش این خبر را داد. زنش دوباره گفت: بار دیگر استخاره بگیر. او نیز دوباره استخاره گرفت و جوابی نگرفت. زنش گفت: اگر خداوند نمی­خواست تو را از این کار منع می کرد. همچنان او را فریب داد تا سرانجام قبول کرد. پس سوار بر الاغ خود شد تا به طرف کوهی که بر قوم بنی اسراییل مشرف است برود تا بر روی آن کوه بایستد و بر ضد آن ها دعا کند - نفرین کند -. الاغش فقط کمی با او حرکت کرد و سپس نشست و از رفتن امتناع کرد. از روی آن پایین آمد و آن را زد تا این که الاغ بلند شد و او سوار الاغ شد. بعد از کمی راه رفتن، الاغ دوباره امتناع کرد. سه بار این کار را تکرار کرد. برای بار سوم، هنگامی که او را زیاد زد خداوند زبان الاغ را گویا کرد و به بلعم گفت: وای بر تو ای بلعم، کجا می روی؟ آیا ملائکه را نمی بینی که مرا باز می دارند. اما او از کارش منصرف نشد. سپس خداوند به خر اجازه داد که با او برود تا این که بر قوم بنی اسراییل مشرف شد. اما هر بار که می­خواست

ص: 373

نفرین کند زبانش بر­می­گشت و ایشان را دعا می­کرد و هرگاه می خواست که به صلاح قومش دعا کند دعایش به نفرین بدل می­شد. او را از این موضوع با خبر کردند پس گفت: این چیزی است که خداوند آن را بر ما چیره کرده است. زبانش را بیرون آورد و بر روی سینه اش افتاد و به آن ها گفت: الان هم دنیا و هم آخرت را از دست دادم و چیزی جز مکر و حیله باقی نمانده است. به آن ها دستور داد زنان را آرایش کنند و به آن ها زیورآلات بدهند و آن ها را به سوی سپاه بنی اسراییل بفرستند و هیچ زنی دست رد به سینه کسی که او را می­خواهد نزند؛ و گفت: اگر حتی یکی از آن ها زنا کند حساب آن ها را رسیده­اید. آن ها این کار را انجام دادند و زنان وارد لشگر بنی اسراییل شدند. زمری بن شلوم که بزرگ عشیره شمعون بن یعقوب بود زنی را گرفت و او را نزد موسی برد و به او گفت: به نظر تو این حرام است؟ به خدا قسم از این زنها به تو نمی دهیم. سپس آن زن را به داخل خیمه برد و بر روی او پرید. سپس خداوند بر آن ها طاعون فرستاد. در آن زمان فنحاص بن العیزار بن هارون فرمانده موسی غایب بود، هنگامی که آمد و طاعون را دید که در بین قومش شایع شده است و به او خبر دادند که جریان چه بوده است او که مرد قدرتمندی بود به سوی زمری رفت و او را در حالی که با آن زن همبستر بود و دید با نیزه ای که در دستش بود آن ها را کشت و هر دو را به هم چسپانید. پس طاعون برداشته شد و تا آن ساعت ده هزار نفر را کشته بود و گفته شده هفتاد هزار. و سپس خداوند این آیه را در مورد بلعم نازل کرد «واتل علیهم نبأ الذّی آتیناه آیاتنا فانسلخ منها فأتبعه الشّیطان فکان من الغاوین »

سپس موسی یوشع بن نون را با بنی اسراییل به سوی اریحا فرستاد. آن ها داخل شهر شدند و ظالمان آن را کشتند و بعضی از آن ها مانده بودند و نزدیک غروب خورشید بود و ترسید که شب برسد و او را ناتوان کنند، پس از خداوند خواست که خورشید را برای آن ها نگه دارد. خداوند نیز آن کار را انجام داد خورشید را در آسمان باقی گذاشت تا همه آن ها را نابود کرد. موسی وارد شهر شد و هرچه که خداوند خواست در آن شهر اقامت کرد. سپس خداوند او را نزد خودش برد و کسی از مردم جای قبرش را نمی داند. و اما هرکس که معتقد است که موسی قبل از این جنگ فوت کرده بود گفته است که: خداوند متعال به یوشع بن نون امر کرد که به طرف شهر ظالمان برود. پس با بنی اسراییل به طرف آن شهر لشکرکشی کرد و مردی به نام بلعم بن باعور از سپاه او جدا شد و او اسم اعظم خداوند را می دانست. سپس روایت را به مانند قبل ادامه داد. و هنگامی که یوشع بن نون ظالمان را شکست داد شب شنبه بود که هوا بر آن ها تاریک شد و از خداوند خواست که خورشید را برای آن ها بازگرداند، و خداوند یک ساعت را بر روز اضافه کرد. سپس ظالمان را شکست داد

ص: 374

و داخل شهر شد و غنائم آن ها را برداشت تا قربانی - آتش - آن ها را بگیرد، ولی آتش بر آن ها وارد نشد. یوشع گفت: کسی در بین شما خیانت کرده است. با من بیعت کنید، با او بیعت کردند، و دست کسی که به او خیانت کرده بود به دستش چسپید. پس سر یک گاو طلایی را که با یاقوت مزین شده بود، برایش آورد، و آن را هم برای قربانی قرار داد و آن مرد خیانتکار را هم در کنار آن گذاشت. آتش آمد و آن ها را خورد. گفته شده که: آن شهر را شش ماه محاصره کردند. در ماه هفتم به طرف شهر پیش­روی کردند، پس فریاد بلندی کشیدند و دیوار، ویران شد و آن ها داخل شهر شدند و ظالمان را به شکل بدی شکست دادند

و تعداد زیادی از آن ها را کشتند. سپس گروهی از پادشاهان سرزمین شام با هم جمع شدند و به یوشع بن نون حمله بردند، یوشع با آن ها جنگید و آن ها را شکست داد. پادشاهان به غاری پناه بردند یوشع دستور کشتن آن ها را داد، پس آن ها را کشتند و به صلیب کشیدند. سپس بر تمام سرزمین شام حکومت می کرد و شام برای قوم بنی اسراییل شد و آن را از دیگر دارایی­هایش متمایز کرد. بعد از این، خداوند جانش را گرفت و کالب بن یوفنا را جانشین خود بر بنی اسراییل کرد. عمر یوشع صد و بیست و شش سال بود که بیست و هفت سال بعد از موسی این جنگ را انجام داد.پایان. - . الکامل 1 : 68 - 70 -

مسعودی می گوید: پادشاه شام به نام سمیدع بن هزبر بن مالک به یوشع بن نون حمله کرد و با هم جنگهایی کردند تا این که یوشع او را کشت و سرزمینش را گرفت، و سایر ظالمان و عمالیق را نیز به آن پادشاه ملحق کرد. یوشع به سرزمین شام لشکرکشی های فراوانی انجام داد. یوشع بیست و نه سال بعد از موسی زنده ماند. در یکی از روستاهای بلقاء که جزء سرزمین شام بود مردی به نام بلعم بن باعور بود که دعایش مستجاب می شد، قومش او را بر دعا کردن علیه - نفرین - یوشع وادار کردند اما برایش میسر نشد و او نتوانست آن کار را انجام دهد ولی به بعضی از پادشاهان عمالیق گفت: که زنان زیبا را به سوی سپاه یوشع بفرستند. آن ها هم این کار را انجام دادند، سپس مردان یوشع زنا کردند و طاعون در بین آن ها شایع شد که نود هزار از آن ها را کشت. گفته شده که بیشتر از این کشته شدند. و گفته شده که یوشع در سن صد و ده سالگی فوت کرد

ص: 375

و بعد از یوشع کالب بن یوفنا جانشین او شد. - . مروج الذهب : 67 – 68 -

**[ترجمه]

«20

-مهج، مهج الدعوات بِإِسْنَادِنَا إِلَی سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مِنْ کِتَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ وَجَدَ رَجُلٌ مِنَ أصحابه (الصَّحَابَةِ) صَحِیفَةً أَتَی (2)بِهَا رَسُولَ اللَّهِ فَنَادَی الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَمَا تَخَلَّفَ أَحَدٌ لَا ذَکَرٌ وَ لَا أُنْثَی فَرَقِیَ الْمِنْبَرَ فَقَرَأَهَا فَإِذَا کِتَابُ (3)یُوشَعَ بْنِ نُونٍ وَصِیِّ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَإِذَا فِیهَا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِنَّ رَبَّکُمْ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ أَلَا إِنَّ خَیْرَ عِبَادِ اللَّهِ التَّقِیُّ الْخَفِیُّ وَ إِنَّ شَرَّ عِبَادِ اللَّهِ الْمُشَارُ إِلَیْهِ بِالْأَصَابِعِ فَمَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکْتَالَ بِالْمِکْیَالِ الْأَوْفَی وَ أَنْ یُؤَدِّیَ الْحُقُوقَ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَیْهِ فَلْیَقُلْ فِی کُلِّ یَوْمٍ سُبْحَانَ اللَّهِ کَمَا یَنْبَغِی لِلَّهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ کَمَا یَنْبَغِی لِلَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کَمَا یَنْبَغِی لِلَّهِ (4)وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ النَّبِیِّ الْعَرَبِیِّ الْهَاشِمِیِّ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ النَّبِیِّینَ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ (5).

دعوات الراوندی، عنه علیه السلام مثله (6).

**[ترجمه]مهج الدعوات: از امام رضا علیه السلام روایت است که یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم نوشته ای پیدا کرد و آن را نزد پیامبر آورد و ایشان فریاد زد: نماز با جماعت برگزار می­شود و هیچ زن و مردی نباید در آن غایب باشد. سپس بالای منبر رفت و آن را که وصیت موسی به یوشع بود، خواند که در آن آمده بود: بسم الله الرحمن الرحیم همانا خداوند از خودتان به شما مهربنتر و دلسوزتر است. آگاه باشید که بهترین بنده خداوند کسی است که مخفیانه از خداوند بترسد و بدترین بنده خداوند کسی است که خودش را در بین مردم مشهور کرده باشد. هرکس می خواهد که اعمالش با اندازه های پُر و کامل اندازه گیری شود و حق خداوند را به خاطر نعمت هایی که به او عطا کرده است، ادا کند باید هر روز بگوید: «خداوند از هر نقصی منزه است آن طور که برای او شایسته است، هیچ شریکی برای خداوند وجود ندارد، آن طور که برای او شایسته است و سپاس برای خدا، آن طور که شایسته اوست و هیچ قدرت و توانی جز برای خداوند نیست؛ درود و سلام خداوند بر محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و اهل بیت عربی هاشمی او؛ و درود خداوند بر همه فرستادگان خداوند تا اندازه ای که خداوند راضی باشد». - . مهج الدعوات : 379 -

در کتاب دعوات الراوندی چنین روایتی نقل شده است. - . دعوات الراوندی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«21

-لی، الأمالی للصدوق بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَبِیبِ بْنِ عَمْرٍو قَالَ: لَمَّا تُوُفِّیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَامَ الْحَسَنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ قُتِلَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ الْخَبَرَ (7).

**[ترجمه]اکمال الدین: روایت می کنند که هنگامی که امام علی علیه السلام فوت کرد امام حسن علیه السلام سخنرانی کرد و گفت: ای مردم، خداوند در این شب حضرت عیسی علیه السلام را به آسمانها برد و در این شب یوشع بن نون فوت کرد. - . امالی الصدوق : 192 -

**[ترجمه]

«22

-د، العدد القویة فِی لَیْلَةِ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ مِنْ رَمَضَانَ رُفِعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ فِیهَا مِنْ رَمَضَانَ قُبِضَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ فِی مِثْلِهَا قُبِضَ وَصِیُّهُ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ.

أقول: قد مضی بعض أحوال یوشع و وفاة موسی و هارون علیهما السلام فی باب التیه.

ص: 376


1- مروج الذهب 67 و 68 هامش الکامل، قلت: فی المحبر: کولب بن یوفنا، و لعله وهم.
2- فی المصدر: وجد رجل من الصحابة صحیفة فأتی.
3- فی المصدر: فاذا هو بکتاب یوشع بن نون.
4- فی المصدر: سبحان اللّه کما ینبغی للّه، و الحمد للّه کما ینبغی للّه، و لا إله إلّا اللّه کما ینبغی للّه، و اللّه أکبر کما ینبغی للّه.
5- مهج الدعوات: 379.
6- دعوات الراوندیّ مخطوط.
7- أمالی الصدوق: 192.

**[ترجمه]العدد: در شب بیست و یکم رمضان، خداوند حضرت عیسی علیه السلام را به آسمان بالا برد و همچنین موسی و همچنین جانشینش یوشع بن نون در این شب فوت کردند. ادامه روایت.

می­گویم: بعضی از احوال یوشع و ذکر جریان وفات موسی و هارون در باب تیه (بیابان) قبلا ذکر شد.

ص: 37

**[ترجمه]

باب 13 تمام قصة بلعم بن باعور و قد مضی بعضها فی الباب السابق

الآیات؛

الأعراف: «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ* وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»(175-176)

**[ترجمه]وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ* وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث ذَّلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ* - . اعراف : 175 و 176 - {و خبر آن کس را که آیات خود را به او داده بودیم برای آنان بخوان که از آن عاری گشت آنگاه شیطان او را دنبال کرد و از گمراهان شد*و اگر می خواستیم قدر او را به وسیله آن [آیات] بالا می بردیم اما او به زمین [=دنیا] گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد از این رو داستانش چون داستان سگ است [که] اگر بر آن حمله ور شوی زبان از کام برآورد و اگر آن را رها کنی [باز هم] زبان از کام برآورد این مثل آن گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند پس این داستان را [برای آنان] حکایت کن شاید که آنان بیندیشند}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی بَلْعَمَ بْنِ بَاعُورَاءَ وَ کَانَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ أُعْطِیَ بَلْعَمُ بْنُ بَاعُورَاءَ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ وَ کَانَ یَدْعُو بِهِ فیستجیب (فَیُسْتَجَابُ) لَهُ (1)فَمَالَ إِلَی فِرْعَوْنَ فَلَمَّا مَرَّ فِرْعَوْنُ فِی طَلَبِ مُوسَی وَ أَصْحَابِهِ قَالَ فِرْعَوْنُ (2)لِبَلْعَمَ ادْعُ اللَّهَ عَلَی مُوسَی وَ أَصْحَابِهِ لِیَحْبِسَهُ عَلَیْنَا فَرَکِبَ حِمَارَتَهُ لِیَمُرَّ فِی طَلَبِ مُوسَی فَامْتَنَعَتْ عَلَیْهِ حِمَارَتُهُ فَأَقْبَلَ یَضْرِبُهَا فَأَنْطَقَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَتْ وَیْلَکَ عَلَی مَا ذَا تَضْرِبُنِی أَ تُرِیدُ أَنْ أَجِی ءَ مَعَکَ لِتَدْعُوَ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ وَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ فَلَمْ یَزَلْ یَضْرِبُهَا حَتَّی قَتَلَهَا وَ انْسَلَخَ الِاسْمُ مِنْ لِسَانِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ

ص: 377


1- فی نسخة: فیستجاب له.
2- الظاهر من الخبر الذی یأتی و من بعض التواریخ أن القائل کان ملک قریة الجبارین لا فرعون و أن ذلک کان بعد موسی علیه السلام، نعم قال الیعقوبی فی تاریخه 1 ص 28: أذن اللّه تعالی لموسی أن ینتقم من أهل مدین فوجه باثنی عشر الف رجل من بنی إسرائیل فقتلوا جمیع أهل مدین و قتلوا ملوکهم و کانوا خمسة ملوک: اوی، و رقم، و صور، و حور، و ربع؛ و قتل بلعام بن باعور فی الحرب، و کان أشار علی ملک مدین ان یوجه بالنساء علی عسکر بنی إسرائیل حتّی یفسدوهم.

الْغاوِینَ وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ وَ هُوَ مَثَلٌ ضَرَبَهُ فَقَالَ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مِنَ الْبَهَائِمِ إِلَّا ثَلَاثَةٌ حِمَارَةُ بَلْعَمَ وَ کَلْبُ أَصْحَابِ الْکَهْفِ وَ الذِّئْبُ وَ کَانَ سَبَبُ الذِّئْبِ أَنَّهُ بَعَثَ مَلِکٌ ظَالِمٌ رَجُلًا شُرْطِیّاً (1)لِیَحْشُرَ قَوْماً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یُعَذِّبَهُمْ وَ کَانَ لِلشُّرْطِیِّ ابْنٌ یُحِبُّهُ فَجَاءَ ذِئْبٌ فَأَکَلَ ابْنَهُ فَحَزِنَ الشُّرْطِیُّ عَلَیْهِ فَأَدْخَلَ اللَّهُ ذَلِکَ الذِّئْبَ الْجَنَّةَ لِمَا أَحْزَنَ الشُّرْطِیَّ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ» این آیه درباره بلعم بن باعور نازل شده است؛ او از مردم بنی اسراییل بود. از امام رضا علیه السلام روایت است که: خداوند نام های اعظم خودش را به بلعم داده بود. هرگاه با آن ها دعا می کرد، دعایش اجابت می شد، - به فرعون ملحق شد. وقتی که فرعون برای پیدا کردن موسی و اصحابش راهی شد به بلعم گفت: دعا کن که خداوند راه بر موسی و یارانش را ببندد، تا به آن ها برسیم. سپس سوار بر الاغش شد تا دنبال آن ها برود، ولی الاغش امتناع کرد و شروع به زدن آن کرد. خداوند زبانش را گویا کرد و گفت: وای بر تو به خاطر چه چیزی من را می­زنی؟ آیا می­خواهی با تو بیایم تا پیامبر خدا و یارانش را نفرین کنی؟ و آنقدر آن را زد تا مُرد و اسم را از زبانش بیرون کشید. خداوند فرمود:«فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ* وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ» که از آن عاری گشت آنگاه شیطان او را دنبال کرد و از

ص: 377

گمراهان شد*و اگر می خواستیم قدر او را به وسیله آن [آیات] بالا می بردیم اما او به زمین [=دنیا] گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد از این رو داستانش چون داستان سگ است [که] اگر بر آن حمله ور شوی زبان از کام برآورد و اگر آن را رها کنی [باز هم] زبان از کام برآورد این مثل آن گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند پس این داستان را [برای آنان] حکایت کن شاید که آنان بیندیشند}.

امام رضا علیه السلام فرمود: فقط سه حیوان وارد بهشت می شوند: الاغ بلعم، سگ اصحاب کهف و گرگ. گرگ به این خاطر که پادشاه ظالمی ماموری را برای یک قوم مؤمن فرستاد تا آن ها را جمع کند و عذاب بدهد، آن مامور پسری داشت که او را زیاد دوست داشت. گرگ آمد و پسر آن مامور را خورد آن مامور خیلی ناراحت شد، خداوند آن گرگ را وارد بهشت کرد چون آن مامور را ناراحت کرده بود. - . تفسیر القمی : 230 و 231 -

**[ترجمه]

«2»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَیَابَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ رَفَعَهُ قَالَ: فُتِحَتْ مَدَائِنُ الشَّامِ عَلَی یُوشَعَ بْنِ نُونٍ فَفَتَحَهَا مَدِینَةً مَدِینَةً حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْبَلْقَاءِ فَلَقُوا فِیهَا رَجُلًا یُقَالُ لَهُ بَالِقٌ (3)فَجَعَلُوا یَخْرُجُونَ یُقَاتِلُونَهُ لَا یُقْتَلُ مِنْهُمْ رَجُلٌ فَسَأَلَ عَنْ ذَلِکَ فَقِیلَ إِنَّ فِیهِمُ امْرَأَةً عِنْدَهَا عِلْمٌ (4)ثُمَّ سَأَلُوا یُوشَعَ الصُّلْحَ ثُمَّ انْتَهَی إِلَی مَدِینَةٍ أُخْرَی فَحَصَرَهَا وَ أَرْسَلَ صَاحِبُ الْمَدِینَةِ إِلَی بَلْعَمَ وَ دَعَاهُ فَرَکِبَ حِمَارَهُ إِلَی الْمَلِکِ فَعَثَرَ حِمَارُهُ تَحْتَهُ فَقَالَ لِمَ عَثَرْتَ فَکَلَّمَهُ اللَّهُ لِمَ لَا أَعْثُرُ وَ هَذَا جَبْرَئِیلُ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ یَنْهَاکَ عَنْهُمْ وَ کَانَ عِنْدَهُمْ أَنَّ بَلْعَمَ أُوتِیَ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ فَقَالَ الْمَلِکُ ادْعُ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ الْمُنَافِقُ الَّذِی رُوِیَ أَنَّ قَوْلَهُ تَعَالَی وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها نَزَلَ فِیهِ فَقَالَ لِصَاحِبِ الْمَدِینَةِ لَیْسَ لِلدُّعَاءِ عَلَیْهِمْ سَبِیلٌ وَ لَکِنْ أُشِیرُ عَلَیْکَ أَنْ تُزَیِّنَ النِّسَاءَ وَ تَأْمُرَهُنَّ أَنْ یَأْتِینَ عَسْکَرَهُمْ فَیَتَعَرَّضْنَ لِلرِّجَالِ فَإِنَّ الزِّنَا لَمْ یَظْهَرْ فِی قَوْمٍ قَطُّ إِلَّا بَعَثَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْمَوْتَ

ص: 378


1- واحد الشرط و هم طائفة من أعوان الولاة. سموا بذلک لانهم جعلوا لانفسهم علامة یعرفون بها. قوله: لیحشر أی لیجمع.
2- تفسیر القمّیّ: 230 و 231.
3- یظهر من سائر الکتب أن بالق کان اسم ملک هذه القریة و به سمیت القریة بلقاء. منه رحمه اللّه. قلت: ذکر الیعقوبی فی تاریخه مثل الخبر فقال: و لقی رجلا یقال له بالق و به سمیت البلقاء، و لکن الظاهر من المسعودیّ فی اثبات الوصیة ما أفاده المصنّف حیث قال: قاتل فیها رجلا یقال له بالق؛ و قال یاقوت فی المعجم: البلقاء: کورة من اعمال دمشق بین الشام و وادی القری، قصبتها عمان و فیها قری کثیرة و مزارع واسعة، ذکر أنّها سمیت البلقاء لان بالق من بنی عمان ابن لوط عمرها، و من البلقاء قریة الجبارین التی أراد اللّه تعالی بقوله: «إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ» و ذکر بعض أهل السیر أنّها سمیت ببلقاء بن سویدة من بنی عسل بن لوط.
4- ذکر قصتها الیعقوبی فی تاریخه 1: 33 و المسعودیّ فی اثبات الوصیة: 45 راجعهما.

فَلَمَّا دَخَلَ النِّسَاءُ الْعَسْکَرَ وَقَعَ الرِّجَالُ بِالنِّسَاءِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی یُوشَعَ إِنْ شِئْتَ سَلَّطْتُ عَلَیْهِمُ الْعَدُوَّ وَ إِنْ شِئْتَ أَهْلَکْتُهُمْ بِالسِّنِینَ وَ إِنْ شِئْتَ بِمَوْتٍ حَثِیثٍ (1)عَجْلَانَ فَقَالَ هُمْ بَنُو إِسْرَائِیلَ لَا أُحِبُّ أَنْ یُسَلِّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَ لَا یُهْلِکَهُمْ بِالسِّنِینَ وَ لَکِنْ بِمَوْتٍ حَثِیثٍ عَجْلَانَ قَالَ فَمَاتَ فِی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ سَبْعُونَ أَلْفاً بِالطَّاعُونِ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: معاویه بن عمار روایت می کند که: دروازه های شام بر یوشع بن نون باز شدند و او شهر به شهر آن ها را فتح می کرد تا این که به شهر بلقاء رسید. در آن شهر به مردی به نام بالق - . در کتابهای دیگر آمده است که بالق اسم پادشاه آن شهر بوده است و به خاطر اسم پادشاه، اسم آن روستا را بلقا گذاشتنند. -

رسیدند که مردم با او می جنگیدند ولی کسی از آن ها کشته نمی شد، دلیل آن را پرسید. گفته شد: یک زن نزد آن ها ست که علم دارد. سپس از یوشع خواستند که با آن ها صلح کند. سپس به سوی یک شهر دیگر رفت، آن شهر را محصور کرد و رئیس آن شهر کسی را نزد بلعم فرستاد و او را فراخواند. بلعم سوار بر خرش شد و رو به پادشاه حرکت کرد اما خرش لغزید. گفت: چرا لغزیدی؟ خداوند به الاغش قدرت نطق داد و جواب داد: چگونه نلغزم؟ در حالی که این جبرئیل است که نیزه­ای در دست دارد و شما را از آن بازمی­دارد. آنان عقیده داشتند که به بلعم اسم اعظم (دعای بزرگ) داده شده است. پادشاه گفت: آن ها را نفرین کن - او آن منافقی است که روایت شده که خداوند «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا » این آیه را برای او نازل کرده است -. و به رئیس شهر گفت: نفرین بر ایشان کارگر نمی­افتد، بلکه به تو می­گویم که باید زن ها را آرایش کنی و به آن ها دستور بدهی تا به نزد مردان سپاه ایشان بروند و خود را به آن ها نشان دهند و بی­تردید، هنگامی که زنا در بین قومی رواج پیدا کند خداوند مرگ به سوی آن قوم می فرستد.

ص: 378

وقتی زنان وارد سپاه شدند مردان با زنان درآویختند و خداوند بر یوشع وحی کرد که اگر بخواهی دشمن را بر آن ها چیره می کنم یا این که با قحطی و خشکسالی آن ها را نابود می کنم و یا این که مرگ سریع و زودرس را برای آن ها می فرستم. پیامبر فرمود: آن ها قوم من هستند، دوست ندارم دشمن بر آن ها غلبه کند و یا این که آن ها را با قحطی نابود کنی، ولی مرگ زودرس و سریع را بر آن ها بفرست. می گویند که در سه ساعت از روز، هفتاد هزار نفر با طاعون کشته شدند.

**[ترجمه]

«3»

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ سُلَیْمَانَ اللَّبَّانِ (3)قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَ تَدْرِی مَا مَثَلُ الْمُغِیرَةِ بْنِ سَعِیدٍ (4)قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ مَثَلُهُ مَثَلُ بَلْعَمَ الَّذِی أُوتِیَ الِاسْمَ الْأَعْظَمَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ(5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: سلیمان لبّان از امام باقر علیه السلام روایت می کند که: آیا می­دانی مغیره بن سعید به مانند چیست؟ گفتم: نه نمی دانم. گفت: به مانند بلعم است کسی که اسم اعظم را به او داده شده بود. کسی که خداوند در مورد او فرمود: «آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ» - . العیاشی نسخه خطی و همچنین البحرانی آن را در تفسیر البرهان آورده است. -

**[ترجمه]

بیان

قال الشیخ الطبرسی رحمه الله: آیاتِنا أی حججنا و بیناتنا فَانْسَلَخَ مِنْها أی فخرج من العلم بها بالجهل کالشی ء الذی ینسلخ من جلده فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ أی تبعه و قیل معناه لحقه الشیطان و أدرکه حتی أضله فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ أی من الهالکین و قیل من الخائبین و اختلف فی المعنی به فقیل هو بلعام بن باعور عن ابن عباس و ابن مسعود و کان رجلا علی دین موسی و کان فی المدینة التی قصدها موسی علیه السلام و کانوا کفارا و کان عنده اسم الله الأعظم و کان إذا دعا الله تعالی به أجابه و قیل هو بلعم بن باعوراء من بنی هاب بن لوط (6)عن أبی حمزة الثمالی و مسروق

قال

ص: 379


1- أی سریع.
2- قصص الأنبیاء مخطوط، و ذکر القصة مفصلة الیعقوبی فی تاریخه و المسعودیّ فی اثبات الوصیة.
3- هکذا فی النسخ و البرهان، و قال المامقانی فی تنقیح المقال: سلیمان اللبان لم أقف فیه الا علی روایة العیّاشیّ فی تفسیره عنه عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیه السلام خبرا یتضمن ذمّ المغیرة ابن سعید و أن مثله مثل بلعم انتهی قلت: ذکر الکشّیّ الحدیث فی رجاله: 148 بإسناده عن سلمان الکنانیّ، و یحتمل کونه مصحف الکناسی؛ فلعله سلمان بن المتوکل الغزال الکناسی الکوفیّ أو سلیمان علی اختلاف من نسخ رجال الشیخ.
4- هو المغیرة بن سعید مولی بجیلة المترجم فی الخلاصة و رجال ابن داود، و فیهما: خرج أبو جعفر علیه السلام فقال: إنّه کان یکذب علینا و کان یدعو إلی محمّد بن عبد اللّه بن الحسن فی أول أمره إه و قد ذکر الکشّیّ فی رجاله روایات تدلّ علی ذمه و انه کان یکذب علی أبی جعفر علیه السلام و کان یدس أحادیث فی کتب أصحابه.
5- العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ أیضا فی تفسیر البرهان 2: 51.
6- قال البغدادیّ فی المحبر ص 389: هو بلعم بن باعورا بن ستوم بن فواسیم بن ماب بن لوط ابن هارون بن تارخ بن ناحور.

أبو حمزة و بلغنا أیضا و الله أعلم أنه أمیة بن أبی الصلت الثقفی و کان قد قرأ الکتب و علم أنه سبحانه مرسل رسولا فی ذلک الوقت فلما أرسل محمد صلی الله علیه و آله حسده و مر علی قتلی بدر فسأل عنهم فقیل قتلهم محمد فقال لو کان نبیا ما قتل أقرباءه.

و قیل إنه أبو عامر الراهب الذی سماه النبی الفاسق (1)و قیل المعنی به منافقو أهل الکتاب و

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ الْأَصْلُ فِی ذَلِکَ بَلْعَمُ ثُمَّ ضَرَبَهُ اللَّهُ مَثَلًا لِکُلِّ مُؤْثِرٍ هَوَاهُ عَلَی هُدَی اللَّهِ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ.

وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها أی بتلک الآیات أی و لو شئنا لرفعنا منزلته بإیمانه و معرفته قبل أن یکفر و لکن بقیناه لیزداد الإیمان فکفر و قیل معناه و لو شئنا لحلنا بینه و بین ما اختاره من المعصیة وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ أی رکن إلی الدنیا إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ أی صفته کصفة الکلب إن طردته و شددت علیه یخرج لسانه من فمه و کذا إن ترکته و لم تطرده و تحمل علیه من الحملة لا من الحمل و المعنی إن وعظته فهو ضال و إن لم تعظه فهو ضال و قیل إنما شبه بالکلب فی الخسة و قصور الهمة ثم وصف الکلب باللهث علی عادة العرب فی تشبیههم الشی ء بالشی ء ثم یأخذون فی وصف المشبه به و إن لم یکن ذلک فی المشبه و قیل شبهه بالکلب إذا أخرج لسانه لإیذائه الناس بلسانه حملت علیه أو ترکته یقال لمن آذی الناس بلسانه فلان أخرج لسانه من الفم مثل الکلب و لهثه فی هذه الموضع صیاحه و نباحه (2).

ص: 380


1- الذی أسس مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المسلمین، فامر اللّه نبیه بهدمه، و سمی بعد ذلک المسجد الضرار.
2- مجمع البیان 4: 499- 501.

**[ترجمه]شیخ طبرسی می­گوید: «آیاتنا» یعنی دلیل و برهان ما و توضیح هایمان «فانسلخ منها » یعنی از علم به آن، با جهل خارج شد به مانند چیزی که از پوستش بیرون می­آید. «فأتبعه الشیطان» یعنی او را تعقیب کرد و گفته شده است که به معنای شیطان به او رسید و او را گمراه کرد. «فکان من الغاوین» یعنی جزء نابودشدگان شد. و گفته شده: از ناامید­شدگان، و در مورد شخص مورد نظر آیه اختلاف است. ابن عباس و ابن مسعود روایت می کنند که او بلعم بن باعور بوده است. مردی بود که دین موسی را داشت و در آن شهری که موسی قصد آن را کرده و همه آنان کافر بودند ساکن بود. او اسم اعظم خدا را با خود داشت که هرگاه با آن دعا می کرد، خداوند دعایش را مستجاب می کرد. این از ابی حمزه ثمالی و مسروق روایت شده است. ابوحمزه گوید:

ص: 379

او بلعم بن باعورا از قوم بنی هاب بن لوط بود. ابوحمزه گوید: به من خبر رسیده که او امیه بن ابی الصلت الثقفی بوده است - خدا بهتر می داند - و کتاب های آسمانی را خوانده بود و می دانست که خداوند رسولی را در آن زمان بر مردم می فرستد. هنگامی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم به پیامبری فرستاده شد به او حسودی کرد. بر کشته شدگان جنگ بدر گذر کرد. در مورد آن ها پرسید. گفتند: محمد صلی الله علیه و آله وسلّم آن ها را کشته است. گفت: اگر پیامبر نمی­شد نزدیکانش را نمی کشت. و گفته شده: که منظور از آن منافقان از اهل کتاب هستند و امام باقر علیه السلام فرمود: منظور از آیه در اصل، بلعم است. سپس خداوند اسم او را برای هر فرد مؤمنی که هوا و هوس خودش را بر هدایت خدا ترجیح دهد مثال می­زند.

«و لوشئنا لرفعناه بها» یعنی با آن نشانه ها، یا این که اگر می خواستیم منزلتش را با ایمانش و معرفتش قبل از این که کافر شود، بالا می بردیم، ولی او را بر حال خودش گذاشتیم تا ایمانش زیاد شود پس کافر شد. و گفته شده است که معنا این است: اگر می­خواستیم بین او و آن چه که از معصیت و گناه انتخاب کرده بود مانع می شدیم. «ولکنّه أخلد إلی الأرض» یعنی به دنیا تکیه کرد. «إن تحمل علیه یلهث و إن تترکه یلهث» صفتش مانند صفت سگ است، اگر او را طرد کنی و بر او سخت بگیری زبانش را از دهانش بیرون می آورد، و نیز اگر او را رها کنی و طرد نکنی «تحمل علیه» تحمل از واژه حمله است نه حمل. معنا این است: چه او را نصیحت کنی و چه نصیحت نکنی باز گمراه می شود. و گفته شده است به خاطر پست و کم همت بودنش به سگ تشبیه شده است. سپس سگ را به له له زدن ( زبان از دهان درآوردن ) تشبیه می کند. چون عرب ها عادت دارند که هرچیزی را به چیز دیگری تشبیه کنند. سپس وجه شبه را در مشبه به توضیح می دهند هرچند که آن وجه شبه در مشبه وجود نداشته باشد. و گفته شده که: او را در بیرون آوردن زبانش به سگ تشبیه کرده است چون با زبانش مردم را اذیت می­کند، چه به او حمله کنی و چه رهایش کنی. به کسی که با زبانش مردم را اذیت می کند می­گویند: فلانی، زبانش را مانند سگ از دهانش بیرون آورده است و لهث این جا به معنای پارس کردن است. - . مجمع البیان 4 : 499 - 501 -

ص: 380

**[ترجمه]

باب 14 قصة حزقیل علیه السلام

اشاره

باب 14 قصة حزقیل علیه السلام (1)

**[ترجمه]باب 14 قصة حزقیل علیه السلام

**[ترجمه]

الآیات؛

البقرة: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ»(243)

**[ترجمه]أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَشْکُرُونَ

- * - . بقره / 243 -

{آیا از [حال] کسانی که از بیم مرگ از خانه های خود خارج شدند و هزاران تن بودند خبر نیافتی پس خداوند به آنان گفت تن به مرگ بسپارید آنگاه آنان را زنده ساخت آری خداوند نسبت به مردم صاحب بخشش است ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ الْآیَةَ فَإِنَّهُ وَقَعَ الطَّاعُونُ بِالشَّامِ فِی بَعْضِ الْکُوَرِ فَخَرَجَ مِنْهُمْ (2)خَلْقٌ کَثِیرٌ کَمَا حَکَی اللَّهُ تَعَالَی هَرَباً مِنَ الطَّاعُونِ فَصَارُوا إِلَی مَفَازَةٍ فَمَاتُوا فِی لَیْلَةٍ وَاحِدَةٍ کُلُّهُمْ فَبَقُوا حَتَّی کَانَتْ عِظَامُهُمْ یَمُرُّ بِهَا الْمَارُّ فَیُنَحِّیهَا بِرِجْلِهِ عَنِ الطَّرِیقِ ثُمَّ أَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ رَدَّهُمْ إِلَی مَنَازِلِهِمْ فَبَقُوا دَهْراً طَوِیلًا ثُمَّ مَاتُوا وَ تَدَافَنُوا (3).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «اَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِمْ» بیماری طاعون بعضی از مناطق سرزمین شام را گرفت و به خاطر آن مردم زیادی آن طور که خداوند فرمود برای فرار از طاعون، از آن شهرها خارج شدند و به غاری پناه بردند و همگی در یک شب مردند و جسدهایشان آن جا مانده بود. وقتی کسی بر آن ها گذر می کرد با پایش استخوان­های آن ها را از سر راهش کنار می­زد. سپس خداوند آن ها را زنده کرد و به خانه­هایشان بازگرداند و مدت زیادی زنده ماندند و دوباره مردند و دفن شدند. - . تفسیر القمی / 70 -

**[ترجمه]

«2»

-خص، منتخب البصائر سَعْدٌ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ (4)عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْقَمَّاطِ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ شَیْ ءٌ لَا یَکُونُ هَاهُنَا مِثْلُهُ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ فَحَدِّثْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ فَهَلْ أَحْیَاهُمْ حَتَّی نَظَرَ النَّاسُ إِلَیْهِمْ ثُمَّ أَمَاتَهُمْ مِنْ یَوْمِهِمْ أَوْ رَدَّهُمْ إِلَی الدُّنْیَا فَقَالَ بَلْ رَدَّهُمْ إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی سَکَنُوا الدُّورَ وَ أَکَلُوا الطَّعَامَ وَ نَکَحُوا النِّسَاءَ وَ لَبِثُوا بِذَلِکَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ مَاتُوا بِالْآجَالِ (5).

ص: 381


1- قال الفیروزآبادی: حزقل أو حزقیل کزبرج و زنبیل اسم نبی من الأنبیاء. قلت: هو بالحاء المهملة فالزای المعجمة، و فی مواضع من النسخة و المصادر خرقیل بالخاء و هو وهم.
2- فی نسخة: فخرج منه.
3- تفسیر القمّیّ: 70.
4- فی المصدر: محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن صفوان بن یحیی، عن أبی خالد القماط.
5- مختصر بصائر الدرجات: 23 و 24.

شی، تفسیر العیاشی عن حمران مثله (1).

**[ترجمه]منتخب البصائر: از حمران بن اعین روایت است که از امام باقر علیه السلام پرسیدم: آیا در بین قوم بنی اسرائیل چیزی بوده است که این جا نباشد؟ فرمود: نه. پرسیدم: سپس در مورد این سخن خدا که فرمود:«أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْیَاهُمْ » برایم توضیح بده. آیا آن ها را زنده کرد تا مردم به آن ها نگاه کنند و در همان روز دوباره مردند یا این که آن ها را به دنیا بازگردند؟ فرمود: آن ها را به دنیا بازگرداند و به خانه هایشان باز گشتند، غذا می خوردند و با زنهایشان ازدواج کردند و تا زمانی که خداوند مقدر کرده بود، زندگی کردند سپس با مرگ طبیعی خودشان مردند. - . مختصر بصائر الدرجات : 23 و 24 -

ص: 381

تفسیرالعیاشی: این روایت را از حمران روایت می کند. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی و همچنین البحرانی آن را در تفسیر البرهان 1 : 233 آورده است -

**[ترجمه]

«3»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَأَلَ عَبْدُ الْأَعْلَی مَوْلَی بَنِی سَامٍ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَنَا عِنْدَهُ حَدِیثٌ یَرْوِیهِ النَّاسُ فَقَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ یَرْوُونَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَی حِزْقِیلَ النَّبِیِّ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنْ أَخْبِرْ فُلَانَ الْمَلِکِ أَنِّی مُتَوَفِّیکَ یَوْمَ کَذَا فَأَتَی حِزْقِیلُ الْمَلِکَ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ قَالَ فَدَعَا اللَّهَ وَ هُوَ عَلَی سَرِیرِهِ حَتَّی سَقَطَ مَا بَیْنَ الْحَائِطِ وَ السَّرِیرِ وَ قَالَ یَا رَبِّ أَخِّرْنِی حَتَّی یَشِبَّ طِفْلِی وَ أَقْضِیَ أَمْرِی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی ذَلِکَ النَّبِیِّ أَنِ ائْتِ فُلَاناً وَ قُلْ إِنِّی أَنْسَأْتُ فِی عُمُرِهِ خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَقَالَ النَّبِیُّ یَا رَبِّ بِعِزَّتِکَ إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی لَمْ أَکْذِبْ کَذِبَةً قَطُّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مَأْمُورٌ فَأَبْلِغْهُ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: هشام بن سالم روایت می کند که عبد­الأعلی مولی بنی سام از امام صادق علیه السلام در مورد حدیثی که مردم آن ها را روایت می کردند، پرسید. و من هم آن جا بودم. حضرت فرمود: آن حدیث چیست؟ گفت: روایت می کنند که: خداوند متعال به حزقیل وحی کرد که به فلان پادشاه بگو که من در فلان روز تو را می میرانم. حزقیل به نزد پادشاه رفت و او را باخبر کرد. پادشاه در حالی که بر روی تختش بود، آنقدر دعا کرد تا این که بین دیوار و تخت افتاد. گفت: پروردگارا، مرگم را به تأخیر بینداز تا پسرم بزرگ شود و کارهایم را انجام بدهم. خداوند به حزقیل وحی کرد که به او بگو که پانزده سال به عمرش اضافه کردم. حزقیل گفت: پروردگارا، به عزتت قسم، می­دانی که تا به حال هیچ دروغی نگفتم. خداوند بر او وحی کرد: تو بنده و مامور من هستی. پس به او بگو. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«4»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْهُمَا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ قَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِ الشَّامِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانُوا سَبْعِینَ أَلْفَ بَیْتٍ وَ کَانَ الطَّاعُونُ یَقَعُ فِیهِمْ فِی کُلِّ أَوَانٍ فَکَانُوا إِذَا أَحَسُّوا بِهِ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ الْأَغْنِیَاءُ وَ بَقِیَ فِیهَا الْفُقَرَاءُ لِضَعْفِهِمْ فَکَانَ الْمَوْتُ یَکْثُرُ فِی الَّذِینَ أَقَامُوا وَ یَقِلُّ فِی الَّذِینَ خَرَجُوا فَصَارُوا رَمِیماً عِظَاماً فَمَرَّ بِهِمْ نَبِیٌّ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَرَآهُمْ وَ بَکَی وَ قَالَ یَا رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَحْیَیْتَهُمُ السَّاعَةَ فَأَحْیَاهُمُ اللَّهُ وَ فِی رِوَایَةٍ أَنَّهُ تَعَالَی أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ رُشَّ الْمَاءَ عَلَیْهِمْ فَفَعَلَ فَأَحْیَاهُمْ (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از عمربن یزید درباره آیه « أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْیَاهُمْ » روایت می کند: این قوم اهل شهری از شهرهای شام و از قوم بنی اسراییل بودند که هفتاد هزار خانوار بودند و بیماری طاعون همیشه در شهرستان شایع می شد و هرگاه احساس می کردند که طاعون آمده است ثروتمندان از شهر خارج می­شدند و فقیران به خاطر ضعیف بودنشان در شهر می­ماندند؛ و مرگ جان بیشتر آن هایی را که در شهر مانده بودند، می­گرفت و کسانی که از شهر خارج شده بودند کمتر می­مردند. پس استخوان هایشان پوسیده شد. حزقیل علیه السلام که یکی از پیامبران بود، بر آن ها گذر کرد و بر آن ها گریه کرد و گفت: پروردگارا، اگر اراده می­کردی الان آن ها را زنده می کردی، و خدا هم آن ها را زنده کرد. و در روایتی دیگر چنین آمده است که: خداوند به او وحی کرد که بر آن ها آب بپاش. او نیز این کار را انجام داد و آن ها زنده شدند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

السقط ظاهر فی هذا الخبر کما سیظهر من روایة الکافی (4)مع توافق آخر سندیهما.

ص: 382


1- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و أخرجه البحرانیّ فی البرهان 1: 233 من قوله: قلت فحدّثنی و فیه. أوردهم الی الدنیا حتّی سکنوا الدور، و أکلوا الطعام، و نکحوا النساء. و فیه: و مکثوا بذلک ما شاء اللّه ثمّ ماتوا بآجالهم.
2- قصص الأنبیاء مخطوط.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- الآتی تحت رقم 6.

**[ترجمه]چنان که از روایت کافی - . روایت شماره 6 -

ظاهر است بخشی از این روایت افتاده است، با این که آخر سند هر دو روایت یکی است.

ص: 382

**[ترجمه]

«5»

-سن، المحاسن بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ رَجُلٍ سُمِّیَ (1)عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَمَّا خَرَجَ مَلِکُ الْقِبْطِ یُرِیدُ هَدْمَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَی حِزْقِیلَ النَّبِیِّ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَعَلِّی أُنَاجِی رَبِّی اللَّیْلَةَ فَلَمَّا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَاجَی رَبَّهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی قَدْ کَفَیْتُکَهُمْ (2)وَ کَانُوا قَدْ مَضَوْا (3)فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی مَلَکِ الْهَوَاءِ أَنْ أَمْسِکْ عَلَیْهِمْ أَنْفَاسَهُمْ فَمَاتُوا کُلُّهُمْ فَأَصْبَحَ حِزْقِیلُ النَّبِیُّ وَ أَخْبَرَ قَوْمَهُ بِذَلِکَ فَخَرَجُوا فَوَجَدُوهُمْ قَدْ مَاتُوا وَ دَخَلَ حِزْقِیلَ النَّبِیَّ الْعُجْبُ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ مَا فَضْلُ سُلَیْمَانَ النَّبِیِّ عَلَیَّ وَ قَدْ أُعْطِیتُ مِثْلَ هَذَا قَالَ فَخَرَجَتْ قَرْحَةٌ عَلَی کَبِدِهِ فَآذَتْهُ فَخَشَعَ لِلَّهِ وَ تَذَلَّلَ وَ قَعَدَ عَلَی الرَّمَادِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ خُذْ لَبَنَ التِّینِ فَحُکَّهُ عَلَی صَدْرِکَ مِنْ خَارِجٍ فَفَعَلَ فَسَکَنَ عَنْهُ ذَلِکَ (4).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بالإسناد إلی الصدوق بإسناده إلی الثمالی مثله (5)

قال الطبرسی قدس روحه فی قوله تعالی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ قیل هم قوم من بنی إسرائیل فروا من طاعون وقع فی أرضهم عن الحسن و قیل فروا من الجهاد و قد کتب علیهم عن الضحاک و مقاتل و احتجا بقوله عقیب الآیة وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ و قیل هم قوم حزقیل و هو ثالث خلفاء بنی إسرائیل بعد موسی علیه السلام و ذلک أن القیم بأمر بنی إسرائیل بعد الموسی کان یوشع بن نون ثم کالب بن یوفنا ثم حزقیل و قد کان یقال له ابن العجوز و ذلک أن أمه کانت عجوزا فسألت الله الولد و قد کبرت و عقمت فوهبه الله سبحانه لها و قال الحسن هو ذو الکفل و إنما سمی حزقیل ذا الکفل لأنه کفل سبعین نبیا نجاهم من القتل و قال لهم اذهبوا فإنی إن قتلت کان خیرا من

ص: 383


1- فی المصدر: عن رجل سماء.
2- فی نسخة: قد کفیتکم.
3- و کانوا قد مضوا أی حزقیل و أصحابه خوفا من الملک، أو الملک و أصحابه بقدرة اللّه، و بعد المضی ماتوا فی الطریق، و کون المضی بمعنی اتیانهم بیت المقدس بعید. منه رحمه اللّه.
4- محاسن البرقی: 553- 554.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

أن تقتلوا جمیعا فلما جاء الیهود و سألوا حزقیل عن الأنبیاء السبعین قال إنهم ذهبوا فلا أدری أین هم و منع الله سبحانه ذا الکفل منهم.

وَ هُمْ أُلُوفٌ أجمع أهل التفسیر أن المراد بألوف هنا کثرة العدد إلا ابن زید فإنه قال معناه خرجوا مؤتلفی القلوب لم یخرجوا عن تباغض و اختلف من قال المراد به العدد الکثیر فقیل کانوا ثلاثة آلاف (1)عن عطاء و قیل ثمانیة آلاف عن مقاتل و الکلبی و قیل عشرة آلاف عن أبی روق (2)و قیل بضعة و ثلاثین ألفا عن السدی و قیل أربعین ألفا عن ابن عباس و ابن جریح و قیل سبعین ألفا عن عطاء بن أبی ریاح و قیل کانوا عددا کثیرا عن الضحاک.

حَذَرَ الْمَوْتِ أی من خوف الموت فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ قیل أحیاهم الله بدعاء نبیهم حزقیل عن ابن عباس و قیل إنه شمعون نبی من أنبیاء بنی إسرائیل ثم ذکر رحمه الله القصة فقال قیل إن اسم القریة التی خرجوا منها داوردان (3)و قیل واسط قال الکلبی و الضحاک و مقاتل إن ملکا من ملوک بنی إسرائیل أمرهم أن یخرجوا إلی قتال عدوهم فخرجوا و عسکروا ثم جبنوا و کرهوا الموت فاعتلوا و قالوا إن الأرض التی نأتیها بها الوباء فلا نأتیها حتی ینقطع منها الوباء فأرسل الله علیهم الموت فلما رأوا أن الموت کثر فیهم خرجوا من دیارهم فرارا من الموت فلما رأی الملک ذلک قال اللهم رب یعقوب و إله موسی قد تری معصیة عبادک فأرهم آیة فی أنفسهم حتی یعلموا أنهم لا یستطیعون الفرار منک فأماتهم الله جمیعا و أمات دوابهم و أتی علیهم ثمانیة أیام حتی انتفخوا و أروحت أجسادهم (4)

ص: 384


1- نسب فی المصدر ذلک إلی أبی روق، و خلا هو عما نسب إلی مقاتل و الکلبی، و عن عشرة آلاف؛ و لعلها سقطت عن الطبع.
2- بفتح الراء و سکون الواو، هو عطیة بن الحارث الهمدانیّ الکوفیّ صاحب التفسیر. فما فی المصدر من تصحیف أبی بابن فهو من الطابع.
3- بفتح الواو فالسکون، قال یاقوت: من نواحی شرقیّ واسط، بینهما فرسخ، ثمّ ذکر الآیة و تفسیرها و قصة من هرب من القریة و وقع به الطاعون مفصلا عن ابن عبّاس.
4- أی تغیرت ریحها.

فخرج إلیهم الناس فعجزوا عن دفنهم فحظروا علیهم حظیرة (1)دون السباع و ترکوهم فیها قالوا و أتی علی ذلک مدة حتی بلیت أجسادهم و عریت عظامهم و قطعت (2)أوصالهم فمر علیهم حزقیل فجعل یتفکر فیهم متعجبا منهم فأوحی الله إلیه یا حزقیل ترید أن أریک آیة و أریک کیف أحیی الموتی قال نعم فأحیاهم الله عز و جل و قیل إنهم کانوا قوم حزقیل فأحیاهم الله بعد ثمانیة أیام و ذلک أنه لما أصابهم ذلک خرج حزقیل فی طلبهم فوجدهم موتی فبکی ثم قال یا رب کنت فی قوم یحمدونک و یسبحونک و یقدسونک فبقیت وحیدا لا قوم لی فأوحی الله تعالی إلیه قد جعلنا حیاتهم إلیک فقال حزقیل أحیوا بإذن الله فعاشوا. (3).

**[ترجمه]محاسن: امام باقر علیه السلام فرمود: وقتی که پادشاه قبط به قصد ویران کردن بیت المقدس از شهر خارج شد، مردم در نزد حزقیل جمع شدند و از پادشاه نزد او شکایت کردند. گفت: امشب با پروردگارم مناجات می کنم. هنگامی که شب فرارسید حزقیل با خداوند مناجات کرد، خداوند بر او وحی کرد که: من در مقابل آنان برای شما کافی هستم، در حالی آن ها از ترس پادشاه گریخته بودند. و خداوند به فرشته باد وحی کرد که جان پادشاه و همراهانش را بگیر و همه آن ها مردند. حزقیل علیه السلام فریاد زد و قومش را از آن خبر آگاه کرد. سپس برای پیدا کردن آن ها رفتند و آن ها را مرده پیدا کردند. حزقیل مغرور شد و گفت: برتری سلیمان بر من چه بوده است در حالی که چنین قدرتی به من داده شده است. درهمین هنگام زخمی بر کبد حزقیل به وجود آمد و او را اذیت کرد. در برابر خداوند فروتن و ذلیل شد و بر روی خاکستر نشست. خداوند به او فرمود: که شیره خرما را از بیرون به سینه ات بمال، او نیز این کار را انجام داد و دردش از بین رفت. - . محاسن البرقی : 553 - 554 -

قصص الانبیاء: چنین روایتی را با اسناد به صدوق و ثمالیّ ذکر کرده است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی - طبرسی در مورد آیه «الذین خرجوا من دیارهم» {کسانی که از شهرهایشان خارج شدند} گفت: از حسن روایت شده است که آن ها مردمی از قوم بنی اسراییل بودند که به خاطر بیماری طاعون که در سرزمینشان شایع شده بود، فرار کردند. از ضحاک و مقاتل روایت است که: از جهاد کردن فرار کردند در حالی که بر آن ها واجب شده بود. و به این آیه استناد کردند که: «قاتلوا فی سبیل الله»{در راه خداوند بجنگید}. و گفته شده که: آن ها قوم حزقیل بودند و حزقیل سومین پیامبر قوم بنی اسراییل بعد از موسی بود؛ به این ترتیب که بعد از موسی، قّیم امور بنی اسراییل یوشع بن نون سپس کالب بن یوفنا و سپس حزقیل بودند و به حزقیل ابن العجوز می­گفتند چون مادرش پیرزن بود. مادرش در حالی که پیر و نازا شده بود از خداوند پسری خواست و خداوند به او عطا کرد. حسن میگوید: او همان ذوالکفل است و به این دلیل که هفتاد پیامبر را از کشته شدن نجات داد و کفیل آن ها شد و به او ذوالکفل می گفتند. و به آن ها گفت: شما بروید چون اگر من کشته شوم بهتر است

ص: 383

که همه شما کشته شوید. هنگامی که قوم یهود آمدند و از حزقیل در مورد هفتاد پیامبر پرسیدند، او گفت: آن ها رفتند و من الان نمیدانم که آن ها کجا هستند و خداوند متعال مانع شد از این که آنان ذوالکفل را بکشند. «و هم ألوف» مفسران به اجماع معتقدند که منظور از الوف - هزاران -، کثرت عدد است. جز ابن زیدون که می گوید: منظور این است که آنان متحد و به هم­پیوسته رفتند و از روی دشمنی خارج نشدند. و کسانی که گفته اند منظور از آن زیاد بودن عدد است با هم اختلاف دارند. عطا گفت: منظور سه هزار است، مقاتل و کلبی می گویند: هشت هزار، ابی روق می گوید: ده هزار، سدی گفته است: سی و چند هزار، ابن عباس و ابن جریح گفته اند: چهل هزار، عن ابن ابی ریاح گفته است: هفتاد هزار و ضحاک گفته است که تعداد زیادی بودند.

«حذر الموت» یعنی به خاطر ترس از مرگ. « فقال لهم الله موتوهم احیاهم » ابن عباس می­گوید: خداوند به خاطر دعای پیامبرشان حزقیل آن ها را زنده کرد. گفته شده که منظور، شمعون یکی از پیامبران بنی اسراییل بوده است. سپس طبرسی رحمه الله داستان را ادامه می دهد و می­گوید: گفته شده که اسم آن روستایی که از آن خارج شدند، داوردان بود و گفته شده که اسمش واسط بوده است. کلبی و ضحاک و مقاتل می­گویند: پادشاهی از قوم بنی اسراییل به آن ها دستور داد با دشمنانشان بجنگند. پس از شهر خارج شده و سپاه تشکیل دادند، سپس از جنگ و مرگ ترسیدند و بهانه آوردند و گفتند که: در سرزمینی که می­خواهیم به آن جا برویم بیماری وبا آمده، پس به آن جا حمله نمی کنیم تا آن بیماری از آن جا برود. سپس خداوند مرگ را بر آن ها فرستاد. هنگامی که دیدند که بیشتر آن ها مرده­اند به خاطر فرار از مرگ از شهر خارج شدند. وقتی پادشاه این شرایط را دید گفت: خدای من، ای پروردگار یعقوب و ای خدای موسی گناه بندگانت را دیدی، پس نشانه­ای از خودت به آن ها نشان بده تا بدانند که نمی­تواننند از تو فرار کنند. سپس خداوند همه آن ها را و حیواناتشان را میراند و هشت روز بر آن ها گذشت تا این که بدنشان باد کرد و بوی جسدشان عوض شد.

ص: 384

مردم به سوی آن ها رفتند ولی به خاطر بوی بدشان نتوانستند آن ها را دفن کنند. یک آغل برای آن ها درست کردند تا از دست درندگان در امان باشند و آن ها را همان جا گذاشتند. مدتی از مرگشان گذشت تا این که جسمشان پوسید و استخوان­هایشان ظاهر شده و مفصل هایشان جدا شد. و حزقیل بر آن ها گذشت و با تعجب به آن ها نگاه کرد که خداوند بر او وحی کرد: ای حزقیل، آیا می خواهی که یک نشانه خداوندی به تو نشان دهم؟ و به تو نشان دهم که مردگان چگونه زنده می شوند؟ گفت: بله، سپس خداوند آن ها را زنده کرد و گفته شده که آن ها از قوم حزقیل بودند که خداوند بعد از هشت روز آن ها را زنده کرد و داستانش این طوری بوده که وقتی آن ها مردند حزقیل دنبالشان رفت و آن ها را پیدا کرد در حالی که مرده بودند. سپس گریه کرد و گفت: من در میان قومی بودم که تو را تحمید و تسبیح و تقدیس می کردند، ولی الان تنها مانده­ام و قومم را از دست داده ام. خداوند به او وحی کرد. زنده کردنشان را به دست تو می دهم. حزقیل علیه السلام گفت: باذن خداوند زنده شوید، سپس آن ها زنده شدند. - . مجمع البیان 2 : 346 - 347 -

**[ترجمه]

«6»

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ وَ غَیْرِهِ عَنْ بَعْضِهِمْ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ بَعْضِهِمْ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ مَدِینَةٍ مِنْ مَدَائِنِ الشَّامِ وَ کَانُوا سَبْعِینَ أَلْفَ بَیْتٍ وَ کَانَ الطَّاعُونُ یَقَعُ فِیهِمْ فِی کُلِّ أَوَانٍ فَکَانُوا إِذَا أَحَسُّوا بِهِ خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ الْأَغْنِیَاءُ لِقُوَّتِهِمْ وَ بَقِیَ فِیهَا الْفُقَرَاءُ لِضَعْفِهِمْ فَکَانَ الْمَوْتُ یَکْثُرُ فِی الَّذِینَ أَقَامُوا وَ یَقِلُّ فِی الَّذِینَ خَرَجُوا فَیَقُولُ الَّذِینَ خَرَجُوا لَوْ کُنَّا أَقَمْنَا لَکَثُرَ فِینَا الْمَوْتُ وَ یَقُولُ الَّذِینَ أَقَامُوا لَوْ کُنَّا خَرَجْنَا لَقَلَّ فِینَا الْمَوْتُ قَالَ فَاجْتَمَعَ رَأْیُهُمْ جَمِیعاً عَلَی أَنَّهُ إِذَا وَقَعَ الطَّاعُونُ وَ أَحَسُّوا بِهِ خَرَجُوا کُلُّهُمْ مِنَ الْمَدِینَةِ فَلَمَّا أَحَسُّوا بِالطَّاعُونِ خَرَجُوا جَمِیعاً وَ تَنَحَّوْا عَنِ الطَّاعُونِ حَذَرَ الْمَوْتِ فَصَارُوا فِی الْبِلَادِ (4)مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُمْ مَرُّوا بِمَدِینَةٍ خَرِبَةٍ قَدْ جَلَا أَهْلُهَا عَنْهَا وَ أَفْنَاهُمُ الطَّاعُونُ فَنَزَلُوا بِهَا فَلَمَّا حَطُّوا رِحَالَهُمْ وَ اطْمَأَنُّوا قَالَ لَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوتُوا جَمِیعاً فَمَاتُوا مِنْ سَاعَتِهِمْ وَ صَارُوا رَمِیماً یَلُوحُ وَ کَانُوا عَلَی طَرِیقِ الْمَارَّةِ فَکَنَسَتْهُمُ الْمَارَّةُ فَنَحَّوْهُمْ وَ جَمَعُوهُمْ فِی مَوْضِعٍ فَمَرَّ

ص: 385


1- أی فبنوا علیهم حظیرة، و هی الموضع الذی یحاط علیه لتأوی إلیه الماشیة فیقیها البرد و الریح و السباع.
2- فی نسخة: انقطعت. و فی المصدر: تقطعت.
3- مجمع البیان 2: 346- 347.
4- فی المصدر: فساروا فی البلاد.

بِهِمْ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَلَمَّا رَأَی تِلْکَ الْعِظَامَ بَکَی وَ اسْتَعْبَرَ وَ قَالَ یَا رَبِّ لَوْ شِئْتَ لَأَحْیَیْتَهُمُ السَّاعَةَ کَمَا أَمَتَّهُمْ فَعَمَرُوا بِلَادَکَ وَ وَلَدُوا عِبَادَکَ وَ عَبَدُوکَ مَعَ مَنْ یَعْبُدُکَ مِنْ خَلْقِکَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَ فَتُحِبُّ ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ فَأَحْیِهِمْ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ الَّذِی أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَقُولَهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ الِاسْمُ الْأَعْظَمُ فَلَمَّا قَالَ حِزْقِیلُ ذَلِکَ الْکَلَامَ نَظَرَ إِلَی الْعِظَامِ یَطِیرُ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ فَعَادُوا أَحْیَاءً یَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ یُسَبِّحُونَ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ یُکَبِّرُونَهُ وَ یُهَلِّلُونَهُ فَقَالَ حِزْقِیلُ عِنْدَ ذَلِکَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ قَالَ عُمَرُ بْنُ یَزِیدَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ (1).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام در باره آیه «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْیَاهُمْ» فرمود: آن ها مردم یکی از شهرهای شام بودند که هفتاد هزار خانوار بودند و بیماری طاعون گهگاه بین آن ها شایع می­شد و هروقت احساس می­کردند که طاعون آمده است ثروتمندان از شهر خارج می شدند چون قدرتمند بودند و فقیران به خاطر ضعیف بودنشان در شهر می­ماندند و مرگ در میان کسانی که در شهر مانده بودند بیشتر بود و آن هایی که از شهر خارج شده بودند کمتر می­مردند. آن هایی که خارج شده بودند می گفتند: که اگر در شهر مانده بودیم تعداد بیشترمان تلف شده بودند و آن هایی که در شهر مانده بودند می گفتند اگر از شهر بیرون می­رفتیم تعداد کمی از ما می مردند. فرمود: و به خاطر این قرار گذاشتند که اگر طاعون آمد همه آن ها از شهر خارج شوند وقتی احساس کردند که طاعون آمده است همه آن ها برای فرار از طاعون و ترس مرگ، از شهر خارج شدند و تا آن زمان که خدا خواست در شهرها پراکنده شدند. سپس به یک شهر خرابه ای گذر کردند که مردمش آن شهر را ترک کرده بودند و طاعون آن ها را نابود کرده بود، پس در آن شهر ساکن شدند. هنگامی که بار و بُنه خود را باز کردند و مستقر شدند. خداوند به آن ها گفت: بمیرید؛ پس همان لحظه همه آن ها مردند و پوسیده شدند و استخوان هایشان بر سر راه عابران بود که آن ها را جارو کردند و کنار زدند و در یک گوشه ای جمع کردند.

ص: 385

یکی از پیامبران بنی اسراییل به نام حزقیل بر آن ها گذر کرد. هنگامی که استخوآن هایشان را دید، گریه کرد و اشک ریخت و گفت: خدایا ای کاش آن ها را الان زنده می­کردی آنچنانکه آن ها را میراندی تا شهر تو را آباد می کردند و بندگانت را به دنیا می­آوردند و همراه سایر بندگانت تو را عبادت می کردند. خداوند به او وحی کرد که: آیا دوست داری آن ها را زنده کنم؟ گفت: بله، خدایا آن ها را زنده کن. خداوند به او وحی کرد که این کلمات را تکرار کن. سپس آن چه را که خداوند به او گفت تکرار کرد. امام صادق علیه السلام فرمود: آن کلمات، اسم اعظم خداوند بود. هنگامی که حزقیل آن سخنان را تکرار کرد، به استخوان­ها نگاه کرد در حالی که به سوی هم پرواز می­کردند و زنده شدند و به هم نگاه می کردند و خداوند را ذکر می کردند و او را تکبیر و تسبیح و تهلیل می­کردند. حزقیل علیه السلام در آن وقت گفت: شهادت می دهم که خداوند بر هرکاری تواناست. عمر بن یزید روایت می کند که امام صادق علیه السلام فرمود: که این آیه در مورد آن ها نازل شده است. - . روضة الکافی : 198 و 199 -

**[ترجمه]

«7»

-أَقُولُ رَوَی الشَّیْخُ أَحْمَدُ بْنُ فَهْدٍ فِی الْمُهَذَّبِ وَ غَیْرُهُ بِأَسَانِیدِهِمْ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: یَوْمُ النَّیْرُوزِ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَحْیَا اللَّهُ فِیهِ الْقَوْمَ الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَ الْقَوْمَ الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فَأَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ صُبَّ عَلَیْهِمُ الْمَاءَ فِی مَضَاجِعِهِمْ فَصَبَّ عَلَیْهِمُ الْمَاءَ فِی هَذَا الْیَوْمِ فَعَاشُوا وَ هُمْ ثَلَاثُونَ أَلْفاً فَصَارَ صَبُّ الْمَاءِ فِی یَوْمِ النَّیْرُوزِ سُنَّةً مَاضِیَةً لَا یَعْرِفُ سَبَبَهَا إِلَّا الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ (2).

**[ترجمه]می­گویم: شیخ احمد بن فهد در کتاب مهذب و غیر آن به استناد از معلی بن خنیس از امام صادق علیه السلام روایت می کند که: روز نوروز همان روزی است که در آن روز، خداوند مردمی را که هزاران نفر بودند و به خاطر ترس از مرگ از شهرشان خارج شده بودند، زنده کرد. خداوند به آن ها گفته بود بمیرید و سپس آن ها را زنده کرد، چرا که یکی از پیامبران از خداوند خواسته بود که آن ها را زنده کند. سپس به او وحی شد که: آب بر روی قبرهایشان بریز، او نیز در این روز بر روی آن ها آب پاشید و زنده شدند که تعدادشان سی هزار نفر بودند. به خاطر همین، ریختن آب در نوروز یک سنت قدیمی شد که جز راسخون در علم، هیچ کس دلیل آن را نمی دانست. - . المهذب نسخه خطی -

**[ترجمه]

«8»

-ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ فِیمَا احْتَجَّ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ عَلَی أَرْبَابِ الْمِلَلِ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِلْجَاثَلِیقِ فَإِنَّ الْیَسَعَ صَنَعَ مِثْلَ مَا صَنَعَ عِیسَی فَلَمْ یَتَّخِذْهُ أُمَّتُهُ رَبّاً (3)وَ لَقَدْ صَنَعَ حِزْقِیلُ النَّبِیُّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَ مَا صَنَعَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَحْیَا خَمْسَةً وَ ثَلَاثِینَ أَلْفَ رَجُلٍ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهِمْ بِسِتِّینَ سَنَةً ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی رَأْسِ الْجَالُوتِ فَقَالَ أَ تَجِدُ هَؤُلَاءِ فِی شَبَابِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی التَّوْرَاةِ اخْتَارَهُمْ بُخْتَنَصَّرُ مِنْ سَبْیِ بَنِی إِسْرَائِیلَ حِینَ غَزَا بَیْتَ الْمَقْدِسِ ثُمَّ انْصَرَفَ بِهِمْ إِلَی بَابِلَ فَأَرْسَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ فَأَحْیَاهُمْ (4)ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی النَّصْرَانِیِ

ص: 386


1- روضة الکافی: 198 و 199.
2- المهذب مخطوط.
3- فی المصدر: مشی علی الماء و أحیا الموتی و أبرأ الاکمه و الابرص فلم یتخذه امته ربا، و لم یعبده أحد من دون اللّه عزّ و جلّ.
4- هنا زیادات فی المصدر اسقطه للاختصار.

فَقَالَ یَا نَصْرَانِیُّ أَ فَهَؤُلَاءِ کَانُوا قَبْلَ عِیسَی أَمْ عِیسَی کَانَ قَبْلَهُمْ قَالَ بَلْ کَانُوا قَبْلَهُ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَتَی اتَّخَذْتُمْ عِیسَی رَبّاً جَازَ لَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْیَسَعَ وَ حِزْقِیلَ (1)لِأَنَّهُمَا قَدْ صَنَعَا مِثْلَ مَا صَنَعَ عِیسَی مِنْ إِحْیَاءِ الْمَوْتَی وَ غَیْرِهِ إِنَّ قَوْماً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ هَرَبُوا مِنْ بِلَادِهِمْ مِنَ الطَّاعُونِ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَعَمَدَ أَهْلُ تِلْکَ الْقَرْیَةِ فَحَظَرُوا عَلَیْهِمْ حَظِیرَةً فَلَمْ یَزَالُوا فِیهَا حَتَّی نَخِرَتْ عِظَامُهُمْ وَ صَارُوا رَمِیماً فَمَرَّ بِهِمْ نَبِیٌّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَتَعَجَّبَ مِنْهُمْ وَ مِنْ کَثْرَةِ الْعِظَامِ الْبَالِیَةِ فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَ تُحِبُّ أَنْ أُحْیِیَهُمْ لَکَ فَتُنْذِرَهُمْ قَالَ نَعَمْ یَا رَبِّ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ نَادِهِمْ فَقَالَ أَیَّتُهَا الْعِظَامُ الْبَالِیَةُ قُومِی بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَامُوا أَحْیَاءً أَجْمَعُونَ یَنْفُضُونَ التُّرَابَ عَنْ رُءُوسِهِمْ (2).

**[ترجمه]احتجاج، توحید، عیون اخبار الرضا علیه السلام: حسن بن محمد النوفلی در مورد احتجاجات - برهان­های - امام رضا علیه السلام برای مذاهب مختلف روایت می کند که امام رضا علیه السلام به جاثلیق فرمود: یسع همان معجزه ای را برای قومش انجام داد که حضرت عیسی انجام داد ولی قومش او را خدای خود نکردند و حزقیل همان کاری را انجام داد که حضرت عیسی انجام داد. او سی و پنج هزار نفر را بعد از گذشت شصت سال از مرگشان، زنده کرد. سپس بر سر جالوت نگاه کرد و گفت: آیا چیزی در مورد این گروه از بنی اسراییل در تورات است؟ هنگامی که بخت نصر به بیت المقدس حمله کرد، آن ها را از بین اسیران بنی اسراییل انتخاب کرد و آن ها را به بابل برد. سپس خداوند او را بر آن ها فرستاد و آن ها را زنده کرد. سپس امام رضا علیه السلام به آن مرد مسیحی رو کرد

ص: 386

و فرمود: ای مرد مسیحی، آیا این پیامبران قبل از عیسی بودند یا عیسی قبل از آن ها؟ گفت: آن ها قبل از عیسی بودند. امام فرمود: پس چرا عیسی را خدای خود گرفتید؟ باید یسع و حزقیل را خدای خود می گرفتید، چون آن دو قبل از عیسی، معجزه زنده کردن مردگان و دیگر معجزات عیسی را انجام داده بودند. تعداد زیادی از قوم بنی اسراییل به خاطر ترس از طاعون و مرگ از شهرشان فرار کرده بودند، خداوند همه آن ها را در عرض یک لحظه در روستایی میراند، مردم آن روستا برای آن ها آغل درست کردند و آنقدر در آن ماندند تا این که استخوانهایشان خرد و پوسیده شدند. یکی از پیامبران بنی اسراییل بر آن ها گذر کرد و از آن ها و زیاد بودن استخوان های پوسیده تعجب کرد، خداوند به او وحی کرد که آیا دوست داری آن ها را زنده کنم و به آن ها هشدار بدهی؟ گفت: بله، خداوند به او وحی کرد که: آن ها را صدا بزن. او گفت: ای استخوان های پوسیده به اذن خداوند زنده شوید. سپس همه آن ها زنده شدند و ایستادند و خاک را از روی سرشان می­تکاندند. - . احتجاج الطبرسی : 228 و 229 توحید الصدوق : 434 و 436 عیون الاخبار : 90 – 91 و شرح کامل این حدیث را در کتاب الاحتجاجات 10 : 299 – 318 می توانید بیابید -

**[ترجمه]

«9»

-ج، الإحتجاج فِی حَدِیثِ الزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ مَسَائِلَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَحْیَا اللَّهُ قَوْماً خَرَجُوا عَنْ أَوْطَانِهِمْ هَارِبِینَ مِنَ الطَّاعُونِ لَا یُحْصَی عَدَدُهُمْ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ دَهْراً طَوِیلًا حَتَّی بَلِیَتْ عِظَامُهُمْ وَ تَقَطَّعَتْ أَوْصَالُهُمْ وَ صَارُوا تُرَاباً فَبَعَثَ اللَّهُ فِی وَقْتٍ أَحَبَّ أَنْ یُرِیَ خَلْقَهُ قُدْرَتَهُ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ حِزْقِیلُ فَدَعَاهُمْ فَاجْتَمَعَتْ أَبْدَانُهُمْ وَ رَجَعَتْ فِیهَا أَرْوَاحُهُمْ وَ قَامُوا کَهَیْئَةِ یَوْمَ مَاتُوا لَا یَفْقِدُونَ مِنْ أَعْدَادِهِمْ رَجُلًا فَعَاشُوا بَعْدَ ذَلِکَ دَهْراً طَوِیلًا (3).

أقول: إنما أوردنا قصة حزقیل علیه السلام هاهنا تبعا للمشهور بین المفسرین و المؤرخین و الظاهر من بعض الروایات (4)تأخره عن تلک المرتبة.

ص: 387


1- فی العیون: أن تتخذوا الیسع و حزقیل ربین.
2- احتجاج الطبرسیّ: 228 و 229 توحید الصدوق: 434 و 436، عیون الأخبار: 90- 91 و الحدیث طویل ذکره المصنّف فی کتاب الاحتجاجات، راجع ج 10: 299- 318.
3- احتجاج الطبرسیّ: 188، و الحدیث طویل أخرجه المصنّف فی کتاب الاحتجاجات، راجع ج 10: 164- 188. قلت: قوله: فدعاهم کما قبله لا ینافی حدیث المعلی، إذ من الجائز أن صب علیهم الماء ثمّ دعاهم.
4- کالروایة الخامسة الدالة علی أنّه کان بعد سلیمان علیه السلام أو فی عصره.

**[ترجمه]احتجاج: در حدیث آن زندیق که از امام صادق علیه السلام در مورد مسائلی سؤال پرسیده بود، آمده است که حضرت فرمود: خداوند مردم زیادی را که از ترس طاعون از سرزمینهایشان فرار کردند زنده کرد. خداوند آن ها را مدت زیادی میرانده بود به طوری که استخوانهایشان پوسیده و اعضای بدنهایشان از هم جدا شده بود و به خاک تبدیل شده بودند. خداوند هنگامی که خواست قدرت خود را به مردم نشان دهد، پیامبری را مبعوث کرد که حزقیل نام داشت. پس آنان را صدا زد پس بدنهایشان جمع شد و روحشان بازگشت و به شکل قبل از مرگشان برگشتند و حتی یک نفر از تعدادشان کم نشده بود، و بعد از آن زمان زیادی زندگی کردند. - . احتجاج الطبرسی : 188 این روایتی طولانی است و مولف آن را در کتاب الاحتجاجات آورده است، برای مراجعه ج 10 : 164 – 188 -

می­گویم: داستان حزقیل را به خاطر پیروی از آن چه بین مفسران و مورخان، مشهور است این جا کتاب ذکر کردیم. از بعضی روایت­ها آشکار است که این داستان، بعد از این ذکر می­شود.

ص: 387

**[ترجمه]

باب 15 قصص إسماعیل الذی سماه الله صادق الوعد و بیان أنه غیر إسماعیل بن إبراهیم

الآیات

قال الله تعالی فی سورة مریم: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا* وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا»(54-55)

**[ترجمه]وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا* وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ وَکَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا* - . مریم / 54 و 55 - {و

در این کتاب از اسماعیل یاد کن زیرا که او درست­وعده و فرستاده­ای پیامبر بود*و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان می­داد و همواره نزد پروردگارش پسندیده[رفتار] بود}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَشْیَمَ عَنِ الْجَعْفَرِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: أَ تَدْرِی لِمَ سُمِّیَ إِسْمَاعِیلُ صَادِقَ الْوَعْدِ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ وَعَدَ رَجُلًا فَجَلَسَ لَهُ حَوْلًا یَنْتَظِرُهُ (1).

مع، معانی الأخبار مرسلا مثله (2).

**[ترجمه]عیون اخبار الرضا علیه السلام ، علل الشرائع: جعفری از امام رضا علیه السلام روایت میکند که: فرمود:آیا می دانی چرا به اسماعیل لقب صادق الوعد داده اند؟ گفتم: نه نمی­دانم. ایشان فرمود: چون به یک مردی وعده داد و به مدت یک سال نشست و منتظرش ماند. - . عیون الاخبار / 233 علل الشرائع / 37 -

معانی الاخبار: چنین روایتی را نقل کرده است. - . معانی الاخبار / 19 -

**[ترجمه]

«2»

-ع، علل الشرائع ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَمَّنْ ذَکَرَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ إِسْمَاعِیلَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا لَمْ یَکُنْ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ بَلْ کَانَ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخَذُوهُ فَسَلَخُوا فَرْوَةَ (3)رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ فَأَتَاهُ مَلَکٌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بَعَثَنِی إِلَیْکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ فَقَالَ لِی أُسْوَةٌ بِمَا یُصْنَعُ بِالْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4).

مل، کامل الزیارات أبی عن سعد عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب و ابن یزید جمیعا عن محمد بن سنان مثله (5) .

ص: 388


1- عیون الأخبار: 233، علل الشرائع: 37.
2- معانی الأخبار: 19. و الحدیث طویل فی معنی أسماء الأنبیاء؛ لفظه هکذا: و معنی تسمیة اللّه عزّ و جلّ لإسماعیل بن حزقیل صادق الوعد أنّه وعد إه.
3- الفروة. جلدة الرأس بشعرها.
4- علل الشرائع: 37.
5- کامل الزیارات: 64.

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: آن اسماعیل که خداوند در قرآن در مورد او فرمود: «وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا» او اسماعیل پسر حضرت ابراهیم نبود بلکه یکی از پیامبرانی بود که خداوند او را بر قومش مبعوث کرد که قومش او را گرفتند و پوست سر و صورتش را کندند. یک فرشته به نزد او آمد و گفت: خداوند متعال مرا به سوی تو فرستاده است، هر چیزی را که دوست داری به من دستور بده. گفت: اسوه من آن است که در حق حسین علیه السلام انجام دادند. - . علل الشرائع : 37 -

کامل الزیارة: از محمد بن سنان چنین روایتی ذکر شده است. - . کامل الزیارات : 64 -

ص: 388

**[ترجمه]

«3»

-ع، علل الشرائع أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ إِسْمَاعِیلَ کَانَ رَسُولًا نَبِیّاً سُلِّطَ عَلَیْهِ قَوْمُهُ (1)فَقَشَرُوا جِلْدَةَ وَجْهِهِ وَ فَرْوَةَ رَأْسِهِ فَأَتَاهُ رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ لَهُ رَبُّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ قَدْ رَأَیْتُ مَا صُنِعَ بِکَ وَ قَدْ أَمَرَنِی بِطَاعَتِکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ فَقَالَ یَکُونُ لِی بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أُسْوَةٌ (2).

مل، کامل الزیارات أبی عن سعد عن ابن عیسی و ابن أبی الخطاب و ابن یزید جمیعا عن محمد بن سنان مثله (3).

**[ترجمه]علل الشرائع: امام صادق علیه السلام فرمود: اسماعیل، رسول و پیامبر خدا بود که قومش او را گرفتند و پوست سر و صورتش را کندند. یک فرستاده از جانب خداوند نزد او آمد و به ایشان گفت: پروردگارت برایت سلام فرستاد و گفت: که دیدم قومت با تو چکار کردند و مرا مامور کرده است که از تو اطاعت کنم. پس هر چه که دوست داری به من دستور بده. ایشان فرمود: اسوه من حسین بن علی علیه السلام است. - . علل الشرائع : 37 -

کامل الزیارة چنین روایتی را ذکر کرد. - . کامل الزیارات : 64 و 65 -

**[ترجمه]

«4»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْکُوفِیِّ عَنِ التَّفْلِیسِیِّ عَنِ السَّمَنْدِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ أَفْضَلَ الصَّدَقَةِ صَدَقَةُ اللِّسَانِ تَحْقُنُ بِهِ الدِّمَاءَ وَ تَدْفَعُ بِهِ الْکَرِیهَةَ وَ تَجُرُّ الْمَنْفَعَةَ إِلَی أَخِیکَ الْمُسْلِمِ ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله إِنَّ عَابِدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ الَّذِی کَانَ أَعْبَدَهُمْ کَانَ یَسْعَی فِی حَوَائِجِ النَّاسِ عِنْدَ الْمَلِکِ وَ إِنَّهُ لَقِیَ إِسْمَاعِیلَ بْنَ حِزْقِیلَ فَقَالَ لَا تَبْرَحْ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَیْکَ یَا إِسْمَاعِیلُ فَسَهَا عَنْهُ عِنْدَ الْمَلِکِ فَبَقِیَ إِسْمَاعِیلُ إِلَی الْحَوْلِ هُنَاکَ فَأَنْبَتَ اللَّهُ لِإِسْمَاعِیلَ عُشْباً فَکَانَ یَأْکُلُ مِنْهُ وَ أَجْرَی لَهُ عَیْناً وَ أَظَلَّهُ بِغَمَامٍ فَخَرَجَ الْمَلِکُ بَعْدَ ذَلِکَ إِلَی التَّنَزُّهِ وَ مَعَهُ الْعَابِدُ فَرَأَی إِسْمَاعِیلَ فَقَالَ إِنَّکَ لَهَاهُنَا یَا إِسْمَاعِیلُ فَقَالَ لَهُ قُلْتَ لَا تَبْرَحْ فَلَمْ أَبْرَحْ فَسُمِّیَ صَادِقَ الْوَعْدِ قَالَ وَ کَانَ جَبَّارٌ مَعَ الْمَلِکِ فَقَالَ أَیُّهَا الْمَلِکُ کَذَبَ هَذَا الْعَبْدُ قَدْ مَرَرْتُ بِهَذِهِ الْبَرِّیَّةِ فَلَمْ أَرَهُ هَاهُنَا فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ إِنْ کُنْتَ کَاذِباً فَنَزَعَ اللَّهُ صَالِحَ مَا أَعْطَاکَ قَالَ فَتَنَاثَرَتْ أَسْنَانُ الْجَبَّارِ فَقَالَ الْجَبَّارُ إِنِّی کَذَبْتُ عَلَی هَذَا الْعَبْدِ الصَّالِحِ فَأَطْلُبُ أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ یَرُدَّ عَلَیَّ أَسْنَانِی فَإِنِّی شَیْخٌ کَبِیرٌ فَطَلَبَ إِلَیْهِ الْمَلِکُ فَقَالَ إِنِّی أَفْعَلُ قَالَ السَّاعَةَ قَالَ لَا وَ أَخَّرَهُ إِلَی السَّحَرِ ثُمَّ دَعَا ثُمَّ قَالَ یَا فَضْلُ (4)إِنَّ أَفْضَلَ مَا دَعَوْتُمُ اللَّهَ بِالْأَسْحَارِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (5).

ص: 389


1- فی کامل الزیارات: تسلط علیه قومه.
2- علل الشرائع: 37.
3- کامل الزیارات: 64 و 65، و فیه: سماعة بن مهران، عن أبی عبد اللّه علیه السلام.
4- اسم للسمندی، و هو فضل بن أبی قرة التمیمی السمندی.
5- قصص الأنبیاء مخطوط.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و علی آله و سلّم فرمود: بهترین صدقه، صدقه زبان است که از خونریزی و انجام کار زشت جلوگیری می کند و به برادر مسلمانت نفع می رساند. سپس فرمود: عابدترین مرد بنی اسراییل کسی بود که برای برآوردن نیازهای مردم نزد پادشاه تلاش می کرد. او اسماعیل بن حزقیل را دید و گفت : از این جا حرکت نکن تا به نزد تو برگردم. ولی وقتی نزد پادشاه رفت او را فراموش کرد و اسماعیل نزدیک به یک سال منتظر ماند و خداوند برای او گیاه رویاند تا آن را بخورد و برای او چشمه ای جاری کرد و با یک ابر برایش سایه ایجاد کرد. یک سال بعد از آن روز، پادشاه با آن مرد عابد برای گردش از کاخ بیرون رفتند و او را دیدند. مرد عابد به او گفت: ای اسماعیل، تو هنوز این جایی؟ اسماعیل گفت: تو به من گفتی این جا بمان، من هم ماندم. به این خاطر صادق الوعد نامیده شد. و یک مرد ظالمی همراه پادشاه بود گفت: ای پادشاه این مرد دروغ می­گوید. من قبلا از این جا عبور کردم ولی او را ندیدم. اسماعیل به او گفت: اگر دروغ گفته باشی خداوند بهترین چیزی را که به تو داده است از تو بگیرد. پس دندآن های این مرد در دهانش خرد شدند. مرد ظالم گفت: من این مرد صالح را تکذیب کردم. از او بخواه که دعا کند که خداوند دندانهایم را به من برگردان. من پیرمرد هستم. پادشاه از او خواست تا برایش دعا کند. گفت: من دعا می­کنم. گفت: الان؟ فرمود: نه، تا هنگام سحر آن را به تاخیر انداخت سپس دعا کرد. سپس پیامبر فرمود: ای فضل، بهترین وقت دعا کردن هنگام سحر است. خداوند فرمود: «و بالأسحار هم یستغفرون» {سحرگاهان از خداوند طلب آمرزش و بخشش می کردند}. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

ص: 389

**[ترجمه]

«5»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ (1)قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ إِسْمَاعِیلَ نَبِیَّ اللَّهِ وَعَدَ رَجُلًا بِالصِّفَاحِ (2)فَمَکَثَ بِهِ سَنَةً مُقِیماً وَ أَهْلُ مَکَّةَ یَطْلُبُونَهُ لَا یَدْرُونَ أَیْنَ هُوَ حَتَّی وَقَعَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ ضَعُفْنَا بَعْدَکَ وَ هَلَکْنَا فَقَالَ إِنَّ فُلَانَ الطَّائِفِیَّ وَعَدَنِی أَنْ أَکُونَ هَاهُنَا وَ لَنْ أَبْرَحَ حَتَّی یَجِی ءَ قَالَ فَخَرَجُوا إِلَیْهِ حَتَّی قَالُوا لَهُ یَا عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدْتَ النَّبِیَّ فَأَخْلَفْتَهُ فَجَاءَ وَ هُوَ یَقُولُ لِإِسْمَاعِیلَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ مَا ذَکَرْتُ وَ لَقَدْ نَسِیتُ مِیعَادَکَ فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ تَجِئْنِی لَکَانَ مِنْهُ الْمَحْشَرُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: اسماعیل پیامبر خدا بود که در منطقه صفاح - . مکانی است در بین حنین و مکه - با یک مرد وعده گذاشتند و به خاطر وعده اش یک سال آن جا مانده بود و اهل مکه دنبالش می­گشتند و نمی دانستند کجاست. تا این که روزی مردی او را دید و به او گفت: ای پیامبر خدا بعد از تو ضعیف و هلاک شدیم. اسماعیل فرمود: که فلان مرد با من قرار گذاشت که این جا باشم و این جا می­مانم تا بیاید. به سوی آن مرد رفتند و به او گفتند: ای دشمن خدا، به پیامبر خدا وعده­ای داده­ای و خلف وعده کرده­ای. آن مرد نزد اسماعیل آمد و گفت: ای پیامبر خدا وعده ام را فراموش کرده بودم. اسماعیل گفت: به خدا قسم اگر نمی آمدی تا روز محشر این جا منتظرت می شدم. خداوند فرمود: «واذکر فی الکتاب اسماعیل إنّه کان صادق الوعد». - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«6»

-مل، کامل الزیارات مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الرَّزَّازُ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ إِسْمَاعِیلَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ حَیْثُ یَقُولُ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا أَ کَانَ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ فَإِنَّ النَّاسَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُ إِسْمَاعِیلُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ إِسْمَاعِیلَ مَاتَ قَبْلَ إِبْرَاهِیمَ (4)وَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ حُجَّةً لِلَّهِ قَائِماً (5)صَاحِبَ شَرِیعَةٍ فَإِلَی مَنْ أُرْسِلَ إِسْمَاعِیلُ إِذَنْ قُلْتُ فَمَنْ کَانَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ ذَاکَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ حِزْقِیلَ النَّبِیِّ بَعَثَهُ اللَّهُ إِلَی قَوْمِهِ فَکَذَّبُوهُ وَ قَتَلُوهُ وَ سَلَخُوا وَجْهَهُ فَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لَهُ فَوَجَّهَ إِلَیْهِ سَطَاطَائِیلَ (6)مَلَکَ الْعَذَابِ فَقَالَ لَهُ یَا إِسْمَاعِیلُ أَنَا سَطَاطَائِیلُ مَلَکُ الْعَذَابِ وَجَّهَنِی

ص: 390


1- بفتح العین و القاف ثمّ السکون ینسب الی عقرقوف، قریة من نواحی دجیل أو من نواحی نهر عیسی، بینه و بین بغداد أربعة فراسخ، و الی جانبها تل عظیم من تراب یری من خمسة فراسخ، کانه قلعة عظیمة، قیل: هو مقبرة الملوک الکیانیین و ذکر أن هذه القریة سمیت بعقرقوف ابن طهمورث الملک.
2- الصفاح بالکسر، و هو علی ما فی المعجم: موضع بین حنین و أنصاب الحرم علی یسرة الداخل الی مکّة من مشاش.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- هذا مخالف لما مر من تقدم فوت إبراهیم علی فوت إسماعیل علیه السلام فی أبواب أحوالهما و لعلّ إحداهما محمول علی التقیة. منه رحمه اللّه.
5- فی نسخة: کان حجة اللّه قائما.
6- فی المصدر: اسطاطائیل، و کذا فیما یأتی.

رَبُّ الْعِزَّةِ إِلَیْکَ لِأُعَذِّبَ قَوْمَکَ بِأَنْوَاعِ الْعَذَابِ إِنْ شِئْتَ فَقَالَ لَهُ إِسْمَاعِیلُ لَا حَاجَةَ لِی فِی ذَلِکَ یَا سَطَاطَائِیلُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَمَا حَاجَتُکَ یَا إِسْمَاعِیلُ فَقَالَ إِسْمَاعِیلُ یَا رَبِّ إِنَّکَ أَخَذْتَ الْمِیثَاقَ لِنَفْسِکَ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ لِمُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّةِ وَ لِأَوْصِیَائِهِ بِالْوَلَایَةِ وَ أَخْبَرْتَ خَلْقَکَ (1)بِمَا تَفْعَلُ أُمَّتُهُ بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ مِنْ بَعْدِ نَبِیِّهَا وَ إِنَّکَ وَعَدْتَ الْحُسَیْنَ أَنْ تَکُرَّهُ (2)إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی یَنْتَقِمَ بِنَفْسِهِ مِمَّنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِهِ فَحَاجَتِی إِلَیْکَ یَا رَبِّ أَنْ تَکُرَّنِی إِلَی الدُّنْیَا حَتَّی أَنْتَقِمَ مِمَّنْ فَعَلَ ذَلِکَ بِی مَا فَعَلَ کَمَا تَکُرُّ الْحُسَیْنَ فَوَعَدَ اللَّهُ إِسْمَاعِیلَ بْنَ حِزْقِیلَ ذَلِکَ فَهُوَ یَکُرُّ مَعَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (3).

**[ترجمه]کامل الزیارة: از برید العجلیّ روایت می کنند که به امام صادق علیه السلام گفتم: ای فرزند رسول خدا! در باره اسماعیل برایم توضیح بده که خداوند در قرآن در مورد او فرمود: «وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا» آیا او اسماعیل پسر ابراهیم علیه السلام است؟ چون مردم فکر می کنند که او اسماعیل فرزند ابراهیم است. فرمود که: اسماعیل قبل از ابراهیم فوت میکند و ابراهیم، حجت خدا، قائم و صاحب شریعت بود. گفت: اسماعیل بر چه قومی مبعوث شد و او چه کسی بود فدای شما شوم؟ فرمود: او اسماعیل پسر حزقیل پیامبر بود که خداوند او را پیامبر قومش کرد ولی آن ها او را به دروغ گویی متهم کردند و پوست صورتش را کندند و او را کشتند. خداوند بر آن ها خشمگین شد و ملکه عذاب را بر آن ها فرستاد. او به اسماعیل گفت: که من سطاطائیل ملکه عذاب هستم. خداوند مرا به سوی تو فرستاده

ص: 390

تا به هر شکل که تو می خواهی قومت را عذاب بدهم. اسماعیل گفت: ای سطاطائیل من احتیاجی به تو ندارم. خداوند بر او وحی کرد: پس چه خواسته­ای داری ای اسماعیل؟ گفت: پروردگارا، پیمان خداوندی را برای خودت و پیامبری را بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و ولایت را بر جانشینان پیامبر بسته ای و مردم را بر آن چه قوم حسین بن علی علیه السلام بعد از پیامبر بر سر او می­آوردند آگاه کردی. و تو به حسین علیه السلام وعده داده ای که او را به دنیا بازگردانی تا انتقامش را از دشمنانش بگیرد و ای پروردگار، خواسته من این است که انتقامم را از کسانی که این کار را انجام دادند بگیرم، آن طور که حسین علیه السلام را به دنیا برمی گردانی من را نیز برگردان تا انتقامم را از دشمنانم بگیرم؛ پس خداوند به اسماعیل بن حزقیل وعده داد؛ پس او با حسین علیه السلام به دنیا رجعت می­کند. - . کامل الزیارات : 65 -

**[ترجمه]

«7»

-جا، المجالس للمفید الْجِعَابِیُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ یَحْیَی بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ وَ عِمْرَانَ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّ الَّذِی قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا سُلِّطَ عَلَیْهِ قَوْمُهُ فَکَشَطُوا وَجْهَهُ (4)وَ فَرْوَةَ رَأْسِهِ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکاً فَقَالَ لَهُ إِنَّ رَبَّ الْعَالَمِینَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ قَدْ رَأَیْتُ مَا صَنَعَ بِکَ قَوْمُکَ فَسَلْنِی مَا شِئْتَ فَقَالَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ لِی بِالْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ أُسْوَةٌ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَیْسَ هُوَ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ (5).

**[ترجمه]مجالس المفید: سماعه روایت می کند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: آن کسی که خداوند در کتابش فرمود: « وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا » پیامبری بود که قومش بر او چیره شدند و پوست صورت و سرش را کندند. خداوند یک فرشته به سوی او فرستاد و فرمود: خداوند بزرگ بر تو سلام می کند و گفت: دیدم که قومت با تو چکار کردند. پس از من چه چیزی ­بخواه تا آن را برایت برآورده کنم. ایشان فرمود: ای پروردگار جهان، اسوه من حسین بن علی بن ابوطالب علیه السلام است. امام صادق علیه السلام فرمود: او اسماعیل پسر ابراهیم نیست. - . المجالس : 24 -

**[ترجمه]

بیان

المشهور بین العامة أنه إسماعیل بن إبراهیم علیهما السلام و روی بعضهم نحوا مما ورد فی تلک الأخبار.

ص: 391


1- هکذا فی النسخ و فیه سقط، و فی المصدر: خیر خلقک.
2- أی ترجعه.
3- کامل الزیارات: 65.
4- أی نزعوا جلد وجهه.
5- المجالس: 24.

**[ترجمه]مشهور در بین عامه این است که او اسماعیل پسر ابراهیم بوده است. و بعضی از آن ها بخشی از آن چه در این روایت ها آمده است را نقل کرده­اند.

ص: 391

**[ترجمه]

باب 16 قصة إلیاس و إلیا و الیسع علیهم السلام

الآیات؛

الأنعام: «وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ* وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ»(85-86)

الصافات: «وَ إِنَّ إِلْیاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ* إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ لا تَتَّقُونَ* أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ* اللَّهَ رَبَّکُمْ وَ رَبَّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ *فَکَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ* وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ *سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ* إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ»(123-132)

ص: «وَ اذْکُرْ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیارِ»(48)

**[ترجمه]وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَی وَعِیسَی وَإِلْیَاسَ کُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِینَ* وَإِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَیُونُسَ وَلُوطًا وَکُلاًّ فضَّلْنَا عَلَی الْعَالَمِینَ * - . انعام / 85 و 86 - {و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که همه از شایستگان بودند*و اسماعیل و یسع و یونس و لوط که جملگی را بر جهانیان برتری دادیم}

- وَإِنَّ إِلْیَاسَ لَمِنْ الْمُرْسَلِینَ* إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَلَا تَتَّقُونَ* أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ* اللَّهَ رَبَّکُمْ وَرَبَّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ* فَکَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ* إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ* وَتَرَکْنَا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ* سَلَامٌ عَلَی إِلْ یَاسِینَ* إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ* - . صافات / 123 - 132 - {و به راستی الیاس از فرستادگان [ما] بود*چون به قوم خود گفت آیا پروا نمی دارید*آیا بعل را می پرستید و بهترین آفرینندگان را وامی گذارید*[یعنی] خدا را که پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شماست*پس او را دروغگو شمردند و قطعا آن ها [در آتش] احضار خواهند شد*مگر بندگان پاکدین خدا*و برای او در [میان] آیندگان [آوازه نیک] به جای گذاشتیم*درود بر پیروان الیاس*ما نیکوکاران را این گونه پاداش می دهیم*زیرا او از بندگان با ایمان ما بود}

- وَاذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَذَا الْکِفْلِ وَکُلٌّ مِّنْ الْأَخْیَارِ * - . ص / 48 -

{و اسماعیل و یسع و ذوالکفل را به یاد آور [که] همه از نیکانند}

**[ترجمه]

تفسیر

قیل البعل اسم صنم کان لأهل بک من الشام و هو البلد الذی یقال له الآن بعلبک و قیل البعل الرب بلغة الیمن و المعنی أ تدعون بعض البعول فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ أی فی العذاب و إِلْ یاسِینَ قیل لغة فی إلیاس و قیل جمع له یراد به هو و أتباعه و قرأ نافع و ابن عامر و یعقوب علی إضافة آل إلی یاسین فیکون یاسین أبا إلیاس أو محمدا صلی الله علیه و آله و سیأتی الأخیر فی کتاب الإمامة (1)فی تفاسیر أهل البیت علیهم السلام.

**[ترجمه]گفته شده: بعل اسم بت قوم بکّ در سرزمین شام است. آن سرزمینی که الان به آن بعلبک می گویند. و گفته شده که: که بعل به زبان یمنی یعنی خدا، و به این معناست که آیا بعضی از خدایان را می­خوانید؟ «فإنّهم لمحضرون» یعنی عذاب داده می شوند. «الیاسین» گفته شده: لغتی در الیاس است و گفته شده: جمع الیاس است و منظور از آن الیاس و پیروانش هستند. نافع و ابن عامر و یعقوب با اضافه آل به یاسین خوانده­اند.، پس یاسین ابا إلیاس می­شود یا منظور حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و معنای اخیر در کتاب الإمامة - . و این جا در روایت شماره 10 آمده است - در

تفاسیر اهل بیت علیهم السلام آمده است.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: أَتَیْنَا بَابَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ نَحْنُ نُرِیدُ الْإِذْنَ عَلَیْهِ فَسَمِعْنَاهُ یَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ لَیْسَ بِالْعَرَبِیَّةِ فَتَوَهَّمْنَا أَنَّهُ بِالسُّرْیَانِیَّةِ ثُمَّ بَکَی فَبَکَیْنَا لِبُکَائِهِ ثُمَّ خَرَجَ إِلَیْنَا الْغُلَامُ فَأَذِنَ لَنَا فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ أَتَیْنَاکَ نُرِیدُ الْإِذْنَ عَلَیْکَ فَسَمِعْنَاکَ تَتَکَلَّمُ بِکَلَامٍ لَیْسَ بِالْعَرَبِیَّةِ فَتَوَهَّمْنَا أَنَّهُ بِالسُّرْیَانِیَّةِ ثُمَّ بَکَیْتَ فَبَکَیْنَا_

ص: 392


1- و هنا فی الخبر العاشر.

لِبُکَائِکَ فَقَالَ نَعَمْ ذَکَرْتُ إِلْیَاسَ النَّبِیَّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ کَانَ مِنْ عُبَّادِ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقُلْتُ کَمَا کَانَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ ثُمَّ انْدَفَعَ فِیهِ (1)بِالسُّرْیَانِیَّةِ فَمَا رَأَیْنَا وَ اللَّهِ قَسّاً وَ لَا جَاثَلِیقاً (2)أَفْصَحَ لَهْجَةً مِنْهُ بِهِ ثُمَّ فَسَّرَهُ لَنَا بِالْعَرَبِیَّةِ فَقَالَ کَانَ یَقُولُ فِی سُجُودِهِ أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی وَ قَدْ أَظْمَأْتُ لَکَ هَوَاجِرِی أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی وَ قَدْ عَفَّرْتُ لَکَ فِی التُّرَابِ وَجْهِی أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی وَ قَدِ اجْتَنَبْتُ لَکَ الْمَعَاصِیَ أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی وَ قَدْ أَسْهَرْتُ لَکَ لَیْلِی قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَإِنِّی غَیْرُ مُعَذِّبِکَ قَالَ فَقَالَ إِنْ قُلْتَ لَا أُعَذِّبُکَ ثُمَّ عَذَّبْتَنِی مَا ذَا أَ لَسْتُ عَبْدَکَ وَ أَنْتَ رَبِّی فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ ارْفَعْ رَأْسَکَ فَإِنِّی غَیْرُ مُعَذِّبِکَ فَإِنِّی إِذَا وَعَدْتُ وَعْداً وَفَیْتُ بِهِ (3).

**[ترجمه]کافی: مفضل بن عمر روایت می کند که نزدیک در خانه امام صادق علیه السلام رفتیم و خواستیم برای ورود اجازه بگیریم، شنیدیم که با زبانی غیر عربی صحبت می کند. فکر کردیم که زبان سریانی است. سپس گریه کرد و ما هم به خاطر گریه او گریه کردیم. سپس غلامش را دنبال ما فرستاد و به ما اجازه ورود داد و ما هم داخل شدیم. به او گفتم: خداوند تو را هدایت کند، نزد تو آمدیم و خواستیم کسب اجازه کنیم و داخل شویم که شنیدیم که با زبانی غیر عربی حرف می زنی، فکر کردیم زبان سریانی است. سپس گریه کردید و ما هم به خاطر گریه شما گریستیم.

ص: 392

ایشان فرمود: بله، از الیاس نبی یاد می­کردم که او عابدترین پیامبر بنی اسراییل بود. من آن چه را که او در سجده اش می گفت گفتم. سپس حضرت شروع کرد که آن را با زبان سریانی بگوید؛ به خدا هیچ کشیش و اسقفی را فصیح تر از او در لهجه سریانی ندیدیم. سپس ایشان آن ذکر را برای ما به عربی تفسیرکرد. فرمود: که او در سجده اش می­گفت: خداوندا آیا مرا عذاب می­دهی؟ در حالی که در گرمای ظهر روز به خاطر تو تشنه مانده­ام. آیا من را عذاب می­دهی در حالی که من صورتم را در خاک مالیده ام. آیا من را عذاب می­دهی در حالی که گناهان تو را انجام نداده ام؟ آیا من را عذاب می­دهی در حالی که در عبادت تو شب زنده داری کرده­ام؟ حضرت فرمود: خداوند به او وحی کرد که سرت را بلند کن من تو را عذاب نمی دهم. سپس گفت: اگر به من بگویی که عذابت نمی دهم ولی بعدا عذابم دهی چکار کنم؟ مگر من عبد تو نیستم و تو خدای من؟ خداوند به او وحی کرد که: سرت را بلند کن چون من تو را عذاب نمی دهم. من هر وقت به کسی وعده بدهم به وعده خود عمل می کنم. - . اصول الکافی 1 : 227 و 228 -

**[ترجمه]

«2»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ بَوَّأَ بَنِی إِسْرَائِیلَ الشَّامَ بَعْدَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَسَمَهَا بَیْنَهُمْ فَسَارَ مِنْهُمْ سِبْطٌ بِبَعْلَبَکَ بِأَرْضِهَا وَ هُوَ السِّبْطُ الَّذِی مِنْهُ إِلْیَاسُ النَّبِیُّ فَبَعَثَهُ اللَّهُ إِلَیْهِمْ وَ عَلَیْهِمْ یَوْمَئِذٍ مَلِکٌ (4)فَتَنَهُمْ بِعِبَادَةِ صَنَمٍ یُقَالُ لَهُ بَعْلٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ إِنَّ إِلْیاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ لا تَتَّقُونَ أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ اللَّهَ رَبَّکُمْ وَ رَبَّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ فَکَذَّبُوهُ وَ کَانَ لِلْمَلِکِ زَوْجَةٌ فَاجِرَةٌ یَسْتَخْلِفُهَا إِذَا غَابَ فَتَقْضِی بَیْنَ النَّاسِ وَ کَانَ لَهَا کَاتِبٌ حَکِیمٌ قَدْ خَلَّصَ مِنْ یَدِهَا ثَلَاثَمِائَةِ مُؤْمِنٍ کَانَتْ تُرِیدُ قَتْلَهُمْ وَ لَمْ یُعْلَمْ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ أُنْثَی أَزْنَی مِنْهَا وَ قَدْ تَزَوَّجَتْ سَبْعَةَ مُلُوکٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ حَتَّی وَلَدَتْ تِسْعِینَ وَلَداً سِوَی وُلْدِ وُلْدِهَا وَ کَانَ لِزَوْجِهَا جَارٌ صَالِحٌ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ لَهُ بُسْتَانٌ یَعِیشُ بِهِ إِلَی جَانِبِ قَصْرِ الْمَلِکِ وَ کَانَ الْمَلِکُ یُکْرِمُهُ فَسَافَرَ مَرَّةً فَاغْتَنَمَتْ امْرَأَتُهُ وَ قَتَلَتِ الْعَبْدَ الصَّالِحَ وَ أَخَذَتْ بُسْتَانَهُ غَصْباً مِنْ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ کَانَ ذَلِکَ سَبَبَ سَخَطِ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا قَدِمَ زَوْجُهَا أَخْبَرَتْهُ الْخَبَرَ فَقَالَ لَهَا مَا أَصَبْتَ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلْیَاسَ النَّبِیَّ یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ فَکَذَّبُوهُ وَ طَرَدُوهُ وَ أَهَانُوهُ وَ أَخَافُوهُ وَ صَبَرَ عَلَیْهِمْ وَ احْتَمَلَ أَذَاهُمْ وَ

ص: 393


1- اندفع الرجل فی الحدیث: أفاض.
2- القس: من کان بین الاسقف و الشماس. الجاثلیق: متقدم الاساقفة.
3- أصول الکافی 1: 227 و 228.
4- فی العرائس: اسمه لاجب.

دَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَلَمْ یَزِدْهُمْ إِلَّا طُغْیَاناً فَآلَی اللَّهُ (1)عَلَی نَفْسِهِ أَنْ یُهْلِکَ الْمَلِکَ وَ الزَّانِیَةَ إِنْ لَمْ یَتُوبُوا إِلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُمَا بِذَلِکَ فَاشْتَدَّ غَضَبُهُمْ عَلَیْهِ وَ هَمُّوا بِتَعْذِیبِهِ وَ قَتْلِهِ فَهَرَبَ مِنْهُمْ فَلَحِقَ بِأَصْعَبِ جَبَلٍ فَبَقِیَ فِیهِ وَحْدَهُ سَبْعَ سِنِینَ یَأْکُلُ مِنْ نَبَاتِ الْأَرْضِ وَ ثِمَارِ الشَّجَرِ وَ اللَّهُ یُخْفِی مَکَانَهُ فَأَمْرَضَ اللَّهُ ابْناً لِلْمَلِکِ مَرَضاً شَدِیداً حَتَّی یَئِسَ مِنْهُ وَ کَانَ أَعَزَّ وُلْدِهِ إِلَیْهِ فَاسْتَشْفَعُوا إِلَی عَبَدَةِ الصَّنَمِ لِیَسْتَشْفِعُوا لَهُ فَلَمْ یَنْفَعْ (2)فَبَعَثُوا النَّاسَ إِلَی حَدِّ الْجَبَلِ الَّذِی فِیهِ إِلْیَاسُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَکَانُوا یَقُولُونَ اهْبِطْ إِلَیْنَا وَ اشْفَعْ لَنَا فَنَزَلَ إِلْیَاسُ مِنَ الْجَبَلِ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَنِی إِلَیْکُمْ وَ إِلَی مَنْ وَرَاءَکُمْ فَاسْمَعُوا رِسَالَةَ رَبِّکُمْ یَقُولُ اللَّهُ ارْجِعُوا إِلَی الْمَلِکِ فَقُولُوا لَهُ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا إِلَهُ بَنِی إِسْرَائِیلَ الَّذِی خَلَقَهُمْ وَ أَنَا الَّذِی أَرْزُقُهُمْ وَ أُحْیِیهِمْ وَ أُمِیتُهُمْ وَ أَضُرُّهُمْ وَ أَنْفَعُهُمْ وَ تَطْلُبُ الشِّفَاءَ لِابْنِکَ مِنْ غَیْرِی فَلَمَّا صَارُوا إِلَی الْمَلِکِ وَ قَصُّوا عَلَیْهِ الْقِصَّةَ امْتَلَأَ غَیْظاً فَقَالَ مَا الَّذِی مَنَعَکُمْ أَنْ تَبْطِشُوا بِهِ حِینَ لَقِیتُمُوهُ وَ تُوثِقُوهُ وَ تَأْتُونِی بِهِ فَإِنَّهُ عَدُوِّی قَالُوا لَمَّا صَارَ مَعَنَا قَذَفَ فِی قُلُوبِنَا الرُّعْبَ عَنْهُ فَنَدَبَ (3)خَمْسِینَ مِنْ قَوْمِهِ مِنْ ذَوِی الْبَطْشِ وَ أَوْصَاهُمْ بِالاحْتِیَالِ لَهُ وَ إِطْمَاعِهِ فِی أَنَّهُمْ آمَنُوا بِهِ لِیَغْتَرَّ بِهِمْ فَیُمَکِّنَهُمْ مِنْ نَفْسِهِ فَانْطَلَقُوا حَتَّی ارْتَقَوْا ذَلِکَ الْجَبَلَ الَّذِی فِیهِ إِلْیَاسُ عَلَیْهِ السَّلَامُ ثُمَّ تَفَرَّقُوا فِیهِ وَ هُمْ یُنَادُونَهُ بِأَعْلَی صَوْتِهِمْ وَ یَقُولُونَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ ابْرُزْ لَنَا فَإِنَّا آمَنَّا بِکَ فَلَمَّا سَمِعَ إِلْیَاسُ مَقَالَتَهُمْ طَمِعَ فِی إِیمَانِهِمْ فَکَانَ فِی مَغَارَةٍ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنْ کَانُوا صَادِقِینَ فِیمَا یَقُولُونَ فَأْذَنْ لِی فِی النُّزُولِ إِلَیْهِمْ وَ إِنْ کَانُوا کَاذِبِینَ فَاکْفِنِیهِمْ وَ ارْمِهِمْ بِنَارٍ تُحْرِقُهُمْ فَمَا اسْتَتَمَّ قَوْلُهُ حَتَّی حُصِبُوا بِالنَّارِ مِنْ فَوْقِهِمْ فَاحْتَرَقُوا فَبَلَغَ الْمَلِکَ خَبَرُهُمْ فَاشْتَدَّ غَیْظُهُ فَانْتَدَبَ کَاتِبَ امْرَأَتِهِ الْمُؤْمِنَ وَ بَعَثَ مَعَهُ جَمَاعَةً إِلَی الْجَبَلِ وَ قَالَ لَهُ قَدْ آنَ أَنْ أَتُوبَ فَانْطَلِقْ لَنَا إِلَیْهِ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنَا یَأْمُرُنَا

ص: 394


1- أی حلف.
2- فی العرائس ما حاصله: فلما طال علیه المرض قالوا: إن فی ناحیة الشام آلهة اخری فابعث إلیها و لعلها أن تشفع لک الی بعل فانه غضبان علیک؛ و لو لا غضبه علیک لکان قد أجابک و شفی مرض ابنک، فقال لاجب: لای شی ء غضب علی؟ قالوا: من أجل أنک لم تقتل الیاس حتّی نجا سالما و هو کافر بالهک.
3- أی وجه خمسین من قومه.

وَ یَنْهَانَا بِمَا یَرْضَی رَبُّنَا وَ أَمَرَ قَوْمَهُ فَاعْتَزَلُوا الْأَصْنَامَ (1)فَانْطَلَقَ کَاتِبُهَا وَ الْفِئَةُ الَّذِینَ أَنْفَذَهُمْ مَعَهُ حَتَّی عَلَا الْجَبَلَ الَّذِی فِیهِ إِلْیَاسُ ثُمَّ نَادَاهُ فَعَرَفَ إِلْیَاسُ صَوْتَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنِ ابْرُزْ إِلَی أَخِیکَ الصَّالِحِ وَ صَافِحْهُ وَ حَیِّهِ فَقَالَ الْمُؤْمِنُ بَعَثَنِی إِلَیْکَ هَذَا الطَّاغِی وَ قَوْمُهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ مَا قَالُوا ثُمَّ قَالَ وَ إِنِّی لَخَائِفٌ إِنْ رَجَعْتُ إِلَیْهِ وَ لَسْتَ مَعِی أَنْ یَقْتُلَنِی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ وَ عَزَّ إِلَی إِلْیَاسَ (2)أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ جَاءَکَ مِنْهُمْ خِدَاعٌ لِیَظْفَرُوا بِکَ وَ إِنِّی أَشْغَلُهُ عَنْ هَذَا الْمُؤْمِنِ بِأَنْ أُمِیتَ ابْنَهُ (3)فَلَمَّا قَدِمُوا عَلَیْهِ شَدَّ اللَّهُ الْوَجَعَ عَلَی ابْنِهِ وَ أَخَذَ الْمَوْتُ بِکَظَمِهِ وَ رَجَعَ إِلْیَاسُ سَالِماً إِلَی مَکَانِهِ فَلَمَّا ذَهَبَ الْجَزَعُ عَنِ الْمَلِکِ بَعْدَ مُدَّةٍ سَأَلَ الْکَاتِبَ عَنِ الَّذِی جَاءَ بِهِ فَقَالَ لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ (4).

ثُمَّ إِنَّ إِلْیَاسَ عَلَیْهِ السَّلَامُ نَزَلَ وَ اسْتَخْفَی عِنْدَ أُمِّ یُونُسَ بْنِ مَتَّی سِتَّةَ أَشْهُرٍ وَ یُونُسُ مَوْلُودٌ ثُمَّ عَادَ إِلَی مَکَانِهِ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَاتَ ابْنُهَا حِینَ فَطَمَتْهُ فَعَظُمَتْ مُصِیبَتُهَا فَخَرَجَتْ فِی طَلَبِ إِلْیَاسَ وَ رَقَتِ الْجِبَالَ حَتَّی وَجَدَتْ إِلْیَاسَ فَقَالَتْ إِنِّی فُجِّعْتُ بِمَوْتِ ابْنِی وَ أَلْهَمَنِی اللَّهُ تَعَالَی عَزَّ وَ عَلَا الِاسْتِشْفَاعَ بِکَ إِلَیْهِ لِیُحْیِیَ لِی ابْنِی فَإِنِّی تَرَکْتُهُ بِحَالِهِ وَ لَمْ أَدْفَنْهُ وَ أَخْفَیْتُ مَکَانَهُ فَقَالَ لَهَا وَ مَتَی مَاتَ ابْنُکِ قَالَتِ الْیَوْمَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فَانْطَلَقَ إِلْیَاسُ وَ سَارَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ أُخْرَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَنْزِلِهَا فَرَفَعَ یَدَیْهِ بِالدُّعَاءِ وَ اجْتَهَدَ حَتَّی أَحْیَا اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ بِقُدْرَتِهِ یُونُسَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَلَمَّا عَاشَ انْصَرَفَ إِلْیَاسُ وَ لَمَّا صَارَ (5)ابْنَ أَرْبَعِینَ سَنَةً أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَی قَوْمِهِ کَمَا قَالَ وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ

ص: 395


1- خدعة لیغتر بذلک الکاتب فیحکی ذلک لا لیأس. راجع العرائس.
2- فی بعض الکتب: أوحی اللّه الی الیاس علیه السلام إن کل ما جاءک عنه مکر و کذب لیظفر بک، و ان الملک إن أخبرته رسله أنک لقیت هذا الرجل و لم یأت بک إلیه اتهمه و عرف أنه قد داهن فی أمرک فلم یأمن أن یقتله فانطلق معه و انی سأشغله عنکما و اضاعف علی ابنه البلاء فاذا هو مات فارجع عنه و لا تقم عنده، فذهب معه و رجع سالما. الخبر منه رحمه اللّه. قلت: ذکره کذلک الثعلبی فی العرائس.
3- فیه سقط ظاهر، یستفاد صحیحه ممّا حکی المصنّف قبل ذلک فی الهامش.
4- فی العرائس بعد ذلک: و ذلک لانه قد شغلنی عنه موت ابنک و الجزع علیه، و لم أکن أحسبک الا قد استوثقت منه فأطرق عنه لاجب و ترکه.
5- أی یونس.

ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ وَ عَلَا إِلَی إِلْیَاسَ بَعْدَ سَبْعِ سِنِینَ مِنْ یَوْمَ أَحْیَا اللَّهُ یُونُسَ سَلْنِی أُعْطِکَ فَقَالَ تُمِیتُنِی فَتُلْحِقُنِی بِآبَائِی فَإِنِّی قَدْ مَلَلْتُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَبْغَضْتُهُمْ فِیکَ (1)فَقَالَ تَعَالَی جَلَّتْ قُدْرَتُهُ مَا هَذَا بِالْیَوْمِ الَّذِی أُعْرِی مِنْکَ الْأَرْضَ وَ أَهْلَهَا وَ إِنَّمَا قِوَامُهَا بِکَ وَ لَکِنْ سَلْنِی أُعْطِکَ فَقَالَ إِلْیَاسُ فَأَعْطِنِی ثَارِی مِنَ الَّذِینَ أَبْغَضُونِی فِیکَ فَلَا تُمْطِرْ عَلَیْهِمْ سَبْعَ سِنِینَ قَطْرَةً إِلَّا بِشَفَاعَتِی (2)فَاشْتَدَّ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ الْجُوعُ وَ أَلَحَّ عَلَیْهِمُ الْبَلَاءُ وَ أَسْرَعَ الْمَوْتُ فِیهِمْ وَ عَلِمُوا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ دَعْوَةِ إِلْیَاسَ فَفَزِعُوا إِلَیْهِ وَ قَالُوا نَحْنُ طَوْعُ یَدِکَ فَهَبَطَ إِلْیَاسُ مَعَهُمْ وَ مَعَهُ تِلْمِیذٌ لَهُ الْیَسَعُ وَ جَاءَ إِلَی الْمَلِکِ فَقَالَ أَفْنَیْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِالْقَحْطِ فَقَالَ قَتَلَهُمُ الَّذِی أَغْوَاهُمْ فَقَالَ ادْعُ رَبَّکَ یَسْقِیهِمْ فَلَمَّا جَنَّ اللَّیْلُ قَامَ إِلْیَاسُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ دَعَا اللَّهَ ثُمَّ قَالَ لِلْیَسَعِ انْظُرْ فِی أَکْنَافِ السَّمَاءِ مَا ذَا تَرَی فَنَظَرَ فَقَالَ أَرَی سَحَابَةً فَقَالَ أَبْشِرُوا بِالسِّقَاءِ فَلْیُحْرِزُوا (3)أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْتِعَتَهُمْ مِنَ الْغَرَقِ فَأَمْطَرَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ السَّمَاءَ وَ أَنْبَتَتْ لَهُمُ الْأَرْضُ فَقَامَ إِلْیَاسُ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ وَ هُمْ صَالِحُونَ ثُمَّ أَدْرَکَهُمُ الطُّغْیَانُ وَ الْبَطَرُ فَجَهَدُوا حَقَّهُ وَ تَمَرَّدُوا فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوّاً قَصَدَهُمْ وَ لَمْ یَشْعُرُوا بِهِ حَتَّی رَهِقَهُمْ (4)فَقَتَلَ الْمَلِکَ وَ زَوْجَتَهُ وَ أَلْقَاهُمَا فِی بُسْتَانِ الَّذِی قَتَلَتْهُ زَوْجَةُ الْمَلِکِ ثُمَّ وَصَّی إِلْیَاسُ إِلَی الْیَسَعِ وَ أَنْبَتَ اللَّهُ لِإِلْیَاسَ الرِّیشَ وَ أَلْبَسَهُ النُّورَ وَ رَفَعَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَذَفَ بِکِسَائِهِ مِنَ الْجَوِّ عَلَی الْیَسَعِ فَنَبَّأَهُ اللَّهُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَوْحَی إِلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ فَکَانَ بَنُو إِسْرَائِیلَ یُعَظِّمُونَهُ وَ یَهْتَدُونَ بِهُدَاهُ (5).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: ابن عباس گفت: یوشع بن نون بعد از موسی، بنی اسراییل را به شام برد و آن جا سکونت داد و آن جا را در بین آن ها تقسیم کرد. پس عشیره­ای از آنان در سرزمین بعلبک ساکن شدند و آن نسلی است که الیاس نبی خدا از آن­ها است. خداوند پادشاهی را برای آن ها فرستاد و او آن ها را به پرستش بتی به نام بعل تحریک کرد - فریب داد -. که خداوند فرمود: « وَإِنَّ إِلْیَاسَ لَمِنْ الْمُرْسَلِینَ *إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَلَا تَتَّقُونَ *أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ *اللَّهَ رَبَّکُمْ وَرَبَّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ *فَکَذَّبُوهُ » و پادشاه همسر ظالمی داشت که هرگاه او آن جا نبود جانشینش بود و در بین مردم حکومت می کرد. و آن زن یک نویسنده حکیم داشت که سیصد انسان مؤمن که آن زن قصد کشتن آن ها را داشت، نجات داده بود. زنی زناکارتر از او در روی سرزمین نبود که با هفت پادشاه قوم بنی اسراییل ازدواج کرده بود که جدا از نوادگانش، نود بچه به دنیا آورده بود. پادشاه همسایه­ای صالح داشت که بوستانی داشت که در کنار قصر پادشاه از طریق آن بستان زندگی می­کرد، و پادشاه او را گرامی می داشت. روزی پادشاه به مسافرت رفت و زنش وقت را غنیمت شمرد و عبد صالح را کشت و بوستانش را به زور از خانواده و فرزندانش گرفت و آن کارش خشم خدا را برانگیخت. وقتی پادشاه برگشت زنش این خبر را به او داد. پادشاه به او گفت: کار درستی نکردی. خداوند الیاس نبی را بر آن ها مبعوث کرد که آن ها را به عبادت خداوند دعوت می کرد. آن ها او را دروغگو خواندند و او را طرد کردند و به او اهانت کردند و او را تهدید کردند ولی او بر کارهای آن ها صبر کرد و اذیت آن ها را تحمل کرد

ص: 393

و بار دیگر آن ها را به سوی خداوند دعوت کرد ولی آن ها فقط سرکش­تر می­شدند. سپس خداوند با خود عهد بست که اگر توبه نکنند پادشاه و آن زن خطاکار را نابود کند ، و پیامبر، آن ها را بر این وعده الهی آگاه کرد. ولی آن ها نسبت به او خشمگین تر شدند و به عذاب و کشتن او مصمم تر شدند. او از آن ها فرار کرد و به بلندترین کوه در آن جا پناه برد، و تنهایی هفت سال در آن جا زندگی کرد که از گیاهان و میوه ها تغذیه می کرد و خداوند جایش را برای آن ها مخفی کرده بود. خداوند عزیزترین فرزندان پادشاه را مریض کرد تا این که از سلامتی او نامید شدند و از پرستشگران بتها برای شفای او طلب شفاعت کردند ولی فایده ای نداشت، پس مردم را به سوی کوهی که الیاس در آن بود، فرستادند و آنان می­گفتند: ای الیاس به سوی ما پایین بیا و برایمان طلب شفاعت کن. الیاس از کوه پایین آمد و به آن ها گفت: خداوند مرا بر شما و کسانی که پشت شما هستند فرستاد پس پیام خدا را بشنوید. خدا می­گوید: به سوی پادشاه برگردید و به او بگویید که: من همان خدایی هستم که جز من خدایی دیگر نیست و خدای قوم بنی اسراییل هستم. و من آن ها را آفریده ام و من هستم که به آن ها روزی می دهم و من آن ها را زندگی دادم و آن ها را می میرانم و به آن ها نفع و ضرر می رسانم و تو شفای فرزندت را از غیر من می خواهی؟ هنگامی که نزد پادشاه برگشتند و جریان را برای او تعریف کردند، خشمگین شد و گفت: چه چیزی مانع شما شد که وقتی او را دیدید به او حمله کنید و او را ببندید و برای من بیاورید، او دشمن من است. گفتند: وقتی که به نزد ما آمد ترسی بر دل هایمان وارد کرد. پس پنجاه نفر از قدرتمندان قومش را فراخواند و از آن ها خواست تا او را فریب دهند و به دروغ به او بگویند که به او ایمان آورده اند و او فریبشان را بخورد و این گونه خود را در اختیار آنان بگذارد. سپس راهی شدند تا به آن کوهی که الیاس در آن بود، رسیدند. سپس در آن پخش شدند و با صدای بلند او را فریاد می زدند و به او می گفتند: ای پیامبر خدا، خودت را بر ما ظاهر کن، ما به تو ایمان آورده ایم. وقتی الیاس صدای آن ها را شنید به ایمان آن ها دل خوش کرد. او در یک غار پنهان شده بود. گفت: خدایا اگر در ایمانشان صادق هستند پس به من اجازه بده تا به سوی آن ها بروم و اگر دروغ می گویند آن ها را نابود کن و گلوله آتش را به سوی آن ها پرتاب کن. هنوز حرف الیاس تمام نشده بود تا این که از از هر طرف بر روی آن ها آتش بارید و آتش گرفتند و خبر آن به گوش پادشاه رسید و خشمش نسبت به او شدت گرفت. سپس نویسنده مؤمن همسرش را فراخواند و همراه او گروهی را به کوه فرستاد و به او گفت: وقت آن رسیده است که توبه کنم. ما را به سوی او ببر تا او به سوی ما برگردد و ما را به آن چه که خدا راضی می­شود

ص: 394

امر و نهی کند. پس به قومش دستور داد تا از بت ها دوری کنند. پس آن نویسنده و آن گروه از مردم که انتخاب کرده بود، به راه افتادند. و از کوهی که الیاس در آن بود، بالا رفتند. الیاس را صدا زد و الیاس صدای او را شناخت. سپس خداوند به او وحی کرد که نزد برادر نیکوکارت برو و با او دست بده و سلام بگو. مؤمن به الیاس گفت: این پادشاه ستمگر و قومش مرا به نزد تو فرستادند. سپس جریان را برایش تعریف کرد و گفت: من می ترسم اگر بدون تو پیشش برگردم من را بکشد. خدای عز و جل به الیاس وحی کرد که هر آن چه که برایت تعریف کردند یک حیله است می­خواهند با آن بر تو چیره شوند. ولی من نمی­گذارم به این مؤمن آسیبی برساند و سر او را گرم می­کنم به این که پسرش را می­میرانم. هنگامی که آنان نزد پادشاه رفتند خدا بیماری پسرش را زیاد کرد و فوت کرد. و در آن هنگام الیاس سالم به مکانش برگشت. وقتی که ناراحتی پادشاه برای مرگ پسرش از بین رفت از نویسنده در باره کسی پرسید که او را آورده است. نویسنده گفت: از او خبری ندارم.

سپس الیاس از کوه پایین آمد و به مدت شش ماه در نزد مادر یونس بن متی ماند، آن وقت یونس نوزاد بود. بعد از آن الیاس به مکان خودش برگشت و چیزی نگذشته بود که بچه آن زن هنگامی که او را از شیر گرفت، فوت کرد این برای او بلای سختی بود. برای پیدا کردن الیاس از خانه خارج شد و از کوه بالا رفت تا این که الیاس را پیدا کرد. به او گفت: من با مرگ پسرم مصیبت­زده شدم و خداوند به من الهام کرد که از تو در نزد خداوند طلب شفاعت کنم تا پسرم را برایم زنده کند. من بعد از مرگش او را رها کرده و دفن نکردم و جای او را پنهان نگه­داشته­ام. الیاس به او گفت: پسرت چند وقت است که مرده است؟ گفت: با امروز هفت روز می شود، الیاس با او راهی شد و هفت روز دیگر گذشت تا این که به منزل آن زن رسید. سپس الیاس دعا کرد و تلاش کرد تا این که خداوند متعال یونس را زنده کرد. هنگامی که یونس زنده شد الیاس به مکان خودش برگشت و وقتی یونس چهل ساله شد خدا او را بر قومش به پیامبری مبعوث کرد. آن طور که فرمود: «و أرسلناه إلی مائة ألف أ یزیدون»

ص: 395

و سپس خداوند هفت سال بعد از زنده شدن یونس به الیاس وحی کرد که از من بخواه تا به تو بدهم. الیاس گفت: مرا می­میرانی تا به پدرانم ملحق کنی. من از قوم بنی اسراییل خسته شده­ام و به خاطر تو از آنان خشمگین هستم. خداوند به او فرمود: هنوز وقت آن نرسیده که زمین و مردمش را از وجود برکت تو خالی کنم. قوام و وجود زمین و مردمش به وجود تو بستگی دارد. ولی چیزی غیر از مرگت از من بخواه تا به تو بدهم. الیاس گفت: انتقامم را از کسانی که من را به خاطر تو خشمگین کردند، بگیر. هفت سال به آن ها باران نباران حتی یک قطره جز این که خودم بر آن ها شفاعت کنم. سپس در آن مدت گرسنگی بر آن ها سخت شد و بلا و مصیبت بر آن ها فشار آورد و همگی به مرگ نزدیک شده بودند و فهمیدند که این بلا و مصیبت و قحطی را الیاس برای آن ها دعا کرده است. سپس به او پناه بردند و گریه و زاری کردند و گفتند: ما گوش به فرمان تو هستیم. الیاس با آن ها که شاگردش یسع در بین آن ها بود و به پایین کوه آمد و به سوی پادشاه رفت. پادشاه به او گفت: بنی اسراییل را با قحطی نابود کردی. الیاس گفت: آن کسی که آن ها را گمراه کرده، آن ها را نابود کرده است. پادشاه گفت: از پروردگارت بخواه که برای آن ها باران ببارد. هنگامی که شب شد الیاس ایستاد و از خداوند خواست. سپس به یسع گفت: به گوشه و کنار آسمان نگاه کن، چه می­بینی؟ یسع به آسمان نگاه کرد و گفت: یک ابر می­بینم. الیاس گفت: آن ها را به باران بشارت بده و خود و مالشان را از غرق شدن حفظ کنند. سپس خداوند برای آن ها باران فرستاد و زمین برایشان سرسبز کرد. الیاس در بین آنان که همگی انسان­های صالح بودند، ایستاد. و بعد از آن سرکش و طاغی شدند و حق پیامبر را ضایع کردند و در برابر او سرکشی کردند. سپس خداوند دشمنی را بر آن چیره کرد که قصد جنگ با آن ها را کرده بود ولی آن ها نفهمیده بودند تا این که آن ها نابود کرد. پادشاه و همسرش را کشت و آن ها را در آن بوستانی که صاحبش را زن پادشاه کشته بود، انداخت. سپس الیاس، یسع را جانشین خود کرد و خداوند برای الیاس بال رویاند و او را با نور پوشانید و او را به آسمان ها بالا برد و سپس از آسمان ها عبای او را برای یسع انداخت و خداوند او را بر بنی اسرائیل به پیامبری مبعوث کرد و به او وحی فرستاد و او را تأیید کرد و قوم بنی اسراییل او را بزرگ می­داشتند و از نور هدایت او پیروی می کردند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

الکظم محرکة الحلق أو الفم أو مخرج النفس و قال الطبرسی اختلف

ص: 396


1- فی العرائس: فانی قد مللت بنی إسرائیل و ملونی، و أبغضتهم و ابغضونی.
2- و فی بعض الروایات: ان اللّه لم یجبه الی سبع سنین، و قال: أنا أرحم بخلقی من ذلک فکان الیاس ینقص إلی أن بلغ ثلاث سنین فأجابه الی ذلک. منه رحمه اللّه. قلت: ذکره الثعلبی فی العرائس.
3- أی فلیحفظوا أنفسهم.
4- أی حتّی لحقهم.
5- قصص الأنبیاء مخطوط، و الظاهر أن الحدیث مختصر، یوجد مفصله فی العرائس، و ذکرنا منه قبلا بعض ما کان دخیلا فی صحة المعنی و نظمه، و الحدیث کما تری من مرویات العامّة و قصصهم، أورده الصدوق بإسناده عنهم فی کتابه.

فی إلیاس فقیل هو إدریس عن ابن مسعود و قتادة و قیل هو من أنبیاء بنی إسرائیل من ولد هارون بن عمران ابن عم الیسع و هو إلیاس بن یاسین (1)بن فنحاص بن العیزار بن هارون بن عمران عن ابن عباس و محمد بن إسحاق و غیرهما قالوا إنه بعث بعد حزقیل لما عظمت الأحداث فی بنی إسرائیل و کان یوشع لما فتح الشام بوأها بنی إسرائیل و قسمها بینهم فأحل سبطا منهم ببعلبک و هم سبط إلیاس بعث فیهم نبیا إلیهم فأجابه الملک ثم إن امرأته حملته علی أن ارتد و خالف إلیاس و طلبه لیقتله فهرب إلی الجبال و البراری و قیل إنه استخلف الیسع علی بنی إسرائیل و رفعه الله تعالی من بین أظهرهم و قطع عنه لذة الطعام و الشراب و کساه الریش فصار إنسیا ملکیا أرضیا سماویا و سلط الله علی الملک و قومه عدوا لهم فقتل الملک و امرأته و بعث الله الیسع رسولا فآمنت به بنو إسرائیل و عظموه و انتهوا إلی أمره عن ابن عباس و قیل إن إلیاس صاحب البراری و الخضر صاحب الجزائر و یجتمعان فی کل یوم عرفة بعرفات و ذکر وهب أنه ذو الکفل و قیل هو الخضر علیه السلام و قال الیسع هو ابن أخطوب بن العجوز (2).

**[ترجمه]الکظم با حرکت همه حروف؛ یعنی حلق یا دهان یا محل خروج نفس. طبرسی می گوید:

ص: 396

در مورد الیاس اختلاف است. ابن مسعود و قتاده روایت می کنند که او ادریس بوده است. از ابن عباس و محمد بن اسحاق و غیر از آن دو روایت است که: او از پیامبران بنی اسراییل بوده است و از فرزندان هارون پسر عمران و پسرعموی یسع بوده است. و او الیاس بن یاسین بن فنحاص بن العیزار بن هارون بن عمران بوده است. می گویند: که او بعد از حزقیل هنگامی که اتفاقات بزرگی در بین بنی اسراییل افتاد به پیامبری برگزیده شد. و یوشع هنگامی که سرزمین شام را فتح کرد بنی اسراییل را در آن جا سکنی داد و آن جا را در بین آن ها تقسیم کرد. یک نسل او را در بعلبک ساکن کرد و آن ها نسل الیاس بودند که خداوند او را به پیامبری نزد آنان فرستاد و پادشاه او را پذیرفت ولی همسر پادشاه، پادشاه را ترغیب کرد تا مرتد شود و با او مخالفت کرد و خواستار کشتن او شد. سپس الیاس به سوی کوهها و بیابان ها فرار کرد. از ابن عباس روایت است که: او جانشین یسع در پیامبری بر قوم بنی اسراییل شد. و خداوند او را از میان آنان به آسمان ها برد و لذت خوردن و نوشیدن را از او گرفت و به او بال عطا کرد، پس انسانی فرشته­ای و در عین حال زمینی و آسمانی شد. و خداوند بر پادشاه و قومش دشمنی را مسلط کرد که پادشاه و همسرش را کشت و یسع را به پیامبری بر آن ها فرستاد که بنی اسراییل بر او ایمان آوردند و به او احترام گذاشتند و تا آخر کارش با او همراه بودند. و گفته شده که: الیاس، همراه بیابان ها و خضر، همراه جزیره ها بوده است، و در هر روز عرفه در عرفات گرد می­آیند، و وهب ذکر کرده بود که او ذوالکفل است، و گفته شده: او خضر علیه السلام است؛ و گفت: یسع، پسر اخطوب پسر عجوز است. - . مجمع البیان 8 : 457 -

**[ترجمه]

«3»

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی أَوْ غَیْرِهِ عَنْ قُتَیْبَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَیْکُمْ بِالْکَرَفْسِ فَإِنَّهُ طَعَامُ إِلْیَاسَ وَ الْیَسَعِ وَ یُوشَعَ بْنِ نُونٍ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم فرموده است که: کرفس زیاد بخورید، چون آن غذای الیاس و یسع و یوشع بن نون بوده است. - . فروع الکافی 2 : 281 -

**[ترجمه]

«4»

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْجَرِیشِ (4)عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ بَیْنَا أَبِی یَطُوفُ بِالْکَعْبَةِ إِذَا رَجُلٌ مُعْتَجِرٌ (5)قَدْ قُیِّضَ لَهُ (6)فَقَطَعَ عَلَیْهِ

ص: 397


1- هکذا فی نسخ، و فی نسخة: إلیاس بن یستر، و هو وهم و الصواب ما اخترناه فی المتن، علی ما یوجد فی الطبریّ و العرائس و الکامل، و أمّا البغدادیّ فی المحبر فقال: إلیاس بن تشبین ابن العازر بن الکاهن بن هارون.
2- مجمع البیان 8: 457.
3- فروع الکافی 2: 281.
4- فی نسخة: الجریش الرازیّ.
5- الاعتجار هو أن یلف العمامة علی رأسه و یرد طرفها علی وجهه، و لا یعمل شیئا تحت ذقنه.
6- أی جی ء به من حیث لا یحتسب. و الأسبوع: سبع مرّات، أی فقطع طوافه و لم یدعه حتی یطوف سبع مرّات.

أُسْبُوعَهُ حَتَّی أَدْخَلَهُ إِلَی دَارٍ جَنْبِ الصَّفَا فَأَرْسَلَ إِلَیَّ فَکُنَّا ثَلَاثَةً فَقَالَ مَرْحَباً یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِی وَ قَالَ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ بَعْدَ آبَائِهِ یَا أَبَا جَعْفَرٍ إِنْ شِئْتَ فَأَخْبِرْنِی وَ إِنْ شِئْتَ فَأَخْبَرْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ سَلْنِی وَ إِنْ شِئْتَ سَأَلْتُکَ وَ إِنْ شِئْتَ فَاصْدُقْنِی وَ إِنْ شِئْتَ صَدَقْتُکَ (1)قَالَ کُلَّ ذَلِکَ أَشَاءُ قَالَ فَإِیَّاکَ أَنْ یَنْطِقَ لِسَانُکَ عِنْدَ مَسْأَلَتِی بِأَمْرٍ تُضْمِرُ لِی غَیْرَهُ (2)قَالَ إِنَّمَا یَفْعَلُ ذَلِکَ مَنْ فِی قَلْبِهِ عِلْمَانِ یُخَالِفُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَی أَنْ یَکُونَ لَهُ عِلْمٌ فِیهِ اخْتِلَافٌ قَالَ هَذِهِ مَسْأَلَتِی وَ قَدْ فَسَّرْتَ طَرَفاً مِنْهَا أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ الَّذِی لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ مَنْ یَعْلَمُهُ قَالَ أَمَّا جُمْلَةُ الْعِلْمِ فَعِنْدَ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ أَمَّا مَا لَا بُدَّ لِلْعِبَادِ مِنْهُ فَعِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ قَالَ فَفَتَحَ الرَّجُلُ عُجْرَتَهُ (3)وَ اسْتَوَی جَالِساً وَ تَهَلَّلَ وَجْهُهُ وَ قَالَ هَذِهِ أَرَدْتُ وَ لَهَا أَتَیْتُ زَعَمْتَ أَنَّ عِلْمَ مَا لَا اخْتِلَافَ فِیهِ مِنَ الْعِلْمِ عِنْدَ الْأَوْصِیَاءِ فَکَیْفَ یَعْلَمُونَهُ قَالَ کَمَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ مَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ یَرَی لِأَنَّهُ کَانَ نَبِیّاً وَ هُمْ مُحَدَّثُونَ وَ أَنَّهُ کَانَ یَفِدُ إِلَی اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَیَسْمَعُ الْوَحْیَ وَ هُمْ لَا یَسْمَعُونَ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ سَآتِیکَ بِمَسْأَلَةٍ صَعْبَةٍ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الْعِلْمِ مَا لَهُ لَا یَظْهَرُ کَمَا کَانَ یَظْهَرُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ فَضَحِکَ (4)أَبِی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ قَالَ أَبَی اللَّهُ أَنْ یَطَّلِعَ عَلَی عِلْمِهِ إِلَّا مُمْتَحَناً لِلْإِیمَانِ بِهِ کَمَا قَضَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یَصْبِرَ عَلَی أَذَی قَوْمِهِ وَ لَا یُجَاهِدَهُمْ إِلَّا بِأَمْرِهِ فَکَمْ مِنِ اکْتِتَامٍ قَدِ اکْتَتَمَ بِهِ حَتَّی قِیلَ لَهُ فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ وَ ایْمُ اللَّهِ أَنْ لَوْ صَدَعَ قَبْلَ

ص: 398


1- من صدق الحدیث: أنبأه بصدق.
2- أی لا تخبرنی بشی ء یکون فی علمک شی ء آخر تلزمک لاجله القول بخلاف ما أخبرت کما فی أکثر علوم أهل الضلال فانه یلزمهم أشیاء لا یقولون بها؛ و قیل: المراد: أخبرنی بعلم یقینی لا یکون عندک احتمال خلافه، فقوله علیه السلام: علمان أی احتمالان متناقضان، أو المراد: لا تکتم منی شیئا من الاسرار و اللّه یعلم. منه طاب ثراه. قلت: أو المعنی: اخبرنی بما أردت ظاهره و ما لم تهم فیه.
3- فی نسخة: عجیرته، أی طرف العمامة التی ردّ علی وجهه. تهلل وجهه أی تلأتلأ.
4- فضحک علیه السلام لما رأی أنّه تجاهل عنها و هو عالم بها.

ذَلِکَ لَکَانَ آمِناً وَ لَکِنَّهُ إِنَّمَا نَظَرَ فِی الطَّاعَةِ وَ خَافَ الْخِلَافَ فَلِذَلِکَ کَفَّ (1)فَوَدِدْتُ أَنَّ عَیْنَیْکَ تَکُونُ مَعَ مَهْدِیِّ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ الْمَلَائِکَةُ بِسُیُوفِ آلِ دَاوُدَ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ یُعَذِّبُ أَرْوَاحَ الْکَفَرَةِ مِنَ الْأَمْوَاتِ وَ یُلْحِقُ بِهِمْ أَرْوَاحَ أَشْبَاهِهِمْ مِنَ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ أَخْرَجَ (2)سَیْفاً ثُمَّ قَالَ هَا إِنَّ هَذَا مِنْهَا قَالَ فَقَالَ أَبِی إِی وَ الَّذِی اصْطَفَی مُحَمَّداً عَلَی الْبَشَرِ قَالَ فَرَدَّ الرَّجُلُ اعْتِجَارَهُ وَ قَالَ أَنَا إِلْیَاسُ مَا سَأَلْتُکَ عَنْ أَمْرِکَ وَ لِی مِنْهُ جَهَالَةٌ (3)غَیْرَ أَنِّی أَحْبَبْتُ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْحَدِیثُ قُوَّةً لِأَصْحَابِکَ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ بِطُولِهِ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ وَ ذَهَبَ فَلَمْ أَرَهُ (4).

**[ترجمه]کافی: از امام جواد علیه السلام روایت می کنند که: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم طواف کعبه را می­کرد که مرد عمامه داری که با آن صورتش را پوشانده بود، جلوی او ظاهر شد و طواف او را قطع کرد

ص: 397

و اجازه نداد هفت دور طواف را تمام کند و او را به خانه ای در کنار تپه صفا وارد کرد، پس را نزد من فرستاد و ما با هم سه نفر بودیم. گفت: سلام بر شما ای پسر رسول خدا! سپس دستش را بر روی سر من گذاشت و گفت: درود خدا بر تو باد ای امین مردم بعد از پدرانتش ای ابوجعفر، اگر می خواهی به من خبر بدهید و اگر می خواهید من تو را باخبر کنم. اگر می خواهی از من سؤال بپرس و اگر می خواهی من از تو بپرسم. و اگر می خواهی خبر راست را به من بده و اگر می خواهی من به تو خبر راست را بگویم. گفت: همه آن ها را می­خواهم. آن مرد گفت: پس مبادا هنگام پرسیدن من، چیزی خلاف آن را در دلت پنهان کنی؟. حضرت فرمود: کسی این کار را می کند که در سینه­اش دو علم داشته باشد و یکی از آن علوم مخالف علم دیگرش باشد، و خداوند متعال ابا دارد از این که علمی داشته باشد که در آن اختلاف باشد. آن مرد گفت: این سؤال من بود که یک بخش آن را جواب دادی؛ مرا از این علمی که در آن اختلاف نیست آگاه کن چه کسی این علم را دارد؟ حضرت فرمود: همه علوم در نزد خداوند است و آن دسته از علوم که بندگان باید بدانند در نزد اوصیا است. سپس آن مرد عمامه اش را باز کرد و راست نشست و صورتش باز شد و گفت: این سؤال من بود و به این خاطر آمدم. فکر کردم علمی که در آن اختلاف وجود ندارد در نزد امامان است چگونه آن را یاد می گیرند؟ حضرت فرمود: آن چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم آن را یاد گرفته بود جز آن که آن ها آن چه را که رسول الله آن را می دید، نمی بینند. چون او پیامبر خدا بوده است ولی آن ها محدّث بودند و پیامبر از طرف خداوند برایش وحی می آمد و آن را می شنید ولی آن ها نمی شنیدند. آن مرد گفت: راست می­گویی، ای پسر رسول خدا. یک سؤال سخت برایت طرح می کنم. این علم چرا بر ما آشکار نمی شود آنچنانکه بر پیامبر صلی الله علیه و آله آشکار می­شد؟ پدرم خندید و گفت: خداوند کسی را از علم خود مطلع نمی­گرداند مگر آن که او را به ایمان به خود امتحان کرده است. چنانکه بر پیامبر صلی الله علیه و آله مقدر کرد که بر آزار و اذیت قومش صبر کند و فقط با دستور خداوند با آن ها بجنگد، و چقدر مسائل را کتمان کرد تا این که به ایشان فرمود: «اصدع بما تومر و أعرض عن المشرکین» به خدا سوگند اگر قبل از آن

ص: 398

آشکارا دعوت می شدند، ایمان می آوردند. ولی او از دستور خداوند اطاعت کرد و از خلاف دستور او ترسید و به خاطر این از آشکار کردن بعضی از چیزها که به صلاح امت نبود جلوگیری می کرد. دوست داشتم که چشمانت همراه مهدی این امت باشد و ملائکه با شمشیرهای قوم آل داود در بین زمین و آسمان ارواح مرده کافران و همچنین ارواح زنده کافر را عذاب می دادند. سپس آن مرد شمشیری بیرون آورد و گفت: این یکی از آن هاست. پدرم گفت: بله، سوگند به آن کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله را از همه انسان ها برگزید. فرمود: آن مرد عمامه­اش را به حالت اول درآورد و گفت: من الیاس هستم و چیزی از تو نپرسیدم که پاسخ آن را ندانم، فقط می­خواستم که این سخنان قوت قلب اصحابت بشود و این حدیث طولانی را ادامه داد تا این که گفت: سپس آن مرد ایستاد و رفت و دیگر او را ندیدم. - . اصول الکافی 1 : 242 – 244، 247 -

**[ترجمه]

«5»

-م، تفسیر الإمام علیه السلام قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِزَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُؤْمِنَکَ اللَّهُ مِنَ الْغَرَقِ وَ الْحَرَقِ وَ الشَّرَقِ (5)فَقُلْ إِذَا أَصْبَحْتَ بِسْمِ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا یَصْرِفُ السُّوءَ إِلَّا اللَّهُ بِسْمِ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا یَسُوقُ الْخَیْرَ إِلَّا اللَّهُ بِسْمِ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ مَا یَکُونُ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ بِسْمِ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ بِسْمِ اللَّهِ مَا شَاءَ اللَّهُ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَإِنَّ مَنْ قَالَهَا ثَلَاثاً إِذَا أَصْبَحَ أَمِنَ مِنْ الْحَرَقِ وَ الْغَرَقِ وَ الشَّرَقِ حَتَّی یُمْسِیَ وَ مَنْ قَالَهَا ثَلَاثاً إِذَا أَمْسَی أَمِنَ مِنَ الْحَرَقِ وَ الْغَرَقِ وَ الشَّرَقِ حَتَّی یُصْبِحَ وَ إِنَّ الْخَضِرَ وَ إِلْیَاسَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ یَلْتَقِیَانِ فِی کُلِّ مَوْسِمٍ فَإِذَا تَفَرَّقَا تَفَرَّقَا عَنْ هَذِهِ الْکَلِمَاتِ (6).

**[ترجمه]تفسیر امام العسکری: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم به زید بن أرقم فرمود: اگر می خواهی خداوند تو را از غرق شدن و سوختگی و گلوگیر شدن در امان نگهدارد، صبح هر روز بگو « بسم الله، ما شاء الله، هیچ کس به جز خداوند نمی تواند بدی را از انسان دفع کند؛ بسم الله، ما شاء الله، هیچ کس به جز خداوند انسان را به نیکی هدایت نمی­کند؛ بسم الله، ما شاء الله، هر نعمتی هست از خداست؛ بسم الله، ما شاء الله، لاحول ولا قوة الا بالله العلی العظیم. بسم الله، ما شاء الله، صلی الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین» هر کس هنگام صبح سه بار این را بگوید از سوختن و غرق شدن و گلوگیر شدن در امان می­ماند تا صبح کند. خضر و الیاس در هر موسم همدیگر را ملاقات می­کنند و هنگام جدایی از یکدیگر، این جملات را می گویند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«6»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِی زَمَانِ بَنِی إِسْرَائِیلَ رَجُلٌ یُسَمَّی إِلْیَا (7)

ص: 399


1- حاصل الجواب انه صلّی اللّه علیه و آله و سلم لم یکن یظهر ما یعلمه دائما، فانه کان فی بعض الاحیان یکتم أمورا لم یکن فی إظهارها مصلحة للامة. أو لم یکن یقتضیها مصلحة الظرف و الوقت.
2- أی الرجل المعتجر.
3- فی نسخة: ولی به جهالة. و فی المصدر: و بی منه جهالة.
4- أصول الکافی 1: 242- 244 و 247 راجع فهرست النجاشیّ ترجمة الحسن بن العباس فان للنجاشیّ کلاما فی الحدیث.
5- الشرق: الشق. و فی المصدر: السرق. من السرقة.
6- تفسیر الإمام: 6.
7- عد الیعقوبی فی تاریخه رؤساء الاسباط و عدد المرءوسین، و عد منهم الباب بن حیلون و قال: و عدد من معه سبعة و خمسون ألفا و أربع مائة رجل. فیحتمل اتّحادهما و أن أحدهما مصحف أو کما یأتی من المصنّف اتّحاده مع الیاس.

رَئِیسٌ عَلَی أَرْبَعِمِائَةٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَانَ مَلِکُ بَنِی إِسْرَائِیلَ هَوِیَ امْرَأَةً مِنْ قَوْمٍ یَعْبُدُونَ الْأَصْنَامَ مِنْ غَیْرِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَخَطَبَهَا فَقَالَتْ عَلَی أَنْ أَحْمِلَ الصَّنَمَ فَأَعْبُدَهُ فِی بَلْدَتِکَ فَأَبَی عَلَیْهَا ثُمَّ عَاوَدَهَا مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ حَتَّی صَارَ إِلَی مَا أَرَادَتْ فَحَوَّلَهَا إِلَیْهِ وَ مَعَهَا صَنَمٌ وَ جَاءَ مَعَهَا ثَمَانُمِائَةِ رَجُلٍ یَعْبُدُونَهُ فَجَاءَ إِلْیَا إِلَی الْمَلِکِ فَقَالَ مَلَّکَکَ اللَّهُ وَ مَدَّ لَکَ فِی الْعُمُرِ فَطَغَیْتَ وَ بَغَیْتَ فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ فَدَعَا اللَّهَ إِلْیَا أَنْ لَا یَسْقِیَهُمْ قَطْرَةً فَنَالَهُمْ قَحْطٌ شَدِیدٌ ثَلَاثَ سِنِینَ حَتَّی ذَبَحُوا دَوَابَّهُمْ فَلَمْ یَبْقَ لَهُمْ مِنَ الدَّوَابِّ إِلَّا بِرْذَوْنٌ یَرْکَبُهُ الْمَلِکُ وَ آخَرُ یَرْکَبُهُ الْوَزِیرُ وَ کَانَ قَدِ اسْتَتَرَ عِنْدَ الْوَزِیرِ أَصْحَابُ إِلْیَا یُطْعِمُهُمْ فِی سَرَبٍ فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ إِلَی إِلْیَا تَعَرَّضْ لِلْمَلِکِ فَإِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَتُوبَ عَلَیْهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ یَا إِلْیَا مَا صَنَعْتَ بِنَا قَتَلْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ إِلْیَا تُطِیعُنِی فِیمَا آمُرُکَ بِهِ فَأَخَذَ عَلَیْهِ الْعَهْدَ فَأَخْرَجَ أَصْحَابَهُ وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِثَوْرَیْنِ ثُمَّ دَعَا بِالْمَرْأَةِ فَذَبَحَهَا وَ أَحْرَقَ الصَّنَمَ وَ تَابَ الْمَلِکُ تَوْبَةً حَسَنَةً حَتَّی لَبِسَ الشَّعْرَ وَ أُرْسِلَ إِلَیْهِ الْمَطَرُ وَ الْخِصْبُ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: در زمان بنی اسراییل مردی به نام إلیا بود که

ص: 399

رئیس چهارصد نفر از مردم بنی اسراییل بود. پادشاه قوم بنی اسراییل عاشق زنی غیر از قوم خودش شده بود که بت پرست بودند و به او پیشنهاد ازدواج داد. آن زن گفت: به شرط آن که بت را با خودم بیاورم و آن را در شهر تو پرستش کنم. ولی او آن را نپذیرفت، و چند بار دیگر پی در پی نزد او رفت تا این که پادشاه بالاخره قبول کرد و آن زن را به شهر خود منتقل کرد در حالی که بتش همراهش بود و همراه آن زن هشتصد مرد آمدند که همگی بت پرست بودند. إلیا به نزد پادشاه آمد و به او گفت: خداوند تو را پادشاه کرد و عمرت را طولانی کرد ولی تو سرکشی و ستم کردی. پادشاه به إلیا توجهی نکرد سپس الیا دعا کرد تا خداوند حتی یک قطره باران برای آن ها نبارد. قحطی بزرگی به مدت سه سال بر آن ها نازل شد به طوری که تمام حیوانات خودشان را قربانی کردند و هیچ حیوان دیگری برای آن ها باقی نماند به جز اسبی که پادشاه و اسب دیگری که وزیر بر آن سوار می شدند. دوستان إلیا در نزد وزیر مخفی شده بودند و آن ها را گروه گروه غذا می داد. خداوند به الیا وحی کرد که به سوی پادشاه برو، می­خواهم توبه او را قبول کنم. پس نزد او آمد. پادشاه به الیا گفت: با ما چکار کردی، بنی اسراییل را نابود کردی؟ الیا گفت: در آن چه به تو دستور می­دهم مرا اطاعت می کنی؟ پس از او تعهد گرفت و اصحابش را بییرون آورد و دو گاو نر را برای خداوند قربانی کردند. سپس آن زن را صدا زد و او را قربانی کرد و آن بت را آتش زد و پادشاه توبه خوبی کرد و لباس پشمی پوشید و باران برای آن ها فرستاده شد و زمین سرسبز شد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«7»

-یر، بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُوسَی النُّمَیْرِیِّ قَالَ: جِئْتُ إِلَی بَابِ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَسْتَأْذِنَ عَلَیْهِ فَسَمِعْنَا صَوْتاً حَزِیناً یَقْرَأُ بِالْعِبْرَانِیَّةِ فَبَکَیْنَا حَیْثُ سَمِعْنَا الصَّوْتَ وَ ظَنَنَّا أَنَّهُ بَعَثَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ یَسْتَقْرِئُهُ فَأَذِنَ لَنَا فَدَخَلْنَا عَلَیْهِ فَلَمْ نَرَ عِنْدَهُ أَحَداً فَقُلْنَا أَصْلَحَکَ اللَّهُ سَمِعْنَا صَوْتاً بِالْعِبْرَانِیَّةِ فَظَنَنَّا أَنَّکَ بَعَثْتَ إِلَی رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ تَسْتَقْرِئُهُ قَالَ لَا وَ لَکِنْ ذَکَرْتُ مُنَاجَاةَ إِلْیَا لِرَبِّهِ فَبَکَیْتُ مِنْ ذَلِکَ قَالَ قُلْنَا وَ مَا کَانَ مُنَاجَاتُهُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ جَعَلَ یَقُولُ یَا رَبِّ أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی بَعْدَ طُولِ قِیَامِی لَکَ أَ تُرَاکَ مُعَذِّبِی بَعْدَ طُولِ صَلَاتِی لَکَ وَ جَعَلَ یُعَدِّدُ أَعْمَالَهُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی لَسْتُ أُعَذِّبُکَ قَالَ فَقَالَ یَا رَبِّ وَ مَا یَمْنَعُکَ أَنْ تَقُولَ لَا بَعْدَ نَعَمْ وَ أَنَا عَبْدُکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ قَالَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِّی إِذَا قُلْتُ قَوْلًا وَفَیْتَ بِهِ (2).

**[ترجمه]بصائر الدرجات: موسی النمیری روایت می­کند که به خانه امام باقر علیه السلام آمدم و اجازه ورود خواستم که یک صدای غمگین شنیدم که با زبان عبری چیزی می­خواند و وقتی آن صدا را شنیدیم، گریه کردیم و فکر کردیم که آن را برای یک مرد یهودی نوشته است و آن را با خود می خواند. سپس اجازه ورود به ما داد و داخل شدیم و کسی را نزد ایشان ندیدیم. به ایشان گفتیم: خداوند تو را خیر دهد، صدایی شبیه صدای عبری شنیدیم فکر کردیم که چیزی را برای مردی از اهل کتاب نوشته­ای و آن را با خود می­خوانی. فرمود: نه، مناجات الیا با خداوند را می­خواندم و به خاطر آن گریه کردم. به ایشان گفتیم: فدای شما شویم مناجات ایشان چه بوده است؟ فرمود: پروردگارا، آیا من را عذاب می­دهی در حالی که من همیشه تو را عبادت می­کردم؟ و آیا من را عذاب می­دهی در حالی که نمازهای طولانی برای عبادت تو خوانده­ام؟ و همینطوری اعمال نیکش را ذکر می­کرد که خداوند به او وحی کرد من تو را عذاب نمی­دهم. گفت: پروردگارا اگر چیزی باعث شود تا نظرت عوض شود چه؟ در حالی که من بنده تو هستم و تو اختیار مرا داری. خداوند وحی کرد که: من هروقت به کسی وعده بدهم به آن عمل می­کنم. - . بصائر الدرجات : 99 -

**[ترجمه]

بیان

لا یبعد اتحاد إلیاس و إلیا لتشابه الاسمین و القصص المشتملة علیهما.

ص: 400


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- بصائر الدرجات: 99.

**[ترجمه]یکی بودن الیاس و الیا به خاطر تشابه اسم ها و قصه های ذکر شده در مورد آن ها بعید نیست.

ص: 400

**[ترجمه]

«8»

-ج، الإحتجاج ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ رَوَاهُ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ فِیمَا احْتَجَّ بِهِ عَلَی جَاثَلِیقِ النَّصَارَی أَنْ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِنَّ الْیَسَعَ قَدْ صَنَعَ مِثْلَ مَا صَنَعَ عِیسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ مَشَی عَلَی الْمَاءِ وَ أَحْیَا الْمَوْتَی وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ فَلَمْ تَتَّخِذْهُ أُمَّتُهُ رَبّاً الْخَبَرَ (1).

**[ترجمه]احتجاج، توحید، عیون اخبار الرضا: در یک روایت طولانی که حسن بن نوفلی آن را از امام رضا علیه السلام در باب احتجاج ایشان بر جاثلیق مسیحی آورده است. فرمود: یسع معجزاتی مانند حضرت عیسی داشت. بر روی آب راه رفت، مردگان را زنده کرد، بیماران پیسی دار و ناعلاج را شفا داد، ولی امتش او را خدای خودشان قرار ندادند. - . الاحتجاج : 228 توحید الصدوق : 434 عیون اخبار الرضا : 90 -

**[ترجمه]

«9»

-قب، المناقب لابن شهرآشوب رُوِیَ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَمِعَ صَوْتاً مِنْ قُلَّةِ جَبَلٍ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ الْأُمَّةِ الْمَرْحُومَةِ الْمَغْفُورَةِ فَأَتَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا بِشَیْخٍ أَشْیَبَ قَامَتُهُ ثَلَاثُمِائَةِ ذِرَاعٍ (2)فَلَمَّا رَأَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَانَقَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّنِی آکُلُ فِی کُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً وَاحِدَةً وَ هَذَا أَوَانُهُ فَإِذَا هُوَ بِمَائِدَةٍ أُنْزِلَ (3)مِنَ السَّمَاءِ فَأَکَلَا وَ کَانَ إِلْیَاسَ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4).

**[ترجمه]مناقب ابن شهر آشوب: از انس روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم از قله ی یک کوه صدایی شنید که می گفت: خدایا من را جزء امتی قرار بده که به آن ها رحم می کنی و آن ها را می بخشی؛ که ناگهان یک مرد پیر که صاحب آن صدا بود نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم آمد؛ که قد او 300 ذراع بود. وقتی که رسول الله او را دید، بغلش کرد. سپس گفت: من هر سال یک بار غذا می خورم و این ظرف هایش هستند که یک غذای آسمانی بود و آن 2 با هم آن را خوردند و آن مرد الیلاس بود. - . مناقب آل أبی طالب 1 : 118- 119 -

**[ترجمه]

«10»

-فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ أَ تَدْعُونَ بَعْلًا قَالَ کَانَ لَهُمْ صَنَمٌ یُسَمُّونَهُ بَعْلًا وَ سَأَلَ رَجُلٌ أَعْرَابِیّاً عَنْ نَاقَةٍ وَاقِفَةٍ فَقَالَ لِمَنْ هَذِهِ النَّاقَةُ فَقَالَ الْأَعْرَابِیُّ أَنَا بَعْلُهَا وَ سُمِّیَ الرَّبُّ بَعْلًا ثُمَّ ذَکَرَ عَزَّ وَ جَلَّ آلَ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ فَقَالَ وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ سَلَامٌ عَلَی آلِ یَاسِینَ (5)فَقَالَ یَاسِینُ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِمْ (6).

أقول:

روی الثعلبی بإسناده عن رجل من أهل عسقلان أنه کان یمشی بالأردن عند نصف النهار فرأی رجلا فقال یا عبد الله من أنت فجعل لا یکلمنی فقلت یا عبد الله من أنت (7)قال أنا إلیاس قال فوقعت علی رعدة (8)فقلت ادع الله أن یرفع عنی ما

ص: 401


1- الاحتجاج: 228، توحید الصدوق: 434، عیون الأخبار: 90 راجع الخبر الثامن من باب قصة حزقیل و ذیله.
2- فیه غرابة جدا و کذا فیما بعده، و الحدیث من مرویات العامّة کما تری.
3- فی المصدر: أنزلت.
4- مناقب آل أبی طالب 1: 118- 119.
5- باضافة آل علی یاسین، علی قراءة نافع و ابن عامر و یعقوب.
6- تفسیر القمّیّ: 559- 560.
7- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: فقال: یا عبد اللّه من أنت؟ قال: أنا الیاس. و هو الصحیح.
8- فی المصدر: رعدة شدیدة.

أجد حتی أفهم حدیثک و أعقل عنک قال فدعا لی بثمان دعوات (1)یا بر یا رحیم یا حنان یا منان یا حی یا قیوم و دعوتین بالسریانیة فلم أفهمهما (2)فرفع الله عنی ما کنت أجد فوضع کفه بین کتفی فوجدت بردها بین ثدیی (3)فقلت له یوحی إلیک الیوم قال منذ بعث محمد رسولا فإنه لیس یوحی إلی قال قلت له فکم من الأنبیاء الیوم أحیاء قال أربعة اثنان فی الأرض و اثنان فی السماء ففی السماء عیسی و إدریس علیهما السلام و فی الأرض إلیاس و الخضر علیهما السلام قلت کم الأبدال (4)قال ستون رجلا خمسون منهم من لدن عریش المصر (5)إلی شاطئ الفرات و رجلان بالمصیصة و رجل بعسقلان و سبعة فی سائر البلاد و کلما أذهب الله تعالی بواحد منهم جاء سبحانه بآخر بهم یدفع الله عن الناس البلاء و بهم یمطرون قلت فالخضر أنی یکون قال فی جزائر البحر قلت فهل تلقاه قال نعم قلت أین قال بالموسم قلت فما یکون من حدیثکما قال یأخذ من شعری و آخذ من شعره قال و ذاک حین کان بین مروان بن الحکم و بین أهل الشام القتال فقلت فما تقول فی مروان بن الحکم قال ما تصنع به رجل جبار عات علی الله عز و جل القاتل و المقتول و الشاهد فی النار قلت فإنی شهدت فلم أطعن برمح و لم أرم بسهم و لم أضرب بسیف و أنا أستغفر الله تعالی من ذلک المقام لن أعود (6)إلی مثله أبدا قال أحسنت هکذا فکن فإنی و إیاه قاعدان (7)إذ وضع بین یدیه رغیفان أشد بیاضا من الثلج فأکلت أنا و هو رغیفا و بعض آخر ثم رفع فما رأیت

ص: 402


1- فی المصدر: و هن: یا بر اه.
2- فی المصدر زیادة و هی: و قیل: هما «باهیا شراهیا» و لعلّ الصحیح «آهیة اشراهیة» و الأول بمعنی واجب الوجود.
3- فی المصدر: بین یدی. و لعله مصحف.
4- حدیث الابدال رواه العامّة و هو بالوضع أشبه.
5- فی المصدر: من لدن عریش مصر.
6- فی المصدر: أن أعود.
7- فی المصدر: قال فبینما أنا و إیاه قاعدان.

أحدا وضعه و لا أحدا رفعه و له ناقة (1)ترعی فی واد الأردن فرفع رأسه إلیها فما دعاها حتی جاءت فبرکت بین یدیه فرکبها قلت أرید (2)أن أصحبک قال إنک لا تقدر علی صحبتی قال إنی خلق (3)ما لی زوجة و لا عیال فقال تزوج و إیاک و النساء الأربع إیاک و الناشزة و المختلعة و الملاعنة و المبارءة و تزوج ما بدا لک من النساء قال قلت إنی أحب لقاءک قال إذا رأیتنی فقد رأیتنی (4)ثم قال لی إنی أرید أن أعتکف فی بیت المقدس فی شهر رمضان ثم حالت بینی و بینه شجرة فو الله ما أدری کیف ذهب (5).

ص: 403


1- فی المصدر: ثم رفعت رأسی و قد رفع باقی الرغیف الآخر، فما رأیت أحدا وضعه و لا رأیت أحدا رفعه، قال: و له ناقة اه. قلت: لعل الصحیح: و کان له ناقة.
2- فی المصدر: فقلت له إنّی اه.
3- فی المصدر: قال: فقلت له: انی خلو.
4- فی المصدر: إذا رأیتنی فقد لقیتنی.
5- عرائس الثعلبی: 146.

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: در مورد «أ تدعون بعلا» می­گوید: یک بتی داشتند که به آن بعل می­گفتند، مردی از یک مرد بادیه نشین در مورد یک شتر ایستاده پرسید و گفت: آن شتر برای کیست؟ مرد بادیه نشین گفت: من صاحب آن هستم، و صاحب هر چیزی را بعل می گفتند. خداوند بعد از این آیه فرمود:« و ترکنا علیه فی الآخرین * سلام علی الیاسین ». سپس گفت: منطور از یاسین، محمد صلی الله علیه و آله وسلّم و آل محمد، امامان علیهم السلام هستند. - . تفسیر القمی : 559 - 560 -

می­گویم: ثعلبی از یک مردی اهل عسقلان روایت می کند که در وقت ظهر در اردن راه می رفت که مردی را دید. به او گفت: ای بنده خدا، تو کیستی؟ او با من حرف نمی­زد. دوباره پرسیدم: ای بنده خدا، تو کیستی؟ گفت: من الیاس هستم. گفت: لرزش شدیدی بر بدنم افتاد. گفتم: از خدا بخواه که ترس و لرزشم را بردارد

ص: 401

تا بتوانم حرفت را بفهمم و در آن تفکر کنم. پس با هشت کلمه برایم دعا کرد. گفت: یا برّ، یا رحیم و یا حنّان و یا منّان و یا حیّ و یا قیوم. و دو دعای دیگر به سریانی که من نفهمیدم. سپس خداوند احساس ترس و لرزشم را برداشت. او دستش را بین شانه­هایم گذاشت و سردی دستش را بین دو سینه­ام احساس کردم و به او گفتم: آیا امروز بر تو وحی نازل می­شود؟ گفت: از آن زمانی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله به پیامبری مبعوث شده بر من وحی نازل نمی­شود. به او گفتم: الان چند تا از پیامبران زنده هستند؟ گفت: چهار نفر، دو تا از آن ها در آسمان و دو نفر در زمین. در آسمان حضرت عیسی علیه السلام و حضرت ادریس و در زمین، الیاس و خضر. از او پرسیدم: ابدال (جانشینان) چند نفر هستند؟ گفت: شصت نفر، پنجاه نفر آن ها از نزدیک منطقه عریش مصر تا ساحل رود فرات و دو نفر در مصیصه و یک نفر در عسقلان و هفت نفر دیگر در سرزمین های دیگر. و هرگاه خداوند یکی از آن ها را بگیرد یکی دیگر را به جای او می فرستد. خداوند به وسیله آن ها بلا و بدبختی را از مردم دفع می­کند و با آن ها باران فرو میریزد. پرسیدم: خضر کجاست؟ گفت: در جزیره­های دریاها. پرسیدم: که آیا او را می بینی؟ گفت: بله، پرسیدم: کجا؟ گفت: در موسم (حج). پرسیدم: با هم چه می­گویید؟ گفت: من از شعر او می­گیرم و او از شعر من می­گیرد؟ و آن زمانی بود که بین مروان بن حکم و مردم شام جنگ بود. پرسیدم: نظرت درباره مردان بن حکم چیست؟ گفت: با او چکار داری؟ مردی ستمگر که نسبت به خدای بزرگ سرکشی کرد، قاتل و مقتول و شاهد آن ها همه در آتش جهنم هستند. گفتم: که من شاهد جنگ بوده­ام ولی هیچ نیزه ای و هیچ تیری را پرت نکردم و با شمشیر هیچ ضربه ای نزدم و به خاطر آن حضورم از خداوند طلب بخشش می کنم و هیچ وقت آن کار را تکرار نمی کنم. گفت: آفرین، این طور باش. آن جا که با هم نشسته بودیم دو نان جلوی او قرار داده شد که از برف سفیدتر بودند و با هم یکی از نان ها و کمی از نان دومی را خوردیم. سپس آن نان برداشته شد و هیچ کس را ندیدم

ص: 402

که نان را بگذارد یا بردارد. شتری داشت که در زمین اردن چرا می کرد؛ سرش را به سوی آن بلند کرد. به محض این که شترش را صدا کرد نزد او آمد و جلوی او زانو زد و سوارش شد. به او گفتم: که می خواهم با تو بیایم. گفت: که تو نمی توانی با من بیایی. به او گفتم: من مجرد هستم، همسر و فرزندی ندارم. گفت: ازدواج کن ولی از چهار زن دوری کن. زن ناشزه (حاشا کننده)، مختلعة (بی بندوبار)، ملاعنه (لعنت شده) و مبارئه (طلاق گرفته)، غیر از این ها با هرکس که می خواهی ازدواج کن. به او گفتم: می خواهم با تو ملاقات کنم. گفت: هرگاه من را دیدی با هم ملاقات می کنیم. سپس گفت: من می خواهم در ماه رمضان در بیت المقدس اعتکاف کنم. سپس بین من و او درختی مانع شد و به خدا قسم بعد از آن نفهمیدم که چگونه رفت. - . عرائس الثعلبی : 146 -

ص: 403

**[ترجمه]

باب 17 قصص ذی الکفل علیه السلام

الآیات؛

الأنبیاء: «وَ إِسْماعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ* وَ أَدْخَلْناهُمْ فِی رَحْمَتِنا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ»(85-86)

ص: «وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیارِ»(48)

**[ترجمه]وَإِسْمَاعِیلَ وَإِدْرِیسَ وَذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِّنَ الصَّابِرِینَ * وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِینَ* - . انبیاء / 85 و 86 - {و

اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را [یاد کن] که همه از شکیبایان بودند*و آنان را در رحمت خود داخل نمودیم چرا که ایشان از شایستگان بودند}

- وَاذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَذَا الْکِفْلِ وَکُلٌّ مِّنْ الْأَخْیَارِ* - . ص / 48 -

{و اسماعیل و یسع و ذوالکفل را به یاد آور [که] همه از نیکانند}

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ الطَّالَقَانِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْبُهْلُولِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ نَفِیسٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ شُجَاعٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ الرَّبِیعِ عَنْ بَارِحِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ مَا کَانَ ذُو الْکِفْلِ فَقَالَ کَانَ رجل (رَجُلًا) مِنْ حَضْرَمَوْتَ وَ اسْمُهُ عویدیا بْنِ إدریم قَالَ مَنْ یَلِی أَمْرَ النَّاسِ بَعْدِی عَلَی أَنْ لَا یَغْضَبَ قَالَ فَقَامَ فَتًی فَقَالَ أَنَا فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهِ ثُمَّ قَالَ کَذَلِکَ فَقَامَ الْفَتَی فَمَاتَ ذَلِکَ النَّبِیُّ وَ بَقِیَ ذَلِکَ الْفَتَی وَ جَعَلَهُ اللَّهُ نَبِیّاً وَ کَانَ الْفَتَی یَقْضِی أَوَّلَ النَّهَارِ فَقَالَ إِبْلِیسُ لِأَتْبَاعِهِ مَنْ لَهُ فَقَالَ وَاحِدٌ مِنْهُمْ یُقَالُ لَهُ الْأَبْیَضُ أَنَا فَقَالَ إِبْلِیسُ فَاذْهَبْ إِلَیْهِ لَعَلَّکَ تُغْضِبُهُ فَلَمَّا انْتَصَفَ النَّهَارُ جَاءَ الْأَبْیَضُ إِلَی ذِی الْکِفْلِ وَ قَدْ أَخَذَ مَضْجَعَهُ فَصَاحَ وَ قَالَ إِنِّی مَظْلُومٌ فَقَالَ قُلْ لَهُ تَعَالَ فَقَالَ لَا أَنْصَرِفُ قَالَ فَأَعْطَاهُ خَاتَمَهُ فَقَالَ اذْهَبْ وَ أْتِنِی بِصَاحِبِکَ فَذَهَبَ حَتَّی إِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَ تِلْکَ السَّاعَةَ الَّتِی أَخَذَ هُوَ مَضْجَعَهُ فَصَاحَ أَنِّی مَظْلُومٌ وَ أَنَّ خَصْمِی لَمْ یَلْتَفِتْ إِلَی خَاتَمِکَ فَقَالَ لَهُ الْحَاجِبُ وَیْحَکَ (1)دَعْهُ یَنَمْ فَإِنَّهُ لَمْ یَنَمِ الْبَارِحَةَ وَ لَا أَمْسِ قَالَ لَا أَدَعُهُ یَنَامُ وَ أَنَا مَظْلُومٌ فَدَخَلَ الْحَاجِبُ وَ أَعْلَمَهُ فَکَتَبَ لَهُ کِتَاباً وَ خَتَمَهُ وَ دَفَعَهُ إِلَیْهِ فَذَهَبَ حَتَّی إِذَا کَانَ مِنَ الْغَدِ حِینَ أَخَذَ مَضْجَعَهُ جَاءَ فَصَاحَ فَقَالَ مَا الْتَفَتَ إِلَی شَیْ ءٍ مِنْ أَمْرِکَ وَ لَمْ یَزَلْ یَصِیحُ حَتَّی قَامَ وَ أَخَذَ بِیَدِهِ فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْحَرِّ لَوْ وُضِعَتْ فِیهِ

ص: 404


1- فی نسخة: ویلک.

بَضْعَةُ لَحْمٍ عَلَی الشَّمْسِ لَنَضِجَتْ فَلَمَّا رَأَی الْأَبْیَضُ ذَلِکَ انْتَزَعَ یَدَهُ مِنْ یَدِهِ وَ یَئِسَ مِنْهُ أَنْ یَغْضَبَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ وَ عَلَا قِصَّتَهُ عَلَی نَبِیِّهِ لِیَصْبِرَ عَلَی الْأَذَی کَمَا صَبَرَ الْأَنْبِیَاءُ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ عَلَی الْبَلَاءِ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از عبدالله بن عمر روایت است که از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم پرسیدند: ذوالکفل چه کسی بود؟ پیامبر فرمود: مردی از منطقه حضرموت بود که اسمش عویدیا بن ادریم بود. روزی پیامبر آن قوم به مردم گفت: چه کسی بعد از من مسئولیت مردم را بر عهده می­گیرد به شرط آن که خشمگین نشود؟ جوانی بلند شد و گفت: من. ولی به او توجهی نکرد و دوباره همان سئوال را پرسید و دوباره همان جوان بلند شد. پس آن پیامبر فوت کرد و خداوند آن جوان را پیامبر قومش کرد. آن جوان اولین روز پیامبریش را می گذراند که ابلیس به پیروانش گفت: چه کسی مسئول خشمگین کردن او می شود؟ یکی از آن ها که اسمش ابیض بود گفت: من. شیطان به او گفت: به نزد او برو شاید بتوانی او را عصبانی کنی. هنگام ظهر ابیض نزد آن مرد جوان آمد در حالیکه در رختخواب بود. ابیض فریاد زد: به من ظلم شده است. آن مرد جوان گفت: به کسی که به تو ظلم کرده بگو به این جا بیاید. ابیض گفت: نمی آید. آن مرد جوان مهرش را به او داد و گفت: برو و طرفت را بیار. ابیض رفت و فردای همان روز در همان ساعت که او خوابیده بود، آمد و فریاد زد که به من ظلم شده است و دشمنم به مهرت توجه نکرد. نگهبان به او گفت: وای بر تو، بگذار ایشان بخوابد. او دیشب و پریشب را نخوابیده است. ابیض گفت: اجازه نمی­دهم که او بخوابد در حالیکه به من ظلم شده است. نگهبان نزد پیامبر رفت و او را باخبر کرد. پیامبر یک نامه نوشت و آن را مهر کرد و به او داد و رفت و ابیض فردای آن روز در همان ساعت که او خوابیده بود آمد و فریاد زد: به دستور تو توجه نمی­کند و همچنان ابیض فریاد می زد تا پیامبر بلند شد و دستش را در آن روز بسیار گرم و سوزان گرفت که اگر

ص: 404

یک تکه گوشت را در برابر نور خورشید می­گذاشتی پخته می­شد. هنگامی که ابیض این را دید دستش از اذیت کردن او کشید و از خشمگین کردن او نا امید شد. خداوند بر وی وحی فرستاد و داستان او را برایش تعریف کرد، تا بر اذیت و آزار مردم صبر کند آنچنانکه پیامبران بر سختی و مصیبت صبر کردند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

لعله سقط من أول الخبر شی ء و رأیت فی بعض الکتب هکذا

لما کبر الیسع علیه السلام قال لو أنی استخلفت رجلا یعمل علی الناس فی حیاتی فانظر کیف یعمل فجمع الناس فقال لهم من یتقبل منی ثلاثا (2)أستخلفه بعدی أن یصوم النهار و یقوم اللیل و لا یغضب فقام رجل تزدریه الأعین (3)فقال أنا فرده ثم قال فی الیوم الثانی کذلک فسکت الناس و قام ذلک الرجل و قال أنا فاستخلفه فجعل إبلیس (4)یقول للشیاطین علیکم بفلان ... و ساق الحدیث نحوا مما مر (5).

أقول: فظهر أن القائل نبی آخر غیر ذی الکفل و القائل الذی وفی بالعهد و لم یغضب هو ذو الکفل علیه السلام.

**[ترجمه]احتمالا از اول این روایت چیزی افتاده باشد و در بعضی از کتاب ها این روایت را چنین دیدم که: هنگامی که یسع علیه السلام بزرگ شد، گفت: ای کاش که من در طول زندگیم کسی را برای جانشینی خودم انتخاب می کردم و می دیدم که چگونه با مردم رفتار می کند. مردم جمع شدند و به آن ها گفت: چه کسی سه شرط مرا قبول می کند تا جانشین من شود؟ روزها روزه بگیرد و شبها عبادت کند و خشمگین نشود. مردی که مردم او را تحقیر می­کردند بلند شد و گفت: من. او را قبول نکرد. در روز دوم سخنش را تکرار کرد و مردم همه ساکت شدند و دوباره آن مرد ایستاد و گفت: من. پس او را جانشین خودش کرد و هنگامی که ابلیس این صحنه را دید، به پیروانش گفت: باید به سراغ فلانی بروید که نتواند کارش را انجام دهد و از این جا به بعد روایت را به مانند روایت قبلی نقل کرد. - . ثعلبی هم در کتابش العرائس این را آورده است -

می­گویم: آن طور که از روایت معلوم است راوی حدیث پیامبری غیر از ذی الکفل است و آن کس که به وعده­اش عمل کرد و خشمگین نشد، ذوالکفل علیه السلام بود.

**[ترجمه]

«2»

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنِ الدَّقَّاقِ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَلَیْهِ السَّلَامُ أَسْأَلُهُ عَنْ ذِی الْکِفْلِ مَا اسْمُهُ وَ هَلْ کَانَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ فَکَتَبَ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ عَلَیْهِ بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّ ذِکْرُهُ مِائَةَ أَلْفِ نَبِیٍّ وَ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ نَبِیٍّ الْمُرْسَلُونَ مِنْهُمْ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا وَ إِنَّ ذَا الْکِفْلِ مِنْهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ بَعْدَ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ کَانَ یَقْضِی بَیْنَ النَّاسِ کَمَا کَانَ یَقْضِی دَاوُدُ وَ لَمْ یَغْضَبْ إِلَّا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کَانَ اسْمُهُ عویدیا وَ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی جَلَّتْ عَظَمَتُهُ فِی کِتَابِهِ حَیْثُ قَالَ وَ اذْکُرْ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیارِ (6).

ص: 405


1- قصص الأنبیاء مخطوط. و فی نسخة: علی البلایا.
2- فی العرائس: من یتکفل لی بثلاث.
3- أی تحتقره.
4- و فیه أیضا سقط، و صحیحه علی ما فی العرائس: قال: فلما رأی إبلیس ذلک جعل یقول للشیاطین: علیکم بفلان.
5- ذکر الثعلبی فی العرائس: 147 نحوه، و فی آخره: فسمی ذا الکفل لانه تکفل بامر فوفی به.
6- قصص الأنبیاء مخطوط.

**[ترجمه]قصص الانبیاء: عبدالعظیم الحسنی روایت می کند که نامه ای به امام جواد علیه السلام نوشتم و در آن از نام ذی الکفل علیه السلام پرسیده بودم که آیا رسول خدا بوده است؟ ایشان جواب دادند: که خداوند متعال بیست و چهار هزار پیامبر مبعوث کرده است که صد و سیزده نفر از آن ها رسول بوده­اند و ذی الکفل یکی از آن ها بوده است. او بعد از سلیمان بود و به مانند حضرت داود در بین مردم قضاوت می کرد و هیچوقت خشمگین نشد جز این که به خاطر خداوند بزرگ خشمگین می شد. اسمش عویدیا بود و او آن کسی است که خداوند در کتابش در مورد او فرمود:« واذکر اسماعیل و الیسع وذی الکفل و کلّ من الأخیار». - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

ص: 405

**[ترجمه]

بیان

قال الشیخ أمین الدین الطبرسی أما ذو الکفل فاختلف فیه فقیل إنه کان رجلا صالحا و لم یکن نبیا و لکنه تکفل لنبی صوم النهار و قیام اللیل و أن لا یغضب و یعمل بالحق فوفی بذلک فشکر الله ذلک له عن أبی موسی الأشعری و قتادة و مجاهد و قیل هو نبی اسمه ذو الکفل عن الحسن قال و لم یقص الله خبره مفصلا و قیل هو إلیاس عن ابن عباس و قیل کان نبیا و سمی ذا الکفل بمعنی أنه ذو الضعف فله ضعف ثواب غیره ممن هو فی زمانه لشرف عمله عن الجبائی و قیل هو الیسع بن خطوب الذی کان مع إلیاس و لیس الیسع الذی ذکره الله فی القرآن تکفل لملک جبار إن هو تاب دخل الجنة و دفع إلیه کتابا بذلک فتاب الملک و کان اسمه کنعان فسمی ذا الکفل و الکفل فی اللغة الخط.

و فی کتاب النبوة بالإسناد عن عبد العظیم بن عبد الله الحسنی و ذکر نحوا مما مر انتهی. (1)و قال البیضاوی وَ ذَا الْکِفْلِ یعنی إلیاس و قیل یوشع و قیل زکریا. (2)أقول و قال بعض المؤرخین إنه بشر بن أیوب الصابر و ذهب أکثرهم إلی أنه کان وصی الیسع و قد مر فی الباب الأول أنه یوشع و قد مر منا فیه کلام و إنما أوردناه فی تلک المرتبة تبعا لأکثر المؤرخین و إن کان یظهر من الخبر أنه کان بعد سلیمان علیه السلام و ذکر المسعودی أن حزقیل و إلیاس و ذا الکفل و أیوب کانوا بعد سلیمان علیه السلام و قبل المسیح علیه السلام.

و قال الثعلبی فی کتاب العرائس و قال بعضهم ذو الکفل بشر بن أیوب الصابر بعثه الله بعد أبیه رسولا إلی أرض الروم فآمنوا به و صدقوه و اتبعوه ثم إن الله تعالی أمره (3)بالجهاد فکاعوا (4)عن ذلک و ضعفوا و قالوا یا بشر إنا قوم نحب الحیاة و نکره الموت و مع ذلک نکره أن نعصی الله و رسوله فإن سألت الله تعالی أن یطیل أعمارنا

ص: 406


1- مجمع البیان 7: 59- 60، و فیه: اسمه عدویا بن ادارین.
2- أنوار التنزیل 2: 89.
3- فی المصدر: أمرهم.
4- فی المصدر: فکفوا.

و لا یمیتنا إلا إذا شئنا لنعبده و نجاهد أعداءه فقال لهم بشر بن أیوب لقد سألتمونی عظیما و کلفتمونی شططا ثم إنه قام و صلی و دعا و قال إلهی أمرتنی أن نجاهد (1)أعداءک و أنت تعلم أنی لا أملک إلا نفسی و أن قومی قد سألونی ما أنت أعلم به منی فلا تأخذنی (2)بجریرة غیری فإنی أعوذ برضاک من سخطک و بعفوک من عقوبتک قال و أوحی الله تعالی إلیه یا بشر إنی سمعت مقالة قومک و إنی قد أعطیتهم ما سألونی فطولت أعمارهم فلا یموتون إلا إذا شاءوا فکن کفیلا لهم منی بذلک فبلغهم بشر رسالة الله فسمی ذا الکفل ثم إنهم توالدوا و کثروا و نموا حتی ضاقت بهم بلادهم و تنغصت علیهم معیشتهم و تأذوا بکثرتهم فسألوا بشرا أن یدعو الله تعالی أن یردهم إلی آجالهم فأوحی الله تعالی إلی بشر أ ما علم قومک أن اختیاری لهم خیر من اختیارهم لأنفسهم ثم ردهم إلی أعمارهم فماتوا بآجالهم قال فلذلک کثرت الروم حتی یقال إن الدنیا خمسة أسداسها الروم و سموا روما لأنهم نسبوا إلی جدهم روم بن عیص بن إسحاق بن إبراهیم علیه السلام قال وهب و کان بشر بن أیوب مقیما بالشام عمره حتی مات و کان عمره خمسا و تسعین سنة. (3)و قال السید بن طاوس فی سعد السعود قیل إنه تکفل لله تعالی جل جلاله أن لا یغضبه قومه فسمی ذا الکفل و قیل تکفل لنبی من الأنبیاء أن لا یغضب فاجتهد إبلیس أن یغضبه بکل طریق فلم یقدر فسمی ذا الکفل لوفائه لنبی زمانه أنه لا یغضب (4).

ص: 407


1- فی المصدر: قال: الهی أمرتنی بتبلیغ الرسالة فبلغتها، و أمرتنی أن اجاهد إه.
2- فی المصدر: فلا تؤاخذنی.
3- العرائس: 95، و ذیل الخبر لا یلائم ما تقدم ممّا أعطاهم اللّه من طول العمر حتّی ضاقت علیهم الأرض من کثرة الاولاد.
4- سعد السعود: 241.

**[ترجمه]شیخ طبرسی گفت: در مورد ذی الکفل اختلاف است. از ابوموسی اشعری و قتاده و مجاهد روایت است که او مردی صالحی بود و پیامبر نبود، ولی به یکی از پیامبران متعهد شد که جانشین او بشود به شرط آن که روز را روزه بگیرد و شب­ها بیدار بماند و هرگز خشمگین نشود و به حق عمل کند و او توانست شرطش را انجام دهد و خداوند به این خاطر از او تشکر کرد. و از حسن روایت است که: او پیامبری بود که اسمش ذی الکفل بود. و می­گوید که خداوند داستان او را مفصل تعریف نکرده است. و از ابن عباس روایت است که: او الیاس بوده است و از جبایی روایت است که: او پیامبر بود و به خاطر این که او صاحب دوچندان بوده به او ذو الکفل گفته­اند و به خاطر کارهای بزرگی که انجام داده در بین مردم زمان خودش، دو برابر ثواب داشت؛ و گفته شده است که او یسع بن خطوب بود که با الیاس همراه بود، نه آن یسع که قرآن اسمش را ذکر کرده است. ضمانت پادشاهی ظالم به نام کنعان را عهده دار شد و به پادشاه نامه ای داد و به او گفت: اگر توبه کند وارد بهشت می شود. پس پادشاه توبه کرد و به این خاطر ذی الکفل نامیده شد. کفل در لغت به معنای خط است.

و در کتاب نبوت با استناد به عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی چنین روایتی ذکر شده است. - . مجمع البیان 7 : 59 - 60 -

و بیضاوی می گوید: منظور از ذی الکفل، الیاس است و گفته شده که یوشع و یا ذکریا بوده است. - . انوار التنزیل 2 : 89 -

می­گویم: بعضی از مورخان می­گویند که او بشر بن ایوب الصابر بوده و بیشتر آن ها معتقدند که او جانشین یسع بوده است و در باب اول ذکر کردیم که او خود یوشع بوده است و در مورد او صحبت کردیم و به خاطر پیروی از حرف مورخان داستان او را این جا آوردیم، هرچند که آن طور از اخبار مشخص است او بعد از سلیمان علیه السلام بوده است. و مسعودی می گوید: که حزقیل و الیاس و ذوالکفل و ایوب بعد از سلیمان و قبل از حضرت عیسی بوده اند.

ثعلبی در کتاب العرائس می گوید: بعضی از مورخان می­گویند که ذوالکفل همان بشر بن ایوب الصابر بوده است که خداوند او را بعد از پدرش به پیامبری بر سرزمین روم فرستاد، آن ها به او ایمان آوردند و او را تصدیق و از او پیروی کردند و به او گفتند: ای بشر، ما مردمی هستیم که زندگی را دوست داریم و از مرگ متنفر هستیم و با این حال از معصیت خدا و فرستاده اش هم بیزار هستیم. پس اگر از خداوند بخواهی که عمر ما را زیاد کند

ص: 406

و ما را نمیراند مگر زمانی که خودمان بخواهیم، او را عبادت می کنیم و با دشمنان خداوند می جنگیم. بشر به آن ها گفت: به راستی کار بزرگی را از من خواسته اید و خارج از حد خود از من چیزی می خواهید. سپس ایستاد و نماز خواند و دعا کرد و گفت: خدایا، مرا به جنگ با دشمنانت امر کرده ای و تو می­دانی که من جز خودم کسی را ندارم و قومم چیزی از من خواسته اند که تو خود از آن آگاه تر هستی. پس به خاطر گناه دیگری، بر من سخت نگیر. من از خشمت به رضایت و از عذابت به بخششت پناه می برم. گفت: خداوند به او وحی کرد که: ای بشر، من حرف قومت را شنیدم و من به آن ها چیزی را داده ام که از من خواستند، عمرشان را زیاد کردم و تا خودشان نخواهند، نمی میرند. تو بر این کار کفیل من باش، پس ای بشر، پیام خداوند را به آن ها برسان. سپس به خاطر این ذی الکفل نامیده شد. سپس آن ها صاحب فرزندان زیادی شدند و جمعیتشان زیاد شد و آنقدر زیاد شدند که سرزمینشان بر آن ها تنگ شد و زندگی بر آن ها سخت شد و به خاطر زیاد بودنشان اذیت شدند، سپس از بشر خواستند که خداوند مرگ را بر آن ها بفرستد. خداوند بر بشر وحی کرد که آیا قومت نمی دانست که انتخاب من برای آن ها بهتر از انتخاب خودشان است؟ سپس آن ها را به عمرهای خودشان بازگرداند و در عمر خودشان مردند. گفت: به خاطر این جمعیت روم زیاد شد. حتی گفته شده که: دنیا پنج ششم آن رومیان هستند و به خاطر انتسابشان به جدشان روم بن عیص بن اسحاق بن ابراهیم علیه السلام روم نامگذاری شده است. وهب می گوید: بشر بن ایوب تمام عمرش را در شام ماند تا این که در سن نود و پنج سالگی فوت کرد. - . العرائس : 95 -

سید بن طاووس در کتاب سعدالسعود می گوید: گفته شده که ذی الکفل به خداوند متعال تعهد داد که از قومش خشمگین نشود، به این خاطر ذی الکفل نامیده شد. و گفته شده که: جانشین یکی از پیامبران شد و به او تعهد داد که خشمگین نشود، پس ابلیس از هر راهی تلاش کرد که او را خشمگین کند ولی نتوانست و به خاطر وفای به عهدش به پیامبر زمان خودش که توانست خشمگین نشود، ذی الکفل نامیده شد. - . سعد السعود : 241 -

ص: 407

**[ترجمه]

باب 18 قصص لقمان و حکمه

الآیات؛

لقمان: «وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ* وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ *وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ* وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ* یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ* وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ* وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ»(11-19)

**[ترجمه]وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ * وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ * وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَی وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ * وَإِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ * یَا بُنَیَّ آن ها إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَکُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ * یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ * وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ * وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ * - . لقمان / 12 - 19 -

{و به راستی لقمان را حکمت دادیم که خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد تنها برای خود سپاس می گزارد و هر کس کفران کند در حقیقت خدا بی نیاز ستوده است*و [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش در حالی که وی او را اندرز می داد گفت ای پسرک من به خدا شرک میاور که به راستی شرک ستمی بزرگ است*و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او باردار شد سستی بر روی سستی و از شیر باز گرفتنش در دو سال است [آری به او - سفارش کردیم] که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوی من است*و اگر تو را وادارند تا در باره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی از آنان فرمان مبر و[لی] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام] بازگشت شما به سوی من است و از [حقیقت] آن چه انجام می دادید شما را با خبر خواهم کرد*ای پسرک من اگر [عمل تو] هموزن دانه خردلی و در تخته سنگی یا در آسمآن ها یا در زمین باشد خدا آن را می آورد که خدا بس دقیق و آگاه است*ای پسرک من نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار و بر آسیبی که بر تو وارد آمده است شکیبا باش این [حاکی] از عزم [و اراده تو در] امور است*و از مردم [به نخوت] رخ برمتاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند لافزن را دوست نمی دارد*و در راه رفتن خود میانه رو باش و صدایت را آهسته ساز که بدترین آوازها بانگ خران است}

**[ترجمه]

تفسیر

أَنِ اشْکُرْ أی لأن اشکر أو أی اشکر فإن إیتاء الحکمة فی معنی القول وَهْناً أی ذات وهن أو تهن وهنا عَلی وَهْنٍ أی تضعف ضعفا فوق ضعف وَ فِصالُهُ أی فطامه فی انقضاء عامین و کانت الأم ترضعه فی تلک المدة أَنِ اشْکُرْ تفسیر لوصینا أو علة له أو بدل من والدیه بدل الاشتمال إِنَّها أی الخصلة من الإساءة و الإحسان إِنْ تَکُ مثلا فی الصغر کحبة الخردل فَتَکُنْ فی أخفی مکان و أحرزه کجوف صخرة أو أعلاه کمحدب السماوات أو أسفله کمقعر الأرض یحضرها الله فیحاسب علیها مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ أی مما عزمه الله من الأمور أی قطعه قطع إیجاب وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ أی لا تمله عنهم و لا تولهم صفحة وجهک کما تفعله المتکبرون مَرَحاً

ص: 408

أی فرحا و بطرا وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ أی توسط بین الدبیب و الإسراع وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ أی اخفضه إلا فی موضع الحاجة أو توسط فی ذلک أیضا.

**[ترجمه]«أن أشکر» یعنی این که شکر کن یا یعنی شکر کن، زیرا دادن حکمت به معنای قول و گفتار است. و «وهنا» یعنی صاحب ضعف و یا ضعیف و ضعیف تر می­شود، یعنی بیشتر و بیشتر ضعیف می شود. « و فصاله » یعنی او را بعد از اتمام دو سال از شیر خوردن گرفت و مادرش در این مدت او را شیر داده بود. «أن أشکر» تفسیری است برای وصّینا یا علت آن است یا بدل اشتمال است برای کلمه «والدیه» «إنها» ویژگی خوب و بد « إن تک» مَثَلی در کوچکی به مانند یک دانه خردل بوده «فتکن» در مخفی ترین مکان و دست نایافتنی ترین جا مانند درون یک صخره یا بالاترین قسمت آن مانند پشت آسمانها یا پایین ترین قسمت آن مثل زیر زمین، خداوند آن را حاضر می کند و آن را حساب می کند. «من عزم الامور» یعنی از آن چه خداوند تصمیم بر آن گرفته و در آن ها یقین وجوبی دارد «ولا تصعّر خدّک للّناس» یعنی از آن ها روی بر نگردان و به مانند انسان های مغرور و رویت را از آن ها برنگردان و به آن ها پشت نکن. «مرحا»

ص: 408

از خوشحالی و گستاخی «واقصد فی مشیک» بین خزیدن و شتاب کردن، متعادل باش. « و اغضض من وجهک » صدایت را پایین بیار جز در زمان نیاز یا این که در آن حد متوسط را رعایت کن.

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-فس، تفسیر القمی وَهْناً عَلی وَهْنٍ یَعْنِی ضَعْفاً عَلَی ضَعْفٍ وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ یَقُولُ اتَّبِعْ سَبِیلَ مُحَمَّدٍ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ عَطَفَ عَلَی خَبَرِ لُقْمَانَ وَ قِصَّتِهِ فَقَالَ یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ قَالَ مِنَ الرِّزْقِ یَأْتِیکَ بِهِ اللَّهُ قَوْلُهُ وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ أَیْ لَا تَذِلَّ لِلنَّاسِ طَمَعاً فِیمَا عِنْدَهُمْ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً أَیْ فَرَحاً وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً یَقُولُ بِالْعَظَمَةِ (1)وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ أَیْ لَا تَعْجَلْ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ أَیْ لَا تَرْفَعْهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: «وهنا علی وهن» یعنی ضعیف و ضعیف تر، و امام باقر علیه السلام درباره آیه «و اتّبع سبیل من أناب إلی» فرمود: منظور راه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلّم است. علی بن ابراهیم گفت: پس این آیه « یَا بُنَیَّ آن ها إِن تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ» بر داستان لقمان عطف می­کند و می­گوید: از رزق خداوند «یأتیک به الله».

آیه «لا تصعّر خدّک للّناس» یعنی خودت را برای به دست آوردن آن چه که نزد مردم است ذلیل و خوار نکن. «ولا تمش فی الأرض مرحا» یعنی از روی خوشحالی و در روایتی از امام باقر علیه السلام فرمود:« ولا تمش فی الارض مرحا» یعنی از روی عظمت و غرور راه نرو. علی بن ابراهیم می گوید: « واقصد فی مشیک» یعنی در راه رفتن عجله نکن. « واغضض من صوتک » یعنی صدایت را بالا نبر. - . تفسیر القمی : 508 - 509 -

**[ترجمه]

بیان

تفسیر تصعیر الخد بالتذلل خلاف المشهور بین اللغویین و المفسرین لکن لا یبعد کثیرا عن أصل المعنی اللغوی فإن التصعیر إمالة الوجه فکما یکون عن الناس تکبرا یکون إلی الناس تذللا بل هو أنسب باللام.

قال الطبرسی رحمه الله أی و لا تمل وجهک عن الناس تکبرا و لا تعرض عمن یکلمک استخفافا به و هذا معنی قول- ابن عباس و أبی عبد الله علیه السلام.

یقال أصاب البعیر صعر أی داء یلوی منه عنقه (3).

**[ترجمه]تفسیر کردن معنی کلمه «تصعیر الخد» به فروتن بودن، خلاف معنی مشهور در بین زبان شناسان و مفسران است، اما از اصل معنای لغوی آن دور نیست. چون تصعیر معنای روی گرداندن را می دهد، همانطور که معنای روی برگرداندن از مردم از روی غرور را میدهد، رو کردن به مردم از روی فروتنی را هم می­دهد، ولی این معنا با لام، مناسب تر است.

طبرسی گفت: به معنای این است که رویت را به خاطر غرور از مردم بر نگردان و کسی که با تو صحبت می کند از روی تحقیر او از او روی برنگردان، و این معنای کلام ابن عباس و امام صادق علیه السلام است. گفته می­شود: أصاب البعیر صعر، یعنی شتر به بیماری گرفتار شده که گردنش را بر می گرداند. - . مجمع البیان 8 : 319 -

**[ترجمه]

«2»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ لُقْمَانَ وَ حِکْمَتِهِ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ أَ مَا وَ اللَّهِ مَا أُوتِیَ لُقْمَانُ الْحِکْمَةَ بِحَسَبٍ وَ لَا مَالٍ وَ لَا أَهْلٍ وَ لَا بَسْطٍ فِی جِسْمٍ وَ لَا جَمَالٍ وَ لَکِنَّهُ کَانَ رَجُلًا قَوِیّاً فِی أَمْرِ اللَّهِ مُتَوَرِّعاً فِی اللَّهِ سَاکِتاً سَکِیناً عَمِیقَ النَّظَرِ طَوِیلَ الْفِکْرِ حَدِیدَ النَّظَرِ مُسْتَغْنٍ بِالْعِبَرِ لَمْ یَنَمْ نَهَاراً قَطُّ وَ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ عَلَی بَوْلٍ وَ لَا غَائِطٍ

ص: 409


1- فی المصدر: یعنی بالعظمة.
2- تفسیر القمّیّ: 508- 509.
3- مجمع البیان 8: 319.

وَ لَا اغْتِسَالٍ لِشِدَّةِ تَسَتُّرِهِ وَ عُمُوقِ نَظَرِهِ وَ تَحَفُّظِهِ فِی أَمْرِهِ وَ لَمْ یَضْحَکْ مِنْ شَیْ ءٍ قَطُّ مَخَافَةَ الْإِثْمِ وَ لَمْ یَغْضَبْ قَطُّ وَ لَمْ یُمَازِحْ إِنْسَاناً قَطُّ وَ لَمْ یَفْرَحْ لِشَیْ ءٍ إِنْ أَتَاهُ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا (1)وَ لَا حَزِنَ مِنْهَا عَلَی شَیْ ءٍ قَطُّ وَ قَدْ نَکَحَ مِنَ النِّسَاءِ وَ وُلِدَ لَهُ الْأَوْلَادُ الْکَثِیرَةُ وَ قَدَّمَ أَکْثَرَهُمْ إِفْرَاطاً (2)فَمَا بَکَی عَلَی مَوْتِ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ لَمْ یَمُرَّ بِرَجُلَیْنِ یَخْتَصِمَانِ أَوْ یَقْتَتِلَانِ إِلَّا أَصْلَحَ بَیْنَهُمَا وَ لَمْ یَمْضِ عَنْهُمَا حَتَّی تَحَاجَزَا وَ لَمْ یَسْمَعْ قَوْلًا قَطُّ مِنْ أَحَدٍ اسْتَحْسَنَهُ إِلَّا سَأَلَ عَنْ تَفْسِیرِهِ وَ عَمَّنْ أَخَذَهُ وَ کَانَ یُکْثِرُ مُجَالَسَةَ الْفُقَهَاءِ وَ الْحُکَمَاءِ وَ کَانَ یَغْشَی الْقُضَاةَ وَ الْمُلُوکَ وَ السَّلَاطِینَ فَیَرْثِی لِلْقُضَاةِ مِمَّا ابْتُلُوا بِهِ (3)وَ یَرْحَمُ الْمُلُوکَ وَ السَّلَاطِینَ لِغِرَّتِهِمْ بِاللَّهِ وَ طُمَأْنِینَتِهِمْ فِی ذَلِکَ وَ یَعْتَبِرُ وَ یَتَعَلَّمُ مَا یَغْلِبُ بِهِ نَفْسَهُ وَ یُجَاهِدُ بِهِ هَوَاهُ وَ یَحْتَرِزُ بِهِ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ کَانَ یُدَاوِی قَلْبَهُ بِالتَّفَکُّرِ وَ یُدَارِی نَفْسَهُ بِالْعِبَرِ وَ کَانَ لَا یَظْعَنُ إِلَّا فِیمَا یَعْنِیهِ فَبِذَلِکَ أُوتِیَ الْحِکْمَةَ وَ مُنِحَ الْعِصْمَةَ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَمَرَ طَوَائِفَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حِینَ انْتَصَفَ النَّهَارُ وَ هَدَأَتِ الْعُیُونُ (4)بِالْقَائِلَةِ فَنَادَوْا لُقْمَانَ حَیْثُ یَسْمَعُ وَ لَا یَرَاهُمْ فَقَالُوا یَا لُقْمَانُ هَلْ لَکَ أَنْ یَجْعَلَکَ اللَّهُ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ تَحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ فَقَالَ لُقْمَانُ إِنْ أَمَرَنِی رَبِّی بِذَلِکَ فَالسَّمْعَ وَ الطَّاعَةَ لِأَنَّهُ إِنْ فَعَلَ بِی ذَلِکَ أَعَانَنِی عَلَیْهِ وَ عَلَّمَنِی وَ عَصَمَنِی وَ إِنْ هُوَ خَیَّرَنِی قَبِلْتُ الْعَافِیَةَ فَقَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا لُقْمَانُ لِمَ قَالَ لِأَنَّ الْحُکْمَ بَیْنَ النَّاسِ بِأَشَدِّ الْمَنَازِلِ مِنَ الدِّینِ وَ أَکْثَرُ فِتَناً وَ بَلَاءً مَا یُخْذَلُ وَ لَا یُعَانُ وَ یَغْشَاهُ الظُّلَمُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَ صَاحِبُهُ مِنْهُ بَیْنَ أَمْرَیْنِ إِنْ أَصَابَ فِیهِ الْحَقَّ فَبِالْحَرِیِّ أَنْ یَسْلَمَ وَ إِنْ أَخْطَأَ أَخْطَأَ طَرِیقَ الْجَنَّةِ وَ مَنْ یَکُنْ فِی الدُّنْیَا ذَلِیلًا وَ ضَعِیفاً کَانَ أَهْوَنَ عَلَیْهِ فِی الْمَعَادِ مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ حَکَماً سَرِیّاً شَرِیفاً وَ مَنِ اخْتَارَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ یَخْسَرُهُمَا کِلْتَیْهِمَا تَزُولُ هَذِهِ وَ لَا تُدْرَکُ تِلْکَ قَالَ فَتَعَجَّبَتِ الْمَلَائِکَةُ مِنْ حِکْمَتِهِ وَ اسْتَحْسَنَ الرَّحْمَنُ مَنْطِقَهُ فَلَمَّا أَمْسَی وَ أَخَذَ مَضْجَعَهُ مِنَ اللَّیْلِ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْحِکْمَةَ فَغَشَّاهُ بِهَا مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ وَ هُوَ نَائِمٌ وَ غَطَّاهُ بِالْحِکْمَةِ غِطَاءً فَاسْتَیْقَظَ وَ هُوْ أَحْکَمُ النَّاسِ فِی زَمَانِهِ وَ خَرَجَ عَلَی النَّاسِ

ص: 410


1- فی المصدر و فی نسخة: و لم یفرح بشی ء أتاه من أمر الدنیا.
2- من أفرط فلان ولدا أی مات له ولد صغیر قبل أن یبلغ.
3- فی المصدر: بما ابتلوا به.
4- أی حین نام الناس، و القائلة: منتصف النهار.

یَنْطِقُ بِالْحِکْمَةِ وَ یُبَیِّنُهَا (1)فِیهَا قَالَ فَلَمَّا أُوتِیَ الْحُکْمَ (2)وَ لَمْ یَقْبَلْهَا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلَائِکَةَ فَنَادَتْ دَاوُدَ بِالْخِلَافَةِ فَقَبِلَهَا وَ لَمْ یَشْتَرِطْ فِیهَا بِشَرْطِ لُقْمَانَ فَأَعْطَاهُ اللَّهُ الْخِلَافَةَ فِی الْأَرْضِ وَ ابْتُلِیَ فِیهَا غَیْرَ مَرَّةٍ وَ کُلُّ ذَلِکَ یَهْوِی فِی الْخَطَاءِ یُقِیلُهُ اللَّهُ وَ یَغْفِرُ لَهُ وَ کَانَ لُقْمَانُ یُکْثِرُ زِیَارَةَ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ یَعِظُهُ بِمَوَاعِظِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ فَضْلِ عِلْمِهِ وَ کَانَ یَقُولُ دَاوُدُ لَهُ طُوبَی لَکَ یَا لُقْمَانُ أُوتِیتَ الْحِکْمَةَ وَ صُرِفَتْ عَنْکَ الْبَلِیَّةُ وَ أُعْطِیَ دَاوُدُ الْخِلَافَةَ وَ ابْتُلِیَ بِالْخَطَاءِ (3)وَ الْفِتْنَةِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ قَالَ فَوَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ بِآثَارٍ حَتَّی تَفَطَّرَ وَ انْشَقَّ وَ کَانَ فِیمَا وَعَظَهُ بِهِ یَا حَمَّادُ أَنْ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّکَ مُنْذُ سَقَطْتَ إِلَی الدُّنْیَا اسْتَدْبَرْتَهَا وَ اسْتَقْبَلْتَ الْآخِرَةَ فَدَارٌ أَنْتَ إِلَیْهَا تَسِیرُ أَقْرَبُ إِلَیْکَ مِنْ دَارٍ أَنْتَ عَنْهَا مُتَبَاعِدٌ یَا بُنَیَّ جَالِسِ الْعُلَمَاءَ وَ ازْحَمْهُمْ بِرُکْبَتَیْکَ وَ لَا تُجَادِلْهُمْ فَیَمْنَعُوکَ وَ خُذْ مِنَ الدُّنْیَا بَلَاغاً وَ لَا تَرْفُضْهَا فَتَکُونَ عِیَالًا عَلَی النَّاسِ وَ لَا تَدْخُلْ فِیهَا دُخُولًا یُضِرُّ بِآخِرَتِکَ وَ صُمْ صَوْماً یَقْطَعُ شَهْوَتَکَ وَ لَا تَصُمْ صِیَاماً یَمْنَعُکَ مِنَ الصَّلَاةِ فَإِنَّ الصَّلَاةَ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنَ الصِّیَامِ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ قَدْ هَلَکَ فِیهَا عَالَمٌ کَثِیرٌ فَاجْعَلْ سَفِینَتَکَ فِیهَا الْإِیمَانَ وَ اجْعَلْ شِرَاعَهَا التَّوَکُّلَ وَ اجْعَلْ زَادَکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ فَإِنْ نَجَوْتَ فَبِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ إِنْ هَلَکْتَ فَبِذُنُوبِکَ یَا بُنَیَّ إِنْ تَأَدَّبْتَ صَغِیراً انْتَفَعْتَ بِهِ کَبِیراً وَ مَنْ عَنَی بِالْأَدَبِ اهْتَمَّ بِهِ وَ مَنِ اهْتَمَّ بِهِ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ وَ مَنْ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ وَ مَنِ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ أَدْرَکَ مَنْفَعَتَهُ فَاتَّخِذْهُ عَادَةً فَإِنَّکَ تَخْلُفُ فِی سَلَفِکَ وَ تَنْفَعُ بِهِ خَلْفَکَ (4)وَ یَرْتَجِیکَ فِیهِ رَاغِبٌ وَ یَخْشَی صَوْلَتَکَ رَاهِبٌ وَ إِیَّاکَ وَ الْکَسَلَ عَنْهُ بِالطَّلَبِ لِغَیْرِهِ فَإِنْ غُلِبْتَ عَلَی الدُّنْیَا فَلَا تُغْلَبَنَّ عَلَی الْآخِرَةِ فَإِذَا فَاتَکَ طَلَبُ الْعِلْمِ فِی مَظَانِّهِ فَقَدْ غُلِبْتَ عَلَی الْآخِرَةِ وَ اجْعَلْ فِی أَیَّامِکَ وَ لَیَالِیکَ وَ سَاعَاتِکَ لِنَفْسِکَ نَصِیباً

ص: 411


1- فی نسخة: و یبثها.
2- هکذا فی نسخ و فی المصدر، و فی نسخة: فلما اوتی الخلافة و لم یقبلها.
3- فی نسخة: و ابتلی بالحکم بالخطاء.
4- فی المصدر: و ینفع به من خلفک.

فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَمْ تَجِدْ لَهُ تَضْیِیعاً أَشَدَّ مِنْ تَرْکِهِ (1)وَ لَا تُمَارِیَنَّ فِیهِ لَجُوجاً وَ لَا تُجَادِلَنَّ فَقِیهاً وَ لَا تُعَادِیَنَّ سُلْطَاناً وَ لَا تُمَاشِیَنَّ ظَلُوماً وَ لَا تُصَادِقَنَّهُ وَ لَا تُؤَاخِیَنَّ فَاسِقاً وَ لَا تُصَاحِبَنَّ مُتَّهَماً وَ اخْزُنْ عِلْمَکَ کَمَا تَخْزُنُ وَرِقَکَ یَا بُنَیَّ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً لَوْ أَتَیْتَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِبِرِّ الثَّقَلَیْنِ خِفْتَ أَنْ یُعَذِّبَکَ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَوْ وَافَیْتَ الْقِیَامَةَ بِإِثْمِ الثَّقَلَیْنِ رَجَوْتَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکَ فَقَالَ لَهُ ابْنُهُ یَا أَبَتِ وَ کَیْفَ أُطِیقُ هَذَا وَ إِنَّمَا لِی قَلْبٌ وَاحِدٌ فَقَالَ لَهُ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ لَوِ اسْتُخْرِجَ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ فَشُقَّ لَوُجِدَ فِیهِ نُورَانِ نُورٌ لِلْخَوْفِ وَ نُورٌ لِلرَّجَاءِ لَوْ وُزِنَا مَا رُجِّحَ (2)أَحَدُهُمَا عَلَی الْآخَرِ بِمِثْقَالِ ذَرَّةٍ فَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ یُصَدِّقُ مَا قَالَ اللَّهُ وَ مَنْ یُصَدِّقُ مَا قَالَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ مَنْ لَمْ یَفْعَلْ مَا أَمَرَ اللَّهُ لَمْ یُصَدِّقْ مَا قَالَ اللَّهُ فَإِنَّ هَذِهِ الْأَخْلَاقُ یَشْهَدُ بَعْضُهَا لِبَعْضٍ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ إِیمَاناً صَادِقاً یَعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً نَاصِحاً وَ مَنْ یَعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً نَاصِحاً فَقَدْ آمَنَ بِاللَّهِ صَادِقاً وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ خَافَهُ (3)وَ مَنْ خَافَهُ فَقَدْ أَحَبَّهُ وَ مَنْ أَحَبَّهُ اتَّبَعَ أَمْرَهُ وَ مَنِ اتَّبَعَ أَمْرَهُ اسْتَوْجَبَ جَنَّتَهُ وَ مَرْضَاتَهُ وَ مَنْ لَمْ یَتَّبِعْ رِضْوَانَ اللَّهِ فَقَدْ هَانَ سَخَطَهُ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ یَا بُنَیَّ لَا تَرْکَنْ إِلَی الدُّنْیَا وَ لَا تَشْغَلْ قَلْبَکَ بِهَا فَمَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ مِنْهَا أَ لَا تَرَی أَنَّهُ لَمْ یَجْعَلْ نَعِیمَهَا ثَوَاباً لِلْمُطِیعِینَ وَ لَمْ یَجْعَلْ بَلَاءَهَا عُقُوبَةً لِلْعَاصِینَ (4).

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم: روایت می­کنند که از امام صادق علیه السلام در مورد لقمان و حکمتش که در قرآن خداوند از آن ها حرف زده است، پرسیدم. امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا قسم حکمتی که خداوند به لقمان داد در مورد نسب و مال و خانواده و گستردگی در بدن و زیبایی نبود، بلکه لقمان مردی بود که بر امر الهی قوی بود و به خاطر خدا مردی با تقوا، ساکت و آرام، دوراندیش و متفکر و تیزبین بود که از پند و اندرز بی نیاز بود. در طول روز هیچ وقت نمی خوابید و هرگز کسی او را در حال بول و غائط

ص: 409

و حمام کردن ندیده بود چون خودش را در حال انجام این کارها به شدت از مردم پنهان می کرد و در کارهایش دوراندیش و محافظه کار بود. به خاطر ترس از گناه، هرگز به چیزی نخندید و هرگز خشمگین نشد و با کسی مزاح نکرد و هرگز به خاطر داشتن یا نداشتن چیزی مادی و دنیوی خوشحال یا ناراحت نشد و با چند زن ازدواج کرد که فرزندان زیادی برای او به دنیا آورده بودند و بسیاری از آن ها را در کودکی از دست داد و به خاطر مرگ هیچکدام از آن ها گریه نکرد و هرگاه بر دو مرد گذر می کرد که با هم دشمنی یا دعوا داشتند آن ها را با هم آشتی می داد و از نزد آنان نمی­رفت مگر این که از هم جدا شده باشند. و هرگاه حرفی را از کسی می­شنید که از آن خوشش می­آمد حتما از تفسیر و روایت کننده آن می­پرسید و در جلسه های انسان­های فقیه و حکیم زیاد شرکت می کرد و با قاضیان و حاکمان و پادشاهان و سلاطین روبرو می­شد، و بر قاضیان به خاطر آن چه که به آن گرفتار شدند سوگواری می­کرد و بر حاکمان و پادشاهان به خاطر مغرور شدنشان در برابر خدا و آرامششان در آن، ترحم می­کرد و از آن چه که با آن بر نفسش پیروز می­شد و با آن بر هوای نفسش مجاهده می­کرد و از شیطان دوری می­کرد عبرت و درس می گرفت. قلبش را با فکر کردن درمان می کرد و نفسش را با عبرت ها مدارا می کرد؛ و فقط در آن چه که به او مربوط می­شد سفر - دخالت - می­کرد؛ به خاطر همین ویژگی ها به او حکمت عطا شد و عصمت بخشیده شد. هنگام ظهر آنگاه که چشم ها برای یک چرت روزانه آرام می گیرند خداوند گروهی از ملائکه را نزد لقمان فرستاد در حالی که لقمان صدای آن ها را می شنید ولی آن ها را نمی دید، به لقمان گفتند: آیا می خواهی که خداوند تو را بر روی زمین جانشین خودش قرار دهد و در بین مردم حکم و قضاوت کنی؟ لقمان گفت: اگر خداوند مرا بر این کار دستور دهد، من گوش به فرمانم. چون اگر مرا بر این کار امر کند به من کمک می کند و چیزهایی را به من یاد می­دهد و مرا از خطا کردن معصوم می­کند. و اگر خداوند مرا در قبول این کار مختار کند آن را قبول نمی کنم. ملائکه ها پرسیدند: ای لقمان چرا؟ گفت: چون حکومت در بین مردم سخت ترین جایگاه­ها در دین است که بیشترین فتنه و آزمایش را دربر دارد که انسان در آن درمانده شده و به او کمک نمی­شود و ظلم از هر مکانی بر او غالب می­شود و مسئول این کار بر سر دو راه گیر می­کند: اگر در آن راه حق را بپوید شایسته است که تسلیم شود و اگر در کارش اشتباه کند راه بهشت را گم کرده است و هرکس که در دنیا ذلیل و ضعیف باشد در آخرت حسابرسی­اش آسان­تر است از کسی که در دنیا حاکم و بزرگ و شریف باشد؛ و هر کس که دنیا را بر آخرت انتخاب کند هر دو را از دست می دهد، این از بین می­رود و به آن نمی رسد. ملائکه از حکمت او تعجب کرده بودند و خداوند رحمان از منطق او خوشش آمد. هنگام شب وقتی که خوابید خداوند حکمت را بر او نازل کرد و از نوک سر تا پاهایش را کاملا با آن پوشاند در حالی که خواب بود. وقتی که بیدار شد، حکیم ترین مرد زمان خودش شده بود و به سوی مردم رفت

ص: 410

و با حکمت با آن ها حرف می زد و آن را برای آن ها توضیح داد. امام صادق علیه السلام فرمود: و هنگامی که حکم جانشینی به لقمان داده شد و او قبول نکرد به ملائکه دستور داد تا حکم جانشینی را به داود بدهند و او قبول کرد و او به مانند لقمان شرط قرار نداد سپس خداوند جانشینی در زمین را به داود داد و در آن چند بار به خطا و اشتباه دچار شد و هر بار که اشتباه می­کرد خداوند او را می­آمرزید و او را می­بخشید. لقمان اکثر وقت ها به دیدار داود می رفت و او را با نصیحت ها و حکمت و علم سرشارش نصیحت می کرد و داود به او می­گفت: ای لقمان خوش به حال تو! حکمت به تو داده شد و بلا از تو برداشته شد و خلافت به داود داده شد و او دچار اشتباه و فتنه شد.

سپس امام صادق علیه السلام در باره آیه «وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» فرمود: لقمان فرزندش را به آثاری نصیحت کرد که به دو نیم شد - نهایت تأثیر را از آن ها گرفت -. ای حماد! یکی از نصیحت هایش این بود که: ای پسرم تو از زمانی که به دنیا آمده­ای به دنیا پشت کرده ای و به سوی آخرت می­روی. آن خانه­ای که تو به سویش می­روی از آن خانه ای که به آن پشت کرده­ای به تو نزدیک­تر است. ای پسرم، با عالمان مجالست کن و با زانوهایت مزاحم ایشان شو و با آن ها مجادله نکن چون از حضورت در جلسه هایشان جلوگیری می­کنند و از دنیا به اندازه کفایتت بخواه و آن را ردّ مکن تا سربار مردم بشوی و طوری که به آخرتت ضرر برساند در آن وارد مشو. روزه­ای بگیر که شهوتت را قطع کند، روزه­ای نگیر که تو را از نماز بازدارد، چون نماز در نزد خداوند از روزه دوست داشتنی­تر است. ای پسرم، دنیا دریای عمیقی است، عالمان زیادی در آن هلاک شده­اند. کشتی نجات خود را ایمان به خدا و بادبان های آن را توکل به خدا و توشه ات را تقوای خدا قرار بده، اگر نجات پیدا کردی از لطف و رحمت خداست و اگر تو هم نابود شدی به خاطر گناهان خودت است. ای پسرم، اگر در بچگی ادب پیدا کنی در بزرگی به تو فایده می­رساند و هر کس به ادب توجه کند به آن اهمیت می­دهد و هر کس به آن اهمیت ­بدهد به علم خود متعهد می­شود و هر کس به علم خود متعهد ­شود بیشتر در طلب آن می­کوشد و هر کس بیشتر در طلب آن ­بکوشد منفعت آن را درک می­کند و آن را عادت خود قرار می­دهد؛ چون تو جانشین گذشتگانت هستی و آیندگانت از آن استفاده می­کنند که به وسیله آن امیدوار به تو امید می­بندد و هراسان از صولت تو می­هراسد، مبادا از رسیدن به آن تنبلی کنی و به سراغ غیر آن بروی چون اگر بتوانی بر دنیا چیره شوی بر آخرت چیره نخواهی شد و اگر طلب علم در جایگاه­های آن از تو فوت شود در مورد آخرت شکست خواهی خورد و ساعاتی را در شب و روز برای

ص: 411

یادگیری علم به خودت اختصاص بده چون ضایع­کردنی را شدیدتر از ترک علم نخواهی یافت و در علم آموزی از سر لجاجت مجادله مکن، و هرگز با هیج فقیهی مجادله نکن و با هیچ پادشاهان دشمنی نکن و با هیچ ستمگری مماشات مکن و با او دوستی مکن و هرگز با هیچ فاسقی برادری مکن و با هیچ متهمی همراهی مکن و آن طور که پولت را حفظ می کنی علمت را نیز حفظ کن.

ای پسرم، آن طور از خدا بترس که اگر خوبی­های ثقلین - جن و انس - را انجام داده باشی باز هم بترسی و آن طور به بخشش خداوند امیدوار باش که اگر تمام گناهان جن و انس برای تو باشد، به عفو و بخششت امیدوار باشی.

پسرش به او گفت: پدر چگونه می توانم این گونه باشم در حالی که فقط یک قلب دارم؟ لقمان به او گفت: ای پسرم اگر قلب انسان مؤمن را دربیاوری و آن را بشکافی دو نور در آن وجود دارد، نوری برای ترس از خدا و نوری برای امید به بخشش او. اگر آن دو را وزن بکنی هیچکدام به اندازه یک مثقال بر دیگری برتری ندارد. هرکس به خدا ایمان داشته باشد به کلام خدا باور دارد و هر کس کلام خدا را باور داشته باشد، دستورات او را انجام می دهد. پس هر کس دستورات خدا را انجام ندهد کلام خدا را باور ندارد چون این کارها با هم رابطه علت و معلولی و رابطه مستقیم دارند. پس هرکس به خدا ایمان راستین داشته باشد، برای رضای خداوند به صورت خالص و بی ریا و ناصح کار می کند و هر کس این گونه برای خدا کار بکند به تاکید به خداوند ایمان راستین دارد و هر کس از خدا اطاعت کند از او می ترسد و هر کس از او بترسد او را دوست می دارد و هر کس او را دوست داشته باشد از او اطاعت می­کند و هر کس از او اطاعت کند رضایت و بهشت خداوند را به دست می آورد و هر کسی در پی کسب رضای خدا نباشد خشم خدا بر او آسان است، پناه بر خدا از خشم او.

ای پسرم: به دنیا اعتماد نکن و قلب خودت را به آن مشغول نکن، خدا هیچ مخلوقی بی ارزشتر از دنیا خلق نکرده است. آیا نمی بینی خداوند نعمت های دنیا را پاداش بندگان مطیعش و مصیبت های آن را عذاب انسان های گناهکار قرار نداده است؟. - . تفسیر القمی : 506 - 508 -

**[ترجمه]

بیان

تحاجزا تصالحا و تمانعا قوله لا یظعن أی لا یسافر قوله علیه السلام ما یخذل أی هو شی ء یخذل صاحبه أو بتقدیر اللام أی هو أکثر فتنا و بلاء لما یخذل صاحبه أو هو أکثر فتنا ما دام یخذل صاحبه و لا یعینه الله أو الموصول مبتدأ و أکثر خبره و لعل الثالث أظهر الوجوه و یؤیده أن فی روایة الثعلبی (5)هکذا لأن الحاکم بأشد المنازل و آکدها یغشاه الظلم من کل مکان إن یعن فبالحری أن ینجو (6)

ص: 412


1- فی نسخة: فان فاتک لم تجد، و فی المصدر: فان فاتک لن تجد.
2- فی نسخة: لما رجح.
3- فی المصدر: و من أطاع اللّه خافه.
4- تفسیر القمّیّ: 506- 508.
5- ذکر نحو الحدیث فی العرائس: 193 و 194. و فیه: و أکدرها.
6- فی العرائس: ان أصاب فأرجو أن ینجو، و إن أخطأ أخطأ طریق الجنة.

و لا یبعد زیادة الواو فی یغشاه فیکون ما یخذل متعلقا به و فی القصص لأن الحکم بین الناس أشد المنازل من الدین و أکثرها فتنا و بلاء یخذل صاحبه و لا یعان و یغشاه الظلم من کل مکان و السری الشریف قوله و یبینها فیها أی فی جماعة الناس أو فی الدنیا و الأظهر یبثها فیهم کما فی القصص.

قوله علیه السلام حتی تفطر و انشق کنایة عن غایة تأثیر الحکمة فیه قوله و ازحمهم قال الفیروزآبادی زحمه کمنعه ضایقه و زاحم الخمسین قاربها أی ادخل بینهم و لو بمشقة و یحتمل أن یکون کنایة عن القرب منهم.

قوله علیه السلام و من عنی بالأدب أی اعتنی به و عرف فضله قوله علیه السلام فإنک تخلف أی تکون من حیث الاتصاف بتلک العادات الحسنة خلیفة من مضی من المتخلقین بها قوله علیه السلام من ترکه أی ترک طلب العلم یفضی إلی ضیاع ما حصلته.

**[ترجمه]تحاجزا، با هم آشتی کردند و از جنگیدن دست کشیدند. و کلمه «لا یظعن» یعنی مسافرت نمی­کرد و منظور از «ما یخذل» یعنی آن چه صاحبش را درمانده کند یا این که حرف جر لام را در تقدیر بگیریم یعنی او از آن چه که صاحبش را درمانده می­کند بیشتر دچار بدبختی و مصیبت می­شود یا این که مادامی که درمانده می­شود و خداوند به او کمک نمی­کند ببیشتر دچار فتنه می­شود، یا این که اسم موصول را مبتدا و کلمه اکثر را خبر آن بگیریم که شاید صورت سوم بهتر باشد، و روایت ثعلبی، صورت سوم را تایید می کند، روایت ثعلبی این گونه است: - . در عرائس نیز چنین روایتی آمده است 193 و 194 - «چون مسئولیت حاکم سخت ترین و مشکل ترین مسئولیت هاست که ظلم از هر طرف او را فرامی­گیرد. اگر به او کمک شود شایسته است که نجات پیدا کند».

ص: 412

و زائد بودن واو در «یغشاه» بعید نیست و در این صورت «مایخذل» معطوف به آن است. و در قصص الانبیاء این گونه آمده است: چون حکم و قضاوت در بین مردم سخت ترین جایگاه­های دین است و بیشتر از همه مورد آزمایش و امتحان قرار می­گیرد و کننده این کار را درمانده می کند و به او کمک نمی شود و ظلم از هر طرف او را فرامی­گیرد. «سریّ» به معنای شریف و بزرگ است. و «یبیّنها فیها» یعنی در بین گروهی از مردم یا در دنیا؛ و صحیح تر آن آن طور که در قصص الانبیاء آمده است: « یبثّها فیها» - پخش می­کند - است.

«حتی تفطّر و انشقّ» کنایه از نهایت تأثیر حکمت در اوست. و کلمه «و ازحمهم» فیروزآبادی گفت: زحمه بر وزن منعه است یعنی عرصه را بر او تنگ کرد، زاحم الخمسین: یعنی به پنجاه نزدیک شد، یعنی: در بین آن ها برو هر چند با سختی، و ممکن است که کنایه از نزدیک شدن به آن ها باشد.

و سخن امام صادق علیه السلام: «من عنی الأدب» یعنی به ادب توجه کرد و فضیلت و برتری آن را شناخت و « فإنک تخلف» یعنی از نظر داشتن این عادت نیک، جانشین کسانی هستی که قبل از تو این ویژگی را داشته اند. و «من ترکه» یعنی کسی که کسب علم را ترک کند آن چه از علم کسب کرده را از دست می دهد.

**[ترجمه]

«3»

-لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنِ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا أَوْصَی بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ نَاتَانَ أَنْ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ لِیَکُنْ مِمَّا تَتَسَلَّحُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ فَتَصْرَعُهُ الْمُمَاسَحَةُ وَ إِعْلَانُ الرِّضَا عَنْهُ وَ لَا تُزَاوِلْهُ بِالْمُجَانَبَةِ (1)فَیَبْدُوَ لَهُ مَا فِی نَفْسِکَ فَیَتَأَهَّبَ لَکَ یَا بُنَیَّ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً لَوْ وَافَیْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَیْنِ خِفْتَ أَنْ یُعَذِّبَکَ اللَّهُ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَوْ وَافَیْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَیْنِ رَجَوْتَ أَنْ یَغْفِرَ لَکَ یَا بُنَیَّ إِنِّی حَمَلْتُ الْجَنْدَلَ (2)وَ الْحَدِیدَ وَ کُلَّ حِمْلٍ ثَقِیلٍ فَلَمْ أَحْمِلْ شَیْئاً أَثْقَلَ مِنْ جَارِ السَّوْءِ وَ ذُقْتُ الْمَرَارَاتِ کُلَّهَا فَلَمْ أَذُقْ شَیْئاً أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ (3).

**[ترجمه]امالی الصدوق: امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از وصیت­هایی که لقمان به پسرش ناتان می کرد این بود که می گفت: ای پسرم، یکی از مواردی که باید در برابر دشمنت به آن مسلح شوی تا بتوانی او را شکست دهی مدارا کردن و اعلام رضایت از اوست، و نغمه دور شدن را به گوشش نرسان چون در این صورت مقاصد تو بر او معلوم می­شود و خودش را برایت آماده می کند. ای پسرم طوری از خدا بترس که اگر تمام خوبی های مخلوقات دو جهان را انجام داده باشی باز هم از عذاب شدنت بترسی و آن طور به خدا امید داشته باش که اگر تمام گناهان جن و انس را انجام داده باشی باز به عفو بخشیدنت امیدوار باشی. ای پسرم، من سنگین ترین تخته سنگ و آهن و هر آن چه که برداشتن آن سخت باشد را با خود حمل کرده ام ولی تحمل چیزی سنگین تر از همسایه بد ندیده­ام و همه تلخی­ها را در طول زندگی چشیده ام، هیچ چیزی تلخ­تر از فقر را نچشیده­ام. - . امالی الصدوق : 396 و 397 -

**[ترجمه]

بیان

قال الفیروزآبادی تماسحا تصادقا أو تبایعا فتصافقا و ماسحا لا ینافی القول غشا.

**[ترجمه]فیروزآبادی می گوید: تماسحا یعنی: دوست بودندد یا با هم معامله کردند و سپس با هم دست دادند و ماسحا یعنی: برای تقلب در کاری با هم آرام صحبت کردند.

**[ترجمه]

«4»

-لی، الأمالی للصدوق أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی عَنِ الصَّفَّارِ وَ لَمْ یَحْفَظِ الْحُسَیْنُ (4)الْإِسْنَادَ

ص: 413


1- أی لا تعالجه بالمباعدة عنه.
2- الجندل: الصخر العظیم.
3- أمالی الصدوق: 396 و 397.
4- فی المصدر: الحسن بن موسی و لعله أصح، فعلیه یلزم أن یکون ما قبله أیضا مصحفا.

قَالَ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ اتَّخِذْ أَلْفَ صَدِیقٍ وَ أَلْفٌ قَلِیلٌ وَ لَا تَتَّخِذْ عَدُوّاً وَاحِداً وَ الْوَاحِدُ کَثِیرٌ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ:

تَکَثَّرْ مِنَ الْإِخْوَانِ مَا اسْطَعْتَ إِنَّهُمْ***عِمَادٌ إِذَا مَا اسْتُنْجِدُوا وَ ظُهُورٌ (1)

وَ لَیْسَ کَثِیراً أَلْفُ خِلٍّ وَ صَاحِبٍ ***وَ إِنَّ عَدُوّاً وَاحِداً لَکَثِیرٌ (2)

**[ترجمه]امالی الصدوق:

ص: 413

لقمان به پسرش گفت: ای پسرم، اگر هزار دوست داشته باشی باز کم هستند ولی اگر یک دشمن داشته باشی، آن یک نفر زیاد است. امام علی علیه السلام فرمود:

- تا جایی که می توانی دوستان زیادی داشته باش چون اگر از آن ها کمک بخواهی پشتیبان و حامی هستند.

-

اگر هزار دوست و رفیق داشته باشی زیاد نیست، ولی یک دشمن برای انسان زیاد است. - . امالی الصدوق : 397 -

**[ترجمه]

«5»

- ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ لِیَعْتَبِرْ مَنْ قَصُرَ یَقِینُهُ وَ ضَعُفَتْ نِیَّتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَهُ فِی ثَلَاثَةِ أَحْوَالٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ أَتَاهُ رِزْقُهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی وَاحِدَةٍ مِنْهَا کَسْبٌ وَ لَا حِیلَةٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَیَرْزُقُهُ فِی الْحَالِ الرَّابِعَةِ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَإِنَّهُ کَانَ فِی رَحِمِ أُمِّهِ یَرْزُقُهُ هُنَاکَ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ حَیْثُ لَا یُؤْذِیهِ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَجْرَی لَهُ رِزْقاً مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ یَکْفِیهِ بِهِ وَ یُرَبِّیهِ وَ یَنْعَشُهُ (3)مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ بِهِ وَ لَا قُوَّةٍ ثُمَّ فُطِمَ (4)مِنْ ذَلِکَ فَأَجْرَی لَهُ رِزْقاً مِنْ کَسْبِ أَبَوَیْهِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ لَهُ مِنْ قُلُوبِهِمَا لَا یَمْلِکَانِ غَیْرَ ذَلِکَ حَتَّی إِنَّهُمَا یُؤْثِرَانِهِ عَلَی أَنْفُسِهِمَا فِی أَحْوَالٍ کَثِیرَةٍ حَتَّی إِذَا کَبِرَ وَ عَقَلَ وَ اکْتَسَبَ لِنَفْسِهِ ضَاقَ بِهِ أَمْرُهُ وَ ظَنَّ الظُّنُونَ بِرَبِّهِ وَ جَحَدَ الْحُقُوقَ فِی مَالِهِ وَ قَتَّرَ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ مَخَافَةَ إِقْتَارِ رِزْقٍ وَ سُوءِ یَقِینٍ بِالْخُلْفِ (5)مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ فَبِئْسَ الْعَبْدُ هَذَا یَا بُنَیَّ (6).

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام مرسلا مثله (7)

**[ترجمه]خصال: از امام صادق علیه السلام روایت می کنند که امام علی علیه السلام فرموده است: یکی از نصیحت های لقمان به پسرش این بود که: ای پسرم، باید در کسی که یقینش کم و نیّتش در طلب روزی ضعیف است به دیده عبرت بنگری، چون خدای متعال در سه حالت او را روزی داد که در هیچ یک از آن حالات خودش اختیار و قدرتی نداشت، پس باید مطمئن باشد که او را در حالت چهارم نیز روزی خواهد داد؛ امّا اوّلین حالت در رحم مادر است که خداوند او را در آن جایگاه محکم که هیچ سرما و گرمایی به او نمی رسید، روزی داد، سپس در حالت دوّم او را از رحم به دنیا آورد و رزق او را در شیر مادرش قرار داد که آن شیر بهترین غذا برای او بود و او را تربیت نمود و پرورش داد، بی آن که خودش توان و قدرتی داشته باشد. در حالت سوّم پس از آن که دوران شیر خواری او به پایان رسید، خداوند او را از کسب پدر و مادرش به وسیله رأفتی که در قلب آن ها نسبت به او ایجاد کرد، روزی داد، به طوری که کاری غیر از آن نمی­توانستند انجام بدهند، تا آن جا که پدر و مادرش در بسیاری از موارد، او را بر خود ترجیح دادند تا این که به مرحله رشد و عقل و بلوغ رسید و برای خودش کسب و کاری تشکیل داد و در این حالت، امر خودش بر خودش گران آمد و در مورد خدای خود پندارهای سوء پیدا کرد و حقوق خداوند در مال خویش را انکار کرد و از ترس کم شدن روزی و سوء یقین به آینده از این که خدای متعال روزی او را دیر یا زود ندهد بر خود و خانواده­اش سخت­گیری و خساست ­کرد؛ پس ای پسرم بدان که او بدترین بندگان است. - . خصال 1 : 60 و 61 -

قصص الانبیاء: مانند این روایت ذکر شده است. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

ص: 414

**[ترجمه]

بیان

لا یملکان غیر ذلک أی لا یستطیعان ترک ذلک لما جبلهما الله علیه من حبه

ص: 414


1- استنجد فلانا و به: استعان.
2- أمالی الصدوق: 397. و قال المصنّف فی الهامش: فی الدیوان المنسوب إلیه علیه السلام هکذا: علیک باخوان الصفا فانهم*** عماد إذا استنجدتهم و ظهور و ما بکثیر الف خل و صاحب*** و ان عدوا واحدا لکثیر
3- نعشه: تدارکه من هلکة جبره بعد فقره.
4- فطم الولد: فصله عن الرضاع.
5- الخلف: البدل و العوض.
6- الخصال 1: 60 و 61.
7- قصص الأنبیاء مخطوط.

أو ینفقان علیه کسبهما و إن لم یکونا یملکان غیره.

**[ترجمه]«لا یملکان غیر ذلک» یعنی به خاطر عشقی که خداوند در سرشت ایشان، نسبت به او قرار داد نمی توانستند این کار را انجام ندهند یا به این معنا که از مال خود به او می دادند هر چند که چیزی غیر از آن نداشتند.

**[ترجمه]

«6»

-ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَلَیْهِمَا السَّلَامُ قَالَ: قِیلَ لِلُقْمَانَ مَا الَّذِی أَجْمَعْتَ عَلَیْهِ (1)مِنْ حِکْمَتِکَ قَالَ قَالَ لَا أَتَکَلَّفُ مَا قَدْ کُفِیتُهُ وَ لَا أُضِیعُ مَا وُلِّیتُهُ(2).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام جعفر صادق از پدرشان علیهما السلام روایت می کند که به لقمان گفتند: به کدام بخش از حکمتت اجماع داری - بیشتر عمل می­کنی -؟ گفت: بیشتر از آن چه که نیاز من است تقلا نمی­کنم و آن چه را به من محول شده ضایع نمی­کنم - درست انجام می­دهم -. - . قرب الاسناد : 35 -

**[ترجمه]

«7»

-ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَیْهِ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ فِی أَیَّامِکَ وَ لَیَالِیکَ وَ سَاعَاتِکَ نَصِیباً لَکَ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ لَهُ تَضْیِیعاً مِثْلَ تَرْکِهِ (3).

**[ترجمه]امالی الطوسی: امام صادق علیه السلام فرمود: یکی از نصیحت های لقمان به پسرش این بود که: ای پسرم در شبانه روز ساعت­هایی را به خودت برای یادگیری علم اختصاص بده، چون هرگز هیچ ضایع کردنی را مانند ضایع کردن یادگیری علم و دانش نخواهی یافت. - . امالی الطوسی : 42 -

**[ترجمه]

«8»

-ل، الخصال أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلَامَةٌ یُعْرَفُ بِهَا وَ یُشْهَدُ عَلَیْهَا وَ إِنَّ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الْعَمَلَ بِهِ وَ لِلْإِیمَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ لِلْعَالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ بِمَا یُحِبُّ وَ مَا یَکْرَهُ وَ لِلْعَامِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةُ وَ الصِّیَامُ وَ الزَّکَاةُ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ وَ یَقُولُ مَا لَا یَعْلَمُ وَ یَتَعَاطَی مَا لَا یَنَالُ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ یُعِینُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَهُ وَ لِلْآثِمِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَخُونُ وَ یَکْذِبُ وَ یُخَالِفُ مَا یَقُولُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ النَّاسُ عِنْدَهُ وَ یَتَعَرَّضُ فِی کُلِّ أَمْرٍ لِلْمَحْمَدَةِ وَ لِلْحَاسِدِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ یَتَمَلَّقُ إِذَا شَهِدَ وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَةِ وَ لِلْمُسْرِفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَشْتَرِی مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَلْبَسُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَأْکُلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَی حَتَّی یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّی یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّی یَأْثَمَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ السَّهْوُ وَ اللَّهْوُ وَ النِّسْیَانُ

ص: 415


1- أی عزمت علیه من حکمتک أن تعمل به.
2- قرب الإسناد: 35.
3- أمالی الطوسیّ: 42، و فیه: فانک لن تجد لک.

قَالَ حَمَّادُ بْنُ عِیسَی قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ شُعَبٌ یَبْلُغُ الْعِلْمُ بِهَا أَکْثَرَ مِنْ أَلْفِ بَابٍ وَ أَلْفِ بَابٍ وَ أَلْفِ بَابٍ فَکُنْ یَا حَمَّادُ طَالِباً لِلْعِلْمِ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ (1)فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَقِرَّ عَیْنُکَ وَ تَنَالَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَاقْطَعِ الطَّمَعَ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ عُدَّ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَی وَ لَا تُحَدِّثْ لِنَفْسِکَ أَنَّکَ فَوْقَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ اخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ مَالَکَ (2).

**[ترجمه]الخصال: امام صادق علیه السلام فرمود: لقمان به پسرش گفت: ای پسرم، هر چیزی یک نشانه ای دارد که با آن شناخته می شود و نشان داده می شود، همانا دین سه نشانه دارد: علم و ایمان و عمل به آن و ایمان سه نشانه دارد، ایمان به خدا و کتابهای آسمانیش و فرستادگانش.

و انسان دانا سه نشانه دارد: علم به خدا و علم به آن چه که خداوند دوست دارد و آن چه خداوند از آن کراهت دارد و انسان عمل کننده سه نشانه دارد: نماز و روزه و زکات و انسان دروغگو سه نشانه دارد: با بالا دست خود دعوا می کند، به چیزی که می­گوید علم ندارد و به آن چه که نمی­رسد مشغول می­شود. انسان ظالم سه علامت دارد، با گناه به کسی که بالادست اوست ظلم می­کند و و با غلبه بر کسی که پایین دست اوست ظلم می کند و به ظالمان و ستمگران کمک می­کند. انسان منافق سه نشانه دارد، قلبش با زبانش و قلبش با کارهایش و ظاهرش با باطنش مخالف است. انسان گناهکار سه نشانه دارد: خیانت می کند، دروغ می گوید، خلاف آن چه که می گوید رفتار می­کند و انسان ریاکار سه نشانه دارد: اگر تنها باشد تنبل است و اگر در بین مردم باشد فعال است و هر کاری را برای ستایش شدن انجام می دهد، و انسان حسود سه نشانه دارد: اگر پیش او نباشی از تو غیبت می کند و و اگر کنار او باشی از تو تملق می کند و در هنگام بلا و مصیبت دشنام می دهد. انسان اسراف کننده سه نشانه دارد: آن چه را که لازم ندارد می­خرد، و آن چه را که متعلق به او نیست می پوشد و آن چه را که به آن نیازی ندارد، می­خورد. انسان تنبل سه نشانه دارد: آنقدر سستی می­کند تا تفریط ­کند، آنقدر تفریط می­کند تا فرصت هایش را از دست بدهد و آنقدر فرصت هایش را از دست می­دهد تا به گناه بیفتد. انسان غافل سه نشانه دارد: اشتباه کردن، بی مبالاتی و فراموش کاری.

ص: 415

حماد بن عیسی گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کدام از این علامت­ها شاخه­هایی دارند که دانستن آن ها نیاز به هزار باب و هزار باب و هزار باب توضیح دارد. پس ای حماد! در همه وقت های شب و روز دنبال یادگیری علم باش، و اگر می خواهی که چشمت روشن شود و به خیر دنیا و عاقبت برسی نسبت به مال مردم طمع نداشته باش و خودت را جزء مردگان حساب کن و با خودت چنان صحبت نکن که که بر کسی از مردم برتری داری و همان طور که مالت را ذخیره می کنی، زبانت را هم حفظ کن. - . الخصال 1 : 60 -

**[ترجمه]

«9»

-مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ رَفَعَهُ (3)قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ صَاحِبْ مِائَةً وَ لَا تُعَادِ وَاحِداً یَا بُنَیَّ إِنَّمَا هُوَ خَلَاقُکَ وَ خُلُقُکَ فَخَلَاقُکَ دِینُکَ وَ خُلُقُکَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَلَا تَبْتَغِضْ إِلَیْهِمْ وَ تَعَلَّمْ مَحَاسِنَ الْأَخْلَاقِ یَا بُنَیَّ کُنْ عَبْداً لِلْأَخْیَارِ وَ لَا تَکُنْ وَلَداً لِلْأَشْرَارِ یَا بُنَیَّ أَدِّ الْأَمَانَةَ تَسْلَمْ لَکَ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتُکَ وَ کُنْ أَمِیناً تَکُنْ غَنِیّاً (4).

**[ترجمه]معانی الاخبار: از برقی روایت می کند که: لقمان به پسرش گفت: ای پسرم با صد نفر دوست باش ولی با یک نفر دشمنی نکن، ای پسرم این بهره آخرت تو و خلق توست پس بهره آخرت تو دین توست و خلق تو بین تو و مردم است؛ پس به آن ها کینه نداشته باش و اخلاق های نیکو را یاد بگیر. ای پسرم از بنده نیکان باش و فرزند اشرار مباش. ای پسرم، امانت را به صاحبش برگردان تا در دنیا و آخرت سلامت باشی و امین مردم باش تا بی نیاز باشی. - . معانی الاخبار : 74 -

**[ترجمه]

بیان

الخلاق بالفتح الحظ و النصیب و المراد هنا نصیبک فی الآخرة (5).

**[ترجمه]الخلاق: یعنی بهره و نصیب و منظور در این جا بهره آخرت است.

**[ترجمه]

«10

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ لُقْمَانُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ وَ قَدْ غَرِقَ فِیهَا جِیلٌ (6)کَثِیرٌ فَلْتَکُنْ سَفِینَتُکَ فِیهَا تَقْوَی اللَّهِ تَعَالَی وَ لْیَکُنْ جِسْرُکَ إِیمَاناً بِاللَّهِ وَ لْیَکُنْ شِرَاعُهَا التَّوَکُّلَ لَعَلَّکَ یَا بُنَیَّ تَنْجُو وَ مَا أَظُنُّکَ نَاجِیاً یَا بُنَیَّ کَیْفَ لَا یَخَافُ النَّاسُ مَا یُوعَدُونَ (7)وَ هُمْ یَنْتَقِصُونَ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ کَیْفَ لَا یَعِدُّ (8)لِمَا یُوعَدُ مَنْ کَانَ لَهُ أَجَلٌ یَنْفَدُ یَا بُنَیَّ خُذْ مِنَ الدُّنْیَا بُلْغَةً وَ لَا تَدْخُلْ

ص: 416


1- فی المصدر: و أطراف النهار.
2- الخصال 1: 60.
3- فی المصدر: عن البرقی، عن بعض أصحابه رفعه.
4- معانی الأخبار: 74.
5- أو الأعمّ منها لان الدین یتضمن سعادة الدنیا و الآخرة، و یبلغ المتدین به حظهما.
6- الجیل: الصنف من الزمان. القرن. أهل الزمان الواحد.
7- أی الحشر و النشر و أهوال الآخرة و العذاب المعد فیها للمذنبین. قوله ینتقصون أی أی تنقص بنیتهم و قواهم، أو ینتقصون من أعمالهم الحسنة و خیراتهم.
8- أی کیف لا یتهیأ لما یوعد من دار آخر من کان له أجل ینفد؟ و أنفاسه کلها خطوات تقربه إلی الدار الآخر.

فِیهَا دُخُولًا تُضِرُّ فِیهَا بِآخِرَتِکَ وَ لَا تَرْفُضْهَا فَتَکُونَ عِیَالًا عَلَی النَّاسِ وَ صُمْ صِیَاماً یَقْطَعُ شَهْوَتَکَ وَ لَا تَصُمْ صِیَاماً یَمْنَعُکَ مِنَ الصَّلَاةِ فَإِنَّ الصَّلَاةَ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الصَّوْمِ یَا بُنَیَّ لَا تَتَعَلَّمِ الْعِلْمَ لِتُبَاهِیَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ تُمَارِیَ بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ تُرَائِیَ بِهِ فِی الْمَجَالِسِ وَ لَا تَتْرُکِ الْعِلْمَ زَهَادَةً فِیهِ وَ رَغْبَةً فِی الْجَهَالَةِ یَا بُنَیَّ اخْتَرِ الْمَجَالِسَ عَلَی عَیْنَیْکَ فَإِنْ رَأَیْتَ قَوْماً یَذْکُرُونَ اللَّهَ فَاجْلِسْ إِلَیْهِمْ فَإِنَّکَ إِنْ تَکُنْ عَالِماً یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ وَ یَزِیدُوکَ عِلْماً وَ إِنْ تَکُنْ جَاهِلًا یُعَلِّمُوکَ وَ لَعَلَّ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ یُظِلَّهُمْ بِرَحْمَةٍ فَیَعُمَّکَ مَعَهُمْ وَ قَالَ قِیلَ لِلُقْمَانَ مَا یَجْمَعُ مِنْ حِکْمَتِکَ قَالَ لَا أَسْأَلُ عَمَّا کُفِیْتُهُ وَ لَا أَتَکَلَّفُ مَا لَا یَعْنِینِی (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: لقمان به پسرش می گفت: ای پسرم دنیا به مانند دریایی است که نسل زیادی از مردم در آن غرق شده­اند، باید تقوای خدا کشتی نجاتت باشد و پل عبور از آن را ایمان به خدا و باید بادبان آن توکل به خدا باشد، چه بسا که نجات پیدا کنی، ولی من برای نجات تو مطمئن نیستم. ای پسرم، مردم چگونه از آن چه که به آن وعده داده شده­اند نمی­ترسند (قیامت) و در حالی که هر روز عمر آن ها کم می­شود و چگونه کسی که مرگ در انتظار اوست خودش را برای آخرت آماده نمی کند؟. ای پسرم از دنیا به اندازه نیازت بردار و به اندازه ای که به ضرر آخرتت باشد، وارد آن نشو،

ص: 416

و آن را به گونه­ای ردّ مکن که در دنیا، سربار مردم باشی و روزه­ای بگیر که شهوتت را قطع کند و روزه­ای نگیر که تو را از نماز خواندن منع کند، چون درجه نماز در نزد خدا از روزه بالاتر است. ای پسرم، برای فخرفروشی بر علما و بحث و جدل کردن با انسان های نادان و ریاکاری با آن در مجالس - بین مردم -، علم را یاد نگیر؛ و یادگیری علم را به خاطر گرایش به جهل و حقیر شمردن آن، ترک نکن. ای پسرم، با عقل و آگاهی مجلس هایی را که در آن ها شرکت می کنی، انتخاب کن؛ اگر گروهی را دیدی که خدا را ذکر می کنند در جلسه آن ها حاضر شو، چون اگر عالم باشی علمت به تو سود می­رساند و آنان بر علمت می­افزایند و اگر جاهل باشی به تو علم می آموزند و شاید - اگر - خداوند رحمتی برای آن ها بفرستد تو را نیز جزء آن ها به حساب می­آورد. گفت: به لقمان گفتند: به کدام بخش از حکمتت اجماع داری - بیشتر عمل می­کنی -؟ گفت: بیشتر از آن چه که نیاز من است تقلا نمی­کنم و در آن چه که به من مربوط نیست خودم را به زحمت نمی اندازم. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«11

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَخِیهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنْ تَکُ فِی شَکٍّ مِنَ الْمَوْتِ فَارْفَعْ عَنْ نَفْسِکَ النَّوْمَ وَ لَنْ تَسْتَطِیعَ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِنَ الْبَعْثِ فَادْفَعْ عَنْ نَفْسِکَ الِانْتِبَاهَ وَ لَنْ تَسْتَطِیعَ ذَلِکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَکَّرْتَ فِی هَذَا عَلِمْتَ أَنَّ نَفْسَکَ بِیَدِ غَیْرِکَ وَ إِنَّمَا النَّوْمُ بِمَنْزِلَةِ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا الْیَقَظَةُ بَعْدَ النَّوْمِ بِمَنْزِلَةِ الْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ قَالَ قَالَ لُقْمَانُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا بُنَیَّ لَا تَقْتَرِبْ فَیَکُونَ أَبْعَدَ لَکَ وَ لَا تَبْعُدْ فَتُهَانَ کُلُّ دَابَّةٍ تُحِبُّ مِثْلَهَا وَ ابْنُ آدَمَ لَا یُحِبُّ مِثْلَهُ لَا تَنْشُرْ بَزَّکَ (2)إِلَّا عِنْدَ بَاغِیهِ وَ کَمَا لَیْسَ بَیْنَ الْکَبْشِ وَ الذِّئْبِ خُلَّةٌ کَذَلِکَ لَیْسَ بَیْنَ الْبَارِّ وَ الْفَاجِرِ خُلَّةٌ مَنْ یَقْتَرِبْ مِنَ الزِّفْتِ تَعَلَّقَ کَذَلِکَ مَنْ یُشَارِکِ الْفَاجِرَ یَتَعَلَّمْ مِنْ طُرُقِهِ (3)مَنْ یُحِبَّ الْمِرَاءَ یُشْتَمْ وَ مَنْ یَدْخُلْ مَدْخَلَ السَّوْءِ یُتَّهَمْ وَ مَنْ یُقَارِنْ قَرِینَ السَّوْءِ لَا یَسْلَمْ وَ مَنْ لَا یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ وَ قَالَ یَا بُنَیَّ صَاحِبْ مِائَةً وَ لَا تُعَادِ وَاحِداً یَا بُنَیَّ إِنَّمَا هُوَ خَلَاقُکَ وَ خُلُقُکَ فَخَلَاقُکَ دِینُکَ وَ خُلُقُکَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ النَّاسِ فَلَا تُبْغِضَنَّ إِلَیْهِمْ وَ تَعَلَّمْ مَحَاسِنَ الْأَخْلَاقِ پ

ص: 417


1- قصص الأنبیاء مخطوط. و تقدم ذیل الحدیث عن قرب الإسناد بصورة اخری تحت رقم 6.
2- البز: الثیاب من الکتان او القطن. السلاح.
3- جمع الطریق أی یتعلم من آرائه الفاسدة و خلقه القبیحة، أو بضم الطاء و سکون الراء، أی یتعلم من دأبه و عادته.

یَا بُنَیَّ کُنْ عَبْداً لِلْأَخْیَارِ وَ لَا تَکُنْ وَلَداً لِلْأَشْرَارِ یَا بُنَیَّ أَدِّ الْأَمَانَةَ تَسْلَمْ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتُکَ وَ کُنْ أَمِیناً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَلَّ وَ عَلَا لَا یُحِبُّ الْخَائِنِینَ یَا بُنَیَّ لَا تُرِ النَّاسَ أَنَّکَ تَخْشَی اللَّهَ وَ قَلْبُکَ فَاجِرٌ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام باقر علیه السلام فرمود:آن چه که لقمان به آن نصیحت می کرد این بود که ای پسرم، اگر نسبت به مرگ شک داری، خواب را از خودت بگیر ولی هرگز نمی­توانی نخوابی و اگر به روز رستاخیز شک داری بیدار شدن از خواب را از خودت بگیر و هرگز نمی توانی از خواب بیدار نشوی. اگر در این تفکر کنی می­فهمی که نفس و جان تو به دست یکی دیگر است. خواب به مانند مرگ و بیداری به مانند حشر بعد از مرگ است.

گفت: لقمان گفت: ای پسرم زیاد به کسی نزدیک نشو که باعث دوری او می شود و زیاد دور نشو که خوار و خفیف می شوی. هر حیوانی نوع خودش را دوست دارد ولی انسان به مانند حیوان نیست و نوع خودش را دوست ندارد. هرگز جامه - حکمت - خود را جز در برابر طالب آن مگشا. همانطور که بین گوسفند و گرگ دوستی وجود ندارد همچنین بین انسان نیکوکار و انسان گناهکار دوستی وجود ندارد که هر کس به زفت - قیر - نزدیک شود قیر به او می­چسبد و هرکس به انسان گناهکار نزدیک شود راه او را یاد می گیرد. و هر کس جدال را دوست داشته باشد دشنام داده می­شود و هر کس وارد محل­های بد شود به او تهمت زده می­شود و هر کس با انسان بد همنشین شود از گزند او در امان نمی ماند و هر کس فرمان زبانش در دستش نباشد، پشیمان می شود. و گفت: ای پسرم با صد نفر دوستی کن ولی با یک نفر دشمنی نکن. ای پسرم، این خلاق تو و خُلق توست و خلاقت تو دین توست و خلق تو بین تو و بین مردم است، پس هرگز با آن ها دشمنی نکن و اخلاق های نیکو را یاد بگیر.

ص: 417

ای پسرم، بنده نیکان باش و فرزند اشرار نباش. ای پسرم، امانت را به صاحبش برگردان تا در دنیا و آخرتت در امان باشی و امین مردم باش چون خداوند متعال خیانت کاران را دوست ندارد، ای پسرم ریاکار نباش که جلوی مردم خود را با تقوا نشان بدهی و در قلبت گناهکار باشی. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

بیان

لا تقترب أی من الناس فی المعاشرة کثیرا فیصیر سببا لکثرة البعد عنهم و الغرض بیان أن ما ینبغی فی معاشرتهم هو رعایة الوسط فإن کثرة الخلطة و بث الأسرار أقرب إلی المفارقة و البعد عنهم یوجب الإهانة قوله علیه السلام لا تنشر بزک أی لا تعرض متاعک من العلم و الحکمة إلا عند طالبه و من هو أهله.

**[ترجمه]«لا تقترب» یعنی در معاشرت، زیاد به مردم نزدیک نشو چون آن باعث دور شدن از آن ها می شود و منظور رعایت حد وسط در معاشرت با مردم است. چون زیادی رابطه زیاد و رازگویی به دور شدن نزدیک­تر است و دوری از آن ها سبب اهانت می شود و منظور از «لا تنشر بزّک» این است که متاع خود - علم و حکمت - را جز به کسی که شایسته آن باشد نشان نده.

**[ترجمه]

«12

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَی الصَّدُوقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْأَصْبَهَانِیِّ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: لَمَّا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ فَقَالَ أَنَا مُنْذُ سَقَطْتُ إِلَی الدُّنْیَا اسْتَدْبَرْتُ (2)وَ اسْتَقْبَلْتُ الْآخِرَةَ فَدَارٌ أَنْتَ إِلَیْهَا تَسِیرُ أَقْرَبُ مِنْ دَارٍ أَنْتَ مِنْهَا مُتَبَاعِدٌ یَا بُنَیَّ لَا تَطْلُبْ مِنَ الْأَمْرِ مُدْبِراً وَ لَا تَرْفُضْ مِنْهُ مُقْبِلًا فَإِنَّ ذَلِکَ یُضِلُّ الرَّأْیَ وَ یُزْرِی بِالْعَقْلِ یَا بُنَیَّ لِیَکُنْ مِمَّا تَسْتَظْهِرُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِمِ وَ الْفَضْلُ فِی دِینِکَ وَ الصِّیَانَةُ لِمُرُوَّتِکَ (3)وَ الْإِکْرَامُ لِنَفْسِکَ أَنْ تُدَنِّسَهَا بِمَعَاصِی الرَّحْمَنِ وَ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ وَ قَبِیحِ الْأَفْعَالِ وَ اکْتُمْ سِرَّکَ وَ أَحْسِنْ سَرِیرَتَکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ أَمِنْتَ بِسِتْرِ اللَّهِ أَنْ یُصِیبَ عَدُوُّکَ مِنْکَ عَوْرَةً أَوْ یَقْدِرَ مِنْکَ عَلَی زَلَّةٍ وَ لَا تَأْمَنَنَّ مَکْرَهُ فَیُصِیبَ مِنْکَ غِرَّةً (4)فِی بَعْضِ حَالاتِکَ وَ إِذَا اسْتَمْکَنَ مِنْکَ وَثَبَ عَلَیْکَ وَ لَمْ یُقِلْکَ عَثْرَةً وَ لْیَکُنْ مِمَّا تَتَسَلَّحُ بِهِ عَلَی عَدُوِّکَ إِعْلَانُ الرِّضَا عَنْهُ وَ اسْتَصْغِرِ الْکَثِیرَ فِی طَلَبِ الْمَنْفَعَةِ وَ اسْتَعْظِمِ الصَّغِیرَ فِی رُکُوبِ الْمَضَرَّةِ یَا بُنَیَّ لَا تُجَالِسِ النَّاسَ بِغَیْرِ طَرِیقَتِهِمْ وَ لَا تَحْمِلَنَّ عَلَیْهِمْ فَوْقَ طَاقَتِهِمْ فَلَا یَزَالُ جَلِیسُکَ عَنْکَ نَافِراً وَ الْمَحْمُولُ عَلَیْهِ فَوْقَ طَاقَتِهِ مُجَانِباً لَکَ فَإِذَا أَنْتَ فَرْدٌ لَا صَاحِبَ لَکَ یُؤْنِسُکَ وَ لَا أَخَ لَکَ یَعْضُدُکَ فَإِذَا بَقِیتَ وَحِیداً کُنْتَ

ص: 418


1- قصص الأنبیاء مخطوط.
2- استظهر فی هامش المطبوع أن الصواب: استدبرتها.
3- أصلها «المروءة» أی کمال الرجولیة، و یقال بالفارسیة «مردانگی» فقلب الهمزة واوا ثمّ ادغم.
4- الغرة بالکسر: الغفلة، أی فیصیب منک غفلة فی بعض حالاتک فیضرک.

مَخْذُولًا وَ صِرْتَ ذَلِیلًا وَ لَا تَعْتَذِرْ إِلَی مَنْ لَا یُحِبُّ أَنْ یَقْبَلَ لَکَ عُذْراً وَ لَا یَرَی لَکَ حَقّاً وَ لَا تَسْتَعِنْ فِی أُمُورِکَ إِلَّا بِمَنْ یُحِبُّ أَنْ یَتَّخِذَ فِی قَضَاءِ حَاجَتِکَ أَجْراً (1)فَإِنَّهُ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ طَلَبَ قَضَاءَ حَاجَتِکَ لَکَ کَطَلَبِهِ لِنَفْسِهِ لِأَنَّهُ بَعْدَ نَجَاحِهَا لَکَ کَانَ رِبْحاً فِی الدُّنْیَا الْفَانِیَةِ وَ حَظّاً وَ ذُخْراً لَهُ فِی الدَّارِ الْبَاقِیَةِ فَیَجْتَهِدُ فِی قَضَائِهَا لَکَ وَ لْیَکُنْ إِخْوَانُکَ وَ أَصْحَابُکَ الَّذِینَ تَسْتَخْلِصُهُمْ وَ تَسْتَعِینُ بِهِمْ عَلَی أُمُورِکَ أَهْلَ الْمُرُوَّةِ وَ الْکَفَافِ وَ الثَّرْوَةِ وَ الْعَقْلِ وَ الْعَفَافِ الَّذِینَ إِنْ نَفَعْتَهُمْ شَکَرُوکَ وَ إِنْ غِبْتَ عَنْ جِیرَتِهِمْ ذَکَرُوکَ (2).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی لقمان پسرش را نصیحت می­کرد گفت: من از آن زمان که به دنیا آمده ام به آن پشت کردم و به آخرت رو کرده ام. آن خانه ای که تو به سوی آن می روی به آن خانه از آن دور می شوی نزدیک تر است. ای پسرم، کاری که تو را به عقب می­برد، انجام نده و کاری که تو را به جلو می­برد، رد نکن چون این کار، اندیشه را گمراه می­کند و عقل را کم ارزش می­کند. ای پسرم، آن چه که باید با آن خودت را در برابر دشمنت حمایت کنی دوری از گناهان، بزرگی دینت، حفظ مردانگی، بزرگ­داشتن نفس خود از آن چه که آن را به عصیان خداوند و اخلاق بد و کارهای زشت آلوده کنی، و رازت را از مردم مخفی کن و سیرتت را نیکو گردان. اگر این کار را انجام دهی، به وسیله پرده خداوند از این که دشمنت عیب تو را بشناسد و تو را دچار لغزش کند در امان می مانی. از هیچ مکروهی در امان مباش که در برخی از حالات، غافل گیرانه به آن دچار می­شوی و اگر بر تو چیره شود به تو هجوم می­آورد و از لغزش تو چشم نمی­ پوشد و یکی از چیزهایی که باید در برابر دشمنت به آن ها مسلح باشی اعلام رضایت از اوست و همیشه فرصت­های بزرگ را برای کسب منفعت، کوچک بشمار و فرصت­های کوچک را برای ضرر کردن، بزرگ بدان. پسرم با مردم بر اساس روش خودشان همنشینی و صحبت کن و فراتر از ظرفیت آن ها به آن ها مسئولیتی نده چون در این صورت همنشینت از تو متنفر می­گردد و کسی که کاری بیشتر از ظرفیتش به او داده ای از تو دور می­شود؛ پس یک باره می­بینی تو تنها شده­ای و کسی نیست که با تو دوستی کند و برادری برایت نمی ماند تا یار و یاور تو باشد و اگر تنها بمانی

ص: 418

درمانده و ذلیل می شوی؛ از کسی که دوست ندارد عذرت را قبول کند و حقی برایت قائل نیست عذرخواهی مکن و در کارهایت جز از کسی که فقط به خاطر پاداش اخروی به تو کمک می کند، طلب کمک نکن، چرا که چنین فردی طوری به تو کمک می­کند که انگار برای کار خود تلاش می­کند، چون بعد از موفقیت آن کار برای تو، سودی در دنیای فانی و بهره و پاداشی در آخرت برای او می­شود، پس برای انجام کارت تلاش می کند؛ برادران و دوستانی که با آن ها صادق هستی و در کارهایت از آن ها کمک می گیری باید اهل مردانگی، درآمد کافی، ثروت و عقل و عفت باشند که اگر برای آن ها نفعی داشته باشی از تو تشکر می کنند و اگر کنار آن ها نباشی ذکر خیر تو را می کنند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

إیضاح

لا تطلب من الأمر مدبرا أی الأمر الذی لم یتهیأ أسبابه و یبعد حصوله أو أمور الدنیا فإن کلها مدبرة فانیة و قال الفیروزآبادی أزری بأخیه أدخل علیه عیبا أو أمرا یرید أن یلبس علیه به و بالأمر تهاون.

**[ترجمه]«لا تطلب من الامر مدبرا» یعنی کاری که اسباب انجام آن فراهم نیست و رسیدن به آن دور انتظار است و یا منظور از آن کار دنیاست چون همه آن فانی و از بین رونده هستند. فیروزآبادی می­گوید: «أزری بأخیه»: یعنی عیب و کاری را به او نسبت داد که می­خواهد بر او تهمت زند، أزری به و بالامر: سستی کردن.

**[ترجمه]

«13

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِنْ تَأَدَّبْتَ صَغِیراً انْتَفَعْتَ بِهِ کَبِیراً وَ مَنْ عَنَی بِالْأَدَبِ اهْتَمَّ بِهِ وَ مَنِ اهْتَمَّ بِهِ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ وَ مَنْ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ وَ مَنِ اشْتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ أَدْرَکَ بِهِ مَنْفَعَةً فَاتَّخِذْهُ عَادَةً وَ إِیَّاکَ وَ الْکَسَلَ مِنْهُ وَ الطَّلَبَ بِغَیْرِهِ وَ إِنْ غُلِبْتَ عَلَی الدُّنْیَا فَلَا تُغْلَبَنَّ عَلَی الْآخِرَةِ وَ إِنَّهُ إِنْ فَاتَکَ طَلَبُ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ تَضْیِیعاً أَشَدَّ مِنْ تَرْکِهِ یَا بُنَیَّ اسْتَصْلِحِ الْأَهْلِینَ وَ الْإِخْوَانَ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ إِنِ اسْتَقَامُوا لَکَ عَلَی الْوَفَاءِ وَ احْذَرْهُمْ عِنْدَ انْصِرَافِ الْحَالِ بِهِمْ عَنْکَ فَإِنَّ عَدَاوَتَهُمْ أَشَدُّ مَضَرَّةً مِنْ عَدَاوَةِ الْأَبَاعِدِ لِتَصْدِیقِ النَّاسِ إِیَّاهُمْ لِاطِّلَاعِهِمْ عَلَیْکَ (3).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: لقمان به پسرش گفت: ای پسرم: اگر در کودکی تربیت شوی در بزرگی از ادبت فایده می­بری و هرکس به ادب توجه کند، به آن اهمیت می­دهد و هر کس به آن اهمیت بدهد به علم خود متعهد می­شود و هر کس به علم خود متعهد ­شود بیشتر در طلب آن می­کوشد و هر کس بیشتر در طلب آن ­بکوشد منفعت آن را درک می­کند و آن را عادت خود قرار می­دهد. مبادا در رسیدن به آن تنبلی کنی و به سراغ غیر آن بروی چون اگر بتوانی بر دنیا چیره شوی بر آخرت چیره نخواهی شد و اگر طلب علم از تو فوت شود هیچ ضایع­کردنی را شدیدتر از ترک علم نخواهی یافت. ای پسرم! با خانواده و برادران از اهل علم، درست رفتار کن اگر در دوستی با تو وفادار ماندند و اگر دوستی ایشان با تو ثابت نبود - بی وفایی کردند - از آن ها دوری کن چون دشمنی کردن با آنان از دشمنی کسان دیگر - دورتر - نسبت به تو سخت تر است، چون اگر ایشان اطلاعی را علیه تو بدهند مردم آن ها را باور می­کنند. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«14

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ الضَّجَرَ (4)وَ سُوءَ الْخُلُقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَلَا یَسْتَقِیمُ عَلَی هَذِهِ الْخِصَالِ صَاحِبٌ وَ أَلْزِمْ نَفْسَکَ التُّؤَدَةَ (5)فِی أُمُورِکَ وَ صَبِّرْ (6)عَلَی مَئُونَاتِ الْإِخْوَانِ نَفْسَکَ وَ حَسِّنْ مَعَ جَمِیعِ النَّاسِ

ص: 419


1- أی أجرا أخرویّا.
2- قصص الأنبیاء مخطوط. قوله عن جیرتهم أی من جوارهم، و فی نسخة: عن حیرتهم، و الحیر: الحمی.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- الضجر: ضیق النفس و القلق من غم.
5- التؤدة: الرزانة و التأنی.
6- صبره: طلب منه أن یصبر. أمره بالصبر.

خُلُقَکَ یَا بُنَیَّ إِنْ عَدِمَکَ مَا تَصِلُ بِهِ قَرَابَتَکَ وَ تَتَفَضَّلُ بِهِ عَلَی إِخْوَانِکَ فَلَا یَعْدَمَنَّکَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ بَسْطُ الْبِشْرِ فَإِنَّهُ مَنْ أَحْسَنَ خُلُقَهُ أَحَبَّهُ الْأَخْیَارُ وَ جَانَبَهُ الْفُجَّارُ وَ اقْنَعْ بِقَسْمِ اللَّهِ لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ (1)فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَجْمَعَ عِزَّ الدُّنْیَا فَاقْطَعْ طَمَعَکَ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّمَا بَلَغَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ مَا بَلَغُوا بِقَطْعِ طَمَعِهِمْ وَ قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ لُقْمَانُ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا بُنَیَّ إِنِ احْتَجْتَ إِلَی سُلْطَانٍ فَلَا تُکْثِرِ الْإِلْحَاحَ عَلَیْهِ وَ لَا تَطْلُبْ حَاجَتَکَ مِنْهُ إِلَّا فِی مَوَاضِعِ الطَّلَبِ وَ ذَلِکَ حِینَ الرِّضَا وَ طِیبِ النَّفْسِ وَ لَا تَضْجَرَنَّ بِطَلَبِ حَاجَةٍ فَإِنَّ قَضَاءَهَا بِیَدِ اللَّهِ وَ لَهَا أَوْقَاتٌ وَ لَکِنِ ارْغَبْ إِلَی اللَّهِ وَ سَلْهُ وَ حَرِّکْ إِلَیْهِ أَصَابِعَکَ (2)یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا قَلِیلٌ وَ عُمُرَکَ قَصِیرٌ یَا بُنَیَّ احْذَرِ الْحَسَدَ فَلَا یَکُونَنَّ مِنْ شَأْنِکَ وَ اجْتَنِبْ سُوءَ الْخُلُقِ فَلَا یَکُونَنَّ مِنْ طَبْعِکَ فَإِنَّکَ لَا تُضِرُّ بِهِمَا إِلَّا نَفْسَکَ وَ إِذَا کُنْتَ أَنْتَ الضَّارَّ لِنَفْسِکَ کَفَیْتَ عَدُوَّکَ أَمْرَکَ لِأَنَّ عَدَاوَتَکَ لِنَفْسِکَ أَضَرُّ عَلَیْکَ مِنْ عَدَاوَةِ غَیْرِکَ یَا بُنَیَّ اجْعَلْ مَعْرُوفَکَ فِی أَهْلِهِ وَ کُنْ فِیهِ طَالِباً لِثَوَابِ اللَّهِ وَ کُنْ مُقْتَصِداً وَ لَا تُمْسِکْهُ تَقْتِیراً وَ لَا تُعْطِهِ تَبْذِیِراً یَا بُنَیَّ سَیِّدُ أَخْلَاقِ الْحِکْمَةِ دِینُ اللَّهِ تَعَالَی وَ مَثَلُ الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَةٍ نَابِتَةٍ فَالْإِیمَانُ بِاللَّهِ مَاؤُهَا وَ الصَّلَاةُ عُرُوقُهَا وَ الزَّکَاةُ جِذْعُهَا وَ التَّأَخِّی فِی اللَّهِ شُعَبُهَا وَ الْأَخْلَاقُ الْحَسَنَةُ وَرَقُهَا (3)وَ الْخُرُوجُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ ثَمَرُهَا وَ لَا تَکْمُلُ الشَّجَرَةُ إِلَّا بِثَمَرَةٍ طَیِّبَةٍ کَذَلِکَ الدِّینُ لَا یَکْمُلُ إِلَّا بِالْخُرُوجِ عَنِ الْمَحَارِمِ یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلَامَةٌ یُعْرَفُ بِهَا وَ إِنَّ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِفَّةَ وَ الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ (4).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: امام صادق علیه السلام فرمود: لقمان به پسرش گفت ای پسرم، از خشمگین شدن و بداخلاقی و کم صبری بپرهیز، زیرا هیچ دوستی با این خصلت ها باقی نمی­ماند؛ آرامش را در انجام کارهایت پیشه کن و به نفس خودت توصیه کن که بر رنج­های مردم صبر پیشه کند، و با همه مردم خوش­اخلاق باش.

ص: 419

پسرم! اگر چیزی نداری که آن را به خویشاوندانت هدیه بدهی و به برادرانت بخشش کنی از خوش­اخلاقی و گشاده­رویی غافل مشو، چون هر کس خوش­اخلاق باشد نیکان او را دوست دارند و فاسقان از او دوری می­کنند. به تقسیم خدا قانع باش تا زندگی خوب شود. اگر می­خواهی تا در دنیا عزیز و شریف شوی پس به داشته های مردم چشم طمع نداشته باش، چون پیامبران و انسان های صادق با قطع کردن طمعشان به آن مقامات رسیده­اند.

امام صادق علیه السلام فرمود: لقمان گفت: ای پسرم، اگر به یک پادشاه نیازمند شدی زیاد بر آن اصرار نکن و نیازت را از او نخواه جز در وقت مناسب آن و وقت مناسب آن هنگام رضایتمندی و خوش خلقی اوست؛ برای برطرف شدن نیازت عصبانی نشو چون برطرف شدن آن به دست خدا و آن هم اوقات خاصی دارد. ولی برای برطرف شدن آن به خداوند امید داشته باش و از او بخواه و انگشتانت را به سوی او حرکت بده -در مقابل او تضرع کن -. ای پسرم، دنیا اندک است و عمر تو کوتاه. ای پسرم، از حسد بپرهیز که آن نباید از اخلاق و رفتار تو باشد، از بدرفتاری بپرهیز که نباید اخلاق تو باشد چون با آن فقط به خودت آسیب می­رسانی. پس اگر خودت به خودت ضرر برسانی، کار دشمنت را آسان کرده­ای، چون دشمنی خودت به خودت بیشتر از دشمنی دیگران به تو ضرر می رساند. ای پسرم، با کسی که شایسته خوبی است، خوب رفتار کن و با آن طالب پاداش خداوند باش و همیشه میانه رو باش، نه آنقدر بخیل باش که به کسی خوبی نکنی و نه آنقدر زیاده رو باش که به همه خوبی بکنی.

ای پسرم، سرور اخلاق حکمت، دین خداوند است و دین به مانند یک نهال جوانه زده است. آب آن ایمان به خدا، و ریشه های آن نماز و تنه آن زکات و دوستی با خدا، شاخه های آن و اخلاق خوب برگ های آن و گناه نکردن میوه آن است. و درخت کامل درختی است که میوه بدهد، هم چنان که دین فرد زمانی کامل است که او را از گناه کردن باز دارد. ای پسرم، هر چیزی نشانه ای دارد که با آن شناخته می شود، دین هم سه نشانه دارد: پاک بودن، علم، و بردباری.

**[ترجمه]

«15

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُیَیْنَةَ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ إِنَّ أَشَدَّ

ص: 420


1- أی لیطیب عیشک. الصفو ضد الکدر.
2- تحریک الأصابع یمینا و شمالا فی حال التوجه إلی اللّه و الدعاء یسمی التضرع، و رفعها فی السماء و وضعها یسمی التبتل، و کأنّه بذلک یشیر إلی تحیره و استکانته و یأسه عن المخلوقین، راجع الوسائل ب 13 من الدعاء.
3- فی نسخة: و الأخلاق الحصینة ورقها.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.

الْعُدْمِ (1)عُدْمُ الْقَلْبِ وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْمَصَائِبِ مُصِیبَةُ الدِّینِ وَ أَسْنَی الْمَرْزِئَةِ (2)مَرْزِئَتُهُ وَ أَنْفَعَ الْغِنَی غِنَی الْقَلْبِ فَتَلَبَّثْ فِی کُلِّ ذَلِکَ وَ الْزَمِ الْقَنَاعَةَ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمَ اللَّهُ وَ إِنَّ السَّارِقَ إِذَا سَرَقَ حَبَسَهُ اللَّهُ مِنْ رِزْقِهِ وَ کَانَ عَلَیْهِ إِثْمُهُ وَ لَوْ صَبَرَ لَنَالَ ذَلِکَ وَ جَاءَهُ مِنْ وَجْهِهِ یَا بُنَیَّ أَخْلِصْ طَاعَةَ اللَّهِ حَتَّی لَا تُخَالِطَهَا بِشَیْ ءٍ مِنَ الْمَعَاصِی ثُمَّ زَیِّنِ الطَّاعَةَ بِاتِّبَاعِ أَهْلِ الْحَقِّ فَإِنَّ طَاعَتَهُمْ مُتَّصِلَةٌ بِطَاعَةِ اللَّهِ تَعَالَی وَ زَیِّنْ ذَلِکَ بِالْعِلْمِ وَ حَصِّنْ عِلْمَکَ بِحِلْمٍ لَا یُخَالِطُهُ حُمْقٌ وَ اخْزُنْهُ بِلِینٍ لَا یُخَالِطُهُ جَهْلٌ وَ شَدِّدْهُ بِحَزْمٍ لَا یُخَالِطُهُ الضِّیَاعُ وَ امْزُجْ حَزْمَکَ بِرِفْقٍ لَا یُخَالِطُهُ الْعُنْفُ (3).

**[ترجمه]علی بن حسین علیه السلام فرمود: لقمان گفت: ای پسرم، سخت ترین

ص: 420

کمبود، نبود قلب است و بزرگترین مصیبت ها مصیبت دین است و شاخص ترین مصیبت بزرگ مصیبت دین است. و بزرگترین ثروت، بی نیازی قلب است در همه این ها درنگ کن و همواره به آن چه خداوند مقدر کرده است قانع و راضی باش. دزد وقتی دزدی می­کند خداوند رزق و روزیش را از او می­گیرد و گناه دزدی بر گردن اوست؛ اگر صبر و تحمل می­کرد به آن چه می­خواست می­رسید و آن روزی از مسیر خودش به سوی او می­آمد. ای پسرم در عبادت خداوند خالص و بی ریا باش تا چیزی از گناه و معصیت با آن درنیامیزد. عبادتت را با پیروی از اهل حق مزین کن زیرا پیرروی از ایشان متصل به پیروی از خداوند است و طاعت را با علم و آگاهی بیارای و علمت را با آن حلم و بردباری محفوظ کن که حماقت با آن درنیامیزد و با آن نرم­خویی حفظ کن که با جهالت درنیامیزد و با آن دوراندیشی­ محکم کن که با گم­گشتگی درنیامیزد و دوراندیشی­ات را با ملایمتی بیامیز که خشونت با آن همراه نشود. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«16

-ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ الْقَطَّانِ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ قَالَ لُقْمَانُ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَمَلْتُ الْجَنْدَلَ وَ الْحَدِیدَ وَ کُلَّ حِمْلٍ ثَقِیلٍ فَلَمْ أَحْمِلْ شَیْئاً أَثْقَلَ مِنْ جَارِ السَّوْءِ وَ ذُقْتُ الْمَرَارَاتِ کُلَّهَا فَمَا ذُقْتُ شَیْئاً أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ یَا بُنَیَّ لَا تَتَّخِذِ الْجَاهِلَ رَسُولًا فَإِنْ لَمْ تُصِبْ عَاقِلًا حَکِیماً یَکُونُ رَسُولَکَ فَکُنْ أَنْتَ رَسُولَ نَفْسِکَ یَا بُنَیَّ اعْتَزِلِ الشَّرَّ یَعْتَزِلْکَ وَ قَالَ الصَّادِقُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ قِیلَ لِلْعَبْدِ الصَّالِحِ لُقْمَانَ أَیُّ النَّاسِ أَفْضَلُ قَالَ الْمُؤْمِنُ الْغَنِیُّ قِیلَ الْغَنِیُّ مِنَ الْمَالِ فَقَالَ لَا وَ لَکِنَّ الْغَنِیَّ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی إِنِ احْتِیجَ إِلَیْهِ انْتُفِعَ بِعِلْمِهِ فَإِنِ اسْتُغْنِیَ عَنْهُ اکْتُفِیَ وَ قِیلَ فَأَیُّ النَّاسِ أَشَرُّ قَالَ الَّذِی لَا یُبَالِی أَنْ یَرَاهُ النَّاسُ مُسِیئاً (4).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: از امام صادق علیه السلام روایت است که: لقمان گفت: تخته سنگ و آهن و هرآن چه که حمل آن سنگین باشد را حمل کردم ولی چیزی سنگین تر از تحمل همسایه بد ندیدم و تلخی های زیادی را چشیده ام ولی تلخی به بدی فقر نچشیده­ام. ای پسرم از انسان جاهل پیروی نکن اگر انسان عاقل و حکیمی را پیدا نکردی خودت امام خودت باش. ای پسرم، از شر دوری کن او نیز از تو دوری می­کند. امام صادق علیه السلام فرمود: امام علی علیه السلام فرموده است: از لقمان بنده صالح خدا پرسیدند: بهترین مردم کیست؟ گفت: انسان مؤمن ثروتمند، پرسیدند: ثروتمند از لحاظ مال؟ گفت: نه. ثروتمند از لحاظ علمی که اگر به آن احتیاج پیدا کنند آن علم فایده داشته باشد و اگر از آن به چیز دیگر بی­نیاز باشد آن علم کفایت کند. از او پرسیدند: بدترین مردم کیست؟ کسی است که اگر مردم او را در حال گناه ببینند، به آن اهمیت ندهد. - . قصص الانبیاء نسخه خطی -

**[ترجمه]

«17

-نبه، تنبیه الخاطر قَالَ لُقْمَانُ یَا بُنَیَّ کَمَا تَنَامُ کَذَلِکَ تَمُوتُ وَ کَمَا تَسْتَیْقِظُ کَذَلِکَ تُبْعَثُ (5)وَ قَالَ یَا بُنَیَّ کَذَبَ مَنْ قَالَ إِنَّ الشَّرَّ یُطْفَأُ بِالشَّرِّ فَإِنْ کَانَ صَادِقاً فَلْیُوقِدْ

ص: 421


1- بفتح العین و سکون الدال، أو بضم الأول مع سکون الدال و ضمه: الفقدان.
2- المرزئة: المصیبة العظیمة.
3- قصص الأنبیاء مخطوط.
4- قصص الأنبیاء مخطوط.
5- تنبیه الخواطر 1: 80.

نَارَیْنِ هَلْ تُطْفِئُ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَی (1)وَ إِنَّمَا یُطْفِئُ الْخَیْرُ الشَّرَّ کَمَا یُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ (2)وَ قَالَ یَا بُنَیَّ بِعْ دُنْیَاکَ بِآخِرَتِکَ تَرْبَحْهُمَا جَمِیعاً وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ تَخْسَرْهُمَا جَمِیعاً (3)وَ کَانَ لُقْمَانُ یُطِیلُ الْجُلُوسَ وَحْدَهُ فَکَانَ یَمُرُّ بِهِ مَوْلَاهُ فَیَقُولُ یَا لُقْمَانُ إِنَّکَ تُدِیمُ الْجُلُوسَ وَحْدَکَ فَلَوْ جَلَسْتَ مَعَ النَّاسِ کَانَ آنَسَ لَکَ فَیَقُولُ لُقْمَانُ إِنَّ طُولَ الْوَحْدَةِ أَفْهَمُ لِلْفِکْرَةِ وَ طُولَ الْفِکْرَةِ دَلِیلٌ عَلَی طَرِیقِ الْجَنَّةِ (4).

**[ترجمه]تنبیه الخاطر: لقمان به پسرش گفت: ای پسرم، آنچنانکه می­خوابی، می­میری و آنچنانکه از خواب بیدار می­شوی دوباره زنده می­شوی. - . تنبیه الخواطر 1 : 80 -

گفت ای پسرم، هر کس که بگوید شر با شر خاموش می­شود، دروغ گفته است، اگر راست می­گوید، دو تا آتش روشن کند،

ص: 421

آیا یکی از آن ها با دیگری خاموش می شود!! بلکه خیر است که شر را خاموش می­کند، آنچنانکه آب، آتش را خاموش می­کند.

و گفت: ای پسرم، دنیایت را به آخرتت بفروش در این­صورت در هر دوی آن ها سود می­کنی، ولی آخرتت را به دنیا نفروش چون هر دو را از دست می­دهی. لقمان انسانی بود که زیاد با خودش خلوت می­کرد و غلامش از کنار او رد می­شد و به لقمان می­گفت: ای لقمان، تو همیشه با خودت خلوت می­کنی اگر با مردم همنشینی می­کردی بیشتر آرامش می­گرفتی. لقمان گفت: خلوت با خود باعث تفکر می­شود و زیاد تفکر کردن راهنمای راه بهشت است.

**[ترجمه]

«18

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَأَکْثِرِ اسْتِشَارَتَکَ إِیَّاهُمْ فِی أَمْرِکَ وَ أُمُورِهِمْ وَ أَکْثِرِ التَّبَسُّمَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ کُنْ کَرِیماً عَلَی زَادِکَ وَ إِذَا دَعَوْکَ فَأَجِبْهُمْ وَ إِذَا اسْتَعَانُوا بِکَ فَأَعِنْهُمْ وَ اغْلِبْهُمْ بِثَلَاثٍ بِطُولِ الصَّمْتِ وَ کَثْرَةِ الصَّلَاةِ وَ سَخَاءِ النَّفْسِ بِمَا مَعَکَ مِنْ دَابَّةٍ أَوْ مَالٍ أَوْ زَادٍ وَ إِذَا اسْتَشْهَدُوکَ عَلَی الْحَقِّ فَاشْهَدْ لَهُمْ وَ اجْهَدْ رَأْیَکَ (5)لَهُمْ إِذَا اسْتَشَارُوکَ ثُمَّ لَا تَعْزِمْ حَتَّی تَثْبُتَ وَ تَنْظُرَ وَ لَا تُجِبْ فِی مَشُورَةٍ حَتَّی تَقُومَ فِیهَا وَ تَقْعُدَ وَ تَنَامَ وَ تُصَلِّیَ (6)وَ أَنْتَ مُسْتَعْمِلٌ فِکْرَکَ وَ حِکْمَتَکَ فِی مَشُورَتِهِ فَإِنَّ مَنْ لَمْ یُمْحِضِ النَّصِیحَةَ لِمَنِ اسْتَشَارَهُ سَلَبَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَأْیَهُ وَ نَزَعَ عَنْهُ الْأَمَانَةَ وَ إِذَا رَأَیْتَ أَصْحَابَکَ یَمْشُونَ فَامْشِ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ یَعْمَلُونَ فَاعْمَلْ مَعَهُمْ وَ إِذَا تَصَدَّقُوا وَ أَعْطَوْا قَرْضاً فَأَعْطِ مَعَهُمْ وَ اسْمَعْ لِمَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْکَ سِنّاً وَ إِذَا أَمَرُوکَ بِأَمْرٍ وَ سَأَلُوکَ فَقُلْ نَعَمْ وَ لَا تَقُلْ لَا فَإِنَّ لَا عِیٌّ (7)وَ لُؤْمٌ وَ إِذَا تَحَیَّرْتُمْ فِی طَرِیقِکُمْ فَانْزِلُوا وَ إِذَا شَکَکْتُمْ فِی الْقَصْدِ فَقِفُوا وَ تَآمَرُوا (8)وَ إِذَا رَأَیْتُمْ شَخْصاً وَاحِداً فَلَا تَسْأَلُوهُ عَنْ طَرِیقِکُمْ

ص: 422


1- فی المصدر: ثم لینظر هل تطفئ إحداهما الأخری.
2- تنبیه الخواطر 1: 38.
3- تنبیه الخواطر 1: 137.
4- تنبیه الخواطر 1: 250 و 251.
5- أجهد الحق: ظهر.
6- کنایة عن التأنی فی الجواب، و عدم العجلة فیه.
7- العی: العجز.
8- أی تشاوروا.

وَ لَا تَسْتَرْشِدُوهُ فَإِنَّ الشَّخْصَ الْوَاحِدَ فِی الْفَلَاةِ مَرِیبٌ لَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ عَیْناً (1)لِلُّصُوصِ أَوْ یَکُونَ هُوَ الشَّیْطَانَ الَّذِی یُحَیِّرُکُمْ وَ احْذَرُوا الشَّخْصَیْنِ أَیْضاً إِلَّا أَنْ تَرَوْا مَا لَا أَرَی فَإِنَّ الْعَاقِلَ إِذَا أَبْصَرَ بِعَیْنِهِ شَیْئاً عَرَفَ الْحَقَّ مِنْهُ وَ الشَّاهِدَ یَرَی مَا لَا یَرَی الْغَائِبُ یَا بُنَیَّ فَإِذَا جَاءَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَلَا تُؤَخِّرْهَا لِشَیْ ءٍ وَ صَلِّهَا وَ اسْتَرِحْ مِنْهَا فَإِنَّهَا دَیْنٌ وَ صَلِّ فِی جَمَاعَةٍ وَ لَوْ عَلَی رَأْسِ زُجٍّ (2)وَ لَا تَنَامَنَّ عَلَی دَابَّتِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ سَرِیعٌ فِی دَبَرِهَا وَ لَیْسَ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ الْحُکَمَاءِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ فِی مَحْمِلٍ یُمْکِنُکَ التَّمَدُّدُ لِاسْتِرْخَاءِ الْمَفَاصِلِ وَ إِذَا قَرُبْتَ مِنَ الْمَنْزِلِ فَانْزِلْ عَنْ دَابَّتِکَ وَ ابْدَأْ بِعَلْفِهَا قَبْلَ نَفْسِکَ وَ إِذَا أَرَدْتَ النُّزُولَ فَعَلَیْکَ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ بِأَحْسَنِهَا لَوْناً وَ أَلْیَنِهَا تُرْبَةً وَ أَکْثَرِهَا عُشْباً وَ إِذَا نَزَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ أَنْ تَجْلِسَ وَ إِذَا أَرَدْتَ قَضَاءَ حَاجَةٍ فَأَبْعِدِ الْمَذْهَبَ فِی الْأَرْضِ فَإِذَا ارْتَحَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ وَدِّعِ الْأَرْضَ الَّتِی حَلَلْتَ بِهَا وَ سَلِّمْ عَلَیْهَا وَ عَلَی أَهْلِهَا فَإِنَّ لِکُلِّ بُقْعَةٍ أَهْلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَأْکُلَ طَعَاماً حَتَّی تَبْدَأَ فَتَتَصَدَّقَ مِنْهُ فَافْعَلْ وَ عَلَیْکَ بِقِرَاءَةِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دُمْتَ رَاکِباً وَ عَلَیْکَ بِالتَّسْبِیحِ مَا دُمْتَ عَامِلًا وَ عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ مَا دُمْتَ خَالِیاً وَ إِیَّاکَ وَ السَّیْرَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ عَلَیْکَ بِالتَّعْرِیسِ وَ الدُّلْجَةِ (3)مِنْ لَدُنْ نِصْفِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ وَ إِیَّاکَ وَ رَفْعَ الصَّوْتِ فِی مَسِیرِکَ (4).

أقول: قال الشیخ أمین الدین الطبرسی اختلف فی لقمان فقیل إنه کان حکیما و لم یکن نبیا عن ابن عباس و مجاهد و قتادة و أکثر المفسرین و قیل إنه کان نبیا عن عکرمة و السدی و الشعبی و فسروا الحکمة فی الآیة بالنبوة و قیل إنه کان عبدا أسود حبشیا غلیظ المشافر (5)مشقوق الرجلین فی زمن داود علیه السلام و قال له بعض الناس أ لست کنت ترعی الغنم معنا فقال نعم فقال من أین أوتیت ما أری قال

ص: 423


1- العین: الدیدبان و الجاسوس.
2- الزج: الحدیدة التی فی أسفل الرمح.
3- من عرس القوم: نزلوا من السفر لاستراحة ثمّ یرتحلون. و الدلجة من قولهم: أدلج القوم: ساروا اللیل کله أو فی آخره، و الاسم الدلجة بضم الدال و فتحها.
4- روضة الکافی: 348 و 349.
5- المشافر جمع المشفر: الشفة.

قدر الله و أداء الأمانة و صدق الحدیث و الصمت عما لا یعنینی و قیل إنه کان ابن أخت أیوب عن وهب و قیل کان ابن خالة أیوب عن مقاتل

وَ رُوِیَ عَنْ نَافِعٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ حَقّاً أَقُولُ لَمْ یَکُنْ لُقْمَانُ نَبِیّاً وَ لَکِنَّهُ کَانَ عَبْداً کَثِیرَ التَّفَکُّرِ حَسَنَ الْیَقِینِ أَحَبَّ اللَّهَ فَأَحَبَّهُ وَ مَنَّ عَلَیْهِ بِالْحِکْمَةِ کَانَ نَائِماً نِصْفَ النَّهَارِ إِذْ جَاءَ نِدَاءٌ (1)یَا لُقْمَانُ هَلْ لَکَ أَنْ یَجْعَلَکَ اللَّهُ خَلِیفَةً.

ثم ذکر نحوا مما مر فی خبر حماد (2)

ثم قَالَ ذُکِرَ أَنَّ مَوْلَی لُقْمَانَ دَعَاهُ فَقَالَ اذْبَحْ شَاةً فَأْتِنِی بِأَطْیَبِ مُضْغَتَیْنِ مِنْهَا فَأَتَاهُ (3)بِالْقَلْبِ وَ اللِّسَانِ فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّهُمَا أَطْیَبُ شَیْ ءٍ إِذَا طَابَا وَ أَخْبَثُ شَیْ ءٍ إِذَا خَبُثَا.

و قیل إن مولاه دخل المخرج فأطال فیه الجلوس فناداه لقمان إن طول الجلوس علی الحاجة یفجع منه الکبد (4)و یورث الباسور و یصعد الحرارة إلی الرأس فاجلس هونا و قم هونا (5)قال فکتب حکمته علی باب الحش (6).

قال: عبد الله بن دینار قدم لقمان من سفر فلقی غلامه فی الطریق فقال ما فعل أبی قال مات قال ملکت أمری قال ما فعلت امرأتی قال ماتت قال جدد فراشی قال ما فعلت أختی قال ماتت قال سترت عورتی قال ما فعل أخی قال مات قال انقطع ظهری.

ص: 424


1- فی المصدر: اذ جاءه نداء.
2- المتقدم فی أول الباب.
3- قال المصنّف فی هامش الکتاب: کأن سقط هنا شی ء، إذ روی البیضاوی و الثعلبی و غیرهما أنه أمره بعد أیّام بأن یذبح شاة و یأتی بأخبث مضغتین منها، فأتی بهما أیضا، فسأل عن ذلک فاجاب بما فی المتن انتهی. قلت: السقط من نسخة المصنّف، و الا فالموجود فی المصدر تمام، و هو هکذا: فذبح شاة و أتاه بالقلب و اللسان ثمّ أمره بمثل ذلک بعد أیّام و أن یخرط منها أخبث مضغتین، فاخرج القلب و اللسان، فسأله عن ذلک إه و لعلّ یخرط مصحف یأتی.
4- أی یوجع الکبد.
5- یقال: أحبب حبیبک هونا ما أی أحببه حبا مقتصدا لا افراط فیه. و الهون: السکینة و الوقار و الحقیر، و لعلّ المراد هنا اما الجلوس القلیل، أو الجلوس المقتصد.
6- الحش مثلثة: المخرج، و أصله بمعنی البستان، سمی بذلک لانهم کانوا یقضون حاجتهم فی البساتین.

و قیل للقمان أی الناس شر قال الذی لا یبالی أن یراه الناس مسیئا و قیل له ما أقبح وجهک قال تعیب علی النقش أو علی فاعل النقش و قیل إنه دخل علی داود و هو یسرد الدرع (1)و قد لین الله له الحدید کالطین فأراد أن یسأله فأدرکته الحکمة فسکت فلما أتمها لبسها و قال نعم لبوس الحرب أنت فقال الصمت حکمة و قلیل فاعله فقال له داود علیه السلام بحق ما سمیت حکیما انتهی(2).

و قال المسعودی کان لقمان نوبیا مولی للقین بن حسر ولد علی عشر سنین من ملک داود علیه السلام و کان عبدا صالحا و من الله علیه بالحکمة و لم یزل فی فیافی الأرض (3)مظهرا للحکمة و الزهد فی هذا العالم إلی أیام یونس بن متی حتی بعث إلی أهل نینوی من بلاد الموصل (4).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: لقمان به پسرش گفت: اگر با گروهی مسافرت کردی در مورد کارها و خودت زیاد با آن ها مشورت کن و با آن ها با مهربانی و خوشرویی برخورد کن و در توشه ات بخشنده باش، اگر تو را دعوت کردند دعوت آن ها را بپذیر، اگر از تو کمک خواستند، به آن ها کمک کن و در بین آن ها سه چیز را بیشتر انجام بده. سکوت، نماز، و سخاوت و بخشش به آن چه از حیوان و مال و توشه که همراهت است. اگر بر امر حقی از تو شهادت خواستند برای آن ها شهادت بده و اگر از تو مشورت خواستند، تمام تلاشت را بکن که نظر درست و صحیح بدهی. بر انجام کاری تصمیم نگیر مگر این که در مورد آن کار نظرت قطعی شود و در مورد آن فکر کنی و با کسی مشاوره نکن مگر این که با تأنّی و آرامش و عجله نکردن با آن ها مشورت کنی و فکر و حکمت را در مشاوره به کار ببری. چون کسی که مردم با او مشورت کنند و مشورت صادقانه ندهد، خداوند قدرت نظر او را از او می گیرد و امانتش (عقل) را از او می گیرد، و اگر دوستانت را دیدی که راه می روند تو هم با آن ها راه برو، اگر آن ها را دیدی که کاری را انجام می­دهند به آن ها کمک کن و اگر صدقه یا قرضی دادند تو هم با آن ها کار را انجام بده و به حرف کسی که از تو بزرگ تر است گوش بده. اگر تو را به کاری دستور دادند و یا چیزی از تو خواستند بگو: چشم و به آن ها نه نگو، چون نه گفتن نشانه عجز و ناتوانی و عیب توست. اگر در راه، سرگردان شدید پیاده شوید و اگر بر سر راه و مقصد شک کردید بایستید و مشورت کنید و اگر یک نفر را دیدید راه را از او نپرسید

ص: 422

و از او مشورت نخواهید چون یک نفر در یک بیابان مشکوک است، شاید جاسوس راهزنان باشد یا خود شیطان باشد که قصد گمراه کردن شما را داشته باشد. از مشورت با دو نفر نیز پرهیز کنید مگر این که چیزی را که من نمی­بینم از آن ها ببینید، چون انسان عاقل اگر با چشمش چیزی را ببیند حقیقت را از آن می فهمد و حاضر، چیزی را می بیند که غائب نمی بیند. ای پسرم، اگر وقت نماز رسید، نمازت را به خاطر کاری به تاخیر نینداز بلکه نمازت را بپادار و خیالت را راحت کن چون آن دینی بر گردن توست، با جماعت نماز بخوان هرچند بر سر نیزه - میدان جنگ - باشی، به هیچ وجه روی مرکب خود نخواب، چون پشت چهارپا را زخم می­کند و انسان حکیم و دانا این کار را انجام نمی­دهد مگر آن که در کجاوه باشی و برای استراحت مفاصل بتوانی دراز بکشی. اگر به خانه نزدیک شدی از روی مرکبت پیاده شو و قبل از غذای خودت برای آن علف بگذار و اگر خواستی جایی پیاده شوی باید بهترین مکان را از نظر رنگ و نرمی خاک و زیاد بودن علف انتخاب کنی و هرگاه پیاده شدی قبل از این که بنشینی دو رکعت نماز بخوان و اگر خواستی قضای حاجت کنی از برابر مردمان دور شو، مکانی را که ترک کردی با آن جا وداع کن و با آن زمین و اهل آن خداحافظی کن چون در هر مکانی از زمین، جمعی از ملائکه هستند و اگر توانستی قبل از این که غذا بخوری صدقه ای از آن بدهی این کار را بکن و بر تو لازم است که تا زمانی که سوار هستی کتاب خداوند را بخوانی و زمانی که کار می کنی خدا را تسبیح کنی و هرگاه بی کار هستی دعای خیر بکنی. از مسافرت در اول شب بپرهیز و اطراق و پیاده شدن باید از نصف شب تا آخر شب باشد و از بالا بردن صدایت در مسیر بپرهیز. - . روضة الکافی : 348 و 349 -

می­گویم: شیخ طبرسی گفت: در مورد لقمان اختلاف است. می­گویند: او انسانی حکیم بوده و پیامبر نبوده است. از ابن عباس و مجاهد و قتاده و اکثر مفسران روایت شده است. و از عکرمه و السدی و الشعبی روایت است که لقمان پیامبر بوده است و حکمت را در آیه به نبوت تفسیر کرده اند. و گفته شده: که او یک مرد سیاه پوست حبشی با لب های بزرگ و با پاهایی خشن در زمان حضرت داود علیه السلام بوده است. و یکی از مردم به او گفته بود: آیا تو همان کسی نیستی که با ما گوسفندان را به چرا می بردی؟ گفت: بله، گفتند: پس این حکمت که من می­بینم از کجا به تو داده شد؟ گفت:

ص: 423

تقدیر خدا و امانت و راستگویی و سکوت در مقابل چیزی که به من مربوط نیست. و از وهب روایت است که: او خواهر زاده حضرت ایوب بوده است. و مقاتل می­گوید: که پسرخاله حضرت ایوب علیه السلام بوده است.

نافع از ابن عمر نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: به درستی لقمان پیامبر نبود ولی او یک مرد بسیار متفکر و با ایمان و یقین صحیح به خدا بود که خداوند را دوست داشت پس خدا نیز او را دوست داشت و با حکمت بر او منت نهاد و در نیمروزی خوابیده بود که ندا آمد: ای لقمان آیا می­خواهی تو را خلیفه خود روی زمین قرار دهم؟ سپس سخنانی را که در روایت حماد آمده است، ذکر کرد. سپس فرمود: سرور لقمان به او گفت: برو یک گوسفند را قربانی کن و دو قسمت از بهترین اعضای آن را برایم بیاور و لقمان قلب و زبان را برای او آورد. دلیل کار او را پرسید. لقمان گفت: اگر آن دو پاک نگه داشته شود بهترین چیز هستند و اگر آن ها را خراب شود خبیث ترین عضو انسان هستند.

گفته شده: مولایش داخل دستشویی شد و زیاد در دستشویی ماند. لقمان به او ندا داد: زیاد نشستن بر سر دستشویی باعث درد کبد و به وجود آمدن بیماری بواسیر می شود و حرارت بدن را به سر انسان می رساند پس به آرامی بنشین و به آرامی بلند شو. و می­گویند: که او این حکمت لقمان را بر در دستشویی نوشت.

عبدالله بن دینار گفت: لقمان از سفر برگشت و در راه با غلامش برخورد کرد. به او گفت: پدرم چکار کرد؟ گفت: فوت کرد. گفت: خودم باید امورم را سامان بدهم. لقمان گفت: زنم چکار کرد؟ گفت: فوت کرد. گفت: باید زن دیگری بگیرم. لقمان گفت: خواهرم چکار کرد؟ گفت: فوت شد. گفت: عیبم پوشیده شد. لقمان پرسید: برادرم چکار کرد؟ گفت فوت کرد. لقمان گفت: کمرم شکست.

ص: 424

از لقمان پرسیدند: بدترین مردم کیست؟ گفت: کسی که در هنگام گناه کردن او را ببینند و او اهمیت ندهد. به او گفتند: چقدر صورتت زشت است! گفت: بر صورت من عیب می گیری یا بر صورتگر (خدا) ؟ و گفته شد: که او بر حضرت داود داخل شد و او زره می­ساخت و خدا آهن را به مانند گل برای داوود نرم کرده بود. خواست تا از او سؤال بپرسد - که چه می­سازد -، اما حکمت به سراغش آمد و ساکت شد. وقتی که تمام شد آن را پوشید. لقمان گفت: تو در ساختن زره، چه ماهر هستی! سپس گفت: سکوت حکمت است ولی مردم کمی اهل این حکمت هستند. داود به او گفت: الحق که حکیم هستی. تمام شد. - . مجمع البیان 8 : 315 - 317 -

مسعودی می گوید: لقمان در جوانی برده قین بن حسر بود و ده سال قبل از پیامبری داوود علیه السلام متولد شد و عبد صالح خداوند بود که خداوند با اعطای حکمت بر او منت نهاد و همواره نماد حکمت در سراسر زمین و نماد زهد در این دنیا بود که زمان یونس بن متی رسید تا این که بر اهل نینوا در سرزمین موصل مبعوث شد. - . مروج الذهب و همچنین در پاورقی کتاب الکانل آمده است -

**[ترجمه]

«19

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یَحْیَی بْنِ عُقْبَةَ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لِأَوْلَادِهِمْ فَلَمْ یَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ یَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجِرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لَا تَکُنْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِی زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّی سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا (5)عِنْدَ سِمَنِهَا وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَی نَهَرٍ جُزْتَ عَلَیْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْهَا آخِرَ الدَّهْرِ أَخْرِبْهَا (6)وَ لَا تَعْمُرْهَا فَإِنَّکَ لَمْ تُؤْمَرْ بِعِمَارَتِهَا وَ اعْلَمْ أَنَّکَ سَتُسْأَلُ غَداً إِذَا وَقَفْتَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ أَرْبَعٍ شَبَابِکَ فِیمَا أَبْلَیْتَهُ وَ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ وَ مَالِکَ مِمَّا اکْتَسَبْتَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقْتَهُ فَتَأَهَّبْ لِذَلِکَ وَ أَعِدَّ لَهُ جَوَاباً وَ لَا تَأْسَ عَلَی مَا فَاتَکَ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّ قَلِیلَ الدُّنْیَا لَا یَدُومُ بَقَاؤُهُ وَ کَثِیرَهَا لَا یُؤْمَنُ بَلَاؤُهُ فَخُذْ حِذْرَکَ وَ جِدَّ فِی أَمْرِکَ وَ اکْشِفِ الْغِطَاءَ عَنْ وَجْهِکَ

ص: 425


1- أی یصنع الدرع و ینسجها.
2- مجمع البیان 8: 315- 317.
3- فی المصدر: و لم یزل باقیا فی الأرض.
4- مروج الذهب هامش الکامل 1: 76.
5- الحتف: الموت.
6- أخربها أی اترکها خرابا و لا تصرف همک فی عمارتها، أو کنایة عن قطع علاقة القلب منها، و عدم الحرص علیها.

وَ تَعَرَّضْ لِمَعْرُوفِ رَبِّکَ وَ جَدِّدِ التَّوْبَةَ فِی قَلْبِکَ وَ اکْمُشْ فِی فِرَاقِکَ (1)قَبْلَ أَنْ یُقْصَدَ قَصْدُکَ وَ یُقْضَی قَضَاؤُکَ وَ یُحَالَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مَا تُرِیدُ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: از نصیحت هایی که لقمان به پسرش می کرد، این بود که: ای پسرم، مردم قبل از تو برای فرزندانشان مال جمع کردند و از آن چه که جمع کرده بودند چیزی نمانده است و همچنین آن هایی که برایشان مال جمع کردند نیز نابود شدند. تو بنده­ای هستی که برای انجام کاری اجاره شده­ای و به اجری وعده داده شده­ای، پس کارت را خوب انجام بده و اجرت را کامل بگیر. در این دنیا به مانند گوسفندی نباش که در یک زمین سرسبز قرار داده شده و آنقدر می خورد تا چاق شود و مرگ او با چاق شدنش فرا می رسد، بلکه دنیا را به منزله یک پل بدان که به وسیله آن از یک رود عبور می­کنی و آن را ترک می کنی و تا آخر روزگار به آن جا بر نمی گردی؛ آن را خراب رها کن، و آن را تعمیر نکن چون تو مأمور آبادانی آن نیستی و بدان فردا که جلوی خداوند متعال قرار می گیری از چهار چیز از تو سؤال می پرسند: جوانیت را بر چه کاری گذراندی؟ عمرت را در چه کاری صرف کردی؟ مالت را از کجا به دست آورده ای؟ و آن را چگونه خرج کرده ای؟ پس خودت را برآن آماده کن و جوابی را حاضر کن و بر آن چه در دنیا از دست می دهی، حسرت نخور چون مال کم دنیا بقائی ندارد و مال زیاد از بلاء و بدبختی در امان نیست. پس برحذر باش و بر کارهایت تلاش کن و پرده را از روی صورتت کنار بکش

ص: 425

و لطف خدا را به یاد آور و توبه را در قلبت تازه کن و قبل از آن که وقت و فرصتی برایت باقی نماند و هدف گرفته شوی و عمرت به سر آید و بین تو و آن چه می­خواهی فاصله انداخته شود کارهایت را انجام بده. - . اصول الکافی 2 : 134 و 135 -

**[ترجمه]

«20

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ لُقْمَانُ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِابْنِهِ یَا بُنَیَّ لَا تَقْرَبْ (3)فَیَکُونَ أَبْعَدَ لَکَ وَ لَا تَبْعُدْ فَتُهَانَ کُلُّ دَابَّةٍ تُحِبُّ مِثْلَهَا وَ ابْنُ آدَمَ لَا یُحِبُّ مِثْلَهُ وَ لَا تَنْشُرْ بَزَّکَ إِلَّا عِنْدَ بَاغِیهِ کَمَا لَیْسَ بَیْنَ الذِّئْبِ وَ الْکَبْشِ خُلَّةٌ کَذَلِکَ لَیْسَ بَیْنَ الْبَارِّ وَ الْفَاجِرِ خُلَّةٌ مَنْ یَقْتَرِبْ مِنَ الزِّفْتِ یَعْلَقْ بِهِ بَعْضُهُ کَذَلِکَ مَنْ یُشَارِکِ الْفَاجِرَ یَتَعَلَّمْ مِنْ طُرُقِهِ مَنْ یُحِبَّ الْمِرَاءَ یُشْتَمْ وَ مَنْ یَدْخُلْ مَدَاخِلَ السَّوْءِ یُتَّهَمْ وَ مَنْ یُقَارِنْ قَرِینَ السَّوْءِ لَا یَسْلَمْ وَ مَنْ لَا یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ (4).

**[ترجمه]کافی: روایت می کنند که لقمان به پسرش گفت: ای پسرم زیاد به کسی نزدیک نشو که باعث دوری او می شود و زیاد دور نشو که خوار و خفیف می شوی. هر حیوانی نوع خودش را دوست دارد ولی انسان به مانند حیوان نیست و نوع خودش را دوست ندارد. هرگز جامه - حکمت - خود را جز در برابر طالب آن مگشا. همانطور که بین گوسفند و گرگ دوستی وجود ندارد همچنین بین انسان نیکوکار و انسان گناهکار دوستی وجود ندارد که هر کس به زفت - قیر - نزدیک شود قیر به او می­چسبد و هرکس به انسان گناهکار نزدیک شود راه او را یاد می گیرد. و هر کس جدال را دوست داشته باشد دشنام داده می­شود و هر کس وارد محل­های بد شود به او تهمت زده می­شود و هر کس با انسان بد همنشین شود از گزند او در امان نمی ماند و هر کس فرمان زبانش در دستش نباشد، پشیمان می شود. - . اصول الکافی 2 : 134 و 135 -

**[ترجمه]

«21

-نبه، تنبیه الخاطر قَالَ لُقْمَانُ لَأَنْ یَضْرِبَکَ الْحَکِیمُ فَیُؤْذِیَکَ خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَدْهُنَکَ الْجَاهِلُ بِدُهْنٍ طَیِّبٍ (5)وَ قِیلَ لِلُقْمَانَ أَ لَسْتَ عَبْدَ آلِ فُلَانٍ قَالَ بَلَی قِیلَ فَمَا بَلَغَ بِکَ مَا نَرَی قَالَ صِدْقُ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ تَرْکِی مَا لَا یَعْنِینِی وَ غَضِّی بَصَرِی وَ کَفِّی لِسَانِی وَ عِفَّتِی فِی طُعْمَتِی فَمَنْ نَقَصَ عَنْ هَذَا فَهُوَ دُونِی وَ مَنْ زَادَ عَلَیْهِ فَهُوَ فَوْقِی وَ مَنْ عَمِلَهُ فَهُوَ مِثْلِی وَ قَالَ یَا بُنَیَّ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ فَإِنَّ الْمَوْتَ یَأْتِی بَغْتَةً وَ لَا تُشْمِتْ بِالْمَوْتِ وَ لَا تَسْخَرْ بِالْمُبْتَلَی وَ لَا تَمْنَعِ الْمَعْرُوفَ یَا بُنَیَّ کُنْ أَمِیناً تَعِشْ غَنِیّاً یَا بُنَیَّ اتَّخِذْ تَقْوَی اللَّهِ تِجَارَةً تَأْتِکَ الْأَرْبَاحُ مِنْ غَیْرِ بِضَاعَةٍ وَ إِذَا أَخْطَأْتَ خَطِیئَةً فَابْعَثْ فِی أَثَرِهَا صَدَقَةً تُطْفِئُهَا یَا بُنَیَّ إِنَّ الْمَوْعِظَةَ تَشُقُّ عَلَی السَّفِیهِ کَمَا یَشُقُّ الصُّعُودُ عَلَی الشَّیْخِ الْکَبِیرِ یَا بُنَیَّ لَا تَرْثِ (6)لِمَنْ ظَلَمْتَهُ وَ لَکِنْ ارْثِ لِسُوءِ مَا جَنَیْتَهُ عَلَی نَفْسِکَ وَ إِذَا دَعَتْکَ الْقُدْرَةُ إِلَی ظُلْمِ النَّاسِ فَاذْکُرْ قُدْرَةَ اللَّهِ عَلَیْکَ یَا بُنَیَّ تَعَلَّمْ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَا جَهِلْتَ وَ عَلِّمِ النَّاسَ مَا عَلِمْتَ (7).

ص: 426


1- کمش فی السیر و غیره: أسرع.
2- أصول الکافی 2: 134 و 135.
3- فی المصدر: لا تقترب.
4- أصول الکافی 2: 641 و 642.
5- تنبیه الخواطر 2: 26.
6- رثی له: رق له و رحمه.
7- تنبیه الخواطر 2: 230 و 231.

**[ترجمه]تنبیه الخاطر: لقمان می گوید: اگر انسان حکیم تو را بزند و تو را اذیت کند بهتر از آن است که انسان نادان با روغن خوب تو را چرب کند - از تو تعریف کند-. - . تنبیه الخواطر 2 : 26 -

به لقمان گفتند: آیا تو برده فلان خانواده نبودی؟ گفتند: پس چگونه به این مرتبه رسیدی؟ گفت: راستگویی، امانت داری، و واگذاشتن آن چه که به من مربوط نیست، چشم پوشی و نگه داشتن زبانم و پاک بودن در طعمه­ام، هر کس یکی از این ها را نداشته باشد از من کمتر است و هر کس از این ویژگی، ویژگی خوب دیگری داشته باشد از من برتر است، و هرکس به آن ها عمل کند مرتبه اش به اندازه من است. سپس گفت: ای پسرم، توبه کردن را به تاخیر نینداز چون مرگ به طور ناگهانی می آید و به مرگ دشنام نده و انسان مبتلا را مسخره نکن و از کار نیک جلوگیری نکن. ای پسرم، در زندگی امین مردم باش تا بی نیاز باشی. ای پسرم، تقوای خدا را تجارت خود قرار بده در حالی که هیچ کالایی نداشتی، سود و منفعت می بری و اگر گناهی انجام دادی به دنبال آن صدقه­ای بفرست تا آن را خاموش کند. ای پسرم، نصیحت کردن انسان احمق سخت است آنچنانکه بالا رفتن برای انسان پیر و سالخورده سخت است. ای پسرم، بر کسی که ظلم کرده­ای دلسوزی نکن ولی به خاطر کار بدی که انجام داده­ای برای خودت دلسوزی کن. اگر قدرت، تو را به ظلم کردن به مردم دعوت کرد قدرت خداوند بر خودت را به یا آور. ای پسرم، آن چه را که نمی دانی از عالمان بگیر و آن چه را که می دانی به مردم یاد بده. - . تنبیه الخواطر 2 : 230و 231 -

ص: 426

**[ترجمه]

«22

-أَقُولُ وَجَدْتُ بِخَطِّ أَبِی نَوَّرَ اللَّهُ ضَرِیحَهُ مَا هَذَا لَفْظُهُ جَعْفَرُ بْنُ الْحُسَیْنِ (1)شَیْخُ الصَّدُوقِ مُحَمَّدِ بْنِ بَابَوَیْهِ وَثَّقَهُ جش (النَّجَاشِیُ) (2)وَ لَهُ کِتَابُ النَّوَادِرِ وَ کَانَ ذَلِکَ عِنْدَنَا فَمِنْ أَخْبَارِهِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ أَنَّ لُقْمَانَ الْحَکِیمَ لَمَّا خَرَجَ مِنْ بِلَادِهِ نَزَلَ بِقَرْیَةٍ بِالْمَوْصِلِ یُقَالُ لَهَا کُومَاسُ (3)قَالَ فَلَمَّا ضَاقَ بِهَا ذَرْعُهُ (4)وَ اشْتَدَّ بِهَا غَمُّهُ وَ لَمْ یَکُنْ أَحَدٌ یَتَّبِعُهُ عَلَی أَثَرِهِ (5)أَغْلَقَ الْأَبْوَابَ وَ أَدْخَلَ ابْنَهُ یَعِظُهُ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الدُّنْیَا بَحْرٌ عَمِیقٌ هَلَکَ فِیهَا نَاسٌ کَثِیرٌ تَزَوَّدْ مِنْ عَمَلِهَا وَ اتَّخِذْ سَفِینَةً حَشْوُهَا تَقْوَی اللَّهِ ثُمَّ ارْکَبِ الْفُلْکَ تنجو (تَنْجُ) وَ إِنِّی لَخَائِفٌ أَنْ لَا تَنْجُوَ یَا بُنَیَّ السَّفِینَةُ إِیمَانٌ وَ شِرَاعُهَا التَّوَکُّلُ وَ سُکَّانُهَا الصَّبْرُ وَ مَجَاذِیفُهَا (6)الصَّوْمُ وَ الصَّلَاةُ وَ الزَّکَاةُ یَا بُنَیَّ مَنْ رَکِبَ الْبَحْرَ مِنْ غَیْرِ سَفِینَةٍ غَرِقَ یَا بُنَیَّ أَقِلَّ الْکَلَامَ وَ اذْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ مَکَانٍ فَإِنَّهُ قَدْ أَنْذَرَکَ وَ حَذَّرَکَ وَ بَصَّرَکَ وَ عَلَّمَکَ یَا بُنَیَّ اتَّعِظْ بِالنَّاسِ قَبْلَ أَنْ یَتَّعِظَ النَّاسُ بِکَ یَا بُنَیَّ اتَّعِظْ بِالصَّغِیرِ (7)قَبْلَ أَنْ یَنْزِلَ بِکَ الْکَبِیرُ یَا بُنَیَّ امْلِکْ نَفْسَکَ عِنْدَ الْغَضَبِ حَتَّی لَا تَکُونَ لِجَهَنَّمَ حَطَباً یَا بُنَیَّ الْفَقْرُ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَظْلِمَ وَ تَطْغَی یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ أَنْ تَسْتَدِینَ فَتَخُونَ فِی الدَّیْنِ (8).

**[ترجمه]می­گویم: به خط پدرم که ضریحش نورانی باد یافتم: بسم الله الرحمن الرحیم: از اوزاعی روایت است که: لقمان حکیم هنگامی که از شهرش خارج شد در روستایی در موصل به نام کوماس فرود آمد. وقتی که صبرش تمام شد و ناراحت و درمانده شده بود و کسی او را در سنّتش پیروی نمی کرد درهای خانه اش را بست و شروع به نصیحت پسرش کرد و گفت: ای پسرم، دنیا به مانند دریای بزرگی است که مردمان زیادی را هلاک کرده است و از کار آن توشه بردار و یک کشتی برای خودت آماده کن که داخل آن پُر از تقوای الهی باشد، پس سوار بر کشتی شو تا نجات پیدا کنی، و من می ترسم که نجات پیدا نکنی، ای پسرم کشتی نجات تو همان ایمان به خدا و بادبان های آن توکل بر او و سکان آن صبر و پاروهای آن روزه و نماز و زکات هستند. ای پسرم، هر کس بدون کشتی وارد دریا شود، غرق می شود. ای پسرم، کم حرف بزن، و در هر جا و مکانی ذکر خدا را بگو؛ چون او کسی است که به تو هشدار داد و تو را آگاه کرد و به تو علم و آگاهی داد. ای پسرم، قبل از این که مردم از تو عبرت بگیرند، تو از آن ها عبرت بگیر. ای پسرم از - مصیبت - کوچک عبرت بگیر قبل از آن که - مصیبت - بزرگ بر تو نازل شود؛ ای پسرم، هنگام خشم خویشتن­دار باش تا هیزم آتش جهنم نشوی. ای پسرم، فقر بهتر از آن است که بر کسی ظلم و طغیان کنی. ای پسرم، مبادا امانت بگیری و در آن خیانت کنی.

**[ترجمه]

«23

-ختص، الإختصاص عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ مِثْلَهُ وَ زَادَ فِیهِ یَا بُنَیَّ (إِیَّاکَ) أَنْ تَخْرُجَ مِنَ الدُّنْیَا فَقِیراً

ص: 427


1- الظاهر هو جعفر بن الحسین بن علیّ بن شهریار، أبو محمّد المؤمن القمّیّ، ذکره النجاشیّ فی فهرسته و أطرأه بقوله: شیخ من أصحابنا القمیین ثقة، انتقل الی الکوفة و أقام بها و صنف کتابا فی المزار و فضل الکوفة و مساجدها، و له کتاب النوادر، أخبرنا عدة من أصحابنا رحمهم اللّه عن أبی الحسین بن تمام عنه بکتبه، و توفی جعفر بالکوفة سنة أربعین و ثلاثمائة انتهی، و عنونه العلامة فی الخلاصة و قال: جعفر بن الحسن مکبرا.
2- أی النجاشیّ.
3- فی نسخة: کوملیس، و لم نجد ذکرها فی البلدان.
4- أی ضعفت طاقته و قل صبره.
5- فی نسخة: و لم یکن أحد یعینه علی أمره. و الاثر: السنة.
6- المجاذیف و المجادیف جمع المجذاف و المجداف: جناح السفینة.
7- أی بالشی ء الصغیر الذی نزل من بک المصیبة و البلاء.
8- فی نسخة: فتحزن من فی خ الدین.

وَ تَدَعَ أَمْرَکَ وَ أَمْوَالَکَ عِنْدَ غَیْرِکَ قَیِّماً فَتُصَیِّرَهُ أَمِیراً (1)یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ رَهَنَ النَّاسَ بِأَعْمَالِهِمْ فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَسَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ یَا بُنَیَّ لَا تَأْمَنْ مِنَ الدُّنْیَا وَ الذُّنُوبُ وَ الشَّیْطَانُ فِیهَا یَا بُنَیَّ إِنَّهُ قَدِ افْتَتَنَ الصَّالِحُونَ مِنَ الْأَوَّلِینَ فَکَیْفَ تَنْجُو مِنْهُ الْآخَرُونَ یَا بُنَیَّ اجْعَلِ الدُّنْیَا سِجْنَکَ فَتَکُونَ الْآخِرَةُ جَنَّتَکَ یَا بُنَیَّ إِنَّکَ لَمْ تُکَلَّفْ أَنْ تُشِیلَ الْجِبَالَ (2)وَ لَمْ تُکَلَّفْ مَا لَا تُطِیقُهُ فَلَا تَحْمِلِ الْبَلَاءَ عَلَی کَتِفِکَ وَ لَا تَذْبَحْ نَفْسَکَ بِیَدِکَ یَا بُنَیَّ لَا تُجَاوِرَنَّ الْمُلُوکَ فَیَقْتُلُوکَ وَ لَا تُطِعْهُمْ فَتَکْفُرَ یَا بُنَیَّ جَاوِرِ الْمَسَاکِینَ وَ اخْصُصِ الْفُقَرَاءَ وَ الْمَسَاکِینَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَا بُنَیَّ کُنْ لِلْیَتِیمِ کَالْأَبِ الرَّحِیمِ وَ لِلْأَرْمَلَةِ (3)کَالزَّوْجِ الْعَطُوفِ یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ قَالَ اغْفِرْ لِی غُفِرَ لَهُ إِنَّهُ لَا یُغْفَرُ إِلَّا لِمَنْ عَمِلَ بِطَاعَةِ رَبِّهِ یَا بُنَیَّ الْجَارَ ثُمَّ الدَّارَ یَا بُنَیَّ الرَّفِیقَ ثُمَّ الطَّرِیقَ یَا بُنَیَّ لَوْ کَانَتِ الْبُیُوتُ عَلَی الْعَمَلِ (4)مَا جَاوَرَ رَجُلٌ جَارَ سَوْءٍ أَبَداً یَا بُنَیَّ الْوَحْدَةُ خَیْرٌ مِنْ صَاحِبِ السَّوْءِ یَا بُنَیَّ الصَّاحِبُ الصَّالِحُ خَیْرٌ مِنَ الْوَحْدَةِ یَا بُنَیَّ نَقْلُ الْحِجَارَةِ وَ الْحَدِیدِ خَیْرٌ مِنْ قَرِینِ السَّوْءِ یَا بُنَیَّ إِنِّی نَقَلْتُ الْحِجَارَةَ وَ الْحَدِیدَ فَلَمْ أَجِدْ شَیْئاً أَثْقَلَ مِنْ قَرِینِ السَّوْءِ یَا بُنَیَّ إِنَّهُ مَنْ یَصْحَبْ قَرِینَ السَّوْءِ لَا یَسْلَمْ وَ مَنْ یَدْخُلْ مَدَاخِلَ السَّوْءِ یُتَّهَمْ یَا بُنَیَّ مَنْ لَا یَکُفَّ لِسَانَهُ یَنْدَمْ یَا بُنَیَّ الْمُحْسِنُ تُکَافَأُ بِإِحْسَانِهِ وَ الْمُسِی ءُ یَکْفِیکَ مَسَاوِیهِ لَوْ جَهَدْتَ أَنْ تَفْعَلَ بِهِ أَکْثَرَ مِمَّا یَفْعَلُهُ بِنَفْسِهِ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ یَا بُنَیَّ مَنْ ذَا الَّذِی عَبَدَ اللَّهَ فَخَذَلَهُ وَ مَنْ ذَا الَّذِی ابْتَغَاهُ فَلَمْ یَجِدْهُ یَا بُنَیَّ وَ مَنْ ذَا الَّذِی ذَکَرَهُ فَلَمْ یَذْکُرْهُ وَ مَنْ ذَا الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَوَکَلَهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ مَنْ ذَا الَّذِی تَضَرَّعَ إِلَیْهِ جَلَّ ذِکْرُهُ فَلَمْ یَرْحَمْهُ یَا بُنَیَّ شَاوِرِ الْکَبِیرَ وَ لَا تَسْتَحْیِ مِنْ مُشَاوَرَةِ الصَّغِیرِ یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفُسَّاقِ فَإِنَّمَا هُمْ کَالْکِلَابِ إِنْ وَجَدُوا عِنْدَکَ شَیْئاً أَکَلُوهُ وَ إِلَّا ذَمُّوکَ وَ فَضَحُوکَ وَ إِنَّمَا حُبُّهُمْ بَیْنَهُمْ سَاعَةٌ یَا بُنَیَّ مُعَادَاةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ مُصَادَقَةِ الْفَاسِقِ یَا بُنَیَّ الْمُؤْمِنُ تَظْلِمُهُ وَ لَا یَظْلِمُکَ وَ تَطْلُبُ عَلَیْهِ وَ یَرْضَی عَنْکَ وَ الْفَاسِقُ لَا یُرَاقِبُ اللَّهَ فَکَیْفَ یُرَاقِبُکَ یَا بُنَیَّ اسْتَکْثِرْ مِنَ

ص: 428


1- هکذا فی النسخ و هو لا یخلو عن سقط، و لعلّ الصحیح: یا بنی ان تخرج من الدنیا فقیرا خیر من أن تدع أمرک.
2- أی أن ترفع الجبال.
3- الارملة: من مات زوجه.
4- فی نسخة: علی العمد.

الْأَصْدِقَاءِ وَ لَا تَأْمَنْ مِنَ الْأَعْدَاءِ فَإِنَّ الْغِلَّ فِی صُدُورِهِمْ مِثْلُ الْمَاءِ تَحْتَ الرَّمَادِ یَا بُنَیَّ ابْدَأِ النَّاسَ بِالسَّلَامِ وَ الْمُصَافَحَةِ قَبْلَ الْکَلَامِ یَا بُنَیَّ لَا تُکَالِبِ النَّاسَ (1)فَیَمْقَتُوکَ وَ لَا تَکُنْ مَهِیناً فَیُضِلُّوکَ وَ لَا تَکُنْ حُلْواً فَیَأْکُلُوکَ وَ لَا تَکُنْ مُرّاً فَیَلْفِظُوکَ وَ یُرْوَی وَ لَا تَکُنْ حُلْواً فَتُبْلَعَ وَ لَا مُرّاً فَتُرْمَی یَا بُنَیَّ لَا تُخَاصِمْ فِی عِلْمِ اللَّهِ فَإِنَّ عِلْمَ اللَّهِ لَا یُدْرَکُ وَ لَا یُحْصَی یَا بُنَیَّ خَفِ اللَّهَ مَخَافَةً لَا تَیْأَسُ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ ارْجُهُ رَجَاءً لَا تَأْمَنُ مِنْ مَکْرِهِ یَا بُنَیَّ انْهَ النَّفْسَ عَنْ هَوَاهَا فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تَنْهَ النَّفْسَ عَنْ هَوَاهَا لَنْ تَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَ لَنْ تَرَاهَا وَ یُرْوَی انْهَ نَفْسَکَ عَنْ هَوَاهَا فَإِنَّ فِی هَوَاهَا رَدَاهَا یَا بُنَیَّ إِنَّکَ مُنْذُ یَوْمَ هَبَطْتَ مِنْ بَطْنِ أُمِّکَ اسْتَقْبَلْتَ الْآخِرَةَ وَ اسْتَدْبَرْتَ الدُّنْیَا فَإِنَّکَ إِنْ نِلْتَ مُسْتَقْبَلَهَا أَوْلَی بِکَ مِنْ مُسْتَدْبَرِهَا یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ التَّجَبُّرَ وَ التَّکَبُّرَ وَ الْفَخْرَ فَتُجَاوِرَ إِبْلِیسَ فِی دَارِهِ یَا بُنَیَّ دَعْ عَنْکَ التَّجَبُّرَ وَ الْکِبْرَ وَ دَعْ عَنْکَ الْفَخْرَ وَ اعْلَمْ أَنَّکَ سَاکِنُ الْقُبُورِ یَا بُنَیَّ اعْلَمْ أَنَّهُ مَنْ جَاوَرَ إِبْلِیسَ وَقَعَ دَارَ الْهَوَانِ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَ لَا یَحْیَی یَا بُنَیَّ وَیْلٌ لِمَنْ تَجَبَّرَ وَ تَکَبَّرَ کَیْفَ یَتَعَظَّمُ مَنْ خُلِقَ مِنْ طِینٍ وَ إِلَی طِینٍ یَعُودُ ثُمَّ لَا یَدْرِی إِلَی مَا یَصِیرُ إِلَی الْجَنَّةِ فَقَدْ فَازَ أَوْ إِلَی النَّارِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُبِیناً وَ خَابَ وَ یُرْوَی کَیْفَ یَتَجَبَّرُ مَنْ قَدْ جَرَی فِی مَجْرَی الْبَوْلِ مَرَّتَیْنِ یَا بُنَیَّ کَیْفَ یَنَامُ ابْنُ آدَمَ وَ الْمَوْتُ یَطْلُبُهُ وَ کَیْفَ یَغْفُلُ وَ لَا یُغْفَلُ عَنْهُ یَا بُنَیَّ إِنَّهُ قَدْ مَاتَ أَصْفِیَاءُ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ أَحِبَّاؤُهُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ فَمَنْ ذَا بَعْدَهُمْ یُخَلَّدُ فَیُتْرَکُ یَا بُنَیَّ لَا تَطَأْ أَمَتَکَ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکَ وَ انْهَ نَفْسَکَ عَنْهَا وَ زَوِّجْهَا یَا بُنَیَّ لَا تُفْشِیَنَّ سِرَّکَ إِلَی امْرَأَتِکَ وَ لَا تَجْعَلْ مَجْلِسَکَ عَلَی بَابِ دَارِکَ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْمَرْأَةَ خُلِقَتْ مِنْ ضِلْعٍ أَعْوَجَ إِنْ أَقَمْتَهَا کَسَرْتَهَا وَ إِنْ تَرَکْتَهَا تَعَوَّجَتْ أَلْزِمْهُنَّ الْبُیُوتَ فَإِنْ أَحْسَنَّ فَاقْبَلْ إِحْسَانَهُنَّ وَ إِنْ أَسَأْنَ فَاصْبِرْ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ یَا بُنَیَّ النِّسَاءُ أَرْبَعٌ ثِنْتَانِ صَالِحَتَانِ وَ ثِنْتَانِ مَلْعُونَتَانِ فَأَمَّا إِحْدَی الصَّالِحَتَیْنِ فَهِیَ الشَّرِیفَةُ فِی قَوْمِهَا الذَّلِیلَةُ فِی نَفْسِهَا الَّتِی إِنْ أُعْطِیَتْ شَکَرَتْ

ص: 429


1- هکذا فی النسخ، و لعلّ الصواب: لا تکالب علی الناس.

وَ إِنِ ابْتُلِیَتْ صَبَرَتْ الْقَلِیلُ فِی یَدَیْهَا کَثِیرٌ وَ الثَّانِی الْوَلُودُ الْوَدُودُ تَعُودُ بِخَیْرٍ عَلَی زَوْجِهَا هِیَ کَالْأُمِّ الرَّحِیمِ تَعْطِفُ عَلَی کَبِیرِهِمْ وَ تَرْحَمُ صَغِیرَهُمْ وَ تُحِبُّ وُلْدَ زَوْجِهَا وَ إِنْ کَانُوا مِنْ غَیْرِهَا جَامِعَةُ الشَّمْلِ مَرْضِیَّةُ الْبَعْلِ مُصْلِحَةٌ فِی النَّفْسِ وَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ فَهِیَ کَالذَّهَبِ الْأَحْمَرِ طُوبَی لِمَنْ رُزِقَهَا إِنْ شَهِدَ زَوْجُهَا أَعَانَتْهُ وَ إِنْ غَابَ عَنْهَا حَفِظَتْهُ وَ أَمَّا إِحْدَی الْمَلْعُونَتَیْنِ فَهِیَ الْعَظِیمَةُ فِی نَفْسِهَا الذَّلِیلَةُ فِی قَوْمِهَا الَّتِی إِنْ أُعْطِیَتْ سَخِطَتْ وَ إِنْ مُنِعَتْ عَتَبَتْ (1)وَ غَضِبَتْ فَزَوْجُهَا مِنْهَا فِی بَلَاءٍ وَ جِیرَانُهَا مِنْهَا فِی عَنَاءٍ فَهِیَ کَالْأَسَدِ إِنْ جَاوَرْتَهُ أَکَلَکَ وَ إِنْ هَرَبْتَ مِنْهُ قَتَلَکَ وَ الْمَلْعُونَةُ الثَّانِیَةُ فَهِیَ قَلَی عَنْ زَوْجِهَا (2)وَ مَلَّهَا جِیرَانُهَا إِنَّمَا هِیَ سَرِیعَةُ السَّخْطَةِ (3)سَرِیعَةُ الدَّمْعَةِ إِنْ شَهِدَ زَوْجُهَا لَمْ تَنْفَعْهُ وَ إِنْ غَابَ عَنْهَا فَضَحَتْهُ فَهِیَ بِمَنْزِلَةِ الْأَرْضِ النَّشَّاشَةِ (4)إِنْ أُسْقِیَتْ أَفَاضَتْهُ الْمَاءُ وَ غَرِقَتْ وَ إِنْ تَرَکَتْهَا عَطِشَتْ وَ إِنْ رُزِقْتَ مِنْهَا وَلَداً لَمْ تَنْتَفِعْ بِهِ یَا بُنَیَّ لَا تَتَزَوَّجْ بِأَمَةٍ فَیُبَاعَ وُلْدُکَ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ هُوَ فِعْلُکَ بِنَفْسِکَ یَا بُنَیَّ لَوْ کَانَتِ النِّسَاءُ تُذَاقُ کَمَا تُذَاقُ الْخَمْرُ مَا تَزَوَّجَ رَجُلٌ امْرَأَةَ سَوْءٍ أَبَداً یَا بُنَیَّ أَحْسِنْ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ وَ لَا تُکْثِرْ مِنَ الدُّنْیَا فَإِنَّکَ عَلَی غَفْلَةٍ مِنْهَا (5)وَ انْظُرْ إِلَی مَا تَصِیرُ مِنْهَا (6)یَا بُنَیَّ لَا تَأْکُلْ مَالَ الْیَتِیمِ فَتُفْتَضَحَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ تُکَلَّفَ أَنْ تَرُدَّهُ إِلَیْهِ یَا بُنَیَّ لَوْ أَنَّهُ أُغْنِیَ أَحَدٌ عَنْ أَحَدٍ لَأُغْنِیَ الْوَلَدُ عَنْ وَالِدِهِ یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّارَ یُحِیطُ بِالْعَالَمِینَ کُلِّهِمْ فَلَا یَنْجُو مِنْهَا أَحَدٌ (7)إِلَّا مَنْ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ قَرَّبَهُ مِنْهُ یَا بُنَیَّ لَا یَغُرَّنَّکَ خَبِیثُ اللِّسَانِ فَإِنَّهُ یُخْتَمُ عَلَی قَلْبِهِ (8)وَ تَتَکَلَّمُ جَوَارِحُهُ وَ تَشْهَدُ عَلَیْهِ یَا بُنَیَّ لَا تَشْتِمِ

ص: 430


1- أی أنکرت علیه فعله و لامته علی ذلک.
2- هکذا فی نسخة، و فی المطبوع: فهی عند زوجها و ملها جیرانها. و کلتاهما لا تخلوان عن تصحیف. و قلی الرجل: أبغضه.
3- فی نسخة: فهی سریعة السخطة.
4- أرض نشاشة: لا یجف ثراها و لا تنبت. و الثری: الندی.
5- فی نسخة: فانک علی رحلة منها.
6- هکذا فی النسخ، و لعلّ المعنی: و انظر إلی مکان تصیر من الدنیا إلیه و هو الآخرة.
7- فی نسخة: فلا یجوز منها أحد.
8- أی یوم القیامة، و لعلّ الصحیح: فانه یختم علی لسانه کما قال اللّه تعالی و تقدس: الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ.

النَّاسَ فَتَکُونَ أَنْتَ الَّذِی شَتَمْتَ أَبَوَیْکَ (1)یَا بُنَیَّ لَا یُعْجِبْکَ إِحْسَانُکَ وَ لَا تَتَعَظَّمَنَّ بِعَمَلِکَ الصَّالِحِ فَتَهْلِکَ یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ یَا بُنَیَّ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا یَا بُنَیَّ إِنَّ کُلَّ یَوْمٍ یَأْتِیکَ یَوْمٌ جَدِیدٌ یَشْهَدُ عَلَیْکَ عِنْدَ رَبٍّ کَرِیمٍ یَا بُنَیَّ إِنَّکَ مُدْرَجٌ (2)فِی أَکْفَانِکَ وَ مُحَلٌّ قَبْرَکَ وَ مُعَایِنٌ عَمَلَکَ کُلَّهُ یَا بُنَیَّ کَیْفَ تَسْکُنُ دَارَ مَنْ أَسْخَطْتَهُ أَمْ کَیْفَ مَنْ قَدْ عَصَیْتَهُ (3)یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِمَا یَعْنِیکَ وَ دَعْ عَنْکَ مَا لَا یَعْنِیکَ فَإِنَّ الْقَلِیلَ مِنْهَا (4)یَکْفِیکَ وَ الْکَثِیرَ مِنْهَا لَا یَعْنِیکَ یَا بُنَیَّ لَا تُؤْثِرَنَّ عَلَی نَفْسِکَ سِوَاهَا (5)وَ لَا تُورِثْ مَالَکَ أَعْدَاءَکَ (6)یَا بُنَیَّ إِنَّهُ قَدْ أُحْصِیَ الْحَلَالُ الصَّغِیرُ فَکَیْفَ بِالْحَرَامِ الْکَثِیرِ یَا بُنَیَّ اتَّقِ النَّظَرَ إِلَی مَا لَا تَمْلِکُهُ وَ أَطِلِ التَّفَکُّرَ فِی مَلَکُوتِ (7)السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فَکَفَی بِهَذَا وَاعِظاً لِقَلْبِکَ یَا بُنَیَّ اقْبَلْ وَصِیَّةَ الْوَالِدِ الشَّفِیقِ یَا بُنَیَّ بَادِرْ بِعَمَلِکَ قَبْلَ أَنْ یَحْضُرَ أَجَلُکَ وَ قَبْلَ أَنْ تَسِیرَ الْجِبَالُ سَیْراً وَ تُجْمَعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ تُغَیَّرَ السَّمَاءُ وَ تُطْوَی وَ تَنَزَّلَ الْمَلَائِکَةُ صُفُوفاً خَائِفِینَ حَافِّینَ مُشْفِقِینَ وَ تُکَلَّفَ أَنْ تُجَاوِزَ الصِّرَاطَ وَ تُعَایِنَ حِینَئِذٍ عَمَلَکَ وَ تُوضَعَ الْمَوَازِینُ وَ تُنْشَرَ الدَّوَاوِینُ یَا بُنَیَّ تَعَلَّمْتَ سَبْعَةَ آلَافٍ مِنَ الْحِکْمَةِ فَاحْفَظْ مِنْهَا أَرْبَعاً وَ مُرَّ مَعِی إِلَی الْجَنَّةِ أَحْکِمْ سَفِینَتَکَ فَإِنَّ بَحْرَکَ

ص: 431


1- فانهم بشتمک ایاهم شتموهما.
2- درج الثوب أو الکتاب أو غیرهما: طواه و لفه، أدرج الشی ء فی الشی ء: أدخله و ضمنه.
3- لا تخلو عن سقط أو تصحیف.
4- مرجع الضمیر غیر مذکور فی الکلام، و لعله هو الدنیا، و ارجاعه الی ما لا یخلو عن تکلف.
5- ترغیب فی فعل المعروف، و أن الإنسان جدیر بأن یصرف أمواله فیما یحسنه، لا أن یجمعه و یترکه للوراث.
6- أی أولادک للآیة الکریمة، کذا قیل منه رحمه اللّه. قلت: بل الوراث مطلقا.
7- الملکوت: الملک العظیم، العز و السلطان، و الملکوت السماوی: هو محل القدیسین فی السماء. قلت: لا یبعد أن یکون المراد منه هو الکرات الکثیرة فی الجو التی تدلّ علی عظمته و سلطانه و سعة ملکه تعالی و تقدس.

عَمِیقٌ وَ خَفِّفْ حِمْلَکَ فَإِنَّ الْعَقَبَةَ کَئُودٌ (1)وَ أَکْثِرِ الزَّادَ فَإِنَّ السَّفَرَ بَعِیدٌ وَ أَخْلِصِ الْعَمَلَ فَإِنَّ النَّاقِدَ بَصِیرٌ (2).

**[ترجمه]کتاب الاختصاص: از اوزاعی چنین روایتی ذکر شده است و بر آن این را اضافه کرد که: ای پسرم: اگر فقیر از دنیا بروی

ص: 427

- بهتر از آن است که - کار و اموالت را به یکی دیگر بسپاری و او قیم و امیر آن ها بشود. ای پسرم، خداوند مردم را در گرو اعمالشان قرار داده است؛ پس وای بر آن ها از آن چه که دست ها و قلبشان کسب می کند. ای پسرم، از دنیا و گناهان و شیاطین در آن در امان نباش، ای پسرم، شیطان صالحان نخستین را فریب داده است، پس چگونه دیگران از او در امان هستند؟ ای پسرم، دنیا را زندان خودت قرار بده، تا آخرت بهشت تو شود. ای پسرم، تو مأمور نیستی که کوه­ها را از مقابلت برداری و مأمور نیستی آن چه را که خارج از نیرو و توانت است انجام دهی پس بلا و مصیبت را بر روی شانه هایت قرار نده و با دست خودت، خودت را از بین نبر. ای پسرم، با پادشاهان همراه نشو چون آن ها تو را می­کُشند و از آن ها اطاعت نکن چون کافر می شوی. ای پسرم، با انسان های فقیر همراه شو و انسان های فقیر مسلمان را به این کار اختصاص بده. ای پسرم، برای بچه یتیم به مانند پدر مهربان و برای زن بیوه به مانند همسر مهربان باش. ای پسرم، چنین نیست که هر کس بگوید مرا ببخش خدا او را ببخشد، چون کسی که از پروردگارش اطاعت نکند، ­بخشیده نمی­شود. ای پسرم، اول به همسایه ات برس، سپس به خانه ات. ای پسرم، برای سفر کردن اول باید یک همراه و دوست پیدا کنی. ای پسرم، اگر ساکن شدن در خانه­ها بر اساس انتخاب بود هیچوقت هیچ کس با همسایه بد همسایه نمی­شد. ای پسرم، تنهایی بهتر از همنشین بد است. ای پسرم، دوست صالح از تنهایی بهتر است. ای پسرم، حمل کردن سنگ و آهن از همسایگی با انسان بد بهتر است. ای پسرم، من سنگ و آهن را حمل کرده­ام ولی چیزی را از همنشین بد سنگین­تر نیافته­ام. ای پسرم، هر کس با انسان بد همنشین شود از گزند او در امان نیست. و هر کس وارد مکان های بد شود، متهم می شود. ای پسرم، هر کس جلوی زبانش را نگیرد پشیمان می شود. ای پسرم، پاداش انسان نیکوکار کار نیکش و کار بد، جزای انسان بدکار است و اگر سعی کنی بیش از آن چه که بدکار به خودش بدی کرده است به او ضرر بزنی قادر نیستی؛ ای پسرم، کیست که خدا را عبادت کند، و خدا او را ناکام کند؟، و کیست که خدا را بخواهد و او را نیابد؟. ای پسرم، کیست که خدا را ذکر کند، خدا او را به یاد نیاورد. کیست که به خدا توکل کند و خداوند کار او را به دیگری موکول کند؟ و کیست که در مقابل خدای متعال گریه و زاری کند و خداوند به او رحم نکند. ای پسرم، با بزرگان - با تجربه - مشورت کن و از مشورت کردن با افراد کم­سن و سال خجالت نکش. ای پسرم، با انسان های فاسق همنشینی نکن چون آن ها به مانند سگ هستند، اگر نزد تو چیزی بیابند آن را می خورند وگرنه تو را مذمت می­کنند و تو را رسوا می­کنند؛ و دوستی آنان بین ایشان لحظه­ای است. ای پسرم دشمنی با مؤمن از دوستی با فاسق بهتر است. ای پسرم، اگر حتی به انسان مؤمن ظلم کنی او به تو ظلم نمی­کند و هر چند که نسبت به او کار بدی انجام دهی او تو را می بخشد، انسان فاسق ملاحظه خدا را نمی­کند چگونه می­تواند ملاحظه تو را بکند؟ ای پسرم، برای خودت

ص: 428

دوستان زیادی بگیر و از گزند دشمنان در امان نباش چون کینه در سینه آن ها به مانند آب زیر خاکستر است. ای پسرم، قبل از صحبت کردن با مردم به آن ها سلام و دست بده. ای پسرم، با مردم مانند سگان - بر سر مردار - درگیر مشو چون بر تو خشم می­گیرند، در مقابل آن ها حقیر نباش چون تو را گمراه می­کنند. شیرین نباش چون تو را می­خورند و تلخ نباش تا تو را پرت کنند. و نیز روایت شده است که: شیرین نباش چون بلعیده می­شوی و تلخ نباش چون پرت می­شوی.

ای پسرم، در مورد علم خداوند بحث و جدل نکن، چون علم خداوند حد و اندازه ای ندارد. ای پسرم، طوری از خداوند بترس که از رحمت او نا امید نشوی و آن طور به رحمت او امیدوار باش که از عذاب او در امان نباشی. ای پسرم، نفست را از پیروی از هوا و هوس و خواسته هایش نهی کن، زیرا اگر از هوا و هوس نفست جلوگیری نکنی به بهشت نمی­روی و حتی آن را نمی بینی. و این گونه نیز روایت شده است که: از هوا و هوس نفست جلوگیری کن، چون نابودی آن در هوا و هوس آن، نهفته است.

ای پسرم، هنگامی که از شکم مادرت بیرون آمدی به سوی آخرت می روی و به دنیا پشت کرده ای، اگر به آخرت دست پیدا کنی بهتر از آن است که به دنیا برسی. ای پسرم، از ظلم و غرور و فخر فروشی دوری کن تا همسایه ابلیس در خانه­اش نباشی. ای پسرم، ظلم و و غرور و فخرفروشی را از خودت دور کن و بدان تو ساکن گورها خواهی بود، بدان که هر کس با ابلیس همنشینی کند به پرتگاه بدبختی می افتد که در آن نه می­میرد و نه زنده می شود. ای پسرم، وای بر کسی که ظلم کند و غرور داشته باشد، کسی که از خاک خلق شده و به خاک بر می­گردد سپس نمی­داند آیا به بهشت می­رود و رستگار می­شود یا به جهنم می­رود و دچار زیان آشکار می­شود و شکست می­خورد و ناامید می­شود چگونه خودش را بزرگ می پندارند؟ این چنین نیز روایت شده است: کسی که دو بار از مجرای ادرار خارج شده است چگونه احساس قدرتمندی می­کند! ای پسرم انسان چگونه می­تواند بخوابد در حالی که مرگ در انتظار اوست و چگونه - از مرگ - غافل است در حالی که - مرگ - از او غافل نیست. ای پسرم، همانا برگزیدگان و دوستان و پیامبران خداوند مرده اند، پس چگونه غیر از آن ها کسی در دنیا جاویدان می­ماند و رها می­شود! ای پسرم، با کنیزت همبستری نکن هر چند که از او خوشت بیاید و خود را از این کار بازدار و او را شوهر بده. ای پسرم، رازت را برای زنت بازگو نکن و محل نشستن خود را بر در خانه­ات قرار نده. ای پسرم، همانا زن از دنده کج خلق شده است، اگر بخواهی او را راست کنی شکسته می­شود و اگر او را رها کنی کج می­شود. آن ها را در خانه نگهدار؛ اگر به تو احسان کردند احسان آن ها را بپذیر و اگر با تو بد رفتار کردند صبر پیشه کن چون آن بهترین کار است.

ای پسرم، زنان چهار نوع هستند: دو تا از آنان صالح و دو تا از آنان ملعون هستند: اما یکی از صالحان این گونه است که در میان قومش شریف است ولی در نفسش ذلیل و آن کسی است که اگر به او چیزی بدهند تشکر می کند

ص: 429

و اگر به دردی مبتلا شود صبر می­کند، کم در دستان او زیاد است. زن صالح دوم: زنی است که بسیار بچه می­زاید و مهربان است و برای همسرش خیر می­آورد، و به مانند مادرِ مهربان است. با بزرگتر از خودش مهربان و با کوچکتر از خودش دلسوز است. بچه شوهرش را هر چند که از خودش نباشد دوست دارد. جمع کننده پراکندگی­ها و راضی نگهدارنده شوهر است اصلاح­گر خودش و خانواده اش و مال و فرزندانش است. آن زن به مانند طلای قرمز است، خوش به حال کسی که قسمتش چنین زنی باشد؛ اگر شوهرش حاضر باشد به او کمک می کند و اگر کنار او نباشد از او حمایت می­کند. اما یکی از آن زنان ملعون آن است که: نزد خودش بزرگ است در حالی که در میان قومش ذلیل و پست است آن کسی است که اگر به او چیزی بدهند خشمگین می­شود و اگر به او چیزی ندهند نیز سرزنش می­کند و ناراحت می شود. شوهرش به خاطر او در بدبختی و همسایگانش از او در سختی هستند او به مانند شیر وحشی است که اگر با او بنشینی تو را می خورد و اگر از او فرار کنی تو را می کُشد. زن ملعون دوم، زنی است که از شوهرش ناراحت می شود و همسایگانش از دست او درمانده شده اند، زود ناراحت می شود و زود گریه می کند. اگر شوهرش حاضر باشد ببیند نفعی به او نمی­رساند و اگر کنار او نباشد او را رسوا می کند. او به مانند زمین خشک و بایری است که اگر آن را آبیاری کنی از آب پر می شود و در آب غرق می­شود و اگر آن را ترک کنی تشنه می­ماند. اگر از او صاحب فرزندی شوی، نفعی از فرزندش به تو نمی رسد. ای پسرم، با کنیزت ازدواج نکن چون فرزندت را جلوی چشمانت می فروشد و این بلایی است که خودت بر سر خودت آورده­ای.

ای پسرم، اگر امکان چشیدن زن ها به مانند چشیدن شراب وجود داشت هیچ وقت مردی با زن بد ازدواج نمی­کرد. ای پسرم، هر کس به تو بدی می کند در مقابل تو به او خوبی کن و زیاد به دنیا توجه نکن چون یکباره آن را رها خواهی کرد و به دنیایی که به آن جا سفر می­کنی توجه کن. ای پسرم، مال یتیم را نخور چون در روز قیامت رسوا می شوی و متعهد باش که آن را به او برگردانی. ای پسرم، اگر کسی از کسی بی نیاز باشد همانا فرزند از پدرش بی نیاز است. ای پسرم همانا آتش همه جهانیان را احاطه کرده است هیچ کس از آن نجات پیدا نمی کند جز کسی که خدا به او رحم کند و او را به خود نزدیک کند. ای پسرم، انسان خبیث تو را فریفته خودش نکند چون او در روز قیامت بر قلب و زبانش مهر می زنند و اعضای بدنش بر علیه او شهادت می دهد. ای پسرم، به مردم دشنام

نده

ص: 430

چون در واقع این تویی که پدر و مادرت را دشنام داده­ای. ای پسرم، به کار خوب و نیکت مغرور نشو و آن را بزرگ نشمار که هلاک می­شوی. ای پسرم، نماز را بپادار و امر به معروف و نهی از منکر بکن و بر آن چه که به آن گرفتار می شوی صبر کن چون این بهترین کار است. ای پسرم، برای خدای بزرگ شریک قرار نده همانا شرک گناه بزرگی است. ای پسرم، متکبرانه بر روی زمین راه نرو، چون تو نمی­توانی زمین را بشکافی و نمی­توانی به بلندی­های کوه­ها برسی. ای پسرم هر روز، روز تازه­ای را برایت می­آورد که در نزد خداوند بزرگ برای تو گواهی می­دهد. ای پسرم، تو در کفن پیچیده می­شوی و در قبر قرار می­گیری و همه اعمالت را می­بینی. ای پسرم، چگونه در خانه کسی سکونت می­کنی که او خشمگین کرده­ای یا چگونه در خانه کسی سکونت می­کنی که او را عصیان کرده­ای؟ ای پسرم، به کارهای خودت برس، در آن چه که به تو مربوط نیست دخالت نکن؛ مقدار کم از دنیا برایت کافی است و زیاده خواهی از دنیا از آن چیزهایی است که به تو مربوط نیست. ای پسرم، دیگران را بر خود ترجیح مده و اموالت را برای دشمنانت - وارثان - قرار نده. ای پسرم، مال حلال اندک، حساب می شود پس چگونه مال حرام زیاد حساب و کتاب نشود. ای پسرم، به آن چه که برای تو نیست نظر نداشته باش و در ملکوت آسمان ها و زمین و کوه ها و هر آن چه که خداوند خلق کرده است زیاد تفکر کن؛ این بهترین پند و اندرز برای قلبت است. ای پسرم، نصیحت پدر دلسوزت را بپذیر. ای پسرم، به کار نیک بپرداز قبل از این که مرگت فرا برسد و قبل از این که کوهها راه بروند و خورشید و ماه جمع بشوند و آسمان تغییر کند و پیچانده شود و ملائکه دسته دسته و هراسان و برهنه و ترسان بر زمین فرود ­آیند و مجبور شوی از روی پل صراط بگذری و عملت به تو نشان داده شود و ترازوها گذاشته شود و دفتر اعمال باز گردد. ای پسرم، هفت هزار حکمت یاد گرفته ای، چهار تای آن ها حفظ - عمل - کن و با من به بهشت بیا: کشتی نجاتت را آماده کن چون دریای تو

ص: 431

عمیق است و بارت را سبک کن چون گردنه، سخت و دشوار است و توشه ات را زیاد کن چون راه طولانی است و کارهایت را خالص و بی ریا کن چون ناقد و داور، تیز بین است. - . الاختصاص نسخه خطی -

**[ترجمه]

«24

-کَنْزُ الْفَوَائِدِ، لِلْکَرَاجُکِیِّ مِنْ حِکَمِ لُقْمَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ فَإِنَّ مَثَلَ الصَّلَاةِ فِی دِینِ اللَّهِ کَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ فَإِنَّ الْعَمُودَ إِذَا اسْتَقَامَ نَفَعَتِ الْأَطْنَابُ وَ الْأَوْتَادُ وَ الظِّلَالُ وَ إِنْ لَمْ یَسْتَقِمْ لَمْ یَنْفَعْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ وَ لَا ظِلَالٌ أَیْ بُنَیَّ صَاحِبِ الْعُلَمَاءَ وَ جَالِسْهُمْ وَ زُرْهُمْ فِی بُیُوتِهِمْ لَعَلَّکَ أَنْ تُشْبِهَهُمْ فَتَکُونَ مِنْهُمْ اعْلَمْ أَیْ بُنَیَّ إِنِّی قَدْ ذُقْتُ الصَّبِرَ وَ أَنْوَاعَ الْمُرِّ فَلَمْ أَرَ أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ فَإِنِ افْتَقَرْتَ یَوْمَکَ (3)فَاجْعَلْ فَقْرَکَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ وَ لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِفَقْرِکَ فَتَهُونَ عَلَیْهِمْ یَا بُنَیَّ ادْعُ اللَّهَ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ هَلْ مِنْ أَحَدٍ دَعَا اللَّهَ فَلَمْ یُجِبْهُ أَوْ سَأَلَهُ فَلَمْ یُعْطِهِ یَا بُنَیَّ ثِقْ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ هَلْ مِنْ أَحَدٍ وَثِقَ بِاللَّهِ فَلَمْ یُنْجِهِ یَا بُنَیَّ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ مَنْ ذَا الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یُکْفَ یَا بُنَیَّ أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللَّهِ ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ مَنْ ذَا الَّذِی أَحْسَنَ الظَّنَّ بِاللَّهِ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّهِ بِهِ یَا بُنَیَّ مَنْ یُرِدْ رِضْوَانَ اللَّهِ یُسْخِطْ نَفْسَهُ إِلَیْهِ (4)وَ مَنْ لَا یُسْخِطْ نَفْسَهُ لَا یرضی (یُرْضِ) رَبَّهُ وَ مَنْ لَا یَکْظِمْ غَیْظَهُ یُشْمِتْ عَدُوَّهُ یَا بُنَیَّ تَعَلَّمِ الْحِکْمَةَ تَشَرَّفْ فَإِنَّ الْحِکْمَةَ تَدُلُّ عَلَی الدِّینِ وَ تُشَرِّفُ الْعَبْدَ عَلَی الْحُرِّ وَ تَرْفَعُ الْمِسْکِینَ عَلَی الْغَنِیِّ وَ تُقَدِّمُ الصَّغِیرَ عَلَی الْکَبِیرِ وَ تُجْلِسُ الْمِسْکِینَ مَجَالِسَ الْمُلُوکِ وَ تَزِیدُ الشَّرِیفَ شَرَفاً وَ السَّیِّدَ سُؤْدُداً وَ الْغَنِیَّ مَجْداً وَ کَیْفَ یَظُنُّ ابْنُ آدَمَ أَنْ یَتَهَیَّأَ لَهُ أَمْرُ دِینِهِ وَ مَعِیشَتِهِ بِغَیْرِ حِکْمَةٍ وَ لَنْ یُهَیِّئَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِالْحِکْمَةِ وَ مَثَلُ الْحِکْمَةِ بِغَیْرِ طَاعَةٍ مَثَلُ الْجَسَدِ بِلَا نَفْسٍ أَوْ مَثَلُ الصَّعِیدِ بِلَا مَاءٍ وَ لَا صَلَاحَ لِلْجَسَدِ بِغَیْرِ نَفْسٍ (5)وَ لَا لِلصَّعِیدِ بِغَیْرِ مَاءٍ وَ لَا لِلْحِکْمَةِ بِغَیْرِ طَاعَةِ.

ص: 432


1- عقبة کأداء و کئود: صعبة شاقة المصعد.
2- الاختصاص مخطوط.
3- فی المصدر: فان افتقرت یوما.
4- فی المصدر: یا بنی من یرد رضوان اللّه یسخط نفسه کثیرا.
5- فی المصدر: لا صلاح للجسد بلا نفس.

**[ترجمه]کنز الفوائد الکراجی: از نصیحت های لقمان به پسرش: ای پسرم نماز را بپادار چون نماز در دین به مانند پایه های چادر است. اگر آن ها محکم باشند طناب ها و میخ­ها و سایبان نیز محکم می­شوند و اگر محکم نباشند، طناب و میخ و سایبان نیز فایده ندارد. ای پسرم، با انسان های عالم دوستی و همنشینی کن و در خانه های آن ها با آن ها ملاقات کن شاید تو هم شبیه آن ها و از آنان شوی. ای پسرم بدان که من صبر و انواع سختی را چشیده­ام ولی چیزی تلخ تر از فقر ندیده­ام؛ اگر روزی فقیر شدی فقرت را فقط در بین خودت و خدای خودت نگه دار، با مردم در مورد آن صحبت نکن چون در نزد آنان خوار می­شوی. ای پسرم، خدا را دعا کن و سپس از مردم بپرس که آیا کسی بوده که خدا را خوانده باشد ولی او جوابش را نداده باشد؟ یا از او چیزی خوسته باشد ولی به او نداده باشد؟ ای پسرم، به خداوند بزرگ تکیه داشته باش، سپس از مردم بپرس که آیا در بین آن ها کسی بوده که به او تکیه کرده باشد ولی او را نجات نداده باشد؟ ای پسرم، بر خدا توکل کن، سپس از مردم بپرس چه کسی بر خدا توکل کرده که او برایش کافی نبوده است؟ ای پسرم، به خدا حسن ظن داشته باش سپس از مردم بپرس چه کسی به خدا حسن ظن داشته و در مقابل خدا به مقتضای حسن ظن او نبوده است؟ ای پسرم، هرکس رضایت خدای تعالی را بخواهد، نفسش را خشمگین می­کند، و هر کس نفسش را خشمگین ­نکند خدا را راضی نمی­کند. هر کس خشمش را کنترل نکند به دشمنش دشنام می­دهد. ای پسرم، حکمت را بیاموز تا در نزد مردم شریف شوی چون حکمت دلالت بر دین می کند و بنده را شریف­تر از انسان آزاد و فقیر را بالاتر از ثروتمند و کوچک را مقدم بر بزرگ قرار می­دهد و انسان فقیر را همنشین پادشاهان می­کند و انسان شریف را شریف تر و سرور را سرورتر و ثروتمند را سرافرازتر می کند. انسان چگونه می تواند تصور کند که دین و دنیایش بدون حکمت برایش فراهم شود؟ و خداوند هرگز امر دنیا و آخرت را جز با حکمت فراهم نکرده است و حکت بدون عبادت خدا به مانند جسم بدون روح یا به مانند زمین بدون آب است و جسم بدون روح و زمین بدون آب و حکمت بدون عبادت خدا هیچ فایده ای ندارد.

ص: 432

**[ترجمه]

«25

-وَ أَخْبَرَنِی جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ (1)قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ مَنْ ذَا الَّذِی ابْتَغَی اللَّهَ فَلَمْ یَجِدْهُ وَ مَنْ ذَا الَّذِی لَجَأَ إِلَی اللَّهِ فَلَمْ یُدَافِعْ عَنْهُ أَمْ مَنْ ذَا الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ فَلَمْ یَکْفِهِ (2).

**[ترجمه]رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: لقمان که پسرش را نصیحت می کرد به او گفت: چه کسی خداوند را خواست ولی او را پیدا نکرد؟ و چه کسی به خدا پناه برد و خدا از او دفاع نکرد؟ و چه کسی بر خدا توکل کرد و خدا برایش کافی نبود؟ - . کنز الکراچی : 214، 215 -

**[ترجمه]

«26

-بَیَانُ التَّنْزِیلِ لِابْنِ شَهْرَآشُوبَ قَالَ: أَوَّلُ مَا ظَهَرَ مِنْ حِکَمِ لُقْمَانَ أَنَّ تَاجِراً سَکِرَ وَ خَاطَرَ (3)نَدِیمَهَ أَنْ یَشْرَبَ مَاءَ الْبَحْرِ کُلَّهُ وَ إِلَّا سَلَّمَ إِلَیْهِ مَالَهُ وَ أَهْلَهُ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ صَحَا (4)نَدِمَ وَ جَعَلَ صَاحِبُهُ یُطَالِبُهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لُقْمَانُ أَنَا أُخَلِّصُکَ بِشَرْطِ أَنْ لَا تَعُودَ إِلَی مِثْلِهِ قُلْ أَ أَشْرَبُ الْمَاءَ الَّذِی کَانَ فِیهِ وَقْتَئِذٍ فَأْتِنِی بِهِ أَوْ أَشْرَبُ مَاءَهُ الْآنَ فَسُدَّ أَفْوَاهَهُ لِأَشْرَبَهُ أَوْ أَشْرَبُ الْمَاءَ الَّذِی یَأْتِی بِهِ (5)فَاصْبِرْ حَتَّی یَأْتِیَ فَأَمْسَکَ صَاحِبُهُ عَنْهُ (6).

**[ترجمه]ابن شهرآشوب در کتاب بیان التنزیل می گوید: اولین حکمتی که از لقمان ظاهر شد این بود که: تاجری مست کرده بود و با دوستش شرط بسته بود که همه آب دریا را می نوشد و اگر نتواند این کار را انجام دهد مال و خانواده اش را به او می دهد. وقتی وارد صبح شد و به هوش آمد پشیمان شد ولی دوستش شرطش را از او می خواست. لقمان به او گفت: به شرط این که دوباره چنین کاری نکنی به تو کمک می کنم تا خلاص شوی. لقمان گفت: که به دوستت بگو: آیا آن آبی را بنوشم که آن وقت در آن بود؟ پس آن را برایم بیاور تا آن را بنوشم؛ یا می­خواهی آن آبی که الان در دریا هست را بنوشم؟ پس دهانه­های آن را ببند تا آن را بنوشم یا آن آبی را بنوشم که می­آید؟ پس صبر کن تا بیاید. سپس دوستش از شرطش دست کشید. - . بیان التنزیل نسخه خطی -

**[ترجمه]

«27

-کِتَابُ فَتْحِ الْأَبْوَابِ لِلسَّیِّدِ ابْنِ طَاوُسٍ قَالَ رُوِیَ أَنَّ لُقْمَانَ الْحَکِیمَ قَالَ لِوَلَدِهِ فِی وَصِیَّتِهِ لَا تُعَلِّقْ قَلْبَکَ بِرِضَا النَّاسِ وَ مَدْحِهِمْ وَ ذَمِّهِمْ فَإِنَّ ذَلِکَ لَا یَحْصُلُ وَ لَوْ بَالَغَ الْإِنْسَانُ فِی تَحْصِیلِهِ بِغَایَةِ قُدْرَتِهِ فَقَالَ وَلَدُهُ مَا مَعْنَاهُ أُحِبُّ أَنْ أَرَی لِذَلِکَ مِثَالًا أَوْ فِعَالًا أَوْ مَقَالًا فَقَالَ لَهُ أَخْرُجُ أَنَا وَ أَنْتَ فَخَرَجَا وَ مَعَهُمَا بَهِیمَةٌ فَرَکِبَهُ لُقْمَانُ وَ تَرَکَ وَلَدَهُ

ص: 433


1- الاسناد مختصر، أو کانت نسخة المصنّف ناقصة، و ما فی المصدر هکذا: أخبرنی الشریف أبو منصور أحمد بن حمزة الحسینی العریضیّ بالرملة و أبو العباس أحمد بن إسماعیل بن عنان بحلب و أبو المرجا محمّد بن علیّ بن طالب البلدی بالقاهرة رحمهم اللّه، قالوا جمیعا: أخبرنا أبو المفضل محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن المطلب الشیبانی الکوفیّ، قال: حدّثنا أحمد بن عبد اللّه بن محمّد بن عمار الثقفی، قال: حدّثنا محمّد بن علیّ بن خلف العطار، قال: حدّثنا موسی بن جعفر بن إبراهیم بن محمّد ابن علیّ بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، قال: حدّثنا عبد المهیمن بن عبّاس الأنصاریّ الساعدی، عن أبیه العباس بن سهل، عن أبیه سهل بن سعید قال بینا أبو ذر قاعد. ثم ذکر حدیثا فی فضل علی ابن أبی طالب علیه السلام، ثمّ ذکر ما أخرجه المصنّف.
2- کنز الکراجکیّ: 214 و 215.
3- خاطره علی کذا: راهنه.
4- أی ذهب سکره.
5- هکذا فی النسخ، و الظاهر أن کلمة «به» زائدة.
6- بیان التنزیل مخطوط.

یَمْشِی وَرَاءَهُ فَاجْتَازُوا عَلَی قَوْمٍ فَقَالُوا هَذَا شَیْخٌ قَاسِی الْقَلْبِ قَلِیلُ الرَّحْمَةِ یَرْکَبُ هُوَ الدَّابَّةَ وَ هُوَ أَقْوَی مِنْ هَذَا الصَّبِیِّ وَ یَتْرُکُ هَذَا الصَّبِیَّ یَمْشِی وَرَاءَهُ وَ إِنَّ هَذَا بِئْسَ التَّدْبِیرُ فَقَالَ لِوَلَدِهِ سَمِعْتَ قَوْلَهُمْ وَ إِنْکَارَهُمْ لِرُکُوبِی وَ مَشْیِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ ارْکَبْ أَنْتَ یَا وَلَدِی حَتَّی أَمْشِیَ أَنَا فَرَکِبَ وَلَدُهُ وَ مَشَی لُقْمَانُ فَاجْتَازُوا عَلَی جَمَاعَةٍ أُخْرَی فَقَالُوا هَذَا بِئْسَ الْوَالِدُ وَ هَذَا بِئْسَ الْوَلَدُ أَمَّا أَبُوهُ فَإِنَّهُ مَا أَدَّبَ هَذَا الصَّبِیَّ حَتَّی یَرْکَبَ الدَّابَّةَ وَ یَتْرُکَ وَالِدَهُ یَمْشِی وَرَاءَهُ وَ الْوَالِدُ أَحَقُّ بِالاحْتِرَامِ وَ الرُّکُوبِ وَ أَمَّا الْوَلَدُ فَإِنَّهُ عَقَّ وَالِدَهُ بِهَذِهِ الْحَالِ فَکِلَاهُمَا أَسَاءَا فِی الْفِعَالِ فَقَالَ لُقْمَانُ لِوَلَدِهِ سَمِعْتَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ نَرْکَبُ مَعاً الدَّابَّةَ فَرَکِبَا مَعاً فَاجْتَازَا عَلَی جَمَاعَةٍ فَقَالُوا مَا فِی قَلْبِ هَذَیْنِ الرَّاکِبَیْنِ رَحْمَةٌ وَ لَا عِنْدَهُمْ مِنَ اللَّهِ خَیْرٌ یَرْکَبَانِ مَعاً الدَّابَّةَ یَقْطَعَانِ ظَهْرَهَا وَ یَحْمِلَانِهَا مَا لَا تُطِیقُ لَوْ کَانَ قَدْ رَکِبَ وَاحِدٌ وَ مَشَی وَاحِدٌ کَانَ أَصْلَحَ وَ أَجْوَدَ فَقَالَ سَمِعْتَ فَقَالَ نَعَمْ فَقَالَ هَاتِ حَتَّی نَتْرُکَ الدَّابَّةَ تَمْشِی خَالِیَةً مِنْ رُکُوبِنَا فَسَاقا الدَّابَّةَ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا وَ هُمَا یَمْشِیَانِ فَاجْتَازَا عَلَی جَمَاعَةٍ فَقَالُوا هَذَا عَجِیبٌ مِنْ هَذَیْنِ الشَّخْصَیْنِ یَتْرُکَانِ دَابَّةً فَارِغَةً تَمْشِی بِغَیْرِ رَاکِبٍ وَ یَمْشِیَانِ وَ ذَمُّوهُمَا عَلَی ذَلِکَ کَمَا ذَمُّوهُمَا عَلَی کُلِّ مَا کَانَ فَقَالَ لِوَلَدِهِ تَرَی فِی تَحْصِیلِ رِضَاهُمْ حِیلَةً لِمُحْتَالٍ فَلَا تَلْتَفِتْ إِلَیْهِمْ وَ اشْتَغِلْ بِرِضَا اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ فَفِیهِ شُغُلٌ شَاغِلٌ وَ سَعَادَةٌ وَ إِقْبَالٌ فِی الدُّنْیَا وَ یَوْمِ الْحِسَابِ وَ السُّؤَالِ (1).

ص: 434


1- فتح الأبواب مخطوط.

**[ترجمه]سید ابن طاوس در کتابش فتح الابواب گفت: روایت است که لقمان در وصیتش به فرزندش گفت: قلبت را به خاطر جلب رضایت همه مردم و ستایش و نکوهش آن ها درگیر نکن چون این امکان پذیر نیست اگر چه انسان برای آن با همه قدرتش تلاش کند. پسرش به او گفت: یعنی چه؟ دوست دارم که مثالی یا داستانی یا گفته­ای در مورد آن برایم بیاوری. لقمان گفت: بیا با هم به بیرون برویم؛ پس با هم به بیرون رفتند و همراه آن ها حیوانی بود و لقمان بر آن سوار شد و پسرش پیاده پشت سرش می­آمد؛

ص: 433

از یک گروهی گذشتند. آن ها گفتند: این پیرمرد سنگدل و کم رحم است، چون خودش بر حیوان سوار شده و این کودک را رها کرده است تا پیاده دنبالش بیاید در حالی که او از بچه قوی­تر است؛ این کار بدترین تدبیر است. به پسرش گفت: سخن آن ها را شنیدی که چرا من سوار شدم و تو پیاده می آیی؟ پسرش گفت: بله. گفت پسرم تو سوار شو و من پیاده می آیم. پس پسرش سوار شد و لقمان پشت سرش پیاده می­آمد؛ به گروهی دیگر رسیدند و گفتند: این پدر بدی است و همچنین این بد پسری است. چون پدر، پسرش را ادب نکرده است تا جایی که خودش بر حیوان سوار می­شود و پدرش را رها می­کند تا پیاده دنبال او برود در حالی که پدر برای احترام و سوار شدن شایسته­تر است، و اما پسر چون با این کارش نسبت به پدرش بی حرمتی کرده است هر دو کارشان اشتباه است. لقمان به پسرش گفت: شنیدی؟ گفت: بله. لقمان گفت با هم سوار حیوان می شویم. پس با هم سوار شدند و بر یک گروهی از مردم گذر کردند. آن ها گفتند: در قلب این دو انسان رحم نیست و هیچ خیری در نزد خدا ندارند، هر دو با هم سوار حیوان شدند؛ پشت حیوان می­شکند و توان ندارد هر دو را با هم حمل کند، اگر یکی از آن ها پیاده و یکی سوار می شد بهتر بود. لقمان گفت: شنیدی؟ گفت: بله. به پسرش گفت: بیا هردوی ما پیاده برویم و حیوان بدون سوار راه بیاید، پس جلوی آن ها حیوان راه می آمد و آن دو نیز پیاده می آمدند بر گروهی از مردم عبور کردند و آن ها گفتند: این کار دو نفر عجیب است. حیوان بدون سوار راه می روند در حالی که آن دو خودشان پیاده هستند و لقمان و پسرش را به خاطر آن کار نکوهش کردند، همانطور که قبلا آن ها را نکوهش کرده بودند. لقمان به پسرش گفت: آیا برای جلب رضایت آن ها می­توان چاره­ای اندیشید - کاری هست که بتوان انجام داد -؟ پس به آن ها توجه نکن و فقط در پی کسب رضای خدای بزرگ باش. چون تحصیل رضای خدا کاری است بزرگ، سعادت و پیروزی در دنیا و روز حسات و کتاب برای کسی است که آن را به دست بیاورد. - . فتح الابواب نسخه خطی -

ص: 434

**[ترجمه]

باب 19 قصة إشمویل علیه السلام و طالوت و جالوت و تابوت السکینة

الآیات؛

البقرة: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ* وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ *وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ* وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ* فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ»(246-251)

**[ترجمه]أَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلإِ مِن بَنِی إِسْرَائِیلَ مِن بَعْدِ مُوسَی إِذْ قَالُواْ لِنَبِیٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِن کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِیَارِنَا وَأَبْنَآئِنَا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْاْ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ * وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا قَالُوَاْ أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ * وَقَالَ لَهُمْ نِبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ* فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَن لَّمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ کَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ * * وَلَمَّا بَرَزُواْ لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُواْ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ * فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللّهِ وَقَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللّهُ الْمُلْکَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا یَشَاءُ وَلَوْلاَ دَفْعُ اللّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَکِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعَالَمِینَ * - . بقره / 246 - 251 -

{آیا از [حال] سران بنی اسرائیل پس از موسی خبر نیافتی آنگاه که به پیامبری از خود گفتند پادشاهی برای ما بگمار تا در راه خدا پیکار کنیم [آن پیامبر] گفت اگر جنگیدن بر شما مقرر گردد چه بسا پیکار نکنید گفتند چرا در راه خدا نجنگیم با آن که ما از دیارمان و از [نزد] فرزندانمان بیرون رانده شده ایم پس هنگامی که جنگ بر آنان مقرر شد جز شماری اندک از آنان [همگی] پشت کردند و خداوند به [حال] ستمکاران داناست*و پیامبرشان به آنان گفت در حقیقت خداوند طالوت را بر شما به پادشاهی گماشته است گفتند چگونه او را بر ما پادشاهی باشد با آن که ما به پادشاهی از وی سزاوارتریم و به او از حیث مال گشایشی داده نشده است پیامبرشان گفت در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدنی بر شما برتری بخشیده است و خداوند پادشاهی خود را به هر کس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست*و پیامبرشان بدیشان گفت در حقیقت نشانه پادشاهی او این است که آن صندوق [عهد] که در آن آرامش خاطری از جانب پروردگارتان و بازمانده ای از آن چه خاندان موسی و خاندان هارون [در آن] بر جای نهاده اند در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند به سوی شما خواهد آمد مسلما اگر مؤمن باشید برای شما در این [رویداد] نشانه­ای است*و چون طالوت با لشکریان [خود] بیرون شد گفت خداوند شما را به وسیله رودخانه­ای خواهد آزمود پس هر کس از آن بنوشد از [پیروان] من نیست و هر کس از آن نخورد قطعا او از [پیروان] من است مگر کسی که با دستش کفی برگیرد پس [همگی] جز اندکی از آن ها از آن نوشیدند و هنگامی که [طالوت ] با کسانی که همراه وی ایمان آورده بودند از آن [نهر] گذشتند گفتند امروز ما را یارای [مقابله با] جالوت و سپاهیانش نیست کسانی که به دیدار خداوند یقین داشتند گفتند بسا گروهی اندک که بر گروهی بسیار به اذن خدا پیروز شدند و خداوند با شکیبایان است*و هنگامی که با جالوت و سپاهیانش روبرو شدند گفتند پروردگارا بر [دلهای] ما شکیبایی فرو ریز و گامهای ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران پیروز فرمای*پس آنان را به اذن خدا شکست دادند و داوود جالوت را کشت و خداوند به او پادشاهی و حکمت ارزانی داشت و از آن چه می خواست به او آموخت و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد قطعا زمین تباه می گردید ولی خداوند نسبت به جهانیان - تفضل دارد}

**[ترجمه]

تفسیر

قال الطبرسی رحمه الله: هَلْ عَسَیْتُمْ أی لعلکم إن فرض علیکم المحاربة مع ذلک الملک أَلَّا تُقاتِلُوا أی لا تفوا بما تقولون و تجبنوا (1)مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا

ص: 435


1- فی المصدر: و تجبنوا فلا تقاتلوا، و إنّما سألهم عن ذلک لیعرف ما عندهم من الحرص علی القتال، و هذا کأخذ العهد علیهم. و معنی عسیتم قاربتم.

أی من أوطاننا و أهالینا بالسبی و القهر علی نواحینا تَوَلَّوْا أی أعرضوا عن القتال (1)إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ و هم الذین عبروا النهر قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً أی جعله ملکا و هو من ولد بنیامین و لم یکن من سبط النبوة و لا من سبط المملکة و سمی طالوت لطوله و یقال کان سقاء و قیل خربندجا (2)و قیل دباغا و کانت النبوة فی سبط لاوی و المملکة فی سبط یهودا و قیل فی سبط یوسف و قیل بعثه نبیا بعد أن جعله ملکا وَ زادَهُ بَسْطَةً أی فضیلة و سعة فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ و کان أعلم بنی إسرائیل فی وقته و أجملهم و أتمهم و أعظمهم جسما و أقواهم شجاعة و قیل کان إذا قام الرجل فبسط یده رافعا لها نال رأسه قال وهب کان ذلک قبل الملک و زاده ذلک بعد الملک (3)فَلَمَّا فَصَلَ أی خرج من مکانه و قطع الطریق بالجنود اختلف فی عددهم قیل کانوا ثمانین ألف مقاتل و قیل سبعین ألفا و ذلک أنهم لما رأوا التابوت أیقنوا بالنصر فتبادروا إلی الجهاد قالَ یعنی طالوت إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ أی ممتحنکم و مختبرکم و کان سبب ابتلائهم شکایتهم عن قلة الماء و خوف التلف من العطش و قیل إنما ابتلوا لیشکروا فیکثر ثوابهم (4)و اختلف فی النهر فقیل هو نهر بین الأردن و فلسطین و قیل نهر فلسطین فَلَیْسَ مِنِّی أی من أهل ولایتی و ممن یتبعنی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ أی لم یجد طعمه و لم یذق منه إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ أی إلا من أخذ من الماء مرة واحدة بالید و من قرأ غرفة بالضم و هو غیر ابن کثیر و أبو عمرو و أهل المدینة فمعناه إلا من شرب

ص: 436


1- فی المصدر: أعرضوا عن القیام به و ضیعوا أمر اللّه.
2- معرب «خربنده» کلمة فارسیة معناها: الحمار، مکری الحمار.
3- قال الطبرسیّ فی المجمع: و فیها دلالة علی أن من شرط الامام أن یکون أعلم من رعیته و أکمل و أفضل فی خصال الفضل و الشجاعة، لان اللّه علل تقدیم طالوت علیهم بکونه اعلم و اقوی، فلو لا ان ذلک شرط لم یکن له معنی. قلت: مما لا یشک فیه أحد من امة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم ان أمیر المؤمنین علیه السلام کان بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم أفضل الصحابة علما و تقوی، و اشجعهم و اقواهم فی دین اللّه و اقضاهم، فالآیة تدلّ علی انه الوصی و الخلیفة بعده بلا ارتیاب.
4- فی المصدر: انما ابتلوا بذلک لیصبروا علیه فیکثر ثوابهم و یستحقوا به النصر علی عدوهم و لیتعودوا الصبر علی الشدائد فیصبروا عند المحاربة و لا ینهزموا.

مقدار مل ء کفه فَشَرِبُوا مِنْهُ أی أکثر من غرفة إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ و قیل إن الذین شربوا منه غرفة کانوا ثلاثمائة و بضعة عشر رجلا و قیل أربعة آلاف رجل و نافق ستة و سبعون ألفا ثم نافق الأربعة آلاف إلا ثلاثمائة و بضعة عشر و قیل من استکثر من ذلک الماء عطش و من لم یشرب إلا غرفة روی و ذهب عطشه و رد طالوت عند ذلک العصاة منهم فلم یقطعوا معه النهر فَلَمَّا جاوَزَهُ أی فلما تخطی النهر طالوت و المؤمنون معه و روی أنه جاوز معه المؤمنون خاصة کانوا مثل عدد أهل بدر و قیل بل جاوز المؤمنون و الکافرون إلا أن الکافرین انعزلوا (1)و بقی المؤمنون علی عدد أهل بدر و هذا أقوی (2)فلما رأوا کثرة جنود جالوت قالُوا أی الکفار منهم قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أی یستیقنون أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ أی راجعون إلی الله و إلی جزائه أو یظنون أنهم ملاقو الله بالقتل فی تلک الوقعة و هم المؤمنون الذین عددهم عدة أهل بدر کَمْ مِنْ فِئَةٍ أی فرقة بِإِذْنِ اللَّهِ أی بنصره أَفْرِغْ عَلَیْنا أی أصبب علینا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا حتی لا نفر وَ آتاهُ اللَّهُ أی داود الْمُلْکَ بعد قتل جالوت بسبع سنین وَ الْحِکْمَةَ قبل النبوة و لم یکن نبیا قبل قتله جالوت فجمع الله له الملک و النبوة عند موت طالوت فی حالة واحدة لأنه لا یجوز أن یترأس من لیس بنبی علی نبی و قیل یجوز ذلک إذا کان یفعل ما یفعل بأمره و مشورته وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ من أمور الدین و الدنیا منها صنعة الدروع فإنه کان یلین له الحدید کالشمع و قیل الزبور و الحکم بین الناس و کلام الطیر و النمل و قیل الصوت الطیب و الألحان (3).

**[ترجمه]طبرسی رحمة الله علیه گفت: «هل عسیتم» یعنی، شاید اگر جنگ با آن پادشاه برشما واجب شود «اًن لا تقاتلوا» یعنی به گفته های خود عمل نکنید و از جنگ اجتناب کنید. «من دیارنا و أبنائنا»

ص: 435

یعنی برای سرزمینمان و هموطنانمان که آن ها را اسیر کردند و بر آن ها غلبه کردند. «تولّوا» یعنی: پشت به جنگ کردند، «إلّا قلیلا منهم» و آن ها کسانی بودند که از رودخانه گذشتند. «قد بعث لکم طالوت ملکا» او را پادشاه قرار داد، او از فرزندان بنیامین است و از نوادگان پیامبران و پادشاهان نیست، و به خاطر بلند قد بودنش، به او طالوت می گویند. و گفته شده که شغلش سقا یا کرایه دهنده الاغ بوده است و گفته شده که دباغ بوده است. پیامبری در نسل لاوی و پادشاهی در نسل یهودا بوده است. و گفته شده پادشاهی در نوادگان یوسف علیه السلام بوده است. و گفته شده: بعد از این که خداوند او را پادشاه قرار داد او را نیز پیامبرخود کرد، «و زاده بسطة» یعنی فضیلت و ثروت، «فی العلم و الجسم» داناترین فرد در بین بنی اسرائیل در زمان خودش، و زیباترین آن ها و کامل ترین و درشت هیکل ترین و شجاع ترین آن هابود. گفته شده: که اندازه دستش وقتی آن را باز می­کرد به اندازه یک مرد ایستاده بود. وهب می گوید: این قبل از پادشاهی بود و بعد از آن بر آن افزود. «فلمّا فصل» هنگامی که از شهر خود خارج و با سپاهش راهی شد. بر سر تعداد آن ها اختلاف است. گفته شده: که هشتاد هزار نفر و به قولی دیگر هفتاد هزار جنگجو بودند. و هنگامی که صندوق را دیدند به پیروز شدن خود مطمئن شدند و مبادرت به جنگیدن کردند. «قال» طالوت گفت، «إنَّ الله مبتلیکم بنهر» شما را امتحان و آزمایش می­کند و سبب امتحان کردنشان، شکایت کردنشان از کمبود آب و ترس از هلاک شدن از تشنگی بود. و گفته شده: به خاطر این امتحان شدند تا صبر پیشه کنند و پاداششان بیشتر شود. و بر سر رود اختلاف است. گفته شده که رودی در بین اردن و فلسطین است، و گفته شده که رود فلسطین است. «فلیس منّی» از اهل ولایت من و از پیروان من نیست، «و من لم یطعمه» کسی که طعم آن را نفهمد و از آن نچشد « اِلّا من اغترف غرفة بیده » جز کسی که یک بار با دستش آب بردارد. کسانی که غُرفة را مضموم می­خوانند، - ابن کثیر و ابو عمرو و اهل مدینه -، معنایش این است که: جز کسی که به اندازه کف دستش از آب بنوشد «فشربوا منه » بیشتر از یک بار از آب خوردند « اِلّا قلیاً منهم » گفته شده کسانی که فقط به اندازه یک کف دست از آن خوردند فقط سیصد و چند مرد بودند. و گفته شده چهار هزار نفر بودند و هفتاد و شش هزار نفر از آن ها بیشتر از یک کف دست از آن خوردند، سپس - گفته شده: - چهار هزار نفر بیشتر از یک کف دست از آن خوردند جز سیصد و چند نفر. گفته شده هر کس از آب زیاد خورد تشنه باقی ماند و هر کس جز یک کف دست از آن نخورد تشنگی اش رفع شد و سیراب شد. و طالوت کسانی را که از او سرپیچی کرده بودند برگرداند و با او از رودخانه عبور نکردند. «فلمّا جاوزه» وقتی که طالوت با همراهانش از رودخانه عبور کردند و روایت شده است که آن هایی که با او از رود گذشتند همراهان خاص او بودند که تعدادشان اندازه جنگجویان جنگ بدر بود. و گفته شده: که کافران با مؤمنان از رودخانه گذشتند ولی کافران کناره گرفتند و مؤمنان به اندازه تعداد جنگجویان جنگ بدر باقی ماندند؛ و این قول قوی­تر است. هنگامی که تعداد زیاد سپاه جالوت را دیدند، «قالوا» کافران گفتند: «قال الّذین یظنّون» کسانی که یقین داشتند. «أنهم ملاقوا الله» به سوی خدا و پاداش او باز می گردند، یا این که معتقد بودند که با کشته شدن در این جنگ به دیدار خداوند می روند و آن ها مؤمنان بودند، کسانی که تعدادشان به اندازه­ جنگجویان جنگ بدر بود. «من فئة» ، گروهی، «بإذن الله» با کمک خداوند « افرغ علینا » یعنی بر روی ما بریز «وثبت أقدامنا» که فرار نکنیم « وآتاه الله » منظور حضرت داوود است « الملک » هفت سال بعد از کشته شدن جالوت « والحکمة » قبل از پیامبر بودنش؛ قبل از کشتن جالوت پیامبر نبوده، وخداوند پیامبری و پادشاهی را هنگام مرگ طالوت یک جا به او عطا کرد. چون جایز نیست که کسی که پیامبر نیست بر یک پیامبر ریاست کند و گفته شده که جایز است به شرط آن که با مشورت و دستور او عمل کند «وعلّمه مِمّا یشاء» از کارهای دین و دنیا از جمله ساخت زره، آهن را به مانند شمع برای او نرم می کرد. وگفته شده: منظور: کتاب زبورو قضاوت بین مردم و دانستن زبان پرندگان و مورچه است. و گفته شد منظور از آن: صدای خوش و آهنگ ها است. - . مجمع البیان 2 : 351 - 357 -

**[ترجمه]

الأخبار

«1»

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أَنَّی یَکُونُ

ص: 437


1- فی المصدر: انخزلوا. أی انفردوا.
2- فی المصدر: لقوله تعالی: «فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» قلت: لعل الأول أولی لقوله تعالی بعد ذلک: «قالُوا لا طاقَةَ» إه. و الأحادیث الآتیة تدلّ علی ذلک.
3- مجمع البیان 2: 351- 357.

لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ قَالَ لَمْ یَکُنْ مِنْ سِبْطِ النُّبُوَّةِ وَ لَا مِنْ سِبْطِ الْمَمْلَکَةِ قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ قَالَ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ فَجَاءَتْ بِهِ الْمَلَائِکَةُ تَحْمِلُهُ وَ قَالَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا ثَلَاثَمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْهُمْ مَنِ اغْتَرَفَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ یَشْرَبْ فَلَمَّا بَرَزُوا قَالَ الَّذِینَ اغْتَرَفُوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ وَ قَالَ الَّذِینَ لَمْ یَغْتَرِفُوا کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ (1)

شی، تفسیر العیاشی عن أبی بصیر مثله (2).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام در باره این آیه: « إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا قَالُوَاْ أَنَّی یَکُونُ

ص: 437

لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ » فرمود: او نه از نسل پیامبری بود، نه از نسل پادشاهی. « قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ *إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ » و ملائکه در حالی که صندوق را حمل می­کردند آن را آوردند. «إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَن لَّمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی» و به جز سیصد و چند نفراز آن ها، همه از آب نوشیدند، واز آن سیصد نفر تعدادی از آن ها به اندازه یک کف دست و تعدای هم از آن ها اصلا از آب ننوشیدند و هنگامی که سپاه جالوت را دیدند، آن هایی که از آب زیاد نوشیده بودند گفتند: لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ* و آن هایی که به اندازه یک کف دست خورده بودند گفتند: کَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ* - . روضة الکافی : 316 -

تفسیر العیاشی: اَبی بصیر به مانند این حدیث را روایت کرده است. - : تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«2»

-کا، الکافی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَرَأَ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ قَالَ کَانَتْ تَحْمِلُهُ فِی صُورَةِ الْبَقَرَةِ (3).

**[ترجمه]کافی: عبدالله بن سلیمان روایت می کند که امام باقر علیه السلام آیه « إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ» را خواندند، سپس فرمود: صندوق به شکل یک گاو بود و آن را حمل می کردند. - . روضة الکافی : 317 به روایت طبرسی بعد از حدیث شماره 9 مراجعه شود. -

**[ترجمه]

«3»

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ قَالَ رَضْرَاضُ (4)الْأَلْوَاحِ فِیهَا الْعِلْمُ وَ الْحِکْمَةُ (5).

**[ترجمه]کافی: امام باقر علیه السلام در مورد آیه «یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ» فرمود: در آن تکه­های الواح، علم و حکمت وجود داشت. - . روضة الکافی : 317 -

**[ترجمه]

«4»

-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ النَّضْرِ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ

ص: 438


1- روضة الکافی: 316.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- روضة الکافی: 317 راجع ما سیأتی من الطبرسیّ بعد الحدیث التاسع.
4- رضراض: ما صغر و دق من الحصی. و فی نسخة: رضاض، و هی الفتات مما رض، قال المصنّف: و المراد اجزاؤها المنکسرة بعد ان القاها موسی علیه السلام، و ضمیر «فیها» راجع الی الالواح. قلت: سیأتی مثل ذلک عن الطبرسیّ بعد الحدیث التاسع، و عن العباس بن هلال تحت رقم 14، و رضراض أو رضاض تفسیر لقوله: بقیة.
5- روضة الکافی: 317 و رواه العیّاشیّ کما یأتی تحت رقم 12 و فیه زیادة.

أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ بَعْدَ مُوسَی عَمِلُوا بِالْمَعَاصِی وَ غَیَّرُوا دِینَ اللَّهِ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ کَانَ فِیهِمْ نَبِیٌّ یَأْمُرُهُمْ وَ یَنْهَاهُمْ فَلَمْ یُطِیعُوهُ وَ رُوِیَ أَنَّهُ أَرْمِیَا النَّبِیُّ فَسَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ جَالُوتَ وَ هُوَ مِنَ الْقِبْطِ فَأَذَلَّهُمْ وَ قَتَلَ رِجَالَهُمْ وَ أَخْرَجَهُمْ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ أَخَذَ أَمْوَالَهُمْ وَ اسْتَعْبَدَ نِسَاءَهُمْ فَفَزِعُوا إِلَی نَبِیِّهِمْ وَ قَالُوا سَلِ اللَّهَ أَنْ یَبْعَثَ لَنَا مَلِکاً نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی بَیْتٍ وَ الْمُلْکُ وَ السُّلْطَانُ فِی بَیْتٍ آخَرَ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ لَهُمُ النُّبُوَّةَ وَ الْمُلْکَ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ فَمِنْ ذَلِکَ قَالُوا (1)ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا وَ کَانَ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ (2)فَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً فَغَضِبُوا مِنْ ذَلِکَ وَ قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ وَ کَانَتِ النُّبُوَّةُ فِی وُلْدِ لَاوَی وَ الْمُلْکُ فِی وُلْدِ یُوسُفَ وَ کَانَ طَالُوتُ مِنْ وُلْدِ ابْنِ یَامِینَ (3)أَخِی یُوسُفَ لِأُمِّهِ لَمْ یَکُنْ مِنْ بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ لَا مِنْ بَیْتِ الْمَمْلَکَةِ فَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ وَ کَانَ أَعْظَمَهُمْ جِسْماً وَ کَانَ شُجَاعاً قَوِیّاً وَ کَانَ أَعْلَمَهُمْ إِلَّا أَنَّهُ کَانَ فَقِیراً فَعَابُوهُ بِالْفَقْرِ فَقَالُوا لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ فَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ وَ کَانَ التَّابُوتُ الَّذِی أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَی مُوسَی فَوَضَعَتْهُ فِیهِ أُمُّهُ وَ أَلْقَتْهُ فِی الْیَمِّ فَکَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ یَتَبَرَّکُونَ بِهِ (4)فَلَمَّا حَضَرَ مُوسَی الْوَفَاةُ وَضَعَ فِیهِ الْأَلْوَاحَ وَ دِرْعَهُ وَ مَا کَانَ عِنْدَهُ مِنْ آیَاتِ النُّبُوَّةِ وَ أَوْدَعَهُ یُوشَعَ وَصِیَّهُ فَلَمْ یَزَلِ التَّابُوتُ بَیْنَهُمْ حَتَّی اسْتَخَفُّوا بِهِ وَ کَانَ الصِّبْیَانُ یَلْعَبُونَ بِهِ فِی الطُّرُقَاتِ فَلَمْ یَزَلْ

ص: 439


1- فی المصدر: فمن ذلک قالوا لنبی لهم: «ابْعَثْ اه».
2- قد ذکر فی المصدر تتمة الآیة و هی: «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ».
3- هکذا فی النسخ و المصدر، و هو مصحف بنیامین، و فی المصدر: أخو یوسف لامه و أبیه، و تقدم الخلاف فی ذلک فی باب قصص یوسف علیه السلام.
4- فی المصدر: و کان فی بنی إسرائیل معظما یتبرکون به.

بَنُو إِسْرَائِیلَ فِی عِزٍّ وَ شَرَفٍ مَا دَامَ التَّابُوتُ عِنْدَهُمْ فَلَمَّا عَمِلُوا بِالْمَعَاصِی وَ اسْتَخَفُّوا بِالتَّابُوتِ رَفَعَهُ اللَّهُ عَنْهُمْ فَلَمَّا سَأَلُوا النَّبِیَّ وَ بَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمْ طَالُوتَ مَلِکاً یُقَاتِلُ مَعَهُمْ رَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمُ التَّابُوتَ کَمَا قَالَ اللَّهُ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ قَالَ الْبَقِیَّةُ ذُرِّیَّةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ قَوْلُهُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَإِنَّ التَّابُوتَ کَانَ یُوضَعُ بَیْنَ یَدَیِ الْعَدُوِّ وَ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَتَخْرُجُ مِنْهُ رِیحٌ طَیِّبَةٌ لَهَا وَجْهٌ کَوَجْهِ الْإِنْسَانِ.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ (1)عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: السَّکِینَةُ رِیحٌ مِنَ الْجَنَّةِ لَهَا وَجْهٌ کَوَجْهِ الْإِنْسَانِ وَ کَانَ إِذَا وُضِعَ التَّابُوتُ بَیْنَ یَدَیِ الْمُسْلِمِینَ وَ الْکُفَّارِ فَإِنْ تَقَدَّمَ التَّابُوتَ رَجُلُ لَا یَرْجِعُ حَتَّی یَغْلِبَ أَوْ یُقْتَلَ وَ مَنْ رَجَعَ عَنِ التَّابُوتِ کَفَرَ وَ قَتَلَهُ الْإِمَامُ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِمْ أَنَّ جَالُوتَ یَقْتُلُهُ مَنْ یَسْتَوِی عَلَیْهِ دِرْعُ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ هُوَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ لَاوَی بْنِ یَعْقُوبَ عَلَیْهِ السَّلَامُ اسْمُهُ دَاوُدُ بْنُ إِیشَا (2) وَ کَانَ إِیشَا رَاعِیاً وَ کَانَ لَهُ عَشَرَةُ بَنِینَ أَصْغَرُهُمْ دَاوُدُ فَلَمَّا بُعِثَ طَالُوتُ إِلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ جَمَعَهُمْ لِحَرْبِ جَالُوتَ بَعَثَ إِلَی إِیشَا أَنِ احْضُرْ وَ أَحْضِرْ وُلْدَکَ فَلَمَّا حَضَرُوا دَعَا وَاحِداً وَاحِداً مِنْ وُلْدِهِ فَأَلْبَسَهُ الدِّرْعَ دِرْعَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمِنْهُمْ مَنْ طَالَ عَلَیْهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ قَصُرَ عَنْهُ فَقَالَ لِإِیشَا هَلْ خَلَّفْتَ مِنْ وُلْدِکَ أَحَداً قَالَ نَعَمْ أَصْغَرَهُمْ تَرَکْتُهُ فِی الْغَنَمِ رَاعِیاً فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَجَاءَ بِهِ فَلَمَّا دُعِیَ أَقْبَلَ وَ مَعَهُ مِقْلَاعٌ قَالَ فَنَادَاهُ ثَلَاثُ صَخَرَاتٍ فِی طَرِیقِهِ فَقَالَتْ یَا دَاوُدُ خُذْنَا فَأَخَذَهَا فِی مِخْلَاتِهِ وَ کَانَ شَدِیدَ الْبَطْشِ قَوِیّاً فِی بَدَنِهِ شُجَاعاً فَلَمَّا جَاءَ إِلَی طَالُوتَ أَلْبَسَهُ دِرْعَ مُوسَی فَاسْتَوَی عَلَیْهِ فَ فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ وَ قَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فِی هَذِهِ الْمَفَازَةِ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنْ حِزْبِ اللَّهِ وَ مَنْ لَمْ یَشْرَبْ فَهُوَ مِنَ اللَّهِ (3)إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ

ص: 440


1- فی المصدر و فیما یاتی بعد ذلک عن العیّاشیّ تحت رقم 14 الحسن بن خالد و هو الحسن بن خالد بن عبد الرحمن بن محمّد بن علی البرقی. قلت: و الظاهر أن الصحیح هو ما فی المتن مصغرا و هو الحسین بن خالد الصیرفی من أصحاب الرضا علیه السلام.
2- فی نسخة « اشی » وفی اخری « اسی » وکذا فیما بعده ، وفی تاریخ الیعقوبی والطبری والعرائس والمحبر ومجمع البیان « إیشا » کما فی المتن ، وفی قاموس التوراة « یسا » راجع ما یأتی بعد ذلک فی باب قصة داود.
3- فی المصدر: فانه من حزب اللّه.

غُرْفَةً بِیَدِهِ فَلَمَّا وَرَدُوا النَّهَرَ أَطْلَقَ اللَّهُ لَهُمْ أَنْ یَغْرِفَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَالَّذِینَ شَرِبُوا مِنْهُ کَانُوا سِتِّینَ أَلْفاً وَ هَذَا امْتِحَانٌ امْتُحِنُوا بِهِ کَمَا قَالَ اللَّهُ.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ: الْقَلِیلُ الَّذِینَ لَمْ یَشْرَبُوا وَ لَمْ یَغْتَرِفُوا ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا فَلَمَّا جَاوَزُوا النَّهَرَ وَ نَظَرُوا إِلَی جُنُودِ جَالُوتَ قَالَ الَّذِینَ شَرِبُوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ وَ قَالَ الَّذِینَ لَمْ یَشْرَبُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ فَجَاءَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَوَقَفَ بِحِذَاءِ جَالُوتَ وَ کَانَ جَالُوتُ عَلَی الْفِیلِ وَ عَلَی رَأْسِهِ التَّاجُ وَ فِی جَبْهَتِهِ یَاقُوتَةٌ یَلْمَعُ نُورُهَا وَ جُنُودُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَأَخَذَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ تِلْکَ الْأَحْجَارِ (1)حَجَراً فَرَمَی بِهِ فِی مَیْمَنَةِ جَالُوتَ فَمَرَّ فِی الْهَوَاءِ فَوَقَعَ عَلَیْهِمْ فَانْهَزَمُوا وَ أَخَذَ حَجَراً آخَرَ فَرَمَی بِهِ فِی مَیْسَرَةِ جَالُوتَ فَوَقَعَ عَلَیْهِمْ فَانْهَزَمُوا وَ رَمَی جَالُوتَ بِحَجَرٍ فَصَکَّتِ (2)الْیَاقُوتَةُ فِی جَبْهَتِهِ وَ وَصَلَتْ إِلَی دِمَاغِهِ وَ وَقَعَ إِلَی الْأَرْضِ مَیِّتاً وَ هُوَ قَوْلُهُ فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ (3)

**[ترجمه]تفسیر علی بن ابراهیم:

ص: 438

امام باقر علیه السلام فرمود: قوم بنی اسرائیل بعد از فوت حضرت موسی شروع به معصیت کردند و دین خدا را تغییر دادند و از فرمان خدا سرپیچی کردند. در میان آنان پیامبری بود که آنان را امر و نهی می­کرد ولی از او اطاعت نکردند؛ روایت شده که او ارمیای پیامبر بود. پس خدا جالوت را که از قبطیان بود بر آن ها مسلط کرد، و او آن ها را خوار و ذلیل کرد و مردانشان را کشت و آن ها را آواره کرد و اموالشان را گرفت و زنانشان را به بردگی گرفت. به این خاطر به پیامبر خود پناه بردند و گفتند: از خداوند بخواه که برای ما پادشاهی بفرستد که با رهبری او در راه خدا بجنگیم. پیامبری در بنی اسرائیل در یک نسل و پادشاهی در نسل دیگر بود و خداوند آن ها را در یک نسل برایشان جمع نکرده بود. به این دلیل گفتند: «ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ» پیامبرشان به آن ها گفت: « هَلْ عَسَیْتُمْ إِن کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِیَارِنَا وَأَبْنَآئِنَا». و آن چنان که خداوند فرمود: « فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْاْ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمْ» پیامبرشان گفت: «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا » آن ها از این انتخاب خشمگین شدند و گفتند: «أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ» و پیامبری در نسل نوادگان لاوی بود و پادشاهی در نسل نوادگان حضرت یوسف، و طالوت از نوادگان ابن یامین، برادر مادری حضرت یوسف بود و نه از نسل پیامبری بود و نه از نسل پادشاهی، پیامبرشان به ایشان گفت: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَن یَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» طالوت تنومند­ترین و شجاع ترین و داناترین آن ها بود ولی چون فقیر بود به خاطر فقیر بودنش بر او عیب گرفتند. گفتند: « وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ» پیامبرشان گفت: «إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ» و آن صندوقی بود که خداوند به موسی نازل کرد و مادرش او را در آن قرار داد و به دریا انداخت. بنی اسرائیل آن صندوق را تبرک می­گرفتند، هنگامی که موسی فهمید که مرگش فرا رسیده، لوح ها و زره خودش و نشانه های پیامبریش را در آن گذاشت و آن را به یوشع، جانشینش داد، و صندوق تا آن زمان در بین آن ها بود تا این که آن را کوچک شمردند و کودکان در کوچه­ها با آن بازی می­کردند و تا آن زمان که صندوق در بین قوم

ص: 439

بنی اسرائیل اهمیت داشت آن ها صاحب بزرگی و شرف بودند ولی هنگامی که شروع به معصیت کردند و به صندوق اهمیت ندادند خداوند آن را از آن ها گرفت و هنگامی که از پیامبر خواستند تا خداوند برای آن ها پادشاهی بفرستد که به رهبری او با دشمنان بجنگند خداوند صندوق را به آن ها باز گرداند، آنچنانکه خداوند فرمود:« إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ» می گویند: البقیة: یعنی نسل پیامبران «و فیه سکینه من ربّکم» صندوق بین دشمنان و مسلمانان قرار می گرفت و از آن بوی خوبی خارج می شد و صورتی به مانند صورت انسان داشت.

امام رضا علیه السلام فرمود: سکینه بویی بود از جانب بهشت که صورتی به مانند صورت انسان داشت و اگر آن صندوق را بین مسلمانان و کافران قرار می دادند و مردی که جلوی صندوق می­رفت، برنمی­گشت تا این که آن مرد پیروز شود یا کشته شود و هر کس از صندوق باز می­گشت کافر می­شد و امام او را می­کشت. وخداوند به پیامبرشان وحی کرد که جالوت به دست کسی کشته می­شود که زره حضرت موسی در تن او اندازه است و آن مرد از نوادگان لاوی پسر یعقوب بود که داود بن ایشا نام داشت. ایشا چوپان بود و ده پسر داشت که کوچکترین آن ها داود بود. هنگامی که طالوت به پیامبری بنی اسرائیل برگزیده شد و آن ها را برای جنگ با جالوت جمع کرد به إیشان خبر داد که خود و فرزندانت به نزد من بیایید. وقتی آمدند زره حضرت موسی را در تن تک تک آن ها امتحان کردند که برای بعضی از آن ها بلند و برای بعضی دیگر کوتاه بود. به ایشا گفت: آیا یکی از فرزندانت را نیاورده ای؟ جواب داد: بله، کوچکترین آن ها را با خودم نیاوردم، او را برای چوپانی کنار گله گوسفندان گذاشتم. کسی را دنبال او فرستاد و او را آوردند. هنگامی که او را برای امتحان کردن زره صدا زدند جلو آمد و یک تیر و کمان در دست داشت. فرمود: در راه سه سنگ او را صدا زدند و به او گفتند: ای داوود ما را با خودت ببر. پس آن ها را برداشت و در کیسه اش نهاد. او جوانی بسیار قدرتمند بود. وقتی نزد طالوت رفت زره موسی را بر تن او پوشاند و آن اندازه او بود. طالوت نیروهای سپاه را تقسیم بندی کرد و به آن ها گفت: ای قوم بنی اسرائیل خداوند شما را با یک رود در بیابان امتحان می کند، هر کس از آب آن بنوشد از حزب خداوند نیست و هر کس از آن ننوشد از حزب خداست مگر این که فقط به اندازه یک کف دست بنوشد.

ص: 440

هنگامی که به رود رسیدند خدا آن ها را رها کرد تا هر کس به اندازه یک کف دست از آن بنوشد. پس جز عده اندکی که از آب خوردند. کسانی که از آن زیاد نوشیدند شصت هزار نفر بودند و این امتحانی بود که خداوند با آن بنی­اسرائیل را آن چنان که فرموده بود امتحان کرد.

امام صادق علیه السلام فرمود: آن تعداد کمی که از آب ننوشیدند سیصد و سیزده نفر بودند، و هنگامی که از رود عبور کردند و سپاه جالوت را دیدند آن هایی که از آب رود خورده بودند گفتند: «لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ» و کسانی که از آن ننوشیده بودند گفتند: «رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ» داود آمد و در برابر جالوت ایستاد. جالوت بر روی یک فیل نشسته بود و بر سرش یک تاج گذاشته بود و بر پیشانیش یک یاقوت بود که نورش می درخشید و سپاهیانش در مقابلش بودند. داود سنگی از آن سنگها را برداشت و آن را به میمنه - سمت راست - سپاه جالوت پرتاب کرد و در هوا بر سر آن ها فرود آمد و شکست خوردند. سنگ دیگری را به سمت چپ سپاه جالوت پرتاب کرد و سنگ بر روی آن ها افتاد و آن ها هم شکست خوردند و به سمت جالوت سنگی را پرت کرد و ضربه ­سختی به یاقوت وارد کرد و یاقوت به مغزش رسید و جالوت مرده بر زمین افتاد. این کلام خداست که فرمود:« فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللّهِ وَقَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ ». - . تفسیر القمی : 71 - 73 -

**[ترجمه]

بیان

قوله و روی من کلام المصنف أدخل بین الخبر قوله البقیة ذریة الأنبیاء کأنه هکذا فهم ما سیأتی (4)من روایة أبی المحسن و فی تلک الروایة یحتمل أن یکون تفسیرا للملائکة (5)أی الملائکة الحاملون للتابوت حقیقة هم الأوصیاء من ذریة الأنبیاء و أطلقت الملائکة علیهم مجازا و علی ما رواه یحتمل أن یکون المراد کون ذکرهم (6)و بیان فضلهم فی التابوت أو یکون فی بمعنی مع.

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ اختلف فی ذلک النبی فقیل اسمه شمعون بن صفیة من ولد لاوی عن السدی و قیل هو یوشع و قیل هو

ص: 441


1- فی نسخة: من تلک الاصخار.
2- صکه: ضربه شدیدا.
3- تفسیر القمّیّ: 71- 73.
4- تحت رقم 13.
5- علی بعد جدا.
6- و أسامیهم.

إشمویل (1)و هو بالعربیة إسماعیل عن أکثر المفسرین و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ اختلف فی سبب سؤالهم ذلک فقیل کان سببه استذلال الجبابرة لهم لما ظهروا علی بنی إسرائیل و غلبوهم علی کثیر من دیارهم و سبوا کثیرا من ذراریهم بعد أن کانت الخطایا قد کثرت فی بنی إسرائیل فبعث إلیهم إشمویل نبیا فقالوا له إن کنت صادقا (2)ف ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عن الربیع و الکلبی و قیل أرادوا قتال العمالقة فسألوا ملکا یکون أمیرا علیهم (3)و قیل بعث الله إشمویل نبیا فلبثوا أربعین سنة بأحسن حال ثم کان من أمر جالوت (4)و العمالقة ما کان فقالوا لإشمویل ابْعَثْ لَنا مَلِکاً ثم قال رحمه الله قیل

کان التابوت فی أیدی أعداء بنی إسرائیل من العمالقة غلبوهم علیه لما مرج أمر بنی إسرائیل و حدث فیهم الأحداث ثم انتزعه الله من أیدیهم و رده علی بنی إسرائیل تحمله الملائکة عن- ابن عباس و وهب و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام.

و قیل کان التابوت الذی أنزله الله علی آدم فیه صور الأنبیاء فتوارثته أولاد آدم علیه السلام و کان فی بنی إسرائیل یستفتحون به علی عدوهم و قال قتادة کان فی بریة التیه خلفه هناک یوشع بن نون تحمله الملائکة إلی بنی إسرائیل (5)و قیل کان قد التابوت ثلاثة أذرع فی ذراعین علیه صفائح الذهب و کان من شمشاد و کانوا یقدمونه فی الحروب و یجعلونه أمام جندهم فإذا سمع من جوفه أنین زف تابوت أی سار و کان الناس یسیرون خلفه فإذا سکن الأنین وقف فوقفوا (6).

ص: 442


1- فی تاریخ الیعقوبی «شمویل» و فی تاریخ الطبریّ «شمویل بن بالی بن علقمة بن یرخام ابن الیهو بن تهو بن صوف» و فی قاموس التوراة «سموئیل» یعنی مسموع من اللّه قلت: أی مستجاب من اللّه.
2- فی المصدر: إن کنت نبیّا صادقا.
3- فی المصدر: یکون امیرا علیهم تنتظم به کلمتهم و یجتمع امرهم و یستقیم حالهم فی جهاد عدوهم عن السدی.
4- فی تاریخ الیعقوبی: اسم جالوت غلیاث، و فی قاموس التوراة: اسمه جلیات یقول العرب له جالوت. و قال الیعقوبی: اسم طالوت: شاول. و فی قاموس التوراة: شاؤل بن قیس من سبط بنیامین، و معنی شاؤل مطلوب و سیأتی نسبه.
5- فی المصدر: فحملته الملائکة إلی بنی إسرائیل.
6- مجمع البیان 2: 350 و 351 و 353.

**[ترجمه]کلمه «و روی» از کلام مصنف است که بین روایت وارد شده است. «البقیّة ذریة الانبیاء» نسل پیامبران است، گویی که او از روایت ابی المحسن چنین فهمیده است و در این روایت ممکن است که این جمله تفسیری برای ملائکه باشد یعنی ملائکه حمل صندوق، در حقیقت، اوصیای از نسل پیامبران هستند و از روی مجاز اسم ملائکه ها به آن ها اطلاق شده است و بر طبق آن چه او روایت کرده شاید منظور از آن، ذکر آن ها و بیان فضیلت ایشان در صندوق باشد، یا این که این جا حرف جر «فی» به معنی «مع»، باشد.

طبرسی در باره این آیه فرمود: «إذ قالو لنبیّ لهم» در مورد اسم این پیامبر اختلاف است: گفته شده که شمعون پسر صفیه از فرزندان لاوی بوده. از سدی نقل شده است. و گفته شده یوشع بوده و گفته شده،

ص: 441

اشمویل، یا همان اسماعیل به عربی بوده؛ و این از اکثر مفسران نقل شده و از امام باقر علیه السلام روایت شده است. «ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ» در سبب این خواسته­ ایشان اختلاف است. گفته شده است: به سبب به ذلت کشاندن جباران برای ایشان بوده است، چون به بنی اسرائیل حمله کردند و بر بسیاری از سرزمین­های ایشان غلبه کردند و تعداد زیادی از خانواده­هایشان را اسیر کردند ، بعد از این که گناهان و اشتباهات در بنی اسرائیل زیاد شد. پس خدا اشمویل پیامبر را بر آن ها مبعوث کرد و آن ها به اشمویل گفتند اگر راست می­گویی پادشاهی را برای ما بفرست تا به رهبری او در راه خدا بجنگیم. این از ربیع و کلبی روایت شده است. و گفته شده: خواستند با با عمالقه بجنگند پس پادشاهی را درخواست کردند تا فرمانده آن ها باشد. و همچنین گفته شده که خداوند اشمویل را بر آن ها مبعوث کرد و آن ها به مدت چهل سال در رفاه زندگی کردند سپس موضوع جالوت و عمالقه پیش آمد و آن ها به اشمویل گفتند: پادشاهی را برای ما بفرست. سپس طبری رحمه الله گفت: گفته شده که صندوق در دست عمالقه بود که از دشمنان بنی اسرائیل بودند و وقتی قوم بنی اسرائیل دچار آشفتگی شدند بر آن ها غلبه کردند و در بین آن ها حوادثی به وجود آمد که خداوند صندوق را از دست آنان گرفت و بعداً آن را در حالی که ملائکه ها آن را حمل می کردند به بنی اسرائیل باز گرداند. این از ابن عباس و وهب و نیز از امام صادق علیه السلام روایت شده است. و گفته شده که صندوقی که خداوند به حضرت آدم عطا کرد حاوی تصاویر پیامبران بود و این صندوق دست به دست در بین اولاد آدم گشته است و در میان قوم بنی اسرائیل بود که از آن برای پیروزی بر دشمنانشان استفاده می­کردند. قتاده گفت: یوشع بن نون آن را در یک بیابان جا گذاشته بود که ملائکه آن را برای بنی اسرائیل آوردند، و گفته شده که اندازه آن صندوق سه ذرع در دو ذرع بود که ورق های نازکی از طلا روی آن بود و جنس آن از شمشاد بود و در جنگ ها آن را در جلوی سپاه خود قرار می دادند، اگر از داخل آن صدایی شنیده می شد صندوق شروع به حرکت می کرد و مردم هم پشت سر آن حرکت می کردنند و اگر آن صدا قطع می شد صندوق حرکت نمی کرد و سپاه هم توقف می کرد. - . مجمع البیان 2: 350 و 351 و 353 -

ص: 442

**[ترجمه]

«5»

-ب، قرب الإسناد ابْنُ عِیسَی عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: السَّکِینَةُ رِیحٌ تَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ لَهَا صُورَةٌ کَصُورَةِ الْإِنْسَانِ وَ رَائِحَةٌ طَیِّبَةٌ وَ هِیَ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَأَقْبَلَتْ تَدُورُ حَوْلَ أَرْکَانِ الْبَیْتِ وَ هُوَ یَضَعُ الْأَسَاطِینَ قُلْنَا هِیَ مِنَ الَّتِی قَالَ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ قَالَ تِلْکَ السَّکِینَةُ کَانَتْ فِی التَّابُوتِ وَ کَانَتْ فِیهَا طَسْتٌ یُغْسَلُ فِیهَا قُلُوبُ الْأَنْبِیَاءِ (1)وَ کَانَ التَّابُوتُ یَدُورُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَقَالَ فَمَا تَابُوتُکُمْ (2)قُلْنَا السِّلَاحُ قَالَ صَدَقْتُمْ هُوَ تَابُوتُکُمْ الْخَبَرَ (3).

**[ترجمه]قرب الاسناد: امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: سکینه بادی است که از بهشت خارج می شود که صورتی به مانند صورت انسان دارد و بویی خوش است و همان است که بر حضرت ابراهیم علیه السلام نازل شد و شروع کرد که به دور پایه­های کعبه بچرخد در حالی که ابراهیم ستونهای کعبه را می­گذاشت. گفتیم این از همان است که خداوند در باره آن فرمود: «سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ» فرمود: آن سکینه در یک صندوق قرار داشت و در آن تشتی بود که قلب پیامبران را در آن می­شستنند؛ و آن صندوق همراه پیامبران

نسل به نسل در بین قوم بنی اسرائیل می­چرخید. سپس امام رو به ما کرد و فرمود: صندوق شما چیست؟ گفیم: سلاح، فرمود: راست گفتید سلاح شما صندوق شماست. - . قرب الاسناد : 164 -

**[ترجمه]

«6»

-مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ قَالَ کَانَ الْقَلِیلُ سِتِّینَ أَلْفاً (4).

شی، تفسیر العیاشی عن أبی بصیر مثله (5).

**[ترجمه]امام باقر علیه السلام در مورد آیه: فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْاْ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمْ فرمود: آن تعداد کم شصت هزار نفر بودند. - . معانی الاخبار : 49 -

تفسیر العیاشی: چنین روایتی را از ابی بصیر روایت می کند. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«7»

-مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ السِّنْدِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: السَّکِینَةُ الْإِیمَانُ (6).

**[ترجمه]معانی الاخبار: امام باقر علیه السلام فرمود: سکینه همان ایمان 7. است. - . معانی الخبار : 82 -

**[ترجمه]

«8»

-مع، معانی الأخبار ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا کَانَ تَابُوتُ مُوسَی وَ کَمْ کَانَ سَعَتُهُ قَالَ ثَلَاثُ أَذْرُعٍ فِی ذِرَاعَیْنِ قُلْتُ مَا کَانَ فِیهِ قَالَ عَصَا مُوسَی وَ السَّکِینَةُ قُلْتُ وَ مَا السَّکِینَةُ قَالَ رُوحُ اللَّهِ (7)یَتَکَلَّمُ کَانُوا إِذَا اخْتَلَفُوا فِی شَیْ ءٍ کَلَّمَهُمْ وَ أَخْبَرَهُمْ بِبَیَانِ مَا یُرِیدُونَ (8).

ص: 443


1- لا یخلو عن غرابة، و الظاهر أنّه صدر موافقا لما یقوله العامّة.
2- أی فما فیکم یکون مثل تابوت بنی إسرائیل یعرف به الإمامة؟ قلنا: السلاح ای سلاح النبیّ ص، فمن کان عنده ذلک عرفنا أنّه إمام.
3- قرب الإسناد: 164.
4- معانی الأخبار: 49.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
6- معانی الأخبار: 82.
7- و هو کما فی عدة من الأحادیث التی توافق العامّة ریح لها صورة کصورة الإنسان. و اضافته إلی اللّه تشریفیة من قبیل إضافة البیت إلیه سبحانه. و سیأتی بعد ذلک تحقیق عن الطبرسیّ فی ذلک.
8- معانی الأخبار: 82.

**[ترجمه]ابن الولید از امام موسی بن جعفر علیه السلام روایت می کند که از امام پرسیدم، فدای شما بشوم صندوق موسی چگونه بود و اندازه­اش چقدر بود؟ فرمود: سه ذراع در دو ذراع. پرسیدم: چه چیزی در آن بود؟ فرمود: عصای حضرت موسی و سکینه. پرسیدم: سکینه چیست؟ فرمود: روح خدا که حرف می زد، اگر آن ها در چیزی اختلاف پیدا می کردند با آن ها صحبت می کرد و برای آن ها در مورد چیزی که می خواستند توضیح می داد. - . معانی الخبار -

ص: 443

**[ترجمه]

«9»

-ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام مع، معانی الأخبار أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ أَیُّ شَیْ ءٍ السَّکِینَةُ عِنْدَکُمْ فَلَمْ یَدْرِ الْقَوْمُ مَا هِیَ فَقَالُوا جَعَلَنَا اللَّهُ فِدَاکَ مَا هِیَ قَالَ رِیحٌ تَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ طَیِّبَةٌ لَهَا صُورَةٌ کَصُورَةِ الْإِنْسَانِ تَکُونُ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ وَ هِیَ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حِینَ بَنَی الْکَعْبَةَ فَجَعَلَتْ تَأْخُذُ کَذَا وَ کَذَا وَ بَنَی الْأَسَاسَ عَلَیْهَا (1).

**[ترجمه]عیون الاخبار الرضا، معانی الاخبار: از امام رضا علیه السلام روایت است که: به مردی فرمود: سکینه در نزد شما چیست؟ و آن ها ندانستند که سکینه چیست. پس گفتند: فدای شما بشویم، آن چیست؟ فرمود: رایحه نیکویی است که از بهشت خارج می شود و صورتی به مانند صورت انسان دارد و همراه پیامبران است و همان است که بر ابراهیم علیه السلام نازل شد هنگامی که کعبه را بنا کرد پس شروع کرد به گرفتن فلان و فلان و فلان و پایه را بر آن نهاد. - . عیون الاخبار: 173؛ معانی الاخبار: 82 -

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله اختلف فی السکینة فقیل

إن السکینة التی فیه کانت ریحا هفافة (2)من الجنة لها وجه کوجه الإنسان عن- علی علیه السلام.

و قیل

کان له جناحان و رأس کرأس الهرة من الزبرجد و الزمرد عن- مجاهد و روی ذلک فی أخبارنا.

و قیل کان فیه آیة یسکنون إلیها عن عطاء و قیل روح من الله یکلمهم بالبیان عند وقوع الاختلاف عن وهب و اختلف فی البقیة أیضا فقیل

إنها عصا موسی و رضاض الألواح عن- ابن عباس و قتادة و السدی و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.

و قیل هی التوراة و شی ء من ثیاب موسی علیه السلام عن الحسن و قیل و کان فیه لوحان أیضا من التوراة و قفیز من المن الذی کان ینزل علیهم و نعلا موسی و عمامة هارون و عصاه هذه أقوال أهل التفسیر فی السکینة و البقیة.

و الظاهر أن السکینة أمنة و طمأنینة جعلها الله سبحانه فیه لیسکن إلیه بنو إسرائیل و البقیة جائز أن یکون بقیة من العلم أو شیئا من علامات الأنبیاء و جائز أن یتضمنهما جمیعا و أما قوله تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ فقیل حملته الملائکة بین السماء و الأرض حتی رآه بنو إسرائیل عیانا عن ابن عباس و الحسن و قیل لما غلب الأعداء علی التابوت أدخلوه بیت الأصنام فأصبحت أصنامهم منکسة فأخرجوه و وضعوه ناحیة من المدینة فأخذهم وجع فی أعناقهم و کل موضع وضعوه ظهر فیه بلاء و موت و وباء فأشیر علیهم بأن یخرجوا التابوت فأجمع رأیهم علی أن یأتوا به و یحملوه علی عجلة و یشدوها إلی ثورین ففعلوا ذلک و أرسلوا الثورین فجاءت الملائکة و ساقوا الثورین إلی بنی إسرائیل انتهی (3).

ص: 444


1- عیون الأخبار: 173، معانی الأخبار: 82.
2- ریح هفافة طیبة ساکنة. سریعة المرور فی هبوبها.
3- مجمع البیان 2: 353.

أقول: یمکن الجمع بین ما ورد فی أخبارنا من معنی السکینة بأن المراد جمیع ذلک و إنما ورد فی کل خبر بعض ما هو داخل فیها (1).

**[ترجمه]طبرسی گفت: بر سر کلمه سکینه اختلاف است. گفته شده که بادی گذران است از بهشت و صورتی به مانند صورت انسان دارد. این از علی علیه السلام روایت شده است. و گفته شده که دو بال و سری به مانند سر گربه از جنس زبرجد و زمرد دارد. از مجاهد نقل شده و در اخبار ما هم نقل شده است. و گفته شده: در آن نشانه­ای بود که با آن آرامش می­یافتند. از عطا نقل شده است. و گفته شده: که روح خدا بود که در زمان اختلاف پیدا کردن برسر چیزی برای آن ها توضیح می داد. این از وهب روایت شده است. و همچنین در مورد کلمه « البقیّة » اختلاف است: گفته شده که عصای حضرت موسی و تکه های شکسته لوح ها است. از ابن عباس و قتاده و السدی و نیز از امام باقر علیه السلام روایت شده است. و گفته شده: که آن، کتاب تورات و مقداری از لباس­های موسی علیه السلام است. این از امام حسن علیه السلام روایت شده است. و گفته شده: که در آن دو لوح از کتاب تورات نیز بود و کمی از خوراک آسمانی که خدا بر بنی اسرائیل نازل می­کرد و دو کفش موسی و عمامة و عصای هارون. این اقوال اهل تفسیر در مورد سکینه و بقیه بود.

ظاهر این است که، سکینه امنیت و آرامشی است که خداوند آن را قرار داد تا بنی اسرائیل در کنار آن به آرامش برسند. و «البقیة» می­تواند بقیه علم یا هر چیزی از نشانه های پیامبری باشد و می تواند همه این معانی را داشته باشد. و اما در مورد «تحمله الملائکة» گفته شده که یعنی ملائکه آن را در بین زمین و آسمان حمل کردند تا بنی اسرائیل آن را آشکارا ببینند. از ابن عباس و امام حسن علیه السلام روایت است. و گفته شده که وقتی دشمنان به صندوق دست پیدا کردند آن را در خانه بت هایشان قرار دادند که بت هایش وارونه شدند، پس آن را بیرون آوردند و در بخشی از شهر قرار دادند و دچار درد گردن شدند. و آن را هر جا قرار می دادند بلا و مرگ و وبا در آن جا ظاهر می­شد. و به آن ها اشاره شد که صندوق را از شهر بیرون ببرند؛ پس همگی تصمیم گرفتند که آن را بیاورند و سوار بر یک ارابه کنند و ارابه را به دو گاو نر ببندند، این کار را انجام دادند و دو گاو را راهی کردند، ملائکه آمدند و گاوها را به سمت قوم بنی اسرائیل هدایت کردند. تمام شد. - . مجمع البیان 2 : 253 -

ص: 444

می­گویم: می توانیم بین همه آن چه را که در مورد سکینه گفته شد جمع کنیم به این که بگوییم در هر خبری که به ما رسیده بعضی از معنای آن را برای ما ذکر کرده است.

**[ترجمه]

«10

-ک، إکمال الدین الْقَطَّانُ عَنِ السُّکَّرِیِّ عَنِ الْجَوْهَرِیِّ عَنِ ابْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ قَالَ: إِنَّ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَ مُوسَی عَلَیْهِ السَّلَامُ صَابِراً مِنَ الطَّوَاغِیتِ عَلَی الأواء (2)(اللَّأْوَاء) وَ الضَّرَّاءِ وَ الْجَهْدِ وَ الْبَلَاءِ حَتَّی مَضَی مِنْهُمْ ثَلَاثَةُ طَوَاغِیتَ فَقَوِیَ بَعْدَهُمْ أَمْرُهُ فَخَرَجَ عَلَیْهِ رَجُلَانِ مِنْ مُنَافِقِی قَوْمِ مُوسَی بِصَفْرَاءَ بِنْتِ شُعَیْبٍ امْرَأَةِ مُوسَی فِی مِائَةِ أَلْفِ رَجُلٍ فَقَاتَلُوا یُوشَعَ بْنَ نُونٍ فَغَلَبَهُمْ وَ قَتَلَ مِنْهُمْ مَقْتَلَةً عَظِیمَةً (3)وَ هَزَمَ الْبَاقِینَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ أَسَرَ صَفْرَاءَ بِنْتَ شُعَیْبٍ وَ قَالَ لَهَا قَدْ عَفَوْتُ عَنْکِ فِی الدُّنْیَا إِلَی أَنْ نَلْقَی نَبِیَّ اللَّهِ مُوسَی فَأَشْکُوَ مَا لَقِیتُ مِنْکِ (4)وَ مِنْ قَوْمِکِ فَقَالَتْ صَفْرَاءُ وَا وَیْلَاهْ وَ اللَّهِ لَوْ أُبِیحَتْ لِیَ الْجَنَّةُ لَاسْتَحْیَیْتُ أَنْ أَرَی فِیهَا رَسُولَ اللَّهِ وَ قَدْ هَتَکْتُ حِجَابَهُ وَ خَرَجْتُ عَلَی وَصِیِّهِ بَعْدَهُ فَاسْتَتَرَ الْأَئِمَّةُ بَعْدَ یُوشَعَ إِلَی زَمَانِ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَرْبَعَمِائَةِ سَنَةٍ وَ کَانُوا أَحَدَ عَشَرَ (5)وَ کَانَ قَوْمُ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ یَخْتَلِفُونَ إِلَیْهِ فِی وَقْتِهِ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ حَتَّی انْتَهَی الْأَمْرُ إِلَی آخِرِهِمْ فَغَابَ عَنْهُمْ ثُمَّ ظَهَرَ فَبَشَّرَهُمْ بِدَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَّ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ هُوَ الَّذِی یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ جَالُوتَ وَ جُنُودِهِ وَ یَکُونُ فَرَجُهُمْ فِی ظُهُورِهِ وَ کَانُوا یَنْتَظِرُونَهُ فَلَمَّا کَانَ زَمَانُ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ لَهُ أَرْبَعَةُ إِخْوَةٍ وَ لَهُمْ أَبٌ شَیْخٌ کَبِیرٌ وَ کَانَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مِنْ بَیْنِهِمْ خَامِلَ الذِّکْرِ وَ کَانَ أَصْغَرَ إِخْوَتِهِ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّهُ دَاوُدُ النَّبِیُّ الْمُنْتَظَرُ

ص: 445


1- و لا یبعد أن یکون ما ورد فی بعضها من أنّها الهر أو طست یغسل فیها قلوب الأنبیاء و غیره ورد مورد التقیة و موافقة للعامة.
2- فی المصدر: علی الاذی.
3- فی نسخة: و قتل منهم قتلة عظیمة.
4- فی المصدر: إلی أن القی نبی اللّه موسی فأشکو إلیه ما لقیت منک.
5- ذکر المسعودیّ فی اثبات الوصیة عدة منهم، و هم: 1- فینحاس بن یوشع 2- بشیر بن فینحاس 3- جبرئیل بن بشیر 4- ابلث بن جبرئیل بن بشیر 5- أحمر بن ابلث 6- محتان بن أحمر 7- ابنه عوق 8- طالوت. ثم قال: فلما حضرت طالوت الوفاة أوحی اللّه إلیه أن یسلم ما فی یدیه من المواریث و العلوم الی الیاس و داود علیهما السلام، و روی أنّه امر بتسلیم ذلک الی داود علیه السلام.

الَّذِی یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ جَالُوتَ وَ جُنُودِهِ وَ کَانَتِ الشِّیعَةُ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ قَدْ وُلِدَ وَ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ کَانُوا یَرَوْنَهُ وَ یُشَاهِدُونَهُ وَ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّهُ هُوَ فَخَرَجَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَ إِخْوَتُهُ وَ أَبُوهُمْ لَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ وَ تَخَلَّفَ عَنْهُمْ دَاوُدُ وَ قَالَ مَا یُصْنَعُ بِی فِی هَذَا الْوَجْهِ وَ اسْتَهَانَ بِهِ إِخْوَتُهُ وَ أَبُوهُ وَ أَقَامَ فِی غَنَمِ أَبِیهِ یَرْعَاهَا فَاشْتَدَّتِ الْحَرْبُ وَ أَصَابَ النَّاسَ جَهْدٌ فَرَجَعَ أَبُوهُ وَ قَالَ لِدَاوُدَ احْمِلْ إِلَی إِخْوَتِکَ طَعَاماً یَتَقَوَّوْنَ بِهِ عَلَی الْعَدُوِّ وَ کَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ رَجُلًا قَصِیراً قَلِیلَ الشَّعْرِ طَاهِرَ الْقَلْبِ أَخْلَاقُهُ نَقِیَّةٌ فَخَرَجَ وَ الْقَوْمُ مُتَقَارِبُونَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ قَدْ رَجَعَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ إِلَی مَرْکَزِهِ فَمَرَّ دَاوُدُ عَلَی حَجَرٍ فَقَالَ الْحَجَرُ لَهُ بِنِدَاءٍ رَفِیعٍ یَا دَاوُدُ خُذْنِی فَاقْتُلْ بِی جَالُوتَ فَإِنِّی إِنَّمَا خُلِقْتُ لِقَتْلِهِ فَأَخَذَهُ وَ وَضَعَهُ فِی مِخْلَاتِهِ الَّتِی کَانَتْ یَکُونُ فِیهَا حِجَارَتُهُ الَّتِی کَانَ یَرْمِی بِهَا غَنَمَهُ فَلَمَّا دَخَلَ الْعَسْکَرَ سَمِعَهُمْ یُعَظِّمُونَ أَمْرَ جَالُوتَ فَقَالَ لَهُمْ مَا تُعَظِّمُونَ مِنْ أَمْرِهِ فَوَ اللَّهِ إِنْ عَایَنْتُهُ لَأَقْتُلَنَّهُ فَتَحَدَّثُوا بِخَبَرِهِ حَتَّی أُدْخِلَ عَلَی طَالُوتَ فَقَالَ لَهُ یَا فَتَی مَا عِنْدَکَ مِنَ الْقُوَّةِ وَ مَا جَرَّبْتَ مِنْ نَفْسِکَ قَالَ قَدْ کَانَ الْأَسَدُ یَعْدُو عَلَی الشَّاةِ مِنْ غَنَمِی فَأُدْرِکُهُ وَ آخُذُ بِرَأْسِهِ وَ أُقَلِّبُ لَحْیَهُ عَنْهَا (1)فَآخُذُهَا مِنْ فِیهِ وَ قَدْ کَانَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی طَالُوتَ أَنَّهُ لَا یَقْتُلُ جَالُوتَ إِلَّا مَنْ لَبِسَ دِرْعَکَ فَمَلَأَهَا فَدَعَا بِدِرْعِهِ فَلَبِسَهَا دَاوُدُ فَاسْتَوَتْ عَلَیْهِ فَرَاعَ ذَلِکَ طَالُوتَ (2)وَ مَنْ حَضَرَهُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَقْتُلَ جَالُوتَ بِهِ فَلَمَّا أَصْبَحُوا وَ الْتَقَی النَّاسُ قَالَ دَاوُدُ أَرُونِی جَالُوتَ فَلَمَّا رَآهُ أَخَذَ الْحَجَرَ فَرَمَاهُ بِهِ فَصَکَّ بِهِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَدَمَغَهُ وَ تَنَکَّسَ عَنْ دَابَّتِهِ فَقَالَ النَّاسُ قَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَ مَلَّکَهُ النَّاسُ (3)حَتَّی لَمْ یَکُنْ یُسْمَعُ لِطَالُوتَ ذِکْرٌ وَ اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَیْهِ الزَّبُورَ وَ عَلَّمَهُ صَنْعَةَ الْحَدِیدِ فَلَیَّنَهُ لَهُ وَ أَمَرَ الْجِبَالَ وَ الطَّیْرَ أَنْ تُسَبِّحَ مَعَهُ وَ أَعْطَاهُ صَوْتاً لَمْ یُسْمَعْ بِمِثْلِهِ حُسْناً وَ أُعْطِیَ قُوَّةً فِی الْعِبَادَةِ وَ أَقَامَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ نَبِیّاً ثُمَّ إِنَّ دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَرَادَ أَنْ یَسْتَخْلِفَ سُلَیْمَانَ عَلَیْهِ السَّلَامُ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَی إِلَیْهِ

ص: 446


1- فی المصدر: و أفک لحییه عنها. و هو الأصحّ. کما یأتی فی خبر الحلبیّ أیضا.
2- راعه الامر: أفزعه. أعجبه.
3- أی صیروه ملکا.

یَأْمُرُهُ بِذَلِکَ فَلَمَّا أَخْبَرَ بَنِی إِسْرَائِیلَ ضَجُّوا مِنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا یَسْتَخْلِفُ عَلَیْنَا حَدَثاً وَ فِینَا مَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْهُ فَدَعَا أَسْبَاطَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُمْ قَدْ بَلَغَتْنِی مَقَالَتُکُمْ فَأَرُونِی عِصِیَّکُمْ فَأَیُّ عَصًا أَثْمَرَتْ فَصَاحِبُهَا وَلِیُّ الْأَمْرِ بَعْدِی فَقَالُوا رَضِینَا وَ قَالَ لِیَکْتُبْ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ اسْمَهُ عَلَی عَصَاهُ فَکَتَبُوا ثُمَّ جَاءَ سُلَیْمَانُ بِعَصَاهُ فَکَتَبَ عَلَیْهَا اسْمَهُ ثُمَّ أُدْخِلَتْ بَیْتاً وَ أُغْلِقَ الْبَابُ وَ حَرَسَهُ رُءُوسُ أَسْبَاطِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمَّا أَصْبَحَ صَلَّی بِهِمُ الْغَدَاةَ ثُمَّ أَقْبَلَ فَفَتَحَ الْبَابَ فَأَخْرَجَ عِصِیَّهُمْ وَ قَدْ أَوْرَقَتْ عَصَا سُلَیْمَانَ وَ قَدْ أَثْمَرَتْ فَسَلَّمُوا ذَلِکَ لِدَاوُدَ فَاخْتَبَرَهُ بِحَضْرَةِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ أَیُّ شَیْ ءٍ أَبْرَدُ قَالَ عَفْوُ اللَّهِ عَنِ النَّاسِ وَ عَفْوُ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَنْ بَعْضٍ قَالَ یَا بُنَیَّ فَأَیُّ شَیْ ءٍ أَحْلَی قَالَ الْمَحَبَّةُ وَ هِیَ رَوْحُ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ فَافْتَرَّ دَاوُدُ ضَاحِکاً فَسَارَ بِهِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ هَذَا خَلِیفَتِی فِیکُمْ مِنْ بَعْدِی ثُمَّ أَخْفَی سُلَیْمَانُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرَهُ وَ تَزَوَّجَ بِامْرَأَةٍ وَ اسْتَتَرَ مِنْ شِیعَتِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَسْتَتِرَ ثُمَّ إِنَّ امْرَأَتَهُ قَالَتْ لَهُ ذَاتَ یَوْمٍ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَا أَکْمَلَ خِصَالُکَ وَ أَطْیَبَ رِیحُکَ وَ لَا أَعْلَمُ لَکَ خَصْلَةً أَکْرَهُهَا إِلَّا أَنَّکَ فِی مَئُونَةِ أَبِی فَلَوْ دَخَلْتَ السُّوقَ فَتَعَرَّضْتَ لِرِزْقِ اللَّهِ رَجَوْتُ أَنْ لَا یُخَیِّبَکَ فَقَالَ لَهَا سُلَیْمَانُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا عَمِلْتُ عَمَلًا قَطُّ وَ لَا أُحْسِنُهُ فَدَخَلَ السُّوقَ فَجَالَ یَوْمَهُ ذَلِکَ ثُمَّ رَجَعَ فَلَمْ یُصِبْ شَیْئاً فَقَالَ لَهَا مَا أَصَبْتُ شَیْئاً قَالَتْ لَا عَلَیْکَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْیَوْمَ کَانَ غَداً فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ خَرَجَ إِلَی السُّوقِ فَجَالَ فِیهِ فَلَمْ یَقْدِرْ عَلَی شَیْ ءٍ وَ رَجَعَ فَأَخْبَرَهَا فَقَالَتْ یَکُونُ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مَضَی حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاحِلِ الْبَحْرِ فَإِذَا هُوَ بِصَیَّادٍ فَقَالَ لَهُ هَلْ لَکَ أَنْ أُعِینَکَ وَ تُعْطِیَنَا شَیْئاً قَالَ نَعَمْ فَأَعَانَهُ فَلَمَّا فَرَغَ أَعْطَاهُ الصَّیَّادُ سَمَکَتَیْنِ فَأَخَذَهُمَا وَ حَمِدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ إِنَّهُ شَقَّ بَطْنَ إِحْدَاهُمَا فَإِذَا هُوَ بِخَاتَمٍ فِی بَطْنِهَا فَأَخَذَهُ فَصَیَّرَهُ فِی ثَوْبِهِ (1)وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَصْلَحَ السَّمَکَتَیْنِ وَ جَاءَ بِهِمَا إِلَی مَنْزِلِهِ وَ فَرِحَتِ امْرَأَتُهُ بِذَلِکَ وَ قَالَتْ لَهُ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَدْعُوَ أَبَوَیَّ حَتَّی یَعْلَمَا أَنَّکَ قَدْ کَسَبْتَ فَدَعَاهُمَا فَأَکَلَا مَعَهُ فَلَمَّا فَرَغُوا قَالَ لَهُمْ هَلْ تَعْرِفُونِّی قَالُوا لَا وَ اللَّهِ إِلَّا أَنَّا لَمْ نَرَ خَیْراً مِنْکَ (2)فَأَخْرَجَ خَاتَمَهُ فَلَبِسَهُ فَخَرَّ عَلَیْهِ الطَّیْرُ وَ الرِّیحُ وَ غَشِیَهُ

ص: 447


1- فی المصدر: فصره فی ثوبه و هو الأصحّ، و المعنی: فربطه فی ثوبه.
2- فی المصدر: لا و اللّه الا أنا لم نر الا خیرا منک.

الْمُلْکُ وَ حَمَلَ الْجَارِیَةَ وَ أَبَوَیْهَا إِلَی بِلَادِ إِصْطَخْرَ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ اسْتَبْشَرُوا بِهِ فَفَرَّجَ اللَّهُ عَنْهُمْ مَا کَانُوا فِیهِ مِنْ حَیْرَةِ غَیْبَتِهِ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ أَوْصَی إِلَی آصَفَ بْنِ بَرْخِیَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَلَمْ یَزَلْ بَیْنَهُمْ تَخْتَلِفُ إِلَیْهِ الشِّیعَةُ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ ثُمَّ غَیَّبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آصَفَ غَیْبَةً طَالَ أَمَدُهَا ثُمَّ ظَهَرَ لَهُمْ فَبَقِیَ بَیْنَ قَوْمِهِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ إِنَّهُ وَدَّعَهُمْ فَقَالُوا لَهُ أَیْنَ الْمُلْتَقَی قَالَ عَلَی الصِّرَاطِ وَ غَابَ عَنْهُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِغَیْبَتِهِ وَ تَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ بُخْتَنَصَّرُ فَجَعَلَ یَقْتُلُ مَنْ یَظْفَرُ بِهِ مِنْهُمْ وَ یَطْلُبُ مَنْ یَهْرُبُ وَ یَسْبِی ذَرَارِیَّهُمْ فَاصْطَفَی مِنَ السَّبْیِ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ یَهُودَا أَرْبَعَةَ نَفَرٍ فِیهِمْ دَانِیَالُ وَ اصْطَفَی مِنْ وُلْدِ هَارُونَ عُزَیْراً وَ هُمْ حِینَئِذٍ صِبْیَةٌ صِغَارٌ فَمَکَثُوا فِی یَدِهِ وَ بَنُو إِسْرَائِیلَ فِی الْعَذَابِ الْمُهِینِ وَ الْحُجَّةُ دَانِیَالُ أَسِیرٌ فِی یَدِ بُخْتُنَصَّرَ تِسْعِینَ سَنَةً فَلَمَّا عَرَفَ فَضْلَهُ وَ سَمِعَ أَنَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَنْتَظِرُونَ خُرُوجَهُ وَ یَرْجُونَ الْفَرَجَ فِی ظُهُورِهِ وَ عَلَی یَدِهِ أَمَرَ أَنْ یُجْعَلَ فِی جُبٍّ عَظِیمٍ وَاسِعٍ وَ یُجْعَلَ مَعَهُ الْأَسَدُ لِیَأْکُلَهُ فَلَمْ یَقْرَبْهُ وَ أُمِرَ أَنْ لَا یَطْعَمَ فَکَانَ اللَّهُ تَعَالَی یَأْتِیهِ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ عَلَی یَدِ نَبِیٍّ مِنْ أَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَکَانَ یَصُومُ دَانِیَالُ النَّهَارَ وَ یُفْطِرُ اللَّیْلَ (1)عَلَی مَا یُدْلَی إِلَیْهِ مِنَ الطَّعَامِ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی شِیعَتِهِ وَ قَوْمِهِ الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ وَ شَکَّ أَکْثَرُهُمْ فِی الدِّینِ لِطُولِ الْأَمَدِ فَلَمَّا تَنَاهَی الْبَلَاءُ بِدَانِیَالَ وَ بِقَوْمِهِ رَأَی بُخْتُنَصَّرَ فِی الْمَنَامِ کَأَنَّ مَلَائِکَةً مِنَ السَّمَاءِ قَدْ هَبَطَتْ إِلَی الْأَرْضِ أَفْوَاجاً إِلَی الْجُبِّ الَّذِی فِیهِ دَانِیَالُ مُسَلِّمِینَ عَلَیْهِ یُبَشِّرُونَهُ بِالْفَرَجِ فَلَمَّا أَصْبَحَ نَدِمَ عَلَی مَا أَتَی إِلَی دَانِیَالَ فَأَمَرَ أَنْ یُخْرَجَ مِنَ الْجُبِّ فَلَمَّا أُخْرِجَ اعْتَذَرَ إِلَیْهِ مِمَّا ارْتَکَبَ مِنْهُ مِنَ التَّعْذِیبِ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ النَّظَرَ فِی أُمُورِ مَمَالِکِهِ وَ الْقَضَاءَ بَیْنَ النَّاسِ فَظَهَرَ مَنْ کَانَ مُسْتَتِراً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ رَفَعُوا رُءُوسَهُمْ وَ اجْتَمَعُوا إِلَی دَانِیَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ مُوقِنِینَ بِالْفَرَجِ فَلَمْ یَلْبَثْ إِلَّا الْقَلِیلَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ حَتَّی مَضَی لِسَبِیلِهِ وَ أَفْضَی الْأَمْرُ بَعْدَهُ إِلَی عُزَیْرٍ وَ کَانُوا یَجْتَمِعُونَ إِلَیْهِ وَ یَأْنَسُونَ بِهِ وَ یَأْخُذُونَ عَنْهُ مَعَالِمَ دِینِهِمْ فَغَیَّبَ اللَّهُ عَنْهُمْ شَخْصَهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ وَ غَابَتِ الْحُجَجُ بَعْدَهُ وَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَتَّی وُلِدَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا عَلَیْهِمَا السَّلَامُ وَ تَرَعْرَعَ وَ ظَهَرَ وَ لَهُ سَبْعُ سِنِینَ فَقَامَ فِی النَّاسِ خَطِیباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ ذَکَّرَهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ وَ أَخْبَرَهُمْ أَنَ

ص: 448


1- فی المصدر: و یفطر باللیل.

مِحَنَ الصَّالِحِینَ إِنَّمَا کَانَتْ لِذُنُوبِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ وَ وَعَدَهُمُ الْفَرْجَ بِقِیَامِ الْمَسِیحِ بَعْدَ نَیِّفٍ (1)وَ عِشْرِینَ سَنَةً مِنْ هَذَا الْقَوْلِ فَلَمَّا وُلِدَ الْمَسِیحُ أَخْفَی اللَّهُ وِلَادَتَهُ وَ غَیَّبَ شَخْصَهُ لِأَنَّ مَرْیَمَ عَلَیْهَا السَّلَامُ لَمَّا حَمَلَتْهُ انْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا ثُمَّ إِنَّ زَکَرِیَّا وَ خَالَتَهَا أَقْبَلَا یَقُصَّانِ أَثَرَهَا حَتَّی هَجَمَا عَلَیْهَا وَ قَدْ وَضَعَتْ مَا فِی بَطْنِهَا وَ هِیَ تَقُولُ یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا فَأَطْلَقَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ لِسَانَهُ بِعُذْرِهَا وَ إِظْهَارِ حُجَّتِهَا فَلَمَّا ظَهَرَ اشْتَدَّتِ الْبَلْوَی وَ الطَّلَبُ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَکَبَّ الْجَبَابِرَةُ وَ الطَّوَاغِیتُ عَلَیْهِمْ حَتَّی کَانَ مِنْ أَمْرِ الْمَسِیحِ مَا قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ بِهِ وَ اسْتَتَرَ شَمْعُونُ بْنُ حَمُّونَ وَ الشِّیعَةُ حَتَّی أَفْضَی بِهِمُ الِاسْتِتَارُ إِلَی جَزِیرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ فَأَقَامُوا بِهَا فَفَجَّرَ لَهُمْ فِیهَا الْعُیُونَ الْعَذْبَةَ (2)وَ أَخْرَجَ لَهُمْ مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ جَعَلَ لَهُمْ فِیهَا الْمَاشِیَةَ وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ سَمَکَةً تُدْعَی الْقُمُدَّ (3)لَا لَحْمٌ لَهَا وَ لَا عَظْمٌ وَ إِنَّمَا هِیَ جِلْدٌ وَ دَمٌ فَخَرَجَتْ مِنَ الْبَحْرِ وَ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی النَّحْلِ أَنْ تَرْکَبَهَا فَرَکِبَتْهَا فَأَتَتِ النَّحْلُ إِلَی تِلْکَ الْجَزِیرَةِ وَ نَهَضَ النَّحْلُ وَ تَعَلَّقَ بِالشَّجَرِ فَعَرَشَ وَ بَنَی وَ کَثُرَ الْعَسَلُ وَ لَمْ یَکُونُوا یَفْقِدُونَ شَیْئاً مِنْ أَخْبَارِ الْمَسِیحِ عَلَیْهِ السَّلَامُ (4).

**[ترجمه]اکمال الدین: امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت می­کند که: یوشع بن نون بعد از حضرت موسی پیامبر بنی اسرائیل شد و بر اذیت ها و ضررها و تلاش ها و بلاهایی که پادشاهان ظالم بر آن ها می آوردند صبر کرد، تا این که سه نفر از آن پادشاهان ظالم رفتند و بعد از آن ها کار او قوت گرفت پس دو مرد از منافقان قوم موسی به همراه صفراء دختر شعیب و زن حضرت موسی با صد هزار نفر بر او خروج کردند، و با یوشع بن نون جنگیدند و یوشع بن نون آن ها را شکست داد و تعداد زیادی از آن ها را کشت و بقیه را باذن خداوند متعال شکست داد و صفراء دختر شعیب را اسیر کرد و به او گفت که در این دنیا از تو گذشتم تا این که در آخرت موسی پیامبر خدا را ببینم و از بدی هایی که از تو و قومت به من رسیده نزد او شکایت کنم. صفراء گفت: ای وای بر من. به خدا قسم اگر بهشت بر من مباح می شد و من جزء بهشتیان می شدم، خجالت می کشیدم که در آن با رسول خدا (موسی) ملاقات کنم، در حالی که پرده­اش را پاره کردم و بعد از او بر وصی او خروج کردم. جانشینان قوم بنی اسرائیل بعد از یوشع علیه السلام تا زمان داود علیه السلام به مدت چهارصد سال بر بنی اسرائیل مخفی بودند که یازده نفر بودند و قوم هر یک از آن ها در زمان خودش نزد تو رفت و آمد می­کردند و نشانه های دینشان را از او می گرفتند تا این که کار به آخرین آن ها رسید و از آنان غایب شد، سپس ظاهر شد و به آن ها به داود علیه السلام بشارت داد و خبر داد که داود همان کسی است که زمین را از وجود جالوت و سپاهیانش پاک می کند و پیروزی آن ها در ظهور داود است و آن ها منتظر ظهور داود بودند. هنگامی که زمان داود فرا رسید آن ها چهار برادر بودند که پدر بسیار پیری داشتند و داود ناشناس ترین و کوچکترین برادرانش بود. آنان نمی دانستند که او داود پیامبر منتظر است

ص: 445

و او همان کسی ا ست که زمین را از وجود جالوت و سپاهیانش پاک می کند. شیعه می­دانستند که او متولد شده و بزرگ شده است و او را می دیدند ولی نمی دانستند که او همان داود است. پس هنگامی که طالوت سپاهش را تقسیم کرد، داود و برادرانش و پدرش راهی شدند و داود از آن ها عقب افتاد و گفت: در این جا با من چکار دارند؟ و برادرانش و پدرش او را مسخره کردند و او را مشغول چراندن گله پدرش کردند. جنگ شدت گرفت و مردم دچار زحمت زیادی شدند. پدرش برگشت و به داود گفت: برای برادرانت غذا ببر تا با آن بر دشمنان قوی شوند. داود مردی کوتاه قد و کم مو بود و قلبی پاک و اخلاقی نیکو داشت. به سوی قومش رفت و سپاهیان قومش نزدیک همدیگر بودند و هر کدام از آن ها به مرکز آن برمی­گشت. داود بر سنگی گذر کرد و سنگ با صدایی بلند به او گفت: ای داود من را بگیر و با من جالوت را بکش، من فقط برای کشتن او خلق شده­ام. داود آن را برداشت و آن را در کیسه سنگ هایی که با آن ها گوسفندان را می­ زد گذاشت. هنگامی که نزدیک نیروها رفت شنید که آن ها کشتن جالوت را کاری بزرگ و غیر ممکن می دانستند. به آن ها گفت: چه چیزی را در مورد جالوت، بزرگ - دشوار - می­دانید؟ به خدا قسم که اگر او را ببینم به تاکید او را می­کشم. پس درباره حرف او سخن می­گفتند تا این که او را نزد طالوت بردند. طالوت به او گفت: ای جوان چه قدرتی داری و چگونه خودت را آزمایش کرده­ای؟ داود گفت: وقتی شیر بر گوسفندانم حمله می­کند شیر را دنبال می­کنم و سرش را می­گیرم و فک بالا و پایین آن را باز می­کنم و گوسفند را از دهانش می­گیرم. خداوند بر طالوت وحی کرد که کسی نمی تواند جالوت را بکشد مگر کسی که زره تو را بپوشد و در تن او اندازه باشد. دستور داد که زره او را بیاورند و داود آن را پوشید و اندازه اش بود و طالوت و آن گروه از بنی اسرائیل که آن جا بودند از آن تعجب کردند و خوشحال شدند. طالوت گفت: ان شاء الله که با آن جالوت را می­کشد. هنگامی که صبح شد و با مردم برخورد کرد، داود فرمود: جالوت را به من نشان دهید، هنگامی که او را دید سنگ را به سوی او پرتاب کرد و با آن بین چشمانش و مغزش را هدف کرد و به آن جا زد و از پشت حیوانی که بر آن سوار بود افتاد. مردم فریاد زدند: داود جالوت را کشت. هنگامی که طالوت فوت کرد، مردم او را پادشاه بنی اسرائیل کردند. و بنی اسرائیل بر گرد او جمع شدند و خداوند متعال زبور را بر او نازل کرد و صنعت آهن و نرم کردن آن را به او نشان داد. و به کوه ها و پرندگان دستور داد که همراه او خداوند را تسبیح کنند و خداوند صدای زیبا را به او عطا کرد که به مانند آن صدا نشنیده بودند و به او قدرت عبادت داد و پیامبر قوم بنی اسرائیل شد.

سپس داود خواست که سلیمان را جانشین خود بکند چون خداوند آن را به او دستور داده بود.

ص: 446

هنگامی که بنی اسرائیل این خبر را شنیدند اعتراض کردند که آیا جوانی را جانشین خود می­کنی در حال که بزرگتر از او در بین ما هست. پس بزرگان بنی اسرائیل را فراخواند و به آن ها گفت: سخنانتان به من رسید، عصاهایتان را نشانم دهید. عصای هر کدام از شما میوه داد، صاحب آن عصا جانشین من می شود. گفتند که قبول می کنیم. و گفت: هر کس اسمش را بر عصایش بنویسد و آن ها نوشتند، سپس سلیمان علیه السلام عصایش را آورد و اسمش را بر عصا نوشت. سپس عصاها را در یک خانه گذاشتند و در آن خانه را قفل کردند و بزرگان بنی اسرائیل خودشان از آن خانه نگهبانی می کردند، حضرت داود فردای آن روز، نماز ظهر را با آن ها خواند. سپس آمد و در را باز کرد و عصاها را بیرون آورد که عصای سلیمان برگ در آورده بود و میوه داده بود. عصای سلیمان را به داود دادند و در حضور بنی اسرائیل او را امتحان کرد. و به او گفت: ای پسرم چه چیزی به انسان احساس آرامش می دهد؟ جواب داد گذشت خداوند از بندگانش و گذشت مردم از همدیگر. داوود پرسید: چه چیزی زیباترین است؟ جواب داد: مهربانی و آن روح خداوند در بندگانش است. داود با یک لبخند از او خوشنود شد و او را به بین مردم برد و گفت: سلیمان بعد از من، جانشین من است. سپس سلیمان بعد از آن؛ کارهایش را از مردم مخفی نگه داشت و با یک زنی ازدواج کرد و تا آن زمانی که خداوند مقدر کرده بود از پیروانش پنهان شد. یک روز همسرش به او گفت: فدای شما بشوم اخلاقت چقدر نیکو است و بویت چقدر خوش است و از هیچ رفتارت بدم نمی آید جز این که یک خصلت داری که من از آن خوشم نمی آید و آن این است که هنوز تحت سرپرستی پدرت هستی، اگر به بازار بروی و دنبال کسب روزی باشی امید دارم که خداوند تو را ناامید نمی کند. سلیمان گفت: به خدا قسم که من تا کنون کاری را انجام نداده­ام و کاری را درست بلد نیستم. پس به بازار رفت و تمام روز در بازار گشت و سپس به خانه برگشت در حالی که چیزی به دست نیاورده بود، به زنش گفت چیزی به دست نیاوردم. زنش گفت: مشکلی ندارد اگر امروز چیزی به دست نیاوردی، فردا به دست می آوری. فردای آن روز هم به بازار رفت و در بازار گشت و چیزی به دست نیاورد و به زنش این خبر را داد. زنش گفت: انشاء الله فردا به دست می آوری. در روز سوم از بازار گذشت تا به ساحل دریا رسید و در آن جا با یک ماهیگیر برخورد کرد. به ماهیگیر گفت: آیا می­خواهی که در کارت به تو کمک کنم و در آخر سهمی به من بدهی؟ ماهیگیر گفت: بله. سلیمان به ماهیگیر کمک کرد و هنگامی که کار تمام شد به او دو ماهی داد. سلیمان آن ها را گرفت و خدا را شکر کرد. سپس وقتی شکم یکی از ماهی ها را پاره کرد ناگهان یک انگشتری در شکمش پیدا کرد. آن را برداشت و آن را به لباسش بست و خدا را شکر کرد و شکم ماهی ها را درست کرد و آن ها را به خانه برد. زنش به خاطر آن ها خوشحال شد و گفت: من می خواهم که پدر و مادرم را دعوت کنم تا بدانند که تو خودت چیزی به دست آوردی، آن ها را دعوت کرد و با هم دو ماهی را خوردند. بعد از غذا سلیمان به آن ها گفت: آیا مرا به خوبی می شناسید؟ گفتند: به خدا قسم نه، ولی جز خوبی چیزی از تو ندیدیم. پس انگشتر را در آورد و آن را در انگشتش کرد. پس پرندگان و باد برای او سجده کردند و پادشاه نزد او آمد.

ص: 447

و همسر و پدر و مادر همسرش را با خود به شهر اصطخر برد. آن جا پیروانش نزد او تجمع کردند و مردم را به آمدن او بشارت دادند و خداوند با آمدن او فرج و پیروزی را که در زمان غیبتش از آن محروم بودند برای آن ها آورد. در هنگام مرگش باذن خداوند آصف بن برخیا را به جانشینی خود انتخاب کرد. پس همیشه پیروانش نزد او رفت و آمد داشتند و نشانه های دینشان را از او می­گرفتند. سپس خداوند به مدت طولانی آصف را نیز از آن ها پنهان کرد. سپس بر ایشان ظهور کرد و همان اندازه که خدا خواست در بین آنان ناند و سپس او با آن ها خداحافظی کرد. به او گفتند: کجا همدیگر را ببینیم؟ فرمود: بر پل صراط و تا آن زمان که خداوند اراده کرده بود از آن ها پنهان شد. با غیبت او بدبختی در بین بنی اسرائیل زیاد شد، و بخت نصر بر آن ها غلبه کرد و هر کسی از آنان را که به دست می­آورد می کشت و هر کس را که فرار می کرد دنبال می­کرد و خانواده های آن ها را به اسارت می گرفت و از بین اسیران از خانواده یهودا چهار نفر را انتخاب کرد که یکی از آن ها دانیال بود، و از فرزندان هارون عُزیر را انتخاب کرد، و آن ها در آن زمان خردسال بودند و آن ها در نزد بخت نصر بودند و بنی اسرائیل در عذابی سخت به سر می بردند. و حجت آن ها، دانیال نود سال در نزد بخت نصر اسیر بود. هنگامی که بزرگی و فضیلت او را شناخت و شنید که بنی اسرائیل منتظر خروج او هستند و به پیروزی و فرج و گشایش به دست او در هنگام ظهور او امیدوار هستند دستور داد که او را در یک چاه بزرگ و پهنی با یک شیر بگذارند تا شیر او را بخورد، ولی شیر به او نزدیک نشد. پس دستور داد که به او غذا ندهند، خداوند به دست یکی از پیامبران بنی اسرائیل برای او غذا و نوشیدنی می فرستاد. دانیال روز را روزه می گرفت و در شب با غذایی که برایش می آوردند افطار می­کرد. بدبختی و مصیبت در بین پیروان و قوم منتظر ظهورش شدت گرفت و بیشتر آن ها به خاطر طولانی بودن غیبتش به دین شک کردند. هنگامی که بلای دانیال و بدبختی قومش به نهایت رسید بخت نصر در خواب دید که ملائکه گروه گروه بر روی آن چاهی که دانیال در آن است فرود می آیند و به او سلام می کنند و به او بشارت پیروزی می دهند، وقتی بیدار شد به خاطر آن چه که بر سر دانیال آورده بود پشیمان شد و دستور داد که او را از چاه بیرون بیاورند و هنگامی که او را آزاد کردند بخت نصر از او به خاطر شکنجه هایی که به او داده بود، معذرت خواهی کرد. سپس مسئولیت تدبیر در امور مملکت و قضاوت در بین مردم را به او واگذار کرد. و آن دسته از مردم بنی اسرائیل که خودشان را مخفی کرده بودند، بیرون آمدند و سرهایشان را بالا گرفتند و در اطراف دانیال جمع شدند در حالی که به فرج و موفقیت امید داشتند و در زمان مرگ دانیال فقط تعداد کمی از مردان در ایمان خود باقی مانده بودند و بعد از مرگ خود امور را به عزیر واگذار کرد. مردم در اطراف او جمع شدند و با او انس گرفتند و نشانه های دینشان را از او می گرفتند، خداوند به مدت صد سال فرستاده اش را از مردم پنهان کرد سپس دوباره او را بین آن ها فرستاد و حجت های بعد از او غایب شدند و بدبختی در بین قوم بنی اسراییل شدت گرفت تا این که حضرت یحیی پسر حضرت ذکریا متولد شد و بزرگ شد و در حالی که فقط هفت سال سن داشت در بین آن ها ظهور کرد و به سخنرانی و ستایش خداوند پرداخت و ایام الله را به یاد مردم آورد و به آن ها گفت که

ص: 448

رنج و ناراحتی انسان های صالح فقط به خاطر گناهان قوم بنی اسراییل است و عاقبت نیکو فقط برای انسان های با تقوا است و به آن ها وعده داد که بیست و چند سال بعد از این سخن، حضرت عیسی مسیح ظهور می­کند. هنگامی که عیسی متولد شد خداوند ولادتش را مخفی کرد و شخص او را غایب کرد چون مریم هنگام وضع حمل به یک مکان دور و خلوت رفته بود.

زکریا و خاله­ مریم به دنبال جای پای او رفتند تا او را پیدا کردند و او در آن وقت وضع حمل کرده بود و با خودش می گفت: «یا لیتنی متّ قبل هذا و کنت نسیا منسیّا» و خداوند زبان عیسی را برای عذر مریم و آشکار کردن حجت او گویا کرد. هنگامی که او ظهور کرد بدبختی و مصیبت و فقر در بین بنی اسراییل شدت گرفته بود و پادشاهان ظالم و ستمگر بر آنان چیره شده بودند تا زمانی که آن چه خداوند در باره مسیح خبر داد اتفاق افتاد. شمعون بن حمون و پیروانش پنهان شدند تا این که این استتار، آن ها را به جزیره­ای از جزیره­های دریا رساند و در آن جزیره ساکن شدند و چشمه های آب گوارا برای آن ها شکافته شد و از هر نوع میوه برایشان از دل زمین بیرون آورده شد و برای آن ها حیوانات اهلی قرار داد و نوعی ماهی فرستاد که به آن «قمد» می گفتند که گوشت و استخوان نداشت فقط از پوست و خون بود. آن ماهی از دریا بیرون آمد و خداوند به زنبور دستور داد که بر آن سوار شود، و زنبور نیز سوار شد و ماهی آن را به جزیره برد و شروع به عسل سازی کرد، به درختان آویزان می شد و کندو درست می کرد به طوری که در آن جزیره عسل فروان شد و همچنین اخبار و حرفها در مورد عیسی به آن ها می­رسید و بی خبر نمی ماندند. - . کمال الدین : 92 - 95 -

**[ترجمه]

بیان

قد مضی صدر الخبر فی باب وفاة موسی علیه السلام و قال الفیروزآبادی دمغه کمنعه و نصره شجه حتی بلغت الشجة الدماغ و قال افتر ضحک ضحکا حسنا و قال عرش بالمکان أقام.

**[ترجمه]بخش اول این روایت در باب وفات موسی قبلا ذکر شد. فیروزآبادی می گوید: دمغه بر وزن منعه و نصره: یعنی آن را زخمی کرد تا این که زخم به مغزش رسید. و می­گوید که إفترّ یعنی: خنده­ ملیحی کرد و عرش بالمکان یعنی در جایی اقامت گزید.

**[ترجمه]

«11

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ وَ کَانَ الْمَلِکُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ هُوَ الَّذِی یَسِیرُ بِالجُنُودِ وَ النَّبِیُّ یُقِیمُ لَهُ أَمْرَهُ وَ یُنَبِّئُهُ الْخَیْرَ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ (5)فَلَمَّا قَالُوا ذَلِکَ لِنَبِیِّهِمْ قَالَ لَهُمْ إِنَّهُ لَیْسَ عِنْدَکُمْ وَفَاءٌ وَ لَا صِدْقٌ وَ لَا رَغْبَةٌ فِی الْجِهَادِ فَقَالُوا

ص: 449


1- النیف بتشدید الیاء و سکونها: کل ما زاد علی العقد إلی أن یبلغ العقد الثانی.
2- فی المصدر: ففجر اللّه لهم و أخرج لهم فیها العیون العذبة.
3- هکذا فی نسخ و فی المصدر، و فی نسخة: القمل. و لم نعرفه.
4- کمال الدین: 92- 95.
5- فی نسخة: و ینبئه بأن الخیر من عند ربّه.

إِنْ کَتَبَ اللَّهُ الْجِهَادَ فَإِذَا أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَ أَبْنَائِنَا فَلَا بُدَّ لَنَا مِنَ الْجِهَادِ وَ نُطِیعُ رَبَّنَا فِی جِهَادِ عَدُوِّنَا قَالَ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً فَقَالَتْ عُظَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مَا شَأْنُ طَالُوتَ یَمْلِکُ عَلَیْنَا وَ لَیْسَ فِی بَیْتِ النُّبُوَّةِ وَ الْمَمْلَکَةِ وَ قَدْ عَرَفْتَ أَنَّ النُّبُوَّةَ وَ الْمَمْلَکَةَ فِی اللَّاوَی (1)وَ یَهُودَا وَ طَالُوتُ مِنْ سِبْطِ بِنْیَامِینَ (2)بْنِ یَعْقُوبَ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ الْمُلْکُ بِیَدِ اللَّهِ یَجْعَلُهُ حَیْثُ یَشَاءُ لَیْسَ لَکُمْ أَنْ تَخَیَّرُوا (3)فَإِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ وَ هُوَ الَّذِی کُنْتُمْ تَهْزِمُونَ بِهِ مَنْ لَقِیتُمْ فَقَالُوا إِنْ جَاءَ التَّابُوتُ رَضِینَا وَ سَلَّمْنَا (4).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام در مورد این آیه فرمود: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلإِ مِن بَنِی إِسْرَائِیلَ مِن بَعْدِ مُوسَی إِذْ قَالُواْ لِنَبِیٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ » پادشاه در آن زمان سپاه را به پیش می­برد و پیامبر کارش را استوار می­کرد و خیر و برکت نزد خداوند را به او خبر می­داد. وقتی این را به پیامبرشان گفتند به آن ها گفت: شما وفاداری و صداقت و تمایل به جهاد ندارید. آن ها گفتند

ص: 449

اگر خداوند جهاد را بر ما واجب کند و ما را از وطنمان و خانواده­ بیرون کنند بر ما واجب است که جهاد کنیم و در جهاد با دشمنان از دستور خدا پیروی کنیم. فرمود: «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا» بزرگان بنی اسراییل گفتند: چرا باید طالوت پادشاه ما باشد در حالی که نه از خانواده پیامبران است و نه از خانواده پادشاهان؟ و تو دانستی که پیامبری و پادشاهی در نسل لاوی و یهود است ولی طالوت از نوادگان ابن یامین پسر یعقوب است. به آن ها گفت: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ» و پادشاهی به دست خداست و به هر کس که بخواهد عطا می کند، انتخاب آن به دست شما نیست و نشانه پادشاهی او آن است که صندوق حضرت موسی از جانب خدا نزد شما بیاید در حالی که ملائکه آن را حمل کنند که سکینه از سوی پروردگارتان و بقیه در آن باشد؛ و صندوق همان است که به کمک او دشمنانتان را شکست می­دهید. آن ها گفتند: اگر صندوق بیاید راضی می­شویم و تسلیم می­شویم. - . تفسیر العیاشی . نسخه خطی و همچنین البحرانی آن را در تفسیر البرهان آورده است 2 : 236 و 237 -

**[ترجمه]

«12

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی قَوْلِ اللَّهِ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ قَالَ رَضْرَاضُ (5)الْأَلْوَاحِ فِیهَا الْعِلْمُ وَ الْحِکْمَةُ الْعِلْمُ جَاءَ مِنَ السَّمَاءِ فَکُتِبَ فِی الْأَلْوَاحِ وَ جُعِلَ فِی التَّابُوتِ (6).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام باقر علیه السلام در مورد آیه «یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ » فرمود: تکه های الواح هستند که در آن ها علم و حکمت است، علم از آسمان آمد و بر روی آن لوح ها نوشته شد و در صندوق قرار داده شد. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی و همچنین کلینی آن را در کتابش آن طور که در روایت شماره سه ذکر کردیم آورده است -

**[ترجمه]

«13

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی الْمُحَسِّنِ (7)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ فَقَالَ ذُرِّیَّةُ الْأَنْبِیَاءِ (8).

**[ترجمه]از امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ» پرسیدند. ایشان فرمود: آن نسل پیامبران است. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«14

-شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَمِعْتُهُ وَ هُوَ یَقُولُ لِلْحَسَنِ (9)أَیُّ شَیْ ءٍ السَّکِینَةُ عِنْدَکُمْ وَ قَرَأَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ فَقَالَ

ص: 450


1- هکذا فی النسخ، و فی البرهان: فی آل لاوی و هو الصحیح.
2- هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی البرهان: بنیامین.
3- فی البرهان: أن تختاروا.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و أخرجه البحرانیّ و ما یأتی بعده فی تفسیره البرهان 2: 236 و 237.
5- فی البرهان: رضراض.
6- تفسیر العیّاشیّ مخطوط. و رواه الکلینی کما تقدم تحت رقم 3.
7- فی نسخة و فی البرهان أبی الحسن، و قد نص المصنّف قبل ذلک علی أنّه أبو المحسن.
8- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
9- الظاهر هو الحسن بن خالد أو الحسین بن خالد الذی تقدم فی الحدیث الرابع عن تفسیر القمّیّ، و ذکرنا هناک ما هو المختار راجع.

لَهُ الْحَسَنُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا أَدْرِی فَأَیُّ شَیْ ءٍ هُوَ قَالَ رِیحٌ تَخْرُجُ مِنَ الْجَنَّةِ طَیِّبَةٌ لَهَا صُورَةٌ کَصُورَةِ وَجْهِ الْإِنْسَانِ (1)قَالَ فَیَکُونُ مَعَ الْأَنْبِیَاءِ (2)فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ أَسْبَاطٍ تَنْزِلُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ فَقَالَ تَنْزِلُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ قَالَ وَ هِیَ الَّتِی نَزَلَتْ عَلَی إِبْرَاهِیمَ عَلَیْهِ السَّلَامُ حَیْثُ بَنَی الْکَعْبَةَ فَجَعَلَتْ تَأْخُذُ کَذَا وَ کَذَا وَ یَبْنِی الْأَسَاسَ عَلَیْهَا فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ قَوْلُ اللَّهِ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ قَالَ هِیَ مِنْ هَذَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْحَسَنِ فَقَالَ أَیُّ شَیْ ءٍ التَّابُوتُ فِیکُمْ فَقَالَ السِّلَاحُ فَقَالَ نَعَمْ هُوَ تَابُوتُکُمْ فَقَالَ فَأَیُّ شَیْ ءٍ فِی التَّابُوتِ الَّذِی کَانَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ کَانَ فِیهِ أَلْوَاحُ مُوسَی الَّتِی تَکَسَّرَتْ وَ الطَّشْتُ الَّتِی یُغْسَلُ فِیهَا قُلُوبُ الْأَنْبِیَاءِ (3).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: عباس بن هلال از امام رضا علیه السلام روایت می کند: که شنیدم ایشان به حسن می فرمود: سکینه در نزد شما چیست؟ و این آیه را تلاوت کرد: «فأنزل الله سکینته علی رسوله»

ص: 450

حسن به ایشان گفت: فدای شما شوم، من نمی دانم آن چیست؟ حضرت فرمود: بادی است که از بهشت خارج می شود و خوشبوست و صورتی مانند صورت انسان دارد. فرمود: و همراه پیامبران است. علی بن اسباط به ایشان گفت: بر پیامبران و جانشینان هم نازل می­شود؟ فرمود: بر پیامبران نازل می­شود. فرمود: همان است که بر ابراهیم علیه السلام زمانی که کعبه را بنا نهاد فرود آمد پس شروع کرد به این که فلان و فلان را بگیرد و بنای کعبه را بر اساس آن بنا کرد. محمد بن علی به او گفت: کلام خدا «فیه سکینه من ربکم» فرمود: آن از این است. سپس رو به حسن کرد و فرمود: صندوق در نزد شما چیست؟ گفت: سلاح است، گفت: بله، آن صندوق شماست. گفت در آن صندوق که در نزد بنی اسرائیل بود چه چیزی بود؟ گفت: لوح های شکسته حضرت موسی و تشتی که در آن دلهای پیامبران را شسته می­شد. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«15

-ل، الخصال ع، علل الشرائع ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام سَأَلَ الشَّامِیُّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ عَنْ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ الَّذِی یَتَطَیَّرُ مِنْهُ فَقَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ آخِرُ أَرْبِعَاءَ فِی الشَّهْرِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ أَخَذَتِ الْعَمَالِیقُ التَّابُوتَ (4).

**[ترجمه]خصال، علل الشرائع، عیون اخبار الرضا: مردی شامی از امام علی علیه السلام درباره روز چهاشنبه که به آن فال بد می­زدند، پرسید. امام علی علیه السلام فرمود: آن آخرین چهارشنبه ماه است - و حدیث را ادامه داد تا رسید به این که فرمود: - در روز چهارشنبه بود که عمالقه، صندوق را گرفتند. - . الخصال 2 : 28 و 29 علل الشرائع : 199

عیون الاخبار : 137 -

**[ترجمه]

«16

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ قَالَ: کَانَ دَاوُدُ وَ أَخُوهُ لَهُ أَرْبَعَةٌ وَ مَعَهُمْ أَبُوهُمْ شَیْخٌ کَبِیرٌ وَ تَخَلَّفَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ فِی غَنَمٍ لِأَبِیهِ فَفَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ فَدَعَا أَبُو دَاوُدَ دَاوُدَ وَ هُوَ أَصْغَرُهُمْ فَقَالَ یَا بُنَیَّ اذْهَبْ إِلَی إِخْوَتِکَ بِهَذَا الَّذِی قَدْ صَنَعْنَاهُ لَهُمْ یَتَقَوَّوْنَ بِهِ عَلَی عَدُوِّهِمْ وَ کَانَ رَجُلًا قَصِیراً أَزْرَقَ قَلِیلَ الشَّعْرِ طَاهِرَ الْقَلْبِ فَخَرَجَ وَ قَدْ تَقَارَبَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ (5).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: امام صادق علیه السلام فرمود: داود و چهار برادرش همراه پدر پیرشان - راهی جنگ شدند - و داود برای چرای گوسفندان پدرش آن جا ماند. طالوت سپاهش را تقسیم کرد و پدر داوود او را که کوچکترین پسرانش بود، فراخواند و به او گفت: پسرم این غذایی را که برای برادرانت درست کردم برای آن ها ببر تا با آن بر دشمن خود قوی شوند و داود مرد کوتاه قامت و تیره رنگ و کم مو بود و دلی پاک داشت، سپس به سوی قومش رفت و نیروها به همدیگر نزدیک شده بودند. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی -

**[ترجمه]

«17

-شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فَمَرَّ دَاوُدُ عَلَی الْحَجَرِ (6)فَقَالَ الْحَجَرُ یَا دَاوُدُ خُذْنِی فَاقْتُلْ بِی جَالُوتَ فَإِنِّی إِنَّمَا خُلِقْتُ لِقَتْلِهِ فَأَخَذَهُ فَوَضَعَهُ

ص: 451


1- فی الحدیث المتقدم: لها وجه کوجه الإنسان.
2- فی البرهان: فتکون مع الأنبیاء.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- الخصال 2: 28 و 29، علل الشرائع: 199، عیون الأخبار: 137.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط، و قد ذکره البحرانیّ فی البرهان و فیه بعد ذلک: فذکر عن أبی بصیر قال: سمعته یقول. ثم ساق الحدیث الآتی.
6- فی البرهان: فمر داود علی حجر.

فِی مِخْلَاتِهِ الَّتِی تَکُونُ فِیهَا حِجَارَتُهُ الَّتِی کَانَ یَرْمِی بِهَا عَنْ غَنَمِهِ بِمِقْذَافِهِ (1)فَلَمَّا دَخَلَ الْعَسْکَرَ سَمِعَهُمْ یَتَعَظَّمُونَ أَمْرَ جَالُوتَ فَقَالَ لَهُمْ دَاوُدُ مَا تُعَظِّمُونَ مِنْ أَمْرِهِ فَوَ اللَّهِ لَئِنْ عَایَنْتُهُ لَأَقْتُلَنَّهُ فَتَحَدَّثُوا بِخَبَرِهِ حَتَّی أُدْخِلَ عَلَی طَالُوتَ فَقَالَ یَا فَتَی وَ مَا عِنْدَکَ مِنَ الْقُوَّةِ وَ مَا جَرَّبْتَ مِنْ نَفْسِکَ قَالَ کَانَ الْأَسَدُ یَعْدُو عَلَی الشَّاةِ مِنْ غَنَمٍ فَأُدْرِکُهُ فَآخُذُهُ بِرَأْسِهِ فَأَفُکُّ لِحْیَتَهُ (2)عَنْهَا فَآخُذُهَا مِنْ فِیهِ قَالَ فَقَالَ ادْعُ لِی بِدِرْعٍ سَابِغَةٍ قَالَ فَأُتِیَ بِدِرْعٍ فَقَذَفَهَا فِی عُنُقِهِ فَتَمَلَّأَ مِنْهَا حَتَّی رَاعَ طَالُوتَ وَ مَنْ حَضَرَهُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ طَالُوتُ وَ اللَّهِ لَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَقْتُلَهُ بِهِ قَالَ فَلَمَّا أَنْ أَصْبَحُوا وَ رَجَعُوا إِلَی طَالُوتَ وَ الْتَقَی النَّاسُ قَالَ دَاوُدُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَرُونِی جَالُوتَ فَلَمَّا رَآهُ أَخَذَ الْحَجَرَ فَجَعَلَهُ فِی مِقْذَافِهِ فَرَمَاهُ فَصَکَّ بِهِ بَیْنَ عَیْنَیْهِ فَدَمَغَهُ وَ نَکَسَ عَنْ دَابَّتِهِ وَ قَالَ النَّاسُ قَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَ مَلَّکَهُ النَّاسُ حَتَّی لَمْ یَکُنْ یُسْمَعُ لِطَالُوتَ ذِکْرٌ وَ اجْتَمَعَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ عَلَی دَاوُدَ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ الزَّبُورَ وَ عَلَّمَهُ صَنْعَةَ الْحَدِیدِ فَلَیَّنَهُ لَهُ وَ أَمَرَ الْجِبَالَ وَ الطَّیْرَ یُسَبِّحْنَ مَعَهُ قَالَ وَ لَمْ یُعْطَ أَحَدٌ مِثْلَ صَوْتِهِ فَأَقَامَ دَاوُدُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ مُسْتَخْفِیاً وَ أُعْطِیَ قُوَّةً فِی عِبَادَتِهِ (3).

أقول: قال صاحب الکامل لما انقطع إلیاس عن بنی إسرائیل بعث الله الیسع فکان فیهم ما شاء الله ثم قبضه الله و عظمت فیهم الأحداث و عندهم التابوت یتوارثونه فیه السکینة وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ (4)آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ فکانوا لا یلقاهم عدو فیقدمون التابوت إلا هزم الله العدو و کانت السکینة شبه رأس هر فإذا صرخت فی التابوت بصراخ هر أیقنوا بالنصر و جاءهم الفتح ثم خلف فیهم ملک یقال له إیلاف و کان الله یمنعهم و یحمیهم فلما عظمت أحداثهم نزل بهم عدو فخرجوا إلیه و أخرجوا التابوت فاقتتلوا فغلبهم عدوهم علی التابوت و أخذه منهم و انهزموا فلما علم ملکهم أن التابوت أخذ مات کمدا (5)و دخل العدو أرضهم و نهب و سبی و عاد فمکثوا علی اضطراب

ص: 452


1- المقذاف: آلة ترمی بها.
2- الصحیح کما فی البرهان: افک لحییه عنها.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط و أخرجه البحرانیّ و ما تقدم فی تفسیر البرهان 2: 237 و 238.
4- فی نسختین: و فیه ما ترک.
5- فی نسختین: مات تحسرا. و الکمد: الحزن و الغم الشدید.

من أمرهم و اختلاف و کانوا یتمادون أحیانا فی غیهم فیسلط الله علیهم من ینتقم به منهم فإذا رجعوا إلی التوبة کفی الله (1)عنهم شر عدوهم فکان هذا حالهم من لدن توفی یوشع بن نون إلی أن بعث الله إشمویل و ملکهم طالوت و رد علیهم التابوت و کانت مدة ما بین وفاة یوشع إلی أن رجعت النبوة إلی إشمویل أربعمائة سنة و ستین سنة و کان من خبر إشمویل (2)أن بنی إسرائیل لما طال علیهم البلاء و طمع فیهم الأعداء و أخذ التابوت عنهم فصاروا بعده لا یلقون ملکا إلا خائفین فقصدهم جالوت ملک الکنعانیین و کان ملکه ما بین مصر و فلسطین فظفر بهم و ضرب علیهم الجزیة و أخذ منهم التوراة فدعوا الله أن یبعث لهم نبیا یقاتلون معه و کان سبط النبوة هلکوا فلم یبق منهم غیر امرأة حبلی فحبسوها فی بیت رهبة أن تلد (3)جاریة فتبدلها بغلام لما تری من رغبة بنی إسرائیل فی ولدها فولدت غلاما سمته إشمویل و معناه سمع الله دعائی و سبب هذه التسمیة أنها کانت عاقرا و کان لزوجها امرأة أخری قد ولدت له عشرة أولاد فبغت علیها بکثرة أولادها فانکسرت العجوز و دعت الله أن یرزقها ولدا فرحم الله تعالی انکسارها و حاضت لوقتها و قربت زوجها فحملت (4)فلما انقضت مدة الحمل ولدت غلاما فسمته إشمویل فلما کبر أسلمته فی بیت المقدس یتعلم التوراة و کفله شیخ من علمائهم و تبناه (5)فلما بلغ أن یبعثه الله نبیا أتاه جبرئیل و هو یصلی فناداه بصوت یشبه صوت الشیخ فجاء إلیه فقال ما ترید فکره أن یقول لم أدع فیفزع فقال ارجع و نم (6)فعاد جبرئیل لمثلها فجاء إلی الشیخ فقال له ما ترید فقال یا بنی عد و إذا دعوتک فلا تجبنی فلما کانت الثالثة ظهر له جبرئیل علیه السلام و أمره بإنذار قومه و أعلمه أن الله بعثه رسولا فدعاهم فکذبوه ثم أطاعوه فأقام یدبر أمرهم عشر سنین و قیل أربعین سنة و کانت العمالقة مع ملکهم

ص: 453


1- فی المصدر: کف اللّه.
2- فی المصدر: اشمویل بن بالی.
3- فی المصدر: خیفة أن تلد.
4- فی المصدر: و قرب منها زوجها فحملت.
5- أی اتخذه ابنا.
6- فی المصدر: فکره أن یقول لم أدعک فیفزع، فقال: ارجع فنم. فرجع فعاد جبرئیل.

جالوت قد عظمت نکایتهم (1)فی بنی إسرائیل حتی کادوا یهلکونهم فلما رأی بنو إسرائیل ذلک قالوا ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إلی قوله وَ أَبْنائِنا فدعا الله فأرسل إلیه عصا و قرنا (2)فیه دهن و قیل له إن صاحبکم طوله طول هذه العصا فإذا دخل علیک رجل فنش الدهن الذی فی القرن فهو ملک بنی إسرائیل فادهن رأسه به و ملکه علیهم فقاسوا أنفسهم بالعصا فلم یکونوا مثلها و قیل کان طالوت دباغا و قیل کان سقاء یستقی الماء و یبیعه فضل حماره فانطلق یطلبه فلما اجتاز بالمکان الذی فیه إشمویل دخل یسأله أن یدعو له لیرد الله حماره فلما دخل نش الدهن فقاسوه بالعصا فکان مثلها فقال لهم نبیهم إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً (3)فقالوا له ما کنت قط أکذب منک الساعة و نحن من سبط الملک (4)وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ فنتبعه فقال إشمویل إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ فقالوا إن کنت صادقا فأت بآیة فقال إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ الآیة فحملته الملائکة (5)و أتت به إلی طالوت نهارا بین السماء و الأرض و الناس ینظرون فأخرجه طالوت إلیهم فأقروا بملکه ساخطین و خرجوا معه کارهین و هم ثمانون ألفا فلما خرجوا قال لهم طالوت إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی و هو نهر فلسطین و قیل هو الأردن فشربوا منه إلا قلیلا و هم أربعة آلاف فمن شرب منه عطش و من لم یشرب منه إلا غرفة روی فلما جاوزه هو و الذین آمنوا معه لقیهم جالوت و کان ذا بأس شدید فلما رأوه رجع أکثرهم و قالوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ و لم یبق معه غیر ثلاثمائة و بضعة عشر رجلا عدة أهل بدر فلما رجع من رجع قالوا کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ

ص: 454


1- النکایة: القهر بالقتل و الجرح.
2- القرن بالتحریک: الجعبة.
3- فی المصدر هنا زیادة و هی هذه: و هو بالسریانیة شاول بن قیس بن أنمار بن ضرار بن یحرف بن یفتح بن أیش بن بنیامین بن یعقوب بن إسحاق.
4- فی المصدر: و نحن من سبط المملکة.
5- فی المصدر هنا زیادة و هی هذه: و السکینة رأس هر، و قیل: طشت من ذهب یغسل فیها قلوب الأنبیاء، و قیل غیر ذلک، و فیه الالواح و هی من در و یاقوت و زبرجد، و أمّا البقیة فهی عصا موسی و رضاضة الالواح، فحملته الملائکة اه.

فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ و کان فیهم أبو داود (1)و معه من أولاده ثلاثة عشر ابنا و کان داود علیه السلام أصغر بنیه و قد خلفه یرعی لهم و یحمل إلیهم الطعام و کان قد قال لأبیه ذات یوم یا أبتاه ما أرمی بقذافتی شیئا إلا صرعته و قال له لقد دخلت بین الجبال فوجدت أسدا رابضا فرکبت علیه و أخذت بأذنیه و لم أخفه ثم أتاه یوما آخر فقال له إنی لأمشی بین الجبال فأسبح فلا یبقی جبل إلا سبح معی قال أبشر فإن هذا خیر أعطاکه الله فأرسل الله تعالی إلی النبی الذی مع طالوت قرنا فیه دهن و تنورا (2)من حدید فبعث الله إلی طالوت و قال (3)إن صاحبکم الذی یقتل جالوت یوضع هذا الدهن علی رأسه فیغلی حتی یسیل من القرن و لا یجاوز رأسه إلی وجهه و یبقی علی رأسه کهیئة الإکلیل و یدخل فی هذا التنور فیملؤه فدعا طالوت بنی إسرائیل فجر بهم فلم یوافقه منهم أحد فأحضر داود من رعیه فمر فی طریقه بثلاثة أحجار فکلمنه و قلن خذنا یا داود فاقتل بنا جالوت فأخذهن و جعلهن فی مخلاته و کان طالوت قد قال من قتل جالوت زوجته ابنتی و أجریت خاتمه فی مملکته فلما جاء داود وضعوا القرن علی رأسه فغلی حتی ادهن منه و لبس التنور فملأه و کان داود مسقاما أزرق مصفارا فلما دخل فی التنور تضایق علیه حتی ملأه و فرح إشمویل و طالوت و بنو إسرائیل بذلک و تقدموا إلی جالوت و صفوا للقتال و خرج داود نحو جالوت و أخذ الأحجار و وضعها فی قذافته و رمی بها جالوت فوقع الحجر بین عینیه و نقبت رأسه (4)و قتلته و لم یزل الحجر یقتل کل من أصابته ینفذ منه إلی غیره فانهزم عسکر جالوت بإذن الله و رجع طالوت فأنکح ابنته داود و أجری خاتمه فی ملکه فمال الناس إلی داود و أحبوه (5).

أقول: فی أکثر نسخ التواریخ التنور بالتاء و فی العرائس (6)شبه تنور فأمره

ص: 455


1- و کان فیهم ایشا أبو داود.
2- هکذا فی نسخ و فی المصدر، و فی نسخة «سنورا» و کذا فیما یأتی.
3- فی المصدر:فبعث به الی طالوت وقال له.
4- فی المصدر: فثقب رأسه.
5- کامل ابن الأثیر 1: 73 و 74- 75.
6- العرائس: 151.

أن یجلس فیه و فی بعض النسخ بالسین قال الفیروزآبادی السنور لبوس من قد کالدرع انتهی.

ثم اعلم أنه ذکر المؤرخون أن طالوت حسد داود و أراد قتله فمنعه الله من ذلک و هو لیس بمعتمد لأنه یظهر من الآیة و بعض الروایات فضله و علمه و کماله و لم یرد فی أخبارنا شی ء من ذلک و لذا ترکنا إیراده.

و ذکر المسعودی هذه القصة نحوا مما مر و فیه أن الله تعالی جمع الأحجار الثلاثة فی مخلاته فصارت حجرا واحدا و ذکر أن مدة مکث التابوت ببابل کان عشر سنین فسمعوا عند الفجر حفیف الملائکة یحملون التابوت(1).

**[ترجمه]تفسیر العیاشی: از ابو بصیر روایت است که گفت شنیدم که می­فرمود: داود بر سنگ گذشت. سنگ به او گفت: ای داود مرا با خود ببر و جالوت را با من بکش، من فقط برای کشتن او خلق شده ام. داود سنگ را برداشت

ص: 451

و آن را در کیسه اش که حاوی سنگ­هایی که با آن ها گوسفندان گله را با فلاخن خود می­زد قرار داد. هنگامی که به بین نیروها رفت از آن ها شنید که شکست دادن جالوت را کاری بزرگ می­دانستند. به آن ها گفت: چه چیزی را در مورد جالوت، بزرگ - دشوار - می­دانید؟ به خدا قسم که اگر او را ببینم به تاکید او را می­کشم. پس درباره حرف او سخن می­ گفتند تا این که او را نزد طالوت بردند. طالوت به او گفت: ای جوان چه قدرتی داری و چگونه خودت را آزمایش کرده­ای؟ داود گفت: وقتی شیر بر گوسفندانم حمله می­کند شیر را دنبال می­کنم و سرش را می­گیرم و فک بالا و پایین آن را باز می­کنم و گوسفند را از دهانش می­گیرم. و گفت یک زره کامل برایم بیاورید. سپس برایش یک زره آوردند، آن را به گردنش انداخت و اندازه او بود و طالوت و گروهی از بنی اسرائیل که در نزد او بودند تعجب کرده و خوشحال شدند. طالوت گفت به خدا سوگند امید است که جالوت را با آن بکشد.

فرمود: صبح آن روز که به سوی طالوت بازگشتند و مردم جمع شدند، داود گفت: جالوت را به من نشان دهید. وقتی که او را دید، سنگ را در فلاخن خود گذاشت و آن را پرتاب کرد و با آن محکم به بین چشمانش کوبید و به مغزش فرو رفت - او را بیهوش کرد - و او از روی حیوانی که بر آن سوار شده بود بر زمین افتاد و مردم فریاد زدند که داود جالوت را کشت. بعد از مرگ جالوت مردم او را پادشاه خود کردند و بنی اسراییل بر گرد او جمع شدند و خداوند زبور را بر او نازل کرد و صنعت آهن را به او یاد داد و آن را برایش نرم کرد. و به کوه ها و پرندگان دستور داد که به همراه او خدا را تسبیح کنند، هیچ کس صدایی مثل او نداشت. داود به صورت پنهانی در بنی اسراییل اقامت کرد و به او قدرت برای عبادت عطا شد. - . تفسیر العیاشی نسخه خطی و همچنین علامه بحرانی آن را در تفسیر البرهان 2 : 237 و 238آورده است -

می­گویم: مولف کتاب الکامل گفت: وقتی که الیاس از بنی اسراییل منقطع شد خدا یسع را برای آن ها فرستاد و تا زمانی که خدا مقدر کرده بود در بین آن ها باقی ماند سپس خداوند او را از آن ها گرفت و اتفاق های سختی برای آن ها پیش آمد در حالی که صندوق پیش آن ها بود و «سکینه و بقیّه» ای که آل موسی و هارون آن را به ارث گذاشته بودند در نزد آن ها بود و ملائکه آن را حمل می­کردند. هنگامی که دشمن به آن ها حمله می­برد صندوق را جلوی خود می­گذاشتند و خداوند دشمن را شکست می داد. سکینه شکلی به مانند سر گربه داشت و اگر در صندوق صدای مانند صدای گربه شنیده می­شد به پیروزی خود مطمئن می­شدند و بر دشمن غلبه می کردند. سپس پادشاهی به نام ایلاف را جانشین خود در میان آنان قرار داد و خداوند از آن ها در برابر دشمنان دفاع می­کرد. هنگامی که کار آن ها بسیار سخت و مشکل شد دشمنی بر آن ها هجوم آورد و به سوی او رفتند و صندوق را بیرون آوردند و با هم جنگیدند و دشمن بر آن ها غلبه کرد و صندوق را از آن ها گرفت و شکست خوردند. هنگامی که پادشاه آن ها فهمید که صندوق را از آن ها گرفته­اند به خاطر غم و غصه زیاد وفات یافت و دشمن به سرزمین آن ها حمله کرد و اموالشان را غارت و زنانشان را اسیر کرد و بازگشت. آن ها با پریشانی

ص: 452

و اختلاف با یکدیگر ماندند و گهگاه در گمراهی خود سیر می کردند و خداوند به خاطر انتقام گیری از آن ها کسی را بر آن ها چیره می کرد و چون توبه می­کردند خداوند شر دشمن را از کم می­کرد. وضعیت آن ها از زمان مرگ یوشع بن نون تا مبعوث شدن اشمویل از سوی خدا این گونه بود، و طالوت پادشاه آنان شد و صندوق را به آنان بازگرداند و مدت زمان بین مرگ یوشع تا زمان بازگشت پیامبری به اشمویل چهار صد سال بود. و یکی از اخبار اشمویل این است که بنی اسراییل هنگامی که زمان بلا و مصیبت بر آن ها طولانی شد و دشمنان چشم طمع بر آن ها دوختند و صندوق از آن ها گرفته شد، از آن از پادشاهان می ترسیدند. جالوت پادشاه کنعانیان که فرمانروایی­اش بین مصر و فلسطین بود به آن حمله کرد و پیروز شد و پرداخت مالیات را بر آن ها واجب کرد و کتاب تورات را از آن ها گرفت. سپس از خداوند خواستند که پیامبری را برای آن ها بفرستد که با رهبری او با جالوت بجنگند در حالی که از نسل پیامبری جزء یک زن حامله کسی نمانده بود همه مرده بودند و آن ها آن زن را در یک خانه زندانی کرده بودند از ترس این که برای آن ها دختر بزاید و او آن را با یک پسر عوض کند، چون می­دید چقدر بنی اسراییل به پسر وی تمایل دارند. پس آن زن پسری زایید که وی را اشمویل نامید، یعنی خداوند دعایم را شنید، و سبب این نامگذاری این بود که چون آن زمان نازا بود و شوهرش زن دیگری داشت که ده فرزند پسر برای او به دنیا آورده بود و آن زن به خاطر زیاد بودن فرزندانش بر او ستم می­کرد. پیرزن دلش شکست شده بود و از خداوند خواست که یک فرزند پسر به او عطا کند. خداوند به خاطر دل شکسته اش به او رحم کرد و در وقت مناسب عادت شد و با شوهرش همبستری کرد و حامله شد. هنگامی که مدت حامله بودنش تمام شد، نوزاد پسری به دنیا آورد که او را اشمویل نام نهاد. هنگامی که اشمویل بزرگ شد او را به بیت المقدس فرستاد تا تورات را بیاموزد و مسئولیت تربیت او را یکی از علمای بنی اسراییل قبول کرد و او را به فرزندی پذیرفت. هنگامی که بزرگ شد و خداوند خواست او را به پیامبری برگزیند، جبرئیل نزد او آمد در حالی که نماز می­خواند و با صدایی که شبیه صدای پیرمرد (استادش) بود او را صدا زد. پس اشمویل نزد پیرمرد رفت و گفت: چه می خواهی؟ پیرمرد نخواست بگوید: من تو را صدا نزدم، مبادا بترسد. پس گفت: برگرد و بخواب. جبرئیل دوباره فردای آن روز همان کار را کرد. پس اشمویل نزد پیرمرد آمد و گفت: چه می­خواهی؟ گفت: ای پسرم برگرد و اگر هم صدایت زدم به من جواب نده. برای سومین بار جبرئیل بر او ظاهر شد و او را بر آگاه کردن و هشدار دادن به قومش دستور داد و به او اعلام کرد که خداوند او را به پیامبری برگزیده است. اشمویل سپس قومش را فراخواند و آن ها به او تهمت دروغگویی زدند. ولی بعدا از او پیروی کردند و به مدت ده سال در بین آن ها پیامبری کرد و گفته شده: چهل سال. قتل و کشتار عمالقه و پادشاهشان

ص: 453

جالوت در بین بنی اسراییل زیاد شده بود، حتی نزدیک بود آن ها را نابود کنند. وقتی که بنی اسراییل متوجه این شدند، گفتند: « ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِن کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِیَارِنَا وَأَبْنَآئِنَا » دعا کرد و خداوند برای او یک عصا و یک شاخ که در آن روغن بود فرستاد و به او گفته شد: قد پادشاه شما به اندازه این عصا است و اگر مردی بر شما وارد شد و روغن داخل شاخ جوشید، پس او پادشاه بنی اسرائیل است. پس سرش را با آن چرب بکند و او را بر آن ها پادشاه کند. آن ها عصا را با خودشان اندازه گرفتند ولی اندازه هیچ کدام نبود و گفته شده: که طالوت دباغ بوده و گفته شده که سقاء بوده که آب می­آورده و آن را می فروخته، الاغش گم می شود و برای پیدا کردنش راهی می شود. وقتی به جایی رسید که اشمویل آن جا بودو وارد شد و از او خواست که دعا بکند تا خداوند الاغش را به او برگرداند. هنگامی که وارد شد روغن شاخ شروع به جوشیدن کرد و او را با عصا اندازه گرفتند و عصا اندازه او بود. پیامبرشان به آن ها گفت: «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا» به پیامبرشان گفتند: تو هیچ وقت دروغگو تر از الان نبوده­ای، ما از نسل پادشاه هستیم، به او هیچ قدرت مالی داده نشده است آیا ما از او پیروی کنیم؟ اشمویل گفت: « اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ» به او گفتند: اگر راست می گویی یک نشانه برایمان بیاور. گفت: « إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَن یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِّمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَی وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِکَةُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ» و ملائکه آن را حمل کردند و آن را در روز، بین آسمان و زمین، برای طالوت آوردند و مردم این صحنه را مشاهده می کردند. و طالوت آن را برای آن ها آورد و آن ها با حالت خشم به پادشاهی او اقرار کردند و با کراهت همراه او رفتند، آن ها هشتاد هزار نفر بودند. هنگامی که از شهر خارج شدند طالوت به آن ها گفت: « إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَن لَّمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی» و آن رود فلسطین است و گفته شده: رود اردن. سپس جز تعداد اندکی یعنی چهار هزار نفر، همگی از آب نوشیدند. هر کس از آب خورد تشنه ماند و هر کس فقط به اندازه یک کف دست از آب خورد، سیراب شد. هنگامی که طالوت و همراهان با ایمانش از رود گذشتند با جالوت برخورد کردند در حالی که او دارای سپاه و قدرت بزرگی بود. هنگامی که او را دیدند بیشتر همراهانش برگشتند و گفتند: «لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ» و جز سیصد و چند مرد به اندازه مردان جنگ بدر، کسی با او نماند. و هنگامی که تعداد آن ها کم شد و بیشترشان برگشته بودند گفتند: «کَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ

ص: 454

فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ» و در بین آن ها پدر داود بود و سیزده نفر از فرزندانش همراهش بودند و داود کوچکترین آن ها بود که پدرش او را برای چرای گله گوسفندانش و بردن غذا برای آن ها او را در خانه گذاشته بود. روزی به پدرش گفت: پدر هرگاه با فلاخن خودم چیزی را هدف قرار می­دهم حتما به هدف می زنم و او را بر خاک می­اندازم. و گفت: روزی به کوهستان رفتم یک شیر را دیدم که روی زمین نشسته بود، سوار آن شدم و گوش هایش را گرفتم و هیچ نمی ترسیدم. سپس روز دیگر نزد او آمد و به او گفت: هر وقت بین کوه ها راه می روم و خدا را تسبیح می کنم، همه کوه ها هم با من خدا را تسبیح می کنند. گفت: به تو بشارت می دهم، این خیر و برکتی است که خداوند به تو عطا کرده است. خداوند یک جعبه حاوی روغن و یک لباس آهنی بر پیامبرش که همراه طالوت بود فرستاد و به طالوت امر کرد و گفت: آن کسی که جالوت را می کشد این روغن را بر روی سرش می گذارد و روغن به جوش می آید تا این که از جعبه جاری شود و از سرش به صورتش تجاوز نمی­کند و نمی ریزد بلکه به شکل یک تاج بر روی سرش باقی می ماند و این لباس را می پوشد باید اندازه او باشد. طالوت از بنی اسراییل خواست تا همگی این کار را انجام دهند ولی بر کسی صدق نمی کرد و داود را از محل چوپانی­اش فراخواندند که در راه به سه سنگ گذر کرد که آن سنگ­ها با او صحبت کردند و به او گفتند: ای داوود ما را با خودت بردار و با ما جالوت را بکش. داود آن ها را برداشت و آن ها را در کیسه ای گذاشت. طالوت گفت: هرکس جالوت را بکشد با دختر من ازدواج می­کند و او را پادشاه مملکت می­کنم. وقتی که داود آمد شاخ را بر روی سر او گذاشتند که به جوش آمد و روغن از آن جاری شد و لباس را پوشید که اندازه او بود. داود مرد لاغر و کبود رنگ و رنگ پریده­ای بود. وقتی آن لباس را پوشید لباس بر او تنگ شد تا این که کاملا آن را پُر کرد - اندازه اش شد - و اشمویل و طالوت و قوم بنی اسراییل از این خوشحال شدند. و به سوی جالوت پیش رفتند و برای مبارزه صف تشکیل دادند. داوود به سوی جالوت رفت و سنگ ها را برداشت و آن ها را در فلاخن خود گذاشت و آن ها را به سمت جالوت پرتاب کرد. سنگ به بین چشمان جالوت برخورد کرد و سر جالوت را سوراخ کرد و او کشته شد. آن سنگ به هر کسی که برخورد می کرد او را می کشت و به سوی یکی دیگر می رفت. سپس سپاه جالوت به اذن خدا شکست خورد و طالوت بازگشت و دخترش را به عقد داود درآورد و پادشاهی را به داود بخشید و مردم به او گرایش پیدا کردند و او را دوست داشتند. - . کامل ابن اثیر 1 : 73 و 74 - 75 -

می­گویم: در اکثر کتاب های تاریخی کلمه تنور با تاء آمده است و در کتاب العرائس شبه تنور آمده، پس به او دستور داد

ص: 455

که در آن بنشیند، و در بعضی نسخه­هاا به جای تاء سین ذکر شده است. فیروزآبادی گفت: سنور، لباسی لست به مانند درع. پایان.

سپس بدان که مورخان ذکر کرده­اند که طالوت به داود حسودی کرد و خواست او را بکشد ولی خداوند او را از این کار منع کرد؛ ولی این خبر قابل اعتماد نیست چون فضل و کمال و علم او از این آیه و برخی روایات آشکار است و چیزی از آن در اخبار ما نقل نشده است، بنابراین من هم از آوردن آن صرف نظر کردم. مسعودی هم مشابه این داستان را آورده است، و در آن آمده است که: خداوند متعال سه سنگ داخل توشه اشمویل را جمع کرد و تبدیل به یک سنگ کرد و ذکر کرده است که مدت زمان ماندن صندوق در بابل ده سال بوده است و در هنگام فجر صدای بال ملائکه را شنیدند که صندوق را حمل می کنند. - . مروج الذهب، پاورقی کتاب الکامل 1 : 71 - 76 -

**[ترجمه]

«18

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ سَعِیدٍ السَّمَّانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّمَا مَثَلُ السِّلَاحِ فِینَا مَثَلُ التَّابُوتِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ أَیُّ أَهْلِ بَیْتٍ وُجِدَ التَّابُوتُ عَلَی بَابِهِمْ أُوتُوا النُّبُوَّةَ فَمَنْ صَارَ إِلَیْهِ السِّلَاحُ مِنَّا أُوتِیَ الْإِمَامَةَ (2).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: سلاح در میان مسلمانان به مانند صندوق در بین بنی اسرائیل است، هر اهل بیت از بنی اسرائیل که صندوق را جلوی در خود می­یافتند و به پیامبری برگزیده می­شدند و هر کس سلاح ما نزد او باشد، به امامت با او داده می­شود. - . اصول الکافی 1 : 238 -

**[ترجمه]

«19

-کا، الکافی عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السُّکَیْنِ عَنْ نُوحِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ إِنَّمَا مَثَلُ السِّلَاحِ فِینَا مَثَلُ التَّابُوتِ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ حَیْثُمَا دَارَ التَّابُوتُ دَارَ الْمُلْکُ فَأَیْنَمَا دَارَ فِینَا السِّلَاحُ دَارَ الْعِلْمُ (3).

**[ترجمه]کافی: امام صادق علیه السلام فرمود: سلاح در بین ما به مانند صندوق در بین بنی اسراییل است، هر کجا صندوق بود، پادشاهی آن جا بود، پس در میان ما هر کجا سلاح باشد، علم آن جاست. - . اصول الکافی 1، 238 -

**[ترجمه]

«20

-کا، الکافی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا عَلَیْهِ السَّلَامُ مِثْلَهُ (4).

أقول: سیأتی الأخبار فی ذلک فی کتاب الإمامة.

**[ترجمه]کافی: از امام رضا علیه السلام چنین حدیثی روایت شده است. - . اصول الکافی 1، 238 -

می گویم: اخبار و احادیث در مورد این موضوع در کتاب امامت خواهد آمد.

**[ترجمه]

«21

-یه، من لا یحضره الفقیه قَالَ الصَّادِقُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ هُوَ بَیْتُ إِدْرِیسَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الَّذِی کَانَ یَخِیطُ فِیهِ وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی خَرَجَ مِنْهُ إِبْرَاهِیمُ إِلَی الْعَمَالِقَةِ وَ هُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی خَرَجَ مِنْهُ دَاوُدُ إِلَی جَالُوتَ (5).

ص: 456


1- مروج الذهب هامش الکامل 1: 71- 76.
2- أصول الکافی 1: 238.
3- أصول الکافی 1: 238.
4- أصول الکافی 1: 238.
5- من لا یحضره الفقیه: 63.

**[ترجمه]من لا یحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود: مسجد السهله همان خانه ادریس علیه السلام است که در آن خیاطی می کرد و آن جایی است که ابراهیم به سوی عمالقه و داوود به سوی جالوت حمله کرد. - . من لا یحضره الفقیه 63 -

ص: 456

**[ترجمه]

«22

-کنز الفوائد، للکراجکی ذکروا أن الولید بن عبد الملک احتاج إلی رصاص أیام بناء مسجد دمشق فقیل إن فی الأردن منارة فیها رصاص فابعث إلیها قال فبعث إلیها فلما أخذوا فی حفرها ضرب رجل بمعول فأصاب رجلا فی سفط و ناله المعول فسال دمه فقیل (1)هذا طالوت الملک فترکه و لم یخرجه (2).

**[ترجمه]کنزالفوائد کراجکی: گفته اند: که ولید بن عبدالملک در زمان ساخت مسجد دمشق به سرب نیاز پیدا کرد؛ به او گفتند: که در اردن مناره ای است که در آن سرب است، او کسی را به دنبال آن فرستاد. هنگامی که شروع به کندن مناره کردند مردی از آن ها با کلنگ ضربه ای زد که به مردی برخورد کرد که در سبدی بود. کلنگ به او رسید و خونش جاری شد. گفته شد که: این طالوت پادشاه است، پس او را رها کردند و او را بیرون نیاورد. - . کنز الفوائد : 180 -

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

کلمة المصحّح

إلی هنا تمّ الجزء الثالث عشر من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة النفیسة و یحوی هذا الجزء 435 حدیثاً فی 19 باباً و یتلوه الجزء الرابع عشر و یبدء بقصص داودعلیه السلام و من الواجب تقدیم أسمی تحیّاتنا المتواصلة إلی حضرة صاحب الفضیلة العالم العامل التقیّ الشیخ حسن المصطفویّ دامت تأییداته حیث لم یضنّ علینا بنسخته النفیسة المصحّحة المکتوبة فی زمن المؤلّف قدسّ سرّه الشریف و یری القاری ء أنموزجاً من صورتها الفتوغرافیّة ظهر الصحیفة؛ و قد قابلنا الکتاب علیه بعد ما قوبل قبلًا بالنسخ المتعدّده و استفدنا منها کثیراً فی تصحیح الکتاب و الله الموّفق للصواب.

رمضان المبارک 1378

ص: 457


1- فی المصدر: و ناوله المعول فسال دمه فسئل عنه فقیل اه. قلت: السفط وعاء کالقفة أو الجوالق.
2- کنز الفوائد: 180.

تصویر

صورة فتوغرافیّة لصحیفة من النسخة الخطیّة النفیسة المصحّحة لمکتبة العالم الجلیل الشیخ حسن المصطفویّ

ص: 458

تصویر

صورة فتوغرافیّة لصحیفة من النسخة الخطیّة النفیسة لمکتبة العالم البارع السیّد جلال الدین المحدّث.

ص: 459

**[ترجمه]ص: 457

ص: 459

**[ترجمه]

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

باب 1 نقش خاتم موسی و هارون علیهم السلام و علل تسمیتهما و بعض أحوالهما؛ و فیه 20 حدیثاً. 1- 12

باب 2 أحوال موسی علیه السلام من حین ولادته إلی نبوتّه؛ و فیه 21 حدیثاً. 13- 63

باب 3 معنی قوله تعالی فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ و قول موسی علیه السلام وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی و أنّه لم سمّی الجبل طور سیناء؛ و فیه خمسة أحادیث. 64- 66

باب 4 بعثة موسی و هارون علیهما السلام علی فرعون، و أحوال فرعون و أصحابه و غرقهم، و ما نزل علیهم من العذاب قبل ذلک و إیمان السحرة و أحوالهم؛ و فیه 61 حدیثاً. 67- 156

باب 5 أحوال مؤمن آل فرعون و امرأة فرعون؛ و فیه ستة أحادیث. 157- 165

باب 6 خروج موسی علیه السلام من الماء مع بنی إسرائیل و أحوال التیه؛ و فیه 21 حدیثاً. 165- 195

باب 7 نزول التوراة و سؤال الرؤیة و عبادة العجل و ما یتعلق بها؛ و فیه 51 حدیثاً. 195- 248

باب 8 قصّة قارون؛ و فیه خمسة أحادیث. 249- 258

باب 9 قصة ذبح البقرة؛ و فیه سبعة أحادیث. 259- 277

باب 10 قصص موسی و خضر علیهما السلام؛ و فیه 55 حدیثاً. 278- 322

باب 11 ما ناجی به موسی علیه السلام ربّه و ما أوحی إلیه من الحکم و المواعظ و ما جری بینه و بین إبلیس لعنه اللّه؛ و فیه 80 حدیثاً. 323- 362

باب 12 وفاة موسی و هارون علیهما السلام و موضع قبرهما، و بعض أحوال یوشع بن نون علیه السلام؛ و فیه 22 حدیثاً. 363- 376

باب 13 تمام قصّة بلعم باعور؛ و فیه ثلاثة أحادیث. 377- 380

ص: 460

باب 14 قصّة حزقیل علیه السلام؛ و فیه تسعة أحادیث. 381- 387

باب 15 قصص إسماعیل الذی سمّاه اللّه صادق الوعد و بیان أنّه غیر إسماعیل بن إبراهیم؛ و فیه سبعة أحادیث. 388- 391

باب 16 قصّة إلیاس و إلیا و الیسع علیهم السلام؛ و فیه عشرة أحادیث. 392- 403

باب 17 قصص ذی الکفل علیه السلام؛ و فیه حدیثان. 404- 407

باب 18 قصص لقمان و حکمه؛ و فیه 28 حدیثاً. 408- 434

باب 19 قصّة إشموئیل علیه السلام و تالوت و جالوت و تابوت السکینة؛ و فیه 22 حدیثاً. 435- 457

ص: 461

بسمه تعالی و تقدس

مراجع التصحیح و التخریج و التعلیق

قد رجعت فی تحقیق الکتاب و تصحیحه و مقابلته إلی النسخة المطبوعة بطهران فی 1303 المشهورة بطبعة أمین الضرب، و إلی نسخة مخطوطة قوبلت بنسخ متعدده فی مجالس عدیدة آخرها الثلثاء الثالث من شهر شعبان المعظّم سنة 1225 و قد أتحفنا إیّاه العالم البارع السیّد جلال الدین الشهیر بالمحدّث أدام اللّه توفیقاته، و کثیراً ما راجعت نسخة أخری لمکتبة سیّدنا العلّامة الحجّة السیّد شهاب الدین النجفیّ المرعشیّ مدّ ظلّه العالی و قد اعتمدنا فی تخریج أحادیث الکتاب و نصوصه و تعالیقه علی کتب نسرد أسامی بعضها:

«1»-إثبات الوصیّة للمسعودیّ طبعة: النجف دون تاریخ

«2»-إرشاد القلوب للدیلمیّ طبعة: النجف دون تاریخ

«3»-الإرشاد للشیخ المفید طبعة: إیران سنة: 1308

«4»-الأمالی و یقال له المجالس أیضاً للشیخ المفید طبعة: النجف من منشورات المطبعة الحیدریّة.

«5»-الأمالی للشیخ الصدوق طبعة: إیران سنة: 1374

«6»-الأمالی للشیخ الطوسیّ طبعة: إیران سنة: 1313

«7»-الأمالی للسیّد المرتضی طبعة: مصر سنة: 1325

«8»-بصائر الدرجات للصفّار طبعة: إیران سنة: 1285

«9»-تاریخ الطبریّ طبعة: مصر سنة 1358

«10»-تاریخ الیعقوبیّ طبعة النجف سنة 1358

«11»-تحف العقول لابن شعبة طبعة: طهران سنة: 1376

«12»-تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام طبعة: إیران سنة: 1315

و کثیراً ما راجعت طبعه الآخر فی هامش تفسیر علیّ بن إبراهیم طبعة: إیران سنة: 1315

«13»-تفسیر البرهان للسیّد هاشم البحرانیّ طبعة طهران سنة 1375

ص: 462

«14»-تفسیر البیضاویّ طبعة إسلامبول سنة: 1303

«15»-تفسیر علیّ بن إبراهیم القمیّ طبعة: إیران سنة: 1313

و کثیراً ما راجعت طبعه الآخر بسنة 1315

«16»-تنبیه الخواطر لورّام بن أبی فراس طبعة دار الکتب الأسلامیّة بطران سنة 1376

«17»-تنزیه الأنبیاء للشریف المرتضی طبعة النجف سنه 1350

«18»-تهذیب الأحکام للشیخ الطوسیّ طبعة إیران سنة 1327

«19»-التوحید للصدوق طبعة: هند سنة: 1321

«20»-الخرائج و الجرائح للراوندیّ طبعة: إیران سنة: 1305

«21»-الخصال للصدوق طبعة: إیران سنة: 1302

«22»-الرجال للکشیّ طبعة: بمبئی سنة: 1317

«23»-الروضة فی الفضائل طبع مع علل الشرائع و المعانی بإیران سنة: 1321

«24»-روضة الواعظین للفتّال طبعة إیران

«25»-صحیفة الرضا علیه السلام للطبرسیّ طبعة: إیران سنة: 1376

«26»-علل الشرائع و معانی الأخبار للصدوق طبعة: إیران سنة: 1321

«27»-عیون الأخبار للصدوق طبعة: إیران سنة: 1318

«28»-عدّة الداعی لابن فهد طبعة إیران سنة 1274

«29»-العرائس للثعلبیّ طبعة مصر دون تاریخ و بهامشه روض الریاحین.

«30»-الغیبة للنعمانیّ طبعة: إیران سنة: 1317

«31»-القامس المحیط للفیروز آبادیّ طبعة الهند دون تاریخ

«32»-قاموس التوراة لهاکس طبعة بیروت سنة 1928.

«33»-قرب الإسناد للحمیریّ طبعة: إیران سنة: 1370

«34»-قصص الأنبیاء للسیّد نعمة اللّه جزائریّ طبعة النجف سنة 1373.

«35»-الکافی للکلینیّ: الاصول و الروضة طبعة: دار الکتب

الإسلامیّه بطهران سنة: 1375

الفروع طبعة: إیران سنة: 1312

ص: 463

«36»-الکامل لابن الأثیر طبعة مصر و بهامشه مروج الذهب.

«37»-کامل الزیارات لابن قولویه طبعة النجف سنة 1333.

«38»-الکشّاف للزمخشریّ طبعة: مصر سنة: 1373

«39»-کشف الغمّة للإربلیّ طبعة إیران سنة 1294

«40»-کمال الدین للصدوق طبعة: إیران سنة: 1301

«41»-کنز الفوائد للکراجکیّ طبعة: إیران سنة: 1322

«42»-مجازات القرآن للشریف الرضیّ طبعة بغداد سنة 1375

«43»-مجمع البیان للطبرسیّ طبعة: طهران سنة: 1373

«44»-المحبّر للبغدادیّ طبعة دار المعارف بحیدر آباد سنة 1361

«45»-مروج الذهب للمسعودیّ طبعة مصر بهامش الکامل.

«46»-معجم البلدان لیاقوت طبعة بیروت سنة 1374

«47»-مناقب آل أبی طالب لابن شهر آشوب طبعة الأخیر بالنجف.

«48»-المنجد فی اللّغة للأب لویس الیسوعیّ.

«49»-النهایة لابن الأثیر طبعة: إیران سنة: 1299

نهج البلاغة للشریف الرضیّ و فی ذیله شرحه لابن عبده طبعة: مصر دون تاریخ

و سیأتی الإیعاز إلی سائر المصادر فی المجلّدات الآتیة.

و قد ساعدنی فی تصحیح الکتاب و عرضه علی النسخ من أوّل الکتاب إلی هنا و تخریج هذا المجلّد عدّة من نوابغ الأفاضل و ثلّة من الفطاحل الأماجد منهم إخوانی الأتقیاء فضیلة الشیخ محمّد علیّ و الشیخ حسین الشیرازیّین و الشیخ حسین الدارابیّ أدام اللّه أیّام إفاداتهم و وفّقهم اللّه لمرضاته و لترویج مذهب موالیهم الطاهرین.

قم المشرّفة خادم العلم و الدین عبد الرحیم الربانی الشیرازی

عفی عنه و عن والدیه.

ص: 464

**[ترجمه]ص: 460

ص: 461

ص: 462

ص: 463

ص: 464

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.