بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار المجلد 9 : کتاب احتجاج و مناظره - 1

اشارة

سرشناسه: مجلسی محمد باقربن محمدتقی 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پدیدآور: بحارالانوار: الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار تالیف محمدباقر المجلسی.

مشخصات نشر: بیروت داراحیاء التراث العربی [1440].

مشخصات ظاهری: ج - نمونه.

یادداشت: عربی.

یادداشت: فهرست نویسی بر اساس جلد بیست و چهارم، 1403ق. [1360].

یادداشت: جلد108،103،94،91،92،87،67،66،65،52،24(چاپ سوم: 1403ق.=1983م.=[1361]).

یادداشت: کتابنامه.

مندرجات: ج .24. کتاب الامامة. ج.52. تاریخ الحجة. ج67،66،65. الایمان و الکفر. ج.87. کتاب الصلاة . ج. 92،91 .الذکر و الدعا. ج. 94. کتاب السوم. ج.103.فهرست المصادر. ج.108.الفهرست.-

موضوع: احادیث شیعه — قرن 11ق

رده بندی کنگره: BP135/م3ب31300 ی ح

رده بندی دیویی: 297/212

شماره کتابشناسی ملی: 1680946

ص: 1

**[ترجمه]

سرشناسه : مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان قراردادی : بحار الانوار .فارسی .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور : ترجمه بحارالانوار/ مترجم گروه مترجمان؛ [برای] نهاد کتابخانه های عمومی کشور.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392 -

مشخصات ظاهری : ج.

شابک : دوره : 978-600-7150-66-5 ؛ ج.1 : 978-600-7150-67-2 ؛ ج.2 : 978-600-7150-68-9 ؛ ج.3 : 978-600-7150-69-6 ؛ ج.4 978-600-715070-2 : ؛ ج.5 978-600-7150-71-9 : ؛ ج.6 978-600-7150-72-6 : ؛ ج.7 978-600-7150-73-3 : ؛ ج.8 : 978-600-7150-74-0 ؛ ج.10 978-600-7150-76-4 : ؛ ج.11 978-600-7150-83-2 : ؛ ج.12 978-600-7150-66-5 : ؛ ج.13 978-600-7150-85-6 : ؛ ج.14 978-600-7150-86-3 : ؛ ج.15 978-600-7150-87-0 : ؛ ج.16:978-600-7150-88-7 ؛ ج.17:978-600-7150-89-4 ؛ ج.18: 978-600-7150-90-0 ؛ ج.19:978-600-7150-91-7 ؛ ج.20:978-600-7150-92-4 ؛ ج.21: 978-600-7150-93-1 ؛ ج.22:978-600-7150-94-8 ؛ ج.23:978-600-7150-95-5

مندرجات : ج.1. کتاب عقل و علم و جهل.- ج.2. کتاب توحید.- ج.3. کتاب عدل و معاد.- ج.4. کتاب احتجاج و مناظره.- ج. 5. تاریخ پیامبران.- ج.6. تاریخ حضرت محمد صلی الله علیه وآله.- ج.7. کتاب امامت.- ج.8. تاریخ امیرالمومنین.- ج.9. تاریخ حضرت زهرا و امامان والامقام حسن و حسین و سجاد و باقر علیهم السلام.- ج.10. تاریخ امامان والامقام حضرات صادق، کاظم، رضا، جواد، هادی و عسکری علیهم السلام.- ج.11. تاریخ امام مهدی علیه السلام.- ج.12. کتاب آسمان و جهان - 1.- ج.13. آسمان و جهان - 2.- ج.14. کتاب ایمان و کفر.- ج.15. کتاب معاشرت، آداب و سنت ها و معاصی و کبائر.- ج.16. کتاب مواعظ و حکم.- ج.17. کتاب قرآن، ذکر، دعا و زیارت.- ج.18. کتاب ادعیه.- ج.19. کتاب طهارت و نماز و روزه.- ج.20. کتاب خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، عقود و معاملات و قضاوت

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

یادداشت : ج.2 - 8 و 10 - 16 (چاپ اول: 1392) (فیپا).

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 11ق.

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور، مجری پژوهش

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : BP135/م3ب3042167 1392

رده بندی دیویی : 297/212

شماره کتابشناسی ملی : 3348985

ص: 1

**[ترجمه]

مقدمة المؤلف

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الحمد لله الذی خَلَقَ الْإِنْسانَ و عَلَّمَهُ الْبَیانَ و سلک به سبل الهدی بعلم الدلیل و منار البرهان و احتج علی عباده برسله و أوصیائهم لیخرجوهم من ظلمات الکفر و الضلالة إلی نور الهدی و الإیمان و نصر أعوان الدین و أنصار الحق و الیقین بالبراهین الباهرة و الحجج القاهرة علی من ضل و أضل من سائر أهل الأدیان و الصلاة علی من جعل الصلاة علیه ذریعة للوصول إلی موائد الکرامة و الإحسان محمد الذی نور الله به صدور أنبیائه و أصفیائه بلوامع العرفان و علی أهل بیته الذین أکمل الله بولائهم علی عباده الامتنان و جعلهم خزنة علم القرآن و سدنة بیت الإیقان أما بعد فهذا هو المجلد الرابع من کتاب بحار الأنوار فی بیان ما احتج الله سبحانه و تعالی و رسوله و حججه صلوات الله علیهم أجمعین علی المخالفین و المعاندین من أرباب الملل المختلفة و العقائد الزائغة عن الدین المبین و ذکر ما لا یخص بابا من أبواب الکتاب من جوامع علوم الدین و إن فرقت أجزاؤها علی أبواب المناسبة لها تیسیرا للطالبین من مؤلفات تراب أقدام المؤمنین محمد باقر بن محمد تقی حشرهما الله تعالی مع الأئمة الطاهرین و جعلهما من أفزاع یوم الدین من الآمنین و ممن یؤتی کتابه بفضل ربه بیمین.

**[ترجمه]بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ستایش سزاوار خدایی است که «خَلَقَ الْإِنْسانَ و عَلَّمَهُ الْبَیانَ» انسان را آفرید و به او سخن گفتن آموخت، و او را با دانش دلیل و برهان به شاهراه هدایت راهنمایی کرد، و به واسطه پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام حجت را بر بندگانش تمام نمود، تا آنان را از تاریکی های کفر به سوی روشنایی ایمان بیرون آورد. و نیز انسان های متدیّن و یاوران حق و یقین را با دلایل واضح و حجت های غالب بر گمراهان و گمراه کنندگان از سایر مذاهب یاری نمود، و درود بر کسی که صلوات فرستادن بر او وسیله رسیدن به نعمت های بیکران لطف و عنایت است. یعنی محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم که خداوند به واسطه او سینه های پیامبران و برگزیدگان خود را به روشنایی شناخت منوّر ساخت. و درود بر خاندان پاکش که خداوند نعمت ها را به وسیله آنان بر بندگانش تمام کرد و آنها را گنجینه علم و دانش قرآن و محافظان پایگاه یقین قرار داد.

اما بعد: این کتاب جلد چهارم بحارالانوار است که مشتمل بر احتجاج و استدلال های خداوند و پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام با مخالفان و ستیزه جویان از ارباب مذاهب گوناگون و عقاید باطله و گمراه از راه حقیقت می باشد، که دربردارنده مطالب دیگری از مجموعه دانش های دینی که به یک باب اختصاص ندارد نیز بوده است. گرچه آن مجموعه دانش ها به بخش های مختلف مناسب برای سهولت استفاده کنندگان پخش شده است.

این اثر از تألیفات خاک پای مؤمنین محمّد باقر بن محمّد تقی است که خداوند هر دو را با ائمه طاهرین محشور فرماید و از گرفتاری های قیامت محفوظ بدارد و از کسانی قرار دهد که به فضل خود نامه عمل ایشان را به دست راست آنان می دهند.

ص: 1

**[ترجمه]

باب 1 احتجاج الله تعالی علی أرباب الملل المختلفة فی القرآن الکریم

ذکر آیات الباب

البقرة: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ* (1)وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ* یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ *فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ* أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ* وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ* اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ *(2)أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ»(6-16) (و قال تعالی): «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی

ص: 2


1- الختم: الاستیثاق من الشی ء و المنع منه، و حیث إن قلوبهم لا ینفذ فیها الانذار و أن أسماعهم تنبو عن الاصغاء إلی قول الحق و عیونهم لا تعتبر بالعبر و لا تنتفع بالنظر کانه استوثقت بالختم و غشیت بالغطاء.
2- العمه: التردد فی الامر من التحیر، قال الرضی فی التلخیص «ص 5»: هاتان استعارتان: فالاولی منها إطلاق صفة الاستهزاء علی اللّه سبحانه، و المراد بها أنّه تعالی یجازیهم علی استهزائهم بارصاد العقوبة لهم فسمی الجزاء علی الاستهزاء باسمه، إذ کان واقعا فی مقابلته، و إنّما قلنا: إن الوصف بحقیقة الاستهزاء غیر جائز علیه تعالی لانه عکس أوصاف الحکیم و ضد طرائق الحلیم، و الاستعارة الأخری قوله: «وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» أی یمد لهم کأنّه یخلیهم، و الامتداد فی عمههم و الجماح فی غیهم إیجابا للحجة و انتظارا للمراجعة، تشبیها بمن أرخی الطول للفرس أو الراحلة لیتنفس خناقها و یتسع مجالها.

خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ* الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ*وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»(21-23) (و قال تعالی): «إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ»(26) (و قال تعالی): «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ* وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا وَ إِیَّایَ فَاتَّقُون*ِ وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(40-42) (و قال تعالی): «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»(44) (و قال تعالی): «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ»(47) (و قال تعالی): «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ *وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ* وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ (1)وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ* فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ»(75-79)

ص: 3


1- الامی: الذی لا یکتب و لا یقرأ من کتاب، و قال قطرب: الامیة: الغفلة و الجهالة فالامی منه و هو قلة المعرفة. و الامانی إمّا من الامنیة و هی التلاوة، أی إلّا أن یتلی علیهم، أو بمعنی الأحادیث المختلقة و الاکاذیب أی لا یعلمون من الکتاب إلّا أحادیث اختلقها رؤساؤهم و أکاذیب یحدث بها علماؤهم، أو المراد أنهم یتمنون علی اللّه ما لیس لهم مثل قولهم: لن تمسنا النار إلّا أیاما معدودة، و قولهم: نحن أبناء اللّه و أحباؤه.

(و قال تعالی): «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ (إلی قوله): ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ* وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ *ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساری تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ إلی قوله وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ (1)بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ* وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ* بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ *(إلی قوله): قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ (إلی قوله): قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ (إلی قوله): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ (إلی قوله): أَمْ تُرِیدُونَ

ص: 4


1- قال الرضی فی التلخیص «ص 8»: إما أن یکون غلف جمع أغلف مثل أحمر و حمر، أو یکون جمع غلاف مثل حمار و حمر و یخفف فیقال: حمر، قال أبو عبیدة: کل شی ء فی غلاف فهو أغلف، یقال: سیف أغلف، و قوس غلفاء، و رجل أغلف: إذا لم یختتن، فمن قرأ غلف علی جمع أغلف فالمعنی: أن المشرکین قالوا: قلوبنا فی أغطیة عما تقوله، یریدون النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و نظیر ذلک قوله سبحانه حاکیا عنهم: «وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ» و من قرأ قلوبنا غلف علی جمع غلاف بالتثقیل و التخفیف فمعنی ذلک أنهم قالوا: قلوبنا أوعیة فارغة لا شی ء فیها فلا تکثر علینا من قولک فانا لا نعی منه شیئا، فکان قولهم هذا علی طریق الاستعفاء من کلامه و الاحتجاز عن دعائه انتهی. قلت: و قیل: إن معناه: قلوبنا أوعیة للعلم تنبیها علی أنا لا نحتاج أن نتعلم منک فلنا غنیة بما عندنا.

أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ* وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ (إلی قوله): وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (إلی قوله): وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (إلی قوله): وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ»(83-116) (و قال تعالی): «وَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِینا آیَةٌ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ* إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ* وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لَا النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ* (إلی قوله): وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(118-135) (و قال تعالی): «قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ *أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(139-140) (و قال تعالی): «سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (إلی قوله): الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»(142-146) (و قال تعالی): «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً (1)یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِ

ص: 5


1- أی نظراء و أمثالا.

اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ* إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ* وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً (1)فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ»(165-167) (و قال سبحانه): «وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا (2)عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ *شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً (3)صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ»(170-171) (و قال تعالی): «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ (إلی قوله): وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»(177)

ص: 6


1- أی رجعة إلی الدنیا.
2- أی وجدنا علیه آباءنا.
3- نعق الغراب: صاح. المؤذن: رفع صوته بالاذان. الراعی بغنمه: صاح بها و زجرها. قال الطبرسیّ: ثم ضرب اللّه مثلا للکفار فی ترکهم إجابة من یدعوهم إلی التوحید و رکونهم إلی التقلید فقال: «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ» أی یصوت «بِما لا یَسْمَعُ» من البهائم «إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً» و اختلف فی تقدیر الکلام و تأویله علی وجوه: أولها أن المعنی: مثل الذین کفروا فی دعائک إیاهم أی مثل الداعی لهم إلی الایمان کمثل الناعق فی دعائه المنعوق به من البهائم التی لا تفهم، و إنّما تسمع الصوت، فکما أن الانعام لا یحصل لها من دعاء الراعی إلّا السماع دون تفهم المعنی فکذلک الکفّار لا یحصل لهم من دعائک إیاهم إلی الایمان إلّا السماع دون تفهم المعنی لانهم یعرضون عن قبول قولک و ینصرفون عن تأمله فیکونون بمنزلة من لم یعقله و من لم یفهمه، و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام. ثانیها أن یکون المعنی: مثل الذین کفروا و مثلنا، أو مثل الذین کفروا و مثلک یا محمّد کمثل الذی ینعق بما لا یسمع إلّا دعاء و نداء، أی کمثل الانعام المنعوق بها و الناعق الراعی الذی یکلمها و هی لا تعقل. ثالثها أن المعنی: مثل الذین کفرا فی دعائهم الأصنام کمثل الراعی فی دعائه الانعام بتعال و ما جری مجراه من الکلام فکما أن من دعا البهائم یعد جاهلا فداعی الحجارة أشدّ جهلا منه. رابعها أن مثل الذین کفروا فی دعائهم الأصنام و هی لا تعقل کمثل الذی ینعق دعاء و نداء بما لا یسمع صوته جملة، و یکون المثل مصروفا إلی الغنم و ما أشبهها ممّا یسمع و إن لم یفهم. خامسها أن یکون المعنی: و مثل الذین کفروا کمثل الغنم الذی لا یفهم دعاء الناعق.

(و قال سبحانه): «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ* وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ (1)بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ»(204-206) (و قال سبحانه): «سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ»(211)

آل عمران: «فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»(20) (و قال تعالی): «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»(23-24) (و قال سبحانه): «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ* فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ (2)فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ (إلی قوله تعالی): قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ* یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْراهِیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِیلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ* وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ* یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ* یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَ

ص: 7


1- العزة: الحمیة و الانفة.
2- قال الراغب: أصل البهل کون الشی ء غیر مراعی، و البهل و الابتهال فی الدعاء: الاسترسال فیه و التضرع، و من فسر الابتهال باللعن فلاجل ان الاسترسال هنا لاجل اللعن.

بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ* وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ* وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدی هُدَی اللَّهِ أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ* یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ* وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ* بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ* إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ (1)وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ (2)وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ *وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ (3)بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ *ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ* وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (إلی قوله تعالی): أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (إلی قوله): کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(59-86) (و قال تعالی): «کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَمَنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ* قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(93-95)

ص: 8


1- أی لا نصیب لهم فی الجنة.
2- أی لا یرحمهم اللّه یوم القیامة، کما یقول القائل لغیره إذا استرحمه: انظر إلی.
3- لوی الحبل: فتله. لوی رأسه أو برأسه: أماله و أعرض. لوی لسانه بکذا: کنایة عن الکذب و تخرص الحدیث، أی و منهم لفریق یحرفون التوراة تحریفا خفیفا لیخفی و تحسبوه من الکتاب.

(و قال تعالی): «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما تَعْمَلُونَ* قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ کافِرِینَ* وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(98-101) (و قال تعالی): «وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ* لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ *ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ* لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ *یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ»(110-114) (و قال تعالی): «لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ* ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ* الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ* کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ (1)وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ* لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ* وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ* لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ

ص: 9


1- أی ابعد عن النار و نحی عنها.

أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ (1)مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ* وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(181-189) (و قال تعالی): «وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا* أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ»(199)

النساء: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ* وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً* مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا* یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً (2)فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا* إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً* أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا (3)انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ کَفی بِهِ إِثْماً مُبِیناً* أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ (4)وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا* أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً *أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ

ص: 10


1- مفازة: منجاة، أی فلا تحسبنهم بمکان ینجون من العذاب.
2- أی نمحو ما فیها من عین و أنف و فم حتّی نجعلها لوحا واحدا کالاقفاء لا تستبین فیها جارحة، قال الرضی قدّس سرّه: هذه استعارة عن مسخ الوجوه، أی یزیل تخاطیطها و معارفها تشبیها بالصحیفة المطموسة التی عمیت سطورها و اشکلت حروفها.
3- الفتیل: ما تفتله بین أصابعک من خیط أو وسخ و یضرب به المثل فی الشی ء الحقیر، قاله الراغب. و یأتی أیضا بمعنی السحاة فی شق النواة.
4- الجبت: الأصنام. و یقال لکل ما عبد من دون اللّه. الساحر و الکاهن. خسار الناس. الطاغوت: کل متعد. کل رأس ضلال. الشیطان. الصارف عن طریق الخیر.

مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً* (1)أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً»(44-54) (و قال سبحانه): «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَ یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالًا بَعِیداً* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً* فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ جاؤُکَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا إِحْساناً وَ تَوْفِیقاً* أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً»(60-63) (و قال تعالی): «وَ یَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا *أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً* وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا»(81-83) (و قال تعالی): «إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً* لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً* وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ (2)وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً»(117-119) (و قال تعالی): «لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً»(123) (و قال تعالی): «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ

ص: 11


1- النقیر: و قبة فی ظهر النواة، و یضرب به المثل فی الشی ء الطفیف.
2- و لأمنینهم أی لا جعل لهم امنیة. و الامنیة: الصورة الحاصلة فی النفس من تمنی الشی ء. و لیبتکن أی لیقطعن آذان الانعام أو یشققونها. و البتک: قطع الأعضاء و الشعر، و یقاربه البتر و البت و البشک و البتل، لکن الأول یستعمل فی قطع الذنب خاصّة، و الثانی فی قطع الحبل و الوصل و الثالث فی قطع الثوب، و الرابع فی الانقطاع عن النکاح.

سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِکَ وَ آتَیْنا مُوسی سُلْطاناً مُبِیناً* وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثاقِهِمْ وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً* فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ وَ کُفْرِهِمْ بِآیاتِ اللَّهِ وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا* وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً عَظِیماً *وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً* بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً *وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً *فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً* وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً* لکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أُولئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً»(153-162) (و قال تعالی): «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً* یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا* لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً *فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً* یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا

ص: 12

بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً»(170-176)

المائدة: «وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ (إلی قوله): فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ (1)وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلی خائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ* وَ مِنَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری أَخَذْنا مِیثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ (2)وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ سَوْفَ یُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ* یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ* یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ یُهْلِکَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ *یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ (3)مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ فَقَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»(10-19) (و قال سبحانه): «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ* وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ

ص: 13


1- قال الرضی قدّس سرّه: و المراد بها- و اللّه أعلم- أنهم یعکسون الکلام عن حقائقه و یزیلونه عن جهة صوابه حملا له علی أهوائهم و عطفا علی آرائهم.
2- أی فألقینا بینهم العداوة، و أصل الاغراء الالصاق.
3- الفترة: السکون و الانقطاع، أی المدة التی تکون بین کل رسول و رسول.

اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ* وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ»(64-66) (و قال تعالی): «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ (إلی قوله سبحانه): لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ* لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ *أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی یُؤْفَکُونَ *قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ* (إلی قوله): تَری کَثِیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ* وَ لَوْ کانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِیِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیاءَ وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ* لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً (1)وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ* وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ* وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ

ص: 14


1- قیل: قسیس کلمة سریانیة فی الأصل معناها شیخ، و فی العرف الکنسی هو أحد أصحاب المراتب فی الدیانة، و هو بین الاسقف و الشماس. و رهبان: من اتخذ الرهبانیة و هی الاعتزال عن الناس إلی دیر طلبا للتعبد.

الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ»(68-85) (و قال تعالی): ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ»(103-104) (و قال تعالی): «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ* (إلی آخر السورة: 116-120)

الأنعام: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ (إلی قوله): وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ *فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ *وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فِی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدِیهِمْ لَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ* وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ *وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ *وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ* إلی قوله تعالی قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ *الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* (إلی قوله): وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً (1)وَ إِنْ

ص: 15


1- الاکنة: الاغطیة. و الوقر: الصمم.

یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ *وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ یَنْأَوْنَ عَنْهُ (1)وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ *(إلی قوله): قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ *وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ* وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ* إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *إلی قوله تعالی قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ (إلی قوله): قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ (2)*قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ* (إلی قوله): قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ *وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ* (إلی قوله): قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ* قُلْ إِنِّی عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ ما عِنْدِی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ* قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدِی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ* (إلی قوله تعالی): قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ*

ص: 16


1- أی یتباعدون عنه، من النأی و هو البعد.
2- أی یعرضون عنها.

قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ* قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً (1)وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ* وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ* لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ *وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* (إلی قوله تعالی): قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُرُّنا وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ»(1-71) (و قال سبحانه): «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثِیراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ *وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ* (إلی قوله تعالی): وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ (2)سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ* بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنَّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ صاحِبَةٌ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (إلی قوله): قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ

ص: 17


1- أی فرقا مختلفة الاهواء و النزعات.
2- قال الرضی قدس اللّه روحه فی التلخیص «ص 38»: هذه استعارة، و المراد انهم ادعوا له سبحانه بنین و بنات بغیر علم، و ذلک مأخوذ من الخرق و هی الأرض الواسعة و جمعها خروق لان الریح تنخرق فیها أی تتسع، و الخرق من الرجال: الکثیر العطاء، فکانه ینخرق به، و الخرقة جماعة الجراد، و الخریق: الریح الشدید الهبوب، و کان معنی قوله تعالی: «وَ خَرَقُوا لَهُ» أی اتسعوا فی دعوی البنین و البنات له و هم کاذبون فی ذلک. و من قرأ: «و خرقوا» بالتشدید فانما أراد تکثیر الفعل من هذا الجنس، و الاختراق و الاختلاق و الاختراع و الابتشاک بمعنی واحد و هو الادعاء للشی ء علی طریق الکذب و الزور.

أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ* وَ کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (إلی قوله سبحانه): وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِها قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ ما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ* وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ *وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ* (إلی قوله): أَ فَغَیْرَ اللَّهِ أَبْتَغِی حَکَماً وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلًا وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ *وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ *وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ* (إلی قوله): وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ إلی قوله تعالی وَ إِذا جاءَتْهُمْ آیَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ* (إلی قوله): وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ* إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ* قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ* وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ* وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ *وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ (1)لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ* وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی

ص: 18


1- الحجر: الممنوع منه بتحریمه.

أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ* قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ* (إلی قوله سبحانه): وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا (1)أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ* فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ وَ لا یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ* سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْ ءٍ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّی ذاقُوا بَأْسَنا قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ* قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ* قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هذا فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ (إلی قوله): وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ *أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ* أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتابُ لَکُنَّا أَهْدی مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ *عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ* إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ* (إلی قوله): قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* دِیناً قِیَماً (2)مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی (3)وَ

ص: 19


1- الحوایا جمع حویة و هی الامعاء.
2- قیما أی ثابتا مقوما لأمور معاشهم و معادهم، أو ثابتا دائما لا ینسخ، و قرئ بالتخفیف من قیام. و الملّة: اسم لما شرع اللّه تعالی لعباده علی لسان الأنبیاء، مأخوذة من أمللت الکتاب، و لا تضاف الا الی النبیّ الذی تسند إلیه بخلاف الدین فانه یضاف للّه و للنبی و لآحاد امته. حنیفا أی مائلا و عادلا عن کل دین سوی دین اللّه، مخلصا فی العبادة للّه.
3- النسک: العبادة. کل ما تقرب به إلی اللّه الا أن الغالب اطلاقها علی الذبح.

مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ* لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ *قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»(91-141)

الأعراف: المص *کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ *اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ»(1-3) (و قال سبحانه): «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ* قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ* فَرِیقاً هَدی وَ فَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ *إلی قوله وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ* (إلی قوله تعالی حاکیا عن نوح (هود) علی نبینا و آله و علیه السلام): أَ تُجادِلُونَنِی فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ»(28-71)

(و قال تعالی): «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ (1)الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»(158)

(و قال سبحانه): «أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ *أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (إلی قوله): قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ* (إلی قوله): أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ*

ص: 20


1- قیل: منسوب إلی الأمة الذین لم یکتبوا لکونه علی عادتهم کقولک: عامی لکونه علی عادة العامّة. و قیل: سمی به لانه لم یکن یکتب و لا یقرأ من کتاب، و ذلک فضیلة له لاستغنائه بحفظه و اعتماده علی ضمان اللّه منه بقوله: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی و قیل: سمی بذلک لنسبته إلی أم القری.

وَ لا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ *وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَتَّبِعُوکُمْ سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ *إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَعْیُنٌ یُبْصِرُونَ بِها أَمْ لَهُمْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ کِیدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ* إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ *وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ *وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ *خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ *وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ (1)فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ* (إلی قوله تعالی): وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحی إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ (2)وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»(184-203)

الأنفال: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ *وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ *إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ *وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ (3)وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ* (إلی قوله تعالی): وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ *وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ* وَ ما

ص: 21


1- أی إن نالک من الشیطان وسوسة و نخسة فی القلب بما یعول للإنسان لیصرفک عما امرت به فاستعذ باللّه.
2- أی حجج بینة من ربکم.
3- قال الرضی رضوان اللّه تعالی علیه: هذه استعارة و المعنی أن اللّه تعالی أقرب إلی العبد من قلبه فکانه حائل بینه و بینه من هذا الوجه، أو یکون المعنی انه تعالی قادر علی تبدیل قلب المرء من حال إلی حال، إذ کان سبحانه موصوفا بأنّه مقلب القلوب، و المعنی أنّه ینقلها من حال الامن إلی حال الخوف، و من حال الخوف إلی حال الامن، و من حال المساءة الی حال السرور، و من حال المحبوب الی حال المکروه.

کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (إلی قوله): وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ (إلی قوله تعالی): قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ»(20-38)

التوبة: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ* اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ *یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ *هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ (1)وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (إلی قوله): إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ»(30-37)

(و قال تعالی): «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ *وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ (2)وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ* أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ* وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ»(123-127)

ص: 22


1- الاحبار جمع الحبر: العالم و الفقیه، و الحبر: الاثر المستحسن، سمی العالم بذلک لما یبقی من أثر علومهم فی نفوس الناس و من آثار أفعالهم الحسنة المقتدی بها، و الحبر الأعظم عند النصاری: خلف السیّد المسیح علی الأرض. و عند الیهود: رئیس الکهنة.
2- قال السیّد الرضیّ: هذه استعارة ظاهرة، و ذلک أن السورة لا تزید الارجاس رجسا و لا القلوب مرضا بل هی شفاء للصدور و جلاء للقلوب، و لکن المنافقین لما ازدادوا عند نزولها عمی و عمها و ازدادت قلوبهم ارتیابا و مرضا حسن أن یضاف ذلک إلی السورة علی طریقة لاهل اللسان معروفة.

یونس: الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ *أَ کانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِینٌ»(1-2) (و قال تعالی): «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ* قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ *وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ* (إلی قوله): وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ»(15-20) (و قال تعالی): «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ* فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلالُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ *کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ* قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ* وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ* وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِینَ* وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ *وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا

ص: 23

أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ* وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ* وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ (إلی قوله): وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ* قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ* (1)... وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ (إلی قوله): یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ* قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ (إلی قوله): وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ *أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ* هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ *قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ* قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ (إلی قوله): إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ* وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ (إلی قوله): وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (إلی قوله): قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ* فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلَّا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ* ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ* قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی

ص: 24


1- سقطت من هنا آیة و هی: «ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ»

یَتَوَفَّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ (إلی قوله سبحانه): قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ* وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ»(31-109)

هود: «الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ* أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَ بَشِیرٌ *وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ* إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ* أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (إلی قوله): وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (إلی قوله): فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّما أَنْتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (إلی قوله): فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ»(1-17)

(و قال تعالی): «تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ»(49) (و قال سبحانه): «وَ کُلًّا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ وَ جاءَکَ فِی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ* وَ قُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنَّا عامِلُونَ *وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ* وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(120-123)

ص: 25

یوسف: «ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ* وَ ما أَکْثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ *وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ *وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ* وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ *أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَةٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ* وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُری أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ»(102-109)

الرعد: «المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ* (إلی قوله تعالی): وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقابِ* وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (إلی قوله): هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ* وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ* لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ* وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ* قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (إلی قوله سبحانه): (1)أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ

ص: 26


1- هکذا فی النسخ، و الآیة غیر متوسطة بآیة اخری، فقوله: «الی قوله سبحانه» زیادة و لعله من النسّاخ.

اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ (إلی قوله): أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ»(1-19)

(و قال تعالی): «وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنابَ (إلی قوله تعالی): کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فِی أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَیْهِمُ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ هُمْ یَکْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ قُلْ هُوَ رَبِّی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ مَتابِ* وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِیعاً أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَی النَّاسَ جَمِیعاً وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ* وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ* أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (إلی قوله): وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مِنَ الْأَحْزابِ مَنْ یُنْکِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لا أُشْرِکَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُوا وَ إِلَیْهِ مَآبِ* وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ حُکْماً عَرَبِیًّا وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ (إلی قوله): وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ (إلی قوله): وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ»(27-43)

إبراهیم: «الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ (إلی قوله): مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ* أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ»(1-20)

ص: 27

(و قال تعالی): «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ* تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ»(24-26)

(و قال سبحانه): «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ* جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ* وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ»(28-30)

الحجر: «الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ* رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ *ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (إلی قوله): وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ* لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَةِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ* ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ *إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ (إلی قوله): وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ* لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ (إلی قوله): وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ* إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ *وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ* لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ *وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ *کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ* الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ *فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ *فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ* الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ* وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ* فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ *وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ»(1-99)

النحل: «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ* یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ *خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (إلی قوله): أَ فَمَنْ یَخْلُقُ

ص: 28

کَمَنْ لا یَخْلُقُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ (إلی قوله): وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ* أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ* إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ* لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ* إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ (إلی قوله): وَ قالَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ نَحْنُ وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ کَذلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (إلی قوله): إِنْ تَحْرِصْ عَلی هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ یُضِلُّ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (إلی قوله): وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ* أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ* أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ* أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ* وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ* یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ *وَ قالَ اللَّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ فَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ* وَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ *وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ *ثُمَّ إِذا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ *وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ *وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ* یَتَواری مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ (إلی قوله تعالی): وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما یَکْرَهُونَ وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ (إلی قوله): وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلَّا لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (إلی

ص: 29

قوله): وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ (إلی قوله): وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطِیعُونَ* فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً هَلْ یَسْتَوُونَ* الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ أَحَدُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ أَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (إلی قوله): فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ الْمُبِینُ *یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ (إلی قوله): وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ (إلی قوله): وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ* وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ* وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (إلی قوله): وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ* قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ* وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ (إلی قوله): ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(1-123)

(و قال سبحانه): «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (إلی قوله): وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ* إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ»(125-128)

ص: 30

الإسراء: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً* وَ أَنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً (إلی قوله): ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً* أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً* إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِیماً* وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلَّا نُفُوراً* قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبِیلًا* سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً (إلی قوله): وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً* وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً* نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً* انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا (إلی قوله): قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْوِیلًا *أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلی رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً (إلی قوله): وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلَّا طُغْیاناً کَبِیراً (إلی قوله سبحانه): قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا (إلی قوله تعالی): وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا*إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً* قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً *وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً* وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً *أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً *أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا* أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا*

ص: 31

وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی إِلَّا أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا* قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا* قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً (إلی قوله): قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً»(9-100)

(و قال تعالی): «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ (1)لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا* قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً *وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولًا* وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً»(105-109)

الکهف: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً* ماکِثِینَ فِیهِ أَبَداً* وَ یُنْذِرَ الَّذِینَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً* ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لا لِآبائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلَّا کَذِباً* فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً»(1-6)

(و قال تعالی): «وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً (2)(إلی قوله): وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها (3)(إلی قوله تعالی): ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً (إلی قوله): وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ

ص: 32


1- قال الشریف الرضی قدس اللّه روحه: معنی فرقناه أی بیناه للناس بنصوع مصباحه و شدوخ أوضاحه حتّی صار کمفرق الرأس فی وضوح مخطه، أو کفرق الصبح فی بیان منبلجه. و قد قال بعضهم: معنی فرقناه أی فصلناه سورا و آیات، فذلک بمنزلة فرق الشعر، و هو تمییز بعضه من بعض حتّی یزول التباسه و یتخلص التفافه.
2- ملتحدا أی ملتجأ تلتجئ إلیه، یقال: التحد إلیه أی التجأ و مال إلیه.
3- السرادق: الفسطاط الذی یمد فوق صحن البیت.

أَکْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلًا* وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا (إلی قوله): وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً»(27-57)

(و قال سبحانه): «أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادِی مِنْ دُونِی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرِینَ نُزُلًا (إلی قوله): قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»(102-110)

مریم: «ذلِکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ *ما کانَ لِلَّهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ* وَ إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ *فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ»(34-37)

(و قال تعالی): «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیًّا* وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً *قُلْ مَنْ کانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا* حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السَّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً (إلی قوله): أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالًا وَ وَلَداً* أَطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً *کَلَّا سَنَکْتُبُ ما یَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا* وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ وَ یَأْتِینا فَرْداً *وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا* کَلَّا سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا (إلی قوله): وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً *لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا *تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا *أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً* وَ ما یَنْبَغِی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً* إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً (إلی قوله): فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا»(73-97)

طه: «وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ

ص: 33

أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً* فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً»(113-114) (و قال سبحانه): «وَ قالُوا لَوْ لا یَأْتِینا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی* وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی* قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی»(133-135)

الأنبیاء: «اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ* ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ* لاهِیَةً قُلُوبُهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ* قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ* ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ* وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلَّا رِجالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدِینَ* ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ* لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* (إلی قوله): وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ* بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُونَ* وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ* یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ *أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ *لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ *لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ* أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ *وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ* وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ* لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ *یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ* وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ (إلی قوله

ص: 34

سبحانه): وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ (إلی قوله): وَ إِذا رَآکَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُواً أَ هذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَ هُمْ بِذِکْرِ الرَّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ* خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ (إلی قوله): قُلْ مَنْ یَکْلَؤُکُمْ (1)بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ مِنَ الرَّحْمنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ* أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ* بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا یَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ* قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ وَ لا یَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعاءَ إِذا ما یُنْذَرُونَ (إلی قوله تعالی): وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ»(1-50)

(و قال سبحانه): «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ *إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ* وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ* قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ *فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ* إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ یَعْلَمُ ما تَکْتُمُونَ *وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ* قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ»(105-112)

الحج: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَرِیدٍ* کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ (إلی قوله تعالی): وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ* ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَرِیقِ* ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ* وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ (2)فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ

ص: 35


1- أی من یحفظکم و یحرسکم من عذاب اللّه إذا صب علیکم لیلا و نهارا.
2- قال السیّد الرضیّ رضوان اللّه علیه: هذه استعارة و المراد- و اللّه أعلم-: صفة الإنسان المضطرب الدین الضعیف الیقین الذی لم یثبت فی الحق قدمه و لا استمرت علیه سریرته، فأوهن شبهة تعرض له ینقاد معها و یفارق دینه لها، تشبیها بالقائم علی طرف مهواة، فأدنی عارض یزلقه و أضعف دافع یطرحه.

اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ *یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ* یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ (إلی قوله): مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ* وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ أَنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یُرِیدُ (إلی قوله): أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ»(3-18)

(و قال سبحانه): «وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ *وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ *وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ (1)ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ (إلی قوله): أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُور*ِ وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ* وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَها وَ هِیَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ*قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما أَنَا لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (إلی قوله): ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ* أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ* لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ* أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ *وَ هُوَ الَّذِی أَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ *لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلی هُدیً مُسْتَقِیمٍ* وَ إِنْ جادَلُوکَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ* أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذلِکَ فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ*

ص: 36


1- أی أمهلتهم و اطلت مدة تمتعهم.

وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ ما لَیْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ* وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ کَفَرُوا الْمُنْکَرَ یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ* یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ *ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ»(42-74)

المؤمنون: «فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّی حِینٍ* أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ *نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ (إلی قوله): وَ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ* بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ هُمْ لَها عامِلُونَ* حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ* لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِنَّکُمْ مِنَّا لا تُنْصَرُونَ *قَدْ کانَتْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ* مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ سامِراً (1)تَهْجُرُونَ *أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ *أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ* أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ* وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ* أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ* وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ *(2)وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ* وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ حَتَّی إِذا فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِیدٍ إِذا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ* وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ* وَ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ *وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ* بَلْ قالُوا مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ *قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ* لَقَدْ وُعِدْنا

ص: 37


1- أصل السمر: سواد اللیل، و منه قیل: لا آتیک السمر و القمر أی لا آتیک أبدا، ثم استعمل للحدیث باللیل، و منه قوله تعالی: «سامِراً تَهْجُرُونَ» و قولهم: لا أفعله ما سمر بنا سمیر أی ما تحدث الناس لیلا؛ یعنی أبدا.
2- نکب عنه: عدل.

نَحْنُ وَ آباؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیها إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ *سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ* قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ* سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ* قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّی تُسْحَرُونَ* بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ *عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ *رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* وَ إِنَّا عَلی أَنْ نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ* ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ *وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ (1)وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ (إلی قوله): أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ* فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ *وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ»(54-117)

النور: «لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ* وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ* وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ* أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحِیفَ (2)اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ *إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ* وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ* قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (إلی قوله): لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصِیرُ»(46-57)

ص: 38


1- همزات الشیاطین:خطراته التی یخطرها یقلب الانسان ووساوسه
2- الحیف: المیل فی الحکم و الجنوح إلی أحد الجانبین.

الفرقان: «تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ (1)عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً *الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً* وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لا حَیاةً وَ لا نُشُوراً* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً *وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا* قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً *وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً *أَوْ یُلْقی إِلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ یَأْکُلُ مِنْها وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً* انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا* تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً (إلی قوله سبحانه): وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصِیراً* وَ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ أَوْ نَری رَبَّنا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبِیراً (إلی قوله): وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا* وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً (إلی قوله): أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا* أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا (إلی قوله): فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کَبِیراً (إلی قوله سبحانه): وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا یَضُرُّهُمْ وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً *وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا مُبَشِّراً وَ نَذِیراً *قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا* وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِ

ص: 39


1- الفرقان اسم لا مصدر، و تقدیره کتقدیر رجل قنعان أی یقنع به فی الحکم، و الفرقان أبلغ من الفرق لانه یستعمل فی الفرق بین الحق و الباطل، و الفرق یستعمل فی ذلک و فی غیره، و یطلق ذلک علی کلام اللّه لانه یفرق بین الحق و الباطل فی الاعتقاد، و الصدق و الکذب فی المقال، و الصالح و الطالح فی الاعمال.

الَّذِی لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ کَفی بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً (إلی قوله): وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً»(1-60)

الشعراء: «طسم* تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ* لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ (1)أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ* إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ *وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلَّا کانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ* فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبؤُا ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ* إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ»(1-8)

(و قال سبحانه): «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ* نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ *عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ *بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ* وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ* أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ* وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ* فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ *کَذلِکَ سَلَکْناهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ *لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ* فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ* أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ *أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنِینَ* ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ *ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ (إلی قوله): وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ* وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ وَ ما یَسْتَطِیعُونَ *إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ* فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ *وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ *وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ* وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ* الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ *إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ *هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ *تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ* یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ»(192-223)

النمل: «طس تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ* هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ (إلی قوله): وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ»(1-6)

(و قال تعالی): «قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذِینَ اصْطَفی آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا

ص: 40


1- أی مهلک نفسک أسفا و غما علی اعراضهم عنک و عدم إیمانهم بک. و أصل البخع: أن یبلغ بالذبح البخاع و هو عرق مستبطن الفقار، و ذلک أقصی حدّ الذبح.

یُشْرِکُونَ* أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ* أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ* أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ* أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ* أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (1)(إلی قوله): وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (إلی قوله): وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما یُعْلِنُونَ (إلی قوله): إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ* وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ *إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ* فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ* إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ *وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (إلی قوله): أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (إلی قوله): إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ* وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ* وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»(58-93)

القصص: «وَ لَوْ لا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِیَ مِثْلَ ما أُوتِیَ مُوسی أَ وَ لَمْ یَکْفُرُوا بِما أُوتِیَ مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کافِرُونَ* قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدی مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ *الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ* وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا

ص: 41


1- أی إنّه یعلم ما تخفیه صدورهم من عداوة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و مکائدهم.

آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ (إلی قوله): وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ (1)ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (إلی قوله): قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ* قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ»(47-71)

(و قال سبحانه): «قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدی وَ مَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیراً لِلْکافِرِینَ *وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ* وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(85-88)

العنکبوت: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ* وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ *وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ»(10-13)

(و قال سبحانه): «مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ* إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ *وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ *خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ (إلی قوله): وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ* وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا

ص: 42


1- أی یحمل إلیه و یجمع فیه.

إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ* وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ* بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ* وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ *أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *قُلْ کَفی بِاللَّهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شَهِیداً یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ* وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّی لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ* یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ (إلی قوله): وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ (إلی قوله تعالی): وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (إلی قوله): فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ وَ لِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ»(41-67)

الروم: «أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ* أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (إلی قوله): ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ* بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (إلی قوله): وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ* لِیَکْفُرُوا بِما

ص: 43

آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* أَمْ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِما کانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ (إلی قوله تعالی): اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ (إلی قوله): وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ* فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ *وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلَّا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (إلی قوله تعالی): وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ *کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ* فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ»(8-60)

لقمان: «الم* تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ* هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ (إلی قوله): وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (إلی قوله): خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ *هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی ما ذا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (إلی قوله): وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ* وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ* وَ مَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ* نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلًا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلِیظٍ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (إلی قوله): وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ»(1-22)

ص: 44

التنزیل: «الم* تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ* اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ (إلی قوله): وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ (إلی قوله): أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ»(1-26)

الأحزاب: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً *وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً* وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً* وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا»(45-48)

سبأ: «وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ *وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ* أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِیدِ* أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ (إلی قوله تعالی): قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِیهِما مِنْ شِرْکٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ (إلی قوله): قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ* قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ* قُلْ أَرُونِیَ الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (إلی قوله): وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُکُمْ وَ قالُوا ما هذا إِلَّا إِفْکٌ مُفْتَریً وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ* وَ ما آتَیْناهُمْ

ص: 45

مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ (إلی قوله): قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ* قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ *قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ* قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ* قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ»(5-50)

فاطر: «أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ (إلی قوله): ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ* إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ* یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ* إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ* وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ (إلی قوله): وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ *وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ* وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ *إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ* وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ* ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ (إلی قوله): وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ (إلی قوله): قُلْ أَ رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً (إلی قوله): وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً* اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ (1)فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا»(8-43)

ص: 46


1- قال السیّد الرضیّ قدس اللّه روحه: هذه استعارة و المراد ان اللّه تعالی یعاقب المشرکین علی مکرهم بالمؤمنین فکانما مکروا بأنفسهم و وجهوا الضرر إلیهم لا إلی غیرهم، إذ کان المکر عائدا بالوبال علیهم، و معنی «لا یَحِیقُ» أی لا یحل و لا ینزل و لا یحیط إلّا بهم، و هذه الألفاظ بمعنی واحد.

یس: یس* وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ* إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ* عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ* لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ* لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (إلی قوله): وَ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (إلی قوله): أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ (إلی قوله): وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ* وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ* وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (إلی قوله): وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ *وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ* لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ (إلی قوله): وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ* فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ»(1-76)

الصافات: «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ* بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ *وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ *وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ *وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ»(11-15) (و قال سبحانه): «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ *أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ *أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ *وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ* ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ* أَ فَلا تَذَکَّرُونَ *أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ *فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ *وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ* سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ* فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ* ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ *إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِیمِ* وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ* وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ *وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ* وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ* لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ* لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ*

ص: 47

فَکَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (إلی قوله): فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ* وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ *أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ *فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ* وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ *وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ»(149-179)

ص: «ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ* بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ *کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ* وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ *أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ *وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ* ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ* أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ* أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ* أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ *جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ»(1-11)

(و قال سبحانه): «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ* أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ* کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ»(27-29) (و قال سبحانه): «قُلْ إِنَّما أَنَا مُنْذِرٌ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ* رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الْعَزِیزُ الْغَفَّارُ* قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ *ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ *إِنْ یُوحی إِلَیَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (إلی قوله): قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ* إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ *وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ»(65-88)

الزمر: «تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ* إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ* أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ *وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ *إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ *لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (إلی قوله): وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ (1)نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ

ص: 48


1- خوله الشی ء: أعطاه إیّاه متفضلا أو ملکه إیاه.

أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ (إلی قوله): قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ*وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ* قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ* قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِینِی* فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (إلی قوله): أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (إلی قوله): وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ* ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ (1)وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (إلی قوله): أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ* وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ* قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ *إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ (إلی قوله): أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ* قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ* وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (إلی قوله): وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ* وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ

ص: 49


1- التشاکس: الاختلاف.

بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (إلی قوله): قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ *وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ* بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ»(1-66)

المؤمن: «ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ*کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ (1)فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ (إلی قوله): وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ* أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ* ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ»(4-22)

(و قال سبحانه): «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ* إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ* لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ* وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ (إلی قوله): قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِی الْبَیِّناتُ مِنْ رَبِّی وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ (إلی قوله): أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یُصْرَفُونَ *الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (إلی قوله): وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ»(55-78) (إلی آخر السورة).

السجدة: «حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ *کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ* وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی

ص: 50


1- أی لیبطلوا به الحق.

أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ* قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ *الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ (إلی قوله): فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ* إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ (إلی قوله): وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ *فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدِیداً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ (إلی قوله): وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ *وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ *وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (إلی قوله): إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ *لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ* ما یُقالُ لَکَ إِلَّا ما قَدْ قِیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقابٍ أَلِیمٍ* وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ فِی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ (إلی قوله): قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقاقٍ بَعِیدٍ»(1-52)

حمعسق: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ* وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ (إلی قوله): أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (إلی قوله): شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ* وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ

ص: 51

بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ* فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ*وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ (إلی قوله): قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (إلی قوله): اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ* فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ (إلی قوله): وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ»(1-53)

الزخرف: «حم* وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ* وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ* أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ* (1)وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ *وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ* فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ (إلی قوله سبحانه): وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ *أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنِینَ *وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ

ص: 52


1- قال الرضی قدس اللّه اسراره: هذه استعارة، یقال: ضربت عنه و أضربت عنه بمعنی واحد، و سواء قولک: ذهبت عنه صفحا و أعرضت عنه صفحا و ضربت و أضربت عنه صفحا، و معنی صفحا هاهنا أی أعرضت عنه بصفحة وجهی، و المراد- و اللّه أعلم-: أ فنضرب عنکم بالذکر، فیکون الذکر مرورا لصفحه عنکم من أجل اسرافکم و بغیکم، أی لسنا نفعل ذلک بل نوالی تذکیرکم لتتذکروا و نتابع زجرکم لتنزجروا، و لما کان سبحانه یستحیل أن یصف نفسه باعراض الصفحة کان الکلام محمولا علی وصف الذکر بذلک علی طریق الاستعارة.

کَظِیمٌ* أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ* وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ* وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ *أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ* بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ* وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ* قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ* فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (إلی قوله): بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِینٌ* وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ* وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ*أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ (إلی قوله): أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ *أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ* فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ* وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ»(2-45).

(و قال تعالی): «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ*وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ* وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ (إلی قوله): لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ* أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ *أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ* قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ* سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ*فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ (إلی قوله): وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ* وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ* فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»(57-79)

الدخان: «حم* وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا

ص: 53

مُنْذِرِینَ (إلی قوله): بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ (إلی قوله): فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ»(1-59)

الجاثیة: «حم* تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (إلی قوله): تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ* وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ* یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ* هذا هُدیً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ (إلی قوله): قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (إلی قوله): تعالی ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ* إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ* هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (إلی قوله): أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ* وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»(1-24)

الأحقاف: «حم *تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ* ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ* وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ* وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِینٌ* أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ کَفی بِهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ* قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ

ص: 54

إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ*قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ کَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَکْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ* وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیًّا لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنِینَ (إلی قوله): فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ»(1-35)

محمد: «وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ *وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ* أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (إلی قوله): وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ»(12-16) (إلی آخر السورة).

الفتح: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً* لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا* إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً»(8-10)

الحجرات: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ»(7) (و قال سبحانه): «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (إلی قوله): قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ* یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»(16-18)

ص: 55

ق: «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ* بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْکافِرُونَ هذا شَیْ ءٌ عَجِیبٌ* أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ (إلی قوله): وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ* إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ (إلی قوله سبحانه): نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ»(1-45)

الذاریات: «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ* وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ* کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ* أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ* فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ* وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ»(50-55) (إلی آخر السورة).

الطور: «فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ* أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ* قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِینَ* أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ* أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ *فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ *أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ* أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ* أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فِیهِ فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ* أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ* أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ* أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ* أَمْ یُرِیدُونَ کَیْداً فَالَّذِینَ کَفَرُوا هُمُ الْمَکِیدُونَ* أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ* وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ* فَذَرْهُمْ حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی فِیهِ یُصْعَقُونَ *یَوْمَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ* وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ* وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ»(29-49)

النجم: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی* ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی* وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی* عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی* ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی (إلی قوله): أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی* وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری* أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی* تِلْکَ إِذاً

ص: 56

قِسْمَةٌ ضِیزی* إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی* أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّی* فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولی* وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی* إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَیُسَمُّونَ الْمَلائِکَةَ تَسْمِیَةَ الْأُنْثی* وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً (إلی قوله): أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی* وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدی* (1)أَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَری* أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی* وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی* أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری* وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی* وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری* ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی»(1-41) (إلی آخر السورة).

القمر: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ* وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ* وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ* وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ* حِکْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ* فَتَوَلَّ عَنْهُمْ (إلی قوله سبحانه): وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ* کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُقْتَدِر*ٍ أَ کُفَّارُکُمْ خَیْرٌ مِنْ أُولئِکُمْ أَمْ لَکُمْ بَراءَةٌ فِی الزُّبُرِ* أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ* سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ (إلی قوله): وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ* وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ* وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ»(1-53)

الرحمن: «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ (إلی آخر السورة).

الواقعة: «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ *أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ (إلی قوله): أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ* أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ* لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ* إِنَّا لَمُغْرَمُونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ* أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ *أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ* لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ* أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ* نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً

ص: 57


1- قال الراغب: الکدی: صلابة فی الأرض، یقال: حفر فاکدی: إذا وصل إلی کدیة، و استعیر ذلک للطالب المخفق و المعطی المقل.

وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ* فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ* وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ* إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ* فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ* لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ* تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ *وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ (إلی قوله): إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»(58-96)

الحدید: «وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ (إلی قوله تعالی): أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ* اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (إلی قوله): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ *لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(8-29)

المجادلة: «إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ (إلی قوله): أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ* أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (إلی قوله): اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ *إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ* کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ»(5-21)

الممتحنة: «قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِیمَ لِأَبِیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ

ص: 58

لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ (إلی قوله): یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ»(4-13)

الصف: «وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ* وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ* یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ *هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(6-9)

الجمعة: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (إلی قوله): قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ*قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(2-8)

المنافقون: «إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ (إلی آخر السورة)

التغابن: «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ *ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ (إلی قوله تعالی): فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (إلی قوله): وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ»(5-12)

الطلاق: «الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً* رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً»(1-11) (إلی آخر السورة).

ص: 59

الملک: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَناکِبِها (1)وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ* أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ* أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ* وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ* أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصِیرٌ *أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْکافِرُونَ إِلَّا فِی غُرُورٍ* أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ* أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* قُلْ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ* قُلْ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (إلی قوله): قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ»(15-30)

القلم: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ* وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ *فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ* بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ* إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ *فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ* وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ* وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ *هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ* مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ* عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ *أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ* إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ* سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ (إلی قوله): أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ* ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ* أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ* إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ* أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ *سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ* أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (إلی قوله): فَذَرْنِی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ *وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ *أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ* أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ (إلی قوله): وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ* وَ ما هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ»(1-52)

ص: 60


1- أی جوانبها و نواحیها.

الحاقة: «فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ* وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ* تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ* لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ* فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ* وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ *وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ* وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ* وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»(39-52)

المعارج: «فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ* عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ *فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ»(40-42)

نوح: «وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً»(23)

الجن: «قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً* قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً* قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً* إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ»(20-23) (إلی آخر السورة).

المزمل: «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا* رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا* وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا* وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا (إلی قوله): إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شاهِداً عَلَیْکُمْ کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولًا (إلی قوله): إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا»(8-19)

المدثر: «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ (إلی قوله): ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً *وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً *وَ بَنِینَ شُهُوداً* وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً* ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ *کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً* سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً* إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ *ثُمَّ نَظَرَ *ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ *ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ* فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ* إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ* سَأُصْلِیهِ سَقَرَ (إلی قوله): وَ ما

ص: 61

هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ* کَلَّا وَ الْقَمَرِ* وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ* وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ* إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ* نَذِیراً لِلْبَشَرِ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ (إلی قوله): فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ *کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ *فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ* بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً *کَلَّا بَلْ لا یَخافُونَ الْآخِرَةَ *کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ* وَ ما یَذْکُرُونَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ»(1-56)

القیامة: «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ*إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ* فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ* ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ* کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ *وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ»(16-21)

الدهر: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا* فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً (إلی قوله): إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلًا* نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا* إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا»(23-29)

المرسلات: «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ»(20) (إلی آخر السورة).

النبأ: «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً»(6) (إلی آخر السورة).

النازعات: «أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها* رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها *وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها* وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها* أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها* مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ»(28-33)

عبس: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی (إلی آخر السورة).

التکویر: «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ* الْجَوارِ الْکُنَّسِ* وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ *وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ *ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ* مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ* وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ* وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ* وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ* فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ* وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ»(15-29)

ص: 62

الإنفطار: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ* الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ* فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ»(6-8)

الإنشقاق: «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ* وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ* وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ* لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ* فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ* بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ *وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ *فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ»(16-25)

البروج: «بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی تَکْذِیبٍ *وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ* بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ* فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»(19-22)

الطارق: «وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ* وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ* إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ* وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ* إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً* وَ أَکِیدُ کَیْداً* فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً»(11-17)

الأعلی: إلی آخر السورة

الغاشیة: «أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ* وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ *وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ *وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ *فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ* لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ* إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ *فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ* إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ»(17-26)

البلد: «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ (إلی آخر السورة).

أ لم نشرح: (إلی آخر السورة)

و التین: (إلی آخر السورة)

العلق: (إلی آخر السورة)

البینة: (إلی آخر السورة)

الماعون: (إلی آخر السورة)

الکوثر: (إلی آخر السورة)

الکافرون: (إلی آخر السورة)

النصر: (إلی آخر السورة).

ص: 63

lt;meta info="- «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ *وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنینَ *یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ *فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ *أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ *وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ *اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ *أُولئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ.» - . بقره / 6 - 16 -

{در حقیقت کسانی که کفر ورزیدند- چه بیمشان دهی، چه بیمشان ندهی - برایشان یکسان است [آنها] نخواهند گروید. خداوند بر دلهای آنان، و بر شنوایی ایشان مُهر نهاده و بر دیدگانشان پرده ای است و آنان را عذابی بزرگ است. و برخی از مردم می گویند: «ما به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم»، ولی گروندگان [راستین] نیستند. با خدا و مؤمنان نیرنگ می بازند ولی جز بر خویشتن نیرنگ نمی زنند، و نمی فهمند. در دلهایشان مرضی است و خدا بر مرضشان افزود و به [سزای] آنچه به دروغ می گفتند، عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت. و چون به

آنان گفته شود: «در زمین فساد مکنید»، می گویند: «ما خود اصلاحگریم.» به هوش باشید که آنان فسادگرانند، لیکن نمی فهمند. و چون به آنان گفته شود: «همان گونه که مردم ایمان آوردند، شما هم ایمان بیاورید»، می گویند: «آیا همان گونه که کم خردان ایمان آورده اند، ایمان بیاوریم؟» هشدار که آنان همان کم خردانند ولی نمی دانند. و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم.» خدا [است که] ریشخندشان می کند، و آنان را در طغیانشان فرو می گذارد تا سرگردان شوند. همین کسانند که گمراهی را به [بهای] هدایت خریدند، در نتیجه داد و ستدشان سود [ی به بار] نیاورد و هدایت یافته نبودند.}

- «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذی

ص: 2

خَلَقَکُمْ وَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ *الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ *وَ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ.» - . بقره / 21 - 23 -

{ای مردم، پروردگارتان را که شما، و کسانی را که پیش از شما بوده اند آفریده است، پرستش کنید باشد که به تقوا گرایید. همان [خدایی] که زمین را برای شما فرشی [گسترده]، و آسمان را بنایی [افراشته] قرار داد و از آسمان آبی فرود آورد و بدان از میوه ها رزقی برای شما بیرون آورد پس برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که خود می دانید. و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس - اگر راست می گویید - سوره ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را - غیر خدا - فرا خوانید.}

- «وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فیها خالِدُونَ *إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا

فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقینَ.» - . بقره 25 - 26 -

{و کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده ده که ایشان را باغهایی خواهد بود که از زیر [درختان] آنها جویها روان است. هر گاه میوه ای از آن روزیِ ایشان شود، می گویند: «این همان است که پیش از این [نیز] روزیِ ما بوده.» و مانند آن [نعمتها] برای آنها آورده شود و در آنجا همسرانی پاکیزه خواهند داشت و در آنجا جاودانه بمانند. خدای را از اینکه به پشه ای - یا فروتر [یا فراتر] از آن - مَثَل زند، شرم نیاید. پس کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن [مَثَل] از جانب پروردگارشان بجاست ولی کسانی که به کفر گراییده اند می گویند: «خدا از این مَثَل چه قصد داشته است؟» [خدا] بسیاری را با آن گمراه، و بسیاری را با آن راهنمایی می کند و [لی] جز نافرمانان را با آن گمراه نمی کند.}

- «یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ *وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتی ثَمَناً قَلیلاً وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ *وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ.» - . بقره / 40 - 42 -

{ای فرزندان اسرائیل، نعمتهایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آرید، و به پیمانم وفا کنید، تا به پیمانتان وفا کنم، و تنها از من بترسید. و بدانچه نازل کرده ام - که مؤید همان چیزی است که با شماست - ایمان آرید و نخستین منکر آن نباشید، و آیات مرا به بهایی ناچیز نفروشید، و تنها از من پروا کنید. و حق را به باطل درنیامیزید، و حقیقت را - با آنکه خود می دانید - کتمان نکنید.}

- «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَفَلا تَعْقِلُونَ.» - . بقره / 44 -

{آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را می خوانید؟ آیا [هیچ] نمی اندیشید؟}

- «یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمینَ.» - . بقره / 47 -

{ای فرزندان اسرائیل، از نعمتهایم که بر شما ارزانی داشتم، و [از] اینکه من شما را بر جهانیان برتری دادم، یاد کنید.}

- «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَریقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ *وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ *وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاَّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ *فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ.» - . بقره / 75 - 79 -

{آیا طمع دارید که [اینان] به شما ایمان بیاورند؟ با آنکه گروهی از آنان سخنان خدا را می شنیدند، سپس آن را بعد از فهمیدنش تحریف می کردند، و خودشان هم می دانستند.و [همین یهودیان] چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ما ایمان آورده ایم.» و وقتی با همدیگر خلوت می کنند، می گویند: «چرا از آنچه خداوند بر شما گشوده است، برای آنان حکایت می کنید تا آنان به [استناد] آن، پیش پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند؟ آیا فکر نمی کنید؟» آیا نمی دانند که خداوند آنچه را پوشیده می دارند، و آنچه را آشکار می کنند، می داند؟ و [بعضی] از آنان بی سوادانی هستند که کتاب [خدا] را جز خیالات خامی نمی دانند، و فقط گمان می برند. پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند، سپس می گویند: «این از جانب خداست»، تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند پس وای بر ایشان از آنچه دستهایشان نوشته، و وای بر ایشان از آنچه [از این راه] به دست می آورند.}

ص: 3

- «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ *وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ *ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَریقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساری تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ *أُولئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ *وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَیْنا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَریقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَریقاً تَقْتُلُونَ *وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلیلاً ما یُؤْمِنُونَ *وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرینَ *بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ *وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ *وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ أُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ *قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالظَّالِمینَ *وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما یَعْمَلُونَ *قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْریلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنینَ *مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْریلَ وَ میکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرینَ *وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلاَّ الْفاسِقُونَ *أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَریقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَریقٌ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ أَلیمٌ *ما یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِکینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ *ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیرٍ *أَمْ تُریدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ *وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ *وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ *وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیمٌ *وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ *بَدیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ *وَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتینا آیَةٌ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ *إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحیمِ *وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیرٍ *الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ *یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمینَ *وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ *وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ *وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّی وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ *وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ *وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ *رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ *إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمینَ *وَ وَصَّی بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ *أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنیهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدی قالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبائِکَ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ *تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ.» - . بقره / 83 - 135 -

ص: 4

{و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، و زکات را بدهید» آن گاه، جز اندکی از شما، [همگی] به حالت اعراض روی برتافتید. و چون از شما پیمان محکم گرفتیم که: «خون همدیگر را مریزید، و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید» سپس [به این پیمان] اقرار کردید، و خود گواهید. [ولی] باز همین شما هستید که یکدیگر را می کشید، و گروهی از خودتان را از دیارشان بیرون می رانید، و به گناه و تجاوز، بر ضد آنان به یکدیگر کمک می کنید. و اگر به اسارت پیش شما آیند، به [دادن] فدیه، آنان را آزاد می کنید، با آنکه [نه تنها کشتن، بلکه] بیرون کردن آنان بر شما حرام شده است. آیا شما به پاره ای از کتاب [تورات] ایمان می آورید، و به پاره ای کفر می ورزید؟ پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود، و روز رستاخیز ایشان را به سخت ترین عذابها باز برند، و خداوند از آنچه می کنید غافل نیست. همین کسانند که زندگی دنیا را به [بهای] جهان دیگر خریدند. پس نه عذاب آنان سبک گردد، و نه ایشان یاری شوند. و همانا به موسی کتاب [تورات] را دادیم، و پس از او پیامبرانی را پشت سر هم فرستادیم، و عیسی پسر مریم را معجزه های آشکار بخشیدیم، و او را با «روح القدس» تأیید کردیم پس چرا هر گاه پیامبری چیزی را که خوشایند شما نبود برایتان آورد، کبر ورزیدید؟ گروهی را دروغگو خواندید و گروهی را کشتید. و گفتند: «دلهای ما در غلاف است.» [نه، چنین نیست] بلکه خدا به سزای کفرشان، لعنتشان کرده است. پس آنان که ایمان می آورند چه اندک شماره اند. و هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد. وه که به چه بد بهایی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده بود از سر رشک انکار آوردند، که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد [آیاتی] فرو می فرستد. پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند. و برای کافران عذابی خفت آور است. و چون به آنان گفته شود: «به آنچه خدا نازل کرده ایمان آورید»، می گویند: «ما به آنچه بر [پیامبر] خودمان نازل شده ایمان می آوریم.» و غیر آن را - با آنکه [کاملا] حق و مؤید همان چیزی است که با آنان است - انکار می کنند. بگو: «اگر مؤمن بودید، پس چرا پیش از این، پیامبران خدا را می کشتید؟» و قطعاً موسی برای شما معجزات آشکاری آورد، سپس آن گوساله را در غیاب وی [به خدایی] گرفتید، و ستمکار شدید. و آن گاه که از شما پیمان محکم گرفتیم، و [کوه] طور را بر فراز شما برافراشتیم، [و گفتیم:] «آنچه را به شما داده ایم به جد و جهد بگیرید، و [به دستورهای آن] گوش فرا دهید.» گفتند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم.» و بر اثر کفرشان، [مِهر] گوساله در دلشان سرشته شد. بگو: «اگر مؤمنید [بدانید که] ایمانتان شما را به بد چیزی وامی دارد.»بگو: «اگر در نزد خدا، سرای بازپسین یکسر به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید.» ولی به سبب کارهایی که از پیش کرده اند، هرگز آن را آرزو نخواهند کرد. و خدا به [حال] ستمگران داناست. و آنان را مسلماً آزمندترین مردم به زندگی، و [حتی حریص تر] از کسانی که شرک می ورزند خواهی یافت. هر یک از ایشان آرزو دارد که کاش هزار سال عمر کند با آنکه اگر چنین عمری هم به او داده شود، وی را از عذاب دور نتواند داشت. و خدا بر آنچه می کنند بیناست.بگو: «کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است، در حالی که مؤید [کتابهای آسمانی] پیش از آن، و هدایت و بشارتی برای مؤمنان است.»هر که دشمن خدا، و فرشتگان و فرستادگان او، و جبرئیل و میکائیل است [بداند که] خدا یقیناً دشمن کافران است.و همانا بر تو آیاتی روشن فرو فرستادیم، و جز فاسقان [کسی] آنها را انکار نمی کند. و مگر نه این بود که [یهود] هر گاه پیمانی بستند، گروهی از ایشان آن را دور افکندند؟ بلکه [حقیقت این است که] بیشترشان ایمان نمی آورند. و آن گاه که فرستاده ای از جانب خداوند برایشان آمد - که آنچه را با آنان بود تصدیق می داشت - گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند، چنان که گویی [از آن هیچ] نمی دانند. و آنچه را که شیطان [صفت] ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان [صفت] ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند. و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند]، با اینکه آن دو [فرشته] هیچ کس را تعلیم [سحر] نمی کردند مگر آنکه [قبلًا به او] می گفتند: «ما [وسیله] آزمایشی [برای شما] هستیم، پس زنهار کافر نشوی.» و [لی] آنها از آن دو [فرشته] چیزهایی می آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند. هر چند بدون فرمان خدا نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند. و [خلاصه] چیزی می آموختند که برایشان زیان داشت، و سودی بدیشان نمی رسانید. و قطعاً [یهودیان] دریافته بودند که هر کس خریدار این [متاع] باشد، در آخرت بهره ای ندارد. وه که چه بد بود آنچه به جان خریدند- اگر می دانستند. اگر آنها گرویده و پرهیزگاری کرده بودند قطعاً پاداشی [که] از جانب خدا [می یافتند] بهتر بود - اگر می دانستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، نگویید: «راعنا»، و بگویید: «انظرنا»، و [این توصیه را] بشنوید و [گر نه] کافران را عذابی دردناک است. نه کسانی که از اهل کتاب کافر شده اند، و نه مشرکان [هیچ کدام] دوست نمی دارند خیری از جانب پروردگارتان بر شما فرود آید، با آنکه خدا هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص دهد، و خدا دارای فزون بخشی عظیم است. هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن، یا مانندش را می آوریم مگر ندانستی که خدا بر هر کاری تواناست؟ مگر ندانستی که فرمانروایی آسمانها و زمین از آنِ خداست و شما جز خدا سرور و یاوری ندارید؟ آیا می خواهید

ص: 5

از پیامبر خود همان را بخواهید که قبلًا از موسی خواسته شد؟ و هر کس کفر را با ایمان عوض کند، مسلماً از راه درست گمراه شده است. بسیاری از اهل کتاب - پس از اینکه حق برایشان آشکار شد- از روی حسدی که در وجودشان بود، آرزو می کردند که شما را، بعد از ایمانتان، کافر گردانند. پس عفو کنید و درگذرید، تا خدا فرمان خویش را بیاورد، که خدا بر هر کاری تواناست. و نماز را به پا دارید و زکات را بدهید و هر گونه نیکی که برای خویش از پیش فرستید، آن را نزد خدا باز خواهید یافت آری، خدا به آنچه می کنید بیناست. و گفتند: «هرگز کسی به بهشت درنیاید، مگر آنکه یهودی یا ترسا باشد.» این آرزوهای [واهیِ] ایشان است. بگو: «اگر راست می گویید، دلیل خود را بیاورید.» آری، هر کس که خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وی پیش پروردگار اوست، و بیمی بر آنان نیست، و غمگین نخواهند شد. و یهودیان گفتند: «ترسایان بر حق نیستند.» و ترسایان گفتند: «یهودیان بر حق نیستند»- با آنکه آنان کتاب [آسمانی] را می خوانند. افراد نادان نیز [سخنی] همانند گفته ایشان گفتند. پس خداوند، روز رستاخیز در آنچه با هم اختلاف می کردند، میان آنان داوری خواهد کرد.و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا، نام وی برده شود، و در ویرانی آنها بکوشد؟ آنان حق ندارند جز ترسان و لرزان در آن [مسجد] ها درآیند. در این دنیا ایشان را خواری، و در آخرت عذابی بزرگ است. و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روی [به] خداست. آری، خدا گشایشگر داناست. و گفتند: «خداوند فرزندی برای خود اختیار کرده است.» او منزّه است. بلکه هر چه در آسمانها و زمین است، از آنِ اوست، [و] همه فرمانپذیر اویند. افراد نادان گفتند: «چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟ یا برای ما معجزه ای نمی آید؟» کسانی که پیش از اینان بودند [نیز] مثل همین گفته ایشان را می گفتند. دلها [و افکار] شان به هم می ماند. ما نشانه ها [ی خود] را برای گروهی که یقین دارند، نیک روشن گردانیده ایم. ما تو را بحق فرستادیم، تا بشارتگر و بیم دهنده باشی، و [لی] درباره دوزخیان، از تو پرسشی نخواهد شد. و هرگز یهودیان و ترسایان از تو راضی نمی شوند، مگر آنکه از کیش آنان پیروی کنی. بگو: «در حقیقت، تنها هدایتِ خداست که هدایت [واقعی] است.» و چنانچه پس از آن علمی که تو را حاصل شد، باز از هوسهای آنان پیروی کنی، در برابر خدا سرور و یاوری نخواهی داشت. کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده ایم، [و] آن را چنان که باید می خوانند، ایشانند که بدان ایمان دارند. و [لی] کسانی که بدان کفر ورزند، همانانند که زیانکارانند. ای فرزندان اسرائیل، نعمتم را، که بر شما ارزانی داشتم، و اینکه شما را بر جهانیان برتری دادم، یاد کنید. و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند، و نه بدل و بلاگردانی از وی پذیرفته شود، و نه او را میانجیگری سودمند افتد، و نه یاری شوند. و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود، و وی آن همه را به انجام رسانید، [خدا به او] فرمود: «من تو را پیشوای مردم قرار دادم.» [ابراهیم] پرسید: «از دودمانم [چطور]؟» فرمود: «پیمان من به بیدادگران نمی رسد.» و چون خانه [کعبه] را برای مردم محل اجتماع و [جای] امنی قرار دادیم، [و فرمودیم:] «در مقام ابراهیم، نمازگاهی برای خود اختیار کنید»، و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: «خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید.» و چون ابراهیم گفت: «پروردگارا، این [سرزمین] را شهری امن گردان، و مردمش را - هر کس از آنان که به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد - از فرآورده ها روزی بخش»، فرمود: «و [لی] هر کس کفر بورزد، اندکی برخوردارش می کنم، سپس او را با خواری به سوی عذاب آتش [دوزخ] می کشانم، و چه بد سرانجامی است.» و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه [کعبه] را بالا می بردند، [می گفتند:] «ای پروردگار ما، از ما بپذیر که در حقیقت، تو شنوای دانایی. پروردگارا، ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما، امتی فرمانبردار خود [پدید آر] و آداب دینی ما را به ما نشان ده و بر ما ببخشای، که تویی توبه پذیر مهربان. پروردگارا، در میان آنان، فرستاده ای از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند، زیرا که تو خود، شکست ناپذیر حکیمی.» و چه کسی - جز آنکه به سبک مغزی گراید - از آیین ابراهیم روی برمی تابد؟ و ما او را در این دنیا برگزیدیم و البته در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود. هنگامی که پروردگارش به او فرمود: «تسلیم شو»، گفت: «به پروردگار جهانیان تسلیم شدم.» و ابراهیم و یعقوب، پسران خود را به همان [آیین] سفارش کردند [و هر دو در وصیتشان چنین گفتند:] «ای پسران من، خداوند برای شما این دین را برگزید پس، البته نباید جز مسلمان بمیرید.» آیا وقتی که یعقوب را مرگ فرا رسید، حاضر بودید؟ هنگامی که به پسران خود گفت: «پس از من، چه را خواهید پرستید؟» گفتند: «معبود تو، و معبود پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق- معبودی یگانه- را می پرستیم و در برابر او تسلیم هستیم.» آن جماعت را روزگار به سر آمد دستاورد آنان برای آنان و دستاورد شما برای شماست و از آنچه آنان می کرده اند، شما بازخواست نخواهید شد. و [اهل کتاب] گفتند: «یهودی یا مسیحی باشید، تا هدایت یابید» بگو: «نه، بلکه [بر] آیین ابراهیم حق گرا [هستم] و وی از مشرکان نبود.»}

- «قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ *أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ.» - . بقره / 139 - 140 -

{بگو: آیا درباره خدا با ما بحث و گفتگو می کنید؟ با آنکه او پروردگار ما و پروردگار شماست و کردارهای ما از آنِ ما، و کردارهای شما از آن شماست، و ما برای او اخلاص می ورزیم. یا می گویید: «ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط [دوازده گانه] یهودی یا نصرانی بوده اند؟» بگو: «آیا شما بهتر می دانید یا خدا؟» و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتی از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟ و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.}

- «سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتی کانُوا عَلَیْها قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ*وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کُنْتَ عَلَیْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبیرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضیعَ إیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ *قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ*وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آیَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمینَ *الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَریقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ.» - . بقره / 142 - 146 -

{به زودی مردم کم خرد خواهند گفت: «چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند روی گردان کرد؟» بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست هر که را خواهد به راه راست هدایت می کند.» و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم، تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد. و قبله ای را که [چندی] بر آن بودی، مقرر نکردیم جز برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند، از آن کس که از عقیده خود برمی گردد بازشناسیم و البتّه [این کار] جز بر کسانی که خدا هدایت [شان] کرده، سخت گران بود و خدا بر آن نبود که ایمان شما را ضایع گرداند، زیرا خدا [نسبت] به مردم دلسوز و مهربان است. ما [به هر سو] گردانیدنِ رویت در آسمان را نیک می بینیم. پس [باش تا] تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت، اهل کتاب نیک می دانند که این [تغییر قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه می کنند غافل نیست. و اگر هر گونه معجزه ای برای اهل کتاب بیاوری [باز] قبله تو را پیروی نمی کنند، و تو [نیز] پیرو قبله آنان نیستی، و خود آنان پیرو قبله یکدیگر نیستند، و پس از علمی که تو را [حاصل] آمده، اگر از هوسهای ایشان پیروی کنی، در آن صورت جدّا از ستمکاران خواهی بود. کسانی که به ایشان کتاب [آسمانی] داده ایم، همان گونه که پسران خود را می شناسند، او [محمد] را می شناسند و مسلماً گروهی از ایشان حقیقت را نهفته می دارند، و خودشان [هم] می دانند.}

- «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ

ص: 6

اللَّهِ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَی الَّذینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعَذابِ *إِذْ تَبَرَّأَ الَّذینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ *وَ قالَ الَّذینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا کَذلِکَ یُریهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجینَ مِنَ النَّارِ.» - . بقره / 165 - 167 -

{و برخی از مردم، در برابر خدا، همانندهایی [برای او] برمی گزینند، و آنها را چون دوستی خدا، دوست می دارند ولی کسانی که ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشتری دارند. کسانی که [با برگزیدن بتها، به خود] ستم نموده اند، اگر می دانستند هنگامی که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو [ها] از آنِ خداست، و خدا سخت کیفر است. آن گاه که پیشوایان از پیروان بیزاری جویند و عذاب را مشاهده کنند، و میانشان پیوندها بریده گردد. و پیروان می گویند: «کاش برای ما بازگشتی بود تا همان گونه که [آنان] از ما بیزاری جستند [ما نیز] از آنان بیزاری می جستیم.» این گونه خداوند، کارهایشان را - که بر آنان مایه حسرتهاست - به ایشان می نمایاند، و از آتش بیرون آمدنی نیستند.}

- «وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ *وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ.» - . بقره / 170 - 171 -

{و چون به آنان گفته شود: «از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید» می گویند: «نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم، پیروی می کنیم.» آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند [باز هم در خور پیروی هستند]؟و مَثَل [دعوت کننده] کافران چون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [مبهم، چیزی] نمی شنود بانگ می زند. [آری،] کرند، لالند، کورند. [و] درنمی یابند.}

- «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السَّائِلینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ.» - . بقره / 177 -

{نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آوَرَد، و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد، و نماز را برپای دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته اند، و آنان همان پرهیزگارانند.}

ص: 7

- «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ *وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ *وَ إِذا قیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ *وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ *فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ *هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ *سَلْ بَنی إِسْرائیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ.» - . بقره / 204 - 211 -

{و از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجّب وامی دارد، و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می گیرد، و حال آنکه او سخت ترین دشمنان است. و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکاری را دوست ندارد. و چون به او گفته شود: «از خدا پروا کن» نخوت، وی را به گناه کشاند. پس جهنم برای او بس است، و چه بد بستری است. از فرزندان اسرائیل بپرس: چه بسیار نشانه های روشنی به آنان دادیم و هر کس نعمت خدا را - پس از آنکه برای او آمد - [به کفران] بدل کند، خدا سخت کیفر است.}

- «فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُلْ لِلَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِالْعِبادِ.» - . آل عمران / 20 -

{پس اگر با تو به محاجّه برخاستند، بگو: «من خود را تسلیم خدا نموده ام، و هر که مرا پیروی کرده [نیز خود را تسلیم خدا نموده است].» و به کسانی که اهل کتابند و به مشرکان بگو: «آیا اسلام آورده اید؟» پس اگر اسلام آوردند، قطعاً هدایت یافته اند، و اگر روی برتافتند، فقط رساندنِ پیام بر عهده توست، و خداوند به [امور] بندگان بیناست.}

- «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَریقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ *ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فی دینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ.» - . آل عمران / 23 - 24 -

{آیا داستان کسانی را که بهره ای از کتاب [تورات] یافته اند ندانسته ای که [چون] به سوی کتاب خدا فراخوانده می شوند تا میانشان حکم کند، آن گه گروهی از آنان به حال اعراض، روی برمی تابند؟ این بدان سبب بود که آنان [به پندار خود] گفتند: «هرگز آتش جز چند روزی به ما نخواهد رسید»، و برساخته هایشان آنان را در دینشان فریفته کرده است.}

- «إِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ *الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرینَ *فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ *إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ اللَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِالْمُفْسِدینَ *قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ *یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فی إِبْراهیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجیلُ إِلاَّ مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *ما کانَ إِبْراهیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ *إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ *وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَ ما یُضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ *یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ *یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ *وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذی أُنْزِلَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ *وَ لا تُؤْمِنُوا إِلاَّ لِمَنْ تَبِعَ دینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدی هُدَی اللَّهِ أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ *یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ *وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ *بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ *إِنَّ الَّذینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَریقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ *ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ *وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ *وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْری قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدینَ *فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ *أَ فَغَیْرَ دینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ *قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ *وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ *کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ.» - . آل عمران / 59 - 86 -

{در واقع، مَثَلِ عیسی نزد خدا همچون مَثَلِ [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید سپس بدو گفت: «باش» پس وجود یافت. [آنچه درباره عیسی گفته شد] حق [و] از جانب پروردگار تو است. پس، از تردیدکنندگان مباش.پس هر که در این [باره] پس از دانشی که تو را [حاصل] آمده، با تو محاجه کند، بگو: «بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.» آری، داستان درست [مسیح] همین است و معبودی جز خدا نیست، و خداست که در واقع، همان شکست ناپذیر حکیم است. پس اگر رویگردان شدند، همانا خداوند به [حال] مفسدان داناست. بگو: «ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که: جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم، و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد.» پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند، بگویید: «شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما].» ای اهل کتاب، چرا درباره ابراهیم محاجه می کنید با آنکه تورات و انجیل بعد از او نازل شده است؟ آیا تعقل نمی کنید؟ هان، شما [اهل کتاب] همانان هستید که درباره آنچه نسبت به آن دانشی داشتید محاجه کردید، پس چرا در مورد چیزی که بدان دانشی ندارید محاجه می کنید؟ با آنکه خدا می داند و شما نمی دانید. ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه حق گرایی فرمانبردار بود، و از مشرکان نبود. در حقیقت، نزدیکترین مردم به ابراهیم، همان کسانی هستند که او را پیروی کرده اند، و [نیز] این پیامبر و کسانی که [به آیین او] ایمان آورده اند و خدا سرور مؤمنان است. گروهی از اهل کتاب آرزو می کنند کاش شما را گمراه می کردند، در صورتی که جز خودشان [کسی] را گمراه نمی کنند و نمی فهمند. ای اهل کتاب، چرا به آیات خدا کفر می ورزید با آنکه خود [به درستی آن] گواهی می دهید؟ ای اهل کتاب، چرا حق را به باطل درمی آمیزید

ص: 8

و حقیقت را کتمان می کنید، با اینکه خود می دانید؟ و جماعتی از اهل کتاب گفتند: «در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد، ایمان بیاورید، و در پایان [روز] انکار کنید شاید آنان [از اسلام] برگردند.» و [گفتند:] «جز به کسی که دین شما را پیروی کند، ایمان نیاورید - بگو: «هدایت، هدایت خداست» - مبادا به کسی نظیر آنچه به شما داده شده، داده شود، یا در پیشگاه پروردگارتان با شما محاجه کنند.» بگو: « [این] تفضل به دست خداست آن را به هر کس که بخواهد می دهد، و خداوند، گشایشگر داناست. رحمت خود را به هر کس که بخواهد مخصوص می گرداند، و خداوند دارای بخشش بزرگ است. و از اهل کتاب، کسی است که اگر او را بر مال فراوانی امین شمری، آن را به تو برگرداند و از آنان کسی است که اگر او را بر دیناری امین شمری، آن را به تو نمی پردازد، مگر آنکه دایماً بر [سرِ] وی به پا ایستی. این بدان سبب است که آنان [به پندار خود] گفتند: «در مورد کسانی که کتاب آسمانی ندارند، بر زیان ما راهی نیست.» و بر خدا دروغ می بندند با اینکه خودشان [هم] می دانند. آری، هر که به پیمان خود وفا کند، و پرهیزگاری نماید، بی تردید خداوند، پرهیزگاران را دوست دارد. کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می فروشند، آنان را در آخرت بهره ای نیست و خدا روز قیامت با آنان سخن نمی گوید، و به ایشان نمی نگرد، و پاکشان نمی گرداند، و عذابی دردناک خواهند داشت. و از میان آنان گروهی هستند که زبان خود را به [خواندن] کتاب [تحریف شده ای] می پیچانند، تا آن [بربافته] را از [مطالب] کتاب [آسمانی] پندارید، با اینکه آن از کتاب [آسمانی] نیست و می گویند: «آن از جانب خداست»، در صورتی که از جانب خدا نیست و بر خدا دروغ می بندند، با اینکه خودشان [هم] می دانند. هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید: «به جای خدا، بندگان من باشید.» بلکه [باید بگوید:] «به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید، علمای دین باشید.» و [نیز] شما را فرمان نخواهد داد که فرشتگان و پیامبران را به خدایی بگیرید. آیا پس از آنکه سر به فرمان [خدا] نهاده اید [باز] شما را به کفر وامی دارد؟ و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هر گاه به شما کتاب و حکمتی دادم، سپس شما را فرستاده ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و حتماً یاریش کنید. [آن گاه] فرمود: «آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟» گفتند: «آری، اقرار کردیم.» فرمود: «پس گواه باشید و من با شما از گواهانم.» پس، کسانی که بعد از این [پیمان] روی برتابند آنان، خود، نافرمانانند. آیا جز دین خدا را می جویند؟ با آنکه هر که در آسمانها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند. بگو: «به خدا و آنچه بر ما نازل شده، و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده، و آنچه به موسی و عیسی و انبیای [دیگر] از جانب پروردگارشان داده شده، گرویدیم [و] میان هیچ یک از آنان فرق نمی گذاریم و ما او را فرمانبرداریم. و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود، و وی در آخرت از زیانکاران است. چگونه خداوند، قومی را که بعد از ایمانشان کافر شدند، هدایت می کند؟ با آنکه شهادت دادند که این رسول، بر حق است و برایشان دلایل روشن آمد، و خداوند قوم بیدادگر را هدایت نمی کند.}

- «کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلاًّ لِبَنی إِسْرائیلَ إِلاَّ ما حَرَّمَ إِسْرائیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *فَمَنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ *قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ.» - . آل عمران / 93 - 95 -

{همه خوراکیها بر فرزندان اسرائیل حلال بود، جز آنچه پیش از نزول تورات، اسرائیل [یعقوب] بر خویشتن حرام ساخته بود. بگو: «اگر [جز این است و] راست می گویید، تورات را بیاورید و آن را بخوانید.» پس کسانی که بعد از این، بر خدا دروغ بندند، آنان خود ستمکارانند. بگو: «خدا راست گفت. پس، از آیین ابراهیم که حق گرا بود و از مشرکان نبود، پیروی کنید.»}

ص: 9

- «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَهیدٌ عَلی ما تَعْمَلُونَ *قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تُطیعُوا فَریقاً مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ کافِرینَ *وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ.» - . آل عمران / 98 - 101 -

{بگو: «ای اهل کتاب، چرا به آیات خدا کفر می ورزید؟ با آنکه خدا بر آنچه می کنید گواه است.» بگو: «ای اهل کتاب، چرا کسی را که ایمان آورده است، از راه خدا باز می دارید و آن [راه] را کج می شمارید، با آنکه خود [به راستیِ آن] گواهید؟» و خدا از آنچه می کنید غافل نیست. ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از فرقه ای از اهل کتاب فرمان برید، شما را پس از ایمانتان به حال کفر برمی گردانند. و چگونه کفر می ورزید، با اینکه آیات خدا بر شما خوانده می شود و پیامبر او میان شماست؟ و هر کس به خدا تمسک جوید، قطعاً به راه راست هدایت شده است.}

- «وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ *لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلاَّ أَذیً وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ *ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا إِلاَّ بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ *لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ *یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحینَ.» - . آل عمران 110 - 114 -

{و اگر اهل کتاب ایمان آورده بودند قطعاً برایشان بهتر بود. برخی از آنان مؤمنند و [لی] بیشترشان نافرمانند. جز آزاری [اندک] هرگز به شما زیانی نخواهند رسانید و اگر با شما بجنگند، به شما پشت نمایند، سپس یاری نیابند. هر کجا یافته شوند، به خواری دچار شده اند - مگر آنکه به پناه امان خدا و زینهار مردم [روند] - و به خشمی از خدا گرفتار آمدند، و [مُهر] بینوایی بر آنان زده شد. این بدان سبب بود که به آیات خدا کفر می ورزیدند و پیامبران را بناحق می کشتند. [و نیز] این [عقوبت] به سزای آن بود که نافرمانی کردند و از اندازه درمی گذرانیدند. [ولی همه آنان] یکسان نیستند. از میان اهل کتاب، گروهی درستکردارند که آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده می نهند. به خدا و روز قیامت ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان می دهند و از کار ناپسند بازمی دارند و در کارهای نیک شتاب می کنند، و آنان از شایستگانند.}

- «لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریقِ *ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبیدِ *الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنیرِ *کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ *لَتُبْلَوُنَّ فی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ *وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ *لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ. - . آل عمران / 181 - 189 -

{مسلماً خداوند، سخن کسانی را که گفتند: «خدا نیازمند است و ما توانگریم»، شنید. به زودی آنچه را گفتند، و بناحق کشتنِ آنان پیامبران را، خواهیم نوشت و خواهیم گفت: «بچشید عذابِ سوزان را.» این [عقوبت] به خاطر کار و کردار پیشین شماست، [و گر نه] خداوند هرگز نسبت به بندگان [خود] بیدادگر نیست. همانان که گفتند: «خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانیی بیاورد که آتش [آسمانی] آن را [به نشانه قبول] بسوزاند.» بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟» پس اگر تو را تکذیب کردند، [بدان که] پیامبرانی [هم] که پیش از تو، دلایل روشن و نوشته ها و کتاب روشن آورده بودند، تکذیب شدند. هر جانداری چشنده [طعم] مرگ است، و همانا روز رستاخیز پاداشهایتان به طور کامل به شما داده می شود. پس هر که را از آتش به دور دارند و در بهشت درآورند قطعاً کامیاب شده است و زندگی دنیا جز مایه فریب نیست. قطعاً در مالها و جانهایتان آزموده خواهید شد، و از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و [نیز] از کسانی که به شرک گراییده اند، [سخنان دل] آزار بسیاری خواهید شنید، و [لی] اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمایید، این [ایستادگی] حاکی از عزم استوار [شما] در کارهاست. و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که حتماً باید آن را [به وضوح] برای مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید. پس، آن [عهد] را پشتِ سرِ خود انداختند و در برابر آن، بهایی ناچیز به دست آوردند، و چه بد معامله ای کردند. البته گمان مبر کسانی که بدانچه کرده اند شادمانی می کنند و دوست دارند

ص: 10

به آنچه نکرده اند مورد ستایش قرار گیرند، قطعاً گمان مَبَر که برای آنان نجاتی از عذاب است، [که] عذابی دردناک خواهند داشت. و فرمانرواییِ آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خداوند بر هر چیزی تواناست.}

وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خاشِعینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلیلاً أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ.» - . آل عمران / 199 -

{و البته از میان اهل کتاب کسانی هستند که به خدا و بدانچه به سوی شما نازل شده و به آنچه به سوی خودشان فرود آمده ایمان دارند، در حالی که در برابر خدا خاشعند، و آیات خدا را به بهای ناچیزی نمی فروشند. اینانند که نزد پروردگارشان پاداش خود را خواهند داشت. آری! خدا زود شمار است.}

- «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُریدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبیلَ *وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصیراً*مِنَ الَّذینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلیلاً *یا أَیُّهَا الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً *إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظیماً *أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتیلاً *انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ کَفی بِهِ إِثْماً مُبیناً *أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذینَ آمَنُوا سَبیلاً *أُولئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصیراً *أَمْ لَهُمْ نَصیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقیراً *أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیماً.» - . نساء / 44 - 54 -

{آیا به کسانی که بهره ای از کتاب یافته اند ننگریستی؟ گمراهی را می خرند و می خواهند شما [نیز] گمراه شوید. و خدا به [حالِ] دشمنان شما داناتر است. کافی است که خدا سرپرستِ [شما] باشد، و کافی است که خدا یاورِ [شما] باشد. برخی از آنان که یهودی اند، کلمات را از جاهای خود برمی گردانند، و با پیچانیدن زبان خود و به قصد طعنه زدن در دین [اسلام، با درآمیختن عبری به عربی] می گویند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم و بشنو [که کاش] ناشنوا گردی.» و [نیز از روی استهزا می گویند:] «راعنا» [که در عربی یعنی: به ما التفات کن، ولی در عبری یعنی: خبیث ما،] و اگر آنان می گفتند: «شنیدیم و فرمان بردیم، و بشنو و به ما بنگر»، قطعاً برای آنان بهتر و درست تر بود، ولی خدا آنان را به علّت کفرشان لعنت کرد، در نتیجه جز [گروهی] اندک ایمان نمی آورند. ای کسانی که به شما کتاب داده شده است، به آنچه فرو فرستادیم و تصدیق کننده همان چیزی است که با شماست ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره هایی را محو کنیم و در نتیجه آنها را به قهقرا بازگردانیم یا هم چنان که «اصحاب سَبْت» را لعنت کردیم آنان را [نیز] لعنت کنیم، و فرمان خدا همواره تحقق یافته است. مسلّماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید، و هر کس به خدا شرک ورزد، به یقین گناهی بزرگ بربافته است. آیا به کسانی که خویشتن را پاک می شمارند ننگریسته ای؟ [چنین نیست،] بلکه خداست که هر که را بخواهد پاک می گرداند، و به قدر نخِ روی هسته خرمایی ستم نمی بینند. ببین چگونه بر خدا دروغ می بندند. و بس است که این، یک گناهِ آشکار باشد. آیا کسانی را که از کتابِ [آسمانی] نصیبی یافته اند ندیده ای؟ که به «جِبت» و «طاغوت» ایمان دارند، و در باره کسانی که کفر ورزیده اند می گویند: «اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند.»اینانند که خدا لعنتشان کرده، و هر که را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت.آیا آنان نصیبی

ص: 11

از حکومت دارند؟ [اگر هم داشتند،] به قدر نقطه پشت هسته خرمایی [چیزی] به مردم نمی دادند. بلکه به مردم، برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می ورزند در حقیقت، ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم، و به آنان ملکی بزرگ بخشیدیم.}

- «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَ یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعیداً *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً *فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ ثُمَّ جاؤُکَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ إِحْساناً وَ تَوْفیقاً *أُولئِکَ الَّذینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلیغاً.» - . نساء / 60 - 63 -

{آیا ندیده ای کسانی را که می پندارند به آنچه به سوی تو نازل شده و [به] آنچه پیش از تو نازل گردیده، ایمان آورده اند [با این همه] می خواهند داوریِ میان خود را به سوی طاغوت ببرند، با آنکه قطعاً فرمان یافته اند که بدان کفر ورزند، و [لی] شیطان می خواهد آنان را به گمراهیِ دوری دراندازد. و چون به ایشان گفته شود: «به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر [او] بیایید»، منافقان را می بینی که از تو سخت، روی برمی تابند. پس چگونه، هنگامی که به [سزایِ] کار و کردار پیشینشان مصیبتی به آنان می رسد، نزد تو می آیند و به خدا سوگند می خورند که ما جز نیکویی و موافقت قصدی نداشتیم؟ اینان همان کسانند که خدا می داند چه در دل دارند. پس، از آنان روی برتاب، و [لی] پندشان ده، و با آنها سخنی رسا که در دلشان [مؤثّر] افتد، بگوی.}

- «وَ یَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذی تَقُولُ وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکیلاً *أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثیراً *وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلاً .» - . نساء / 81 - 83 -

{و می گویند: فرمانبرداریم، ولی چون از نزد تو بیرون می روند، جمعی از آنان شبانه، جز آنچه تو می گویی تدبیر می کنند. و خدا آنچه را که شبانه در سر می پرورند، می نگارد. پس، از ایشان روی برتاب و بر خدا توکّل کن، و خدا بس کارساز است. آیا در [معانی] قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند. و چون خبری [حاکی] از ایمنی یا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند، قطعاً از میان آنان کسانی اند که [می توانند درست و نادرست] آن را دریابند، و اگر فضل خدا و رحمتِ او بر شما نبود، مسلّماً جز [شمارِ] اندکی، از شیطان پیروی می کردید.}

- «إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطاناً مَریداً *لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصیباً مَفْرُوضاً *وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبیناً.» - . نساء / 117 - 119 -

{[مشرکان]، به جای او، جز بتهای مادینه را [به دعا] نمی خوانند، و جز شیطانِ سرکش را نمی خوانند. خدا لعنتش کند، [وقتی که] گفت: «بی گمان، از میان بندگانت نصیبی معیّن [برای خود] برخواهم گرفت. و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهای دور و دراز خواهم کرد، و وادارشان می کنم تا گوشهای دامها را شکاف دهند، و وادارشان می کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند.» و [لی] هر کس به جای خدا، شیطان را دوست [خدا] گیرد، قطعاً دستخوش زیان آشکاری شده است.}

- «لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصیراً.» - . نساء / 123 -

{[پاداش و کیفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می بیند، و جز خدا برای خود یار و مددکاری نمی یابد.}

- «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِکَ وَ آتَیْنا مُوسی سُلْطاناً مُبیناً *وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمیثاقِهِمْ وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ میثاقاً غَلیظاً *فَبِما نَقْضِهِمْ میثاقَهُمْ وَ کُفْرِهِمْ بِآیاتِ اللَّهِ وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلیلاً *وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً عَظیماً *وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسیحَ عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذینَ اخْتَلَفُوا فیهِ لَفی شَکٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یَقیناً *بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیماً *وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهیداً *فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ کَثیراً *وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلیماً *لکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقیمینَ الصَّلاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أُولئِکَ سَنُؤْتیهِمْ أَجْراً عَظیماً.» - . نساء / 153 - 162 -

{اهل کتاب از تو می خواهند که کتابی از آسمان [یکباره] بر آنان فرود آوری.

ص: 12

البتّه از موسی بزرگتر از این را خواستند و گفتند: «خدا را آشکارا به ما بنمای.» پس به سزای ظلمشان صاعقه آنان را فرو گرفت. سپس، بعد از آنکه دلایل آشکار برایشان آمد، گوساله را [به پرستش] گرفتند، و ما از آن هم درگذشتیم و به موسی برهانی روشن عطا کردیم. و کوه طور را به یادبود پیمان [با] آنان، بالای سرشان افراشته داشتیم و به آنان گفتیم: «سجده کنان از در درآیید» و [نیز] به آنان گفتیم: «در روز شنبه تجاوز مکنید.» و از ایشان پیمانی استوار گرفتیم. پس به [سزای] پیمان شکنی شان، و انکارشان نسبت به آیات خدا، و کشتار ناحقّ آنان [از] انبیا، و گفتارشان که: «دلهای ما در غلاف است» [لعنتشان کردیم] بلکه خدا به خاطر کفرشان بر دلهایشان مُهر زده و در نتیجه جز شماری اندک [از ایشان] ایمان نمی آورند. و [نیز] به سزای کفرشان و آن تهمت بزرگی که به مریم زدند، و گفته ایشان که: «ما مسیح، عیسی بن مریم، پیامبر خدا را کشتیم»، و حال آنکه آنان او را نکشتند و مصلوبش نکردند، لیکن امر بر آنان مشتبه شد و کسانی که در باره او اختلاف کردند، قطعاً در مورد آن دچار شکّ شده اند و هیچ علمی بدان ندارند، جز آنکه از گمان پیروی می کنند، و یقیناً او را نکشتند. بلکه خدا او را به سوی خود بالا بُرد، و خدا توانا و حکیم است. و از اهلِ کتاب، کسی نیست مگر آنکه پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد، و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود. پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زَد و به سبب آنکه [مردم را] بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود حرام گردانیدیم و [به سبب] ربا گرفتنشان- با آنکه از آن نهی شده بودند- و به ناروا مال مردم خوردنشان، و ما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم. لیکن راسخان آنان در دانش، و مؤمنان، به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه پیش از تو نازل گردیده ایمان دارند و خوشا بر نمازگزاران، و زکات دهندگان و ایمان آورندگان به خدا و روز بازپسین که به زودی به آنان پاداشی بزرگ خواهیم داد.}

- «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلیماً حَکیماً *یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی دینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکیلاً *لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لاَ الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمیعاً *فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصیراً *یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبیناً *فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فی رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقیماً *یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ.» - . نساء / 170 - 176 -

{ای مردم، آن پیامبر [موعود]، حقیقت را از سوی پروردگارتان برای شما آورده است. پس ایمان بیاورید که برای شما بهتر است. و اگر کافر شوید [بدانید که] آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ خداست، و خدا دانای حکیم است. ای اهل کتاب، در دین خود غلوّ مکنید، و در باره خدا جز [سخنِ] درست مگویید. مسیح، عیسی بن مریم، فقط پیامبر خدا و کلمه اوست که آن را به سوی مریم افکنده و روحی از جانب اوست. پس به خدا و پیامبرانش ایمان بیاورید و نگویید [خدا] سه گانه است. باز ایستید که برای شما بهتر است. خدا فقط معبودی یگانه است. منزّه از آن است که برای او فرزندی باشد. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و خداوند بس کارساز است. مسیح از اینکه بنده خدا باشد هرگز ابا نمی ورزد، و فرشتگان مقرّب [نیز ابا ندارند] و هر کس از پرستش او امتناع ورزد و بزرگی فروشد، به زودی همه آنان را به سوی خود گرد می آورد. امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، پاداششان را به تمام [و کمال] خواهد داد، و از فضل خود به ایشان افزونتر می بخشد. و امّا کسانی که امتناع ورزیده و بزرگی فروخته اند، آنان را به عذابی دردناک دچار می سازد و در برابر خدا برای خود یار و یاوری نخواهند یافت. ای مردم، در حقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است، و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده ایم. و امّا کسانی که به خدا گرویدند و به او تمسّک جستند،

ص: 13

به زودی [خدا] آنان را در جوار رحمت و فضلی از جانب خویش درآورد، و ایشان را به سوی خود، به راهی راست هدایت کند. از تو [در باره کلاله] فتوا می طلبند بگو: «خدا در باره کلاله فتوا می دهد: اگر مردی بمیرد و فرزندی نداشته باشد، و خواهری داشته باشد، نصفِ میراث از آنِ اوست. و آن [مرد نیز] از او ارث می برد، اگر برای او [خواهر] فرزندی نباشد. پس اگر [ورثه فقط] دو خواهر باشند، دو سوم میراث برای آن دو است، و اگر [چند] خواهر و برادرند، پس نصیب مرد، مانند نصیب دو زن است. خدا برای شما توضیح می دهد تا مبادا گمراه شوید، و خداوند به هر چیزی داناست.}

- «فَبِما نَقْضِهِمْ میثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلی خائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلاَّ قَلیلاً مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ *وَ مِنَ الَّذینَ قالُوا إِنَّا نَصاری أَخَذْنا میثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ سَوْفَ یُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ *یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ *یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ یُهْلِکَ الْمَسیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ إِلَیْهِ الْمَصیرُ *یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشیرٍ وَ لا نَذیرٍ فَقَدْ جاءَکُمْ بَشیرٌ وَ نَذیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ.» - . [1] مائده / 13- 19 -

{پس به [سزای] پیمان شکستنشان لعنتشان کردیم و دلهایشان را سخت گردانیدیم. [به طوری که] کلمات را از مواضع خود تحریف می کنند، و بخشی از آنچه را بدان اندرز داده شده بودند به فراموشی سپردند. و تو همواره بر خیانتی از آنان آگاه می شوی، مگر [شماری] اندک از ایشان [که خیانتکار نیستند]. پس، از آنان درگذر و چشم پوشی کن که خدا نیکوکاران را دوست می دارد. و از کسانی که گفتند: «ما نصرانی هستیم»، از ایشان [نیز] پیمان گرفتیم، و [لی] بخشی از آنچه را بدان اندرز داده شده بودند فراموش کردند، و ما [هم] تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکندیم، و به زودی خدا آنان را از آنچه می کرده اند [و می ساخته اند] خبر می دهد. ای اهل کتاب، پیامبر ما به سوی شما آمده است که بسیاری از چیزهایی از کتاب [آسمانی خود] را که پوشیده می داشتید برای شما بیان می کند، و از بسیاری [خطاهای شما] درمی گذرد. قطعاً برای شما از جانب خدا روشنایی و کتابی روشنگر آمده است. خدا هر که را از خشنودی او پیروی کند، به وسیله آن [کتاب] به راه های سلامت رهنمون می شود، و به توفیق خویش، آنان را از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون می برد و به راهی راست هدایتشان می کند. کسانی که گفتند: «خدا همان مسیح پسر مریم است» مسلّماً کافر شده اند. بگو: اگر [خدا] اراده کند که مسیح پسر مریم و مادرش و هر که را که در زمین است، جملگی به هلاکت رساند، چه کسی در مقابل خدا اختیاری دارد؟ فرمانروایی آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است از آن خداست. هر چه بخواهد می آفریند، و خدا بر هر چیزی تواناست. و یهودان و ترسایان گفتند: «ما پسران خدا و دوستان او هستیم.» بگو: «پس چرا شما را به [کیفر] گناهانتان عذاب می کند؟ نه،] بلکه شما [هم] بشرید از جمله کسانی که آفریده است. هر که را بخواهد می آمرزد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و فرمانروایی آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو می باشد از آن خداست، و بازگشت [همه] به سوی اوست.» ای اهل کتاب، پیامبر ما به سوی شما آمده که در دوران فترت رسولان [حقایق را] برای شما بیان می کند، تا مبادا [روز قیامت] بگویید: «برای ما بشارتگر و هشداردهنده ای نیامد.» پس قطعاً برای شما بشارتگر و هشداردهنده ای آمده است. و خدا بر هر چیزی تواناست.}

- «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ وَ لَیَزیدَنَّ کَثیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدینَ *وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعیمِ *وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ.» - . مائده / 64 - 66 -

{و یهود گفتند: «دست خدا بسته است.» دستهای خودشان بسته باد. و به [سزای] آنچه گفتند، از رحمت خدا دور شوند. بلکه هر دو دست او گشاده است، هر گونه بخواهد می بخشد. و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو فرود آمده، بر طغیان و کفر بسیاری از ایشان خواهد افزود، و تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکندیم. هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت. و در زمین برای فساد می کوشند. و خدا مفسدان را دوست نمی دارد. و اگر اهل کتاب ایمان آورده

ص: 14

و پرهیزگاری کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می زدودیم و آنان را به بوستانهای پر نعمت درمی آوردیم. و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است، عمل می کردند، قطعاً از بالای سرشان [برکات آسمانی] و از زیر پاهایشان [برکات زمینی] برخوردار می شدند. از میان آنان گروهی میانه رو هستند، و بسیاری از ایشان بد رفتار می کنند.}

- «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزیدَنَّ کَثیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرینَ *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *لَقَدْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی إِسْرائیلَ وَ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ رُسُلاً کُلَّما جاءَهُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُهُمْ فَریقاً کَذَّبُوا وَ فَریقاً یَقْتُلُونَ *وَ حَسِبُوا أَلاَّ تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا کَثیرٌ مِنْهُمْ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما یَعْمَلُونَ *لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ الْمَسیحُ یا بَنی إِسْرائیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمینَ مِنْ أَنْصارٍ *لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ *مَا الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی یُؤْفَکُونَ *قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ اللَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی دینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبیلِ *لُعِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إِسْرائیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عیسَی ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ *کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ *تَری کَثیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذینَ کَفَرُوا لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ *وَ لَوْ کانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِیِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیاءَ وَ لکِنَّ کَثیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ *لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ قالُوا إِنَّا نَصاری ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ *وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری أَعْیُنَهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدینَ *وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحینَ *فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنینَ.» - . مائده / 68 - 85 -

{بگو: «ای اهل کتاب، تا [هنگامی که] به تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است عمل نکرده اید بر هیچ [آیین بر حقّی] نیستید.» و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود. پس بر گروه کافران اندوه مخور. کسانی که ایمان آورده و کسانی که یهودی و صابئی و مسیحی اند، هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان آوَرَد و کار نیکو کند، پس نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین خواهند شد. ما از فرزندان اسرائیل سخت پیمان گرفتیم، و به سویشان پیامبرانی روانه کردیم. هر بار پیامبری چیزی بر خلاف دلخواهشان برایشان آورد، گروهی را تکذیب می کردند و گروهی را می کشتند. و پنداشتند کیفری در کار نیست. پس کور و کَر شدند. سپس خدا توبه آنان را پذیرفت. باز بسیاری از ایشان کور و کر شدند، و خدا به آنچه انجام می دهند بیناست. کسانی که گفتند: «خدا همان مسیح پسر مریم است»، قطعاً کافر شده اند، و حال آنکه مسیح، می گفت: «ای فرزندان اسرائیل، پروردگار من و پروردگار خودتان را بپرستید که هر کس به خدا شرک آوَرَد، قطعاً خدا بهشت را بر او حرام ساخته و جایگاهش آتش است، و برای ستمکاران یاورانی نیست.» کسانی که [به تثلیث قائل شده و] گفتند: «خدا سومین [شخص از] سه [شخص یا سه اقنوم] است، قطعاً کافر شده اند، و حال آنکه هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست. و اگر از آنچه می گویند باز نایستند، به کافران ایشان عذابی دردناک خواهد رسید. چرا به درگاه خدا توبه نمی کنند، و از وی آمرزش نمی خواهند؟ و خدا آمرزنده مهربان است. مسیح، پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز] پیامبرانی آمده بودند و مادرش زنی بسیار راستگو بود. هر دو غذا می خوردند. بنگر چگونه آیات [خود] را برای آنان توضیح می دهیم سپس ببین چگونه [از حقیقت] دور می افتند. بگو: «آیا غیر از خدا چیزی را که اختیار زیان و سود شما را ندارد، می پرستید؟ و حال آنکه خداوند شنوای داناست.» بگو: «ای اهل کتاب، در دین خود بناحق گزافه گویی نکنید، و از پی هوسهای گروهی که پیش از این گمراه گشتند و بسیاری [از مردم] را گمراه کردند و [خود] از راه راست منحرف شدند، نروید.» از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، به زبان داوود و عیسی بن مریم مورد لعنت قرار گرفتند. این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز می کردند. [و] از کار زشتی که آن را مرتکب می شدند، یکدیگر را بازنمی داشتند. راستی، چه بد بود آنچه می کردند. بسیاری از آنان را می بینی که با کسانی که کفر ورزیده اند دوستی می کنند. راستی چه زشت است آنچه برای خود پیش فرستادند، [در نتیجه] خدا بر ایشان خشم گرفت، و پیوسته در عذاب می مانند. و اگر به خدا و پیامبر و آنچه که به سوی او فرود آمده ایمان می آوردند، آنان را به دوستی نمی گرفتند، لیکن بسیاری از ایشان نافرمانند. مسلّماً یهودیان و کسانی را که شرک ورزیده اند، دشمن ترین مردم نسبت به مؤمنان خواهی یافت و قطعاً کسانی را که گفتند: «ما نصرانی هستیم»، نزدیکترین مردم در دوستی با مؤمنان خواهی یافت، زیرا برخی از آنان دانشمندان و رهبانانی اند که تکبر نمی ورزند. و چون آنچه را به سوی این پیامبر نازل شده، بشنوند، می بینی بر اثر آن حقیقتی که شناخته اند، اشک از چشم هایشان سرازیر می شود. می گویند: پروردگارا، ما ایمان آورده ایم پس ما را در زمره گواهان بنویس. و برای ما چه [عذری] است که به خدا و آنچه از حقّ به ما رسیده، ایمان نیاوریم و حال آنکه چشم داریم که پروردگارمان ما را با

ص: 15

گروه شایستگان [به بهشت] درآورد؟ پس به پاس آنچه گفتند، خدا به آنان باغ هایی پاداش داد که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است. در آن جاودانه می مانند، و این پاداش نیکوکاران است.}

- «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حینَ الْوَصِیَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصابَتْکُمْ مُصیبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ فَیُقْسِمانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لا نَشْتَری بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ لا نَکْتُمُ شَهادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمینَ *فَإِنْ عُثِرَ عَلی أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیانِ فَیُقْسِمانِ بِاللَّهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمینَ *ذلِکَ أَدْنی أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلی وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ *یَوْمَ یَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّکَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ *إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلاً وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنی فَتَنْفُخُ فیها فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنی وَ تُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنی وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتی بِإِذْنی وَ إِذْ کَفَفْتُ بَنی إِسْرائیلَ عَنْکَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ *وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بی وَ بِرَسُولی قالُوا آمَنَّا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنا مُسْلِمُونَ *إِذْ قالَ الْحَوارِیُّونَ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ هَلْ یَسْتَطیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ قالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ *قالُوا نُریدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَکُونَ عَلَیْها مِنَ الشَّاهِدینَ *قالَ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقینَ *قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمینَ *وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونی وَ أُمِّیَ إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسی وَ لا أَعْلَمُ ما فی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ *ما قُلْتُ لَهُمْ إِلاَّ ما أَمَرْتَنی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهیداً ما دُمْتُ فیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهیدٌ *إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ *لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما فیهِنَّ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ.» - . مائده / 103 - 120 -

{خدا [چیزهای ممنوعی از قبیل:] بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است. ولی کسانی که کفر ورزیدند، بر خدا دروغ می بندند و بیشترشان تعقّل نمی کنند. و چون به آنان گفته شود: «به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر [ش] بیایید»، می گویند: «آنچه پدران خود را بر آن یافته ایم ما را بس است.» آیا هر چند پدرانشان چیزی نمی دانسته و هدایت نیافته بودند؟ ای کسانی که ایمان آورده اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، آن کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی رساند. بازگشت همه شما به سوی خداست. پس شما را از آنچه انجام می دادید، آگاه خواهد کرد. ای کسانی که ایمان آورده اید، هنگامی که یکی از شما را [نشانه های] مرگ دررسید، باید از میان خود دو عادل را در موقع وصیّت، به شهادت میان خود فرا خوانید یا اگر در سفر بودید و مصیبت مرگ، شما را فرا رسید [و شاهد مسلمان نبود] دو تن از غیر [همکیشان] خود را [به شهادت بطلبید]. و اگر [در صداقت آنان] شکّ کردید، پس از نماز، آن دو را نگاه می دارید پس به خدا سوگند یاد می کنند که ما این [حقّ] را به هیچ قیمتی نمی فروشیم هر چند [پای] خویشاوند [در کار] باشد، و شهادت الهی را کتمان نمی کنیم، که [اگر کتمان حقّ کنیم] در این صورت از گناهکاران خواهیم بود. و اگر معلوم شد که آن دو دستخوش گناه شده اند، دو تن دیگر از کسانی که بر آنان ستم رفته است، و هر دو [به میّت] نزدیکترند، به جای آن دو [شاهد قبلی] قیام کنند پس به خدا سوگند یاد می کنند که: گواهی ما قطعاً از گواهی آن دو درست تر است، و [از حقّ] تجاوز نکرده ایم، چرا که [اگر چنین کنیم] از ستمکاران خواهیم بود. این [روش] برای اینکه شهادت را به صورت درست ادا کنند، یا بترسند که بعد از سوگندخوردنشان، سوگندهایی [به وارثان میّت] برگردانده شود، [به صواب] نزدیکتر است. و از خدا پروا دارید، و [این پندها را] بشنوید، و خدا گروه فاسقان را هدایت نمی کند. [یاد کن] روزی را که خدا پیامبران را گرد می آورد پس می فرماید: «چه پاسخی به شما داده شد؟» می گویند: «ما را هیچ دانشی نیست. تویی که دانای رازهای نهانی.» [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: «ای عیسی پسر مریم، نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور، آن گاه که تو را به روح القدس تأیید کردم که در گهواره [به اعجاز] و در میانسالی [به وحی] با مردم سخن گفتی و آن گاه که تو را کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و آن گاه که به اذن من، از گِل، [چیزی] به شکل پرنده می ساختی، پس در آن می دمیدی، و به اذن من پرنده ای می شد، و کور مادرزاد و پیس را به اذن من شفا می دادی و آن گاه که مردگان را به اذن من [زنده از قبر] بیرون می آوردی و آن گاه که [آسیب] بنی اسرائیل را - هنگامی که برای آنان حجّتهای آشکار آورده بودی - از تو باز داشتم. پس کسانی از آنان که کافر شده بودند گفتند: این [ها چیزی] جز افسونی آشکار نیست. و [یاد کن] هنگامی را که به حواریّون وحی کردم که به من و فرستاده ام ایمان آورید. گفتند: «ایمان آوردیم، و گواه باش که ما مسلمانیم.» و [یاد کن] هنگامی را که حواریّون گفتند: «ای عیسی پسر مریم، آیا پروردگارت می تواند از آسمان، خوانی برای ما فرود آوَرَد؟» [عیسی] گفت: «اگر ایمان دارید از خدا پروا دارید.» گفتند: «می خواهیم از آن بخوریم، و دلهای ما آرامش یابد، و بدانیم که به ما راست گفته ای، و بر آن از گواهان باشیم.» عیسی پسر مریم گفت: «بار الها، پروردگارا، از آسمان، خوانی بر ما فرو فرست تا عیدی برای اوّل و آخر ما باشد و نشانه ای از جانب تو. و ما را روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی.» خدا فرمود: «من آن را بر شما فرو خواهم فرستاد، و [لی] هر کس از شما پس از آن انکار ورزد، وی را [چنان] عذابی کنم که هیچ یک از جهانیان را [آن چنان] عذاب نکرده باشم.» و [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: «ای عیسی پسر مریم، آیا تو به مردم گفتی: من و مادرم را همچون دو خدا به جایِ خداوند بپرستید؟» گفت: «منزّهی تو، مرا نزیبد که [در باره خویشتن] چیزی را که حق من نیست بگویم. اگر آن را گفته بودم قطعاً آن را می دانستی. آنچه در نفسِ من است تو می دانی و آنچه در ذات توست من نمی دانم، چرا که تو خود، دانای رازهای نهانی. جز آنچه مرا بدان فرمان دادی [چیزی] به آنان نگفتم [گفته ام] که: خدا، پروردگار من و پروردگار خود را عبادت کنید، و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی. «اگر عذابشان کنی، آنان بندگان تواند و اگر بر ایشان ببخشایی تو خود، توانا و حکیمی.» خدا فرمود: «این، روزی است که راستگویان را راستی شان سود بخشد.» برای آنان باغهایی است که از زیر [درختان] آن نهرها روان است. همیشه در آن جاودانند. خدا از آنان خشنود است و آنان [نیز] از او خشنودند. این است رستگاری بزرگ. فرمانروایی آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست از آنِ خداست، و او بر هر چیزی تواناست. }

- «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ *هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ طینٍ ثُمَّ قَضی أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ *وَ هُوَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ فِی الْأَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ وَ یَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ *وَ ما تَأْتیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ کانُوا عَنْها مُعْرِضینَ *فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ یَأْتیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَکِّنْ لَکُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرینَ *وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدیهِمْ لَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ *وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ *وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ *وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَ *قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لا رَیْبَ فیهِ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *وَ لَهُ ما سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکینَ *قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ *مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْمُبینُ *وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ هُوَ الْحَکیمُ الْخَبیرُ *قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهیدٌ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنی بَری ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ *الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ *وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکاؤُکُمُ الَّذینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ *ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکینَ *انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ *وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ یَنْأَوْنَ عَنْهُ وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ *وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ *بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ *وَ قالُوا إِنْ هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثینَ *وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلی رَبِّهِمْ قالَ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ *قَدْ خَسِرَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا یا حَسْرَتَنا عَلی ما فَرَّطْنا فیها وَ هُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ *وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ

الَّذی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ *وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلینَ *وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلینَ *إِنَّما یَسْتَجیبُ الَّذینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ *وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ *وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ مَنْ یَشَأِ اللَّهُ یُضْلِلْهُ وَ مَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ *فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ *فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِهِ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ *وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلینَ إِلاَّ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا یَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ *قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ *وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذینَ یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ *وَ لا تَطْرُدِ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمینَ *وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرینَ *وَ إِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ *وَ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لِتَسْتَبینَ سَبیلُ الْمُجْرِمینَ *قُلْ إِنِّی نُهیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدینَ *قُلْ إِنِّی عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ ما عِنْدی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلینَ *قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمینَ *وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی کِتابٍ مُبینٍ *وَ هُوَ الَّذی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فیهِ لِیُقْضی أَجَلٌ مُسَمًّی ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ *ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبینَ *قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرینَ *قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ *قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ *وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَیْکُمْ بِوَکیلٍ *لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ *وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذینَ یَخُوضُونَ فی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فی حَدیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ *وَ ما عَلَی الَّذینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لکِنْ ذِکْری لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ *وَ ذَرِ الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفیعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لا یُؤْخَذْ مِنْها أُولئِکَ الَّذینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمیمٍ وَ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ *قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُرُّنا وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمینَ.» - . انعام / 1 - 71 -

{ستایش خدایی را که آسمان ها و زمین را آفرید، و تاریکیها و روشنایی را پدید آورد. با این همه کسانی که کفر ورزیده اند، [غیر او را] با پروردگار خود برابر می کنند. اوست کسی که شما را از گِل آفرید. آن گاه مدّتی را [برای شما عمر] مقرّر داشت. و اجَل حتمی نزد اوست. با این همه، [بعضی از] شما [در قدرت او] تردید می کنید. و او در آسمانها و زمین خداست. نهان و آشکار شما را می داند، و آنچه را به دست می آورید [نیز] می داند. و هیچ نشانه ای از نشانه های پروردگارشان به سویشان نمی آمد مگر آنکه از آن روی بر می تافتند. آنان حقّ را هنگامی که به سویشان آمد تکذیب کردند، پس به زودی، [حقیقت] خبرهای آنچه را که به ریشخند می گرفتند به آنان خواهد رسید. آیا ندیده اند که پیش از آنان چه بسیار امّتها را هلاک کردیم؟ [امّتهایی که] در زمین به آنان امکاناتی دادیم که برای شما آن امکانات را فراهم نکرده ایم، و [باران های] آسمان را پی در پی بر آنان فرو فرستادیم، و رودبارها از زیر [شهرهای] آنان روان ساختیم. پس ایشان را به [سزای] گناهانشان هلاک کردیم، و پس از آنان نسلهای دیگری پدید آوردیم.و اگر مکتوبی، نوشته بر کاغذ، بر تو نازل می کردیم و آنان، آن را با دستهای خود لمس می کردند قطعاً کافران می گفتند: «این [چیزی] جز سحر آشکار نیست.» و گفتند: «چرا فرشته ای بر او نازل نشده است؟» و اگر فرشته ای فرود می آوردیم، قطعاً کار تمام شده بود سپس مهلت نمی یافتند. و اگر او را فرشته ای قرار می دادیم، حتماً وی را [به صورت] مردی در می آوردیم، و امر را هم چنان بر آنان مشتبه می ساختیم. و پیش از تو پیامبرانی به استهزا گرفته شدند. پس آنچه را ریشخند می کردند گریبانگیر ریشخندکنندگان ایشان گردید. بگو: «در زمین بگردید، آن گاه بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است؟» بگو: «آنچه در آسمان ها و زمین است از آنِ کیست؟» بگو: «از آنِ خداست» که رحمت را بر خویشتن واجب گردانیده است. یقیناً شما را در روز قیامت - که در آن هیچ شکی نیست - گِرد خواهد آورد. خودباختگان کسانی اند که ایمان نمی آورند. و آنچه در شب و روز آرام [و تکاپو] دارد، از آنِ اوست و او شنوای داناست. بگو: «آیا غیر از خدا - پدیدآورنده آسمانها و زمین - سرپرستی برگزینم؟ و اوست که خوراک می دهد، و خوراک داده نمی شود.» بگو: «من مأمورم که نخستین کسی باشم که اسلام آورده است، و [به من فرمان داده شده که:] هرگز از مشرکان مباش.» بگو: «اگر به پروردگارم عصیان ورزم از عذاب روزی بزرگ می ترسم.» آن روز، کسی که [عذاب] از او برگردانده شود، قطعاً [خدا] بر او رحمت آورده، و این است همان رستگاری آشکار. و اگر خدا به تو زیانی برساند، کسی جز او برطرف کننده آن نیست، و اگر خیری به تو برساند پس او بر هر چیزی تواناست. و اوست که بر بندگان خویش چیره است، و اوست حکیم آگاه. بگو: «گواهی چه کسی از همه برتر است؟» بگو: «خدا میان من و شما گواه است. و این قرآن به من وحی شده تا به وسیله آن، شما و هر کس را [که این پیام به او] برسد، هشدار دهم. آیا واقعاً شما گواهی می دهید که در جنب خدا، خدایان دیگری است؟» بگو: «من گواهی نمی دهم.» بگو: «او تنها معبودی یگانه است، و بی تردید، من از آنچه شریک [او] قرار می دهید بیزارم.» کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده ایم، همان گونه که پسران خود را می شناسد، او [پیامبر] را می شناسد. کسانی که به خود زیان زده اند، ایمان نمی آورند. و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بسته یا آیات او را تکذیب نموده؟ بی تردید، ستمکاران رستگار نمی شوند. و [یاد کن] روزی را که همه آنان را محشور می کنیم، آن گاه به کسانی که شرک آورده اند می گوییم: «کجایند شریکان شما که [آنها را شریک خدا] می پنداشتید؟» آن گاه عذرشان جز این نیست که می گویند: «به خدا، پروردگارمان سوگند که ما مشرک نبودیم.» ببین، چگونه به خود دروغ می گویند و آنچه برمی بافتند از ایشان یاوه شد. و برخی از آنان به تو گوش فرا می دهند، و [لی] ما بر دلهایشان پرده ها افکنده ایم تا آن را نفهمند، و در گوشهایشان سنگینی [قرار داده ایم]. و اگر

ص: 16

هر معجزه ای را ببینند به آن ایمان نمی آورند. تا آنجا که وقتی نزد تو می آیند و با تو جدال می کنند، کسانی که کفر ورزیدند، می گویند: «این [کتاب] چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست.» و آنان [مردم را] از آن باز می دارند و [خود نیز] از آن دوری می کنند، و [لی] جز خویشتن را به هلاکت نمی افکنند و نمی دانند. و ای کاش [منکران را] هنگامی که بر آتش عرضه می شوند، می دیدی که می گویند: «کاش بازگردانده می شدیم و [دیگر] آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می شدیم.» [ولی چنین نیست] بلکه آنچه را پیش از این نهان می داشتند، برای آنان آشکار شده است. و اگر هم بازگردانده شوند قطعاً به آنچه از آن منع شده بودند برمی گردند و آنان دروغگویند. و گفتند: «جز زندگی دنیای ما [زندگی دیگری] نیست و برانگیخته نخواهیم شد.» و اگر بنگری هنگامی را که در برابر پروردگارشان باز داشته می شوند. [خدا] می فرماید: «آیا این حقّ نیست؟» می گویند: «چرا، سوگند به پروردگارمان [که حق است].» می فرماید: «پس به [کیفر] آنکه کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید.» کسانی که لقای الهی را دروغ انگاشتند قطعاً زیان دیدند. تا آن گاه که قیامت بناگاه بر آنان دررسد، می گویند: «ای دریغ بر ما، بر آنچه در باره آن کوتاهی کردیم.» و آنان بار سنگین گناهانشان را به دوش می کشند. چه بد است باری که می کشند. و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست، و قطعاً سرای بازپسین برای کسانی که پرهیزگاری می کنند بهتر است. آیا نمی اندیشید؟ به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند. و پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند، ولی بر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند شکیبایی کردند تا یاری ما به آنان رسید، و برای کلمات خدا هیچ تغییردهنده ای نیست. و مسلّماً اخبار پیامبران به تو رسیده است. و اگر اعراض کردن آنان [از قرآن] بر تو گران است، اگر می توانی نقبی در زمین یا نردبانی در آسمان بجویی تا معجزه ای [دیگر] برایشان بیاوری [پس چنین کن]، و اگر خدا می خواست قطعاً آنان را بر هدایت گِرد می آورد، پس زنهار از نادانان مباش. تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می کنند که گوش شنوا دارند، و [امّا] مردگان را خداوند [در قیامت] بر خواهد انگیخت سپس به سوی او بازگردانیده می شوند. و گفتند: «چرا معجزه ای از جانب پروردگارش بر او نازل نشده است؟» بگو: «بی تردید، خدا قادر است که پدیده ای شگرف فرو فرستد، لیکن بیشتر آنان نمی دانند.» و هیچ جنبنده ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند مگر آنکه آنها [نیز] گروه هایی مانند شما هستند، ما هیچ چیزی را در کتاب [لوح محفوظ] فروگذار نکرده ایم سپس [همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند گردید. و کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند، در تاریکیها [یِ کفر] کر و لالند، هر که را خدا بخواهد گمراهش می گذارد و هر که را بخواهد بر راه راست قرارش می دهد. بگو: «به نظر شما، اگر عذاب خدا شما را دررسد یا رستاخیز شما را دریابد، اگر راستگویید، کسی غیر از خدا را می خوانید؟» [نه،] بلکه تنها او را می خوانید، و اگر او بخواهد رنج و بلا را از شما دور می گرداند، و آنچه را شریک [او] می گردانید فراموش می کنید. و به یقین، ما به سوی امّتهایی که پیش از تو بودند [پیامبرانی] فرستادیم، و آنان را به تنگی معیشت و بیماری دچار ساختیم، تا به زاری و خاکساری درآیند. پس چرا هنگامی که عذاب ما به آنان رسید تضرّع نکردند؟ ولی [حقیقت این است که] دلهایشان سخت شده، و شیطان آنچه را انجام می دادند برایشان آراسته است. پس چون آنچه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمتها] را بر آنان گشودیم، تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند شاد گردیدند ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم، و یکباره نومید شدند. پس ریشه آن گروهی که ستم کردند برکنده شد، و ستایش برای خداوند، پروردگار جهانیان است. بگو: «به نظر شما، اگر خدا شنوایی شما و دیدگانتان را بگیرد و بر دلهایتان مُهر نَهَد، آیا غیر از خدا کدام معبودی است که آن را به شما بازپس دهد؟» بنگر چگونه آیات [خود] را [گوناگون] بیان می کنیم، سپس آنان روی برمی تابند؟ بگو: «به نظر شما، اگر عذاب خدا ناگهان یا آشکارا به شما برسد، آیا جز گروه ستمگران [کسی] هلاک خواهد شد؟» و ما پیامبران [خود] را جز بشارتگر و هشداردهنده نمی فرستیم، پس کسانی که ایمان آورند و نیکوکاری کنند بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نخواهند شد. و کسانی که آیات ما را دروغ انگاشتند، به [سزای] آنکه نافرمانی می کردند، عذاب به آنان خواهد رسید. بگو: «به شما نمی گویم گنجینه های خدا نزد من است و غیب نیز نمی دانم و به شما نمی گویم که من فرشته ام. جز آنچه را که به سوی من وحی می شود پیروی نمی کنم.» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسان است؟ آیا تفکّر نمی کنید.» و به وسیله این [قرآن] کسانی را که بیم دارند که به سوی پروردگارشان محشور شوند هشدار ده [چرا] که غیر او برای آنها یار و شفیعی نیست، باشد که پروا کنند. و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می خوانند - در حالی که خشنودی او را می خواهند - مران. از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست، و از حساب تو [نیز] چیزی بر عهده آنان نیست، تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی. و بدین گونه ما برخی از آنان را به برخی دیگر آزمودیم، تا بگویند: «آیا اینانند که از میان ما، خدا بر ایشان منّت نهاده است؟» آیا خدا به [حالِ] سپاسگزاران داناتر نیست؟ و چون کسانی که به آیات ما ایمان دارند، نزد تو آیند، بگو: «درود بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود مقرّر کرده که هر کس از شما به نادانی کار بدی کند و آن گاه به توبه و صلاح آید، پس وی آمرزنده مهربان است.» و این گونه، آیات [خود] را به روشنی بیان می کنیم تا راه و رسم گناهکاران روشن شود. بگو: «من نهی شده ام که کسانی را که شما غیر از خدا می خوانید بپرستم.» بگو: «من از هوسهای شما پیروی نمی کنم، و گر نه گمراه شوم و از راه یافتگان نباشم.» بگو: «من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری [همراه] دارم، و [لی] شما آن را دروغ پنداشتید، [و] آنچه را به شتاب خواستار آنید در اختیار من نیست. فرمان جز به دست خدا نیست، که حق را بیان می کند، و او بهترین داوران است.» بگو: «اگر آنچه را با شتاب خواستار آنید نزد من بود، قطعاً میان من و شما کار به انجام رسیده بود، و خدا به [حالِ] ستمکاران داناتر است.» و کلیدهای غیب، تنها نزد اوست. جز او [کسی] آن را نمی داند، و آنچه در خشکی و دریاست می داند، و هیچ برگی فرو نمی افتد مگر [اینکه] آن را می داند، و هیچ دانه ای در تاریکیهای زمین، و هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتابی روشن [ثبت] است. و اوست کسی که شبانگاه، روح شما را [به هنگام خواب] می گیرد و آنچه را در روز به دست آورده اید می داند سپس شما را در آن بیدار می کند، تا هنگامی معیّن به سر آید آن گاه بازگشت شما به سوی اوست سپس شما را به آنچه انجام می داده اید آگاه خواهد کرد. و اوست که بر بندگانش قاهر [و غالب] است و نگهبانانی بر شما می فرستد، تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند، در حالی که کوتاهی نمی کنند. آن گاه به سوی خداوند- مولای بحقشان- برگردانیده شوند. آگاه باشید که داوری از آنِ اوست، و او سریعترین حسابرسان است. بگو: «چه کسی شما را از تاریکیهای خشکی و دریا می رهاند؟ در حالی که او را به زاری و در نهان می خوانید: که اگر ما را از این [مهلکه] برهاند، البته از سپاسگزاران خواهیم بود.» بگو: «خداست که شما را از آن [تاریکیها] و از هر اندوهی می رهاند، باز شما شرک می ورزید.» بگو: «او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر] بچشاند.» بنگر، چگونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم باشد که آنان بفهمند. و قوم تو آن [قرآن] را دروغ شمردند، در حالی که آن بر حق است. بگو: «من بر شما نگهبان نیستم.» برای هر خبری هنگام [وقوع] است، و به زودی خواهید دانست. و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب، تا در سخنی غیر از آن درآیند و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت، پس از توجّه، [دیگر] با قوم ستمکار منشین. و چیزی از حساب آنان [ستمکاران] بر عهده کسانی که پروا [یِ خدا] دارند، نیست. لیکن، تذکّر دادن [لازم] است، باشد که [از استهزا] پرهیز کنند. و کسانی را که دین خود را به بازی و سرگرمی گرفتند و زندگی دنیا آنان را فریفته است، رها کن و [مردم را] به وسیله این [قرآن] اندرز ده مبادا کسی به [کیفر] آنچه کسب کرده به هلاکت افتد، در حالی که برای او در برابر خدا یاری و شفاعتگری نباشد و اگر [برای رهایی خود] هر گونه فدیه ای دهد، از او پذیرفته نگردد. اینانند که به [سزای] آنچه کسب کرده اند به هلاکت افتاده اند، و به [کیفر] آنکه کفر می ورزیدند، شرابی از آب جوشان و عذابی پر درد خواهند داشت. بگو: «آیا به جای خدا چیزی را بخوانیم که نه سودی به ما می رساند و نه زیانی و آیا پس از اینکه خدا ما را هدایت کرده از عقیده خود بازگردیم؟ مانند کسی که شیطانها او را در بیابان از راه به در برده اند، و حیران [بر جای مانده] است؟ برای او یارانی است که وی را به سوی هدایت می خوانند که:» به سوی ما بیا. «بگو:» هدایت خداست که هدایتِ [واقعی] است، و دستور یافته ایم که تسلیم پروردگار جهانیان باشیم.}

- «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثیراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ *وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها وَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ فی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ *وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ وَ ما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فیکُمْ شُرَکاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ *إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ *فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ *وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *وَ هُوَ الَّذی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ *وَ هُوَ الَّذی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلی ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ *بَدیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنَّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ صاحِبَةٌ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ *ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکیلٌ *لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الْخَبیرُ *قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ

ص: 17

أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفیظٍ *وَ کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ *وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکُوا وَ ما جَعَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکیلٍ *وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِها قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ ما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ *وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ نَذَرُهُمْ فی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ *وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلاً ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ *وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ *وَ لِتَصْغی إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ لِیَرْضَوْهُ وَ لِیَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ *أَ فَغَیْرَ اللَّهِ أَبْتَغی حَکَماً وَ هُوَ الَّذی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلاً وَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ *وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ *إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ یَضِلُّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ *فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ بِآیاتِهِ مُؤْمِنینَ *وَ ما لَکُمْ أَلاَّ تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ ما حَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَ إِنَّ کَثیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوائِهِمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدینَ *وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْإِثْمِ وَ باطِنَهُ إِنَّ الَّذینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمَ سَیُجْزَوْنَ بِما کانُوا یَقْتَرِفُونَ *وَ لا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ وَ إِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ *أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ کَذلِکَ جَعَلْنا فی کُلِّ قَرْیَةٍ أَکابِرَ مُجْرِمیها لِیَمْکُرُوا فیها وَ ما یَمْکُرُونَ إِلاَّ بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ *وَ إِذا جاءَتْهُمْ آیَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَیُصیبُ الَّذینَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدیدٌ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ *فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ *وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقیماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ *لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمیعاً یا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَکْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَ قالَ أَوْلِیاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذی أَجَّلْتَ لَنا قالَ النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدینَ فیها إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّکَ حَکیمٌ عَلیمٌ *وَ کَذلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمینَ بَعْضاً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ *یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیاتی وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلی أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرینَ *ذلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها غافِلُونَ *وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ *وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرینَ *إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ*قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ *وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ *وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثیرٍ مِنَ الْمُشْرِکینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دینَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ *وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ *وَ قالُوا ما فی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فیهِ شُرَکاءُ سَیَجْزیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکیمٌ عَلیمٌ *قَدْ خَسِرَ الَّذینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ *وَ هُوَ الَّذی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ *وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ *ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ نَبِّئُونی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهذا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ *قُلْ لا أَجِدُ فی ما أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحیمٌ *وَ عَلَی الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذی ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلاَّ ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ *فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ وَ لا یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمینَ *سَیَقُولُ الَّذینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْ ءٍ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّی ذاقُوا بَأْسَنا قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ *قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعینَ *قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ الَّذینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هذا فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ*قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ *وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ*وَ أَنَّ هذا صِراطی مُسْتَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ *ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ تَماماً عَلَی الَّذی أَحْسَنَ وَ تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ *وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ *أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلینَ*أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتابُ لَکُنَّا أَهْدی مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِی الَّذینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ*هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فی إیمانِها خَیْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ*إِنَّ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ*مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلاَّ مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ*قُلْ إِنَّنی هَدانی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ دیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ *قُلْ إِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ*لا شَریکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمینَ*قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغی رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ.» - . انعام / 91 - 164 -

{و آن گاه که [یهودیان] گفتند: «خدا چیزی بر بشری نازل نکرده»، بزرگی خدا را چنان که باید نشناختند. بگو: «چه کسی آن کتابی را که موسی آورده است نازل کرده؟ [همان کتابی که] برای مردم روشنایی و رهنمود است، [و] آن را به صورت طومارها درمی آورید. [آنچه را] از آن [می خواهید] آشکار و بسیاری را پنهان می کنید، در صورتی که چیزی که نه شما می دانستید و نه پدرانتان، [به وسیله آن] به شما آموخته شد.» بگو: «خدا [همه را فرستاده]» آن گاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند.و این خجسته کتابی است که ما آن را فرو فرستادیم، [و] کتابهایی را که پیش از آن آمده تصدیق می کند. و برای اینکه [مردمِ] أم القری [مکّه] و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی. و کسانی که به آخرت ایمان می آورند، به آن [قرآن نیز] ایمان می آورند، و آنان بر نمازهای خود مراقبت می کنند. و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید: «به من وحی شده»، در حالی که چیزی به او وحی نشده باشد، و آن کس که می گوید: «به زودی نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل می کنم»؟ و کاش ستمکاران را در گردابهای مرگ می دیدی که فرشتگان [به سوی آنان] دستهایشان را گشوده اند [و نهیب می زنند:] «جانهایتان را بیرون دهید» امروز به [سزای] آنچه بناحق بر خدا دروغ می بستید و در برابر آیات او تکبر می کردید، به عذاب خوارکننده کیفر می یابید. و همان گونه که شما را نخستین بار آفریدیم [اکنون نیز] تنها به سوی ما آمده اید، و آنچه را به شما عطا کرده بودیم پشت سر خود نهاده اید، و شفیعانی را که در [کار] خودتان، شریکان [خدا] می پنداشتید با شما نمی بینیم. به یقین، پیوند میان شما بریده شده، و آنچه را که می پنداشتید از دست شما رفته است. خدا شکافنده دانه و هسته است. زنده را از مرده، و مرده را از زنده بیرون می آورد. چنین است خدای شما پس چگونه [از حق] منحرف می شوید؟ [هموست که] شکافنده صبح است، و شب را برای آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده. این اندازه گیریِ آن توانای داناست. و اوست کسی که ستارگان را برای شما قرار داده تا به وسیله آنها در تاریکیهای خشکی و دریا راه یابید. به یقین، ما دلایل [خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان کرده ایم. و او همان کسی است که شما را از یک تن پدید آورد. پس [برای شما] قرارگاه و محل امانتی [مقرر کرد]. بی تردید، ما آیات [خود] را برای مردمی که می فهمند به روشنی بیان کرده ایم. و اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد پس به وسیله آن از هر گونه گیاه برآوردیم، و از آن [گیاه] جوانه سبزی خارج ساختیم که از آن، دانه های متراکمی برمی آوریم. و از شکوفه درخت خرما خوشه هایی است نزدیک به هم. و [نیز] باغهایی از انگور و زیتون و انار - همانند و غیر همانند - خارج نمودیم. به میوه آن چون ثمر دَهَد و به [طرز] رسیدنش بنگرید. قطعاً در اینها برای مردمی که ایمان می آورند نشانه هاست. و برای خدا شریکانی از جن قرار دادند، با اینکه خدا آنها را خلق کرده است. و برای او، بی هیچ دانشی، پسران و دخترانی تراشیدند. او پاک و برتر است از آنچه وصف می کنند. پدیدآورنده آسمانها و زمین است. چگونه او را فرزندی باشد، در صورتی که برای او همسری نبوده، و هر چیزی را آفریده، و اوست که به هر چیزی داناست. این است خدا، پروردگار شما: هیچ معبودی جز او نیست، آفریننده هر چیزی است. پس او را بپرستید، و او بر هر چیزی نگهبان است. چشمها او را درنمی یابند و اوست که دیدگان را درمی یابد، و او لطیفِ آگاه است. به راستی رهنمودهایی از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که

ص: 18

به دیده بصیرت بنگرد به سود خود او، و هر کس از سر بصیرت ننگرد به زیان خود اوست، و من بر شما نگهبان نیستم. و این گونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم، تا مبادا بگویند تو درس خوانده ای، و تا اینکه آن را برای گروهی که می دانند روشن سازیم. از آنچه از پروردگارت به تو وحی شده پیروی کن. هیچ معبودی جز او نیست، و از مشرکان روی بگردان. و اگر خدا می خواست آنان شرک نمی آوردند، و ما تو را بر ایشان نگهبان نکرده ایم، و تو وکیل آنان نیستی. و آنهایی را که جز خدا می خوانند دشنام مدهید که آنان از روی دشمنی [و] به نادانی، خدا را دشنام خواهند داد. این گونه برای هر امتی کردارشان را آراستیم. آن گاه بازگشت آنان به سوی پروردگارشان خواهد بود، و ایشان را از آنچه انجام می دادند آگاه خواهد ساخت. و با سخت ترین سوگندهایشان، به خدا سوگند خوردند که اگر معجزه ای برای آنان بیاید، حتماً بدان می گروند. بگو: «معجزات، تنها در اختیار خداست.» و شما چه می دانید که اگر [معجزه هم] بیاید باز ایمان نمی آورند. و دلها و دیدگانشان را برمی گردانیم [در نتیجه به آیات ما ایمان نمی آورند] چنان که نخستین بار به آن ایمان نیاوردند. و آنان را رها می کنیم تا در طغیانشان سرگردان بمانند. و اگر ما فرشتگان را به سوی آنان می فرستادیم و [اگر] مردگان با آنان به سخن می آمدند، و هر چیزی را دسته دسته در برابر آنان گرد می آوردیم، باز هم ایمان نمی آوردند- جز اینکه خدا بخواهد- ولی بیشترشان نادانی می کنند. و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطانهای انس و جن برگماشتیم. بعضی از آنها به بعضی، برای فریب [یکدیگر]، سخنان آراسته القا می کنند و اگر پروردگار تو می خواست چنین نمی کردند. پس آنان را با آنچه به دروغ می سازند واگذار. و [چنین مقرر شده است] تا دلهای کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند به آن [سخن باطل] بگراید و آن را بپسندد، و تا اینکه آنچه را باید به دست بیاورند، به دست آورند. پس، آیا داوری جز خدا جویم؟ با اینکه اوست که این کتاب را به تفصیل به سوی شما نازل کرده است. و کسانی که کتاب [آسمانی] بدیشان داده ایم می دانند که آن از جانب پروردگارت به حق فرو فرستاده شده است. پس تو از تردیدکنندگان مباش. و سخن پروردگارت به راستی و داد، سرانجام گرفته است و هیچ تغییر دهنده ای برای کلمات او نیست و او شنوای داناست. و اگر از بیشتر کسانی که در [این سر] زمین می باشند پیروی کنی، تو را از راه خدا گمراه می کنند. آنان جز از گمانِ [خود] پیروی نمی کنند و جز به حدس و تخمین نمی پردازند. باری، پروردگار تو به [حالِ] کسی که از راه او منحرف می شود داناتر است، و او به [حالِ] راه یافتگان [نیز] داناتر است. پس، اگر به آیات او ایمان دارید از آنچه نام خدا [به هنگام ذبح] بر آن برده شده است بخورید. و شما را چه شده است که از آنچه نام خدا بر آن برده شده است نمی خورید؟ با اینکه [خدا] آنچه را بر شما حرام کرده - جز آنچه بدان ناچار شده اید - برای شما به تفصیل بیان نموده است. و به راستی، بسیاری [از مردم، دیگران را] از روی نادانی، با هوسهای خود گمراه می کنند. آری، پروردگار تو به [حال] تجاوزکاران داناتر است. و گناه آشکار و پنهان را رها کنید، زیرا کسانی که مرتکب گناه می شوند، به زودی در برابر آنچه به دست می آوردند کیفر خواهند یافت. و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید، چرا که آن قطعاً نافرمانی است. و در حقیقت، شیطان ها به دوستان خود وسوسه می کنند تا با شما ستیزه نمایند. و اگر اطاعتشان کنید قطعاً شما هم مشرکید. آیا کسی که مرده [دل] بود و زنده اش گردانیدیم و برای او نوری پدید آوردیم تا در پرتو آن، در میان مردم راه برود، چون کسی است که گویی گرفتار در تاریکیهاست و از آن بیرون آمدنی نیست؟ این گونه برای کافران آنچه انجام می دادند زینت داده شده است. و بدین گونه، در هر شهری گناهکاران بزرگش را می گماریم تا در آن به نیرنگ پردازند، و [لی] آنان جز به خودشان نیرنگ نمی زنند و درک نمی کنند. و چون آیتی برایشان بیاید، می گویند: «هرگز ایمان نمی آوریم تا اینکه نظیر آنچه به فرستادگان خدا داده شده است به ما [نیز] داده شود.» خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد. به زودی، کسانی را که مرتکب گناه شدند، به [سزای] آنکه نیرنگ می کردند، در پیشگاه خدا خواری و شکنجه ای سخت خواهد رسید. پس کسی را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام می گشاید و هر که را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می گرداند چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود. این گونه، خدا پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند قرار می دهد. و راه راست پروردگارت همین است. ما آیات [خود] را برای گروهی که پند می گیرند، به روشنی بیان نموده ایم. برای آنان، نزد پروردگارشان سرای عافیت است، و به [پاداش] آنچه انجام می دادند، او یارشان خواهد بود. و [یاد کن] روزی را که همه آنان را گرد می آورد [و می فرماید:] «ای گروه جنیان، از آدمیان [پیروان] فراوان یافتید.» و هواخواهان آنها از [نوع] انسان می گویند: «پروردگارا، برخی از ما از برخی دیگر بهره برداری کرد، و به پایانی که برای ما معین کردی رسیدیم.» [خدا] می فرماید: «جایگاه شما آتش است در آن ماندگار خواهید بود، مگر آنچه را خدا بخواهد [که خود تخفیف دهد] آری، پروردگار تو حکیم داناست.» و این گونه برخی از ستمکاران را به [کیفر] آنچه به دست می آوردند، سرپرست برخی دیگر می گردانیم.

ای گروه جن و انس، آیا از میان شما فرستادگانی برای شما نیامدند که آیات مرا بر شما بخوانند و از دیدار این روزتان به شما هشدار دهند؟ گفتند: «ما به زیان خود گواهی دهیم.» [که آری، آمدند] و زندگی دنیا فریبشان داد، و بر ضد خود گواهی دادند که آنان کافر بوده اند. این [اتمام حجت] بدان سبب است که پروردگار تو هیچ گاه شهرها را به ستم نابود نکرده، در حالی که مردم آن غافل باشند. و برای هر یک [از این دو گروه]، از آنچه انجام داده اند، [در جزا] مراتبی خواهد بود، و پروردگارت از آنچه می کنند غافل نیست. و پروردگار تو بی نیاز و رحمتگر است. اگر بخواهد شما را می برد، و پس از شما، هر که را بخواهد جانشین [شما] می کند هم چنان که شما را از نسل گروهی دیگر پدید آورده است. قطعاً آنچه به شما وعده داده می شود آمدنی است، و شما درمانده کنندگان [خدا] نیستید. بگو: «ای قوم من، هر چه مقدور شما هست انجام دهید من [هم] انجام می دهم. به زودی خواهید دانست که فرجام [نیکوی] آن سرای از آنِ کیست. آری، ستمکاران رستگار نمی شوند.» و [مشرکان،] برای خدا از آنچه از کِشت و دامها که آفریده است سهمی گذاشتند، و به پندار خودشان گفتند: «این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.» پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمی رسید، و [لی] آنچه خاص خدا بود به بتانشان می رسید. چه بد داوری می کنند. و این گونه برای بسیاری از مشرکان، بتانشان کشتن فرزندانشان را آراستند، تا هلاکشان کنند و دینشان را بر آنان مشتبه سازند و اگر خدا می خواست چنین نمی کردند. پس ایشان را با آنچه به دروغ می سازند رها کن. و به زعم خودشان گفتند: «اینها دامها و کشتزار [های] ممنوع است، که جز کسی که ما بخواهیم نباید از آن بخورد، و دامهایی است که [سوار شدن بر] پشت آنها حرام شده است.» و دامهایی [داشتند] که [هنگام ذبح] نام خدا را بر آن [ها] نمی بردند به صرف افترا بر [خدا] به زودی [خدا] آنان را به خاطر آنچه افترا می بستند جزا می دهد. و گفتند: «آنچه در شکم این دامهاست اختصاص به مردان ما دارد و بر همسران ما حرام شده است،

ص: 19

و اگر [آن جنین] مرده باشد، همه آنان [از زن و مرد] در آن شریکند. به زودی [خدا] توصیف آنان را سزا خواهد داد، زیرا او حکیم داناست. کسانی که از روی بی خردی و نادانی، فرزندان خود را کشته اند، و آنچه را خدا روزیشان کرده بود - از راه افترا به خدا - حرام شمرده اند، سخت زیان کردند. آنان به راستی گمراه شده، و هدایت نیافته اند. و اوست کسی که باغ هایی با داربست و بدون داربست، و خرمابن، و کشتزار با میوه های گوناگون آن، و زیتون، و انار، شبیه به یکدیگر و غیر شبیه پدید آورد. از میوه آن - چون ثمر داد - بخورید، و حق [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و [لی] زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد. و [نیز] از دامها، حیوانات بارکش و حیوانات کرک و پشم دهنده را [پدید آورد]. از آنچه خدا روزیتان کرده است بخورید، و از پی گامهای شیطان مروید که او برای شما دشمنی آشکار است. هشت فرد [آفرید و بر شما حلال کرد]: از گوسفند دو تا، و از بز دو تا. بگو: «آیا [خدا] نرها [ی آنها] را حرام کرده یا ماده را؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است؟» اگر راست می گویید، از روی علم، به من خبر دهید.» و از شتر دو، و از گاو دو. بگو: «آیا [خدا] نرها [ی آنها] را حرام کرده یا ماده ها را؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است؟ آیا وقتی خداوند شما را به این [تحریم] سفارش کرد حاضر بودید؟» پس کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بندد، تا از روی نادانی، مردم را گمراه کند؟ آری، خدا گروه ستمکاران را راهنمایی نمی کند. بگو: «در آنچه به من وحی شده است، بر خورنده ای که آن را می خورد هیچ حرامی نمی یابم، مگر آنکه مردار یا خونِ ریخته یا گوشت خوک باشد که اینها همه پلیدند. یا [قربانیی که] از روی نافرمانی، [به هنگام ذبح] نام غیر خدا بر آن برده شده باشد. پس کسی که بدون سرکشی و زیاده خواهی [به خوردن آنها] ناچار گردد، قطعاً پروردگار تو آمرزنده مهربان است. و بر یهودیان، هر [حیوان] چنگال داری را حرام کردیم، و از گاو و گوسفند، پیه آن دو را بر آنان حرام کردیم، به استثنای پیه هایی که بر پشت آن دو یا بر روده هاست یا آنچه با استخوان درآمیخته است. این [تحریم] را به سزای ستم کردنشان، به آنان کیفر دادیم، و ما البتّه راستگوییم.

[ای پیامبر،] پس اگر تو را تکذیب کردند، بگو: «پروردگار شما دارای رحمتی گسترده است و [با این حال] عذاب او از گروه مجرمان بازگردانده نخواهد شد.» کسانی که شرک آوردند به زودی خواهند گفت: «اگر خدا می خواست، نه ما و نه پدرانمان شرک نمی آوردیم، و چیزی را [خودسرانه] تحریم نمی کردیم.» کسانی هم که پیش از آنان بودند، همین گونه [پیامبران خود را] تکذیب کردند، تا عقوبت ما را چشیدند. بگو: «آیا نزد شما دانشی هست که آن را برای ما آشکار کنید؟ شما جز از گمان پیروی نمی کنید، و جز دروغ نمی گویید.» بگو: «برهانِ رسا ویژه خداست، و اگر [خدا] می خواست قطعاً همه شما را هدایت می کرد.» بگو: «گواهان خود را که گواهی می دهند به اینکه خدا اینها را حرام کرده، بیاورید.» پس اگر هم شهادت دادند تو با آنان شهادت مده، و هوسهای کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند و کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند و [معبودان دروغین را] با پروردگارشان همتا قرار می دهند، پیروی مکن. بگو: «بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید و فرزندان خود را از بیم تنگدستی مکشید ما شما و آنان را روزی می رسانیم و به کارهای زشت - چه علنی آن و چه پوشیده [اش] - نزدیک مشوید و نَفْسی را که خدا حرام گردانیده، جز بحق مکشید. اینهاست که [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش کرده است، باشد که بیندیشد. و به مال یتیم - جز به نحوی [هر چه نیکوتر] - نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد. و پیمانه و ترازو را به عدالت، تمام بپیمایید. هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم. و چون [به داوری یا شهادت] سخن گویید دادگری کنید، هر چند [درباره] خویشاوند [شما] باشد. و به پیمان خدا وفا کنید. اینهاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که پند گیرید. و [بدانید] این است راه راست من پس، از آن پیروی کنید. و از راه ها [ی دیگر] که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید. اینهاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که به تقوا گرایید. آن گاه به موسی کتاب دادیم، برای اینکه [نعمت را] بر کسی که نیکی کرده است تمام کنیم، و برای اینکه هر چیزی را بیان نماییم، و هدایت و رحمتی باشد، امید که به لقای پروردگارشان ایمان بیاورند. و این، خجسته کتابی است که ما آن را نازل کردیم پس، از آن پیروی کنید و پرهیزگاری نمایید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید، تا نگویید: «کتاب [آسمانی]، تنها بر دو طایفه پیش از ما نازل شده، و ما از آموختن آنان بی خبر بودیم.» یا نگویید: «اگر کتاب بر ما نازل می شد، قطعاً از آنان هدایت یافته تر بودیم.» اینک

حجّتی از جانب پروردگارتان برای شما آمده و رهنمود و رحمتی است. پس کیست ستمکارتر از آن کس که آیات خدا را دروغ پندارد و از آنها روی گرداند؟ به زودی کسانی را که از آیات ما روی می گردانند، به سبب [همین] اعراضشان، به عذابی سخت مجازات خواهیم کرد. آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا پاره ای از نشانه های پروردگارت بیاید؟ [اما] روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید، کسی که قبلًا ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد. بگو: «منتظر باشید که ما [هم] منتظریم.» کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند، تو هیچ گونه مسئول ایشان نیستی، کارشان فقط با خداست. آن گاه به آنچه انجام می دادند آگاهشان خواهد کرد. هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود. بگو: «آری! پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است: دینی پایدار، آیین ابراهیمِ حق گرای! و او از مشرکان نبود.» بگو: «در حقیقت، نماز من و [سایر] عبادات من

ص: 20

و زندگی و مرگ من، برای خدا، پروردگار جهانیان است. [که] او را شریکی نیست، و بر این [کار] دستور یافته ام، و من نخستین مسلمانم.» بگو: «آیا جز خدا پروردگاری بجویم؟ با اینکه او پروردگار هر چیزی است، و هیچ کس جز بر زیان خود [گناهی] انجام نمی دهد، و هیچ باربرداری بار [گناه] دیگری را برنمی دارد، آن گاه بازگشت شما به سوی پروردگارتان خواهد بود، پس شما را به آنچه در آن اختلاف می کردید آگاه خواهد کرد.

- «المص*کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنینَ *اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ . - . اعراف / 1 - 3 - »

{الف، لام، میم، صاد. کتابی است که به سوی تو فرو فرستاده شده است- پس نباید در سینه تو از ناحیه آن، تنگی باشد- تا به وسیله آن هشدار دهی و برای مؤمنان پندی باشد. آنچه را از جانب پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده

است، پیروی کنید و جز او از معبودان [دیگر] پیروی مکنید. چه اندک پند می گیرید!}

وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ *قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ *فَریقاً هَدی وَ فَریقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ *یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ *قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ *وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ*یا بَنی آدَمَ إِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیاتی فَمَنِ اتَّقی وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ *فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ أُولئِکَ یَنالُهُمْ نَصیبُهُمْ مِنَ الْکِتابِ حَتَّی إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَیْنَ ما کُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرینَ *قالَ ادْخُلُوا فی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِی النَّارِ کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّی إِذَا ادَّارَکُوا فیها جَمیعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَ لکِنْ لا تَعْلَمُونَ *وَ قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما کانَ لَکُمْ عَلَیْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ *إِنَّ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فی سَمِّ الْخِیاطِ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمینَ *لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمینَ *وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ *وَ نَزَعْنا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ وَ نُودُوا أَنْ تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *وَ نادی أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمینَ *الَّذینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ *وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ *وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ *وَ نادی أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالاً یَعْرِفُونَهُمْ بِسیماهُمْ قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ *أَ هؤُلاءِ الَّذینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ *وَ نادی أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَی الْکافِرینَ *الَّذینَ اتَّخَذُوا دینَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا وَ ما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ *وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْویلَهُ یَوْمَ یَأْتی تَأْویلُهُ یَقُولُ الَّذینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ*إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ *ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ *وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ *وَ هُوَ الَّذی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ *وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاَّ نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ *لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ *قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ *قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ *أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ *أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ *فَکَذَّبُوهُ فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمینَ *وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ *قالَ الْمَلَأُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فی سَفاهَةٍ وَ إِنَّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکاذِبینَ *قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بی سَفاهَةٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ *أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمینٌ *أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ اذْکُرُوا إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ *قالُوا أَ جِئْتَنا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ ما کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ*قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ أَ تُجادِلُونَنی فی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ.» - . اعراف / 28 - 71 -

{و چون کار زشتی کنند، می گویند: «پدران خود را بر آن یافتیم و خدا ما را بدان فرمان داده است.» بگو: «قطعاً خدا به کار زشت فرمان نمی دهد، آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟» بگو: «پروردگارم به دادگری فرمان داده است، و [اینکه] در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله] کنید، و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید وی را بخوانید، همان گونه که شما را پدید آورد [به سوی او] برمی گردید.» [در حالی که] گروهی را هدایت نموده، و گروهی گمراهی بر آنان ثابت شده است، زیرا آنان شیاطین را به جای خدا، دوستان [خود] گرفته اند و می پندارند که راه یافتگانند. ای فرزندان آدم، جامه خود را در هر نمازی برگیرید، و بخورید و بیاشامید و [لی] زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست نمی دارد. [ای پیامبر] بگو: «زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده، و [نیز] روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟» بگو: «این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان می باشد.» این گونه آیات [خود] را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کنیم. بگو: «پروردگار من فقط زشتکاریها را - چه آشکارش [باشد] و چه پنهان - و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است و [نیز] اینکه چیزی را شریک خدا سازید که دلیلی بر [حقّانیّت] آن نازل نکرده و اینکه چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت دهید. و برای هر امّتی اجلی است پس چون اجلشان فرا رسد، نه [می توانند] ساعتی آن را پس اندازند و نه پیش. ای فرزندان آدم، چون پیامبرانی از خودتان برای شما بیایند و آیات مرا بر شما بخوانند، پس هر کس به پرهیزگاری و صلاح گراید، نه بیمی بر آنان خواهد بود و نه اندوهگین می شوند. و کسانی که آیات ما را دروغ انگاشتند و از [پذیرش] آنها تکبّر ورزیدند آنان همدم آتشند [و] در آن جاودانند. پس کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بندد یا آیات او را تکذیب کند؟ اینان کسانی هستند که نصیبشان از آنچه مقرّر شده به ایشان خواهد رسید، تا آن گاه که فرشتگان ما به سراغشان بیایند که جانشان بستانند، می گویند: «آنچه غیر از خدا می خواندید کجاست؟» می گویند: «از [چشم] ما ناپدید شدند» و علیه خود گواهی می دهند که آنان کافر بودند. می فرماید: «در میان امّتهایی از جنّ و انس، که پیش از شما بوده اند، داخل آتش شوید.» هر بار که امّتی [در آتش] درآید، همکیشان خود را لعنت کند، تا وقتی که همگی در آن به هم پیوندند [آن گاه] پیروانشان درباره پیشوایانشان می گویند: «پروردگارا، اینان ما را گمراه کردند، پس دو برابر عذاب آتش به آنان بده.» [خدا] می فرماید: «برای هر کدام [عذاب] دو چندان است ولی شما نمی دانید.» و پیشوایانشان به پیروانشان می گویند: «شما را بر ما امتیازی نیست. پس به سزای آنچه به دست می آوردید عذاب را بچشید.» در حقیقت، کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از [پذیرفتن] آنها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان را برایشان نمی گشایند و در بهشت درنمی آیند مگر آنکه شتر در سوراخ سوزن داخل شود. و بدینسان بزهکاران را کیفر می دهیم. برای آنان از جهنّم بستری و از بالایشان پوششهاست، و این گونه بیدادگران را سزا می دهیم. و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند - هیچ کسی را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم - آنان همدم بهشتند [که] در آن جاودانند. و هر گونه کینه ای را از سینه هایشان می زداییم. از زیر [قصرهای] شان نهرها جاری است، و می گویند: «ستایش خدایی را که ما را بدین [راه] هدایت نمود، و اگر خدا ما را رهبری نمی کرد ما خود هدایت نمی یافتیم. در حقیقت، فرستادگانِ پروردگارِ ما حق را آوردند.» و به آنان ندا داده می شود که این همان بهشتی است که آن را به [پاداش] آنچه انجام می دادید میراث یافته اید. و بهشتیان، دوزخیان را آواز می دهند که: «ما آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود درست یافتیم آیا شما [نیز] آنچه را پروردگارتان وعده کرده بود راست و درست یافتید؟» می گویند: «آری.» پس آواز دهنده ای میان آنان آواز درمی دهد که: «لعنت خدا بر ستمکاران باد.» همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می خواهند و آنها آخرت را منکرند. و میان آن دو [گروه]، حایلی است، و بر اعراف، مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته] را از سیمایشان می شناسند، و بهشتیان را - که هنوز وارد آن نشده و [لی] [بدان] امید دارند - آواز می دهند که: «سلام بر شما.» و چون چشمانشان به سوی دوزخیان گردانیده شود، می گویند: «پروردگارا، ما را در زمره گروه ستمکاران قرار مده.» و اهل اعراف، مردانی را که آنان را از سیمایشان می شناسند، ندا می دهند [و] می گویند: «جمعیّت شما و آن [همه] گردنکشی که می کردید، به حال شما سودی نداشت.» «آیا اینان همان کسان نبودند که سوگند یاد می کردید که خدا آنان را به رحمتی نخواهد رسانید؟» « [اینک] به بهشت درآیید. نه بیمی بر شماست و نه اندوهگین می شوید.» و دوزخیان، بهشتیان را آواز می دهند که: «از آن آب یا از آنچه خدا روزیِ شما کرده، بر ما فرو ریزید.» می گویند: «خدا آنها را بر کافران حرام کرده است.» همانان که دین خود را سرگرمی و بازی پنداشتند، و زندگی دنیا مغرورشان کرد. پس همان گونه که آنان دیدار امروز خود را از یاد بردند، و آیات ما را انکار می کردند، ما [هم] امروز آنان را از یاد می بریم. و در حقیقت، ما برای آنان کتابی آوردیم که آن را از روی دانش، روشن و شیوایش ساخته ایم، و برای گروهی که ایمان می آورند هدایت و رحمتی است. آیا [آنان] جز در انتظار تأویل آنند؟ روزی که تأویلش فرا رسد، کسانی که آن را پیش از آن به فراموشی سپرده اند می گویند: «حقاً فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند. پس آیا [امروز] ما را شفاعتگرانی هست که برای ما شفاعت کنند یا [ممکن است به دنیا] بازگردانیده شویم، تا غیر از آنچه انجام می دادیم انجام دهیم؟» به راستی که [آنان] به خویشتن زیان زدند، و آنچه را به دروغ می ساختند از کف دادند. در حقیقت، پروردگار شما آن خدایی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر عرش [جهانداری] استیلا یافت. روز را به شب- که شتابان آن را می طلبد- می پوشاند، و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده اند [پدید آورد]. آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آنِ اوست. فرخنده خدایی است پروردگار جهانیان. پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید که او از حد گذرندگان را دوست نمی دارد. و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید، و با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. و اوست که بادها را پیشاپیش [باران] رحمتش مژده رسان می فرستد، تا آن گاه که ابرهای گرانبار را بردارند، آن را به سوی سرزمینی مرده برانیم، و از آن، باران فرود آوریم و از هر گونه میوه ای [از خاک] برآوریم. بدینسان مردگان را [نیز از قبرها] خارج می سازیم، باشد که شما متذکر شوید. و زمین پاک [و آماده]، گیاهش به اذن پروردگارش برمی آید و آن [زمینی] که ناپاک [و نامناسب] است [گیاهش] جز اندک و بی فایده برنمی آید. این گونه، آیات [خود] را برای گروهی که شکر می گزارند، گونه گون بیان می کنیم. همانا نوح را به سوی قومش فرستادیم. پس گفت: «ای قوم من، خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست، من از عذاب روزی سترگ بر شما بیمناکم.» سران قومش گفتند: «واقعاً ما تو را در گمراهی آشکاری می بینیم.» گفت: «ای قوم من، هیچ گونه گمراهی در من نیست، بلکه من فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیانم. پیامهای پروردگارم را به شما می رسانم و اندرزتان می دهم و چیزهایی از خدا می دانم که [شما] نمی دانید. آیا تعجب کردید که بر مردی از خودتان، پندی از جانب پروردگارتان برای شما آمده تا شما را بیم دهد و تا شما پرهیزگاری کنید و باشد که مورد رحمت قرار گیرید؟» پس او را تکذیب کردند، و ما او و کسانی را که با وی در کشتی بودند نجات دادیم و کسانی را که آیات ما را دروغ پنداشتند غرق کردیم، زیرا آنان گروهی کور [دل] بودند. و به سوی عاد، برادرشان هود را [فرستادیم] گفت: «ای قوم من، خدا را بپرستید که برای شما معبودی جز او نیست، پس آیا پرهیزگاری نمی کنید؟» سرانِ قومش که کافر بودند گفتند: «در حقیقت، ما تو را در [نوعی] سفاهت می بینیم و جداً تو را از دروغگویان می پنداریم.» گفت: «ای قوم من، در من سفاهتی نیست، ولی من فرستاده ای از جانب پروردگار جهانیانم. پیامهای پروردگارم را به شما می رسانم و برای شما خیرخواهی امینم. آیا تعجب کردید که بر مردی از خودتان، پندی از جانب پروردگارتان برای شما آمده تا شما را هشدار دهد؟ و به خاطر آورید زمانی را که [خداوند] شما را پس از قوم نوح، جانشینان [آنان] قرار داد، و در خلقت، بر قوّت شما افزود. پس نعمتهای خدا را به یاد آورید، باشد که رستگار شوید.» گفتند: «آیا به سوی ما آمده ای که تنها خدا را بپرستیم و آنچه را که پدرانمان می پرستیدند رها کنیم؟ اگر راست می گویی، آنچه را به ما وعده می دهی برای ما بیاور.» گفت: «راستی که عذاب و خشمی [سخت] از پروردگارتان بر شما مقرر گردیده است. آیا درباره نامهایی که خود و پدرانتان [برای بتها] نامگذاری کرده اید، و خدا بر [حقانیت] آنها برهانی فرو نفرستاده با من مجادله می کنید؟ پس منتظر باشید که من [هم] با شما از منتظرانم.»}

- «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمیعاً الَّذی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ.» - . اعراف / 158 -

{بگو: «ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم، همان [خدایی] که فرمانروایی آسمانها و زمین از آنِ اوست. هیچ معبودی جز او نیست که زنده می کند و می میراند. پس به خدا و فرستاده او - که پیامبر درس نخوانده ای است که به خدا و کلمات او ایمان دارد - بگروید و او را پیروی کنید، امید که هدایت شوید.»}

أَوَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذیرٌ مُبینٌ *أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ وَ أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ *مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ وَ یَذَرُهُمْ فی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ *یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتیکُمْ إِلاَّ بَغْتَةً یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ *قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ وَ لَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاَسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ ما مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلاَّ نَذیرٌ وَ بَشیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها فَلَمَّا تَغَشَّاها حَمَلَتْ حَمْلاً خَفیفاً فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرینَ *فَلَمَّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فیما آتاهُما فَتَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ *أَ یُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ *وَ لا یَسْتَطیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ*وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَتَّبِعُوکُمْ سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ *إِنَّ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجیبُوا لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَعْیُنٌ یُبْصِرُونَ بِها أَمْ لَهُمْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ کیدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ *إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحینَ *وَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطیعُونَ نَصْرَکُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ *وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدی لا یَسْمَعُوا وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ *خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ *وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ *إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ *وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فی الغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ *وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحی إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ.» - . اعراف / 184 - 203 -

{آیا نیندیشیده اند که همنشین آنان هیچ جنونی ندارد؟ او جز هشداردهنده ای آشکار نیست. آیا در ملکوت آسمانها و زمین و هر چیزی که خدا آفریده است ننگریسته اند و اینکه شاید هنگام مرگشان نزدیک شده باشد؟ پس به کدام سخن، بعد از قرآن ایمان می آورند؟ هر که را خداوند گمراه کند، برای او هیچ رهبری نیست، و آنان را در طغیانشان سرگردان وا می گذارد. از تو در باره قیامت می پرسند [که] وقوع آن چه وقت است؟ بگو: «علم آن، تنها نزد پروردگار من است. جز او [هیچ کس] آن را به موقع خود آشکار نمی گرداند. [این حادثه] بر آسمانها و زمین گران است، جز ناگهان به شما نمی رسد.» [باز] از تو می پرسند گویا تو از [زمان وقوع] آن آگاهی. بگو: «علم آن، تنها نزد خداست، ولی بیشتر مردم نمی دانند.» بگو: «جز آنچه خدا بخواهد، برای خودم اختیار سود و زیانی ندارم، و اگر غیب می دانستم قطعاً خیر بیشتری می اندوختم و هرگز به من آسیبی نمی رسید. من جز بیم دهنده و بشارتگر برای گروهی که ایمان می آورند، نیستم.» اوست آن کس که شما را از نفس واحدی آفرید، و جفت وی را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد. پس چون [آدم] با او [حوا] درآمیخت باردار شد، باری سبک. و [چندی] با آن [بار سبک] گذرانید، و چون سنگین بار شد، خدا، پروردگار خود را خواندند که اگر به ما [فرزندی] شایسته عطا کنی قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود. و چون به آن دو، [فرزندی] شایسته داد، در آنچه [خدا] به ایشان داده بود، برای او شریکانی قرار دادند، و خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است. آیا موجوداتی را [با او] شریک می گردانند که چیزی را نمی آفرینند و خودشان مخلوقند؟

ص: 21

و نمی توانند آنان را یاری کنند و نه خویشتن را یاری دهند. و اگر آنها را به [راه] هدایت فراخوانید، از شما پیروی نمی کنند. چه آنها را بخوانید یا خاموش بمانید، برای شما یکسان است. در حقیقت، کسانی را که به جای خدا می خوانید، بندگانی امثال شما هستند. پس آنها را [در گرفتاری ها] بخوانید، اگر راست می گویید باید شما را اجابت کنند. آیا آنها پاهایی دارند که با آن راه بروند، یا دستهایی دارند که با آن کاری انجام دهند، یا چشمهایی دارند که با آن بنگرند، یا گوشهایی دارند که با آن بشنوند؟ بگو: «شریکان خود را بخوانید سپس در باره من حیله به کار برید و مرا مَهَلت مدهید.» بی تردید، سرور من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاده، و همو دوستدار شایستگان است. و کسانی را که به جای او می خوانید، نمی توانند شما را یاری کنند و نه خویشتن را یاری دهند. و اگر آنها را به [راه] هدایت فرا خوانید، نمی شنوند، و آنها را می بینی که به سوی تو می نگرند در حالی که نمی بینند. گذشت پیشه کن، و به [کار] پسندیده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.و اگر از شیطان وسوسه ای به تو رسد، به خدا پناه بَر، زیرا که او شنوای داناست.در حقیقت، کسانی که [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و بناگاه بینا شوند. و یارانشان آنان را به گمراهی می کشانند و کوتاهی نمی کنند.و هر گاه برای آنان آیاتی نیاوری، می گویند: «چرا آن را خود برنگزیدی؟ «بگو: «من فقط آنچه را که از پروردگارم به من وحی می شود پیروی می کنم. این [قرآن] رهنمودی است از جانب پروردگار شما و برای گروهی که ایمان می آورند هدایت و رحمتی است.}

- «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُونَ *وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ *إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ *وَ لَوْ عَلِمَ اللَّهُ فیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ*یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ *وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ *وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلیلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِی الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النَّاسُ فَآواکُمْ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ*وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظیمٌ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ *وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ *وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلیمٍ*وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ *وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ *إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَها ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَ الَّذینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ *لِیَمیزَ اللَّهُ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ یَجْعَلَ الْخَبیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمیعاً فَیَجْعَلَهُ فی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ *قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلینَ.» - . انفال / 20 - 38 -

{ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا و فرستاده او را فرمان برید و از او روی برنتابید در حالی که [سخنان او را] می شنوید. و مانند کسانی مباشید که گفتند: «شنیدیم» در حالی که نمی شنیدند. قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی اند که نمی اندیشند. و اگر خدا در آنان خیری می یافت قطعاً شنوایشان می ساخت و اگر آنان را شنوا می کرد، حتماً باز به حال اعراض، روی برمی تافتند. ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید، و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می گردد، و هم در نزد او محشور خواهید شد. و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است. و به یاد آورید هنگامی را که شما در زمین، گروهی اندک و مستضعف بودید. می ترسیدید مردم شما را بربایند، پس [خدا] به شما پناه داد و شما را به یاری خود نیرومند گردانید و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید. ای کسانی که ایمان آورده اید، به خدا و پیامبر او خیانت مکنید و [نیز] در امانتهای خود خیانت نورزید و خود می دانید [که نباید خیانت کرد]. و بدانید که اموال و فرزندان شما [وسیله] آزمایش [شما] هستند، و خداست که نزد او پاداشی بزرگ است. ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از خدا پروا دارید، برای شما [نیروی] تشخیص [حقّ از باطل] قرار می دهد و گناهانتان را از شما می زداید و شما را می آمرزد و خدا دارای بخشش بزرگ است. و [یاد کن] هنگامی را که کافران در باره تو نیرنگ می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه] اخراج کنند، و نیرنگ می زدند، و خدا تدبیر می کرد، و خدا بهترین تدبیرکنندگان است. و چون آیات ما بر آنان خوانده شود، می گویند: «به خوبی شنیدیم، اگر می خواستیم، قطعاً ما نیز همانند این را می گفتیم، این جز افسانه های پیشینیان نیست.» و [یاد کن] هنگامی را که گفتند: «خدایا، اگر این [کتاب] همان حقِّ از جانب توست، پس بر ما از آسمان سنگهایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.»

ص: 22

و [لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود. چرا خدا [در آخرت] عذابشان نکند، با اینکه آنان [مردم را] از [زیارت] مسجد الحرام باز می دارند در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند. چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند، ولی بیشترشان نمی دانند. و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود. پس به سزای آنکه کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید! بی گمان، کسانی که کفر ورزیدند، اموال خود را خرج می کنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند. پس به زودی [همه] آن را خرج می کنند، و آن گاه حسرتی بر آنان خواهد گشت سپس مغلوب می شوند. و کسانی که کفر ورزیدند، به سوی دوزخ گردآورده خواهند شد. تا خدا، ناپاک را از پاک جدا کند، و ناپاکها را روی یکدیگر نهد و همه را متراکم کند آن گاه در جهنم قرار دهد. اینان همان زیانکارانند. به کسانی که کفر ورزیده اند، بگو: «اگر بازایستند، آنچه گذشته است برایشان آمرزیده می شود و اگر بازگردند، به یقین، سنّت [خدا در مورد] پیشینیان گذشت.»}

- «وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسیحُ ابْنُ اللَّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ *اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ *یُریدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ *هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ کَثیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ *یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ *إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فی کِتابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ *إِنَّمَا النَّسی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ.» - . توبه / 30 - 37 -

{و یهود گفتند: «عُزَیر، پسر خداست.» و نصاری گفتند: «مسیح، پسر خداست.» این سخنی است [باطل] که به زبان می آورند، و به گفتار کسانی که پیش از این کافر شده اند شباهت دارد. خدا آنان را بکشد چگونه [از حق] بازگردانده می شوند؟ اینان دانشمندان و راهبان خود و مسیح پسر مریم را به جای خدا به الوهیّت گرفتند، با آنکه مأمور نبودند جز اینکه خدایی یگانه را بپرستند که هیچ معبودی جز او نیست. منزّه است او از آنچه [با وی] شریک می گردانند. می خواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند، ولی خداوند نمی گذارد، تا نور خود را کامل کند، هر چند کافران را خوش نیاید. او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان، اموال مردم را به ناروا می خورند، و [آنان را] از راه خدا باز می دارند، و کسانی که زر و سیم را گنجینه می کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده. روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش دوزخ بگدازند، و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند [و گویند:] «این است آنچه برای خود اندوختید، پس [کیفر] آنچه را می اندوختید بچشید.» در حقیقت، شماره ماه ها نزد خدا، از روزی که آسمانها و زمین را آفریده، در کتاب [علمِ] خدا، دوازده ماه است از این [دوازده ماه]، چهار ماه، [ماهِ] حرام است. این است آیین استوار، پس در این [چهار ماه] بر خود ستم مکنید، و همگی با مشرکان بجنگید، چنان که آنان همگی با شما می جنگند، و بدانید که خدا با پرهیزگاران است. جز این نیست که جابجا کردنِ [ماههای حرام]، فزونی در کفر است که کافران به وسیله آن گمراه می شوند آن را یک سال حلال می شمارند، و یک سال [دیگر]، آن را حرام می دانند، تا با شماره ماههایی که خدا حرام کرده است موافق سازند، و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده [بر خود] حلال گردانند. زشتیِ اعمالشان برایشان آراسته شده است، و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.}

- «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إیماناً فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ *وَ أَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ *أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ *وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ.» - . توبه / 124 - 127 -

{و چون سوره ای نازل شود، از میان آنان کسی است که می گوید: «این [سوره] ایمان کدام یک از شما را افزود؟» امّا کسانی که ایمان آورده اند بر ایمانشان می افزاید و آنان شادمانی می کنند. امّا کسانی که در دلهایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدیشان افزود و در حال کفر درمی گذرند. آیا نمی بینند که آنان در هر سال، یک یا دو بار آزموده می شوند، باز هم توبه نمی کنند و عبرت نمی گیرند؟ و چون سوره ای نازل شود، بعضی از آنان به بعضی دیگر نگاه می کنند [و می گویند:] «آیا کسی شما را می بیند؟» سپس [مخفیانه از حضور پیامبر] بازمی گردند. خدا دلهایشان را [از حقّ] برگرداند، زیرا آنان گروهی هستند که نمی فهمند.{

ص: 23

- «الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکیمِ*أَ کانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبینٌ.» - . یونس / 1 - 2 -

{الف، لام، راء. این است آیاتِ کتابِ حکمت آموز. آیا برای مردم شگفت آور است که به مردی از خودشان وحی کردیم که: مردم را بیم ده و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است؟ کافران گفتند: «این [مرد] قطعاً افسونگری آشکار است.»}

- «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ *قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ *وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *وَ ما کانَ النَّاسُ إِلاَّ أُمَّةً واحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فیما فیهِ یَخْتَلِفُونَ *وَ یَقُولُونَ لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ.» - . یونس / 15 - 20 -

{و چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنان که به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم. اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از عذاب روزی بزرگ می ترسم.» بگو: «اگر خدا می خواست آن را بر شما نمی خواندم، و [خدا] شما را بدان آگاه نمی گردانید. قطعاً پیش از [آوردن] آن، روزگاری در میان شما به سر برده ام. آیا فکر نمی کنید؟» پس کیست ستمکارتر از آن کس که دروغی بر خدای بندد یا آیات او را تکذیب کند؟ به راستی مجرمان رستگار نمی شوند.و به جای خدا، چیزهایی را می پرستند که نه به آنان زیان می رساند و نه به آنان سود می دهد. و می گویند: «اینها نزد خدا شفاعتگران ما هستند.» بگو: «آیا خدا را به چیزی که در آسمانها و در زمین نمی داند، آگاه می گردانید؟» او پاک و برتر است از آنچه [با وی] شریک می سازند. و مردم جز یک امّت نبودند. پس اختلاف پیدا کردند. و اگر وعده ای از جانب پروردگارت مقرر نگشته بود، قطعاً در آنچه بر سر آن با هم اختلاف می کنند، میانشان داوری می شد. و می گویند: «چرا معجزه ای از جانب پروردگارش بر او نازل نمی شود؟» بگو: «غیب فقط به خدا اختصاص دارد. پس منتظر باشید که من هم با شما از منتظرانم.»}

- «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ *فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ *کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ قُلِ اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ *قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاَّ أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ *وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ *وَ ما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ تَصْدیقَ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصیلَ الْکِتابِ لا رَیْبَ فیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ *أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْویلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ *وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا یُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدینَ *وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لی عَمَلی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَریئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَری ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ *وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ *وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ *إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاَّ ساعَةً مِنَ النَّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ قَدْ خَسِرَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ وَ ما کانُوا مُهْتَدینَ *وَ إِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهیدٌ عَلی ما یَفْعَلُونَ *وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ *أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ *ثُمَّ قیلَ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ *وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ *وَ لَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِی الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ *قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُونَ *وَ ما ظَنُّ الَّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ *وَ ما تَکُونُ فی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفیضُونَ فیهِ وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاَّ فی کِتابٍ مُبینٍ *أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ *لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ *وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَتَّبِعُ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ *هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ *قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ*قُلْ إِنَّ الَّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ *مَتاعٌ فِی الدُّنْیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ *وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامی وَ تَذْکیری بِآیاتِ اللَّهِ فَعَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ *فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمینَ *فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرینَ *ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلاً إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدینَ*ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی وَ هارُونَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ بِآیاتِنا فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ *فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبینٌ *قالَ مُوسی أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ أَ سِحْرٌ هذا وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ *قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمَّا وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ فِی الْأَرْضِ وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنینَ *وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونی بِکُلِّ ساحِرٍ عَلیمٍ *فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَةُ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ *فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدینَ *وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ *فَما آمَنَ لِمُوسی إِلاَّ ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفینَ *وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمینَ *فَقالُوا عَلَی اللَّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمینَ *وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرینَ*وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ *وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زینَةً وَ أَمْوالاً فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلیمَ *قالَ قَدْ أُجیبَتْ دَعْوَتُکُما فَاسْتَقیما وَ لا تَتَّبِعانِ

سَبیلَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ *وَ جاوَزْنا بِبَنی إِسْرائیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ *آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدینَ *فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ *وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنی إِسْرائیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ *فَإِنْ کُنْتَ فی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرینَ *وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرینَ *إِنَّ الَّذینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ *وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلیمَ *فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها إِلاَّ قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حینٍ *وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنینَ *وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ *قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الْآیاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ *فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلاَّ مِثْلَ أَیَّامِ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ *ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنُوا کَذلِکَ حَقًّا عَلَیْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنینَ *قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی شَکٍّ مِنْ دینی فَلا أَعْبُدُ الَّذینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذی یَتَوَفَّاکُمْ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ *وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکینَ *وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمینَ *وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ *قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکیلٍ *وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمینَ.» - . یونس / 31 - 109 -

{بگو: «کیست که از آسمان و زمین به شما روزی می بخشد؟ یا کیست که حاکم بر گوشها و دیدگان است؟ و کیست که زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده خارج می سازد؟ و کیست که کارها را تدبیر می کند؟» خواهند گفت: «خدا» پس بگو: «آیا پروا نمی کنید؟» این است خدا، پروردگار حقیقی شما، و بعد از حقیقت جز گمراهی چیست؟ پس چگونه [از حق] بازگردانیده می شوید؟ این گونه سخن پروردگارت بر کسانی که نافرمانی کردند به حقیقت پیوست، [چرا] که آنان ایمان نمی آورند. بگو: «آیا از شریکان شما کسی هست که آفرینش را آغاز کند و سپس آن را برگرداند؟» بگو: «خداست که آفرینش را آغاز می کند و باز آن را برمی گرداند. پس چگونه [از حقّ] بازگردانیده می شوید؟» بگو: «آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حقّ رهبری کند؟» بگو: «خداست که به سوی حقّ رهبری می کند» پس، آیا کسی که به سوی حقّ رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟ و بیشترشان جز از گمان پیروی نمی کنند [ولی] گمان به هیچ وجه [آدمی را] از حقیقت بی نیاز نمی گرداند. آری، خدا به آنچه می کنند داناست. و چنان نیست که این قرآن از جانب غیر خدا [و] به دروغ ساخته شده باشد. بلکه تصدیق [کننده] آنچه پیش از آن است می باشد، و توضیحی از آن کتاب است، که در آن تردیدی نیست، [و] از پروردگار جهانیان است. یا می گویند: «آن را به دروغ ساخته است؟» بگو: «اگر راست می گویید، سوره ای مانند آن بیاورید، و هر که را جز خدا می توانید، فرا خوانید.» بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است. کسانی [هم] که پیش از آنان بودند، همین گونه [پیامبرانشان را] تکذیب کردند. پس بنگر که فرجام ستمگران چگونه بوده است. و از آنان کسی است که بدان ایمان می آورد، و از آنان کسی است که بدان ایمان نمی آورد، و پروردگار تو به [حال] فسادگران داناتر است. و اگر تو را تکذیب کردند، بگو: «عمل من به من اختصاص دارد، و عمل شما به شما اختصاص دارد. شما از آنچه من انجام می دهم

ص: 24

غیر مسئولید، و من از آنچه شما انجام نمی دهید غیر مسئولم.» و برخی از آنان کسانی اند که به تو گوش فرا می دهند. آیا تو کران را- هر چند در نیابند- شنوا خواهی کرد؟ و از آنان کسی است که به سوی تو می نگرد. آیا تو نابینایان را- هر چند نبینند- هدایت توانی کرد؟ خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمی کند، لیکن مردم خود بر خویشتن ستم می کنند. و روزی که آنان را گرد می آورد، گویی جز به اندازه ساعتی از روز درنگ نکرده اند. با هم اظهار آشنایی می کنند. قطعاً کسانی که دیدار خدا را دروغ شمردند زیان کردند و [به حقیقت] راه نیافتند. و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم، یا تو را بمیرانیم [در هر دو صورت] بازگشتشان به سوی ماست. سپس خدا بر آنچه می کنند گواه است. و هر امّتی را پیامبری است. پس چون پیامبرشان بیاید، میانشان به عدالت داوری شود و بر آنان ستم نرود. و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده چه وقت است؟» بگو: «برای خود زیان و سودی در اختیار ندارم، مگر آنچه را که خدا بخواهد. هر امّتی را زمانی [محدود] است. آن گاه که زمانشان به سر رسد، پس نه ساعتی [از آن] تأخیر کنند و نه پیشی گیرند.» بگو: «به من خبر دهید، اگر عذاب او شب یا روز به شما دررسد، بزهکاران چه چیزی از آن به شتاب می خواهند؟» سپس، آیا هنگامی که [عذاب بر شما] واقع شد، اکنون به آن ایمان آوردید، در حالی که به [آمدن] آن شتاب می نمودید؟ پس به کسانی که ستم ورزیدند گفته شود: «عذاب جاوید را بچشید. آیا جز به [کیفر] آنچه به دست می آوردید، جزا داده می شوید؟» و از تو خبر می گیرند: «آیا آن راست است؟» بگو: «آری! سوگند به پروردگارم که آن قطعاً راست است، و شما نمی توانید [خدا را] درمانده کنید.» و اگر، برای هر کسی که ستم کرده است، آنچه در زمین است می بود، قطعاً آن را برای [خلاصی و] بازخرید خود می داد. و چون عذاب را ببینند پشیمانی خود را پنهان دارند، و میان آنان به عدالت داوری شود و بر ایشان ستم نرود. بدانید، که در حقیقت آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ خداست. بدانید، که در حقیقت وعده خدا حقّ است ولی بیشتر آنان نمی دانند. او زنده می کند و می میراند و به سوی او بازگردانیده می شوید. ای مردم، به یقین، برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی، و درمانی برای آنچه در سینه هاست، و رهنمود و رحمتی برای گروندگان [به خدا] آمده است. بگو: «به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند.» و این از هر چه گرد می آورند بهتر است. بگو: «به من خبر دهید، آنچه از روزی که خدا برای شما فرود آورده [چرا] بخشی از آن را حرام و [بخشی را] حلال گردانیده اید» بگو: «آیا خدا به شما اجازه داده یا بر خدا دروغ می بندید؟» و کسانی که بر خدا دروغ می بندند، روز رستاخیز چه گمان دارند؟ در حقیقت، خدا بر مردم، دارای بخشش است ولی بیشترشان سپاسگزاری نمی کنند. و در هیچ کاری نباشی و از سوی او [خدا] هیچ [آیه ای] از قرآن نخوانی و هیچ کاری نکنید، مگر اینکه ما بر شما گواه باشیم آن گاه که بدان مبادرت می ورزید. و هم وزن ذره ای، نه در زمین و نه در آسمان از پروردگار تو پنهان نیست، و نه کوچکتر و نه بزرگتر از آن چیزی نیست، مگر اینکه در کتابی روشن [درج شده] است. آگاه باشید، که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می شوند. همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند. در زندگی دنیا و در آخرت مژده برای آنان است. وعده های خدا را تبدیلی نیست این همان کامیابی بزرگ است. سخن آنان تو را غمگین نکند، زیرا عزّت، همه از آنِ خداست. او شنوای داناست. آگاه باش، که هر که [و هر چه] در آسمانها، و هر که [و هر چه] در زمین است از آن خداست. و کسانی که غیر از خدا شریکانی را می خوانند، [از آنها] پیروی نمی کنند. اینان جز از گمان پیروی نمی کنند و جز گمان نمی برند. اوست کسی که برای شما شب را قرار داد تا در آن بیارامید و روز را روشن [گردانید]. بی گمان، در این [امر] برای مردمی که می شنوند نشانه هایی است. گفتند: «خدا فرزندی برای خود اختیار کرده است.» منزّه است او. او بی نیاز است. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. شما را بر این [ادّعا] حجّتی نیست. آیا چیزی را که نمی دانید، به دروغ بر خدا می بندید؟ بگو: «در حقیقت کسانی که بر خدا دروغ می بندند، رستگار نمی شوند.» بهره ای [اندک] در دنیا [دارند]. سپس بازگشتشان به سوی ماست. آن گاه به [سزای] آنکه کفر می ورزیدند، عذاب سخت به آنان می چشانیم. و خبر نوح را بر آنان بخوان، آن گاه که به قوم خود گفت: «ای قوم من، اگر ماندن من [در میان شما] و اندرز دادن من به آیات خدا، بر شما گران آمده است، [بدانید که من] بر خدا توکّل کرده ام. پس [در] کارتان با شریکان خود همداستان شوید، تا کارتان بر شما ملتبس ننماید سپس در باره من تصمیم بگیرید و مهلتم ندهید.»

«و اگر روی گردانیدید، من مُزدی از شما نمی طلبم. پاداش من جز بر عهده خدا نیست، و مأمورم که از گردن نهندگان باشم.» پس او را تکذیب کردند. آن گاه وی را با کسانی که در کشتی همراه او بودند نجات دادیم، و آنان را جانشین [تبهکاران] ساختیم، و کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند غرق کردیم. پس بنگر که فرجام بیم داده شدگان چگونه بود. آن گاه، پس از وی رسولانی را به سوی قومشان برانگیختیم، و آنان دلایل آشکار برایشان آوردند، ولی ایشان بر آن نبودند که به چیزی که قبلًا آن را دروغ شمرده بودند ایمان بیاورند. این گونه ما بر دلهای تجاوزکاران مُهر می نهیم. سپس، بعد از آنان موسی و هارون را با آیات خود، به سوی فرعون و سران [قوم] وی فرستادیم، و [لی آنان] گردنکشی کردند و گروهی تبهکار بودند. پس چون حقّ از نزد ما به سویشان آمد، گفتند: «قطعاً این سحری آشکار است.» موسی گفت: «آیا وقتی حقّ به سوی شما آمد، می گویید: [این سحر است؟] آیا این سحر است؟ و حال آنکه جادوگران رستگار نمی شوند.» گفتند: «آیا به سوی ما آمده ای تا ما را از شیوه ای که پدرانمان را بر آن یافته ایم بازگردانی، و بزرگی در این سرزمین برای شما دو تن باشد؟ ما به شما دو تن ایمان نداریم.» و فرعون گفت: «هر جادوگر دانایی را پیش من آورید.» و چون جادوگران آمدند، موسی به آنان گفت: «آنچه را می اندازید بیندازید.» پس چون افکندند، موسی گفت: «آنچه را شما به میان آوردید سحر است. به زودی خدا آن را باطل خواهد کرد. آری، خدا کار مفسدان را تأیید نمی کند.» و خدا با کلمات خود، حقّ را ثابت می گرداند، هر چند بزهکاران را خوش نیاید. سرانجام، کسی به موسی ایمان نیاورد مگر فرزندانی از قوم وی، در حالی که بیم داشتند از آنکه مبادا فرعون و سران آنها ایشان را آزار رسانند، و در حقیقت، فرعون در آن سرزمین برتری جوی و از اسرافکاران بود. و موسی گفت: «ای قوم من، اگر به خدا ایمان آورده اید، و اگر اهل تسلیمید بر او توکّل کنید.» پس گفتند: «بر خدا توکّل کردیم. پروردگارا، ما را برای قوم ستمگر [وسیله] آزمایش قرار مده.» «و ما را به رحمت خویش، از گروه کافران نجات ده.» و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر خانه هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید و نماز برپا دارید و مؤمنان را مژده ده. و موسی گفت: «پروردگارا، تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیور و اموال داده ای، پروردگارا، تا [خلق را] از راه تو گمراه کنند، پروردگارا، اموالشان را نابود کن و آنان را دل سخت گردان که ایمان نیاورند تا عذاب دردناک را ببینند.» فرمود: «دعای هر دوی شما پذیرفته شد. پس ایستادگی کنید و راه کسانی را که نمی دانند پیروی مکنید.» و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس فرعون و سپاهیانش از روی ستم و تجاوز، آنان را دنبال کردند، تا وقتی که در شُرُفِ غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آنکه فرزندان اسرائیل به او گرویده اند، نیست، و من از تسلیم شدگانم.» اکنون؟ در حالی که پیش از این نافرمانی می کردی و از تباهکاران بودی؟ پس امروز تو را با زره [زرّین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم، تا برای کسانی که از پی تو می آیند عبرتی باشد، و بی گمان، بسیاری از مردم از نشانه های ما غافلند. به راستی ما فرزندان اسرائیل را در جایگاه [های] نیکو منزل دادیم، و از چیزهای پاکیزه به آنان روزی بخشیدیم. پس به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم برای آنان حاصل شد. همانا پروردگار تو در روز قیامت در باره آنچه بر سر آن اختلاف می کردند میانشان داوری خواهد کرد. و اگر از آنچه به سوی تو نازل کرده ایم در تردیدی، از کسانی که پیش از تو کتاب [آسمانی] می خواندند بپرس. قطعاً حقّ از جانب پروردگارت به سوی تو آمده است. پس زنهار از تردیدکنندگان مباش. و از کسانی که آیات ما را دروغ پنداشتند مباش، که از زیانکاران خواهی بود. در حقیقت، کسانی که سخن پروردگارت بر آنان تحقق یافته ایمان نمی آورند، هر چند هر گونه آیتی برایشان بیاید، تا وقتی که عذاب دردناک را ببینند. چرا هیچ شهری نبود که [اهل آن] ایمان بیاورد و ایمانش به حال آن سود بخشد؟ مگر قوم یونس که وقتی [در آخرین لحظه] ایمان آوردند، عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم، و تا چندی آنان را برخوردار ساختیم. و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هر که در زمین است همه آنها یکسر ایمان می آوردند. پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند؟ و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد، و [خدا] بر کسانی که نمی اندیشند، پلیدی را قرار می دهد. بگو: «بنگرید که در آسمانها و زمین چیست؟» و [لی] نشانه ها و هشدارها، گروهی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد. پس آیا جز مانند روزهای کسانی را که پیش از آنان درگذشتند، انتظار می برند؟ بگو: «انتظار برید که من [نیز] با شما از منتظرانم.»

سپس فرستادگان خود و کسانی را که گرویدند می رهانیم، زیرا بر ما فریضه است که مؤمنان را نجات دهیم. بگو: «ای مردم، اگر در دین من تردید دارید، پس [بدانید که من] کسانی را که به جای خدا می پرستید نمی پرستم، بلکه خدایی را می پرستم که

ص: 25

جان شما را می ستاند، و دستور یافته ام که از مؤمنان باشم.» و [به من دستور داده شده است] که به دین حنیف روی آور، و زنهار از مشرکان مباش. و به جای خدا، چیزی را که سود و زیانی به تو نمی رساند، مخوان که اگر چنین کنی، در آن صورت قطعاً از جمله ستمکارانی. و اگر خدا به تو زیانی برساند، آن را برطرف کننده ای جز او نیست، و اگر برای تو خیری بخواهد، بخشش او را ردّکننده ای نیست. آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می رساند، و او آمرزنده مهربان است. بگو: «ای مردم، حقّ از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که هدایت یابد به سود خویش هدایت می یابد، و هر که گمراه گردد به زیان خود گمراه می شود، و من بر شما نگهبان نیستم.» و از آنچه بر تو وحی می شود پیروی کن و شکیبا باش تا خدا [میان تو و آنان] داوری کند، و او بهترین داوران است.}

- «الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیرٍ*أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنَّنی لَکُمْ مِنْهُ نَذیرٌ وَ بَشیرٌ*وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبیرٍ *إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ *وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتابٍ مُبینٍ *وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ *وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ *وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ *إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبیرٌ *فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّما أَنْتَ نَذیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکیلٌ *أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *فَإِلَّمْ یَسْتَجیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ *مَنْ کانَ یُریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها وَ هُمْ فیها لا یُبْخَسُونَ *أُولئِکَ الَّذینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ. - . هود / 1 - 17 -

{الف، لام، راء. کتابی است که آیات آن استحکام یافته، سپس از جانب حکیمی آگاه، به روشنی بیان شده است: که جز خدا را نپرستید. به راستی من از جانب او برای شما هشداردهنده و بشارتگرم، و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید، [تا اینکه] شما را با بهره مندی نیکویی تا زمانی معیّن بهره مند سازد، و به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند، و اگر رویگردان شوید من از عذاب روزی بزرگ بر شما بیمناکم. بازگشت شما به سوی خداست، و او بر هر چیزی تواناست. آگاه باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آن گاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند، زیرا او به اسرار سینه ها داناست. و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر [اینکه] روزیش بر عهده خداست، و [او] قرارگاه و محلّ مُردنش را می داند. همه [اینها] در کتابی روشن [ثبت] است. و اوست کسی که آسمانها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود، تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید. و اگر بگویی: «شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد» قطعاً کسانی که کافر شده اند خواهند گفت: «این [ادّعا] جز سحری آشکار نیست.» و اگر عذاب را تا چندگاهی از آنان به تأخیر افکنیم، حتماً خواهند گفت: «چه چیز آن را باز می دارد؟» آگاه باش، روزی که [عذاب] به آنان برسد از ایشان بازگشتنی نیست، و آنچه را که مسخره می کردند آنان را فرو خواهد گرفت. و اگر از جانب خود رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از وی سلب کنیم، قطعاً نومید و ناسپاس خواهد بود. و اگر- پس از محنتی که به او رسیده- نعمتی به او بچشانیم حتماً خواهد گفت: «گرفتاریها از من دور شد!» بی گمان، او شادمان و فخرفروش است. مگر کسانی که شکیبایی ورزیده و کارهای شایسته کرده اند [که] برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ خواهد بود. و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است. یا می گویند: «این [قرآن] را به دروغ ساخته است.» بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.» پس اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست، و اینکه معبودی جز او نیست. پس آیا شما گردن می نهید؟ کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند [جزای] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان می دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. اینان کسانی هستند که در آخرت جز آتش برایشان نخواهد بود، و آنچه در آنجا کرده اند به هدر رفته، و آنچه انجام می داده اند باطل گردیده است. آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است و شاهدی از [خویشان] او، پیرو آن است، و پیش از وی [نیز] کتاب موسی راهبر و مایه رحمت بوده است [دروغ می بافد]؟ آنان [که در جستجوی حقیقت اند] به آن می گروند، و هر کس از گروه های [مخالف] به آن کفر ورزد آتش وعده گاه اوست. پس در آن تردید مکن که آن حقّ است [و] از جانب پروردگارت [آمده است] ولی بیشتر مردم باور نمی کنند.}

- «تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقینَ.» - . هود / 49 -

{این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می کنیم. پیش از این نه تو آن را می دانستی و نه قوم تو. پس شکیبا باش که فرجام [نیک] از آنِ تقواپیشگان است.}

- «وَ کُلاًّ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ وَ جاءَکَ فی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنینَ *وَ قُلْ لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنَّا عامِلُونَ *وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ *وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون.» - . هود / 120 - 123 -

{و هر یک از سرگذشتهای پیامبران [خود] را که بر تو حکایت می کنیم، چیزی است که دلت را بدان استوار می گردانیم، و در اینها حقیقت برای تو آمده، و برای مؤمنان اندرز و تذکّری است. و به کسانی که ایمان نمی آورند بگو: «بر حسب امکانات خود عمل کنید که ما [هم] عمل خواهیم کرد.» «و منتظر باشید که ما [نیز] منتظر خواهیم بود.» و نهان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و تمام کارها به او بازگردانده می شود پس او را پرستش کن و بر او توکّل نمای، و پروردگار تو از آنچه انجام می دهید غافل نیست.}

ص: 26

- «ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ *وَ ما أَکْثَرُ النَّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنینَ *وَ ما تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ *وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ *وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ *أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَةٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ *قُلْ هذِهِ سَبیلی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ *وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُری أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ.» - . یوسف / 102 - 109 -

{این [ماجرا] از خبرهای غیب است که به تو وحی می کنیم، و تو هنگامی که آنان همداستان شدند و نیرنگ می کردند نزدشان نبودی. و بیشتر مردم - هر چند آرزومند باشی - ایمان آورنده نیستند. و تو بر این [کار] پاداشی از آنان نمی خواهی. آن [قرآن] جز پندی برای جهانیان نیست. و چه بسیار نشانه ها در آسمانها و زمین است که بر آنها می گذرند در حالی که از آنها روی برمی گردانند. و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز اینکه [با او چیزی را] شریک می گیرند. آیا ایمنند از اینکه عذاب فراگیر خدا به آنان دررسد، یا قیامت - در حالی که بی خبرند - بناگاه آنان را فرا رسد؟ بگو: «این است راه من، که من و هر کس (پیروی ام) کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم، و منزّه است خدا، و من از مشرکان نیستم.» و پیش از تو [نیز] جز مردانی از اهل شهرها را - که به آنان وحی می کردیم - نفرستادیم. آیا در زمین نگردیده اند تا فرجام کسانی را که پیش از آنان بوده اند بنگرند؟ و قطعاً سرای آخرت برای کسانی که پرهیزگاری کرده اند بهتر است. آیا نمی اندیشید؟}

- «المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الَّذی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ *اللَّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ *وَ هُوَ الَّذی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ *وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ *وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَ إِذا کُنَّا تُراباً أَ إِنَّا لَفی خَلْقٍ جَدیدٍ أُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ الْأَغْلالُ فی أَعْناقِهِمْ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ *وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدیدُ الْعِقابِ *وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّه إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ *اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثی وَ ما تَغیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ *عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبیرُ الْمُتَعالِ *سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ *لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ *هُوَ الَّذی یُریکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ *وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدیدُ الْمِحالِ *لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلاَّ کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرینَ إِلاَّ فی ضَلالٍ *وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ *قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ *أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ *لِلَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی وَ الَّذینَ لَمْ یَسْتَجیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ *أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ.» - . رعد / 1 - 19 -

{الف، لام، میم، راء. این است آیات کتاب، و آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، حق است، ولی بیشتر مردم نمی گروند. خدا [همان] کسی است که آسمانها را بدون ستونهایی که آنها را ببینید برافراشت، آن گاه بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را رام گردانید هر کدام برای مدتی معین به سیر خود ادامه می دهند. [خداوند] در کار [آفرینش] تدبیر می کند، و آیات [خود] را به روشنی بیان می نماید، امید که شما به لقای پروردگارتان یقین حاصل کنید. و اوست کسی که زمین را گسترانید و در آن، کوه ها و رودها نهاد، و از هر گونه میوه ای در آن، جُفت جُفت قرار داد. روز را به شب می پوشاند. قطعاً در این [امور] برای مردمی که تفکر می کنند نشانه هایی وجود دارد. و در زمین قطعاتی است کنار هم، و باغ هایی از انگور و کشتزارها و درختان خرما، چه از یک ریشه و چه از غیر یک ریشه، که با یک آب سیراب می گردند، و [با این همه] برخی از آنها را در میوه [از حیث مزه و نوع و کیفیت] بر برخی دیگر برتری می دهیم. بی گمان در این [امر نیز] برای مردمی که تعقّل می کنند دلایل [روشنی] است. و اگر عجب داری، عجب از سخن آنان [کافران] است که: «آیا وقتی خاک شدیم، به راستی در آفرینش جدیدی خواهیم بود؟» اینان همان کسانند که به پروردگارشان کفر ورزیده اند و در گردنهایشان زنجیرهاست، و آنان همدم آتشند و در آن ماندگار خواهند بود. و پیش از رحمت، شتابزده از تو عذاب می طلبند و حال آنکه پیش از آنان [بر کافران] عقوبتها رفته است، و به راستی پروردگار تو نسبت به مردم - با وجود ستمشان - بخشایشگر است، و به یقین پروردگار تو سخت کیفر است. و آنان که کافر شده اند می گویند: «چرا نشانه ای آشکار از طرف پروردگارش بر او نازل نشده است؟» [ای پیامبر،] تو فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است. خدا می داند آنچه را که هر ماده ای [در رحم] بار می گیرد، و [نیز] آنچه را که رَحِمها می کاهند و آنچه را می افزایند. و هر چیزی نزد او اندازه ای دارد. دانای نهان و آشکار، [و] بزرگ بلندمرتبه است. [برای او] یکسان است: کسی از شما سخن [خود] را نهان کند و کسی که آن را فاش گرداند، و کسی که خویشتن را به شب پنهان دارد و در روز، آشکارا حرکت کند. برای او فرشتگانی است که پی در پی او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسداری می کنند. در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند. و چون خدا برای قومی آسیبی بخواهد، هیچ برگشتی برای آن نیست، و غیر از او حمایتگری برای آنان نخواهد بود. اوست کسی که برق را برای بیم و امید به شما می نمایاند، و ابرهای گرانبار را پدیدار می کند. رعد، به حمد او، و فرشتگان [جملگی] از بیمش تسبیح می گویند، و صاعقه ها را فرو می فرستند و با آنها هر که را بخواهد، مورد اصابت قرار می دهد، در حالی که آنان در باره خدا مجادله می کنند، و او سخت کیفر است. دعوت حق برای اوست. و کسانی که [مشرکان] جز او می خوانند، هیچ جوابی به آنان نمی دهند، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید تا [آب] به دهانش برسد، در حالی که [آب] به [دهان] او نخواهد رسید، و دعای کافران جز بر هدر نباشد. و هر که در آسمانها و زمین است - خواه و ناخواه - با سایه هایشان، بامدادان و شامگاهان، برای خدا سجده می کنند. بگو: «پروردگار آسمانها و زمین کیست؟» بگو: «خدا!» بگو: «پس آیا جز او سرپرستانی گرفته اید که اختیار سود و زیان خود را ندارند؟» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا تاریکی ها و روشنایی برابرند؟ یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه، [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است؟» بگو: «خدا آفریننده هر چیزی است، و اوست یگانه قهار.» [همو که] از آسمان، آبی فرو فرستاد. پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند، و سیل، کفی بلند روی خود برداشت، و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی، در آتش می گدازند هم نظیر آن کفی برمی آید. خداوند،

ص: 27

حق و باطل را چنین مَثَل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند. خداوند مَثَل ها را چنین می زند. برای کسانی که پروردگارشان را اجابت کرده اند پاداش بس نیکوست. و کسانی که وی را اجابت نکرده اند، اگر سراسر آنچه در زمین است و مانند آن را با آن داشته باشند، قطعاً آن را برای بازخرید خود خواهند داد. آنان به سختی بازخواست شوند و جایشان در دوزخ است و چه بد جایگاهی است. پس، آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندانند که عبرت می گیرند.{

- «وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی إِلَیْهِ مَنْ أَنابَ *الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ *الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ *کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فی أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَیْهِمُ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ هُمْ یَکْفُرُونَ بِالرَّحْمنِ قُلْ هُوَ رَبِّی لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ مَتابِ *وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمیعاً أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَی النَّاسَ جَمیعاً وَ لا یَزالُ الَّذینَ کَفَرُوا تُصیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَریباً مِنْ دارِهِمْ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمیعادَ *وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَمْلَیْتُ لِلَّذینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ *أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ *لَهُمْ عَذابٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ وَ ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ *مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرینَ النَّارُ *وَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مِنَ الْأَحْزابِ مَنْ یُنْکِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لا أُشْرِکَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُوا وَ إِلَیْهِ مَآبِ *وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ حُکْماً عَرَبِیًّا وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا واقٍ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ وَ جَعَلْنا لَهُمْ أَزْواجاً وَ ذُرِّیَّةً وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ *یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ *وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ هُوَ سَریعُ الْحِسابِ *وَ قَدْ مَکَرَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمیعاً یَعْلَمُ ما تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ *وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ.» - . رعد / 27 - 43 -

{و کسانی که کافر شده اند می گویند: «چرا از جانب پروردگارش معجزه ای بر او نازل نشده است؟» بگو: «در حقیقت خداست که هر کس را بخواهد بی راه می گذارد و هر کس را که [به سوی او] بازگردد، به سوی خود راه می نماید.» همان کسانی که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش می یابد. کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، خوشا به حالشان، و خوش سرانجامی دارند. بدین گونه تو را در میان امتی که پیش از آن، امتهایی روزگار به سر بردند، فرستادیم تا آنچه را به تو وحی کردیم بر آنان بخوانی، در حالی که آنان به [خدای] رحمان کفر می ورزند. بگو: «اوست پروردگار من. معبودی به جز او نیست. بر او توکل کرده ام و بازگشت من به سوی اوست.» و اگر قرآنی بود که کوه ها بدان روان می شد، یا زمین بدان قطعه قطعه می گردید، یا مردگان بدان به سخن درمی آمدند [باز هم در آنان اثر نمی کرد.] نه چنین است، بلکه همه امور بستگی به خدا دارد. آیا کسانی که ایمان آورده اند، ندانسته اند که اگر خدا می خواست قطعاً تمام مردم را به راه می آورد؟ و کسانی که کافر شده اند پیوسته به [سزای] آنچه کرده اند مصیبت کوبنده ای به آنان می رسد یا نزدیک خانه هایشان فرود می آید، تا وعده خدا فرا رسد. آری، خدا وعده [خود را] خلاف نمی کند. و بی گمان، فرستادگان پیش از تو [نیز] مسخره شدند. پس به کسانی که کافر شده بودند مهلت دادم، آن گاه آنان را [به کیفر] گرفتم. پس چگونه بود کیفر من؟ آیا کسی که بر هر شخصی بدانچه کرده است مراقب است [مانند کسی است که از همه جا بی خبر است]؟ و برای خدا شریکانی قرار دادند. بگو: «نامشان را ببرید» آیا او را به آنچه در زمین است و او نمی داند خبر می دهید، یا سخنی سطحی [و میان تهی] می گویید؟ [چنین نیست] بلکه برای کسانی که کافر شده اند نیرنگشان آراسته شده و از راه [حق] بازداشته شده اند و هر که را خدا بی راه گذارد رهبری نخواهد داشت. برای آنان در زندگی دنیا عذابی است، و قطعاً عذاب آخرت دشوارتر است، و برای ایشان در برابر خدا هیچ نگهدارنده ای نیست. وصف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [این است که] از زیر [درختان] آن نهرها روان است. میوه و سایه اش پایدار است. این است فرجام کسانی که پرهیزگاری کرده اند و فرجام کافران آتش [دوزخ] است. و کسانی که به آنان کتاب [آسمانی] داده ایم، از آنچه به سوی تو نازل شده شاد می شوند. و برخی از دسته ها کسانی هستند که بخشی از آن را انکار می کنند. بگو: «جز این نیست که من مأمورم خدا را بپرستم و به او شرک نورزم. به سوی او می خوانم و بازگشتم به سوی اوست.» و بدین سان آن [قرآن] را فرمانی روشن نازل کردیم، و اگر پس از دانشی که به تو رسیده [باز] از هوسهای آنان پیروی کنی، در برابر خدا هیچ دوست و حمایتگری نخواهی داشت. و قطعاً پیش از تو [نیز] رسولانی فرستادیم، و برای آنان زنان و فرزندانی قرار دادیم. و هیچ پیامبری را نرسد که جز به اذن خدا معجزه ای بیاورد. برای هر زمانی کتابی است. خدا آنچه را بخواهد محو یا اثبات می کند، و اصل کتاب نزد اوست. و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم، یا تو را بمیرانیم، جز این نیست که بر تو رساندن [پیام] است و بر ما حساب [آنان]. آیا ندیده اند که ما [همواره] می آییم و از اطراف این زمین می کاهیم؟ و خداست که حکم می کند. برای حکم او بازدارنده ای نیست، و او به سرعت حسابرسی می کند. و به یقین، کسانی که پیش از آنان بودند نیرنگ کردند، ولی همه تدبیرها نزد خداست. آنچه را که هر کسی به دست می آورد می داند.

و به زودی کافران بدانند که فرجام آن سرای از کیست. و کسانی که کافر شدند می گویند: «تو فرستاده نیستی.» بگو: «کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد.»}

- «الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمیدِ *اللَّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ وَیْلٌ لِلْکافِرینَ مِنْ عَذابٍ شَدیدٍ *الَّذینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فی ضَلالٍ بَعیدٍ *وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ*وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظیمٌ *وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ *وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمیدٌ *أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللَّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فی أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُریبٍ *قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا تُریدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبینٍ *قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ *وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فی مِلَّتِنا فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمینَ *وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامی وَ خافَ وَعیدِ *وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنیدٍ *مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدیدٍ *یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسیغُهُ وَ یَأْتیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلیظٌ *مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدیدٍ *وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزیزٍ. » - . ابراهیم / 1 - 20 -

{الف، لام، راء. کتابی است که آن را به سوی تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون آوری: به سوی راه آن شکست ناپذیر ستوده. خدایی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست، و وای بر کافران از عذابی سخت. همانان که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و مانع راه خدا می شوند و آن را کج می شمارند. آنانند که در گمراهی دور و درازی هستند. و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم، تا [حقایق را] برای آنان بیان کند. پس خدا هر که را بخواهد بی راه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند، و اوست ارجمند حکیم. و در حقیقت، موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم] که قوم خود را از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون آور، و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن، که قطعاً در این [یادآوری]، برای هر شکیبایِ سپاسگزاری عبرتهاست. و [به خاطر بیاور] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: «نعمت خدا را بر خود به یاد آورید، آن گاه که شما را از فرعونیان رهانید، [همانان] که بر شما عذاب سخت روا می داشتند، و پسرانتان را سر می بریدند و زنانتان را زنده می گذاشتند، و در این [امر] برای شما از جانب پروردگارتان آزمایشی بزرگ بود. و آن گاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد، و اگر ناسپاسی نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود.» و موسی گفت: «اگر شما و هر که در روی زمین است همگی کافر شوید، بی گمان، خدا بی نیاز ستوده [صفات] است.» آیا خبرِ کسانی که پیش از شما بودند: قوم نوح و عاد و ثمود، و آنان که بعد از ایشان بودند [و] کسی جز خدا از آنان آگاهی ندارد، به شما نرسیده است؟ فرستادگانشان دلایل آشکار برایشان آوردند، ولی آنان دستهایشان را [به نشانه اعتراض] بر دهانهایشان نهادند و گفتند: «ما به آنچه شما بدان مأموریت دارید کافریم، و از آنچه ما را بدان می خوانید سخت در شکّیم.»پیامبرانشان گفتند: «مگر در باره خدا- پدید آورنده آسمانها و زمین- تردیدی هست؟ او شما را دعوت می کند تا پاره ای از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معینی شما را مهلت دهد.» گفتند: «شما جز بشری مانند ما نیستید. می خواهید ما را از آنچه پدرانمان می پرستیدند باز دارید. پس برای ما حجتی آشکار بیاورید.» پیامبرانشان به آنان گفتند: «ما جز بشری مثل شما نیستیم. ولی خدا بر هر یک از بندگانش که بخواهد منّت می نهد، و ما را نرسد که جز به اذن خدا برای شما حجّتی بیاوریم، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.» و چرا بر خدا توکل نکنیم و حال آنکه ما را به راه هایمان رهبری کرده است؟ و البته ما بر آزاری که به ما رساندید شکیبایی خواهیم کرد، و توکل کنندگان باید تنها بر خدا توکل کنند. و کسانی که کافر شدند، به پیامبرانشان گفتند: «شما را از سرزمین خودمان بیرون خواهیم کرد مگر اینکه به کیش ما بازگردید.» پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتماً ستمگران را هلاک خواهیم کرد. و قطعاً شما را پس از ایشان در آن سرزمین سکونت خواهیم داد. این برای کسی است که از ایستادن [در محشر به هنگام حساب] در پیشگاه من بترسد و از تهدیدم بیم داشته باشد. و [پیامبران از خدا] گشایش خواستند، و [سرانجام] هر زورگوی لجوجی نومید شد. [آن کس که] دوزخ پیش روی اوست و به او آبی چرکین نوشانده می شود. آن را جرعه جرعه می نوشد و نمی تواند آن را فرو برد، و مرگ از هر جانبی به سویش می آید ولی نمی میرد و عذابی سنگین به دنبال دارد. مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای] نمی توانند بُرد. این است همان گمراهیِ دور و دراز. آیا در نیافته ای که خدا آسمانها و زمین را به حق آفریده؟ اگر بخواهد شما را می برد و خلق تازه ای می آورد، و این [کار] بر خدا دشوار نیست.}

ص: 28

- «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ *تُؤْتی أُکُلَها کُلَّ حینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ *وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ.» - . ابراهیم / 24 - 26 -

{آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده: سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟ میوه اش را هر دم به اذن پروردگارش می دهد. و خدا مَثَلها را برای مردم می زند، شاید که آنان پند گیرند. و مَثَلِ سخنی ناپاک چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده و قراری ندارد.}

- «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ *جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ *وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصیرَکُمْ إِلَی النَّارِ .» - ابراهیم / 28 - 30 -

{آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی؟ [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند، و چه بد قرارگاهی است. و برای خدا مانندهایی قرار دادند تا [مردم را] از راه او گمراه کنند. بگو: «برخوردار شوید که قطعاً بازگشت شما به سوی آتش است.»}

- «الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبینٍ *رُبَما یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمینَ *ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ *وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ وَ لَها کِتابٌ مَعْلُومٌ *ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ *وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ *لَوْ ما تَأْتینا بِالْمَلائِکَةِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ *ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرینَ *إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فی شِیَعِ الْأَوَّلینَ *وَ ما یَأْتیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *کَذلِکَ نَسْلُکُهُ فی قُلُوبِ الْمُجْرِمینَ *لا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلینَ *وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فیهِ یَعْرُجُونَ *لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ *وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرینَ *وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجیمٍ *إِلاَّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبینٌ *وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ *وَ جَعَلْنا لَکُمْ فیها مَعایِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقینَ *وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ *وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنینَ *وَ إِنَّا لَنَحْنُ نُحْیی وَ نُمیتُ وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ *وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرینَ *وَ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَحْشُرُهُمْ إِنَّهُ حَکیمٌ عَلیمٌ *وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ *وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ *وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ *فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ *فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ *إِلاَّ إِبْلیسَ أَبی أَنْ یَکُونَ مَعَ السَّاجِدینَ *قالَ یا إِبْلیسُ ما لَکَ أَلاَّ تَکُونَ مَعَ السَّاجِدینَ *قالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ *قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجیمٌ *وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلی یَوْمِ الدِّینِ *قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ *قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرینَ *إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ*قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ *إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ *قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ *إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوینَ *وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعینَ *لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ *إِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنینَ *وَ نَزَعْنا ما فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلینَ *لا یَمَسُّهُمْ فیها نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجینَ *نَبِّئْ عِبادی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحیمُ *وَ أَنَّ عَذابی هُوَ الْعَذابُ الْأَلیمُ *وَ نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهیمَ *إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ *قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلیمٍ *قالَ أَ بَشَّرْتُمُونی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ *قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطینَ *قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ *قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ *قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمینَ *إِلاَّ آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعینَ *إِلاَّ امْرَأَتَهُ قَدَّرْنا إِنَّها لَمِنَ الْغابِرینَ *فَلَمَّا جاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ *قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ *قالُوا بَلْ جِئْناکَ بِما کانُوا فیهِ یَمْتَرُونَ *وَ أَتَیْناکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ *فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ اتَّبِعْ أَدْبارَهُمْ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ *وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحینَ *وَ جاءَ أَهْلُ الْمَدینَةِ یَسْتَبْشِرُونَ *قالَ إِنَّ هؤُلاءِ ضَیْفی فَلا تَفْضَحُونِ *وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ *قالُوا أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمینَ *قالَ هؤُلاءِ بَناتی إِنْ کُنْتُمْ فاعِلینَ *لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ *فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُشْرِقینَ *فَجَعَلْنا عالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ *إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ *وَ إِنَّها لَبِسَبیلٍ مُقیمٍ *إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنینَ *وَ إِنْ کانَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ لَظالِمینَ *فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ وَ إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبینٍ *وَ لَقَدْ کَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلینَ *وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا فَکانُوا عَنْها مُعْرِضینَ *وَ کانُوا یَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً آمِنینَ *فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُصْبِحینَ *فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ *وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمیلَ *إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلیمُ *وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ *لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ *وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذیرُ الْمُبینُ *کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمینَ *الَّذینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضینَ *فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعینَ *عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ *فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ *إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئینَ *الَّذینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ *وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ *فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدینَ *وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقینُ.» - . حجر / 1 - 99 -

{الف، لام، راء. این است آیات کتاب [آسمانی] و قرآن روشنگر. چه بسا کسانی که کافر شدند آرزو کنند که کاش مسلمان بودند. بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو [ها] سرگرمشان کند، پس به زودی خواهند دانست. و هیچ شهری را هلاک نکردیم مگر اینکه برای آن اجلی معین بود. هیچ امتی از اجل خویش نه پیش می افتد و نه پس می ماند. و گفتند: «ای کسی که قرآن بر او نازل شده است، به یقین تو دیوانه ای. اگر راست می گویی چرا فرشته ها را پیش ما نمی آوری؟» فرشتگان را جز به حق فرو نمی فرستیم، و در آن هنگام، دیگر مهلت نیابند. بی تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کرده ایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود. و به یقین، پیش از تو [نیز] در گروه های پیشینیان [پیامبرانی] فرستادیم. و هیچ پیامبری برایشان نیامد جز آنکه او را به مسخره می گرفتند. بدین گونه آن [استهزا] را در دل بزهکاران راه می دهیم، [که] به او ایمان نمی آورند، و راه [و رسم] پیشینیان پیوسته چنین بوده است. و اگر دری از آسمان بر آنان می گشودیم که همواره از آن بالا می رفتند، قطعاً می گفتند: «در حقیقت، ما چشم بندی شده ایم، بلکه ما مردمی هستیم که افسون شده ایم.» و به یقین، ما در آسمان برجهایی قرار دادیم و آن را برای تماشاگران آراستیم. و آن را از هر شیطان رانده شده ای حفظ کردیم. مگر آن کس که دزدیده گوش فرا دهد که شهابی روشن او را دنبال می کند. و زمین را گسترانیدیم و در آن کوه های استوار افکندیم و از هر چیز سنجیده ای در آن رویانیدیم. و برای شما و هر کس که شما روزی دهنده او نیستید، در آن وسایل زندگی قرار دادیم. و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه های آن نزد ماست، و ما آن را جز به اندازه ای معین فرو نمی فرستیم. و بادها را باردارکننده فرستادیم و از آسمان، آبی نازل کردیم، پس شما را بدان سیراب نمودیم، و شما خزانه دار آن نیستید. و بی تردید، این ماییم که زنده می کنیم و می میرانیم، و ما وارث [همه] هستیم. و به یقین، پیشینیان شما را شناخته ایم و آیندگان [شما را نیز] شناخته ایم. و مسلماً پروردگار توست که آنان را محشور خواهد کرد، چرا که او حکیم داناست. و در حقیقت، انسان را از گِلی خشک، از گلی سیاه و بدبو، آفریدیم. و پیش از آن، جن را از آتشی سوزان و بی دود خلق کردیم. و [یاد کن] هنگامی را که پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من بشری را از گلی خشک، از گلی سیاه و بدبو، خواهم آفرید. پس وقتی آن را درست کردم و از روح خود در آن دمیدم، پیش او به سجده درافتید. پس فرشتگان همگی یکسره سجده کردند، جز ابلیس که خودداری کرد از اینکه با سجده کنندگان باشد. فرمود: «ای ابلیس، تو را چه شده است که با سجده کنندگان نیستی؟» گفت: «من آن نیستم که برای بشری که او را از گلی خشک، از گلی سیاه و بدبو، آفریده ای، سجده کنم.» فرمود: «از این [مقام] بیرون شو که تو رانده شده ای. و تا روز جزا بر تو لعنت باشد. گفت: «پروردگارا، پس مرا تا روزی که برانگیخته خواهند شد مهلت ده.» فرمود: «تو از مهلت یافتگانی، تا روز [و] وقت معلوم.» گفت: «پروردگارا، به سبب آنکه مرا گمراه ساختی، من [هم گناهانشان را] در زمین برایشان می آرایم و همه را گمراه خواهم ساخت، مگر بندگان خالص تو از میان آنان را.» فرمود: «این راهی است راست [که] به سوی من [منتهی می شود]. در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست، مگر کسانی از گمراهان که تو را پیروی کنند، و قطعاً وعده گاه همه آنان دوزخ است، [دوزخی] که برای آن هفت در است، و از هر دری بخشی معین از آنان [وارد می شوند]. بی گمان، پرهیزگاران در باغها و چشمه سارانند. [به آنان گویند:] «با سلامت و ایمنی در آنجا داخل شوید.» و آنچه کینه [و شایبه های نفسانی] در سینه های آنان است برکَنیم برادرانه بر تختهایی روبروی یکدیگر نشسته اند. نه رنجی در آنجا به آنان می رسد و نه از آنجا بیرون رانده می شوند. به بندگان من خبر ده که منم آمرزنده مهربان. و اینکه عذاب من، عذابی است دردناک. و از مهمانان ابراهیم به آنان خبر ده، هنگامی که بر او وارد شدند و سلام گفتند. [ابراهیم] گفت: «ما از شما بیمناکیم.» گفتند: «مترس، که ما تو را به پسری دانا مژده می دهیم.» گفت: «آیا با اینکه مرا پیری فرا رسیده است بشارتم می دهید؟ به چه بشارت می دهید؟» گفتند: «ما تو را به حق بشارت دادیم. پس، از نومیدان مباش.» گفت: «چه کسی - جز گمراهان - از رحمت پروردگارش نومید می شود؟»

[سپس] گفت: «ای فرشتگان، [دیگر] کارتان چیست؟» گفتند: «ما به سوی گروه مجرمان فرستاده شده ایم، مگر خانواده لوط، که ما قطعاً همه آنان را نجات می دهیم، جز زنش را که مقدر کردیم او از بازماندگان [در عذاب] باشد.» پس چون فرشتگان نزد خاندان لوط آمدند، [لوط] گفت: «شما مردمی ناشناس هستید.» گفتند: « [نه،] بلکه برای تو چیزی آورده ایم که در آن تردید می کردند، و حق را برای تو آورده ایم و قطعاً ما راستگویانیم، پس، پاسی از شب [گذشته] خانواده ات را حرکت ده و [خودت] به دنبال آنان برو، و هیچ یک از شما نباید به عقب بنگرد، و هر جا به شما دستور داده می شود بروید. و او را از این امر آگاه کردیم که ریشه آن گروه صبحگاهان بریده خواهد شد. و مردم شهر، شادی کنان روی آوردند.

[لوط] گفت: «اینان مهمانان منند، مرا رسوا مکنید،و از خدا پروا کنید و مرا خوار نسازید.» گفتند: «آیا تو را [از مهمان کردن] مردم بیگانه منع نکردیم؟» گفت: «اگر می خواهید [کاری مشروع] انجام دهید، اینان دختران منند [با آنان ازدواج کنید].» به جان تو سوگند، که آنان در مستی خود سرگردان بودند. پس به هنگام طلوع آفتاب، فریاد [مرگبار] آنان را فرو گرفت. و آن [شهر] را زیر و زَبر

کردیم و بر آنان سنگهایی از سنگ گل باراندیم. به یقین، در این [کیفر] برای هوشیاران عبرتهاست. و [آثار] آن [شهر هنوز] بر سر راهی [دایر] برجاست. بی گمان، در این برای مؤمنان عبرتی است. و راستی اهل «ایکه» ستمگر بودند. پس، از آنان انتقام گرفتیم، و آن دو [شهر، اکنون] بر سر راهی آشکاراست. و اهل «حجر» [نیز] پیامبران [ما] را تکذیب کردند. و آیات خود را به آنان دادیم، و [لی] از آنها اعراض کردند. و [برای خود] از کوه ها خانه هایی می تراشیدند که در امان بمانند. پس صبحدم، فریاد [مرگبار]، آنان را فرو گرفت. و آنچه به دست می آوردند، به کارشان نخورد. و ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است جز به حق نیافریده ایم، و یقیناً قیامت فرا خواهد رسید. پس به خوبی صرف نظر کن، زیرا پروردگار تو همان آفریننده داناست. و به راستی، به تو سبع المثانی [سوره فاتحه] و قرآن بزرگ را عطا کردیم. و به آنچه ما دسته هایی از آنان [کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم چشم مدوز، و بر ایشان اندوه مخور، و بال خویش برای مؤمنان فرو گستر. و بگو: «من همان هشداردهنده آشکارم.» همان گونه که [عذاب را] بر تقسیم کنندگان نازل کردیم: همانان که قرآن را جزء جزء کردند [به برخی از آن عمل کردند و بعضی را رها نمودند]. پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، از آنچه انجام می دادند. پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب، که ما [شرّ] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد. همانان که با خدا معبودی دیگر قرار می دهند. پس به زودی [حقیقت را] خواهند دانست. و قطعاً می دانیم که سینه تو از آنچه می گویند تنگ می شود. پس با ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از سجده کنندگان باش. و پروردگارت را پرستش کن تا اینکه مرگ تو فرا رسد.}

- «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُونِ *خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصیمٌ مُبینٌ *وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فیها دِفْ ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ *وَ لَکُمْ فیها جَمالٌ حینَ تُریحُونَ وَ حینَ تَسْرَحُونَ *وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلی بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغیهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ *وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زینَةً وَ

یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ *وَ عَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبیلِ وَ مِنْها جائِرٌ وَ لَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعینَ *هُوَ الَّذی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فیهِ تُسیمُونَ *یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ *وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ *وَ ما ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ *وَ هُوَ الَّذی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ *وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ *أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لا یَخْلُقُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ *وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحیمٌ *وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ *وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ *أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ *إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ *لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرینَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ *قَدْ مَکَرَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللَّهُ بُنْیانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ *ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُخْزیهِمْ وَ یَقُولُ أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذینَ کُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فیهِمْ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکافِرینَ *الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلی إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرینَ *وَ قیلَ لِلَّذینَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقینَ *جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُمْ فیها ما یَشاؤُنَ کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقینَ *الَّذینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ کَذلِکَ فَعَلَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *وَ قالَ الَّذینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ

شَیْ ءٍ نَحْنُ وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ کَذلِکَ فَعَلَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبینُ *وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبینَ *إِنْ تَحْرِصْ عَلی هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ یُضِلُّ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرینَ *وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ بَلی وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ *لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذی یَخْتَلِفُونَ فیهِ وَ لِیَعْلَمَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ کانُوا کاذِبینَ *إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ *وَ الَّذینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ *وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ *أَ فَأَمِنَ الَّذینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ *أَوْ یَأْخُذَهُمْ فی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزینَ *أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ ءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ *وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ *یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ *وَ قالَ اللَّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ فَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ *وَ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ *وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ *ثُمَّ إِذا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذا فَریقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ *لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ *وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ تَاللَّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ *وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ *وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظیمٌ *یَتَواری مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ *لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ *وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما یَکْرَهُونَ وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی لا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ *تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ إِلاَّ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فیهِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *وَ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ *وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقیکُمْ مِمَّا فی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبینَ *وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ *وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ *ثُمَّ کُلی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ *وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ ثُمَّ یَتَوَفَّاکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ قَدیرٌ *وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ *وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنینَ وَ حَفَدَةً وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ *وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطیعُونَ *فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً هَلْ یَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلَیْنِ أَحَدُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ أَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلی حینٍ *وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابیلَ تَقیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرابیلَ تَقیکُمْ بَأْسَکُمْ کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ *فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ الْمُبینُ *یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ *وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهیداً ثُمَّ لا یُؤْذَنُ لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ *وَ إِذا رَأَی الَّذینَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ *وَ إِذا رَأَی الَّذینَ أَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذینَ کُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ *وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ *الَّذینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ زِدْناهُمْ عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ بِما کانُوا یُفْسِدُونَ *وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فی کُلِّ أُمَّةٍ شَهیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمینَ *إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ *وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفیلاً إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ *وَ لا تَکُونُوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ *وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *وَ لا تَتَّخِذُوا أَیْمانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ لَکُمْ عَذابٌ عَظیمٌ *وَ لا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَناً قَلیلاً إِنَّما عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ *ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ *إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ *إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ *وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ *قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذینَ آمَنُوا وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمینَ *وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبینٌ *إِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ لا یَهْدیهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ *مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إیمانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإیمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ *ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ *أُولئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ *لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْخاسِرُونَ *ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحیمٌ *یَوْمَ تَأْتی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها وَ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ *وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ *فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ *إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ *وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ *مَتاعٌ قَلیلٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *وَ عَلَی الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا ما قَصَصْنا عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحیمٌ *إِنَّ إِبْراهیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ حَنیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکینَ *شاکِراً لِأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَ هَداهُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *وَ آتَیْناهُ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحینَ *ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ.» - . نحل / 1 - 123 -

{[هان] امر خدا دررسید، پس در آن شتاب مکنید. او منزّه و فراتر است از آنچه [با وی] شریک می سازند. فرشتگان را با «روح»، به فرمان خود، بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند، که بیم دهید که معبودی جز من نیست. پس، از من پروا کنید. آسمانها و زمین را به حق آفریده است. او فراتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند. انسان را از نطفه ای آفریده است، آن گاه ستیزه جویی آشکار است. و چارپایان را برای شما آفرید: در آنها برای شما [وسیله] گرمی و سودهایی است، و از آنها می خورید. و در آنها برای شما زیبایی است، آن گاه که [آنها را] از چراگاه برمی گردانید، و هنگامی که [آنها را] به چراگاه می برید. و بارهای شما را به شهری می برند که جز با مشقت بدنها بدان نمی توانستید برسید. قطعاً پروردگار شما رئوف و مهربان است. و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و [برای شما] تجمّلی [باشد]، و آنچه را نمی دانید می آفریند. و نمودن راه راست بر عهده خداست، و برخی از آن [راهها] کژ است، و اگر [خدا] می خواست مسلماً همه شما را هدایت می کرد. اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد که [آب] آشامیدنی شما از آن است، و روییدنی [هایی] که [رمه های خود را] در آن می چرانید [نیز] از آن است. به وسیله آن، کشت و زیتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات [دیگر] برای شما می رویاند. قطعاً در اینها برای مردمی که اندیشه می کنند نشانه ای است. و شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید، و ستارگان به فرمان او مسخّر شده اند. مسلماً در این [امور] برای مردمی که تعقل می کنند نشانه هاست. و [همچنین] آنچه را در زمین به رنگهای گوناگون برای شما پدید آورد [مسخّر شما ساخت]. بی تردید، در این [امور] برای مردمی که پند می گیرند نشانه ای است. و اوست کسی که دریا را مسخّر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید، و پیرایه ای که آن را می پوشید از آن بیرون آورید. و کشتیها را در آن، شکافنده [آب] می بینی، و تا از فضل او بجویید و باشد که شما شکر گزارید. و در زمین کوه هایی استوار افکند تا شما را نجنباند، و رودها و راهها [قرار داد] تا شما راه خود را پیدا کنید. و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد]، و آنان به وسیله ستاره [قطبی] راه یابی می کنند. پس آیا کسی که می آفریند

ص: 29

چون کسی است که نمی آفریند؟ آیا پند نمی گیرید؟ و اگر نعمت [های] خدا را شماره کنید، آن را نمی توانید بشمارید. قطعاً خدا آمرزنده مهربان است. و خدا آنچه را که پنهان می دارید و آنچه را که آشکار می سازید می داند. و کسانی را که جز خدا می خوانند، چیزی نمی آفرینند در حالی که خود آفریده می شوند. مردگانند نه زندگان، و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد. معبود شما معبودی است یگانه. پس کسانی که به آخرت ایمان ندارند، دلهایشان انکارکننده [حق] است و خودشان متکبرند. شک نیست که خداوند آنچه را پنهان می دارند و آنچه را آشکار می سازند، می داند، و او گردنکشان را دوست نمی دارد. و چون به آنان گفته شود: «پروردگارتان چه چیز نازل کرده است؟» می گویند: «افسانه های پیشینیان است.» تا روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند، و [نیز] بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند. آگاه باشید، چه بد باری را می کشند. پیش از آنان کسانی بودند که مکر کردند، و [لی] خدا از پایه بر بنیانشان زد، در نتیجه از بالای سرشان سقف بر آنان فرو ریخت، و از آنجا که حدس نمی زدند عذاب به سراغشان آمد. سپس روز قیامت آنان را رسوا می کند و می گوید: «کجایند آن شریکان من که در باره آنها [با پیامبران] مخالفت می کردید؟» کسانی که به آنان علم داده شده است می گویند: «در حقیقت، امروز رسوایی و خواری بر کافران است.» همانان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خود ستمکار بوده اند. پس، از در تسلیم درمی آیند [و می گویند:] «ما هیچ کار بدی نمی کردیم.» آری، خدا به آنچه می کردید داناست. پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید، و حقّا که چه بد است جایگاه متکبران. و به کسانی که تقوا پیشه کردند، گفته شود: «پروردگارتان چه نازل کرد؟» می گویند: «خوبی.» برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند [پاداش] نیکویی است، و قطعاً سرای آخرت بهتر است، و چه نیکوست سرای پرهیزگاران: بهشتهای عدن که در آن داخل می شوند رودها از زیر [درختان] آنها روان است در آنجا هر چه بخواهند برای آنان [فراهم] است. خدا این گونه پرهیزگاران را پاداش می دهد. همان کسانی که فرشتگان جانشان را- در حالی که پاکند- می ستانند [و به آنان] می گویند: «درود بر شما باد، به [پاداش] آنچه انجام می دادید به بهشت درآیید.» آیا [کافران] جز این که فرشتگانِ [جان ستان] به سویشان آیند، یا فرمان پروردگارت [دایر بر عذابشان] دررسد، انتظاری می برند؟ کسانی که پیش از آنان بودند [نیز] این گونه رفتار کردند، و خدا به ایشان ستم نکرد، بلکه آنان به خود ستم می کردند. پس [کیفر] بدیهایی که کردند به آنان رسید، و آنچه مسخره اش می کردند آنان را فرا گرفت. و کسانی که شرک ورزیدند گفتند: «اگر خدا می خواست - نه ما و نه پدرانمان - هیچ چیزی را غیر از او نمی پرستیدیم و بدون [حکم] او چیزی را حرام نمی شمردیم.» کسانی که پیش از آنان بودند [نیز] چنین رفتار کردند، و [لی] آیا جز ابلاغ آشکار بر پیامبران [وظیفه ای] است؟ و در حقیقت، در میان هر امتی فرستاده ای برانگیختیم [تا بگوید:] «خدا را بپرستید و از طاغوت [فریبگر] بپرهیزید.» پس، از ایشان کسی است که خدا [او را] هدایت کرده، و از ایشان کسی است که گمراهی بر او سزاوار است. بنا بر این در زمین بگردید و ببینید فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است. اگر [چه] بر هدایت آنان حرص ورزی، ولی خدا کسی را که فرو گذاشته است هدایت نمی کند، و برای ایشان یاری کنندگانی نیست. و با سخت ترین سوگندهایشان بخدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت. آری، [انجام] این وعده بر او حق است، لیکن بیشتر مردم نمی دانند. تا [خدا] آنچه را در [مورد] آن اختلاف دارند، برای آنان توضیح دهد، و تا کسانی که کافر شده اند، بدانند که آنها خود دروغ می گفته اند. ما وقتی چیزی را اراده کنیم، همین قدر به آن می گوییم: «باش»، بی درنگ موجود می شود. و کسانی که پس از ستمدیدگی، در راه خدا هجرت کرده اند، در این دنیا جای نیکویی به آنان می دهیم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت بزرگتر خواهد بود. همانان که صبر نمودند و بر پروردگارشان توکّل می کنند. و پیش از تو [هم] جز مردانی که بدیشان وحی می کردیم گسیل نداشتیم. پس اگر نمی دانید، از پژوهندگان کتابهای آسمانی جویا شوید، [زیرا آنان را] با دلایل آشکار و نوشته ها [فرستادیم]، و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی، و امید که آنان بیندیشند. آیا کسانی که تدبیرهای بد می اندیشند، ایمن شدند از اینکه خدا آنان را در زمین فرو ببرد، یا از جایی که حدس نمی زنند عذاب برایشان بیاید؟ یا در حال رفت و آمدشان [گریبان] آنان را بگیرد، و کاری از دستشان برنیاید؟ یا آنان را در حالی که وحشت زده اند فرو گیرد؟ همانا پروردگار شما رؤوف و مهربان است. آیا به چیزهایی که خدا آفریده است، ننگریسته اند که [چگونه] سایه هایشان از راست و [از جوانب] چپ می گردد، و برای خدا در حال فروتنی سر بر خاک می سایند؟ و آنچه در آسمانها و آنچه در زمین از جنبندگان و فرشتگان است، برای خدا سجده می کنند و تکبّر نمی ورزند. از پروردگارشان که حاکم بر آنهاست می ترسند و آنچه را مأمورند انجام می دهند. و خدا فرمود: «دو معبود برای خود مگیرید. جز این نیست که او خدایی یگانه است. پس تنها از من بترسید.» و آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ اوست، و آیین پایدار [نیز] از آنِ اوست. پس آیا از غیر خدا پروا دارید؟ و هر نعمتی که دارید از خداست، سپس چون آسیبی به شما رسد به سوی او روی می آورید [و می نالید]. و چون آن آسیب را از شما برطرف کرد، آن گاه گروهی از شما به پروردگارشان شرک می ورزند. [بگذار] تا آنچه را به ایشان عطا کرده ایم ناسپاسی کنند. اکنون برخوردار شوید، و [لی] زودا که بدانید. و از آنچه به ایشان روزی دادیم، نصیبی برای آن [خدایانی] که نمی دانند [چیست] می نهند. به خدا سوگند که از آنچه به دروغ برمی بافتید، حتماً سؤال خواهید شد. و برای خدا دخترانی می پندارند. منزّه است او. و برای خودشان آنچه را میل دارند [قرار می دهند]. و هر گاه یکی از آنان را به دختر مژده آورند، چهره اش سیاه می گردد، در حالی که خشم [و اندوه] خود را فرو می خورد. از بدیِ آنچه بدو بشارت داده شده، از قبیله [خود] روی می پوشاند. آیا او را با خواری نگاه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟ وه چه بد داوری می کنند. وصف زشت برای کسانی است که به آخرت ایمان ندارند، و بهترین وصف از آنِ خداست، و اوست ارجمند حکیم. و اگر خداوند مردم را به [سزای] ستمشان مؤاخذه می کرد، جنبنده ای بر روی زمین باقی نمی گذاشت، لیکن [کیفر] آنان را تا وقتی معیّن بازپس می اندازد، و چون اجلشان فرا رسد، ساعتی آن را پس و پیش نمی توانند افکنند. و چیزی را که خوش نمی دارند، برای خدا قرار می دهند، و زبانشان دروغ پردازی می کند که [سرانجام] نیکو از آنِ ایشان است. حقاً که آتش برای آنان است و به سوی آن پیش فرستاده خواهند شد. سوگند به خدا که به سوی امتهای پیش از تو [رسولانی] فرستادیم [اما] شیطان اعمالشان را برایشان آراست و امروز [هم] سرپرستشان هموست و برایشان عذابی دردناک است. و ما [این] کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر برای اینکه آنچه را در آن اختلاف کرده اند، برای آنان توضیح دهی، و [آن] برای مردمی که ایمان می آورند، رهنمود و رحمتی است.

ص: 30

و خدا از آسمان آبی فرود آورد و با آن زمین را پس از پژمردنش زنده گردانید، قطعاً در این [امر] برای مردمی که شنوایی دارند نشانه ای است. و در دامها قطعاً برای شما عبرتی است: از آنچه در [لابلای] شکم آنهاست، از میان سرگین و خون، شیری ناب به شما می نوشانیم که برای نوشندگان گواراست. و از میوه درختان خرما و انگور، باده مستی بخش و خوراکی نیکو برای خود می گیرید. قطعاً در این [ها] برای مردمی که تعقل می کنند نشانه ای است. و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره ای کوه ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته سازی] می کنند، خانه هایی برای خود درست کن، سپس از همه میوه ها بخور، و راه های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می کنند نشانه [قدرت الهی] است. و خدا شما را آفرید، سپس [جان] شما را می گیرد، و بعضی از شما تا خوارترین [دوره] سالهای زندگی [فرتوتی] بازگردانده می شود، به طوری که بعد از [آن همه] دانستن، [دیگر] چیزی نمی دانند. قطعاً خدا دانایِ تواناست. و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است. و [لی] کسانی که فزونی یافته اند، روزیِ خود را به بندگان خود نمی دهند تا در آن با هم مساوی باشند. آیا باز نعمت خدا را انکار می کنند؟ و خدا برای شما از خودتان همسرانی قرار داد، و از همسرانتان برای شما پسران و نوادگانی نهاد و از چیزهای پاکیزه به شما روزی بخشید. آیا [باز هم] به باطل ایمان می آورند و به نعمت خدا کفر می ورزند؟ و به جای خدا چیزهایی را می پرستند که در آسمانها و زمین به هیچ وجه اختیار روزی آنان را ندارند و [به کاری] توانایی ندارند. پس برای خدا مثل نزنید، که خدا می داند و شما نمی دانید. خدا مَثَلی می زند: بنده ای است زرخرید که هیچ کاری از او برنمی آید. آیا [او] با کسی که به وی از جانب خود روزیِ نیکو داده ایم، و او از آن در نهان و آشکار انفاق می کند یکسان است؟ سپاس خدای راست. [نه،] بلکه بیشترشان نمی دانند. و خدا مثلی [دیگر] می زند: دو مردند که یکی از آنها لال است و هیچ کاری از او برنمی آید و او سربار خداوندگارش می باشد. هر جا که او را می فرستد خیری به همراه نمی آورد. آیا او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست است یکسان است؟ و نهان آسمانها و زمین از آنِ خداست، و کار قیامت جز مانند یک چشم بر هم زدن یا نزدیکتر [از آن] نیست، زیرا خدا بر هر چیزی تواناست. و خدا شما را از شکم مادرانتان - در حالی که چیزی نمی دانستید - بیرون آورد، و برای شما گوش و چشمها و دلها قرار داد، باشد که سپاسگزاری کنید. آیا به سوی پرندگانی که در فضای آسمان، رام شده اند ننگریسته اند؟ جز خدا کسی آنها را نگاه نمی دارد. راستی در این [قدرت نمایی] برای مردمی که ایمان می آورند نشانه هایی است. و خدا برای شما خانه هایتان را مایه آرامش قرار داد، و از پوست دامها برای شما خانه هایی نهاد که آن [ها] را در روز جابجا شدنتان و هنگام ماندنتان سبک می یابید، و از پشمها و کرکها و موهای آنها وسایل زندگی که تا چندی مورد استفاده است [قرار داد]. و خدا از آنچه آفریده، به سود شما سایه هایی فراهم آورده و از کوه ها برای شما پناهگاه هایی قرار داده و برای شما تن پوشهایی مقرر کرده که شما را از گرما [و سرما] حفظ می کند، و تن پوشها [زره ها] یی که شما را در جنگتان حمایت می نماید. این گونه وی نعمتش را بر شما تمام می گرداند، امید که شما [به فرمانش] گردن نهید. پس اگر رویگردان شوند، بر تو فقط ابلاغ آشکار است. نعمت خدا را می شناسند، اما باز هم منکر آن می شوند و بیشترشان کافرند. و [یاد کن] روزی را که از هر امتی گواهی برمی انگیزیم، سپس به کسانی که کافر شده اند رخصت داده نمی شود و آنان مورد بخشش قرار نخواهند گرفت. و چون کسانی که ستم کرده اند عذاب را ببینند [شکنجه] آنان کاسته نمی گردد و مهلت نمی یابند. و چون کسانی که شرک ورزیدند، شریکان خود را ببینند می گویند: «پروردگارا، اینها بودند آن شریکانی که ما به جای تو می خواندیم». و [لی شریکان] قول آنان را رد می کنند که: «شما جداً دروغگویانید.» و آن روز در برابر خدا از در تسلیم درآیند و آنچه را که برمی بافتند بر باد می رود. کسانی که کفر ورزیدند و از راه خدا باز داشتند به [سزای] آنکه فساد می کردند عذابی بر عذابشان می افزاییم. و [به یاد آور] روزی را که در هر امتی گواهی از خودشان برایشان برانگیزیم، و تو را [هم] بر این [امت] گواه آوریم، و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل کردیم. در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید. و چون با خدا پیمان بستید، به پیمان خود وفا کنید و سوگندهای [خود را] پس از استوار کردن آنها مشکنید، با اینکه خدا را بر خود ضامن [و گواه] قرار داده اید، زیرا خدا آنچه را انجام می دهید می داند. و مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکی یکی] از هم می گسست مباشید که سوگندهای خود را میان خویش وسیله [فریب و] تقلب سازید [به خیال این] که گروهی از گروه دیگر [در داشتن امکانات] افزونترند. جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد. و اگر خدا می خواست قطعاً شما را امّتی واحد قرار می داد، ولی هر که را بخواهد بیراه و هر که را بخواهد هدایت می کند و از آنچه انجام می دادید حتماً سؤال خواهید شد. و زنهار، سوگندهای خود را دستاویز تقلب میان خود قرار مدهید، تا گامی بعد از استواریش بلغزد، و شما به [سزای] آنکه [مردم را] از راه خدا باز داشته اید دچار شکنجه شوید و برای شما عذابی بزرگ باشد. و پیمان خدا را به بهای ناچیزی مفروشید، زیرا آنچه نزد خداست - اگر بدانید - همان برای شما بهتر است. آنچه پیش شماست تمام می شود و آنچه پیش خداست پایدار است، و قطعاً کسانی را که شکیبایی کردند به بهتر از آنچه عمل می کردند، پاداش خواهیم داد. هر کس - از مرد یا زن - کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی] بخشیم، و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند پاداش خواهیم داد. پس چون قرآن می خوانی از شیطانِ مطرود به خدا پناه بر، چرا که او را بر کسانی که ایمان آورده اند، و بر پروردگارشان توکل می کنند، تسلطی نیست. تسلط او فقط بر کسانی است که وی را به سرپرستی برمی گیرند، و بر کسانی که آنها به او [خدا] شرک می ورزند. و چون حکمی را به جای حکم دیگر بیاوریم - و خدا به آنچه به تدریج نازل می کند داناتر است - می گویند: «جز این نیست که تو دروغ بافی.» [نه،] بلکه بیشتر آنان نمی دانند. بگو: «آن را روح القدس از طرف پروردگارت به حق فرود آورده، تا کسانی را که ایمان آورده اند استوار گرداند، و برای مسلمانان هدایت و بشارتی است.» و نیک می دانیم که آنان می گویند: «جز این نیست که بشری به او می آموزد.» [نه چنین نیست، زیرا] زبان کسی که [این] نسبت را به او می دهند غیر عربی است و این [قرآن] به زبان عربی روشن است. در حقیقت، کسانی که به آیات خدا ایمان ندارند، خدا آنان را هدایت نمی کند و برایشان عذابی دردناک است. تنها کسانی دروغ پردازی می کنند که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغگویانند. هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و [لی] قلبش به ایمان اطمینان دارد. لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابی بزرگ خواهد بود، زیرا آنان زندگی دنیا را بر آخرت برتری دادند و [هم] اینکه خدا گروه کافران را هدایت نمی کند. آنان کسانی اند که خدا بر دلها و گوش و دیدگانشان مُهر نهاده و آنان خود غافلانند. شک نیست که آنها در آخرت همان زیانکارانند. با این حال، پروردگار تو نسبت به کسانی که پس از [آن همه] زجر کشیدن، هجرت کرده و سپس جهاد نمودند و صبر پیشه ساختند، پروردگارت [نسبت به آنان] بعد از آن [همه مصایب] قطعاً آمرزنده و مهربان است. [یاد کن] روزی را که هر کس می آید [و] از خود دفاع می کند، و هر کس به آنچه کرده، بی کم و کاست پاداش می یابد و بر آنان ستم نمی رود. و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان می رسید، پس [ساکنانش] نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند، و خدا هم به سزای آنچه انجام می دادند، طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید. و به یقین، فرستاده ای از خودشان برایشان آمد، اما او را تکذیب کردند، پس در حالی که ظالم بودند آنان را عذاب فرو گرفت. پس، از آنچه خدا شما را روزی کرده است، حلال [و] پاکیزه بخورید، و نعمت خدا را - اگر تنها او را می پرستید - شکر گزارید. جز این نیست که [خدا] مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که نام غیر خدا بر آن برده شده حرام گردانیده است. [با این همه،] هر کس که [به خوردن آنها] ناگزیر شود، و سرکش و زیاده خواه نباشد، قطعاً خدا آمرزنده مهربان است. و برای آنچه زبان شما به دروغ می پردازد، مگویید: «این حلال است و آن حرام» تا بر خدا دروغ بندید، زیرا کسانی که بر خدا دروغ می بندند رستگار نمی شوند. [ایشان راست] اندک بهره ای، و [لی] عذابشان پر درد است. و بر کسانی که یهودی شدند، آنچه را قبلًا بر تو حکایت کردیم، حرام گردانیدیم، و ما بر آنان ستم نکردیم، بلکه آنها به خود ستم می کردند. [با این همه] پروردگار تو نسبت به کسانی که به نادانی مرتکب گناه شده، سپس توبه کرده و به صلاح آمده اند، البته پروردگارت پس از آن آمرزنده مهربان است. به راستی ابراهیم، پیشوایی مطیع خدا [و] حق گرای بود و از مشرکان نبود.

[و] نعمتهای او را شکرگزار بود. [خدا] او را برگزید و به راهی راست هدایتش کرد. و در دنیا به او نیکویی و [نعمت] دادیم و در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود. سپس به تو وحی کردیم که: «از آیین ابراهیم حق گرای پیروی کن، [چرا که] او از مشرکان نبود.»}

- «ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ *وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرینَ *وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلاَّ بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ *إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوْا وَ الَّذینَ هُمْ مُحْسِنُونَ.» - . نحل / 125 - 128 -

{با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه ای] که نیکوتر است مجادله نمای. در حقیقت، پروردگار تو به [حال] کسی که از راه او منحرف شده داناتر، و او به [حال] راه یافتگان [نیز] داناتر است. و اگر عقوبت کردید، همان گونه که مورد عقوبت قرار گرفته اید [متجاوز را] به عقوبت رسانید، و اگر صبر کنید البته آن برای شکیبایان بهتر است. و صبر کن و صبر تو جز به [توفیق] خدا نیست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نیرنگ می کنند دل تنگ مدار. در حقیقت، خدا با کسانی است که پروا داشته اند و [با] کسانی [است] که آنها نیکوکارند.}

ص: 31

- «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدی لِلَّتی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبیراً *وَ أَنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلیماً *وَ یَدْعُ الْإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً *وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِسابَ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصیلاً *وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً *اقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً *مَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ ما کُنَّا مُعَذِّبینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولاً *وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً *وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ وَ کَفی بِرَبِّکَ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبیراً بَصیراً *مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً *وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً *کُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً *انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضیلاً *لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولاً *وَ قَضی رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً *وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیراً *رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما فی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صالِحینَ فَإِنَّهُ کانَ لِلْأَوَّابینَ غَفُوراً *وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً *إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً *وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً *وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً *إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیراً بَصیراً *وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیراً *وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً *وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً *وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً *وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً *وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً *وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً *کُلُّ ذلِکَ کانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً *ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً *أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظیماً *وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزیدُهُمْ إِلاَّ نُفُوراً *قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبیلاً *سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبیراً *تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً *وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً *وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً *نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَسْحُوراً *انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطیعُونَ سَبیلاً *وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدیداً *قُلْ کُونُوا حِجارَةً أَوْ حَدیداً *أَوْ خَلْقاً مِمَّا یَکْبُرُ فی صُدُورِکُمْ فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعیدُنا قُلِ الَّذی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَیُنْغِضُونَ إِلَیْکَ رُؤُسَهُمْ وَ یَقُولُونَ مَتی هُوَ قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَریباً *یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجیبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً *وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبیناً *رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِکُمْ إِنْ یَشَأْ یَرْحَمْکُمْ أَوْ إِنْ یَشَأْ یُعَذِّبْکُمْ وَ ما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ وَکیلاً *وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً *قُلِ ادْعُوا الَّذینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْویلاً *أُولئِکَ الَّذینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلی رَبِّهِمُ الْوَسیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً *وَ إِنْ مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدیداً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً *وَ ما مَنَعَنا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیاتِ إِلاَّ أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ وَ آتَیْنا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِها وَ ما نُرْسِلُ بِالْآیاتِ إِلاَّ تَخْویفاً *وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتی أَرَیْناکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزیدُهُمْ إِلاَّ طُغْیاناً کَبیراً *وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طیناً *قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاَّ قَلیلاً *قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً *وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً *إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکیلاً *رَبُّکُمُ الَّذی یُزْجی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ کانَ بِکُمْ رَحیماً *وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاَّ إِیَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً *أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جانِبَ الْبَرِّ أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ وَکیلاً *أَمْ أَمِنْتُمْ أَنْ یُعیدَکُمْ فیهِ تارَةً أُخْری فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُمْ بِما کَفَرْتُمْ ثُمَّ لا تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنا بِهِ تَبیعاً *وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً *یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتیلاً *وَ مَنْ کانَ فی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبیلاً *وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلیلاً *وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلیلاً *إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصیراً *وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْها وَ إِذاً لا یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلاَّ قَلیلاً *سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْویلاً *أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً *وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً *وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً *وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً *وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً *وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُساً *قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبیلاً *وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً *وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکیلاً *إِلاَّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبیراً *قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً *وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُوراً *وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً *أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجیراً *أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبیلاً *أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَراً رَسُولاً *وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی إِلاَّ أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولاً *قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولاً *قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیراً بَصیراً *وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعیراً *ذلِکَ جَزاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیاتِنا وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدیداً *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلاً لا رَیْبَ فیهِ فَأَبَی الظَّالِمُونَ إِلاَّ کُفُوراً *قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً.» - . اسراء / 9 - 100 -

{قطعاً این قرآن به [آیینی] که خود پایدارتر است راه می نماید، و به آن مؤمنانی که کارهای شایسته می کنند، مژده می دهد که پاداشی بزرگ برایشان خواهد بود. و اینکه برای کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند عذابی پر درد آماده کرده ایم. و انسان [همان گونه که] خیر را فرا می خواند، [پیشامد] بد را می خواند و انسان همواره شتابزده است. و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را تیره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم تا [در آن،] فضلی از پروردگارتان بجویید، و تا شماره سالها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید و هر چیزی را به روشنی باز نمودیم. و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته ایم، و روز قیامت برای او نامه ای که آن را گشاده می بیند بیرون می آوریم. «نامه ات را بخوان. کافی است که امروز خودت حسابرس خود باشی.» هر کس به راه آمده تنها به سود خود به راه آمده، و هر کس بیراهه رفته تنها به زیان خود بیراهه رفته است. و هیچ بردارنده ای بار گناه دیگری را بر نمی دارد، و ما تا پیامبری برنینگیزیم، به عذاب نمی پردازیم.و چون بخواهیم شهری را هلاک کنیم، خوشگذرانانش را وا می داریم تا در آن به انحراف [و فساد] بپردازند، و در نتیجه عذاب بر آن [شهر] لازم گردد، پس آن را [یکسره] زیر و زبر کنیم. و چه بسیار نسلها را که ما پس از نوح به هلاکت رساندیم، و پروردگار تو به گناهانبندگانش بس آگاه و بیناست. هر کس خواهان [دنیای] زودگذر است، به زودی هر که را خواهیم [نصیبی] از آن می دهیم، آن گاه جهنم را که در آن خوار و رانده داخل خواهد شد، برای او مقرر می داریم. و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را برای آن بکند و مؤمن باشد، آنانند که تلاش آنها مورد حق شناسی واقع خواهد شد. هر دو [دسته:] اینان و آنان را از عطای پروردگارت مدد می بخشیم، و عطای پروردگارت [از کسی] منع نشده است. ببین چگونه بعضی از آنان را بر بعضی دیگر برتری داده ایم، و قطعاً درجات آخرت و برتری آن بزرگتر و بیشتر است. معبود دیگری با خدا قرار مده تا نکوهیده و وامانده بنشینی. و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها [حتی] «اوف» مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی. و از سر مهربانی، بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو: «پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خُردی پروردند.» پروردگار شما به آنچه در دلهای خود دارید آگاه تر است. اگر شایسته باشید، قطعاً او آمرزنده توبه کنندگان است. و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن] و ولخرجی و اسراف مکن. چرا که اسرافکاران برادران شیطانهایند، و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است. و اگر به امید رحمتی که از پروردگارت جویای آنی، از ایشان روی می گردانی، پس با آنان سخنی نرم بگوی. و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی. بی گمان، پروردگار تو برای هر که بخواهد، روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. در حقیقت، او به [حال] بندگانش آگاه بیناست. و از بیم تنگدستی فرزندان خود را مکشید. ماییم که به آنها و شما روزی می بخشیم. آری، کشتن آنان همواره خطایی بزرگ است. و به زنا نزدیک مشوید، چرا که آن همواره زشت و بد راهی است. و نفسی را که خداوند حرام کرده است جز به حق مکشید، و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم، پس [او] نباید در قتل زیاده روی کند، زیرا او [از طرف شرع] یاری شده است. و به مال یتیم - جز به بهترین وجه - نزدیک مشوید تا به رشد برسد، و به پیمان [خود] وفا کنید، زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد. و چون پیمانه می کنید، پیمانه را تمام دهید، و با ترازوی درست بسنجید که این بهتر و خوش فرجام تر است. و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد. و در [روی] زمین به نخوت گام برمدار، چرا که هرگز زمین را نمی توانی شکافت، و در بلندی به کوه ها نمی توانی رسید. همه این [کارها] بدش نزد پروردگار تو ناپسندیده است. این [سفارشها] از حکمتهایی است که پروردگارت به تو وحی کرده است، و با خدای یگانه معبودی دیگر قرار مده، و گرنه حسرت زده و مطرود در جهنم افکنده خواهی شد. آیا [پنداشتید که] پروردگارتان شما را به [داشتن] پسران اختصاص داده، و خود از فرشتگان دخترانی برگرفته است؟ حقّاً که شما سخنی بس بزرگ می گویید. و به راستی، ما در این قرآن [حقایق را] گونه گون بیان کردیم، تا پند گیرند و [لی] آنان را جز نفرت نمی افزاید. بگو: «اگر - چنان که می گویند - با او خدایانی [دیگر] بود، در آن صورت حتماً در صدد جستن راهی به سوی [خداوند،] صاحب عرش، برمی آمدند.» او [پاک و] منزّه است و از آنچه می گویند بسی والاتر است. آسمانهای هفتگانه و زمین و هر کس که در آنهاست او را تسبیح می گویند، و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او می گوید، ولی شما تسبیح آنها را درنمی یابید. به راستی که او همواره بردبار [و] آمرزنده است. و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم. و بر دلهایشان پوششها می نهیم تا آن را نفهمند و در گوشهایشان سنگینی [قرار می دهیم] و چون در قرآن پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند. هنگامی که به سوی تو گوش فرا می دارند ما بهتر می دانیم به چه [منظور] گوش می دهند، و [نیز] آن گاه که به نجوا می پردازند وقتی که ستمگران گویند: «جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.» ببین چگونه برای تو مثلها زدند و گمراه شدند، در نتیجه راه به جایی نمی توانند ببرند. و گفتند: «آیا وقتی استخوان و خاک شدیم [باز] به آفرینشی جدید برانگیخته می شویم؟» بگو: «سنگ باشید یا آهن، یا آفریده ای از آنچه در خاطر شما بزرگ می نماید [باز هم برانگیخته خواهید شد].» پس خواهند گفت: «چه کسی ما را بازمی گرداند؟» بگو: «همان کس که نخستین بار شما را پدید آورد.»

[باز] سرهای خود را به طرف تو تکان می دهند و می گویند: «آن کی خواهد بود؟» بگو: «شاید که نزدیک باشد.» روزی که شما را فرا می خواند، پس در حالی که او را ستایش می کنید اجابتش می نمایید و می پندارید که جز اندکی [در دنیا] نمانده اید. و به بندگانم بگو: «آنچه را که بهتر است بگویند»، که شیطان میانشان را به هم می زند، زیرا شیطان همواره برای انسان دشمنی آشکار است. پروردگار شما به [حال] شما داناتر است اگر بخواهد بر شما رحمت می آورد، یا اگر بخواهد شما را عذاب می کند، و تو را بر ایشان نگهبان نفرستاده ایم. و پروردگار تو به هر که [و هر چه] در آسمانها و زمین است داناتر است. و در حقیقت، بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم و به داوود زبور دادیم. بگو: «کسانی را که به جای او [معبود خود] پنداشتید، بخوانید. [آنها] نه اختیاری دارند که از شما دفع زیان کنند و نه [آنکه بلایی را از شما] بگردانند. آن کسانی را که ایشان می خوانند [خود] به سوی پروردگارشان تقرب می جویند [تا بدانند] کدام یک از آنها [به او] نزدیکترند، و به رحمت وی امیدوارند، و از عذابش می ترسند، چرا که عذاب پروردگارت همواره در خور پرهیز است. و هیچ شهری نیست مگر اینکه ما آن را [در صورت نافرمانی،] پیش از روز رستاخیز، به هلاکت می رسانیم یا آن را سخت عذاب می کنیم. این [عقوبت] در کتاب [الهی] به قلم رفته است. و [چیزی] ما را از فرستادن معجزات باز نداشت جز اینکه پیشینیان، آنها را به دروغ گرفتند، و به ثمود ماده شتر دادیم که [پدیده ای] روشنگر بود، و [لی] به آن ستم کردند، و ما معجزه ها را جز برای بیم دادن [مردم] نمی فرستیم.و [یاد کن] هنگامی را که به تو گفتیم: «به راستی پروردگارت بر مردم احاطه دارد.» و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم، و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم و ما آنان را بیم می دهیم، ولی جز بر طغیان بیشتر آنها نمی افزاید. و هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده کنید» پس [همه] جز ابلیس سجده کردند. گفت: «آیا برای کسی که از گل آفریدی سجده کنم؟» [سپس] گفت: «به من بگو: این کسی را که بر من برتری دادی [برای چه بود]؟ اگر تا روز قیامت مهلتم دهی قطعاً فرزندانش را - جز اندکی [از آنها] - ریشه کن خواهم کرد.» فرمود: «برو که هر کس از آنان تو را پیروی کند مسلماً جهنم سزایتان خواهد

بود که کیفری تمام است. و از ایشان هر که را توانستی با آوای خود تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده»، و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد. «در حقیقت، تو را بر بندگان من تسلطی نیست، و حمایتگری [چون] پروردگارت بس است.» پروردگار شما کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می آورد، تا از فضل او برای خود بجویید، چرا که او همواره به شما مهربان است. و چون در دریا به شما صدمه ای برسد، هر که را جز او می خوانید ناپدید [و فراموش] می گردد، و چون [خدا] شما را به سوی خشکی رهانید، روی گردان می شوید، و انسان همواره ناسپاس است. مگر ایمن شدید از اینکه شما را در کنار خشکی در زمین فرو برد یا بر شما طوفانی از سنگریزه ها بفرستد، سپس برای خود نگاهبانی نیابید. یا [مگر] ایمن شدید از اینکه بار دیگر شما را در آن [دریا] باز گرداند و تندبادی شکننده بر شما بفرستد و به [سزای] آنکه کفر ورزیدید غرقتان کند آن گاه برای خود در برابر ما کسی را نیابید که آن را دنبال کند؟ و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکبها] برنشاندیم، و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم، و آنها را بر بسیاری از آفریده های خود برتری آشکار دادیم. [یاد کن] روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان فرا می خوانیم. پس هر کس کارنامه اش را به دست راستش دهند، آنان کارنامه خود را می خوانند و به قدر نخک هسته خرمایی به آنها ستم نمی شود. و هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد در آخرت [هم] کور [دل] و گمراهتر خواهد بود. و چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کرده ایم گمراه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند. و اگر تو را استوار نمی داشتیم، قطعاً نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی. در آن صورت، حتماً تو را دو برابر [در] زندگی و دو برابر [پس از] مرگ [عذاب] می چشانیدیم، آن گاه در برابر ما برای خود یاوری نمی یافتی. و چیزی نمانده بود که تو را از این سرزمین برکَنَند، تا تو را از آنجا بیرون سازند، و در آن صورت آنان [هم] پس از تو جز [زمان] اندکی نمی ماندند سنّتی که همواره در میان [امتهای] فرستادگانی که پیش از تو گسیل داشته ایم [جاری] بوده است، و برای سنت [و قانون] ما تغییری نخواهی یافت. نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار، و [نیز] نماز صبح را، زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است. و پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند. و بگو: «پروردگارا، مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز، و از جانب خود برای من تسلطی یاری بخش قرار ده.» و بگو: «حق آمد و باطل نابود شد. آری، باطل همواره نابودشدنی است.» و ما آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می کنیم، و [لی] ستمگران را جز زیان نمی افزاید. و چون به انسان نعمت ارزانی داریم، روی می گرداند و پهلو تهی می کند، و چون آسیبی به وی رسد نومید می گردد. بگو: «هر کس بر حسب ساختار [روانی و بدنی] خود عمل می کند، و پروردگار شما به هر که راه یافته تر باشد داناتر است.» و در باره روح از تو می پرسند، بگو: «روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است، و به شما از دانش جز اندکی داده نشده است.» و اگر بخواهیم، قطعاً آنچه را به تو وحی کرده ایم می بریم، آن گاه برای [حفظ] آن، در برابر ما، برای خود مدافعی نمی یابی، مگر رحمتی از جانب پروردگارت [به تو برسد]، زیرا فضل او بر تو همواره بسیار است. بگو: «اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هر چند برخی از آنها پشتیبان برخی [دیگر] باشند.» و به راستی در این قرآن از هر گونه مَثَلی، گوناگون آوردیم، ولی بیشتر مردم جز سرِ انکار ندارند. و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد. یا [باید] برای تو باغی از درختان خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آنها جویبارها روان سازی، یا چنان که ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری، یا برای تو خانه ای از طلا [کاری] باشد، یا به آسمان بالا روی، و به بالا رفتن تو [هم] اطمینان نخواهیم داشت، تا بر ما کتابی نازل کنی که آن را بخوانیم.» بگو: «پاک است پروردگار من، آیا [من] جز بشری فرستاده هستم؟»

ص: 32

و [چیزی] مردم را از ایمان آوردن باز نداشت، آن گاه که هدایت برایشان آمد، جز اینکه گفتند: «آیا خدا بشری را به سِمَتِ رسول مبعوث کرده است؟» بگو: «اگر در روی زمین فرشتگانی بودند که با اطمینان راه می رفتند، البته بر آنان [نیز] فرشته ای را بعنوان پیامبر از آسمان نازل می کردیم.» بگو: «میان من و شما، گواه بودن خدا کافی است، چرا که او همواره به [حال] بندگانش آگاه بینا است.» و هر که را خدا هدایت کند او رهیافته است، و هر که را گمراه سازد، در برابر او برای آنان هرگز دوستانی نیابی، و روز قیامت آنها را کور و لال و کر، به روی چهره شان درافتاده، برخواهیم انگیخت: جایگاهشان دوزخ است. هر بار که آتش آن فرو نشیند، شراره ای [تازه] برایشان می افزاییم. جزای آنها این است، چرا که آیات ما را انکار کردند و گفتند: «آیا وقتی ما استخوان و خاک شدیم [باز] در آفرینشی جدید برانگیخته خواهیم شد؟» آیا ندانستند که خدایی که آسمانها و زمین را آفریده، تواناست که مانند آنان را بیافریند و [همان خداست که] برایشان زمانی مقرر فرموده که در آن هیچ شکی نیست؟ و [لی] ستمگران جز انکار [چیزی را] نپذیرفتند. بگو: «اگر شما مالک گنجینه های رحمت پروردگارم بودید، باز هم از بیم خرج کردن قطعاً امساک می ورزیدید، و انسان همواره بخیل است.»}

- «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَ نَذیراً *وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً *قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً *وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً *وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزیدُهُمْ خُشُوعاً. » - . اسراء / 105 - 109 -

{و آن [قرآن] را به حق فرود آوردیم و به حق فرود آمد، و تو را جز بشارت دهنده و بیم رسان نفرستادیم.و قرآنی [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل کردیم تا آن را به آرامی بر مردم بخوانی، و آن را به تدریج نازل کردیم. بگو: « [چه] به آن ایمان بیاورید یا نیاورید، بی گمان کسانی که پیش از [نزول] آن دانش یافته اند، چون [این کتاب] بر آنان خوانده شود سجده کنان به روی درمی افتند.» و می گویند: «منزّه است پروردگار ما، که وعده پروردگار ما قطعاً انجام شدنی است.» و بر روی زمین می افتند و می گریند و بر فروتنی آنها می افزاید.}

- «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً*قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً *ماکِثینَ فیهِ أَبَداً *وَ یُنْذِرَ الَّذینَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً *ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لا لِآبائِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاَّ کَذِباً *فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدیثِ أَسَفاً.» - . کهف / 1 - 6 -

{ستایش خدایی را که این کتاب [آسمانی] را بر بنده خود فرو فرستاد و هیچ گونه کژی در آن ننهاد، [کتابی] راست و درست، تا [گناهکاران را] از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد، و مؤمنانی را که کارهای شایسته می کنند نوید بخشد که برای آنان پاداشی نیکوست. در حالی که جاودانه در آن [بهشت] ماندگار خواهند بود. و تا کسانی را که گفته اند: خداوند فرزندی گرفته است، هشدار دهد. نه آنان و نه پدرانشان به این [ادعا] دانشی ندارند. بزرگ سخنی است که از دهانشان برمی آید. [آنان] جز دروغ نمی گویند. شاید، اگر به این سخن ایمان نیاورند، تو جان خود را از اندوه، در پیگیریِ [کار] شان تباه کنی.}

- «وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً *وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً *وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً *أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّکِئینَ فیها عَلَی الْأَرائِکِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً *وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَیْنِ مِنْ أَعْنابٍ وَ حَفَفْناهُما بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُما زَرْعاً *کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَیْئاً وَ فَجَّرْنا خِلالَهُما نَهَراً *وَ کانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقالَ لِصاحِبِهِ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً *وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ قالَ ما أَظُنُّ أَنْ تَبیدَ هذِهِ أَبَداً *وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً *قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً *لکِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً *وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً *فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً مِنَ السَّماءِ فَتُصْبِحَ صَعیداً زَلَقاً *أَوْ یُصْبِحَ ماؤُها غَوْراً فَلَنْ تَسْتَطیعَ لَهُ طَلَباً *وَ أُحیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ فیها وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ یَقُولُ یا لَیْتَنی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَداً *وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ فِئَةٌ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما کانَ مُنْتَصِراً *هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً *وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقْتَدِراً *الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً *وَ یَوْمَ نُسَیِّرُ الْجِبالَ وَ تَرَی الْأَرْضَ بارِزَةً وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً *وَ عُرِضُوا عَلی رَبِّکَ صَفًّا لَقَدْ جِئْتُمُونا کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِداً *وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمَّا فیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً *وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونی وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمینَ بَدَلاً *ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً *وَ یَوْمَ یَقُولُ نادُوا شُرَکائِیَ الَّذینَ زَعَمْتُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجیبُوا لَهُمْ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ مَوْبِقاً *وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ لَمْ یَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً *وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلاً *وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلاَّ أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلاً *وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلینَ إِلاَّ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ وَ یُجادِلُ الَّذینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آیاتی وَ ما أُنْذِرُوا هُزُواً *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ تَدْعُهُمْ إِلَی الْهُدی فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً.» - . کهف / 27 - 57 -

{و آنچه را که از کتاب پروردگارت به تو وحی شده است بخوان. کلمات او را تغییردهنده ای نیست، و جز او هرگز پناهی نخواهی یافت. و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند [و] خشنودی او را می خواهند، شکیبایی پیشه کن، و دو دیده ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی، و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و [اساس] کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن. و بگو: «حق از پروردگارتان [رسیده] است. پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند، که ما برای ستمگران آتشی آماده کرده ایم که سراپرده هایش آنان را در بر می گیرد، و اگر فریادرسی جویند، به آبی چون مس گداخته که چهره ها را بریان می کند یاری می شوند. وه! چه بد شرابی و چه زشت جایگاهی است.» کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدانند که] ما پاداش کسی را که نیکوکاری کرده است تباه نمی کنیم. آنانند که بهشتهای عدن به ایشان اختصاص دارد که از زیر [قصرها] شان جویبارها روان است. در آنجا با دستبندهایی از طلا آراسته می شوند و جامه هایی سبز از پرنیان نازک و حریر ستبر می پوشند. در آنجا بر سریرها تکیه می زنند. چه خوش پاداش و نیکو تکیه گاهی! و برای آنان، آن دو مرد را مَثَل بزن که به یکی از آنها دو باغ انگور دادیم و پیرامون آن دو [باغ] را با درختان خرما پوشاندیم، و میان آن دو را کشتزاری قرار دادیم. هر یک از این دو باغ محصول خود را [به موقع] می داد و از [صاحبش] چیزی دریغ نمی ورزید، و میان آن دو [باغ] نهری روان کرده بودیم. و برای او میوه فراوان بود. پس به رفیقش - در حالی که با او گفت و گو می کرد - گفت: «مال من از تو بیشتر است و از حیث افراد از تو نیرومندترم.» و در حالی که او به خویشتن ستمکار بود، داخل باغ شد [و] گفت: «گمان نمی کنم این نعمت هرگز زوال پذیرد.» و گمان نمی کنم که رستاخیز بر پا شود، و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شوم قطعاً بهتر از این را در بازگشت، خواهم یافت. رفیقش - در حالی که

با او گفت و گو می کرد - به او گفت: «آیا به آن کسی که تو را از خاک، سپس از نطفه آفرید، آن گاه تو را [به صورت] مردی درآورد، کافر شدی؟» اما من [می گویم:] اوست خدا، پروردگار من، و هیچ کس را با پروردگارم شریک نمی سازم. و چون داخل باغت شدی، چرا نگفتی: ما شاء اللَّه، نیرویی جز به [قدرت] خدا نیست. اگر مرا از حیث مال و فرزند کمتر از خود می بینی، امید است که پروردگارم بهتر از باغ تو به من عطا فرماید، و بر آن [باغ تو] آفتی از آسمان بفرستد، تا به زمینی هموار و لغزنده تبدیل گردد یا آب آن [در زمین] فروکش کند تا هرگز نتوانی آن را به دست آوری.» [تا به او رسید آنچه را باید برسد] و [آفت آسمانی] میوه هایش را فرو گرفت. پس برای [از کف دادن] آنچه در آن [باغ] هزینه کرده بود، دستهایش را بر هم می زد در حالی که داربستهای آن فرو ریخته بود. و [به حسرت] می گفت: «ای کاش هیچ کس را شریک پروردگارم نمی ساختم.» و او را در برابر خدا گروهی نبود، تا یاریش کنند، و توانی نداشت که خود را یاری کند. در آنجا [آشکار شد که] یاری به خدایِ حق تعلق دارد. اوست بهترین پاداش و [اوست] بهترین فرجام. و برای آنان زندگی دنیا را مَثَل بزن که مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستادیم سپس گیاه زمین با آن درآمیخت و [چنان] خشک گردید که بادها پراکنده اش کردند، و خداست که همواره بر هر چیزی تواناست. مال و پسران زیور زندگی دنیایند، و نیکیهای ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است. و [یاد کن] روزی را که کوه ها را به حرکت درمی آوریم، و زمین را آشکار [و صاف] می بینی، و آنان را گرد می آوریم و هیچ یک را فرو گذار نمی کنیم. و ایشان به صف بر پروردگارت عرضه می شوند [و به آنها می فرماید:] به راستی همان گونه که نخستین بار شما را آفریدیم [باز] به سوی ما آمدید، بلکه پنداشتید هرگز برای شما موعدی مقرر قرار نخواهیم داد. و کارنامه [عمل شما در میان] نهاده می شود، آن گاه بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک می بینی، و می گویند: «ای وای بر ما، این چه نامه ای است که هیچ [کار] کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، جز اینکه همه را به حساب آورده است.» و آنچه را انجام داده اند حاضر یابند، و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد. و [یاد کن] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «آدم را سجده

کنید،» پس [همه]- جز ابلیس- سجده کردند، که از [گروه] جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید. آیا [با این حال،] او و نسلش را به جای من دوستان خود می گیرید، و حال آنکه آنها دشمن شمایند؟ و چه بد جانشینانی برای ستمگرانند. [من] آنان را نه در آفرینش آسمانها و زمین به شهادت طلبیدم و نه در آفرینش خودشان. و من آن نیستم که گمراهگران را همکار خود بگیرم. و [یاد کن] روزی را که [خدا] می گوید: «آنهایی را که شریکان من پنداشتید، ندا دهید»، پس آنها را بخوانند و [لی] اجابتشان نکنند، و ما میان آنان ورطه ای قرار دهیم. و گناهکاران آتش [دوزخ] را می بینند و درمی یابند که در آن خواهند افتاد، و از آن راه گریزی نیابند. و به راستی در این قرآن، برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم، و [لی] انسان

ص: 32

بیش از هر چیز سَرِ جدال دارد. و چیزی مانع مردم نشد از اینکه وقتی هدایت به سویشان آمد ایمان بیاورند، و از پروردگارشان آمرزش بخواهند، جز اینکه [مستحق شوند] تا سنت [خدا در مورد عذاب] پیشینیان، در باره آنان [نیز] به کار رود، یا عذاب رویارویشان بیاید. و پیامبران [خود] را جز بشارت دهنده و بیم رسان گسیل نمی داریم، و کسانی که کافر شده اند، به باطل مجادله می کنند تا به وسیله آن، حق را پایمال گردانند، و نشانه های من و آنچه را [بدان] بیم داده شده اند به ریشخند گرفتند. و کیست ستمکارتر از آن کس که به آیات پروردگارش پند داده شده، و از آن روی برتافته، و دستاورد پیشینه خود را فراموش کرده است؟ ما بر دلهای آنان پوششهایی قرار دادیم تا آن را درنیابند و در گوشهایشان سنگینی [نهادیم]. و اگر آنها را به سوی هدایت فراخوانی باز هرگز به راه نخواهند آمد.}

- «أَ فَحَسِبَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادی مِنْ دُونی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرینَ نُزُلاً *قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً *الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً *أُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً *ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا وَ اتَّخَذُوا آیاتی وَ رُسُلی هُزُواً *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً *خالِدینَ فیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً *قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً *قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما

إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً.» - . کهف / 102 - 110 -

{آیا کسانی که کفر ورزیده اند، پنداشته اند که [می توانند] به جای من، بندگانم را سرپرست بگیرند؟ ما جهنم را آماده کرده ایم تا جایگاه پذیرایی کافران باشد. بگو: «آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم؟» [آنان] کسانی اند که کوشش شان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند. [آری،] آنان کسانی اند که آیات پروردگارشان و لقای او را انکار کردند، در نتیجه اعمالشان تباه گردید، و روز قیامت برای آنها [قدر و] ارزشی نخواهیم نهاد. این جهنم سزای آنان است، چرا که کافر شدند و آیات من و پیامبرانم را به ریشخند گرفتند. بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغهای فردوس جایگاه پذیرایی آنان است. جاودانه در آن خواهند بود، و از آنجا درخواست انتقال نمی کنند. بگو: «اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکّب شود، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد، قطعاً دریا پایان می یابد، هر چند نظیرش را به مدد [آن] بیاوریم.» بگو: «من هم مثل شما بشری هستم و [لی] به من وحی می شود که خدای شما خدایی یگانه است. پس هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد، و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.»}

- «ذلِکَ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذی فیهِ یَمْتَرُونَ *ما کانَ لِلَّهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ *وَ إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ *فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظیمٍ.» - . مریم / 34 - 37 -

{این است [ماجرای] عیسی پسر مریم، [همان] گفتار درستی که در آن شک می کنند. خدا را نسزد که فرزندی برگیرد. منزّه است او. چون کاری را اراده کند، همین قدر به آن می گوید: «موجود شو»، پس بی درنگ موجود می شود. و در حقیقت، خداست که پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستید. این است راه راست. اما دسته ها [ی گوناگون] از میان آنها به اختلاف پرداختند، پس وای بر کسانی که کافر شدند از مشاهده روزی دهشتناک.}

- «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا أَیُّ الْفَریقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیًّا *وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً *قُلْ مَنْ کانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذابَ وَ إِمَّا السَّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً *وَ یَزیدُ اللَّهُ الَّذینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا *أَ فَرَأَیْتَ الَّذی کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالاً وَ وَلَداً *أَطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً *کَلاَّ سَنَکْتُبُ ما یَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا *وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ وَ یَأْتینا فَرْداً *وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا *کَلاَّ سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا *أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیاطینَ عَلَی الْکافِرینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا *فَلا تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّما نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا *یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقینَ إِلَی الرَّحْمنِ وَفْداً *وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمینَ إِلی جَهَنَّمَ وِرْداً *لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَةَ إِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً *وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً *لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا *تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا *أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً *وَ ما یَنْبَغی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً *إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً *لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا *وَ کُلُّهُمْ آتیهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَرْداً *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا *فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا.» - . مریم / 73 - 97 -

{و چون آیات روشن ما بر آنان خوانده شود، کسانی که کفر ورزیده اند به آنان که ایمان آورده اند می گویند: «کدام یک از [ما] دو گروه جایگاهش بهتر و محفلش آراسته تر است؟» و چه بسیار نسلها را پیش از آنان نابود کردیم، که اثاثی بهتر و ظاهری فریباتر داشتند. بگو: «هر که در گمراهی است [خدای] رحمان به او تا زمانی مهلت می دهد، تا وقتی آنچه به آنان وعده داده می شود: یا عذاب، یا روز رستاخیز را ببینند پس به زودی خواهند دانست جایگاه چه کسی بدتر و سپاهش ناتوان تر است.» و خداوند کسانی را که هدایت یافته اند بر هدایتشان می افزاید، و نیکی های ماندگار، نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است. آیا دیدی آن کسی را که به آیات ما کفر ورزید و گفت: «قطعاً به من مال و فرزند [بسیار] داده خواهد شد»؟ آیا بر غیب آگاه شده یا از [خدای] رحمان عهدی گرفته است؟ نه چنین است. به زودی آنچه را می گوید، می نویسیم و عذاب را برای او خواهیم افزود. و آنچه را می گوید، از او به ارث می بریم و تنها به سوی ما خواهد آمد. و به جای خدا، معبودانی اختیار کردند تا برای آنان [مایه] عزت باشد. نه چنین است. به زودی [آن معبودان] عبادت ایشان را انکار می کنند و دشمن آنان می گردند. آیا ندانستی که ما شیطانها را بر کافران گماشته ایم، تا آنان را [به گناهان] تحریک کنند؟ پس بر ضد آنان شتاب مکن، که ما [روزها] را برای آنها شماره می کنیم. [یاد کن] روزی را که پرهیزگاران را به سوی [خدای] رحمان گروه گروه محشور می کنیم. و مجرمان را با حال تشنگی به سوی دوزخ می رانیم. [آنان] اختیار شفاعت را ندارند، جز آن کس که از جانب [خدای] رحمان پیمانی گرفته است. و گفتند: « [خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده است.» واقعاً چیز زشتی را [بر زبان] آوردید. چیزی نمانده است که آسمانها از این [سخن] بشکافند و زمین چاک خورَد و کوه ها به شدت فرو ریزند. از اینکه برای [خدای] رحمان فرزندی قایل شدند. [خدای] رحمان را نسزد که فرزندی اختیار کند. هر که در آسمانها و زمین است جز بنده وار به سوی [خدای] رحمان نمی آید. و یقیناً آنها را به حساب آورده و به دقت شماره کرده است. و روز قیامت همه آنها تنها، به سوی او خواهند آمد. کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی [خدای] رحمان برای آنان محبتی [در دلها] قرار می دهد. در حقیقت، ما این [قرآن] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید، و مردم ستیزه جو را بدان بیم دهی.}

- «وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فیهِ مِنَ الْوَعیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً *فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْماً.» - . طه / 113 - 114 -

{و این گونه آن را [به صورت] قرآنی عربی نازل کردیم، و در آن از انواع هشدارها سخن آوردیم، شاید آنان راه تقوا در پیش گیرند،

ص: 33

یا [این کتاب] پندی تازه برای آنان بیاورد. پس بلند مرتبه است خدا، فرمانروای بر حق، و در [خواندن] قرآن، پیش از آنکه وحی آن بر تو پایان یابد، شتاب مکن، و بگو: «پروردگارا، بر دانشم بیفزای.»}

- «وَ قالُوا لَوْ لا یَأْتینا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی *وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی *قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی.» - . طه / 133 - 135 -

{و گفتند: «چرا از جانب پروردگارش معجزه ای برای ما نمی آورد؟» آیا دلیل روشن آنچه در صحیفه های پیشین است برای آنان نیامده است؟ و اگر ما آنان را قبل از [آمدنِ قرآن] به عذابی هلاک می کردیم، قطعاً می گفتند: «پروردگارا، چرا پیامبری به سوی ما نفرستادی تا پیش از آنکه خوار و رسوا شویم از آیات تو پیروی کنیم؟» بگو: «همه در انتظارند. پس در انتظار باشید. زودا که بدانید یاران راه راست کیانند و چه کسی راه یافته است.»

- «اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ *ما یَأْتیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ*لاهِیَةً قُلُوبُهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ *قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ *ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ*وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدینَ *ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفینَ *لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *وَ کَمْ قَصَمْنا مِنْ قَرْیَةٍ کانَتْ ظالِمَةً وَ أَنْشَأْنا بَعْدَها قَوْماً آخَرینَ *فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ *لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ *قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمینَ *فَما زالَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصیداً خامِدینَ *وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ *لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لاَتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ کُنَّا فاعِلینَ *بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُونَ *وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ *یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ *أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ *لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ *لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ *أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ *وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ نُوحی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ *وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ *لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ *یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضی وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ *وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِکَ نَجْزیهِ جَهَنَّمَ کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمینَ *أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ أَ فَلا یُؤْمِنُونَ *وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فیها فِجاجاً سُبُلاً لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ *وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آیاتِها مُعْرِضُونَ *وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ فی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ *وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ *کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ *وَ إِذا رَآکَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلاَّ هُزُواً أَ هذَا الَّذی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ وَ هُمْ بِذِکْرِ الرَّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ *خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُریکُمْ آیاتی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ *وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *لَوْ یَعْلَمُ الَّذینَ کَفَرُوا حینَ لا یَکُفُّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَ لا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ *بَلْ تَأْتیهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ فَلا یَسْتَطیعُونَ رَدَّها وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ *وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *قُلْ مَنْ یَکْلَؤُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ مِنَ الرَّحْمنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ *أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا لا یَسْتَطیعُونَ نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ *بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا یَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ *قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ وَ لا یَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعاءَ إِذا ما یُنْذَرُونَ *وَ لَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذابِ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمینَ *وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفی بِنا حاسِبینَ *وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِیاءً وَ ذِکْراً لِلْمُتَّقینَ *الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ *وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ.» - . انبیاء / 1 - 50 -

{برای مردم [وقت] حسابشان نزدیک شده است، و آنان در بی خبری روی­گردانند. هیچ پند تازه ای از پروردگارشان نیامد، مگر اینکه بازی کنان آن را شنیدند. در حالی که دلهایشان مشغول است. و آنان که ستم کردند پنهانی به نجوا برخاستند که: «آیا این [مرد] جز بشری مانند شماست؟ آیا دیده و دانسته به سوی سحر می روید؟» [پیامبر] گفت: «پروردگارم [هر] گفتار [ی] را در آسمان و زمین می داند، و اوست شنوای دانا.» بلکه گفتند: «خوابهای شوریده است، [نه] بلکه آن را بربافته، بلکه او شاعری است. پس همان گونه که برای پیشینیان هم عرضه شد، باید برای ما نشانه ای بیاورد.» قبل از آنان [نیز مردم] هیچ شهری- که آن را نابود کردیم- [به آیات ما] ایمان نیاوردند. پس آیا اینان [به معجزه] ایمان می آورند؟ و پیش از تو [نیز] جز مردانی را که به آنان وحی می کردیم گسیل نداشتیم. اگر نمی دانید از پژوهندگان کتابهای آسمانی بپرسید. و ایشان را جسدی که غذا نخورند قرار ندادیم و جاویدان [هم] نبودند. سپس وعده [خود] به آنان را راست گردانیدیم و آنها و هر که را خواستیم نجات دادیم و افراطکاران را به هلاکت رسانیدیم. در حقیقت، ما کتابی به سوی شما نازل کردیم که یادِ شما در آن است. آیا نمی اندیشید؟ و چه بسیار شهرها را که [مردمش] ستمکار بودند درهم شکستیم، و پس از آنها قومی دیگر پدید آوردیم. پس چون عذاب ما را احساس کردند، بناگاه از آن می گریختند. [هان] مگریزید، و به سوی آنچه در آن متنعّم بودید و [به سوی] سراهایتان بازگردید، باشد که شما مورد پرسش قرار گیرید. گفتند: «ای وای بر ما، که ما واقعاً ستمگر بودیم.» سخنشان پیوسته همین بود، تا آنان را دروشده بی جان گردانیدیم. و آسمان و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازیچه نیافریدیم. اگر می خواستیم بازیچه ای بگیریم، قطعاً آن را از پیش خود اختیار می کردیم. بلکه حق را بر باطل فرو می افکنیم، پس آن را در هم می شکند، و بناگاه آن نابود می گردد. وای بر شما از آنچه وصف می کنید. و هر که در آسمانها و زمین است برای اوست، و کسانی که نزد اویند از پرستش وی تکبّر نمی ورزند و درمانده نمی شوند. شبانه روز، بی آنکه سستی ورزند، نیایش می کنند. آیا برای خود خدایانی از زمین اختیار کرده اند که آنها [مردگان را] زنده می کنند؟ اگر در آنها [زمین و آسمان] جز خدا، خدایانی [دیگر] وجود داشت، قطعاً [زمین و آسمان] تباه می شد. پس منزّه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف می کنند. در آنچه [خدا] انجام می دهد چون و چرا راه ندارد، و [لی] آنان [انسانها] سؤال خواهند شد. آیا به جای او خدایانی برای خود گرفته اند؟ بگو: «برهانتان را بیاورید.» این است یادنامه هر که با من است و یادنامه هر که پیش از من بوده. [نه!] بلکه بیشترشان حق را نمی شناسند و در نتیجه از آن رویگردانند. و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که: «خدایی جز من نیست، پس مرا بپرستید.»و گفتند: « [خدای] رحمان فرزندی اختیار کرده.» منزّه است او. بلکه [فرشتگان] بندگانی ارجمندند، که در سخن بر او پیشی نمی گیرند، و خود به دستور او کار می کنند. آنچه فراروی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند، و جز برای کسی که [خدا] رضایت دهد، شفاعت نمی کنند و خود از بیم او هراسانند. و هر کس از آنان بگوید: «من [نیز] جز او خدایی هستم»،

ص: 4

او را به دوزخ کیفر می دهیم. [آری] سزای ستمکاران را این گونه می دهیم. آیا کسانی که کفر ورزیدند ندانستند که آسمانها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند، و ما آن دو را از هم جدا ساختیم، و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمی آورند؟ و در زمین کوه هایی استوار نهادیم تا مبادا [زمین] آنان [مردم] را بجنباند، و در آن راههایی فراخ پدید آوردیم، باشد که راه یابند. و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم، و [لی] آنان از [مطالعه در] نشانه های آن اعراض می کنند. و اوست آن کسی که شب و روز و خورشید و ماه را پدید آورده است. هر کدام از این دو در مداری [معین] شناورند. و پیش از تو برای هیچ بشری جاودانگی [در دنیا] قرار ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاویدانند؟ هر نفسی چشنده مرگ است، و شما را از راه آزمایش

به بد و نیک خواهیم آزمود، و به سوی ما بازگردانیده می شوید. و کسانی که کافر شدند، چون تو را ببینند فقط به مسخره ات می گیرند [و می گویند:] «آیا این همان کس است که خدایانتان را [به بدی] یاد می کند؟» در حالی که آنان خود، یاد [خدای] رحمان را منکرند. انسان از شتاب آفریده شده است. به زودی آیاتم را به شما نشان می دهم. پس [عذاب را] به شتاب از من مخواهید. و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده [قیامت] کی خواهد بود؟» کاش آنان که کافر شده اند می دانستند آن گاه که آتش را نه از چهره های خود و نه از پشتشان بازنمی توانند داشت، و خود مورد حمایت قرار نمی گیرند [چه حالی خواهند داشت]. بلکه [آتش] به طور ناگهانی به آنان می رسد و ایشان را بهت زده می کند [به گونه ای] که نه می توانند آن را برگردانند و نه به آنان مهلت داده می شود. و مسلماً پیامبران پیش از تو [نیز] مورد ریشخند قرار گرفتند، پس کسانی که آنان را مسخره می کردند، [سزای] آنچه که آن را به ریشخند می گرفتند گریبانگیرشان شد. بگو: «چه کسی شما را شب و روز از [عذاب] رحمان حفظ می کند؟» [نه] بلکه آنان از یاد پروردگارشان روی­گردانند. آیا برای آنان خدایانی غیر از ماست که از ایشان حمایت کنند؟ [آن خدایان] نه می توانند خود را یاری کنند و نه از جانب ما یاری شوند. [نه] بلکه اینها و پدرانشان را برخوردار کردیم تا عمرشان به درازا کشید. آیا نمی بینند که ما می آییم و زمین را از جوانب آن فرو می کاهیم؟ آیا باز هم آنان پیروزند؟ بگو: «من شما را فقط به وسیله وحی هشدار می دهم.» و [لی] چون کران بیم داده شوند، دعوت را نمی شنوند. و اگر شمه ای از عذاب پروردگارت به آنان برسد، خواهند گفت: «ای وای بر ما که ستمکار بودیم.» و ترازوهای داد را در روز رستاخیز می نهیم، پس هیچ کس [در] چیزی ستم نمی بیند، و اگر [عمل] هموزن دانه خردلی باشد آن را می آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم. و در حقیقت، به موسی و هارون فرقان دادیم و [کتابشان] برای پرهیزگاران روشنایی و اندرزی است. [همان] کسانی که از پروردگارشان در نهان می ترسند و از قیامت هراسناکند. و این [کتاب]- که آن را نازل کرده ایم- پندی خجسته است. آیا باز هم آن را انکار می کنید؟

- «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ *إِنَّ فی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدینَ *وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ *قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ *فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ وَ إِنْ أَدْری أَ قَریبٌ أَمْ بَعیدٌ ما تُوعَدُونَ *إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ یَعْلَمُ ما تَکْتُمُونَ *وَ إِنْ أَدْری لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حینٍ *قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ.» - . انبیاء / 105 - 112 -

{و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد. به راستی در این [امور] برای مردم عبادت پیشه ابلاغی [حقیقی] است. و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم. بگو: «جز این نیست که به من وحی می شود که خدای شما خدایی یگانه است. پس آیا مسلمان می شوید؟» پس اگر روی برتافتند بگو: «به [همه] شما به طور یکسان اعلام کردم، و نمی دانم آنچه وعده داده شده اید آیا نزدیک است یا دور.» [آری،] او سخن آشکار را می داند و آنچه را پوشیده می دارید می داند. و نمی دانم، شاید آن برای شما آزمایشی و تا چندگاهی [وسیله] برخورداری باشد. گفت: «پروردگارا، [خودت] به حق داوری کن، و به رغم آنچه وصف می کنید، پروردگار ما همان بخشایشگر دستگیر است.»}

- «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَریدٍ *کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدیهِ إِلی عَذابِ السَّعیرِ *یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ *ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتی وَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ *وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنیرٍ *ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ نُذیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَریقِ *ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ یَداکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبیدِ *وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ *یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ *یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشیرُ *إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُریدُ *مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغیظُ *وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ أَنَّ اللَّهَ یَهْدی مَنْ یُریدُ *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هادُوا وَ الصَّابِئینَ وَ النَّصاری وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللَّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهیدٌ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ.» - . حج / 3 - 18 -

{و برخی از مردم در باره خدا بدون هیچ علمی مجادله می کنند و از هر شیطان سرکشی پیروی می نمایند. بر [شیطان] مقرر شده است که هر کس او را به دوستی گیرد، قطعاً او وی را گمراه می سازد و به عذاب آتشش می کشاند.ای مردم، اگر در باره برانگیخته شدن در شکّید، پس [بدانید] که ما شما را از خاک آفریده ایم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آن گاه از مضغه، دارای خلقت کامل و [احیاناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم. و آنچه را اراده می کنیم تا مدتی معین در رحمها قرار می دهیم، آن گاه شما را [به صورت] کودک برون می آوریم، سپس [حیات شما را ادامه می دهیم] تا به حد رشدتان برسید، و برخی از شما [زودرس] می میرد، و برخی از شما به غایت پیری می رسد به گونه ای که پس از دانستن [بسی چیزها] چیزی نمی داند. و زمین را خشکیده می بینی و [لی] چون آب بر آن فرود آوریم به جنبش درمی آید و نمو می کند و از هر نوع [رستنیهای] نیکو می رویاند. این [قدرت نماییها] بدان سبب است که خدا خود حق است، و اوست که مردگان را زنده می کند و [هم] اوست که بر هر چیزی تواناست. و [هم] آنکه رستاخیز آمدنی است [و] شکی در آن نیست، و در حقیقت، خداست که کسانی را که در گورهایند برمی انگیزد. و از [میان] مردم کسی است که در باره خدا بدون هیچ دانش و بی هیچ رهنمود و کتاب روشنی به مجادله می پردازد، [آن هم] از سرِ نخوت، تا [مردم را] از راه خدا گمراه کند. در این دنیا برای او رسوایی است، و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می چشانیم. این [کیفر] به سزای چیزهایی است که دستهای تو پیش فرستاده است و [گرنه] خدا به بندگان خود بیدادگر نیست. و از میان مردم کسی است که خدا را فقط بر یک حال [و بدون عمل] می پرستد. پس اگر خیری به او برسد

ص: 35

بدان اطمینان یابد، و چون بلایی بدو رسد روی برتابد. در دنیا و آخرت زیان دیده است. این است همان زیانِ آشکار. به جای خدا چیزی را می خواند که نه زیانی به او می رساند و نه سودش می دهد. این است همان گمراهی دور و دراز. کسی را می خواند که زیانش از سودش نزدیکتر است. وه چه بد مولایی و چه بد دمسازی! بی گمان، خدا کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند به باغهایی درمی آورَد که از زیر [درختان] آن رودبارها روان است. خدا هر چه بخواهد انجام می دهد. هر که می پندارد که خدا [پیامبرش] را در دنیا و آخرت هرگز یاری نخواهد کرد [بگو] تا طنابی به سوی سقف کشد [و خود را حلق آویز کند] سپس [آن را] بِبُرَد. آن گاه بنگرد که آیا نیرنگش چیزی را که مایه خشم او شده از میان خواهد برد؟ و بدین گونه [قرآن] را [به صورت] آیاتی روشنگر نازل کردیم، و خداست که هر که را بخواهد راه می نماید. کسانی که ایمان آوردند و کسانی که یهودی شدند و صابئی ها و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک ورزیدند، البته خدا روز قیامت میانشان داوری خواهد کرد، زیرا خدا بر هر چیزی گواه است. آیا ندانستی که خداست که هر کس در آسمانها و هر کس در زمین است، و خورشید و ماه و [تمام] ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم برای او سجده می کنند؟ و بسیاری اند که عذاب بر آنان واجب شده است. و هر که را خدا خوار کند او را گرامی دارنده ای نیست، چرا که خدا هر چه بخواهد انجام می دهد.}

- «وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ *وَ قَوْمُ إِبْراهیمَ وَ قَوْمُ لُوطٍ *وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ وَ کُذِّبَ مُوسی فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرینَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ نَکیرِ *فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشیدٍ *أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ *وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ *وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَها وَ هِیَ ظالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُها وَ إِلَیَّ الْمَصیرُ *قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما أَنَا لَکُمْ نَذیرٌ مُبینٌ *فَالَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَریمٌ *وَ الَّذینَ سَعَوْا فی آیاتِنا مُعاجِزینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحیمِ *وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاَّ إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ *لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمینَ لَفی شِقاقٍ بَعیدٍ *وَ لِیَعْلَمَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *وَ لا یَزالُ الَّذینَ کَفَرُوا فی مِرْیَةٍ مِنْهُ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقیمٍ *الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فی جَنَّاتِ النَّعیمِ *وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ *وَ الَّذینَ هاجَرُوا فی سَبیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقینَ *لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً یَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلیمٌ حَلیمٌ *ذلِکَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ *ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ بَصیرٌ *ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبیرُ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ *لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ *وَ هُوَ الَّذی أَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمیتُکُمْ ثُمَّ یُحْییکُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ *لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلی هُدیً مُسْتَقیمٍ *وَ إِنْ جادَلُوکَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ *اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ *أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ ذلِکَ فی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ *وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ ما لَیْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ ما لِلظَّالِمینَ مِنْ نَصیرٍ *وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ تَعْرِفُ فی وُجُوهِ الَّذینَ کَفَرُوا الْمُنْکَرَ یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذینَ کَفَرُوا وَ بِئْسَ الْمَصیرُ *یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ *ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ.» - . حج / 42 - 74 -

{و اگر تو را تکذیب کنند، قطعاً پیش از آنان قوم نوح و عاد و ثمود [نیز] به تکذیب پرداختند. و [نیز] قوم ابراهیم و قوم لوط. و [همچنین] اهل مَدْیَن. و موسی تکذیب شد، پس کافران را مهلت دادم، سپس [گریبان] آنها را گرفتم. [بنگر،] عذاب من چگونه بود؟ و چه بسیار شهرها را - که ستمکار بودند - هلاکشان کردیم و [اینک] آن [شهرها] سقفهایش فرو ریخته است، و [چه بسیار] چاههای متروک و کوشکهای افراشته را. آیا در زمین گردش نکرده اند، تا دلهایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوشهایی که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشمها کور نیست لیکن دلهایی که در سینه هاست کور است. و از تو با شتاب تقاضای عذاب می کنند، با آنکه هرگز خدا وعده اش را خلاف نمی کند، و در حقیقت، یک روز [از قیامت] نزد پروردگارت مانند هزار سال است از آنچه می شمرید. و چه بسا شهری که مهلتش دادم، در حالی که ستمکار بود سپس [گریبان] آن را گرفتم، و فرجام به سوی من است. بگو: «ای مردم، من برای شما فقط هشداردهنده ای آشکارم.» پس آنان که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و روزی نیکو برای ایشان خواهد بود. و کسانی که در [تخطئه] آیات ما می کوشند [و به خیال خود] عاجزکنندگان ما هستند، آنان اهل دوزخند. و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبری را نفرستادیم جز اینکه هر گاه چیزی تلاوت می نمود، شیطان در تلاوتش القای [شبهه] می کرد. پس خدا آنچه را شیطان القا می کرد محو می گردانید، سپس خدا آیات خود را استوار می ساخت، و خدا دانای حکیم است. تا آنچه را که شیطان القا می کند، برای کسانی که در دلهایشان بیماری است و [نیز] برای سنگدلان آزمایشی گرداند، و ستمگران در ستیزه ای بس دور و درازند. و تا آنان که دانش یافته اند بدانند که این [قرآن] حق است [و] از جانب پروردگار توست. و بدان ایمان آورند و دلهایشان برای او خاضع گردد. و به راستی خداوند کسانی را که ایمان آورده اند، به سوی راهی راست راهبر است. و [لی] کسانی که کفر ورزیده اند، همواره از آن در تردیدند، تا بناگاه قیامت برای آنان فرا رسد، یا عذاب روزی بدفرجام به سراغشان بیاید. در آن روز، پادشاهی از آنِ خداست: میان آنان داوری می کند، و [در نتیجه] کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهای پرناز و نعمت خواهند بود. و کسانی که کفر ورزیده و نشانه های ما را دروغ پنداشته اند، برای آنان عذابی خفّت آور خواهد بود. و آنان که در راه خدا مهاجرت کرده، و آن گاه کشته شده یا مرده اند، قطعاً خداوند به آنان رزقی نیکو می بخشد. و راستی این خداست که بهترین روزی دهندگان است. آنان را به جایگاهی که آن را می پسندند درخواهد آورد، و شک نیست که خداوند دانایی بردبار است. آری چنین است، و هر کس نظیر آنچه بر او عقوبت رفته است دست به عقوبت زند، سپس مورد ستم قرار گیرد، قطعاً خدا او را یاری خواهد کرد، چرا که خدا بخشایشگر و آمرزنده است. این بدان سبب است که خدا شب را در روز درمی آورد و روز را [نیز] در شب درمی آورد، و خداست که شنوایِ بیناست. [آری،] این بدان سبب است که خدا خود حق است و آنچه به جای او می خوانند آن باطل است، و این خداست که والا و بزرگ است. آیا ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرو فرستاد و زمین سرسبز گردید؟ آری، خداست که دقیق و آگاه است. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و در حقیقت، این خداست که خود بی نیازِ ستوده [صفات] است. آیا ندیده ای که خدا آنچه را در زمین است به نفع شما رام گردانید، و کشتیها در دریا به فرمان او روانند، و آسمان را نگاه می دارد تا [مبادا] بر زمین فرو افتد، مگر به اذن خودش [باشد]. در حقیقت، خداوند نسبت به مردم سخت رئوف و مهربان است. و اوست که شما را زندگی بخشید، سپس شما را می میراند، و باز زندگی [نو] می دهد. حقا که انسان سخت ناسپاس است. برای هر امتی مناسکی قرار دادیم که آنها بدان عمل می کنند، پس نباید در این امر با تو به ستیزه برخیزند، به راه پروردگارت دعوت کن، زیرا تو بر راهی راست قرار داری. و اگر با تو مجادله کردند، بگو: «خدا به آنچه می کنید داناتر است.» خدا روز قیامت در مورد آنچه با یکدیگر در آن اختلاف می کردید، داوری خواهد کرد. آیا ندانسته ای که خداوند آنچه را در آسمان و زمین است می داند؟ اینها [همه] در کتابی [مندرج] است. قطعاً این بر خدا آسان است.

ص: 36

و به جای خدا چیزی را می پرستند که بر [تأیید] آن حجّتی نازل نکرده و بدان دانشی ندارند، و برای ستمکاران یاوری نخواهد بود. و چون آیات روشن ما بر آنان خوانده می شود، در چهره کسانی که کفر ورزیده اند [اثر] انکار را تشخیص می دهی: چیزی نمانده که بر کسانی که آیات ما را بر ایشان تلاوت می کنند حمله ور شوند. بگو: «آیا شما را به بدتر از این خبر دهم؟ [همان] آتش است که خدا آن را به کسانی که کفر ورزیده اند وعده داده، و چه بد سرانجامی است.» ای مردم، مَثَلی زده شد. پس بدان گوش فرا دهید: کسانی را که جز خدا می خوانید هرگز [حتی] مگسی نمی آفرینند، هر چند برای [آفریدن] آن اجتماع کنند، و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید نمی توانند آن را بازپس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند. قدر خدا را چنان که در خور اوست نشناختند. در حقیقت، خداست که نیرومند شکست ناپذیر است.}

- « فَذَرْهُمْ فی غَمْرَتِهِمْ حَتَّی حینٍ *أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنینَ *نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ *إِنَّ الَّذینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ *وَ الَّذینَ هُمْ بِآیاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ *وَ الَّذینَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا یُشْرِکُونَ *وَ الَّذینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ *أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ *وَ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *بَلْ قُلُوبُهُمْ فی غَمْرَةٍ مِنْ هذا وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ هُمْ لَها عامِلُونَ *حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفیهِمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ *لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِنَّکُمْ مِنَّا لا تُنْصَرُونَ *قَدْ کانَتْ آیاتی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ *مُسْتَکْبِرینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ *أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلینَ *أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ *أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ *وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ *أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقینَ *وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *وَ إِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ *وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ *وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ *حَتَّی إِذا فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدیدٍ إِذا هُمْ فیهِ مُبْلِسُونَ *وَ هُوَ الَّذی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ *وَ هُوَ الَّذی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ *وَ هُوَ الَّذی یُحْیی وَ یُمیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ *بَلْ قالُوا مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ *قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ *لَقَدْ وُعِدْنا نَحْنُ وَ آباؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیها إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ *سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ *قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ *سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ *قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ یُجیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ *سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّی تُسْحَرُونَ *بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ *مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ *عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *قُلْ رَبِّ إِمَّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ *رَبِّ فَلا تَجْعَلْنی فِی الْقَوْمِ الظَّالِمینَ *وَ إِنَّا عَلی أَنْ نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ *ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ *وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطینِ *وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ *حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ *لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فیما تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ *فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ *فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ *وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَأُولئِکَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فی جَهَنَّمَ خالِدُونَ *تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَ هُمْ فیها کالِحُونَ *أَ لَمْ تَکُنْ آیاتی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ *قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ *رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ *قالَ اخْسَؤُا فیها وَ لا تُکَلِّمُونِ *إِنَّهُ کانَ فَریقٌ مِنْ عِبادی یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمینَ *فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْری وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ *إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ *قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنینَ *قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ *قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ *أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ *فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَریمِ *وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ.» - . مومنون / 54 - 117 -

{پس آنها را در ورطه گمراهی شان تا چندی واگذار. آیا می پندارند که آنچه از مال و پسران که بدیشان مدد می دهیم، [از آن روی است که] می خواهیم به سودشان در خیرات شتاب ورزیم؟ [نه،] بلکه نمی فهمند. در حقیقت، کسانی که از بیم پروردگارشان هراسانند، و کسانی که به نشانه های پروردگارشان ایمان می آورند، و آنان که به پروردگارشان شرک نمی آورند، و کسانی که آنچه را دادند [در راه خدا] می دهند، در حالی که دلهایشان ترسان است [و می دانند] که به سوی پروردگارشان بازخواهند گشت، آنانند که در کارهای نیک شتاب می ورزند و آنانند که در انجام آنها سبقت می جویند. و هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم، و نزد ما کتابی است که به حق سخن می گوید و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت. [نه،] بلکه دلهای آنان از این [حقیقت] در غفلت است، و آنان غیر از این [گناهان] کردارهایی [دیگر] دارند که به انجام آن مبادرت می ورزند. تا وقتی خوشگذرانان آنها را به عذاب گرفتار ساختیم، بناگاه به زاری درمی آیند. امروز زاری مکنید که قطعاً شما از جانب ما یاری نخواهید شد. در حقیقت، آیات من بر شما خوانده می شد و شما بودید که همواره به قهقرا می رفتید. در حالی که از [پذیرفتن] آن تکبر می ورزیدید و شب هنگام [در محافل خود] بدگویی می کردید. آیا در [عظمت] این سخن نیندیشیده اند، یا چیزی برای آنان آمده که برای پدران پیشین آنها نیامده است؟ یا پیامبر خود را [درست] نشناخته و [لذا] به انکار او پرداخته اند؟ یا می گویند او جنونی دارد؟ [نه،] بلکه [او] حق را برای ایشان آورده و [لی] بیشترشان حقیقت را خوش ندارند. و اگر حق از هوسهای آنها پیروی می کرد، قطعاً آسمانها و زمین و هر که در آنهاست تباه می شد. [نه!] بلکه یادنامه شان را به آنان داده ایم، ولی آنها از [پیروی] یادنامه خود روی­گردانند. یا از ایشان مزدی مطالبه می کنی؟ و مزد پروردگارت بهتر است، و اوست که بهترین روزی دهندگان است. و در حقیقت، این تویی که جداً آنها را به راه راست می خوانی. و به راستی کسانی که به آخرت ایمان ندارند، از راه [درست] سخت منحرفند. و اگر ایشان را ببخشاییم، و آنچه از صدمه بر آنان [وارد آمده] است برطرف کنیم، در طغیان خود کوردلانه اصرار می ورزند. و به راستی ایشان را به عذاب گرفتار کردیم و [لی] نسبت به پروردگارشان فروتنی نکردند و به زاری درنیامدند. تا وقتی که دری از عذاب دردناک بر آنان گشودیم، بناگاه ایشان در آن [حال] نومید شدند. و اوست آن کس که برای شما گوش و چشم و دل پدید آورد. چه اندک سپاس گزارید. و اوست آن کس که شما را در زمین پدید آورد، و به سوی اوست که گردآورده خواهید شد. و اوست آن کس که زنده می کند و می میراند، و اختلاف شب و روز از اوست. مگر نمی اندیشید؟ [نه،] بلکه آنان [نیز] مثل آنچه پیشینیان گفته بودند، گفتند. گفتند: «آیا چون بمیریم و خاک و استخوان شویم، آیا واقعاً باز ما زنده خواهیم شد؟ درست همین را قبلًا به ما و پدرانمان وعده دادند.

ص: 37

این جز افسانه های پیشینیان [چیزی] نیست.» بگو: «اگر می دانید [بگویید] زمین و هر که در آن است به چه کسی تعلق دارد؟» خواهند گفت: «به خدا.» بگو: «پس آیا عبرت نمی گیرید؟» بگو: «پروردگار آسمانهای هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ کیست؟» خواهند گفت: «خدا.» بگو: «آیا پرهیزگاری نمی کنید؟» بگو: «فرمانروایی هر چیزی به دست کیست؟ و اگر می دانید [کیست آنکه] او پناه می دهد و در پناه کسی نمی رود؟» خواهند گفت: «خدا.» بگو: «پس چگونه دستخوش افسون شده اید؟» [نه!] بلکه حقیقت را برایشان آوردیم، و قطعاً آنان دروغگویند. خدا فرزندی اختیار نکرده و با او معبودی [دیگر] نیست، و اگر جز این بود، قطعاً هر خدایی آنچه را آفریده [بود] با خود می برد، و حتماً بعضی از آنان بر بعضی دیگر تفوّق می جستند. منزه است خدا از آنچه وصف می کنند. دانای نهان و آشکار، و برتر است از آنچه [با او] شریک می گردانند. بگو: «پروردگارا، اگر آنچه را که [از عذاب] به آنان وعده داده شده است به من نشان دهی، پروردگارا، پس مرا در میان قوم ستمکار قرار مده.» و به راستی که ما تواناییم که آنچه را به آنان وعده داده ایم بر تو بنمایانیم. بدی را به شیوه ای نیکو دفع کن. ما به آنچه وصف می کنند داناتریم. و بگو: «پروردگارا، از وسوسه های شیطانها به تو پناه می برم. و پروردگارا، از اینکه [آنها] به پیش من حاضر شوند به تو پناه می برم.» تا آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد، می گوید: «پروردگارا، مرا بازگردانید، شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم. نه چنین است، این سخنی است که او گوینده آن است و پشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد. پس آن گاه که در صور دمیده شود، [دیگر] آن روز میانشان نسبت خویشاوندی وجود ندارد، و از [حال] یکدیگر نمی پرسند. پس کسانی که کفه میزان [اعمال] آنان سنگین باشد، ایشان رستگارانند. و کسانی که کَفِّه میزان [اعمال] شان سبک باشد، آنان به خویشتن زیان زده [و] همیشه در جهنم می مانند. آتش چهره آنها را می سوزاند، و آنان در آنجا ترش رویند. آیا آیات من بر شما خوانده نمی شد و [همواره] آن را مورد تکذیب قرار نمی دادید؟ می گویند: «پروردگارا، شقاوت ما بر ما چیره شد و ما مردمی گمراه بودیم.» پروردگارا، ما را از اینجا بیرون بر، پس اگر بازهم [به بدی] برگشتیم، در آن صورت ستمگر خواهیم بود. می فرماید: « [بروید] در آن گم شوید و با من سخن مگویید.» در حقیقت، دسته ای از بندگان من بودند که می گفتند: «پروردگارا، ایمان آوردیم. بر ما ببخشای و به ما رحم کن [که] تو بهترین مهربانانی.» و شما آنان [مؤمنان] را به ریشخند گرفتید، تا [با این کار] یاد مرا از خاطرتان بردند و شما بر آنان می خندیدید. من [هم] امروز به [پاس] آنکه صبر کردند، بدانان پاداش دادم. آری، ایشانند که رستگارانند. می فرماید: «چه مدت به عدد سالها در زمین ماندید؟» می گویند: «یک روز یا پاره ای از یک روز ماندیم. از شمارگران [خود] بپرس.» می فرماید: «جز اندکی درنگ نکردید، کاش شما می دانستید.» آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم و اینکه شما به سوی ما بازگردانیده نمی شوید؟ پس والاست خدا، فرمانروای بر حق، خدایی جز او نیست. [اوست] پروردگار عرش گرانمایه. و هر کس با خدا معبود دیگری بخواند، که برای آن برهانی نخواهد داشت، حسابش فقط با پروردگارش می باشد، در حقیقت، کافران رستگار نمی شوند.}

- «لَقَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ مُبَیِّناتٍ وَ اللَّهُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَریقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنینَ *وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ *وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنینَ *أَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ *إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ *وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللَّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ *وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ *قُلْ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبینُ *وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ *وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ *لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مُعْجِزینَ فِی الْأَرْضِ وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ لَبِئْسَ الْمَصیرُ.» - . نور / 46 - 57 -

{قطعاً آیاتی روشنگر فرود آورده ایم، و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند. و می گویند: «به خدا و پیامبر [او] گرویدیم و اطاعت کردیم.» آن گاه دسته ای از ایشان پس از این [اقرار] روی برمی گردانند، و آنان مؤمن نیستند. و چون به سوی خدا و پیامبر او خوانده شوند، تا میان آنان داوری کند، بناگاه دسته ای از آنها روی برمی تابند. و اگر حق به جانب ایشان باشد، به حال اطاعت به سوی او می آیند. آیا در دلهایشان بیماری است، یا شک دارند، یا از آن می ترسند که خدا و فرستاده اش بر آنان ستم ورزند؟ [نه،] بلکه خودشان ستمکارند. گفتار مؤمنان - وقتی به سوی خدا و پیامبرش خوانده شوند تا میانشان داوری کند - تنها این است که می گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم.» اینانند که رستگارند. و کسی که خدا و فرستاده او را فرمان بَرَد، و از خدا بترسد و از او پروا کند آنانند که خود کامیابند. و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر به آنان فرمان دهی، بی شک [برای جهاد] بیرون خواهند آمد. بگو: «سوگند مخورید. اطاعتی پسندیده [بهتر است] که خدا به آنچه می کنید داناست.» بگو: «خدا و پیامبر را اطاعت کنید.

پس اگر پشت نمودید، [بدانید که] بر عهده اوست آنچه تکلیف شده و بر عهده شماست آنچه موظّف هستید. و اگر اطاعتش کنید راه خواهید یافت، و بر فرستاده [خدا] جز ابلاغ آشکار [مأموریتی] نیست. خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند، و هر کس پس از آن به کفر گراید، آنانند که نافرمانند. و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان برید تا مورد رحمت قرار گیرید. و مپندار کسانی که کفر ورزیدند [ما را] در زمین درمانده می کنند جایگاهشان در آتش است و چه بد بازگشتگاهی است.}

ص: 38

- «تَبارَکَ الَّذی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمینَ نَذیراً *الَّذی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِی الْمُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدیراً *وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لا حَیاةً وَ لا نُشُوراً *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلاَّ إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً *وَ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصیلاً *قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً *وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذیراً *أَوْ یُلْقی إِلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ یَأْکُلُ مِنْها وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَسْحُوراً *انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطیعُونَ سَبیلاً *تَبارَکَ الَّذی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً *بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَ أَعْتَدْنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعیراً *إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفیراً *وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها مَکاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنینَ دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً *لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثیراً *قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصیراً *لَهُمْ فیها ما یَشاؤُنَ خالِدینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلاً *وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبیلَ *قالُوا سُبْحانَکَ ما کانَ یَنْبَغی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّی نَسُوا الذِّکْرَ وَ کانُوا قَوْماً بُوراً *فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ بِما تَقُولُونَ فَما تَسْتَطیعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً وَ مَنْ یَظْلِمْ مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذاباً کَبیراً *وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلینَ إِلاَّ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصیراً *وَ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ أَوْ نَری رَبَّنا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فی أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبیراً *یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمینَ وَ یَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً *وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً *أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقیلاً *وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِکَةُ تَنْزیلاً *الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَ کانَ یَوْماً عَلَی الْکافِرینَ عَسیراً *وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً *یا وَیْلَتی لَیْتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلاً *لَقَدْ أَضَلَّنی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً *وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً *وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمینَ وَ کَفی بِرَبِّکَ هادِیاً وَ نَصیراً *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً *وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسیراً *الَّذینَ یُحْشَرُونَ عَلی وُجُوهِهِمْ إِلی جَهَنَّمَ أُوْلئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ سَبیلاً *وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ جَعَلْنا مَعَهُ أَخاهُ هارُونَ وَزیراً *فَقُلْنَا اذْهَبا إِلَی الْقَوْمِ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَدَمَّرْناهُمْ تَدْمیراً *وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ وَ جَعَلْناهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَ أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ عَذاباً أَلیماً *وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ أَصْحابَ الرَّسِّ وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثیراً *وَ کُلاًّ ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ وَ کُلاًّ تَبَّرْنا تَتْبیراً *وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَی الْقَرْیَةِ الَّتی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَها بَلْ کانُوا لا یَرْجُونَ نُشُوراً *وَ إِذا رَأَوْکَ إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلاَّ هُزُواً أَ هذَا الَّذی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولاً *إِنْ کادَ لَیُضِلُّنا عَنْ آلِهَتِنا لَوْ لا أَنْ صَبَرْنا عَلَیْها وَ سَوْفَ یَعْلَمُونَ حینَ یَرَوْنَ الْعَذابَ مَنْ أَضَلُّ سَبیلاً *أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکیلاً *أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً *أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلیلاً *ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسیراً *وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً *وَ هُوَ الَّذی أَرْسَلَ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً *لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً وَ نُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثیراً *وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُوراً *وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا فی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذیراً *فَلا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کَبیراً *وَ هُوَ الَّذی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً *وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدیراً *وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا یَضُرُّهُمْ وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهیراً *وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَ نَذیراً *قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاَّ مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبیلاً *وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذی لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ کَفی بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبیراً *الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبیراً *وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً. » - . فرقان / 1 - 60 -

{بزرگ [و خجسته] است کسی که بر بنده خود، فرقان [کتاب جداسازنده حق از باطل] را نازل فرمود، تا برای جهانیان هشداردهنده ای باشد. همان کس که فرمانروایی آسمانها و زمین از آنِ اوست، و فرزندی اختیار نکرده و برای او شریکی در فرمانروایی نبوده است، و هر چیزی را آفریده و بدان گونه که درخور آن بوده اندازه گیری کرده است. و به جای او خدایانی برای خود گرفته اند که چیزی را خلق نمی کنند و خود خلق شده اند و برای خود نه زیانی را در اختیار دارند و نه سودی را، و نه مرگی را در اختیار دارند و نه حیاتی و نه رستاخیزی را. و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «این [کتاب] جز دروغی که آن را بربافته [چیزی] نیست، و گروهی دیگر او را بر آن یاری کرده اند.» و قطعاً [با چنین نسبتی] ظلم و بهتانی به پیش آوردند. و گفتند: «افسانه های پیشینیان است که آنها را برای خود نوشته، و صبح و شام بر او املا می شود.» بگو: «آن را کسی نازل ساخته است که رازِ نهانها را در آسمانها و زمین می داند، و هموست که همواره آمرزنده مهربان است.» و گفتند: «این چه پیامبری است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟ چرا فرشته ای به سوی او نازل نشده تا همراه وی هشداردهنده باشد؟ یا گنجی به طرف او افکنده نشده یا باغی ندارد که از [بار و بر] آن بخورد؟» و ستمکاران گفتند: «جز مردی افسون شده را دنبال نمی کنید.» بنگر چگونه برای تو مَثَلها زدند و گمراه شدند در نتیجه نمی توانند راهی بیابند. بزرگ [و خجسته] است کسی که اگر بخواهد بهتر از این را برای تو قرار می دهد: باغهایی که جویبارها از زیر [درختان] آن روان خواهد بود، و برای تو کاخها پدید می آورد. [نه!] بلکه [آنها] رستاخیز را دروغ خواندند، و برای هر کس که رستاخیز را دروغ خوانَد آتشِ سوزان آماده کرده ایم. چون [دوزخ] از فاصله ای دور، آنان را ببیند، خشم و خروشی از آن می شنوند. و چون آنان را در تنگنایی از آن به زنجیر کشیده بیندازند، آنجاست که مرگ [خود] را می خواهند. «امروز یک بار هلاکِ [خود] را مخواهید و بسیار هلاک [خود] را بخواهید.» بگو: «آیا این [عقوبت] بهتر است یا بهشت جاویدان که به پرهیزگاران وعده داده شده است که پاداش و سرانجام آنان است؟» جاودانه هر چه بخواهند در آنجا دارند. پروردگار تو مسئول [تحقق] این وعده است. و روزی که آنان را با آنچه به جای خدا می پرستند، محشور می کند، پس می فرماید: «آیا شما این بندگان مرا به بیراهه کشاندید یا خود گمراه شدند؟» می گویند: «منزّهی تو، ما را نسزد که جز تو دوستی برای خود بگیریم، ولی تو آنان و پدرانشان را برخوردار کردی تا [آنجا که] یاد [تو] را فراموش کردند و گروهی هلاک شده، بودند.» قطعاً [خدایانتان] در آنچه می گفتید، شما را تکذیب کردند در نتیجه نه می توانید [عذاب را از خود] دفع کنید و نه [خود را] یاری نمایید و هر کس از شما شرک ورزد عذابی سهمگین به او می چشانیم. و پیش از تو پیامبران [خود] را نفرستادیم جز اینکه آنان [نیز] غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند، و برخی از شما را برای برخی دیگر [وسیله] آزمایش قرار دادیم. آیا شکیبایی می کنید؟ و پروردگار تو همواره بیناست. و کسانی که به لقای ما امید ندارند، گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند یا پروردگارمان را نمی بینیم؟» قطعاً در مورد خود تکبر ورزیدند و سخت سرکشی کردند. روزی که فرشتگان را ببینند، آن روز برای گناهکاران بشارتی نیست، و می گویند: «دور و ممنوع [از رحمت خدایید].» و به هر گونه کاری که کرده اند می پردازیم و آن را [چون] گَردی

پراکنده می سازیم. آن روز، جایگاه اهل بهشت بهتر و استراحتگاهشان نیکوتر است. و روزی که آسمان با ابری سپید از هم می شکافد و فرشتگان نزول یابند! آن روز، فرمانروایی بحق، از آنِ [خدایِ] رحمان است و روزی است که بر کافران بسی دشوار است. و روزی است که ستمکار دستهای خود را می گَزد [و] می گوید: «ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم.» «ای وای، کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم. او [بود که] مرا به گمراهی کشانید پس از آنکه قرآن به من رسیده بود.» و شیطان همواره فروگذارنده انسان است. و پیامبر [خدا] گفت: «پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند.» و این گونه برای هر پیامبری دشمنی از گناهکاران قرار دادیم، و همین بس که پروردگارت راهبر و یاور توست. و کسانی که کافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یک جا بر او نازل نشده است؟» این گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامی [بر تو] خواندیم. و برای تو مَثَلی نیاوردند، مگر آنکه [ما] حق را با نیکوترین بیان برای تو آوردیم. کسانی که - به رو درافتاده - به سوی جهنم رانده می شوند، آنان بدترین جای و گم ترین راه را دارند. و به یقین [ما] به موسی کتاب [آسمانی] عطا کردیم، و برادرش هارون را همراه او دستیار [ش] گردانیدیم. پس گفتیم: «هر دو به سوی قومی که نشانه های ما را به دروغ گرفتند بروید.» پس [ما] آنان را به سختی هلاک نمودیم. و قوم نوح را آن گاه که پیامبران [خدا] را تکذیب کردند غرقشان ساختیم، و آنان را برای [همه] مردم عبرتی گردانیدیم و برای ستمکاران عذابی پردرد آماده کرده ایم. و [نیز] عادیان و ثمودیان و اصحابِ رَسّ و نسلهایِ بسیاری میان این [جماعتها] را [هلاک کردیم]. و برای همه آنان مَثَلها زدیم و همه را زیر و زبر کردیم. و قطعاً بر شهری که باران بلا بر آن بارانده شد گذشته اند مگر آن را ندیده اند؟ [چرا،] ولی امید به زنده شدن ندارند. و چون تو را ببینند، جز به ریشخندت نگیرند، [که:] «آیا این همان کسی است که خدا او را به رسالت فرستاده است؟ چیزی نمانده بود که ما را از خدایانمان - اگر بر آن ایستادگی نمی کردیم - منحرف کند. «و هنگامی که عذاب را می بینند به زودی خواهند دانست چه کسی گمراه تر است. آیا آن کس که هوایِ [نفس] خود را معبود خویش گرفته است دیدی؟ آیا [می توانی] ضامنِ او باشی؟ یا گمان داری که بیشترشان می شنوند یا می اندیشند؟ آنان جز مانند ستوران نیستند، بلکه گمراه ترند. آیا ندیده ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است؟ و اگر می خواست، آن را ساکن قرار می داد، آن گاه خورشید را بر آن دلیل گردانیدیم. سپس آن [سایه] را اندک اندک به سوی خود بازمی گیریم. و اوست کسی که شب را برای شما پوششی قرار داد و خواب را [مایه] آرامشی. و روز را زمان برخاستن [شما] گردانید. و اوست آن کس که بادها را نویدی پیشاپیش رحمت خویش [باران] فرستاد و از آسمان، آبی پاک فرود آوردیم، تا به وسیله آن سرزمینی پژمرده را زنده گردانیم و آن را به آنچه خلق کرده ایم - از دامها و انسانهای بسیار - بنوشانیم. و قطعاً آن [پند] را میان آنان گوناگون ساختیم تا توجه پیدا کنند، و [لی] بیشتر مردم جز ناسپاسی نخواستند.و اگر می خواستیم قطعاً در هر شهری هشداردهنده ای برمی انگیختیم. پس، از کافران اطاعت مکن، و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادی بزرگ بپرداز. و اوست کسی که دو دریا را موج زنان به سوی هم روان کرد: این یکی شیرین [و] گوارا و آن یکی شور [و] تلخ است و میان آن دو، مانع و حریمی استوار قرار داد. و اوست کسی که از آب، بشری آفرید و او را [دارای خویشاوندیِ] نَسَبی و دامادی قرار داد، و پروردگار تو همواره تواناست. و غیر از خدا چیزی را می پرستند که نه سودشان می دهد و نه زیانشان می رساند و کافر همواره در برابر پروردگار خود همپشت [شیطان] است. و تو را جز بشارتگر و بیم دهنده نفرستادیم. بگو: «بر این [رسالت] اجری از شما طلب نمی کنم، جز اینکه هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش [در پیش] گیرد.» و بر آن زنده که نمی میرد توکل کن

ص: 39

و به ستایش او تسبیح گوی و همین بس که او به گناهانِ بندگانش آگاه است. همان کسی که آسمانها و زمین، و آنچه را که میان آن دو است، در شش روز آفرید. آن گاه بر عرش استیلا یافت. رحمتگر عام [اوست]. در باره وی از خبره ای بپرس [که می داند]. و چون به آنان گفته شود: « [خدای] رحمان را سجده کنید»، می گویند: «رحمان چیست؟ آیا برای چیزی که ما را [بدان] فرمان می دهی سجده کنیم؟» و بر رمیدنشان می افزاید.}

- «طسم*تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبینِ *لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلاَّ یَکُونُوا مُؤْمِنینَ *إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعینَ *وَ ما یَأْتیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلاَّ کانُوا عَنْهُ مُعْرِضینَ *فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتیهِمْ أَنْبؤُا ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریمٍ *إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنینَ.» - . شعراء / 1 - 8 -

{طا، سین، میم. این است آیه های کتاب روشنگر. شاید تو از اینکه [مشرکان] ایمان نمی آورند، جان خود را تباه سازی. اگر بخواهیم، معجزه ای از آسمان بر آنان فرود می آوریم، تا در برابر آن، گردنهایشان خاضع گردد. و هیچ تذکّر جدیدی از سوی [خدای] رحمان برایشان نیامد جز اینکه همواره از آن روی برمی تافتند. [آنان] در حقیقت به تکذیب پرداختند، و به زودی خبر آنچه که بدان ریشخند می کردند، بدیشان خواهد رسید. مگر در زمین ننگریسته اند که چه قدر در آن از هر گونه جفتهای زیبا رویانیده ایم؟ قطعاً در این [هنرنمایی] عبرتی است و [لی] بیشترشان ایمان آورنده نیستند.}

- «وَ إِنَّهُ لَتَنْزیلُ رَبِّ الْعالَمینَ *نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمینُ *عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرینَ *بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ *وَ إِنَّهُ لَفی زُبُرِ الْأَوَّلینَ *أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنی إِسْرائیلَ *وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمینَ *فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنینَ *کَذلِکَ سَلَکْناهُ فی قُلُوبِ الْمُجْرِمینَ *لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلیمَ *فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ *فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ *أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ *أَ فَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْناهُمْ سِنینَ *ثُمَّ جاءَهُمْ ما کانُوا یُوعَدُونَ *ما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یُمَتَّعُونَ *وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلاَّ لَها مُنْذِرُونَ *ذِکْری وَ ما کُنَّا ظالِمینَ *وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطینُ *وَ ما یَنْبَغی لَهُمْ وَ ما یَسْتَطیعُونَ *إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ *فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبینَ *وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ *وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ *فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَری ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ *وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْعَزیزِ الرَّحیمِ *الَّذی یَراکَ حینَ تَقُومُ *وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدینَ *إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ

الْعَلیمُ *هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطینُ *تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثیمٍ *یُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَکْثَرُهُمْ کاذِبُونَ.» - . شعراء / 192 - 223 -

{و راستی که این [قرآن] وحی پروردگار جهانیان است. «روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله] هشداردهندگان باشی به زبان عربی روشن، و [وصفِ] آن در کتابهای پیشینیان آمده است. آیا برای آنان، این خود دلیلی روشن نیست که علمای بنی اسرائیل از آن اطّلاع دارند؟ و اگر آن را بر برخی از غیر عرب زبانان نازل می کردیم، و [پیامبر] آن را بر ایشان می خواند به آن ایمان نمی آوردند. این گونه در دلهای گناهکاران، [انکار را] راه می دهیم: که به آن نگروند تا عذاب پردرد را ببینند، که به طور ناگهانی - در حالی که بی خبرند - بدیشان برسد. و بگویند: «آیا مهلت خواهیم یافت؟» پس آیا عذاب ما را به شتاب می خواهند؟ مگر نمی دانی که اگر سالها آنان را برخوردار کنیم، و آن گاه آنچه که [بدان] بیم داده می شوند بدیشان برسد، آنچه از آن برخوردار می شدند، به کارشان نمی آید [و عذاب را از آنان دفع نمی کند]؟ و هیچ شهری را هلاک نکردیم مگر آنکه برای آن هشداردهندگانی بود. [تا آنان را] تذکّر [دهند] و ما ستمکار نبوده ایم. و شیطانها آن را فرود نیاورده اند. و آنان را نسزد و نمی توانند [وحی کنند]. در حقیقت آنها از شنیدن، معزول [و محروم] اند. پس با خدا، خدای دیگر مخوان که از عذاب شدگان خواهی شد. و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده. و برای آن مؤمنانی که تو را پیروی کرده اند، بال خود را فرو گستر. و اگر تو را نافرمانی کردند، بگو: «من از آنچه می کنید بیزارم.» و بر [خدایِ] عزیزِ مهربان توکّل کن، آن کس که چون [به نماز] برمی خیزی تو را می بیند، و حرکت تو را در میان سجده کنندگان [می نگرد]. او همان شنوای داناست. آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسی فرود می آیند؟ بر هر دروغزن گناهکاری فرود می آیند که [دزدانه] گوش فرا می دارند و بیشترشان دروغگویند.}

- «طس تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبینٍ *هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنینَ *الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ *إِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ *أُوْلئِکَ الَّذینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ *وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ عَلیمٍ.» - . نمل / 1 - 6 -

{طا، سین. این است آیات قرآن و [آیاتِ] کتابی روشنگر، که [مایه] هدایت و بشارت برای مؤمنان است. همانان که نماز برپا می دارند و زکات می دهند و خود به آخرت یقین دارند. کسانی که به آخرت ایمان ندارند، کردارهایشان را در نظرشان بیاراستیم [تا هم چنان] سرگشته بمانند. آنان کسانی اند که عذاب سخت برای ایشان خواهد بود، و در آخرت، خود زیانکارترین [مردم] اند. و حقّاً تو قرآن را از سوی حکیمی دانا دریافت می داری.}

- «وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرینَ *قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذینَ اصْطَفی آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ *أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ *أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ *أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ *أَمَّنْ یَهْدیکُمْ فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ *أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ *بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ فی شَکٍّ مِنْها بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا أَ إِذا کُنَّا تُراباً وَ آباؤُنا أَ إِنَّا لَمُخْرَجُونَ *لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمینَ *وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُنْ فی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ *وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذی تَسْتَعْجِلُونَ *وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ *وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما یُعْلِنُونَ *وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ فی کِتابٍ مُبینٍ *إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنی

إِسْرائیلَ أَکْثَرَ الَّذی هُمْ فیهِ یَخْتَلِفُونَ *وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ *إِنَّ رَبَّکَ یَقْضی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْعَلیمُ *فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبینِ *إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرینَ *وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاَّ مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ *وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ *وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ *حَتَّی إِذا جاؤُ قالَ أَ کَذَّبْتُمْ بِآیاتی وَ لَمْ تُحیطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ *أَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *وَ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ وَ کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرینَ *وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِنَّهُ خَبیرٌ بِما تَفْعَلُونَ *مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ *وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْ ءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمینَ *وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرینَ *وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُریکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ.» - . نمل / 58 - 93 -

{و بارانی [از سجّیل] بر ایشان فروباریدیم، و باران هشدارداده شدگان، چه بد بارانی بود. بگو: «سپاس برای خداست، و درود بر آن بندگانش که [آنان را] برگزیده است.» آیا خدا بهتر است

ص: 40

یا آنچه [با او] شریک می گردانند؟ [آیا آنچه شریک می پندارند بهتر است] یا آن کس که آسمانها و زمین را خلق کرد و برای شما آبی از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، باغهای بهجت انگیز رویانیدیم. کار شما نبود که درختانش را برویانید. آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه آنان قومی منحرفند. [آیا شریکانی که می پندارند بهتر است] یا آن کس که زمین را قرارگاهی ساخت و در آن رودها پدید آورد و برای آن، کوه ها را [مانند لنگر] قرار داد، و میان دو دریا برزخی گذاشت؟ آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه بیشترشان نمی دانند. یا [کیست] آن کس که درمانده را - چون وی را بخواند - اجابت می کند، و گرفتاری را برطرف می گرداند، و شما را جانشینان این زمین قرار می دهد؟ آیا معبودی با خداست؟ چه کم پند می پذیرید. یا آن کس که شما را در تاریکیهای خشکی و دریا راه می نماید و آن کس که بادها [یِ باران زا] را پیشاپیش رحمتش بشارتگر می فرستد؟ آیا معبودی با خداست؟ خدا برتر [و بزرگتر] است از آنچه [با او] شریک می گردانند. یا آن کس که خلق را آغاز می کند و سپس آن را بازمی آورد، و آن کس که از آسمان و زمین به شما روزی می دهد؟ آیا معبودی با خداست؟ بگو: «اگر راست می گویید، برهان خویش را بیاورید.» بگو: «هر که در آسمانها و زمین است- جز خدا- غیب را نمی شناسند و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد؟» [نه،] بلکه علم آنان در باره آخرت نارساست [نه،] بلکه ایشان در باره آن تردید دارند [نه،] بلکه آنان در مورد آن کوردلند. و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «آیا وقتی ما و پدرانمان خاک شدیم، آیا حتماً [زنده از گور] بیرون آورده می شویم؟ در حقیقت، این را به ما و پدرانمان قبلًا وعده داده اند این جز افسانه های پیشینیان نیست.» بگو: «در زمین بگردید و بنگرید فرجام گنه پیشگان چگونه بوده است.» و بر آنان غم مخور، و از آنچه مکر می کنند تنگدل مباش. و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده کی خواهد بود؟» بگو: «شاید برخی از آنچه را به شتاب می خواهید در پی شما باشد.» و راستی پروردگارت بر [این] مردم دارای بخشش است، ولی بیشترشان سپاس نمی دارند. و در حقیقت، پروردگار تو آنچه را در سینه هایشان نهفته و آنچه را آشکار می دارند نیک می داند. و هیچ پنهانی در آسمان و زمین نیست، مگر اینکه در کتابی روشن [درج] است. بی گمان، این قرآن بر فرزندان اسرائیل بیشترِ آنچه را که آنان در باره اش اختلاف دارند حکایت می کند. و به راستی که آن، رهنمود و رحمتی برای مؤمنان است. در حقیقت، پروردگار تو طبق حکم خود میان آنان داوری می کند، و اوست شکست ناپذیر دانا. پس بر خدا توکّل کن که تو واقعاً بر حقّ آشکاری. البتّه تو مردگان را شنوا نمی گردانی، و این ندا را به کران - چون پشت بگردانند - نمی توانی بشنوانی. و راهبر کوران [و بازگرداننده] از گمراهی شان نیستی. تو جز کسانی را که به نشانه های ما ایمان آورده اند و مسلمانند، نمی توانی بشنوانی. و چون قول [عذاب]

بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنان که باید] به نشانه های ما یقین نداشتند. و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم، پس آنان نگاه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند. تا چون [همه کافران] بیایند، [خدا] می فرماید: «آیا نشانه های مرا به دروغ گرفتید و حال آنکه از نظر علم، بدانها احاطه نداشتید؟ آیا [در طول حیات] چه می کردید؟» و به [کیفر] آنکه ستم کردند، حکمِ [عذاب] بر آنان واجب گردد، در نتیجه ایشان دَم برنیارند. آیا ندیده اند که ما شب را قرار داده ایم تا در آن بیاسایند، و روز را روشنی بخش [گردانیدیم]؟ قطعاً در این [امر] برای مردمی که ایمان می آورند مایه های عبرت است. و روزی که در صور دمیده شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است به هراس افتد، مگر آن کس که خدا بخواهد. و جملگی با زبونی رو به سوی او آورند. و کوه ها را می بینی [و] می پنداری که آنها بی حرکتند و حال آنکه آنها ابرآسا در حرکتند. [این] صُنعِ خدایی است که هر چیزی را در کمال استواری پدید آورده است. در حقیقت، او به آنچه انجام می دهید آگاه است. هر کس نیکی به میان آورد، پاداشی بهتر از آن خواهد داشت، و آنان از هراس آن روز ایمنند. و هر کس بدی به میان آورَد، به رو در آتش [دوزخ] سرنگون شوند. آیا جز آنچه می کردید سزا داده می شوید؟ من مأمورم که تنها پروردگار این شهر را که آن را مقدّس شمرده و هر چیزی از آنِ اوست پرستش کنم، و مأمورم که از مسلمانان باشم، و اینکه قرآن را بخوانم. پس هر که راه یابد تنها به سود خود راه یافته است و هر که گمراه شود بگو: «من فقط از هشداردهندگانم.» و بگو: «ستایش از آنِ خداست. به زودی آیاتش را به شما نشان خواهد داد و آن را خواهید شناخت.» و پروردگار تو از آنچه می کنید غافل نیست.}

- «وَ لَوْ لا أَنْ تُصیبَهُمْ مُصیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ *فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَوْ لا أُوتِیَ مِثْلَ ما أُوتِیَ مُوسی أَ وَ لَمْ یَکْفُرُوا بِما أُوتِیَ مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کافِرُونَ *قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدی مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *فَإِنْ لَمْ یَسْتَجیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّما یَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ *وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ *الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ *وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمینَ *أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ *وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلینَ *إِنَّکَ لا تَهْدی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ *وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعیشَتَها فَتِلْکَ مَساکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلاَّ قَلیلاً وَ کُنَّا نَحْنُ الْوارِثینَ *وَ ما کانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُری حَتَّی یَبْعَثَ فی أُمِّها رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِنا وَ ما کُنَّا مُهْلِکِی الْقُری إِلاَّ وَ أَهْلُها ظالِمُونَ *وَ ما أُوتیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ زینَتُها وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی أَ فَلا تَعْقِلُونَ *أَ فَمَنْ وَعَدْناهُ وَعْداً حَسَناً فَهُوَ لاقیهِ کَمَنْ مَتَّعْناهُ مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنَ الْمُحْضَرینَ *وَ یَوْمَ یُنادیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ *قالَ الَّذینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذینَ أَغْوَیْنا أَغْوَیْناهُمْ کَما غَوَیْنا تَبَرَّأْنا إِلَیْکَ ما کانُوا إِیَّانا یَعْبُدُونَ *وَ قیلَ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجیبُوا لَهُمْ وَ رَأَوُا الْعَذابَ لَوْ أَنَّهُمْ کانُوا یَهْتَدُونَ *وَ یَوْمَ یُنادیهِمْ فَیَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلینَ *فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الْأَنْباءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَساءَلُونَ *فَأَمَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَعَسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحینَ *وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *وَ رَبُّکَ یَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَ ما یُعْلِنُونَ *وَ هُوَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولی وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتیکُمْ بِضِیاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ.» - . قصص / 47 - 71 -

{و اگر نبود که وقتی به [سزای] پیش فرستِ دستهایشان مصیبتی به ایشان برسد، بگویند: «پروردگارا، چرا فرستاده ای به سوی ما نفرستادی تا از احکام تو پیروی کنیم و از مؤمنان باشیم» [قطعاً در کیفر آنان شتاب می کردیم]. پس چون حق از جانب ما برایشان آمد، گفتند: «چرا نظیر آنچه به موسی داده شد، به او داده نشده است؟» آیا به آنچه قبلًا به موسی داده شد کفر نورزیدند؟ گفتند: «دو ساحر با هم ساخته اند.» و گفتند: «ما همه را منکریم.» بگو: «پس اگر راست می گویید، کتابی از جانب خدا بیاورید که از این دو هدایت کننده تر باشد تا پیرویش کنم.» پس اگر تو را اجابت نکردند، بدان که فقط هوسهای خود را پیروی می کنند و کیست گمراه تر از آنکه بی راهنمایی خدا از هوسش پیروی کند؟ بی تردید خدا مردم ستمگر را راهنمایی نمی کند. و به راستی، این گفتار را برای آنان پی در پی و به هم پیوسته نازل ساختیم، امید که آنان پند پذیرند. کسانی که قبل از آن، کتاب [آسمانی] به ایشان داده ایم، آنان به [قرآن] می گروند. و چون بر ایشان فرو خوانده می شود، می گویند:

ص: 41

«بدان ایمان آوردیم که آن درست است [و] از طرف پروردگار ماست ما پیش از آن [هم] از تسلیم شوندگان بودیم.» آنانند که به [پاس] آنکه صبر کردند و [برای آنکه] بدی را با نیکی دفع می نمایند و از آنچه روزی شان داده ایم انفاق می کنند، دو بار پاداش خواهند یافت. و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی تابند و می گویند: «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.» در حقیقت، تو هر که را دوست داری نمی توانی راهنمایی کنی، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می کند، و او به راه یافتگان داناتر است. و گفتند: «اگر با تو از [نورِ] هدایت پیروی کنیم، از سرزمین خود ربوده خواهیم شد.» آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم که محصولات هر چیزی- که رزقی از جانب ماست- به سوی آن سرازیر می شود؟ ولی بیشترشان نمی دانند. و چه بسیار شهرها که هلاکش کردیم، [زیرا] زندگی خوش، آنها را سرمست کرده بود. این است سراهایشان که پس از آنان - جز برای عدّه کمی - مورد سکونت قرار نگرفته، و ماییم که وارث آنان بودیم. و پروردگار تو [هرگز] ویرانگر شهرها نبوده است تا [پیشتر] در مرکز آنها پیامبری برانگیزد که آیات ما را بر ایشان بخواند، و ما شهرها را - تا مردمشان ستمگر نباشند - ویران کننده نبوده ایم. و هر آنچه به شما داده شده است، کالای زندگی دنیا و زیور آن است، و [لی] آنچه پیش خداست بهتر و پایدارتر است مگر نمی اندیشید؟ آیا کسی که وعده نیکو به او داده ایم و او به آن خواهد رسید، مانند کسی است که از کالای زندگی دنیا بهره مندش گردانیده ایم [ولی] او روز قیامت از [جمله] احضارشدگان [در آتش] است؟ و [به یاد آور] روزی را که آنان را ندا می دهد و می فرماید: «آن شریکان من، که می پنداشتید کجایند؟» آنان که حکم [عذاب] بر ایشان واجب آمده، می گویند: «پروردگارا، اینانند کسانی که گمراه کردیم گمراهشان کردیم هم چنان که خود گمراه شدیم، [از آنان] به سوی تو بیزاری می جوییم ما را نمی پرستیدند [بلکه پندار خود را دنبال می کردند].» و [به آنان] گفته می شود: «شریکان خود را فرا خوانید.» [پس آنها را می خوانند] ولی پاسخشان نمی دهند و عذاب را می بینند [و آرزو می کنند که] ای کاش هدایت یافته بودند. و روزی را که [خدا] آنان را ندا درمی دهد و می فرماید: «فرستادگان [ما] را چه پاسخ دادید؟» پس در آن روز اخبار بر ایشان پوشیده گردد و از یکدیگر نمی توانند بپرسند. و امّا کسی که توبه کند و ایمان آورَد و به کار شایسته پردازد، امید که از رستگاران باشد. و پروردگار تو هر چه را بخواهد می آفریند و برمی گزیند، و آنان اختیاری ندارند. منزّه است خدا، و از آنچه [با او] شریک می گردانند برتر است. و آنچه را سینه هایشان پوشیده یا آشکار می دارد، پروردگارت می داند. و اوست خدا [یی که] جز او معبودی نیست. در این [سرایِ] نخستین و در آخرت، ستایش از آن اوست، و فرمان، او راست و به سوی او بازگردانیده می شوید. بگو: «هان، چه می پندارید اگر خدا تا روز رستاخیز شب را بر شما جاوید بدارد جز خداوند کدامین معبود برای شما روشنی می آورد؟ آیا نمی شنوید؟»}

- «إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدی وَ مَنْ هُوَ فی ضَلالٍ مُبینٍ *وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلاَّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهیراً لِلْکافِرینَ *وَ لا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکینَ *وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. - . قصص / 85 - 88 -

{در حقیقت، همان کسی که این قرآن را بر تو فرض کرد، یقیناً تو را به سوی وعده گاه بازمی گرداند. بگو: «پروردگارم بهتر می داند چه کس هدایت آورده و چه کس در گمراهی آشکاری است؟» و تو امیدوار نبودی که بر تو کتاب القا شود، بلکه

این رحمتی از پروردگار تو بود. پس تو هرگز پشتیبان کافران مباش. و البته نباید تو را از آیات خدا - بعد از آنکه بر تو نازل شده است - باز دارند، و به سوی پروردگارت دعوت کن، و زنهار از مشرکان مباش. و با خدا معبودی دیگر مخوان. خدایی جز او نیست. جز ذات او همه چیز نابودشونده است. فرمان از آنِ اوست. و به سوی او بازگردانیده می شوید.}

- «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فی صُدُورِ الْعالَمینَ *وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقینَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ *وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ. » - . عنکبوت / 10 - 13 -

{و از میان مردم کسانی اند که می گویند: «به خدا ایمان آورده ایم» و چون در [راه] خدا آزار کشند، آزمایش مردم را مانند عذاب خدا قرار می دهند و اگر از جانب پروردگارت یاری رسد حتماً خواهند گفت: «ما با شما بودیم.» آیا خدا به آنچه در دلهای جهانیان است داناتر نیست؟ و قطعاً خدا کسانی را که ایمان آورده اند می شناسد، و یقیناً منافقان را [نیز] می شناسد. و کسانی که کافر شده اند، به کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «راه ما را پیروی کنید و گناهانتان به گردن ما.» و [لی] چیزی از گناهانشان را به گردن نخواهند گرفت قطعاً آنان دروغگویانند. و قطعاً بارهای گران خودشان و بارهای گران [دیگر] را با بارهای گران خود برخواهند گرفت، و مسلّماً روز قیامت از آنچه به دروغ برمی بستند پرسیده خواهند شد.}

- «مَثَلُ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ *خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنینَ *اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ *وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ *وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الْکافِرُونَ *وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ *بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ *وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذیرٌ مُبینٌ *أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فی ذلِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *قُلْ کَفی بِاللَّهِ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ شَهیداً یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ *وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّی لَجاءَهُمُ الْعَذابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ *یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ *یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ یَقُولُ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *یا عِبادِیَ الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ *کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ *وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلینَ *الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ *وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ *اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ *وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ *وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ *لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ وَ لِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ.» - . عنکبوت / 41 - 67 -

{داستان کسانی که غیر از خدا دوستانی اختیار کرده اند، همچون داستان عنکبوت است که [با آب دهان خود] خانه ای برای خویش ساخته، و در حقیقت - اگر می دانستند - سست ترین خانه ها همان خانه عنکبوت است. هر آنچه را که جز او می خوانند خدا می داند، و هم اوست شکست ناپذیرِ سنجیده کار. و این مَثَلها را برای مردم می زنیم و [لی] جز دانشوران آنها را درنیابند. خداوند آسمانها و زمین را به حقّ آفرید. قطعاً در این [آفرینش] برای مؤمنان عبرتی است. آنچه از کتاب به سوی تو وحی شده است بخوان، و نماز را برپا دار، که نماز از کار زشت و ناپسند بازمی دارد، و قطعاً یاد خدا بالاتر است، و خدا می داند چه می کنید. و با اهل کتاب، جز به [شیوه ای] که بهتر است، مجادله مکنید - مگر [با] کسانی از آنان که ستم کرده اند - و بگویید: «به آنچه به سوی ما نازل شده و [آنچه] به سوی شما نازل گردیده، ایمان آوردیم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم.» و همچنین ما قرآن را بر تو نازل کردیم.

ص: 42

پس آنان که بدیشان کتاب داده ایم بدان ایمان می آورند، و از میان اینان کسانی اند که به آن می گروند، و جز کافران [کسی] آیات ما را انکار نمی کند. و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی، و گر نه باطل اندیشان قطعاً به شک می افتادند. بلکه [قرآن] آیاتی روشن در سینه های کسانی است که علم [الهی] یافته اند، و جز ستمگران منکر آیات ما نمی شوند. و گفتند: «چرا بر او از جانب پروردگارش نشانه هایی [معجزه آسا] نازل نشده است؟» بگو: «آن نشانه ها پیش خداست، و من تنها هشداردهنده ای آشکارم.» آیا برای ایشان بس نیست که این کتاب را که بر آنان خوانده می شود بر تو فروفرستادیم؟ در حقیقت، در این [کار] برای مردمی که ایمان دارند، رحمت و یادآوری است. بگو: «کافی است خدا میان من و شما شاهد باشد. آنچه را که در آسمانها و زمین است می داند، و آنان که به باطل گرویده و خدا را انکار کرده اند همان زیانکارانند.» و از تو به شتاب درخواست عذاب [الهی را] دارند، و اگر سرآمدی معیّن نبود، قطعاً عذاب به آنان می رسید و بی آنکه خبردار شوند غافلگیرشان می کرد. و شتابزده از تو عذاب می خواهند، و حال آنکه جهنّم قطعاً بر کافران احاطه دارد. آن روز که عذاب از بالای [سرِ] آنها و از زیر پاهایشان آنها را فروگیرد، و [خدا] می فرماید: « [نتیجه] آنچه را می کردید بچشید.»

«ای بندگان من که ایمان آورده اید، زمین من فراخ است تنها مرا بپرستید.» هر نفسی چشنده مرگ است، آن گاه به سوی ما بازگردانیده خواهید شد. و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، قطعاً آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که از زیر آنها جویها روان است، جاودان در آنجا خواهند بود چه نیکوست پاداش عمل کنندگان! همان کسانی که شکیبایی ورزیده و بر پروردگارشان توکّل نموده اند. و چه بسیار جاندارانی که نمی توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست که آنها و شما را روزی می دهد، و اوست شنوای دانا. و اگر از ایشان بپرسی: «چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را [چنین] رام کرده است؟» حتماً خواهند گفت: «اللَّه» پس چگونه [از حقّ] بازگردانیده می شوند؟ خدا بر هر کس از بندگانش که بخواهد روزی را گشاده می گرداند و [یا] بر او تنگ می سازد، زیرا خدا به هر چیزی داناست. و اگر از آنان بپرسی: «چه کسی از آسمان، آبی فروفرستاده و زمین را پس از مرگش به وسیله آن زنده گردانیده است؟» حتماً خواهند گفت: «اللَّه.» بگو: «ستایش از آنِ خداست با این همه، بیشترشان نمی اندیشند. این زندگی دنیا جز سرگرمی و بازیچه نیست، و زندگی حقیقی همانا [در] سرای آخرت است ای کاش می دانستند. و هنگامی که بر کشتی سوار می شوند، خدا را پاکدلانه می خوانند، و [لی] چون به سوی خشکی رساند و نجاتشان داد، بناگاه شرک می ورزند. بگذار تا به آنچه بِدیشان داده ایم انکار آورند و بگذار تا برخوردار شوند، زودا که بدانند. آیا ندیده اند که ما [برای آنان] حرمی امن قرار دادیم و حال آنکه مردم از حوالیِ آنان ربوده می شوند؟ آیا به باطل ایمان می آورند و به نعمت خدا کفر می ورزند؟}

- «أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ *أَ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ *ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ *اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ *وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَکائِهِمْ شُفَعاءُ وَ کانُوا بِشُرَکائِهِمْ کافِرینَ *وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُونَ *فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ *وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ *فَسُبْحانَ اللَّهِ حینَ تُمْسُونَ وَ حینَ تُصْبِحُونَ *وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِیًّا وَ حینَ تُظْهِرُونَ *یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ کَذلِکَ تُخْرَجُونَ *وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ *وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ *وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمینَ *وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ *وَ مِنْ آیاتِهِ یُریکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ *وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ *وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ *وَ هُوَ الَّذی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فی ما رَزَقْناکُمْ فَأَنْتُمْ فیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ *بَلِ اتَّبَعَ الَّذینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرینَ *فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ *مُنیبینَ إِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکینَ *مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ *وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ *لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ *أَمْ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِما کانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ *وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ ذلِکَ خَیْرٌ لِلَّذینَ یُریدُونَ

وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ *وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ *اللَّهُ الَّذی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمیتُکُمْ ثُمَّ یُحْییکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ *ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ *قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکینَ *فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ *مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ *لِیَجْزِیَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرینَ *وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ وَ لِیُذیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلاً إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذینَ أَجْرَمُوا وَ کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنینَ *اللَّهُ الَّذی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذا أَصابَ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ *وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسینَ *فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا ریحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ *فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرینَ *وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاَّ مَنْ یُؤْمِنُ بِآیاتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ *اللَّهُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَیْبَةً یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ هُوَ الْعَلیمُ الْقَدیرُ *وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ *وَ قالَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فی کِتابِ اللَّهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ *فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ *وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ لَیَقُولَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ *کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ *فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذینَ لا یُوقِنُونَ.» - . روم / 8 - 60 -

{آیا در خودشان به تفکّر نپرداخته اند؟ خداوند آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است، جز به حق و تا هنگامی معیّن، نیافریده است، و [با این همه] بسیاری از مردم لقای پروردگارشان را سخت منکرند. آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند، چگونه بوده است؟ آنها بس نیرومندتر از ایشان بودند، و زمین را زیر و رو کردند و بیش از آنچه آنها آبادش کردند آن را آباد ساختند، و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند. بنا بر این خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند، لیکن خودشان بر خود ستم می کردند. آن گاه فرجام کسانی که بدی کردند [بسی] بدتر بود، [چرا] که آیات خدا را تکذیب کردند و آنها را به ریشخند می گرفتند. خداست که آفرینش را آغاز و سپس آن را تجدید می کند، آن گاه به سوی او بازگردانیده می شوید. و روزی که قیامت برپا شود مجرمان نومید می گردند. و برای آنان از شریکانشان شفیعانی نیست، و خود منکر شریکان خود می شوند. و روزی که رستاخیز برپا گردد، آن روز [مردم] پراکنده می شوند. امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در گلستانی، شادمان می گردند. و امّا کسانی که کافر شده و آیات ما و دیدار آخرت را به دروغ گرفته اند، پس آنان در عذاب حاضر آیند. پس خدا را تسبیح گویید آن گاه که به عصر درمی آیید و آن گاه که به بامداد درمی شوید. و ستایش از آنِ اوست در آسمانها و زمین و شامگاهان و وقتی که به نیمروز می رسید. زنده را از مرده بیرون می آورد، و مرده را از زنده بیرون می آورد، و زمین را بعد از مرگش زنده می سازد و بدین گونه [از گورها] بیرون آورده می شوید. و از نشانه های او این است که شما را از خاک آفرید پس بناگاه شما [به صورت] بشری هر سو پراکنده شدید. و از نشانه های او اینکه از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید، و میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری، در این [نعمت] برای مردمی که می اندیشند قطعاً نشانه هایی است. و از نشانه های [قدرت] او آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف زبانهای شما و رنگهای شماست. قطعاً در این [امر نیز] برای دانشوران نشانه هایی است. و از نشانه های [حکمت] او خواب شما در شب و [نیم] روز و جستجوی شما [روزی خود را] از فزون بخشی اوست. در این [معنی نیز] برای مردمی که می شنوند، قطعاً نشانه هایی است. و از نشانه های او [اینکه] برق را برای شما بیم آور و امیدبخش می نمایاند، و از آسمان به تدریج آبی فرومی فرستد، که به وسیله آن، زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. در این [امر هم] برای مردمی که تعقل می کنند، قطعاً نشانه هایی است. و از نشانه های او این است که آسمان و زمین به فرمانش برپایند پس چون شما را با یک بار خواندن از زمین فراخوانَد، بناگاه [از گورها] خارج می شوید. و هر که در آسمانها و زمین است از آنِ اوست همه او را گردن نهاده اند. و اوست آن کس که آفرینش را آغاز می کند و باز آن را تجدید می نماید و این [کار] بر او آسانتر است. و در آسمانها و زمین نمونه والا [ی هر صفت برتر] از آنِ اوست، و اوست شکست ناپذیر سنجیده کار. [خداوند] برای شما از خودتان مَثَلی زده است: آیا در آنچه به شما روزی داده ایم شریکانی از بردگانتان دارید که در آن [مال با هم] مساوی باشید و همان طور که شما از یکدیگر بیم دارید از آنها بیم داشته باشید؟ این گونه، آیات خود را برای مردمی که می اندیشند، به تفصیل بیان می کنیم.

[نه، این چنین نیست] بلکه کسانی که ستم کرده اند، بدون هیچ گونه دانشی هوسهای خود را پیروی کرده اند. پس آن کس را که خدا گمراه کرده، چه کسی هدایت می کند؟ و برای آنان یاورانی نخواهد بود. پس روی خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند. به سویش توبه برید و از او پروا بدارید و نماز را برپا کنید و از مشرکان مباشید: از کسانی که دین خود را قطعه قطعه کردند و فرقه فرقه شدند هر حزبی بدانچه پیش آنهاست دلخوش شدند. و چون مردم را زیانی رسد، پروردگار خود را، در حالی که به درگاه او توبه می کنند، می خوانند، و آن گاه که از جانب خود رحمتی به آنان چشانید، بناگاه دسته ای از ایشان به پروردگارشان شرک می آورند. بگذار تا به آنچه بدانها عطا کرده ایم کفران ورزند.

ص: 43

[بگو:] برخوردار شوید، زودا که خواهید دانست. یا [مگر] حجّتی بر آنان نازل کرده ایم که آن [حجّت] در باره آنچه با [خدا] شریک می گردانیده اند سخن می گوید؟ و چون مردم را رحمتی بچشانیم، بدان شاد می گردند و چون به [سزای] آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه ای به ایشان برسد، بناگاه نومید می شوند. آیا ندانسته اند که [این] خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد فراخ یا تنگ می گرداند؟ قطعاً در این [امر] برای مردمی که ایمان می آورند عبرتهاست. پس حقّ خویشاوند و تنگدست و در راه مانده را بده. این [انفاق] برای کسانی که خواهان خشنودی خدایند بهتر است، و اینان همان رستگارانند. و آنچه [به قصد] ربا می دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونی نمی گیرد و [لی] آنچه را از زکات - در حالی که خشنودی خدا را خواستارید - دادید، پس آنان همان فزونی یافتگانند [و مضاعف می شود]. خدا همان کسی است که شما را آفرید، سپس به شما روزی بخشید، آن گاه شما را می میراند و پس از آن زنده می گرداند. آیا در میان شریکان شما کسی هست که کاری از این [قبیل] کند؟ منزّه است او، و برتر است از آنچه [با وی] شریک می گردانند. به سبب آنچه دستهای مردم فراهم آورده، فساد در خشکی و دریا نمودار شده است، تا [سزایِ] بعضی از آنچه را که کرده اند به آنان بچشاند، باشد که بازگردند. بگو: «در زمین بگردید و بنگرید فرجام کسانی که پیشتر بوده [و] بیشترشان مشرک بودند چگونه بوده است.» پس به سوی این دین پایدار روی بیاور، پیش از آنکه روزی از جانب خدا فرارسد که برگشت ناپذیر باشد، و در آن روز [مردم] دسته دسته می شوند. هر که کفر ورزد، کفرش به زیان اوست، و کسانی که کار شایسته کنند، [فرجام نیک را] به سود خودشان آماده می کنند. تا [خدا] کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به فضل خویش پاداش دهد، که او کافران را دوست نمی دارد. و از نشانه های او این است که بادهای بشارت آور را می فرستد، تا بخشی از رحمتش را به شما بچشاند و تا کشتی به فرمانش روان گردد، و تا از فضل او [روزی] بجویید، و امید که سپاسگزاری کنید. و در حقیقت، پیش از تو فرستادگانی به سوی قومشان گسیل داشتیم، پس دلایل آشکار برایشان آوردند، و از کسانی که مرتکب جرم شدند انتقام گرفتیم، و یاری کردن مؤمنان بر ما فرض است. خدا همان کسی است که بادها را می فرستد و ابری برمی انگیزد و آن را در آسمان - هر گونه بخواهد - می گستراند و انبوهش می گرداند، پس می بینی باران از لابلای آن بیرون می آید. و چون آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، رسانید، بناگاه آنان شادمانی می کنند. و قطعاً پیش از آنکه بر ایشان فروریزد، [آری،] پیش از آن سخت نومید بودند. پس به آثاررحمت خدا بنگر که چگونه زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. در حقیقت، هم اوست که قطعاً زنده کننده مردگان است، و اوست که بر هر چیزی تواناست. و اگر بادی [آفت زا] بفرستیم و [کِشت خود را] زردشده ببینند، قطعاً پس از آن کفران می کنند. و در حقیقت، تو مردگان را شنوا نمی گردانی، و این دعوت را به کران - آن گاه که به ادبار پشت می گردانند - نمی توانی بشنوانی. و تو کوران را از گمراهی شان به راه نمی آوری. تو تنها کسانی را می شنوانی که به آیات ما ایمان می آورند و خود تسلیمند. خداست آن کس که شما را ابتدا ناتوان آفرید، آن گاه پس از ناتوانی قوّت بخشید، سپس بعد از قوّت، ناتوانی و پیری داد. هر چه بخواهد می آفریند و هموست دانای توانا. و روزی که رستاخیز برپا شود، مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی [بیش] درنگ نکرده اند [در دنیا هم] این گونه به دروغ کشانیده می شدند. و [لی] کسانی که دانش و ایمان یافته اند، می گویند: «قطعاً شما [به موجب آنچه] در کتاب خدا [ست] تا روز رستاخیز مانده اید، و این، روزِ رستاخیز است ولی شما خودتان نمی دانستید.» و در چنین روزی، [دیگر] پوزشِ آنان که ستم کرده اند سود نمی بخشد، و بازگشت به سوی حق از آنان خواسته نمی شود. و به راستی در این قرآن برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم، و چون برای ایشان آیه ای بیاوری، آنان که کفر ورزیده اند حتماً خواهند گفت: «شما جز بر باطل نیستید.» این گونه، خدا بر دلهای کسانی که نمی دانند مُهر می نهد. پس صبر کن که وعده خدا حقّ است، و زنهار تا کسانی که یقین ندارند، تو را به سبکسری واندارند.}

- «الم *تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکیمِ *هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنینَ *الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ *أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ *وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ *وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فی أُذُنَیْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلیمٍ *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعیمِ *خالِدینَ فیها وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریمٍ *هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونی ما ذا خَلَقَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فی ضَلالٍ مُبینٍ *وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ *وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ *وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیرُ *وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ *یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ *وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ *وَ اقْصِدْ فی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمیرِ *أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنیرٍ *وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ إِلی عَذابِ السَّعیرِ *وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ *وَ مَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ *نُمَتِّعُهُمْ قَلیلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلی عَذابٍ غَلیظٍ *وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ *لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ *وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ *ما خَلْقُکُمْ وَ لا بَعْثُکُمْ إِلاَّ کَنَفْسٍ واحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمیعٌ بَصیرٌ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ *ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبیرُ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ *وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ. » - . لقمان / 1 - 32 -

{الف، لام، میم. این است آیات کتاب حکمت آموز، [که] برای نیکوکاران رهنمود و رحمتی است، [همان] کسانی که نماز برپا می دارند و زکات می دهند، و [هم] ایشانند که به آخرت یقین دارند.آنانند که از جانب پروردگارشان از هدایت برخوردارند، و ایشانند که رستگارانند.و برخی از مردم کسانی اند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را] بی [هیچ] دانشی از راه خدا گمراه کنند، و [راه خدا] را به ریشخند گیرند برای آنان عذابی خوارکننده خواهد بود. و چون آیات ما بر او خوانده شود، با نِخوت روی برمی گرداند، چنان که گویی آن را نشنیده [یا] گویی در گوشهایش سنگینی است پس او را از عذابی پردرد خبر ده. در حقیقت، کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، باغهای پرنعمت خواهند داشت، که در آن جاودان می مانند وعده خداست که حقّ است و هموست شکست ناپذیر سنجیده کار. آسمانها را بی هیچ ستونی که آن را ببینید خلق کرد و در زمین کوه های استوار بیفکند تا [مبادا زمین] شما را بجنباند، و در آن از هر گونه جنبنده ای پراکنده گردانید، و از آسمان آبی فروفرستادیم و از هر نوع [گیاه] نیکو در آن رویانیدیم. این، خلق خداست. [اینک] به من نشان دهید کسانی که غیر از اویند چه آفریده اند؟ [هیچ!] بلکه ستمگران در گمراهی آشکارند. و به راستی، لقمان را حکمت دادیم که: خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد، تنها برای خود سپاس می گزارد و هر کس کفران کند، در حقیقت، خدا بی نیاز ستوده است. و [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش - در حالی که وی او را اندرز می داد - گفت: «ای پسرک من، به خدا شرک میاور که به راستی شرک ستمی بزرگ است.» و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم. مادرش به او باردار شد، سستی بر روی سستی. و از شیر بازگرفتنش در دو سال است. [آری، به او سفارش کردیم] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوی من است. و اگر تو را وادارند تا در باره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی، از آنان فرمان مبر، و [لی] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن، و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و [سرانجام] بازگشت شما به سوی من است، و از [حقیقت] آنچه انجام می دادید شما را با خبر خواهم کرد. «ای پسرک من، اگر [عملِ تو] هموزن دانه خَردلی و در تخته سنگی یا در آسمانها یا در زمین باشد، خدا آن را می آورد، که خدا بس دقیق و آگاه است. ای پسرک من، نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار، و بر آسیبی که بر تو وارد آمده است شکیبا باش. این [حاکی] از عزم [و اراده تو در] امور است. و از مردم [به نِخوت] رُخ برمتاب، و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسندِ لافزن را دوست نمی دارد. و در راه رفتنِ خود میانه رو باش، و صدایت را آهسته ساز، که بدترین آوازها بانگ خران است. آیا ندانسته اید که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است، مسخّر شما ساخته و نعمتهای ظاهر و باطن خود را بر شما تمام کرده است؟ و برخی از مردم در باره خدا بی [آنکه] دانش و رهنمود و کتابی روشن [داشته باشند] به مجادله برمی خیزند. و چون به آنان گفته شود: «آنچه را که خدا نازل کرده پیروی کنید»، می گویند: « [نه!] بلکه آنچه که پدرانمان را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم» آیا هر چند شیطان آنان را به سوی عذاب سوزان فرا خواند؟ و هر کس خود را - در حالی که نیکوکار باشد - تسلیم خدا کند، قطعاً در ریسمان استوارتری چنگ درزده، و فرجام کارها به سوی خداست. و هر کس کفر ورزد، نباید کفر او تو را غمگین گرداند. بازگشتشان به سوی ماست، و به [حقیقتِ] آنچه کرده اند آگاهشان خواهیم کرد. در حقیقت، خدا به راز دلها داناست. [ما] آنان را اندکی برخوردار می سازیم، سپس ایشان را در عذابی پر فشار درمانده می کنیم. و اگر از آنها بپرسی: «چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است؟ مسلّماً خواهند گفت: «خدا.» بگو: «ستایش از آنِ خداست» ولی بیشترشان نمی دانند. آنچه در آسمانها و زمین است از آنِ خداست، در حقیقت، خدا همان بی نیاز ستوده [صفات] است. و اگر آن چه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید، سخنان خدا پایان نپذیرد. قطعاً خداست که شکست ناپذیر حکیم است. آفرینش و برانگیختن شما [در نزد ما] جز مانند [آفرینش] یک تن نیست، که خدا شنوای بیناست. آیا ندیده ای که خدا شب را در روز درمی آورد، و روز را [نیز] در شب درمی آورد، و آفتاب و ماه را تسخیر کرده است [که] هر یک تا وقت معلومی روانند و [نیز] خدا به آنچه می کنید آگاه است؟ این [ها همه] دلیل آن است که خدا خود حق است و غیر از او هر چه را که می خوانند باطل است، و خدا همان بلندمرتبه بزرگ است. آیا ندیده ای که کشتیها به نعمت خدا در دریا روان می گردند تا برخی از نشانه های [قدرت] خود را به شما بنمایاند؟ قطعاً در این [قدرت نمایی،] برای هر شکیبای سپاسگزاری، نشانه هاست. و چون موجی کوه آسا آنان را فرا گیرد، خدا را بخوانند و اعتقاد [خود] را برای او خالص گردانند، و [لی] چون نجاتشان داد و به خشکی رساند برخی از آنان میانه رو هستند، و نشانه های ما را جز هر خائن ناسپاسگزاری انکار نمی کند.}

- «الم *تَنْزیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ *أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ *اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ *یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ *ذلِکَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزیزُ الرَّحیمُ *الَّذی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طینٍ *ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ *ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ *وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفی خَلْقٍ جَدیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ *قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ *وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ *وَ لَوْ شِئْنا لَآتَیْنا کُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعینَ *فَذُوقُوا بِما نَسیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا إِنَّا نَسیناکُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ *تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ *فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ *أَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلاً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ أَمَّا الَّذینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعیدُوا فیها وَ قیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ *وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمینَ مُنْتَقِمُونَ *وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَلا تَکُنْ فی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنی إِسْرائیلَ *وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ *إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ *أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فی مَساکِنِهِمْ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ أَ فَلا یَسْمَعُونَ.» - . سجده / 1 - 26 -

{الف، لام، میم. نازل شدن این کتاب- که هیچ [جای] شک در آن نیست- از طرف پروردگار جهانهاست. آیا می گویند: «آن را بربافته است»؟ [نه چنین است] بلکه آن حقّ و از جانب پروردگار توست، تا مردمی را که پیش از تو بیم دهنده ای برای آنان نیامده است هشدار دهی، امید که راه یابند. خدا کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است، در شش هنگام آفرید، آن گاه بر عرش [قدرت] استیلا یافت، برای شما غیر از او سرپرست و شفاعتگری نیست آیا باز هم پند نمی گیرید؟ کار [جهان] را از آسمان [گرفته] تا زمین، اداره می کند آن گاه [نتیجه و گزارش آن] در روزی که مقدارش - آن چنان که شما [آدمیان] برمی شمارید - هزار سال است، به سوی او بالا می رود. اوست دانایِ نهان و آشکار، که شکوهمندِ مهربان است. همان کسی که هر چیزی را که آفریده است نیکو آفریده، و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد سپس [تداوم] نسل او را از چکیده آبی پست مقرّر فرمود آن گاه او را درست اندام کرد، و از روح خویش در او دمید، و برای شما گوش و دیدگان و دلها قرار داد چه اندک سپاس می گزارید.و گفتند: «آیا وقتی در [دلِ] زمین گم شدیم، آیا [باز] ما در خلقت جدیدی خواهیم بود؟» [نه،] بلکه آنها به لقای پروردگارشان [و حضور او] کافرند. بگو: «فرشته مرگی که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند، آن گاه به سوی پروردگارتان بازگردانیده می شوید.» و کاش هنگامی را که مجرمان پیش پروردگارشان سرهاشان را به زیر افکنده اند می دیدی [که می گویند:] «پروردگارا، دیدیم و شنیدیم ما را بازگردان تا کار شایسته کنیم، چرا که ما یقین داریم.» و اگر می خواستیم، حتماً به هر کسی [از روی جبر] هدایتش را می دادیم، لیکن سخن من محقّق گردیده که: «هر آینه جهنّم را از همه جنّیان و آدمیان خواهم آکند.» پس به [سزای] آنکه دیدار این روزتان را از یاد بردید [عذاب را] بچشید ما [نیز] فراموشتان کردیم، و به [سزای] آنچه انجام می دادید عذاب جاودان را بچشید. تنها کسانی به آیات ما می گروند که چون آن [آیات] را به ایشان یادآوری کنند، سجده کنان به روی درمی افتند، و به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند و آنان بزرگی نمی فروشند. پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می گردد [و] پروردگارشان را از روی بیم و طمع می خوانند، و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به [پاداش] آنچه انجام می دادند برای آنان پنهان شده است. آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند. اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به [پاداشِ] آنچه انجام می دادند در باغهایی که در آن جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند. و اما کسانی که نافرمانی کرده اند، پس جایگاهشان آتش است. هر بار که بخواهند از آن بیرون بیایند، در آن بازگردانیده می شوند و به آنان گفته می شود: «عذابِ آن آتشی را که دروغش می پنداشتید بچشید.» و قطعاً غیر از آن عذاب بزرگتر، از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می چشانیم، امید که آنها [به خدا] بازگردند. و کیست بیدادگرتر از آن کس که به آیات پروردگارش پند داده شود [و] آن گاه از آن روی بگرداند؟ قطعاً ما از مجرمان انتقام کشنده ایم. و به راستی [ما] به موسی کتاب دادیم. پس در لقای او [با خدا] تردید مکن، و آن [کتاب] را برای فرزندان اسرائیل [مایه] هدایت قرار دادیم. و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند. در حقیقت، پروردگار تو، خود روز قیامت در آنچه با یکدیگر در باره آن اختلاف می نمودند، میانشان داوری خواهد کرد. آیا برای آنان روشن نگردیده که چه بسیار نسلها را پیش از آنها نابود گردانیدیم [که اینان] در سراهایشان راه می روند؟ قطعاً در این [امر] عبرتهاست، مگر نمی شنوند؟}

ص: 44

- «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً *وَ داعِیاً إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنیراً *وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبیراً *وَ لا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ الْمُنافِقینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکیلاً.» - . احزاب / 45 - 48 -

{ای پیامبر، ما تو را [به سِمَتِ] گواه و بشارتگر و هشداردهنده فرستادیم، و دعوت کننده به سوی خدا به فرمان او، و چراغی تابناک. و مؤمنان را مژده دِه که برای آنان از جانب خدا بخشایشی فراوان خواهد بود. و کافران و منافقان را فرمان مبَر، و از آزارشان بگذر و بر خدا اعتماد کن و کارسازی [چون] خدا کفایت می کند.}

- «وَ الَّذینَ سَعَوْا فی آیاتِنا مُعاجِزینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلیمٌ *وَ یَرَی الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدی إِلی صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمیدِ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفی خَلْقٍ جَدیدٍ *أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِی الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعیدِ *أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ *وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً یا جِبالُ أَوِّبی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدیدَ *أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ *وَ لِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعیرِ *یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحاریبَ وَ تَماثیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ *فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهینِ *لَقَدْ کانَ لِسَبَإٍ فی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتانِ عَنْ یَمینٍ وَ شِمالٍ کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ *فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلیلٍ *ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازی إِلاَّ الْکَفُورَ *وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتی بارَکْنا فیها قُریً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فیهَا السَّیْرَ سیرُوا فیها لَیالِیَ وَ أَیَّاماً آمِنینَ *فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادیثَ وَ مَزَّقْناهُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ *وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاَّ فَریقاً مِنَ الْمُؤْمِنینَ *وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فی شَکٍّ وَ رَبُّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَفیظٌ *قُلِ ادْعُوا الَّذینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فیهِما مِنْ شِرْکٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهیرٍ *وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلاَّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّی إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قالُوا ما ذا قالَ رَبُّکُمْ قالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبیرُ *قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فی ضَلالٍ مُبینٍ *قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ *قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنا رَبُّنا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلیمُ *قُلْ أَرُونِیَ الَّذینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ کَلاَّ بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشیراً وَ نَذیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ *وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *قُلْ لَکُمْ میعادُ یَوْمٍ لا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ ساعَةً وَ لا تَسْتَقْدِمُونَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهذَا الْقُرْآنِ وَ لا بِالَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنینَ *قالَ الَّذینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدی بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمینَ *وَ قالَ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فی أَعْناقِ الَّذینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ ما أَرْسَلْنا فی قَرْیَةٍ مِنْ نَذیرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ *وَ قالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبینَ *قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ *وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ *وَ الَّذینَ یَسْعَوْنَ فی آیاتِنا مُعاجِزینَ أُولئِکَ فِی الْعَذابِ مُحْضَرُونَ *قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقینَ *وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ *قالُوا سُبْحانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ *فَالْیَوْمَ لا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا وَ نَقُولُ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتی کُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ *وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلاَّ رَجُلٌ یُریدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُکُمْ وَ قالُوا ما هذا إِلاَّ إِفْکٌ مُفْتَریً وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ *وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذیرٍ *وَ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَیْناهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلی فَکَیْفَ کانَ نَکیرِ *قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدیدٍ *قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهیدٌ *قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ *قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعیدُ *قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمیعٌ قَریبٌ.» - . سباء / 5 - 50 -

{و کسانی که در [ابطال] آیات ما کوشش می ورزند که ما را درمانده کنند، برایشان عذابی از بلایی دردناک باشد. و کسانی که از دانش بهره یافته اند، می دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، حق است و به راه آن عزیزِ ستوده [صفات] راهبری می کند. و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «آیا مردی را به شما نشان دهیم که شما را خبر می دهد که چون کاملا متلاشی شدید، [باز] قطعاً در آفرینشی جدید خواهید بود؟ آیا [این مرد] بر خدا دروغی بسته یا جنونی در اوست؟ « [نه!] بلکه آنان که به آخرت ایمان ندارند در عذاب و گمراهیِ دور و درازند. آیا به آنچه- از آسمان و زمین- در دسترسشان و پشت سرشان است ننگریسته اند؟ اگر بخواهیم آنان را در زمین فرو می بریم، یا پاره سنگهایی از آسمان بر سرشان می افکنیم. قطعاً در این [تهدید] برای هر بنده توبه کاری عبرت است. و به راستی داوود را از جانب خویش مزیّتی عطا کردیم. [و گفتیم:] ای کوه ها، با او [در تسبیح خدا] همصدا شوید، و ای پرندگان [هماهنگی کنید]. و آهن را برای او نرم گردانیدیم. [که] زره های فراخ بساز و حلقه ها را درست اندازه گیری کن. و کار شایسته کنید، زیرا من به آنچه انجام می دهید بینایم. و باد را برای سلیمان [رام کردیم:] که رفتن آن بامداد، یک ماه، و آمدنش شبانگاه، یک ماه [راه] بود، و معدن مس را برای او ذوب [و روان] گردانیدیم، و برخی از جنّ به فرمان پروردگارشان پیش او کار می کردند، و هر کس از آنها از دستور ما سر برمی تافت، از عذاب سوزان به او می چشانیدیم.

[آن متخصّصان] برای او هر چه می خواست: از نمازخانه ها و مجسّمه ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه ها و دیگهای چسبیده به زمین می ساختند. ای خاندان داوود، شکرگزار باشید. و از بندگان من اندکی سپاسگزارند. پس چون مرگ را بر او مقرر داشتیم، جز جنبنده ای خاکی [موریانه] که عصای او را [به تدریج] می خورد، [آدمیان را] از مرگ او آگاه نگردانید پس چون [سلیمان] فرو افتاد برای جنّیان روشن گردید که اگر غیب می دانستند، در آن عذاب خفّت آور [باقی] نمی ماندند. قطعاً برای [مردم] سبا در محلّ سکونتشان نشانه [رحمتی] بود: دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتیم:] از روزیِ پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید. شهری است خوش و خدایی آمرزنده. پس روی گردانیدند، و بر آن سیل [سدّ] عَرِم را روانه کردیم، و دو باغستان آنها را به دو باغ که میوه های تلخ و شوره گز و نوعی از کُنارِ تُنُک داشت تبدیل کردیم. این [عقوبت] را به [سزای] آنکه کفران کردند به آنان جزا دادیم و آیا جز ناسپاس را به مجازات می رسانیم؟ و میان آنان و میان آبادانیهایی که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهای متّصل به هم قرار داده بودیم، و در میان آنها مسافت را، به اندازه، مقرر داشته بودیم. در این [راه] ها، شبان و روزان آسوده خاطر بگردید. تا گفتند: «پروردگارا، میان [منزلهای] سفرهایمان فاصله انداز.» و بر خویشتن ستم کردند. پس آنها را [برای آیندگان، موضوعِ] حکایتها گردانیدیم، و سخت تار و مارشان کردیم قطعاً در این [ماجرا] برای هر شکیبای سپاسگزاری عبرتهاست. و قطعاً شیطان گمان خود را در مورد آنها راست یافت. و جز گروهی از مؤمنان، [بقیه] از او پیروی کردند. و [شیطان] را بر آنان تسلّطی نبود، جز آنکه کسی را که به آخرت ایمان دارد از کسی که در باره آن در تردید است باز شناسیم. و پروردگار تو بر هر چیزی نگاهبان است. بگو: «کسانی را که جز خدا [معبود خود] پنداشته اید بخوانید هموزن ذرّه ای نه در آسمانها و نه در زمین مالک نیستند، و در آن دو شرکتی ندارند، و برای وی از میان آنان هیچ پشتیبانی نیست.» و شفاعتگری در پیشگاه او

سود نمی بخشد، مگر برای آن کس که به وی اجازه دهد. تا چون هراس از دلهایشان برطرف شود، می گویند: «پروردگارتان چه فرمود؟» می گویند: «حقیقت و هموست بلندمرتبه و بزرگ.» بگو: «کیست که شما را از آسمانها و زمین روزی می دهد؟» بگو: «خدا و در حقیقت یا ما، یا شما بر هدایت یا گمراهی آشکاریم.» بگو: « [شما] از آنچه ما مرتکب شده ایم بازخواست نخواهید شد، و [ما نیز] از آنچه شما انجام می دهید بازخواست نخواهیم شد.» بگو: «پروردگارمان ما و شما را جمع خواهد کرد سپس میان ما به حقّ داوری می کند، و اوست داور دانا.» بگو: «کسانی را که [به عنوان] شریک به او ملحق گردانیده اید، به من نشان دهید.» چنین نیست، بلکه اوست خدای عزیز حکیم. و ما تو را جز [به سِمَتِ] بشارتگر و هشداردهنده برای تمام مردم، نفرستادیم لیکن بیشتر مردم نمی دانند. و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده چه وقت است؟» بگو: «میعاد شما روزی است که نه ساعتی از آن پس توانید رفت، و نه پیشی توانید جُست.» و کسانی که کافر شدند گفتند: «نه به این قرآن و نه به آن [توراتی] که پیش از آن است هرگز ایمان نخواهیم آورد.» و ای کاش بیدادگران را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان بازداشت شده اند می دیدی [که چگونه] برخی از آنان با برخی [دیگر جدل و] گفتگو می کنند کسانی که زیردست بودند به کسانی که [ریاست و] برتری داشتند، می گویند: «اگر شما نبودید قطعاً ما مؤمن بودیم.» کسانی که [ریاست و] برتری داشتند، به کسانی که زیردست بودند، می گویند: «مگر ما بودیم که شما را از هدایت- پس از آنکه به سوی شما آمد- بازداشتیم؟ [نه،] بلکه خودتان گناهکار بودید.» و کسانی که زیردست بودند به کسانی که [ریاست و] برتری داشتند، می گویند: « [نه،] بلکه نیرنگ شب و روز [شما بود] آن گاه که ما را وادار می کردید که به خدا کافر شویم و برای او همتایانی قرار دهیم.» و هنگامی که عذاب را ببینند پشیمانی خود را آشکار کنند. و در گردنهای کسانی که کافر شده اند غُلها می نهیم آیا جز به سزای آنچه انجام می دادند می رسند؟ و [ما] در هیچ شهری هشداردهنده ای نفرستادیم جز آنکه خوشگذرانان آنها گفتند: «ما به آنچه شما بدان فرستاده شده اید کافریم.» و گفتند: «ما دارایی و فرزندانمان از همه بیشتر است و ما عذاب نخواهیم شد.» بگو: «پروردگار من است که روزی را برای هر کس که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند لیکن بیشتر مردم نمی دانند.» و اموال و فرزندانتان چیزی نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند، مگر کسانی که ایمان آورده و کار شایسته کرده باشند. پس برای آنان دو برابر آنچه انجام داده اند پاداش است و آنها در غرفه ها [ی بهشتی] آسوده خاطر خواهند بود. و کسانی که در [ابطال] آیات ما می کوشند که [ما را به خیال خود] درمانده کنند آنانند که در عذاب احضار می شوند. بگو: «در حقیقت، پروردگار من است که روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا برای او تنگ می گرداند. و هر چه را انفاق کردید عوضش را او می دهد. و او بهترین روزی دهندگان است.» و [یاد کن] روزی را که همه آنان را محشور می کند، آن گاه به فرشتگان می فرماید: «آیا اینها بودند که شما را می پرستیدند؟» می گویند: «منزّهی تو، سرپرست ما تویی نه آنها! بلکه جنّیان را می پرستیدند بیشترشان به آنها اعتقاد داشتند.» اکنون برای یکدیگر سود و زیانی ندارید، و به کسانی که ستم کرده اند می گوییم: «بچشید عذاب آتشی را که آن را دروغ می شمردید.» و چون آیات تابناک ما بر آنان خوانده می شود می گویند: «این جز مردی نیست که می خواهد شما را از آنچه پدرانتان می پرستیدند باز دارد.» و [نیز] می گویند: «این جز دروغی بربافته نیست.» و کسانی که به حقّ- چون به سویشان آمد- کافر شدند می گویند: «این جز افسونی آشکار نیست.» و ما کتاب هایی به آنان نداده بودیم

ص: 45

که آن را بخوانند، و پیش از تو هشداردهنده ای به سویشان نفرستاده بودیم. و کسانی که پیش از اینان بودند، [نیز] تکذیب کردند، در حالی که اینان به ده یک آنچه بدیشان داده بودیم نرسیده اند. [آری،] فرستادگانِ مرا دروغ شمردند پس چگونه بود کیفر من؟ بگو: «من فقط به شما یک اندرز می دهم که: دو دو و به تنهایی برای خدا به پا خیزید، سپس بیندیشید که رفیق شما هیچ گونه دیوانگی ندارد. او شما را از عذاب سختی که در پیش است جز شداردهنده ای [بیش] نیست. بگو: «هر مزدی که از شما خواستم آن از خودتان! مزد من جز بر خدا نیست، و او بر هر چیزی گواه است.» بگو: «بی گمان، پروردگارم حقیقت را القا می کند [اوست] دانای نهانها.» بگو: «حق آمد و [دیگر] باطل از سر نمی گیرد و برنمی گردد.» بگو: «اگر گمراه شوم، فقط به زیان خود گمراه شده ام، و اگر هدایت یابم [این از برکتِ] چیزی است که پروردگارم به سویم وحی می کند، که اوست شنوای نزدیک.»}

- «أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ بِما یَصْنَعُونَ *وَ اللَّهُ الَّذی أَرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثیرُ سَحاباً فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَحْیَیْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها کَذلِکَ النُّشُورُ *مَنْ کانَ یُریدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَ الَّذینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ وَ مَکْرُ أُولئِکَ هُوَ یَبُورُ *وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ فی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ *وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ فیهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمیرٍ *إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبیرٍ *یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ *إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدیدٍ *وَ ما ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزیزٍ *وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی إِنَّما تُنْذِرُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَکَّی فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفْسِهِ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصیرُ *وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ *وَ لاَ الظُّلُماتُ وَ لاَ النُّورُ *وَ لاَ الظِّلُّ وَ لاَ الْحَرُورُ *وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لاَ الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ *إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذیرٌ *إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فیها نَذیرٌ *وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنیرِ *ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کانَ نَکیرِ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابیبُ سُودٌ *وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ *إِنَّ الَّذینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ *لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ *وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبیرٌ بَصیرٌ *ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبیرُ *جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یُحَلَّوْنَ فیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فیها حَریرٌ *وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ *الَّذی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فیها لُغُوبٌ *وَ الَّذینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزی کُلَّ کَفُورٍ *وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذی کُنَّا نَعْمَلُ أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمینَ مِنْ نَصیرٍ *إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ *هُوَ الَّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا یَزیدُ الْکافِرینَ کُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلاَّ غُرُوراً *إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً *وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذیرٌ ما زادَهُمْ إِلاَّ نُفُوراً *اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاً.» - . فاطر / 8 - 43 -

{آیا آن کس که زشتیِ کردارش برای او آراسته شده و آن را زیبا می بیند [مانند مؤمن نیکوکار است]؟ خداست که هر که را بخواهد بی راه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند. پس مبادا به سبب حسرتها [ی گوناگون] بر آنان، جانت [از کف] برود قطعاً خدا به آنچه می کنند داناست. و خدا همان کسی است که بادها را روانه می کند پس [بادها] ابری را برمی انگیزند، و [ما] آن را به سوی سرزمینی مرده راندیم، و آن زمین را بدان [وسیله]، پس از مرگش زندگی بخشیدیم رستاخیز [نیز] چنین است. هر کس سربلندی می خواهد، سربلندی یکسره از آنِ خداست. سخنان پاکیزه به سوی او بالا می رود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد. و کسانی که با حیله و مکر کارهای بد می کنند، عذابی سخت خواهند داشت، و نیرنگشان خود تباه می گردد. و خدا [ست که] شما را از خاکی آفرید، سپس از نطفه ای، آن گاه شما را جفت جفت گردانید، و هیچ مادینه ای بار نمی گیرد و بار نمی نهد مگر به علمِ او. و هیچ سالخورده ای عمر دراز نمی یابد و از عمرش کاسته نمی شود، مگر آنکه در کتابی [مندرج] است. در حقیقت، این [کار] بر خدا آسان است. و دو دریا یکسان نیستند: این یک، شیرینِ تشنگی زدا [و] نوشیدنش گواراست و آن یک، شورِ تلخ مزه است و از هر یک گوشتی تازه می خورید و زیوری که آن را بر خود می پوشید بیرون می آورید و کشتی را در آن، موج شکاف می بینی تا از فضلِ او [روزی خود را] جستجو کنید، و امید که سپاس بگزارید. شب را به روز درمی آورد و روز را به شب درمی آورد، و آفتاب و ماه را تسخیر کرده است [که] هر یک تا هنگامی معیّن روانند این است خدا پروردگار شما فرمانروایی از آنِ اوست. و کسانی را که بجز او می خوانید، مالک پوست هسته خرمایی [هم] نیستند. اگر آنها را بخوانید، دعای شما را نمی شنوند، و اگر [فرضاً] بشنوند اجابتتان نمی کنند، و روز قیامت شرکِ شما را انکار می کنند و [هیچ کس] چون [خدای] آگاه، تو را خبردار نمی کند. ای مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی نیازِ ستوده است. و اگر بخواهد شما را می بَرد و خلقی نو [بر سر کار] می آورد. و این [امر] برای خدا دشوار نیست. و هیچ بار بَردارنده ای بار [گناه] دیگری را برنمی دارد، و اگر گرانباری [دیگری را به یاری] به سوی بارش فرا خواند چیزی از آن برداشته نمی شود، هر چند خویشاوند باشد. [تو] تنها کسانی را که از پروردگارشان در نهان می ترسند و نماز برپا می دارند، هشدار می دهی و هر کس پاکیزگی جوید تنها برای خود پاکیزگی می جوید، و فرجام [کارها] به سویِ خداست. و نابینا و بینا یکسان نیستند، و نه تیرگیها و روشنایی، و نه سایه و گرمای آفتاب. و زندگان و مردگان یکسان نیستند. خداست که هر که را بخواهد شنوا می گرداند و تو کسانی را که در گورهایند نمی توانی شنوا سازی. تو جز هشداردهنده ای [بیش] نیستی. ما تو را بحق، [به سِمَتِ] بشارتگر و هشدار دهنده گسیل داشتیم، و هیچ امّتی نبوده مگر اینکه در آن هشدار دهنده ای گذشته است. و اگر تو را تکذیب کنند، قطعاً کسانی که پیش از آنها بودند [نیز] به تکذیب پرداختند. پیامبرانشان دلایل آشکار و نوشته ها و کتاب روشن برای آنان آوردند. آن گاه کسانی را که کافر شده بودند فرو گرفتم پس چگونه بود کیفر من؟ آیا ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرود آورد و به [وسیله] آن میوه هایی که رنگهای آنها گوناگون است بیرون آوردیم؟ و از برخی کوه ها، راهها [و رگه ها] ی سپید و گلگون به رنگهای مختلف و سیاه پر رنگ [آفریدیم].و از مردمان و جانوران و دامها که رنگهایشان همان گونه مختلف است [پدید آوردیم]. از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند. آری، خدا ارجمندِ آمرزنده است. در حقیقت، کسانی که کتاب خدا را می خوانند و نماز برپا می دارند و از آنچه بدیشان روزی داده ایم، نهان و آشکارا انفاق می کنند، امید به تجارتی بسته اند که هرگز زوال نمی پذیرد. تا پاداششان را تمام بدیشان عطا کند و از فزون بخشیِ خود در حقّ آنان بیفزاید که او آمرزنده حق شناس است. و آنچه از کتاب به سوی تو وحی کرده ایم، خود حق [و] تصدیق کننده [کتابهای] پیش از آن است. قطعاً خدا نسبت به بندگانش آگاهِ بیناست. سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان را] برگزیده بودیم، به میراث دادیم پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو، و برخی از آنان در کارهای نیک به فرمان خدا پیشگامند و این خود توفیق بزرگ است. [در] بهشتهای همیشگی [که] به آنها درخواهندآمد. در آنجا با دستبندهایی از زر و مروارید زیور یابند و در آنجا جامه شان پَرنیان خواهد بود. و می گویند: «سپاس خدایی را که اندوه را از ما بزدود، به راستی پروردگار ما آمرزنده [و] حق شناس است همان [خدایی] که ما را به فضل خویش در سرای ابدی جای داد. در اینجا رنجی به ما نمی رسد و در اینجا درماندگی به ما دست نمی دهد.» و [لی] کسانی که کافر شده اند، آتش جهنّم برای آنان خواهد بود. حکم به مرگ بر ایشان [جاری] نمی شود تا بمیرند، و نه عذابِ آن از ایشان کاسته شود. [آری،] هر ناسپاسی را چنین کیفر می دهیم. و آنان در آنجا فریاد برمی آورند: «پروردگارا، ما را بیرون بیاور، تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته کنیم.» مگر شما را [آن قدر] عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می گرفت و [آیا] برای شما هشداردهنده نیامد؟ پس بچشید که برای ستمگران یاوری نیست. خدا [ست که] دانای نهان آسمانها و زمین است، و اوست که به راز دلها داناست. اوست آن کس که شما را در این سرزمین جانشین گردانید. پس هر کس کفر ورزد کفرش به زیان اوست، و کافران را کفرشان جز دشمنی نزد پروردگارشان نمی افزاید، و کافران را کفرشان غیر از زیان نمی افزاید. بگو: «به من خبر دهید از شریکان خودتان که به جای خدا می خوانید به من نشان دهید که چه چیزی از زمین را آفریده اند؟ یا آنان در [کارِ] آسمانها همکاری داشته اند؟ یا به ایشان کتابی داده ایم که دلیلی بر [حقّانیت] خود از آن دارند؟» [نه،] بلکه ستمکاران جز فریب به یکدیگر وعده نمی دهند. همانا خدا آسمانها و زمین را نگاه می دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمی دارد اوست بردبار آمرزنده. و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر هرآینه هشداردهنده ای برای آنان بیاید، قطعاً از هر یک از امّتها [ی دیگر] راه یافته تر شوند، و [لی] چون هشداردهنده ای برای ایشان آمد، جز بر نفرتشان نیفزود. [انگیزه] این کارشان فقط گردنکشی در [رویِ] زمین و نیرنگ زشت بود و نیرنگ زشت جز [دامن] صاحبش را نگیرد. پس آیا جز سنّت [و سرنوشتِ شوم] پیشینیان را انتظار می برند؟ و هرگز برای سنّت خدا تبدیلی نمی یابی و هرگز برای سنّت خدا دگرگونی نخواهی یافت.}

ص: 46

- «یس *وَ الْقُرْآنِ الْحَکیمِ *إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلینَ *عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *تَنْزیلَ الْعَزیزِ الرَّحیمِ *لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ *لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *إِنَّا جَعَلْنا فی أَعْناقِهِمْ أَغْلالاً فَهِیَ إِلَی الْأَذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ *وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ *وَ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ کَریمٍ *إِنَّا نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ *وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً أَصْحابَ الْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ *إِذْ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ فَکَذَّبُوهُما فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ فَقالُوا إِنَّا إِلَیْکُمْ مُرْسَلُونَ *قالُوا ما أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ الرَّحْمنُ مِنْ شَیْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَکْذِبُونَ *قالُوا رَبُّنا یَعْلَمُ إِنَّا إِلَیْکُمْ لَمُرْسَلُونَ *وَ ما عَلَیْنا إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبینُ *قالُوا إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلیمٌ *قالُوا طائِرُکُمْ مَعَکُمْ أَ إِنْ ذُکِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ *وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدینَةِ رَجُلٌ یَسْعی قالَ یا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلینَ *اتَّبِعُوا مَنْ لا یَسْئَلُکُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ *وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ الَّذی فَطَرَنی وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ یُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً وَ لا یُنْقِذُونِ *إِنِّی إِذاً لَفی ضَلالٍ مُبینٍ *إِنِّی آمَنْتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ *قیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمی یَعْلَمُونَ *بِما غَفَرَ لی رَبِّی وَ جَعَلَنی مِنَ الْمُکْرَمینَ *وَ ما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّماءِ وَ ما کُنَّا مُنْزِلینَ *إِنْ کانَتْ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ خامِدُونَ *یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَیْهِمْ لا یَرْجِعُونَ *وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ *وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ یَأْکُلُونَ *وَ جَعَلْنا فیها جَنَّاتٍ مِنْ نَخیلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فیها مِنَ الْعُیُونِ *لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدیهِمْ أَ فَلا یَشْکُرُونَ *سُبْحانَ الَّذی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ *وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ *وَ الشَّمْسُ تَجْری لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ *وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدیمِ *لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ *وَ آیَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیَّتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ *وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ *وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَریخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ یُنْقَذُونَ *إِلاَّ رَحْمَةً مِنَّا وَ مَتاعاً إِلی حینٍ *وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ *وَ ما تَأْتیهِمْ مِنْ آیَةٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ کانُوا عَنْها مُعْرِضینَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ فی ضَلالٍ مُبینٍ *وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *ما یَنْظُرُونَ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ *فَلا یَسْتَطیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ *وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ *قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ *إِنْ کانَتْ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ *فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْیَوْمَ فی شُغُلٍ فاکِهُونَ *هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فی ظِلالٍ عَلَی الْأَرائِکِ مُتَّکِؤُنَ *لَهُمْ فیها فاکِهَةٌ وَ لَهُمْ ما یَدَّعُونَ *سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحیمٍ *وَ امْتازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ *أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ *وَ أَنِ اعْبُدُونی هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ *وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ *هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ *اصْلَوْهَا الْیَوْمَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ *الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ *وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلی أَعْیُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّی یُبْصِرُونَ *وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلی مَکانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطاعُوا مُضِیًّا وَ لا یَرْجِعُونَ *وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ *وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبینٌ *لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرینَ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدینا أَنْعاماً فَهُمْ لَها مالِکُونَ *وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یَأْکُلُونَ *وَ لَهُمْ فیها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا یَشْکُرُونَ *وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ *لا یَسْتَطیعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ *فَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ.» - . یس / 1 - 76 -

{یس [یاسین] سوگند به قرآن حکمت آموز، که قطعاً تو از [جمله] پیامبرانی، بر راهی راست. [و کتابت] از جانب آن عزیزِ مهربان نازل شده است، تا قومی را که پدرانشان بیم داده نشدند و در غفلت ماندند، بیم دهی. آری، گفته [خدا] در باره بیشترشان محقّق گردیده است، در نتیجه آنها نخواهند گروید. ما در گردنهای آنان، تا چانه هایشان، غُلهایی نهاده ایم، به طوری که سرهایشان را بالا نگاه داشته و دیده فرو هشته اند. و [ما] فراروی آنها سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان] آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند. و آنان را چه بیم دهی [و] چه بیم ندهی، به حالشان تفاوت نمی کند: نخواهند گروید. بیم دادن تو، تنها کسی را [سودمند] است که کتاب حقّ را پیروی کند و از [خدایِ] رحمان در نهان بترسد. [چنین کسی را] به آمرزش و پاداشی پر ارزش مژده ده. آری! ماییم که مردگان را زنده می سازیم و آنچه را از پیش فرستاده اند، با آثار [و اعمال] شان درج می کنیم، و هر چیزی را در کارنامه ای روشن برشمرده ایم. [داستان] مردم آن شهری را که رسولان بدانجا آمدند برای آنان مَثَل زن: آن گاه که دو تن سوی آنان فرستادیم، و [لی] آن دو را دروغزن پنداشتند، تا با [فرستاده] سوّمین [آنان را] تأیید کردیم، پس [رسولان] گفتند: «ما به سوی شما به پیامبری فرستاده شده ایم.» [ناباوران آن دیار] گفتند: «شما جز بشری مانند ما نیستید، و [خدای] رحمان چیزی نفرستاده، و شما جز دروغ نمی پردازید.» گفتند: «پروردگار ما می داند که ما واقعاً به سوی شما به پیامبری فرستاده شده ایم.» و بر ما [وظیفه ای] جز رسانیدن آشکار [پیام] نیست. پاسخ دادند: «ما [حضور] شما را به شگون بد گرفته ایم. اگر دست برندارید، سنگسارتان می کنیم و قطعاً عذاب دردناکی از ما به شما خواهد رسید.» [رسولان] گفتند: «شومیِ شما با خود شماست. آیا اگر شما را پند دهند [باز کفر می ورزید؟ نه!] بلکه شما قومی اسرافکارید.» و [در این میان] مردی از دورترین جایِ شهر دوان دوان آمد، [و] گفت: «ای مردم، از این فرستادگان پیروی کنید. از کسانی که پاداشی از شما نمی خواهند و خود [نیز] بر راه راست قرار دارند، پیروی کنید. آخر چرا کسی را نپرستم که مرا آفریده است و [همه] شما به سوی او بازگشت می یابید؟ آیا به جای او خدایانی را بپرستم که اگر [خدای] رحمان بخواهد به من گزندی برساند، نه شفاعتشان به حالم سود می دهد و نه می توانند مرا برهانند؟ در آن صورت، من قطعاً در گمراهی آشکاری خواهم بود. من به پروردگارتان ایمان آوردم. [اقرار] مرا بشنوید.»

[سرانجام به جرم ایمان کشته شد، و بدو] گفته شد: «به بهشت درآی.» گفت: «ای کاش، قوم من می دانستند، که پروردگارم چگونه مرا آمرزید و در زمره عزیزانم قرار داد.» پس از [شهادت] وی هیچ سپاهی از آسمان بر قومش فرود نیاوردیم و [پیش از این هم] فروفرستنده نبودیم. تنها یک فریاد بود و بس. و بناگاه [همه] آنها سرد بر جای فسردند. دریغا بر این بندگان! هیچ فرستاده ای بر آنان نیامد مگر آنکه او را ریشخند می کردند. مگر ندیده اند که چه بسیار نسلها را پیش از آنان هلاک گردانیدیم که دیگر آنها به سویشان بازنمی گردند؟ و قطعاً همه آنان در پیشگاه ما احضار خواهند شد. و زمین مرده، برهانی است برای ایشان، که آن را زنده گردانیدیم و دانه از آن برآوردیم که از آن می خورند. و در آن [زمین] باغهایی از

درختان خرما و تاک قرار دادیم و چشمه ها در آن روان کردیم. تا از میوه آن و [از] کارکردِ دستهایِ خودشان بخورند، آیا باز [هم] سپاس نمی گزارند؟ پاک [خدایی] که از آنچه زمین می رویاند و [نیز] از خودشان و از آنچه نمی دانند، همه را نر و ماده گردانیده است. و نشانه ای [دیگر] برای آنها شب است که روز را [مانند پوست] از آن برمی کنیم و بناگاه آنان در تاریکی فرو می روند. و خورشید به [سوی] قرارگاه ویژه خود روان است. تقدیرِ آن عزیز دانا این است. و برای ماه منزلهایی معین کرده ایم، تا چون شاخکِ خشکِ خوشه خرما برگردد. نه خورشید را سِزَد که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشی جوید، و هر کدام در سپهری شناورند. و نشانه ای [دیگر] برای آنان اینکه: ما نیاکانشان را در کشتیِ انباشته، سوار کردیم. و مانند آن برای ایشان مرکوبها [ی دیگری] خلق کردیم. و اگر بخواهیم غرقشان می کنیم و هیچ فریادرسی نمی یابند و رویِ نجات نمی بینند. مگر رحمتی از جانب ما [شامل آنها گردد] و تا چندی [آنها را] برخوردار سازیم. و چون به ایشان گفته شود: «از آنچه در پیش رو و پشت سر دارید بترسید، امید که مورد رحمت قرار گیرید» [نمی شنوند]. و هیچ نشانه ای از نشانه های پروردگارشان بر آنان نیامد، جز اینکه از آن رویگردان شدند. و چون به آنان گفته شود: «از آنچه خدا به شما روزی داده انفاق کنید»، کسانی که کافر شده اند، به آنان که ایمان آورده اند، می گویند: «آیا کسی را بخورانیم که اگر خدا می خواست [خودش] وی را می خورانید؟ شما جز در گمراهیِ آشکاری [بیش] نیستید.» و می گویند: «اگر راست می گویید، پس این وعده [عذاب] کی خواهد بود؟» جز یک فریاد [مرگبار] را انتظار نخواهند کشید که هنگامی که سرگرم جدالند غافلگیرشان کند. آن گاه نه توانایی وصیّتی دارند و نه می توانند به سوی کسان خود برگردند. و در صور دمیده خواهد شد، پس بناگاه از گورهای خود شتابان به سویِ پروردگار خویش می آیند. می گویند: «ای وای بر ما، چه کسی ما را از آرامگاهمان برانگیخت؟ این است همان وعده خدای رحمان، و پیامبران راست می گفتند.» [باز هم] یک فریاد است و بس و بناگاه همه در پیشگاه ما حاضر آیند. امروز بر کسی هیچ ستم نمی رود، جز در برابر آنچه کرده اید پاداشی نخواهید یافت. در این روز، اهل بهشت کار و باری خوش در پیش دارند. آنها با همسرانشان در زیر سایه ها بر تختها تکیه می زنند. در آنجا برای آنها [هر گونه] میوه است و هر چه دلشان بخواهد. از جانب پروردگار [ی] مهربان [به آنان] سلام گفته می شود. و ای گناهکاران، امروز [از بی گناهان] جدا شوید. ای فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید، زیرا وی دشمن آشکار شماست؟ و اینکه مرا بپرستید این است راه راست! و [او] گروهی انبوه از میان شما را سخت گمراه کرد آیا تعقّل نمی کردید؟ این است جهنّمی که به شما وعده داده می شد! به [جُرم] آنکه کفر می ورزیدید، اکنون در آن درآیید. امروز بر دهانهای آنان مُهر می نهیم، و دستهایشان با ما سخن می گویند، و پاهایشان بدانچه فراهم می ساختند گواهی می دهند. و اگر بخواهیم، هرآینه فروغ از دیدگانشان می گیریم تا در راه [کج] بر هم پیشی جویند ولی [راه راست را] از کجا می توانند ببینند؟ و اگر بخواهیم، هرآینه ایشان را در جای خود مسخ می کنیم [به گونه ای] که نه بتوانند بروند و نه برگردند. و هر که را عمر دراز دهیم، او را در خلقت دچار افْت می کنیم آیا نمی اندیشند؟ و [ما] به او شعر نیاموختیم و در خور وی نیست این [سخن] جز اندرز و قرآنی روشن نیست. تا هر که را [دلی] زنده است بیم دهد، و گفتار [خدا] در باره کافران محقّق گردد. آیا ندیده اند که ما به قدرت خویش برای ایشان چهارپایانی آفریده ایم تا آنان مالک آنها باشند؟ و آنها را برای ایشان رام گردانیدیم. از برخی شان سواری می گیرند و از بعضی می خورند. و از آنها سودها و نوشیدنیها دارند. پس چرا شکرگزار نیستید؟ و غیر از خدا [یِ یگانه] خدایانی به پرستش گرفتند، تا مگر یاری شوند. [ولی بتان] نمی توانند آنان را یاری کنند و آنانند که برای [بتان] چون سپاهی احضار شده اند. پس، گفتار آنان تو را غمگین نگرداند که ما آنچه را پنهان و آنچه را آشکار می کنند، می دانیم.}

-فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طینٍ لازِبٍ *بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ *وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ *وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ *وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبینٌ .» - . صافات / 11 - 15 -

{پس، [از کافران] بپرس: آیا ایشان از نظر آفرینش سخت ترند یا کسانی که [در آسمانها] خلق کردیم؟ ما آنان را از گِلی چسبنده پدید آوردیم. بلکه عجب می داری و [آنها] ریشخند می کنند. و چون پند داده شوند عبرت نمی گیرند. و چون آیتی ببینند به ریشخند می پردازند. و می گویند: «این جز سحری آشکار نیست.»}

- «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ *أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ *أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ *وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ *أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنینَ *ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ *أَ فَلا تَذَکَّرُونَ *أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبینٌ *فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ *سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ *إِلاَّ عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصینَ *فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ *ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنینَ *إِلاَّ مَنْ هُوَ صالِ الْجَحیمِ *وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ *وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ *وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ *وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ *لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلینَ *لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصینَ *فَکَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ *وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلینَ *إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ *وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ *فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حینٍ *وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ *أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ *فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرینَ *وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حینٍ *وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ.» - . صافات / 149 - 179 -

{پس، از مشرکان جویا شو: آیا پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟! یا فرشتگان را مادینه آفریدیم و آنان شاهد بودند؟ هش دار که اینان از دروغ پردازی خود قطعاً خواهند گفت: «خدا فرزند آورده.» در حالی که آنها قطعاً دروغگویانند. آیا [خدا] دختران را بر پسران برگزیده است؟ شما را چه شده؟ چگونه داوری می کنید؟ آیا سَرِ پندگرفتن ندارید؟! یا دلیلی آشکار [در دست] دارید؟ پس اگر راست می گویید کتابتان را بیاورید. و میان خدا و جنّ ها پیوندی انگاشتند و حال آنکه جنّیان نیک دانسته اند که [برای حساب پس دادن،] خودشان احضار خواهند شد. خدا منزّه است از آنچه در وصف می آورند. به استثنای بندگان پاکدل خدا. در حقیقت، شما و آنچه [که شما آن را] می پرستید، بر ضدّ او گمراه گر نیستید، مگر کسی را که به دوزخ رفتنی است. و هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست مگر [اینکه] برای او [مقام و] مرتبه ای معیّن است. و در حقیقت، ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم. و ماییم که خود تسبیح گویانیم. و [مشرکان] به تأکید می گفتند: «اگر پند [نامه ا] ی از پیشینیان نزد ما بود، قطعاً از بندگان خالص خدا می شدیم.»

ص: 47

ولی [وقتی قرآن آمد] به آن کافر شدند، و زودا که بدانند. و قطعاً فرمان ما درباره بندگان فرستاده ما از پیش [چنین] رفته است: که آنان [بر دشمنان خودشان] حتماً پیروز خواهند شد. و سپاه ما هرآینه غالب آیندگانند. پس تا مدّتی [معیّن] از آنان روی برتاب. و آنان را بنگر که خواهند دید. آیا عذاب ما را شتابزده خواستارند؟ پس هشدارداده شدگان را آن گاه که عذاب به خانه آنان فرود آید چه بد صبحگاهی است. و از ایشان تا مدّتی [معیّن] روی برتاب. و بنگر که خواهند دید.}

- «ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ *بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا فی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ *کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حینَ مَناصٍ *وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ *أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ *وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ *ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلاَّ اخْتِلاقٌ *أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُمْ فی شَکٍّ مِنْ ذِکْری بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ *أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزیزِ الْوَهَّابِ *أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ *جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ.» - . ص / 1 - 11 -

{صاد. سوگند به قرآن پراندرز. آری، آنان که کفر ورزیدند در سرکشی و ستیزه اند. چه بسیار نسلها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [ما را] به فریاد خواندند، و [لی] دیگر مجال گریز نبود. و از اینکه هشداردهنده ای از خودشان برایشان آمده درشگفتند، و کافران می گویند: «این، ساحری شیّاد است.آیا خدایان [متعدّد] را خدای واحدی قرار داده؟ این واقعاً چیز عجیبی است.» و بزرگانشان روان شدند [و گفتند:] «بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعاً هدف [ما] ست. [از طرفی] این [مطلب] را در آیین اخیر [عیسوی هم] نشنیده ایم این [ادّعا] جز دروغ بافی نیست. آیا از میان ما قرآن بر او نازل شده است؟» [نه!] بلکه آنان در باره قرآنِ من دودلند. [نه،] بلکه هنوز عذاب [مرا] نچشیده اند. آیا گنجینه های رحمت پروردگار ارجمندِ بسیار بخشنده تو نزد ایشان است؟ آیا فرمانروایی آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است از آنِ ایشان است؟ [اگر چنین است] س [با چنگ زدن] در آن اسباب به بالا روند. این سپاهکِ دسته های دشمن در آنجا [بَدْر] درهم شکستنی اند.}

- «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ *أَمْ نَجْعَلُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقینَ کَالْفُجَّارِ *کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.» - . ص / 27 - 29 -

{و آسمان و زمین و آنچه را که میان این دو است به باطل نیافریدیم، این گمان کسانی است که کافر شده [و حق پوشی کرده] اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند. یا [مگر] کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، چون مفسدانِ در زمین می گردانیم، یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم؟ [این] کتابی مبارک است که آن را به سوی تو نازل کرده ایم تا در [باره] آیات آن بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.}

- «قُلْ إِنَّما أَنَا مُنْذِرٌ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ *رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الْعَزیزُ الْغَفَّارُ *قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظیمٌ *أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ *ما کانَ لِیَ مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ *إِنْ یُوحی إِلَیَّ إِلاَّ أَنَّما أَنَا نَذیرٌ مُبینٌ *إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طینٍ *فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ *فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ *إِلاَّ إِبْلیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ *قالَ یا إِبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالینَ *قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طینٍ *قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجیمٌ *وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتی إِلی یَوْمِ الدِّینِ *قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ *قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرینَ *إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ *قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ *إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ *قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ *لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعینَ *قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفینَ *إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ *وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حینٍ.» - . ص / 65 - 88 -

{بگو: «من فقط هشداردهنده ای هستم، و جز خدای یگانه قهّار معبودی دیگر نیست. پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، همان شکست ناپذیر آمرزنده. بگو: «این خبری بزرگ است، [که] شما از آن روی برمی تابید. مرا در باره ملإِ اعلی هیچ دانشی نبود آن گاه که مجادله می کردند. به من هیچ [چیز] وحی نمی شود، جز اینکه من هشداردهنده ای آشکارم. آن گاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بشری را از گِل خواهم آفرید. پس چون او را [کاملًا] درست کردم و از روح خویش در آن دمیدم، سجده کنان برای او [به خاک] بیفتید.» پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند. مگر ابلیس [که] تکبّر نمود و از کافران شد. فرمود: «ای ابلیس، چه چیز تو را مانع شد که برای چیزی که به دستان قدرت خویش خلق کردم سجده آوری؟ آیا تکبّر نمودی یا از [جمله] برتری جویانی؟» گفت: «من از او بهترم مرا از آتش آفریده ای و او را از گِل آفریده ای.» فرمود: «پس، از آن [مقام] بیرون شو، که تو رانده ای. و تا روز جزا لعنت من بر تو باد.» گفت: «پروردگارا، پس مرا تا روزی که برانگیخته می شوند مهلت ده.» فرمود: «در حقیقت، تو از مهلت یافتگانی، تا روز معیّنِ معلوم.» [شیطان] گفت: «پس به عزّت تو سوگند که همگی را جدّا از راه به در می برم، مگر آن بندگان پاکدل تو را.» فرمود: «حقّ [از من] است و حق را می گویم: هرآینه جهنّم را از تو و از هر کس از آنان که تو را پیروی کند، از همگی شان، خواهم انباشت.» بگو: «مزدی بر این [رسالت] از شما طلب نمی کنم و من از کسانی نیستم که چیزی از خود بسازم [و به خدا نسبت دهم]. این [قرآن] جز پندی برای جهانیان نیست. و قطعاً پس از چندی خبر آن را خواهید دانست.»}

- «تَنْزیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ *إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ *أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فی ما هُمْ فیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ *لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لاَصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ *خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری لِأَجَلٍ مُسَمًّی أَلا هُوَ الْعَزیزُ الْغَفَّارُ *خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ یَخْلُقُکُمْ فی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ *إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ *وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ *أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ *قُلْ یا عِبادِ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ *قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ *وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمینَ *قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ *قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دینی *فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ *لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ *وَ الَّذینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْری فَبَشِّرْ عِبادِ *الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ *أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ *لکِنِ الَّذینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّةٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمیعادَ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابیعَ فِی الْأَرْضِ ثُمَّ یُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَجْعَلُهُ حُطاماً إِنَّ فی ذلِکَ لَذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ *أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ *اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما

لَهُ مِنْ هادٍ *أَ فَمَنْ یَتَّقی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ قیلَ لِلظَّالِمینَ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ *کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ *فَأَذاقَهُمُ اللَّهُ الْخِزْیَ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ *قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ *ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلاً فیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ *إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ *ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ *فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَبَ عَلَی اللَّهِ وَ کَذَّبَ بِالصِّدْقِ إِذْ جاءَهُ أَ لَیْسَ فی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرینَ *وَ الَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ *لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنینَ *لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذی عَمِلُوا وَ یَجْزِیَهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ الَّذی کانُوا یَعْمَلُونَ *أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ *وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزیزٍ ذِی انْتِقامٍ *وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ *قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ *مَنْ یَأْتیهِ عَذابٌ یُخْزیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقیمٌ *إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکیلٍ *اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتی قَضی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْری إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ *أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ *قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُکِرَ الَّذینَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ *قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فی ما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ *وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ *وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *قَدْ قالَهَا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ *فَأَصابَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَیُصیبُهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزینَ *أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ *قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ *وَ أَنیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ *وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ *أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرینَ *أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقینَ *أَوْ تَقُولَ حینَ تَرَی الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لی کَرَّةً فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنینَ *بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرینَ *وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرینَ *وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکیلٌ *لَهُ مَقالیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ *قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ *وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ *بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرینَ. » - . زمر / 1 - 66 -

{نازل شدن [این کتاب] از جانب خدایِ شکست ناپذیرِ سنجیده کار است. ما [این] کتاب را به حقّ به سوی تو فرود آوردیم، پس خدا را - در حالی که اعتقاد [خود] را برای او خالص کننده ای - عبادت کن. آگاه باشید: آیینِ پاک از آنِ خداست، و کسانی که به جای او دوستانی برای خود گرفته اند [به این بهانه که:] ما آنها را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم، البتّه خدا میان آنان در باره آنچه که بر سر آن اختلاف دارند، داوری خواهد کرد. در حقیقت، خدا آن کسی را که دروغ پردازِ ناسپاس است هدایت نمی کند. اگر خدا می خواست برای خود فرزندی بگیرد، قطعاً از [میان] آنچه خلق می کند، آنچه را می خواست برمی گزید. منزّه است او، اوست خدای یگانه قهار. آسمانها و زمین را به حقّ آفرید.

شب را به روز درمی پیچد، و روز را به شب درمی پیچد و آفتاب و ماه را تسخیر کرد. هر کدام تا مدّتی معیّن روانند. آگاه باش که او همان شکست ناپذیر آمرزنده است. شما را از نفسی واحد آفرید، سپس جفتش را از آن قرار داد، و برای شما از دامها هشت قسم پدید آورد. شما را در شکمهای مادرانتان آفرینشی پس از آفرینشی [دیگر] در تاریکیهای سه گانه [: مشیمه و رحم و شکم] خلق کرد. این است خدا، پروردگار شما، فرمانروایی [و حکومت مطلق] از آنِ اوست. خدایی جز او نیست، پس چگونه [و کجا از حقّ] برگردانیده می شوید؟ اگر کفر ورزید، خدا از شما سخت بی نیاز است و برای بندگانش کفران را خوش نمی دارد، و اگر سپاس دارید آن را برای شما می پسندد، و هیچ بردارنده ای بارِ [گناهِ] دیگری را برنمی دارد، آن گاه بازگشت شما به سوی پروردگارتان است، و شما را به آنچه می کردید خبر خواهد داد، که او به راز دلها داناست. و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را - در حالی که به سوی او بازگشت کننده است - می خواند سپس چون او را از جانب خود نعمتی عطا کند، آن [مصیبتی] را که در رفعِ آن پیشتر به درگاه او دعا می کرد، فراموش می نماید و برای خدا

ص: 48

همتایانی قرار می دهد تا [خود و دیگران را] از راه او گمراه گرداند. بگو: «به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.» [آیا چنین کسی بهتر است] یا آن کسی که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] می کند [و] از آخرت می ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: «آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟» تنها خردمندانند که پندپذیرند. بگو: «ای بندگان من که ایمان آورده اید، از پروردگارتان پروا بدارید. برای کسانی که در این دنیا خوبی کرده اند، نیکی خواهد بود، و زمین خدا فراخ است. بی تردید، شکیبایان پاداش خود را بی حساب [و] به تمام خواهند یافت.» بگو: «من مأمورم که خدا را - در حالی که آیینم را برای او خالص گردانیده ام - بپرستم. و مأمورم که نخستینِ مسلمانان باشم.» بگو: «من اگر به پروردگارم عصیان ورزم، از عذاب روزی هولناک می ترسم.» بگو: «خدا را می پرستم در حالی که دینم را برای او بی آلایش می گردانم. پس هر چه را غیر از او می خواهید، بپرستید « [ولی به آنان] بگو:» زیانکاران در حقیقت کسانی اند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رسانده اند آری، این

همان خسران آشکار است.» آنها از بالای سرشان چترهایی از آتش خواهند داشت و از زیر پایشان [نیز] طَبَق هایی [آتشین است]، این [کیفری] است که خدا بندگانش را به آن بیم می دهد. ای بندگان من، از من بترسید. و [لی] آنان که خود را از طاغوت به دور می دارند تا مبادا او را بپرستند و به سوی خدا بازگشته اند آنان را مژده باد، پس بشارت ده به آن بندگان من که: به سخن گوش فرامی دهند و بهترین آن را پیروی می کنند اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان. پس آیا کسی که فرمان عذاب بر او واجب آمده [کجا روی رهایی دارد]؟ آیا تو کسی را که در آتش است می رهانی؟ لیکن کسانی که از پروردگارشان پروا داشتند، برای ایشان غرفه هایی است که بالای آنها غرفه هایی [دیگر] بنا شده است نهرها از زیر آن روان است. وعده خداست خدا خلاف وعده نمی کند. مگر ندیده ای که خدا از آسمان، آبی فرود آورد پس آن را به چشمه هایی که در [طبقات زیرینِ] زمین است راه داد، آن گاه به وسیله آن کشتزاری را که رنگهای آن گوناگون است بیرون می آورد، سپس خشک می گردد، آن گاه آن را زرد می بینی، سپس خاشاکش می گرداند. قطعاً در این [دگرگونیها] برای صاحبان خرد عبرتی است. پس آیا کسی که خدا سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشاده، و [در نتیجه] برخوردار از نوری از جانب پروردگارش می باشد [همانند فرد تاریکدل است]؟ پس وای بر آنان که از سخت دلی یاد خدا نمی کنند اینانند که در گمراهی آشکارند. خدا زیباترین سخن را [به صورت] کتابی متشابه، متضمّن وعده و وعید، نازل کرده است. آنان که از پروردگارشان می هراسند، پوست بدنشان از آن به لرزه می افتد، سپس پوستشان و دلشان به یاد خدا نرم می گردد. این است هدایت خدا، هر که را بخواهد، به آن راه نماید، و هر که را خدا گمراه کند او را راهبری نیست. پس آیا آن کس که [به جای دستها] با چهره خود، گزند عذاب را روز قیامت دفع می کند [مانند کسی است که از عذاب ایمن است]؟ و به ستمگران گفته می شود: «آنچه را که دستاوردتان بوده است بچشید.» کسانی [هم] که پیش از آنان بودند به تکذیب پرداختند، و از آنجا که حدس نمی زدند عذاب برایشان آمد. پس خدا در زندگی دنیا رسوایی را به آنان چشانید، و اگر می دانستند، قطعاً عذاب آخرت بزرگتر است. و در این قرآن از هر گونه مَثَلی برای مردم آوردیم،

باشد که آنان پندگیرند. قرآنی عربی، بی هیچ کژی باشد که آنان راه تقوا پویند. خدا مَثَلی زده است: مردی است که چند خواجه ناسازگار در [مالکیّت] او شرکت دارند [و هر یک او را به کاری می گمارند] و مردی است که تنها فرمانبر یک مرد است. آیا این دو در مَثَل یکسانند؟ سپاس خدای را. [نه،] بلکه بیشترشان نمی دانند. قطعاً تو خواهی مُرد، و آنان [نیز] خواهند مُرد سپس شما روز قیامت پیش پروردگارتان مجادله خواهید کرد. پس کیست ستمگرتر از آن کس که بر خدا دروغ بست، و [سخن] راست را چون به سوی او آمد، دروغ پنداشت؟ آیا جایِ کافران در جهنّم نیست؟ و آن کس که راستی آورد و آن را باور نمود آنانند که خود پرهیزگارانند. برای آنان، هر چه بخواهند پیش پروردگارشان خواهد بود. این است پاداش نیکوکاران. تا خدا، بدترین عملی را که کرده اند، از ایشان بزداید، و آنان را به بهترین کاری که می کرده اند، پاداش دهد. آیا خدا کفایت کننده بنده اش نیست؟ و [کافران] تو را از آنها که غیر اویند می ترسانند و هر که را خدا گمراه گرداند برایش راهبری نیست. و هر که را خدا هدایت کند گمراه کننده ای ندارد. مگر خدا نیست که نیرومندِ کیفرخواه است؟ و اگر از آنها بپرسی: «چه کسی آسمانها و زمین را خلق کرده؟» قطعاً خواهند گفت: «خدا.» بگو: « [هان] چه تصور می کنید، اگر خدا بخواهد صدمه ای به من برساند آیا آنچه را به جای خدا می خوانید، می توانند صدمه او را برطرف کنند یا اگر او رحمتی برای من اراده کند آیا آنها می توانند رحمتش را بازدارند؟» بگو: «خدا مرا بس است. اهل توکّل تنها بر او توکّل می کنند.» بگو: «ای قوم من، شما بر حسب امکانات خود عمل کنید، من [نیز] عمل می کنم، پس به زودی خواهید دانست: [که] چه کس را عذابی که رسوایش کند خواهد آمد و عذابی پایدار بر او نازل می شود.» ما این کتاب را برای [رهبریِ] مردم به حق بر تو فروفرستادیم. پس هر کس هدایت شود، به سود خود اوست، و هر کس بیراهه رود، تنها به زیان خودش گمراه می شود، و تو بر آنها وکیل نیستی. خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی بازمی ستاند، و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می کند] پس آن [نفسی] را که مرگ را بر او واجب کرده نگاه می دارد، و آن دیگر [نَفْسها] را تا هنگامی معیّن [به سوی زندگیِ دنیا] بازپس می فرستد. قطعاً در این [امر] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی [از قدرت خدا] ست. آیا غیر از خدا شفاعتگرانی برای خود گرفته اند؟ بگو: «آیا هر چند اختیار چیزی را نداشته باشند و نیندیشند؟» بگو: «شفاعت، یکسره از آنِ خداست. فرمانروایی آسمانها و زمین خاصّ اوست سپس به سوی او باز گردانیده می شوید.» و چون خدا به تنهایی یاد شود، دلهای کسانی که به آخرت ایمان ندارند، منزجر می گردد، و چون کسانی غیر از او یاد شوند، بناگاه آنان شادمانی می کنند. بگو: «بار الها، ای پدیدآورنده آسمانها و زمین، [ای] دانای نهان و آشکار، تو خود در میان بندگانت بر سر آنچه اختلاف می کردند، داوری می کنی.» و اگر آنچه در زمین است، یکسره برای کسانی که ظلم کرده اند باشد و نظیرش [نیز] با آن باشد، قطعاً [همه] آن را برای رهایی خودشان از سختی عذابِ روز قیامت خواهند داد، و آنچه تصوّر [ش را] نمی کردند، از جانب خدا برایشان آشکار می گردد. و [نتیجه] گناهانی که مرتکب شده اند، برایشان ظاهر می شود، و آنچه را که بدان ریشخند می کردند، آنها را فرامی گیرد. و چون انسان را آسیبی رسد، ما را فرامی خواند سپس چون نعمتی از جانب خود به او عطا کنیم می گوید: «تنها آن را به دانش خود یافته ام». نه چنان است، بلکه آن آزمایشی است، ولی بیشترشان نمی دانند. قطعاً کسانی که پیش از آنان بودند [نیز] این [سخن] را گفتند و آنچه به دست آورده بودند، کاری برایشان نکرد. تا [آنکه] کیفر آنچه مرتکب شده بودند، بدیشان رسید و کسانی از این [گروه] که ستم کرده اند، به زودی نتایج سوء آنچه مرتکب شده اند، بدیشان خواهد رسید و آنان درمانده کننده [ما] نیستند. آیا ندانسته اند که خداست که روزی را برای هر کس که بخواهد، گشاده یا تنگ می گرداند؟ قطعاً در این [اندازه گیری] برای مردمی که ایمان دارند نشانه هایی [از حکمت] است. بگو: «ای بندگان من - که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید - از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد، که او خود آمرزنده مهربان است. و پیش از آنکه شما را عذاب دررسد، و دیگر یاری نشوید، به سوی پروردگارتان بازگردید، و تسلیم او شوید. و پیش از آنکه به طور ناگهانی و در حالی که حدس نمی زنید شما را عذاب دررسد،

ص: 49

نیکوترین چیزی را که از جانب پروردگارتان به سوی شما نازل آمده است پیروی کنید.» تا آنکه [مبادا] کسی بگوید:

«دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم بی تردید من از ریشخندکنندگان بودم.» یا بگوید: «اگر خدایم هدایت می کرد، مسلّماً از پرهیزگاران بودم.» یا چون عذاب را ببیند، بگوید: «کاش مرا برگشتی بود تا از نیکوکاران می شدم.» [به او گویند:] آری، نشانه های من بر تو آمد و آنها را تکذیب کردی و تکبّر ورزیدی و از [جمله] کافران شدی.و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند روسیاه می بینی، آیا جای سرکشان در جهنم نیست؟ و خدا کسانی را که تقوا پیشه کرده اند، به [پاسِ] کارهایی که مایه رستگاری شان بوده، نجات می دهد. عذاب به آنان نمی رسد و غمگین نخواهند گردید. خدا آفریدگار هر چیزی است، و اوست که بر هر چیز نگهبان است. کلیدهای آسمان و زمین از آنِ اوست، و کسانی که نشانه های خدا را انکار کردند، آنانند که زیانکارانند. بگو: «ای نادانان، آیا مرا وادار می کنید که جز خدا را بپرستم؟» و قطعاً به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است: «اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلّماً از زیانکاران خواهی شد.» بلکه خدا را بپرست و از سپاسگزاران باش.}

- «ما یُجادِلُ فی آیاتِ اللَّهِ إِلاَّ الَّذینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ *کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ *وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ النَّارِ *الَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحیمِ *رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ *إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ *قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلی خُرُوجٍ مِنْ سَبیلٍ *ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبیرِ *هُوَ الَّذی یُریکُمْ آیاتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلاَّ مَنْ یُنیبُ *فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ *رَفیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ *یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ ءٌ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ *الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ *وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ کاظِمینَ ما لِلظَّالِمینَ مِنْ حَمیمٍ وَ لا شَفیعٍ یُطاعُ *یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ *وَ اللَّهُ یَقْضی بِالْحَقِّ وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ *أَ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ *ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانَتْ تَأْتیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدیدُ الْعِقابِ.» - . غافر / 4 - 22 -

{جز آنهایی که کفر ورزیدند [کسی] در آیات خدا ستیزه نمی کند، پس رفت و آمدشان در شهرها تو را دستخوش فریب نگرداند. پیش از اینان قوم نوح، و بعد از آنان دسته های مخالف [دیگر] به تکذیب پرداختند، و هر امّتی آهنگ فرستاده خود را کردند تا او را بگیرند، و به [وسیله] باطل جدال نمودند تا حقیقت را با آن پایمال کنند. پس آنان را فرو گرفتم آیا چگونه بود کیفر من؟ و بدین سان فرمان پروردگارت درباره کسانی که کفر ورزیده بودند، به حقیقت پیوست که ایشان همدمان آتش خواهند بود. کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند، و آنها که پیرامون آنند، به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند: «پروردگارا، رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار.» «پروردگارا، آنان را در باغهای جاوید که وعده شان داده ای، با هر که از پدران و همسران و فرزندانشان که به صلاح آمده اند، داخل کن، زیرا تو خود ارجمند و حکیمی. و آنان را از بدیها نگاه دار، و هر که را در آن روز از بدیها حفظ کنی، البتّه رحمتش کرده ای و این همان کامیابی بزرگ است.» کسانی که کافر بوده اند مورد ندا قرار می گیرند که: «قطعاً دشمنی خدا از دشمنی شما نسبت به همدیگر سخت تر است، آن گاه که به سوی ایمان فراخوانده می شدید و انکار

می ورزیدید.» می گویند: «پروردگارا، دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دو بار ما را زنده گردانیدی. به گناهانمان اعتراف کردیم پس آیا راه بیرون شدنی [از آتش] هست؟» این [کیفر] از آن روی برای شماست که چون خدا به تنهایی خوانده می شد، کفر می ورزیدید و چون به او شرک آورده می شد، [آن را] باور می کردید. پس [امروز] فرمان از آنِ خدای والای بزرگ است. اوست آن کس که نشانه های خود را به شما می نمایاند و برای شما از آسمان روزی می فرستد، و جز آن کس که توبه کار است [کسی] پند نمی گیرد. پس خدا را پاکدلانه فراخوانید، هر چند ناباوران را ناخوش افتد. بالابرنده درجات، خداوند عرش، به هر کس از بندگانش که خواهد آن روح [فرشته] را، به فرمان خویش می فرستد، تا [مردم را] از روز ملاقات [با خدا] بترساند. آن روز که آنان ظاهر گردند، چیزی از آنها بر خدا پوشیده نمی ماند. امروز فرمانروایی از آنِ کیست؟ از آنِ خداوند یکتای قهّار است. امروز هر کسی به [موجب] آنچه انجام داده است کیفر می یابد. امروز ستمی نیست آری، خدا زود شمار است. و آنها را از آن روزِ قریب [الوقوع] بترسان، آن گاه که جانها به گلوگاه می رسد در حالی که اندوه خود را فرومی خورند. برای ستمگران نه یاری است و نه شفاعتگری که مورد اطاعت باشد.

[خدا] نگاههای دزدانه و آنچه را که دلها نهان می دارند، می داند. و خداست که به حقّ داوری می کند، و کسانی را که در برابر او می خوانند [عاجزند و] به چیزی داوری نمی کنند در حقیقت، خداست که خود شنوای بیناست. آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنها [زیسته] اند چگونه بوده است؟ آنها از ایشان نیرومندتر [بوده] و آثار [پایدارتری] در روی زمین [از خود باقی گذاشتند]، با این همه، خدا آنان را به کیفر گناهانشان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایتگری نداشتند. این [کیفر] از آن روی بود که پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان می آوردند ولی [آنها] انکار می کردند. پس خدا [گریبان] آنها را گرفت، زیرا او نیرومند سخت کیفر است.}

- «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ *إِنَّ الَّذینَ یُجادِلُونَ فی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فی صُدُورِهِمْ إِلاَّ کِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ *لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ

خَلْقِ النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ *وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لاَ الْمُسی ءُ قَلیلاً ما تَتَذَکَّرُونَ *إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ *وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ *اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ *ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ *کَذلِکَ یُؤْفَکُ الَّذینَ کانُوا بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ *اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ *هُوَ الْحَیُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ *قُلْ إِنِّی نُهیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِی الْبَیِّناتُ مِنْ رَبِّی وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمینَ *هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ *هُوَ الَّذی یُحْیی وَ یُمیتُ فَإِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ *أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یُجادِلُونَ فی آیاتِ اللَّهِ أَنَّی یُصْرَفُونَ *الَّذینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ *إِذِ الْأَغْلالُ فی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ *فِی الْحَمیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ *ثُمَّ قیلَ لَهُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ *مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکافِرینَ *ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ *ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرینَ *فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنا یُرْجَعُونَ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ.» - . غافر / 55 - 78 -

{پس صبر کن که وعده خدا حقّ است و برای گناهت آمرزش بخواه و به سپاس پروردگارت، شامگاهان و بامدادان ستایشگر باش. در حقیقت، آنان که درباره نشانه های خدا - بی آنکه حجّتی برایشان آمده باشد - به مجادله برمی خیزند در

دلهایشان جز بزرگنمایی نیست [و] آنان به آن [بزرگی که آرزویش را دارند] نخواهند رسید. پس به خدا پناه جوی، زیرا او خود شنوای بیناست. قطعاً آفرینش آسمانها و زمین بزرگتر [و شکوهمندتر] از آفرینش مردم است، ولی بیشتر مردم نمی دانند. و نابینا و بینا یکسان نیستند، و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [نیز] با [مردم] بدکار [یکسان] نیستند چه اندک پند می پذیرید. در حقیقت، رستاخیز قطعاً آمدنی است در آن تردیدی نیست، ولی بیشتر مردم ایمان نمی آورند. و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند.» خدا [همان] کسی است که شب را برای شما پدید آورد تا در آن آرام گیرید، و روز را روشنی بخش [قرار داد]. آری، خدا بر مردم بسیار صاحب تفضّل است، ولی بیشتر مردم سپاس نمی دارند. این است خدا، پروردگار شما [که] آفریننده هر چیزی است: خدایی جز او نیست. پس چگونه [از او] بازگردانیده می شوید؟ کسانی که نشانه های خدا را انکار می کردند، این گونه [از خدا] رویگردان می شوند. خدا [همان] کسی است که زمین را برای شما قرارگاه ساخت و آسمان را بنایی [گردانید] و شما را صورتگری کرد و صورتهای شما را نیکو نمود و از چیزهای پاکیزه به شما روزی داد. این است خدا پروردگار شما! بلندمرتبه و بزرگ است خدا، پروردگار جهانیان. اوست [همان] زنده ای که خدایی جز او نیست. پس او را در حالی که دین [خود] را برای وی بی آلایش گردانیده اید بخوانید. سپاس [ها همه] ویژه خدا پروردگار جهانیان است. بگو: «من نهی شده ام از اینکه جز خدا کسانی را که [شما] می خوانید پرستش کنم [آن هم] هنگامی که از جانب پروردگارم مرا دلایل روشن رسیده باشد، و مأمورم که فرمانبر پروردگار جهانیان باشم.» او همان کسی است که شما را از خاکی آفرید، سپس از نطفه ای، آن گاه از علقه ای، و بعد شما را [به صورت] کودکی برمی آورد، تا به کمال قوّت خود برسید و تا سالمند شوید، و از میان شما کسی است که مرگِ پیش رس می یابد، و تا [بالاخره] به مدّتی که مقرّر است برسید، و امید که در اندیشه فروروید. او همان کسی است که زنده می کند و می میراند، و چون به کاری حکم کند، همین قدر به آن می گوید: «باش.» بی درنگ موجود می شود. آیا کسانی را که در [ابطال] آیات خدا

مجادله می کنند ندیده ای [که] تا کجا [از حقیقت] انحراف حاصل کرده اند؟ کسانی که کتاب [خدا] و آنچه را که فرستادگان خود را بدان گسیل داشته ایم تکذیب کرده اند، به زودی خواهند دانست هنگامی که غُلها در گردنهایشان [افتاده] و [با] زنجیرها کشانیده می شوند، در میان جوشاب. [و] آن گاه در آتش برافروخته می شوند. آن گاه به آنان گفته می شود: «آنچه را در برابر خدا [با او] شریک می ساختید کجایند؟» می گویند: «گمشان کردیم، بلکه پیشتر [هم] ما چیزی را نمی خواندیم.» این گونه خدا کافران را بی راه می گذارد. این [عقوبت] به سبب آن است که در زمین به ناروا شادی و سرمستی می کردید و بدان سبب است که [سخت به خود] می نازیدید. از درهای دوزخ درآیید، در آن جاودان [بمانید]. چه بد است جای سرکشان. پس صبر کن که وعده خدا راست است. پس - چه پاره ای از آنچه را که به آنان وعده داده ایم، به تو بنمایانیم، چه تو را از دنیا ببریم - [در هر صورت آنان] به سوی ما بازگردانیده می شوند. و مسلّماً پیش از تو فرستادگانی را روانه کردیم. برخی از آنان را [ماجرایشان را] بر تو حکایت کرده ایم و برخی از ایشان را بر تو حکایت نکرده ایم، و هیچ فرستاده ای را نرسد که بی اجازه خدا نشانه ای بیاورد. پس چون فرمان خدا برسد به حقّ داوری می شود، و آنجاست که باطل کاران زیان می کنند.}

- «حم *تَنْزیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ *کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ *بَشیراً وَ نَذیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ *وَ قالُوا قُلُوبُنا فی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ *قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکینَ *الَّذینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ *قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذی خَلَقَ الْأَرْضَ فی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِکَ رَبُّ الْعالَمینَ *وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فیها وَ قَدَّرَ فیها أَقْواتَها فی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلینَ *ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ *فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیحَ وَ حِفْظاً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ *فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ *إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ *فَأَمَّا عادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ *فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی أَیَّامٍ نَحِساتٍ لِنُذیقَهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی وَ هُمْ لا یُنْصَرُونَ *وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ *وَ نَجَّیْنَا الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ *وَ یَوْمَ یُحْشَرُ أَعْداءُ اللَّهِ إِلَی النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ *حَتَّی إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ *وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا یَعْلَمُ کَثیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ *وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرینَ *فَإِنْ یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبینَ *وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرینَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ *فَلَنُذیقَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدیداً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذی کانُوا یَعْمَلُونَ *ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فیها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاَّنا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلینَ *إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ *نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فیها ما تَشْتَهی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ *نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحیمٍ *وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنی مِنَ الْمُسْلِمینَ *وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ *وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظیمٍ *وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ *فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا یَسْأَمُونَ *وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *إِنَّ الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ *إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزیزٌ *لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ *ما یُقالُ لَکَ إِلاَّ ما قَدْ قیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقابٍ أَلیمٍ *وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ وَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ فی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ *وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فیهِ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَفی شَکٍّ مِنْهُ مُریبٍ *مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبیدِ *إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ ما تَخْرُجُ مِنْ ثَمَراتٍ مِنْ أَکْمامِها وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ یَوْمَ یُنادیهِمْ أَیْنَ شُرَکائی قالُوا آذَنَّاکَ ما مِنَّا مِنْ شَهیدٍ *وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ وَ ظَنُّوا ما لَهُمْ مِنْ مَحیصٍ *لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ *وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لی وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلیظٍ *وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَریضٍ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فی شِقاقٍ بَعیدٍ.» - . فصلت / 1 - 52 -

{حاء، میم. وحی [نامه] ای است از جانب [خدای] رحمتگر مهربان. کتابی است که آیات آن، به روشنی بیان شده. قرآنی است به زبان عربی برای مردمی که می دانند. بشارتگر و هشداردهنده است. و [لی] بیشتر آنان رویگردان شدند، در نتیجه [چیزی را] نمی شنوند. و گفتند: «دلهای ما

ص: 50

از آنچه ما را به سوی آن می خوانی سخت محجوب و مهجور است. و در گوشهای ما سنگینی و میان ما و تو پرده ای است پس تو کار خود را بکن ما [هم] کار خود را می کنیم.» بگو: «من، بشری چون شمایم، جز اینکه به من وحی می شود که خدای شما خدایی یگانه است. پس مستقیماً به سوی او بشتابید و از او آمرزش بخواهید. و وای بر مشرکان.» همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت ناباورند. کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند آنان را پاداشی بی پایان است. بگو: «آیا این شمایید که واقعاً به آن کسی که زمین را در دو هنگام آفرید، کفر می ورزید و برای او همتایانی قرار می دهید؟ این است پروردگار جهانیان.» و در [زمین]، از فراز آن [لنگرآسا] کوه ها نهاد و در آن خیر فراوان پدید آورد، و مواد خوراکی آن را در چهار روز اندازه گیری کرد [که] برای خواهندگان، درست [و متناسب با نیازهایشان] است. سپس آهنگِ [آفرینشِ] آسمان کرد، و آن بخاری بود. پس به آن و به زمین فرمود: «خواه یا ناخواه بیایید.» آن دو گفتند: «فرمان پذیر آمدیم.» پس آنها را [به صورت] هفت آسمان، در دو هنگام مقرّر داشت و در هر آسمانی کار [مربوط به] آن را وحی فرمود، و آسمانِ [این] دنیا را به چراغها آذین کردیم و [آن را نیک] نگاه داشتیم این است اندازه گیریِ آن نیرومند دانا. پس اگر روی برتافتند بگو: «شما را از آذرخشی چون آذرخش عاد و ثمود بر حذر داشتم.» چون فرستادگان [ما] از پیش رو و از پشت سرشان بر آنان آمدند [و گفتند:] «زنهار، جز خدا را مپرستید»، گفتند: «اگر پروردگار ما می خواست، قطعاً فرشتگانی فرومی فرستاد، پس ما به آنچه بدان فرستاده شده اید کافریم.» و امّا عادیان، به ناحقّ، در زمین سر برافراشتند و گفتند: «از ما نیرومندتر کیست؟» آیا ندانسته اند که آن خدایی که خلقشان کرده خود از ایشان نیرومندتر است؟ و در نتیجه آیات ما را انکار می کردند. پس بر آنان تندبادی توفنده در روزهایی شوم فرستادیم تا در زندگی دنیا عذاب رسوایی را بدانان بچشانیم و قطعاً عذاب آخرت رسواکننده تر است و آنان یاری نخواهند شد. و امّا ثمودیان: پس آنان را راهبری کردیم و [لی] کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند، پس به [کیفر] آنچه مرتکب می شدند صاعقه عذابِ خفّت آور آنان را فروگرفت. و کسانی را که ایمان آورده بودند و پروا می داشتند رهانیدیم. و [یاد کن] روزی را که دشمنان خدا به سوی آتش گردآورده و بازداشت [و دسته دسته تقسیم] می شوند. تا چون بدان رسند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان به آنچه می کرده اند، بر ضدّشان گواهی دهند. و به پوست [بدنِ] خود می گویند: «چرا بر ضدّ ما شهادت دادید؟»

می گویند: «همان خدایی که هر چیزی را به زبان درآورده ما را گویا گردانیده است، و او نخستین بار شما را آفرید و به سوی او برگردانیده می شوید.» و [شما] از اینکه مبادا گوش و دیدگان و پوستتان بر ضدّ شما گواهی دهند [گناهانتان را] پوشیده نمی داشتید لیکن گمان داشتید که خدا بسیاری از آنچه را که می کنید نمی داند. و همین بود گمانتان که درباره پروردگارتان بردید شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید. پس اگر شکیبایی نمایند جایشان در آتش است و اگر از در پوزش درآیند مورد اجابت قرار نمی گیرند. و برای آنان دمسازانی گذاشتیم، و آنچه در دسترس ایشان و آنچه در پی آنان بود در نظرشان زیبا جلوه دادند و فرمان [عذاب] در میان امّتهایی از جنّ و انس که پیش از آنان روزگار به سر برده بودند، بر ایشان واجب آمد، چرا که آنها زیانکاران بودند. و کسانی که کافر شدند گفتند: «به این قرآن گوش مدهید و سخن لغو در آن اندازید، شاید شما پیروز شوید.» و قطعاً کسانی را که کافر شده اند عذابی سخت می چشانیم و حتماً آنها را به بدتر از آنچه می کرده اند جزا می دهیم. آری، سزای دشمنان خدا همان آتش است که در آن، منزل همیشگی دارند. [این] جزا به کیفر آن است که نشانه های ما را انکار می کردند. و کسانی که کفر ورزیدند گفتند: «پروردگارا، آن دو [گمراه گری] از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر قدمهایمان بگذاریم تا زبون شوند.» در حقیقت، کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] «هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید. در زندگی دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم، و هر چه دلهایتان بخواهد در [بهشت] برای شماست، و هر چه خواستار باشید در آنجا خواهید داشت روزیِ آماده ای از سوی آمرزنده مهربان است.» و کیست خوشگفتارتر از آن کس که به سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند و گوید: «من [در برابر خدا] از تسلیم شدگانم»؟ و نیکی با بدی یکسان نیست. [بدی را] به آنچه خود بهتر است دفع کن آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یک دل می گردد. و این [خصلت] را جز کسانی که شکیبا بوده اند نمی یابند، و آن را جز صاحب بهره ای بزرگ، نخواهد یافت. و اگر دمدمه ای از شیطان تو را از جای درآورد، پس به خدا پناه ببر که او خود شنوای داناست. و از نشانه های [حضورِ] او شب و روز و خورشید و ماه است نه برای خورشید سجده کنید و نه برای ماه، و آن خدایی را سجده کنید که آنها را خلق کرده است اگر تنها او را می پرستید. پس اگر کبر ورزیدند، کسانی که در پیشگاه پروردگارِ تواند شبانه روز او را نیایش می کنند و خسته نمی شوند. و از [دیگر] نشانه های او این است که تو زمین را فسرده می بینی و چون باران بر آن فروریزیم به جنبش درآید و بردَمَد. آری، همان کسی که آن را زندگی بخشید قطعاً زنده کننده مردگان است. در حقیقت، او بر هر چیزی تواناست. کسانی که در [فهم و ارائه] آیات ما کژ می روند بر ما پوشیده نیستند. آیا کسی که در آتش افکنده می شود بهتر است یا کسی که روز قیامت آسوده خاطر می آید؟ هر چه می خواهید بکنید که او به آنچه انجام می دهید بیناست. کسانی که به این قرآن - چون بدیشان رسید - کفر ورزیدند [به کیفر خود می رسند] و به راستی که آن کتابی ارجمند است. از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید وحی [نامه] ای است از حکیمی ستوده [صفات]. به تو جز آنچه به پیامبران پیش از تو گفته شده است گفته نمی شود. به راستی که پروردگار تو دارای آمرزش و دارنده کیفری پردرد است. و اگر [این کتاب را] قرآنی غیر عربی گردانیده بودیم، قطعاً می گفتند: «چرا آیه های آن روشن بیان نشده؟ کتابی غیر عربی و [مخاطبِ آن] عرب زبان؟» بگو: «این [کتاب] برای کسانی که ایمان آورده اند رهنمود و درمانی است، و کسانی که ایمان نمی آورند در گوشهایشان سنگینی است و قرآن بر ایشان نامفهوم است، و [گویی] آنان را از جایی دور ندا می دهند! و به راستی موسی را کتاب [تورات] دادیم، پس در آن اختلاف واقع شد، و اگر از جانب پروردگارت فرمانِ [مهلت] سبقت نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود و در حقیقت آنان درباره آن به شکّی سخت دچارند. هر که کار شایسته کند، به سود خود اوست و هر که بدی کند، به زیان خود اوست، و پروردگار تو به بندگان [خود] ستمکار نیست. دانستن هنگام رستاخیز فقط منحصر به اوست، و میوه ها از غلافهایشان بیرون نمی آیند و هیچ مادینه ای بار نمی گیرد و بار نمی گذارد مگر آنکه او به آن علم دارد. و روزی که [خدا] آنان را ندا می دهد: «شریکان من کجایند؟» می گویند: «با بانگ رسا به تو می گوییم که هیچ گواهی از میان ما نیست.» و آنچه از پیش می خواندند، از [نظرِ] آنان ناپدید می شود و می دانند که آنان را روی گریز نیست. انسان از دعای خیر خسته نمی شود، و چون آسیبی به او رسد مأیوس [و] نومید می گردد. و اگر از جانب خود رحمتی - پس از زیانی که به او رسیده است - بچشانیم، قطعاً خواهد گفت: «من سزاوار آنم و گمان ندارم که رستاخیز برپا شود، و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانیده شوم، قطعاً نزد او برایم خوبی خواهد بود. «پس بدون شکّ، کسانی را که کفران کرده اند، به آنچه انجام داده اند آگاه خواهیم کرد، و مسلماً از عذابی سخت به آنان خواهیم چشانید. و چون انسان را نعمت بخشیم، روی برتابد و خود را کنار کشد، و چون آسیبی بدو رسد دست به دعای فراوان بردارد. بگو: «به من خبر دهید، اگر [قرآن] از نزد خدا [آمده] باشد و آن را انکار کرده باشید، چه کسی گمراه تر از آن کس خواهد بود که به مخالفتی دور و دراز [دچار] آمده باشد؟»}

- «حم *عسق *کَذلِکَ یُوحی إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکَ اللَّهُ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظیمُ *تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ *وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفیظٌ عَلَیْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکیلٍ *وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لا رَیْبَ فیهِ فَریقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَریقٌ فِی السَّعیرِ *وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیرٍ *أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فیهِ مِنْ شَیْ ءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیبُ *فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ *لَهُ مَقالیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ *شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسی وَ عیسی أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی إِلَیْهِ مَنْ یُنیبُ *وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّ الَّذینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفی شَکٍّ مِنْهُ مُریبٍ *فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصیرُ *وَ الَّذینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ *اللَّهُ الَّذی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمیزانَ وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَریبٌ *یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفی ضَلالٍ بَعیدٍ *اللَّهُ لَطیفٌ بِعِبادِهِ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزیزُ *مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ *أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّینِ ما لَمْ یَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَ لَوْ لا کَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *تَرَی الظَّالِمینَ مُشْفِقینَ مِمَّا کَسَبُوا وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبیرُ *ذلِکَ الَّذی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ *أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ *وَ هُوَ الَّذی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ *وَ یَسْتَجیبُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ یَزیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ الْکافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ *وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما یَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ *وَ هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمیدُ *وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فیهِما مِنْ دابَّةٍ وَ هُوَ عَلی جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدیرٌ *وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثیرٍ *وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ فِی الْأَرْضِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیرٍ *وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ *إِنْ یَشَأْ یُسْکِنِ الرِّیحَ فَیَظْلَلْنَ رَواکِدَ عَلی ظَهْرِهِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ *أَوْ یُوبِقْهُنَّ بِما کَسَبُوا وَ یَعْفُ عَنْ کَثیرٍ *وَ یَعْلَمَ الَّذینَ یُجادِلُونَ فی آیاتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحیصٍ *فَما أُوتیتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ *وَ الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ *وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ *وَ الَّذینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ *وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمینَ *وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبیلٍ *إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ *وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِیٍّ مِنْ بَعْدِهِ وَ تَرَی الظَّالِمینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبیلٍ *وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعینَ مِنَ الذُّلِّ یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ وَ قالَ الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمینَ فی عَذابٍ مُقیمٍ *وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبیلٍ *اسْتَجیبُوا لِرَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکیرٍ *فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلاَّ الْبَلاغُ وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کَفُورٌ *لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَخْلُقُ ما یَشاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ *أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقیماً إِنَّهُ عَلیمٌ قَدیرٌ *وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکیمٌ *وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *صِراطِ اللَّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ أَلا إِلَی اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُورُ.» - . شوری / 1 - 53 -

{حاء، میم، عین، سین، قاف. این گونه، خدای نیرومند حکیم به سوی تو و به سوی کسانی که پیش از تو بودند، وحی می کند. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست و او بلندمرتبه بزرگ است. چیزی نمانده که آسمانها از فرازشان بشکافند و [حال آنکه] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می طلبند. آگاه باش، در حقیقت خداست که آمرزنده مهربان است. و کسانی که به جای او دوستانی برای خود گرفته اند، خدا بر ایشان نگهبان است و تو بر آنان گمارده نیستی. و بدین گونه قرآن عربی به سوی تو وحی کردیم تا [مردمِ] مکّه و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی، و از روزِ گردآمدن [خلق] - که تردیدی در آن نیست - بیم دهی گروهی در بهشتند و گروهی در آتش. و اگر خدا می خواست، قطعاً آنان را امّتی یگانه می گردانید، لیکن هر که را بخواهد، به رحمت خویش درمی آورد و ستمگران نه یاری دارند و نه یاوری. آیا به جای او دوستانی برای خود گرفته اند؟ خداست که دوست راستین است، و اوست که مردگان را زنده می کند، و هموست که بر هر چیزی تواناست. و درباره هر چیزی اختلاف پیدا کردید، داوریش به خدا [ارجاع می گردد]. چنین خدایی پروردگار من است. بر او توکل کردم و به سوی او بازمی گردم. پدیدآورنده آسمانها و زمین است. از خودتان برای شما جفتهایی قرار داد، و از دامها [نیز] نر و ماده [قرار داد]. بدین وسیله شما را بسیار می گرداند. چیزی مانند او نیست و اوست شنوای بینا. کلیدهای آسمانها و زمین از آنِ اوست. برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می گرداند. اوست که بر هر چیزی داناست. از [احکامِ] دین، آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که: «دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.» بر مشرکان آنچه که ایشان را به سوی آن فرا می خوانی، گران می آید. خدا هر که را بخواهد، به سوی خود برمی گزیند، و هر که را که از در توبه درآید، به سوی خود راه می نماید. و فقط پس از آنکه علم برایشان آمد، راه تفرقه پیمودند [آن هم] به صرف حسد [و برتری جویی] میان همدیگر. و اگر سخنی [دایر بر تأخیر عذاب] از جانب پروردگارت تا زمانی معیّن، پیشی نگرفته بود، قطعاً میانشان داوری شده بود. و کسانی که بعد از آنان کتاب [تورات] را میراث یافتند

ص: 51

واقعاً درباره او در تردیدی سخت [دچار] اند. بنا بر این به دعوت پرداز، و همان گونه که مأموری ایستادگی کن، و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو: «به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم خدا پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست میان ما و شما خصومتی نیست خدا میان ما را جمع می کند، و فرجام به سوی اوست. و کسانی که درباره خدا پس از اجابت [دعوت] او به مجادله می پردازند، حجّتشان پیش پروردگارشان باطل است، و خشمی [از خدا] برایشان است و برای آنان عذابی سخت خواهد بود. خدا همان کسی است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد، و تو چه می دانی شاید رستاخیز نزدیک باشد. کسانی که به آن ایمان ندارند شتابزده آن را می خواهند، و کسانی که ایمان آورده اند، از آن هراسناکند و می دانند که آن حقّ است. بدان که آنان که در مورد قیامت تردید می ورزند، قطعاً در گمراهی دور و درازی اند. خدا نسبت به بندگانش مهربان است: هر که را بخواهد روزی می دهد و اوست نیرومند غالب. کسی که کِشت آخرت بخواهد، برای وی در کِشته اش می افزاییم، و کسی که کِشت این دنیا را بخواهد به او از آن می دهیم و [لی] در آخرت او را نصیبی نیست. آیا برای آنان شریکانی است که در آنچه خدا بدان اجازه نداده، برایشان بنیادِ آیینی نهاده اند؟ و اگر فرمان قاطع [درباره تأخیر عذاب در کار] نبود مسلّماً میانشان داوری می شد و برای ستمکاران شکنجه ای پردرد است. [در قیامت] ستمگران را از آنچه انجام داده اند، هراسناک می بینی و [جزای عملشان] به آنان خواهد رسید، و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در باغهای بهشتند. آنچه را بخواهند نزد پروردگارشان خواهند داشت این است همان فضل عظیم. این همان [پاداشی] است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [بدان] مژده داده است. بگو: «به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.» و هر کس نیکی به جای آورد [و طاعتی اندوزد]، برای او در ثواب آن خواهیم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است.

آیا می گویند: «بر خدا دروغی بسته است؟» پس اگر خدا بخواهد بر دلت مُهر می نَهد و خدا باطل را محو و حقیقت را با کلمات خویش پا برجا می کند. اوست که به راز دلها داناست. و اوست کسی که توبه را از بندگان خود می پذیرد و از گناهان درمی گذرد و آنچه می کنید می داند. و [درخواستِ] کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند اجابت می کند و از فضل خویش به آنان زیاده می دهد، و [لی] برای کافران عذاب سختی خواهد بود. و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمین سر به عصیان برمی دارند، لیکن آنچه را بخواهد به اندازه ای [که مصلحت است] فرومی فرستد. به راستی که او به [حال] بندگانش آگاهِ بیناست. و اوست کسی که باران را - پس از آنکه [مردم] نومید شدند - فرود می آورد، و رحمت خویش را می گسترد و هموست سرپرست ستوده. و از نشانه های [قدرتِ] اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه از [انواع] جنبنده در میان آن دو پراکنده است، و او هر گاه بخواهد بر گردآوردنِ آنان تواناست. و هر [گونه] مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و [خدا] از بسیاری درمی گذرد. و شما در زمین درمانده کننده [خدا] نیستید، و جز خدا شما را سرپرست و یاوری نیست. و از نشانه های او سفینه های کوه آسا در دریاست. اگر بخواهد باد را ساکن می گرداند و [سفینه ها] بر پشت [آب] متوقّف می مانند. قطعاً در این [امر] برای هر شکیبای شکرگزاری نشانه هاست. یا به [سزایِ] آنچه [کشتی نشینان] مرتکب شده اند هلاکشان کند، و [لی] از بسیاری درمی گذرد. و [تا] آنان که در آیات ما مجادله می کنند، بدانند که ایشان را [رویِ] گریزی نیست. و آنچه به شما داده شده، برخورداری [و کالای] زندگی دنیاست، و آنچه پیش خداست برای کسانی که گرویده اند و به پروردگارشان اعتماد دارند بهتر و پایدارتر است. و کسانی که از گناهان بزرگ و زشتکاریها خود را به دور می دارند و چون به خشم درمی آیند درمی گذرند. و کسانی که [ندای] پروردگارشان را پاسخ [مثبت] داده و نماز برپا کرده اند و کارشان در میانشان مشورت است و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. و کسانی که چون ستم بر ایشان رسد، یاری می جویند [و به انتقام برمی خیزند]. و جزای بدی، مانند آن، بدی است. پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست. به راستی او ستمگران را دوست نمی دارد. و هر که پس از ستم [دیدنِ] خود، یاری جوید [و انتقام گیرد] راه [نکوهشی] بر ایشان نیست. راه [نکوهش] تنها بر کسانی است که به مردم ستم می کنند، و در [روی] زمین به ناحق سر برمی دارند. آنان عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت. و هر که صبر کند و درگذرد، مسلّماً این [خویشتن داری، حاکی] از اراده قوی [در] کارهاست. و هر که را خدا بی راه گذارد، پس از او یار [و یاور] ی نخواهد داشت، و ستمگران را می بینی که چون عذاب را بنگرند می گویند: «آیا راهی برای برگشتن [به دنیا] هست؟» آنان را می بینی [که چون] بر [آتش] عرضه می شوند، از [شدّتِ] زبونی، فروتن شده اند: زیرچشمی می نگرند. و کسانی که گرویده اند می گویند: «در حقیقت، زیانکاران کسانی اند که روز قیامت خودشان و کسانشان را دچار زیان کرده اند.» آری، ستمکاران در عذابی پایدارند. و جز خدا برای آنان دوستانی [دیگر] نیست که آنها را یاری کنند، و هر که را خدا بی راه گذارد هیچ راهی برای او نخواهد بود. پیش از آنکه روزی فرارسد که آن را از جانب خدا برگشتی نباشد، پروردگارتان را اجابت کنید. آن روز نه برای شما پناهی و نه برایتان [مجال] انکاری هست. پس اگر روی برتابند، ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده ایم. بر عهده تو جز رسانیدن [پیام] نیست، و ما چون رحمتی از جانب خود به انسان بچشانیم، بدان شاد و سرمست گردد، و چون به [سزای] دستاورد پیشین آنها، به آنان بدی رسد، انسان ناسپاسی می کند. فرمانروایی [مطلقِ] آسمانها و زمین از آنِ خداست هر چه بخواهد می آفریند به هر کس بخواهد فرزند دختر و به هر کس بخواهد فرزند پسر می دهد. یا آنها را پسر [ان] و دختر [انی] توأم با یکدیگر می گرداند، و هر که را بخواهد عقیم می سازد. اوست دانای توانا. و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی، یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید. آری، اوست بلندمرتبه سنجیده کار. و همین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم، و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی. راهِ همان خدایی که آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست. هش دار که [همه] کارها به خدا بازمی گردد.}

- «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ *وَ قالُوا أَ آلِهتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلاَّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ *إِنْ هُوَ إِلاَّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَنی إِسْرائیلَ *وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ *وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ *وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ *وَ لَمَّا جاءَ عیسی بِالْبَیِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذی تَخْتَلِفُونَ فیهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطیعُونِ *إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ *فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلیمٍ *هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ *الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقینَ *یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ *الَّذینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمینَ *ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ *یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ وَ فیها ما تَشْتَهیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فیها خالِدُونَ *وَ تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتی أُورِثْتُمُوها بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *لَکُمْ فیها فاکِهَةٌ کَثیرَةٌ مِنْها تَأْکُلُونَ *إِنَّ الْمُجْرِمینَ فی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ *لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فیهِ مُبْلِسُونَ *وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمینَ *وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ *لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ *أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ.» - . زخرف / 57 - 79 -

{و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد، بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند]، و گفتند: «آیا معبودان ما بهترند یا او؟» آن [مثال] را جز از راه جدل برای تو نزدند، بلکه آنان مردمی جدل پیشه اند.

[عیسی] جز بنده ای که بر وی منّت نهاده و او را برای فرزندان اسرائیل سرمشق [و آیتی] گردانیده ایم نیست. و اگر بخواهیم قطعاً به جای شما فرشتگانی که در [روی] زمین جانشین [شما] گردند قرار دهیم. و همانا آن، نشانه ای برای [فهم] رستاخیز است، پس زنهار در آن تردید مکن، و از من پیروی کنید این است راه راست! و مبادا شیطان شما را از راه به در بَرد، زیرا او برای شما دشمنی آشکار است. و چون عیسی دلایل آشکار آورد، گفت: «به راستی برای شما حکمت آوردم، و تا در باره بعضی از آنچه در آن اختلاف می کردید برایتان توضیح دهم. پس، از خدا بترسید و فرمانم ببرید.» در حقیقت، خداست که خود پروردگار من و پروردگار شماست. پس او را بپرستید این است راه راست. تا [آنکه] از میانشان، احزاب دست به اختلاف زدند، پس وای بر کسانی که ستم کردند از عذاب روزی دردناک! آیا جز [این] انتظار می برند که رستاخیز - در حالی که حدس نمی زنند - ناگهان بر آنان دررسد؟ در آن روز، یاران - جز پرهیزگاران - بعضی شان دشمن بعضی دیگرند. ای بندگان من، امروز بر شما بیمی نیست و غمگین نخواهید شد. همان کسانی که به آیات ما ایمان آورده و تسلیم بودند. شما با همسرانتان شادمانه داخل بهشت شوید. سینیهایی از طلا و جام هایی در برابر آنان می گردانند، و در آنجا آنچه دلها آن را بخواهند و دیدگان را خوش آید [هست] و شما در آن جاودانید. و این است همان بهشتی که به [پاداش] آنچه می کردید میراث یافتید. در آنجا برای شما میوه هایی فراوان خواهد بود که از آنها می خورید. بی گمان، مجرمان در عذاب جهنّم ماندگارند. [عذاب] از آنان تخفیف نمی یابد و آنها در آنجا نومیدند. و ما بر ایشان ستم نکردیم، بلکه خود ستمکار بودند. و فریاد کشند: «ای مالک، [بگو:] پروردگارت جان ما را بستاند.» پاسخ دهد: «شما ماندگارید.» قطعاً حقیقت را برایتان آوردیم، لیکن بیشتر شما حقیقت را خوش نداشتید. یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم.}

- «حم *وَ الْکِتابِ الْمُبینِ *إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرینَ *فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ *أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلینَ *رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ *رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنینَ *لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلینَ *بَلْ هُمْ فی شَکٍّ یَلْعَبُونَ *فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ *یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلیمٌ *رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ *أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبینٌ *ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ *إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ *یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ *وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ کَریمٌ *أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمینٌ *وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ إِنِّی آتیکُمْ بِسُلْطانٍ مُبینٍ *وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ *وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لی فَاعْتَزِلُونِ *فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ *فَأَسْرِ بِعِبادی لَیْلاً إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ *وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ *کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَریمٍ *وَ نَعْمَةٍ کانُوا فیها فاکِهینَ *کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرینَ *فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرینَ *وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنی إِسْرائیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهینِ *مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفینَ *وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمینَ *وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ ما فیهِ بَلؤُا مُبینٌ *إِنَّ هؤُلاءِ لَیَقُولُونَ *إِنْ هِیَ إِلاَّ مَوْتَتُنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُنْشَرینَ *فَأْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَکْناهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمینَ *وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ *ما خَلَقْناهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ میقاتُهُمْ أَجْمَعینَ *یَوْمَ لا یُغْنی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ *إِلاَّ مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزیزُ الرَّحیمُ *إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ *طَعامُ الْأَثیمِ *کَالْمُهْلِ یَغْلی فِی الْبُطُونِ *کَغَلْیِ الْحَمیمِ *خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلی سَواءِ الْجَحیمِ *ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمیمِ *ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْکَریمُ *إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ *إِنَّ الْمُتَّقینَ فی مَقامٍ أَمینٍ *فی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ *یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلینَ *کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عینٍ *یَدْعُونَ فیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنینَ *لا یَذُوقُونَ فیهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحیمِ *فَضْلاً مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ *فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ *فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ.» - . دخان / 1 - 59 -

{حاء، میم. سوگند به کتاب روشنگر، [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم، [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم.

ص: 53

در آن [شب] هر [گونه] کاری [به نحوی] استوار فیصله می یابد. [این] کاری است [که] از جانب ما [صورت می گیرد]. ما فرستنده [پیامبران] بودیم. [و این] رحمتی از پروردگار توست، که او شنوای داناست. پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، اگر یقین دارید. خدایی جز او نیست او زندگی می بخشد و می میراند پروردگار شما و پروردگار پدران شماست. ولی نه، آنها به شک و شبهه خویش سرگرمند. پس در انتظار روزی باش که آسمان دودی نمایان برمی آورد، که مردم را فرومی گیرد این است عذاب پردرد. [می گویند:] «پروردگارا، این عذاب را از ما دفع کن که ما ایمان داریم.» آنان را کجا [جای] پند [گرفتن] باشد، و حال آنکه به یقین برای آنان پیامبری روشنگر آمده است. پس، از او روی برتافتند و گفتند: «تعلیم یافته ای دیوانه است.» ما این عذاب را اندکی از شما برمی داریم [ولی شما] در حقیقت باز از سر می گیرید. روزی که دست به حمله

می زنیم، همان حمله بزرگ [آن گاه] ما انتقام کشنده ایم. و به یقین، پیش از آنان قوم فرعون را بیازمودیم، و پیامبری بزرگوار برایشان آمد، که [به آنان گفت:] «بندگان خدا را به من بسپارید، زیرا که من شما را فرستاده ای امینم. و بر خدا برتری مجویید که من برای شما حجّتی آشکار آورده ام. و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می برم از اینکه مرا سنگباران کنید. و اگر به من ایمان نمی آورید، پس، از من کناره گیرید.» پس پروردگار خود را خواند که: «اینها مردمی گناهکارند.» [فرمود:] «بندگانم را شبانه ببر، زیرا شما مورد تعقیب واقع خواهید شد. و دریا را هنگامی که آرام است پشت سر بگذار، که آنان سپاهی غرق شدنی اند.» [وه!] چه باغها و چشمه سارانی [که آنها بعد از خود] بر جای نهادند، و کشتزارها و جایگاه های نیکو، و نعمتی که از آن برخوردار بودند. [آری،] این چنین [بود] و آنها را به مردمی دیگر میراث دادیم. و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند و مهلت نیافتند. و به راستی، فرزندان اسرائیل را از عذاب خفّت آور رهانیدیم: از [دستِ] فرعون که متکبّری از افراطکاران بود. و قطعاً آنان را دانسته بر مردم جهان ترجیح دادیم. و از نشانه ها [ی الهی] آنچه را که در آن آزمایشی آشکار بود، بدیشان دادیم. هر آینه این [کافران] می گویند: «جز مرگ نخستین، دیگر [واقعه ای] نیست و ما زنده شدنی نیستیم. اگر راست می گویید، پس پدران ما را [باز] آورید. آیا ایشان بهترند یا قوم «تُبَّع» و کسانی که پیش از آنها بودند؟ آنها را هلاک کردیم، زیرا که گنهکار بودند. و آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازی نیافریده ایم آنها را جز به حقّ نیافریده ایم، لیکن بیشترشان نمی دانند. در حقیقت، روز «جداسازی» موعد همه آنهاست. همان روزی که هیچ دوستی از هیچ دوستی نمی تواند حمایتی کند، و آنان یاری نمی شوند، مگر کسی را که خدا رحمت کرده است، زیرا که اوست همان ارجمند مهربان. آری! درخت زقّوم، خوراک گناه پیشه است. چون مسِ گداخته در شکمها می گدازد همانند جوشش آب جوشان. او را بگیرید و به میان دوزخش بکشانید، آن گاه از عذابِ آب جوشان بر سرش فروریزید. بچش که تو همان ارجمند بزرگواری! این است همان چیزی که درباره آن تردید می کردید. به راستی پرهیزگاران در جایگاهی آسوده [اند]، در بوستانها و کنار چشمه سارها. پرنیانِ نازک و دیبای ستبر می پوشند [و] برابر هم نشسته اند. [آری،] چنین [خواهد بود] و آنها را با حوریانِ درشت چشم همسر می گردانیم. در آنجا هر میوه ای را [که بخواهند] آسوده خاطر می طلبند. در آنجا جز مرگِ نخستین، مرگ نخواهند چشید و [خدا] آنها را از عذاب دوزخ نگاه می دارد. [این] بخششی است از جانب پروردگار تو. این است همان کامیابی بزرگ. در حقیقت، [قرآن] را بر زبان تو آسان گردانیدیم، امید که پند پذیرند. پس مراقب باش، زیرا که آنان هم مراقبند.}

- «حم *تَنْزیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ *إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنینَ *وَ فی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ *وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ *تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ *وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثیمٍ *یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلیمٍ *وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ *مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ *هذا هُدیً وَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلیمٌ *اللَّهُ الَّذی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فیهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ *وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً مِنْهُ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ *قُلْ لِلَّذینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ *مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ *وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنی إِسْرائیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَی الْعالَمینَ *وَ آتَیْناهُمْ بَیِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ *ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَریعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ *إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقینَ *هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ *أَمْ حَسِبَ الَّذینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ *وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ *وَ قالُوا ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ.» - . جاثیه / 1 - 24 -

{حاء، میم. فرو فرستادن این کتاب، از جانب خدای ارجمند سنجیده کار است.به راستی در آسمانها و زمین، برای مؤمنان نشانه هایی است.و در آفرینش خودتان و آنچه از [انواع] جنبنده [ها] پراکنده می گرداند، برای مردمی که یقین دارند نشانه هایی است.و [نیز در] پیاپی آمدن شب و روز، و آنچه خدا از روزی از آسمان فرود آورده و به [وسیله] آن، زمین را پس از مرگش زنده گردانیده است و [همچنین در] گردش بادها [به هر سو،] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است. این [ها] ست آیات خدا که به راستی آن را بر تو می خوانیم. پس، بعد از خدا و نشانه های او به کدام سخن خواهند گروید؟وای بر هر دروغزن گناه پیشه! [که] آیات خدا را که بر او خوانده می شود، می شنود و باز به حال تکبّر - چنان که گویی آن را نشنیده است - سماجت می ورزد. پس او را از عذابی پردرد خبر ده.و چون از نشانه های ما چیزی بداند، آن را به ریشخند می گیرد. آنان عذابی خفّت آور خواهند داشت. پیشاپیش آنها دوزخ است، و نه آنچه را اندوخته و نه آن دوستانی را که غیر از خدا اختیار کرده اند، به کارشان می آید، و عذابی بزرگ خواهند داشت. این رهنمودی است و کسانی که آیات پروردگارشان را انکار کردند، برایشان عذابی دردناک از پلیدی است. خدا همان کسی است که دریا را به سود شما رام گردانید، تا کشتیها در آن به فرمانش روان شوند، و تا از فزون بخشی او [روزی خویش را] طلب نمایید، و باشد که سپاس دارید. و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کرد همه از اوست. قطعاً در این [امر] برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است. به کسانی که ایمان آورده اند بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزیِ] خدا امید ندارند درگذرند، تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می شده اند به مجازات رساند. هر که کاری شایسته کند، به سود خود اوست، و هر که بدی کند به زیانش باشد. سپس به سوی پروردگارتان برگردانیده می شوید. و به یقین، فرزندان اسرائیل را کتاب [تورات] و حکم و پیامبری دادیم و از چیزهای پاکیزه روزیشان کردیم و آنان را بر مردم روزگار برتری دادیم. و دلایل روشنی در امر [دین] به آنان عطا کردیم، و جز بعد از آنکه علم برایشان [حاصل] آمد، [آن هم] از روی رشک و رقابت میان خودشان، دستخوش اختلاف نشدند. قطعاً پروردگارت روز قیامت میانشان درباره آنچه در آن اختلاف می کردند، داوری خواهد کرد. سپس تو را در طریقه آیینی [که ناشی] از امر [خداست] نهادیم. پس آن را پیروی کن، و هوسهای کسانی را که نمی دانند پیروی مکن. آنان هرگز در برابر خدا از تو حمایت نمی کنند [و به هیچ وجه به کار تو نمی آیند] و ستمگران بعضی شان دوستان بعضی [دیگر] ند، و خدا یار پرهیزگاران است. این [کتاب] برای مردم، بینش بخش و برای قومی که یقین دارند، رهنمود و رحمتی است. آیا کسانی که مرتکب کارهای بد شده اند پنداشته اند که آنان را مانند کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند [به طوری که] زندگی آنها و مرگشان یکسان باشد؟ چه بد داوری می کنند. و خدا آسمانها و زمین را به حقّ آفریده است، و تا هر کسی به [موجب] آنچه به دست آورده پاداش یابد، و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت. پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمی گیرید؟ و گفتند: «غیر از زندگانی دنیای ما [چیز دیگری] نیست می میریم و زنده می شویم، و ما را جز طبیعت هلاک نمی کند.» و [لی] به این [مطلب] هیچ دانشی ندارند [و] جز [طریق] گمان نمی سِپرند.}

- «حم *تَنْزیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ *ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ *وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرینَ *وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبینٌ *أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا

تَمْلِکُونَ لی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفیضُونَ فیهِ کَفی بِهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ *قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْری ما یُفْعَلُ بی وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ وَ ما أَنَا إِلاَّ نَذیرٌ مُبینٌ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ کَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنی إِسْرائیلَ عَلی مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَکْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ *وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدیمٌ *وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیًّا لِیُنْذِرَ الَّذینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنینَ *إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ *أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدینَ فیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ *وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لی فی ذُرِّیَّتی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمینَ *أُولئِکَ الَّذینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ فی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذی کانُوا یُوعَدُونَ *وَ الَّذی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَ تَعِدانِنی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلی وَ هُما یَسْتَغیثانِ اللَّهَ وَیْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَیَقُولُ ما هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *أُولئِکَ الَّذینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرینَ *وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ *وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ *وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ *قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِکَنا عَنْ آلِهَتِنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقینَ *قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ *فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ ریحٌ فیها عَذابٌ أَلیمٌ *تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلاَّ مَساکِنُهُمْ کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمینَ *وَ لَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فیهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنی عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَیْ ءٍ إِذْ کانُوا یَجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ *وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا ما حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُری وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ *فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِکَ إِفْکُهُمْ وَ ما کانُوا یَفْتَرُونَ *وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِیَ وَلَّوْا إِلی قَوْمِهِمْ مُنْذِرینَ *قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَریقٍ مُسْتَقیمٍ *یا قَوْمَنا أَجیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ *وَ مَنْ لا یُجِبْ داعِیَ اللَّهِ فَلَیْسَ بِمُعْجِزٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَیْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءُ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ *وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ *فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاَّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ.» - . احقاف / 1 - 35 -

{حاء، میم. فرو فرستادن این کتاب، از جانب خدای ارجمند حکیم است. [ما] آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است جز به حقّ و [تا] زمانی معیّن نیافریدیم، و کسانی که کافر شده اند، از آنچه هشدار داده شده اند رویگردانند. بگو: «به من خبر دهید، آنچه را به جای خدا فرامی خوانید به من نشان دهید که چه چیزی از زمین [را] آفریده یا [مگر] آنان را در [کار] آسمانها مشارکتی است؟ اگر راست می گویید، کتابی پیش از این [قرآن] یا بازمانده ای از دانش نزد من آورید.» و کیست گمراه تر از آن کس که به جای خدا کسی را می خواند که تا روز قیامت او را پاسخ نمی دهد، و آنها از دعایشان بی خبرند؟ و چون مردم محشور گردند، دشمنان آنان باشند و به عبادتشان انکار ورزند. و چون آیات روشن ما بر ایشان خوانده شود، آنان که چون حقیقت به سویشان آمد منکر آن شدند، گفتند: «این سحری آشکار است.» یا می گویند: «این [کتاب] را بربافته است.» بگو: «اگر آن را بربافته باشم در برابر خدا اختیار چیزی برای من ندارید. او آگاه تر است به آنچه [با طعنه] در آن فرومی روید. گواه بودن او میان من و شما بس است، و اوست آمرزنده مهربان.» بگو: «من از [میان] پیامبران، نو درآمدی نبودم و نمی دانم با من و با شما چه معامله ای خواهد شد.

ص: 54

جز آنچه را که به من وحی می شود، پیروی نمی کنم و من جز هشداردهنده ای آشکار [بیش] نیستم.» بگو: «به من خبر دهید، اگر این [قرآن] از نزد خدا باشد و شما بدان کافر شده باشید و شاهدی از فرزندان اسرائیل به مشابهت آن [با تورات] گواهی داده و ایمان آورده باشد، و شما تکبّر نموده باشید [آیا باز هم شما ستمکار نیستید؟] البتّه خدا قوم ستمگر را هدایت نمی کند.» و کسانی که کافر شدند، به آنان که گرویده اند گفتند: «اگر [این دین] خوب بود، بر ما بِدان پیشی نمی گرفتند.» و چون بدان هدایت نیافته اند، به زودی خواهند گفت: «این دروغی کهنه است.» و [حال آنکه] پیش از آن، کتاب موسی، راهبر و [مایه] رحمتی بود و این [قرآن] کتابی است به زبان عربی که تصدیق کننده [آن] است، تا کسانی را که ستم کرده اند هشدار دهد و برای نیکوکاران مژده ای باشد. محقّقاً کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد. ایشان اهل بهشتند که به پاداش آنچه انجام می دادند جاودانه در آن می مانند. و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سی ماه است، تا آن گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد، می گوید: «پروردگارا، بر دلم بیفکن تا نعمتی را که به من و به پدر و مادرم ارزانی داشته ای سپاس گویم و کار شایسته ای انجام دهم که آن را خوش داری، و فرزندانم را برایم شایسته گردان در حقیقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان پذیرانم.» اینانند کسانی که بهترینِ آنچه را انجام داده اند از ایشان خواهیم پذیرفت و از بدیهایشان درخواهیم گذشت در [زمره] بهشتیانند [همان] وعده راستی که بدانان وعده داده می شده است. و آن کس که به پدر و مادر خود گوید: «اف بر شما، آیا به من وعده می دهید که زنده خواهم شد و حال آنکه پیش از من نسلها سپری [و نابود] شدند.» و آن دو به [درگاه] خدا زاری می کنند: «وای بر تو، ایمان بیاور. وعده [و تهدیدِ] خدا حقّ است.» و [لی پسر] پاسخ می دهد: «اینها جز افسانه های گذشتگان نیست.» آنان کسانی اند که گفتار [خدا] علیه ایشان - همراه با امّتهایی از جنّیان و آدمیان که پیش از آنان روزگار به سر بردند - به حقیقت پیوست، بی گمان آنان زیانکار بودند. و برای هر یک در [نتیجه] آنچه انجام داده اند درجاتی است، و تا [خدا پاداش] اعمالشان را تمام بدهد و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت.و آن روز که آنهایی را که کفر ورزیده اند، بر آتش عرضه می دارند [به آنان می گویند:] «نعمتهای پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [خودخواهانه] صَرف کردید و از آنها برخوردار شدید پس امروز به [سزای] آنکه در زمین بناحق سرکشی می نمودید و به سبب آنکه نافرمانی می کردید، به عذاب خفّت [آور] کیفر می یابید.» و برادر عادیان را به یاد آور، آن گاه که قوم خویش را در ریگستان بیم داد - در حالی که پیش از او و پس از او [نیز] قطعاً هشداردهندگانی گذشته بودند - که: «جز خدا را مپرستید واقعاً من بر شما از عذاب روزی هولناک می ترسم.» گفتند: «آیا آمده ای که ما را از خدایانمان برگردانی؟ پس اگر راست می گویی، آنچه به ما وعده می دهی [بر سرمان] بیاور.» گفت: «آگاهی فقط نزد خداست، و آنچه را بدان فرستاده شده ام به شما می رسانم، ولی من شما را گروهی می بینم که در جهل اصرار می ورزید.» پس چون آن [عذاب] را [به صورت] ابری روی آورنده به سوی وادیهای خود دیدند، گفتند: «این ابری است که بارش دهنده ماست.» [هود گفت: «نه،] بلکه همان چیزی است که به شتاب خواستارش بودید: بادی است که در آن عذابی پردرد [نهفته] است. همه چیز را به دستور پروردگارش بنیان کن می کند.» پس چنان شدند که جز سراهایشان دیده نمی شد. این چنین گروه بدکاران را سزا می دهیم. و به راستی در چیزهایی به آنان امکانات داده بودیم که به شما در آنها [چنان] امکاناتی نداده ایم، و برای آنان گوش و دیده ها و دلهایی [نیرومندتر از شما] قرار داده بودیم، و [لی] چون به نشانه های خدا انکار ورزیدند [نه] گوششان و نه دیدگانشان و نه دلهایشان، به هیچ وجه به دردشان نخورد، و آنچه ریشخندش می کردند به سرشان آمد. و بی گمان، همه شهرهای پیرامون شما را هلاک کرده و آیات خود را گونه گون بیان داشته ایم، امید که آنان بازگردند. پس چرا آن کسانی را که غیر از خدا، به منزله معبودانی، برای تقرّب [به خدا] اختیار کرده بودند، آنان را یاری نکردند بلکه از دستشان دادند؟ و این بود دروغ آنان و آنچه برمی بافتند. و چون تنی چند از جنّ را به سوی تو روانه کردیم که قرآن را بشنوند. پس چون بر آن حاضر شدند [به یکدیگر] گفتند: «گوش فرادهید.» و چون به انجام رسید، هشداردهنده به سوی قوم خود بازگشتند. گفتند: «ای قوم ما، ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده [و] تصدیق کننده [کتابهای] پیش از خود است، و به سوی حقّ و به سوی راهی راست راهبری می کند. ای قوم ما، دعوت کننده خدا را پاسخ [مثبت] دهید و به او ایمان آورید تا [خدا] برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و از عذابی پردرد پناهتان دهد. و کسی که دعوت کننده خدا را اجابت نکند، در زمین درمانده کننده [خدا] نیست و در برابر او دوستانی ندارد. آنان در گمراهی آشکاری اند. مگر ندانسته اند که آن خدایی که آسمانها و زمین را آفریده و در آفریدن آنها درمانده نگردید می تواند مردگان را [نیز] زنده کند؟ آری، اوست که بر همه چیز تواناست. و روزی که کافران بر آتش عرضه می شوند [از آنان می پرسند:] «آیا این راست نیست؟» می گویند: «سوگند به پروردگارمان که آری.» می فرماید: «پس به [سزای] آنکه انکار می کردید عذاب را بچشید.»پس همان گونه که پیامبرانِ نستوه، صبر کردند، صبر کن، و برای آنان شتابزدگی به خرج مده. روزی که آنچه را وعده داده می شوند بنگرند، گویی که آنان جز ساعتی از روز را [در دنیا] نمانده اند [این] ابلاغی است. پس آیا جز مردم نافرمان هلاکت خواهند یافت؟}

- «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَهُمْ *وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ *أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ *مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ *وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ

حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ.» - . محمد / 12 - 16 -

{خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیرِ [درختانِ] آنها نهرها روان است درمی آورد، و [حال آنکه] کسانی که کافر شده اند، [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چارپایان می خورند، می خورند، و [لی] جایگاه آنها آتش است. و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آنها یار [و یاوری] نبود. آیا کسی که بر حجّتی از جانب پروردگار خویش است، چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده و هوسهای خود را پیروی کرده اند؟ مَثَلِ بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده [چون باغی است که] در آن نهرهایی است از آبی که [رنگ و بو و طعمش] برنگشته و جویهایی از شیری که مزه اش دگرگون نشود و رودهایی از باده ای که برای نوشندگان لذّتی است و جویبارهایی از انگبینِ ناب. و در آنجا از هر گونه میوه برای آنان [فراهم] است و [از همه بالاتر] آمرزش پروردگار آنهاست. [آیا چنین کسی در چنین باغی دل انگیز] مانند کسی است که جاودانه در آتش است و آبی جوشان به خوردشان داده می شود [تا] روده هایشان را از هم فروپاشد؟ و از میان [منافقان] کسانی اند که [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش می دهند، ولی چون از نزد تو بیرون می روند، به دانش یافتگان می گویند: «هم اکنون چه گفت؟» اینان همانانند که خدا بر دلهایشان مُهر نهاده است و از هوسهای خود پیروی کرده اند.}

- «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً *لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصیلاً *إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً. » - . فتح / 8 - 10 -

{[ای پیامبر،] ما تو را [به سِمَتِ] گواه و بشارتگر و هشداردهنده ای فرستادیم. تا به خدا و فرستاده اش ایمان آورید و او را یاری کنید و ارجش نهید، و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاکی بستایید. در حقیقت، کسانی که با تو بیعت می کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می کنند دست خدا بالای دستهای آنان است. پس هر که پیمان شکنی کند، تنها به زیان خود پیمان می شکند، و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودی خدا پاداشی بزرگ به او می بخشد.}

- «قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ *یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما تَعْمَلُونَ.» - . حجرات / 16 - 18 -

{بگو: «آیا خدا را از دین [داریِ] خود خبر می دهید؟ و حال آنکه خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است می داند، و خدا به همه چیز داناست. از اینکه اسلام آورده اند بر تو منّت می نهند بگو: «بر من از اسلام آوردنتان منّت مگذارید، بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان، بر شما منّت می گذارد، اگر راستگو باشید. خداست که نهفته آسمانها و زمین را می داند و خدا [ست که] به آنچه می کنید بیناست.»}

ص: 55

- «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجیدِ *بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْکافِرُونَ هذا شَیْ ءٌ عَجیبٌ *أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعیدٌ *قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفیظٌ *بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَهُمْ فی أَمْرٍ مَریجٍ *أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ *وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ *تَبْصِرَةً وَ ذِکْری لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ *وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصیدِ *وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضیدٌ *رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ *کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ *وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ *وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعیدِ *أَ فَعَیینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدیدٍ

*وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ *إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ *ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقیبٌ عَتیدٌ *وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحیدُ *وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعیدِ *وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ *لَقَدْ کُنْتَ فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ *وَ قالَ قَرینُهُ هذا ما لَدَیَّ عَتیدٌ *أَلْقِیا فی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنیدٍ *مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُریبٍ *الَّذی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدیدِ *قالَ قَرینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَ لکِنْ کانَ فی ضَلالٍ بَعیدٍ *قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعیدِ *ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ ما أَنَا بِظَلاَّمٍ لِلْعَبیدِ *یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزیدٍ *وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقینَ غَیْرَ بَعیدٍ *هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفیظٍ *مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنیبٍ *ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ *لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فیها وَ لَدَیْنا مَزیدٌ *وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحیصٍ *إِنَّ فی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهیدٌ *وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ *فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ *وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ *وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَریبٍ *یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ *إِنَّا نَحْنُ نُحْیی وَ نُمیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصیرُ *یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسیرٌ *نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعیدِ.» - . ق / 1 - 45 -

{قاف، سوگند به قرآن باشکوه، [که آنان نگرویدند،] بلکه از اینکه هشداردهنده ای از خودشان برایشان آمد، در شگفت شدند و کافران گفتند: «این [محمّد و حکایت معاد] چیزی عجیب است.» «آیا چون مُردیم و خاک شدیم [زنده می شویم]؟ این بازگشتی بعید است.» قطعاً دانسته ایم که زمین [چه مقدار] از اجسادشان فرو می کاهد. و پیش ما کتاب ضبط کننده ای است. [نه،] بلکه حقیقت را، وقتی برایشان آمد، دروغ خواندند، و آنها در کاری سردرگم [مانده] اند. مگر به

آسمان بالای سرشان ننگریسته اند که چگونه آن را ساخته و زینتش داده ایم و برای آن هیچ گونه شکافتگی نیست. و زمین را گستردیم و در آن لنگر [آسا کوه] ها فرو افکندیم و در آن از هر گونه جُفت دل انگیز رویانیدیم. [تا] برای هر بنده توبه کاری بینش افزا و پندآموز باشد. و از آسمان، آبی پر برکت فرود آوردیم، پس بدان [وسیله] باغها و دانه های دروکردنی رویانیدیم. و درختان تناور خرما که خوشه [های] روی هم چیده دارند. [اینها همه] برای روزیِ بندگان [من] است، و با آن [آب] سرزمین مرده ای را زنده گردانیدیم رستاخیز [نیز] چنین است. پیش از ایشان قوم نوح و اصحاب رسّ و ثمود، و عاد و فرعون و برادران لوط، و بیشه نشینان و قوم تُبّع به تکذیب پرداختند همگی فرستادگان [ما] را به دروغ گرفتند و [در نتیجه] تهدید [من] واجب آمد. مگر از آفرینش نخستین [خود] به تنگ آمدیم؟ [نه!] بلکه آنها از خلق جدید در شبهه اند. و ما انسان را آفریده ایم و می دانیم که نفس او چه وسوسه ای به او می کند، و ما از شاهرگ [او] به او نزدیکتریم. آن گاه که دو [فرشته] دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشسته اند. [آدمی] هیچ سخنی را به لفظ درنمی آورد مگر اینکه مراقبی آماده نزد او [آن را ضبط می کند]. و سکرات مرگ، حقیقت را [به پیش] آورد این همان است که از آن می گریختی! و در صور دمیده شود، این است روز تهدید [من]. و هر کسی می آید [در حالی که] با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای است. [به او می گویند:] «واقعاً که از این [حال] سخت در غفلت بودی. و [لی] ما پرده ات را [از جلوی چشمانت] برداشتیم و دیده ات امروز تیز است.» و [فرشته] همنشین او می گوید: «این است آنچه پیش من آماده است [و ثبت کرده ام].» [به آن دو فرشته خطاب می شود:] «هر کافر سرسختی را در جهنّم فروافکنید،

[هر] بازدارنده از خیری، [هر] متجاوز شکّاکی، که با خداوند، خدایی دیگر قرار داد. [ای دو فرشته،] او را در عذاب شدید فروافکنید. [شیطانِ] همدمش می گوید: «پروردگار ما، من او را به عصیان وانداشتم، لیکن [خودش] در گمراهی دور و درازی بود.» [خدا] می فرماید: «در پیشگاه من با همدیگر مستیزید [که] از پیش به شما هشدار داده بودم. پیش من حکم دگرگون نمی شود، و من [نسبت] به بندگانم بیدادگر نیستم.» آن روز که [ما] به دوزخ می گوییم: «آیا پر شدی؟» و می گوید: «آیا باز هم هست؟» و بهشت را برای پرهیزگاران نزدیک گردانند، بی آنکه دور باشد. [و به آنان گویند:] این همان است که وعده یافته اید [و] برای هر توبه کار نگهبانِ [حدود خدا] خواهد بود: آنکه در نهان از خدای بخشنده بترسد و با دلی توبه کار [باز] آید. به سلامت [و شادکامی] در آن درآیید [که] این روزِ جاودانگی است. هر چه بخواهند در آنجا دارند، و پیش ما فزونتر [هم] هست. و چه بسا نسلها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [بس] نیرومندتر از اینان بودند و شهرها را درنوردیدند [امّا سرانجام] مگر گریزگاهی بود؟ قطعاً در این [عقوبتها] برای هر صاحبدل و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است. و در حقیقت، آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفریدیم و احساس ماندگی نکردیم. و بر آنچه می گویند صبر کن، و پیش از برآمدن آفتاب و پیش از غروب، به ستایش پروردگارت تسبیح گوی. و پاره ای از شب و به دنبال سجود [به صورت تعقیب و نافله] او را تسبیح گوی. و روزی که منادی از جایی نزدیک ندا درمی دهد، به گوش باش.روزی که فریاد [رستاخیز] را به حقّ می شنوند، آن [روز] روز بیرون آمدن [از زمین] است. ماییم که خود، زندگی می بخشیم و به مرگ می رسانیم و برگشت به سوی ماست. روزی که زمین به سرعت از [اجسادِ] آنان جدا و شکافته می شود این حشری است که بر ما آسان خواهد بود. ما به آنچه می گویند داناتریم، و تو به زور وادارنده آنان نیستی پس به [وسیله] قرآن هر که را از تهدید [من] می ترسد پند ده.}

- «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذیرٌ مُبینٌ *وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذیرٌ مُبینٌ *کَذلِکَ ما أَتَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ *أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ *فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ *وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنینَ.» - . ذاریات / 50 - 55 -

{پس به سوی خدا بگریزید، که من شما را از طرف او بیم دهنده ای آشکارم. و با خدا معبودی دیگر قرار مدهید که من از جانب او هشداردهنده ای آشکارم. بدین سان بر کسانی که پیش از آنها بودند هیچ پیامبری نیامد جز اینکه گفتند: «ساحر یا دیوانه ای است.» آیا همدیگر را به این [سخن] سفارش کرده بودند؟ [نه!] بلکه آنان

مردمی سرکش بودند. پس، از آنان روی بگردان، که تو درخور نکوهش نیستی. و پند ده، که مؤمنان را پند سود بخشد.}

- «فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ *أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ *قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصینَ *أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ *أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ *فَلْیَأْتُوا بِحَدیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقینَ *أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ *أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ *أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ *أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فیهِ فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبینٍ *أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ *أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ *أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ *أَمْ یُریدُونَ کَیْداً فَالَّذینَ کَفَرُوا هُمُ الْمَکیدُونَ *أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ *وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ *فَذَرْهُمْ حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذی فیهِ یُصْعَقُونَ *یَوْمَ لا یُغْنی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ *وَ إِنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ *وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حینَ تَقُومُ *وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ.» - . طور / 29 - 49 -

{پس اندرز ده که تو به لطف پروردگارت نه کاهنی و نه دیوانه. یا می گویند: «شاعری است که انتظار مرگش را می بریم [و چشم به راهِ بَدِ زمانه بر اوییم].» بگو: «منتظر باشید که من [نیز] با شما از منتظرانم.» آیا پندارهایشان آنان را به این [موضعگیری] وا می دارد یا [نه،] آنها مردمی سرکشند؟ یا می گویند: «آن را بربافته.» [نه،] بلکه باور ندارند. پس اگر راست می گویند، سخنی مثل آن بیاورند. آیا از هیچ خلق شده اند؟ یا آنکه خودشان خالق [خود] هستند؟ آیا آسمانها و زمین را [آنان] خلق کرده اند؟ [نه،] بلکه یقین ندارند. آیا ذخایر پروردگار تو پیش آنهاست؟ یا ایشان تسلّط [تامّ] دارند؟ آیا نردبانی دارند که بر آن [بر شوند و] بشنوند؟ پس باید شنونده آنان برهانی آشکار بیاورد. آیا خدا را دختران است و شما را پسران؟ آیا از آنها مزدی مطالبه می کنی و آنان از [تعهّد ادای] تاوان گرانبارند؟ آیا [علمِ] غیب پیش آنهاست و آنها می نویسند؟ یا می خواهند نیرنگی بزنند؟ و [لی] آنان که کافر شده اند، خود دچار نیرنگ شده اند. آیا ایشان را جز خدا معبودی است؟ منزّه است خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند. و اگر پاره سنگی را در حال سقوط از آسمان ببینند می گویند: - «ابری متراکم است.» پس بگذارشان تا به آن روزی که در آن بیهوش می افتند برسند. روزی که نیرنگشان به هیچ وجه به کارشان نیاید و حمایت نیابند. و در حقیقت، غیر از این [مجازات]، عذابی [دیگر] برای کسانی که ظلم کرده اند خواهد بود، ولی بیشترشان نمی دانند [که آن عذاب چیست]. و در برابر دستور پروردگارت شکیبایی پیشه کن که تو خود در حمایت مایی و هنگامی که [از خواب] بر می خیزی به نیایش پروردگارت تسبیح گوی. و [نیز] پاره ای از شب، و در فروشدن ستارگان تسبیح گویِ او باش.}

- «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی *ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی *وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی *إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحی *عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی *ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی *وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی *ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی *فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی *فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی *ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی *أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری *وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری *عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی *عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی *إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی *ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی *لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری *أَ فَرَأَیْتُمُ اللاَّتَ وَ الْعُزَّی *وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری *أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی *تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضیزی *إِنْ هِیَ إِلاَّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی *أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّی *فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولی *وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلاَّ مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی *إِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَیُسَمُّونَ الْمَلائِکَةَ تَسْمِیَةَ الْأُنْثی *وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً *فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنْیا *ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدی *وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی *الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی *أَ فَرَأَیْتَ الَّذی

تَوَلَّی *وَ أَعْطی قَلیلاً وَ أَکْدی *أَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَری *أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فی صُحُفِ مُوسی *وَ إِبْراهیمَ الَّذی وَفَّی *أَلاَّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری *وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی *وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری *ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی.» - . نجم / 1 - 41 -

{سوگند به اختر [قرآن] چون فرود می آید، [که] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده و از سر هوس سخن نمی گوید. این سخن بجز وحیی که وحی می شود نیست. آن را [فرشته] شدید القوی به او فرا آموخت، [سروش] نیرومندی که [مسلّط] درایستاد. در حالی که او در افق اعلی بود سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد، تا [فاصله اش] به قدرِ [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شدآن گاه به بنده اش آنچه را باید وحی کند، وحی فرمود. آنچه را دل دید انکار [ش] نکرد. آیا در آنچه دیده است با او جدال می کنید؟ و قطعاً بار دیگری هم او را دیده است، نزدیک سدرة المنتهی در همان جا که جنّة المأوی است. آن گاه که درخت سدر را آنچه پوشیده بود، پوشیده بود. دیده [اش] منحرف نگشت و [از حدّ] درنگذشت. به راستی که [برخی] از آیات بزرگِ پروردگار خود را بدید. به من خبر دهید از لات و عزّی، و منات آن سوّمینِ دیگر، آیا [به خیالتان] برای شما پسر است و برای او دختر؟ در این صورت،

ص: 56

این تقسیمِ نادرستی است. [این بتان] جز نامهایی بیش نیستند که شما و پدرانتان نامگذاری کرده اید [و] خدا بر [حقّانیت] آنها هیچ دلیلی نفرستاده است. [آنان] جز گمان و آنچه را که دلخواهشان است پیروی نمی کنند، با آنکه قطعاً از جانب پروردگارشان هدایت برایشان آمده است. مگر انسان آنچه را آرزو کند دارد؟ آن سرا و این سرا از آن خداست. و بسا فرشتگانی که در آسمانهایند [و] شفاعتشان به کاری نیاید، مگر پس از آنکه خدا به هر که خواهد و خشنود باشد اذن دهد. در حقیقت، کسانی که آخرت را باور ندارند، فرشتگان را در نامگذاری به صورت مؤنّث نام می نهند. و ایشان را به این [کار] معرفتی نیست. جز گمانِ [خود] را پیروی نمی کنند، و در واقع، گمان در [وصول به] حقیقت هیچ سودی نمی رساند. پس، از هر کس که از یاد ما روی برتافته و جز زندگی دنیا را خواستار نبوده است، روی برتاب. این منتهای دانش آنان است. پروردگار تو، خود به [حال] کسی که از راه او منحرف

شده داناتر، و او به کسی که راه یافته [نیز] آگاه تر است. و هر چه در آسمانها و هر چه در زمین است از آنِ خداست، تا کسانی را که بد کرده اند، به [سزای] آنچه انجام داده اند کیفر دهد، و آنان را که نیکی کرده اند، به نیکی پاداش دهد. آنان که از گناهان بزرگ و زشتکاریها - جز لغزشهای کوچک - خودداری می ورزند، پروردگارت [نسبت به آنها] فراخ آمرزش است. وی از آن دم که شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه که در شکمهای مادرانتان [در زهدان] نهفته بودید به [حال] شما داناتر است، پس خودتان را پاک مشمارید. او به [حال] کسی که پرهیزگاری نموده داناتر است. پس آیا آن کسی را که [از جهاد] روی برتافت دیدی؟ و اندکی بخشید و [از باقی] امتناع ورزید. آیا علم غیب پیش اوست و او می بیند؟ یا بدانچه در صحیفه های موسی [آمده] خبر نیافته است؟ و [نیز در نوشته های] همان ابراهیمی که وفا کرد: که هیچ بردارنده ای بار گناه دیگری را بر نمی دارد. و اینکه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست. و [نتیجه] کوشش او به زودی دیده خواهد شد.سپس هر چه تمامتر وی را پاداش دهند. }

- «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ *وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ *وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ *وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فیهِ مُزْدَجَرٌ *حِکْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ *فَتَوَلَّ عَنْهُمْ یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ ءٍ نُکُرٍ *خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ *مُهْطِعینَ إِلَی الدَّاعِ یَقُولُ الْکافِرُونَ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ *کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ *فَدَعا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ *فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ *وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً فَالْتَقَی الْماءُ عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ *وَ حَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ *تَجْری بِأَعْیُنِنا جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ *وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ *فَکَیْفَ کانَ عَذابی وَ نُذُرِ *وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ *کَذَّبَتْ عادٌ فَکَیْفَ کانَ عَذابی وَ نُذُرِ *إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ *تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ *فَکَیْفَ کانَ عَذابی وَ نُذُرِ *وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ *کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ *فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ *أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ *سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ *إِنَّا مُرْسِلُوا

النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ *وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ *فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطی فَعَقَرَ *فَکَیْفَ کانَ عَذابی وَ نُذُرِ *إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً فَکانُوا کَهَشیمِ الْمُحْتَظِرِ *وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ *کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ بِالنُّذُرِ *إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ حاصِباً إِلاَّ آلَ لُوطٍ نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ *نِعْمَةً مِنْ عِنْدِنا کَذلِکَ نَجْزی مَنْ شَکَرَ *وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ *وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذابی وَ نُذُرِ *وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَةً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ *فَذُوقُوا عَذابی وَ نُذُرِ *وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ *وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ *کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزیزٍ مُقْتَدِرٍ *أَ کُفَّارُکُمْ خَیْرٌ مِنْ أُولئِکُمْ أَمْ لَکُمْ بَراءَةٌ فِی الزُّبُرِ *أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمیعٌ مُنْتَصِرٌ *سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ *بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ *إِنَّ الْمُجْرِمینَ فی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ *یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ *إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ *وَ ما أَمْرُنا إِلاَّ واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ *وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ *وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ *وَ کُلُّ صَغیرٍ وَ کَبیرٍ مُسْتَطَرٌ.» - . قمر / 1 - 53 -

{نزدیک شد قیامت و از هم شکافت ماه. و هر گاه نشانه ای ببینند روی بگردانند و گویند: «سحری دایم است.» و به تکذیب دست زدند و هوسهای خویش را دنبال کردند، و [لی] هر کاری را [آخر] قراری است.و قطعاً از اخبار، آنچه در آن مایه انزجار [از کفر] است به ایشان رسید. حکمت بالغه [حقّ این بود]، ولی هشدارها سود نکرد.پس، از آنان روی برتاب. روزی که داعیِ [حق] به سوی امری دهشتناک دعوت می کند، در حالی که دیدگان خود را فروهشته اند، چون ملخهای پراکنده از گورها [ی خود] برمی آیند. به سرعت سوی آن دعوتگر می شتابند. کافران می گویند: «امروز [چه] روز دشواری است.» پیش از آنان، قوم نوح [نیز] به تکذیب پرداختند و بنده ما را دروغزن خواندند و گفتند: «دیوانه ای است.» و [بسی] آزار کشید. تا پروردگارش را خواند که: «من مغلوب شدم به داد من برس!» پس درهای آسمان را به آبی ریزان گشودیم. و از زمین چشمه ها جوشانیدیم تا آب [زمین و آسمان] برای امری که مقدّر شده بود به هم پیوستند. و او را بر [کشتیِ] تخته دار و میخ آجین سوار کردیم. [کشتی] زیر نظر ما روان بود. [این] پاداش کسی بود که مورد انکار واقع شده بود. و به راستی آن [سفینه] را بر جای نهادیم [تا] عبرتی [باشد] پس آیا پندگیرنده ای هست؟ پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟ و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم پس آیا پندگیرنده ای هست؟ عادیان به تکذیب پرداختند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟ ما بر [سرِ] آنان در روز شومی، به طور مداوم، تندبادی توفنده فرستادیم، [که] مردم را از جا می کند گویی تنه های نخلی بودند که ریشه کن شده بودند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟ و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم پس آیا پندگیرنده ای هست؟ قوم ثمود هشداردهندگان را تکذیب کردند. و گفتند: «آیا تنها بشری از خودمان را پیروی کنیم؟ در این صورت، ما واقعاً در گمراهی و جنون خواهیم بود.» «آیا از میان ما [وحی] بر او القا شده است؟ [نه،] بلکه او دروغگویی گستاخ است.» به زودی فردا بدانند دروغگوی گستاخ کیست. ما برای آزمایش آنان [آن] ماده شتر را فرستادیم و [به صالح گفتیم:] «مراقب آنان باش و شکیبایی کن. و به آنان خبر ده که آب میانشان بخش شده است: هر کدام را آب به نوبت خواهد بود.» پس رفیقشان را صدا کردند و [او] شمشیر کشید و [شتر را] پی کرد. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها [ی من]؟ ما بر [سر] شان یک فریاد [مرگبار] فرستادیم و چون گیاهِ خشکیده [کومه ها] ریزریز شدند. و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کردیم پس آیا پندگیرنده ای هست؟ قوم لوط هشداردهندگان را تکذیب کردند. ما بر [سر] آنان سنگبارانی [انفجاری] فروفرستادیم [و] فقط خانواده لوط بودند که سحرگاهشان رهانیدیم. [و این] رحمتی از جانب ما بود هر که سپاس دارد، بدین سان [او را] پاداش می دهیم. و [لوط] آنها را از عذاب ما سخت بیم داده بود، و [لی] در تهدیدها [ی ما] به جدال برخاستند. و از مهمان [های] او کام دل خواستند، پس فروغ دیدگانشان را ستردیم و [گفتیم:] « [مزه] عذاب و هشدارهای مرا بچشید.» و به راستی که سپیده دم عذابی پیگیر به سر وقت آنان آمد. پس عذاب و هشدارهای مرا بچشید. و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کردیم پس آیا پندگیرنده ای هست؟ و در حقیقت هشداردهندگان به جانب فرعونیان آمدند. [امّا آنها] همه معجزات ما را تکذیب کردند، تا چون زبردستی زورمند [گریبان] آنان را گرفتیم. آیا کافرانِ شما، از اینان [که برشمردیم] برترند، یا شما را در نوشته ها [ی آسمانی] خط امانی است؟ یا می گویند: «ما همگی انتقام گیرنده [و یار و یاور همدیگر] یم!» زودا که این جمع درهم شکسته شود و پشت کنند. بلکه موعدشان قیامت است و قیامت [بسی] سخت تر و تلخ تر است. قطعاً بزهکاران در گمراهی و جنونند. روزی که در آتش به رو کشیده می شوند [و به آنان گفته می شود:] «لهیب آتش را بچشید [و احساس کنید].» ماییم که هر چیزی را به اندازه آفریده ایم. و فرمان ما جز یک بار نیست [آن هم] چون چشم به هم زدنی. و هم مسلکانِ شما را سخت به هلاکت رساندیم پس آیا پندگیرنده ای هست؟ و هر چه کرده اند در کتابها [ی اعمالشان درج] است. و هر خرد و بزرگی [در آن] نوشته شده. }

- «الرَّحْمنُ *عَلَّمَ الْقُرْآنَ *خَلَقَ الْإِنْسانَ *عَلَّمَهُ الْبَیانَ *الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ *وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ *وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمیزانَ *أَلاَّ تَطْغَوْا فِی الْمیزانِ *وَ أَقیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمیزانَ *وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ *فیها فاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ *وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ *وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ *بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ *وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْنٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصی وَ الْأَقْدامِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ *یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمیمٍ آنٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *ذَواتا أَفْنانٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *مُتَّکِئینَ عَلی فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *مُدْهامَّتانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *فیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *مُتَّکِئینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ *فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ *تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ.» - . الرحمن / 1 - 78 -

{[خدای] رحمان، قرآن را یاد داد. انسان را آفرید، به او بیان آموخت. خورشید و ماه بر حسابی [روان] اند. و بوته و درخت چهره سایانند. و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت، تا مبادا از اندازه درگذرید. و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.و زمین را برای مردم نهاد. در آن، میوه [ها] و نخلها با خوشه های غلاف دار، و دانه های پوست دار و گیاهان خوشبوست. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ انسان را از گل خشکیده ای سفال مانند، آفرید. و جنّ را از تشعشعی از آتش خلق کرد. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ دو دریا را [به گونه ای] روان کرد [که] با هم برخورد کنند. میان آن دو، حدّ فاصلی است که به هم تجاوز نمی کنند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ از هر دو [دریا] مروارید و مرجان برآید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ و او راست در دریا سفینه های بادبان دارِ بلند همچون کوه ها. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ هر چه بر [زمین] است فانی شونده است. و ذاتِ باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ هر که در آسمانها و زمین است از او درخواست می کند. هر زمان، او در کاری است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ ای جنّ و انس، زودا که به شما بپردازیم. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ ای گروه جنّیان و انسیان، اگر می توانید از کرانه های آسمانها و زمین به بیرون رخنه کنید، پس رخنه کنید. [ولی] جز با [به دست آوردن] تسلّطی رخنه نمی کنید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر سَرِ شما شراره هایی از [نوع] تفته آهن و مس فروفرستاده خواهد شد، و [از کسی] یاری نتوانید طلبید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ پس آن گاه که آسمان از هم شکافد و چون چرم گلگون گردد. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن روز، هیچ انس و جنّی از گناهش پرسیده نشود. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ تبهکاران از سیمایشان شناخته می شوند و از پیشانی و پایشان بگیرند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ این است همان جهنّمی که تبهکاران آن را دروغ می خواندند. میان [آتش] و میان آب جوشان سرگردان باشند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ و هر کس را که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ که دارای شاخسارانند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن دو [باغ] دو چشمه روان است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن دو [باغ] از هر میوه ای دو گونه است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر بسترهایی که آستر آنها از ابریشم درشت بافت است، تکیه زنند و چیدن میوه [از] آن دو باغ [به آسانی] در دسترس است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن [باغها، دلبرانی] فروهشته نگاهند که دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ گویی که آنها یاقوت و مرجانند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ مگر پاداش احسان جز احسان است؟ پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ و غیر از آن دو [باغ]، دو باغ [دیگر نیز] هست. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ که از [شدّت] سبزی سیه گون می نماید. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن دو [باغ] دو چشمه همواره جوشان است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آن دو، میوه و خرما و انار است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ در آنجا [زنانی] نکوخوی و نکورویند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ حورانی پرده نشین در [دل] خیمه ها. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ دست هیچ انس و جنّی پیش از ایشان به آنها نرسیده است. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟ بر بالش سبز و فرش نیکو تکیه زده اند. پس کدام یک از نعمتهای پروردگارتان را منکرید؟خجسته باد نام پروردگار شکوهمند و بزرگوارت!}

- «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ *أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ *نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقینَ *عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ وَ نُنْشِئَکُمْ فی ما لا تَعْلَمُونَ *وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولی فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ *أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ *أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ *لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ *إِنَّا لَمُغْرَمُونَ *بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ *أَفَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذی تَشْرَبُونَ *أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ *لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ *أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتی تُورُونَ *أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ *نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوینَ *فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیمِ *فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ *وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظیمٌ *إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ *فی کِتابٍ مَکْنُونٍ *لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ *تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ *أَ فَبِهذَا الْحَدیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ *وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ *فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ *وَ أَنْتُمْ حینَئِذٍ تَنْظُرُونَ *وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ *فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدینینَ *تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ *فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعیمٍ *وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمینِ *فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمینِ *وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبینَ الضَّالِّینَ *فَنُزُلٌ مِنْ حَمیمٍ *وَ تَصْلِیَةُ جَحیمٍ *إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْیَقینِ *فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیمِ.» - . واقعه / 58 / 96 -

{آیا آنچه را [که به صورت نطفه] فرو می ریزید دیده اید؟ آیا شما آن را خلق می کنید یا ما آفریننده ایم؟ ماییم که میان شما مرگ را مقدّر کرده ایم و بر ما سبقت نتوانید جست [و می توانیم] امثال شما را به جای شما قرار دهیم و شما را [به صورت] آنچه نمی دانید پدیدار گردانیم. و قطعاً پدیدار شدنِ نخستین خود را شناختید پس چرا سَرِ عبرت گرفتن ندارید؟ آیا آنچه را کِشت می کنید، ملاحظه کرده اید؟ آیا شما آن را [بی یاری ما] زراعت می کنید، یا ماییم که زراعت می کنیم؟ اگر بخواهیم قطعاً خاشاکش می گردانیم، پس در افسوس [و تعجّب] می افتید. [و می گویید:] «واقعاً ما زیان زده ایم، بلکه ما محروم شدگانیم.» آیا آبی را که می نوشید دیده اید؟ آیا شما آن را از [دلِ] ابرِ سپید فرود آورده اید، یا ما فرودآورنده ایم؟ اگر بخواهیم آن را تلخ می گردانیم، پس چرا سپاس نمی دارید؟ آیا آن آتشی را که برمی افروزید ملاحظه کرده اید؟ آیا شما [چوبِ] درختِ آن را پدیدار کرده اید، یا ما پدیدآورنده ایم؟ ما آن را [مایه] عبرت

ص: 57

و [وسیله] استفاده برای بیابانگردان قرار داده ایم. پس به نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی. نه [چنین است که می پندارید]، سوگند به جایگاه های [ویژه و فواصل معیّن] ستارگان. اگر بدانید، آن سوگندی سخت بزرگ است! که این [پیام] قطعاً قرآنی است ارجمند، در کتابی نهفته، که جز پاک شدگان بر آن دست نزنند، وحیی است از جانب پروردگار جهانیان. آیا شما این سخن را سَبُک [و سُست] می گیرید؟ و تنها نصیب خود را در تکذیب [آن] قرار می دهید؟ پس چرا آن گاه که [جان شما] به گلو می رسد، و در آن هنگام خود نظاره گرید - و ما به آن [محتضر] از شما نزدیکتریم ولی نمی بینید - پس چرا، اگر شما بی جزا می مانید [و حساب و کتابی در کار نیست]، اگر راست می گویید، [روح] را برنمی گردانید؟ و امّا اگر [او] از مقرّبان باشد، [در] آسایش و راحت و بهشت پر نعمت [خواهد بود]. و امّا اگر از یاران راست باشد، از یاران راست بر تو سلام باد. و امّا اگر از دروغزنان گمراه است، پس با آبی جوشان پذیرایی خواهد شد، و [فرجامش] درافتادن به جهنّم است. این است همان حقیقت راست [و] یقین. پس به نام پروردگار بزرگ خود تسبیح گوی.}

- «وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَ قَدْ أَخَذَ میثاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ *هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ *وَ ما لَکُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا یَسْتَوی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ *مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریمٌ *یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ *یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ *یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ *فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ *أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ *اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ *إِنَّ الْمُصَّدِّقینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَریمٌ *وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحیمِ *اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ *سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ *ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فی أَنْفُسِکُمْ إِلاَّ فی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ *لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ *الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ *لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزیزٌ *وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهیمَ وَ جَعَلْنا فی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ *ثُمَّ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّیْنا بِعیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ آتَیْناهُ الْإِنْجیلَ وَ جَعَلْنا فی قُلُوبِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها فَآتَیْنَا الَّذینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ *لِئَلاَّ یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلاَّ یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ.» - . حدید / 8 - 29 -

{و شما را چه شده که به خدا ایمان نمی آورید و [حال آنکه] پیامبر [خدا] شما را دعوت می کند تا به پروردگارتان ایمان آورید، و اگر مؤمن باشید، بی شکّ [خدا] از شما پیمان گرفته است. او همان کسی است که بر بنده خود آیات روشنی فرو می فرستد، تا شما را از تاریکیها به سوی نور بیرون کشاند. و در حقیقت، خدا [نسبت] به شما سخت رؤوف و مهربان است.و شما را چه شده که در راه خدا انفاق نمی کنید و [حال آنکه] میراث آسمانها و زمین به خدا تعلّق دارد؟ کسانی از شما که پیش از فتح [مکّه] انفاق و جهاد کرده اند، [با دیگران] یکسان نیستند. آنان از [حیث] درجه بزرگتر از کسانی اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداخته اند. و خداوند به هر کدام وعده نیکو داده است، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. کیست آن کس که به خدا وامی نیکو دهد تا [نتیجه اش را] برای وی دوچندان گرداند و او را پاداشی خوش باشد؟ آن روز که مردان و زنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیششان و به جانب راستشان دوان است. [به آنان گویند:] «امروز شما را مژده باد به باغهایی که از زیر [درختان] آن نهرها روان است در آنها جاودانید. این است همان کامیابی بزرگ. آن روز، مردان و زنان منافق به کسانی که ایمان آورده اند می گویند: «ما را مهلت دهید تا از نورتان [اندکی] برگیریم.» گفته می شود: «بازپس برگردید و نوری درخواست کنید.» آن گاه میان آنها دیواری زده می شود که آن را دروازه ای است: باطنش رحمت است و ظاهرش روی به عذاب دارد. [دو رویان،] آنان را ندا درمی دهند: «آیا ما با شما نبودیم؟» می گویند: «چرا، ولی شما خودتان را در بلا افکندید و امروز و فردا کردید و تردید آوردید و آرزوها شما را غرّه کرد تا فرمان خدا آمد و [شیطانِ] مغرورکننده، شما را درباره خدا بفریفت. پس امروز نه از شما و نه از کسانی که کافر شده اند عوضی پذیرفته نمی شود: جایگاهتان آتش است آن سزاوار شماست و چه بد سرانجامی است.» آیا برای کسانی که ایمان آورده اند هنگام آن نرسیده که دلهایشان به یاد خدا و آن حقیقتی که نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند کسانی نباشند که از پیش بدانها کتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا کشید، و دلهایشان سخت گردید و بسیاری از آنها فاسق بودند؟ بدانید که خدا زمین را پس از مرگش زنده می گرداند. به راستی آیات [خود] را برای شما روشن گردانیده ایم، باشد که بیندیشید. در حقیقت، مردان و زنان صدقه دهنده و [آنان که] به خدا وامی نیکو داده اند، ایشان را [پاداش] دوچندان گردد، و اجری نیکو خواهند داشت. و کسانی که به خدا و پیامبران وی ایمان آورده اند، آنان همان راستینانند و پیش پروردگارشان گواه خواهند بود [و] ایشان راست اجر و نورشان و کسانی که کفر ورزیده و آیات ما را تکذیب کرده اند آنان همدمان آتشند.بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشیِ شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است. [مَثَل آنها] چون مثل بارانی است که کشاورزان را رُستنی آن [باران] به شگفتی اندازد، سپس [آن کشت] خشک شود و آن را زرد بینی، آن گاه خاشاک شود. و در آخرت [دنیا پرستان را] عذابی سخت است و [مؤمنان را] از جانب خدا آمرزش و خشنودی است، و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست.

[برای رسیدن] به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش چون پهنای آسمان و زمین است [و] برای کسانی آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده اند، بر یکدیگر سبقت جویید. این فضل خداست که به هر کس بخواهد آن را می دهد، و خداوند را فزون بخشی

بزرگ است. هیچ مصیبتی نه در زمین و نه در نفسْهای شما [به شما] نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابی است. این [کار] بر خدا آسان است. تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است شادمانی نکنید، و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد: همانان که بخل می ورزند و مردم را به بخل ورزیدن وامی دارند. و هر که روی گرداند قطعاً خدا بی نیاز ستوده است.به راستی [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند، و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است، پدید آوردیم، تا خدا معلوم بدارد چه کسی در نهان، او و پیامبرانش را یاری می کند. آری، خدا نیرومند شکست ناپذیر است. و در حقیقت، نوح و ابراهیم را فرستادیم و در میان فرزندان آن دو، نبوّت و کتاب را قرار دادیم: از آنها [برخی] راه یاب [شد] ند، و [لی] بسیاری از آنان بدکار بودند. آن گاه به دنبال آنان پیامبران خود را، پی در پی، آوردیم، و عیسی پسر مریم را در پی [آنان] آوردیم و به او انجیل عطا کردیم، و در دلهای کسانی که از او پیروی کردند رأفت و رحمت نهادیم و [اما] ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند ما آن را بر ایشان مقرّر نکردیم مگر برای آنکه کسب خشنودی خدا کنند، با این حال آن را چنان که حقّ رعایت آن بود منظور نداشتند. پس پاداش کسانی از ایشان را که ایمان آورده بودند بدانها دادیم و [لی] بسیاری از آنان دستخوش انحرافند. ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند و برای شما نوری قرار دهد که به [برکت] آن راه سپرید و بر شما ببخشاید، و خدا آمرزنده مهربان است. تا اهل کتاب بدانند که به هیچ وجه فزون بخشی خدا در [حیطه] قدرت آنان نیست و فضل [و عنایت، تنها] در دست خداست: به هر کس بخواهد آن را عطا می کند، و خدا دارای کَرَم بسیار است.}

- «إِنَّ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ*یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهیدٌ *أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ *أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ وَ یَقُولُونَ فی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصیرُ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ *إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ وَ إِذا قیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ *أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ *أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ *أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدیداً إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ *لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ *یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ *اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ *إِنَّ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ فِی الْأَذَلِّینَ *کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزیزٌ.» - . مجادله / 5 - 21 -

{بی گمان، کسانی که با خدا و فرستاده او مخالفت می کنند ذلیل خواهند شد، همان گونه که آنان که پیش از ایشان بودند ذلیل شدند، و به راستی آیات روشن [خود] را فرستاده ایم، و کافران را عذابی خفّت آور خواهد بود. روزی که خداوند همه آنان را بر می انگیزد و به آنچه کرده اند آگاهشان می گرداند. خدا [کارهایشان را] برشمرده است و حال آنکه آنها آن را فراموش کرده اند، و خدا بر هر چیزی گواه است. آیا ندانسته ای که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است می داند؟ هیچ گفتگوی محرمانه ای میان سه تن نیست مگر اینکه او چهارمین آنهاست، و نه میان پنج تن مگر اینکه او ششمین آنهاست، و نه کمتر از این [عدد] و نه بیشتر، مگر اینکه هر کجا باشند او با آنهاست. آن گاه روز قیامت آنان را به آنچه کرده اند آگاه خواهد گردانید، زیرا خدا به هر چیزی داناست.آیا کسانی را که از نجوا منع شده بودند، ندیدی که باز بدانچه از آن منع گردیده اند، برمی گردند و با همدیگر به [منظور] گناه و تعدّی و سرپیچی از پیامبر، محرمانه گفتگو می کنند و چون به نزد تو آیند، تو را بدانچه خدا به آن [شیوه] سلام نگفته سلام می دهند و در دلهای خود می گویند: «چرا به آنچه می گوییم خدا ما را عذاب نمی کند؟» جهنّم برای آنان کافی است در آن درمی آیند، و چه بد سرانجامی است. ای کسانی که ایمان آورده اید، چون با یکدیگر محرمانه گفتگو می کنید، به [قصد] گناه و تعدّی و نافرمانی پیامبر با همدیگر محرمانه گفتگو نکنید، و به نیکوکاری و پرهیزگاری نجوا کنید، و از خدایی که نزد او محشور خواهید گشت پروا دارید. چنان نجوایی صرفاً از [القائات] شیطان است، تا کسانی را که ایمان آورده اند دلتنگ گرداند، و [لی] جز به فرمان خدا هیچ آسیبی به آنها نمی رساند، و مؤمنان باید بر خدا اعتماد کنند. ای کسانی که ایمان آورده اید، چون به شما گفته شود: «در مجالس جای باز کنید»، پس جای باز کنید تا خدا برای شما گشایش حاصل کند، و چون گفته شود: «برخیزید»، پس برخیزید. تا خدا [رتبه] کسانی از شما را که گرویده و کسانی را که دانشمندند [بر حسب] درجات بلند گرداند، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. ای کسانی که ایمان آورده اید، هر گاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید، پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید. این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه تر است و اگر چیزی نیافتید بدانید که خدا آمرزنده مهربان است. آیا ترسیدید که پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه هایی تقدیم دارید؟ و چون نکردید و خدا [هم] بر شما بخشود، پس نماز را برپا دارید و زکات را بدهید و از خدا و پیامبر او فرمان برید، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟ آنها نه از شمایند و نه از ایشان، و به دروغ سوگند یاد می کنند و خودشان [هم] می دانند. خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است. راستی که چه بد می کردند. سوگندهای خود را [چون] سپری قرار داده بودند و [مردم را] از راه خدا بازداشتند و [در نتیجه] برای آنان عذابی خفّت آور است. در برابر خداوند نه از اموالشان و نه از اولادشان هرگز کاری ساخته نیست. آنها دوزخی اند [و] در آن جاودانه [می مانند]. روزی که خدا همه آنان را برمی انگیزد، همان گونه که برای شما سوگند یاد می کردند برای او [نیز] سوگند یاد می کنند و چنان پندارند که حقّ به جانب آنهاست. آگاه باش که آنان همان دروغگویانند. شیطان بر آنان چیره شده و خدا را از یادشان برده است آنان حزب شیطانند. آگاه باش که حزب شیطان همان زیانکارانند. در حقیقت، کسانی که با خدا و پیامبر او به دشمنی برمی خیزند، آنان در [زمره] زبونان خواهند بود.خدا مقرّر کرده است که: «حتماً من و فرستادگانم چیره خواهیم گردید.» آری، خدا نیرومند شکست ناپذیر است. }

- «قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلاَّ قَوْلَ إِبْراهیمَ لِأَبیهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْ ءٍ رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ *رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *لَقَدْ کانَ لَکُمْ فیهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ *عَسَی اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللَّهُ قَدیرٌ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ *لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ *إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا جاءَکُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإیمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْیَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِکُمْ حُکْمُ اللَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ *وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْ ءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذینَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ *یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ وَ لا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا یَأْتینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرینَهُ بَیْنَ أَیْدیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصینَکَ فی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ.» - . ممتحنه / 4 - 13 -

{قطعاً برای شما در [پیروی از] ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست: آن گاه که به قوم خود گفتند: «ما از شما و از آنچه به جای خدا می پرستید بیزاریم. به شما کفر می ورزیم و میان ما و شما دشمنی و کینه همیشگی پدیدار شده تا وقتی که فقط به خدا ایمان آورید.» جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا] پدر [ی] خود [گفت:] «حتماً برای تو آمرزش خواهم خواست،

ص: 58

با آنکه در برابر خدا اختیار چیزی را برای تو ندارم.» «ای پروردگار ما! بر تو اعتماد کردیم و به سوی تو بازگشتیم و فرجام به سوی توست. پروردگارا، ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] برای کسانی که کفر ورزیده اند مگردان، و بر ما ببخشای که تو خود توانای سنجیده کاری.» قطعاً برای شما در [پیروی از] آنان سرمشقی نیکوست [یعنی] برای کسی که به خدا و روز بازپسین امید می بندد. و هر کس روی برتابد [بداند که] خدا همان بی نیاز ستوده [صفات] است. امید است که خدا میان شما و میان کسانی از آنان که [ایشان را] دشمن داشتید، دوستی برقرار کند، و خدا تواناست، و خدا آمرزنده مهربان است. [امّا] خدا شما را از کسانی که در [کار] دین با شما نجنگیده و شما را از دیارتان بیرون نکرده اند، باز نمی دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید، زیرا خدا دادگران را دوست می دارد. فقط خدا شما را از دوستی با کسانی باز می دارد که در [کار] دین با شما جنگ کرده و شما را از خانه هایتان بیرون رانده و در بیرون راندنتان با یکدیگر همپشتی کرده اند. و هر کس آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمگرانند.ای کسانی که ایمان آورده اید، چون زنان با ایمان مهاجر، نزد شما آیند آنان را بیازمایید. خدا به ایمان آنان داناتر است. پس اگر آنان را باایمان تشخیص دادید، دیگر ایشان را به سوی کافران بازنگردانید: نه آن زنان بر ایشان حلالند و نه آن [مردان] بر این زنان حلال. و هر چه خرج [این زنان] کرده اند به [شوهران] آنها بدهید، و بر شما گناهی نیست که- در صورتی که مهرشان را به آنان بدهید- با ایشان ازدواج کنید، و به پیوندهای قبلی کافران متمسّک نشوید [و پایبند نباشید] و آنچه را شما [برای زنان مرتد و فراریِ خود که به کفّار پناهنده شده اند] خرج کرده اید، [از کافران] مطالبه کنید، و آنها هم باید آنچه را خرج کرده اند [از شما] مطالبه کنند. این حکمِ خداست [که] میان شما داوری می کند، و خدا دانای حکیم است. و در صورتی که [زنی] از همسران شما به سوی کفّار رفت [و کفّار مِهر مورد مطالبه شما را ندادند] و شما غنیمت یافتید پس به کسانی که همسرانشان رفته اند، معادل آنچه خرج کرده اند بدهید، و از آن خدایی که به او ایمان دارید بترسید. ای پیامبر، چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند، و دزدی نکنند، و زنا نکنند، و فرزندان خود را نکشند، و بچه های حرامزاده ای را که پس انداخته اند با بُهتان [و حیله] به شوهر نبندند، و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است.ای کسانی که ایمان آورده اید، مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده، به دوستی مگیرید. آنها واقعاً از آخرت سلب امید کرده اند، همان گونه که کافرانِ اهل گور قطع امید نموده اند.}

- «وَ إِذْ قالَ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنی إِسْرائیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبینٌ *وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ *یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ *هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ.» - . صف / 6 - 9 -

{و هنگامی را که عیسی پسر مریم گفت: «ای فرزندان اسرائیل، من فرستاده خدا به سوی شما هستم. تورات را که پیش از من بوده تصدیق می کنم و به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او «احمد» است بشارتگرم.» پس وقتی برای آنان دلایل روشن آورد، گفتند: «این سحری آشکار است.» و چه کسی ستمگرتر از آن کس است که با وجود آنکه به سوی اسلام فراخوانده می شود، بر خدا دروغ می بندد؟ و خدا مردم ستمگر را راه نمی نماید. می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا - گر چه کافران را ناخوش افتد - نور خود را کامل خواهد گردانید. اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد، تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند، هر چند مشرکان را ناخوش آید.}

- «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ *وَ آخَرینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ *ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ *مَثَلُ الَّذینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ *قُلْ یا أَیُّهَا الَّذینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالظَّالِمینَ *قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.» - . جمعه / 2 - 8 -

{اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و [آنان] قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند. و [نیز بر جماعتهایی] دیگر از ایشان که هنوز به آنها نپیوسته اند. و اوست ارجمند سنجیده کار. این فضل خداست، آن را به هر که بخواهد عطا می کند و خدا دارای فضل بسیار است. مَثَل کسانی که [عمل به] تورات بر آنان بار شد [و بدان مکلّف گردیدند] آن گاه آن را به کار نبستند، همچون مَثَلِ خری است که کتابهایی را بر پشت می کشد. [وه] چه زشت است وصف آن قومی که آیات خدا را به دروغ گرفتند. و خدا مردم ستمگر را راه نمی نماید. بگو: «ای کسانی که یهودی شده اید، اگر پندارید که شما دوستان خدایید نه مردم دیگر، پس اگر راست می گویید درخواست مرگ کنید.» و [لی] هرگز آن را به سبب آنچه از پیش به دست خویش کرده اند، آرزو نخواهند کرد، و خدا به [حال] ستمگران داناست. بگو: «آن مرگی که از آن می گریزید، قطعاً به سر وقت شما می آید آن گاه به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده خواهید شد، و به آنچه [در روی زمین] می کردید، آگاهتان خواهد کرد.»}

- «إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُونَ *اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ *وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ *سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ *هُمُ الَّذینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّی یَنْفَضُّوا وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَفْقَهُونَ *یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَعْلَمُونَ *یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ *وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنی إِلی أَجَلٍ قَریبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحینَ *وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها وَ اللَّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ.» - . منافقون / 1 - 11 -

{چون منافقان نزد تو آیند گویند: «گواهی می دهیم که تو واقعاً پیامبر خدایی.» و خدا [هم] می داند که تو واقعاً پیامبر او هستی، و خدا گواهی می دهد که مردم دوچهره سخت دروغگویند. سوگندهای خود را [چون] سپری بر خود گرفته و [مردم را] از راه خدا بازداشته اند. راستی که آنان چه بد می کنند. این بدان سبب است که آنان ایمان آورده، سپس به انکار پرداخته اند و در نتیجه بر دلهایشان مهر زده شده و [دیگر] نمی فهمند. و چون آنان را ببینی، هیکلهایشان تو را به تعجّب وامی دارد، و چون سخن گویند به گفتارشان گوش فرا می دهی گویی آنان شمعک هایی پشت بر دیوارند [که پوک شده و درخور اعتماد نیستند]: هر فریادی را به زیان خویش می پندارند. خودشان دشمنند از آنان بپرهیز خدا بکشدشان تا کجا [از حقیقت] انحراف یافته اند. و چون بدیشان گفته شود: «بیایید تا پیامبر خدا برای شما آمرزش بخواهد»، سرهای خود را بر می گردانند، و آنان را می بینی که تکبّرکنان روی برمی تابند.برای آنان یکسان است: چه بر ایشان آمرزش بخواهی یا بر ایشان آمرزش نخواهی، خدا هرگز بر ایشان نخواهد بخشود. خدا فاسقان را راهنمایی نمی کند.آنان کسانی اند که می گویند: «به کسانی که نزد پیامبر خدایند انفاق مکنید تا پراکنده شوند، و حال آنکه گنجینه های آسمانها و زمین از آنِ خداست ولی منافقان درنمی یابند. می گویند: «اگر به مدینه برگردیم، قطعاً آنکه عزّتمندتر است آن زبون تر را از آنجا بیرون خواهد کرد.» و [لی] عزّت از آنِ خدا و از آنِ پیامبر او و از آنِ مؤمنان است لیکن این دورویان نمی دانند. ای کسانی که ایمان آورده اید، [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند، و هر کس چنین کند، آنان خود زیانکارانند. و از آنچه روزیِ شما گردانیده ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه یکی از شما را مرگ فرا رسد و بگوید: «پروردگارا، چرا تا مدّتی بیشتر [اجل] مرا به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم؟» و [لی] هر کس اجلش فرا رسد، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.}

- «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ *ذلِکَ بِأَنَّهُ کانَتْ تَأْتیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمیدٌ *زَعَمَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلی وَ رَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ وَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ *فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ *یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ *وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدینَ فیها وَ بِئْسَ الْمَصیرُ *ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ *وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبینُ.» - . تغابن / 5 - 12 -

{آیا خبر کسانی که پیش از این کفر ورزیدند، و فرجام بَدِ کارشان را چشیدند و عذاب پردردی خواهند داشت، به شما نرسیده است؟ این [بدفرجامی] از آن روی بود که پیامبرانشان دلایل آشکار بر ایشان می آوردند و [لی] آنان [می] گفتند: «آیا بشری ما را هدایت می کند؟» پس کافر شدند و روی گردانیدند و خدا بی نیازی نمود، و خدا بی نیاز ستوده است.کسانی که کفر ورزیدند، پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد. بگو: «آری، سوگند به پروردگارم، حتماً برانگیخته خواهید شد، سپس شما را به [حقیقت] آنچه کرده اید قطعاً واقف خواهند ساخت، و این بر خدا آسان است.» پس به خدا و پیامبر او و آن نوری که ما فروفرستادیم ایمان آورید، و خدا به آنچه می کنید آگاه است. روزی که شما را برای روز گردآوری، گرد می آورد، آن [روز]، روز حسرت [خوردن] است، و هر کس به خدا ایمان آورده، و کار شایسته ای کرده باشد، بدیهایش را از او بسترد، و او را در بهشتهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درآورد. در آنجا بمانند. این است همان کامیابی بزرگ.و کسانی که کفر ورزیده، و آیات ما را تکذیب کرده اند، آنان اهل آتشند [و] در آن ماندگار خواهند بود، و چه بد سرانجامی است. هیچ مصیبتی جز به اذن خدا نرسد، و کسی که به خدا بگرود، دلش را به راه آورَد، و خدا [ست که] به هر چیزی داناست. و خدا را فرمان برید و پیامبر [او] را اطاعت نمایید، و اگر روی بگردانید، بر پیامبر ما فقط پیام رسانیِ آشکار است.}

- «وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدینَ فیها وَ بِئْسَ الْمَصیرُ *ما أَصابَ مِنْ مُصیبَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ.» - . طلاق / 10 - 11 -

{خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است. پس ای خردمندانی که ایمان آورده اید، از خدا بترسید. راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو رستاده است: پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می کند، تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون بَرد، و هر کس به خدا بگرود و کار شایسته کند او را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است، درمی آورد، جاودانه در آن می مانند. قطعاً خدا روزی را برای او خوش کرده است. }

ص: 59

- «هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ *أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ *أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذیرِ *وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کانَ نَکیرِ *أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصیرٌ *أَمَّنْ هذَا الَّذی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْکافِرُونَ إِلاَّ فی غُرُورٍ *أَمَّنْ هذَا الَّذی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ *أَ فَمَنْ یَمْشی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ *قُلْ هُوَ الَّذی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ *قُلْ هُوَ الَّذی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ *وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذیرٌ مُبینٌ *فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سیئَتْ وُجُوهُ الَّذینَ کَفَرُوا وَ قیلَ هذَا الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَهْلَکَنِیَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِیَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ یُجیرُ الْکافِرینَ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ *قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فی ضَلالٍ مُبینٍ *قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماءٍ مَعینٍ.» - . ملک / 15 - 30 -

{اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید، پس در فراخنای آن رهسپار شوید و از روزی [خدا] بخورید و رستاخیز به سویِ اوست. آیا از آن کس که در آسمان است ایمن شده اید که شما را در زمین فروبرد، پس بناگاه [زمین] به تپیدن افتد؟ یا از آن کس که در آسمان است ایمن شده اید که بر [سر] شما تندبادی از سنگریزه فروفرستد؟ پس به زودی خواهید دانست که بیم دادن من چگونه است! و پیش از آنان [نیز] کسانی به تکذیب پرداختند پس عذاب من چگونه بود؟ آیا در بالای سرشان به پرندگان ننگریسته اند [که گاه] بال می گسترند و [گاه] بال می زنند؟ جز خدای رحمان [کسی] آنها را نگاه نمی دارد، او به هر چیزی بیناست. یا آن کسی که خود برای شما [چون] سپاهی است که یاریتان می کند، جز خدای رحمان کیست؟

کافران جز گرفتار فریب نیستند. یا کیست آن که به شما روزی دهد اگر [خدا] روزی خود را [از شما] بازدارد؟ [نه]! بلکه در سرکشی و نفرت پافشاری کردند. پس آیا آن کس که نگونسار راه می پیماید هدایت یافته تر است یا آن کس که ایستاده بر راه راست می رود؟ بگو: «اوست آن کس که شما را پدید آورده و برای شما گوش و دیدگان و دلها آفریده است. چه کم سپاس گزارید.» بگو: «اوست که شما را در زمین پراکنده کرده، و به نزد او [ست که] گرد آورده خواهید شد.» و می گویند: «اگر راست می گویید، این وعده کی خواهد بود؟» بگو: «علم [آن] فقط پیش خداست و من صرفاً هشدار دهنده ای آشکارم.» و آن گاه که آن [لحظه موعود] را نزدیک ببینند، چهره های کسانی که کافر شده اند در هم رود، و گفته شود: «این است همان چیزی که آن را فرا می خواندید!» بگو: «به من خبر دهید، اگر خدا مرا و هر که را با من است هلاک کند یا ما را مورد رحمت قرار دهد، چه کسی کافران را از عذابی پردرد پناه خواهد داد؟» بگو: «اوست خدای بخشایشگر، به او ایمان آوردیم، و بر او توکّل کردیم. و به زودی خواهید دانست چه کسی است که خود در گمراهی آشکاری است.»بگو: «به من خبر دهید، اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟»}

- «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ *ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ *وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ *وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ *فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ *بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ *إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ *فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبینَ *وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ *وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاَّفٍ مَهینٍ *هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمیمٍ *مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثیمٍ *عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنیمٍ *أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنینَ *إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطیرُ الْأَوَّلینَ *سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ *إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحینَ *وَ لا یَسْتَثْنُونَ *فَطافَ عَلَیْها طائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نائِمُونَ *فَأَصْبَحَتْ کَالصَّریمِ *فَتَنادَوْا مُصْبِحینَ *أَنِ اغْدُوا عَلی حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صارِمینَ *فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ یَتَخافَتُونَ *أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکینٌ *وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرینَ *فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ *بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ *قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ *قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا کُنَّا ظالِمینَ *فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ *قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا طاغینَ *عَسی رَبُّنا أَنْ یُبْدِلَنا خَیْراً مِنْها إِنَّا إِلی رَبِّنا راغِبُونَ *کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ *إِنَّ لِلْمُتَّقینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعیمِ *أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمینَ کَالْمُجْرِمینَ *ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ *أَمْ لَکُمْ کِتابٌ فیهِ تَدْرُسُونَ *إِنَّ لَکُمْ فیهِ لَما تَخَیَّرُونَ *أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ *سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعیمٌ *أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقینَ *یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ *خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ *فَذَرْنی وَ مَنْ یُکَذِّبُ بِهذَا الْحَدیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ *وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیْدی مَتینٌ *أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ *أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ *فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ *لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ *فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحینَ *وَ إِنْ یَکادُ الَّذینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ *وَ ما هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ.» - . قلم / 1 - 52 -

{نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند، [که] تو، به لطف پروردگارت، دیوانه نیستی. و بی گمان، تو را پاداشی بی منّت خواهد بود. و راستی که تو را خویی والاست!به زودی خواهی دید و خواهند دید، [که] کدام یک از شما دستخوش جنونید.پروردگارت خود بهتر می داند چه کسی از راه او منحرف شده، و [هم] او به راه یافتگان داناتر است. پس، از دروغزنان فرمان مبر. دوست دارند که نرمی کنی تا نرمی نمایند.و از هر قَسَم خورنده فرومایه ای فرمان مبر: [که] عیبجوست و برای خبرچینی گام برمی دارد، مانع خیر، متجاوز، گناه پیشه، گستاخ، [و] گذشته از آن زنازاده است، به صرف اینکه مالدار و پسر دار است، چون آیات ما بر او خوانده شود، گوید: «افسانه های پیشینیان است.» زودا که بر بینی اش داغ نهیم [و رسوایش کنیم]. ما آنان را همان گونه که باغداران را آزمودیم، مورد آزمایش قرار دادیم، آن گاه که سوگند خوردند که صبح برخیزند و [میوه] آن [باغ] را حتماً بچینند. و [لی] «ان شاء اللَّه» نگفتند. پس در حالی که آنان غنوده بودند، بلایی از جانب پروردگارت بر آن [باغ] به گردش درآمد. و [باغ،] آفت زده [و زمین بایر] گردید. پس [باغداران] بامدادان یکدیگر را صدا زدند، که: «اگر میوه می چینید، بامدادان به سوی کشت خویش روید.» پس به راه افتادند و آهسته به هم می گفتند «که: امروز نباید در باغ بینوایی بر شما درآید.» و صبحگاهان در حالی که خود را بر منع [بینوایان] توانا می دیدند، رفتند. و چون [باغ] را دیدند، گفتند: «قطعاً ما راه گم کرده ایم.

[نه!] بلکه ما محرومیم.» خردمندترینشان گفت: «آیا به شما نگفتم: چرا خدا را به پاکی نمی ستایید؟» گفتند: «پروردگارا، تو را به پاکی می ستاییم، ما واقعاً ستمگر بودیم.» پس بعضی شان رو به بعضی دیگر آوردند و همدیگر را به نکوهش گرفتند. گفتند: «ای وای بر ما که سرکش بوده ایم! امید است که پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد، زیرا ما به پروردگارمان مشتاقیم. عذاب [دنیا] چنین است، و عذاب آخرت، اگر می دانستند قطعاً بزرگتر خواهد بود. برای پرهیزگاران، نزد پروردگارشان باغستانهای پرناز و نعمت است.پس آیا فرمانبرداران را چون بدکاران قرار خواهیم داد؟ شما را چه شده؟ چگونه داوری می کنید؟ یا شما را کتابی هست که در آن فرا می گیرید، که هر چه را برمی گزینید، برای شما در آن خواهد بود؟ یا اینکه شما تا روز قیامت [از ما] سوگندهایی رسا گرفته اید که هر چه دلتان خواست حکم کنید؟ از آنان بپرس: کدامشان ضامن این [ادّعا] یند؟ یا شریکانی دارند؟ پس اگر راست می گویند شریکانشان را بیاورند. روزی که کار، زار [و رهایی دشوار] شود و به سجده فرا خوانده شوند و در خود توانایی نیابند. دیدگانشان به زیر افتاده، خواری آنان را فرو می گیرد، در حالی که [پیش از این] به سجده دعوت می شدند و تندرست بودند. پس مرا با کسی که این گفتار را تکذیب می کند واگذار. به تدریج آنان را به گونه ای که در نیابند [گریبان] خواهیم گرفت، و مهلتشان می دهم، زیرا تدبیر من [سخت] استوار است.آیا از آنان مزدی درخواست می کنی، و آنان خود را زیر بار تاوان، گرانبار می یابند؟ یا [علم] غیب پیش آنهاست و آنها می نویسند؟ پس در [امتثال] حکم پروردگارت شکیبایی ورز، و مانند همدم ماهی [یونس] مباش آن گاه که اندوه زده ندا درداد. اگر لطفی از جانب پروردگارش تدارک [حالِ] او نمی کرد، قطعاً نکوهش شده بر زمین خشک انداخته می شد. پس پروردگارش وی را برگزید

و از شایستگانش گردانید. و آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند، و می گفتند: «او واقعاً دیوانه ای است.» و حال آنکه [قرآن] جز تذکاری برای جهانیان نیست.}

ص: 60

- «فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ *وَ ما لا تُبْصِرُونَ *إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَریمٍ *وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلیلاً ما تُؤْمِنُونَ *وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ *تَنْزیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ *وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاویلِ *لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمینِ *ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتینَ *فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزینَ *وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقینَ *وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبینَ *وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرینَ *وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقینِ *فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیمِ.» - . حاقه / 38 - 52 -

{پس نه [چنان است که می پندارید]، سوگند یاد می کنم به آنچه می بینید، و آنچه نمی بینید، که [قرآن] قطعاً گفتار فرستاده ای بزرگوار است. و آن گفتار شاعری نیست [که] کمتر [به آن] ایمان دارید. و نه گفتار کاهنی [که] کمتر [از آن] پند می گیرید. [پیام] فرودآمده ای است از جانب پروردگار جهانیان. و اگر [او] پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم، و هیچ یک از شما مانع از [عذاب] او نمی شد. و در حقیقت، [قرآن] تذکاری برای پرهیزگاران است. و ما به راستی می دانیم که از [میان] شما تکذیب کنندگانی هستند. و آن واقعاً بر کافران حسرتی است. و این [قرآن]، بی شبهه، حقیقتی یقینی است. پس به [پاس] نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی.}

- «الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ.» - . معارج / 23 -

{همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند.}

- «وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً.»

{و گفتند: زنهار، خدایان خود را رها مکنید، و نه «وَدّ» را واگذارید و نه «سُواع» و نه «یَغُوث» و نه «یَعُوق» و نه «نَسْر» را. } - . نوح / 23 -

- «قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً *قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً *قُلْ إِنِّی لَنْ یُجیرَنی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً *إِلاَّ بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أَبَداً *حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً *قُلْ إِنْ أَدْری أَ قَریبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً *عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً *إِلاَّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً *لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً.» - . جن / 20 - 28 -

{بگو: «من تنها پروردگار خود را می خوانم و کسی را با او شریک نمی گردانم.» بگو: «من برای شما اختیار زیان و هدایتی را ندارم.» بگو: «هرگز کسی مرا در برابر خدا پناه نمی دهد و هرگز پناهگاهی غیر از او نمی یابم. [وظیفه من] تنها ابلاغی از خدا و [رساندن] پیامهای اوست.» و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند قطعاً آتش دوزخ برای اوست و جاودانه در آن خواهند ماند. [باش] تا آنچه را وعده داده می شوند ببینند، آن گاه دریابند که یاورِ چه کسی ضعیف تر و کدام یک شماره اش کمتر است. بگو: «نمی دانم آنچه را که وعده داده شده اید نزدیک است یا پروردگارم برای آن زمانی نهاده است؟» دانای نهان است، و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، جز پیامبری را که از او خشنود باشد، که [در این صورت] برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی بر خواهد گماشت، تا معلوم بدارد که پیامهای پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است.}

- «وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتیلاً *رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلاً *وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلاً *وَ ذَرْنی وَ الْمُکَذِّبینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلیلاً *إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالاً وَ جَحیماً *وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ وَ عَذاباً أَلیماً *یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثیباً مَهیلاً *إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولاً شاهِداً عَلَیْکُمْ کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولاً *فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبیلاً *فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شیباً *السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً *إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبیلاً.» - . مزمل / 8 - 19 -

{و نام پروردگار خود را یاد کن و تنها به او بپرداز. [اوست] پروردگار خاور و باختر، خدایی جز او نیست، پس او را کارساز خویش اختیار کن. و بر آنچه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر. و مرا با تکذیب کنندگانِ توانگر واگذار و اندکی مهلتشان ده. در حقیقت پیش ما زنجیرها و دوزخ، و غذایی گلوگیر و عذابی پردرد است. روزی که زمین و کوه ها به لرزه درآیند و کوه ها به سان ریگ روان گردند. بی گمان، ما به سوی شما فرستاده ای که گواه بر شماست روانه کردیم، همان گونه که فرستاده ای به سوی فرعون فرستادیم. [ولی] فرعون به آن فرستاده عصیان ورزید، پس ما او را به سختی فرو گرفتیم. پس اگر کفر بورزید، چگونه از روزی که کودکان را پیر می گرداند، پرهیز توانید کرد؟ آسمان از [بیم] آن [روز] در هم شکافد وعده او انجام یافتنی است. قطعاً این [آیات] اندرزی است، تا هر که بخواهد به سوی پروردگار خود راهی در پیش گیرد.}

- «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ *قُمْ فَأَنْذِرْ *وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ *وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ *وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ *وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ *وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ *فَإِذا نُقِرَ فِی النَّاقُورِ *فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسیرٌ *عَلَی الْکافِرینَ غَیْرُ یَسیرٍ *ذَرْنی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحیداً *وَ جَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمْدُوداً *وَ بَنینَ شُهُوداً *وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهیداً *ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزیدَ *کَلاَّ إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنیداً *سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً *إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ *فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ *ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ *ثُمَّ نَظَرَ *ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ *ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ *فَقالَ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ یُؤْثَرُ *إِنْ هذا إِلاَّ قَوْلُ الْبَشَرِ *سَأُصْلیهِ سَقَرَ *وَ ما أَدْراکَ ما سَقَرُ *لا تُبْقی وَ لا تَذَرُ *لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ *عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ *وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلاَّ مَلائِکَةً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلاَّ فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ یَزْدادَ الَّذینَ آمَنُوا إیماناً وَ لا یَرْتابَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِیَقُولَ الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْکافِرُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلاَّ هُوَ وَ ما هِیَ إِلاَّ ذِکْری لِلْبَشَرِ *کَلاَّ وَ الْقَمَرِ *وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ *وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ *إِنَّها

لَإِحْدَی الْکُبَرِ *نَذیراً لِلْبَشَرِ *لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ *کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهینَةٌ *إِلاَّ أَصْحابَ الْیَمینِ *فی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ *عَنِ الْمُجْرِمینَ *ما سَلَکَکُمْ فی سَقَرَ *قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ *وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکینَ *وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضینَ *وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ *حَتَّی أَتانَا الْیَقینُ *فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعینَ *فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضینَ *کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ *فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ *بَلْ یُریدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً *کَلاَّ بَلْ لا یَخافُونَ الْآخِرَةَ *کَلاَّ إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ *فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ *وَ ما یَذْکُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ.» - . مدثر / 1 - 56 -

{ای کشیده ردایِ شب بر سر، برخیز و بترسان. و پروردگار خود را بزرگ دار. و لباس خویشتن را پاک کن. و از پلیدی دور شو. و منّت مگذار و فزونی مَطَلب. و برای پروردگارت شکیبایی کن. پس چون در صور دمیده شود، آن روز [چه] روز ناگواری است! بر کافران آسان نیست. مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار. و دارایی بسیار به او بخشیدم، و پسرانی آماده [به خدمت، دادم]، و برایش [عیش خوش] آماده کردم. باز [هم] طمع دارد که بیفزایم. ولی نه، زیرا او دشمنِ آیات ما بود. به زودی او را به بالا رفتن از گردنه [عذاب] وادار می کنم. آری، [آن دشمن حقّ] اندیشید و سنجید. کُشته بادا، چگونه [او] سنجید؟ [آری،] کشته بادا، چگونه [او] سنجید. آن گاه نظر انداخت. سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید. آن گاه پشت گردانید و تکبّر ورزید، و گفت: «این [قرآن] جز سحری که [به برخی] آموخته اند نیست. این غیر از سخن بشر نیست.» زودا که او را به سَقَر در آورم.

ص: 61

و تو چه دانی که آن سَقَر چیست؟ نه باقی می گذارد و نه رها می کند. پوستها را سیاه می گرداند. [و] بر آن [دوزخ]، نوزده [نگهبان] است. و ما موکّلان آتش را جز فرشتگان نگردانیدیم، و شماره آنها را جز آزمایشی برای کسانی که کافر شده اند قرار ندادیم، تا آنان که اهل کتابند یقین به هم رسانند، و ایمان کسانی که ایمان آورده اند افزون گردد، و آنان که کتاب به ایشان داده شده و [نیز] مؤمنان به شکّ نیفتند، و تا کسانی که در دلهایشان بیماری است و کافران بگویند: «خدا از این وصف کردن، چه چیزی را اراده کرده است؟» این گونه، خدا هر که را بخواهد بیراه می گذارد و هر که را بخواهد هدایت می کند، و [شماره] سپاهیان پروردگارت را جز او نمی داند، و این [آیات] جز تذکاری برای بشر نیست. نه چنین است [که می پندارند!] سوگند به ماه، و سوگند به شامگاه چون پشت کند، و سوگند به بامداد چون آشکار شود، که آیات [قرآن] از پدیده های بزرگ است. بشر را هشداردهنده است. هر که از شما را که بخواهد پیشی جوید یا بازایستد. هر کسی در گروِ دستاورد خویش است، بجز یاران دست راست: در میان باغها. از یکدیگر می پرسند، درباره مجرمان: «چه چیز شما را در آتش [سَقَر] درآورد؟» گویند: «از نمازگزاران نبودیم، و بینوایان را غذا نمی دادیم، با هرزه درایان هرزه درایی می کردیم، و روز جزا را دروغ می شمردیم، تا مرگ ما در رسید.» و شفاعت شفاعتگران آنها را سود نبخشد! پس چرا از این تذکار رو گردانند؟ به خرانِ رمنده ای مانند: که از پیش شیری گریزان شده است. بلکه هر مردی از ایشان خواهد که نامه هایی سرگشاده دریافت کند. امّا نه چنان است! که از آخرت نمی ترسند. نه چنان است! در حقیقت این (سخن) اندرزی است، تا هر که خواهد، از آن پند گیرد. و [لی] تا خدا نخواهد [از آن] پند نگیرند. اوست سزاوار ترس و سزاوار آمرزش. }

- «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ *إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ *فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ *ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ *کَلاَّ بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ *وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ.» - قیامت / 16 - 21 -

{زبانت را [در هنگام وحی] زود بحرکت درنیاور تا در خواندن [قرآن] شتابزدگی بخرج دهی. در حقیقت گردآوردن و خواندن آن بر [عهده] ماست. پس چون آن را برخواندیم [همان گونه] خواندن آن را دنبال کن. سپس توضیح آن [نیز] بر عهده ماست! ولی نه! [شما دنیای] زودگذر را دوست دارید، و آخرت را وامی گذارید.}

- «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزیلاً *فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً *وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصیلاً *وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَویلاً *إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقیلاً *نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدیلاً *إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبیلاً.» - . دهر (انسان) / 23 - 29 -

{در حقیقت، ما قرآن را بر تو به تدریج فرو فرستادیم. پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبایی کن، و از آنان گناهکار یا ناسپاسگزار را فرمان مَبَر. و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن. و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب [های] دراز، او را به پاکی بستای. اینان دنیای زودگذر را دوست دارند، و روزی گرانبار را [به غفلت] پشت سر می افکنند. ماییم که آنان را آفریده و پیوند مفاصل آنها را استوار کرده ایم، و چون بخواهیم، [آنان را] به نظایرشان تبدیل می کنیم. این [آیات،] پندنامه ای است. تا هر که خواهد، راهی به سوی پروردگار خود پیش گیرد. }

- «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهینٍ *فَجَعَلْناهُ فی قَرارٍ مَکینٍ *إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ *فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً *أَحْیاءً وَ أَمْواتاً *وَ جَعَلْنا فیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *انْطَلِقُوا إِلی ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ *انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذی ثَلاثِ شُعَبٍ *لا ظَلیلٍ وَ لا یُغْنی مِنَ اللَّهَبِ *إِنَّها تَرْمی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ *کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ *وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *هذا یَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْناکُمْ وَ الْأَوَّلینَ *فَإِنْ کانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکیدُونِ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *إِنَّ الْمُتَّقینَ فی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ *وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ *کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ *إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلیلاً إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *وَ إِذا قیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ *وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ *فَبِأَیِّ حَدیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ.» - . مرسلات / 20 - 50 -

{مگر شما را از آبی بی مقدار نیافریدیم؟ پس آن را در جایگاهی استوار نهادیم، تا مدّتی معیّن. و توانا آمدیم، و چه نیک تواناییم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. مگر زمین را محلّ اجتماع نگردانیدیم؟ چه برای مردگان چه زندگان. و کوه های بلند در آن نهادیم و به شما آبی گوارا نوشانیدیم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. بروید به سوی همان چیزی که آن را تکذیب می کردید. بروید به سوی [آن] دود سه شاخه، نه سایه دار است و نه از شعله [آتش] حفاظت می کند. [دوزخ] چون کاخی [بلند] شراره می افکند، گویی شترانی زرد رنگند. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. این، روزی است که دَم نمی زنند. و رخصت نمی یابند تا پوزش خواهند. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. این [همان] روز داوری است. شما و [جمله] پیشینیان را گرد می آوریم. پس اگر حیلتی دارید، در برابر من بسگالید. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. اهل تقوا در زیر سایه ها و بر کنار چشمه سارانند با هر میوه ای که خوش داشته باشند. به [پاداش] آنچه می کردید، بخورید و بیاشامید گواراتان باد. ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. [ای کافران،] بخورید و اندکی برخوردار شوید که شما گناهکارید. [ولی] آن روز وای بر تکذیب کنندگان. و چون به آنان گفته شود: «رکوع کنید»، به رکوع نمی روند. آن روز وای بر تکذیب کنندگان. پس به کدامین سخن پس از [قرآن] ایمان می آورند؟ }

- «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً *وَ الْجِبالَ أَوْتاداً *وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً *وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً *وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً *وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً *وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً *وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً *وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ ماءً ثَجَّاجاً *لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَ نَباتاً *وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً *إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ میقاتاً *یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً *وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً *وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً *إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً *لِلطَّاغینَ مَآباً *لابِثینَ فیها أَحْقاباً *لا یَذُوقُونَ فیها بَرْداً وَ لا شَراباً *إِلاَّ حَمیماً وَ غَسَّاقاً *جَزاءً وِفاقاً *إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً *وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً *وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً *فَذُوقُوا فَلَنْ نَزیدَکُمْ إِلاَّ عَذاباً *إِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازاً *حَدائِقَ وَ أَعْناباً *وَ کَواعِبَ أَتْراباً *وَ کَأْساً دِهاقاً *لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً *جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً *رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الرَّحْمنِ لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً *یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً *ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ مَآباً *إِنَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَریباً یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً. » - . نباء / 6 - 40 -

{آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم؟ و کوه ها را [چون] میخهایی [نگذاشتیم]؟ و شما را جفت آفریدیم. و خواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم. و شب را [برای شما] پوششی قرار دادیم. و روز را [برای] معاش [شما] نهادیم. و بر فرازِ شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم. و چراغی فروزان گذاردیم. و از ابرهای متراکم، آبی ریزان فرود آوردیم، تا بدان دانه و گیاه برویانیم، و باغهای درهم پیچیده و انبوه. قطعاً وعدگاه [ما با شما] روز داوری است: روزی که در «صور» دمیده شود، و گروه گروه بیایید و آسمان، گشوده و درهایی [پدید] شود و کوه ها را روان کنند، و [چون] سرابی گردند. [آری،] جهنّم [از دیرباز] کمینگاهی بوده، [که] برای سرکشان، بازگشتگاهی است. روزگاری دراز در آن درنگ کنند. در آنجا نه خنکی چشند و نه شربتی، جز آب جوشان و چرکابه ای. کیفری مناسب [با جُرم آنها]. آنان بودند که به [روز] حساب امید نداشتند و آیات ما را سخت تکذیب می کردند. و حال آنکه هر چیزی را برشمرده [به صورت] کتابی در آورده ایم. پس بچشید که جز عذاب، هرگز [چیزی] بر شما نمی افزاییم. مسلّماً پرهیزگاران را رستگاری است: باغچه ها و تاکستانها، و دخترانی همسال با سینه های برجسته، و پیاله های لبالب. در آنجا نه بیهوده ای شنوند، و نه [یکدیگر را] تکذیب [کنند]. [این است] پاداشی از پروردگار تو، عطایی از روی حساب. پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، بخشایشگری که کس را یارای خطاب با او نیست. روزی که «روح» و فرشتگان به صف می ایستند، و [مردم] سخن نگویند، مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد، و سخن راست گوید. آن [روز]، روز حقّ است پس هر که خواهد، راه بازگشتی به سوی پروردگار خود بجوید. ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم: روزی که آدمی آنچه را با دست خویش پیش فرستاده است بنگرد و کافر گوید: «کاش من خاک بودم.»}

- «رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها *وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها *وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها *أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها *وَ الْجِبالَ أَرْساها *مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ *فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْری *یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی *وَ بُرِّزَتِ الْجَحیمُ لِمَنْ یَری *فَأَمَّا مَنْ طَغی *وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا *فَإِنَّ الْجَحیمَ هِیَ الْمَأْوی *وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی *فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی *یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها *فیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها *إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها *إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها *کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلاَّ عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها.» - . نازعات / 28 - 46 -

{سقفش را برافراشت و آن را [به اندازه معین] درست کرد، و شَبَش را تیره و روزش را آشکار گردانید، و پس از آن، زمین را با غلتانیدن گسترد، آبش و چراگاهش را از آن بیرون آورد، و کوه ها را لنگر آن گردانید، [تا وسیله] استفاده برای شما و دامهایتان باشد. پس آن گاه که آن هنگامه بزرگ دررَسَد، [آن] روز است که انسان آنچه را که در پی آن کوشیده است به یاد آوَرَد و جهنّم برای هر که بیند آشکار گردد. اما هر که طغیان کرد، و زندگی پستِ دنیا را برگزید، پس جایگاه او همان آتش است. و امّا کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است. در باره رستاخیز از تو می پُرسند که فرارسیدنش چه وقت است؟ تو را چه به گفتگو در آن. علم آن با پروردگار تو است. تو فقط کسی را که از آن می ترسد هشدار می دهی. روزی که آن را می بینند، گویی که آنان جز شبی یا روزی درنگ نکرده اند.}

- «عَبَسَ وَ تَوَلَّی *أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی *وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی *أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری *أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی *فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی *وَ ما عَلَیْکَ أَلاَّ یَزَّکَّی *وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی *وَ هُوَ یَخْشی *فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی *کَلاَّ إِنَّها تَذْکِرَةٌ *فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ *فی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ *مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ *بِأَیْدی سَفَرَةٍ *کِرامٍ بَرَرَةٍ *قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ *مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ *مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ *ثُمَّ السَّبیلَ یَسَّرَهُ *ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ *ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ *کَلاَّ لَمَّا یَقْضِ ما أَمَرَهُ *فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ *أَنَّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا *ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا *فَأَنْبَتْنا فیها حَبًّا *وَ عِنَباً وَ قَضْباً *وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلاً *وَ حَدائِقَ غُلْباً *وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا *مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ *فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ *یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخیهِ *وَ أُمِّهِ وَ أَبیهِ *وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنیهِ *لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنیهِ *وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ *ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ *وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ *تَرْهَقُها قَتَرَةٌ *أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ.» - عبس / 1 - 42 -

{چهره درهم کشید و روی گردانید، که آن مرد نابینا پیش او آمد و تو چه دانی، شاید او به پاکی گراید، یا پند پذیرد و اندرز سودش دهد. امّا آن کس که خود را بی نیاز می پندارد، تو بدو می پردازی با آنکه اگر پاک نگردد، بر تو [مسئولیّتی] نیست. و امّا آن کس که شتابان پیش تو آمد، در حالی که [از خدا] می ترسید، تو از او به دیگران می پردازی. زنهار [چنین مکن] این [آیات] پندی است. تا هر که خواهد، از آن پند گیرد. در صحیفه هایی ارجمند، والا و پاک شده، به دست فرشتگانی، ارجمند و نیکوکار. کشته باد انسان، چه ناسپاس است! او را از چه چیز آفریده است؟ از نطفه ای خلقش کرد و اندازه مقرّرش بخشید.سپس راه را بر او آسان گردانید. آن گاه به مرگش رسانید و در قبرش نهاد. سپس چون بخواهد او را برانگیزد. ولی نه! هنوز آنچه را به او دستور داده، به جای نیاورده است. پس انسان باید به خوراک خود بنگرد، که ما آب را به صورت بارشی فرو ریختیم آن گاه زمین را با شکافتنی [لازم] شکافتیم پس در آن، دانه رویانیدیم. و انگور و سبزی، و زیتون و درخت خرما، و باغهای انبوه، و میوه و چراگاه، [تا وسیله] استفاده شما و دامهایتان باشد. پس چون فریاد گوش خراش دررسد روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدرش. و از همسرش و پسرانش می گریزد، در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می دارد. در آن روز، چهره هایی درخشانند، خندان [و] شادانند. و در آن روز، چهره هایی است که بر آنها غبار نشسته، [و] آنها را تاریکی پوشانده است آنان همان کافران بدکارند.}

- «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ *الْجَوارِ الْکُنَّسِ *وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ *وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ *إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَریمٍ *ذی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ *مُطاعٍ ثَمَّ أَمینٍ *وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ *وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبینِ *وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنینٍ *وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجیمٍ *فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ *إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ *لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقیمَ *وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ. » - . تکویر / 15 - 29 -

{نه، نه! سوگند به اختران گردان، [کز دیده] نهان شوند و از نو آیند، سوگند به شب چو پشت گرداند، سوگند به صبح چون دمیدن گیرد، که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است. نیرومند [که] پیش خداوند عرش، بلندپایگاه است. در آنجا [هم] مُطاع [و هم] امین است. و رفیق شما مجنون نیست و قطعاً آن [فرشته وحی] را در افق رخشان دیده. و او در امر غیب بخیل نیست. و [قرآن] نیست سخن دیوِ رجیم. پس به کجا می روید؟ این [سخن] بجز پندی برای عالمیان نیست برای هر یک از شما که خواهد به راه راست رَوَد. و تا خدا، پروردگار جهانیان، نخواهد، [شما نیز] نخواهید خواست.}

ص: 62

- «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَریمِ *الَّذی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ *فی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ.» - . انفطار / 6 - 8 -

{ای انسان، چه چیز تو را در باره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته؟ همان کس که تو را آفرید، و [اندام] تو را درست کرد، و [آن گاه] تو را سامان بخشید. و به هر صورتی که خواست، تو را ترکیب کرد. }

- «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ *وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ *وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ *لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ *فَما لَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ *وَ إِذا قُرِئَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنُ لا یَسْجُدُونَ *بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا یُکَذِّبُونَ *وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ *فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ *إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ.» - . انشقاق / 16 - 25 -

{نه، نه، سوگند به شَفَق، سوگند به شب و آنچه [شب] فروپوشاند، سوگند به ماه چون [بَدْرِ] تمام شود، که قطعاً از حالی به حالی برخواهید نشست. پس چرا آنان باور نمی دارند؟ و چون بر آنان قرآن تلاوت می شود چهره بر خاک نمی سایند؟ [نه!] بلکه آنان که کفر ورزیده اند، تکذیب می کنند. و خدا به آنچه در سینه دارند داناتر

است. پس آنان را از عذابی دردناک خبر ده، مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که آنان را پاداشی بی منّت خواهد بود.}

- «بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا فی تَکْذیبٍ *وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیطٌ *بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجیدٌ *فی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ.» - . بروج / 19 - 22 -

{[نه،] بلکه آنان که کافر شده اند در تکذیب اند با آنکه خدا از هر سو برایشان محیط است. آری، آن قرآنی ارجمند است، که در لوحی محفوظ است.}

- «وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ *وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ *إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ *وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ *إِنَّهُمْ یَکیدُونَ کَیْداً *وَ أَکیدُ کَیْداً *فَمَهِّلِ الْکافِرینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً. - . طارق / 11 - 17 -

{سوگند به آسمانِ بارش انگیز، سوگند به زمین شکافدار [آماده کشت]، [که] در حقیقت، قرآن گفتاری قاطع و روشنگر است و آن شوخی نیست. آنان دست به نیرنگ می زنند. و [من نیز] دست به نیرنگ می زنم. پس کافران را مهلت ده، و کمی آنان را به حال خود واگذار.}

- «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی *الَّذی خَلَقَ فَسَوَّی *وَ الَّذی قَدَّرَ فَهَدی *وَ الَّذی أَخْرَجَ الْمَرْعی *فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوی *سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی *إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی *وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْری *فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری *سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی *وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی *الَّذی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری *ثُمَّ لا یَمُوتُ فیها وَ لا یَحْیی *قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی *وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی *بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا *وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی *إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی *صُحُفِ إِبْراهیمَ وَ مُوسی.»÷ - . اعلی / 1 - 19 -

{نام پروردگار والایِ خود را به پاکی بستای: همان که آفرید و هماهنگی بخشید. و آنکه اندازه گیری کرد و راه نمود. و آنکه چمنزار را برآورد و پس [از چندی] آن را خاشاکی تیره گون گردانید. ما بزودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند، تا فراموش نکنی جز آنچه خدا خواهد، که او آشکار و آنچه را که نهان است می داند. و برای تو آسانترین [راه] را فراهم می گردانیم. پس

پند ده، اگر پند سود بخشد. آن کس که ترسد، بزودی عبرت گیرد. و نگون بخت، خود را از آن دور می دارد همان کس که در آتشی بزرگ درآید آن گاه نه در آن می میرد و نه زندگانی می یابد. رستگار آن کس که خود را پاک گردانید و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد. لیکن [شما] زندگی دنیا را بر می گزینید با آنکه [جهان] آخرت نیکوتر و پایدارتر است. قطعاً در صحیفه های گذشته این [معنی] هست، صحیفه های ابراهیم و موسی.}

- «أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ *وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ *وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ *وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ *فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ *لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ *إِلاَّ مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ *فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ *إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ *ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ.» - . غاشیه / 17 - 26 -

{آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟ و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟ و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده؟ و به زمین که چگونه گسترده شده است؟ پس تذکّر ده که تو تنها تذکّردهنده ای. بر آنان تسلّطی نداری مگر کسی که روی بگرداند و کفر ورزد، که خدا او را به آن عذاب بزرگتر عذاب کند. در حقیقت، بازگشت آنان به سوی ماست آن گاه حساب [خواستن از] آنان به عهده ماست. }

- «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ *وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ *وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ *لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی کَبَدٍ *أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ *یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالاً لُبَداً *أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ *أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ *وَ لِساناً وَ شَفَتَیْنِ *وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ *فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ *وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ *فَکُّ رَقَبَةٍ *أَوْ إِطْعامٌ فی یَوْمٍ ذی مَسْغَبَةٍ *یَتیماً ذا مَقْرَبَةٍ *أَوْ مِسْکیناً ذا مَتْرَبَةٍ *ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ *أُولئِکَ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ *وَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِنا هُمْ أَصْحابُ الْمَشْأَمَةِ *عَلَیْهِمْ نارٌ مُؤْصَدَةٌ.» - . بلد / 1 - 20 -

{سوگند به این شهر، و حال آنکه تو در این شهر جای داری سوگند به پدری [چنان] و آن کسی را که به وجود آورد براستی که انسان را در رنج آفریده ایم. آیا پندارد که هیچ کس هرگز بر او دست نتواند یافت؟ گوید: «مال فراوانی تباه کردم.» آیا پندارد که هیچ کس او را ندیده است؟ آیا دو چشمش نداده ایم؟ و زبانی و دو لب. و هر دو راه [خیر و شرّ] را بدو نمودیم. و [لی] نخواست از گردنه [عاقبت نگری] بالا رَوَد! و تو چه دانی که آن گردنه [سخت] چیست؟ بنده ای را آزادکردن، یا در روز گرسنگی، طعام دادن: به یتیمی خویشاوند، یا بینوایی خاک نشین. علاوه بر این از زمره کسانی باشد که گرویده و یکدیگر را به شکیبایی و مهربانی سفارش کرده اند اینانند خجستگان. و کسانی که به انکارِ نشانه های ما پرداخته اند، آنانند ناخجستگان شوم. بر آنان آتشی سرپوشیده احاطه دارد.}

- «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ *وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ *الَّذی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ *وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ *فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً *إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً *فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ *وَ إِلی رَبِّکَ فَارْغَبْ.» - . انشراح / 1 - 8 -

{آیا برای تو سینه ات را نگشاده ایم؟ و بار گرانت را از [دوش] تو برنداشتیم؟ [باری] که [گویی] پشت تو را شکست. و نامت را برای تو بُلند گردانیدیم. پس [بدان که] با دشواری، آسانی است. آری، با دشواری، آسانی است. پس چون فراغت یافتی، به طاعت درکوش و با اشتیاق، به سوی پروردگارت روی آور. }

- «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ *وَ طُورِ سینینَ *وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمینِ *لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی أَحْسَنِ تَقْویمٍ *ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلینَ *إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ *فَما یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ *أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمینَ.» - . تین / 1 - 8 -

{سوگند به [کوه] تین و زیتون، و طور سینا، و این شهر امن [و امان]، [که] براستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم. سپس او را به پست ترین [مراتب] پستی بازگردانیدیم مگر کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، که پاداشی

بی منّت خواهند داشت. پس چه چیز، تو را بعد [از این] به تکذیب جزا وامی دارد؟ آیا خدا نیکوترین داوران نیست؟}

- «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ *خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ *اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ *الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ *عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ *کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی *أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی *إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی *أَ رَأَیْتَ الَّذی یَنْهی *عَبْداً إِذا صَلَّی *أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَی الْهُدی *أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوی *أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی *أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَری *کَلاَّ لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ *ناصِیَةٍ کاذِبَةٍ خاطِئَةٍ *فَلْیَدْعُ نادِیَهُ *سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ *کَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ.» - . علق / 1 - 19 -

{بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از عَلَق آفرید. بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت. آنچه را که انسان نمی دانست [بتدریج به او] آموخت. حقّاً که انسان سرکشی می کند،همین که خود را بی نیاز پندارد. در حقیقت، بازگشت به سوی پروردگار توست. آیا دیدی آن کس را که باز می داشت،بنده ای را آن گاه که نماز می گزارد؟ چه پنداری اگر او بر هدایت باشد، یا به پرهیزگاری وادارد [برای او بهتر نیست]؟ [و باز] آیا چه پنداری [که] اگر او به تکذیب پردازد و روی برگردانَد [چه کیفری در پیش دارد]؟ مگر ندانسته که خدا می بیند؟ زنهار، اگر باز نایستد، موی پیشانی [او] را سخت بگیریم [همان] مویِ پیشانی دروغزن گناه پیشه را. [بگو] تا گروه خود را بخواند. بزودی آتشبانان را فرا خوانیم. زنهار! فرمانش مَبَر، و سجده کن، و خود را [به خدا] نزدیک گردان.}

- «لَمْ یَکُنِ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ *رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً *فیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ *وَ ما تَفَرَّقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ *وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دینُ الْقَیِّمَةِ *إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ *إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ *جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ.» - . بینه / 1 - 8 -

{کافرانِ اهل کتاب و مشرکان، دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار بر ایشان آید: فرستاده ای از جانب خدا که [بر آنان] صحیفه هایی پاک را تلاوت کند، که در آنها نوشته های استوار است. و اهل کتاب دستخوشِ پراکندگی نشدند، مگر پس از آنکه برهان آشکار برای آنان آمد. و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند، و در حالی که به توحید گراییده اند، دین [خود] را برای او خالص گردانند، و نماز برپا دارند و زکات بدهند و دین [ثابت و] پایدار همین است. کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیده اند و [نیز] مشرکان در آتش دوزخند، [و] در آن همواره می مانند اینانند که بدترین آفریدگانند. در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند. پاداشِ آنان نزد پروردگارشان باغهای همیشگی است که از زیر [درختان] آن، نهرها روان است، جاودانه در آن همی مانند خدا از آنان خشنود است و [آنان نیز] از او خشنود این [پاداش] برای کسی است که از پروردگارش بترسد.}

- «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ *فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ *وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکینِ *فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ *الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ *الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ *وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ. » - . ماعون / 1 - 7 -

{آیا کسی را که [روزِ] جزا را دروغ می خواند، دیدی؟ این همان کس است که یتیم را بسختی می راند، و به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی کند. پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند، آنان که ریا می کنند، و از [دادن] زکات [و وسایل و ما یحتاج خانه] خودداری می ورزند.}

- «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ *فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ *إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ.» - . کوثر / 1 - 3 -

{ما تو را [چشمه] کوثر دادیم، پس برای پروردگارت نماز گزار و قربانی کن. دشمنت خود بی تبار خواهد بود.}

- «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ *لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ *وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ *وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ *وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ *لَکُمْ دینُکُمْ وَ لِیَ دینِ.» - . کافرون / 1 - 6 -

{بگو: «ای کافران، آنچه می پرستید، نمی پرستم. و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید. و نه آنچه پرستیدید من می پرستم. و نه آنچه می پرستم شما می پرستید.دین شما برای خودتان، و دینِ من برای خودم.»}

- «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ *وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فی دینِ اللَّهِ أَفْواجاً *فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً.» - . نصر / 1 - 3 -

{چون یاریِ خدا و پیروزی فرا رَسَد، و ببینی که مردم دسته دسته در دین خدا درآیند، پس به ستایش پروردگارت نیایشگر باش و از او آمرزش خواه، که وی همواره توبه پذیر است.}

ص: 63

**[ترجمه]

تفسیر

تفسیر: قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ قیل نزلت فی أبی جهل و خمسة من أهل بیته قتلوا یوم بدر و قیل نزلت فی قوم بأعیانهم من أحبار الیهود ممن کفر بالنبی صلی الله علیه و آله عنادا و کتم أمره حسدا و قیل نزلت فی مشرکی العرب و قیل هی عامة فی جمیع الکفار أخبر الله تعالی بأن جمیعهم لا یؤمنون (1)و فی قوله تعالی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا نزلت فی المنافقین و هم عبد الله بن أبی بن سلول و جد بن قیس و معتب بن قشیر و أصحابهم و أکثرهم من الیهود (2)و فی قوله وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ

رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُمْ کُهَّانُهُمْ (3).

و فی قوله إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها

رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَّمَا ضَرَبَ اللَّهُ الْمَثَلَ بِالْبَعُوضَةِ لِأَنَّ الْبَعُوضَةَ عَلَی صِغَرِ حَجْمِهَا خَلَقَ اللَّهُ فِیهَا جَمِیعَ مَا خَلَقَ فِی الْفِیلِ مَعَ کِبَرِهِ وَ زِیَادَةِ عُضْوَیْنِ آخَرَیْنِ فَأَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یُنَبِّهَ بِذَلِکَ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی لَطِیفِ خَلْقِهِ وَ عَجِیبِ صَنْعَتِهِ(4).

و فی قوله یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا الخطاب للیهود و النصاری و قیل هو خطاب للیهود الذین کانوا بالمدینة و ما حولها. (5)و فی قوله تعالی وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا

رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی هَذِهِ الْآیَةِ قَالَ کَانَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ وَ آخَرُونَ مِنَ الْیَهُودِ لَهُمْ مَأْکَلَةٌ عَلَی الْیَهُودِ فِی کُلِّ سَنَةٍ فَکَرِهُوا بُطْلَانَهَا بِأَمْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَحَرَّفُوا لِذَلِکَ آیَاتٍ مِنَ التَّوْرَاةِ فِیهَا صِفَتُهُ وَ ذِکْرُهُ فَذَلِکَ الثَّمَنُ الَّذِی أُرِیدُ فِی الْآیَةِ (6).

و فی قوله أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ هذه الآیة خطاب لعلماء الیهود و کانوا یقولون لأقربائهم من المسلمین اثبتوا علی ما أنتم علیه و لا یؤمنون هم (7)و فی قوله أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ قیل إنهم علماء الیهود الذین یحرفون التوراة فیجعلون الحلال حراما و الحرام حلالا

ص: 64


1- مجمع البیان 1: 43.
2- مجمع البیان 1: 46.
3- مجمع البیان 1: 51.
4- مجمع البیان 1: 67.
5- مجمع البیان 1: 93.
6- مجمع البیان 1: 95.
7- مجمع البیان 1: 98.

اتباعا لأهوائهم و إعانة لمن یرشونهم (1)و فی قوله وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا إلی قوله لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ

رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: کَانَ قَوْمٌ مِنَ الْیَهُودِ لَیْسُوا مِنَ الْمُعَانِدِینَ الْمُتَوَاطِئِینَ إِذَا لَقُوا الْمُسْلِمِینَ حَدَّثُوهُمْ بِمَا فِی التَّوْرَاةِ (2)مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَنَهَاهُمْ کُبَرَاؤُهُمْ عَنْ ذَلِکَ وَ قَالُوا أَ تُخْبِرُونَهُمْ بِمَا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ (3).

و فی قوله فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قیل کتابتهم بأیدیهم أنهم عمدوا إلی التوراة و حرفوا صفة النبی صلی الله علیه و آله لیوقعوا الشک بذلک علی المستضعفین من الیهود و هو المروی عن أبی جعفر الباقر علیه السلام و عن جماعة من أهل التفسیر و قیل کان صفته فی التوراة أسمر ربعة فجعلوه آدم طوالا و فی روایة عکرمة عن ابن عباس قال إن أحبار الیهود وجدوا صفة النبی صلی الله علیه و آله مکتوبة فی التوراة أکحل أعین ربعة حسن الوجه فمحوه من التوراة حسدا و بغیا فأتاهم نفر من قریش فقالوا أ تجدون فی التوراة نبیا منا قالوا نعم نجده طویلا أزرق سبط الشعر ذکره الواحدی بإسناده فی الوسیط (4)و فی قوله وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا (5)قال ابن عباس کانت الیهود یستفتحون أی یستنصرون علی الأوس و الخزرج برسول الله صلی الله علیه و آله قبل مبعثه فلما بعثه الله من العرب و لم یکن من بنی إسرائیل کفروا به و جحدوا ما کانوا یقولونه فیه فقال لهم معاذ بن جبل و بشر بن البراء بن معرور یا معشر الیهود اتقوا الله و أسلموا فقد کنتم تستفتحون علینا بمحمد و نحن

ص: 65


1- مجمع البیان 1: 142.
2- فی التفسیر المطبوع: لا تخبروهم بما فی التوراة.
3- مجمع البیان 1: 142.
4- مجمع البیان 1: 146، فیه: کانت صفته أسمر ربعة فجعلوه آدم طویلا. قلت: أسمر: من کان لونه بین السواد و البیاض. الربعة: الوسیط القامة، یستعمل للمذکر و المؤنث. قال الثعالبی: إذا علاه أدنی سواد فهو أسمر، فإذا زاد سواده علی الصفرة فهو آدم انتهی. الاعین: الذی عظم سواد عینه فی سعة. الاکحل: ذو الکحل: سواد جفونها خلقة من غیر کحل.
5- مجمع البیان 1: 158.

أهل الشرک و تصفونه و تذکرون أنه مبعوث فقال سلام بن مسلم أخو بنی النضیر ما جاءنا بشی ء نعرفه و ما هو بالذی کنا نذکر لکم فأنزل الله تعالی هذه الآیة. (1)و فی قوله قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: سَبَبُ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ مَا رُوِیَ أَنَّ ابْنَ صُورِیَا وَ جَمَاعَةً مِنْ یَهُودِ أَهْلِ فَدَکَ لَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ سَأَلُوهُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ نَوْمُکَ فَقَدْ أُخْبِرْنَا عَنْ نَوْمِ النَّبِیِّ الَّذِی یَأْتِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ فَقَالَ یَنَامُ عَیْنَایَ وَ قَلْبِی یَقْظَانُ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنَا عَنِ الْوَلَدِ یَکُونُ مِنَ الرَّجُلِ أَوِ الْمَرْأَةِ فَقَالَ أَمَّا الْعِظَامُ وَ الْعَصَبُ وَ الْعُرُوقُ فَمِنَ الرَّجُلِ وَ أَمَّا اللَّحْمُ وَ الدَّمُ وَ الظُّفُرُ وَ الشَّعْرُ فَمِنَ الْمَرْأَةِ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا بَالُ الْوَلَدِ یُشْبِهُ أَعْمَامَهُ لَیْسَ فِیهِ شَبَهٌ مِنْ أَخْوَالِهِ أَوْ یُشْبِهُ أَخْوَالَهُ وَ لَیْسَ فِیِه مِنْ شَبَهِ أَعْمَامِهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ أَیُّهُمَا عَلَا مَاؤُهُ کَانَ الشَّبَهُ لَهُ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَالُوا فَأَخْبِرْنَا عَنْ رَبِّکَ مَا هُوَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ فَقَالَ لَهُ ابْنُ صُورِیَا خَصْلَةٌ وَاحِدَةٌ إِنْ قُلْتَهَا آمَنْتُ بِکَ وَ اتَّبَعْتُکَ أَیُّ مَلَکٍ یَأْتِیکَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ قَالَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ قَالَ ذَلِکَ عَدُوُّنَا یَنْزِلُ بِالْقِتَالِ وَ الشِّدَّةِ وَ الْحَرْبِ وَ مِیکَائِیلُ یَنْزِلُ بِالْبِشْرِ وَ الرَّخَاءِ فَلَوْ کَانَ مِیکَائِیلُ هُوَ الَّذِی یَأْتِیکَ لَآمَنَّا بِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ جَوَاباً لِلْیَهُودِ وَ رَدّاً عَلَیْهِمْ. (2).

و فی قوله تعالی لا تَقُولُوا راعِنا کان المسلمون یقولون یا رسول الله راعنا أی استمع منا فحرفت الیهود هذا اللفظ فقالوا یا محمد راعنا و هم یلحدون إلی الرعونة و یریدون به النقیصة و الوقیعة فلما عوتبوا قالوا نقول کما یقول المسلمون فنهی الله عن ذلک بقوله لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا و قال قتادة إنها کلمة کانت تقولها الیهود علی وجه الاستهزاء و قال عطاء هی کلمة کانت الأنصار تقولها فی الجاهلیة فنهوا عنها فی الإسلام و قال السدی کان ذلک کلام یهودی بعینه یقال له رفاعة بن زید یرید بذلک الرعونة فنهی المسلمون عن ذلک

وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام هَذِهِ

ص: 66


1- مجمع البیان 1: 158.
2- مجمع البیان 1: 167، و فیه: و میکائیل ینزل بالیسر و الرخاء.

الْکَلِمَةُ سَبٌّ بِالْعِبْرَانِیَّةِ إِلَیْهِ کَانُوا یَذْهَبُونَ.

و قیل کان معناه عندهم اسمع لا سمعت و معنی انْظُرْنا انتظرنا نفهم أو فهمنا و بین لنا أو أقبل علینا. (1)و فی قوله تعالی أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ اختلف فی سبب نزولها فَرُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَافِعَ بْنَ حَرْمَلَةَ وَ وَهْبَ بْنَ زَیْدٍ قَالا لِرَسُولِ اللَّهِ ائْتِنَا بِکِتَابٍ تُنْزِلُهُ عَلَیْنَا مِنَ السَّمَاءِ نَقْرَؤُهُ وَ فَجِّرْ لَنَا أَنْهَاراً نَتَّبِعْکَ وَ نُصَدِّقْکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَةَ وَ قَالَ الْحَسَنُ عَنَی بِذَلِکَ مُشْرِکِی الْعَرَبِ وَ قَدْ سَأَلُوا وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا إلی قوله أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا و قالوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ أَوْ نَری رَبَّنا و قال السدی سألت العرب محمدا صلی الله علیه و آله أن یأتیهم بالله فیروه جهرة

وَ قَالَ مُجَاهِدٌ سَأَلَتْ قُرَیْشٌ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَنْ یَجْعَلَ لَهُمُ الصَّفَا ذَهَباً فَقَالَ لَهُمْ نَعَمْ وَ لَکِنْ یَکُونُ لَکُمْ کَالْمَائِدَةِ لِقَوْمِ عِیسَی عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَرَجَعُوا.

و قال روی أن رسول الله صلی الله علیه و آله سأله قوم أن یجعل لهم ذات أنواط کما کان للمشرکین ذات أنواط و هی شجرة کانوا یعبدونها و یعلقون علیها التمر و غیره من المأکولات کما سألوا موسی اجْعَلْ لَنا إِلهاً (2)و فی قوله وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ نزلت الآیة فی حی بن أخطب و أخیه أبی یاسر بن أخطب و قد دخلا علی النبی صلی الله علیه و آله حین قدم المدینة فلما خرجا قیل لحی أ هو نبی فقال هو هو فقیل ما له عندک قال العداوة إلی الموت و هو الذی نقض العهد و أثار الحرب یوم الأحزاب عن ابن عباس و قیل نزلت فی کعب بن الأشرف عن الزهری و قیل فی جماعة من الیهود عن الحسن (3)و فی قوله قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ قال ابن عباس إنه لما قدم وفد نجران من النصاری علی رسول الله صلی الله علیه و آله أتتهم أحبار الیهود فتنازعوا عند رسول الله فقال رافع بن حرملة

ص: 67


1- مجمع البیان 1: 178، و فیه: و معنی انظرنا یحتمل وجوها: احدها: انظرنا نفهم و نتبین ما تعلمنا. و الآخر: فقهنا و بین لنا یا محمد. و الثالث: اقبل علینا. و یجوز أن یکون معناه: انظر إلینا فحذف حرف الجر.
2- مجمع البیان 1: 183.
3- مجمع البیان 1: 184. و فیه: فما له عندک؟.

ما أنتم علی شی ء و جحد نبوة عیسی و کفر بالإنجیل فقال رجل من أهل نجران لیست الیهود علی شی ء و جحد نبوة موسی و کفر بالتوراة فأنزل الله تعالی هذه الآیة و الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مشرکو العرب قالوا لمحمد صلی الله علیه و آله و أصحابه إنهم لیسوا علی شی ء أو قالوا إن جمیع الأنبیاء و أممهم لم یکونوا علی شی ء. (1)و فی قوله وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً نزلت فی النصاری حیث قالوا المسیح ابن الله أو فیهم و فی مشرکی العرب حیث قالوا الملائکة بنات الله سبحانه تنزیها له عن اتخاذ الولد و عن القبائح و الصفات التی لا تلیق به (2)بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ملکا و الولد لا یکون ملکا للأب لأن البنوة و الملک لا یجتمعان أو فعلا و الفعل لا یکون من جنس الفاعل و الولد لا یکون إلا من جنس أبیه. (3)و فی قوله وَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ هم النصاری عن مجاهد و الیهود عن ابن عباس و مشرکو العرب عن الحسن و قتادة و هو الأقرب أَوْ تَأْتِینا آیَةٌ أی موافقة لدعوتنا قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ أی فیما ظهر من الآیات الباهرات الدالة علی صدقه کفایة لمن ترک التعنت و العناد و لو علم الله فی إظهار ما اقترحوه مصلحة لأظهرها. (4)و فی قوله وَ قالُوا کُونُوا هُوداً عن ابن عباس أن، عبد الله بن صوریا و کعب بن الأشرف و مالک بن الصیف و جماعة من الیهود و نصاری أهل نجران خاصموا أهل الإسلام کل فرقة تزعم أنها أحق بدین الله من غیرها فقالت الیهود نبینا موسی أفضل الأنبیاء و کتابنا التوراة أفضل الکتب و قالت النصاری نبینا عیسی أفضل الأنبیاء و کتابنا الإنجیل أفضل الکتب و کل فریق منهما قالوا للمؤمنین کونوا علی دیننا فأنزل الله هذه الآیة و قیل إن ابن صوریا قال لرسول الله صلی الله علیه و آله ما الهدی

ص: 68


1- مجمع البیان 1: 188. قلت: أورد معنی ما قال الطبرسیّ، راجع المصدر.
2- فی التفسیر المطبوع: «سبحانه» أی إجلالا له عن اتخاذ الولد و تنزیها عن القبائح و السوء و الصفات التی لا تلیق به.
3- مجمع البیان 1: 192.
4- مجمع البیان 1: 195.

إلا ما نحن علیه فاتبعنا یا محمد تهتد و قالت النصاری مثل ذلک فنزلت. (1)و فی قوله تعالی وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عن ابن عباس قال دعا النبی صلی الله علیه و آله الیهود إلی الإسلام فقالوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا فهم کانوا أعلم منا فنزلت هذه الآیة و فی روایة الضحاک عنه أنها نزلت فی کفار قریش. (2)و فی قوله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ قال الحسن نزلت فی المنافقین و قال السدی نزلت فی الأخنس بن شریق کان یظهر الجمیل بالنبی صلی الله علیه و آله و المحبة له و الرغبة فی دینه و یبطن خلاف ذلک و

رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ الْمُرَادَ بِالْحَرْثِ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الدِّینُ وَ بِالنَّسْلِ النَّاسُ (3).

و فی قوله یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أی فی نبوة النبی صلی الله علیه و آله أو فی أمر إبراهیم و أن دینه الإسلام أو فی أمر الرجم

فَقَدْ رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَجُلًا وَ امْرَأَةً مِنْ أَهْلِ خَیْبَرَ زَنَیَا وَ کَانَا مِنْ ذَوِی شَرَفٍ فِیهِمْ وَ کَانَ فِی کِتَابِهِمُ الرَّجْمُ فَکَرِهُوا رَجْمَهُمَا لِشَرَفِهِمَا وَ رَجَوْا أَنْ یَکُونَ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رُخْصَةٌ فِی أَمْرِهِمَا فَرَفَعُوا أَمْرَهُمَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَحَکَمَ عَلَیْهِمَا بِالرَّجْمِ فَقَالَ لَهُ النُّعْمَانُ بْنُ أَوْفَی وَ بَحْرِیُّ بْنُ عَمْرٍو (نَجْرُ بْنُ عَمْرٍو) جُرْتَ عَلَیْهِمَا یَا مُحَمَّدُ لَیْسَ عَلَیْهِمَا الرَّجْمُ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَیْنِی وَ بَیْنَکُمَا التَّوْرَاةُ (4)قَالُوا قَدْ أَنْصَفْتَنَا قَالَ فَمَنْ أَعْلَمُکُمْ بِالتَّوْرَاةِ قَالَ رَجُلٌ أَعْوَرُ یَسْکُنُ فَدَکَ یُقَالُ لَهُ ابْنُ صُورِیَا فَأَرْسَلُوا إِلَیْهِ فَقَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ کَانَ جَبْرَئِیلُ قَدْ وَصَفَهُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ ابْنُ صُورِیَا قَالَ نَعَمْ قَالَ أَنْتَ أَعْلَمُ الْیَهُودِ قَالَ کَذَلِکَ یَزْعُمُونَ قَالَ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِشَیْ ءٍ مِنَ التَّوْرَاةِ فِیهَا الرَّجْمُ مَکْتُوبٌ فَقَالَ لَهُ اقْرَأْ فَلَمَّا أَتَی عَلَی آیَةِ الرَّجْمِ وَضَعَ کَفَّهُ عَلَیْهَا وَ قَرَأَ مَا بَعْدَهَا فَقَالَ ابْنُ سَلَامٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ جَاوَزَهَا وَ قَامَ إِلَی ابْنِ صُورِیَا وَ رَفَعَ کَفَّهُ عَنْهَا وَ قَرَأَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی الْیَهُودِ بِأَنَّ الْمُحْصِنَ وَ الْمُحْصِنَةَ إِذَا زَنَیَا وَ قَامَتْ عَلَیْهِمَا

ص: 69


1- مجمع البیان 1: 216. و فیه: مالک بن الضیف.
2- مجمع البیان 1: 254.
3- مجمع البیان 2: 300.
4- فی التفسیر المطبوع: بینی و بینکم التوراة.

الْبَیِّنَةُ رُجِمَا وَ إِنْ کَانَتِ الْمَرْأَةُ حُبْلَی انْتُظِرَ بِهَا حَتَّی تَضَعَ مَا فِی بَطْنِهَا فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ بِالْیَهُودِیَّیْنِ فَرُجِمَا فَغَضِبَ الْیَهُودُ لِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ. (1).

و فی قوله إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ قیل نزلت فی وفد نجران العاقب و السید و من معهما قالوا لرسول الله صلی الله علیه و آله هل رأیت ولدا من غیر ذکر فنزلت إِنَّ مَثَلَ عِیسی الآیات فقرأها علیهم عن ابن عباس و قتادة و الحسن. (2)و فی قوله تعالی قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا نزلت فی نصاری نجران و قیل فی یهود المدینة و قد رواه أصحابنا أیضا و قیل فی الفریقین من أهل الکتاب. (3)و فی قوله وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ أی لا یتخذ بعضنا عیسی ربا أو لا یتخذ الأحبار أربابا بأن یطیعوهم طاعة الأرباب

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: مَا عَبَدُوهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَکِنْ حَرَّمُوا لَهُمْ حَلَالًا وَ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً فَکَانَ ذَلِکَ اتِّخَاذَهُمْ أَرْبَاباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (4).

و فی قوله یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ قال ابن عباس و غیره إن أحبار الیهود و نصاری نجران اجتمعوا عند رسول الله فتنازعوا فی إبراهیم فقالت الیهود ما کان إبراهیم إلا یهودیا و قالت النصاری ما کان إلا نصرانیا فنزلت. (5)و فی قوله وَ قالَتْ طائِفَةٌ قال الحسن و السدی تواطأ أحد عشر رجلا (6)من أحبار یهود خیبر و قری عرنیة و قال بعضهم لبعض ادخلوا فی دین محمد أول النهار باللسان دون الاعتقاد و اکفروا به آخر النهار و قولوا إنا نظرنا فی کتبنا و شاورنا علماءنا فوجدنا محمدا لیس بذلک و ظهر لنا کذبه و بطلان دینه فإذا فعلتم ذلک شک أصحابه فی دینهم و قالوا إنهم أهل الکتاب و هم أعلم به منا فیرجعون عن دینه إلی دینکم و قال مجاهد و مقاتل و الکلبی کان هذا فی شأن القبلة لما حولت إلی الکعبة

ص: 70


1- مجمع البیان 2: 424.
2- مجمع البیان 2: 451.
3- مجمع البیان 2: 455. و فیه: نزلت فی یهود المدینة، عن قتادة و الربیع و ابن جریح، و قد رواه أصحابنا أیضا.
4- مجمع البیان 2: 455.
5- مجمع البیان 2: 456.
6- فی التفسیر المطبوع: اثنا عشر رجلا.

و صلوا شق ذلک علی الیهود فقال کعب بن الأشرف لأصحابه آمنوا بما أنزل علی محمد من أمر الکعبة و صلوا إلیها وجه النهار و ارجعوا إلی قبلتکم آخره لعلهم یشکون. (1)و فی قوله وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ عن ابن عباس قال یعنی بقوله مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ عبد الله بن سلام أودعه رجل ألفا و مائتی أوقیة من ذهب فأداه إلیه و بالآخر فنحاص بن عازوراء و ذلک أن رجلا من قریش استودعه دینارا فخانه و فی بعض التفاسیر أن الذین یؤدون الأمانة فی هذه الأمة النصاری و الذین لا یؤدونها الیهود. (2)و فی قوله إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ نزلت فی جماعة من أحبار الیهود أبی رافع و کنانة بن أبی الحقیق و حیی بن أخطب و کعب بن الأشرف کتموا ما فی التوراة من أمر محمد صلی الله علیه و آله و کتبوا بأیدیهم غیره و حلفوا أنه من عند الله لئلا تفوتهم الرئاسة و ما کان لهم علی أتباعهم عن عکرمة و قیل نزلت فی الأشعث بن قیس و خصم له فی أرض قام لیحلف عند رسول الله صلی الله علیه و آله فلما نزلت الآیة نکل الأشعث و اعترف بالحق و رد الأرض.(3)و فی قوله وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً قیل نزلت فی جماعة من أحبار الیهود کتبوا بأیدیهم ما لیس فی کتاب الله من نعت محمد صلی الله علیه و آله و غیره و أضافوه إلی کتاب الله و قیل نزلت فی الیهود و النصاری حرفوا التوراة و الإنجیل و ضربوا کتاب الله بعضه ببعض و ألحقوا به ما لیس منه و أسقطوا منه الدین الحنیف عن ابن عباس. (4)و فی قوله ما کانَ لِبَشَرٍ

قِیلَ إِنَّ أَبَا رَافِعٍ الْقُرَظِیَّ مِنَ الْیَهُودِ وَ رَئِیسَ وَفْدِ نَجْرَانَ قَالا یَا مُحَمَّدُ أَ تُرِیدُ أَنْ نَعْبُدَکَ أَوْ نَتَّخِذَکَ إِلَهاً قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ أَعْبُدَ غَیْرَ اللَّهِ أَوْ آمُرَ بِعِبَادَةِ غَیْرِ اللَّهِ مَا بِذَلِکَ بَعَثَنِی وَ لَا بِذَلِکَ أَمَرَنِی فَنَزَلَتْ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ عَطَاءٍ.

و قیل نزلت فی نصاری نجران

وَ قِیلَ إِنَّ رَجُلًا قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نُسَلِّمُ عَلَیْکَ

ص: 71


1- مجمع البیان 2: 460.
2- مجمع البیان 2: 462.
3- مجمع البیان 2: 463.
4- مجمع البیان 2: 464. و فیه: من بعث النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

کَمَا یُسَلِّمُ بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ أَ فَلَا نَسْجُدُ لَکَ قَالَ لَا یَنْبَغِی أَنْ یُسْجَدَ لِأَحَدٍ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَکِنْ أَکْرِمُوا نَبِیَّکُمْ وَ اعْرِفُوا الْحَقَّ لِأَهْلِهِ فَنَزَلَتْ (1).

و فی قوله تعالی کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قیل نزلت فی رجل من الأنصار یقال له الحارث بن سوید بن الصامت و کان قتل المحذر بن زیاد البلوی غدرا و هرب و ارتد عن الإسلام و لحق بمکة ثم ندم فأرسل إلی قومه أن یسألوا رسول الله صلی الله علیه و آله هل لی من توبة فسألوا فنزلت الآیات إلی قوله إِلَّا الَّذِینَ تابُوا فحملها إلیه رجل من قومه فقال إنی لأعلم أنک لصدوق و أن رسول الله لأصدق منک و أن الله تعالی أصدق الثلاثة و رجع إلی المدینة و تاب و حسن إسلامه و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل نزلت فی أهل الکتاب الذین کانوا یؤمنون بالنبی صلی الله علیه و آله قبل مبعثه ثم کفروا بعد البعث حسدا و بغیا. (2)و فی قوله تعالی کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا أنکر الیهود تحلیل النبی صلی الله علیه و آله لحوم الإبل فقال صلی الله علیه و آله کل ذلک کان حلا لإبراهیم علیه السلام فقالت الیهود کل شی ء نحرمه فإنه کان محرما علی نوح و إبراهیم و هلم جرا حتی انتهی إلینا فنزلت. (3)و فی قوله تعالی لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ قیل إنهم کانوا یغرون بین الأوس و الخزرج یذکرونهم الحروب التی کانت بینهم فی الجاهلیة حتی تدخلهم الحمیة و العصبیة فینسلخوا عن الدین فهی فی الیهود خاصة و قیل فی الیهود و النصاری و معناها لم تصدون بالتکذیب بالنبی و إن صفته لیست فی کتبکم. (4)و فی قوله تعالی لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً قال مقاتل إن رءوس الیهود مثل کعب بن الأشرف و أبی رافع و أبی یاسر و کنانة و ابن صوریا عمدوا إلی مؤمنیهم کعبد الله بن سلام و أصحابه فأنبوهم علی إسلامهم فنزلت. (5)و فی قوله تعالی لَیْسُوا سَواءً قیل لما أسلم عبد الله بن سلام و جماعة قالت

ص: 72


1- مجمع البیان 2: 466.
2- مجمع البیان 2: 471.
3- مجمع البیان 2: 475.
4- مجمع البیان 2: 480.
5- مجمع البیان 2: 487.

أحبار الیهود ما آمن بمحمد إلا أشرارنا فنزلت عن ابن عباس و غیره و قیل نزلت فی أربعین من أهل نجران و اثنین و ثلاثین من الحبشة و ثمانیة من الروم کانوا علی عهد عیسی فصدقوا محمدا صلی الله علیه و آله عن عطاء. (1)و فی قوله لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ لما نزل مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً قالت الیهود إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ یستقرض منا وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ قائله حیی بن أخطب عن الحسن و مجاهد و قیل کتب النبی صلی الله علیه و آله مع أبی بکر إلی یهود بنی قینقاع یدعوهم إلی إقامة الصلاة و إیتاء الزکاة و أن یقرضوا الله قرضا حسنا فدخل أبو بکر بیت مدارستهم فوجد ناسا کثیرا منهم اجتمعوا إلی رجل منهم یقال له فنحاص بن عازوراء فدعاهم إلی الإسلام و الزکاة و الصلاة فقال فنحاص إن کان ما تقول حقا فإن الله إذا لفقیر و نحن أغنیاء و لو کان غنیا لما استقرضنا أموالنا فغضب أبو بکر و ضرب وجهه فنزلت. (2)و فی قوله تعالی الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا قیل نزلت فی جماعة من الیهود منهم کعب بن الأشرف و مالک بن الصیف و وهب بن یهودا و فنحاص بن عازوراء قالوا یا محمد إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا فی التوراة أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ فإن زعمت أن الله بعثک إلینا فجئنا به لنصدقک فأنزل هذه الآیة عن الکلبی و قیل إن الله أمر بنی إسرائیل فی التوراة من جاءکم یزعم أنه نبی فلا تصدقوه حتی یأتی بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ حتی یأتیکم المسیح و محمد صلی الله علیه و آله فإذا أتیاکم فآمنوا بهما بغیر قربان فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ هذا تکذیب لهم فی قولهم و دلالة علی عنادهم و علی أن النبی صلی الله علیه و آله لو أتاهم بالقربان المتقبل کما أرادوا لم یؤمنوا به کما لم یؤمنوا آباؤهم و إنما لم یقطع الله عذرهم لعلمه سبحانه بأن فی الإتیان به مفسدة لهم و المعجزات تابعة للمصالح و کان ذلک اقتراح فی الأدلة علی الله و الذی یلزم فی ذلک أن یزیح علتهم بنصب الأدلة فقط. (3)

ص: 73


1- مجمع البیان 2: 488.
2- مجمع البیان 2: 547.
3- مجمع البیان 2: 549. و فیه: مالک بن الصیفی.

و فی قوله تعالی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نزلت فی رفاعة بن زید بن السائب و مالک بن دخشم کانا إذا تکلم رسول الله صلی الله علیه و آله لویا بلسانهما و عاباه عن ابن عباس. (1)و فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ قیل نزلت فی رجال من الیهود أتوا بأطفالهم إلی النبی صلی الله علیه و آله فقالوا هل علی هؤلاء من ذنب قال لا فقالوا فوالله ما نحن إلا کهیئتهم ما عملناه بالنهار کفر عنا باللیل و ما عملناه باللیل کفر عنا بالنهار فکذبهم الله تعالی و قیل نزلت فی الیهود و النصاری حین قالوا نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ و قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام.(2)و فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً قیل کان أبو برزة کاهنا فی الجاهلیة فسافر إلیه ناس (3)ممن أسلم فنزلت و قیل إن کعب بن الأشرف خرج فی سبعین راکبا من الیهود إلی مکة بعد وقعة أحد لیحالفوا قریشا علی رسول الله صلی الله علیه و آله فینقضوا العهد الذی کان بینهم و بین رسول الله صلی الله علیه و آله فنزل کعب علی أبی سفیان فأحسن مثواه و نزلت الیهود فی دور قریش فقال أهل مکة إنکم أهل کتاب و محمد صاحب الکتاب فلا نأمن أن یکون هذا مکرا منکم فإن أردت أن نخرج معک فاسجد لهذین الصنمین و آمن بهما ففعل فذلک قوله یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ ثم قال کعب یا أهل مکة لیجی ء منکم ثلاثون و منا ثلاثون نلصق أکبادنا بالکعبة فنعاهد رب البیت لنجهدن علی قتال محمد ففعلوا ذلک فلما فرغوا قال أبو سفیان لکعب إنک امرؤ تقرأ الکتاب و تعلم و نحن أمیون لا نعلم فأینا أهدی طریقا و أقرب إلی الحق نحن أم محمد قال کعب اعرضوا علی دینکم فقال أبو سفیان نحن ننحر للحجیج الکوماء و نسقیهم الماء و نقری الضیف و نفک العانی (4)و نصل الرحم و نعمر بیت ربنا و نطوف به و نحن أهل الحرم و محمد فارق دین آبائه و قطع الرحم و فارق الحرم

ص: 74


1- مجمع البیان 3: 53.
2- مجمع البیان 3: 58.
3- فی المصدر: فتنافس إلیه ناس.
4- الکوماء: البعیر الضخم السنام. العانی: الاسیر.

و دیننا القدیم و دین محمد الحدیث فقال کعب أنتم و الله أهدی سبیلا مما علیه محمد صلی الله علیه و آله فنزلت. (1)و فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ کان بین رجل من الیهود و رجل من المنافقین خصومة فقال الیهودی أخاصم إلی محمد لأنه علم أنه لا یقبل الرشوة و لا یجور فی الحکم و قال المنافق لا بل بینی و بینک کعب بن الأشرف لأنه علم أنه یأخذ الرشوة فنزلت فالطاغوت هو کعب بن الأشرف و قیل إنه کاهن من جهینة أراد المنافق أن یتحاکم إلیه و قیل أراد به ما کانوا یتحاکمون فیه إلی الأوثان بضرب القداح و

عَنِ الْبَاقِرِ وَ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّ الْمَعْنِیَّ بِهِ کُلُّ مَنْ یُتَحَاکَمُ إِلَیْهِ مِمَّنْ یَحْکُمُ بِغَیْرِ الْحَقِّ(2).

و فی قوله لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً أی تناقضا من جهة حق و باطل أو اختلافا فی الأخبار عما یسرون أو من جهة بلیغ و مرذول أو تناقضا کثیرا و ذلک أن کلام البشر إذا طال و تضمن من المعانی ما تضمنه القرآن لم یخل من التناقض فی المعانی و الاختلاف فی اللفظ و کل هذه منفی عن کتاب الله. (3)و فی قوله إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً فیه أقوال أحدها إلا أوثانا و کانوا یسمون الأوثان باسم الإناث اللات و العزی و منات الثالثة الأخری و أشاف (4)و نائلة عن أبی مالک و السدی و مجاهد و ابن زید و ذکره أبو حمزة الثمالی فی تفسیره قال کان فی کل واحدة منهن شیطانة أنثی تتراءی للسدنة و تکلمهم و ذلک من صنیع إبلیس و هو الشیطان الذی ذکره الله فقال لعنه الله قالوا و اللات کان اسما لصخرة و العزی کان

ص: 75


1- مجمع البیان 3: 59.
2- مجمع البیان 3: 66.
3- مجمع البیان 3: 81.
4- هکذا فی المطبوع، و فی نسخة: اناف بالنون، و الصحیح: «اساف» بالسین ککتاب و سحاب صنم وضعها عمرو بن لحی علی الصفا، و نائلة علی المروة و کان یذبح علیهما تجاه الکعبة، و قیل: هما اساف بن عمرو و نائلة بنت سهل کانا شخصین من جرهم، فجرا فی الکعبة فمسخا حجرین فعبدتهما قریش.

اسما لشجرة إلا نقلوهما إلی الوثن و جعلوهما علما علیهما و قیل العزی تأنیث الأعز و اللات تأنیث لفظة الله و قال الحسن کان لکل حی من العرب وثن یسمونه باسم الأنثی.

و ثانیها أن المراد إلا مواتا عن ابن عباس و الحسن و قتادة فالمعنی ما یعبدون من دون الله إلا جمادا و مواتا لا یعقل و لا ینطق و لا یضر و لا ینفع (1)فدل ذلک علی غایة جهلهم و ضلالهم و سماها إناثا لاعتقاد مشرکی العرب الأنوثة فی کل ما اتضعت منزلته و لأن الإناث من کل جنس أرذله و قال الزجاج لأن الموات یخبر عنها بلفظ التأنیث تقول الأحجار تعجبنی و یجوز أن یکون سماها إناثا لضعفها و قلة خیرها و عدم نصرتها.

و ثالثها أن المعنی إلا ملائکة لأنهم کانوا یزعمون أن الملائکة بنات الله و کانوا یعبدون الملائکة وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً أی ماردا شدیدا فی کفره و عصیانه متمادیا فی شرکه و طغیانه.

یسأل عن هذا فیقال کیف نفی فی أول الکلام عبادتهم لغیر الإناث ثم أثبت فی آخره عبادتهم للشیطان فأثبت فی الآخر ما نفاه فی الأول أجاب الحسن عن هذا فقال إنهم لم یعبدوا إلا الشیطان فی الحقیقة لأن الأوثان کانت مواتا ما دعت أحدا إلی عبادتها بل الداعی إلی عبادتها الشیطان فأضیفت العبادة إلیه و قال ابن عباس کان فی کل من أصنامهم شیطان یدعو المشرکین إلی عبادتها فلذلک حسن إضافة العبادة إلیهما و قیل لیس فی الآیة إثبات المنفی بل ما یعبدون إلا الأوثان و إلا الشیطان لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً أی معلوما

وَ رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: فِی هَذِهِ الْآیَةِ مِنْ بَنِی آدَمَ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ فِی النَّارِ وَ وَاحِدٌ فِی الْجَنَّةِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی مِنْ کُلِّ أَلْفٍ وَاحِدٌ لِلَّهِ وَ سَائِرُهُمْ لِلنَّارِ وَ لِإِبْلِیسَ.

أوردهما أبو حمزة الثمالی فی تفسیره وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ یعنی طول البقاء فی الدنیا فیؤثرونها علی الآخرة و قیل أقول لهم لیس وراءکم بعث و لا نشور و لا جنة و لا نار فافعلوا ما شئتم و قیل معناه

ص: 76


1- فی المصدر: لا تعقل و لا تنطق و لا تنفع.

أمنینهم بالأهواء الباطلة الداعیة إلی المعصیة و أزین لهم شهوات الدنیا و زهراتها وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ أی لیشققن آذانهم و قیل لیقطعن الأذن من أصلها و هو المروی

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ هَذَا شَیْ ءٌ قَدْ کَانَ مُشْرِکُو الْعَرَبِ یَفْعَلُونَهُ یَجْدَعُونَ آذَانَ الْأَنْعَامِ.

و یقال کانوا یفعلونه بالبحیرة و السائبة وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ أی دین الله عن ابن عباس و غیره و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام و قیل أراد معنی الخصاء و کرهوا الإخصاء فی البهائم و قیل إنه الوشم و قیل إنه أراد الشمس و القمر و الحجارة عدلوا عن الانتفاع بها إلی عبادتها. (1)و فی قوله لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ قیل تفاخر المسلمون و أهل الکتاب فقال أهل الکتاب نبینا قبل نبیکم و کتابنا قبل کتابکم و نحن أولی بالله منکم فقال المسلمون نبینا خاتم النبیین و کتابنا یقضی علی الکتب و دیننا الإسلام فنزلت الآیة فقال أهل الکتاب نحن و أنتم سواء فأنزل الله تعالی الآیة التی بعدها وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ففلح المسلمون و قیل لما قالت الیهود نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ و قال أهل الکتاب لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری نزلت. (2)و فی قوله یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ روی أن کعب بن الأشرف و جماعة من الیهود قالوا یا محمد إن کنت نبیا فأتنا بکتاب من السماء جملة کما أوتی موسی بالتوراة جملة فنزلت و قیل إنهم سألوا أن ینزل علی رجال منهم بأعیانهم کتابا یأمرهم الله فیه بتصدیقه و اتباعه و روی أنهم سألوا أن ینزل علیهم کتابا خاصا لهم قال الحسن إنما سألوا ذلک للتعنت و التحکم فی طلب المعجزة لا لظهور الحق و لو سألوه ذلک استرشادا لا عنادا لأعطاهم الله ذلک. (3)و فی قوله فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ أی کانت حلالا لهم قبل ذلک فلما فعلوا ما فعلوا اقتضت المصلحة تحریم هذه الأشیاء علیهم و هی

ص: 77


1- مجمع البیان 3: 112.
2- مجمع البیان 3: 114.
3- مجمع البیان 3: 133.

ما بین فی قوله سبحانه وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ الآیة. (1)و فی قوله تعالی یا أَهْلَ الْکِتابِ قیل إنه خطاب للیهود و النصاری لأن النصاری غلت فی المسیح فقالوا هو ابن الله و بعضهم قال هو الله و بعضهم قال هو ثالث ثلاثة الأب و الابن و روح القدس و الیهود غلت فیه حتی قالوا ولد لغیر رشدة فالغلو لازم للفریقین و قیل للنصاری خاصة وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ هذا خطاب للنصاری أی لا تقولوا آلهتنا ثلاثة و قیل هذا لا یصح لأن النصاری لم یقولوا بثلاثة آلهة و لکنهم یقولون إله واحد ثلاثة أقانیم أب و ابن و روح القدس و معناه لا تقولوا الله ثلاثة و قد شبهوا قولهم جوهر واحد ثلاثة أقانیم بقولنا سراج واحد ثم نقول إنه ثلاثة أشیاء دهن و قطن و نار و شمس واحدة و إنما هی جسم و ضوء و شعاع و هذا غلط بعید لأنا لا نعنی بقولنا سراج واحد أنه شی ء واحد بل هو أشیاء علی الحقیقة و کذلک الشمس کما تقول عشرة واحدة و إنسان واحد و دار واحدة و إنما هی أشیاء متغایرة فإن قالوا إن الله شی ء واحد و إله واحد حقیقة فقولهم ثلاثة متناقضة و إن قالوا إنه فی الحقیقة أشیاء کما ذکرناه فقد ترکوا القول بالتوحید و التحقوا بالمشبهة و إلا فلا واسطة بین الأمرین انتهی. (2)و قال الرازی فی تفسیره المعنی لا تقولوا إن الله سبحانه واحد بالجوهر ثلاثة بالأقانیم.

و اعلم أن مذهب النصاری مجهول جدا و الذی یتحصل منهم أنهم أثبتوا ذاتا موصوفا بصفات ثلاثة إلا أنهم و إن سموا تلک الصفات بأنها صفات فهی فی الحقیقة ذوات بدلیل أنهم یجوزون علیها الحلول فی عیسی و فی مریم و لو لا أنها ذوات قائمة بأنفسها لما جوزوا علیها أن یحل فی الغیر و أن یفارق ذاتا إلی أخری فهم و إن کانوا یسمونها بالصفات إلا أنهم فی الحقیقة یثبتون ذواتا متعددة قائمة بأنفسها و ذلک محض الکفر.

ثم قال اختلفوا فی تعیین المبتدإ لقوله ثلاثة علی أقوال الأول ما ذکرناه

ص: 78


1- مجمع البیان 3: 138.
2- مجمع البیان 3: 144.

أی و لا تقولوا الأقانیم ثلاثة الثانی قال الزجاج و لا تقولوا آلهتنا ثلاثة و ذلک لأن القرآن یدل علی أن النصاری یقولون إن الله و المسیح و مریم ثلاثة آلهة و الدلیل علیه قوله تعالی أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ (1)الثالث قال الفراء و لا تقولوا هم ثلاثة کقوله سَیَقُولُونَ ثَلاثَةٌ (2)و ذلک لأن ذکر عیسی و مریم مع الله بهذه العبارة یوهم کونهما إلهین و بالجملة فلا نری مذهبا فی الدنیا أشد رکاکة و بعدا عن العقل من مذهب النصاری. (3)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ أی بین الیهود و النصاری و قیل المراد بین أصناف النصاری خاصة لأهوائهم المختلفة فی الدین و ذلک أن النسطوریة (4)قالت إن عیسی ابن الله و الیعقوبیة أن الله هو

ص: 79


1- المائدة: 116.
2- الکهف: 22.
3- التفسیر الکبیر 3: 346.
4- النسطوریة أو الناطرة: طائفة من المسیحیین ینتسبون إلی نسطوریوس بطربرک القسطنطنیة المتولد فی 428 من المیلاد، و قال الشهرستانی: هم أصحاب نسطور الحکیم الذی ظهر فی زمان المأمون، و تصرف فی الاناجیل بحکم رأیه، قال: إن اللّه تعالی واحد ذو أقانیم ثلاثة: الوجود و العلم و الحیاة، و هذه الاقانیم لیست زائدة علی الذات و لا هی هو، و اتحد الکلمة بجسد عیسی علیه السلام کإشراق الشمس فی کوة او علی بلور، او کظهور النقش فی الخاتم، و زعموا أن الابن لم یزل متولدا من الأب و انما تجسد و اتحد بجسد المسیح حین ولد، و الحدث راجع إلی الجسد و الناسوت، فهو إله و إنسان اتحدا، و هما جوهران اقنومان طبیعتان: جوهر قدیم و جوهر محدث، إله تام و إنسان تام، و لم یبطل الاتّحاد قدم القدیم و لا حدوث المحدث، لکنهما صارا مسیحا واحدا و مشیئة واحدة. و الیعقوبیة أو الیعاقبة طائفة اخری ینسبون إلی یعقوب البردعی اسقف الرها، و قیل: انهم أهل مذهب دیسقورس؛ و قیل: غیر ذلک، قال الشهرستانی: انهم قالوا بالاقانیم الثلاثة، إلّا انهم قالوا انقلبت الکلمة لحما و دما فصار الاله هو المسیح و هو الظاهر بجسده بل هو هو. الی آخر ما یطول ذکره. الملکانیة أو الملکائیة، قال الشهرستانی: هم أصحاب ملکا الذی ظهر بالروم و استولی علیها و معظم الروم ملکائیة، قالوا: ان الکلمة اتحدت بجسد المسیح و تدرعت بناسوته، و صرحوا بأن الجوهر غیر الاقانیم، و ذلک کالموصوف و الصفة و عن هذا صرحوا باثبات التثلیث، و قالوا: المسیح ناسوت کلی لا جزئی، و هو قدیم ازلی من قدیم ازلی و لقد ولدت مریم الها ازلیا، و القتل و الصلب وقع علی الناسوت و اللاهوت إه.

المسیح ابن مریم و الملکانیة و هم الروم قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ الله و عیسی و مریم. (1)و فی قوله نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ قیل إن الیهود قالوا نحن فی القرب من الله بمنزلة الابن من أبیه و النصاری کما قالوا المسیح ابن الله جعلوا نفوسهم أبناء الله و أحباءه لأنهم تأولوا ما فی الإنجیل من قول المسیح أذهب إلی أبی و أبیکم عن الحسن و قیل إن جماعة من الیهود منهم کعب بن الأشرف و کعب بن أسید و زید بن التابوة و غیرهم قالوا لنبی الله حین حذرهم بنقمات الله و عقوباته لا تخوفنا فإنا أبناء الله و أحباؤه و إن غضب علینا فإنما یغضب کغضب الرجل علی ولده یعنی أنه یزول عن قریب عن ابن عباس و قیل إنه لما قال قوم إن المسیح ابن الله أجری ذلک علی جمیعهم کما تقول العرب هذیل شعراء أی فیهم شعراء. (2)و فی قوله قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ أی مقبوضة عن العطاء ممسکة عن الرزق فنسبوه إلی البخل عن ابن عباس و غیره قالوا إن الله کان قد بسط علی الیهود حتی کانوا من أکثر الناس مالا و أخصبهم ناحیة فلما عصوا الله فی محمد صلی الله علیه و آله و کذبوه کف الله عنهم ما بسط علیهم من السعة فقال عند ذلک فنحاص بن عازوراء یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ و لم یقل إلی عنقه قال أهل المعانی إنما قال فنحاص و لم ینهه الآخرون و رضوا بقوله فأشرکهم الله فی ذلک و قیل معناه ید الله مکفوفة عن عذابنا فلیس یعذبنا إلا بما یبر به قسمه قدر ما عبد آباؤنا العجل و قیل إنه استفهام و تقدیره أ ید الله مغلولة عنا حیث قتر المعیشة علینا و قال أبو القاسم البلخی یجوز أن یکون الیهود قالوا قولا و اعتقدوا مذهبا یؤدی إلی أن الله تعالی یبخل فی حال و یجود فی حالة أخری فحکی ذلک عنهم علی وجه التعجیب منهم و التکذیب لهم و یجوز أن یکونوا قالوا ذلک علی وجه الهزء من حیث لم یوسع علی النبی صلی الله علیه و آله و لیس ینبغی أن یتعجب من قوم یقولون لموسی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ (3)و یتخذون العجل

ص: 80


1- مجمع البیان 3: 173.
2- مجمع البیان 3: 177، و فیه: و النصاری لما قالوا للمسیح: ابن اللّه.
3- الأعراف: 137.

إلها أن یقولوا إن الله یبخل تارة و یجود أخری و قال الحسن بن علی المغربی حدثنی بعض الیهود بمصر أن طائفة منهم قال ذلک. (1)أقول قال الرازی لعله کان فیهم من کان علی مذهب الفلسفة و هو أن الله تعالی موجب لذاته و أن حدوث الحوادث عنه لا یمکن إلا علی نهج واحد و سنن واحدة و أنه تعالی غیر قادر علی إحداث الحوادث علی غیر الوجوه التی علیها یقع فعبروا عن عدم الاقتدار علی التغییر و التبدیل بغل الید. (2)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ فیه أقوال أحدها أنه علی سبیل الإخبار أی غلت أیدیهم فی جهنم و ثانیها أن یکون خرج مخرج الدعاء کما یقال قاتله الله و ثالثها أن معناه جعلوا بخلاء و ألزموا البخل فهم أبخل قوم فلم یلق یهودی أبدا غیر لئیم بخیل.

کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ أی لحرب محمد صلی الله علیه و آله و فی هذا دلالة و معجزة لأن الله أخبر فوافق خبره المخبر فقد کانت الیهود أشد أهل الحجاز بأسا و أمنعهم دارا حتی أن قریشا تعتضد بهم و الأوس و الخزرج تستبق إلی مخالفتهم و تتکثر بنصرتهم فأباد الله خضراءهم و استأصل شأفتهم و اجتث أصلهم (3)فأجلی النبی صلی الله علیه و آله بنی النضیر و بنی قینقاع و قتل بنی قریظة و شرد أهل خیبر و غلب علی فدک و دان أهل وادی القری فمحا الله سبحانه آثارهم صاغرین. (4)و فی قوله لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا هذا مذهب الیعقوبیة منهم لأنهم قالوا إن الله تعالی اتحد بالمسیح اتحاد الذات فصارا شیئا واحدا و صار الناسوت لاهوتا. (5)

ص: 81


1- مجمع البیان 3: 220، و فیه: الحسین بن علی المغربی و هو الصحیح.
2- التفسیر الکبیر 3: 424.
3- أباد اللّه خضراءهم أی أذهب نعمتهم و خصبهم، و یمکن أن یکون المعنی: أهلک اللّه معظمهم، من خضراء القوم: معظمهم. و استأصل شأفتهم أی استأصلهم من أصلهم، أو استأصل عداوتهم و أذاهم. اجتثه: قلعه من أصله.
4- مجمع البیان 3: 221.
5- مجمع البیان 3: 228. الناسوت: الطبیعة الانسانیة، أصله الناس، زیدت فی آخره واو و تاء مبالغة کملکوت. و اللاهوت: الالوهة، و أصله: لاه بمعنی إله، و یجوز أن یکون من لاه یلیه بمعنی علا و ارتفع.

و قال الرازی فی تفسیر قول النصاری ثالِثُ ثَلاثَةٍ طریقان الأول قول المفسرین و هو أنهم أرادوا بذلک أن الله و مریم و عیسی آلهة ثلاثة و الثانی أن المتکلمین حکوا عن النصاری أنهم یقولون جوهر واحد ثلاثة أقانیم أب و ابن و روح القدس و هذه الثلاثة إله واحد کما أن الشمس اسم یتناول القرص و الشعاع و الحرارة و عنوا بالأب الذات و بالابن الکلمة و بالروح الحیاة و أثبتوا الذات و الکلمة و الحیاة و قالوا إن الکلمة التی هی کلام الله اختلطت بجسد عیسی اختلاط الماء بالخمر و الماء باللبن و زعمت أن الأب إله و الابن إله و الروح إله و الکل إله واحد و اعلم أن هذا معلوم البطلان ببدیهة العقل فإن الثلاثة لا تکون واحدا و الواحد لا یکون ثلاثة و لا نری فی الدنیا مقالة أشد فسادا من مقالة النصاری. (1)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی تَری کَثِیراً مِنْهُمْ أی من الیهود یَتَوَلَّوْنَ الَّذِینَ کَفَرُوا یرید کفار مکة یرید بذلک کعب بن الأشرف و أصحابه حین استحاشوا المشرکین علی رسول الله صلی الله علیه و آله کما مر

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیه السلام یَتَوَلَّوْنَ الْمُلُوکَ الْجَبَّارِینَ وَ یُزَیِّنُونَ لَهُمْ أَهْوَاءَهُمْ لِیُصِیبُوا مِنْ دُنْیَاهُمْ (2).

و فی قوله تعالی ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ یرید ما حرمها أهل الجاهلیة و البحیرة هی الناقة کانت إذا نتجت خمسة أبطن و کان آخرها ذکرا بحروا أذنها (3)و امتنعوا من رکوبها و نحرها و لا تطرد من ماء و لا تمنع من مرعی فإذا لقیها المعیی (4)لم یرکبها و قیل إنهم کانوا إذا نتجت الناقة خمسة أبطن نظروا فی البطن الخامس فإن کان ذکرا نحروه فأکله الرجال و النساء جمیعا و إن کانت أنثی شقوا أذنها فتلک البحیرة ثم لا یجز لها وبر و لا یذکر علیها اسم الله إن ذکیت و لا

ص: 82


1- التفسیر الکبیر 3: 433، و فیه: و زعموا أن الأب إله.
2- مجمع البیان 3: 232، و فیه: «استجاشوا» بالجیم و هو الصحیح، أی طلبوا منهم المدد و الجیش.
3- أی شقوا اذنها.
4- المعیی: العاجز.

حمل علیها و حرم علی النساء أن یذقن من لبنها شیئا و لا أن ینتفعن بها و کان لبنها و منافعها للرجال خاصة دون النساء حتی تموت فإذا ماتت اشترک الرجال و النساء فی أکلها عن ابن عباس و قیل إن البحیرة بنت السائبة.

وَ لا سائِبَةٍ و هی ما کانوا یسیبونه (1)فإن الرجل إذا نذر لقدوم من سفر أو لبرء من علة أو ما أشبه ذلک فقال ناقتی سائمة فکانت کالبحیرة فی أن لا ینتفع بها و أن لا تخلا عن ماء و لا تمنع من مرعی عن الزجاج و علقمة و قیل هی التی تسیب للأصنام (2)أی تعتق لها و کان الرجل یسیب من ماله ما یشاء فیجی ء به إلی السدنة (3)و هم خدمة آلهتهم فیطعمون من لبنها أبناء السبیل و نحو ذلک عن ابن عباس و ابن مسعود و قیل إن السائبة هی الناقة إذا تابعت بین عشر إناث لیس فیهن ذکر سیبت فلم یرکبوها و لم یجزوا وبرها و لم یشرب لبنها إلا ضیف فما نتجت بعد ذلک من أنثی شق أذنها ثم یخلی سبیلها مع أمها.

وَ لا وَصِیلَةٍ و هی فی الغنم کانت الشاة إذا ولدت أنثی فهی لهم و إذا ولدت ذکرا جعلوه لآلهتهم فإن ولدت ذکرا و أنثی قالوا وصلت أخاها فلم یذبحوا الذکر لآلهتهم عن الزجاج و قیل کانت الشاة إذا ولدت سبعة أبطن فإن کانت السابع جدیا ذبحوه لآلهتهم و لحمه للرجال دون النساء و إن کانت عناقا استحیوها و کانت من عرض الغنم و إن ولدت فی البطن السابع جدیا و عناقا قالوا إن الأخت وصلت أخاها فمحرمة علینا (4)فحرما جمیعا و کانت المنفعة و اللبن للرجال دون النساء عن ابن مسعود و مقاتل و قیل الوصیلة الشاة إذا أتأمت (5) عشر إناث فی خمسة أبطن لیس فیها ذکر جعلت وصیلة فقالوا قد وصلت فکان ما ولدت بعد ذلک للذکور دون الإناث عن محمد بن إسحاق.

ص: 83


1- من سیبت الدابّة: ترکتها و اهملتها.
2- من سیب الغلام: أعتقه.
3- سدنة بفتحات: الخدم و الحجاب.
4- فی التفسیر المطبوع: فحرمته علینا.
5- أتأمت المرأة : وضعت اثنین فی بطن واحد.

وَ لا حامٍ و هو الذکر من الإبل کانت العرب إذا نتجت من صلب الفحل عشرة أبطن قالوا قد حمی ظهره فلا یحمل علیه و لا یمنع من ماء و لا من مرعی عن ابن عباس و ابن مسعود و غیرهما و قیل إنه الفحل إذا لقح ولد ولده قیل حمی ظهره فلا یرکب عن الفراء.

أعلم الله سبحانه أنه لم یحرم من هذه الأشیاء شیئا و قال المفسرون

رُوِیَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّ عَمْرَو بْنَ لُحَیِّ بْنِ قَمَعَةَ بْنِ خِنْدِفَ کَانَ قَدْ مَلَکَ مَکَّةَ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ غَیَّرَ دِینَ إِسْمَاعِیلَ فَاتَّخَذَ الْأَصْنَامَ وَ نَصَبَ الْأَوْثَانَ وَ بَحَرَ الْبَحِیرَةَ وَ سَیَّبَ السَّائِبَةَ وَ وَصَلَ الْوَصِیلَةَ وَ حَمَی الْحَامِیَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَقَدْ رَأَیْتُهُ فِی النَّارِ تُؤْذِی أَهْلَ النَّارِ رِیحُ قُصْبِهِ (1)وَ یُرْوَی یَجُرُّ قُصْبَهُ فِی النَّارِ (2).

و فی قوله وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً نزلت فی النضر بن الحارث و عبد الله بن أمیة و نوفل بن خویلد قالوا یا محمد لن نؤمن لک حتی تأتینا بکتاب من عند الله و معه أربعة من الملائکة یشهدون علیه أنه من عند الله و أنک رسوله وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ أی لما آمنوا به فاقتضت الحکمة استیصالهم و أن لا یمهلهم وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً أی الرسول أو الذی ینزل علیه لیشهد بالرسالة لَجَعَلْناهُ رَجُلًا لأنهم لا یستطیعون أن یروا الملک فی صورته لأن أعین الخلق تحار عن رؤیة الملائکة إلا بعد التجسم بالأجسام الکثیفة وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ قال الزجاج کانوا هم یلبسون علی ضعفتهم فی أمر النبی صلی الله علیه و آله فیقولون إنما هذا بشر مثلکم فقال لو أنزلنا ملکا فرأوهم الملک رجلا لکان یلحقهم من اللبس مثل ما لحق ضعفتهم منهم و هذا احتجاج علیهم بأن الذی طلبوه لا یزیدهم بیانا و قیل معناه و لو أنزلنا ملکا لما عرفوه إلا بالتفکر و هم لا یتفکرون فیبقون فی اللبس الذی کانوا فیه و أضاف اللبس إلی نفسه لأنه یقع عند إنزاله الملائکة. (3)

ص: 84


1- فی النهایة: فیه: رأیت عمرو بن لحی یجر قصبه فی النار، و القصب بالضم: المعی، و جمعه اقصاب؛ و قیل: القصب اسم للامعاء کلها؛ و قیل: هو ما کان اسفل البطن من الامعاء.
2- مجمع البیان 3: 252.
3- مجمع البیان 4: 275- 277.

و فی قوله قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قال الکلبی أتی أهل مکة رسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا ما وجد الله رسولا غیرک ما نری أحدا یصدقک فیما تقول و لقد سألنا عنک الیهود و النصاری فزعموا أنه لیس لک عندهم ذکر فأرنا من یشهد أنک رسول الله صلی الله علیه و آله کما تزعم فأنزل الله تعالی هذه الآیة. (1)و فی قوله وَ مَنْ بَلَغَ

فِی تَفْسِیرِ الْعَیَّاشِیِّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَعْنَاهُ وَ مَنْ بَلَغَ أَنْ یَکُونَ إِمَاماً مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَهُوَ یُنْذِرُ بِالْقُرْآنِ کَمَا أَنْذَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

و فی قوله کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ قال أبو حمزة الثمالی لما قدم النبی صلی الله علیه و آله المدینة قال عمر لعبد الله بن سلام إن الله أنزل علی نبیه أن أهل الکتاب یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ فکیف هذه المعرفة قال نعرف نبی الله بالنعت الذی نعته الله إذا رأینا فیکم کما یعرف أحدنا ابنه إذا رآه بین الغلمان و ایم الله الذی یحلف به ابن سلام لأنا بمحمد أشد معرفة منی بابنی فقال له کیف قال عبد الله عرفته بما نعته الله لنا فی کتابنا فأشهد أنه هو فأما ابنی فإنی لا أدری ما أحدثت أمه فقال قد وفقت و صدقت و أصبت. (3)و فی قوله وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ قیل إن نفرا من مشرکی مکة منهم النضر بن الحارث و أبو سفیان بن حرب و الولید بن مغیرة و عتبة بن ربیعة و أخوه شیبة و غیرهم جلسوا إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و هو یقرأ القرآن فقالوا للنضر ما یقول محمد فقال أساطیر الأولین مثل ما کنت أحدثکم عن القرون الماضیة و أساطیر الأولین أحادیثهم التی کانوا یسطرونها و قیل معنی الأساطیر الترهات و البسابس (4)مثل حدیث رستم و إسفندیار و غیره مما لا فائدة فیه. (5)

ص: 85


1- مجمع البیان 4: 281.
2- مجمع البیان 4: 282.
3- مجمع البیان 4: 282.
4- الترهات بضم التاء و تشدید الراء جمع ترهة کقبرة و هی الاباطیل و الاقاویل الخالیة من الطائل. البسابس: الاباطیل و الکذب.
5- مجمع البیان 4: 286.

و فی قوله قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ أی ما یقولون إنک شاعر أو مجنون و أشباه ذلک فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ قرأ نافع و الکسائی و الأعشی عن أبی بکر لا یکذبونک بالتخفیف و هو قراءة علی علیه السلام و المروی عن الصادق علیه السلام و الباقون بفتح الکاف و التشدید و فیه وجوه.

أحدها لا یکذبونک بقلوبهم اعتقادا و إن کانوا یظهرون بأفواههم التکذیب عنادا و هو قول الأکثر و یشهد له ما رواه سلام بن مسکین عن أبی یزید المدنی أن رسول الله صلی الله علیه و آله لقی أبا جهل فصافحه أبو جهل فقیل له فی ذلک فقال و الله إنی لأعلم أنه صادق و لکنا متی کنا تبعا لعبد مناف فأنزل الله تعالی هذه الآیة و قال السدی التقی أخنس بن شریق و أبو جهل بن هشام فقال له یا أبا الحکم أخبرنی عن محمد صلی الله علیه و آله أ صادق هو أم کاذب فإنه لیس هنا أحد غیری و غیرک یسمع کلامنا فقال أبو جهل ویحک و الله إن محمدا لصادق و ما کذب قط و لکن إذا ذهب بنو قصی باللواء و الحجابة و السقایة و الندوة و النبوة فما ذا یکون لسائر قریش. (1)و ثانیها أن المعنی لا یکذبونک بحجة و لا یتمکنون من إبطال ما جئت به ببرهان و یدل علیه ما روی عن علی علیه السلام أنه کان یقرأ لا یکذبونک و یقول إن المراد بها أنهم لا یأتون بحق هو أحق من حقک.

و ثالثها أن المراد لا یصادفونک کاذبا کما تقول العرب قاتلناکم فما أجبناکم أی ما أصبناکم جبناء و لا یختص هذا الوجه بالقراءة بالتخفیف لأن أفعلت و فعلت یجوزان فی هذا الموضع و أفعلت هو الأصل فیه.

و رابعها أن المراد لا ینسبونک إلی الکذب فیما أتیت به لأنک کنت عندهم أمینا صدوقا و إنما یدفعون ما أتیت به و یقصدون التکذیب بآیات الله و روی أن أبا جهل قال للنبی صلی الله علیه و آله لا نتهمک و لا نکذبک و لکننا نتهم الذی جئت به و نکذبه.

ص: 86


1- و بهذا البیان السخیف صرفوا الخلافة عن أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام إلی غیره، حیث قالوا: لا تجتمع النبوّة و الخلافة فی بیت واحد!.

و خامسها أن المراد لا یکذبونک بل یکذبوننی فإن تکذیبک راجع إلی و لست مختصا به لأنک رسول فمن رد علیک فقد رد علی. (1)و فی قوله فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ أی تطلب و تتخذ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أی سربا و مسکنا فی جوف الأرض أَوْ سُلَّماً أی مصعدا إلی السماء فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ أی حجة تلجئهم إلی الإیمان فافعل و قیل فتأتیهم بآیة أفضل مما آتیناهم به فافعل إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ أی یصغون إلیک و یتفکرون فی آیاتک فإن من لم یتفکر و لم یستدل بالآیات بمنزلة من لم یسمع وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ یرید أن الذین لا یصغون إلیک و لا یتدبرون بمنزلة الموتی فلا یجیبون إلی أن یبعثهم الله یوم القیامة. (2)وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ أی ما اقترحوا علیه من مثل آیات الأولین کعصا موسی و ناقة ثمود وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ ما فی إنزالها من وجوب الاستیصال لهم إذا لم یؤمنوا عند نزولها و ما فی الاقتصار بهم علی ما أوتوه من الآیات من المصلحة. (3)و فی قوله هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ أی الذین یکفرون بالله و یفسدون فی الأرض فإن هلک فیه مؤمن أو طفل فإنما یهلک محنة و یعوضه الله علی ذلک أعواضا کثیرة یصغر ذلک فی جنبها. (4)و فی قوله هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أی العارف بالله سبحانه العالم بدینه و الجاهل به و بدینه فجعل الأعمی مثلا للجاهل و البصیر مثلا للعارف بالله و بنبیه و فی تفسیر أهل البیت علیهم السلام هل یستوی من یعلم و من لا یعلم (5)و فی قوله الَّذِینَ

ص: 87


1- مجمع البیان 4: 293- 294.
2- فی التفسیر المطبوع: یرید: إن الذین لا یصغون إلیک من هؤلاء الکفّار و لا یتدبرون فیما تقرؤه علیهم و تبینه لهم من الآیات و الحجج بمنزلة الموتی، فکما آیست أن تسمع الموتی کلامک إلی أن یبعثهم فکذلک فأیس من هؤلاء أن تستجیبوا لک، و تقدیره: إنّما یستجیب المؤمن السامع للحق فاما الکافر فهو بمنزلة المیت فلا یجیب إلی أن یبعثه اللّه یوم القیامة فیلجئه إلی الایمان إه. و کثیرا ما یختصر المصنّف کلام المفسرین و ینقل معناه.
3- مجمع البیان 4: 296.
4- مجمع البیان 4: 303.
5- مجمع البیان 4: 304.

یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ یرید المؤمنین یخافون القیامة و أهوالها و قیل معناه یعلمون و

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام أَنْذِرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَرْجُونَ الْوُصُولَ إِلَی رَبِّهِمْ بِرَغْبَتِهِمْ فِیمَا عِنْدَهُ فَإِنَّ الْقُرْآنَ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ (1)

و فی قوله ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ قیل معناه الذی تطلبونه من العذاب کأن یقولوا یا محمد ائتنا بالذی تعدنا و قیل هی الآیات التی اقترحوها علیه استعجلوه بها فأعلم الله سبحانه أن ذلک عنده (2)و فی قوله مِنْ فَوْقِکُمْ قیل عنی به الصیحة و الحجارة و الطوفان و الریح أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ عنی به الخسف و قیل مِنْ فَوْقِکُمْ أی من قبل کبارکم أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ من سفلتکم و قیل مِنْ فَوْقِکُمْ السلاطین الظلمة أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ العبید السوء و من لا خیر فیه و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً أی یخلطکم فرقا مختلفی الأهواء لا تکونون شیعة واحدة و قیل هو أن یکلهم إلی أنفسهم و یخلیهم من ألطافه بذنوبهم السالفة و قیل عنی به یضرب بعضهم ببعض بما یلقیه بینهم من العداوة و العصبیة و هو المروی عن أبی عبد الله علیه السلام وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ أی قتال بعض و حرب بعض و قیل هو سوء الجوار عن أبی عبد الله ع.

وَ فِی تَفْسِیرِ الْکَلْبِیِّ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَامَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَتَوَضَّأَ وَ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ ثُمَّ قَامَ وَ صَلَّی فَأَحْسَنَ صَلَاتَهُ ثُمَّ سَأَلَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْ لَا یَبْعَثَ عَلَی أُمَّتِهِ عَذَابا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ لَا مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَا یُلْبِسَهُمْ شِیَعاً وَ لَا یُذِیقَ بَعْضَهُمْ بَأْسَ بَعْضٍ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ إِنَّهُ قَدْ أَجَارَهُمْ مِنْ خَصْلَتَیْنِ وَ لَمْ یُجِرْهُمْ مِنْ خَصْلَتَیْنِ أَجَارَهُمْ مِنْ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمْ عَذَاباً مِنْ فَوْقِهِمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَمْ یُجِرْهُمْ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ الْأُخْرَیَیْنِ فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا بَقَاءُ أُمَّتِی مَعَ قَتْلِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَقَامَ وَ عَادَ إِلَی الدُّعَاءِ فَنَزَلَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَتَیْنِ (3)فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَةٍ تُبْتَلَی بِهَا الْأُمَّةُ بَعْدَ نَبِیِّهَا لِیَتَبَیَّنَ الصَّادِقُ مِنَ الْکَاذِبِ لِأَنَّ الْوَحْیَ انْقَطَعَ وَ بَقِیَ السَّیْفُ وَ افْتِرَاقُ الْکَلِمَةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ..

ص: 88


1- مجمع البیان304:4
2- مجمع البیان 4: 310.
3- العنکبوت: 1- 2.

وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَمَّا نَزَلَ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ قَالَ الْمُسْلِمُونَ کَیْفَ نَصْنَعُ إِنْ کَانَ کُلَّمَا اسْتَهْزَأَ الْمُشْرِکُونَ بِالْقُرْآنِ قُمْنَا وَ تَرَکْنَاهُمْ فَلَا نَدْخُلُ إِذاً الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَ لَا نَطُوفُ بِالْبَیْتِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ أم (أَمَرَهُمْ) بِتَذْکِیرِهِمْ وَ تَبْصِیرِهِمْ مَا اسْتَطَاعُوا (1).

و فی قوله کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ اسْتَهْوَتْهُ من قولهم هوی من حالق إذا تردی و یشبه به الذی زل عن الطریق المستقیم و قیل استغوته الغیلان فی المهامة (2)و قیل دعته الشیاطین إلی اتباع الهوی و قیل أهلکته و قیل ذهبت به لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی أی إلی الطریق الواضح یقولون له ائْتِنا و لا یقبل منهم و لا یصیر إلیهم لأنه قد تحیر لاستیلاء الشیطان علیه. (3)و فی قوله وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ

جَاءَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ یُقَالُ لَهُ مَالِکُ بْنُ الصَّیْفِ (4)یُخَاصِمُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْشُدُکَ بِالَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی أَ مَا تَجِدُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یُبْغِضُ الْحِبْرَ السَّمِینَ وَ کَانَ سَمِیناً فَغَضِبَ وَ قَالَ وَ اللَّهِ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ فقالوا (فَقَالَ لَهُ) أَصْحَابُهُ وَیْحَکَ وَ لَا مُوسَی فَنَزَلَتِ الْآیَةُ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ.

و فی روایة أخری عنه أنها نزلت فی الکفار أنکروا قدرة الله علیهم فمن أقر أن الله علی کل شی ء قدیر فقد قدر الله حق قدره و قیل نزلت فی مشرکی قریش عن مجاهد و قیل إن الرجل کان فنحاص بن عازوراء و هو قائل هذه المقالة عن السدی و قیل إن الیهود قالت یا محمد أنزل الله علیک کتابا قال نعم قالوا و الله ما أنزل الله من السماء کتابا فنزلت عن ابن عباس تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ أی کتبا و صحفا متفرقة أو ذا قراطیس أی تودعونه إیاها تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثِیراً أی تبدون بعضها و تکتمون بعضها و هو ما فی الکتب من صفات الرسول صلی الله علیه و آله و الإشارة إلیه وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قیل إنه خطاب للمسلمین و قیل هو

ص: 89


1- مجمع البیان 4: 315 و- 31.
2- الحالق من الجبال: المنیف المرتفع لانبات فیه. المکان المشرف. المهامه جمع المهمه و المهمهة: المفازة البعیدة. البلد المقفر.
3- مجمع البیان 4: 319.
4- فی المصدر: مالک بن الضیف.

خطاب للیهود أی علمتم التوراة فضیعتموه أو علمتم بالقرآن ما لم تعلموا قُلِ اللَّهُ أی الله أنزل ذلک ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ أی فیما خاضوا فیه من الباطل و اللعب و هذا الأمر علی التهدید. (1) و فی قوله وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ أراد بالجن الملائکة لاستتارهم عن الأعین و قیل إن قریشا کانوا یقولون إن الله صاهر الجن فحدث بینهم الملائکة فالمراد الجن المعروف و قیل أراد بالجن الشیاطین لأنهم أطاعوا الشیطان فی عبادة الأوثان وَ خَلَقَهُمْ الهاء و المیم عائدة علیهم أی جعلوا للذی خلقهم شرکاء لا یخلقون أو علی الجن فالمعنی و الله خالق الجن فکیف یکونون شرکاء و یجوز أن یکون المعنی و خلق الجن و الإنس جمیعا و قیل إن المراد بالآیة المجوس إذ قالوا یزدان و أهرمن و هو الشیطان عندهم فنسبوا خلق المؤذیات و الشرور و الأشیاء الضارة إلی أهرمن و مثلهم الثنویة القائلون بالنور و الظلمة وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ أی اختلقوا و موهوا و افتروا الکذب علی الله و نسبوا البنین و البنات إلیه فإن المشرکین قالوا الملائکة بنات الله و النصاری قالوا المسیح ابن الله و الیهود قالوا عزیر ابن الله بِغَیْرِ عِلْمٍ أی بغیر حجة. (2)و فی قوله وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ ذلک یا محمد أی تعلمته من الیهود و هذه اللام لام الصیرورة أی إن السبب الذی أداهم إلی أن قالوا درست هو تلاوة الآیات. (3)و فی قوله وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ قالت قریش یا محمد تخبرنا أن موسی کان معه عصا یضرب به الحجر فتنفجر منه اثنتا عشرة عینا و تخبرنا أن عیسی کان یحیی الموتی و تخبرنا أن ثمود کانت له ناقة فأتنا بآیة من الآیات حتی نصدقک فقال رسول الله صلی الله علیه و آله أی شی ء تحبون أن آتیکم به قالوا اجعل لنا الصفا ذهبا و ابعث لنا بعض موتانا حتی نسألهم عنک أ حق ما تقول أم باطل و أرنا الملائکة یشهدون لک أو ائتنا بالله و الملائکة قبیلا فقال رسول الله فإن فعلت بعض ما تقولون أ تصدقوننی قالوا نعم و الله لئن

ص: 90


1- مجمع البیان ٤ : ٣٣٣.
2- مجمع البیان 4: 342- 343.
3- مجمع البیان 4: 346.

فعلت لنتبعنک أجمعین و سأل المسلمون رسول الله صلی الله علیه و آله أن ینزلها علیهم حتی یؤمنوا فقام رسول الله یدعو أن یجعل الصفا ذهبا فجاء جبرئیل علیه السلام فقال له إن شئت أصبح الصفا ذهبا و لکن إن لم یصدقوا عذبتهم و إن شئت ترکتهم حتی یتوب تائبهم فقال علیه السلام بل یتوب تائبهم فأنزل الله تعالی هذه الآیة عن الکلبی و محمد بن کعب.

جَهْدَ أَیْمانِهِمْ أی مجدین مجتهدین مظهرین الوفاء به إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ أی هو مالکها و القادر علیها فلو علم صلاحکم لأنزلها وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ أی فی جهنم عقوبة لهم أو فی الدنیا بالحیرة وَ حَشَرْنا أی جمعنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ أی کل آیة و قیل أی کل ما سألوه قُبُلًا أی معاینة و مقابلة إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ أی أن یجبرهم علی الإیمان و هو المروی عن أهل البیت علیهم السلام.(1)و فی قوله فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ أی من الشاکین فی ذلک و الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به الأمة و قیل الخطاب لغیره أی فلا تکن أیها الإنسان أو أیها السامع (2)وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ أی ما هم إلا یکذبون أو لا یقولون عن علم و لکن عن خرز (3)و تخمین و قال ابن عباس کانوا یدعون النبی صلی الله علیه و آله و المؤمنین إلی أکل المیتة و یقولون أ تأکلون ما قتلتم و لا تأکلون ما قتل ربکم فهذا إضلالهم. (4)و فی قوله وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ یعنی علماء الکافرین و رؤساءهم لِیُجادِلُوکُمْ فی استحلال المیتة کما مر و قال عکرمة إن قوما من مجوس فارس کتبوا إلی مشرکی قریش فکانوا (5)أولیاءهم فی الجاهلیة أن محمدا و أصحابه یزعمون أنهم یتبعون أمر الله ثم یزعمون أن ما ذبحوه حلال و ما قتله الله حرام فوقع ذلک فی نفوسهم فذلک إیحاؤهم إلیهم و قال ابن عباس هم إبلیس و جنوده

ص: 91


1- مجمع البیان 4: 249- 251.
2- مجمع البیان 4: 354. و الظاهر أنّه سقط بعد ذلک قوله: و فی قوله تعالی.
3- هکذا فی المطبوع، و فی النسخة المخطوطة: حرز، و فی المصدر: خرص و هو الصحیح.
4- مجمع البیان 4: 356.
5- فی المصدر: و کان.

لیوحون إلی أولیائهم من الإنس بإلقاء الوسوسة فی قلوبهم. (1)و فی قوله وَ هذا لِشُرَکائِنا یعنی الأوثان و إنما جعل الأوثان شرکاءهم لأنهم جعلوا لها نصیبا من أموالهم.

فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ فیه أقوال أحدها أنهم کانوا یزرعون لله زرعا و للأصنام زرعا فکان إذا زکا الزرع الذی زرعوه لله و لم یزک الزرع الذی زرعوه للأصنام جعلوا بعضه للأصنام و صرفوه إلیها و یقولون إن الله غنی و الأصنام أحوج و إن زکا الزرع الذی جعلوه للأصنام و لم یزک الزرع الذی زرعوه لله لم یجعلوا منه شیئا لله تعالی و قالوا هو غنی و کانوا یقسمون النعم فیجعلون بعضه لله و بعضه للأصنام فما کان لله أطعموه الضیفان و ما کان للصنم أنفق علی الصنم.

و ثانیها أنه إذا کان اختلط ما جعل للأصنام بما جعل لله تعالی ردوه و إذا اختلط ما جعل لله بما جعل للأصنام ترکوه و قالوا الله أغنی و إذا تخرق الماء من الذی لله فی الذی للأصنام لم یسدوه و إذا تخرق من الذی للأصنام فی الذی لله سدوه و قالوا الله أغنی عن ابن عباس و قتادة و هو المروی عن أئمتنا ع.

و ثالثها أنه إذا هلک ما جعل للأصنام بدلوه مما جعل لله و إذا هلک ما جعل لله لم یبدلوه مما جعل للأصنام. (2)و فی قوله قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ یعنی الشیاطین الذین زینوا لهم قتل البنات و وأدهن (3)أحیاء خیفة العیلة و الفقر و العار و قیل کان السبب فی تزیین قتل البنات أن النعمان بن المنذر أغار علی قوم فسبی نساءهم و کان فیهن بنت قیس بن عاصم ثم اصطلحوا فأرادت کل امرأة منهن عشیرتها غیر ابنة قیس فإنها أرادت من سباها فحلف قیس لا تولد له بنت إلا وأدها فصار ذلک سنة فیما بینهم. (4)قوله حِجْرٌ أی حرام عنی بذلک الأنعام و الزرع اللذین جعلوهما لآلهتهم و أوثانهم لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ أی لا یأکلها إلا من نشاء أن نأذن له فی

ص: 92


1- مجمع البیان 4: 358.
2- مجمع البیان 4: 370.
3- وأد البنت: دفنها فی التراب حیا.
4- مجمع البیان 4: 371.

أکلها و أعلم سبحانه أن هذا التحریم زعم منهم لا حجة لهم فیه و کانوا لا یحلون ذلک إلا لمن قام بخدمة أصنامهم من الرجال دون النساء وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها أی الرکوب علیها و هی السائبة و البحیرة و الحام وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا قیل کانت لهم من أنعامهم طائفة لا یذکرون اسم الله علیها و لا فی شی ء من شأنها و قیل إنهم کانوا لا یحجون علیها و قیل هی التی إذا ذکوها أهلوا علیها بأصنامهم فلا یذکرون اسم الله علیها افْتِراءً عَلَیْهِ لأنهم کانوا یقولون إن الله أمرهم بذلک وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ یعنی ألبان البحائر و السیب عن ابن عباس و غیره و قیل یعنی أجنة البحائر و السیب ما ولد منها حیا فهو خالص للذکور دون النساء و ما ولدت میتا أکله الرجال و النساء و قیل المراد به کلاهما وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا أی إناثنا. (1)و فی قوله فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ معناه فإن لم یجدوا شاهدا یشهد لهم علی تحریمها غیرهم فشهدوا بأنفسهم فلا تشهد أنت معهم. (2)قوله عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا أی الیهود و النصاری وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ أی إنا کنا غافلین عن تلاوة کتبهم. (3)و فی قوله إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً قرأ حمزة و الکسائی فارقوا و هو المروی عن علی ع.

و اختلف فی المعنیین بهذه الآیة علی أقوال أحدها أنهم الکفار و أصناف المشرکین و نسختها آیة السیف و ثانیها أنهم الیهود و النصاری لأنهم یکفر بعضهم بعضا و ثالثها أنهم أهل الضلالة و أصحاب الشبهات و البدع من هذه الأمة رواه أبو هریرة و عائشة و هو المروی عن الباقر علیه السلام جعلوا دین الله أدیانا لإکفار بعضهم بعضا و صاروا أحزابا و فرقا لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ هذا خطاب للنبی صلی الله علیه و آله و إعلام له أنه لیس منهم فی شی ء و أنه علی المباعدة التامة من أن یجتمع معهم فی

ص: 93


1- مجمع البیان 4: 372- 373.
2- مجمع البیان: 381.
3- مجمع البیان 4: 387.

معنی من مذاهبهم الفاسدة و قیل أی لست من مخالطتهم فی شی ء و قیل لست من قتالهم فی شی ء فنسختها آیة القتال. (1)و فی قوله تعالی فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ فیه أقوال أحدها أن معنی الحرج الضیق أی لا یضیق صدرک لتشعب الفکر خوفا من أن لا تقوم بتبلیغ ما أنزل إلیک حق القیام فلیس علیک أکثر من الإنذار.

و ثانیها أن معنی الحرج الشک أی لا یکن فی صدرک شک فیما یلزمک من القیام بحقه.

و ثالثها أن معناه فلا یضیقن صدرک من قومک أن یکذبوک و یجبهوک بالسوء (2)فیما أنزل إلیک

وَ قَدْ رُوِیَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنِّی أَخْشَی أَنْ یُکَذِّبَنِی النَّاسُ وَ یَثْلَغُوا رَأْسِی (3)فَیَتْرُکُوهُ کَالْخُبْزَةِ فَأَزَالَ اللَّهُ تَعَالَی الْخَوْفَ عَنْهُ بِهَذِهِ الْآیَةِ (4).

و فی قوله تعالی وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً کنی به عن المشرکین الذین کانوا یبدون سوآتهم فی طوافهم فکان یطوف الرجال و النساء عراة یقولون نطوف کما ولدتنا أمهاتنا و لا نطوف فی الثیاب التی قارفنا فیها الذنوب و هم الحمس (5)قال الفراء کانوا یعملون شیئا من سیور مقطعة یشدونه علی حقویهم یسمی حوفا و إن عمل من صوف سمی رهطا و کان تضع المرأة علی قبلها النسعة (6)فتقول

ص: 94


1- مجمع البیان 4: 388- 389.
2- جبهه بالسوء: استقبله به.
3- ثلغ رأسه: شدخه أی کسره، قال الجزریّ فی النهایة: فیه: إذا تثلغوا رأسی کما تثلغ الخبزة، الثلغ: الشدخ، و قیل: ضربک الشی ء الرطب بالشی ء الیابس حتّی یتشدخ.
4- مجمع البیان 4: 395.
5- الحمس جمع الاحمس، و هم قریش و من ولدت قریش و کنانة و جدیلة قیس و من تابعهم فی الجاهلیة، فسموا حمسا لانهم تحمسوا فی دینهم أی تشددوا، أو لالتجائهم بالحمساء، و هی الکعبة.
6- السیور جمع السیر: قدة من الجلد مستطیلة. الحوف: جلد یشق کهیئة الازار تلبسه الصبیان أو نقبة من أدم تقد سیورا. النسع: سیر أو حبل عریض تشد به الرحال، و القطعة منه: النسعة.

الیوم یبدو بعضه أو کله. و ما بدا منه فلا أحله.

تعنی الفرج لأن ذلک لا یستر سترا تاما.

و فی قوله فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ أی فی أصنام صنعتموها أنتم و آباؤکم و اخترعتم لها أسماء سمیتموها آلهة و ما فیها من معنی الإلهیة شی ء و قیل معناه تسمیتهم لبعضها أنه یسقیهم المطر و الآخر أنه یأتیهم بالرزق و الآخر أنه یشفی المرضی و الآخر أنه یصحبهم فی السفر ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ أی حجة و برهان فَانْتَظِرُوا عذاب الله فإنه نازل بکم. (1)و فی قوله وَ کَلِماتِهِ أی الکتب المتقدمة و القرآن و الوحی (2)و فی قوله أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ معناه أ و لم یتفکروا هؤلاء الکفار المکذبون بمحمد صلی الله علیه و آله فیعلموا أنه لیس بمجنون إذ لیس فی أقواله و أحواله ما یدل علی الجنون ثم ابتدأ بالکلام فقال ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ أی لیس به جنون و ذلک أن رسول الله صلی الله علیه و آله صعد الصفا و کان یدعو قریشا فخذا فخذا (3)إلی توحید الله و یخوفهم عذاب الله فقال المشرکون إن صاحبهم قد جن بات لیلا یصوت إلی الصباح فنزلت. (4)و فی قوله تعالی قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ معناه أن معبودی ینصرنی و یدفع کید الکائدین عنی و معبودکم لا یقدر علی نصرکم فإن قدرتم لی علی ضر فاجتمعوا أنتم مع أصنامکم و تظاهروا علی کیدی و لا تمهلونی فی الکید و الإضرار فإن معبودی

ص: 95


1- مجمع البیان 4: 437 و 438، و فیه: و لاخر انه یأتیهم بالرزق، و لاخر أنّه یشفی المرضی و لاخر أنّه یصحبهم فی السفر.
2- مجمع البیان 4: 488.
3- فخذا فخذا أی حیا حیا، قال الجزریّ فی النهایة: لما نزلت: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» بات یفخذ عشیرته، أی ینادیهم فخذا فخذا و هم أقرب العشیرة إلیه، و قد تکرر ذکر الفخذ فی الحدیث و أول العشیرة الشعب، ثمّ القبیلة، ثمّ الفصیلة، ثمّ العمارة، ثمّ البطن، ثمّ الفخذ.
4- مجمع البیان 4: 504- 505، و فیه: أو لم یتفکروا هؤلاء المکذبون بمحمد- صلّی اللّه علیه و آله و سلم- و بنبوّته فی أقواله و أفعاله فیعلموا اه.

یدفع کیدکم عنی وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ أی الأصنام أو المشرکین خُذِ الْعَفْوَ أی ما عفا و فضل من أموالهم أو العفو من أخلاق الناس و اقبل المیسور منها و قیل هو العفو فی قبول العذر من المعتذر و ترک المؤاخذة بالإساءة وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ أی بالمعروف وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ أی أعرض عنهم عند قیام الحجة علیهم و الإیاس من قبولهم و لا تقابلهم بالسفه.

و لا یقال هی منسوخة بآیة القتال لأنها عامة خص عنها الکافر الذی یجب قتله بدلیل قال ابن زید لما نزلت هذه الآیة قال النبی صلی الله علیه و آله کیف یا رب و الغضب فنزل (1)قوله وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ أی إن نالک من الشیطان وسوسة و نخسة فی القلب أو عرض لک من الشیطان عارض. (2)و فی قوله وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها أی إذا جئتهم بآیة کذبوا بها و إذا أبطأت عنهم یقترحونها و یقولون هلا جئتنا من قبل نفسک فلیس کل ما تقوله وحیا من السماء و قیل إذا لم تأتهم بآیة مقترحة قالوا هلا اخترتها من قبل نفسک فتسأل ربک أن یأتیک بها. (3)و فی قوله کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ السماع هنا بمعنی القبول و هؤلاء هم المنافقون (4)و قیل هم أهل الکتاب من الیهود و قریظة و النضیر و قیل إنهم مشرکو العرب لأنهم قالوا قد سمعنا لو نشاء لقلنا مثل هذا إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ یعنی هؤلاء المشرکین الذین لم ینتفعوا بما یسمعون من الحق و لا یتکلمون به و لا یعتقدونه و لا یقرون به فکأنهم صم بکم لا یعقلون کالدواب

قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام نَزَلَتِ الْآیَةُ فِی بَنِی عَبْدِ الدَّارِ لَمْ یَکُنْ أَسْلَمَ مِنْهُمْ غَیْرُ مُصْعَبِ بْنِ عُمَیْرٍ وَ حَلِیفٍ لَهُمْ یُقَالُ لَهُ سُوَیْبِطٌ (5).

ص: 96


1- مجمع البیان 4: 511 و 512.
2- مجمع البیان 4: 513.
3- مجمع البیان 4: 514.
4- فی المصدر: و هؤلاء الکفّار هم المنافقون.
5- مجمع البیان ٤ : ٥٣٢.

و فی قوله لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إنما قالوا ذلک مع ظهور عجزهم عن الإتیان بمثله عداوة و عنادا و قیل إنما قالوا ذلک قبل ظهور عجزهم و کان قائل هذا النضر بن الحارث بن کلدة و أسر یوم بدر فقتله رسول الله صلی الله علیه و آله و عقبة بن أبی معیط و قتله أیضا یوم بدر وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ القائل لذلک النضر بن الحارث أیضا و قیل أبو جهل (1)و فی قوله إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً المکاء الصفیر و التصدیة ضرب الید علی الید قال ابن عباس کانت قریش یطوفون بالبیت عراة یصفرون و یصفقون و صَلاتُهُمْ معناه دعاؤهم أی یقیمون المکاء و التصدیة مکان الدعاء و التسبیح و قیل أراد لیس لهم صلاة و لا عبادة و إنما یحصل منهم ما هو ضرب من اللهو و اللعب و روی أن النبی صلی الله علیه و آله کان إذا صلی فی المسجد الحرام قام رجلان من بنی عبد الدار عن یمینه فیصفران و رجلان عن یساره یصفقان بأیدیهما فیخلطان علیه صلاته فقتلهم الله جمیعا ببدر و لهم یقول و لبقیة بنی عبد الدار فَذُوقُوا الْعَذابَ یعنی عذاب السیف یوم بدر و قیل عذاب الآخرة. (2)و فی قوله تعالی فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ أی فی نصر المؤمنین و کبت أعداء الدین (3)و فی قوله وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ قال ابن عباس القائل لذلک جماعة منهم جاءوا إلی النبی صلی الله علیه و آله منهم سلام بن مشکم و نعمان بن أوفی و شاس بن قیس و مالک بن الصیف فقالوا ذلک و قیل إنما قال ذلک جماعة منهم من قبل و قد انقرضوا و إن عزیرا أملی التوراة من ظهر قلبه علمه جبرئیل علیه السلام فقالوا إنه ابن الله إلا أن الله أضاف ذلک إلی جمیعهم و إن کانوا لا یقولون ذلک الیوم کما یقال إن الخوارج یقولون بتعذیب أطفال المشرکین و إنما یقوله الأزارقة منهم خاصة و یدل علی أن هذا مذهب الیهود أنهم لم ینکروا ذلک لما سمعوا هذه الآیة مع شدة حرصهم علی تکذیب الرسول صلی الله علیه و آله یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا أی عباد الأصنام فی عبادتهم لها أو فی عبادتهم للملائکة و قولهم إنهم بنات الله اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ

رُوِیَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا أَمَا وَ اللَّهِ مَا

ص: 97


1- مجمع البیان 4: 538- 539.
2- مجمع البیان 4: 540.
3- مجمع البیان 4: 542.

صَامُوا لَهُمْ وَ لَا صَلَّوْا لَهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً وَ حَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَلَالًا فَاتَّبَعُوهُمْ فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ.

وَ رَوَی الثَّعْلَبِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَدِیِّ بْنِ حَاتِمٍ قَالَ: أَتَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فِی عُنُقِی صَلِیبٌ مِنْ ذَهَبٍ فَقَالَ یَا عَدِیُّ اطْرَحْ هَذَا الْوَثَنَ مِنْ عُنُقِکَ قَالَ فَطَرَحْتُهُ وَ انْتَهَیْتُ إِلَیْهِ وَ هُوَ یَقْرَأُ هَذِهِ الْآیَةَ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا فَقُلْتُ لَهُ إِنَّا لَسْنَا نَعْبُدُهُمْ فَقَالَ أَ لَیْسَ یُحَرِّمُونَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ فَتُحَرِّمُونَهُ وَ یُحِلُّونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَتَسْتَحِلُّونَهُ قَالَ فَقُلْتُ بَلَی قَالَ فَتِلْکَ عِبَادَتُهُمْ (1).

و فی قوله إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یعنی تأخیر الأشهر الحرم عما رتبها الله سبحانه علیه و کانت العرب تحرم الأشهر الأربعة و ذلک مما تمسکت به من ملة إبراهیم و إسماعیل و هم کانوا أصحاب غارات و حروب فربما کان یشق علیهم أن یمکثوا ثلاثة أشهر متوالیة لا یغیرون فیها (2)فکانوا یؤخرون تحریم المحرم إلی صفر فیحرمونه و یستحلون المحرم فیمکثون بذلک زمانا ثم یزول التحریم إلی المحرم (3)و لا یفعلون ذلک إلا فی ذی الحجة و قال ابن عباس معنی قوله زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ أنهم کانوا أحلوا ما حرم الله و حرموا ما أحل الله قال الفراء و الذی کان یقوم به رجل من کنانة یقال له نعیم بن تغلبة و کان رئیس الموسم فیقول أنا الذی لا أعاب و لا أخاب و لا یرد لی قضاء فیقولون نعم صدقت أنسئنا شهرا و أخر عنا حرمة المحرم و اجعلها فی صفر و أحل المحرم فیفعل ذلک و الذی کان ینسئها حین جاء الإسلام جنادة بن عوف بن أمیة الکنانی قال ابن عباس و أول من سن النسی ء عمرو بن لحی بن قمعة بن خندف و قال أبو مسلم بل رجل من بنی کنانة یقال له القلمس و قال مجاهد کان المشرکون یحجون فی کل شهر عامین فحجوا فی ذی الحجة عامین ثم حجوا فی المحرم عامین ثم حجوا فی صفر عامین و کذلک فی الشهور حتی وافقت الحجة التی قبل حجة الوداع فی ذی القعدة ثم حج النبی

ص: 98


1- مجمع البیان 5: 23.
2- أغار علیهم: هجم و أوقع بهم. و فی التفسیر المطبوع: لا یغزون فیها.
3- فی التفسیر المطبوع: ثم یأول التحریم إلی المحرم.

ص فی العام القابل حجة الوداع فوافقت فی ذی الحجة فذلک حین قال النبی صلی الله علیه و آله فی خطبته ألا إن الزمان قد استدار کهیئته یوم خلق السماوات و الأرض السنة اثنا عشر شهرا منها أربعة حرم ثلاثة متوالیات ذو القعدة و ذو الحجة و المحرم و رجب مفطر الذی (1)بین جمادی و شعبان و أراد علیه السلام بذلک أن الأشهر الحرم رجعت إلی مواضعها و أعاد الحج إلی ذی الحجة و بطل النسی ء لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ أی أنهم لم یحلوا شهرا من الحرام إلا حرموا مکانه شهرا من الحلال و لم یحرموا شهرا من الحلال إلا أحلوا مکانه شهرا من الحرام لیکون موافقة فی العدد. (2)و فی قوله أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ أی یمتحنون فِی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ بالأمراض و الأوجاع أو بالجهاد مع رسول الله صلی الله علیه و آله و ما یرون من نصرة الله رسوله و ما ینال أعداءه من القتل و السبی و قیل بالقحط و الجوع و قیل بهتک أستارهم و ما یظهر من خبث سرائرهم وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أی من القرآن و هم حضور مع النبی صلی الله علیه و آله کرهوا ما یسمعونه و نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ نظرا یؤمون به هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ و إنما یفعلون ذلک لأنهم منافقون یحذرون أن یعلم بهم فکأنهم یقول بعضهم لبعض هل یراکم من أحد ثم یقومون فینصرفون و إنما یفعلون ذلک مخافة أن تنزل آیة تفضحهم و کانوا لا یقولون ذلک بألسنتهم و لکن ینظرون نظرة من یقول لغیره ذلک و قیل إن المنافقین کان ینظر بعضهم إلی بعض نظر تعنت و طعن فی القرآن ثم یقولون هل یرانا أحد من المسلمین فإذا تحقق لهم أنه لا یراهم أحد من المسلمین بالغوا فیه و إن علموا أنه یراهم واحد کفوا عنه ثُمَّ انْصَرَفُوا عن المجلس أو عن الإیمان صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ عن رحمته و ثوابه و قیل إنه دعاء علیهم. (3)

ص: 99


1- هکذا فی المطبوع، و فی نسخة مخطوطة: و رجب مضر الذی. و فی التفسیر المطبوع: و رجب الذی.
2- مجمع البیان 5: 29.
3- مجمع البیان 5: 85- 86.

و فی قوله قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا أی لا یؤمنون بالبعث و النشور ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا الذی تتلوه علینا أَوْ بَدِّلْهُ فاجعله علی خلاف ما تقرؤه و الفرق بینهما أن الإتیان بغیره قد یکون معه و تبدیله لا یکون إلا برفعه و قیل معنی قوله بَدِّلْهُ غیر أحکامه من الحلال و الحرام أرادوا بذلک زوال الحظر عنهم و سقوط الأمر منهم و أن یخلی بینهم و بین ما یریدون وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ أی و لا أعلمکم الله به بأن لا ینزله علی فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أی أقمت بینکم دهرا طویلا من قبل إنزال القرآن فلم أقرأه علیکم و لا ادعیت نبوة حتی أکرمنی الله به وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ أخبر سبحانه عن هؤلاء الکفار أنهم قالوا إنا نعبد هذه الأصنام لتشفع لنا عند الله و إن الله أذن لنا فی عبادتها و أنه سیشفعها فینا فی الآخرة و توهموا أن عبادتها أشد فی تعظیم الله سبحانه من قصده تعالی بالعبادة فجمعوا بین قبیح القول و قبیح الفعل و قبیح التوهم و قیل معناه هؤلاء شفعاؤنا فی الدنیا لإصلاح معاشنا عن الحسن قال لأنهم کانوا لا یقرون بالبعث بدلالة قوله تعالی وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ (1)قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ أی تخبرون الله بما لا یعلم من حسن عبادة الأصنام و کونها شافعة لأن ذلک لو کان صحیحا لکان تعالی به عالما ففی نفی علمه بذلک نفی المعلوم. (2)و فی قوله تعالی فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فیها دلالة علی أنهم کانوا یقرون بالخالق و إن کانوا مشرکین فإن جمهور العقلاء یقرون بالصانع سوی جماعة قلیلة من ملحدة الفلاسفة و من أقر بالصانع علی هذا صنفان موحد یعتقد أن الصانع واحد لا یستحق العبادة غیره و مشرک و هم ضربان فضرب جعلوا لله شریکا فی ملکه یضاده و یناویه و هم الثنویة و المجوس ثم اختلفوا فمنهم من یثبت لله شریکا قدیما کالمانویة و منهم من یثبت لله شریکا محدثا کالمجوس و ضرب آخر لا یجعل لله شریکا فی حکمه

ص: 100


1- النحل: 38.
2- مجمع البیان 5: 97- 98.

و ملکه و لکن یجعل له شریکا فی العبادة یکون متوسطا بینه و بین الصانع و هم أصحاب المتوسطات ثم اختلفوا فمنهم من جعل الوسائط من الأجرام العلویة کالنجوم و الشمس و القمر و منهم من جعل المتوسط من الأجسام السفلیة کالأصنام و نحوها تعالی الله عما یقول الزائغون عن سبیله علوا کبیرا. (1)و فی قوله تعالی أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی الأصنام لا تهتدی و لا تهدی أحدا و إن هدیت لأنها موات من حجارة و نحوها و لکن الکلام نزل علی أنها إن هدیت اهتدت لأنهم لما اتخذوها آلهة عبر عنها کما یعبر عمن یعقل و وصفت بصفة من یعقل و إن لم تکن فی الحقیقة کذلک أ لا تری إلی قوله تعالی (2)إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ و قوله فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها الآیة و کذا قوله إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ فأجری علیه اللفظ کما یجری علی من یعلم و قیل المراد بذلک الملائکة و الجن و قیل الرؤساء و المضلون الذین یدعون إلی الکفر و قیل إن المعنی فی قوله لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی لا یتحرک إلا أن یحرک بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ أی بما لم یعلموه من جمیع وجوهه لأن فی القرآن ما یعلم المراد منه بدلیل و یحتاج إلی الفکر فیه أو الرجوع إلی الرسول فی معرفة مراده مثل المتشابه فالکفار لما لم یعرفوا المراد بظاهره کذبوا به و قیل أی لم یحیطوا بکیفیة نظمه و ترتیبه و هذا کما أن الناس یعرفون ألفاظ الشعر و الخطب و معانیها و ما یمکنهم إبداعها لجهلهم بنظمها و ترتیبها و قال الحسن معناه بل کذبوا بالقرآن من غیر علم ببطلانه و قیل معناه بل کذبوا بما فی القرآن من الجنة و النار و البعث و النشور و الثواب و العقاب. (3)و فی قوله ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ هذا الاستفهام معناه التفظیع و التهویل کما یقول الإنسان لمن هو فی أمر یستوخم عاقبته ما ذا تجنی علی نفسک و

قَالَ

ص: 101


1- مجمع البیان 5: 107.
2- فی التفسیر المطبوع: ألا تری إلی قوله سبحانه: «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً وَ لا یَسْتَطِیعُونَ» و قوله: «إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ» إه.
3- مجمع البیان 5: 109- 110.

أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام یُرِیدُ بِذَلِکَ عَذَاباً یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ عَلَی فَسَقَةِ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ.

أَ ثُمَّ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ هذا استفهام إنکار و تقدیره أ حین وقع بکم العذاب المقدر الموقت آمنتم به أی بالله أو بالقرآن أو بالعذاب الذی کنتم تنکرونه فیقال لکم الآن تؤمنون به وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ أی بالعذاب تَسْتَعْجِلُونَ من قبل مستهزءین. (1)و فی قوله قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ قیل فضل الله الإسلام و رحمته القرآن و قیل بالعکس و

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ علیهما السلام فَضْلُ اللَّهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ رَحْمَتُهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع.

و روی ذلک الکلبی عن أبی صالح عن ابن عباس. (2)و فی قوله فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا یعنی ما حرموا من البحیرة و السائبة و الوصیلة و الحام و أمثالها. (3)و فی قوله وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ أی أقوالهم المؤذیة کقولهم إنک ساحر أو مجنون وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ یتحمل ما هاهنا وجهین أحدهما أن یکون بمعنی أی شی ء تقبیحا لفعلهم و الآخر أن یکون نافیة أی و ما یتبعون شرکاء فی الحقیقة و یحتمل وجها ثالثا و هو أن یکون بمعنی الذی و یکون منصوبا بالعطف علی من و یکون التقدیر و الذی یتبع الأصنام الذین یدعونهم من دون الله شرکاء. (4)و فی قوله وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ أی ما أنا بحفیظ لکم عن الإهلاک إذا لم تنظروا أنتم لأنفسکم و المعنی أنه لیس علی إلا البلاغ و لا یلزمنی أن أجعلکم مهتدین و أن أنجیکم من النار کما یجب علی من وکل علی متاع أن یحفظه من الضرر. (5)و فی قوله یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی یعنی یمتعکم فی الدنیا بالنعم السابغة فی الخفض و الدعة و الأمن و السعة إلی الوقت الذی قدر لکم أجل الموت فیه وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ أی ذی إفضال علی غیره بمال أو کلام أو عمل جزاء إفضاله أو کل ذی عمل صالح ثوابه علی قدر عمله أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ

ص: 102


1- مجمع البیان 5: 115.
2- مجمع البیان 5: 117.
3- مجمع البیان 5: 118.
4- مجمع البیان 5: 120- 121.
5- مجمع البیان 5: 140.

صُدُورَهُمْ قیل نزلت فی الأخنس بن شریق و کان حلو الکلام یلقی رسول الله صلی الله علیه و آله بما یحب و ینطوی بقلبه علی ما یکره عن ابن عباس و

«5» رَوَی الْعَیَّاشِیُّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: أَخْبَرَنِی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَنَّ الْمُشْرِکِینَ إِذَا مَرُّوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَأْطَأَ أَحَدُهُمْ رَأْسَهُ وَ ظَهْرَهُ هَکَذَا وَ غَطَّی رَأْسَهُ بِثَوْبِهِ حَتَّی لَا یَرَاهُ رَسُولُ اللَّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ.

أَلا إِنَّهُمْ یعنی الکفار و المنافقین یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ أی یطوونها علی ما هم علیه من الکفر عن الحسن و قیل معناه یخفون صدورهم (1)لکیلا یسمعوا کتاب الله و ذکره و قیل یثنونها علی عداوة النبی صلی الله علیه و آله و قیل إنهم کانوا إذا قعدوا مجلسا علی معاداة النبی صلی الله علیه و آله و السعی فی أمره بالفساد انضم بعضهم إلی بعض و ثنی بعضهم صدره إلی صدر بعض یتناجون لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أی لیخفوا ذلک من الله تعالی علی القول الأخیر و علی الأقوال الأخر لیستروا ذلک عن النبی صلی الله علیه و آله أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ أی یتغطون بثیابهم ثم یتفاوضون فیما کانوا یدبرونه علی النبی صلی الله علیه و آله و علی المؤمنین و یکتمونه و قیل کنی باستغشاء ثیابهم عن اللیل لأنهم یتغطون بظلمته. (2)و فی قوله إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ أی إلی أجل مسمی و وقت معلوم عن ابن عباس و مجاهد و قیل أی إلی جماعة یتعاقبون فیصرون علی الکفر و لا یکون فیهم من یؤمن کما فعلنا بقوم نوح و قیل إن الأمة المعدودة هم أصحاب المهدی عجل الله فرجه فی آخر الزمان ثلاثمائة و بضعة عشر رجلا کعدة أهل بدر یجتمعون فی ساعة واحدة کما یجتمع قزع الخریف (3)و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام.(4)و فی قوله فَلَعَلَّکَ تارِکٌ روی عن ابن عباس أن رؤساء مکة من قریش أتوا رسول الله صلی الله علیه و آله فقالوا یا محمد إن کنت رسولا فحول لنا جبال مکة ذهبا أو ائتنا بملائکة یشهدون لک بالنبوة فأنزل الله تعالی فَلَعَلَّکَ تارِکٌ الآیة و

رَوَی الْعَیَّاشِیُ

ص: 103


1- فی التفسیر المطبوع: یحنون صدورهم.
2- مجمع البیان 5: 143.
3- فی النهایة: قزعة: قطعة من الغیم و جمعها: قزع؛ و منه حدیث علیّ علیه السلام: فیجتمعون إلیه کما یجتمع قزع الخریف. أی قطع السحاب المتفرق، و إنّما خص الخریف لانه اول الشتاء و السحاب یکون فیه متفرقا غیر متراکم و لا مطبق، ثمّ یجتمع بعضه إلی بعض بعد ذلک.
4- مجمع البیان 5: 144.

بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُؤَاخِیَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فَفَعَلَ فَسَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یَجْعَلَکَ وَصِیِّی فَفَعَلَ فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ وَ اللَّهِ لَصَاعٌ مِنْ تَمْرٍ فِی شَنٍّ بَالٍ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِمَّا سَأَلَ مُحَمَّدٌ رَبَّهُ فَهَلَّا سَأَلَهُ مَلَکاً یَعْضُدُهُ عَلَی عَدُوِّهِ أَوْ کَنْزاً یَسْتَعِینُ بِهِ عَلَی فَاقَتِهِ فَنَزَلَتِ الْآیَةُ.

فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ و هو ما فیه سب آلهتهم فلا تبلغهم إیاه خوفا منهم. وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أی و لعلک یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ و بما یلحقک من أذاهم و تکذیبهم و قیل باقتراحاتهم أَنْ یَقُولُوا أی کراهة أو مخافة أن یقولوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ من المال أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ یشهد له و لیس قوله فَلَعَلَّکَ علی وجه الشک بل المراد به النهی عن ترک أداء الرسالة و الحث علیه کما یقول أحدنا لغیره و قد علم من حاله أنه یطیعه و لا یعصیه و یدعوه غیره إلی عصیانه لعلک تترک بعض ما آمرک به لقول فلان و إنما یقول ذلک لیؤنس من یدعوه إلی ترک أمره.

قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ أی إن کان هذا مفتری علی الله کما زعمتم فأتوا بعشر سور مثله فی النظم و الفصاحة مفتریات علی زعمکم فإن القرآن نزل بلغتکم و قد نشأت أنا بین أظهرکم فإن لم یمکنکم ذلک فاعلموا أنه من عند الله و هذا صریح فی التحدی و فیه دلالة علی جهة إعجاز القرآن و أنها هی الفصاحة و البلاغة فی هذا النظم المخصوص لأنه لو کان جهة الإعجاز غیر ذلک لما قنع فی المعارضة بالافتراء و الاختلاق لأن البلاغة ثلاث طبقات فأعلی طبقاتها معجز و أدناها و أوسطها ممکن فالتحدی فی الآیة إنما وقع فی الطبقة العلیا منها و لو کان وجه الإعجاز الصرفة لکان الرکیک من الکلام أبلغ فی باب الإعجاز و المثل المذکور فی الآیة لا یجوز أن یکون المراد به مثله فی الجنس لأن مثله فی الجنس یکون حکایته فلا یقع بها التحدی و إنما یرجع ذلک إلی ما هو متعارف بین العرب فی تحدی بعضهم بعضا کما اشتهر من مناقضات إمرئ القیس و علقمة و عمرو بن کلثوم و الحارث بن حلزة و جریر و الفرزدق و غیرهم.

وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أی لیعینوکم علی معارضة القرآن إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ

ص: 104

فی قولکم إنی افتریته فهذا غایة ما یمکن فی التحدی و المحاجة و فیه الدلالة الواضحة علی إعجاز القرآن لأنه إذا ثبت أن النبی صلی الله علیه و آله تحداهم به و أوعدهم بالقتل و الأسر بعد أن عاب دینهم و آلهتهم و ثبت أنهم کانوا أحرص الناس علی إبطال أمره حتی بذلوا مهجهم و أموالهم فی ذلک فإذا قیل لهم افتروا أنتم مثل هذا القرآن و أدحضوا حجته فذلک أیسر و أهون علیکم من کل ما تکلفتموه فعدلوا عن ذلک و صاروا إلی الحرب و القتل و تکلف الأمور الشاقة فذلک من أدل الدلائل علی عجزهم إذ لو قدروا علی معارضته مع سهولة ذلک علیهم لفعلوه لأن العاقل لا یعدل عن الأمر السهل إلی الصعب الشاق مع حصول الغرض بکل واحد منهما فکیف و لو بلغوا غایة أمانیهم فی الأمر الشاق و هو قتله صلی الله علیه و آله لکان لا یحصل غرضهم من إبطال أمرهم فإن المحق قد یقتل. فإن قیل لم ذکر التحدی مرة بعشر سور و مرة بسورة و مرة بحدیث مثله فالجواب أن التحدی إنما یقع بما یظهر فیه الإعجاز من منظور الکلام فیجوز أن یتحدی مرة بالأقل و مرة بالأکثر فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ قیل إنه خطاب للمسلمین و قیل للکفار أی فإن لم یستجب لکم من تدعونهم إلی المعاونة و قیل للرسول صلی الله علیه و آله و ذکره بلفظ الجمع تفخیما. (1)و فی قوله ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا أی إن هذه الأخبار لم تکن تعلمها أنت و لا قومک من العرب یعرفونها من قبل إیحائنا إلیک لأنهم لم یکونوا من أهل کتاب و سیر. (2)

ص: 105


1- فی هامش النسخة المقروءة علی المصنّف: لما کانت المذاهب المشهورة فی اعجاز القرآن مترددة بین أن یکون بالصرفة او ببلوغه الدرجة القصوی من الفصاحة و البلاغة، او اشتماله علی العلوم الدقیقة، او علی القصص التی لا یعرفها الا أهل الکتاب، او علی الاخبار بالمغیبات، او عدم وجدان الاختلاف، او بغایة البلاغة و النظم المخصوص معا اختار الأخیر و استدلّ بالآیة علیه بانه لو کان لغیر الفصاحة و النظم مدخلا لما اکتفی بقوله: «مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ» اذ الظاهر من المماثلة المماثلة فی النظم و الفصاحة کما کان عادتهم فی معارضة الکلام و التفاخر به، و هذا ینفی الصرفة أیضا لان مثله مخل فی ذلک بل کان الانسب ان یقول: ائتوا بکلام أدون من ذلک، و أیضا الإتیان بالرکیک من الکلام کان ادخل فی الصرفة، و بعد فیه کلام للمتامل. منه.
2- مجمع البیان 5: 146 و 147.

و فی قوله ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ أی ما نقوی به قلبک و نطیب به نفسک و نزیدک به ثباتا علی ما أنت علیه من الإنذار و الصبر علی أذی قومک. (1)و فی قوله وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ فیه أقوال أحدها أنهم مشرکو قریش کانوا یقرون بالله خالقا و محییا و ممیتا و یعبدون الأصنام و یدعونها آلهة عن ابن عباس و الجبائی.

و ثانیها أنها نزلت فی مشرکی العرب إذا سئلوا من خلق السماوات و الأرض و ینزل القطر قالوا الله ثم هم یشرکون و کانوا یقولون فی تلبیتهم لبیک لا شریک لک إلا شریک هو لک تملکه و ما ملک عن الضحاک.

و ثالثها أنهم أهل الکتاب آمنوا بالله و الیوم الآخر و التوراة و الإنجیل ثم أشرکوا بإنکار القرآن و نبوة نبینا صلی الله علیه و آله عن الحسن و هذا القول مع ما تقدمه رواه دارم بن قبیصة عن علی بن موسی الرضا عن جده (2)أبی عبد الله ع.

و رابعها أنهم المنافقون یظهرون الإیمان و یشرکون فی السر عن البلخی و خامسها أنهم المشبهة آمنوا فی الجملة و أشرکوا فی التفصیل و روی ذلک عن ابن عباس و سادسها أن المراد بالإشراک شرک الطاعة لا شرک العبادة أطاعوا الشیطان فی المعاصی التی یرتکبونها مما أوجب الله علیها النار فأشرکوا بالله فی طاعته و لم یشرکوا بالله فی عبادته (3)عن أبی جعفر علیه السلام.

وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قَوْلُ الرَّجُلِ لَوْ لَا فُلَانٌ لَهَلَکْتُ وَ لَوْ لَا فُلَانٌ لَضَاعَ عِیَالِی جَعْلٌ لِلَّهِ شَرِیکاً فِی مُلْکِهِ یَرْزُقُهُ وَ یَدْفَعُ عَنْهُ فَقِیلَ لَهُ لَوْ قَالَ لَوْ لَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیَّ بِفُلَانٍ لَهَلَکْتُ قَالَ لَا بَأْسَ بِهَذَا.

وَ فِی رِوَایَةِ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ حُمْرَانَ عَنْهُمَا علیهما السلام أَنَّهُ شِرْکُ النِّعَمِ.

وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: إِنَّهُ شِرْکٌ لَا یَبْلُغُ بِهِ الْکُفْرَ.

أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَةٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ أی عقوبة تغشاهم و تحیط بهم. (4)

ص: 106


1- مجمع البیان 5: 204.
2- فی التفسیر المطبوع: عن أبیه، عن جده.
3- فی التفسیر المطبوع: و لم یشرکوا باللّه شرک عبادة فیعبدون معه غیره.
4- مجمع البیان 5: 267- 268. و فیه: أی أ فأمن هؤلاء الکافرون أن یاتیهم عذاب من اللّه سبحانه یعمهم و یحیط بهم؟.

و فی قوله یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ أی بالعذاب قبل الرحمة عن ابن عباس و غیره و المثلات العقوبات.

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فیه أقوال أحدها إنما أنت مخوف و هاد لکل قوم و لیس إلیک إنزال الآیات فأنت مبتدأ و منذر خبره و هاد عطف علی منذر و الثانی أن المنذر هو محمد صلی الله علیه و آله و الهادی هو الله و الثالث أن معناه و لکل قوم نبی یهدیهم و داع یرشده و الرابع أن المراد بالهادی کل داع إلی الحق

وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ لَمَّا نَزَلَتِ الْآیَةُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَا الْمُنْذِرُ وَ عَلِیٌّ الْهَادِی مِنْ بَعْدِی یَا عَلِیُّ بِکَ یَهْتَدِی الْمُهْتَدُونَ.

و روی مثله أبو القاسم الحسکانی بإسناده عن أبی بردة الأسلمی. (1)و فی قوله إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ هذا مثل ضربه الله لکل من عبد غیر الله و دعاه رجاء أن ینفعه فمثله کمثل رجل بسط کفیه إلی الماء من مکان بعید لیتناوله و یسکن به غلته و ذلک الماء لا یبلغ فاه لبعد المسافة بینهما فکذلک ما کان یعبده المشرکون من الأصنام لا یصل نفعها إلیهم فلا یستجاب دعاؤهم عن ابن عباس و قیل کباسط کفیه إلی الماء أی کالذی یدعو الماء بلسانه و یشیر إلیه بیده فلا یأتیه الماء عن مجاهد و قیل کالذی یبسط کفیه إلی الماء فمات قبل أن یبلغ الماء فاه و قیل إنه یتمثل العرب لمن یسعی فیما لا یدرکه فیقول هو کالقابض علی الماء.

وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ أی لیس دعاؤهم الأصنام من دون الله إلا فی ذهاب عن الحق و الصواب و قیل فی ضلال عن طریق الإجابة و النفع وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ

ص: 107


1- مجمع البیان 6: 278. و الحدیث فیه هکذا: روی أبو القاسم الحسکانی فی کتاب شواهد التنزیل بالاسناد الی إبراهیم بن الحکم بن ظهیر، عن أبیه، عن حکم بن جبیر، عن أبی بردة الاسلمی قال: دعا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم بالطهور و عنده علیّ بن أبی طالب، فأخذ رسول اللّه بید علی بعد ما تطهر فألزمها بصدره، ثمّ قال: انما انت منذر، ثمّ ردها إلی صدر علی ثمّ قال: و لکل قوم هاد، ثمّ قال: انک منارة الأنام و غایة الهدی، و أمیر القری، و أشهد ذلک انک کذلک.

مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یعنی الملائکة و سائر المکلفین طَوْعاً وَ کَرْهاً أی یجب السجود لله تعالی إلا أن المؤمن یسجد له طوعا و الکافر کرها بالسیف أو یخضعون له إلا أن الکافر یخضع له کرها لأنه لا یمکنه أن یمتنع عن الخضوع لله تعالی لما یحل به من الآلام و الأسقام وَ ظِلالُهُمْ أی و یسجد ظلالهم لله بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ أی العشیات قیل المراد بالظل الشخص فإن من یسجد یسجد معه ظله قال الحسن یسجد ظل الکافر و لا یسجد الکافر و معناه عند أهل التحقیق أنه یسجد شخصه دون قلبه لأنه لا یرید بسجوده عبادة ربه من حیث إنه یسجد للخوف و قیل إن الظلال علی ظاهرها و المعنی فی سجودها تمایلها من جانب إلی جانب و انقیادها للتسخیر (1)بالطول و القصر قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أی المؤمن و الکافر أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أی الکفر و الإیمان أو الضلالة و الهدی أو الجهل و العلم أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ أی هل جعل هؤلاء الکفار شرکاء فی العبادة خلقوا أفعالا مثل خلق الله تعالی من الأجسام و الألوان و الطعوم و الروائح و القدرة و الحیاة و غیر ذلک فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ أی فاشتبه لذلک علیهم ما الذی خلق الله و ما الذی خلق الأوثان فظنوا أن الأوثان تستحق العبادة لأن أفعالها مثل أفعال الله تعالی فإذا لم یکن ذلک مشتبها إذ کان ذلک کله لله لم یبق شبهة أنه الإله لا تستحق العبادة سواه. (2)و فی قوله تعالی فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها یعنی فاحتمل الأنهار الماء کل نهر بقدره الصغیر علی قدر صغره و الکبیر علی قدر کبره فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً أی طافیا عالیا فوق الماء شبه سبحانه الحق و الإسلام بالماء الصافی النافع للخلق و الباطل بالزبد الذاهب باطلا و قیل إنه مثل للقرآن النازل من السماء ثم یحتمل القلوب حظها من الیقین و الشک علی قدرها فالماء مثل للیقین و الزبد مثل للشک عن ابن عباس ثم ذکر المثل الآخر فقال وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ و هو الذهب

ص: 108


1- فی التفسیر المطبوع: و انقیادها بالتسخیر.
2- مجمع البیان 6: 283- 285.

و الفضة و الرصاص و غیره مما یذاب ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أی طلب زینة یتخذ منه کالذهب و الفضة أَوْ مَتاعٍ معناه ابتغاء متاع ینتفع به و هو مثل جواهر الأرض یتخذ منه الأوانی و غیرها زَبَدٌ مِثْلُهُ أی مثل زبد الماء فإن هذه الأشیاء التی تستخرج من المعادن توقد علیها النار لیتمیز الخالص من الخبیث لها أیضا زبد و هو خبثها کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ أی مثل الحق و الباطل فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً أی باطلا متفرقا بحیث لا ینتفع به وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ و هو الماء الصافی و الأعیان التی ینتفع بها فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ فینتفع به الناس فمثل المؤمن و اعتقاده کمثل هذا الماء المنتفع به فی نبات الأرض و حیاة کل شی ء به و کمثل نفع الفضة و الذهب و سائر الأعیان المنتفع بها و مثل الکافر و کفره کمثل هذا الزبد الذی یذهب جفاء و کمثل خبث الحدید و ما تخرجه النار من وسخ الذهب و الفضة التی لا ینتفع به کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ للناس فی أمر دینهم قال قتادة هذه ثلاثة أمثال ضربها الله تعالی فی مثل واحد شبه نزول القرآن بالماء الذی ینزل من السماء و شبه القلوب بالأودیة و الأنهار فمن استقصی فی تدبره و تفکر فی معانیه أخذ حظا عظیما منه کالنهر الکبیر الذی یأخذ الماء الکثیر و من رضی بما أداه إلی التصدیق بالحق علی الجملة کان أقل حظا منه کالنهر الصغیر فهذا مثل.

ثم شبه الخطرات و وساوس الشیطان بالزبد یعلو علی الماء و ذلک من خبث التربة لا من الماء و کذا الله ما یقع فی النفس من الشکوک فمن ذاتها لا من ذات الحق یقول فکما یذهب الزبد باطلا و یبقی صفوة الماء کذلک یذهب مخایل الشک باطلا و یبقی الحق فهذا مثل ثان و المثل الثالث قوله وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فالکفر مثل هذا الخبث الذی لا ینتفع به و الإیمان مثل الصافی الذی ینتفع به. (1)و فی قوله وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً جواب لو محذوف أی لکان هذا القرآن و قیل أی لما آمنوا أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا أی أ فلم یعلموا و یتبینوا عن ابن عباس و غیره و قیل معناه أ و لم یعلم الذین آمنوا علما یئسوا معه من أن یکون غیر ما علموه

ص: 109


1- مجمع البیان 6: 287.

و قیل معناه أ فلم ییأس الذین آمنوا من إیمان هؤلاء الذین وصفهم الله بأنهم لا یؤمنون قارِعَةٌ أی نازلة و داهیة تقرعهم من الحرب و الجدب و القتل و الأسر أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ قیل إن التاء فی تحل للتأنیث أی تَحُلُّ تلک القارعة قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ فتجاورهم حتی تحصل لهم المخافة منها و قیل إن التاء للخطاب أی تَحُلُّ أنت یا محمد بنفسک قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ یعنی مکة حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ بفتح مکة و قیل أی بالإذن لک فی قتالهم و قیل حتی یأتی یوم القیامة.

فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا أی فأمهلتهم و أطلت مدتهم لیتوبوا أو لیتم علیهم الحجة فَکَیْفَ کانَ عِقابِ تفخیم لذلک العقاب أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ أی أ فمن هو قائم بالتدبیر علی کل نفس و حافظ علی کل نفس أعمالها حتی یجازیها کمن لیس بهذه الصفة من الأصنام و یدل علی المحذوف قوله تعالی وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أی بما یستحقون من الصفات و إضافة الأفعال إلیهم إن کانوا شرکاء لله کما یوصف الله بالخالق و الرازق و المحیی و الممیت و قیل سموهم بالأسماء التی هی صفاتهم ثم انظروا هل تدل صفاتهم علی جواز عبادتهم و اتخاذهم آلهة و قیل معناه أنه لیس لهم اسم له مدخل فی استحقاق الإلهیة و ذلک استحقار لهم و قیل سموهم ما ذا خلقوا أو هل ضروا أو نفعوا أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أی بل أ تخبرون الله بشریک له فی الأرض و هو لا یعلمه علی معنی أنه لیس و لو کان لعلم أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ أی أم تقولون مجازا من القول و باطلا لا حقیقة له فالمعنی أنه کلام ظاهر لیس له فی الحقیقة باطن و معنی فهو کلام فقط و قیل أم بظاهر کتاب أنزله الله سمیتم الأصنام آلهة فبین أنه لیس هاهنا دلیل عقلی و لا سمعی یوجب استحقاق الأصنام الإلهیة بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ أی دع ذکر ما کنا فیه زین الشیطان لهم الکفر لأن مکرهم بالرسول کفر منهم و قیل بل زین لهم الرؤساء و الغواة کذبهم و زورهم. (1)و فی قوله وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ المراد أصحاب النبی ص

ص: 110


1- مجمع البیان 6: 293- 295.

الذین أعطوا القرآن أو مؤمنو أهل الکتاب. (1)و فی قوله وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أی من نصر المؤمنین علیهم و تمکینک منهم بالقتل و الأسر و اغتنام الأموال أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ أی نقبضک إلینا قبل أن نریک ذلک و بین بهذا أنه یکون بعض ذلک فی حیاته و بعضه بعد وفاته أی فلا تنتظر أن یکون جمیع ذلک فی أیام حیاتک فَإِنَّما عَلَیْکَ أن تبلغهم ما أرسلناک به إلیهم و علینا حسابهم و مجازاتهم. (2)و فی قوله وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قیل هو الله تعالی و قیل مؤمنو أهل الکتاب و قیل إن المراد به علی بن أبی طالب علیهما السلام و أئمة الهدی علیهم السلام عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام بأسانید. (3)و فی قوله مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أی مثل أعمالهم کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ أی ذرته و نسفته فِی یَوْمٍ عاصِفٍ أی شدید الریح فکما لا یقدر أحد علی جمع ذلک الرماد المتفرق و الانتفاع به فکذلک هؤلاء الکفار لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ أی علی الانتفاع بأعمالهم. (4)و فی قوله کَلِمَةً طَیِّبَةً هی کلمة التوحید و قیل کل کلام أمر الله تعالی کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ أی شجرة زاکیة نامیة راسخة أصولها فی الأرض عالیة أغصانها و ثمارها فی السماء و أراد به المبالغة فی الرفعة و هذه الشجرة قیل هی النخلة (5) و قیل شجرة فی الجنة

ص: 111


1- مجمع البیان 6: 296.
2- مجمع البیان 6: 298.
3- مجمع البیان 6: 301، و الأسانید فی المصدر هکذا: روی عن برید بن معاویة، عن أبی عبد اللّه علیه السلام انه قال: إیانا عنی و علی اولنا و افضلنا و خیرنا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم. و روی عنه عبد اللّه بن کثیر انه وضع یده علی صدره، ثمّ قال: عندنا و اللّه علم الکتاب کملا. و یؤید ذلک ما روی عاصم بن أبی النجود، عن أبی عبد الرحمن السلمی قال: ما رأیت أحدا اقرأ من علی بن أبی طالب علیه السلام للقرآن. و روی أبو عبد الرحمن أیضا عن عبد اللّه بن مسعود قال: لو کنت أعلم أن أحدا أعلم بکتاب اللّه منی لاتیته. قال: فقلت له: فعلی؟ قال: أ و لم آته؟.
4- مجمع البیان 6: 309.
5- فی التفسیر المطبوع : روی أنس عن النبی 9 ، أن هذه الشجرة هی النخلة.

وَ رَوَی ابْنُ عُقْدَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ الشَّجَرَةَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ فَرْعَهَا عَلِیٌّ علیه السلام وَ غُصْنَ الشَّجَرَةِ (1)فَاطِمَةُ علیها السلام وَ ثِمَارَهَا أَوْلَادُهَا وَ أَوْرَاقَهَا شِیعَتُنَا ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ الرَّجُلَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیَمُوتُ فَتَسْقُطُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَرَقَةٌ وَ إِنَّ الْمَوْلُودَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیُولَدُ فَیُورَقُ مَکَانَ تِلْکَ الْوَرَقَةِ وَرَقَةٌ.

تُؤْتِی أُکُلَها أی تخرج هذه الشجرة ما یؤکل منها کُلَّ حِینٍ أی فی کل ستة أشهر عن ابن عباس و أبی جعفر علیه السلام و قیل أی کل سنة و قیل أی کل غداة و عشیة و قیل فی جمیع الأوقات و قیل إنه سبحانه شبه الإیمان بالنخلة لثبات الإیمان فی قلب المؤمن کثبات النخلة فی منبتها و شبه ارتفاع عمله إلی السماء بارتفاع فروع النخلة و شبه ما یکسبه المؤمنون من برکة الإیمان و ثوابه کل وقت و حین بما ینال من ثمرة النخلة فی أوقات السنة کلها من الرطب و التمر و قیل إن معنی قوله تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها ما یفتی به الأئمة من آل محمد شیعتهم فی الحلال و الحرام وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ هی کلمة الشرک و الکفر و قیل کل کلام فی معصیة الله کشجرة خبیثة غیر زاکیة و هی شجرة الحنظل و قیل إنها شجرة هذه صفتها و هو أنه لا قرار لها فی الأرض و قیل إنها الکشوث (2)و

رَوَی أَبُو الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّ هَذَا مَثَلُ بَنِی أُمَیَّةَ.

اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ أی استؤصلت و اقتلعت جثته من الأرض ما لَها مِنْ قَرارٍ ما لتلک الشجرة من ثبات فإن الریح تنسفها و تذهب بها فکما أن هذه الشجرة لا ثبات لها و لا بقاء و لا ینتفع بها أحد فکذلک الکلمة الخبیثة لا ینتفع بها صاحبها. (3)و فی قوله أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً أی عرفوا نعمة الله بمحمد أی عرفوا محمدا ثم کفروا به فبدلوا مکان الشکر کفرا و

رُوِیَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ وَ بِنَا یَفُوزُ مَنْ فَازَ(4).

ص: 112


1- فی التفسیر المطبوع و فی نسخ مخطوطة من الکتاب: و عنصر الشجرة فاطمة.
2- الکشوث نبات یلتف علی الشوک و الشجر لا أصل له فی الأرض و لا ورق.
3- مجمع البیان 6: 312- 313.
4- فی المصدر: ذکره علیّ بن إبراهیم فی تفسیره.

و یحتمل أن یکون المراد جمیع نعم الله بدلوها أقبح التبدیل إذ جعلوا مکان شکرها الکفر بها و اختلف فی المعنی بالآیة

فَرُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ ابْنِ جُبَیْرٍ وَ غَیْرِهِمْ أَنَّهُمْ کُفَّارُ قُرَیْشٍ کَذَّبُوا نَبِیَّهُمْ وَ نَصَبُوا لَهُ الْحَرْبَ وَ الْعَدَاوَةَ.

-وَ سَأَلَ رَجُلٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ هُمَا الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ فَأَمَّا بَنُو أُمَیَّةَ فَمُتِّعُوا إِلَی حِینٍ وَ أَمَّا بَنُو الْمُغِیرَةِ فَکَفَیْتُمُوهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ.

و قیل إنهم جبلة بن الأیهم و من تبعه من العرب تنصروا و لحقوا بالروم وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ أی دار الهلاک. (1)و فی قوله رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا أی فی الآخرة إذا صار المسلمون إلی الجنة و الکفار إلی النار ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ أی بالموت أو بعذاب الاستئصال إن لم یؤمنوا أو إلا بالرسالة وَ ما کانُوا إِذاً أی حین تنزل الملائکة مُنْظَرِینَ أی لا یمهلون ساعة.

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ أی القرآن وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ عن الزیادة و النقصان و التغییر و التحریف (2)و قیل نحفظه من کید المشرکین فلا یمکنهم إبطاله و لا یندرس و لا ینسی و قیل المعنی و إنا لمحمد حافظون.

وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أی علی هؤلاء المشرکین باباً مِنَ السَّماءِ ینظرون إلیه فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ أی فظلت الملائکة تصعد و تنزل فی ذلک الباب و قیل فظل هؤلاء المشرکون یعرجون إلی السماء من ذلک الباب و شاهدوا ملکوت السماوات لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا أی سدت و غطیت و قیل تحیرت و سکنت عن أن تنظر بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ سحرنا محمد فیخیل الأشیاء إلینا علی خلاف حقیقتها. (3)

ص: 113


1- مجمع البیان 6: 314.
2- فی التفسیر المطبوع: و قیل: معناه: متکفل بحفظه إلی آخر الدهر علی ما هو علیه، فتنقله الأمة عصرا بعد عصر إلی یوم القیامة، لقیام الحجة به علی الجماعة من کل من لزمته دعوة النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم، عن الحسن.
3- مجمع البیان 6: 328 و 330 و 331.

و فی قوله لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ أی لا ترفعن عینیک من هؤلاء الکفار إلی ما متعناهم و أنعمنا علیهم به أمثالا من النعم من الأموال و الأولاد و غیر ذلک من زهرات الدنیا فیکون أزواجا منصوبا علی الحال و المراد به الأشیاء و الأمثال و قیل لا تنظرن و لا تعظمن فی عینیک و لا تمدهما إلی ما متعنا به أصنافا من المشرکین وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ إن لم یؤمنوا و نزل بهم العذاب وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ أی تواضع لهم.

کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ أی أنزلنا القرآن علیک کما أنزلنا علی المقتسمین و هم الیهود و النصاری الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ جمع عضة و أصله عضوة و التعضیة التفریق أی فرقوا و جعلوه أعضاء فآمنوا ببعضه و کفروا ببعضه و قیل سماهم مقتسمین لأنهم اقتسموا کتب الله فآمنوا ببعضها و کفروا ببعضها و قیل معناه أنی أنذرکم عذابا کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ الذین اقتسموا طریق مکة یصدون عن رسول الله صلی الله علیه و آله و الإیمان به قال مقاتل کانوا ستة عشر رجلا بعثهم الولید بن المغیرة أیام الموسم یقولون لمن أتی مکة لا تغتروا بالخارج منا و المدعی النبوة فأنزل الله بهم عذابا فماتوا شر میتة ثم وصفهم فقال الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ أجزاء أجزاء (1)فقالوا سحر و قالوا أساطیر الأولین و قالوا مفتری عن ابن عباس.

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ أی أظهر و أعلن و صرح بما أمرت به غیر خائف وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ أی لا تخاصمهم إلی أن تؤمر بقتالهم أو لا تلتفت إلیهم و لا تخف منهم حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ أی الموت. (2)و فی قوله أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ أی الأصنام أو الکفار لا جَرَمَ أی حقا و هو بمنزلة الیمین. (3)

ص: 114


1- فی التفسیر المطبوع: أی جزءوه أجزاء.
2- مجمع البیان: 6 344- 347.
3- مجمع البیان 6: 355.

و فی قوله أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ أی یأخذهم العذاب فی تصرفهم فی أسفارهم و تجاراتهم و قیل فی تقلبهم فی کل الأحوال لیلا و نهارا فیدخل فیه تقلبهم علی الفراش یمینا و شمالا فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ أی فلیسوا بفائتین و ما یریده الله بهم من الهلاک لا یمتنع علیه أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ قال الأکثر أی علی تنقص إما بقتل أو بموت أی ینقص من أطرافهم و نواحیهم یأخذ منهم الأول فالأول حتی یأتی علی جمیعهم و قیل فی حال تخوفهم من العذاب یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ أی یتمیل ظلاله عن جانب الیمین و جانب الشمال و معنی سجود الظل دورانه من جانب إلی جانب کما مر و قیل المراد بالظل هو الشخص بعینه و لهذا الإطلاق شواهد فی کلام العرب وَ هُمْ داخِرُونَ أی أذلة صاغرون فنبه تعالی علی أن جمیع الأشیاء تخضع له بما فیها من الدلالة علی الحاجة إلی واضعها و مدبرها فهی فی ذلک کالساجد من العباد وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً أی له الطاعة دائمة واجبة علی الدوام من وصب الشی ء وصوبا إذا دام و قیل أی خالصا نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ أی ما مر ذکره فی سورة الأنعام من الحرث و الأنعام و غیرها وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ أی و یجعلون لأنفسهم ما یشتهونه و یحبونه من البنین وَ هُوَ کَظِیمٌ أی ممتلئ غیظا و حزنا أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أی یدبر فی أمر البنت المولود له أ یمسکه علی ذل و هوان أم یخفیه فی التراب و یدفنه حیا و هو الوأد الذی کان من عادة العرب و هو أن أحدهم کان یحفر حفیرة صغیرة فإذا ولد له أنثی جعلها فیها و حثا علیها التراب حتی تموت تحته و کانوا یفعلون ذلک مخافة الفقر وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما یَکْرَهُونَ أی البنات أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی أی البنون أو المثوبة الحسنی فی الآخرة (1)وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ أی مقدمون معجلون إلی النار. (2)و فی قوله فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا فیه قولان أحدهما أنهم لا یشرکون عبیدهم فی أموالهم و أزواجهم حتی یکونوا فیه سواء و یرون ذلک نقصا فلا یرضون لأنفسهم به و هم یشرکون عبادی فی ملکی و سلطانی و یوجهون العبادة و القرب إلیهم کما

ص: 115


1- فی التفسیر المطبوع: و المثوبة الحسنی و هی الجنة.
2- مجمع البیان 6: 353- 369.

یوجهونها إلی و الثانی أن معناه فهؤلاء الذین فضلهم الله فی الرزق من الأحرار لا یرزقون ممالیکهم بل الله رازق الملاک و الممالیک فإن الذی ینفقه المولی علی مملوکه إنما ینفقه مما یرزقه الله فهم سواء فی ذلک. (1)و فی قوله وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً یرید حرا رزقناه و ملکناه مالا و نعمة فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً لا یخاف من أحد هَلْ یَسْتَوُونَ یرید أن الاثنین المتساویین فی الخلق إذا کان أحدهما مالکا قادرا علی الإنفاق دون الآخر لا یستویان فکیف یسوی بین الحجارة التی لا تعقل و لا تتحرک و بین الله عز اسمه القادر علی کل شی ء و الرازق لجمیع خلقه و قیل إن هذا المثل للکافر و المؤمن فإن الکافر لا خیر عنده و المؤمن یکسب الخیر وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ أَحَدُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ من الکلام لأنه لا یفهم و لا یفهم عنه و قیل معناه لا یقدر أن یمیز أمر نفسه وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ أی ثقل و وبال علی ولیه الذی یتولی أمره أَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأْتِ بِخَیْرٍ أی لا منفعة لمولاه فیه أینما یرسله فی حاجة لا یرجع بخیر و لا یهتدی إلی منفعة هَلْ یَسْتَوِی هُوَ أی هذا الأبکم وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ أی و من هو فصیح یأمر بالحق و الصواب وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ أی علی دین قویم و طریق واضح فیما یأتی و یذر و فیه (2)أیضا وجهان أحدهما أنه مثل ضربه الله تعالی فیمن یؤمل الخیر من جهته و من لا یؤمل منه و أصل الخیر کله من الله فکیف یسوی بینه و بین شی ء سواه فی العبادة.

و الآخر أنه مثل للکافر و المؤمن فالأبکم الکافر و الذی یأمر بالعدل المؤمن عن ابن عباس و قیل إن الأبکم أبی بن خلف و مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ حمزة و عثمان بن مظعون عن عطاء و قیل إن الأبکم هاشم بن عمرو بن الحارث القرشی و کان قلیل الخیر یعادی رسول الله صلی الله علیه و آله.(3)

ص: 116


1- مجمع البیان 6: 373.
2- أی فی هذا المثل.
3- مجمع البیان 6: 375.

و فی قوله وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها نزلت فی الذین بایعوا النبی صلی الله علیه و آله علی الإسلام فقال سبحانه للمسلمین الذین بایعوه لا یحملنکم قلة المسلمین و کثرة المشرکین علی نقض البیعة فإن الله حافظکم أی اثبتوا علی ما عاهدتم علیه الرسول و أکدتموه بالأیمان و قیل نزلت فی قوم حالفوا قوما فجاءهم قوم و قالوا نحن أکثر منهم و أعز و أقوی فانقضوا ذلک العهد و حالفونا وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها أی لا تکونوا کالمرأة التی غزلت ثم نقضت غزلها من بعد إمرار و فتل للغزل و هی امرأة حمقاء من قریش کانت تغزل مع جواریها إلی انتصاف النهار ثم تأمرهن أن ینقضن ما غزلن و لا تزال ذلک دأبها و اسمها ریطة بنت عمرو بن کعب و کان تسمی خرقاء مکة أَنْکاثاً جمع نکث و هو الغزل من الصوف و الشعر یبرم ثم ینکث و ینقض لیغزل ثانیة تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ أی دغلا و خیانة و مکرا أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ أی بسبب أن یکون قوم أکثر من قوم و أمة أعلی من أمة فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها أی فتضلوا عن الرشد بعد أن تکونوا علی هدی. (1)و فی قوله وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ یعنی إذا نسخنا آیة و آتینا مکانها أخری قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ قال ابن عباس کانوا یقولون یسخر محمد بأصحابه یأمرهم الیوم بأمر و غدا یأمرهم بأمر و إنه لکاذب و یأتیهم بما یقول من عند نفسه وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ قال ابن عباس قالت قریش إنما یعلمه بلعام و کان قینا بمکة رومیا نصرانیا و قال الضحاک أرادوا به سلمان الفارسی قالوا إنه یتعلم القصص منه و قال مجاهد و قتادة أرادوا به عبدا لبنی الحضرمی رومیا یقال له یعیش أو عائش صاحب کتاب و أسلم و حسن إسلامه و قال عبد الله بن مسلم کان غلامان فی الجاهلیة نصرانیان من أهل عین التمر اسم أحدهما یسار و الآخر جبیر و کانا صیقلین یقرءان کتابا لهما بلسانهم و کان رسول الله صلی الله علیه و آله ربما مر بهما و استمع قراءتهما فقالوا إنما یتعلم منهما ثم ألزمهم الله الحجة و أکذبهم بأن قال

ص: 117


1- مجمع البیان: 383.

لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ أی لغة الذی یضیفون إلیه التعلیم و یمیلون إلیه القول أعجمیة و الأعجمی هو الذی لا یفصح و إن کان عربیا وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ أی ظاهر بین لا یتشکل (1)یعنی إذا کانت العرب تعجز عن الإتیان بمثله و هو بلغتهم فکیف یأتی به الأعجمی. (2)و فی قوله لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الخطاب للنبی صلی الله علیه و آله و المراد به غیره لیکون أبلغ فی الزجر (3)مَدْحُوراً أی مطرودا مبعدا عن رحمة الله. (4)و فی قوله إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبِیلًا أی لطلبوا طریقا یقربهم إلی مالک العرش لعلمهم بعلوه علیهم و عظمته و قال أکثر المفسرین معناه لطلبوا سبیلا إلی معازة (5)مالک العرش و مغالبته فإن الشریکین فی الإلهیة یکونان متساویین فی صفات الذات و یطلب أحدهما مغالبة صاحبه لیصفو له الملک فیکون إشارة إلی دلیل التمانع. (6)و فی قوله وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قال الکلبی هم أبو سفیان و النضر بن الحارث و أبو جهل و أم جمیل امرأة أبی لهب حجب الله رسوله عن أبصارهم عند قراءة القرآن فکانوا یأتونه و یمرون به و لا یرونه حِجاباً مَسْتُوراً أی ساترا و قیل مستورا عن الأعین لا یبصر إنما هو من قدرة الله وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ أی ذکرت الله بالتوحید و أبطلت الشرک وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً أی أعرضوا عنک مدبرین نافرین و المعنی بذلک کفار قریش و قیل هم الشیاطین و قیل إذا سمعوا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ولوا و قیل إذا سمعوا قول لا إله إلا الله.

ص: 118


1- فی التفسیر المطبوع: ظاهر بین لا یتشکک.
2- مجمع البیان 6: 385.
3- مجمع البیان 6: 407، و لم نجد فیه قوله: «لیکون أبلغ فی الزجر».
4- مجمع البیان 6: 416.
5- عازه: عارضه فی العزة.
6- مجمع البیان 6: 417.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ أی لیس یخفی علینا حال هؤلاء المشرکین و غرضهم فی الاستماع إلیک وَ إِذْ هُمْ نَجْوی أی متناجون و المعنی أنا نعلمهم فی حال ما یصغون إلی سماع قراءتک و فی حال یقومون من عندک و یتناجون فیما بینهم فیقول بعضهم هو ساحر و بعضهم هو کاهن و بعضهم هو شاعر و قیل یعنی به أبا جهل و زمعة بن الأسود و عمرو بن هشام و خویطب بن عبد العزی اجتمعوا و تشاوروا فی أمر النبی صلی الله علیه و آله فقال أبو جهل هو مجنون و قال زمعة هو شاعر و قال خویطب هو کاهن ثم أتوا الولید بن المغیرة و عرضوا ذلک علیه فقال هو ساحر إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً أی سحر فاختلط علیه أمره و قیل المراد بالمسحور المخدوع و المعلل و قیل أی ذا سحر أی رئة خلقه الله بشرا مثلکم و قیل المسحور بمعنی الساحر کالمستور بمعنی الساتر. (1)و فی قوله قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أی الملائکة و المسیح و عزیر و قیل هم الجن لأن قوما من العرب کانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ عن ابن مسعود قال و أسلم أولئک النفر (2)و بقی الکفار علی عبادتهم. (3)و فی قوله إِنَّ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ أی أحاط علما بأحوالهم و ما یفعلونه من طاعة أو معصیة وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ فیه أقوال أحدها أن المراد بالرؤیا رؤیة العین و المراد الأسری و ما رآه فی المعراج و ثانیها أنها رؤیا نوم رآها أنه سیدخل مکة و هو بالمدینة فقصدها فصده المشرکون فی الحدیبیة حتی شک قوم و ثالثها أن ذلک رؤیا رآها النبی صلی الله علیه و آله فی منامه أن قرودا تصعد منبره و تنزل فساءه ذلک و اغتم به و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیه السلام و قالوا علی هذا التأویل إن الشجرة الملعونة فی القرآن هی بنو أمیة أخبره الله تعالی بتغلبهم علی مقامه و قتلهم ذریته و قیل إن الشجرة الملعونة هی شجرة الزقوم و إنما سمیت فتنة لأن المشرکین

ص: 119


1- مجمع البیان 6: 418- 419.
2- فی التفسیر المطبوع: اولئک النفر من الجن.
3- مجمع البیان 6: 422.

قالوا إن النار تحرق الشجر فکیف تنبت الشجرة فی النار و صدق به المؤمنون. (1)و فی قوله وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ

قال ابن عباس إن جماعة من قریش و هم عتبة و شیبة ابنا ربیعة و أبو سفیان بن الحرب و الأسود بن المطلب و زمعة بن الأسود و الولید بن المغیرة و أبو جهل بن هشام و عبد الله بن أمیة (2)و أمیة بن خلف و العاص بن وائل و نبیه و منبه ابنا الحجاج و النضر بن الحارث و أبو البختری بن هشام اجتمعوا عند الکعبة و قال بعضهم لبعض ابعثوا إلی محمد و کلموه و خاصموه فبعثوا إلیه أن أشراف قومک قد اجتمعوا لک فبادر علیه و آله صلوات الله و سلامه إلیهم ظنا منه أنه بدا لهم من أمره و کان حریصا علی رشدهم فجلس إلیهم فقالوا یا محمد إنا دعوناک لنعتذر إلیک فلا نعلم قوما أدخل علی قومه ما أدخلت علی قومک شتمت الآلهة و عبت الدین و سفهت الأحلام و فرقت الجماعة فإن کنت جئت بهذا لتطلب مالا أعطیناک و إن کنت تطلب الشرف سودناک علینا و إن کانت علة غلبت علیک طلبنا لک الأطباء فقال صلی الله علیه و آله لیس شی ء من ذلک بل بعثنی الله إلیکم رسولا و أنزل کتابا فإن قبلتم ما جئت به فهو حظکم فی الدنیا و الآخرة و إن تردوه أصبر حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنا قالوا فإذا لیس أحد أضیق بلدا منا فاسأل ربک أن یسیر هذه الجبال و یجری لنا أنهارا کأنهار الشام و العراق و أن یبعث لنا من مضی و لیکن فیهم قصی فإنه شیخ صدوق لنسألهم عما تقول أ حق أم باطل فقال ما بهذا بعثت قالوا فإن لم تفعل ذلک فاسأل ربک أن یبعث ملکا یصدقک و یجعل لنا جنات و کنوزا و قصورا من ذهب فقال ما بهذا بعثت و قد جئتکم بما بعثنی الله تعالی به فإن قبلتم و إلا فهو یحکم بینی و بینکم قالوا فأسقط علینا السماء کما زعمت أن ربک إن شاء فعل ذلک قال ذاک إلی الله إن شاء فعل و قال قائل منهم لا نؤمن لک حتی

ص: 120


1- مجمع البیان 6: 423- 424.
2- فی التفسیر المطبوع: عبد اللّه بن أبی أمیّة.

تأتی بالله و الملائکة قبیلا فقام النبی صلی الله علیه و آله و قام معه عبد الله بن أمیة (1)المخزومی ابن عمته عاتکة بنت عبد المطلب فقال یا محمد صلی الله علیه و آله عرض علیک قومک ما عرضوا فلم تقبله ثم سألوک لأنفسهم أمورا فلم تفعل ثم سألوک أن تعجل ما تخوفهم به فلم تفعل فو الله لا أؤمن بک أبدا حتی تتخذ سلما إلی السماء ثم ترقی فیه و أنا أنظر و یأتی معک نفر من الملائکة یشهدون لک و کتاب یشهد لک و قال أبو جهل إنه أبی إلا سب الآلهة و شتم الآباء و إنی أعاهد الله لأحملن حجرا فإذا سجد ضربت به رأسه فانصرف رسول الله صلی الله علیه و آله حزینا لما رأی من قومه فأنزل الله سبحانه الآیات.

حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً أی تشقق لنا من أرض مکة عینا ینبع منه الماء فی وسط مکة أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أی قطعا قد ترکب بعضها علی بعض و معنی کما زعمت أی کما خوفتنا به من انشقاق السماء و انفطارها أو کما زعمت أنک نبی تأتی بالمعجزات أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا أی کفیلا ضامنا لنا بما تقول و قیل هو جمع القبیلة أی بالملائکة قبیلة قبیلة و قیل أی مقابلین لنا و هذا یدل علی أن القوم کانوا مشبهة مع شرکهم أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أی من ذهب و قیل الزخرف النقوش أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ أی تصعد وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ أی و لو فعلت ذلک لم نصدقک حتی تنزل علی کل واحد منا کتابا من السماء شاهدا بصحة نبوتک نقرؤه قُلْ سُبْحانَ رَبِّی أی تنزیها له من کل قبیح و سوء و فی ذلک من الجواب أنکم تتخیرون الآیات و هی إلی الله سبحانه فهو العالم بالتدبیر الفاعل لما توجبه المصلحة فلا وجه لطلبکم إیاها منی و قیل أی تعظیما له عن أن یحکم علیه عبیده لأن له الطاعة علیهم و قیل إنهم لما قالوا أو تأتی بالله أو ترقی فی السماء إلی عند الله لاعتقادهم أنه سبحانه جسم قال قُلْ سُبْحانَ رَبِّی عن کونه بصفة الأجسام حتی یجوز علیه المقابلة و النزول و قیل معناه تنزیها له عن أن یفعل المعجزات تابعا للاقتراحات هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا أی هذه الأشیاء لیست فی طاقة البشر فلا أقدر

ص: 121


1- فی التفسیر المطبوع: عبد اللّه بن أبی أمیّة.

بنفسی أن آتی بها (1)قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ أی ساکنین قاطنین لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا منهم و قیل معناه مطمئنین إلی الدنیا و لذاتها غیر خائفین و لا متعبدین بشرع و قیل معناه لو کان أهل الأرض ملائکة لبعثنا إلیهم ملکا لیکونوا إلی الفهم إلیه أسرع و قیل إن العرب قالوا کنا ساکنین مطمئنین فجاء محمد فأزعجنا و شوش علینا أمرنا فبین الله سبحانه أنهم لو کانوا ملائکة مطمئنین لأوجبت الحکمة إرسال الرسل إلیهم فکذلک کون الناس مطمئنین لا یمنع من إرسال الرسل إلیهم إذ هم إلیه أحوج من الملائکة. (2)و فی قوله خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ أی الفقر و الفاقة وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً أی بخیلا (3)و فی قوله وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ أی و أنزلنا علیک قرآنا فصلناه سورا و آیات أو فرقنا به الحق عن الباطل أو جعلنا بعضه خبرا و بعضه أمرا و بعضه نهیا و بعضه وعدا و بعضه وعیدا أو أنزلناه متفرقا لم ننزله جمیعا إذ کان بین أوله و آخره نیف و عشرون سنة لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ أی علی تثبت و تؤدة لیکون أمکن فی قلوبهم و قیل لتقرأه علیهم مفرقا شیئا بعد شی ء وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا علی حسب الحاجة و وقوع الحوادث قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا به فإن إیمانکم ینفعکم و لا ینفع غیرکم و هذا تهدید لهم إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ أی أعطوا علم التوراة قبل نزول القرآن کعبد الله بن سلام و غیره و قیل إنهم أهل العلم من أهل الکتاب و غیرهم و قیل إنهم أمة محمد صلی الله علیه و آله إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً أی یسقطون علی الوجوه ساجدین و إنما خص الذقن لأن من سجد کان أقرب شی ء منه إلی الأرض ذقنه. (4)و فی قوله قَیِّماً أی معتدلا مستقیما لا تناقض فیه أو قیما علی سائر الکتب

ص: 122


1- فی التفسیر المطبوع: أن اتی بها کما لم یقدر من کان قبلی من الرسل، و اللّه تعالی انما یظهر المعجزة علی حسب المصلحة و قد فعل، فلا تطالبونی بما لا یطالب به البشر.
2- مجمع البیان 6: 439- 441.
3- مجمع البیان 6: 443.
4- مجمع البیان 6: 445.

المتقدمة یصدقها و یحفظها و ینفی الباطل عنها و هو الناسخ لشرائعها و قیل قیما لأمور الدین یلزم الرجوع إلیه فیها و قیل دائما لا ینسخ (1)فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ أی مهلک و قاتل نفسک علی آثار قومک الذین قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً تمردا منهم علی ربهم إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أی بالقرآن أَسَفاً أی حزنا و تلهفا و وجدا بإدبارهم عنک و إعراضهم عن قبول ما آتیتهم به و قیل عَلی آثارِهِمْ أی بعد موتهم. (2)و فی قوله إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ أی إلا طلب أن تأتیهم العادة فی الأولین من عذاب الاستئصال أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا أی مقابلة من حیث یرونها و تأویله أنهم بامتناعهم عن الإیمان بمنزلة من یطلب هذا حتی یؤمن کرها. (3)و فی قوله أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُوا أی أ فحسب الذین جحدوا توحید الله أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادِی مِنْ دُونِی أربابا ینصرونهم و یدفعون عنهم عقابی و المراد بالعباد المسیح و الملائکة و قیل معناه أ فحسب الذین کفروا أن یتخذوا من دونی آلهة و إنی لا أغضب لنفسی علیهم و لا أعاقبهم (4)فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ أی یطمع لقاء ثوابه. (5)و فی قوله فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ أی الأحزاب من أهل الکتاب فی أمر عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام کما مر. (6)و فی قوله قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أی أ نحن أم أنتم خَیْرٌ مَقاماً أی منزلا و مسکنا أو موضع إقامة وَ أَحْسَنُ نَدِیًّا أی مجلسا هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً قال ابن عباس الأثاث المتاع و زینة الدنیا و الرئی المنظر و الهیئة و قیل المعنی بالآیة النضر بن الحارث و ذووه و کانوا یرجلون شعورهم و یلبسون أفخر ثیابهم و یفتخرون بشارتهم (7)و هیئتهم علی أصحاب النبی صلی الله علیه و آله فَلْیَمْدُدْ

ص: 123


1- فی التفسیر المطبوع: دائما یدوم و یثبت إلی یوم القیامة لا ینسخ.
2- مجمع البیان 6: 449 و 450.
3- مجمع البیان 6: 477.
4- مجمع البیان 6: 497.
5- مجمع البیان 6: 499.
6- مجمع البیان 6: 514.
7- الشارة: الحسن و الجمال. الهیئة: اللباس و الزینة. متاع البیت المستحسن.

لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا أمر معناه الخبر أی جعل الله جزاء ضلالته أن یمد له بأن یترکه فیها. (1)و فی قوله أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی کَفَرَ بِآیاتِنا أ فرأیت کلمة تعجیب و هو العاص بن وائل و قیل الولید بن المغیرة و قیل هو عام وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالًا وَ وَلَداً أی فی الجنة استهزاء أو إن أقمت علی دین آبائی و عبادة آلهتی أعطی فی الدنیا مالا و ولدا وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا أی نصل له بعض العذاب بالبعض فلا ینقطع أبدا وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ أی ما عنده من المال و الولد. (2)و فی قوله لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا الإد الأمر العظیم أی لقد جئتم بشی ء منکر عظیم شنیع تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ أی أرادت السماوات تنشق لعظم فریتهم و إعظاما لقولهم وَ تَخِرُّ الْجِبالُ أی تسقط هَدًّا أی کسرا شدیدا و قیل معناه هدما وَ ما یَنْبَغِی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً أی لا یلیق به و لیس من صفته اتخاذ الولد لأنه یقتضی حدوثه و احتیاجه (3)و فی قوله قَوْماً لُدًّا أی شدادا فی الخصومة. (4)و فی قوله أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً أی یجدد القرآن لهم عظة و اعتبارا و قیل یحدث لهم شرفا بإیمانهم به.

وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ فیه وجوه أحدها أن معناه لا تعجل بتلاوته قبل أن یفرغ جبرئیل علیه السلام من إبلاغه فإنه صلی الله علیه و آله کان یقرأ معه و یعجل بتلاوته مخافة نسیانه أی تفهم ما یوحی إلیک إلی أن یفرغ الملک من قراءته و لا تقرأ معه و ثانیها أن معناه لا تقرئ به أصحابک و لا تمله حتی یتبین لک معانیه و ثالثها أن معناه و لا تسأل إنزال القرآن قبل أن یأتیک وحیه لأنه تعالی إنما ینزله بحسب المصلحة وقت الحاجة. (5)

ص: 124


1- مجمع البیان 6: 526.
2- مجمع البیان 6: 528 و 529.
3- مجمع البیان 6: 530 و 532.
4- مجمع البیان 6: 533.
5- مجمع البیان 7: 31- 32.

و فی قوله أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی أی أ و لم یأتهم فی القرآن بیان ما فی کتب الأولی من أنباء الأمم التی أهلکناهم لما اقترحوا الآیات ثم کفروا بها قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ أی کل واحد منا و منکم منتظر فنحن ننتظر وعد الله لنا فیکم و أنتم تتربصون بنا الدوائر. (1)و فی قوله بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ أی قالوا القرآن المجید تخالیط أحلام رآها فی المنام ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أی لم یؤمن قبل هؤلاء الکفار من أهل قریة جاءتهم الآیات التی طلبوها فأهلکناهم مصرین علی الکفر أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ عند مجیئها فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ

قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ (2)

و قیل أهل التوراة و الإنجیل و قیل أهل العلم بأخبار الأمم و قیل أهل القرآن فیه ذکرکم أی شرفکم إن تمسکتم به أو ذکر ما تحتاجون إلیه من أمر دینکم و دنیاکم. (3)و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ و إنما خلقناها مشحونة بضروب البدائع تبصرة للنظار و تذکرة لذوی الاعتبار لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً ما یتلهی به و یلعب لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا من جهة قدرتنا أو من عندنا مما یلیق بحضرتنا من المجردات لا من الأجسام المرفوعة و الأجرام المبسوطة کعادتکم فی رفع السقوف و تزویقها و تسویة الفروش و تزیینها و قیل اللهو الولد بلغة الیمن و قیل الزوجة و المراد الرد علی النصاری بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ الذی من عداده اللهو فَیَدْمَغُهُ فیمحقه.

وَ مَنْ عِنْدَهُ یعنی الملائکة المنزلین منه لکرامتهم بمنزلة المقربین عند الملوک وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ أی و لا یتبعون منه (4)أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ نزلت حین قالوا

ص: 125


1- مجمع البیان 7: 37.
2- فی التفسیر المطبوع: و روی ذلک عن أبی جعفر علیه السلام.
3- مجمع البیان 7: 39 و 40.
4- فی التفسیر المطبوع: و لا یعیون منها.

نتربص به ریب المنون حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أی طالت أعمارهم فحسبوا أن لا یزالوا کذلک و أنه بسبب ما هم فیه. (1)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أی یأتیها أمرنا فینقصها من أطرافها بتخریبها و بموت أهلها و قیل بموت العلماء و روی ذلک عن أبی عبد الله علیه السلام قَالَ نُقْصَانُهَا ذَهَابُ عَالِمِهَا و قیل معناه نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها بظهور النبی صلی الله علیه و آله علی من قاتله أرضا فأرضا و قوما فقوما فیأخذ قراهم و أراضیهم. (2)و فی قوله وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ قیل الزبور کتب الأنبیاء و الذکر اللوح المحفوظ و قیل الزبور الکتب المنزلة بعد التوراة و الذکر التوراة و قیل الزبور زبور داود و الذکر التوراة أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ قیل یعنی أرض الجنة یرثها عبادی المطیعون و قیل هی الأرض المعروفة یرثها أمة محمد بالفتوح و

قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام هُمْ أَصْحَابُ الْمَهْدِیِّ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ.

(3)فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ أی أعلمتکم بالحرب إعلاما یستوی نحن و أنتم فی علمه أو علی سواء فی الإیذان لم أبین الحق لقوم دون قوم وَ إِنْ أَدْرِی أی ما أدری أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ یعنی أجل القیامة أو الإذن فی حربکم وَ إِنْ أَدْرِی أی ما أدری لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ أی لعل ما آذنتکم به اختبار لکم أو لعل هذه الدنیا فتنة لکم أو لعل تأخیر العذاب محنة و اختبار لکم لترجعوا عما أنتم علیه وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ أی تتمتعون به إلی وقت انقضاء آجالکم. (4)و فی قوله تعالی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ قیل المراد به النضر بن الحارث و المراد بالشیطان شیطان الإنس لأنه کان یأخذ من الأعاجم و الیهود ما یطعن به علی المسلمین. (5)

ص: 126


1- أنوار التنزیل 2: 77 و 78 و 81 و 83.
2- مجمع البیان 7: 49.
3- و ذکر فی التفسیر ما یدلّ علی ذلک من روایات کثیرة من طرق العامّة راجعه.
4- مجمع البیان 7: 66- 68.
5- مجمع البیان 7: 71.

و فی قوله ثانِیَ عِطْفِهِ أی متکبرا فی نفسه تقول العرب ثنی فلان عطفه إذا تکبر و تجبر و عطفا الرجل جانباه و قیل معناه لاوی عنقه إعراضا و تکبرا وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ أی علی ضعف فی العبادة کضعف القائم علی حرف أی علی طرف جبل و نحوه و قیل أی علی شک و قیل یعبد الله بلسانه دون قلبه قیل نزلت فی جماعة کانوا یقدمون علی رسول الله صلی الله علیه و آله المدینة فکان أحدهم إذا صح جسمه و نتجت فرسه و ولدت امرأته غلاما و کثرت ماشیته رضی به و اطمأن إلیه و إن أصابه وجع و ولدت امرأته جاریة قال ما أصبت فی هذا الدین إلا شرا وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ أی اختبار بجدب و قلة مال انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ أی رجع عن دینه إلی الکفر. (1)و قال البیضاوی فی قوله تعالی مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ المعنی أن الله ناصر رسوله فی الدنیا و الآخرة فمن کان یظن خلاف ذلک و یتوقعه من غیظه و قیل المراد بالنصر الرزق و الضمیر لمن فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ أی فلیستقص فی إزالة غیظه أو جزعه بأن یفعل کل ما یفعله الممتلئ غضبا أو المبالغ جزعا حتی یمد حبلا إلی سماء بیته فیختنق من قطع إذا اختنق فإن المختنق یقطع نفسه بحبس مجاریه و قیل فلیمدد حبلا إلی سماء الدنیا ثم لیقطع به المسافة حتی یبلغ عنانه فیجتهد فی دفع نصره أو تحصیل رزقه فَلْیَنْظُرْ فلیتصور فی نفسه هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ فعله ذلک و سماه علی الأول کیدا لأنه منتهی ما یقدر علیه ما یَغِیظُ غیظه أو الذی یغیظ من نصر الله و قیل نزلت فی قوم مسلمین استبطئوا نصر الله لاستعجالهم و شدة غیظهم علی المشرکین یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا أی یثبون و یبطشون بهم ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ أی عابد الصنم و معبوده أو الذباب یطلب ما یسلب عن الصنم من الطیب و الصنم یطلب منه الذباب السلب أو الصنم و الذباب کأنه یطلبه لیستنقذ منه ما یسلبه فلو حققت وجدت الصنم أضعف منه بدرجات ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ أی ما عرفوه حق معرفته فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ

ص: 127


1- مجمع البیان 7: 75.

أی فی جهالتهم شبهها بالماء الذی یغمر القامة لأنهم مغمورون فیها أو لاعبون فیها حَتَّی حِینٍ أی إلی أن یقتلوا أو یموتوا أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ أن ما نعطیهم و نجعله مددا لهم مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ بیان لما و لیس خبرا له بل خبره نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ و الراجع محذوف و المعنی أن الذی نمدهم به نسارع به فیما فیه خیرهم و إکرامهم بَلْ لا یَشْعُرُونَ أن ذلک الإمداد استدراج وَ لَدَیْنا کِتابٌ یعنی اللوح أو صحیفة الأعمال بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ فی غفلة غامرة لها مِنْ هذا الذی وصف به هؤلاء أو من کتاب الحفظة وَ لَهُمْ أَعْمالٌ خبیثة مِنْ دُونِ ذلِکَ متجاوزة لما وصفوا به أو منحطة (1)عما هم علیه من الشرک هُمْ لَها عامِلُونَ معتادون فعلها حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ متنعّمیهم بِالْعَذابِ یعنی القتل یوم بدر أو الجوع

حین دعا علیهم الرسول صلی الله علیه و آله فقال اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ وَ اجْعَلْهَا عَلَیْهِمْ سِنِینَ کَسِنِی یُوسُفَ فقحطوا حتی أکلوا الکلاب و الجیف و العظام المحترقة.

إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ فأجاءوا الصراخ بالاستغاثة فقیل لهم لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ النکوص الرجوع القهقری مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ الضمیر للبیت و شهرة استکبارهم و افتخارهم بأنهم قوامه أغنی عن سبق ذکره أو لآیاتی فإنها بمعنی کتابی سامِراً أی یسمرون بذکر القرآن و الطعن فیه تَهْجُرُونَ من الهجر بفتح الهاء إما بمعنی القطیعة أو الهذیان أی تعرضون عن القرآن أو تهذون فی شأنه أو الهجر بالضم الفحش أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أی القرآن لیعلموا أنه الحق أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ من الرسول و الکتاب أو من الأمن من عذاب الله فلم یخافوا کما خاف آباؤهم الأقدمون وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ بأن کان فی الواقع آلهة لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ کما سبق فی قوله تعالی لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا و قیل لو اتبع الحق أهواءهم و انقلب باطلا لذهب ما قام به العالم فلا یبقی أو لو اتبع الحق الذی جاء به محمد أهواءهم و انقلب شرکا لجاء الله بالقیامة و أهلک

ص: 128


1- فی المصدر: أو متخطیة.

العالم من فرط غضبه أو لو اتبع الله أهواءهم بأن أنزل ما یشتهونه من الشرک و المعاصی لخرج عن الألوهیة و لم یقدر أن یمسک السماوات و الأرض أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً أجرا علی أداء الرسالة فَخَراجُ رَبِّکَ رزقه فی الدنیا و ثوابه فی العقبی خَیْرٌ لسعته و دوامه وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ یعنی القحط روی أنهم قحطوا حتی أکلوا العلهز (1)فجاء أبو سفیان إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال أنشدک الله و الرحم أ لست تزعم أنک بعثت رحمة للعالمین قتلت الآباء بالسیف و الأبناء بالجوع فنزلت وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ یعنی القتل یوم بدر ذا عَذابٍ شَدِیدٍ یعنی الجوع فإنه أشد من القتل و الأسر إِذا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ متحیرون آیسون من کل خیر حتی جاءک أعتاهم یستعطفک قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ أی ملکه غایة ما یمکن و قیل خزائنه وَ هُوَ یُجِیرُ یغیث من یشاء و یحرسه وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ و لا یغاث أحد و لا یمنع منه و تعدیته بعلی لتضمین معنی النصرة إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ أی لو کان معه آلهة کما یقولون لذهب کل إله منهم بما خلقه و استبد به و امتاز ملکه عن ملک الآخرین و وقع بینهم التحارب و التغالب کما هو حال ملوک الدنیا فلم یکن بیده وحده ملکوت کل شی ء و اللازم باطل بالإجماع و الاستقراء و قیام البرهان علی استناد جمیع الممکنات إلی واجب. (2)

و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ قیل نزلت الآیات فی رجل من المنافقین کان بینه و بین رجل من الیهود حکومة فدعاه الیهودی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و دعاه المنافق إلی کعب بن الأشرف و حکی البلخی أنه کانت بین علی علیه السلام و عثمان منازعة فی أرض اشتراها من علی علیه السلام فخرجت فیها أحجار و أراد ردها بالعیب فلم یأخذها فقال بینی و بینک رسول الله صلی الله علیه و آله فقال الحکم بن أبی العاص إن حاکمته إلی ابن عمه حکم له فلا تحاکمه إلیه فنزلت

ص: 129


1- فی القاموس: العلهز بالکسر: القراد الضخم. و طعام من الدم و الوبر کان یتخذ فی المجاعة. و الناب المسنة و فیها بقیة. و نبات ینبت ببلاد بنی سلیم.
2- أنوار التنزیل 2: 98 و 111 و 112 و 122 و 127 و فیه: إلی واجب واحد.

الآیات و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام. أو قریب منه وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ أی و إن علموا أن الحق یقع لهم یَأْتُوا إِلَیْهِ أی إلی النبی صلی الله علیه و آله مُذْعِنِینَ مسرعین طائعین أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أی شک فی نبوتک و نفاق أَمِ ارْتابُوا فی عدلک أی رأوا منک ما رابهم لأجله أمرک. (1)و فی قوله وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لما بین الله سبحانه کراهتهم لحکمه قالوا للنبی صلی الله علیه و آله و الله لو أمرتنا بالخروج من دیارنا و أموالنا لفعلنا فنزلت و المعنی حلفوا بالله أغلظ أیمانهم و قدر طاقتهم أنک إن أمرتنا بالخروج إلی غزواتک لخرجنا قُلْ لهم لا تُقْسِمُوا أی لا تحلفوا و تم الکلام طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ أی طاعة حسنة للنبی صلی الله علیه و آله خالصة صادقة أفضل و أحسن من قسمکم (2)و قیل معناه لیکن منکم طاعة فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ أی کلف و أمر. (3)و فی قوله وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ قالوا أعان محمد علی هذا القرآن عداس مولی خویطب (4)بن عبد العزی و یسار غلام العلاء بن الحضرمی و حبر مولی عامر و کانوا من أهل الکتاب و قیل إنهم قالوا أعانه قوم من الیهود فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً أی شرکا و کذبا و إنما اکتفی بذلک فی جوابهم لتقدم ذکر التحدی و عجزهم عن الإتیان بمثله وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ أی هذه أحادیث المتقدمین و ما سطروه فی کتبهم اکْتَتَبَها انتسخها و قیل استکتبها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا أی تملی علیه طرفی نهاره حتی یحفظها و ینسخها. (5)و قال البیضاوی فی قوله تعالی قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لأنه أعجزکم عن آخرکم بفصاحته و تضمنه إخبارا عن مغیبات مستقبلة و أشیاء مکنونة لا یعلمها إلا عالم الأسرار فکیف یجعلونه أساطیر الأولین وَ قالُوا

ص: 130


1- مجمع البیان 7: 150.
2- فی التفسیر المطبوع: من قسمکم بما لا تصدقون به.
3- مجمع البیان 7: 151.
4- فی التفسیر المطبوع: حویطب.
5- مجمع البیان 7: 161.

ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ کما نأکل وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ لطلب المعاش کما نمشی و ذلک لعمههم و قصور نظرهم علی المحسوسات فإن تمیز الرسل عمن عداهم لیس بأمور جسمانیة و إنما هو بأحوال نفسانیة. (1)و فی قوله وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ أی الناس لِبَعْضٍ فِتْنَةً أی ابتلاء و من ذلک ابتلاء الفقراء بالأغنیاء و المرسلین بالمرسل إلیهم أَ تَصْبِرُونَ علة للجعل و المعنی و جعلنا بعضکم لبعض فتنة لنعلم أیکم یصبر (2)و فی قوله کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ أی کذلک أنزلناه متفرقا لنقوی بتفریقه فؤادک علی حفظه و فهمه لأن حاله یخالف حال موسی و داود و عیسی حیث کان أمیا و کانوا یکتبون فلو ألقی إلیه جملة لتعیا بحفظه (3)و لأن نزوله بحسب الوقائع یوجب مزید بصیرة و خوض فی المعنی و لأنه إذا نزل منجما (4)و هو یتحدی بکل نجم فیعجزون عن معارضته زاد ذلک قوة قلبه و لأنه إذا نزل به جبرئیل علیه السلام حالا بعد حال یثبت به فؤاده و منها معرفة الناسخ و المنسوخ و منها انضمام القرائن الحالیة إلی الدلالات اللفظیة فإنه یعین علی البلاغة وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا أی و قرأناه علیک شیئا بعد شی ء علی تؤدة و تمهل فی عشرین سنة أو فی ثلاث و عشرین سنة وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ بسؤال عجیب إِلَّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ الدامغ له فی جوابه وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً أی ما هو أحسن بیانا أو معنی من سؤالهم أو لا یأتونک بحال عجیبة یقولون هلا کانت هذه حاله إلا أعطیناک من الأحوال ما یحق لک فی حکمتنا و ما هو أحسن کشفا لما بعثت له. (5)و فی قوله وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً یظاهر الشیطان بالعداوة و الشرک إِلَّا مَنْ شاءَ أی إلا فعل من شاء أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا أن یتقرب إلیه فصور ذلک بصورة الأجر من حیث إنه مقصود فعله و استثناه منه قلعا لشبهة الطمع و إظهارا لغایة الشفقة حیث اعتد بإنفاعک نفسک بالتعرض للثواب و التخلص عن

ص: 131


1- أنوار التنزیل 2: 155.
2- أنوار التنزیل 2: 159.
3- کذا فی النسخ.
4- أی فی أوقات معینة.
5- أنوار التنزیل 2: 162.

العقاب أجرا وافیا مرضیا به مقصورا علیه و قیل الاستثناء منقطع معناه لکن من شاء أن یتخذ إلی ربه سبیلا فلیفعل. (1)و فی قوله إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً أی دلالة ملجئة إلی الإیمان أو بلیة قاسرة إلیه فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ أقحمت الأعناق لبیان موضع الخضوع و ترک الخبر علی أصله و قیل لما وصفت الأعناق بصفات العقلاء أجریت مجراهم و قیل المراد بها الرؤساء أو الجماعات مِنْ کُلِّ زَوْجٍ صنف کَرِیمٍ محمود کثیر المنفعة. (2)و فی قوله وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ أی و إن ذکره أو معناه لفی الکتب المتقدمة أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً علی صحة القرآن أو نبوة محمد صلی الله علیه و آله أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ أن یعرفوه بنعته المذکور فی کتبهم وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ کما هو زیادة فی إعجازه أو بلغة العجم فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ لفرط عنادهم و استکبارهم أو لعدم فهمهم و استنکافهم من اتباع العجم کَذلِکَ سَلَکْناهُ أی أدخلنا القرآن وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ أی بالقرآن الشَّیاطِینُ کما یزعمه بعض المشرکین (3)وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ إنزال ذلک و لا یقدرون علیه إنهم مصروفون عن استماع القرآن ممنوعون بالشهب (4)وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ الأقرب منهم فالأقرب فإن الاهتمام بشأنهم أهمّ و

رُوِیَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ صَعِدَ الصَّفَا وَ نَادَاهُمْ فَخِذاً فَخِذاً حَتَّی اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ فَقَالَ لَوْ أَخْبَرْتُکُمْ أَنَّ بِسَفْحِ هَذَا الْجَبَلِ خَیْلًا أَ کُنْتُمْ مُصَدِّقِیَّ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَإِنیِّ نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ

وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لین جانبک لهم مستعار من خفض الطائر جناحه إذا أراد أن ینحط الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ إلی التهجد وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ و ترددک فی تصفح أحوال المجتهدین کما

رُوِیَ أَنَّهُ علیه السلام لَمَّا نُسِخَ فَرْضُ قِیَامِ اللَّیْلِ طَافَ تِلْکَ اللَّیْلَةَ

ص: 132


1- أنوار التنزیل 2: 168.
2- أنوار التنزیل 2: 173.
3- فی التفسیر المطبوع: کما زعم المشرکون انه من قبیل ما یلقی الشیاطین علی الکهنة.
4- لم نجد ذلک فی أنوار التنزیل، بل هو موجود فی مجمع البیان راجعهما.

بِبُیُوتِ أَصْحَابِهِ لِیَنْظُرَ مَا یَصْنَعُونَ حِرْصاً عَلَی کَثْرَةِ طَاعَاتِهِمْ فَوَجَدَهَا کَبُیُوتِ الزَّنَابِیرِ لِمَا سَمِعَ مِنْ دَنْدَنَتِهِمْ بِذِکْرِ اللَّهِ وَ التَّلَاوَةِ.

أو تصرفک فیما بین المصلین بالقیام و الرکوع و السجود و القعود إذا أممتهم تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ لما بین أن القرآن لا یصح أن یکون مما تنزلت به الشیاطین أکد ذلک بأن بین أن محمدا لا یصلح أن یتنزلوا علیه من وجهین أحدهما أنه إنما یکون علی شریر کذاب کثیر الإثم فإن اتصال الإنسان بالغائبات لما بینهما من التناسب و التواد و حال محمد صلی الله علیه و آله علی خلاف ذلک و ثانیهما قوله یُلْقُونَ السَّمْعَ أی الأفاکون یلقون السمع إلی الشیاطین فیتلقون منهم ظنونا و أمارات لنقصان علمهم فیضمون إلیها علی حسب تخیلاتهم أشیاء لا یطابق أکثرها و لا کذلک محمد صلی الله علیه و آله فإنه أخبر عن مغیبات کثیرة لا تحصی و قد طابق کلها و قد فسر الأکثر بالکل لقوله عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ و الأظهر أن الأکثریة باعتبار أقوالهم علی معنی أن هؤلاء قل من یصدق منهم فیما یحکی عن الجنی و قیل الضمائر للشیاطین أی یلقون السمع إلی الملإ الأعلی قبل أن رجموا فیخطفون منهم بعض المغیبات و یوحون به إلی أولیائهم أو یلقون مسموعهم منهم إلی أولیائهم. (1)و فی قوله بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ أی عن الحق الذی هو التوحید (2)و فی قوله لَوْ لا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ لو لا الأولی امتناعیة و الثانی تحضیضیة و المعنی لو لا قولهم إذا أصابتهم عقوبة بسبب کفرهم و معاصیهم ربنا هلا أرسلت إلینا رسولا یبلغنا آیاتک فنتبعها و نکون من المصدقین ما أرسلناک هُوَ أَهْدی مِنْهُما أی مما أنزل علی موسی و علی وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ أتبعنا بعضه بعضا فی الإنزال لیتصل التذکیر أو فی النظم لیتقرر الدعوة بالحجة و المواعظ بالمواعید و النصائح بالعبر (3)و فی قوله جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ أی ما یصیبهم من أذیتهم فی الصرف عن الإیمان کَعَذابِ اللَّهِ فی الصرف عن الکفر وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ فتح و غنیمة لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ فی الدین فأشرکونا فیه و المراد المنافقون أو قوم ضعف إیمانهم فارتدوا من

ص: 133


1- أنوار التنزیل 2: 188- 190.
2- أنوار التنزیل 2: 203.
3- أنوار التنزیل 2: 218 و 219.

أذی المشرکین وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ أی أثقال ما اقترفته أنفسهم وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ و أثقالا أخر معها لما تسببوا له بالإضلال و الحمل علی المعاصی من غیر أن ینقص من أثقال من تبعهم شی ء. (1)و فی قوله مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ فیما اتخذوه معتمدا و متکلا کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً فیما نسجه من الخور (2)و الوهن بل ذلک أوهن فإن لهذا حقیقة و انتفاعا ما أو مثلهم بالإضافة إلی الموحد کمثله بالإضافة إلی رجل یبنی بیتا من حجر و جص و یجوز أن یکون المراد ببیت العنکبوت دینهم سماه به تحقیقا للتمثیل فیکون المعنی و إن أوهن ما یعتمد به فی الدین دینهم (3)و فی قوله وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ أی بالخصلة التی هی أحسن کمعارضة الخشونة باللین و الغضب بالکظم و قیل منسوخ بآیة السیف إذ لا مجادلة أشد منه و جوابه أنه آخر الدواء و قیل المراد به ذوو العهد منهم إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ بالإفراط فی الاعتداء و العناد أو بإثبات الولد و قولهم یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ أو بنبذ العهد و منع الجزیة فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ هم عبد الله بن سلام و أضرابه أو من تقدم عهد الرسول من أهل الکتاب وَ مِنْ هؤُلاءِ أی و من العرب أو أهل مکة أو ممن فی عهد الرسول من أهل الکتاب. (4)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ هم النبی صلی الله علیه و آله و المؤمنون به لأنهم حفظوه و وعوه و قیل هم الأئمة من آل محمد صلی الله علیه و آله عن أبی جعفر و أبی عبد الله علیهما السلام: وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أی یقتل الناس بعضهم بعضا فیما حولهم و هم آمنون فی الحرم أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ أی یصدقون بعبادة الأصنام و هی باطلة مضمحلة. (5)

ص: 134


1- أنوار التنزیل 2: 228 و 229.
2- الخور: الفتور و الضعف.
3- أنوار التنزیل 2: 234.
4- أنوار التنزیل 2: 235 و 236.
5- مجمع البیان 8: 288 و 293.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ أَثارُوا الْأَرْضَ أی قلبوا وجهها لاستنباط المیاه و استخراج المعادن و زرع البذور و غیرها. (1)و فی قوله ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا فی عبادة الأصنام مِنْ أَنْفُسِکُمْ أی منتزعا من أحواله التی هی أقرب الأمور إلیکم هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ من الأموال و غیرها فَأَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ فتکونون سواء أنتم و هم فیه شرکاء یتصرفون فیه کتصرفکم مع أنه بشر مثلکم و أنها معارة لکم تَخافُونَهُمْ أن تستبدوا بتصرف فیه کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کما تخاف الأحرار بعضهم من بعض کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ نبینها لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ یستعملون عقولهم فی تدبر الأمثال لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ اللام فیه للعاقبة و قیل للأمر بمعنی التهدید کقوله فَتَمَتَّعُوا غیر أنه التفت فیه مبالغة فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ عاقبة تمتعکم أَمْ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً أی حجة و قیل ذا سلطان أی ملکا معه برهان فَهُوَ یَتَکَلَّمُ تکلم دلالة کقوله کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ أو نطق بِما کانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ بإشراکهم و صحته أو بالأمر الذی بسببه یشرکون فی ألوهیته. (2)و فی قوله فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا أی فرأوا الأثر أو الزرع فإنه مدلول علیه بما تقدم و قیل السحاب لأنه إذا کان مصفرا لم یمطر فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی و الکفار مثلهم لما سدوا عن الحق مشاعرهم وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ قید الحکم به لیکون أشد استحالة فإن الأصم المقبل و إن لم یسمع الکلام تفطن منه بواسطة الحرکات شیئا وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ سماهم عمیا لفقدهم المقصود الحقیقی من الأبصار أو لعمی قلوبهم وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ أی و لا یحملنک علی الخفة و القلق الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ بتکذیبهم. (3)و قال الطبرسی رحمه الله نزل قوله وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ فی النضر بن الحارث کان یتجر فیخرج إلی فارس فیشتری أخبار الأعاجم و یحدث بها قریشا و یقول لهم إن محمدا صلی الله علیه و آله یحدثکم بحدیث عاد و ثمود و أنا أحدثکم

ص: 135


1- أنوار التنزیل 2: 241.
2- أنوار التنزیل 2: 245 و 246.
3- أنوار التنزیل 2: 249 و 251.

بحدیث رستم و إسفندیار و أخبار الأکاسرة فیستملحون حدیثه و یترکون استماع القرآن عن الکلبی و قیل نزل فی رجل اشتری جاریة تغنیه لیلا و نهارا عن ابن عباس و أکثر المفسرین علی أن المراد بلهو الحدیث الغناء و هو قول ابن عباس و ابن مسعود و

هُوَ الْمَرْوِیُّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالُوا مِنْهُ الْغِنَاءُ.

و

رُوِیَ أَیْضاً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: هُوَ الطَّعْنُ فِی الْحَقِّ وَ الِاسْتِهْزَاءُ بِهِ.

و ما کان أبو جهل و أصحابه یجیئون به إذ قال یا معشر قریش أ لا أطعمکم من الزقوم الذی یخوفکم به صاحبکم ثم أرسل إلی زبد و تمر و قال هذا هو الزقوم الذی یخوفکم به

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ مِنْهُ الْغِنَاءُ.

فعلی هذا فإنه یدخل فیه کل شی ء یلهی عن سبیل الله و عن طاعته وَ یَتَّخِذَها أی آیات القرآن أو سبیل الله هُزُواً یستهزئ بها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً أی ثقلا یمنعه عن سماع الآیات. (1)و فی قوله بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها إذ لو کان لها عمد لرأیتموها لأنها لو کانت تکون أجساما عظاما حتی یصح منها أن تقل السماوات و لو کانت کذلک لاحتاجت إلی عمد آخر فکان یتسلسل فإذا لا عمد لها و قیل إن المراد بغیر عمد مرئیة و المعنی أن لها عمدا لا ترونها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أی جبالا ثابتة أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ أی کراهة أن تمید بکم. (2)و فی قوله أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ جواب لو محذوف تقدیره أ و لو کان الشیطان یدعوهم إِلی عَذابِ السَّعِیرِ لاتبعوهم وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ أی و من یخلص دینه لله و یقصد فی أفعاله التقرب إلی الله وَ هُوَ مُحْسِنٌ فیها فیفعلها علی موجب العلم و مقتضی الشرع فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی أی فقد تعلق بالعروة الوثیقة التی لَا انْفِصامَ لَها وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ أی و إلی الله یرجع أواخر الأمور علی وجه لا یکون لأحد التصرف فیها بالأمر و النهی. (3)

ص: 136


1- مجمع البیان 8: 313 و 314.
2- مجمع البیان 8: 314.
3- مجمع البیان 8: 320 و 321.

و فی قوله کَالظُّلَلِ شبه الموج بالسحاب الذی یرکب بعضه علی بعض و قیل یرید کالجبال فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ أی عدل فی الوفاء فی البر بما عاهد الله علیه فی البحر من التوحید له

روی السدی عن مصعب بن سعد عن أبیه قال لما کان یوم فتح مکة أمن رسول الله صلی الله علیه و آله الناس إلا أربعة نفر قال اقتلوهم و إن وجدتموهم متعلقین بأستار الکعبة عکرمة بن أبی جهل و عبد الله بن أخطل و قیس بن سبابة و عبد الله بن أبی سرح.

فأما عکرمة فرکب البحر فأصابتهم ریح عاصفة فقال أهل السفینة أخلصوا فإن آلهتکم لا تغنی عنکم شیئا هاهنا فقال عکرمة لئن لم ینجنی فی البحر إلا الإخلاص ما ینجینی فی البر غیره اللهم إن لک علی عهدا إن أنت عافیتنی مما أنا فیه أنی آتی محمدا حتی أضع یدی فی یده فلأجدنه عفوا کریما فجاء فأسلم و الختر أقبح الغدر. (1)و فی قوله ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ یعنی قریشا إذ لم یأتهم نبی قبل نبینا صلی الله علیه و آله و إن أتی غیرهم من قبائل العرب مثل خالد بن سنان العبسی و قیل یعنی أهل الفترة بین عیسی و محمد صلی الله علیه و آله لم یأتهم نبی قبله فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ أی فیما قدره ستة أیام ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ بالقهر و الاستعلاء. (2)و فی قوله أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أی سیئ العذاب أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ کیف أحاطت بهم و ذلک أن الإنسان حیثما نظر رأی السماء و الأرض قدامه و خلفه و عن یمینه و شماله فلا یقدر علی الخروج منها کِسَفاً مِنَ السَّماءِ أی قطعة منها تغطیهم و تهلکهم. (3)وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ أی لیس له سبحانه منهم معاون علی خلق السماوات و الأرض و لا علی شی ء من الأشیاء وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ إنما قال ذلک علی وجه الإنصاف فی الحجاج دون الشک کما یقول القائل أحدنا کاذب و إن کان هو عالما بالکاذب ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا أی یحکم بالحق. (4)

ص: 137


1- مجمع البیان 8: 323.
2- مجمع البیان 8: 325 و 326.
3- مجمع البیان 8: 377 و 379.
4- مجمع البیان 8: 389 و 390.

و قال البیضاوی فی قوله تعالی قُلْ أَرُونِیَ الَّذِینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ أی لأری بأی صفة ألحقتموهم بالله فی استحقاق العبادة و هو استفسار عن شبهتهم بعد إلزام الحجة علیهم زیادة فی تبکیتهم وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ أی إلا رسالة عامة لهم من الکف فإنها إذا عمتهم فقد کفتهم أن یخرج منها أحد منهم أو إلا جامعا لهم فی الإبلاغ فهی حال من الکاف و التاء للمبالغة وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها فیها دلیل علی صحة الإشراک وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ یدعوهم إلیه و ینذرهم علی ترکه و قد بان من قبل أن لا وجه له فمن أین وقع لهم هذه الشبهة قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أرشدکم و أنصح لکم بخصلة واحدة هی ما دل علیه أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ و هو القیام من مجلس رسول الله صلی الله علیه و آله أو الانتصاب فی الأمر خالصا لوجه الله معرضا عن المراء و التقلید مَثْنی وَ فُرادی متفرقین اثنین اثنین و واحدا واحدا فإن الازدحام یشوش الخاطر و یخلط القول ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا فی أمر محمد صلی الله علیه و آله و ما جاء به لتعلموا حقیقته ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ فتعلموا ما به جنون یحمله علی ذلک أو استئناف منبه لهم علی أن ما عرفوا من رجاحة عقله کاف فی ترجیح صدقه فإنه لا یدعه أن یتصدی لادعاء أمر خطیر من غیر وثوق ببرهان فیفتضح علی رءوس الأشهاد و یلقی نفسه إلی الهلاک فکیف و قد انضم إلیه معجزات کثیرة و قیل ما استفهامیة و المعنی ثم تتفکروا أی شی ء به من آثار الجنون قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ أی شی ء سألتکم من أجر علی الرسالة فَهُوَ لَکُمْ و المراد نفی السؤال و قیل ما موصولة یراد بها ما سألهم بقوله ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا (1)و قوله لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (2)و اتخاذ السبیل ینفعهم و قرباه قرباهم قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ یلقیه و ینزله علی من یجتبیه من عباده أو یرمی الباطل فیدمغه أو یرمی به إلی أقطار الأرض فیکون وعدا بإظهار الإسلام وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ أی زهق الباطل أی الشرک بحیث لم یبق له أثر مأخوذ من هلاک الحی فإنه إذا هلک لم یبق له إبداء و لا إعادة و قیل الباطل إبلیس أو الصنم و المعنی لا ینشئ خلقا

ص: 138


1- الفرقان: 57.
2- الشوری: 23.

و لا یعیده أو لا یبدئ خیرا لأهله و لا یعیده و قیل ما استفهامیة منتصبة بما بعده. (1)و فی قوله أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً أی کمن لم یزین له بل وفق حتی عرف الحق و استحسن الأعمال و استقبحها علی ما هی علیه فحذف الجواب لدلالة فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ و قیل تقدیره أ فمن زین له سوء عمله ذهبت نفسک علیهم حسرة فحذف الجواب لدلالة فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ علیه و معناه فلا تهلک نفسک علیهم للحسرات علی غیهم و إصرارهم علی التکذیب ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ هو لفافة النواة وَ لَوْ سَمِعُوا علی سبیل الفرض مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ لعدم قدرتهم علی الإنفاع أو لتبریهم منکم مما تدعون لهم وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ بإشراککم لهم یقرون ببطلانه أو یقولون ما کنتم إیانا تعبدون وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ و لا یخبرک بالأمر مخبر مثل خبیر عالم به أخبرک و هو الله سبحانه فإنه الخبیر به علی الحقیقة دون سائر المخبرین وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ الکافر و المؤمن و قیل مثلان للصنم و لله عز و جل وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ و لا الباطل و لا الحق وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ و لا الثواب و لا العقاب وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ تمثیل آخر للمؤمنین و الکافرین أبلغ من الأول و لذلک کرر الفعل و قیل للعلماء و الجهلاء إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ هدایته فیوفقه لفهم آیاته و الاتعاظ بعظاته وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ ترشیح لتمثیل المصرین علی الکفر بالأموات و مبالغة فی إقناطه عنهم بِالْبَیِّناتِ بالمعجزات الشاهدة علی نبوتهم وَ بِالزُّبُرِ کصحف إبراهیم وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ کالتوراة و الإنجیل علی إرادة التفصیل دون الجمع و یجوز أن یراد بهما واحد و العطف لتغایر الوصفین أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً ینطق علی أنا اتخذنا شرکاء فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ علی حجة من ذلک الکتاب بأن لهم شرکة جعلیة و یجوز أن یکون هم للمشرکین وَ لا یَحِیقُ أی لا یحیط فَهَلْ یَنْظُرُونَ ینتظرون إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ سنة الله فیهم بتعذیب مکذبیهم فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ

ص: 139


1- أنوار التنزیل 2: 290 و 293- 295.

تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا أی لا یبدلها بجعل غیر التعذیب تعذیبا و لا یحولها بأن ینقله من المکذبین إلی غیرهم. (1)و فی قوله وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ الوقائع التی خلت و العذاب المعد فی الآخرة أو نوازل السماء و نوائب الأرض کقوله أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أو عذاب الدنیا و عذاب الآخرة أو عکسه أو ما تقدم من الذنوب و ما تأخر وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ علی محاویجکم قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا بالصانع یعنی معطلة کانوا بمکة لِلَّذِینَ آمَنُوا تهکما بهم من إقرارهم به و تعلیقهم الأمور بمشیته أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ علی زعمکم و قیل قاله مشرکو قریش حین استطعمهم فقراء المؤمنین إیهاما بأن الله لما کان قادرا أن یطعمهم و لم یطعمهم فنحن أحق بذلک و هذا من فرط جهالتهم فإن الله تعالی یطعم بأسباب منها حث الأغنیاء علی إطعام الفقراء و توفیقهم له. (2)وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ رد لقولهم إن محمدا صلی الله علیه و آله شاعر أی ما علمناه الشعر بتعلیم القرآن فإنه غیر مقفی و لا موزون و لیس معناه ما یتوخاه (3)الشعراء من التخیلات المرغبة و المنفرة وَ ما یَنْبَغِی لَهُ و ما یصح له الشعر و لا یتأتی له إن أراد قرضه علی ما اختبرتم طبعه نحوا من أربعین سنة و قوله

أنا النبی لا کذب. و أنا ابن عبد المطلب.

و قوله

هل أنت إلا إصبع دمیت. و فی سبیل الله ما لقیت.

اتفاقی من غیر تکلف و قصد منه إلی ذلک و قد یقع مثله کثیرا فی تضاعیف المنثورات علی أن الخلیل ما عد المشطور من الرجز شعرا هذا و قد روی أنه حرک الباءین و کسر التاء الأولی بلا إشباع و سکن الثانیة و قیل الضمیر للقرآن أی و ما یصح للقرآن أن یکون شعرا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ عظة و إرشاد من الله وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ

ص: 140


1- أنوار التنزیل 2: 297 و 300 و 301 و 305.
2- أنوار التنزیل 2: 313.
3- توخی الامر: تعمده و تطلبه دون سواه.

و کتاب سماوی یتلی فی المعابد ظاهر أنه لیس کلام البشر لما فیه من الإعجاز لِیُنْذِرَ القرآن أو الرسول مَنْ کانَ حَیًّا عاقلا فهما فإن الغافل کالمیت أو مؤمنا فی علم الله فإن الحیاة الأبدیة بالإیمان و تخصیص الإنذار به لأنه المنتفع به وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ و یجب کلمة العذاب عَلَی الْکافِرِینَ المصرین علی الکفر وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً أشرکوها به فی العبادة لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ رجاء أن ینصروهم فیما حزبهم من الأمور (1)و الأمر بالعکس لأنه لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ معدون لحفظهم و الذب عنهم أو محضرون أثرهم فی النار. (2)و فی قوله فَاسْتَفْتِهِمْ أی فاستخبرهم و الضمیر لمشرکی مکة أو لبنی آدم أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا یعنی ما ذکر من الملائکة و السماء و الأرض و ما بینهما و المشارق و الکواکب و الشهب الثواقب و من لتغلیب العقلاء إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ و المراد إثبات المعاد و رد استحالتهم بأن استحالة ذلک إما لعدم قابلیة المادة و مادتهم الأصلیة هی الطین اللازب الحاصل من ضم الجزء المائی إلی الجزء الأرضی و هما باقیان قابلان للانضمام بعد و قد علموا أن الإنسان الأول إنما تولد منه إما لاعترافهم بحدوث العالم أو بقصة آدم علی نبینا و آله و علیه السلام و شاهدوا تولد کثیر من الحیوانات منه بلا توسط مواقعة فلزمهم أن یجوزوا إعادتهم کذلک و إما لعدم قدرة الفاعل فإن من قدر علی خلق هذه الأشیاء قدر علی ما لا یعتد به بالإضافة إلیها سیما و من ذلک بدأهم أولا و قدرته ذاتیة لا تتغیر بَلْ عَجِبْتَ من قدرة الله و إنکارهم البعث وَ یَسْخَرُونَ من تعجبک و تقریرک للبعث. (3)وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً یعنی الملائکة ذکرهم باسم جنسهم وضعا

ص: 141


1- من حزبه الویل: أصابه و اشتد علیه.
2- أنوار التنزیل 2: 317.
3- أنوار التنزیل 2: 321.

منهم أن یبلغوا هذه المرتبة و قیل قالوا إن الله صاهر الجن فخرجت الملائکة و قیل قالوا الله و الشیطان أخوان وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ أن الکفرة أو الإنس أو الجنة إن فسرت بغیر الملائکة لَمُحْضَرُونَ فی العذاب سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ من الولد و النسب إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ استثناء من المحضرین منقطع أو متصل إن فسر الضمیر بما یعمهم و ما بینهما اعتراض أو من یصفون فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ عود إلی خطابهم ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ أی علی الله بِفاتِنِینَ مفسدین الناس بإغوائهم إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِیمِ إلا من سبق فی علم الله تعالی أنه من أهل النار و یصلاها لا محالة و أنتم ضمیر لهم و لآلهتهم غلب فیه المخاطب علی الغائب و یجوز أن یکون وَ ما تَعْبُدُونَ لما فیه من معنی المقارنة سادا مسد الخبر أی إنکم و آلهتکم قرناء لا تزالون تعبدونها ما أنتم علی ما تعبدونه بفاتنین بباعثین علی طریق الفتنة إلا ضالا مستوجبا للنار مثلکم وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ حکایة اعتراف الملائکة بالعبودیة للرد علی عبدتهم و المعنی و ما منا أحد إلا له مقام معلوم فی المعرفة و العبادة و الانتهاء إلی أمر الله فی تدبیر العالم و یحتمل أن یکون هذا و ما قبله من قوله سُبْحانَ اللَّهِ من کلامهم لیتصل بقوله وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ فی أداء الطاعة و منازل الخدمة وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ المنزهون الله عما لا یلیق به وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ یعنی مشرکی قریش لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ کتابا من الکتب التی نزلت علیهم لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ لأخلصنا العبادة له و لم نخالف مثلهم فَکَفَرُوا بِهِ أی لما جاءهم الذکر الذی هو أشرف الأذکار و المهیمن علیها فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ عاقبة کفرهم فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ أی یوم بدر و قیل یوم الفتح وَ أَبْصِرْهُمْ علی ما ینالهم حینئذ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ ما قضینا لک من التأیید و النصرة و الثواب فی الآخرة أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ روی أنه لما نزل فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ قالوا متی هذا فنزل فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فإذا نزل العذاب بفنائهم فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ أی فبئس صباح المنذرین صباحهم. (1)

ص: 142


1- أنوار التنزیل 2: 235 و 236.

و فی قوله فِی عِزَّةٍ أی استکبار عن الحق وَ شِقاقٍ خلاف لله و لرسوله فَنادَوْا استغاثة أو توبة و استغفارا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أی لیس الحین حین مناص و لا هی المشبهة بلیس زیدت علیها تاء التأنیث للتأکید و قیل هی النافیة للجنس أی و لا حین مناص لهم و قیل للفعل و النصب بإضماره أی و لا أری حین مناص. (1)

و قال الطبرسی رحمه الله قال المفسرون إن أشراف قریش و هم خمسة و عشرون منهم الولید بن المغیرة و هو أکبرهم و أبو جهل و أبی و أمیة ابنا خلف و عتبة و شیبة ابنا ربیعة و النضر بن الحارث أتوا أبا طالب و قالوا أنت شیخنا و کبیرنا و قد أتیناک تقضی بیننا و بین ابن أخیک فإنه سفه أحلامنا و شتم آلهتنا فدعا أبو طالب رسول الله صلی الله علیه و آله و قال یا ابن أخی هؤلاء قومک یسألونک فقال ما ذا یسألوننی قالوا دعنا و آلهتنا ندعک و إلهک فقال صلی الله علیه و آله أ تعطوننی کلمة واحدة تملکون بها العرب و العجم فقال له أبو جهل لله أبوک نعطیک ذلک و عشر أمثالها فقال قولوا لا إله إلا الله فقاموا و قالوا أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً فنزلت هذه الآیات.

و رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله اسْتَعْبَرَ (2)ثُمَّ قَالَ یَا عَمِّ وَ اللَّهِ لَوْ وُضِعَتِ الشَّمْسُ فِی یَمِینِی وَ الْقَمَرُ فِی شِمَالِی مَا تَرَکْتُ هَذَا الْقَوْلَ حَتَّی أُنْفِذَهُ أَوْ أُقْتَلَ دُونَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو طَالِبٍ امْضِ لِأَمْرِکَ فَوَ اللَّهِ لَا أَخْذُلُکَ أَبَداً (3).

و قال البیضاوی وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أی و انطلق أشراف قریش من مجلس أبی طالب بعد ما بکتهم (4)رسول الله صلی الله علیه و آله أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا و اثبتوا (5)عَلی آلِهَتِکُمْ علی عبادتها إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ إن هذا الأمر لشی ء من ریب الزمان یراد بنا فلا مرد له أو إن هذا الرأی الذی یدعیه من التوحید أو یقصده من الرئاسة و الترفع علی العرب و العجم لشی ء یتمنی أو یریده کل أحد أو إن دینکم یطلب لیؤخذ منکم

ص: 143


1- أنوار التنزیل 2: 237.
2- أی جرت عبرته، و العبرة: الدمعة.
3- مجمع البیان 8: 465.
4- أی غلبهم بالحجة.
5- فی المصدر هکذا: «أَنِ امْشُوا» قائلین بعضهم لبعض: امشوا «وَ اصْبِرُوا» و اثبتوا.

ما سَمِعْنا بِهذا بالذی یقوله فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ فی الملة التی أدرکنا علیه آباءنا أو فی ملة عیسی التی هو آخر الملل فإن النصاری یثلثون و یجوز أن یکون حالا من هذا أی ما سمعنا من أهل الکتاب و لا الکهان بالتوحید کائنا فی الملة المترقبة إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ کذب اختلقه أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ بل أ عندهم خزائن رحمته و فی تصرفهم حتی یتخیروا للنبوة من شاءوا أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ أی لیس لهم مدخل فی أمر هذا العالم الجسمانی الذی هو جزء یسیر من خزائنه فمن أین لهم أن یتصرفوا فیها فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ أی إن کان لهم ذلک فلیصعدوا فی المعارج التی یتوصل بها إلی العرش حتی یستووا علیه و یدبروا أمر العالم فینزلوا الوحی إلی من یستصوبونه و السبب فی الأصل هو الوصلة و قیل المراد بالأسباب السماوات لأنها أسباب الحوادث السفلیة جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ أی هم جند ما من الکفار المتحزبین علی الرسل مهزوم مکسور عما قریب فمن أین لهم التدابیر الإلهیة أو فلا تکترث (1)بما یقولون. (2)قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أی ما أنبأتکم به من أنی نذیر من عقوبة من هذه صفته و أنه واحد فی الألوهیة و قیل ما بعده من نبإ آدم ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ فإن إخباره عن تقاول الملائکة و ما جری بینهم علی ما وردت فی الکتب المتقدمة من غیر سماع و مطالعة کتاب لا یتصور إلا بالوحی (3)وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ المتصنعین بما لست من أهله علی ما عرفتم من حالی فأنتحل النبوة و أتقول القرآن بَعْدَ حِینٍ بعد الموت أو یوم القیامة أو عند ظهور الإسلام. (4)و فی قوله وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ یحتمل المتخذین من الکفرة و المتخذین من الملائکة و عیسی و الأصنام علی حذف الراجع و إضمار المشرکین من غیر ذکر لدلالة المساق علیهم و هو مبتدأ خبره علی الأول ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی بإضمار القول أو إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ و هو متعین علی الثانی

ص: 144


1- أی لا تعبأ به و لا تباله.
2- أنوار التنزیل 2: 339.
3- أنوار التنزیل 2: 350.
4- أنوار التنزیل 2: 352.

و علی هذا یکون القول المضمر بما فی حیزه حالا أو بدلا من الصلة و زلفی مصدر أو حال لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً کما زعموا لَاصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ إذ لا موجود سواه إلا و هو مخلوقه لقیام الدلالة علی امتناع وجود واجبین و وجوب استناد ما عدا الواجب إلیه و من البین أن المخلوق لا یماثل الخالق فیقوم مقام الولد له ثم قرر ذلک بقوله سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ فإن الألوهیة الحقیقیة تتبع الوجوب المستلزم للوحدة الذاتیة و هی تنافی المماثلة فضلا عن التولد لأن کل واحد من المثلین مرکب من الحقیقة المشترکة و التعین المخصوص و القهاریة المطلقة تنافی قبول الزوال المحوج إلی الولد (1)نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ أی نسی الضر الذی کان یدعو الله إلی کشفه أو ربه الذی کان یتضرع إلیه. (2)أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ خبره محذوف دل علیه قوله فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أی من أجل ذکره. (3)ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا للمشرک و الموحد رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ مثل المشرک علی ما یدعیه مذهبه (4)من أن یدعی کل واحد من معبودیه عبودیته و یتنازعوا فیه بعبد یتشارک فیه جمع یتجاذبونه و یتعاورونه فی المهام المختلفة فی تحیره و توزع قلبه و الموحد بمن خلص لواحد لیس لغیره علیه سبیل (5)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ کانت الکفار تخیفه بالأوثان التی کانوا یعبدونها قالوا أ ما تخاف أن تهلکک آلهتنا (6)و قیل إنه لما قصد خالد لکسر العزی بأمر النبی صلی الله علیه و آله قالوا إیاک یا خالد فبأسها شدید فضرب خالد أنفها بالفأس فهشمها فقال

کفرانک یا عزی لا سبحانک سبحان من أهانک

(7)

ص: 145


1- أنوار التنزیل 2: 352.
2- أنوار التنزیل 2: 354.
3- أنوار التنزیل 2: 357.
4- فی المصدر: علی ما یقتضیه مذهبه.
5- أنوار التنزیل 2: 358.
6- فی المصدر: إنا نخاف أن تهلکک آلهتنا.
7- فی المصدر زیادة و هی: انی رأیت اللّه قد أهانک. راجع مجمع البیان 8: 499.

أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً من شفاعة وَ لا یَعْقِلُونَ جواب هذا الاستفهام محذوف أی أ و لو کانوا بهذه الصفة تتخذونهم شفعاء و تعبدونهم راجین شفاعتهم قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً أی لا یشفع أحد إلا بإذنه وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ أی نفرت و قیل انقبضت. (1)و قال البیضاوی وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ أی القرآن أو المأمور به دون المنهی عنه أو العزائم دون الرخص أو الناسخ دون المنسوخ و لعله ما هو أنجی و أسلم کالإنابة و المواظبة علی الطاعة (2)إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ عام فی کل مجادل مبطل و إن نزلت فی مشرکی مکة أو الیهود حین قالوا لست صاحبنا بل هو المسیح بن داود یبلغ سلطانه البر و البحر و تسیر معه الأنهار إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ إلا تکبر عن الحق و تعظم عن التفکر و التعلم أو إرادة الرئاسة أو إن النبوة و الملک لا یکون إلا لهم ما هُمْ بِبالِغِیهِ ببالغی دفع الآیات أو المراد لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ فمن قدر علی خلقها أولا من غیر أصل قدر علی خلق الإنسان ثانیا من أصل. (3)فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ أی بالعذاب فی الدنیا و الآخرة قُضِیَ بِالْحَقِّ بإنجاء المحق و تعذیب المبطل وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ المعاندون باقتراح الآیات بعد ظهور ما یغنیهم عنها. (4)و فی قوله قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ أی فی أغطیة و هذه تمثیلات لنبو قلوبهم عن إدراک ما یدعوهم إلیه و اعتقاده و مج أسماعهم له و امتناع مواصلتهم و موافقتهم للرسول فَاعْمَلْ علی دینک أو فی إبطال أمرنا إِنَّنا عامِلُونَ علی دیننا أو فی إبطال أمرک. (5)و قال الطبرسی رحمه الله قیل إن أبا جهل رفع ثوبا بینه و بین النبی صلی الله علیه و آله

ص: 146


1- مجمع البیان 8: 501.
2- أنوار التنزیل 2: 363.
3- أنوار التنزیل 2: 378.
4- أنوار التنزیل 2: 381.
5- أنوار التنزیل 2: 383.

فقال یا محمد أنت من ذاک الجانب و نحن من هذا الجانب فاعمل أنت علی دینک و مذهبک إننا عاملون علی دیننا و مذهبنا فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ أی لا تمیلوا عن سبیله و توجهوا إلیه بالطاعة. (1)و فی قوله وَ الْغَوْا فِیهِ أی عارضوه باللغو و الباطل و بما لا یعتد به من الکلام لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ أی لتغلبوه باللغو و الباطل و لا یتمکن أصحابه من الاستماع و قیل الغوا فیه بالتخلیط فی القول و المکاء و الصفیر و قیل معناه ارفعوا أصواتکم فی وجهه بالشعر و الرجز عن ابن عباس و السدی لما عجزوا عن معارضة القرآن احتالوا فی اللبس علی غیرهم و تواصوا بترک استماعه و الإلغاء عند قراءته. (2)و قال البیضاوی فی قوله وَ ما یُلَقَّاها أی ما یلقی هذه السجیة و هی مقابلة الإساءة بالإحسان إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا فإنها تحبس النفس عن الانتقام وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ من الخیر و کمال النفس و قیل الحظ العظیم الجنة. (3)وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا جواب لقولهم هلا نزل القرآن بلغة العجم لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ بینت بلسان نفقهه ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ أ کلام أعجمی و مخاطب عربی إنکار مقرر للتخصیص أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ هو تمثیل لهم فی عدم قبولهم و استماعهم له بمن تصیح به من مسافة بعیدة. (4)شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ أی شرع لکم دین نوح علی نبینا و آله و علیه السلام و محمد صلی الله علیه و آله و من بینهما من أرباب الشرائع علیهم الصلاة و السلام و هو الأصل المشترک فیما بینهم المفسر بقوله أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ و هو الإیمان بما یجب تصدیقه و الطاعة فیه أحکام الله وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ و لا تختلفوا فی هذا الأصل أما فروع الشرائع فمختلفة وَ ما تَفَرَّقُوا یعنی الأمم السالفة و قیل أهل الکتاب وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ یعنی أهل الکتاب الذین کانوا فی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله أو المشرکین الذین أورثوا القرآن من بعد أهل الکتاب فَلِذلِکَ أی فلأجل ذلک التفرق أو الکتاب

ص: 147


1- مجمع البیان 9: 4.
2- مجمع البیان 9: 11.
3- أنوار التنزیل 2: 389.
4- أنوار التنزیل 2: 390.

أو العلم الذی أوتیته لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ أی لا حجاج بمعنی لا خصومة إذ الحق قد ظهر و لم یبق للمخاصمة مجال وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ فی دینه مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ من بعد ما استجاب له الناس و دخلوا فیه أو من بعد ما استجاب الله لرسوله فأظهر دینه بنصره یوم بدر أو من بعد ما استجاب له أهل الکتاب بأن أقروا بنبوته و استفتحوا به حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ زائلة باطلة. (1)فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ استبعاد للافتراء عن مثله بالإشعار علی أنه إنما یجترئ علیه من کان مختوما علی قلبه جاهلا بربه و کأنه قال إن یشإ الله خذلانک یختم علی قلبک لتجترئ بالافتراء علیه و قیل یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ یمسک القرآن و الوحی عنه أو یربط علیه بالصبر فلا یشق علیک أذاهم. (2)وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا یعنی ما أوحی إلیه و سماه روحا لأن القلوب تحیا به و قیل جبرئیل علیه السلام و المعنی أرسلناه إلیک بالوحی ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ أی قبل الوحی و هو دلیل علی أنه لم یکن متعبدا قبل النبوة بشرع و قیل المراد هو الإیمان بما لا طریق إلیه إلا السمع وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً أی الروح أو الکتاب أو الإیمان. (3)و فی قوله وَ إِنَّهُ عطف علی إنا فِی أُمِّ الْکِتابِ فی اللوح المحفوظ فإنه أصل الکتب السماویة لَدَیْنا محفوظا عندنا عن التغییر لَعَلِیٌّ رفیع الشأن فی الکتب السماویة لکونه معجزا من بینها حَکِیمٌ ذو حکمة بالغة أو محکم لا ینسخه غیره أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أ فنذوده و نبعده عنکم مجاز من قولهم ضرب الغرائب عن الحوض و الفاء للعطف علی محذوف أی أ نهملکم فنضرب عنکم الذکر و صفحا مصدر من غیر لفظه فإن تنحیة الذکر عنهم إعراض أو مفعول له أو حال بمعنی صافحین و أصله أن تولی الشی ء صفحة عنقک و قیل إنه بمعنی الجانب فیکون ظرفا أَنْ کُنْتُمْ أی لئن کنتم فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً أی من القوم المسرفین

ص: 148


1- أنوار التنزیل 2: 395 و 396.
2- أنوار التنزیل 2: 398.
3- أنوار التنزیل 2: 402.

لأنه صرف الخطاب عنهم إلی الرسول صلی الله علیه و آله مخبرا عنهم وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ و سلف فی القرآن قصتهم العجیبة و فیه وعد للرسول صلی الله علیه و آله و وعید لهم بمثل ما جری علی الأولین وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً أی ولدا فقالوا الملائکة بنات الله و لعله سماه جزءا کما سمی بعضا لأنه بضعة من الوالد دلالة علی استحالته علی الواحد الحق فی ذاته وَ هُوَ کَظِیمٌ مملوء قلبه من الکرب أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ أی أو جعلوا له أو اتخذ من یتربی فی الزینة یعنی البنات وَ هُوَ فِی الْخِصامِ فی المجادلة غَیْرُ مُبِینٍ مقرر لما یدعیه من نقصان العقل و ضعف الرأی وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً کفر آخر تضمنه مقالهم شنع به علیهم و هو جعلهم أکمل العباد و أکرمهم علی الله أنقصهم رأیا و أخسهم صنفا أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ أ حضروا خلق الله إیاهم فشاهدوهم إناثا فإن ذلک مما یعلم بالمشاهدة. (1)کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ أی من قبل القرآن قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ أی أ تتبعون آباءکم و لو جئتکم بدین أهدی من دین آبائکم و هو حکایة أمر ماض أوحی إلی النذیر أو خطاب لرسول الله صلی الله علیه و آله و یؤید الأول أنه قرأ ابن عامر و حفص قال و قوله قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ أی و إن کان أهدی إقناطا للنذیر من أن ینظروا و یتفکروا فیه بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ المعاصرین للرسول من قریش وَ آباءَهُمْ بالمد فی العمر و النعمة فاغتروا بذلک و انهمکوا فی الشهوات. (2)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ یعنون بالقریتین مکة و الطائف و بالرجل منهما الولید بن المغیرة من مکة و عروة بن مسعود الثقفی من الطائف و قیل عتبة بن ربیعة من مکة و ابن عبد یالیل من الطائف و قیل الولید بن المغیرة من مکة و حبیب بن عمرو الثقفی من الطائف عن ابن عباس و إنما قالوا ذلک لأن الرجلین کانا عظیمین فی قومهما و ذوی الأموال الجسیمة فیهما فدخلت الشبهة علیهم حتی اعتقدوا أن من کان کذلک کان أولی بالنبوة فقال سبحانه ردا علیهم أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ

ص: 149


1- أنوار التنزیل 2: 402- 405.
2- أنوار التنزیل 2: 406 و 407.

یعنی النبوة بین الخلق ثم قال نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا أی نحن قسمنا الرزق فی المعیشة علی حسب ما علمنا من مصالح عبادنا فلیس لأحد أن یتحکم فی شی ء من ذلک فکما فضلنا بعضهم علی بعض فی الرزق فکذلک اصطفینا للرسالة من شئنا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ أی أفقرنا البعض و أغنینا البعض و لم نفوض ذلک إلیهم مع قلة خطره فکیف نفوض اختیار النبوة إلیهم مع عظم محلها و شرف قدرها لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا معناه أن الوجه فی اختلاف الرزق بین العباد فی الضیق و السعة زیادة علی ما فیه من المصلحة أن فی ذلک تسخیرا من بعض العباد لبعض بإحواجهم إلیهم لیستخدم بعضهم بعضا فینتفع أحدهم بعمل الآخر له فینتظم بذلک قوام أمر العالم و قیل معناه لیملک بعضهم بعضا بما لهم فیتخذونهم عبیدا و ممالیک وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ أی الثواب أو الجنة أو النبوة (1)فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ أی فإما نتوفینک فإنا منتقمون من أمتک بعدک أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ أی فی حیاتک ما وعدناهم من العذاب فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ أی قادرون علی الانتقام منهم و عقوبتهم فی حیاتک و بعد وفاتک قال الحسن و قتادة إن الله أکرم نبیه بأن لم یره تلک النقمة و لم یر فی أمته إلا ما قرت به عینه و قد کان بعده نقمة شدیدة.

و قَدْ رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله أُرِیَ مَا یَلْقَی أُمَّتُهُ بَعْدَهُ فَمَا زَالَ مُنْقَبِضاً وَ لَمْ یَنْبَسِطْ ضَاحِکاً حَتَّی لَقِیَ اللَّهَ تَعَالَی.

وَ رَوَی جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ قَالَ إِنِّی لَأَدْنَاهُمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ بِمِنًی قَالَ لَا أُلْفِیَنَّکُمْ تَرْجِعُونَ بَعْدِی کُفَّاراً یَضْرِبُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَعَلْتُمُوهَا لَتَعْرِفُنَّنِی فِی الْکَتِیبَةِ (2)الَّتِی تُضَارِبُکُمْ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی خَلْفِهِ فَقَالَ أَوْ عَلِیٌّ أَوْ عَلِیٌّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَرَأَیْنَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام غَمَزَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ بِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام.

قیل إن النبی صلی الله علیه و آله أری الانتقام منهم و هو ما کان من نقمة الله من

ص: 150


1- مجمع البیان 9: 46.
2- الکتیبة: القطعة من الجیش.

المشرکین یوم بدر بعد أن أخرجوه من مکة وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ أی شرف وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عن شکر ما جعله الله لکم من الشرف و قیل عن القرآن و عما یلزمکم من القیام بحقه وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أی سل مؤمنی أهل الکتاب و التقدیر سل أمم من أرسلنا و قیل معناه و سل الأنبیاء و هم الذین جمعوا له لیلة الأسری و کانوا سبعین نبیا منهم موسی و عیسی علی نبینا و آله و علیهما السلام و لم یسألهم لأنه کان أعلم بالله منهم. (1)و فی قوله تعالی وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا اختلف فی المراد وجوه أحدها أن معناه و لما وصف ابن مریم شبها فی العذاب بالآلهة أی فیما قالوه و علی زعمهم و ذلک أنه لما نزل قوله إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (2)قال المشرکون قد رضینا أن تکون آلهتنا حیث یکون عیسی و ذلک قوله إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ أی یضجون ضجیج المجادلة حیث خاصموک و هو قوله وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ أی لیست آلهتنا خیرا من عیسی فإن کان عیسی فی النار بأنه یعبد من دون الله فکذلک آلهتنا عن ابن عباس و مقاتل.

و ثانیها أن معناه لما ضرب الله المسیح مثلا بآدم فی قوله إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ (3)اعترض علی النبی صلی الله علیه و آله بذلک قوم من کفار قریش فنزلت.

و ثالثها أن النبی صلی الله علیه و آله لما مدح المسیح و أمه و أنه کآدم فی الخاصیة قالوا إن محمدا یرید أن نعبده کما عبدت النصاری عیسی عن قتادة.

و رابعها

مَا رَوَاهُ سَادَةُ أَهْلِ الْبَیْتِ علیهم السلام عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: جِئْتُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَوْماً فَوَجَدْتُهُ فِی مَلَإٍ مِنْ قُرَیْشٍ فَنَظَرَ إِلَیَّ ثُمَّ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّمَا مَثَلُکَ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ کَمَثَلِ عِیسَی بْنِ مَرْیَمَ أَحَبَّهُ قَوْمٌ فَأَفْرَطُوا فِی حُبِّهِ فَهَلَکُوا وَ أَبْغَضَهُ قَوْمٌ وَ أَفْرَطُوا فِی بُغْضِهِ فَهَلَکُوا وَ اقْتَصَدَ فِیهِ قَوْمٌ فَنَجَوْا فَعَظُمَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ ضَحِکُوا

ص: 151


1- مجمع البیان 9: 49.
2- الأنبیاء: 98.
3- آل عمران: 59.

وَ قَالُوا یُشَبِّهُهُ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ فَنَزَلَتْ.

وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ أی المسیح أو محمد صلی الله علیه و آله أو علی علیه السلام لَجَعَلْنا مِنْکُمْ أی بدلا منکم معاشر بنی آدم مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ بنی آدم. (1)أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أی بل أبرموا أمرا (2)فی کید محمد صلی الله علیه و آله و المکر به فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أی محکمون أمرا فی مجازاتهم أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ السر ما یضمره الإنسان فی نفسه و لا یظهره لغیره و النجوی ما یحدث به المحدث غیره فی الخفیة. (3)و قال البیضاوی قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فإن النبی صلی الله علیه و آله یکون أعلم بالله و بما یصح له و ما لا یصح له و أولی بتعظیم ما یوجب تعظیمه و من حق تعظیم الوالد تعظیم ولده و لا یلزم من ذلک صحة کینونة الولد و عبادته له إذ المحال قد یستلزم المحال (4)و قیل معناه إن کان له ولد فی زعمکم فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ لله الموحدین له أو الآنفین منه أو من أن یکون له ولد من عبد یعبد إذا اشتد أنفه أو ما کان له ولد فأنا أول الموحدین من أهل مکة فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ یصرفون من عبادته إلی عبادة غیره وَ قِیلِهِ و قول الرسول و نصبه للعطف علی سرهم أو علی محل الساعة أو لإضمار فعله أی قال قیله و جره عاصم و حمزة عطفا علی الساعة فَاصْفَحْ عَنْهُمْ فأعرض عن دعوتهم آیسا عن إیمانهم وَ قُلْ سَلامٌ تسلم منکم و متارکة. (5)و فی قوله سبحانه فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ أی بعد آیات الله

ص: 152


1- مجمع البیان 9: 53.
2- فی المصدر: بل أحکموا أمرا.
3- مجمع البیان 9: 57.
4- فی المصدر هنا زیادة اسقطها المصنّف للاختصار و هی قوله: بل المراد نفیها علی أبلغ الوجوه، کقوله: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» غیر ان «لو» ثمة مشعرة بانتفاء الطرفین و «إن» هنا لا تشعر به و لا بنقیضه فانها لمجرد الشرطیة، بل الانتفاء معلوم بالانتفاء اللازم الدال علی انتفاء ملزومه، و الدلالة علی ان انکاره للولد لیس لعناد و مراء، بل لو کان لکان أولی الناس بالاعتراف به.
5- أنوار التنزیل 2: 413- 415.

و تقدیم اسم الله للمبالغة و التعظیم کما فی أعجبنی زید و کرمه أو بعد حدیث الله و هو القرآن و آیاته دلائله المتلوة أو القرآن و العطف لتغایر الوصفین قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا أی یعفوا و یصفحوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لا یتوقعون وقائعه بأعدائه من قولهم أیام العرب لوقائعهم أو لا یأملون الأوقات التی وقتها الله لنصر المؤمنین و ثوابهم و وعدهم بها و قیل إنها منسوخة بآیة القتال لِیَجْزِیَ قَوْماً علة للأمر ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ أی طریقة مِنَ الْأَمْرِ أی أمر الدین هذا أی القرآن أو اتباع الشریعة بَصائِرُ لِلنَّاسِ بینات تبصرهم وجه الفلاح. (1)أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أی ترک متابعة الهدی إلی مطاوعة الهوی فکأنه یعبده و قرئ آلهة هواه لأنه کان أحدهم یستحسن حجرا فیعبده فإذا رأی أحسن منه رفضه إلیه وَ قالُوا ما هِیَ ما الحیاة أو الحال إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا التی نحن فیها نَمُوتُ وَ نَحْیا نکون أمواتا و نطفا و ما قبلها و نحیا بعد ذلک أو نموت بأنفسنا و نحیا ببقاء أولادنا أو یموت بعضنا و یحیا بعض أو یصیبنا الموت و الحیاة فیها و لیس وراء ذلک حیاة و یحتمل أنهم أرادوا به التناسخ فإنه عقیدة أکثر عبدة الأوثان وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ إلا مرور الزمان وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ یعنی نسبة الحوادث إلی حرکات الأفلاک و ما یتعلق بها علی الاستقلال أو إنکار البعث أو کلیهما إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ إذ لا دلیل لهم علیه و إنما قالوه بناء علی التقلید و الإنکار لما لم یحسوا به. (2)و فی قوله وَ أَجَلٍ مُسَمًّی و بتقدیر الأجل ینتهی إلیه الکل و هو یوم القیامة أو کل واحد و هو آخر مدة بقائه المقدر له أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ أو بقیة من علم بقیت علیکم من علوم الأولین هل فیها ما یدل علی استحقاقهم للعبادة أو الأمر بها وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إنکار أن یکون أحد أضل من المشرکین حیث ترکوا عبادة السمیع المجیب القادر الخبیر إلی عبادة من لا یستجیب لهم لو سمع دعاءهم فضلا أن یعلم سرائرهم و یراعی مصالحهم إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ

ص: 153


1- أنوار التنزیل 2: 421 و 423.
2- أنوار التنزیل 2: 424.

ما دامت الدنیا وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ لأنهم إما جمادات و إما عباد مسخرون مشتغلون بأحوالهم قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ علی الفرض فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً أی إن عاجلنی الله بالعقوبة فلا تقدرون علی دفع شی ء منها فکیف أجترئ علیه و أعرض نفسی للعقاب من غیر توقع نفع و لا دفع ضر من قبلکم هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ تندفعون فیه من القدح فی آیاته قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ بدیعا منهم أدعوکم إلی ما لا یدعون إلیه أو أقدر علی ما لم یقدروا علیه و هو الإتیان بالمقترحات کلها وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ أی عبد الله بن سلام و قیل موسی علی نبینا و آله و علیه السلام و شهادته ما فی التوراة من نعت الرسول صلی الله علیه و آله عَلی مِثْلِهِ مثل القرآن و هو ما فی التوراة من المعانی المصدقة للقرآن المطابقة لها أو مثل ذلک و هو کونه من عند الله إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ استئناف مشعر بأن کفرهم به لضلالهم المسبب عن ظلمهم و دلیل علی الجواب المحذوف مثل أ لستم ظالمین وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لأجلهم لَوْ کانَ خَیْراً الإیمان أو ما أتی به محمد صلی الله علیه و آله ما سَبَقُونا إِلَیْهِ و هم سقاط إذ عامتهم فقراء و موال و رعاة و إنما قاله قریش و قیل بنو عامر و غطفان و أسد و أشجع لما أسلم جهینة و مزنة و أسلم و غفار أو الیهود حین أسلم ابن سلام و أصحابه بَلاغٌ أی هذا الذی وعظتم به أو هذه السورة بلاغ أی کفایة أو تبلیغ من الرسول. (1)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أی أخرجک أهلها و المعنی کم من رجال هم أشد من أهل مکة أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ أی علی یقین من دینه و علی حجة واضحة من اعتقاده فی التوحید و الشرائع کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ هم المشرکون و قیل هم المنافقون و هو المروی عن أبی جعفر علیه السلام وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ یعنی المنافقین (2)قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ یعنی الذین آتاهم الله العلم و الفهم من المؤمنین

عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام قَالَ: إِنَّا کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیُخْبِرُنَا بِالْوَحْیِ فَأَعِیهِ أَنَا وَ مَنْ یَعِیهِ فَإِذَا خَرَجْنَا قَالُوا

ص: 154


1- أنوار التنزیل: 426 و 428 و 433.
2- فی المصدر المطبوع: أی و من الکافرین.

ما ذا قالَ آنِفاً

أی أی شی ء قال الساعة و إنما قالوا استهزاء و إظهارا إنا لم نشتغل بوعیه و فهمه (1)و قیل إنما قالوا ذلک لأنهم لم یفهموا معناه و لم یعلموا ما سمعوه و قیل بل قالوا ذلک تحقیرا لقوله صلی الله علیه و آله أی لم یقل شیئا فیه فائدة و یحتمل أیضا أن یکونوا سألوا ریاء و نفاقا أی لم یذهب عنی من قوله إلا هذا فما ذا قال أعده علی لأحفظه. (2)و فی قوله وَ تُعَزِّرُوهُ أی تنصروه بالسیف و اللسان إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ المراد بیعة الحدیبیة و هی بیعة الرضوان. (3)و فی قوله لَعَنِتُّمْ أی لوقعتم فی عنت و هو الإثم و الهلاک (4)قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا هم قوم من بنی أسد أتوا النبی صلی الله علیه و آله فی سنة جدبة و أظهروا الإسلام و لم یکونوا مؤمنین فی السر إنما کانوا یطلبون الصدقة فأمره الله سبحانه أن یخبرهم بذلک لیکون آیة معجزة له فقال قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا أی لم تصدقوا علی الحقیقة فی الباطن وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا أی استسلمنا مخافة السبی و القتل لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ أی لا ینقصکم من ثواب أعمالکم شَیْئاً قالوا فلما نزلت الآیتان أتوا رسول الله صلی الله علیه و آله یحلفون أنهم مؤمنون صادقون فی دعواهم الإیمان فأنزل الله سبحانه قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ أی أ تخبرون الله بالدین الذی أنتم علیه و المعنی أنه سبحانه عالم بذلک فلا یحتاج إلی إخبارکم به و کان هؤلاء یقولون آمنا بک من غیر قتال و قاتلک بنو فلان فقال سبحانه یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا أی بأن أسلموا. (5)و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ قبل قومک مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً أی قوة کعاد و ثمود فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ فخرقوا فی البلاد و تصرفوا فیها أو جالوا فی الأرض کل مجال حذر الموت و أصل التنقیب التنقیر عن الشی ء و البحث عنه هَلْ مِنْ مَحِیصٍ أی لهم من الله أو من الموت و قیل الضمیر فی نقبوا

ص: 155


1- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: و إنّما قالوه استهزاء أو اظهار أنا لم نشتغل أیضا بوعیه و فهمه.
2- مجمع البیان 9: 100- 102.
3- مجمع البیان 9: 112.
4- مجمع البیان 9: 123.
5- مجمع البیان 9: 138 و 139.

لأهل مکة أی ساروا فی أسفارهم فی بلاد القرون فهل رأوا لهم محیصا حتی یتوقعوا مثله لأنفسهم لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أی قلب واع یتفکر فی حقائقه أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ و أصغی لاستماعه وَ هُوَ شَهِیدٌ حاضر بذهنه لیفهم معانیه أو شاهد بصدقه فیتعظ بظواهره و ینزجر بزواجره وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ أی بمسلط تقهرهم علی الإیمان أو تفعل بهم ما ترید و إنما أنت داع. (1)أَ تَواصَوْا بِهِ أی کان الأولین و الآخرین منهم أوصی بعضهم بعضا بهذا القول حتی قالوه جمیعا بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ إضراب عن أن التواصی جامعهم لتباعد أیامهم إلی أن الجامع لهم علی هذا القول مشارکتهم فی الطغیان الحامل علیه فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فأعرض عن مجادلتهم فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ علی الإعراض بعد ما بذلت جهدک فی البلاغ. (2)فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بحمد الله و إنعامه بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ کما یقولون أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ ما یقلق النفوس من حوادث الدهر و قیل المنون الموت قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِینَ أتربص هلاککم کما تتربصون هلاکی أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ عقولهم بِهذا التناقض فی القول فإن الکاهن یکون ذا فتنة و دقة نظر و المجنون مغطی عقله و الشاعر یکون ذا کلام موزون متسق مخیل و لا یتأتی ذلک من المجنون أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ مجاوزون الحد فی العناد أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ اختلقه من تلقاء نفسه بَلْ لا یُؤْمِنُونَ فیرمون بهذه المطاعن لکفرهم و عنادهم أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ أم أحدثوا و قدروا من غیر محدث و مقدر فلذلک لا یعبدونه أو من أجل لا شی ء من عبادة و مجازاة أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ یؤید الأول فإن معناه أم خلقوا أنفسهم و لذلک عقبه بقوله أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ و أم فی هذه الآیات منقطعة و معنی الهمزة فیها الإنکار بَلْ لا یُوقِنُونَ أی إذا سئلوا من خلقکم و من خلق السماوات و الأرض قالوا الله إذ لو أیقنوا ذلک لما أعرضوا عن عبادته أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ خزائن رزقه حتی یرزقوا النبوة من شاءوا أو خزائن علمه

ص: 156


1- أنوار التنزیل 2: 460 و 461.
2- أنوار التنزیل 2: 466 و 467.

حتی یختاروا لها من شاءوا أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ الغالبون علی الأشیاء یدبرونها کیف شاءوا أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ مرتقی إلی السماء أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً علی تبلیغ الرسالة فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ من التزام غرم مُثْقَلُونَ محملون الثقل فلذلک زهدوا فی اتباعک وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً قطعة مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا من فرط طغیانهم و عنادهم سَحابٌ مَرْکُومٌ هذا سحاب تراکم بعضها علی بعض فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا فی حفظنا بحیث نراک و نکلؤک. (1)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری أی أخبرونا عن هذه الآلهة التی تعبدونها من دون الله و تعبدون معها الملائکة و تزعمون أن الملائکة بنات الله و قیل معناه أ فرأیتم أیها الزاعمون أن اللات و العزی و منات بنات الله لأنه کان منهم من یقول إنما نعبد هؤلاء لأنهم بنات الله و قیل زعموا أن الملائکة بنات الله و صوروا أصنامهم علی صورهم و عبدوها من دون الله و اشتقوا لها أسماء من أسماء الله فقالوا اللات من الله و العزی من العزیز و قیل إن اللات صنم کانت ثقیف تعبده و العزی صنم أیضا و قیل إنها کانت شجرة سمرة عظیمة لغطفان یعبدونها فبعث إلیها رسول الله صلی الله علیه و آله خالد بن الولید فقطعها و قال

یا عز کفرانک لا سبحانک إنی رأیت الله قد أهانک

عن مجاهد و قال قتادة کانت مناة صنما لهذیل بین مکة و المدینة (2)و قال الضحاک و الکلبی کانت فی الکعبة لهذیل و خزاعة یعبدها أهل مکة و قیل اللات و العزی و مناة أصنام من حجارة کانت فی الکعبة یعبدونها و معنی الآیة أخبرونی عن هذه الأصنام هل ضرت أو نفعت أو فعلت ما یجب أن یعدل بالله (3)ثم قال سبحانه منکرا علی کفار قریش قولهم الملائکة بنات الله و کذلک الأصنام أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی أی جائرة غیر معتدلة یعنی أن القسمة التی قسمتم من نسبة الإناث إلی الله و إیثارکم بالبنین قسمة غیر عادلة. (4)

ص: 157


1- أنوار التنزیل 2: 470 و 471.
2- فی المصدر: کانت مناة صنما بقدید بین مکّة و المدینة.
3- فی المصدر: ما یوجب أن یعدل باللّه.
4- مجمع البیان 9: 176 و 177.

و فی قوله أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی و نزلت الآیات السبع فی عثمان بن عفان کان یتصدق و ینفق ماله فقال له أخوه من الرضاعة عبد الله بن سعد بن أبی سرح ما هذا الذی تصنع یوشک أن لا یبقی لک شی ء فقال عثمان إن لی ذنوبا و إنی أطلب بما أصنع رضا الله و أرجو عفوه فقال له عبد الله أعطنی ناقتک برحلها و أنا أتحمل عنک ذنوبک کلها فأعطاه و أشهد علیه و أمسک عن الصدقة فنزلت أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی أی یوم أحد حین ترک المرکز و أعطی قلیلا ثم قطع نفقته إلی قوله سَوْفَ یُری فعاد عثمان إلی ما کان علیه عن ابن عباس و جماعة من المفسرین.

و قیل نزلت فی الولید بن المغیرة و کان قد اتبع رسول الله صلی الله علیه و آله علی دینه فعیره المشرکون و قالوا ترکت دین الأشیاخ و ضللتهم و زعمت أنهم فی النار قال إنی خشیت عذاب الله فضمن له الذی عاتبه إن هو أعطاه شیئا من ماله و رجع إلی شرکه أن یتحمل عنه عذاب الله ففعل فأعطی الذی عاتبه بعض ما کان ضمن له ثم بخل و منعه تمام ما ضمن له فنزلت أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی عن الإیمان وَ أَعْطی صاحبه الضامن قَلِیلًا وَ أَکْدی أی بخل بالباقی عن مجاهد و ابن زید.

و قیل نزلت فی العاص بن وائل السهمی و ذلک أنه ربما کان یوافق رسول الله صلی الله علیه و آله فی بعض الأمور عن السدی و قیل نزلت فی رجل قال لأهله جهزونی حتی أنطلق إلی هذا الرجل یرید النبی صلی الله علیه و آله فتجهز و خرج فلقیه رجل من الکفار فقال له أین ترید فقال محمدا صلی الله علیه و آله لعلی أصیب من خیره قال له الرجل أعطنی جهازک و أحمل عنک إثمک عن عطاء بن یسار و قیل نزلت فی أبی جهل و ذلک أنه قال و الله ما یأمرنا محمد صلی الله علیه و آله إلا بمکارم الأخلاق فذلک قوله وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدی أی لم یؤمن به عن محمد بن کعب. (1)و قال البیضاوی فی قوله تعالی وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ أی مطرد و هو یدل علی أنهم رأوا قبله آیات أخری مترادفة حتی قالوا ذلک أو محکم من المرة (2)

ص: 158


1- مجمع البیان 9: 178.
2- فی المصدر: أو محکم من المرة، یقال: أمررته فاستمر: إذا احکمته فاستحکم.

أو مستبشع من استمر إذ اشتدت مرارته أو مار ذاهب لا یبقی وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ منته إلی غایة من خذلان أو نصرة فی الدنیا و شقاوة أو سعادة فی الآخرة. (1)أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ جماعة أمرنا مجتمع مُنْتَصِرٌ ممتنع لا نرام أو منتصر من الأعداء لا نغلب أو متناصر ینصر بعضنا بعضا سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ أی الأدبار و إفراده لإرادة الجنس أو لأن کل واحد یولی دبره و قد وقع ذلک یوم بدر وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ أی أشباهکم فی الکفر ممن قبلکم. (2)و فی قوله تعالی أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ أی ما تقذفونه فی الأرحام من النطف أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ تبذرون حبه أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ تنبتونه لَجَعَلْناهُ حُطاماً هشیما فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ تعجبون أو تندمون علی اجتهادکم فیه أو علی ما أصبتم لأجله من المعاصی فتتحدثون فیه و التفکه التنقل بصنوف الفاکهة و قد استعیر للتنقل بالحدیث إِنَّا لَمُغْرَمُونَ لملزمون غرامة ما أنفقنا أو مهلکون لهلاک رزقنا من الغرام بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ حرمنا رزقنا أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ من السحاب واحدته مزنة و قیل المزن السحاب الأبیض و ماؤه أعذب لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً ملحا أو من الأجیج فإنه یحرق الفم فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ أمثال هذه النعم الضروریة أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ تقدحون أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ یعنی الشجرة التی منه الزناد نَحْنُ جَعَلْناها جعلنا نار الزناد تَذْکِرَةً تبصرة فی أمر البعث أو فی الظلام أو تذکیرا أو أنموذجا لنار جهنم وَ مَتاعاً و منفعة لِلْمُقْوِینَ للذین ینزلون القواء و هی القفر أو للذین خلت بطونهم أو مزاودهم (3)من الطعام من أقوت الدار إذا خلت من ساکنیها فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ فأحدث التسبیح بذکر اسمه أو بذکره فَلا أُقْسِمُ إذ الأمر أوضح من أن یحتاج إلی قسم أو فأقسم و لا مزیدة للتأکید أو فلانا أقسم فحذف المبتدأ و أشبع فتحة لام الابتداء و یدل علیه أنه قرئ فلأقسم أو فلا رد لکلام

ص: 159


1- أنوار التنزیل 2: 478.
2- أنوار التنزیل 2: 471 و 472.
3- جمع المزود: ما یوضع فیه الزاد.

یخالف المقسم علیه بِمَواقِعِ النُّجُومِ بمساقطها أو بمنازلها و مجاریها و قیل النجوم نجوم القرآن و مواقعها أوقات نزولها وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ لما فی القسم به من الدلالة علی عظیم القدرة و کمال الحکمة و فرط الرحمة إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ کثیر النفع فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ مصون و هو اللوح لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ لا یطلع علی اللوح إلا المطهرون من الکدورات الجسمانیة و هم الملائکة أو لا یمس القرآن إلا المطهرون من الأحداث فیکون نفیا بمعنی نهی أو لا یطلبه إلا المطهرون من الکفر أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ متهاونون به کمن یدهن فی الأمر أی یلین جانبه و لا یتصلب فیه تهاونا به وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أی شکر رزقکم أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ أی بمانحه (1)حیث تنسبونه إلی الأنواء. (2)أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أ لم یأت وقته یقال أنی الأمر یأنی أنیا و أنا و إنا إذا جاء أناه وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ أی القرآن و هو عطف علی الذکر عطف أحد الوصفین علی الآخر و یجوز أن یراد بالذکر أن یذکر الله فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ أی فطال علیهم الزمان بطول أعمارهم أو آمالهم أو ما بینهم و بین أنبیائهم. (3)و قال الطبرسی رحمه الله قیل إن قوله تعالی أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا الآیة

ص: 160


1- أی بمعطیه و الانواء جمع النوء: النجم مال للغروب؛ و قیل. معنی النوء سقوط نجم من المنازل فی المغرب و طلوع رقیبه و هو نجم یقابله من ساعته فی المشرق فی کل لیلة إلی ثلاثة یوما، و هکذا کل نجم منها إلی انقضاء السنة ما خلا الجبهة فان لها أربعة عشر یوما، و إنّما سمی نوءا لانه إذا سقط الغارب ناء الطالع، أی نهض و طلع، و ذلک الطلوع هو النوء، و الانواء کانت عندهم ثمانیة و عشرون معروفة المطالع فی أزمنة السنة کلها، یسقط منها فی کل ثلاثة عشرة لیلة نجم فی المغرب مع طلوع الفجر، و یطلع آخر یقابله فی المشرق من ساعته، و کلاهما معلوم مسمی، و انقضاء هذه الثمانیة و عشرین کلها مع انقضاء السنة، ثمّ یرجع الامر إلی النجم الأول، و کانت العرب فی الجاهلیة إذا سقط منها نجم و طلع آخر قالوا: لا بد من أن یکون عند ذلک مطر أو ریاح، فینسبون کل غیث یکون عند ذلک إلی ذلک النجم، فیقولون: مطرنا بنوء الثریا أو بنوء الدبران.
2- أنوار التنزیل 2: 492 و 494.
3- أنوار التنزیل 2: 497 و 489.

نزلت فی المنافقین بعد الهجرة بسنة و ذلک أنهم سألوا سلمان الفارسی ذات یوم فقالوا حدثنا عما فی التوراة فإن فیها عجائب فنزلت الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ إلی قوله تعالی لَمِنَ الْغافِلِینَ فخبرهم أن هذا القرآن أحسن القصص و أنفع لهم من غیره فکفوا عن سؤال سلمان ما شاء الله ثم عادوا فسألوا سلمان عن مثل ذلک فنزلت اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً الآیة فکفوا عن سؤال سلمان ما شاء الله ثم عادوا فسألوا سلمان فنزلت هذه الآیة عن الکلبی و مقاتل و قیل نزلت فی المؤمنین و قال ابن مسعود ما کان بین إسلامنا و بین أن عوتبنا بهذه الآیة إلا أربع سنین فجعل المؤمنون یعاتب بعضهم بعضا و قیل إن الله استبطأ قلوب المؤمنین فعاتبهم علی رأس ثلاث عشرة سنة من نزول القرآن بهذه الآیة عن ابن عباس و قیل کانت الصحابة بمکة مجدبین فلما هاجروا أصابوا الریف (1)و النعمة فتغیروا عما کانوا علیه فقست قلوبهم و الواجب أن یزدادوا الإیمان و الیقین و الإخلاص فی طول صحبة الکتاب عن محمد بن کعب. (2)و قال البیضاوی فی قوله تعالی یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أی بالرسل المتقدمة (3)اتَّقُوا اللَّهَ فیما نهاکم منه وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ محمد صلی الله علیه و آله یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ نصیبین مِنْ رَحْمَتِهِ لإیمانکم بمحمد صلی الله علیه و آله و إیمانکم بمن قبله و لا یبعد أن یثابوا علی دینهم السابق و إن کان منسوخا ببرکة الإسلام و قیل الخطاب للنصاری الذین کانوا فی عصره وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ یرید المذکور فی قوله یَسْعی نُورُهُمْ أو الهدی الذی یسلک به إلی جناب القدس لِئَلَّا یَعْلَمَ أی لیعلموا و لا مزیدة و یؤیده أنه قرئ لیعلم و لکی یعلم و لأن یعلم بإدغام النون فی الیاء أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ أن هی المخففة و المعنی أنهم لا ینالون شیئا مما ذکر من فضله لأنهم لم یؤمنوا برسوله و هو مشروط بالإیمان به أو لا یقدرون علی شی ء من فضله فضلا أن یتصرفوا فی أعظمه و هو النبوة فیخصونها بمن أرادوا و قیل لا غیر مزیدة

ص: 161


1- الریف: السعة فی المآکل و المشارب. أرض فیها زرع و خصب.
2- مجمع البیان 9: 237.
3- فی نسخة: بالکتب المتقدمة.

و المعنی لئلا یعتقد أهل الکتاب أنه لا یقدر النبی و المؤمنون به علی شی ء من فضل الله و لا ینالونه فیکون وَ أَنَّ الْفَضْلَ عطفا علی أن لا یعلم. (1)و فی قوله تعالی إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یعادونهما فإن کلا من المتعادیین فی حد غیر حد الآخر أو یضعون و یختارون حدودا غیر حدودهما کبتوا أخزوا أو أهلکوا و أصل الکبت الکب. (2)أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا أی والوا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ یعنی الیهود ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ لأنهم منافقون مذبذبون بین ذلک وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ و هو ادعاء الإسلام وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أن المحلوف علیه کذب و

رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله کَانَ فِی حُجْرَةٍ مِنْ حُجُرَاتِهِ فَقَالَ یَدْخُلُ عَلَیْکُمُ الْآنَ رَجُلٌ قَلْبُهُ قَلْبُ جَبَّارٍ وَ یَنْظُرُ بِعَیْنِ شَیْطَانٍ فَدَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ نتیل (نُفَیْلٍ) (3)الْمُنَافِقُ وَ کَانَ أَزْرَقَ فَقَالَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ عَلَامَ تَشْتِمُنِی أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ فَحَلَفَ بِاللَّهِ مَا فَعَلَ ثُمَّ جَاءَ بِأَصْحَابِهِ فَحَلَفُوا فَنَزَلَتْ.

اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ أی التی حلفوا بها جُنَّةً وقایة دون دمائهم و أموالهم فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فصدوا الناس فی خلال أمنهم عن دین الله بالتحریش و التثبیط اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ أی استولی علیهم. (4)و فی قوله لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ یعنی عامة الکفار أو الیهود إذ روی أنها نزلت فی بعض فقراء المسلمین کانوا یواصلون الیهود لیصیبوا من ثمارهم قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ لکفرهم بها أو لعلمهم بأنه لا حظ لهم فیها لعنادهم الرسول المنعوت فی التوراة المؤید بالآیات کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ أن یبعثوا أو یثابوا أو ینالهم خیر منهم. (5)و قال الطبرسی رحمه الله هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ یعنی العرب و کانت أمة أمیة لا تکتب و لا تقرأ و لم یبعث إلیهم نبی و قیل یعنی أهل مکة لأن مکة تسمی

ص: 162


1- أنوار التنزیل 2: 501.
2- أنوار التنزیل 2: 503.
3- فی نسخة: عبد اللّه بن نفیل.
4- أنوار التنزیل 2: 506 و 507.
5- أنوار التنزیل 2: 517.

أم القری وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ الکتاب القرآن و الحکمة الشرائع و قیل إن الحکمة تعم الکتاب و السنة و کل ما أراده الله تعالی قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا أی سموا یهودا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ أی إن کنتم تظنون علی زعمکم أنکم أنصار الله و أن الله ینصرکم مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أنکم أبناء الله و أحباؤه فإن الموت هو الذی یوصلکم إلیه و

رُوِیَ أَنَّهُ صلی الله علیه و آله قَالَ: لَوْ تَمَنَّوْا لَمَاتُوا عَنْ آخِرِهِمْ.

(1)و قال البیضاوی فی قوله قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یعنی بالذکر جبرئیل علیه السلام لکثرة ذکره أو لنزوله بالذکر و هو القرآن أو لأنه مذکور فی السماوات أو ذا ذکر أی شرف أو محمدا صلی الله علیه و آله لمواظبته علی تلاوة القرآن أو تبلیغه و عبر عن إرساله بالإنزال ترشیحا أو لأنه مسبب عن إنزال الوحی إلیه و أبدل عنه رسولا للبیان أو أراد به القرآن و رسولا منصوب بمقدر مثل أرسل أو ذکر أو الرسول مفعوله أو بدله علی أنه بمعنی الرسالة. (2)و فی قوله هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا لینة لیسهل لکم السلوک فیها فَامْشُوا فِی مَناکِبِها أی فی جوانبها أو جبالها فَإِذا هِیَ تَمُورُ تضطرب کَیْفَ نَذِیرِ أی کیف إنذاری فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ أی إنکاری علیهم بإنزال العذاب صافَّاتٍ باسطات أجنحتهن فی الجو عند طیرانها فإنهن إذا بسطنها صففن قوادمها وَ یَقْبِضْنَ و یضممنها إذا ضربن بها جنوبهن وقتا بعد وقت للاستظهار به علی التحرک ما یُمْسِکُهُنَّ فی الجو علی خلاف الطبع إِلَّا الرَّحْمنُ الشامل رحمته کل شی ء بأن خلقهن علی أشکال و خصائص هیأتهن للجری فی الهواء أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ أی الآلهة إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بإمساک المطر و سائر الأسباب المحصلة و الموصلة له إلیکم أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ یقال کببته فأکب (3)و معنی مکبا أنه یعثر کل ساعة و یخر لوجهه لوعورة طریقه (4)و لذلک قابله بقوله أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا سالما (5)من العثار

ص: 163


1- مجمع البیان 10: 284 و 287.
2- أنوار التنزیل 2: 528. و فیه: مثل ارسل، أو ذکرا مصدر و الرسول مفعوله أو بدله.
3- کذا فی النسخ و الظاهر: فانکب.
4- فی المصدر: کوعورة طریقه و اختلاف أجزائه.
5- فی المصدر: قائما سالما من العثار.

عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ مستوی الأجزاء أو الجهة و المراد تمثیل المشرک و الموحد بالسالکین و الدینین بالمسلکین و قیل المراد بالمکب الأعمی فإنه یعتسف فینکب و بالسوی البصیر و قیل من یمشی مکبا هو الذی یحشر علی وجهه إلی النار و من یمشی سویا الذی یحشر علی قدمیه إلی الجنة (1)إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً أی غائرا فی الأرض بحیث لا تناله الدلاء مصدر وصف به فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ جار أو ظاهر سهل المأخذ. (2)ن من أسماء الحروف و قیل اسم الحوت و المراد به الجنس أو الیهموت و هو الذی علیه الأرض أو الدواة فإن بعض الحیتان یستخرج منه شی ء أسود یکتب به وَ الْقَلَمِ هو الذی خط اللوح أو الذی یخط به أقسم به لکثرة فوائده وَ ما یَسْطُرُونَ و ما یکتبون ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ جواب القسم و المعنی ما أنت بمجنون منعما علیک بالنبوة و حصافة الرأی (3)وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً علی الاحتمال أو الإبلاغ غَیْرَ مَمْنُونٍ مقطوع أو ممنون به علیک من الناس بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ أیکم الذی فتن بالجنون و الباء مزیدة أو بأیکم الجنون علی أن المفتون مصدر کالمعقول و المجلود أو بأی الفریقین منکم المجنون أ بفریق المؤمنین أو بفریق الکافرین أی فی أیهما یوجد من یستحق هذا الاسم وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ بأن تلاینهم بأن تدع نهیهم عن الشرک أو توافقهم فیه أحیانا فَیُدْهِنُونَ فیلاینونک بترک الطعن و الموافقة وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ

ص: 164


1- قال الشریف الرضی قدّس سرّه: هذه استعارة و المراد بها صفة من یتخبط فی الضلال و ینحرف عن طریق الرشاد لانهم یصفون من تلک حاله بأنّه ماش علی وجهه، فیقولون: فلان یمشی علی وجهه و یمضی علی وجهه إذا کان کذلک، و انما شبهوه بالماشی علی وجهه لانه لا ینتفع بمواقع بصره، اذ کان البصر فی الوجه و إذا کان الوجه مکبوبا علی الأرض کان الإنسان کالاعمی الذی لا یسلک جددا و لا یقصد سددا، و من الدلیل علی قوله تعالی: «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا» من الکنایات عن عمی البصر قوله تعالی فی مقابلة ذلک: «أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا» لان السوی ضد المنقوص فی خلقه و المبتلی فی بعض کرائم جسمه.
2- أنوار التنزیل 2: 535- 537.
3- حصافة الرأی: جودته.

کثیر الحلف فی الحق و الباطل مَهِینٍ حقیر الرأی هَمَّازٍ عیاب مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ نقال للحدیث علی وجه السعایة مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ یمنع الناس عن الخیر من الإیمان و الإنفاق و العمل الصالح مُعْتَدٍ متجاوز فی الظلم أَثِیمٍ کثیر الآثام عُتُلٍّ جاف غلیظ بَعْدَ ذلِکَ بعد ما عد من مثالبه زَنِیمٍ دعی قیل هو الولید بن المغیرة ادعاه أبوه بعد ثمانی عشرة من مولده و قیل الأخنس بن شریق أصله فی ثقیف و عداده فی زهرة أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ أی قال ذلک حینئذ لأن کان متمولا (1)مستظهرا بالبنین من فرط غروره لکن العامل مدلول قال لا نفسه لأن ما بعد الشرط لا یعمل فیما قبله و یجوز أن یکون علة للا تطع أی لا تطع من هذه مثالبه لأن کان ذا مال سَنَسِمُهُ بالکی عَلَی الْخُرْطُومِ علی الأنف و قد أصاب أنف الولید جراحة یوم بدر فبقی أثره و قیل هو عبارة عن أن یذله غایة الإذلال أو یسود وجهه یوم القیامة. (2)إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ أی إن لکم ما تختارونه و تشتهونه و أصله أن لکم بالفتح لأنه المدروس فلما جئت باللام کسرت و تخیر الشی ء و اختیاره أخذ خیره (3)أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا عهود مؤکدة بالأیمان بالِغَةٌ متناهیة فی التوکید إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ متعلق بالمقدر فی لکم أی ثابتة لکم علینا إلی یوم القیامة لا نخرج عن عهدتها حتی نحکمکم فی ذلک الیوم أو ببالغة أی أیمان علینا تبلغ ذلک الیوم إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ جواب القسم سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ بذلک الحکم قائم یدعیه و یصححه أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ فی هذا القول فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ فی دعواهم إذ لا أقل من التقلید سَنَسْتَدْرِجُهُمْ سندنیهم من العذاب درجة درجة بالإمهال و إدامة الصحة و ازدیاد النعمة وَ أُمْلِی لَهُمْ و أمهلهم إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ لا یدفع بشی ء و إنما سمی إنعامه استدراجا بالکید لأنه فی صورته وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ

ص: 165


1- فی المصدر: لانه کان متمولا.
2- أنوار التنزیل 2: 537 و 538.
3- فی المصدر: فلما جی ء باللام کسرت، و تخیر الشی ء و اختاره: أخذ خیره.

بِأَبْصارِهِمْ إن هی المخففة و اللام دلیلها و المعنی أنهم لشدة عداوتهم ینظرون إلیک شزرا (1)أی غضبا بحیث یکادون یزلون قدمک و یرمونک. (2)و فی قوله بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ أی بالمشاهدات و المغیبات و ذلک یتناول الخالق و المخلوقات بأسرها وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ سمی الافتراء تقولا لأنه قول متکلف لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ بیمینه ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ أی نیاط قلبه بضرب عنقه و هو تصویر لإهلاکه بأفظع ما تفعله الملوک بمن یغضبون علیه و هو أن یأخذ القتال بیمینه و یکفحه بالسیف (3)و یضرب جیده و قیل الیمین بمعنی القوة فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ عن القتل أو المقتول حاجِزِینَ دافعین وصف لأحد فإنه عام و الخطاب للناس وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ إذا رأوا ثواب المؤمنین به وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ للیقین الذی لا ریب فیه. (4)و فی قوله عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ أی نهلکهم و نأتی بخلق أمثل منهم (5)أو نعطی محمدا صلی الله علیه و آله بدلکم و هو خیر منکم و هم الأنصار وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً منحرفا و ملتجأ إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ استثناء من قوله لا أَمْلِکُ فإن التبلیغ إرشاد و إنفاع أو من مُلْتَحَداً أو معناه أن لا أبلغ بلاغا و ما قبله دلیل الجواب وَ رِسالاتِهِ عطف علی بلاغا. (6)وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا أی انقطع إلیه بالعبادة و جرد نفسک عما سواه وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا بأن تجانبهم و تدانیهم و لا تکافئهم و تکل أمرهم إلی الله أُولِی النَّعْمَةِ أرباب التنعم یرید صنادید قریش. (7)ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً نزل فی الولید بن المغیرة و وحیدا حال من الیاء أی ذرنی وحدی معه فأنا أکفیکه أو من التاء أی و من خلقته وحدی لم یشرکنی فی

ص: 166


1- شزر الرجل و إلیه: نظر إلیه بجانب عینه مع إعراض أو غضب، شزر فلانا: أصابه بالعین.
2- أنوار التنزیل 2: 540- 542.
3- أی یضربه به.
4- أنوار التنزیل 2: 546.
5- أی خیر منهم و أفضل.
6- أنوار التنزیل 2: 550.
7- أنوار التنزیل 2: 558 و 559.

خلقه أحد أو من العائد المحذوف أی من خلقته فریدا لا مال له و لا ولد أو ذم فإنه کان ملقبا به فسماه الله تهکما به أو أراد أنه وحید فی الشرارة أو عن أبیه لأنه کان زنیما وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً مبسوطا کثیرا أو ممددا بالنماء و کان له الزرع و الضرع و التجارة وَ بَنِینَ شُهُوداً حضورا معه بمکة یتمتع بلقائهم لا یحتاجون إلی سفر لطلب المعاش استغناء بنعمته و لا یحتاج أن یرسلهم فی مصالحه لکثرة خدمه أو فی المحافل و الأندیة لوجاهتهم قیل کان له عشرة بنین أو أکثر کلهم رجال فأسلم منهم ثلاثة خالد و عمارة و هشام وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً و بسطت له الرئاسة و الجاه العریض حتی لقب ریحانة قریش و الوحید أی باستحقاق الرئاسة و التقدم ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ علی ما أوتیه و هو استبعاد لطمعه إما لأنه لا مزید علی ما أوتی أو لأنه لا یناسب ما هو علیه من کفران النعم و معاندة المنعم و لذلک قال کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً فإنه ردع له عن الطمع و تعلیل للردع علی سبیل الاستئناف بمعاندة آیات المنعم قیل ما زال بعد نزول هذه الآیة فی نقصان ماله حتی هلک سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً سأغشیه عقبة شاقة المصعد و هو مثل لما یلقی من الشدائد و

عَنْهُ علیه السلام الصَّعُودُ جَبَلٌ مِنْ نَارٍ یَصَّعَّدُ فِیهِ سَبْعِینَ خَرِیفاً ثُمَّ یَهْوِی فِیهِ کَذَلِکَ أَبَداً.

إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ تعلیل للوعید أو بیان للعناد و المعنی فکر فیما یخیل طعنا فی القرآن و قدر فی نفسه ما یقول فیه فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ تعجیب من تقدیره استهزاء به أو لأنه أصاب أقصی ما یمکن أن یقال علیه من قولهم قتله الله ما أشجعه.

رُوِیَ أَنَّهُ مَرَّ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ یَقْرَأُ حم السَّجْدَةَ فَأَتَی قَوْمَهُ وَ قَالَ قَدْ سَمِعْتُ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله آنِفاً کَلَاماً مَا هُوَ مِنْ کَلَامِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ إِنَّ لَهُ لَحَلَاوَةً وَ إِنَّ عَلَیْهِ لَطَلَاوَةً (1)وَ إِنَّ أَعْلَاهُ لَمُثْمِرٌ وَ إِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُغْدِقٌ (2)وَ إِنَّهُ لَیَعْلُو وَ لَا یُعْلَی فَقَالَ قُرَیْشٌ صَبَأَ الْوَلِیدُ (3)فَقَالَ ابْنُ أَخِیهِ أَبُو جَهْلٍ أَنَا أَکْفِیکُمُوهُ فَقَعَدَ إِلَیْهِ حَزِیناً وَ کَلَّمَهُ بِمَا أَحْمَاهُ فَقَامَ فَنَادَاهُمْ

ص: 167


1- الطلاوة بالتثلیث: الحسن و البهجة.
2- من أغدقت الأرض: أخصبت.
3- صبأ: خرج من دین إلی دین آخر.

فَقَالَ تَزْعُمُونَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله مَجْنُونٌ فَهَلْ رَأَیْتُمُوهُ یُخْنَقُ وَ تَقُولُونَ إِنَّهُ کَاهِنٌ فَهَلْ رَأَیْتُمُوهُ یَتَکَهَّنُ وَ تَزْعُمُونَ أَنَّهُ شَاعِرٌ فَهَلْ رَأَیْتُمُوهُ یَتَعَاطَی شِعْراً فَقَالُوا لَا فَقَالَ مَا هُوَ إِلَّا سَاحِرٌ أَ مَا رَأَیْتُمُوهُ یُفَرِّقُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ مَوَالِیهِ فَفَرِحُوا بِهِ وَ تَفَرَّقُوا مُسْتَعْجِبِینَ مِنْهُ.

ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ تکریر للمبالغة ثُمَّ نَظَرَ أی فی أمر القرآن مرة بعد أخری ثُمَّ عَبَسَ قطب وجهه لما لم یجد فیه طعنا و لم یدر ما یقول أو نظر إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و قطب وجهه وَ بَسَرَ إتباع لعبس ثُمَّ أَدْبَرَ عن الحق أو الرسول وَ اسْتَکْبَرَ عن اتباعه فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ یروی و یتعلم وَ ما هِیَ أی سقر أو عدة الخزنة أو السورة إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ إلا تذکرة لهم کَلَّا ردع لمن أنکرها أو إنکار لأن یتذکروا بها إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ لإحدی البلایا الکبر لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ بدل من لِلْبَشَرِ أی نذیرا للمتمکنین من السبق إلی الخیر أو التخلف عنه أو لمن شاء خبر لأن یتقدم.

کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ شبههم فی إعراضهم و نفارهم عن استماع الذکر بحمر نافرة فرت من قسورة أی أسد بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً قراطیس تنشر و تقرأ و ذلک أنهم قالوا للنبی صلی الله علیه و آله لن نتبعک حتی تأتی کلا منا بکتاب من السماء فیها من الله إلی فلان اتبع محمدا (1)لا تُحَرِّکْ یا محمد بِهِ بالقرآن لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ لتأخذه علی عجلة مخافة أن ینفلت منک إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ فی صدرک وَ قُرْآنَهُ و إثبات قراءته فی لسانک و هو تعلیل للنهی فَإِذا قَرَأْناهُ بلسان جبرئیل علیه السلام علیک فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ قراءته و تکرر فیه حتی یرسخ فی ذهنک ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ بیان ما أشکل علیک من معانیه و قیل الخطاب مع الإنسان المذکور و المعنی أنه یؤتی کتابه فیتلجلج لسانه من سرعة قراءته خوفا فیقال له لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ فإن علینا بمقتضی الوعد جمع ما فیه من أعمالک و قراءته فإذا قرأناه فاتبع قراءته بالإقرار أو التأمل فیه ثم إن علینا بیان أمره بالجزاء علیه (2)وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ أی و أحکمنا ربط مفاصلهم بأعصاب وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا

ص: 168


1- أنوار التنزیل 2: 562- 565.
2- أنوار التنزیل 2: 576.

أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا و إذا شئنا أهلکناهم و بدلنا أمثالهم فی الخلقة و شدة الأسر یعنی النشأة الثانیة و لذلک جی ء بإذا أو بدلناهم غیرهم ممن یطیع و إذا لتحقق القدرة و قوة الداعیة (1)أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ نطفة قذرة ذلیلة فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ هو الرحم إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ إلی مقدار معلوم من الوقت قدره الله تعالی للولادة فَقَدَرْنا أی فقدرنا علی رد ذلک أو فقدرناه فَنِعْمَ الْقادِرُونَ نحن وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بقدرتنا علی ذلک أو علی الإعادة أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً کافتة اسم لما یکفت أی یضم و یجمع أَحْیاءً وَ أَمْواتاً منتصبان علی المفعولیة وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ جبالا ثوابت طوالا وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً بخلق الأنهار و المنابع فیها. (2)فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ بالکواکب الرواجع من خنس إذا تأخر و هی ما سوی النیرین من السیارات و لذلک وصفها بقوله الْجَوارِ الْکُنَّسِ أی السیارات التی تختفی تحت ضوء الشمس وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ إذا أقبل بظلامه أو أدبر وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ أی إذا أضاء إِنَّهُ أی القرآن لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ یعنی جبرئیل علیه السلام مَکِینٍ ذی مکانة مُطاعٍ فی ملائکته ثَمَّ أَمِینٍ علی الوحی و ثم یحتمل اتصاله بما قبله و ما بعده وَ لَقَدْ رَآهُ رأی رسول الله جبرئیل بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ بمطلع الشمس الأعلی وَ ما هُوَ و ما محمد صلی الله علیه و آله عَلَی الْغَیْبِ علی ما یخبره من الوحی إلیه و غیره من الغیوب بظنین بمتهم و قرأ نافع و عاصم و حمزة و ابن عامر بِضَنِینٍ من الضن و هو البخل أی لا یبخل بالتبلیغ و التعلیم وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ بقول بعض المسترقة للسمع و هی نفی لقولهم إنه لکهانة و سحر فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ استضلال لهم فیما یسلکونه فی أمر الرسول و القرآن کقولک لتارک الجادة أین تذهب. (3)ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ أی شی ء خدعک و جرأک علی عصیانه الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ التسویة جعل الأعضاء سلیمة مسواة معدة لمنافعها و التعدیل جعل البنیة معتدلة متناسبة الأعضاء أو معدلة بما یستعدها من القوی فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ أی رکبک فی أی صورة شاءها و ما مزیدة.(4)

ص: 169


1- أنوار التنزیل 2: 573.
2- أنوار التنزیل 2: 575.
3- أنوار التنزیل 2: 588.
4- أنوار التنزیل 2: 589.

فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ الحمرة التی تری فی أفق المغرب وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ و ما جمعه و ستره من الدواب و غیرها وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ اجتمع و تم بدرا لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ حالا بعد حال مطابقة لأختها فی الشدة أو مراتب من الشدة بعد المراتب و هی الموت و أهوال القیامة أو هی و ما قبلها من الدواهی علی أنه جمع طبقة لا یَسْجُدُونَ أی لا یخضعون أو لا یسجدون لقراءة آیة السجدة. (1)بِما یُوعُونَ أی یضمرون فی صدورهم من الکفر و العداوة غَیْرُ مَمْنُونٍ أی مقطوع أو ممنون به علیهم (2)وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ ترجع فی کل دورة إلی الموضع الذی تحرکت عنه و قیل الرجع المطر وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ ما یتصدع عنه الأرض من النبات أو الشق بالنبات و العیون إِنَّهُ إن القرآن لَقَوْلٌ فَصْلٌ فاصل بین الحق و الباطل أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً إمهالا یسیرا (3)لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ بمتسلط. (4)و قال الطبرسی رحمه الله فی قوله تعالی أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً أی أهلکت مالا کثیرا (5)فی عداوة النبی صلی الله علیه و آله یفتخر بذلک و قیل هو الحارث بن عامر بن نوفل و ذلک أنه أذنب ذنبا فاستفتی النبی صلی الله علیه و آله فأمره أن یکفر فقال لقد ذهب مالی فی الکفارات و النفقات منذ دخلت فی دین محمد صلی الله علیه و آله أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ فیطالبه من أین اکتسبه و فیما أنفقه و قیل إنه کان کاذبا لم ینفق ما قاله. (6)إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی أی لئن رأی نفسه مستغنیة عن ربه بعشیرته و أمواله و قوته قیل إنها نزلت فی أبی جهل بن هشام من هنا إلی آخر

ص: 170


1- فی المصدر: لا یخضعون، أو لا یسجدون لتلاوته.
2- أنوار التنزیل 2: 594.
3- أنوار التنزیل 2: 597.
4- أنوار التنزیل 2: 600.
5- فی المصدر: أنفقت مالا کثیرا.
6- مجمع البیان 10: 493.

السورة إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی أی إلی الله مرجع کل أحد أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی

روی أن أبا جهل قال هل یعفر محمد وجهه بین أظهرکم قالوا نعم قال فبالذی یحلف به لئن رأیته یفعل ذلک لأطأن علی رقبته فقیل له ها هو ذلک یصلی فانطلق لیطأ علی رقبته فما فاجأهم إلا و هو ینکص علی عقبیه و یتقی بیدیه فقالوا ما لک یا أبا الحکم قال إن بینی و بینه خندقا من نار و هولا و أجنحة و قال نبی الله و الذی نفسی بیده لو دنا منی لاختطفته الملائکة عضوا عضوا فأنزل الله سبحانه أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی إلی آخر السورة.

أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَی الْهُدی یعنی محمدا صلی الله علیه و آله أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوی أی بالإخلاص و التوحید و مخافة الله تعالی و هاهنا حذف تقدیره کیف یکون حال من ینهاه عن الصلاة أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ أی أبو جهل وَ تَوَلَّی عن الإیمان. (1)و قال البیضاوی فی قوله تعالی لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ الیهود و النصاری فإنهم کفروا بالإلحاد فی صفات الله وَ الْمُشْرِکِینَ و عبدة الأصنام مُنْفَکِّینَ عما کانوا علیه من دینهم أو الوعد باتباع الحق إذا جاءهم الرسول حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ الرسول أو القرآن فإنه مبین للحق رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ بدل من الْبَیِّنَةُ بنفسه أو بتقدیر مضاف أو مبتدأ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً صفته أو خبره فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ مکتوبات مستقیمة وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ عما کانوا علیه بأن آمن بعضهم أو تردد فی دینه أو عن وعدهم بالإصرار علی الکفر إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ وَ ما أُمِرُوا أی فی کتبهم بما فیها إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لا یشرکون حُنَفاءَ مائلین عن العقائد الزائغة وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ و لکنهم حرفوه فعصوا وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ أی دین الملة القیمة. (2)أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ بالجزاء أو الإسلام فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ یدفعه دفعا عنیفا و هو أبو جهل کان وصیا لیتیم فجاءه عریانا یسأله من مال نفسه فدفعه

ص: 171


1- مجمع البیان 10: 515.
2- أنوار التنزیل 2: 613 و 614.

أو أبو سفیان نحر جزورا فسأله یتیم لحما فقرعه بعصاه أو الولید بن المغیرة أو منافق بخیل. (1)

- و قال الطبرسی رحمه الله نزلت سورة الجحد فی نفر من قریش منهم الحارث بن قیس السهمی و العاص بن وائل و الولید بن المغیرة و الأسود بن عبد یغوث و الأسود بن المطلب بن أسد و أمیة بن خلف قالوا هلم یا محمد فاتبع دیننا و نتبع دینک و نشرکک فی أمرنا کله تعبد آلهتنا سنة و نعبد إلهک سنة فإن کان الذی جئت به خیرا مما بأیدینا کنا قد شرکناک فیه و أخذنا بحظنا منه و إن کان الذی بأیدینا خیرا مما فی یدیک کنت قد شرکتنا فی أمرنا و أخذت بحظک منه فقال معاذ الله أن أشرک به غیره قالوا فاستلم بعض آلهتنا نصدقک و نعبد إلهک فقال حتی أنظر ما یأتی من عند ربی فنزل قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ السورة فعدل رسول الله صلی الله علیه و آله إلی المسجد الحرام و فیه الملأ من قریش فقام علی رءوسهم ثم قرأ علیهم حتی فرغ من السورة فآیسوا عند ذلک و آذوه و آذوا أصحابه.

قال ابن عباس و فیهم نزل قوله أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ یرید قوما معینین لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ أی لا أعبد آلهتکم التی تعبدونها الیوم و فی هذه الحال وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ أی إلهی الذی أعبده الیوم و فی هذه الحال وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ فیما بعد الیوم وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ فیما بعد الیوم من الأوقات المستقبلة و قیل أیضا فی وجه التکرار إن القرآن نزل بلغة العرب و من عادتهم تکریر الکلام للتأکید و الإفهام و قیل أیضا فی ذلک إن المعنی لا أعبد الأصنام التی تعبدونها و لا أنتم عابدون الله الذی أنا عابده إذا أشرکتم به و اتخذتم الأصنام و غیرها تعبدونها من دونه و إنما یعبد الله من أخلص العبادة له وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ أی لا أعبد عبادتکم فتکون ما مصدریة وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ أی و ما تعبدون عبادتی فأراد فی الأول المعبود و فی الثانی العبادة لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ أی لکم جزاء دینکم و لی جزاء دینی فحذف المضاف أو لکم کفرکم بالله

ص: 172


1- انوار التنزیل ٢ : ٦٢٠.

و لی دین التوحید و الإخلاص علی الوعید و التهدید کقوله اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ أو المراد بالدین الجزاء. (1)

أقول: أکثر آیات القرآن الکریم مسوقة للاحتجاج و إنما اقتصرنا علی ما أوردنا لکونها أظهر فیه مع أنا قد أوردنا کثیرا منها فی کتاب التوحید و کتاب العدل و المعاد و سیأتی بعضها مع تفسیر کثیر مما أوردنا هاهنا فی کتاب أحوال نبینا صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]طبرسی در باره آیه «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُون» - . بقره / 6 - ،{کسانی که کافر شده اند برای آنها مساویست چه بترسانی آنها را چه نترسانی ایمان نخواهند آورد} می نویسد: گفته شده این آیه در باره ابوجهل و پنج نفر بستگانش که در جنگ بدر کشته شدند نازل شده است.

بعضی گفته اند: در مورد گروه معینی از دانشمندان یهود نازل شده که از روی عناد به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایمان نیاوردند و پیامبری آن جناب را از روی حسد پنهان می کردند.

و گفته اند: در باره مشرکین عرب نازل گردید. بعضی نیز معتقدند که در باره تمام کفار است که خداوند اطلاع می دهد آنها ایمان نمی آورند. - . مجمع البیان 1: 128 -

و در تفسیر آیه « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنینَ» - . بقره / 8 - {و برخی از مردم می گویند: «ما به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم»، ولی گروندگان [راستین] نیستند.} می نویسد: در باره منافقین که آنها عبد الله بن ابی بن سلول و جد بن قیس و معتب بن قشر و یارانش که بیشترشان یهودی بودند نازل شده است. - . مجمع البیان 1: 132 -

و در مورد آیه «وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ» - . بقره / 14 - ،{و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم.»} می نویسد:

از حضرت امام باقر علیه السلام روایت شده که آیه در مورد کاهنان یهود نازل شده است.

و در تفسیر آیه « إِنَ اللَّهَ لا یَسْتَحْیی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین» - . بقره / 26 - ، {خدای را از اینکه به پشه ای - یا فروتر [یا فراتر] از آن - مَثَل زند، شرم نیاید. پس کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن [مَثَل] از جانب پروردگارشان بجاست؛ ولی کسانی که به کفر گراییده اند می گویند: «خدا از این مَثَل چه قصد داشته است؟» [خدا] بسیاری را با آن گمراه، و بسیاری را با آن راهنمایی می کند؛ و[لی] جز نافرمانان را با آن گمراه نمی کند.}

از امام صادق علیه السّلام روایت شده که خداوند از آن جهت به پشه مثل می زند چون پشه با کوچکی و جثه ضعیفی که دارد، خداوند در او آنچه در فیل وجود دارد با جثه قویش آفریده، به اضافه دو عضو دیگر که در فیل وجود ندارد. تا مؤمنین را متوجه آفرینش دقیق و مصنوعات عجیب خود بنماید. - . مجمع البیان 1: 165 -

در مورد آیه «یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ» - . بقره / 40 - ،{ ای فرزندان اسرائیل، نعمتهایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آرید، و به پیمانم وفا کنید، تا به پیمانتان وفا کنم، و تنها از من بترسید.} می نویسد: خطاب به یهود و نصاری است. بعضی گفته اند خطاب به یهودیان مدینه و اطراف آن است. - . مجمع البیان 1: 207 -

در مورد آیه «وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتی ثَمَناً قَلیلاً وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ» - . بقره / 41 - {و بدانچه نازل کرده ام - که مؤید همان چیزی است که با شماست - ایمان آرید؛ و نخستین منکر آن نباشید، و آیات مرا به بهایی ناچیز نفروشید، و تنها از من پروا کنید.}

می نویسد: از حضرت امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: حی بن اخطب و کعب بن اشرف و چند نفر دیگر از یهود که از طریق یهودیان زندگی خود را می گذراندند و هر ساله حقوقی از آنها دریافت می نمودند، نمی خواستند با اعتراف به نبوّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله حقوق سالیانه خود را از بین ببرند به همین جهت آیاتی که در تورات راجع به مشخصات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده تغییر دادند. مقصود از آیه همین پولی است که آنان سالیانه دریافت می کردند. - . مجمع البیان 1: 210 -

در تفسیر آیه «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» - . بقره / 44 - { آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید، با اینکه

شما کتاب [خدا] را می خوانید؟ آیا [هیچ] نمی اندیشید؟} می نویسد: این آیه خطاب به علمای یهود است.

آنها به خویشاوندان مسلمان خود می گفتند بر دین خود پایدار باشید ولی خودشان ایمان نمی آوردند لذا خداوند می فرماید مردم را به نیکی دعوت می کنید و خود را فراموش می نمایید. - . مجمع البیان 1: 215 -

در باره آیه « أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَریقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» - . بقره / 75 - ، { آیا طمع دارید که [اینان] به شما ایمان بیاورند؟ با آنکه گروهی از آنان سخنان خدا را می شنیدند، سپس آن را بعد از فهمیدنش تحریف می کردند، و خودشان هم می دانستند.} می نویسد: گفته شده آنها دانشمندان یهود هستند که تورات را تحریف می کردند. از روی هوای نفس و هماهنگی و کمک با کسانی که در این باره به آنها پولی به عنوان رشوه می دادند، حلال را حرام و حرام را حلال می کردند.

ص: 64

در مورد آیه «وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» - . بقره / 76 - {و [همین یهودیان] چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ما ایمان آورده ایم.» و وقتی با همدیگر خلوت می کنند، می گویند: «چرا از آنچه خداوند بر شما گشوده است، برای آنان حکایت می کنید تا آنان به [استناد] آن، پیش پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند؟ آیا فکر نمی کنید؟»} می نویسد: از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که گروهی از یهودیان، دشمن سرسخت و مخالف جدی اسلام نبودند که با یکدیگر تبانی داشته باشند. این گروه وقتی به مسلمانان برخورد می کردند مشخصات حضرت محمد صلی الله علیه و آله را که در تورات می یافتند برای آنها بازگو می کردند. علماء و رهبران ایشان آنان را از این عمل نهی می کردند و به آنها می گفتند، آیا شما مشخصات حضرت محمد را از روی تورات برای مسلمانان

نقل می کنید، که آنها با شما نزد پرودگارتان محاجّه کنند، این آیه به همین جهت نازل شد. - . مجمع البیان 1: 285 - 286 -

و در باره آیه «فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ» - . بقره / 79 - ،{پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند، سپس می گویند: «این از جانب خداست»، تا بدان بهای ناچیزی به دست آرند؛ پس وای بر ایشان از آنچه دستهایشان نوشته، و وای بر ایشان از آنچه [از این راه] به دست می آورند.} می نویسد: منظور از نوشتن با دست این بود که آنها مشخصات حضرت محمد صلی الله علیه و آله را با دست خود تغییر می دادند تا بدین وسیله مستضعفین یهود را مشکوک نمایند. همین مطلب از حضرت امام باقر علیه السّلام و گروهی از مفسران نقل شده است.

گفته اند: مشخصات قیافه پیامبر صلی الله علیه و آله در تورات سبزه و معتدل بود، آنها تغییر دادند و گندمگون و بلند قامت کردند. و در روایت عکرمه از ابن عباس نقل شده که گفت: دانشمندان یهود مشخصات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در تورات چنین مشاهده کردند: مژگان سیاه و چشمان درشت و قامت معتدل و چهره زیبا دارد. از روی حسادت و ستمگری آن را تغییر دادند.

گروهی از قریش به آنها مراجعه کرده و پرسیدند، آیا در تورات پیامبری از قبیله ما تذکر داده شده است؟ می گفتند آری اما مشخصات او چنین است، بلند قامت دارای چشمان آبی و با موهایی صاف و کم است.

این مطلب را واحدی به اسناد خود در کتاب وسیط نقل می کند. - . مجمع البیان 1: 292 -

در باره تفسیر آیه «وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی

الْکافِرینَ» - . بقره / 89 - {و هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند؛ ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد.} می نویسد:

ابن عباس گوید: یهودیان پیوسته بر اوس و خزرج (ساکنان مدینه) با پیامبری که بعد از این مبعوث خواهد شد، اظهار برتری می کردند که همان رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود. همین که خداوند او را از میان عرب برانگیخت و از بنی اسرائیل نبود کفر ورزیدند و آنچه قبلا در باره اش می گفتند را انکار کردند.

معاذ بن جبل و بشر بن براء بن معرور به آنها گفتند ای گروه یهود: از خدا بترسید و اسلام آورید. شما خود را قبلا به واسطه حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر ما پیروز می دانستید در حالی که ما

ص: 65

مشرک بودیم و همیشه مشخصات و خصوصیات آن حضرت را به ما گوشزد می کردید که در آینده مبعوث می شود.

سلام بن مسلم برادر بنی النضیر در جواب او گفت: آنچه محمد آورده ما اطلاعی از آن نداریم و این آن پیامبری نیست که به شما می گفتیم. خداوند در همین مورد آیه فوق را نازل نمود. - . مجمع البیان 1: 310 -

و در باره آیه «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْریلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنین» - . بقره / 97 - ،{بگو: «کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است، در حالی که مؤید [کتابهای آسمانی] پیش از آن، و هدایت و بشارتی برای مؤمنان است.»} می نویسد: ابن عباس گفت: سبب نزول این آیه آن بود که ابن صوریا و گروهی از یهودیان فدک پس از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه از آن جناب مسائلی می پرسیدند. می گفتند: ای محمد چگونه می خوابی؟ کیفیت خواب پیامبری که در آخر الزمان مبعوث می شود به ما اطلاع داده شده است.

آن حضرت در جواب می فرمود: چشمانم خواب ولی دلم بیدار است، در پاسخ می گفتند صحیح است. می پرسیدند بگو ببینیم فرزند از مرد به وجود می آید یا از زن؟ آن حضرت جواب می داد. استخوان و اعصاب و رگها از مرد است و گوشت و خون و ناخن و موی از زن. می گفتند: درست گفتی.

باز می پرسیدند: پس چرا فرزند به دایی هایش شباهت پیدا می کند و گاه هیچ شباهتی به عموهای خود ندارد. یا به دایی هایش شباهت می رساند در حالی که هیچ شباهتی به عموهایش ندارد، آن حضرت در جواب می فرمود: هر کدام نطفه و آب منی او افزون شود، شباهت به آن طرف بیشتر می شود. گفتند: صحیح فرمودی.

پرسیدند: بگو ببینیم خدایت چیست؟ خداوند در جواب آنها این آیه را نازل کرد «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ *اللَّهُ الصَّمَدُ *لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ *وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ» - . توحید / 1 - 5 - { بگو: «او خدایی است یکتا، خدای صمد. نه کس را زاده، نه زاییده از کَس، و او را هیچ همتایی نباشد.»} در این موقع ابن صوریا گفت، یک مطلب دیگر باقی مانده، اگر جواب بدهی به تو ایمان می آورم و پیروت خواهم بود. کدام فرشته برایت وحی می آورد؟ آن حضرت در جواب او فرمود: جبرئیل.

ابن صوریا گفت: جبرئیل دشمن ما است او پیوسته جنگ و گرفتاری و کشتار به ارمغان می آورد، اما میکائیل مژده و نعمت فراوان می آورد. اگر میکائیل مأمور وحی بر تو بود ایمان می آوردیم. خداوند در جواب یهودیان و رد بر آنها این آیه را فرستاد. - . مجمع البیان 1: 325 -

در مورد آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ أَلیم» - . بقره / 104 - {ای کسانی که ایمان آورده اید، نگویید: «راعنا»، و بگویید: «انظرنا»، و [این توصیه را] بشنوید؛ و [گر نه] کافران را عذابی دردناک است.} می نویسد: مسلمانان به پیامبر اکرم می گفتند، «یا رسول الله راعنا» یعنی یا رسول الله به حرف ما گوش بده. ولی یهودیان این لفظ را تحریف نموده می گفتند «راعِنا» و

این کلمه را از ماده رعونت می گرفتند و منظورشان عیبجویی و نسبت نقص بود. وقتی از جانب خدا مورد عتاب قرار گرفتند گفتند، ما که چیزی جز آنچه خود مسلمانان می گویند نمی گوییم. خداوند از این تحریف نهی نموده و این آیه را نازل نمود.

یکی از مفسرین به نام قتاده در تفسیر «لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا» می گوید: «راعِنا» کلمه ای بود که یهودیان به عنوان مسخره و استهزا به پیامبر می گفتند. یکی دیگر از مفسرین به نام عطا نیز گفته: این کلمه را انصار در جاهلیت می گفتند ولی در اسلام از گفتن این کلمه نهی شد.

سدی گفته : راعنا عیناً کلام شخص یهودی به نام رفاعه بن زید بود که آن را از ماده رعونت می گرفتند و مسلمانان از گفتن چنین کلمه ای نهی شدند.

امام باقر علیه السّلام فرمود: این

ص: 66

کلمه در لهجه عبرانی ناسزا است که منظور یهودیان همین ناسزا بود. بعضی نیز گفته اند معنی این کلمه در نزد آنها این بود که گوش کن که نخواهی شنید و معنی «انْظُرْنا» یعنی بگذار بفهمیم، یا به ما بفهمان و یا به ما توجه کن. - . مجمع البیان 1: 343 -

طبرسی در تفسیر آیه «أَمْ تُریدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ » - . بقره / 108 - {آیا می خواهید از پیامبر خود همان را بخواهید که قبلاً از موسی خواسته شد؟} می نویسد: در باره سبب نزول این آیه اختلاف شده است.

ابن عباس می گوید: رافع بن حرمله و وهب بن زید به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند، برای ما کتابی از آسمان بیاور تا آن را بخوانیم و رودها و نهرها جاری نما تا پیرو تو شویم و تصدیقت کنیم. خداوند این آیه را نازل کرد.

حسن یکی از مفسرین قرآن می گوید: منظور مشرکین عرب هستند که چنین درخواستی را نمودند و خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً *أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجیراً *أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ

قَبیلاً» - . إسراء / 90 - 92 - {و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.یا [باید] برای تو باغی از درختان خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آنها جویبارها روان سازی، یا چنانکه ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری}. و آنان گفتند: «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ أَوْ نَری رَبَّنا» - . فرقان / 21 - ،{چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند یا پروردگارمان را نمی بینیم؟}

سدی یکی دیگر از مفسرین می گوید: اعراب درخواست می کردند که پیامبر اکرم خداوند را آشکارا به آنها نشان بدهد.

مجاهد می گوید: قریش می گفتند کوه صفا را برای ما به صورت طلا درآور آن حضرت فرمود: آری در آن صورت مانند مائده ای خواهد شد که عیسی برای پیروان خود نازل کرد. آنها برگشتند (و دنباله تقاضای خود را نگرفتند).

جبایی یکی دیگر از مفسران می گوید: روایت شده که گروهی از پیامبر صلی الله علیه و آله تقاضا کردند درختی را برای آنها تعیین کند که به آن درخت نذر و نیاز ببندند، چنانچه مشرکین درختهای متعددی برای این کار داشتند و آن درخت ها را می پرستیدند و خرما و خوراکیهای دیگر بر آن می آویختند؛ همان طوری که قوم موسی علیه السّلام از او درخواست می کردند، همان طوری که بت پرستان خدایان فراوانی دارند شما هم برای ما یک خدا قرار بده. «اجْعَلْ لَنا إِلهاً» - . مجمع البیان 1: 351 -

در باره آیه «وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ» - . بقره / 109 - {بسیاری از اهل کتاب - پس از اینکه حق برایشان آشکار شد - از روی حسدی که در وجودشان بود، آرزو می کردند که شما را، بعد از ایمانتان، کافر گردانند. پس عفو کنید و درگذرید، تا خدا فرمان خویش را

بیاورد، که خدا بر هر کاری تواناست.} می نویسد: این آیه در باره حی بن اخطب و برادرش ابو یاسر فرزند اخطب نازل شد که وقتی پیامبر به مدینه آمد خدمت آن جناب رسیدند و از نزدیک ایشان را مورد مطالعه قرار دادند. پس از خارج شدن از خدمت پیامبر، یک نفر به حی بن اخطب گفت: آیا به عقیده تو او پیامبر است؟ جواب داد، همان پیامبر است. گفتند: تو خود با او چگونه هستی؟ گفت تا بمیرم دشمن او هستم.

ابن عباس گوید: این همان کسی است که با پیامبر پیمان شکنی نموده و در جنگ احزاب آتش جنگ را پیوسته می افروخت.

زهری گفته: این آیه در باره کعب بن اشرف نازل شد.

و از حسن نقل شده که آیه در ارتباط با گروهی از یهودیان است. - . مجمع البیان 1: 353 -

و در باره آیه «وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ» - . بقره / 113 - ،{ و یهودیان گفتند: «ترسایان بر حق نیستند.» و ترسایان گفتند: «یهودیان بر حق نیستند» با آنکه آنان کتاب [آسمانی] را می خوانند. افراد نادان نیز [سخنی] همانند گفته ایشان گفتند. پس خداوند، روز رستاخیز در آنچه با هم اختلاف می کردند، میان آنان داوری خواهد کرد.}می نویسد: ابن عباس گفت: وقتی نصاری نجران بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدند (که پیشنهاد مباهله شد) احبار و دانشمندان یهود نیز آمدند و در حضور پیامبر، این دو گروه با هم به نزاع پرداختند.

رافع بن حرمله

ص: 67

به مسیحیان گفت: شما هیچ کاره­ای نیستید و نبوت عیسی را انکار کرد و به کافر انجیل شد. یک نفر از نجرانیها گفت، یهودیان نیز کاره ای نیستند منکر نبوت موسی و تورات شد. خداوند این آیه را به همین جهت نازل نمود و منظور از «الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» در آیه مشرکان عرب است که به حضرت محمد صلی

الله علیه و آله و یارانش گفتند، این ها کاره ای نیستند و یا گفتند، تمام پیامبران و امت هایشان بی ارزشند و موقعیتی ندارند. - . مجمع البیان 1: 358 - 359 -

در مورد آیه «وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ» ، - . بقره / 116 - {و گفتند: «خداوند فرزندی برای خود اختیار کرده است.» او منزّه است. بلکه هر چه در آسمانها و زمین است، از آنِ اوست، [و] همه فرمانپذیر اویند.} می نویسد: در باره مسیحیان نازل شده که معتقدند عیسی پسر خدا است یا در باره آنها و مشرکان عرب که ایشان نیز می گفتند ملائکه دختران خدایند.

خداوند می فرماید (سبحانه) خداوند منزه است از داشتن فرزند و زشتیها و صفاتی که شایسته خدا نیست. «بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» او مالک تمام آسمان و زمین است. ولی فرزند ملک پدر نیست زیرا وقتی تمام آسمان و زمین ملک خدا باشد، پس فرزندانش ملک او نمی شوند زیرا فرزند بودن با ملک شدن جمع نمی شود و یا این که بگوییم آنچه در آسمانها و زمین است فعل خداوند است و فعل از جنس فاعل نیست و فرزند جز از جنس پدر خود نخواهد بود (پس عیسی که فعل خدا است، نمی تواند از جنس خدا یعنی فرزند او باشد). - . مجمع البیان 1: 365 -

در مورد آیه «وَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتینا آیَةٌ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُون» - . بقره / 118 - {افراد نادان گفتند: «چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟ یا برای ما معجزه ای نمی آید؟» کسانی که پیش از اینان بودند [نیز] مثل همین گفته ایشان را می گفتند. دلها [و افکار]شان به هم می ماند. ما نشانه ها[ی خود] را برای گروهی که یقین دارند، نیک روشن گردانیده ایم.}می نویسد: مجاهد گفته است، منظور در این آیه مسیحیان هستند ولی ابن عباس می گوید، آیه مربوط به یهودیان است. حسن و قتاده معتقدند که آیه در باره مشرکین عرب است و همین نظریه به واقع نزدیک تر است؛ و منظور از «أَوْ تَأْتِینا

آیَةٌ» یعنی مطابق میل ما معجزه ای ظاهر کند «قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ» { ما نشانه ها[ی خود] را برای گروهی که یقین دارند، نیک روشن گردانیده ایم.}منظور این است که آیات و معجزات بسیار آشکار و بارزی آوردیم که گواه صدق پیامبر ما بود که برای هر کس ستیزه جو و معاند نباشد، آن معجزات کافی بود. اگر خداوند در مورد درخواست معجزه مخصوص که آنها می خواستند مصلحتی می دید برای آنها نیز همان معجزه را آشکار می نمود. - . مجمع البیان 1: 370 - 371 -

و در باره این آیه «وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ» - . بقره / 135 - { و [اهل کتاب] گفتند: «یهودی یا مسیحی باشید، تا هدایت یابید»؛ بگو: «نه، بلکه [بر] آیین ابراهیم حق گرا [هستم]؛ و وی از مشرکان نبود.»}می نویسد: ابن عباس گفت: عبد الله بن صوریا و کعب بن اشرف و مالک بن صیف و گروهی از یهودیان و مسیحیان نجران با مسلمانان به بحث و مناظره پرداختند و هر کدام مدعی بودند که اهل حق آنها هستند. یهودیان می گفتند: پیامبر ما حضرت موسی بهترین پیامبران است و تورات کتاب ما بهترین کتاب آسمانی است.

مسیحیان می گفتند: پیامبر ما بهترین پیامبر و کتاب ما انجیل بهترین کتاب خدا است و هر دو دسته مسلمانان را دعوت به پذیرفتن کیش خود می نمودند.

گفته شده: ابن صوریا به پیامبر اکرم می گفت، هدایت فقط

ص: 68

در پذیرفتن معتقدات ما است، تو ای محمد، از ما پیروی کن تا هدایت یابی. نصاری نیز همین پیشنهاد را می کردند. این آیه در همین مورد نازل شد . - . مجمع البیان 1: 402 - 403 -

در باره آیه «وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ» - . بقره / 170 - {و چون به آنان گفته شود: «از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید»؛ می گویند: «نه، بلکه از چیزی که پدران

خود را بر آن یافته ایم، پیروی می کنیم.» آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند [باز هم در خور پیروی هستند]؟}.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان می نویسد: ابن عباس گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یهودیان را به اسلام دعوت نمود، آنها گفتند: «بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا» ما روش اجداد خود را رها نخواهیم کرد و آنان از ما آگاه تر بودند، پس این آیه نازل شد.

و در روایت ضحاک از ابن عباس نقل می کند که گفت: این آیه در باره کفار قریش نازل شده است. - . مجمع البیان 1: 461 -

در تفسیر آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ»، - . بقره / 204 - {و از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجّب وامی دارد، و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می گیرد، و حال آنکه او سخت ترین دشمنان است.}

طبرسی می نویسد: حسن گفت، این آیه در باره منافقین نازل شده است و سدی یکی دیگر از مفسران می گوید آیه در باره اخنس بن شریق نازل شده که پیوسته نسبت به پیامبر اکرم اظهار علاقه و محبت و دلبستگی به او و علاقه به مسلمان شدن می کرد. اما فقط به این کار تظاهر می کرد و در دل تصمیم خلاف آن را داشت.

در تفسیر آیه «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ» - . بقره / 205 - ،{ و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکاری را دوست ندارد.} می نویسد: از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که منظور از «حرث» کشتراز، در این آیه دین است و منظور از نسل، مردم هستند. - . مجمع البیان 1: 534 -

در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَریقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُون» - . آل عمران / 23 - ، {آیا داستان کسانی را که بهره ای از کتاب [تورات] یافته اند ندانسته ای که [چون] به سوی کتاب خدا فراخوانده می شوند تا میانشان حکم کند، آنگه گروهی از آنان به حال اعراض، روی برمی تابند؟}می نویسد: یعنی کتاب خدا در باره نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله یا در باره ابراهیم و اینکه دین او اسلام بوده قضاوت کند. و بعضی گفته اند منظور این است که کتاب خدا را در مورد سنگسار نمودن حاکم قرار دهید، زیرا از ابن عباس نقل شده که مرد و زنی از اهالی خیبر زنا کردند و از شخصیت های برجسته خیبریان بودند. در کتاب خود آنها مسأله رجم و سنگسار وجود داشت ولی به واسطه شخصیت آن دو، نمی خواستند آنها را رجم نمایند.

امیدوار بودند که در اسلام چنین کاری را اجازه داده باشند، به همین جهت برای حکم و داوری خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفتند. حضرت رسول نیز آنها را محکوم به سنگسار نمودند. نعمان بن اوفی و نجر بن عمرو گفتند، در این حکم ستم روا داشتی، آنها نباید سنگسار شوند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: داور بین من و شما تورات باشد. قبول کردند، پرسید کدام یک از شماها به تورات آشناتر است؟ گفتند، مردی کج چشم به نام ابن صوریا که ساکن فدک است، از پی او شخصی را فرستادند و ابن صوریا به مدینه آمد، جبرئیل قبلا مشخصات ابن صوریا را برای پیامبر نقل کرده بودند. پیامبر اکرم به او فرمود: تو ابن صوریا هستی؟ جواب داد آری. فرمود: تو داناترین یهودی؟ گفت چنین می گویند.

پیامبر اکرم یک قسمت از تورات را که شامل رجم و سنگسار بود خواست و به او فرمود بخوان. شروع کرد به خواندن تا به آیه رجم رسید. دست خود را بر روی آن نهاد و آیه بعد از آن را خواند. ابن سلام گفت یا رسول الله، این مرد رد شد، و از جای خود به سوی ابن صوریا حرکت کرد و دستش را از روی آیه رجم برداشت و خود آیه را برای پیامبر و یهودیان قرائت کرد: که اگر مرد زن دار و زن

شوهردار عمل منافی عفت انجام دهند و این مطلب به وسیله گواهان ثابت شود

ص: 69

باید رجم شوند. اگر زن آبستن باشد باید منتظر شد تا فرزند خود را زایمان کند. پیامبر اکرم دستور داد آن دو یهودی را سنگسار کردند. یهودیان به همین جهت خشمگین شدند و خداوند این آیه را نازل نمود. - . مجمع البیان 1: 722 - 723 -

در باره آیه «إِنَ مَثَلَ عیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» - . آل عمران / 59 - ،{در واقع، مَثَلِ عیسی نزد خدا همچون مَثَلِ [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید؛ سپس بدو گفت: «باش»؛ پس وجود یافت.} می نویسد: ابن عباس و قتاده و حسن گفته اند، این آیه در باره گروه نجران به نام عاقب و سید و همراهانشان نازل شده که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند، آیا ممکن است فرزند بدون مباشرت پدری به وجود بیاید؟ این آیه نازل شد که مثل عیسی مانند آدم است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آیه را برای آنها خواند. - . مجمع البیان 1: 762 -

و در باره آیه «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون» - . آل عمران / 64 - ،{بگو: «ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که: جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم، و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد.» پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند، بگویید: «شاهد باشید که ما مسلمانیم [نه شما].»}

می نویسد: آیه در باره مسیحیان نجران نازل شد. بعضی گفته اند در باره یهودیان مدینه نازل شده است و اصحاب ما همین را نقل کرده اند. بعضی نیز گفته اند در باره هر دو دسته از اهل کتاب نازل شده است. (یهود و نصاری)

و مراد از « وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ» این است که عیسی را به عنوان خدا نگیرید یا احبار و دانشمندان یهود را به عنوان رب نپذیرید که مانند خدا از آنها اطاعت کنید.

و امام صادق علیه السّلام فرمود: آنان احبار و دانشمندان را پرستش نمی کردند، ولی آنها احکام خدا را تغییر می دادند، حلال را حرام و حرام را حلال می نمودند، مردم هم می پذیرفتند، نه اینکه آنها را به عنوان خدا بپرستند. - . مجمع البیان 1: 766 - 767 -

در باره آیه «یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فی إِبْراهیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجیلُ إِلاَّ مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُون» - . آل عمران / 65 - ،{ ای اهل کتاب، چرا درباره ابراهیم محاجه می کنید با آنکه تورات و انجیل بعد از او نازل شده است؟ آیا تعقل نمی کنید؟} می نویسد: ابن عباس و دیگران گفته اند که احبار یهود و مسیحیان نجران در خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اجتماع نمودند و در مورد ابراهیم با یکدیگر به بحث و نزاع پرداختند. یهودیان گفتند ابراهیم یهودی بود و مسیحیان می گفتند ابراهیم مسیحی بود. این آیه نازل شد که می فرماید، ابراهیم نه یهودی است و نه مسیحی بلکه او مسلمان و پیرو حق بود. - . مجمع البیان 1: 768 -

و در باره آیه «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذی أُنْزِلَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» - . آل عمران / 72 - ،{و جماعتی از اهل کتاب گفتند: «در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد، ایمان بیاورید، و در پایان [روز] انکار کنید؛ شاید آنان [از اسلام] برگردند.»}می نویسد: حسن گفت، یازده نفر از احبار یهود خیبر و دهات «عرنیه» با هم تبانی کردند و قرار گذاشتند که اول صبح به زبان اظهار اسلام کنند و قلباً معتقد نشوند و شامگاه کافر شوند و بگویند، ما در کتاب آسمانی دین خودمان دقت کردیم و متوجه شدیم که محمد صلی الله علیه و آله آن پیامبر موعود نیست، فهمیدیم او دروغ می گوید و دین او باطل است. آنها مدعی

بودند که اگر چنین کنند، اصحاب پیامبر مشکوک می­شوند، زیرا خواهند گفت اینها اهل کتابند و اطلاعاتشان از ما بیشتر است، در نتیجه دست از اعتقاد خود خواهند کشید و به دین آنها بر می گردند.

مجاهد و مقاتل و کلبی گفته اند: این جریان مربوط به تغییر قبله از بیت المقدس به طرف کعبه است.

ص: 70

این تحویل و تغییر قبله بر یهودیان گران آمد. کعب بن اشرف به یاران خود گفت، در ابتدای روز به محمد ایمان بیاورید و به طرف قبله آنها نماز بخوانید ولی شامگاه برگردید، شاید بتوانید آنها را در اعتقادشان مشکوک نمائید. - . مجمع البیان 1: 773 - 774 -

و در مورد آیه «وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» - . آل عمران / 75 - ، {و از اهل کتاب، کسی است که اگر او را بر مال فراوانی امین شمری، آن را به تو برگرداند؛ و از آنان کسی است که اگر او را بر دیناری امین شمری، آن را به تو نمی پردازد، مگر آنکه دایماً بر [سرِ] وی به پا ایستی. این بدان سبب است که آنان [به پندار خود] گفتند: «در مورد کسانی که کتاب آسمانی ندارند، بر زیان ما راهی نیست.» و بر خدا دروغ می بندند با اینکه خودشان [هم] می دانند.} می نویسد: ابن عباس گفت، منظور از آیه فوق بعضی از اهل کتاب هستند که اگر آنها را بر یک پوست گاو پر از طلا امین قرار دهی به تو بر می گرداند؛ منظور عبد الله بن سلام است که مردی نزد او هزار و دویست اوقیه طلا به امانت گذاشت، عبد الله به صاحبش برگرداند. و منظور از کسی که اگر یک دینار به او بسپاری به تو بر نمی گرداند مگر اینکه بالای سرش بایستی و از او بخواهی، فنحاص بن عازوراء است، جریان چنین بود که مردی از قریش به او دیناری امانت سپرد اما او خیانت کرد.

در بعضی از تفاسیر است که منظور از کسانی که در این امت امانت را رد می کنند مسیحیان هستند و آنها که برنمی گردانند یهودیانند. - . مجمع البیان 1: 777 -

در باره آیه «إِنَ الَّذینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ » - . آل عمران / 77 - ، { کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می فروشند، آنان را در آخرت بهره ای نیست؛ و خدا روز قیامت با آنان سخن نمی گوید، و به ایشان نمی نگرد، و پاکشان نمی گرداند، و عذابی دردناک خواهند داشت.}می نویسد: عکرمه گفت: این آیه در باره گروهی از احبار یهود نازل شده است: ابو رافع و کنانه بن ابی الحقیق وحی بن اخطب و کعب بن اشرف، که بشارت های تورات را در مورد بعثت حضرت محمد صلی الله علیه و آله کتمان نمودند و به دست خود آیات را تغییر دادند و قسم خوردند که همین طور نازل شده، تا مبادا ریاست از دستشان برود و مزایای پیروی مردم را از دست بدهند.

بعضی گفته اند، این آیه در باره اشعث بن قیس و اختلافی که با شخصی در مورد زمین داشت نازل شد. او تصمیم گرفت در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله قسم بخورد. وقتی این آیه نازل شد، از این کار خودداری کرد و به حق اعتراف نمود و زمین را به مدعی آن برگرداند. - . مجمع البیان 1: 778 -

و در باره آیه «وَ إِنَ مِنْهُمْ لَفَریقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُون» - . آل عمران / 78 - ، { و از میان آنان گروهی هستند که زبان خود را به [خواندن] کتاب [تحریف شده ای] می پیچانند، تا آن [بربافته] را از [مطالب] کتاب [آسمانی] پندارید، با اینکه آن از کتاب [آسمانی] نیست؛ و می گویند: «آن از جانب خداست»، در صورتی که از جانب خدا نیست؛ و بر خدا دروغ می بندند، با اینکه

خودشان [هم] می دانند.}می نویسد: گفته اند این آیه در باره گروهی از احبار یهودی نازل شد که با دست خود در کتاب خدا تغییراتی در ارتباط با اوصاف و مشخصات حضرت محمد صلی الله علیه و آله دادند و آن تغییرات را به خدا نسبت دادند.

ابن عباس گفته، در باره یهودیان و مسیحیان نازل شد که تورات و انجیل را تحریف نمودند و جای آیات را تغییر دادند و به آیات آن اضافه نمودند و مطالبی که از دین ابراهیم در آن بود را حذف نمودند. - . مجمع البیان 1: 780 -

و در باره آیه «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُون» - . آل عمران / 79 - { هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکم و پیامبری بدهد؛ سپس او به مردم بگوید: «به جای خدا، بندگان من باشید.» بلکه [باید بگوید:] «به سبب آنکه کتاب [آسمانی] تعلیم می دادید و از آن رو که درس می خواندید، علمای دین باشید.»} گفته اند: ابو رافع قرظّی و رئیس قافله نجران به حضرت محمد صلی الله علیه و آله گفتند، تو تصمیم داری (بگویی) که ما تو را بپرستیم و خدا قرارت دهیم؟ فرمود: به خدا پناه می برم که غیر خدا را بپرستم و یا دستور پرستش غیر خدا بدهم، نه برای چنین کاری مبعوث شده ام و نه مرا چنین دستوری داده اند. این آیه در باره همین جریان نازل شد.

این نظریه ابن عباس و عطا بوده است. بعضی نیز گفته اند در باره مسیحیان نجران نازل شده و نیز گفته اند، مردی به پیامبر اکرم گفت یا رسول الله، ما به شما مانند دیگران سلام می­دهیم،

ص: 71

اجازه نمی­دهی تو را سجده کنیم؟ فرمود: جز خدا را نمی­توان سجده نمود ولی مأمور به احترام به پیامبرتان هستید. - . مجمع البیان 1: 782 -

در باره آیه «کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمین» - . آل عمران / 86 - ، {چگونه خداوند، قومی را که بعد

از ایمانشان کافر شدند، هدایت می کند؟ با آنکه شهادت دادند که این رسول، بر حق است و برایشان دلایل روشن آمد، و خداوند قوم بیدادگر را هدایت نمی کند.}

می نویسد: این آیه در باره مردی از انصار به نام حارث بن سوید بن صامت نازل شد که محذر بن زیاد بلوی را به ناحق کشت و فرار نمود و از دین اسلام برگشت و مرتد شد و داخل مکه گردید ولی بعد پشیمان گردید. او توسط بستگان خود خواست که از پیامبر بپرسند، آیا توبه اش پذیرفته می شود؟ بستگان او سؤال کردند، این آیه نازل شد تا این قسمت آیه «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا» مگر کسانی که توبه نمایند.

یکی از بستگانش آیه را به او رساند و گفت، من می دانم تو در ادّعای خود که توبه کرده ای راست می گویی، پیامبر اکرم از تو راستگوتر است و خدا از هر دوی شما راستگوتر است. آن مرد به مدینه برگشت و توبه نمود و مسلمان واقعی گردید. همین مطلب از حضرت صادق علیه السلام روایت شده.

بعضی گفته اند، در باره اهل کتاب که قبل از بعثت پیامبر ایمان آورده بودند ولی پس از بعثت از روی حسد و طغیان و ستم کفر ورزیدند نازل شده است . - . مجمع البیان 1: 789 -

در باره آیه «کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلاًّ لِبَنی إِسْرائیلَ إِلاَّ ما حَرَّمَ إِسْرائیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقین» - . آل عمران / 93 - ،{همه خوراکیها بر فرزندان اسرائیل حلال بود، جز آنچه پیش از نزول تورات، اسرائیل [یعقوب] بر خویشتن حرام ساخته بود. بگو: «اگر [جز این است و] راست می گویید، تورات را بیاورید و آن را بخوانید.»}می نویسد: یهودیان از اینکه پیامبر اکرم گوشت شتر را حلال دانسته، ناراحت شدند. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در جواب آنها فرمود: تمام این گوشتها برای ابراهیم خلیل حلال بوده است؛ اما آنها مدعی شدند، هر چه را ما حرام بدانیم، در زمان نوح و ابراهیم حرام بوده تا به ما رسیده است. این آیه در جواب آنها نازل شد. - . مجمع البیان 1: 794 -

و در باره آیه « قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون» - . آل عمران / 99 - ،{ بگو: «ای اهل کتاب، چرا کسی را که ایمان آورده است، از راه خدا باز می دارید؛ و آن [راه] را کج می شمارید، با آنکه خود [به راستیِ آن] گواهید؟» و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.}می نویسد: گفته اند، یهودیان پیوسته بین اوس و خزرج اختلاف می انداختند. آنها را به یاد جنگهایی که در جاهلیت بین این دو قبیله اتفاق افتاده بود می انداختند تا آنها از دین برگردند. و این کار فقط توسط یهودیان انجام می شد.

بعضی گفته اند، یهود و نصاری هر دو این کار را می کردند و معنی آیه این است که چرا با تکذیب پیامبر و با انکار صفات آن حضرت در کتابهایتان، مانع پیشرفت ایمان مردم می شوید و از راه خدا جلوگیری می کنید. - . مجمع البیان 1: 801 -

در باره آیه «لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلاَّ أَذیً وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُون» - . آل عمران / 111 - ، {جز آزاری [اندک] هرگز به شما زیانی نخواهند رسانید؛ و اگر با شما بجنگند، به شما پشت نمایند، سپس یاری نیابند.} می نویسد: مقاتل گفت، سران یهود از قبیل کعب بن اشرف و ابو رافع و ابو یاسر و کنانه و ابن صوریا یهودیانی که مسلمان شده بودند، مانند عبدالله بن سلام و یارانش را سرزنش می­کردند. این آیه در مورد همین جریان نازل شد که هرگز آنها - جز آزار کردن! - نمی توانند به شما آسیبی برسانند. - . مجمع البیان 1: 813 -

در باره آیه «لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُون» - . آل عمران / 113 - ، {[ولی همه آنان] یکسان نیستند. از میان اهل کتاب، گروهی درستکردارند که آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده می نهند.}می نویسد: وقتی عبد الله بن سلام و عده ای دیگر از یهودیان مسلمان شدند،

ص: 72

دانشمندان یهود گفتند: جز افراد شرور و نابکار ما به پیامبر اسلام ایمان نیاوردند. این آیه در همین مورد نازل شد.

عطاء گفته است، در باره چهل نفر از اهالی نجران و سی و دو نفر از اهالی حبشه و هشت نفر رومی که در زمان عیسی بودند و نبوت حضرت محمد را تصدیق نموده اند نازل شده است. - . مجمع البیان 1: 815 -

در باره آیه «لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذینَ قالُوا إِنَ اللَّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریق» - . آل عمران / 181 - ،{مسلماً خداوند، سخن کسانی را که گفتند: «خدا نیازمند است و ما توانگریم»، شنید. به زودی آنچه را گفتند، و بناحق کشتنِ آنان پیامبران را، خواهیم نوشت و خواهیم گفت: «بچشید عذابِ سوزان را.»} می نویسد: وقتی آیه «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون» - . بقره / 245 - ، { کیست آن کس که به [بندگانِ] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟ و خداست که [در معیشت بندگان] تنگی و گشایش پدید می آورد؛ و به سوی او بازگردانده می شوید.} نازل شد، یهودیان گفتند خداوند فقیر است و از ما تقاضای قرض می کند، چون ما ثروتمندیم. این سخن را حی بن اخطب گفت. این روایت از حسن و مجاهد نقل شده است.

بعضی گفته اند، پیامبر اکرم توسط ابا بکر نامه ای برای یهود بنی قینقاع فرستاد و آنها را دعوت به نماز و پرداخت زکات کرد و اینکه به خداوند قرض بدهند. ابا بکر وارد خانه ای که آنها مشغول درس و بحث بودند گردید و دید گروهی گرد یک نفر به نام فنحاص بن عازوراء جمع شده اند؛ آنها را دعوت به اسلام و پرداخت زکات کرد.

فنحاص گفت، اگر این حرفی که تو می­گویی واقعیت داشته باشد، پس خدا فقیر است و ما ثروتمندیم. ابا بکر از شنیدن این سخن ناراحت شد و خشم گرفت و بر چهره اش سیلی زد! این آیه در همین مورد نازل شد. - . مجمع البیان 1: 898 -

در باره آیه «الَّذینَ قالُوا إِنَ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین» - . آل عمران / 183 - ، { همانان که گفتند: «خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانیی بیاورد که آتش [آسمانی] آن را [به نشانه قبول] بسوزاند.» بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟»}می نویسد: این آیه در باره گروهی از یهودیان که از جمله آنها کعب بن اشرف و مالک بن صیف و وهب بن یهودا و فنحاص بن عازوراء بودند نازل شد. آنها گفتند یا محمد، خداوند در تورات با ما قرار بسته که ایمان به پیامبری نیاوریم مگر اینکه یک قربانی بیاورد که او را آتش بسوزاند؛ اگر واقعا تو پیامبری، همین معجزه را بیاور تا تصدیقت کنیم. سپس این آیه نازل شد. روایت از کلبی است.

بعضی گفته اند، خداوند در تورات به بنی اسرائیل دستور داده که تا قبل از این که عیسی مسیح و محمد صلی الله علیه و آله بیایند، اگر کسی مدعی نبوت شد از او نپذیرند مگر اینکه قربانی­ای بیاورد که آتش آن را بخورد. وقتی آنها مبعوث شدند، به ایشان بدون آن قربانی ایمان بیاورید «فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» این قسمت آیه ادعای آنها را تکذیب می کند، زیرا می فرماید: پس چرا همان پیامبران را کشتید اگر راست می گوئید؟ و این شاهد دشمنی و عناد آنها است و دلیلی است بر اینکه اگر پیامبر اکرم همان طوری که می خواستند، قربانی مقبول نیز می آورد، باز ایمان نمی آوردند چنانچه پدرانشان ایمان نیاوردند. اما چرا خداوند بهانه آنها را مرتفع ننمود؟ زیرا می دانست فرستادن چنین قربانی به زیان آنها است. معجزات نیز تابع مصالح است و چنین پیشنهادی تکلیف تعیین نمودن برای خدا است. تنها دلیلی که لازم است، این است که به آن وسیله، شک و تردید ایشان را برطرف نماید. - . مجمع البیان 1: 900 - 901 -

ص: 73

در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُریدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبیلَ» - . نساء / 44 - ، {آیا به کسانی که بهره ای از کتاب یافته اند ننگریستی؟ گمراهی را می خرند و می خواهند شما [نیز] گمراه شوید.}می نویسد: ابن عباس گفته این آیه در باره رفاعه بن زید بن سائب و مالک بن دخشم نازل شد که هر وقت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سخن می گفت، آنها دهن کجی می کردند و بر او عیب می گرفتند - . مجمع البیان 2: 83 - .

در مورد آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتیلاً» - . نساء / 49 - ، { آیا به کسانی که خویشتن را پاک می شمارند ننگریسته ای؟ [چنین نیست،] بلکه خداست که هر که را بخواهد پاک می گرداند، و به قدر نخِ روی هسته خرمایی ستم نمی بینند.} گفته اند این آیه در باره گروهی از یهودیان نازل شده که بچه های خود را خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می آوردند و می گفتند، آیا این بچه ها هیچ گناهی دارند؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: نه، بعد می گفتند: قسم به خدا ما نیز مانند آنهاییم، هر چه در روز انجام دهیم شب از ما فرو می ریزد و هر چه در شب انجام دهیم روز خداوند محو می نماید؛ پس در تکذیب آنها این آیه نازل شد. گفته اند در باره یهودیان و مسیحیانی نازل شده که می گفتند ما فرزندان خدا و دوستان اوئیم و مدعی بودند که داخل بهشت نخواهد شد مگر کسی که یهودی یا مسیحی باشد. همین روایت از حضرت باقر علیه السّلام نیز نقل شده است. - . مجمع البیان 2: 91 -

در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذینَ آمَنُوا سَبیلا» - . نساء / 51 - ،{آیا کسانی را که از کتابِ [آسمانی] نصیبی یافته اند ندیده ای؟ که به «جِبت» و «طاغوت» ایمان دارند، و در باره کسانی که کفر ورزیده اند می گویند: «اینان از کسانی که ایمان آورده اند راه یافته ترند.»}می نویسد: گفته اند ابو برزه در جاهلیت کاهن بود، بعضی از مسلمانان پیش او می رفتند (و به سخنان او گوش می دادند). این آیه از در این باره نازل شد.

و نیز گفته اند: کعب بن اشرف پس از جنگ احد به همراه هفتاد نفر از یهودیان به مکه رفتند تا با قریش علیه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هم پیمان شوند و پیمانی که با پیامبر داشتند را بشکنند. کعب بر وارد ابو سفیان شد و او به کعب احترام زیادی کرد، بقیه یهودیان نیز در خانه های قریش منزل گرفتند. اهالی مکه به آنها گفتند، شما اهل کتاب هستید، محمد نیز دارای کتاب است، ما اطمینان نداریم که این عمل شما حیله و تزویری نباشد. اگر واقعا راست می گویید بیایید برویم و برای این بت های ما سجده کنید و به آنها ایمان آورید تا ما باور کنیم، آن یهودیان نیز همین کار را کردند.

این قسمت آیه اشاره به همان است که می فرماید «یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ» به بت و طاغوت ستمگر ایمان آوردند.

سپس کعب پیشنهاد کرد که سی نفر از شما و سی نفر از ما برویم سینه های خود را به خانه کعبه بچسبانیم و با خدای کعبه قرارداد ببندیم که علیه محمد به پیکار برخیزیم.

این کار را نیز کردند. پس از انجام این پیمان، ابو سفیان به کعب گفت، تو مردی کتاب خوان هستی و ما مردمانی بی سوادیم که چیزی نمی دانیم، حالا تو بگو کدام یک از ما بر حق هستیم، ما یا محمد؟

کعب گفت اعتقادات خود را برایم توضیح دهید. ابو سفیان در جواب گفت، ما برای حاجیان شترهای تناور می کشیم و برای آنها آب تهیه می کنیم و از ایشان

پذیرائی می نمائیم و بند از پای اسیر می گشائیم و صله رحم می کنیم و خانه خدایمان را نیز آباد می کنیم و در اطراف آن به طواف می پردازیم. ما اهل حرم و مکه هستیم ولی محمد دست از دین اجداد خود برداشت و قطع رحم کرد و از مکه خارج شد.

ص: 74

دین ما سابقه دار است ولی دین محمد جدید و تازه است. کعب در جواب ابو سفیان گفت، به خدا قسم شما به هدایت از محمد نزدیک ترید. به همین خاطر این آیه نازل شد. - . مجمع البیان 2: 92 -

در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَ یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعیداً» - . نساء / 60 - ، {آیا ندیده ای کسانی را که می پندارند به آنچه به سوی تو نازل شده و [به] آنچه پیش از تو نازل گردیده، ایمان آورده اند [با این همه] می خواهند داوریِ میان خود را به سوی طاغوت ببرند، با آنکه قطعاً فرمان یافته اند که بدان کفر ورزند، و[لی] شیطان می خواهد آنان را به گمراهیِ دوری دراندازد.} می نویسد: بین مردی یهودی و یکی از منافقین اختلافی بود. مرد یهودی پیشنهاد کرد برای داوری پیش محمد برویم، زیرا می دانست که حضرت رسول صلی الله علیه و آله رشوه نمی گیرد و در داوری ستم روا نمی دارد؛ اما مرد منافق گفت نه، پیش کعب بن اشرف برویم چون می دانست کعب رشوه می گیرد. پس منظور از طاغوت در آیه، کعب بن اشرف است.

بعضی گفته اند یکی از کاهنان جهینه بود که شخص منافقی مایل بود پیش او به داوری برود.

بعضی نیز در تفسیر آیه گفته اند، منظور همان رسمی بود که اعراب داشتند و برای رفع اختلاف، به وسیله تیرهای مخصوص در نزد بت ها فال می زدند.

امام باقر و حضرت صادق علیه السّلام می فرمایند: منظور از آیه هر کسی است که به داوری پیش او بروند او و بر خلاف واقع حکم کند. - . مجمع البیان 2: 102 -

در باره آیه «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثیرا» - . نساء / 82 - ،{آیا در [معانی] قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند.}می نویسد: یعنی اگر قرآن از جانب خدا نبود، در آن از جهت حق و باطل تناقض پیدا می شد و یا در اخباری (که از ما) پنهان است اختلاف بود و یا از جهت بلاغت، نارسایی و تناقض زیادی در آن وجود داشت؛ زیرا سخن بشر زمانی که طولانی و دارای تمام مفاهیمی که در قرآن است باشد، قطعا همراه با تناقض های زیادی خواهد بود و اختلاف الفاظ در آن زیاد دیده می شود؛ تمام این احتمالات از قرآن دور است. - . مجمع البیان 2: 125 -

در باره آیه «إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطاناً مَریداً»، - . نساء / 117 - {[مشرکان]، به جای او، جز بتهای مادینه را [به دعا] نمی خوانند، و جز شیطانِ سرکش را نمی خوانند.}در مورد این آیه اقوال متعددی است: یکی اینکه: «إِلَّا إِناثاً» (یعنی) عربها اوثان را اناث می نامند: لات و عزی و منات الثالثة الاخری و اساف و نائله. این مطلب از ابو مالک و سدی و مجاهد و ابن زید نقل شده است و ابو حمزه ثمالی نیز در تفسیر خود همین مطلب را نقل کرده است. او می گوید، در هر یک از این بت ها شیطانی زن وجود داشت که گه گاه برای خدمتکاران بت ظاهر می شدند و با آنها صحبت می کردند و این از کارهای ابلیس است که او همان شیطانی است که خداوند در قرآن او را ذکر کرده و لعنتش نموده. گفته اند: «لات» اسم تخته سنگی است و «عزی»

ص: 75

اسم درختی است که این دو اسم را تغییر داده و نام دو بت کرده اند.

بعضی گفته اند «عزی» مؤنث اعز و «لات» مؤنث لفظ «الله» است. حسن گفته است. هر یک از قبائل دارای بتی بود که آنها را به نامهای مخصوص زنان می نامیدند (پس معنی آیه این است که جز بت ها را به مدد خود نمی خوانند).

قول دوم این است که «الا مواتا» بوده. این قول از ابن عباس و حسن و قتاده نقل شده و معنی آیه چنین می شود که آنها (چیزی را) در مقابل خدا نمی پرستند،

مگر جمادات مرده­ای را که شعور و عقل ندارند و سخن نمی گویند و موجب نفع و ضرری نمی شوند. و این مطلب شاهد کمال جهل و گمراهی آنها است. و آنها را اناث نامیده، چون مشرکین عرب معتقد بودند، هر چه پست و خوار باشد مؤنث است و نیز به جهت آنکه اناث از هر جنس، پست­ترین و خوارترین افراد آن است.

زجاج گفته، چون ضمیری که به موات نسبت می­دهند ضمیر تانیث است و می­گویی «الاحجار تعجبنی» که فعل مؤنث نسبت به سنگ ها داده شده است.

قول سوم این است که معنی «الا اناثا» الا ملائکه است، زیرا آنها عقیده داشتند که ملائکه دختران خدایند و آنها را می پرستیدند و معنی «إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً» یعنی نمی پرستند مگر شیطان کافری را که سخت در طغیان و عصیان و سرکشی فرو رفته است.

در مورد آیه به این صورت سؤال می شود که چگونه در اول کلام عبادت غیر اناث را نفی می کند و در آخر سخن، اثبات عبادت شیطان را می کند؟ پس در آخر آیه اثبات چیزی شده که در اول آیه آن را نفی نموده است! حسن از این اشکال چنین پاسخ داده که آنها در حقیقت جز شیطان را نمی پرستیدند، زیرا بت ها مرده هستند و کسی دعوت به عبادت آنها نمی کند. دعوت کننده به عبادت بت، شیطان است ولی عبادت را به او نسبت داده اند.

ابن عباس گفته، در هر یک از بت های عرب شیطانی وجود داشت که مشرکین را دعوت به عبادت آن بت می کرد، به همین جهت نسبت عبادت به بت و شیطان، هر دو صحیح است. بعضی گفته اند، در آیه اثبات چیزی که نفی شده باشد وجود ندارد و منظور این است: «ما یعبدون الا الاوثان و الا الشیطان» جز بت ها و شیطان را نمی پرستند.

در مورد آیه «لَعَنَهُ اللَّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَ مِنْ عِبادِکَ نَصیباً مَفْرُوضاً» - . نساء / 118 - ،{ خدا لعنتش کند، [وقتی که] گفت: «بی گمان، از میان بندگانت نصیبی معیّن [برای خود] برخواهم گرفت.} می نویسد: از پیامبر اکرم نقل شده که در مورد این آیه فرموده است: نود و نه درصد فرزندان آدم اهل جهنم و یک درصد آنها بهشتی هستند. در

روایت دیگری است که از هر هزار نفر، یکی مال خداست و بقیه سهم شیطان و اهل آتشند. این هر دو روایت را ابو حمزه ثمالی در تفسیر خود نقل نموده است.

«وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ» یعنی به آنها وعده طول عمر در دنیا می دهم، به همین جهت دنیا را بر آخرت مقدم می دارند. گفته اند، شیطان به آنها می گوید، در آینده حشر و نشر و بهشت و جهنمی وجود ندارد، هر چه می خواهید بکنید.

ص: 76

آنها را به هواهای باطل که موجب گناه می شود وعده می دهم و شهوترانی ها و زرق و برق دنیا را در نظرشان می آرایم «وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ» یعنی وادارشان می کنم که گوشهای چهارپایان را شکاف دهند. بعضی گفته اند، یعنی گوش ها را از بیخ ببرند. همین نیز از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده. مشرکان عرب نسبت به چهارپایان همین کار را می کردند و گفته اند، این کار را نسبت به بحیره و سائبه انجام می­دادند.

«وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ» یعنی دستور می دهم که دین خدا را تغییر دهند. از ابن عباس و دیگران نقل شده که از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده: بعضی گفته اند منظور اخته نمودن چهارپایان است و آنها اخته کردن را دوست نداشتند. بعضی نیز علامت گذاری روی حیوان را گفته و گفته اند منظور ماه و خورشید و سنگ است که مردم به جای بهره بردن از آنها (چهار پایان)، به عبادت اینها مشغول شده اند. - . مجمع البیان 2: 172 - 174 -

در باره آیه «لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصیرا» - . نساء / 123 - ، {[پاداش و کیفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست؛ هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می بیند، و جز خدا برای خود یار و مددکاری نمی یابد.}گفته اند، مسلمانان با اهل کتاب به مفاخره پرداختند. اهل کتاب می گفتند پیامبر ما قبل از پیامبر شما و کتاب ما نیز قبل از کتاب شما بوده و به خدا از شما نزدیکتریم. مسلمانان گفتند پیامبر ما خاتم پیامبران و کتاب ما حاکم بر کتابهای آسمانی است و دین ما اسلام است. این آیه نازل شد که می فرماید: نه

آرزوی شما و نه آرزوی اهل کتاب. هر کس کار بد کند کیفر می شود و هرگز جز خدا ناصر و یاوری نخواهد یافت. - . مجمع البیان 2: 175 -

در باره آیه « یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِکَ وَ آتَیْنا مُوسی سُلْطاناً مُبینا» - . نساء / 153 - ،{اهل کتاب از تو می خواهند که کتابی از آسمان [یکباره] بر آنان فرود آوری. البتّه از موسی بزرگتر از این را خواستند و گفتند: «خدا را آشکارا به ما بنمای.» پس به سزای ظلمشان صاعقه آنان را فرو گرفت. سپس، بعد از آنکه دلایل آشکار برایشان آمد، گوساله را [به پرستش] گرفتند، و ما از آن هم درگذشتیم و به موسی برهانی روشن عطا کردیم.}می نویسد: کعب بن اشرف و گروهی از یهود گفتند یا محمد! اگر تو پیامبری، برای ما از آسمان کتابی بیاور چنانچه برای موسی آمد - و تورات یک مرتبه نازل شد - . و گفته اند، درخواست کردند خداوند برای اشخاص معینی نامه ای بفرستد و به آنها دستور دهد که به پیامبر ایمان بیاورند. روایتی نیز هست که گفتند، نوشته مخصوصی برای آنها از آسمان بیاید.

حسن گفته است، این درخواست را از روی لجبازی و زورگویی کردند و نه برای آشکار شدن واقعیت و معجزه خواستن. اگر از روی توضیح و راهنمایی درخواست می کردند، خداوند برای آنها می فرستاد. - . مجمع البیان 2: 205 -

در باره آیه «فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ کَثیراً» - . نساء / 160 - ، {پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زَد و به سبب آنکه [مردم را] بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود حرام گردانیدیم} یعنی وقتی(یهودیان) آنچه نباید کردند، چیزهای خوبی را بر یهودیان حرام کردیم که قبلا برای آنها حلال بود. مصلحت به تحریم این اشیاء قرار گرفت

ص: 77

و آنها چیزهایی است که در این آیه بیان شده «وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ» - . انعام / 146 - ، { و بر یهودیان، هر [حیوان] چنگال داری را حرام کردیم}. - . مجمع البیان 2: 213 -

در باره آیه «یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی دینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکیلاً» - . نساء / 171 - ،{ای اهل کتاب، در دین خود غلوّ مکنید، و در باره خدا جز [سخنِ] درست مگویید. مسیح، عیسی بن مریم، فقط پیامبر خدا و کلمه اوست که آن را به سوی مریم افکنده و روحی از جانب اوست. پس به خدا و پیامبرانش ایمان بیاورید و نگویید [خدا] سه گانه است. باز ایستید که برای شما بهتر است. خدا فقط معبودی یگانه است. منزّه از آن است که برای او فرزندی باشد. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ اوست، و خداوند بس کارساز است.} می نویسد: گفته اند این آیه خطاب به یهودیان و مسیحیان است زیرا مسیحیان در باره عیسی زیاده روی کردند، بعضی گفتند او خدا است و بعضی معتقد شدند سومین خدای سه گانه (پدر پسر روح القدس) است. یهودیان نیز در باره موسی غلو و زیاده روی کردند تا آنجا که گفتند بدون مباشرت پدر متولد شد. پس زیاده روی در هر دو دسته وجود دارد.

بعضی گفته اند مخصوص نصاری است، زیرا «وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ» معتقد به سه خدا نشوید، در باره مسیحیان است؛ یعنی نگویید خدایان ما سه تا است.

گفته شده این حرف صحیح نیست، چون نصاری معتقد به سه خدا نیستند. آنها می گویند خدا یکی است ولی معتقد به سه اقنوم هستند (پدر پسر و روح القدس) و معنی آن این نیست که خدا سه تا است. اعتقاد آنها شبیه این حرف ما است که می گوییم این یک چراغ است و سپس می گوییم سه تا است: روغن و فتیله و شعله.

یا می گوییم خورشید یکی است، با اینکه خورشید مرکب از جسم و روشنایی و پرتو است.

این توجیه غلط و بسیار بعیدی است، چون وقتی ما می گوبیم یک چراغ، منظور ما این نیست که چراغ یک شی ء واحد است زیرا چراغ مجموعه ای از چند چیز است و همین طور است خورشید. این مثال در آنجاست که می گویی، یک ده تایی و یک انسان و یک خانه، با اینکه اینها مجموعه­ای از چند چیز هستند. اگر بگویند خدا یک شی ء واحد و خدای یکتای واقعی است، پس سه تا بودن با آن متناقض است. اگر می گویند خدا مجموعه ایست مثل همان­ها که توضیح دادیم، در این صورت موحد نیستند و جزء مشبهه به شمار می آیند و دیگر شق سومی ندارد، پایان. - . مجمع البیان 2: 222 - 224 -

رازی در تفسیر خود می نویسد: معنی این است که نگویید خدا یک ذات است و سه اقنوم.

باید توجه داشت که مذهب نصاری واقعاً مجهول و نامعلوم است. آنچه از مجموعه اعتقادات آنها به دست می آید این است که معتقد به یک ذات هستند که دارای سه صفت است، گر چه آنها اینها را صفت نامیده اند و در واقع صفت نیستند و بلکه چند ذات هستند؛ زیرا آنها تجویز می­کنند که (خدا) در عیسی و مریم حلول کند. اگر اینها ذات قائم به نفس نباشند، نمی توانند در غیر حلول کنند و از یکی به دیگری منتقل شوند. گر چه آنها را صفات می­نامند ولی در واقع سه ذات قائم به نفس است که این عین کفر است.

سپس می نویسد: در مورد تعیین مبتداء که «ثلاثه» خبر آن باشد، به سه قول اختلاف دارند.

قول اول همان است که ما ذکر کردیم:

ص: 78

نگویید خدایان ما سه تا است (که مبتدا اقانیم می شود).

دوم، زجاج گفته: لا تقولوا آلهتنا ثلاثه، نگویید خدایان ما سه تا است. و این توجیه برای آن است که قرآن خود شاهد است که نصاری می­گویند الله و مسیح و

مریم سه خدایند و این آیه شاهد آن است «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ» - . مائده / 116 - .

سوم، فراء گفته است: لا تقولوا هم ثلاثه، یعنی مبتدا ضمیر هم است مانند این آیه «سَیَقُولُونَ ثَلاثَةٌ» - . الکهف / 22 - و توضیح مطلب چنین است که اسم بردن عیسی و مریم با خدا به این صورت، چنین به ذهن می آورد که آنها قائل به دو خدایند. بالاخره ما مذهبی در دنیا از نظر عقل و دانش، رکیک تر و بعیدتر از مذهب نصاری نداریم. - . تفسیر کبیر 3: 346 -

مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان می نویسد: «فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ» بین آنها عداوت و دشمنی انداختیم یعنی بین یهود و نصاری. بعضی گفته اند یعنی بین دسته های مختلف نصاری این دشمنی را انداختیم زیرا اعتقادات مختلفی در دین دارند. توضیح اینکه نسطوریه می گویند، عیسی ابن الله است و یعقوبیها معتقدند خدا همان

ص: 79

مسیح است و الملکانیه که همان رومیها هستند می گویند، خدا سومین سه خدا است: الله، عیسی، مریم. - . مجمع البیان 2: 268 - 269 -

در باره آیه «وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ إِلَیْهِ الْمَصیرُ » - . مائده / 8 - ،{و یهودان و ترسایان گفتند: «ما پسران خدا و دوستان او هستیم.» بگو: «پس چرا شما را به [کیفر] گناهانتان عذاب می کند؟ بلکه شما [هم] بشرید، از جمله کسانی که آفریده است. هر که را بخواهد می آمرزد، و هر که را بخواهد عذاب می کند، و فرمانروایی آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو می باشد از آن خداست، و بازگشت [همه] به سوی اوست.»}می نویسد: گفته اند یهودیان مدعی هستند ما در مقام قرب به خدا، مانند فرزند هستیم نسبت به پدر؛ و مسیحیان همین طور می گویند عیسی مسیح فرزند خدا است و خویشتن را هم فرزندان و دوستان خدا می دانند، چون سخن عیسی را در انجیل که گفت: « پیش

پدر خودم و شما می­روم » به همین صورت تفسیر کرده اند. بعضی گفته اند، گروهی از یهودیان مانند کعب ابن اشرف و کعب ابن اسید و زید بن التابوه و دیگران، هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنها را از کیفر و عذاب خداوند بر حذر می داشت، به آن جناب عرض کردند ما را نترسان، ما فرزندان و دوستان خدا هستیم، اگر هم بر ما خشم بگیرد مانند خشمی است که پدر به فرزندش می گیرد. منظورشان این بود که به زودی از ما راضی خواهد شد. این قول از ابن عباس نقل شده است.

گفته شده، وقتی گروهی مدعی شدند عیسی مسیح فرزند خدا است، همین مقام را برای همه جاری دانستند؛ چنانچه عربها می گویند: قبیله هذیل شاعرانند. و منظورشان این است که در میان این قبیله شاعرانی وجود دارد. - . مجمع البیان 2: 272 - 273 -

در باره آیه «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ وَ لَیَزیدَنَّ کَثیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدین» - . مائده / 64 - ،{و یهود گفتند: «دست خدا بسته است.» دستهای خودشان بسته باد. و به [سزای ] آنچه گفتند، از رحمت خدا دور شوند. بلکه هر دو دست او گشاده است، هر گونه بخواهد می بخشد. و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو فرود آمده، بر طغیان و کفر بسیاری از ایشان خواهد افزود، و تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکندیم. هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت. و در زمین برای فساد می کوشند. و خدا مفسدان را دوست نمی دارد.} می نویسد: یعنی دستهای خدا بسته است و از دادن روزی امتناع دارد و نسبت بخل به خدا داده اند. ابن عباس و دیگران گفته اند: خداوند به یهودیان گسترش مالی عنایت کرد بطوری که ثروتمندترین مردم شدند و سرسبزترین مکان را در اختیار گرفتند. وقتی در مورد حضرت محمد صلی الله علیه و آله تمرد جسته و عصیان ورزیدند، خداوند آن قدرت مالی را از ایشان گرفت؛ در

این هنگام فنحاص بن عازوراء گفت «یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» اما او نگفت إلی عنقه، بسته است به گردنش.

صاحب نظران در این مورد معتقدند که چون فقط فنحاص بن عازوراء این حرف را زد ولی دیگران او را از گفتن چنین سخنی باز نداشتند و از سخن او خوشحال بودند، خداوند نسبت این سخن را به همه یهودیان داده و دیگران را نیز شریک گفتار او کرده است.

بعضی گفته اند، منظور این است که دست خدا از عذاب ما بسته است و ما را جز به همان مقدار که قسم خوردنش مصداق پیدا نماید، بیشتر عذاب نمی کند؛ فقط به اندازه ای که آباء و اجدادمان را در مقابل گوساله پرستی عذاب نمود ما را عذاب می کند.

و نیز گفته اند، این جمله استفهام است و سؤال می کند: آیا دست خداوند نسبت به ما بسته شده که روزی را بر ما سخت گرفته است.

ابو القاسم بلخی می گوید، ممکن است یهودیان سخنی را گفته باشند و معتقد به عقیده ای شده اند که: خداوند گاهی بخل می ورزد و گاهی بخشش می کند. این سخن از آنها بر سبیل تعجب و شگفت از گفتارشان و تکذیب آنها نقل شده است و ممکن است این حرف را از روی مسخره گفته باشند. چون پیامبر اکرم از نظر مالی در مضیقه بود (آنها از روی استهزاء می گفتند، خدا حالا دستهایش بسته شده).

از گروهی که به موسی گفتند: «اجعل لنا إلها کما لهم آلهه» یک خدا برای ما قرار بده، آنها چقدر خدا دارند؛ و گوساله را

ص: 80

به خدایی پذیرفتند، نباید تعجب کرد که بگویند خداوند گاهی بخل می ورزد و گاهی جود و بخشش می نماید.

حسن بن علی مغربی گفت: بعضی از یهودیان مصری برایم نقل کردند که گروهی از یهودیان این سخن را گفته اند. - . مجمع البیان 2: 339 -

می گویم: رازی می گوید، شاید این سخن آنها یک اعتقاد فلسفی است که خداوند واجب الوجود است و حدوث حوادث از او به یک صورت و یک طریق امکان ندارد و نمی تواند حوادث و اتفاقات بر غیر صورتی که اتفاق می افتد را تغییر و

تبدیل نماید. همین قدرت نداشتن بر تغییر و تبدیل را «بغل ید» و دست بسته بودن تعبیر کرده اند. - . تفسیر رازی 12: 43 - 44 -

مرحوم طبرسی در مورد «غلّت ایدیهم» که خداوند می فرماید دستهای خود آنها بسته باد، می نویسد: راجع به معنی آن با اختلاف سخن گفته اند. بعضی گفته اند جمله خبر می دهد که در جهنم دستهای آنها بسته است. نظر دوم این است که جمله نفرین است مثل اینکه می گویی خدا دستهای او را بشکند.

سوم اینکه خداوند آنها را بخیل کرده و نمی توانند از بخل دست بکشند و بخیل ترین مردم جهانند، طوری که هیچ یهودی را نمی بینی جز اینکه بخیل و پست است. - . مجمع البیان 2: 339 - 440 -

«کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ» - . مائده / 64 - ، {هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت.}یعنی هر زمان آتش جنگی برای محمد صلی الله علیه و آله افروختند، خداوند آتش را خاموش کرد. در این آیه یک شاهد و معجزه ای است، زیرا خداوند خبری می دهد و خبر او مطابق واقع و جریانهای بعدی اتفاق می افتد. یهودیان قدرتمندترین مردم حجاز و با شخصیت ترین اشخاص این ناحیه بودند به طوری که قریش نیز از آنها کمک می­گرفتند و اوس و خزرج در کینه های دیرینه خود از آنها مدد و کمک می جستند. اما خداوند شخصیتهای آنها را نابود کرد و قدرت ایشان را از بین برد و ایشان را زبون و خوار کرد، و پیامبر اکرم دستور داد یهودیان بنی النضیر و بنی قینقاع تبعید شوند و بنی قریظه را کشت و اهالی خیبر را تار و مار کرد و بر فدک پیروز گردید. اهالی وادی القری نیز سر به اطاعت آوردند و آن قدرت و نیروی ایشان تبدیل به ضعف و زبونی گردید. - . مجمع البیان 2: 340 -

در باره آیه «لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَ اللَّهَ هُوَ الْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَ قالَ الْمَسیحُ یا بَنی إِسْرائیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ

مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمینَ مِنْ أَنْصارٍ» - . مائده / 72 - ،{ کسانی که گفتند: «خدا همان مسیح پسر مریم است»، قطعاً کافر شده اند، و حال آنکه مسیح می گفت: «ای فرزندان اسرائیل، پروردگار من و پروردگار خودتان را بپرستید؛ که هر کس به خدا شرک آوَرَد، قطعاً خدا بهشت را بر او حرام ساخته و جایگاهش آتش است، و برای ستمکاران یاورانی نیست.»}می نویسد: این مذهب یعقوبیها از نصاری است، زیرا آنها معتقدند که خداوند با عیسی اتحاد ذاتی پیدا کرده و یک چیز شده و ناسوت لاهوت گردیده است. - . مجمع البیان 2: 352 -

ص: 81

رازی در تفسیر سخن مسیحیان که گفته اند: خدا سومین فرد خدایان است می نویسد: دو راه در این سخن هست.

اول، آنچه مفسران در این مورد گفته اند: خدا و مریم و عیسی سه خدایند.

دوم، این است که متکلمین از نصاری نقل کرده اند که آنها می گویند: جوهر یکتا است ولی اقانیم سه تا است: اب، ابن، روح القدس و هر سه یک خدایند، چنانچه خورشید یک اسم است که عبارت از مجموعه قرص خورشید و پرتو و حرارت است. منظورشان از اب، ذات خداست و از ابن، کلمه و از روح، حیات و اثبات ذات و کلمة و حیات کرده اند و گفته اند، کلمة الله که همان کلمه خدا است با عیسی متحد شده، چنانچه شراب با آب ممزوج می شود و آب با شیر می آمیزد و مدعی هستند پدر اله است پسر نیز اله و روح هم اله است و همه اینها یک خدا است.

باید توجه داشت که این ادعا بسیار باطل و بیهوده است و عقل گواه بطلان آن است. هرگز سه تا یکی نخواهد شد و یکی سه تا نمی شود. در دنیا از ادعای مسیحیان، مذهبی خرافی تر یافت نمی شود. - . تفسیر رازی 12: 64 -

طبرسی رحمه الله علیه در باره آیه «تَری کَثیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذینَ کَفَرُوا لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ» - . مائده / 80 - ، {بسیاری از

آنان را می بینی که با کسانی که کفر ورزیده اند دوستی می کنند. راستی چه زشت است آنچه برای خود پیش فرستادند ، [در نتیجه] خدا بر ایشان خشم گرفت، و پیوسته در عذاب می مانند.} یعنی بسیاری از یهودیان را می­بینی که علاقمند به کفار هستند (منظور کفار مکه است). آیه در باره کعب بن اشرف و یاران اوست که مشرکین را علیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تحریک می کردند و قبلاً توضیح داده شد. حضرت امام باقر علیه السّلام فرمود: یعنی پادشاهان ستمگر را دوست می دارند و نظرات و خواسته های آنان را زیبا جلوه می دهند تا از قدرت مالی و دنیای آنها بهره مند شوند. - . مجمع البیان 2: 358 -

در باره آیه «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُون» - . مائده / 103 - ، {خدا [چیزهای ممنوعی از قبیل:] بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است. ولی کسانی که کفر ورزیدند، بر خدا دروغ می بندند و بیشترشان تعقّل نمی کنند.} می نویسد: آنچه را اهل جاهلیت حرام نموده اند، (به نام بحیره و سائبه و وصیله و حام) خداوند چنین چیزی را قرار نداده است.

بحیره: شتری است که پنج شکم بزاید و آخرین نوزاد او نر باشد که گوش او را شکاف می دهند و از سوار شدن و کشتن او خودداری می نمایند و مانع آب و علف او نمی شوند. اگر شخص عاجز و ناتوانی هم او را مشاهده کند سوارش نمی شود.

ابن عباس گفته است: بحیره این است که وقتی شتری به زایمان پنجم رسید، اگر شکم پنجم او نر بود، آن شتر را می کشتند و زن و مرد از گوشتش نمی خوردند. اگر ماده بود، آن شتر بحیره است و گوش او را شکاف می دهند. دیگر کرک از او نمی گیرند و موقع کشتن نام خدا را بر او نمی برند،

ص: 82

و بار بر او قرار نمی دهند و بر زنان شیر او حرام است و (زنان) از او بهره برداری نمی کنند، بهره برداری و شیر او

مخصوص مردها است تا بمیرد. وقتی مرد، زن و مرد در خوردن گوشت او شریک هستند.

و گفته اند، بحیره بچه سائبه است، شتری است که برای آمدن از سفر یا شفا از بیماری و چیزهای دیگر آن را نذر کنند. می گوید، شترم سائبه است، آن وقت همان احکام بحیره نسبت به او هم جاری است از نظر بهره نبردن از او و جلوگیری نکردن از آب و علف. زجاج و علقمه این نظر را داده اند.

ابن عباس و ابن مسعود گفته اند، سائبه شتری است که برای بت ها نذر کنند. شخص از مال خود هر مقدار بخواهد نذر می کند و آن را تحویل خدمتکاران بت خانه می دهد. آنها شیر شتر را به غریبان و بیچارگان می دهند.

بعضی گفته اند، سائبه شتری است که ده شکم پشت سر هم ماده بزاید که هیچ کدام نر نباشد. دیگر سوار آن نمی شوند و کرکش را نمی کنند و از شیرش نمی خورند مگر برای میهمان. هر چه بعد از این شکم بزاید، گوش آن را می شکافند و سپس بچه و مادرش را رها می کنند.

(وصیله) زجاج می گوید: وصیله یک نوع گوسفند است. اگر بچه میش ماده بود، متعلق به خود آنها می شد و اگر نر می زائید آن را به خدایان خود می دادند. اگر نر و ماده می زائید، می گفتند بچه ماده به برادر خود رسید و دیگر بره نر را برای خدایان خود نمی کشتند.

ابن مسعود و مقاتل می گویند، وقتی گوسفند هفت شکم می زائید، اگر شکم هفتم بره نر بود آن را برای خدایان خود می کشتند و گوشت او متعلق به مردان بود نه زنان. اما اگر بره ماده بود، آن را نگه می داشتند و از گوسفندهای خوب به شمار می رفت. اما اگر در شکم هفتم، بره نر و ماده می زائید، می گفتند بره ماده به برادر خود رسید و دیگر به ما حرام است و هر دو بر آنها حرام می شد و تمام بهره و منفعت آن متعلق به مردها بود نه زنان.

بعضی گفته اند، وصیله به گوسفندی می­گفتند که ده بچه ماده در پنج شکم می زائید که هیچ بره نری در میان آنها نبود، پس از آن هر چه می زائید متعلق به مردان بود. این مطلب از محمد بن اسحاق نقل شده.

ص: 83

«و لا حام»، حام شتر نر بود. عرب هر گاه از نطفه شتر نری ده شکم بهره گیری می کرد می گفت، دیگر پشت او ممنوع شد. آن شتر را بار نمی کرد و از آب و چرا باز نمی داشت. بعضی گفته اند حام شتر نر بود. عرب هر گاه از نطفه شتر نری ده شکم بهره گیری می کرد، می گفت دیگر پشت او ممنوع شد. آن شتر را بار نمی کرد و از آب و چرا باز نمی داشت. از ابن عباس و ابن مسعود و دیگران نقل شده.

بعضی گفته اند حام شتر نری است که بچه بچه خود را باردار کند. می گفتند پشت او ممنوع شد و سوارش نمی شدند.

باید توجه داشت که خداوند عزیز هیچ کدام از این چند نوع را حرام نکرده. مفسران از ابن عباس نقل کرده اند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: عمرو بن لحی بن قمعه بن خندف فرمانروای مکه بود و او اولین کسی بود که دین اسماعیل را تغییر داد. بت ها و بت پرستی را رایج نمود و بحیره و سائبه و وصیله و حامی را به وجود آورد. پیامبر اکرم فرمود: او را در آتش جهنم مشاهده کردم که از شراره هایش جهنمیان در عذاب بودند، روایتی نیز هست که چوبهای آتش او را در جهنم می کشیدند. - . مجمع البیان 2: 389 - 390 -

در باره آیه «وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدیهِمْ لَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبین» - . انعام / 7 - ،{ و اگر مکتوبی، نوشته بر کاغذ، بر تو نازل می کردیم و آنان، آن را با دستهای خود لمس می کردند قطعاً کافران می گفتند: «این [چیزی] جز سحر آشکار نیست.»}می نویسد: آیه در باره نضر بن حارث و عبد الله بن امیه و نوفل بن خویلد نازل شده که گفتند: ما به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه کتابی از جانب خداوند بیاوری و چهار فرشته نیز به همراه آن کتاب باشند و گواهی دهند که این کتاب از جانب خدا است و تو پیامبر اویی «وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ» یعنی وقتی ایمان نیاورند، مقتضای حکمت این است که آنها را خداوند مهلت ندهد و مستاصل نماید «وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً» یعنی اگر آن پیامبر را فرشته قرار دهیم و یا آن فرشته که گواه بر پیامبری اوست، «لَجَعَلْناهُ رَجُلًا» او را به صورت مردی خواهیم فرستاد زیرا آنها قدرت دیدن فرشته را به صورتی که هست ندارند. چون چشم انسان نمی تواند فرشته و ملک را ببیند مگر بعد از اینکه تکثف پیدا کند و مجسم به صورت اجسام مرئی شود «وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ».

زجاج گفته است: آنها با ضعف و ناتوانی که داشتند، در مورد خود پیامبر مشکوک بودند و می گفتند این هم یک انسان است مثل شما. خداوند می فرماید: اگر آن فرشته را به صورت یک مرد و انسانی بفرستیم همان طور دچار شک و اشتباه می شوند و این آیه احتجاج بر کفار است به این صورت که آنچه شما درخواست می کنید موجب توضیح مطلب و آشکار شدن جریان نخواهد شد.

بعضی گفته اند منظور این است که اگر فرشته بفرستیم او را نمی شناسند مگر با اندیشه و تفکر، آنها هم که اهل تفکر نیستند، در نتیجه همان شک و تردید برایشان باقی می ماند به همین جهت اشتباه را خداوند نسبت به خود داده، چون با فرستادن ملائکه این اشتباه به وجود می آید. - . مجمع البیان 2: 428 - 429 -

ص: 84

در باره آیه «قُلْ أَیُ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهیدٌ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنی بَری ءٌ مِمَّا تُشْرِکُون» - . انعام / 19 - ، { بگو: «گواهی چه کسی از همه برتر است؟» بگو: «خدا میان من و شما گواه است. و این قرآن به من وحی شده تا به وسیله آن، شما و هر کس را [که این پیام به او] برسد، هشدار دهم. آیا واقعاً شما گواهی می دهید که در جنب خدا، خدایان دیگری است؟» بگو: «من گواهی نمی دهم.» بگو: «او تنها معبودی یگانه است، و بی تردید، من از آنچه شریک [او] قرار می دهید بیزارم.»}می نویسد: کلبی می گوید اهل مکه خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده گفتند: خدا غیر از تو پیامبری نیافت؟ ما که خیال نمی کنیم. یک نفر را به ما نشان بده که نزد ما گواهی به رسالت تو بنماید. این آیه در همین مورد نازل شد. - . مجمع البیان 2: 436 -

در باره این آیه می نویسد: در تفسیر عیاشی ذکر شده که حضرت باقر و صادق علیهما السلام فرمودند: منظور از (من بلغ) این است که می فرماید این قرآن به من وحی شده تا شما را به وسیله آن و کسانی که به آن مقام می رسند انذار دهم.

منظور این است، کسی می تواند از آل محمد صلی الله علیه و آله امام بشود که او نیز مانند پیامبر اکرم، به وسیله قرآن شما را می ترساند.

در باره آیه «الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» - . انعام / 20 - ، { کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده ایم، همان گونه که پسران خود را می شناسد، او [=پیامبر] را می شناسد. کسانی که به خود زیان زده اند، ایمان نمی آورند.} می نویسد: ابو حمزه ثمالی گفت، وقتی پیامبر وارد مدینه شد، عمر به عبد الله بن سلام گفت: خداوند بر پیامبر آیه ای نازل کرده که می­گوید، اهل کتاب این پیامبر را چنان می شناسند که بچه های خود را می شناسند، این شناسایی چگونه است؟

عبد الله بن سلام در جواب او گفت، ما پیامبر را با مشخصاتی که خداوند به او بخشیده، مثل یک نفر که بچه اش را بین بچه ها تشخیص می دهد، می­شناسیم و تشخیص می دهیم

سوگند به خدا که من هم اکنون پیامبر را بهتر از فرزند خود می شناسم و حتی شناختم به او بیشتر است. عمر گفت برایم توضیح بده، چگونه چنین شناختی داری؟

عبد الله بن سلام گفت، او را با مشخصاتی که خداوند در کتاب ما برایش تعیین کرده می شناسم که این همان پیامبر است، اما در مورد فرزندم کاملا نمی دانم مادرش چه کرده! عمر گفت، واقعاً خدا به تو توفیق داده و به واقعیت رسیده ای. - . مجمع البیان 2: 437 -

و در باره آیه «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلین» - . اسراء / 46 - {و برخی از آنان به تو گوش فرا می دهند، و[لی] ما بر دلهایشان پرده ها افکنده ایم تا آن را نفهمند، و در گوشهایشان سنگینی [قرار داده ایم]. و اگر هر معجزه ای را ببینند به آن ایمان نمی آورند. تا آنجا که وقتی نزد تو می آیند و با تو جدال می کنند، کسانی که کفر ورزیدند، می گویند: «این [کتاب] چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست.»}گفته اند، گروهی از مشرکان مکه از قبیل نضر بن حارث و ابو سفیان بن حرب و ولید بن مغیره و عتبه بن ربیعه و برادرش شیبه و دیگران در خدمت پیامبر نشسته بودند و آن جناب مشغول تلاوت قرآن بود.

بعضی به نضر گفتند، محمد چه می گوید؟ گفت این داستانها و قصه گذشتگان است همان طوری که من از گذشته برای شما نقل می کنم. «أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» یعنی وقایعی که آنها را در کتابها نوشته اند. بعضی گفته­اند معنی آن سخنان بیهوده و اباطیل است مانند داستان رستم و اسفندیار و قصه های دیگری که فایده ای ندارد. - . مجمع البیان 2: 442 - 444 -

ص: 85

در باره آیه «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ» - . انعام / 33 - ،{به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند.} حرفهایی مثل اینکه می گویند ساحر است یا دیوانه و نظائر این نسبت ها «فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ» این آیه را نافع و کسائی و اعشی نقل کرده اند که به تخفیف خواند و همین قرائت حضرت علی علیه السّلام است و از حضرت صادق علیه السّلام نیز روایت شده، ولی بقیه به تشدید کاف و فتحه خوانده اند. در توجیه معنی آن چند وجه است.

اول: یعنی آنها در دل تو را پیامبر می دانند و تکذیب نمی کنند. اما به زبان از روی عناد و لجبازی منکر می شوند. این نظر اکثر مفسرین است. این نظر را روایتی که سلام بن مسکین از یزید مدنی نقل کرده، تائید می کند: روزی پیامبر اکرم در بین راه با ابو جهل برخورد کرد. ابو جهل با او مصافحه نمود. به ابو جهل اعتراض کردند که چرا تو محمد را در آغوش گرفتی؟ گفت خدا گواه است که من او را در ادعایش صادق می دانم، ولی کی ما تابع عبد مناف شده ایم؟ خداوند این آیه را به همین جهت نازل نمود.

یکی از مفسرین به نام سدی می گوید: اخنس بن شریق با ابو جهل برخورد کرد و به او گفت، یا ابا الحکم! از وضع محمد صلی الله علیه و آله برایم پرده بگشا. آیا او در ادعای نبوت خود صادق است یا کاذب؟ اکنون کسی جز من و تو نیست که سخنان تو را بشنود. ابو جهل گفت، نه هرگز، خدا را گواه می گیرم که او صادق است و هرگز دروغ نگفته، ولی وقتی فرزندان قصی پرچم و پرده داری و سقایت حاج و رهبری دار الندوه و پیامبری را به خود اختصاص دهند، دیگر برای سایر قریش چه خواهد ماند؟

دوم: اینکه نمی توانند با دلیل تو را تکذیب نمایند و قدرت ابطال دلائل تو را ندارند. دلیل بر این معنی روایتی است که از حضرت علی علیه السّلام نقل شده که به همین صورت قرائت می کرد و می فرمود: یعنی آنها نمی توانند دلیلی بیاورند که بر دلائل تو چیره شود.

سوم: منظور این است که با تو با ادعای دروغ برخورد نخواهد کرد (یعنی نمی­گویند دروغ می­گویی) چنانچه عربها می گویند «قاتلناکم فما اجبناکم» یعنی با شما نبرد کردیم ولی از شما نترسیدیم. در این صورت لازم نیست حتما با تخفیف خوانده شود زیرا باب افعال و تفعیل هر دو به این معنی می آید و باب افعال بیشتر در این مورد است.

چهارم: منظور این است که به در ادعای نبوت تو نسبت دروغ نمی دهند زیرا تو بین آنها امین و راستگو بودی. بلکه مطالب تو را تکذیب می نمایند و نسبت دروغ به آیات خدا می دهند. و روایت شده که ابو جهل به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت، ما تو را متهم نمی کنیم و هرگز نسبت دروغ به تو نمی دهیم ولی ما آنچه را آورده ای قبول نداریم و تکذیب می کنیم.

ص: 86

پنجم: یعنی تو را تکذیب نمی کنند، مرا تکذیب می کنند ولی تکذیب تو، برگشت به من دارد و تو تنها تکذیب نمی شوی؛ زیرا تو پیکی و رسول، هر که تو را نپذیرد مرا نپذیرفته است. - . مجمع البیان 2: 454 - 456 -

در باره آیه «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلین» - . انعام / 35 - ،{و اگر اعراض کردن آنان [از قرآن] بر تو گران است، اگر می توانی نقبی در زمین یا نردبانی در آسمان بجویی تا معجزه ای [دیگر] برایشان بیاوری [پس چنین کن]، و اگر خدا می خواست قطعاً آنان را بر هدایت گِرد می آورد، پس زنهار از نادانان مباش.} می نویسد: یعنی اگر می توانی جایگاهی درون زمین و یا نردبانی برای بالا رفتن به آسمان ترتیب دهی و دلائلی بیاوری که آنها مجبور به ایمان شوند این کار را بکن. بعضی گفته اند، یعنی (اگر می­توانی) دلیلی بهتر از آنچه ما آورده ایم برای آنها بیاوری، این کار را بکن.

«إِنَّما یَسْتَجیبُ الَّذینَ یَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ» - . انعام / 36 - ،{تنها کسانی [دعوت تو را] اجابت می کنند که گوش شنوا دارند، و [امّا] مردگان را خداوند [در قیامت] بر خواهد انگیخت؛ سپس به سوی او بازگردانیده می شوند.} یعنی به ندای تو کسانی پاسخ می دهند که گوش می دهند و می اندیشند، زیرا کسی که اندیشه نکند و تدبر ننماید، مثل کسی است که گوش نداده «وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ» می فرماید: کسانی که گوش نمی دهند و اندیشه و تفکر نمی کنند مانند مرده ها هستند. آنها اجابت نخواهند کرد مگر در قیامت که برانگیخته شوند.

«وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» - . انعام / 37 - ، {و گفتند: «چرا معجزه ای از جانب پروردگارش بر او نازل نشده است؟» بگو: «بی تردید، خدا قادر است که پدیده ای شگرف فرو فرستد، لیکن بیشتر آنان نمی دانند.»} منظور این است که دلائلی مانند پیامبران پیشین می خواستند از قبیل عصای موسی و شتر ثمود «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» ولی بیشتر آنها نمی دانند که چنین آیاتی، وقتی(پس از آن) ایمان نیاورند، موجب بدبختی آنها می شود و نمی دانند که این آیات و نشانه ها به مصلحت آنها است. - . مجمع البیان 2: 458 - 459 -

در باره آیه «قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُون» - . انعام / 47 - ،{بگو: «به نظر شما، اگر عذاب خدا ناگهان یا آشکارا به شما برسد، آیا جز گروه ستمگران [کسی] هلاک خواهد شد؟»} یعنی هلاک شده فقط کسانی هستند که کافر به خدایند و در زمین فتنه و فساد بر پا می کنند زیرا اگر مؤمنی از دنیا رود یا بچه ای بمیرد، آزمایشی است که خداوند در مقابل آن چندین برابر پاداش می دهد که این گرفتاری در مقابل آن پاداش، چیزی نخواهد بود. - . مجمع البیان 2: 469 -

در باره آیه «قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُون» - . انعام / 50 - ،{بگو: «به شما نمی گویم گنجینه های خدا نزد من است؛ و غیب نیز نمی دانم؛ و به شما نمی گویم که من فرشته ام. جز آنچه را که به سوی من وحی می شود پیروی نمی کنم.» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسان است؟ آیا تفکّر نمی کنید.»} می نویسد: یعنی آیا کسانی که عارف به خدا و دین اویند، با کسانی که جاهل و بی اطلاعند مساوی هستند. کور را مثل برای نادانان و بینا را مثل برای عارف و دانا قرار داده است و در تفسیر اهل بیت آمده است، آیا کسی که می داند، با کسی که نمی داند مساوی است.

در باره آیه «وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذینَ

ص: 87

یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ » - . انعام / 51 - ، { و به وسیله این [قرآن] کسانی را که بیم دارند که به سوی پروردگارشان محشور شوند هشدار ده [چرا] که غیر او برای آنها یار و شفیعی

نیست، باشد که پروا کنند.} می نویسد: یعنی مؤمنین از هول و هراس قیامت بیمناکند. بعضی گفته اند «یخافون» به معنای «یعلمون» است، یعنی می دانند که محشور می شوند.

امام صادق علیه السّلام فرمود: با قران انذار بده کسی را که امیدوار است به پیشگاه پروردگار خود می رود به واسطه علاقه و عشقی که به پاداش او دارد. همانا قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته می شود. - . مجمع البیان 2: 470 - 471 -

در باره آیه « قُلْ إِنِّی عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ ما عِنْدی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلینَ» - . انعام / 57 - ، { بگو: «من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری [همراه] دارم، و[لی] شما آن را دروغ پنداشتید، [و] آنچه را به شتاب خواستار آنید در اختیار من نیست. فرمان جز به دست خدا نیست، که حق را بیان می کند، و او بهترین داوران است.»} می نویسد: یعنی در مورد عذابی که درخواست می نمایید و می گویید، یا محمد! بگو خدا آن عذابی را که وعده داده بفرستد. بعضی گفته اند منظور دلائلی است که آنها پیشنهاد می کردند پیامبر (برایشان) بیاورد. خداوند اعلام می کند که آن دلائل در نزد خدا هست. - . مجمع البیان 2: 479 -

و در باره « قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُون» - . انعام / 65 - ،{ بگو: «او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر] بچشاند.» بنگر، چگونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم، باشد که آنان بفهمند.} منظور از عذاب بالا یعنی صدای آسمانی و فرستادن سنگ و طوفان و باد شدید «أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» و مقصود از عذاب زیر پا، فرو رفتن به زمین است.

گفته اند «مِنْ فَوْقِکُمْ» یعنی از طرف بزرگانتان و «أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» یعنی از طرف اشخاص پست و رذل شما. و نیز گفته اند «مِنْ فَوْقِکُمْ» یعنی پادشاهان ستمگر «أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» یعنی بندگان و بردگان بد و بی فایده. همین نظر از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است.

«أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً» یعنی شما را به دسته های مختلف با عقاید متفاوت تقسیم می کند که یک عقیده نداشته باشید.

بعضی گفته اند، یعنی آنها را به خود وامی گذارد و از عنایت و لطف خویش به واسطه گناهانی که قبلا انجام داده اند، بی بهره می کند. بعضی نیز گفته اند، یعنی بین آنها اختلاف می اندازند و به واسطه دشمنی و کینه ای که بین آنها می اندازد، به جان هم می افتند. همین روایت از امام صادق علیه السّلام هم نقل شده است.

«وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ» یعنی شما را گرفتار جنگ با یکدیگر می کند. و بعضی گفته اند منظور همسایه بد است. از حضرت صادق علیه السّلام همین روایت رسیده است.

در تفسیر کلبی می نویسد: وقتی این آیه بر پیامبر اکرم نازل شد، آن حضرت از جای خود حرکت نموده و وضویی شاداب گرفت، سپس به نماز ایستاد و نماز نیکویی خواند و بعد از نماز از خداوند درخواست کرد که امتش را گرفتار عذاب بالا و پائین ننماید و گرفتار اختلاف و جنگ نکند.

پس جبرئیل نازل شد و گفت: یا محمد، خداوند درخواست تو را شنید و آنها را از دو چیز امان داد ولی دو چیز دیگر را اجرا خواهد کرد. به آنها امان داد از اینکه عذابی از بالا یا از پائین بر آنها نازل کند، اما دو چیز را امان نداد. پیامبر اکرم فرمود: جبرئیل، دیگر از امتم چه باقی می ماند، در صورتی که گرفتار جنگ با یکدیگر شوند و یکدیگر را بکشند. باز از جای حرکت کرد و شروع به دعا نمود؛ در آن هنگام این آیه نازل شد: « الم * أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ » - . عنکبوت / 1 - 2 - ، { الف، لام، میم. آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟} پیامبر اکرم فرمود: نه! باید حتما آزمایشی بعد از پیامبر

باشد تا راستگو از دروغگو تشخیص داده شود. چون وحی منقطع شده است و شمشیر مانده و اختلاف و ناهماهنگی تا روز قیامت هست. - . مجمع البیان 2: 486 - 487 -

ص: 88

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: وقتی این آیه نازل شد: «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذینَ یَخُوضُونَ فی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فی حَدیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ» - . انعام / 68 - ،{ و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب، تا در سخنی غیر از آن درآیند؛ و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت، پس از توجّه، [دیگر] با قوم ستمکار منشین.}مسلمانان گفتند: اگر مشرکان پیوسته قرآن را به مسخره بگیرند و بنا باشد ما حرکتی نکنیم و آنها را به خود واگذاریم، چگونه با آنها برخورد نمائیم، دیگر باید وارد مسجد الحرام نشویم و خانه خدا را طواف نکنیم. خداوند این آیه را فرستاد: «وَ ما عَلَی الَّذینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لکِنْ ذِکْری لَعَلَّهُمْ یَتَّقُون» - . انعام / 69 - ،{و چیزی از حساب آنان [=ستمکاران] بر عهده کسانی که پروا[یِ خدا] دارند، نیست. لیکن، تذکّر دادن [لازم] است، باشد که [از استهزا] پرهیز کنند.} یعنی به واسطه ارشاد و راهنمایی که به قدر توان و قدرت خویش می کنند. - . مجمع البیان 2: 489 -

و در باره آیه «قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُرُّنا وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمینَ» - . انعام / 71 - ،{ بگو: «آیا به جای خدا چیزی را بخوانیم که نه سودی به ما می رساند و نه زیانی؛ و آیا پس از اینکه خدا ما را هدایت کرده، از عقیده خود بازگردیم؟ مانند کسی که شیطانها او را در بیابان از راه به در برده اند، و حیران [بر جای مانده] است؟ برای او یارانی است که وی را به سوی هدایت می خوانند که:» به سوی ما بیا. «بگو:» هدایت خداست که هدایتِ [واقعی] است، و دستور یافته ایم که تسلیم پروردگار جهانیان

باشیم.} می نویسد: این لفظ از هوی به معنی پرت کردن از بلندی گرفته شده و کسانی را که از راه راست منحرف شده اند، به همین وضعیت تشبیه می کنند.

بعضی گفته اند، یعنی آنها را به بیابانهای قفر می اندازند و گفته اند، به معنی این است که شیاطین آنها را دعوت به پیروی هوای نفس می کنند.

و نیز گفته اند، به هلاکت وامی­دارند. و گفته اند، یعنی او را از بین می برند «لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی»،{برای او یارانی است که وی را به سوی هدایت می خوانند}. به او می گویند پیش ما بیا ولی او نمی پذیرد و نزد ایشان نمی رود، چون به واسطه تسلط شیاطین، حیران و سرگردان شده است. - . مجمع البیان 2: 493 -

در باره آیه «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثیراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ» - . انعام / 91 - ،{ و آنگاه که [یهودیان] گفتند: «خدا چیزی بر بشری نازل نکرده»، بزرگی خدا را چنانکه باید نشناختند. بگو: «چه کسی آن کتابی را که موسی آورده است نازل کرده؟ [همان کتابی که] برای مردم روشنایی و رهنمود است، [و] آن را به صورت طومارها درمی آورید. [آنچه را] از آن [می خواهید] آشکار و بسیاری را پنهان می کنید، در صورتی که چیزی که نه شما می دانستید و نه پدرانتان، [به وسیله آن] به شما آموخته شد.» بگو: «خدا [همه را فرستاده]»؛ آنگاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند.} می نویسد: مردی از یهودیان به نام مالک بن صیف برای مناظره خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید. پیامبر اکرم به او فرمود: تو را سوگند می دهم به آن کسی که تورات را بر موسی نازل کرد، بگو ببینم آیا خداوند در تورات نازل نکرده که از عالم یهودی چاق متنفر است؟ خود او مردی فربه و چاق بود. خشمگین شده گفت، خداوند بر هیچ کس چیزی نازل نکرده. دوستانش از روی اعتراض گفتند، وای بر تو! آیا بر حضرت موسی هم چیزی نازل

نکرده است؟ این آیه در همین مورد نازل شد. این تفسیر از سعید بن جبیر نقل شده است.

در روایت دیگری است که آیه در باره کفاری نازل شده که منکر قدرت خدا بر خود بودند. هر کس معتقد باشد که خداوند بر هر چیز توانا است، او را به قدرتی که دارد ستوده. مجاهد (یکی از مفسرین) گفته است در باره مشرکان قریش است. سدی مفسر دیگری است که می گوید: آن مرد فنحاص بن عازوراء بود که این حرف را گفت، ابن عباس می گوید، یهودیان به حضرت محمد صلی الله علیه و آله گفتند: آیا خداوند بر تو کتاب نازل کرده است؟ فرمود: آری. گفتند: به خدا قسم هرگز خداوند از آسمان کتابی نفرستاده. این آیه به همین جهت نازل شده است.

«تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ»: یعنی آن را کتاب و صفحات پراکنده قرار می دهید یا دارای کاغذ! منظور این است که پیامبر را در آن کتاب قرار می دهید «تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثِیراً» یعنی بعضی از آیات کتاب را آشکار می کنید و بسیاری را پنهان می نمائید؟ منظور صفات پیامبر است و اشاره به آن جناب است.

«وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ» گفته اند این آیه خطاب به مسلمانان است. بعضی گفته اند

ص: 89

خطاب به یهود است، یعنی تورات را آموختید ولی ضایع نمودید. یا منظور این است که قرآن را فرا گرفتید ولی «قُلِ اللَّهُ»: بگو خدا این آیات را نازل کرده را یاد نگرفتید. آنها را واگذار تا در همان باطلی که فرو رفته اند بمانند. این امر تهدیدی است از جانب خدا. - . مجمع البیان 2: 514 - 515 -

و در باره آیه «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُون» - . انعام / 100 - ،{و برای خدا شریکانی از جن قرار دادند، با اینکه خدا آنها را خلق کرده است. و برای او، بی هیچ دانشی، پسران و دخترانی تراشیدند. او پاک و برتر است از آنچه وصف می کنند.}می نویسد: منظور از جن در این آیه ملائکه است به جهت پنهان بودن آنها از چشم. گفته اند: قریش معتقد بودند که خداوند جن را به ازدواج (یکدیگر) در آورد، ملائکه از آنها به وجود آمد. در این

صورت منظور همان جن معروف است. بعضی گفته اند منظور از جن شیطان است زیرا آنها در بت پرستی پیرو شیطان شدند. «وَ خَلَقَهُمْ» ضمیر هم به همه آنها بر می گردد و یا به جن تنها بر می گردد. معنی آیه چنین می شود: خداوند خالق جن است، چگونه جن شریک او می شود. می تواند معنی آیه چنین باشد: خداوند جن و انس را آفریده است.

گفته اند، منظور از آیه مجوس است زیرا آنها می گفتند «یزدان» و «اهرمن» که اهریمن به عقیده آنها همان شیطان است. آنان خلقت موجودات موذی و شرور و اشیاء زیان آور را به اهرمن نسبت می دهند و ثنویها نیز که معتقد به دو مبدأ نور و ظلمت شبیه آنها هستند.

«وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ» از خود حرفی درآوردند و مردم را به اشتباه انداختند و به دروغ و بدون هیچ دلیلی به خدا نسبت دادند که دارای پسر و دختر است. مشرکان می گفتند ملائکه دختران خدایند و مسیحیان می گفتند مسیح پسر خدا است و یهودیان معتقد بودند عزیر پسر خدا است.

در باره آیه «وَ کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» - . انعام / 105 - ،{ و این گونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم، تا مبادا بگویند تو درس خوانده ای، و تا اینکه آن را برای گروهی که می دانند روشن سازیم.} می نویسد: یعنی این مطالب را از یهود یاد گرفته ای و منظور این است که سبب سخن آنها که گفتند از یهودیان یاد گرفته ای، خواندن آیات بود. - . مجمع البیان 2: 535 -

در باره آیه «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِها قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ ما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُون» - . انعام / 109 - ،{و با سخت ترین سوگندهایشان، به خدا سوگند خوردند که اگر معجزه ای برای آنان بیاید، حتماً بدان می گروند. بگو: «معجزات، تنها در اختیار خداست.» و شما چه می دانید که اگر [معجزه هم] بیاید باز ایمان نمی آورند.} می نویسد: قریش گفتند: یا محمد، تو به ما

اطلاع داده ای که موسی دارای عصایی بود که آن را به سنگ زد و دوازده چشمه باز شد و به ما می گویی عیسی مرده را زنده می کرد و خودت اطلاع می دهی که ثمود دارای ناقه و شتری بودند، تو نیز نشانه ای مانند آنها بیاور تا تصدیقت کنیم. پیامبر اکرم فرمود: مایلی چه چیزی برایتان بیاوریم. گفتند کوه صفا را برای ما به صورت طلا درآور و بعضی از مرده های ما را زنده کن تا از آنها پرسشهایی کنیم که آیا ادعای تو صحیح است یا باطل. و ملائکه را به ما نشان بده تا گواهی برای تو بدهند. یا خدا را برای ما بیاور و فرشتگان را دسته دسته پیشاپیش او بیاور.

پیامبر اکرم فرمود: اگر بعضی از خواسته های شما را برآورم مرا تصدیق می کنید؟ گفتند: آری به خدا قسم اگر

ص: 90

بیاوری، همه ما پیرو تو خواهیم شد. مسلمانان نیز تقاضا کردند پیامبر اکرم این تقاضاها را برآورد تا آنها مسلمان شوند. پیامبر اکرم از جای حرکت کرده، شروع به دعا کرد که خداوند صفا را طلا نماید. جبرئیل بر او نازل شده گفت، اگر بخواهی، صفا طلا خواهد شد ولی اگر تصدیق نکردند آنها را عذاب خواهم کرد. و اگر آنها را رها کنی، هر کدام توبه نمایند توبه آنها را می پذیرم. پیامبر گفت نه، باشد تا توبه نمایند. خداوند این آیه را در همین رابطه فرستاد. این روایت از کلبی و محمد بن کعب نقل شده است.

«جَهْدَ أَیْمانِهِمْ» یعنی تمام کوشش و جدیت خود را به کار می برند و اظهار وفاء به آن می کنند «إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ» یعنی خدا مالک آیات است و در اختیار اوست، اگر صلاح بداند، برای شما آن آیه و دلیل را می فرستد «وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ» دل و چشم آنها را تغییر می دهم. منظور از این تغییر، یا در جهنم است به واسطه عقاب آنها، یا این در دنیا است به اینکه آنها حیران و سرگردان می شوند «وَ حَشَرْنا» یعنی جمع کردیم «عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ» یعنی هر آیه را. بعضی گفته اند، هر چه درخواست کردند، آشکارا به آنها نشان دادیم «إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» یعنی اینکه مجبور نماید آنها را به ایمان. همین مطلب از اهل بیت علیهم السلام روایت شده است. - . مجمع البیان 2: 540 - 542 -

در مورد آیه «أَ فَغَیْرَ اللَّهِ أَبْتَغی حَکَماً وَ هُوَ الَّذی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلاً وَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُونَنَ مِنَ الْمُمْتَرینَ» - . انعام / 114 - ، {پس، آیا داوری جز خدا جویم؟ با اینکه اوست که این کتاب را به تفصیل به سوی شما نازل کرده است. و کسانی که کتاب [آسمانی] بدیشان داده ایم می دانند که آن از جانب پروردگارت به حق فرو فرستاده شده است. پس تو از تردیدکنندگان مباش.} یعنی از شکّ کنندگان مباش. این مطلب خطاب به پیامبر است ولی منظور از آن امت هستند. بعضی گفته­اند خطاب مربوط به غیر پیامبر است، یعنی ای انسان و ای شنونده! چنین نباش. - . مجمع البیان 2: 564 - «وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ» یعنی آنها جز تکذیب کاری ندارند یا معنی این است که حرفهای آنها همه از روی تخمین و حدس است نه اطلاع و یقین.

ابن عباس می گوید: پیامبر و مؤمنین را دعوت به خوردن گوشت مرده می کردند و می گفتند، شما آنچه خودتان می کشید می خورید ولی آنچه را خدا می کشد نمی خورید؛ این بود گمراه کردن آنها. - . مجمع البیان 2: 549 -

و در باره «وَ لا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ وَ إِنَ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ» - . انعام /121 - {و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید، چرا که آن قطعاً نافرمانی است. و در حقیقت، شیطانها به دوستان خود وسوسه می کنند تا با شما ستیزه نمایند. و اگر اطاعتشان کنید، قطعاً شما هم مشرکید.}یعنی دانشمندان کفار و رؤسای آنها مردم را به خط کفر رهبری می کردند. «لِیُجادِلُوکُمْ» با شما در خوردن گوشت مرده مجادله می کردند، چنانچه قبلا ذکر شد.

عکرمه می گوید، بعضی از مجوس فارس برای دوستان قریشی خود نوشتند که محمد و یاران او مدّعی هستند که ما پیرو فرمان خدا هستیم. آنها هر آنچه که خود می کشند را می خورند ولی آنچه را خدا کشته حرام می دانند. قریش از این حرف خوششان آمد؛ این است وحی و الهامی که شیطان ها به دوستان خود می کنند.

ابن عباس گفته، منظور ابلیس و سپاه اوست

ص: 91

که به دوستان انسانی خود با وسوسه کردن در دلهاشان وحی می کنند. - . مجمع البیان 2: 553 - 554 -

در باره آیه «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُون» - . انعام / 136 - ، {و [مشرکان،] برای خدا از آنچه از کِشت و دامها که آفریده است سهمی گذاشتند، و به پندار خودشان گفتند: «این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.» پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمی رسید، و[لی] آنچه خاص خدا بود به بتانشان می رسید. چه بد داوری می کنند.} منظور از شرکاء بت ها است. بت ها از آن جهت شریک آنهایند که از اموال خود برای آنها سهمی قرار داده اند.

«فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ» در مورد این آیه اقوال زیادی است: اول: آنها برای خدا زراعت می کردند و برای بت ها نیز زراعت می کردند. وقتی زراعتی که به نام خدا کرده بودند محصول خوبی می داد ولی زراعت بت ها محصول خوب نمی داد، مقداری از زراعت خدا را در راه بت ها صرف می کردند. می گفتند خداوند بی نیاز است ولی بت ها نیازمندند؛ اما اگر محصول مخصوص خدا کم می شد و زراعت بت ها زیاد بود، برای خدا چیزی نمی دادند و می گفتند خدا بی نیاز است. چهارپایان را نیز بین خدا و بت ها تقسیم می کردند. آنچه مربوط به خدا بود به میهمانان می دادند، اما سهم بت ها را در راه بت خرج می کردند.

دوم: وقتی سهم بت ها با سهم خدا مخلوط می شد، آن را بر می گرداندند، ولی وقتی آنچه متعلق به خدا بود با سهم بت ها مخلوط می شد، بر نمی گرداندند و می گفتند خداوند بی نیازتر است. وقتی آبی که در زمین خدا بود به زمین بتها رخنه پیدا می کرد، آب را نمی بستند ولی وقتی آب زمین بت ها به زمین خدا جاری می شد

آن را می بستند و می گفتند، خدا بی نیازتر است. این تفسیر به نقل از ابن عباس و قتاده است و همین نظر از ائمه علیهم السلام نیز نقل شده است.

سوم: هر چه از سهم بت ها می مرد، از سهم خدا به جای آن می گذاشتند ولی اگر از سهم خدا می مرد، از سهم بت ها به جای آن نمی گذاشتند. - . مجمع البیان 2: 570 - 571 -

در مورد آیه «وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثیرٍ مِنَ الْمُشْرِکینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دینَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُون» - . انعام / 137 - ، { و این گونه برای بسیاری از مشرکان، بتانشان کشتن فرزندانشان را آراستند، تا هلاکشان کنند و دینشان را بر آنان مشتبه سازند؛ و اگر خدا می خواست چنین نمی کردند. پس ایشان را با آنچه به دروغ می سازند رها کن.}می نویسد: یعنی شیاطینی که به نظر آنها کشتن دخترها و زنده به گور کردن آنها را از ترس فقر و ننگ خوب جلوه داده بودند.

گفته اند، اینکه کشتن دختر بین اعراب رایج گردید، به آن علت بود که نعمان بن منذر به قبیله ای حمله کرد و زنان آنها را اسیر کردند. در میان آن زنان دختر قیس بن عاصم نیز بود؛ بعداً بین دو قبیله صلح شد و همه زنان تقاضای برگشت به قبیله خود را نمودند مگر دختر قیس که او گفت من پیش همین قبیله می مانم. قیس سوگند یاد کرد، هر دختری که برایش متولد شود، او را زنده به گور کند. سپس این کار بین آنها رسم شد. - . مجمع البیان 2: 572 - 573 -

درباره آیه «وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا افْتِراءً عَلَیْهِ سَیَجْزیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ » - . انعام / 138 - ،{و به زعم خودشان گفتند: «اینها دامها و کشتزار[های] ممنوع است، که جز کسی که ما بخواهیم نباید از آن بخورد، و دامهایی است که [سوار شدن بر] پشت آنها حرام شده است.» و دامهایی [داشتند] که [هنگام ذبح] نام خدا را بر آن[ها]

نمی بردند به صرف افترا بر [خدا] به زودی [خدا] آنان را به خاطر آنچه افترا می بستند جزا می دهد.} می نویسد: یعنی حرام است! منظور چهارپایان و زراعتهایی است که مخصوص خدا و بت ها است و می گفتند، جز به کسانی که بخواهیم، نمی دهیم تا

ص: 92

بخورند. خداوند در این آیه اعلام می کند، این تحریم، ادعایی است از طرف آنها و دلیلی ندارد. آنها این خوردنیها را حلال نمی دانستند مگر برای مردانی که در خدمت بت ها بودند، نه زنان آنها «وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها» یعنی چهارپایانی که سوار شدن بر آنها حرام است که عبارتند از سائبه، بحیره و حام «وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا». گفته اند، اعراب با آن چهارپایان حج انجام نمی دادند. و گفته اند، آن دسته از چهارپایانی است که به نام بت های خود می کشتند و نام خدا را بر آنها نمی بردند. «افْتِراءً عَلَیْهِ» به خدا تهمت می زدند چون مدعی بودند خداوند به آنها چنین دستوری را داده «وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ» می گفتند، هر چه از این چهارپایان سود و منفعتی به دست آید، اختصاص به مردان دارد و زنان از آن محرومند. منظور شیر بحیره و سائبه است. این تفسیر به نقل از ابن عباس و دیگران است.

بعضی گفته اند، منظور جن های بحیره و سائبه است، آنچه زنده از آنها متولد می شود اختصاص به مردان دارد و به زنان نمی رسد، اما هر چه مرده به دنیا آمد بین زن و مرد مشترک خواهد بود. گفته شده منظور از آن، هر دوی آنها است «وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا» یعنی زنان ما. - . مجمع البیان 2: 574 - 575 -

در باره آیه « قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ الَّذینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هذا فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ » - . انعام / 150 - ، { بگو: «گواهان خود را که گواهی می دهند به اینکه خدا اینها را حرام کرده، بیاورید.» پس اگر هم شهادت دادند، تو با آنان شهادت مده، و هوسهای کسانی را که آیات ما را تکذیب کردند و کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند و [معبودان دروغین را] با پروردگارشان همتا قرار می دهند، پیروی مکن.} می نویسد: معنی آیه این است که اگر آنها شاهدی نیافتند که برای آنها بر تحریم آن حیوانات شهادت دهد و خودشان شهادت دادند، تو با آنها شهادت مده. - . مجمع البیان 2: 588 -

در مورد آیه «أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلینَ»، - . انعام / 156 - {تا نگویید: «کتاب [آسمانی] تنها بر دو طایفه پیش از ما نازل شده، و ما از آموختن آنان بی خبر بودیم.»}می نویسد: منظور از دو طایفه یهود و نصاری است «وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ». یعنی ما از خواندن کتاب آنها غافل بودیم. - . مجمع البیان 2: 597 -

در مورد آیه «إِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ»، - . انعام / 159 - { کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند، تو هیچ گونه مسؤول ایشان نیستی، کارشان فقط با خداست. آنگاه به آنچه انجام می دادند آگاهشان خواهد کرد.} حمزه و کسائی «فارقوا» قرائت کرده اند و همین قرائت از علی علیه السّلام نقل شده.

در مورد معنی آیه به اختلاف سخن گفته اند: 1. منظور کفار و گروههای مختلف مشرکین است. این آیه را آیه سیف و شمشیر نسخ نموده. 2. منظور یهود و نصاری است، چون آنها یکدیگر را تکفیر می نمایند. 3. منظور شبهه اندازان و گمراهان و بدعت گذاران این امت اند. این روایت را ابو هریره و عایشه نقل کرده اند و همین مطلب از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده: دین خدا را به صورت دینهای مختلف درآوردند، چون یکدیگر را نسبت به کفر می دادند و به شعبه های مختلف تقسیم شدند. «لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ» خطاب به پیامبر است و به او اعلام می شود که هیچ ارتباطی به آنها ندارد و بسیار از اجتماع آنها و

ص: 93

عقاید فاسدشان فاصله دارد. گفته اند، یعنی نباید با آنها آمیزشی داشته باشی. بعضی هم گفته اند، نباید با آنها به هیچ وجه جنگ کنی، ولی آیه قتال آن را نسخ کرد. - . مجمع البیان 2: 600 - 601 -

در تفسیر آیه «کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنین» - . اعراف / 2 - ،{ کتابی است که به سوی تو فرو فرستاده شده است - پس نباید در سینه تو از ناحیه آن، تنگی باشد - تا به وسیله آن هشدار دهی و برای مؤمنان پندی باشد.} می نویسد: در باره این آیه چند قول است:

1. معنی حرج و تنگی است: مبادا از افکار مختلف، از ترس اینکه مبادا قیام لازم را برای تبلیغ رسالت نکرده باشی دلتنگ شوی، تو مامور به انذار و ترسانیدن مردم هستی.

2. معنی حرج: شک است؛ یعنی مبادا در دل شک و تردیدی در اینکه قیام کردن به تبلیغ برایت لازم است راه دهی.

3. معنی آیه این است که از تکذیب مردم و اینکه با تو برخورد ناروا دارند دلتنگ نشوی. و روایت شده است که وقتی خداوند قرآن را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل کرد، آن جناب عرض کرد، پروردگارا می ترسم مردم مرا تکذیب نمایند و چنان مرا مورد ضرب قرار دهند که سرم را تکه تکه نمایند. خداوند به وسیله این آیه بیم و هراس را از دل پیامبر خارج کرد. - . مجمع البیان 2: 610 - 611 -

در باره آیه «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون» - . اعراف / 28 - ،{و چون کار زشتی کنند، می گویند: «پدران خود را بر آن یافتیم و خدا ما را بدان فرمان داده است.» بگو: «قطعاً خدا به کار زشت فرمان نمی دهد، آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟»}می نویسد: این آیه اشاره به مشرکین دارد که در طواف خانه خدا مراعات حیا را نمی کردند و زن و مرد لخت به طواف مشغول می شدند. آنها مدعی بودند که ما چنان طواف می کنیم که مادرزاد بودیم و با لباسهایی که به وسیله آنها مرتکب گناه شده ایم طواف نخواهیم کرد. آنها معتقد به این اعمال بودند. این گروه «حُمس» نامیده می شدند. - . «حمس» طائفه ای از قریش اند که به جهت شدّت دینداری به این نام نامیده شده بودند یا به جهت این که این ها به کعبه پناه می بردند و کعبه را حمساء می گفتند. - فراء گفته است: یک تکه پوست را به جلو و عقب خود می بستند و آن را «حوف» می نامیدند، و اگر از پشم درست می شد «رهط» نام داشت. زن بر روی فرج خود یک تسمه می بست و در طواف می گفت:

ص: 94

امروز مقداری یا همه آن آشکار می شود، آنچه آشکار شد حلال نمی کنم؛ منظورش فرج بود که کاملا پوشیده نمی شد - . مجمع البیان 2: 633 - .

در باره آیه «قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ أَ تُجادِلُونَنی فی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرینَ» - . اعراف / 71 - ،{گفت: «راستی که عذاب و خشمی [سخت] از پروردگارتان بر شما مقرر گردیده است. آیا درباره نامهایی که خود و پدرانتان [برای بتها] نامگذاری کرده اید، و خدا بر [حقانیت] آنها برهانی فرو نفرستاده، با من مجادله می کنید؟ پس منتظر باشید که من [هم] با شما از منتظرانم.»} می نویسد: منظور این است که در باره بت هایی که به دست شما و پدرانتان ساخته شده و به آنها نام الهه داده اید، با اینکه هیچ معنی خدایی در آنها وجود ندارد. بعضی گفته اند، منظور از نامگذاری بت ها این است که می گفتند، بعضی از اینها باران می فرستند و بعضی رزق و روزی می دهند، و برخی شفای مریض و دیگری همراه آنها در سفر است. خداوند هرگز در این موارد چیزی نفرستاده است. انتظار عذاب خدا را داشته باشید که حتما مشمول آن می شوید - . مجمع البیان 2: 674 - 675 -

در تفسیر «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمیعاً الَّذی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُون» - . اعراف / 158 - ،{ بگو: «ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم، همان [خدایی] که فرمانروایی آسمانها و زمین از آنِ اوست.

هیچ معبودی جز او نیست؛ که زنده می کند و می میراند. پس به خدا و فرستاده او - که پیامبر درس نخوانده ای است که به خدا و کلمات او ایمان دارد - بگروید و او را پیروی کنید، امید که هدایت شوید.»} می نویسد: منظور کتابهای انبیای گذشته و قرآن و وحی است. - . مجمع البیان 2: 751 -

و در باره «أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذیرٌ مُبینٌ » - . اعراف / 184 - ،{ آیا نیندیشیده اند که همنشین آنان هیچ جنونی ندارد؟ او جز هشداردهنده ای آشکار نیست.}می نویسد: یعنی آیا این کافرانی که محمد صلی الله علیه و آله را تکذیب می نمایند اندیشه نمی کنند تا بفهمند او دیوانه و مجنون نیست زیرا در افعال و گفتارش دلیلی بر جنون وجود ندارد؟! سپس ابتدا می نماید و می فرماید: «ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ» یعنی او دیوانه نیست. جریان چنین بود.

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر فراز کوه صفا رفت و قریش را دسته دسته دعوت نمود و آنها را از عذاب خدا ترسانید. مشرکان گفتند، دوست شما دیوانه شده است. پیامبر آن شب را تا به صبح به دعوت مردم مشغول بود. این آیه در این باره نازل شد. - . مجمع البیان 2: 775 - 776 -

در مورد آیه «أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَعْیُنٌ یُبْصِرُونَ بِها أَمْ لَهُمْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها قُلِ ادْعُوا شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ کیدُونِ فَلا تُنْظِرُون» - . اعراف / 195 - ، { آیا آنها پاهایی دارند که با آن راه بروند، یا دستهایی دارند که با آن کاری انجام دهند، یا چشمهایی دارند که با آن بنگرند، یا گوشهایی دارند که با آن بشنوند؟ بگو: «شریکان خود را بخوانید؛ سپس در باره من حیله به کار برید و مرا مَهَلت مدهید.»}معنی آیه این است که معبود و خدای من

ص: 95

مرا یاری می کند و حیله و تزویر نابکاران را از من دفع می کند، اما معبود شما قدرت یاری کردن شما را ندارد. اگر شما قدرت آزار مرا دارید، همه با بت هایتان جمع شوید و چاره ای در باره ام بیاندیشید و از کید و آزار من هرگز فرو گذار نشوید. خدایم مرا از آزار شما نگه می دارد «وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ» یعنی اگر بت ها را دعوت به حق کنید نمی شنوند؛ ممکن است منظور مشرکان باشند که اگر دعوت کنند، آنها گوش نمی دهند.

«خُذِ الْعَفْوَ» یعنی ما زاد از اموال آنها را بگیر. یا به معنی گذشت اخلاقی است و پذیرفتن مقدار ممکن از آنها. بعضی گفته منظور بخشیدن کسی است که پوزش می­خواهد و انتقام نگرفتن از او. «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» یعنی به کار نیک دستور بده «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» یعنی از نادانان پس از اتمام شدن حجت بر آنها اعراض کن، مبادا با آنها ستیزه جویی کنی.

نباید توهم شود که این آیه به وسیله آیه قتال که دستور جنگ می دهد منسوخ شده زیرا آن آیه­ای عمومی است که کافر از آن به خاطر وجوب کشتن او با دلیل، استثناء شده است.

ابن زید گفت، وقتی این آیه نازل شد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت، خدایا خشم را چه کنم؟ این آیه نازل شد: «وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ» اگر شیطان در دلت وسوسه ای کرد و یا پیش آمدی شیطانی برایت شد، به خدا پناه ببر. - . مجمع البیان 2: 786 - 788 -

در باره آیه «وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحی إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون» - . اعراف / 203 - ، {و هر گاه برای آنان آیاتی نیاوری، می گویند: «چرا آن را خود برنگزیدی؟ « بگو: «من فقط آنچه را که از پروردگارم به من وحی می شود پیروی می کنم. این [قرآن] رهنمودی است از جانب پروردگار شما و برای گروهی که ایمان می آورند، هدایت و رحمتی است.} می نویسد: یعنی وقتی آیه­ای برای آنها می آوری تکذیب می کنند و وقتی دیر وحی می شود و مدتی قطع می گردد، تکلیف تعیین می کنند و می گویند، چرا از خودت یک آیه نمی آوری؟! آنچه می­گویی از آسمان نیست. گفته اند، منظور این است که وقتی

آیه ای را که آنها خواسته اند نیاوری، می گویند چرا از خودت آن آیه را در نیاوردی و بعد از خدا بخواهی آن آیه را برایت ارسال نماید. - . مجمع البیان 2: 790 -

در باره آیه «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُون» - . انفال / 21 - ، { و مانند کسانی مباشید که گفتند: «شنیدیم» در حالی که نمی شنیدند.} می نویسد: شنیدن اینجا به معنی قبول و پذیرفتن است و اینها منافقان هستند. بعضی گفته اند، منظور اهل کتاب از یهودیان و بنی قریظه و بنی النضیر هستند.

گفته شده، مشرکان قریشند؛ زیرا آنها گفتند: «سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا» شنیدیم، اگر بخواهیم ما هم مانند این آیات را می سازیم. «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ» یعنی این مشرکان که از آنچه می شنوند بهره نمی برند و زبان به حق نمی گشایند و اعتقاد ندارند، از بدترین جنبندگان روی زمین هستند. کر و لالهایی که همچون چهارپایان عقل را به کار نمی برند. امام باقر علیه السّلام فرمود: این آیه در باره بنی عبد الدار نازل شد که از این قبیله جز مصعب بن عمیر و یک نفر دیگر هم پیمان آنها به نام سویبط، کسی دیگر ایمان نیاورد. - . مجمع البیان 2: 817 - 818 -

ص: 96

در باره آیه «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطیرُ الْأَوَّلین» - . انفال / 31 - ، { و چون آیات ما بر آنان خوانده شود، می گویند: «به خوبی شنیدیم، اگر می خواستیم، قطعاً ما نیز همانند این را می گفتیم، این جز افسانه های پیشینیان نیست.»}می نویسد: این سخن را گفتند، «اگر بخواهیم، مانند قرآن را می آوریم» با اینکه ناتوانی آنها از آوردن قرآن کاملا مشهود و آشکار بود ولی از روی عناد و دشمنی این حرف را می زدند.

بعضی گفته اند، این حرف را پیش از عاجز شدن گفته اند و گوینده آن نضر بن حارث بن کلده بود که در روز جنگ بدر اسیر شد و پیامبر او را کشت و همچنین عقبه بن ابی معیط که او را نیز در جنگ بدر کشت. «وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَ» گفتند: خدایا

اگر این آیات واقعیت دارد، از آسمان بر سر ما سنگ ببار. گوینده این حرف نضر بن حارث بود و گفته اند ابو جهل این حرف را زده است. - . مجمع البیان 2: 828 -

در باره آیه «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ» - . انفال / 35 - ،{و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود. پس به سزای آنکه کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید!}می نویسد: «مکاء» به معنای سوت زدن و «تصدیه» به معنای دست زدن است. ابن عباس گفته است، قریش در اطراف خانه کعبه برهنه و عریان طواف می کردند در حالی که سوت و کف می­زدند. «صلوه» در آیه به معنی دعا است، یعنی به جای دعا سوت و کف می زدند.

بعضی گفته اند، منظور این است که آنها نماز و عبادتی نداشتند، کاری که می کردند نوعی رقص و بازی بود. و روایت شده که هر وقت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسجد الحرام مشغول نماز می شد، دو نفر از بنی عبد الدار در طرف راست آن جناب می­ایستادند و شروع به سوت زدن می کردند و دو نفر طرف چپ دست می زدند تا نمازش را به هم بزنند. خداوند همه آنها را در جنگ بدر کشت و خداوند برای آنان و بقیه بنی عبد الدار می فرماید: «فَذُوقُوا الْعَذابَ» بچشید عذاب را و منظور عذاب شمشیر است در جنگ بدر. بعضی گفته اند، عذاب آخرت است. - . مجمع البیان 2: 831 -

و در باره آیه «قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلین» - . انفال / 38 - ، {به کسانی که کفر ورزیده اند، بگو: «اگر بازایستند، آنچه گذشته است برایشان آمرزیده می شود؛ و اگر بازگردند، به یقین، سنّت [خدا در مورد] پیشینیان گذشت.»} یعنی سنت یاری کردن مؤمنین و نابود نمودن دشمنان آنها (که در گذشته همین کار را خدا بارها کرده است.) - . مجمع البیان 2: 834 -

در باره آیه «وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسیحُ ابْنُ اللَّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ» - . توبه / 30 - ،{و یهود گفتند: «عُزَیر، پسر خداست.» و نصاری گفتند: «مسیح، پسر خداست.» این سخنی است [باطل] که به زبان می آورند، و به گفتار کسانی که پیش از این کافر شده اند شباهت دارد. خدا آنان را بکشد؛ چگونه [از حق] بازگردانده می شوند؟} می نویسد: ابن عباس گفته است، گوینده این سخن گروهی از یهودیان مثل سلام بن مشکم و نعمان بن اوفی و شاس بن قیس و مالک بن صیف بودند که خدمت پیامبر اکرم آمدند و این حرف را زدند.

بعضی گفته اند، این ادعای گروهی از یهودیان پیشین بود که در آن زمان وجود نداشتند. عزیر تورات را از حفظ می خواند و جبرئیل به او آموخته بود. گفتند او پسر خداست. ولی خداوند این نسبت را به همه آنها داده، گرچه حالا چنین اعتقادی نداشته باشند. (چنانچه می گویند، خوارج معتقدند که فرزندان مشرکین نیز عذاب خواهند شد با اینکه چنین اعتقادی را فقط ازارقه از خوارج دارند.) و دلیل بر اینکه چنین اعتقادی را داشته اند، همان است که در موقع نزول آیه آنها با کمال جدیتی که در تکذیب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله داشتند اعتراض نکردند. «یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا» یعنی شبیه سخن بت پرستان در عبادتشان یا در پرستش ملائکه که می گویند فرشته ها دختران خدایند، سخن می گفتند.

«اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ» از حضرت باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که فرموده اند: به خدا قسم،

ص: 97

مردم برای احبار و رهبان خود نماز و روزه نگرفتند ولی آنها برای مردم حلالهایی را حرام و حرامهایی را حلال نمودند، مردم نیز از آنها پیروی کردند؛ در نتیجه آنها را ناخودآگاه پرستش نمودند.

ثعلبی به اسناد خود از عدی بن حاتم نقل کرده که گفت: خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدم و صلیبی از طلا برگردن آویخته بودم. فرمود: عدی، این بت را از گردن خود به دور انداز. من صلیب را از گردن خود خارج نمودم و رها کردم و برگشتم خدمت آن جناب، دیدم این آیه را می خواند «...که احبار و رهبان خود را به جای خدا می پرستند» عرض کردم: ما آنها را نمی پرستیم، فرمود: مگر آنها برای شما چیزهایی را که خدا حلال نموده و شما نیز آن چیزها را حرام می شمارید حرام نمی کنند، و چیزهایی را که خداوند حرام کرده و شما هم حلال می شمارید حلال می نمایند؟ گفتم صحیح است. فرمود: همین پرستش آنها است. - . مجمع البیان 3: 36 - 37 -

در باره آیه «إِنَّمَا النَّسی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین» - . توبه / 37 - ،{ جز این نیست که جابجا کردنِ [ماههای حرام]، فزونی در کفر است که کافران به وسیله آن گمراه می شوند؛ آن را یکسال حلال می شمارند، و یکسال [دیگر]، آن را حرام می دانند، تا با شماره ماههایی که خدا حرام کرده است موافق سازند، و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده [بر خود] حلال گردانند. زشتیِ اعمالشان برایشان آراسته شده است، و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.}منظور تاخیر ماههای حرام است، بر خلاف ترتیبی که خداوند برای آنها معین نموده.

عربها چهار ماه را حرام می دانستند و آنها این حرمت را از ملت ابراهیم و اسماعیل به یادگار داشتند؛ با اینکه پیوسته به جنگ و غارت اشتغال داشتند، گاهی بر آنها دشوار و ناگوار بود که سه ماه متوالی دست از جنگ و غارت بردارند. گاهی حرمت ماه محرم را تاخیر می انداختند و صفر را حرام می نمودند و در محرم جنگ و غارت را حلال می شمردند و مدتی به این وضع می گذراندند. باز دو مرتبه تحریم را به خود ماه محرم بر می گرداندند و این کار را نمی کردند مگر در ماه ذیحجه.

ابن عباس گفته است: معنی «زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ»

این است که اعراب آنچه را خداوند حرام کرده بود حلال می شمردند و آنچه حلال نموده بود حرام. فراء می گوید، کسی که این کار را می کرد، مردی از قبیله بنی کنانه به نام نعیم بن تغلبه بود. او رئیس موسم و مراسم حج بود. در میان مردم می گفت، من شخصی هستم که مورد عیب و خرده گیری قرار نمی گیرم و هرگز خواسته مرا رد نمی کنند و دستورم را

رها نمی کنند. مردم می گفتند راست می گویی همین طور است، اینک حرمت ماه محرم را از ما بردار و آن حرمت را یک ماه به تاخیر انداز و به جای محرم صفر را حرام و محرم را حلال کن. او نیز این کار را می کرد. پس از آمدن اسلام، کسی که این کار را می کرد، جناده بن عوف بن امیه کنانی بود.

ابن عباس می گوید، اولین کسی که «نسی ء» را معمول کرد، عمرو بن لحی بن قمعه بن خندف بود.

ابو مسلم گفته است، مردی از بنی کنانه بود که قلمس نام داشت.

مجاهد گفته است که مشرکان در هر ماه دو سال حج به جا می آوردند. دو سال در ذیحجه، بعد دو سال در محرم، و پس از آن دو سال در صفر، به همین ترتیب تا ذی قعده، مطابق حجی شد که پیامبر

ص: 98

صلی الله علیه و آله قبل از حجة الوداع انجام داد. سپس پیامبر اکرم در سال بعد در ذیحجه مراسم حج را به جای آورد که این همان حجه الوداع و آخرین حج پیامبر بود. ایشان در سخنرانی خود این مطلب را فرمود: مردم، زمان دور زد، به همان صورتی که خداوند در ابتدا آسمان و زمین را آفریده بود. هر سال 12 ماه است و از دوازده ماه، چهار ماه آن حرام است که سه ماه متوالی و پشت سر هم است: ذی قعده و ذیحجه و محرم، و ماه چهارم رجب است که بین جمادی الآخر و شعبان قرار دارد.

منظور پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که ماههای حرام به همان صورت اول برگشت و حج نیز به همان ذیحجه برگشت و نسی ء از میان رفت.

«لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ» یعنی آنها هر ماه را که حلال می کردند، یک ماه از ماههای حلال را به جای آن حرام می نمودند و هر ماه را که حرام می کردند، به جای آن یک ماه از ماههای حرام را حلال می شمردند تا از نظر تعداد ماهها، موافق با دستور خدا باشد. - . مجمع البیان 3: 45 - 46 -

در باره این آیه «أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ» - . توبه / 126 - ،{آیا نمی بینند که آنان در هر سال، یک یا دو بار آزموده

می شوند، باز هم توبه نمی کنند و عبرت نمی گیرند؟} یعنی امتحان می شدند «فِی کُلِّ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ» در هر سال یک مرتبه یا دو مرتبه به وسیله امراض و بیماریها یا به وسیله جهاد و پیکار با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، و آنچه مشاهده می کردند که خداوند پیامبرش را یاری می کند و دشمنان پیامبر چگونه کشته و اسیر می شوند.

بعضی گفته اند، به وسیله قحطی و گرسنگی آزمایش می شدند و برخی را عقیده آن است که منظور از آزمایش، همان پرده برداری از دل آنها و آشکار کردن نیت های فاسدی است که داشتند.

«وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ هَلْ یَراکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُون» - . توبه / 127 - ،{و چون سوره ای نازل شود، بعضی از آنان به بعضی دیگر نگاه می کنند [و می گویند:] «آیا کسی شما را می بیند؟» سپس [مخفیانه از حضور پیامبر] بازمی گردند. خدا دلهایشان را [از حقّ] برگرداند، زیرا آنان گروهی هستند که نمی فهمند.}یعنی هر وقت سوره ای از قرآن نازل می شد و آنها در خدمت پیامبر اکرم بودند، از شنیدن آیات خوششان نمی آمد «نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ» به یکدیگر با ایماء و اشاره نگاه می کردند، چون منافق بودند و می ترسیدند که کسی متوجه آنها شود؛ مثل اینکه به یکدیگر می گفتند، آیا کسی متوجه شما شد؟! سپس از جای حرکت کرده و می رفتند. این عمل را به این خاطر انجام می دادند که ترس داشتند آیه ای در رسوایی و فضاحت آنها نازل شود. آنها این سخنان را به زبان نمی آوردند و فقط با اشاره و نگاه به هم می فهماندند.

بعضی گفته اند، منافقین یکدیگر را از روی طعنه و دشمنی با قرآن نگاه می کردند و سپس می گفتند، آیا کسی از مسلمانان متوجه رفتار ما شد؟ وقتی می فهمیدند که کسی متوجه آنها نیست، در این کار اصرار می ورزیدند اما اگر متوجه می شدند که یک نفر آنها را دیده، خودداری می کردند «ثُمَّ انْصَرَفُوا» و بعد می رفتند. یا منظور این است که از ایمان کناره می گرفتند: «صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» خداوند دلهای آنها را از رحمت و ثواب خود دور کند، این نفرینی است بر آنها. - . مجمع البیان 3: 129 - 130 -

ص: 99

در باره آیه «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ» - . یونس / 15 - ، {و چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنانکه به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم. اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از عذاب روزی بزرگ می ترسم.»}می نویسد: کسانی که امیدی به دیدار ما ندارند، یعنی ایمان به زندگی آینده و قیامت ندارند، می­گویند، «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا» یعنی جز این قرآن که تلاوت می کنی، کتاب دیگری برای ما بیاور «أَوْ بَدِّلْهُ» یعنی (آن را) تغییر بده و به صورت دیگری درآور. فرق بین این دو صورت این است که کتاب دیگری بیاورد. ممکن است این کتاب قرآن هم باشد یا کتاب دیگری، ولی تغییر و تبدیل به صورتی است که دیگر آن قرآن نخواهد بود.

بعضی گفته اند «بَدِّلْهُ» منظور این است که احکام و حلال و حرام آن را تغییر بده، منظورشان این بود که محدودیت ها برطرف شود و هر چه مایلند انجام دهند.

«قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُون» - . یونس / 16 - ،{بگو: «اگر خدا می خواست، آن را بر شما نمی خواندم، و [خدا] شما را بدان آگاه نمی گردانید. قطعاً پیش از [آوردن] آن، روزگاری در میان شما به سر برده ام. آیا فکر نمی کنید؟»} می نویسد: خداوند به شما اعلام نکرده که این قرآن را من بر او نازل نکرده ام. من مدتها پیش از نزول قرآن در میان شما زندگی می کردم و هرگز مدعی نبوت نشده بودم و نه قرآنی برای شما می خواندم، تا خداوند مرا به این مقام مفتخر نمود.

«وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ» خداوند از قول کفار می گوید که آنها مدعی هستند ما این بت ها را می پرستیم تا برای ما نزد خدا شفاعت کنند و خداوند به ما اجازه پرستش آنها را داده و به زودی در عالم آخرت آنها را شفیع ما قرار می دهد و چنین می پنداشتند که در بزرگداشت خداوند عبادت بت ها بهتر است از عبادت و پرستش خدا؛ در نتیجه بین گفتار ناپسند و کردار ناپسند و اعتقاد ناپسند جمع کرده بودند.

بعضی گفته اند، منظورشان این بود که بت ها شفیعان ما در امور دنیوی و اصلاح معاش هستند. این نظریه از حسن نقل شده و استدلال کرده که چون آنها به دلیل آیه «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ» - . نحل / 28 - به صراحت مدعی هستند که بعث و نشری وجود ندارد، بت ها را شفیع آخرت خود قرار نخواهند داد.

در تفسیر آیه «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ » - . یونس / 18 - ، { و به جای خدا، چیزهایی را می پرستند که نه به آنان زیان می رساند و نه به آنان سود می دهد. و می گویند: «اینها نزد خدا شفاعتگران ما هستند.» بگو: «آیا خدا را به چیزی که در آسمانها و در زمین نمی داند، آگاه می گردانید؟» او پاک و برتر است از آنچه [با وی] شریک می سازند.}می نویسد: یعنی آیا به خدا چیزی را که اطلاعی از آن ندارد اطلاع می دهید؟ منظور خوبی بت پرستی است از این جهت که آنها شفیع مردم باشند زیرا اگر چنین چیزی صحیح بود، خداوند از آن اطلاع داشت، وقتی نفی علم از خدا می شود که وجود ندارد (یعنی پرستش بت و شفاعت آنها کار صحیح و عملی پسندیده نیست.) - . مجمع البیان 3: 147 - 149 -

در باره این آیه «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ » - . یونس / 31 - { بگو: «کیست که از آسمان و زمین به شما روزی می بخشد؟ یا کیست که حاکم بر گوشها و دیدگان است؟ و کیست که زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده خارج می سازد؟ و کیست که کارها را تدبیر

می کند؟» خواهند گفت: «خدا»، پس بگو: «آیا پروا نمی کنید؟»}می نویسد: از این آیه استفاده می شود که آنها به خدا و آفریننده جهان اقرار داشته اند گرچه مشرک بودند؛ زیرا عموم مردمان با عقل خود به صانع و آفریننده اقرار می­کنند مگر گروه اندکی از فلاسفه ملحد. اما معترفین به صانع دو دسته هستند: یک دسته موحد که ایمان دارند خدا یکتا است و جز او شایسته پرستش نیست و دسته دوم مشرک هستند.

مشرکین نیز دو دسته اند: یک دسته معتقد به شریک مخالف و ضد برای خدا هستند مانند ثنویها و مجوس، و بین آنها نیز اختلاف است؛ گروهی می گویند شریک خدا قدیم و ازلی است مانند مانویها و گروهی معتقد، به شریکی آفریده شده هستند مانند مجوس. دسته دیگر برای او شریک در ملک و حکم قائل نیستند

ص: 100

و فقط شریک در عبادت قائلند که آن شریک، واسطه بین خدا و آنهاست؛ این گروه به نام اصحاب متوسطات نامیده شده اند. اینها نیز چند فرقه هستند: بعضی وسائط بین خود و خدا را اجرام سماوی مانند خورشید و ماه قرار داده اند، و برخی اجسام سفلی مانند بت ها. خدا از اعتقاد انحرافی این منحرفین منزه است. - . مجمع البیان 3: 162 - 163 -

در باره آیه « قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاَّ أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» - . یونس / 35 - { بگو: «آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حقّ رهبری کند؟» بگو: «خداست که به سوی حقّ رهبری می کند» پس، آیا کسی که به سوی حقّ رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟}می نویسد: بت ها نه هدایت شده اند و نه احدی را هدایت می کنند، زیرا آنها مرده و جماد هستند و از سنگ و چوبند، ولی سخن در این مقام قرار گرفته که اگر (کسی) آنها را هدایت کند، هدایت می شوند؛ چون وقتی مردم از آنها به نام خدا یاد می کنند، تعبیر از چیزی با عقل و فهم می­کنند و نسبتی که به آنها می دهند، همان نسبتی است که به عقلاء ی دهند، گرچه واقعا این طور نباشد. با دقت در این آیه، مطلب ثابت می شود «إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ» - . اعراف / 194 - ، {در حقیقت، کسانی را که به جای خدا می خوانید، بندگانی امثال شما هستند.}و یا این آیه «فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ أَ لَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها» و همچون آیه «إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ» - . فاطر / 14 - {اگر آنها را بخوانید، دعای شما را نمی شنوند، و اگر [فرضاً] بشنوند اجابتتان نمی کنند.} نسبتهایی که به آنها داده شده، نسبت کسی است که دارای علم و فهم است.

بعضی گفته اند، منظور ملائکه و جن هستند و برخی را عقیده این است که منظور فرمانروایان گمراه آنها هستند که دعوت به کفر می نمایند.

گفته اند، منظور از آیه «لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی» {یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟}یعنی حرکتی ندارند مگر محرکی آنها را حرکت دهد.

« بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْویلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ» - . یونس / 39 - ،{بلکه چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نداشتند و هنوز تأویل آن برایشان نیامده است. کسانی [هم] که پیش از آنان بودند، همین گونه [پیامبرانشان را] تکذیب کردند. پس بنگر که فرجام ستمگران چگونه بوده است.}می نویسد: یعنی تکذیب کردند چیزی را که از تمام جهات به آن اطلاع ندارند، زیرا در قرآن مطالبی است که می توان با دلیل از آن اطلاع پیدا کرد و احتیاج به تفکر دارد؛ یا با مراجعه به پیامبر در کشف منظور آیه مانند متشابهات (آن را فهمید). ولی کفار چون معنی ظاهر آیه را درک نکردند، آن را تکذیب نمودند.

بعضی می گویند، منظور این است که اطلاعی از نظم و ترتیب قرآن ندارند؛ همان طور که مردم کلمات و معنی اشعار را می فهمند ولی خودشان نمی توانند مانند آن شعرها را بگویند چون به نظم و ترتیب کلمات وارد نیستند.

حسن گفته است، یعنی قرآن را تکذیب کردند با اینکه اطلاعی از بطلان آن نداشتند.

بعضی گفته اند، یعنی مطالب قرآن را مانند بهشت و جهنم و قیامت و حشر و نشر و ثواب و عقاب تکذیب کردند. - . مجمع البیان 3: 165 -

در باره آیه «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُون» - . یونس / 50 - { بگو: «به من خبر دهید، اگر عذاب او شب یا روز به شما دررسد، بزهکاران چه چیزی از آن به شتاب می خواهند؟»}می نویسد: جمله استفهامی است و در مقام ترسانیدن و وحشت است؛ چنانچه انسان به کسی که معتقد است آینده وخیمی دارد، می گوید، می دانی چه جنایتی به خود روا می داری.

ص: 101

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: منظور عذابی است که در آخر الزمان بر تبهکاران مسلمانها نازل می شود.

«أَ ثُمَ إِذا ما وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ» - . یونس / 51 - ،{ سپس، آیا هنگامی که [عذاب بر شما] واقع شد، اکنون به آن ایمان آوردید، در حالی که به [آمدن] آن شتاب می نمودید؟}می نویسد: این جمله نیز استفهام انکاری است و معنی چنین است: آیا وقتی عذاب مقدر بر شما نازل شد، آن وقت به خدا یا قرآن و یا عذابی که انکار می­کردید، ایمان می آورید؟ سپس به آنها گفته می شود، حالا ایمان آوردید، با اینکه قبلاً آنها را مسخره می کردید؟. - . مجمع البیان 3: 174 -

در باره آیه «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ » - . یونس / 58 - ،{ بگو: «به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند.» و این از هر چه گرد می آورند بهتر است.} می نویسد: فضل خدا اسلام است و رحمت او قرآن. بعضی عکس این را گفته اند. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: فضل خدا پیامبر اکرم

و رحمت او علی بن ابی طالب علیه السّلام است. این مطلب را کلبی از ابو صالح از ابن عباس نقل کرده است. - . مجمع البیان 3: 178 -

در باره آیه «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللَّهِ تَفْتَرُون» ، - . یونس / 59 - {بگو: «به من خبر دهید، آنچه از روزی که خدا برای شما فرود آورده [چرا] بخشی از آن را حرام و [بخشی را] حلال گردانیده اید» بگو: «آیا خدا به شما اجازه داده یا بر خدا دروغ می بندید؟»}می نویسد: منظور چیزهایی است که حرام نموده اند، مانند بحیره و سائبه و وصیله و حام و دیگر چیزها. - . مجمع البیان 3: 179 -

و در باره آیه «وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ »، - . یونس / 65 - {سخن آنان تو را غمگین نکند، زیرا عزّت، همه از آنِ خداست. او شنوای داناست.} یعنی سخن نابجای آنها مانند اینکه می گویند ساحر یا دیوانه است، تو را اندوهگین نکند.

درباره آیه «أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَتَّبِعُ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ» - . یونس / 66 - ،{ آگاه باش، که هر که [و هر چه] در آسمانها، و هر که [و هر چه] در زمین است از آن خداست. و کسانی که غیر از خدا شریکانی را می خوانند، [از آنها] پیروی نمی کنند. اینان جز از گمان پیروی نمی کنند و جز گمان نمی برند.} می نویسد: لفظ (ما) در این آیه دو احتمال دارد، یکی اینکه به معنی چه چیز و مای استفهامیه باشد به جهت زشت شمردن کار آنها. وجه دوم اینکه (ما) نافیه باشد، یعنی در حقیقت از شریکان پیروی نمی کنند.

وجه سومی نیز محتمل است که ما به واسطه عطف به (من) به معنی الذی و موصول باشد و محلا منصوب باشد و در واقع معنی چنین می شود: کسی که پیروی بت ها را می کند، و بت هایی که در مقابل خدا تراشیده اند، هر دو شریکند. - . مجمع البیان 3: 182 - 183 -

و در باره آیه «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکیل» - . یونس / 108 - ،{بگو: «ای مردم، حقّ از جانب پروردگارتان برای شما آمده است. پس هر که هدایت یابد به سود خویش هدایت می یابد، و هر که گمراه گردد به زیان خود گمراه می شود، و من بر شما نگهبان نیستم.»} می نویسد: یعنی در صورتی که خود مواظبت نکنید، من عهده دار نجات شما از هلاکت نیستم، و منظور این است که مأموریت من فقط تبلیغ است نه اینکه شما را هدایت کرده و از آتش برهانم؛ مانند کسانی که مأمور حفاظت یک چیز می شوند که زیان و ضرری به آن نرسد. - . مجمع البیان 3: 211 -

در باره آیه «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبیرٍ» - . هود / 3 - ، {و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبه کنید، [تا اینکه] شما را با بهره مندی نیکویی تا زمانی معیّن بهره مند سازد، و به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند، و اگر روی گردان شوید، من از عذاب روزی بزرگ بر شما بیمناکم.} می نویسد: منظور این است که تا هنگام مرگی که برایتان مقدر شده، در دنیا شما را با نعمتهای فراوان از قبیل آسایش زندگی و امن و امان وسعت می دهد «یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ» ،{و به هر شایسته نعمتی از کَرَم خود عطا کند} یعنی به هر کس که به وسیله مال یا کلامی و یا عملی نسبت به دیگری کمک کرده، پاداش نیکی او را می دهد و یا اینکه هر خیرخواهی، به مقدار خیرخواهی خود پاداش می برد.

«أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ

ص: 102

صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ » - . هود / 5 - ،{ آگاه باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آنگاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند، [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند، زیرا او به اسرار سینه ها داناست.}گفته، این آیه در باره اخنس بن شریق نازل شده که مردی شیرین زبان بود. روبرو با پیامبر برخورد بسیار خوبی نشان می داد ولی در دل، دشمنی خود را پنهان می کرد، این قول از ابن عباس نقل شده است.

عیاشی به اسناد خود از حضرت باقر علیه السّلام نقل می کند که جابر بن عبد الله گفت: وقتی مشرکین با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روبرو می شدند، سرهای خود را درون جامه خود پنهان می کردند تا پیامبر آنها را نبیند. خداوند این آیه را نازل کرد که مشرکان و کفار آنچه از کفر که در دل دارند، پنهان می کنند. این مطلب از حسن نقل شده.

بعضی گفته اند، دل های خود را پنهان می کردند تا قرآن را نشنوند. گفته شده که عداوت پیامبر را در دل پنهان می کردند.

بعضی گفته اند، منظور آیه این است که وقتی گرد هم جمع می شدند و جلسه ای علیه پیامبر تشکیل می دادند، به هم نزدیک می شدند و آهسته و درگوشی صحبت می کردند تا از نظر خدا پنهان باشد - بنا بر نظریه اخیر - و اما بنا بر نظرات دیگر، این کار می کردند تا پیامبر متوجه نشود.

«أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ»، { آگاه باشید آنگاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند}یعنی هنگامی که خود را در جامه خویش می پیچیدند و توطئه علیه پیامبر و مؤمنین را با هم در میان می گذاشتند و پنهان می کردند. گفته شده، منظور از پوشش در لباس این است که از تاریکی شب استفاده می کردند. - . مجمع البیان 3: 214 - 216 -

و در باره آیه «وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُن» - . هود / 8 - { و اگر عذاب را تا چندگاهی از آنان به تأخیر افکنیم، حتماً خواهند گفت: «چه چیز آن را باز می دارد؟» آگاه باش، روزی که [عذاب] به آنان برسد از ایشان بازگشتنی نیست، و آنچه را که مسخره می کردند آنان را فرو خواهد گرفت.}می نویسد: یعنی تا زمان معین. بعضی گفته اند، یعنی تا گروهی از پی آنها بیایند و اصرار بر کفر ورزند و هیچ کس در میان آنها ایمان نیاورد، چنانچه در باره قوم نوح انجام دادیم.

از حضرت باقر و حضرت صادق علیه السّلام در باره این آیه نقل شده که می فرمایند: اگر عذاب را از آنها تأخیر بیندازیم تا امت معدوده یعنی تا اصحاب حضرت مهدی عجل الله فرجه در آخر الزمان که سیصد و سیزده نفرند، به تعداد سلحشوران جنگ بدر، در یک ساعت گرد یکدیگر جمع می شوند، چنانچه ابرها در پاییز به هم می پیوندند. - . مجمع البیان 3: 218 -

در باره آیه «فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّما أَنْتَ نَذیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکیلٌ » - . هود / 12 - ،{ و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است.}می نویسد: ابن عباس گفت، سرکردگان قریش در مکه خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده گفتند: یا محمد، اگر تو پیامبری، کوههای مکه را برای ما به صورت طلا درآور یا ملائکه را برای گواهی بر نبوت خویش بیاور. این آیه در همین رابطه نازل شد.

ص: 103

عیاشی به اسناد خود از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السّلام فرمود: من از خدا خواستم که تو را برادر من قرار دهد، خواسته ام پذیرفته شد. باز تقاضا کردم که تو را وصی و جانشین من قرار دهد، این کار را نیز کرد. بعضی از حاضران که شنیدند گفتند، یک من خرما در یک انبان خشک در نظر ما بهتر است از آنچه محمد از پروردگار خود تقاضا کرده. چرا درخواست نکرد که فرشته ای او را هنگام برخورد با دشمن کمک کند یا گنجی که به وسیله آن رفع تنگدستی از خود بنماید. این آیه راجع به همان نازل شد. «شاید تو بعضی از آنچه به تو وحی شده را رها کنی» و آن سب و ناسزا به خدایان آنهاست و به خاطر هراسی که از ایشان داری، به خودشان نگو. «وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ» یعنی شاید تو از حرفهایی که آنها می گویند و آزار و اذیتی که به تو می کنند دلتنگ می شوی.

بعضی گفته اند، منظور تقاضاهای کفار است «أَنْ یَقُولُوا» یعنی از ترس اینکه بگویند چرا گنجی با او نیامده یا فرشته ای گواهی رسالتش را نمی دهد.

ضمنا باید توجه داشت که «لعلک» به معنی شک و تردید نیست بلکه منظور، نهی از ترک تبلیغ و رسالت و تحریص به انجام وظیفه پیامبری است؛ مثل اینکه ما به کسی که می دانیم مطیع و فرمانبردار است، از جهت ترغیب و تحریص می گوییم، شاید تو بعضی دستورات مرا به واسطه حرف فلانی رها کنی. این سخن را از آن جهت می گوییم که به او گوشزد کنیم که فلان کس ممکن است از تو بخواهد مأموریتت را انجام ندهی و ترک انجام وظیفه نمایی.

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ » - . هود / 13 - ،{ یا می گویند: «این [قرآن] را به دروغ ساخته است.» بگو: «اگر راست می گویید، ده سوره برساخته شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.»}می نویسد: یعنی اگر این آیات به دروغ نسبت به خدا داده شده، چنانچه شما می پندارید، شما ده سوره با همین نظم و فصاحت بسازید - قرآن که به زبان شما نازل شده و من خود نیز بین شما بزرگ شده ام - . در صورتی که آوردن مانند آن عاجزید، پس اعتراف کنید که قرآن از جانب خدا است. این پیشنهادی صریح در تحدی و به مبارزه طلبیدن است و همین آیه شاهدی جهت اعجاز قرآن و فصاحت و بلاغت و نظم مخصوص آن است. زیرا اگر اعجاز قرآن از جهت دیگری بود، در معارضه با آن به افتراء و ساختگی آن قناعت نمی کرد. چون بلاغت سه درجه دارد و عالیترین درجه بلاغت، اعجاز است و پست ترین نوع و حد متوسط آن، امری ممکن و انجام شدنی است. این به مبارزه خواستن و تحدی در نوع اعلای آن است. اگر وجه اعجاز قرآن این بود که خداوند اجباراً نگذارد مانند قرآن را بیاورند، این جلوگیری قهری با رکیک ترین کلمات و جملات ممکن بود (لازم نبود فصیح و بلیغ باشد).

اما آنچه در این آیه مورد تحدی و مبارزه قرار گرفته این نیست که مانند همان آیات را از نظر جنس مطلب و سخن بیاورند، زیرا آوردن مانندی که مطابق همان باشد، یعنی بازگو نمودن همان آیات، و این تحدی و مبارزه نیست. این موضوع به همان تحدی و مبارزه و نبردی اشاره دارد که بین خود اعراب معمول بوده است (به این صورت) که فصحاء و بلغاء عرب در سخن سرایی و شعر با یکدیگر به مبارزه بر می خاستند؛ از قبیل مبارزات و مناقضات امرء القیس و علقمه و عمرو بن کلثوم و حارث بن حلزه و جریر و فرزدق و دیگران.

«وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ» { و غیر از خدا هر که را می توانید فرا خوانید.} یعنی هر که را می خواهید، به جز خدا، دعوت کنید تا در این کار با شما همکاری نماید؛

ص: 104

اگر واقعا فکر می­کنید من به دروغ بر خدا بسته ام. این نوع مبارزه طلبیدن و دعوت به مخاصمه، نهایی ترین درجه تحدی و مبارزه است و همین آیه شاهد بارزی بر اعجاز قرآن است.

وقتی ثابت شد که پیامبر اکرم به وسیله این آیات آنها را به معارضه و مبارزه خواسته و تهدید به کشته شدن و اسارت نیز نموده است - با اینکه (قبلاً) اعتقادات آنها را به خرافات نسبت داده بود و بر خدایانشان خرده گرفته بود - و در ضمن به اثبات رسید که اعراب جاهلی سرسخت ترین دشمنان پیامبر بودند و تمام سعی و کوشش خود را در معارضه و نابودی او به کار گرفتند تا آنجا که خونها ریخته شد و ثروتها بر باد رفت، وقتی به آنها پیشنهاد شد که شما هم مانند همین قرآن را بسازید و استدلال او را بدین وسیله باطل نمایید، با این که این عمل ساده تر از مایه گذاشتن جان و مال است، آنها از چنین مبارزه و معارضه ای دست کشیدند و روی به جنگ و کشتار آوردند و سخت ترین راه را در پیش گرفتند. این خود آشکارترین دلیل است بر اینکه نمی توانستند با قرآن معارضه کنند، چون اگر امکان معارضه وجود داشت، همین کار ساده تر را انجام می دادند، زیرا هیچ عاقلی کار سهل و آسان را رها نمی کند که خود را دچار دشوارترین کارها نماید، با اینکه منظور و هدف او به وسیله هر دو نوع انجام می شود. هرگز چنین نیست! زیرا آنها اگر به نهائی ترین آرزوی خود که کشتن پیامبر هم بود می رسیدند، باز هم به هدف اصلی خویش که ابطال دعوت و اعلان پیامبر نبودن او باشد نمی رسیدند، چه بسا اشخاص محق و حقیقت گویی که به قتل رسیده­اند!.

اگر اشکال شود که چرا به مبارزه خواستن گاهی توسط ده سوره پیشنهاد شده و گاهی به یک سوره و گاهی به مقداری مانند آن، جواب این است که پیروزی در مبارزه، به همان مقداری لازم است که اعجاز ثابت شود و ناتوانی آنها آشکار گردد؛ ممکن است یک بار با مقدار کمتری پیشنهاد مبارزه نموده و گاهی به مقدار بیشتر.

«فَإِلَّمْ یَسْتَجیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ » - . هود / 14 - ، {پس اگر شما را اجابت نکردند، بدانید که آنچه نازل شده است به علم خداست ، و اینکه معبودی جز او نیست. پس آیا شما گردن می نهید؟}(اگر پیشنهاد شما را نپذیرفتند) گفته، این قسمت آیه خطاب به مسلمانان است و بعضی گفته اند خطاب به کفار است که معنی چنین می شود: اگر برای کمک شما نیامدند. بعضی هم می گویند خطاب به خود پیامبر است ولی از نظر احترام به لفظ جمع آورده شده است. - . مجمع البیان 3: 221 - 223 -

در باره آیه «تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقین» - . هود / 49 - ،{این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می کنیم. پیش از این نه تو آن را می دانستی و نه قوم تو. پس شکیبا باش که فرجام [نیک] از آنِ تقواپیشگان است.}می نویسد: این اخبار و جریانهای امم گذشته را تو و اعراب قبیله ات اطلاع نداشتید قبل از اینکه به تو وحی شود چون آنها اهل مطالعه و اطلاع نبودند. - . مجمع البیان 3: 255 -

ص: 105

و در مورد آیه «وَ کُلاًّ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ وَ جاءَکَ فی هذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَةٌ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنینَ » - . هود / 120 - ،{و هر یک از سرگذشتهای پیامبران [خود] را که بر تو حکایت می کنیم، چیزی است که دلت را بدان استوار می گردانیم، و در اینها حقیقت برای تو آمده، و برای مؤمنان اندرز و تذکّری است.}می نویسد: یعنی دل تو را قوی و استوار کنیم و دلخوش باشی و استقامت بیشتری به تو ببخشیم تا تحمل و توان بیشتری در راه تبلیغ و آزار آنها داشته باشی. - . مجمع البیان 3: 312 -

در مورد آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکُون» - . یوسف / 106 - ،{و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز اینکه [با او چیزی را] شریک می گیرند.}می نویسد: در مورد این آیه چند اظهار نظر شده است:

1. منظور از مشرک همان مشرکین قریش بودند که اعتقاد داشتند خدا خالق و زنده کننده و فانی کننده موجودات است اما باز هم بت پرست بودند و آنها را به عنوان خدا و الهه می پذیرفتند. این نظر ابن عباس و جبائی است.

2. ضحاک گفته، منظور مشرکان عرب است که وقتی از آنها می پرسیدند چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و باران نازل می کند؟ پاسخ می دادند: خدا. ولی باز طریق شرک را پیمودند زیرا در تلبیه خود چنین می گفتند: لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک تملکه و ما ملک. یعنی آری خدایا، شریکی نداری مگر آن شریکی که هستی او و هر چه دارد، مال تو است.

3. منظور اهل کتاب هستند که به خدا و روز قیامت و تورات و انجیل ایمان دارند ولی با انکار قرآن و نبوت پیامبر خاتم، مشرک می شوند. این نظریه از حسن نقل شده. این نظر و نظریه قبل از آن را دارم بن قبیصه از حضرت رضا علیه السّلام و آن جناب از جد خود حضرت صادق نقل کرده اند.

4. مراد منافقین هستند که اظهار ایمان می کنند ولی در پنهان مشرکند، ای نظریه را بلخی گفته است.

5. منظور فرقه مشبهه هستند که ایمان اجمالی دارند ولی در توضیح و تفصیل مشرک هستند. این مطلب از ابن عباس نقل شده است.

6. منظور از شریک قرار دادن برای خدا، شریک در اطاعت است نه شریک در عبادت. آنها در معصیتهایی که انجام می دهند که موجب آتش جهنم می شود، آنها اطاعت شیطان کردند، پس در اطاعت مشرک شده اند با اینکه مشرک در عبادت نیستند. این نظر از حضرت باقر علیه السلام نقل شده است.

از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که این سخن شخصی است که می گوید: اگر فلان کس نبود من از بین رفته بودم، یا اگر فلانی نبود خانواده من نابود شده بودند. سخنی شرک آمیز است و برای خدا شریک در ملک و رزق و دفاع از ناراحتیها قرار داده است. عرض کردند، اگر بگوید اگر خداوند بر من منّت ننهاده بود به واسطه فلان کس هلاک شده بودم چطور است؟ فرمود: اشکالی ندارد.

و در روایت محمد بن مسلم و حمران از امام صادق و باقر علیهما السلام نقل شده که این شریک نعمت قرار دادن است. محمد بن فضیل از حضرت رضا علیه السّلام نقل کرده که فرموده است: «انه شرک لا یبلغ به الکفر». این یک نوع شرک است که به حد کفر نمی رسد.

درباره آیه «أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غاشِیَةٌ مِنْ عَذابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ » - . یوسف / 107 - ،{آیا ایمنند از اینکه عذاب فراگیر خدا به آنان دررسد، یا قیامت - در حالی که بی خبرند - بناگاه آنان را فرا رسد؟} می نویسد: یعنی مطمئن و آسوده هستند از اینکه عقوبت کیفری آنها را از جانب خدا فرا گیرد که ایشان را محاصره نماید و بر آنها احاطه پیدا کند. - . مجمع البیان 3: 410 -

ص: 106

در باره آیه «وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدیدُ الْعِقاب» - . رعد / 6 - ،{و پیش از رحمت، شتابزده از تو عذاب می طلبند و حال آنکه پیش از آنان [بر کافران] عقوبتها رفته است، و به راستی پروردگار تو نسبت به مردم - با وجود ستمشان - بخشایشگر است، و به یقین پروردگار تو سخت کیفر است.}می نویسد: یعنی شتاب دارند به عذاب قبل از رحمت؛ و منظور از مَثُلات عقوبتها است. این مطلب از ابن عباس و دیگران نقل شده است.

در مورد آیه «وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّه إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِ قَوْمٍ هادٍ » - . رعد / 7 - ،{و آنان که کافر شده اند می گویند: «چرا نشانه ای آشکار از طرف پروردگارش بر او نازل نشده است؟» [ای پیامبر،] تو فقط هشداردهنده ای، و برای هر قومی رهبری است.}می نویسد: در مورد این آیه چند قول نقل شده:

1. تو ترساننده و هادی هر گروهی هستی اما انزال آیات در اختیار تو نیست. در این صورت از نظر ادبی (انت) مبتدا است و (منذر) خبر آن است و «هاد» عطف بر منذر است.

2. منذر و ترساننده حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و هادی خدا است.

3. معنی آیه این است که هر قوم و ملتی پیامبری دارند که آنها را هدایت می کند و راهنمای ایشان است.

4. منظور از هادی، هر دعوت کننده به حق است. ابن عباس نقل کرده که وقتی این آیه نازل شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من منذرم و علی هادی است. یا علی، پس از من پویندگان هدایت به وسیله تو هدایت می یابند. مانند همین روایت را ابو القاسم حسکانی به اسناد خود از ابی برده اسلمی نقل کرده است. - . مجمع البیان 3: 427 وشواهد التنزیل للحسکانی: 301 - 302 -

و در باره آیه «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلاَّ کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرینَ إِلاَّ فی ضَلال»، - . رعد / 14 - {دعوت حق برای اوست. و کسانی که [مشرکان] جز او می خوانند، هیچ جوابی به آنان نمی دهند، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید تا [آب] به دهانش برسد، در حالی که [آب] به [دهان] او نخواهد رسید، و دعای کافران جز بر هدر نباشد.} می نویسد: این مثلی است که خداوند برای کسانی زده که غیر خدا را می پرستند و به امید سود و منفعتی او را می خوانند. مَثَل چنین اشخاصی مانند کسی است که دست از دور دراز کرده تا آب بردارد و تشنگی خود را فرو نشاند و به خاطر دوری از آب، به آن دست نمی یابد. همچنین آنچه مشرکان از بت ها می پرستند، سودی برایشان ندارد و دعایشان مستجاب نمی شود. این تفسیر از ابن عباس نقل شده است.

گفته شده: معنی «کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ» { کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید}یعنی مانند کسی که با زبان آب بخواهد و با دست اشاره به آب کند اما آب پیش او نمی آید. این مطلب از مجاهد نقل شده است.

گفته اند: مانند کسی که دست به سوی آب می گشاید ولی قبل از رسیدن آب به دهانش می میرد.

بعضی نیز گفته اند این مَثَل عرب است در مورد کسی که برای رسیدن به چیزی تلاش می­کند که به آن نمی رسد. می گویند مانند کسی است که می خواهد آب را با چنگ و مشت بگیرد، هو کالقابض علی الماء.

«وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ» {و دعای کافران جز بر هدر نباشد.}یعنی نیایش آنها بتها را به جای خدا، جز انحراف از حق و حقیقت نیست. بعضی گفته اند: منظور، از راه اجابت و سود منحرف شده اند.

در مورد آیه «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ

ص: 107

مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال» - . رعد / 15 - ،{و هر که در آسمانها و زمین است - خواه و ناخواه - با سایه هایشان، بامدادان و شامگاهان، برای خدا سجده می کنند.}می نویسد: یعنی ملائکه و تمام مکلفان، یا به خواست خود و یا به اجبار «طَوْعاً وَ کَرْهاً» {خواه و ناخواه} برای خدا سجده می کنند ولی مؤمن از روی بندگی و علاقه سجده می کند و کافر به زور شمشیر. یا منظور این است که در پیشگاه پروردگار خضوع و کوچکی می کنند ولی کافر با اکراه خضوع می نماید، چون به واسطه گرفتاریها و بیماریهایی که به او روی می آورد چاره ای ندارد (جز اینکه دعا کند).

«وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ» {با سایه هایشان، بامدادان و شامگاهان} گفته اند، منظور از «ظل» شخص است زیرا وقتی که سجده نماید سایه او هم سجده می کند. حسن گفته است، یعنی سایه کافر سجده می کند ولی خود او سجده نمی کند و در نزد محققان، منظور این است که پیکرش به سجده می افتد ولی قلب او سجده نمی کند؛ زیرا او از جهت عبادت و پرستش سجده نمی کند بلکه از ترس به سجده می افتد.

گفته شده، منظور از ظلال همان معنی ظاهری آن است، یعنی سایه ها هم سجده می کنند به این صورت که متمایل به این طرف و آن طرف می شوند و بلند و کوتاه می گردند.

در مورد آیه مبارکه «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» - . رعد / 16 - ، { بگو: «پروردگار آسمانها و زمین کیست؟» بگو: «خدا!» بگو: «پس آیا جز او سرپرستانی گرفته اید که اختیار سود و زیان خود را ندارند؟» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟ یا تاریکیها و روشنایی برابرند؟ یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه، [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است؟» بگو: «خدا آفریننده هر چیزی است، و اوست یگانه قهار.»}می نویسد: یعنی آیا مؤمن با کافر مساوی است؟ «أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ» یعنی آیا کفر و ایمان مساوی هستند یا گمراهی و هدایت

یا علم و جهل؟ «أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ» {یا برای خدا شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند} یعنی آیا این کفار هر یک در عبادت خدا کسانی را شریک قرار داده اند که چیزهایی را آفریده، همان طوری که خدا اجسام و الوان و طعمها و بویها و قدرت و زندگی و سایر چیزها را آفریده است.

«فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ» {و در نتیجه، [این دو] آفرینش بر آنان مشتبه شده است؟} که همین خلقتی که شرکاء خدا داشته اند موجب اشتباه آنها شده و خیال کرده اند که بت ها هم شایسته پرستش هستند، چون آنها نیز مانند خدا آفرینش دارند. وقتی که آنها قدرت آفریدن نداشته باشند، دیگر وجهی برای اشتباه باقی نمی ماند و جز خدا هیچ کس شایسته پرستش نیست. - . مجمع البیان 3: 436 - 438 -

در باره آیه «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثال» - . رعد / 17 - ،{[همو که] از آسمان، آبی فرو فرستاد. پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند، و سیل، کفی بلند روی خود برداشت، و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی، در آتش می گدازند هم نظیر آن کفی برمی آید. خداوند، حق و باطل را چنین مَثَل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند. خداوند مَثَلها را چنین می زند.} می نویسد: یعنی خداوند از آسمان آب را می فرستد و هر نهری به مقدار وسعت و گنجایشی که دارد، از آن آب بهره می گیرد. «فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً» {و سیل، کفی بلند روی خود برداشت}. خداوند در این آیه آب صاف و پاک را به اسلام نافع و سودمند برای مردم تشبیه نموده و خط باطل را به کفی که روی آب می ایستد و نابودشونده است.

بعضی گفته اند، منظور قرآن است که از آسمان نازل شده و هر دلی به اندازه یقین و شکی که دارد از آن بهره می برد. آب مَثَل برای یقین است و کف مَثَل برای شک. این قول را ابن عباس گفته است. سپس خداوند مثل دیگری را می زند:

«وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ» {و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی، در آتش می گدازند} (که منظور طلا

ص: 108

و نقره و مس و سایر سنگهای معدنی است که گداخته می شود) «ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ» که از آن زینت آلات می سازند مانند طلا و نقره «أَوْ مَتاعٍ» یا لوازم زندگی درست می کنند مانند معادن دیگر که از آنها ظروف و وسائل تهیه می شود؛ این نوع از گداختنی ها هم مانند آب دارای کف هستند زیرا آنها را که از معادن استخراج کرده و برای جدا کردن ناخالصیها می گدازند و در آتش حرارت می دهند. وقتی گداخته می شود، ناخالصی های آنها نیز به صورت کف در می آید.

«کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ» {خداوند، حق و باطل را چنین مَثَل می زند.} «فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً» {اما کف، بیرون افتاده از میان می رود} «وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ»{ولی آنچه به مردم سود می رساند} مانند آب صاف و طلا و نقره و سایر فلزات مفید «فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ» {در زمین [باقی] می ماند.}و مردم از آن بهره مند می شوند. مَثَل مؤمن همانند آب صاف است که تمام نباتات از آن استفاده می کنند و موجب زندگی همه چیز است و شبیه سود طلا و نقره و سایر فلزات است که مردم از آن بهره مند می شوند. و مَثَل کافر و کفر او مانند همان کف است که نابودشدنی است و تار و مار می شود و مانند ناخالصی های سنگهای معدنی است، همچون چرک و کثافت بر طلا و نقره، که سودی ندارد.

«کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ» {خداوند مَثَلها را چنین می زند.}در امور دینی.

قتاده گفته است: خداوند در ضمن یک مثل در این آیه، سه مَثَل آورده است. نزول قرآن را به آبی که از آسمان فرو می فرستد تشبیه نموده و دلهای مردم را به نهرها و رودها. هر که اندیشه را به کار برد و کنجکاو باشد، بهره کافی و زیاد می برد مانند یک رود بزرگ که گنجایش آب فراوان دارد؛ اما کسی که به همان مقدار که فقط اعتراف به یکتایی خدا داشته باشد قانع باشد، بهره اش از آن دیگری کمتر است مانند نهر کوچک. این یک مثال است.

بعد خداوند وساوس و شبهات شیطان را تشبیه به کف نموده که روی آب می ایستد و این کف ها از خود آب نیست بلکه از کثافات زمین است. همین طور این شکوک و وساوس از طینت و ذات خود شخص است نه این که لازمه حق و واقعیت باشد. بعد می فرماید: همان طوری که کف از بین می رود و آب صاف باقی می ماند، وسوسه های شیطان نیز نابود می شود و حق باقی می ماند. این مثل دوم است.

اما مثل سوم «وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ»{آنچه در آتش می گدازند} از فلزات. پس کفر همین خباثت و ناخالصی ها است که بهره ای ندارند و بی فایده هستند و ایمان همان طلا و نقره خالص و آب صاف است که مردم از آن بهره مند می شوند. - . مجمع البیان 3: 441 -

در باره آیه «وَ لَوْ أَنَ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمیعاً أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَی النَّاسَ جَمیعاً وَ لا یَزالُ الَّذینَ کَفَرُوا تُصیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَریباً مِنْ دارِهِمْ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمیعاد» - . رعد / 31 - ،{و اگر قرآنی بود که کوهها بدان روان می شد، یا زمین بدان قطعه قطعه می گردید، یا مردگان بدان به سخن درمی آمدند [باز هم در آنان اثر نمی کرد.] نه چنین است، بلکه همه امور بستگی به خدا دارد. آیا کسانی که ایمان آورده اند، ندانسته اند که اگر خدا می خواست قطعاً تمام مردم را به راه می آورد؟ و کسانی که کافر شده اند پیوسته به [سزای] آنچه کرده اند مصیبت کوبنده ای به آنان می رسد یا نزدیک خانه هایشان فرود می آید، تا وعده خدا فرا رسد. آری، خدا وعده [خود را] خلاف نمی کند.} می نویسد: جواب (لو) محذوف است یعنی لکان هذا القرآن. اگر کتابی کوهها را به رفتار و مردگان را به گفتار در آورد و زمین را در هم نوردد، این قرآن کریم است. گفته شده، چون ایمان آورده اند.

«أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا» {آیا کسانی که ایمان آورده اند، ندانسته اند} اگر خدا بخواهد همه مردم را هدایت می کند. ابن عباس گفته است و بعضی از دیگران نیز می گویند، معنی آیه این است که آیا مؤمنین هنوز اطلاعی کسب نکرده اند که از علم دیگری مایوس و ناامید باشند (یعنی اطلاعی صحیح و غیر قابل تردید).

ص: 109

و نیز گفته شده که معنی آیه این است، آیا مؤمنین از ایمان کسانی که خداوند اطلاع داده که ایمان نخواهند آورد مایوس نشده اند؟

«قارِعَةٌ» یعنی مصیبت و گرفتاری که آنها را فرا گیرد مانند جنگ و قحطی و خشکسالی و کشتن و اسارت «أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ» {یا نزدیک خانه هایشان فرود می آید}یعنی این مصیبت و ناراحتی نزدیک خانه آنها فرود آید که موجب ترس و هراس آنها شود. بعضی گفته اند، (تاء) در «تَحُلُّ» تای خطاب است؛ یعنی تو ای محمد، به سرزمین آنها یعنی مکه وارد شوی «حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ» تا وعده خدا به فتح مکه برسد. گفته شده، اجازه جنگ با آنها صادر شود. بعضی نیز گفته اند، تا قیامت فرا رسد. - . مجمع البیان 3: 451 - 452 -

«فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا» { پس به کسانی که کافر شده بودند مهلت دادم} یعنی به آنها مهلت دادیم و مدت آنها را طولانی کردیم تا توبه کنند یا حجت بر آنها تمام شود «فَکَیْفَ کانَ عِقابِ» چگونه خواهد بود آن عذاب؟ این سخن، خود عظمت عقاب را بیشتر می کند «أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ» {آیا کسی که بر هر شخصی بدانچه کرده است مراقب است [مانند کسی است که از همه جا بی خبر است]؟}یعنی کسی که مدبر تمام جهان است و متوجه تمام اعمال مردم است، طوری که از نظر او عملی مخفی نیست، مانند کسی چون بت ها است که این قدرت را ندارد؟ این آیه بر اینکه منظور همان بت ها است، دلالت می کند: «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ» {و برای خدا شریکانی قرار دادند. بگو: «نامشان را ببرید»} و اگر شریک خدایند، کارهایی که انجام می دهند را به آنها نسبت دهند؛ چنانچه به خدا نسبت رازق و خالق و محیی و ممیت می دهند.

گفته شده ،یعنی آنها را با همان صفاتی که دارند بنامید و بعد دقت کنید ببینید، با این صفاتی که دارند شایسته عبادت و خدایی هستند؟

گفته اند، یعنی آنها (حتی) نامی که موجب عبادتشان شود ندارند، و این سخن برای حقارت و بی ارزشی بت ها است.

و گفته اند، یعنی نام ببرید، چه را آفریده اند؟ یا بگویید چه نفع و چه ضرری رسانده اند؟.

در مورد آیه «أَ فَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ فِی الْأَرْضِ أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبیلِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ » - . رعد / 33 - ،{آیا کسی که بر هر شخصی بدانچه کرده است مراقب است [مانند کسی است که از همه جا بی خبر است]؟ و برای خدا شریکانی قرار دادند. بگو: «نامشان را ببرید» آیا او را به آنچه در زمین است و او نمی داند خبر می دهید، یا سخنی سطحی [و میان تهی] می گویید؟ [چنین نیست] بلکه برای کسانی که کافر شده اند نیرنگشان آراسته شده و از راه [حق] بازداشته شده اند و هر که را خدا بی راه گذارد، رهبری نخواهد داشت.}می نویسد: یعنی به خدا اطلاع دهید از شریکی که او از آن مطلع نیست، یعنی وجود ندارد تا اطلاعی از آن داشته باشد «أَمْ بِظاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ» {یا سخنی سطحی [و میان تهی] می گویید؟} یا سخنی سرسری و حرفی غیر واقعی می گویید. معنی این است که فقط حرف است و نه واقعیت. گفته اند، یا شما به ظاهر کتابی که خدا فرستاده آنها را خدا نامیده اید. بدین وسیله خداوند توضیح می دهد که دلیل عقلی و نقلی وجود ندارد که اینها استحقاق پرستش داشته باشند.

«بَلْ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مَکْرُهُمْ» {بلکه برای کسانی که کافر شده اند نیرنگشان آراسته شده} یعنی این حرف را رها کن. شیطان کفر را در نظر آنها آراسته، زیرا مکر و حیله ای که نسبت به پیامبر روا می دارند، نشانه کفر آنهاست. بعضی گفته اند، یعنی رهبران و ستمگران این دروغ گویی و ستمگری را برای آنها آراسته اند. - . مجمع البیان 3: 453 - 454 -

در باره آیه «وَ الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَفْرَحُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مِنَ الْأَحْزابِ مَنْ یُنْکِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لا أُشْرِکَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُوا وَ إِلَیْهِ مَآبِ»، - . رعد / 36 - {و کسانی که به آنان کتاب [آسمانی] داده ایم، از آنچه به سوی تو نازل شده شاد می شوند. و برخی از دسته ها کسانی هستند که بخشی از آن را انکار می کنند. بگو: «جز این نیست که من مأمورم خدا را بپرستم و به او شرک نورزم. به سوی او می خوانم و بازگشتم به سوی اوست.»}می نویسد: منظور اصحاب پیامبر است که

ص: 110

قرآن به آنها عنایت شده است و شادند. یا مقصود مؤمنین اهل کتاب هستند. - . مجمع البیان 3: 455 -

در باره آیه «وَ إِنْ ما نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ عَلَیْنَا الْحِسابُ» - . رعد / 40 - ،{و اگر پاره ای از آنچه را که به آنان وعده می دهیم به تو بنمایانیم، یا تو را بمیرانیم، جز این نیست که بر تو رساندن [پیام] است و بر ما حساب [آنان].} می نویسد: یعنی یک نشانه از یاری و پیروزی مؤمنین بر آن کفار همین است که تو قدرت جنگ و اسارت و غنیمت اموال آنها را پیدا می کنی. «أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ» یعنی یا قبل از نشان دادن این مطلب تو را به سوی خود می خوانیم و با این آیه، خداوند توضیح می دهد که بعضی از این پیروزیها در زمان حیات پیامبر و بعضی از آنها بعد از فوت پیامبر است؛ یعنی منتظر نباش که تمام اینها در زمان حیات تو اتفاق افتد «فإنما علیک» تو باید تبلیغ کنی و ما به حساب آنها خواهیم رسید و کیفرشان خواهیم نمود. - . مجمع البیان 3: 459 -

در باره آیه «وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» - . رعد / 43 - ،{ و کسانی که کافر شدند می گویند: «تو فرستاده نیستی.» بگو: «کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد.»} می نویسد: بعضی گفته اند، منظور خدا است که علم کتاب دارد. و گفته شده، مقصود مؤمنین اهل کتاب است. و از حضرت باقر و صادق با سندهای متعددی رسیده که منظور علی بن ابی طالب و ائمه هدی علیهم السلام هستند که دارای علم کتابند. - . مجمع البیان 3: 462 -

در باره آیه «مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْ ءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ» - . ابراهیم / 18 - ،{ مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای] نمی توانند بُرد. این است همان گمراهیِ دور و دراز.}می نویسد: یعنی اعمال آنها همچون توده های خاکستری است که طوفانی بر آن بوزد و آنها را به صورت ذرّات پراکنده نماید «فِی یَوْمٍ عاصِفٍ» یعنی در یک روز تندبادی. همان طوری که هیچ کس قدرت ندارد این خاکسترها را جمع آوری کند و از آنها بهره ای ببرد، همین طور این کافران نیز سودی از اعمال خود نمی برند. - . مجمع البیان 3: 474 - 475 -

در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ» - . ابراهیم / 24 - ،{آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده: سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟}می نویسد: منظور از کلمه طیبه توحید است.

بعضی گفته اند: هر سخنی را که خداوند امر کرده باشد «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ» یعنی چون درخت خوش نژاد و تنومندی است که در اعماق زمین ریشه دوانده و شاخ و بال و میوه آن آسمان را فرا گرفته و منظور بلندی و ارزش آن است. گفته اند این درخت خرما است و بعضی گفته اند، درختی در بهشت است.

ص: 111

ابن عقده از حضرت ابو جعفر علیه السلام نقل کرده که فرمود: درخت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و تنه آن علی علیه السّلام و شاخه های درخت فاطمه زهرا علیها السلام و میوه آن اولاد فاطمه علیها السلام هستند و برگ درخت شیعیان مایند. فرمود: یکی از شیعیان ما که فوت می کند برگی از آن درخت فرو می ریزد و هر گاه فرزندی از شیعیان ما به دنیا آید، به جای آن برگ ریخته، برگی بر می آید.

«تُؤْتِی أُکُلَها» یعنی از آن درخت خوردنیها به بار می آید «کُلَّ حِینٍ» یعنی در هر شش ماه. این نظر ابن عباس است. حضرت باقر علیه السّلام فرمود: یعنی در هر سال. بعضی گفته در هر صبح و شام. و برخی نیز می گویند در تمام اوقات.

گفته اند، خداوند ایمان را به جهت ثبات و پایداری ایمان در دل مؤمن به درخت خرما تشبیه نموده است، همانند استواری درخت خرما به وسیله ریشه اش. و بالا رفتن عمل مؤمن را به سوی آسمان به شاخه های برآمده درخت خرما تشبیه کرده است. و بهره و منافعی که مؤمنین از اعمال خود می برند به میوه درخت خرما تشبیه نموده که در تمام سال از آن به صورت خرمای تازه (رطب) و خرمای معمولی استفاده می شود.

گفته اند، معنی این آیه «تُؤْتی أُکُلَها کُلَ حینٍ بِإِذْنِ رَبِّها وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» - . ابراهیم / 25 - ،{میوه اش را هر دم به اذن پروردگارش می دهد. و خدا مَثَلها را برای مردم می زند، شاید که آنان پند گیرند.}منظور رفتار وی و دستور العملهایی است که ائمه علیهم السلام در مورد حلال و حرام به شیعیان خود می دهند.

«وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ» - . ابراهیم / 26 - ، {و مَثَلِ سخنی ناپاک چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده و قراری ندارد.} منظور کلمه شرک و کفر است. بعضی گفته اند، هر سخنی که در راه معصیت خدا باشد مانند درخت ناپاک و آلوده است. و می گویند آن درخت حنظل است. بعضی نیز می گویند، هر درختی که چنین مشخصاتی را داشته باشد، در روی زمین پایدار نباشد. بعضی می گویند منظور پیچک است.

ابو الجارود از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرده است که فرمود: این آیه مَثَل برای بنی امیه است «اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ» یعنی به زمین چسبیده و پیکر آن از زمین جداست «ما لَها مِنْ قَرارٍ» یعنی این درخت قرار و ثباتی ندارد، باد آن را از جای می کند و با خود می برد.

همان طوری که چنین درختی ثبات و قراری ندارد و کسی از آن بهره نمی برد، کلمه خبیثه نیز بهره ای برای صاحب آن ندارد. - . مجمع البیان 3: 480 - 481 -

در باره آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ » - . ابراهیم / 28 - { آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی؟} می نویسد: یعنی به وسیله محمد صلی الله علیه و آله نعمت خدا را شناختند. منظور این است که محمد را شناختند ولی منکر او شدند و به جای سپاسگزاری، کفران نعمت کردند.

از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: ما آن نعمت خدا هستیم که به مردم ارزانی داشته و به وسیله ما رستگاران رستگار شده اند.

ص: 112

ممکن است منظور همه نعمتهای خدا باشد که بسیاری از مردم آنها را تغییر دادند و به جای سپاسگزاری کفران نمودند. در منظور آیه اختلاف شده است؛ حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن عباس و ابن جبیر و دیگران گفته اند: منظور کفار قریش هستند که پیامبر را تکذیب کردند و به دشمنی و جنگ با او پرداختند.

مردی از امیر المؤمنین علیه السّلام از تفسیر این آیه سؤال کرد، در جواب فرمود: آن دو نابکار، قریش بنو امیه و بنی مغیره هستند؛ اما بنی امیه مدتها بهره مند شدند ولی بنو مغیره را شما در جنگ بدر از پای درآوردید.

بعضی گفته اند، منظور جبله بن الایهم و پیروان او از عرب هستند که مسیحی شده و به روم رفتند.

«وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» یعنی طرفداران خود را به نابودی کشاندند. - . مجمع البیان 3: 483 -

در باره آیه «رُبَما یَوَدُّ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمین» - . حجر / 2 - ،{چه بسا کسانی که کافر شدند آرزو کنند که کاش مسلمان بودند.} می نویسد: یعنی در عالم آخرت وقتی مسلمانان رهسپار بهشت شوند و کافران به سوی جهنم، کافران بسیار دوست می دارند که کاش از مسلمانان بودند.

در باره آیه «ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلاَّ بِالْحَقِ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرینَ» - . حجر / 8 - ،{ فرشتگان را جز به حق فرو نمی فرستیم، و در آن هنگام، دیگر مهلت نیابند.}می نویسد: یعنی ما ملائکه را نازل نمی کنیم مگر به مرگ یا با عذابی که موجب استیصال آنها شود، «وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ» یعنی وقتی ملائکه نازل شوند دیگر به آنها مهلت داده نخواهد شد.

در مورد آیه مبارکه «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ » - . حجر / 9 - ،{ بی تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کرده ایم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود.} می نویسد: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ یعنی قرآن را «وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ» یعنی ما حفظ می کنیم آن را از زیاده و نقصان و تغییر و تحریف. - . مجمع البیان 3: 505 - بعضی گفته اند، یعنی حفظ می کنیم قرآن را از حیله و تزویر مشرکین که نتوانند آن را نابود کنند و نمی گذاریم کهنه شود یا به فراموشی سپرده شود. گفته شده است: مقصود این است که ما نگهبان محمد هستیم.

در مورد آیه «وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فیهِ یَعْرُجُون» - . حجر / 14 - ،{و اگر دری از آسمان بر آنان می گشودیم که همواره از آن بالا می رفتند} می نویسد: یعنی اگر برای مشرکان دربی از آسمان بگشاییم که ملائکه پیوسته از این درب فرود آیند و بالا روند. بعضی گفته اند: خود این مشرکان از این درب به آسمان بالا روند و ملکوت آسمان را مشاهده کنند.

«لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُون» - . حجر / 15 - { قطعاً می گفتند: «در حقیقت، ما چشم بندی شده ایم، بلکه ما مردمی هستیم که افسون شده ایم.»} «لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا» می گویند چشمهای ما را پوشانده اند. گفته اند، متحیر شده و

نمی توانند نگاه کنند «بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ» ما را محمد سحر کرده، نمی توانیم واقعیت را درک کنیم. - . مجمع البیان 3: 508 - 509 -

ص: 113

در باره آیه «لا تَمُدَّنَ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ» - . حجر / 88 - ، {و به آنچه ما دسته هایی از آنان [=کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم چشم مدوز، و بر ایشان اندوه مخور، و بال خویش برای مؤمنان فرو گستر.}می نویسد: یعنی به این کفار که آنها را از انواع مختلف چهارپایان و اولاد و سایر زرق و برقهای دنیوی بهره مند کرده ایم چشم نداشته باش. بنا بر این معنی، «أَزْواجاً» در آیه بنا به حال بودن، منصوب است و منظور اشیاء و امثال است. بعضی آیه را چنین تفسیر نموده اند: در چشم تو جلوه نکند و خیره نشوی به آنچه ما به گروهی از مشرکین داده ایم و اندوهناک نباش بر آنها اگر ایمان نیاورند و عذاب بر آنها نازل شود «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ»{ و بال خویش برای مؤمنان فرو گستر.} یعنی نسبت به مؤمنین متواضع باش. - . مجمع البیان 3: 531 -

«کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمین» - . حجر / 90 - ،{ همان گونه که [عذاب را] بر تقسیم کنندگان نازل کردیم} یعنی قرآن را بر تو نازل کردیم، چنانچه بر یهود و نصاری نازل کردیم؛ آنها که قرآن را تکه تکه نمودند، یعنی بعضی از آن را قبول کردند و برخی را نپذیرفتند. و بعضی نیز گفته اند آنها را مقتسم نامیده اند چون کتابهای آسمانی را تقسیم نمودند؛ به برخی از آنها ایمان آوردند و نسبت به بعضی دیگر کافر شدند.

ابن عباس گفته است: معنی آیه این است: من شما را از عذابی می ترسانم که بر مقتسمینی که در راه مکه بودند و مانع از ایمان آوردن مردم به پیامبر می شدند نازل کردیم. مقاتل می گوید، آنها شانزده نفر بودند که ولید بن مغیره آنها را مامور کرده بود بر سر راه حجاج و زائرین بیت الله بایستند و به آنها بگویند مبادا فریب این مردی که در میان ما مدعی نبوت شده را بخورید. خداوند بر آنها عذابی نازل کرد

که به بدترین صورت مردند. سپس آنها را به صفاتی که داشتند معرفی می کند: کسانی که قرآن را تکه تکه نمودند و گفتند سحر است، داستانهای گذشته است. و گفتند: قرآن به دروغ و افتراء به خدا نسبت داده شده است. - . مجمع البیان 3: 529 - 531 -

«فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ» - . حجر / 94 - ،{پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب،} فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ یعنی اظهار کن و آشکارا بدون ترس به ماموریت خویش بپرداز «وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ» یعنی تا وقتی که دستور جنگ با مشرکان را به تو بدهم، با مشرکان دشمنی نکن و توجهی به ایشان مکن و از آنها تا هنگام مرگ مترس «حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» {تا اینکه مرگ تو فرا رسد.}. - . مجمع البیان 3: 533 - 534 -

در باره آیه «أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ» - . نحل / 21 - ، {مردگانند نه زندگان، و نمی دانند کی برانگیخته خواهند شد.} می نویسد: یعنی بت ها و کفار مردگانند «لا جَرَمَ» یعنی واقعاً و این کلمه به منزله قسم است. - . مجمع البیان 3: 546 - 547 -

ص: 114

در باره آیه «أَوْ یَأْخُذَهُمْ فی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزین» - . نحل / 46 - ، {یا در حال رفت و آمدشان [گریبان] آنان را بگیرد، و کاری از دستشان برنیاید؟} یعنی در رفت و آمدهایی که در سفر و تجارت می کنند، دچار عذاب شوند. بعضی گفته اند، منظور این است که در تمام شب و روز و حتی از این پهلو به آن پهلوشدنشان در رختخواب، دچار عذاب می شوند «فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ» یعنی چنان نیست که از دست ما بگریزند و قدرتی بتواند جلوی عذابی را که خداوند برای آنها مقرر کرده، بگیرد.

در باره آیه «أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ» - . نحل / 47 - ، {یا آنان را در حالی که وحشت زده اند فرو گیرد؟ همانا پروردگار شما رؤوف و مهربان است.}

می نویسد: بیشتر مفسرین گفته اند، یعنی آنها را به وسیله نقص و کمبود یا به کشته شدن و یا به مرگ می گیریم؛ یعنی از دور و بر آنها کم می کنیم و یکی یکی آنها را می گیریم تا تمام آنها را هلاک نماییم.

گفته اند: یعنی در حال ترس ایشان از عذاب «یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ» می فرماید: آیا آنچه خداوند آفریده را نمی بینند که سایه هایشان در حال سجده به چپ و راست می روند. و معنی سجده کردن سایه همان تمایل آن به چپ و راست است چنانچه قبلا گذشت. بعضی نیز گفته اند، منظور از سایه، خود شخص است نه سایه او و این نوع تعبیر در سخنان عرب نمونه زیاد دارد.

«وَ هُمْ داخِرُونَ» یعنی آنها کوچک و خوارند. خداوند در این آیه توجه می دهد که تمام اشیاء نسبت به او کوچک و خاضعند، به طوری که به خالق و مدبر خود نیازمندند. اشیاء نیز در این مورد، مانند همان بندگان در حال سجده هستند «وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً» {و آیین پایدار [نیز] از آنِ اوست.}یعنی اطاعت از او پیوسته و برای همیشه لازم است. بعضی گفته اند یعنی به طور خالص.

«نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ» مقداری از روزی خود را به چیزهایی که نمی دانند اختصاص می دهند؛ منظور همان چیزهایی است که در سوره انعام گذشت که از زراعت ها و چهارپایان مقداری را اختصاص به خدایان خود می دهند «وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ» یعنی آنچه را دوست می دارند برای خود قرار می دهند (منظور پسرها است) «و دخترها را برای خداوند می­دانند».

«وَ هُوَ کَظِیمٌ» یعنی از شنیدن تولد دختر غرق در خشم و اندوه می شود «أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ» { از قبیله [خود] روی می پوشاند. آیا او را با خواری نگاه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟} این عمل از عادات زشت اعراب به شمار می رفت. هنگام زایمان گودالی کوچک می کند و اگر دختر متولد می شد او را درون همان گودال می انداخت و بر رویش خاک می ریخت تا زنده زنده بمیرد. این عمل را از ترس فقر و تنگدستی انجام می دادند.

«وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ ما یَکْرَهُونَ» برای خدا دختران را که خودشان ناپسند می شمارند نسبت می دهند «أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنی» منظور این است که برای خودشان خوبها را که پسرانند بر می گزینند. بعضی گفته اند، منظور این است که در آخرت پاداش نیکو را به خود اختصاص می دهند «وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ» یعنی آنها را به سرعت به طرف آتش جهنم می برند. - . مجمع البیان 3: 561 – 569 -

در باره آیه « وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ » - . نحل / 71 - ، {و خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر برتری داده است. و[لی] کسانی که فزونی یافته اند، روزیِ خود را به بندگان خود نمی دهند تا در آن با هم مساوی باشند. آیا باز نعمت خدا را انکار می کنند؟}می نویسد: این آیه دو نوع تفسیر شده.

اول: عربها غلام و کنیز خود را در اموال و خانواده خود شریک نمی کردند تا با آنها مساوی باشند و این عمل را نقص می پنداشتند و نمی پسندیدند، با اینکه آنها بندگان مرا شریک در ملک و قدرت من می دانستند و عبادت و تقرب به آنها را لازم می شمردند،

ص: 115

همان طوری که مرا نیز عبادت می کردند.

دوم: یعنی این مردمان آزاد که خداوند آنها را در روزی و مال دنیا برتری بخشیده، خرج بندگان خود را نمی دهند و روزی دهنده آنها نیستند بلکه خداوند به مالک و مملوک، هر دو روزی می بخشد؛ زیرا آنچه مالک به مملوک خود می دهد، از روزی­ای است که خداوند به او بخشیده، پس مالک و مملوک هر دو مساوی هستند. - . مجمع البیان 3: 575 - 576 -

در باره « ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً هَلْ یَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ»، - . نحل / 75 - {خدا مَثَلی می زند: بنده ای است زرخرید که هیچ کاری از او برنمی آید. آیا [او] با کسی که به وی از جانب خود روزیِ نیکو داده ایم، و او از آن در نهان و آشکار انفاق می کند یکسان است؟ سپاس خدای راست. [نه،] بلکه بیشترشان نمی دانند.}می نویسد: «وَ مَنْ رَزَقْناهُ مِنَّا رِزْقاً حَسَناً» یعنی شخص آزادی را که به او روزی بخشیدیم و نعمت و مال ارزانی داشتیم و او در پنهان و آشکارا انفاق می کند و از کسی باک ندارد «هَلْ یَسْتَوُونَ» یعنی دو نفر که از نظر خلقت با هم مساوی هستند، وقتی یکی قدرت داشته باشد و بتواند انفاق کند، با آن دیگری که قدرت انفاق ندارد مساوی نیستند، پس چگونه بین سنگ و بت هایی را که شعور ندارند و قدرت حرکت برایشان نیست، با خداوند عزیزی که قادر بر هر چیزی است و رازق تمام موجودات است مساوی می­دانید؟.

بعضی گفته اند، این مثل در باره کافر و مؤمن است زیرا کافر هیچ خیر و بهره ای ندارد ولی مؤمن کسب خیر و پاداش می کند.

«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَجُلَیْنِ أَحَدُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ أَیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقیم» - . نحل / 76 - ،{و خدا مثلی [دیگر] می زند: دو مردند که یکی از آنها لال است و هیچ کاری از او برنمی آید و او سربار خداوندگارش می باشد. هر جا که او را می فرستد خیری به همراه نمی آورد. آیا او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست است یکسان است؟}

در مورد این آیه نیز دو وجه نقل شده است: اول اینکه، آیه مَثَلی است برای دو نفر که یکی امید خیر از او هست و دیگری هیچ امیدی به او نیست؛ با اینکه اصل خیر از جانب خدا است، چگونه چنین کسی را که همه خیرها از جانب اوست و آن کس که هیچ امیدی از او در عبادت و ستایش نیست برابر می­دانند؟.

دوم، ابن عباس می گوید: این آیه مثلی برای کافر و مؤمن است. لال کافر است، و آن کس که زبان گویا دارد و امر به عدالت می کند مؤمن است. این مطلب را عطاء گفته است. لال ابی بن خلف است و بنده ای که امر به عدالت می کند، حمزه و عثمان بن مظعون است.

بعضی گفته اند: لال هاشم بن عمرو بن حارث قریشی است که دشمن پیامبر صلی الله علیه و آله بود و مردی بخیل و بی فایده بود. - . مجمع البیان 3: 578 -

ص: 116

و در باره آیه «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفیلاً إِنَ اللَّهَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُون» - . نحل / 91 - {و چون با خدا پیمان بستید، به پیمان خود وفا کنید و سوگندهای [خود را] پس از استوار کردن آنها مشکنید، با اینکه خدا را بر خود ضامن [و گواه] قرار داده اید، زیرا خدا آنچه را انجام می دهید می داند.} می نویسد: این آیه در باره کسانی نازل شده است که با پیامبر اکرم به اسلام بیعت کردند. خداوند به مسلمانان می فرماید، مبادا کثرت مشرکین و تعداد زیاد آنها و قلت مسلمانان موجب شود که شما نقض پیمان کنید. خداوند نگهبان شما است و در پیمانی که بسته اید پایدار باشید.

بعضی گفته اند، این آیه در مورد گروهی نازل شد که با گروه دیگر هم قسم شده بودند. گروه دیگری پیش آنها آمده گفتند، ما از آنها که هم پیمان شما شده اند قوی تر و با شخصیت تریم، پیمان خود را با آنها بشکنید و با ما هم پیمان شوید.

«وَ لا تَکُونُوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ ما کُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُون» - . نحل / 92 - ، {و مانند آن [زنی] که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکی یکی] از هم می گسست مباشید که سوگندهای خود را میان خویش وسیله [فریب و] تقلب سازید [به خیال این] که گروهی از گروه دیگر [در داشتن امکانات] افزونترند. جز این نیست که خدا شما را بدین وسیله می آزماید و روز قیامت در آنچه اختلاف می کردید، قطعاً برای شما توضیح خواهد داد.}یعنی مانند آن زن نباشید که نخ های خود را بعد از اینکه به هم پیوسته و رشته بود در هم پاشید. آن زنی احمق از قریش بود که تا نیمه روز با کنیزان خود نخ می رشت، بعد به آنها می گفت رشته های خود را در هم بپاشید و همین کار را عادت خود قرار داده بود. او «ریطه» نام داشت و دختر عمرو بن کعب بود و به او خرماء مکه می گفتند.

«تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ» ایمان خود را وسیله خیانت و دغلبازی قرار دهید «أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبی مِنْ أُمَّةٍ» به دلیل اینکه گروهی بر دیگران اکثریت دارند و یا از گروه دیگر برترند «فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها» یعنی بعد از اینکه هدایت یافته اید، موجب انحراف شما می شود. - . مجمع البیان 3: 589 - 590 -

در باره آیه «وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ » - . نحل / 101 - ،{و چون حکمی را به جای حکم دیگر بیاوریم - و خدا به آنچه به تدریج نازل می کند داناتر است - می گویند: «جز این نیست که تو دروغ بافی.» [نه،] بلکه بیشتر آنان نمی دانند.}می نویسد: یعنی وقتی آیه ای را نسخ کنیم و آیه دیگر را جایگزین آن نماییم «قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ». ابن عباس گفته است: مخالفین اسلام می گفتند، حضرت محمد صلی الله علیه و آله یاران خود را به مسخره گرفته، امروز آنها را به کاری دستور می دهد، فردا باز به کار دیگری و به دروغ این کار را می کند و از خود می تراشد.

«وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ» - . نحل / 103 - ، {و نیک می دانیم که آنان می گویند: «جز این نیست که بشری به او می آموزد}.

ابن عباس می گوید: قریش مدعی بود که غلامی رومی و مسیحی به نام «بلعام» به پیامبر آموزش می دهد. ضحاک گفته است: منظور از آن شخص، سلمان فارسی است. می گفتند: پیامبر داستانها را از سلمان یاد می گرفت. مجاهد و قتاده گفته اند: منظور از آن شخص، غلامی رومی بود که به نام «یعیش» یا «عائش» که به بنی حضرم تعلق داشت و کتابی داشت. او مسلمان شد و اسلامی نیکو داشت.

عبد الله بن مسلم گفت: در جاهلیت دو غلام مسیحی از اهالی عین التمر به نام «یسار» و «جبیر» بودند که به شغل شمشیر سازی اشتغال داشتند و کتابی را به زبان خود می خواندند. گاهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از کنار آنها رد می شد و خواندن ایشان را گوش می داد. گفتند پیامبر از این دو غلام یاد گرفته است. خداوند با این آیه دروغ آنها را فاش نمود و تکذیبشان کرده

ص: 117

و این آیه را نازل کرد: «لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌ» یعنی زبانی که شما نسبت می دهید از آن آموخته است غیر عربی است و زبانی غیر فصیح می باشد «وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ» یعنی جای هیچ شک و شبهه ای نیست! وقتی عرب از آوردن مثل قرآن عاجز و ناتوان باشند با اینکه به زبان آنها است، چگونه می توانند غیر عرب زبانان چنین بدو بیاموزند. - . مجمع البیان 3: 595 -

در باره آیه «لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولاً» - . اسراء / 22 - ، { معبود دیگری با خدا قرار مده تا نکوهیده و وامانده بنشینی.} می نویسد: خطاب در این آیه به پیامبر است ولی منظور دیگران هستند تا در منع و زجر تاکید بیشتری داشته باشد « با خدا خدایان دیگری قرار نده». «مَدْحُوراً» یعنی از رحمت خدا فاصله خواهی گرفت. - . مجمع البیان 3: 627 -

در باره آیه «قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبیلا» - . اسراء / 42 - ، {بگو: «اگر - چنانکه می گویند - با او خدایانی [دیگر] بود، در آن صورت حتماً در صدد جستن راهی به سوی [خداوند،] صاحب عرش، برمی آمدند.»}می نویسد: یعنی راهی را می جویند که آنها را به مالک عرش خدای بزرگ نزدیک کند چون از عظمت و جلالش اطلاع دارند.

اما بیشتر مفسران گفته اند، معنی آیه این است که راهی را می جویند که با خداوند مالک عرش به معارضه و مبارزه پردازند، زیرا دو شریک در خدایی از نظر ذات برابرند ولی یکی در طلب پیروزی بر دیگری است تا قدرت در اختیار او قرار گیرد؛ با این توجیه می توان آیه را دلیل بر عدم امکان بودن خدای دیگر دانست. - . مجمع البیان 3: 643 - 644 -

در باره آیه «وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً» - . اسراء / 45 - ،{و چون قرآن بخوانی، میان تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند پرده ای پوشیده قرار می دهیم.} می نویسد: کلبی گفته است، منظور ابوسفیان و نضر بن حارث و ابو جهل و ام جمیل زن ابی لهب است که در موقع قرآن خواندن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، خداوند او را از دیدگان آنها پنهان می داشت. آنان از کنار پیامبر رد می شدند ولی او را نمی دیدند «حِجاباً مَسْتُوراً» یعنی پرده ای که بپوشانید. بعضی گفته اند، از چشمها مستور و پوشیده باشد که فقط از راه قدرت خدا امکان دارد.

طبرسی درباره آیه «وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً» - . اسراء / 46 - ،{و بر دلهایشان پوششها می نهیم تا آن را نفهمند و در گوشهایشان سنگینی [قرار می دهیم] و چون در قرآن پروردگار خود را به یگانگی یاد کنی با نفرت پشت می کنند.} می نویسد: یعنی وقتی خدا را به یگانگی بستایی و شرک را باطل نمایی «وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً» با تنفر تمام از تو فرار می کنند و فاصله می گیرند. منظور از آیه کفار قریش هستند. بعضی گفته اند منظور شیاطینند. و گفته شده، وقتی «بسم الله الرحمن الرحیم» را می شنوند فرار می کنند و برخی می گویند از شنیدن «لا اله الا الله» فرار می کنند.

ص: 118

«نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَسْحُورا» - . اسراء / 47 - ،{هنگامی که به سوی تو گوش فرا می دارند ما بهتر می دانیم به چه [منظور] گوش می دهند، و [نیز] آنگاه که به نجوا می پردازند؛ وقتی که ستمگران گویند: «جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.»}یعنی حال مشرکان و غرض آنها از گوش دادن به قرائت قرآن تو بر ما مخفی نیست «وَ إِذْ هُمْ نَجْوی» معنی آیه این است که ما می دانیم، آنها وقتی به قرآن خواندن تو گوش می دهند، بعد از اینکه از جای خود حرکت می کنند و می روند، با یکدیگر به نجوی و آهسته چه می گویند؟ برخی می گویند ساحر است و بعضی کاهن و گروهی مدعی می شوند شاعر است. گفته اند، منظور ابو جهل و زمعه بن اسود و عمرو بن هشام و خویطب بن عبد القری است که گرد هم جمع شده در باره پیامبر به مشورت پرداختند.

ابو جهل گفت دیوانه است. زمعه مدعی شد که شاعر است. خویطب گفت کاهن است. سپس پیش ولید بن مغیره آمده و نظرات خود را به او عرضه داشتند. او گفت ساحر است «إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً» ستمگران گفتند پیروی نمی کنید مگر مردی را که سحر در او اثر گذاشته. در ترجمه مسحور گفته اند، یعنی سحر او را به این حالت درآورده و بعضی گفته اند، مسحور کسی است که جن زده و گرفتار یک بیماری روانی باشد.

بعضی گفته اند، صاحب نظری که خدا او را به صورت بشر آفریده و نیز گفته اند، مسحور یعنی ساحر است مانند مستور به معنی ساتر. - . مجمع البیان 3: 645 - 646 -

و در باره آیه «قُلِ ادْعُوا الَّذینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْویلاً » - . اسراء / 56 - ،{ بگو: «کسانی را که به جای او [معبود خود] پنداشتید، بخوانید. [آنها] نه اختیاری دارند که از شما دفع زیان کنند و نه [آنکه بلایی را از شما] بگردانند.} می نویسد: بگو خدایانی را که خیال می کنید شریک خدایند بخوانید و منظور ملائکه و مسیح و عزیر است. بعضی می گویند، منظور جن است زیرا گروهی از اعراب جن پرست بودند. ابن مسعود گفته است، جنیان ایمان آوردند ولی کفار به عبادت و پرستش جنیان ادامه می دادند. - . مجمع البیان 3: 651 -

در باره آیه «وَ إِذْ قُلْنا لَکَ إِنَ رَبَّکَ أَحاطَ بِالنَّاسِ وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتی أَرَیْناکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزیدُهُمْ إِلاَّ طُغْیاناً کَبیراً» - . اسراء / 60 - ، {و [یاد کن] هنگامی را که به تو گفتیم: «به راستی پروردگارت بر مردم احاطه دارد.» و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم، و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم؛ و ما آنان را بیم می دهیم، ولی جز بر طغیان بیشتر آنها نمی افزاید.} می نویسد: یعنی خدا از حال مردم که گناه می کنند یا اطاعت اطلاع دارد «وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ» در باره تفسیر آیه به اختلاف سخن گفته شده است.

بعضی گفته اند، منظور دیدن چشم است نه خواب دیدن و آن عجایبی است که با چشم در معراج مشاهده نمود.

نظر دوم این است که منظور رؤیا در خواب است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله موقعی که در مدینه بود، در خواب دید داخل مکه خواهد شد. به جانب مکه رهسپار شد ولی در حدیبیه مشرکان مانع ایشان از ورود به مکه شدند، و بعضی از مسلمانان در باره پیامبر دچار شک شدند.

نظر سوم این است که منظور همان خوابی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دید که میمونهایی بر فراز منبر بالا می روند و پائین می آیند و خیلی ناراحت و غمگین شد. همین نظر از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام نقل شده است. بنا بر این تاویل شجره ملعونه بنی امیه هستند که خداوند به پیامبرش اطلاع می دهد آنها منصب و مقام او را خواهند گرفت و اولادش را می کشند.

بعضی گفته اند، منظور از شجره ملعونه، شجره زقوم است (که درختی در جهنم است) و این درخت را «فتنه» نامیده اند چون مشرکین مسخره می کردند

ص: 119

و می گفتند، آتش درخت را می سوزاند، چگونه درون آتش درخت می روید!؟ ولی مؤمنین این مطلب را تصدیق کردند. - . مجمع البیان 3: 654 - 655 -

در باره آیات «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً *أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجیراً *أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبیلاً *أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَراً رَسُولاً *وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی إِلاَّ أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ

اللَّهُ بَشَراً رَسُولاً * قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولاً» - . اسراء / 90- 95 - ،{و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.یا [باید] برای تو باغی از درختان خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آنها جویبارها روان سازی،یا چنانکه ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری،یا برای تو خانه ای از طلا[کاری] باشد، یا به آسمان بالا روی، و به بالا رفتن تو [هم] اطمینان نخواهیم داشت، تا بر ما کتابی نازل کنی که آن را بخوانیم.»بگو: «پاک است پروردگار من، آیا [من] جز بشری فرستاده هستم؟»و [چیزی] مردم را از ایمان آوردن باز نداشت، آنگاه که هدایت برایشان آمد، جز اینکه گفتند: «آیا خدا بشری را به سِمَتِ رسول مبعوث کرده است؟»بگو: «اگر در روی زمین فرشتگانی بودند که با اطمینان راه می رفتند، البته بر آنان [نیز] فرشته ای را به عنوان پیامبر از آسمان نازل می کردیم.»} می نویسد: ابن عباس گفت، گروهی از قریش از قبیل عتبه و شیبه و پسران ربیعه و ابو سفیان و اسود بن مطلب و زمعه بن اسود و ولید بن مغیره، ابو جهل بن هشام، عبد الله بن امیه، امیه بن خلف و عاص بن وائل و نبیه و منبه دو فرزند حجاج و نضر بن حارث و ابو البختری پسر هشام در کنار کعبه اجتماع نموده، گفتند خوب است شخصی را از پی محمد بفرستیم تا او اینجا بیاید و ما با او رو در رو حرف های خود را بزنیم. به آن جناب پیغام دادند که سران فامیلت در کنار کعبه اجتماع نموده­اند، خوب است آنجا بیایی، با تو کار دارند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به خیال اینکه متمایل به اسلام شده اند بلافاصله آمد - چون علاقه شدیدی به مسلمان شدن آنها داشت - و در آن جمع نشست. گفتند یا محمد، ما از پی تو فرستاده ایم تا با تو استدلال کنیم و به صحبت پردازیم. ما کسی مانند تو را ندیده­ایم که به فامیل خود زیان رسانده باشد! خدایان ما را دشنام می دهی و بر آئین و دین ما خرده می گیری و به ما سفاهت و نادانی نسبت می دهی و بین جمع ما جدایی انداخته ای؛ اگر واقعا این کارها را برای رسیدن به مال دنیا انجام می دهی ما حاضریم هر چه بخواهی در اختیارت بگذاریم، اگر طالب

ریاستی ما تو را رئیس و سرور خود می کنیم، اگر گرفتار بیماری شده ای ما برایت طبیب خواهیم آورد و معالجه ات می کنیم. فرمود: هیچ کدام از اینها نیست. خداوند مرا برانگیخته و پیامبرم نموده و به من کتاب داده است؛ اگر مرا به نبوت بپذیرید، در دنیا و آخرت بهره مند خواهید شد. اگر نپذیرفتید صبر می کنم تا خداوند بین من و شما حاکم شود.

گفتند، پس در این صورت، تو که می­بینی ما چقدر از نظر موقعیت جغرافیایی در مضیقه هستیم، از خدایت بخواه این کوهها را از ما دور نماید و برای ما رودهایی مانند رودهای شام و عراق به وجود آورد و مردگان ما را زنده کند، مخصوصا قصی را که مردی راستگو است تا از او بپرسیم تو در ادعایت راست می گویی یا دروغ؟ پیامبر اکرم فرمود: برای انجام چنین درخواست هایی مبعوث نشده ام. گفتند، حالا که چنین کاری را نمی کنی از خدایت بخواه فرشته ای را بفرستد تا نبوت تو را گواهی نماید و برای ما باغستانها و گنجها و قصرهایی از طلا به وجود آورد. فرمود: برای چنین کارهایی نیز مبعوث نشده ام. من مامورم شما را راهنمایی کنم، اگر قبول کردید بهتر و اگر نپذیرفتید منتظر فرمان خدا می شوم. گفتند، پس آسمان را بر سر ما خراب کن. همان طور که مدعی هستی، اگر خدایت بخواهد می تواند چنین کند. فرمود: این کار در اختیار خداست اگر بخواهد انجام می دهد.

یکی از آنها گفت، ما به خدا ایمان نخواهیم آورد

ص: 120

مگر اینکه خداوند با ملائکه در جلوی ما حاضر شوند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جای حرکت کرد، عبد الله بن امیه مخزومی پسر عمه اش نیز از جای حرکت نمود - او پسر عاتکه دختر عبد المطلب بود - عبد الله گفت یا محمد، آنچه خویشاوندانت پیشنهاد کردند نپذیرفتی. در مورد خودت نیز هر چه خواستند قبول نکردی. گفتند ما را دچار عذاب کن باز هم نکردی. به خدا قسم من به تو ایمان نمی آورم مگر اینکه به وسیله نردبانی به آسمان بالا روی، به طوری که تو را مشاهده کنم و بعد به همراه خود چند فرشته را بیاوری که گواه رسالتت باشند و با خود نامه ای در مورد نبوت تو بیاورند.

ابو جهل گفت، او جز ناسزا گفتن به خدایان ما و نسبتهای ناروا به اجدادمان کار دیگری نمی کند. من با خدا پیمان می بندم که هر وقت به سجده رفت، سنگی بزرگ را بلند کرده و بر سر او زنم.

پیامبر اکرم از آنها جدا شد و از برخوردی که آنها داشتند محزون گردید. خداوند این آیات را در همین مورد نازل فرمود.

«حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً» یعنی در سرزمین مکه برای ما چشمه ساری به وجود آوری که میان مکه جاری شود «أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً» یا تکه های بر هم انباشته آسمان بر سر ما فرود آید و منظور از (کما زعمت) این است که: همان طور که مدعی هستی، آسمان شکاف خواهد خورد یا چنانچه ادعا می کنی پیامبرم و دارای معجزه هستم «أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا» قبیل یعنی ضامن و کفیل گفته تو باشند. و گفته اند قبیل جمع قبیله است یعنی گروه گروه ملائکه بیایند.

بعضی گفته اند، قبیل یعنی در مقابل ما. این معنی شاهدی بر این است که مشرکان عرب علاوه بر کفر و شرک، مشبهه نیز بودند «أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ» یعنی یا خانه ای از طلا داشته باشی. بعضی گفته اند زخرف یعنی نقشها «أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ» یعنی به آسمان بالا روی «وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ» یعنی اگر این کار را هم بکنی ما پیامبری تو را نمی پذیریم مگر اینکه برای هر کدام از ما نامه ای از آسمان بیاوری که گواهی بر نبوت تو داده باشد و ما خود آن نامه را بخوانیم.

«قُلْ سُبْحانَ رَبِّی» بگو منزه است خدا از هر کار ناپسند. در این آیات جواب آنها چنین داده شده که معجزات را به انتخاب خودتان قرار داده اید با اینکه مربوط به خداست؛ او از تدبیر جهان مطلع است و می داند چه کار به مصلحت است. راهی برای شما متصور نیست که از من بخواهید. بعضی گفته اند او بزرگتر است از اینکه بندگانش برایش تکلیف تعیین کنند چون بندگان باید مطیع او باشند.

گفته اند: وقتی اعراب گفتند یا به آسمان بالا روی و خدا و ملائکه را بیاوری، از گفته آنها معلوم می شد که معتقد به جسم بودن خدایند، به همین جهت خداوند

می فرماید: «قُلْ سُبْحانَ رَبِّی» بگو خدا منزه است از اینکه دارای صفت اجسام باشد تا مشاهده شود و پایین بیاید.

بعضی نیز می گویند، خدا منزه است از اینکه معجزات را به درخواست اشخاصی بیاورد و تابع آنها باشد.

«هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» یعنی این کارها از یک انسان ساخته نیست. من نمی توانم

ص: 121

چنین کارهایی را انجام دهم «قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ» بگو اگر در زمین ملائکه ای ساکن بودند و وطن گرفته بودند «لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا» ما برای آنها فرشته ای را از آسمان به عنوان پیامبر می فرستادیم.

بعضی گفته اند، منظور از «مُطْمَئِنِّینَ» یعنی دل به دنیا و لذتهای آن بسته بودند و پیرو دینی نبودند. برخی چنین معنی کرده اند: اگر ساکنان زمین فرشته بودند ما پیامبری را از جنس فرشته برای آنها می فرستادیم تا بهتر بفهمند.

در مورد آیه چنین نیز توجیه کرده اند: اعراب می گفتند ما در جهان آسوده و راحت بودیم، محمد آمد و ما را به تشویش و اضطراب انداخت. خداوند می فرماید: اگر مانند فرشته هم آسوده و راحت بودید باز حکمت مقتضی بود که برایتان پیامبر بفرستد. پس انسان اگر آسوده و راحت باشد مانع از ارسال پیامبران نخواهد شد چرا که آنها از ملائکه نیاز بیشتری به پیامبر دارند. - . مجمع البیان 3: 679 - 680 -

در باره آیه « قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً » - . اسراء / 100 - ، {بگو: «اگر شما مالک گنجینه های رحمت پروردگارم بودید، باز هم از بیم خرج کردن قطعاً امساک می ورزیدید، و انسان همواره بخیل است.»} می نویسد: «خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ» یعنی از ترس فقر و گرفتاری «وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً» یعنی انسان بخیل است - . مجمع البیان 3: 683 - «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ» یعنی ما برایت کتابی نازل کردیم که آن را به صورت آیات و سوره هایی متفرق و جدا جدا نازل نموده ایم. یا منظور اینست که به وسیله آن حق را از باطل جدا کرده ایم. یا اینکه قسمتی از قرآن اخبار است و بعضی امر و برخی نهی و مقداری تهدید و برخی مژده. یا اینکه آن را به صورت متفرق نازل کردیم نه یک مرتبه، زیرا از ابتدا تا انتهای نزول قرآن بیست و چند سال طول کشید.

و درباره آیه «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً» - . اسراء / 106 - ،{و قرآنی [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل کردیم تا آن را به آرامی بر مردم بخوانی، و آن را به تدریج نازل کردیم.}می نویسد: یعنی تا به تدریج و با تأنی بر مردم بخوانی که بیشتر در دل آنها جایگیر شود.

گفته اند، یعنی جدا جدا و کم کم بر آنها بخوانی «وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا» یعنی به تدریج به مناسبت احتیاجات و اتفاقات آن را نازل کردیم «قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا» بگو ایمان بیاورید یا نیاورید، این ایمان شما برای خودتان سودمند است و موجب نفع دیگری نخواهد شد؛ این آیه تهدیدی است برای آنها. «إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ» یعنی کسانی که قبل از قرآن به آنها علم تورات داده شده مانند عبد الله بن سلام و دیگران. و بعضی گفته اند منظور دانشمندان اهل کتاب و دیگران هستند و بعضی نیز می گویند، منظور امّت حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

« إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً » - . اسراء / 107 - { بگو: «[چه] به آن ایمان بیاورید یا نیاورید، بی گمان کسانی که پیش از [نزول] آن دانش یافته اند، چون [این کتاب] بر آنان خوانده شود سجده کنان به روی درمی افتند.»}وقتی قرآن بر آنها خوانده می شود با چهره های خود بر زمین می افتند و سجده می کنند. اما اینکه چانه (ذقن) را اختصاص به ذکر داده، برای این است که وقتی انسان به سجده بیافتد، چانه او از همه جای بدن زودتر به زمین می­رسد. - . مجمع البیان 3: 687 - 688 -

در باره آیه «قَیِّماً» می نویسد: یعنی قرآن معتدل و مستقیم است و تناقضی در آن وجود ندارد. یا به معنی این است که اساس و پایگاهی است برای کتاب های

ص: 122

آسمانی گذشته که آنها را تصدیق می نماید و حفظ می کند و آلودگیها را از آن برطرف می نماید و قرآن ناسخ شرایع این کتابها است.

بعضی گفته اند، یعنی قرآن پایگاه امور دین است که لازم است در امور دین به آن مراجعه شود. بعضی «قیّما» را به معنی دائماً گرفته اند، یعنی نسخ نخواهد شد. «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ» یعنی تو خود را می کشی، بر آنچه قوم تو گفتند که ما ایمان به تو نمی آوریم مگر اینکه برای ما چشمه ساری به وجود بیاوری، چون نسبت به پروردگارت سرپیچی کردند «إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً» اگر ایمان به قرآن نیاورند، تو محزون و متأثر می شوی که (چرا) اعراض می کنند و دستورات تو را نمی پذیرند؟ بعضی گفته اند «علی آثارهم» یعنی بعد از مرگ آنها. - . مجمع البیان 3: 693 - 694 -

در باره آیه « وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلاَّ أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلا» - . کهف / 55 - ،{و چیزی مانع مردم نشد از اینکه وقتی هدایت به سویشان آمد ایمان بیاورند، و از پروردگارشان آمرزش بخواهند، جز اینکه [مستحق شوند] تا سنت [خدا در مورد عذاب] پیشینیان، در باره آنان [نیز] به کار رود، یا عذاب رویارویشان بیاید.} می نویسد: «إِلاَّ أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلینَ» یعنی جز اینکه می خواهند طبق گذشته دچار عذابی شوند که مستاصل و بیچاره گردند «أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا» یا عذابی بر آنها نازل شود که به چشم بینند. تاویل آیه چنین است که آنها از ایمان خودداری می کنند مگر دچار چنین عذابهایی شوند و به اجبار ایمان آورند. - . مجمع البیان 3: 737 -

درباره آیه «أَ فَحَسِبَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنْ یَتَّخِذُوا عِبادی مِنْ دُونی أَوْلِیاءَ إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْکافِرینَ نُزُلا» - . کهف / 102 - ،{آیا کسانی که کفر ورزیده اند، پنداشته اند که [می توانند] به جای من، بندگانم را سرپرست بگیرند؟ ما جهنم را آماده کرده ایم تا جایگاه پذیرایی کافران باشد.} می­نویسد: یعنی کسانی که منکر یکتایی خدایند و بندگان مرا به عنوان

خدا پذیرفته اند (منظور عیسی مسیح و ملائکه هستند) گمان کرده اند من بر آنها خشم نمی گیرم و کیفرشان نمی کنم - . مجمع البیان 3: 767 - «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ» یعنی هر که آرزوی ثواب خدا را دارد. - . مجمع البیان 3: 770 -

در باره آیه «فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظیمٍ» - . مریم / 37 - ،{اما دسته ها[ی گوناگون] از میان آنها به اختلاف پرداختند، پس وای بر کسانی که کافر شدند، از مشاهده روزی دهشتناک.} می نویسد: یعنی گروههای مختلف از اهل کتاب در باره عیسی علیه السّلام اختلاف نمودند چنانچه قبلا ذکر شد.

در باره آیه «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لِلَّذینَ آمَنُوا أَیُ الْفَریقَیْنِ خَیْرٌ مَقاماً وَ أَحْسَنُ نَدِیًّا» - . مریم / 73 - ، {و چون آیات روشن ما بر آنان خوانده شود، کسانی که کفر ورزیده اند به آنان که ایمان آورده اند می گویند: «کدام یک از [ما] دو گروه جایگاهش بهتر و محفلش آراسته تر است؟»} می نویسد: یعنی کافران به مؤمنان می گویند، کدام دسته از ما و شما دارای بهترین موقعیت و مقام و مجلس هستیم «أَحْسَنُ نَدِیًّا» به معنی «هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْیاً» است.

ابن عباس می گوید، اثاث لوازم زندگی و زینت دنیا است (و الرئی) منظر و قیافه است. گفته اند آیه در مورد نضر بن حارث و دوستان اوست که مویهای خود را شانه می زدند و بهترین لباسهای خود را می پوشیدند و با ظاهر آراسته و قیافه ساخته و پرداخته خود بر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله افتخار می نمودند «فَلْیَمْدُدْ لَهُ

ص: 123

الرَّحْمنُ مَدًّا» «فَلْیَمْدُدْ» فعل امری است که معنی آن خبری است، یعنی خداوند جزای او را چنین داده که در همان حال رهایش می کند. - . مجمع البیان 3: 813 -

در باره آیه اگر آیه «أَ فَرَأَیْتَ الَّذی کَفَرَ بِآیاتِنا وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالاً وَ وَلَداً»، - . مریم / 77 - {آیا دیدی آن کسی را که به آیات ما کفر ورزید و گفت: «قطعاً به من مال و فرزند [بسیار] داده خواهد شد»؟} می نویسد: «أَ فَرَأَیْتَ» کلمه تعجب است و منظور از آیه عاص بن وائل است و بعضی می گویند: مقصود ولید بن مغیره است و بعضی نیز می گویند: عمومی است «وَ قالَ لَأُوتَیَنَّ مالًا وَ وَلَداً» که آنها از روی استهزاء می گفتند در بهشت به ما ثروت و فرزندانی خواهند داد. یا منظور این است که می گفتند اگر ما بر دین آباء و اجداد خود پایدار باشیم، به ما در دنیا ثروت و فرزند خواهد داد «وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا» یعنی پیوسته او را در عذاب خواهم داشت «وَ نَرِثُهُ ما یَقُولُ» یعنی آنچه از مال و فرزند مدعی بود، در اختیار ما خواهد گذاشت. - . مجمع البیان 3: 816 - 817 -

در باره آیه «لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا» - . مریم / 89 - ،{واقعاً چیز زشتی را [بر زبان] آوردید.}می نویسد: مراد از «إِدًّ» امر عظیم است یعنی کار زشت بزرگی را انجام دادید. «تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ» نزدیک بود آسمان از دروغی که شنید و حرف بزرگی که زدند شکافته شود «وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا» و کوهها فرو می ریزد و از هم بپاشد «هَدًّا» را بعضی به معنی هدم و ویرانی گرفته اند «وَ ما یَنْبَغِی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً» شایسته نیست برای خدا که فرزند بگیرد و فرزند داشتن از صفات او نیست، چون کسی که فرزند دارد حادث و محتاج است. - . مجمع البیان 3: 821 - «قَوْماً لُدًّا» یعنی گروهی که سخت به دشمنی پرداخته اند. - . مجمع البیان 3: 823 -

در باره آیه «وَ کَذلِکَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا وَ صَرَّفْنا فیهِ مِنَ الْوَعیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً » - . طه / 113 - ،{و این گونه آن را [به صورت] قرآنی عربی نازل کردیم، و در آن از انواع هشدارها سخن آوردیم، شاید آنان راه تقوا در پیش گیرند، یا [این کتاب] پندی تازه برای آنان بیاورد.}می نویسد: یعنی قرآن برای آنها تجدید موعظه و

پند نماید. گفته اند، منظور این است که قرآن به آنها به خاطر ایمان آوردنشان شخصیت داد. - . مجمع البیان 4: 51 -

« فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْماً » - . طه / 114 - ،{پس بلندمرتبه است خدا، فرمانروای بر حق، و در [خواندن] قرآن، پیش از آنکه وحی آن بر تو پایان یابد، شتاب مکن، و بگو: «پروردگارا، بر دانشم بیفزای.»} در باره این آیه چند وجه نقل شده است:

1. یعنی در تلاوت قرآن، پیش از اینکه جبرئیل ابلاغ وحی را تمام کند، عجله نکن، زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با جبرئیل تلاوت می کرد و از ترس فراموشی عجله داشت. و یعنی در باره آنچه به تو وحی می شود درست دقت کن تا جبرئیل از قرائت آن فارغ گردد و با او مخوان.

2. یعنی تا وقتی منظور آن را نفهمیدی، بر اصحاب خود آیات قرآن را مخوان و به آنها املاء نکن که بنویسند.

3. یعنی تقاضای وحی قرآن را پیش از وحی شدن آن نکن، زیرا خداوند آیات را در موقعی که مصلحت باشد و نیازی به وجود آید می فرستد. - . مجمع البیان 4: 52 -

ص: 124

در باره آیه «وَ قالُوا لَوْ لا یَأْتینا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی» - . طه / 133 - ،{و گفتند: «چرا از جانب پروردگارش معجزه ای برای ما نمی آورد؟» آیا دلیل روشن آنچه در صحیفه های پیشین است برای آنان نیامده است؟} یعنی آیا در قرآن اخبار امتهای گذشته که در کتابهای آسمانی پیش آمده است، توضیح داده نشده است؟ آن مردمی که ما آنها را هلاک کردیم، چون تقاضای معجزه می کردند و پس از آمدن معجزه نسبت به آن کفر ورزیدند «قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ» یعنی تمام ما در انتظار بمانیم، ما منتظر وعده خدا در باره شما هستیم و شما هم انتظار بلا و گرفتاری را برای ما دارید. - . مجمع البیان 4: 60 -

در باره آیه «بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ » - . انبیاء / 5 - ،{بلکه گفتند: «خوابهای شوریده است، [نه] بلکه آن را بربافته، بلکه او شاعری است. پس همان گونه که برای پیشینیان هم عرضه شد، باید برای ما نشانه ای بیاورد.»}می نویسد: یعنی گفتند قرآن مجید خواب و خیالهایی به هم بافته است.

«ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُون» - . انبیاء / 6 - ، {قبل از آنان [نیز مردم] هیچ شهری - که آن را نابود کردیم - [به آیات ما] ایمان نیاوردند.} «أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ» {پس آیا اینان [به معجزه] ایمان می آورند؟}.

«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» - . انبیاء / 7 - ،{اگر نمی دانید از پژوهندگان کتابهای آسمانی بپرسید.} علی علیه السّلام فرمود: ما اهل ذکر و اطلاع هستیم. بعضی گفته اند اهل ذکر یعنی یهودیان و مسیحیان و برخی نیز می گویند، کسانی که از امم گذشته اطلاع دارند.

بعضی گفته اند مراد اهل قرآن است «فِیهِ ذِکْرُکُمْ» اگر به این قرآن چنگ بزنید شرف و شخصیت شما است، یا ذکر آنچه مورد احتیاج شما از امر دینتان و دنیایتان است. - . مجمع البیان 4: 63 - 65 -

بیضاوی در باره آیه «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبین» - . انبیاء / 16 - ، {و آسمان و زمین و آنچه را که میان آن دو است به بازیچه نیافریدیم.} می نویسد: همانا آسمان و زمین را با بدایع و عجایب فراوان آفریدیم تا موجب بینش توجه کنندگان شود و خردمندان متوجه گردند «لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً» اگر می خواستیم بازیچه بسازیم «لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا» به قدرت خویش به وجود می آوردیم یا از مجردات چیزهایی که شایسته درگاه ما بود تهیه می کردیم نه اجسام و اجرام، چنانچه شما خود سقفهای بلند و فرش آراسته و زینت های مرتب به کار می برید، بعضی گفته­اند، «لهو» به زبان یمنی ها فرزند است. و نیز گفته اند، مراد از لهو همسر و زوجه است و این رد بر مسیحیان است «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ» ما با واقعیتها باطل را از میان برمی داریم که لهو نیز یکی از آنها است «فَیَدْمَغُهُ» آن را نابود می کند.

«وَ مَنْ عِنْدَهُ» یعنی ملائکه ای که در نزد خدا هستند، مانند مقربین دربار سلاطین از عبادت امتناعی ندارند «وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ» یعنی خسته نمی شوند. «أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ» این آیه موقعی نازل شد که کفار گفتند،

ص: 125

انتظار مرگ او را می کشیم «حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ» وقتی عمرشان طولانی شد خیال کردند پیوسته خواهند بود و گمان می کردند به خاطر وضعی که دارند، طول عمر پیدا می­کنند (این آیه نازل شد که می فرماید، آیا اگر تو مردی، آنها جاوید خواهند ماند؟). - . تفسیر بیضاوی: 108 - 115 -

مرحوم طبرسی صاحب مجمع البیان در باره آیه «بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا یَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ » - . انبیاء / 44 - ،{[نه] بلکه اینها و پدرانشان را برخوردار کردیم تا عمرشان به درازا کشید. آیا نمی بینند که ما می آییم و زمین را از جوانب آن فرو می کاهیم؟ آیا باز هم آنان پیروزند؟}می نویسد: یعنی امر ما به زمین می رسد و از اطراف آن کم می کند. این کم شدن به معنی تخریب زمین و مرگ اهل زمین است. بعضی گفته اند به مرگ دانشمندان. این مطلب از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: نقصان زمین از بین رفتن دانشمندان است. گفته اند «نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها» به وسیله ظهور پیامبر است که بر دشمنان خود پیروز می شود و سرزمین ها و قریه ها و قصبات آنها را متصرف می شود. - . مجمع البیان 3: 461 -

و در باره آیه «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون» - . انبیاء / 105 - ،{و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.} می نویسد: منظور از زبور کتب انبیاء است و ذکر لوح محفوظ است.

بعضی گفته اند، زبور کتب آسمانی بعد از تورات است و ذکر، تورات است. و گفته اند زبور همان زبور داود است و مراد از ذکر تورات است.

«أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» یعنی سرزمین بهشت به بندگان مطیع خدا به ارث می رسد. گفته اند منظور همان سرزمین معروفی است که امت محمد صلی الله علیه و آله به وسیله فتوحات به دست می آورند.

حضرت باقر علیه السّلام می فرماید: آنها اصحاب حضرت مهدی عجل الله فرجه در آخر الزمان هستند.

«فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ وَ إِنْ أَدْری أَ قَریبٌ أَمْ بَعیدٌ ما تُوعَدُونَ» - . انبیاء / 109 - ،{ پس اگر روی برتافتند بگو: «به [همه] شما به طور یکسان اعلام کردم، و نمی دانم آنچه وعده داده شده اید آیا نزدیک است یا دور.»}«وَ إِنْ أَدْری لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حینٍ» - . انبیاء / 111 - ،{و نمی دانم، شاید آن برای شما آزمایشی و تا چندگاهی [وسیله] برخورداری باشد.}

«فَقُلْ آذَنْتُکُمْ عَلی سَواءٍ» یعنی به شما جنگ را اعلان می کنم و اطلاع می دهم به طوری که ما و شما در آن اطلاع مساوی هستیم. یا منظور این است که ما و شما در اجازه جنگ برابریم و نمی­گویم که حق با کدام دسته است و با که نیست. «وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ» نمی دانم قیامت (یا اجازه جنگ) دور یا نزدیک است «وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ» یعنی نمی دانم، شاید آنچه را به شما اطلاع دادم آزمایش و امتحانی برای شما باشد. و یا شاید دنیا آزمایشگاه شما است. یا شاید تاخیر عذاب یک گرفتاری و آزمایش برای شما باشد تا از کارهایی که کردید برگردید «وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ» یعنی از آن تا هنگام مرگتان بهره مند شوید - . مجمع البیان 4: 105 - 108 - .

در باره آیه شریفه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطانٍ مَریدٍ»، - . حج / 3 - {و برخی از مردم در باره خدا بدون هیچ علمی مجادله می کنند و از هر شیطان سرکشی پیروی می نمایند.} می نویسد: گفته شده منظور نضر بن حارث است و منظور از شیطان، شیطان انسانی است زیرا او از ملتهای غیر عرب و یهودیان چیزهایی می آموخت تا مسلمانان را مورد سرزنش و طعنه قرار دهد. - . مجمع البیان 4: 113 -

ص: 126

در مورد آیه «ثانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ نُذیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَریقِ» - . حج / 9 - ، { [آن هم] از سرِ نخوت، تا [مردم را] از راه خدا گمراه کند. در این دنیا برای او رسوایی است، و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می چشانیم.} یعنی در نفس خود متکبر است. وقتی کسی تکبر و خودخواهی بورزد عربها می گویند «ثنی فلان عطفه» و همچنین عربها می گویند: «عطفا الرجل» یعنی دو طرف شخص.

بعضی گفته، یعنی گردنش را از روی تکبر و خودخواهی کج می کند.

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ» گروهی از مردم خدا را با ضعف و سستی عبادت می کنند مانند ضعف و ناتوانی کسی که کنار پرتگاه کوهی ایستاده. برخی گفته اند، یعنی با شک عبادت می کند. و نیز گفته اند: خدا را به زبان عبادت می کنند نه با قلب.

گفته اند، این آیه در باره گروهی نازل شد که به مدینه خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می آمدند. بعضی از آنها اگر تندرست و سالم بود و اسبش می زائید و زنش پسر برای او می آورد و چهارپایانش افزون می گردید، خوشحال بود و آرامش خاطر داشت «وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ» اما اگر با قحط سالی و یا کمبود مال دچار آزمایشی می گردید «انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ» از دین خود بر می گشت و کافر می شد. - . مجمع البیان 4: 119 - 120 -

بیضاوی در باره آیه «مَنْ کانَ یَظُنُ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغیظُ » - . حج / 15 - ، { هر که می پندارد که خدا [پیامبرش] را در دنیا و آخرت هرگز یاری نخواهد کرد [بگو] تا طنابی به سوی سقف کشد [و خود را حلق آویز کند] سپس [آن را] بِبُرَد. آنگاه بنگرد که آیا نیرنگش چیزی را که مایه خشم او شده از میان خواهد برد؟}می نویسد: منظور این است که خداوند پیامبرش را در دنیا و آخرت یاری می کند، کسی که احتمال دیگری بدهد و یا انتظار خلاف آن را داشته باشد، از کینه و دشمنی اوست. گفته اند منظور از نصر و یاری دادن، روزی و رزق است و ضمیر «یَنْصُرَهُ» به من برمی گردد.

«فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ» یعنی سعی و کوشش نماید که خشم و کینه خود را از میان بردارد، همان طور که هر شخص خشمگینی انجام می دهد، تا آنجا که ریسمانی به سقف خانه خود بیاویزد و خود را به دار بیاویزد.

گفته اند منظور این است که ریسمانی به آسمان بر افرازد و بالا رود تا بر فراز آسمان برسد و آنگاه کوشش کند و نگذارد خدا پیامبرش را یاری کند و یا روزی به او برساند «فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ».

(چنین کسی) با خود بیندیشد، آیا حیله و نیرنگش موجب از بین رفتن خشم او می شود؟ یا منظور این است که باعث از بین رفتن خشمی که از یاری کردن خدا برایش به وجود می آید می شود.

و گفته اند این آیه در باره گروهی از مسلمانان است که بر مشرکین شدیدا خشمگین بودند و یاری و کمک خداوند را دیر می­دانستند و گمان می کردند که خداوند فوراً آنها را یاری نمی کند. - . تفسیر بیضاوی 3: 136 – 137 -

«یَکادُونَ یَسْطُونَ بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا» یعنی وقتی آیات قرآن را بر کافران می خوانند، نزدیک است از ناراحتی بر کسی که آیات را می خواند حمله کنند.

«ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ» خداوند مثال می زند: بتهایی را که می پرستید قدرت به وجود آوردن یک مگس را ندارند. اگر مگس از آنها چیزی برباید نمی توانند از او پس بگیرند. و سپس می فرماید: «ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ» یعنی هم بت پرست و هم بت هر دو ضعیف هستند. یا مگسی که از بت چیزی می رباید و بتی که از او چیزی را که ربوده می خواهد. یا از منظور بت و مگس مثل این است که بت در جستجوی مگس است تا از او آنچه ربوده بگیرد، اگر درست دقت کنی خواهی دید که بت از او بسیار ناتوان تر است.

«ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» یعنی به واقع خدا را نشناخته اند. - . تفسیر بیضاوی 3: 154 - 155 -

«فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ»

ص: 127

یعنی آنها را فرو گذار در جهالت خویش. جهل و نادانی آنها را به آبی تشبیه نموده که قامت را فرا می گیرد زیرا آنها در گرداب جهل فرو رفته اند یا به بازی مشغولند «حَتَّی حِینٍ» یعنی تا زمانی که کشته شوند یا بمیرند.

«أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ» خیال می کنند کمک های مالی و خانوادگی (کثرت فرزند) که به آنها می کنیم «نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ» به نفع آنها است و ما در خیر و نیکی آنها گام برداشته ایم «بَلْ لا یَشْعُرُونَ» نمی دانند که این یک تمکن و قدرتی است تا هر چه مایلند انجام دهند «وَ لَدَیْنا کِتابٌ» ما نوشته ای از اعمال آنها داریم، منظور لوح یا نامه عمل است، «بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ» دلهای آنها از وضع این چنین مردم یا از توجه به نامه اعمال غافل است «وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ» آنها دارای اعمالی بدتر از این هستند که عادت خویش قرار داده اند.

«حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ» تا بالاخره اشخاص سرمایه داری را که ستمگرند عذاب خواهیم کرد. منظور کشته شدن در جنگ بدر است، یا مبتلا به گرسنگی شدن پس از نفرین پیامبر صلی الله علیه و آله که گفت: «اللهم اشدد وطأتک علی مضر و اجعلها علیهم سنین کسنی یوسف»

خدایا بر قبیله مضر سخت بگیر و آنها را گرفتار سالهای قحط مشابه زمان یوسف بگردان. چنان دچار قحط سالی شدند که سگ و مردار و استخوانهای سوخته را می خوردند «إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ» شروع به ناله و فریاد کردند «لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ» بی فایده ناله و فریاد نزنید، بازگشت به قهقرا نموده اید «مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ» به واسطه پرده داری و عهده داری کارهای خانه خدا به خود می بالید «سامِراً تَهْجُرُونَ» در باره قرآن یاوه سرایی می کنید و نسبتهای بی ربط می دهید؛ یعنی از آن اعراض کرده و در مورد آن حرفهای ناشایست می زنید. ممکن است از (هجر) بضم ها به معنی فحش و ناسزا گرفته شده باشد.

«أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ» یعنی در باره قرآن نمی اندیشید تا بفهمید که آن حقیقتی است «أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ» یا اینها دارای پیامبران و کتابهای مخصوصی هستند که برای پدرانشان نیامده. و یا منظور این است، به آنها اطمینانی داده شد که ترس از عذاب ندارند، چنانچه گذشتگان ایشان می ترسیدند.

«وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ» اگر آنچه می گویند صحیح باشد و جهان را چند خدا باشد «لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ» تعدد خدایان موجب تباهی آسمانها و زمین و مردم می شود. چنانچه در آیه دیگر می فرماید «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا».

بعضی گفته اند، یعنی اگر واقعیت تغییر کند و مطابق نظر آنها شود، آنچه موجب پایداری جهان است نابود می شود. یا اگر آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده برگردد و مشرک شود، خداوند قیامت را بر پا خواهد داشت و عالم را از خشم تباه می کند.

ص: 128

یا اگر خداوند تابع هوای نفس آنها شود و آنچه از شرک و باطل مایلند بفرستد، از خدایی خارج خواهد شد و قادر به نگهداری آسمان و زمین نیست.

«أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً» یعنی: یا از آنها تقاضای کمک مالی می کنی «فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ» رزق و توشه پروردگارت در دنیا و ثوابش در آخرت بهتر است، چون دوام و گسترش دارد.

«وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ» اگر به آنها رحم کنیم و قحط سالی را برداریم.

روایت شده است که اعراب گرفتار قحط شدیدی شدند، به طوری که گوشت میمونهای بزرگ یا غذای تهیه شده از خون و پشم (علهز) را می خوردند

ابو سفیان خدمت پیامبر آمده گفت، تو را به ارتباط خویشاوندی سوگند می دهم، مگر مدعی نیستی که رحمت برای جهانیانی، پدران را با شمشیر کشتی اینک فرزندان را گرفتار گرسنگی کرده ای. این آیه نازل شد: «وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ» آنها را دچار عذاب کشته شدن کردیم باز دست نکشیدند تا بالاخره دری دیگر از عذاب شدید بر آنها گشودیم؛ همان گرسنگی که از کشته شدن و اسارت بدتر است «إِذا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» دیگر متحیر و سرگردان شدند و پیش تو آمده تقاضای لطف و محبت کردند «قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ» بگو، ملکوت هر چیزی در اختیار چه کسی است؟ یعنی قدرت نهایی بر انجام هر کار. یا منظور از «مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ» خزینه و انبار هر چیز است «وَ هُوَ یُجِیرُ» او به فریاد هر کس که بخواهد می رسد «وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ» ولی کسی نمی تواند مانع او بشود و هر کس را او بخواهد گرفتار کند، کسی نمی تواند به فریادش برسد.

«إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ» یعنی اگر در آسمانها خدایان دیگری با خدای جهان آفرین وجود داشت، هر کدام آنچه آفریده بودند جدا می کردند و در اختیار خویش می گرفتند و بین آنها جنگ و جدال واقع می شد چنانچه بین فرمانروایان و پادشاهان جهان اتفاق می افتد، در آن صورت ملکوت اشیاء در اختیار خدا نبود. چون چنین نیست و جنگ و جدالی در جهان به وجود نیامده، پس خدا یکتا است و از روی اجماع و استقراء لازم باطل شد، در نتیجه ثابت می شود که مدار جهان در دست قدرت خدای یکتا است. - . تفسیر بیضاوی 3: 171 - 178 -

مرحوم طبرسی در تفسیر آیه «وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَریقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنینَ» - . نور / 47 - ، { و می گویند: «به خدا و پیامبر [او] گرویدیم و اطاعت کردیم.» آنگاه دسته ای از ایشان پس از این [اقرار] روی برمی گردانند، و آنان مؤمن نیستند.}می نویسد: گفته اند این آیه در باره مردی از منافقین نازل شد که بین او و مردی یهودی اختلافی بود. یهودی او را دعوت کرد که برای قضاوت خدمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بروند، ولی منافق می گفت پیش کعب بن اشرف برویم.

بلخی می نویسد که اختلاف بین علی علیه السّلام و عثمان بود، در مورد زمینی که او از علی علیه السّلام خریده بود و زمین پر سنگ بود، عثمان می خواست آن را با ادعای عیب برگرداند، اما علی علیه السّلام باز پس نمی گرفت و گفت، بین من و تو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حاکم باشد. حکم بن ابی العاص به عثمان گفت، اگر حاکم بین شما پسر عموی علی باشد به نفع او حکم خواهد کرد. این آیات در همین باره نازل شده است.

ص: 129

همین روایت از حضرت باقر علیه السّلام نقل شده و قریب به این مضمون است: «وَ إِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُ» یعنی اگر بدانند به نفع آنها حکم می شود «یَأْتُوا إِلَیْهِ» در حالی که معترفند و مطیع، سریعاً پیش پیامبر صلی الله علیه و آله می روند «أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» یعنی آیا در دل آنها راجع به نبوت تو تردید است و منافقند؟ «أَمِ ارْتابُوا» فی عدلک، یعنی از تو چیزی دیده اند که آنها را در باره تو مشکوک نموده است. - . مجمع البیان 4: 236 -

و در باره آیه «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُون»، - . نور / 53 - {و با سوگندهای سخت خود به خدا سوگند یاد کردند که اگر به آنان فرمان دهی، بی شک [برای جهاد] بیرون خواهند آمد. بگو: «سوگند مخورید. اطاعتی پسندیده [بهتر است] که خدا به آنچه می کنید داناست.»} می نویسد: وقتی خداوند آشکار نمود که آنها از قضاوت پیامبر ناراضی هستند، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند، به خدا سوگند اگر به ما امر کنی از خانه و زندگیمان دست برداریم و از اینجا برویم، خواهیم رفت. این آیات نازل شد که معنی آنها این است:

«قُلْ لا تُقْسِمُوا» بگو قسم نخورید و سخن را چنین پایان داد که اطاعت درست از پیامبر بدون غل و غش، بهتر از قسم خوردن است. بعضی گفته اند، معنی این است که: باید اطاعت کنید «فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ» آنچه (به آن) مکلف و مامور شده است، نتیجه اش برای خود اوست. - . مجمع البیان 4: 238 -

در باره آیه «وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلاَّ إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً»، {و کسانی که کفر ورزیدند، گفتند: «این [کتاب] جز دروغی که آن را بربافته [چیزی] نیست، و گروهی دیگر او را بر آن یاری کرده اند.» و قطعاً [با چنین نسبتی] ظلم و بهتانی به پیش آوردند.}می نویسد: گفتند، محمد را بر (آوردن)این قرآن، «عداس» غلام حویطب بن عبد العزی و یسار غلام علاء بن حضرمی و «حبر» غلام عامر کمک کردند، آنها جزو اهل کتاب بودند. گفته شده که گروهی از یهودیان به او کمک کردند «فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً» یعنی دروغ بستند و مشرک شدند. و به همین مقدار در جواب آنها اکتفا نموده چون قبلا آنها را به مبارزه دعوت نموده بود ولی از مبارزه عاجز شده بودند و نتوانستند شبیه قرآن بیاورند. «وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» گفتند اینها داستانها و قصه های پیشینیان است و آنچه را آنها در کتابهایشان نوشته اند، او نسخه برداری نموده است. - . مجمع البیان 4: 253 -

بعضی گفته اند، از آنها خواسته که برایش بنویسند. صبح و شام برایش خوانده اند تا حفظ کرده و نسخه برداری نموده است.

بیضاوی در باره آیه «قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً » - . فرقان / 6 - ، { بگو: «آن را کسی نازل ساخته است که رازِ نهانها را در آسمانها و زمین می داند، و هموست که همواره آمرزنده مهربان است.»} می نویسد: قرآن با فصاحت خود همه آنها را عاجز نمود و شامل اخبار غیبی نسبت به آینده و اسراری بود که جز خدا که عالم بر اسرار است کسی اطلاع نداشت، پس چگونه آن را داستان می دانند؟ «وَ قالُوا

ص: 130

ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ» (می­گفتند) این چگونه پیامبری است که مثل ما می خورد و در بازارها برای احتیاجات زندگی راه می رود؟ این تصور آنها به واسطه جهل و بینش مادیگرایی آنها بود زیرا پیامبران از دیگران با مشخصات جسمی ممتاز نمی گردند بلکه شخصیت پیامبران در خصائص روحی آنها است. - . تفسیر بیضاوی 3: 217 -

در باره آیه «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلینَ إِلاَّ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ یَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ کانَ رَبُّکَ بَصیراً» - . فرقان / 20 - ،{ و پیش از تو پیامبران [خود] را نفرستادیم جز اینکه آنان [نیز] غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند، و برخی از شما را برای برخی دیگر [وسیله] آزمایش قرار دادیم. آیا شکیبایی می کنید؟ و پروردگار تو همواره بیناست.} می نویسد: یعنی بعضی را موجب آزمایش بعض دیگر قرار دادیم، مانند فقراء که موجب آزمایش اغنیاء هستند و پیامبران که مردم را با آنها آزمایش می کند «أَ تَصْبِرُونَ» یعنی بعضی را سبب آزمایش بعض دیگر قرار دادیم تا ببینیم صبر می کنید و پایدار هستید؟. - . تفسیر بیضاوی 3: 221 -

در باره آیه «وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً» - . فرقان / 32 - ،{ و کسانی که کافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟» این گونه [ما آن را به تدریج نازل کردیم] تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامی [بر تو] خواندیم.} می نویسد: یعنی ما این چنین قرآن را قسمت به قسمت نازل کردیم تا با جدا نمودن آیات از یکدیگر، در حفظ و درک قرآن، موجب تقویت قلب تو شویم؛ زیرا پیامبر ما با موسی و داود و عیسی فرق داشت. پیامبر ما مکتب نرفته بود ولی آنها خط می نوشتند. اگر یک باره قرآن را نازل می کرد، حفظ کردن آن دشوار بود و ضمنا نزول تدریجی قرآن موجب بصیرت و دقت بیشتری در معنی آن می شد و هم اینکه در هر مرتبه که مقداری نازل می شد، با اینکه دعوت به مبارزه و آوردن شبیه خود نموده بود و آنها از آوردن شبیه تمام قسمتهای تدریجی آن عاجز بودند، بیشتر موجب تقویت دل پیامبر بود. پس نزول تدریجی آیات قرآن توسط جبرئیل، سبب دیگری برای تقویت او بود. او هم ناسخ و هم منسوخ را می دانست و انضمام قرائن حالیه به معانی الفاظ، بیشتر موجب بلاغت قرآن می شد «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلًا» یعنی قرآن را برای تو تدریجا در طول بیست سال یا بیست و سه سال فرستادیم «وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ» یعنی هر سؤال عجیبی که آنها از تو می کردند، جوابی عالی برای آن به تو نازل کردیم و توضیحی نیکوتر از سؤال آنها می دادیم. یا منظور از آیه این است که هر چه آنها اعتراض

می کردند که چرا این پیامبر چنین و چنان نیست، ما آن وضعی را که شایسته نبوت تو بود به تو عنایت می کردیم تا بهتر معلوم شود علت بعثت تو چیست؟ - . تفسیر بیضاوی 3: 225 - 226 -

و بیضاوی در باره آیه «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُهُمْ وَ لا یَضُرُّهُمْ وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهیرا» - . فرقان / 55 - ، {و غیر از خدا چیزی را می پرستند که نه سودشان می دهد و نه زیانشان می رساند؛ و کافر همواره در برابر پروردگار خود همپشت [شیطان] است.} می نویسد: یعنی کافر با عداوت و کفر خود پشتیبان شیطان است «إِلَّا مَنْ شاءَ» یعنی اجر رسالت این است که هر کسی (که بخواهد) راه خدا را در پیش بگیرد. و منظور از رسالت نیز هدایت امت در راه خداست. پس این قسم از اجر و مزد را استثناء نموده است تا ثابت کند هیچ گونه طمعی در مزد رسالت ندارد و فقط دلش بر امت می سوزد چرا که سود امت را در ثواب آخرت می­داند و رهایی از

ص: 131

عذاب آخرت را اجر رسالت می شمارد و این را اجر کامل و مورد توجه پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی می کند.

بعضی گفته اند آیه استثناء منقطع است، یعنی هر کسی مایل است راه خدا را در پیش بگیرد بیاید. - . تفسیر بیضاوی 3: 233 - 234 -

بیضاوی در باره آیه «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعین» - . شعراء / 4 - ،{ اگر بخواهیم، معجزه ای از آسمان بر آنان فرود می آوریم، تا در برابر آن، گردنهایشان خاضع گردد.} می نویسد: یعنی آنچنان نشانه ای از آسمان برای آنها می فرستادیم که مجبور به ایمان شوند. یا بلایی که آنها را به ایمان وادارد «فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ» گردنها از کوچکی و خضوع به زیر می افتد. گفته اند چون گردنها متصف به صفات انسان (یعنی خضوع) شده، به همین جهت جایگزین صاحبان عقل شده اند (و گر نه گردن که خضوع ندارد).

بعضی نیز گفته اند، مراد گردنکشان و سران جماعت و قبائلند. «مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ» یعنی از هر صنف و نوع پر منفعت. - . تفسیر بیضاوی 3: 240 - 241 -

در باره آیه «وَ إِنَّهُ لَفی زُبُرِ الْأَوَّلین» - . شعراء / 196 - ،{ و [وصفِ] آن در کتابهای پیشینیان آمده است.} می نویسد: یعنی یاد او و ذکرش و یا معنی آن در کتب پیشینیان است «أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً» یعنی آیا آنها را نشانه و دلیلی بر حجت قرآن یا نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیست «أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ» تا پیامبر را با صفاتی که در کتابهایشان ذکر شده بشناسند «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ» که این نزول قرآن بر غیر عرب زبان، بیشتر موجب اعجاز بود. و یا منظور این است که اگر قرآن را به زبان غیر عربی نازل می کردیم «فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ» بیشتر دشمنی می ورزیدند و سرکشی می­کردند، زیرا نمی­فهمیدند و از پیروی عجم تنفر داشتند «کَذلِکَ سَلَکْناهُ» یعنی قرآن را چنین داخل کردیم.

«وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ» یعنی هرگز شیاطین قرآن را بر او نازل نکرده اند چنانچه شما مدعی هستید «وَ ما یَنْبَغِی لَهُمْ» آنها نمی توانند چنین کاری بکنند و قدرت ندارند، آنها نمی توانند استماع وحی بکنند چون به وسیله تیر شهاب رانده می شوند. - . مجمع البیان 4: 321 - «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» منظور این است که هر چه به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نزدیکتر باشند، انذار آنها اهمیت بیشتری دارد. روایت شده است، وقتی این آیه نازل شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر فراز کوه صفا رفت و آنها را یکایک صدا زد تا جمع شدند، آنگاه فرمود: اگر به شما اطلاع دهم که دامنه این کوه را سپاهی گران پر کرده، شما گفتار مرا تصدیق می کنید و سخنم را می پذیرید؟ گفتند آری.

فرمود: اینک شما را از عذاب شدیدی که در انتظار شما است می ترسانم.

«وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» یعنی با آنها به نرمی رفتار کن. این کلمه از پایین آوردن پر پرنده برای فرود آمدن، استعاره آورده شده. «الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ» خدایی که تو را هنگام قیام برای نافله شب می بیند «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ» و رفت و آمد کردنت را برای خبرگیری از عبادت کنندگان. چنانچه روایت شده که وقتی وجوب نماز شب از ایشان برداشته شد، آن شب را به گردش

ص: 132

در اطراف خانه های اصحاب پرداخت تا ببیند چه می کنند. چون علاقه زیادی به طاعت و بندگی آنها داشت. از درون خانه های آنها صداهایی شبیه کندوی زنبوران شنید که صدای زمزمه مناجات و تلاوت قرآن ایشان بود.

یا منظور، تصرف در بین نمازگزاران است به قیام و رکوع و سجود و قعود هنگام امامت بر آنها.

«تَنَزَّلُ عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ» چون در آیات قبل تذکر داده شد که شیاطین هرگز نمی توانند قرآن را نازل کنند، همین مطلب را دوباره به این صورت تأکید می کند که جایز نیست شیاطین بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل شوند. به دو دلیل:

1. زیرا آنها بر اشخاص شرور و دروغ پرداز و گناهکار نازل می شوند، چون همبستگی انسان با آنچه غائبند، به واسطه تناسب و علاقه ای است که بین آنها است و حال حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر خلاف این بوده.

2. «یُلْقُونَ السَّمْعَ» دروغ پردازان گوش به سخن شیاطین فرا می دادند و طبق تخیلات خویش بر آن اضافه می کردند و اکثر آنها غیر واقعی و دروغ بود. اما حضرت محمد صلی الله علیه و آله هر چه را که از مسائل غیبی اطلاع داده (که بسیار زیاد است) همه مطابق واقع بوده و در آیه، اکثر به کل تفسیر شده است زیرا فرموده: «عَلی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ». ظاهراً اکثریت به اعتبار گفتار آنها است. یعنی کم اتفاق می افتد که سخن آنها را از جنی بپذیرند و قبول کنند. بعضی گفته، ضمیر در (یلقون) به شیاطین بر می گردد، یعنی شیاطین، قبل از اینکه رجم شوند و آنها را بزنند، در ملاء اعلی گوش می­ایستند و یک چیزهایی به گوش آنها می خورد و آنها را به پیروان خود القا می کنند، یا شنیده های خود را به دوستان خویش تحویل می دهند. - . تفسیر بیضاوی 3: 265 - 268 -

و درباره آیه «أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُون»، - . نمل / 60 - {[آیا آنچه شریک می پندارند بهتر است] یا آن کس که آسمانها و زمین را خلق کرد و برای شما آبی از آسمان فرود آورد، پس به وسیله آن، باغهای بهجت انگیز رویانیدیم. کار شما نبود که درختانش را برویانید. آیا معبودی با خداست؟ [نه،] بلکه آنان قومی منحرفند.}می نویسد: یعنی از واقعیتی به نام توحید کناره گیری می کنند. - . تفسیر بیضاوی 3: 286 -

و درباره آیه «وَ لَوْ لا أَنْ تُصیبَهُمْ مُصیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنین» - . قصص / 47 - ،{ و اگر نبود که وقتی به [سزای] پیش فرستِ دستهایشان مصیبتی به ایشان برسد، بگویند: «پروردگارا، چرا فرستاده ای به سوی ما نفرستادی تا از احکام تو پیروی کنیم و از مؤمنان باشیم» [قطعاً در کیفر آنان شتاب می کردیم].}می نویسد: لولای اولی امتناعی است و لولای دومی تخضیضی و معنی آیه چنین است: اگر گفتار آن ها در موقعی که به واسطه کفر و معصیت خود دچار مصیبتی می شوند نبود که می گفتند، خدایا چرا برای ما پیامبری فرستادی تا آیات تو را بر ما بخواند و ما از او پیروی کنیم و جزء گرویدگان به او شویم، ای پیامبر ! ما تو را نمی فرستادیم.

«هُوَ أَهْدی مِنْهُما» یعنی کتابی بهتر از آنچه به موسی و بر من نازل شده بیاورید، اگر راست می گویید. «وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ» یعنی به تدریج آیات قرآن را به هم پیوسته فرستادیم تا تذکر و راهنمایی قطع نشود. یا منظور این است که در نظم شبیه یکدیگر است تا دعوت به خدا با دلیل ثابت شود و پند و اندزر با وعید و نصایح با عبرت ها همراه باشد. - . تفسیر بیضاوی 3: 307 - 308 -

در باره آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فی صُدُورِ الْعالَمینَ» - . عنکبوت / 10 - {و از میان مردم کسانی اند که می گویند: «به خدا ایمان آورده ایم» و چون در [راه] خدا آزار کشند، آزمایش مردم را مانند عذاب خدا قرار می دهند؛ و اگر از جانب پروردگارت یاری رسد حتماً خواهند گفت: «ما با شما بودیم.» آیا خدا به آنچه در دلهای جهانیان است داناتر نیست}می نویسد: یعنی اذیت و آزاری که برای جلوگیری از ایمان می بینند را مانند عذاب خدا در مورد جلوگیری از کفر می دانند «وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ» وقتی یاری خدا از قبیل فتح یا غنیمتی نصیب تو شود «لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ» می گویند ما هم با شما بودیم، باید شریک شما در غنیمت باشیم. منظور منافقین است یا گروهی که ایمانی ضعیف دارند و با آزار مشرکین از دین بر می گردند.

ص: 133

«وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ» یعنی وزر و وبال خود (به سبب) آنچه انجام داده اند، به اضافه وزر و وبال دیگران که سبب گمراهی آنها شده اند، بر ایشان تحمیل می شود بدون اینکه از وزر و وبال پیروانشان چیزی کاسته شود. - . تفسیر بیضاوی 3: 321 - 322 -

و در باره آیه «مَثَلُ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» - . عنکبوت / 41 - ، { داستان کسانی که غیر از خدا دوستانی اختیار کرده اند، همچون داستان عنکبوت است که [با آب دهان خود] خانه ای برای خویش ساخته، و در حقیقت - اگر می دانستند - سست ترین خانه ها همان خانه عنکبوت است.} می نویسد: مثل کسانی که جز خدا به دیگران اعتماد نموده اند «کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً”مانند خانه عنکبوت است در سستی و بی اعتمادی بلکه تکیه گاه آنها سست تر است زیرا خانه عنکبوت بالاخره برای او مورد استفاده است و یک واقعیت است. یا منظور این است که مثال آنها نسبت به شخص موحد و خداشناس مانند کسی است که خانه ای از سنگ و گچ و محکم ساخته است. ممکن است منظور از خانه عنکبوت دین آنها باشد و اعتقاد آنها را به

این نام نامیده تا نشان دهد که واقعاً چه سست و بی بنیاد است، و معنی این است که سست ترین چیزی که بر آن اعتماد نموده اند، دین چنین اشخاصی است. - . تفسیر بیضاوی 3: 329 -

در باره آیه «وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاَّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون» - . عنکبوت / 46 - ،{و با اهل کتاب، جز به [شیوه ای] که بهتر است، مجادله مکنید - مگر [با] کسانی از آنان که ستم کرده اند - و بگویید: «به آنچه به سوی ما نازل شده و [آنچه] به سوی شما نازل گردیده، ایمان آوردیم؛ و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم.»} می نویسد: یعنی با اهل کتاب مجادله نکنید، مگر به طریقی نیکو مانند اینکه خشونت را به نرمی پاسخ دهید و خشم را با فرو بردن آن کنترل کنید. گفته اند این آیه با آیه برخورد شمشیر منسوخ شده است، چون مجادله ای شدیدتر و قاطع تر از آن نیست. جواب این است که برخورد با شمشیر آخرین راه چاره است.

بعضی گفته اند، منظور مشرکانی هستند که دارای عهدنامه و قرارداد می باشند.

«إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ» مگر کسانی که در دشمنی افراط می کنند و یا برای خدا فرزند قائلند، یا می گویند دست خدا بسته است، یا پیمان شکنی می کنند و جزیه نمی دهند.

«فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» کسانی که به آنها کتاب داده ایم، به آن ایمان می آورند و منظور عبد الله بن سلام و کسانی مثل او بودند یا کسانی از اهل کتاب که قبل از زمان پیامبر می زیستند. «وَ مِنْ هؤُلاءِ» یعنی از اعراب یا اهل مکه یا کسانی که در زمان پیامبر از اهل کتاب بوده اند.

طبرسی رحمه الله علیه در مجمع البیان می نویسد: «فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» منظور پیامبر و مؤمنین است که حافظ قرآن و نگهبان آن هستند. بعضی گفته اند منظور ائمه از آل محمدند صلی الله علیه و آله. از حضرت باقر و صادق علیهما السلام نقل شده است. - . مجمع البیان 4: 450 - 451 -

«وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ» یعنی اطرافیان آنها یکدیگر را می کشند ولی آنها در حرم در امانند. «أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ» یعنی بت پرستی را که ناپایدار و نابود است تصدیق می کنند. - . مجمع البیان 4: 458 -

ص: 134

بیضاوی در باره آیه «أَ وَ لَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» - . روم / 90 - ،{آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بودند، چگونه بوده است؟ آنها بس نیرومندتر از ایشان بودند، و زمین را زیرورو کردند و بیش از آنچه آنها آبادش کردند آن را آباد ساختند، و پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند. بنابراین خدا بر آن نبود که بر ایشان ستم کند، لیکن خودشان بر خود ستم می کردند.}می نویسد: «أَثارُوا الْأَرْضَ» یعنی زمین را برای استخراج آب و معادن و کاشتن بذر و زراعت زیر و رو می کنند. - . تفسیر بیضاوی 3: 339 -

در باره آیه «ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فی ما رَزَقْناکُمْ فَأَنْتُمْ فیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» - . روم / 28 - ،{ [خداوند] برای شما از خودتان مَثَلی زده است: آیا در آنچه به شما روزی داده ایم شریکانی از بردگانتان دارید که در آن [مال با هم] مساوی باشید و همان طور که شما از یکدیگر بیم دارید از آنها بیم داشته باشید؟ این گونه، آیات خود را برای مردمی که می اندیشند، به تفصیل بیان می کنیم.}برای شما مثالی در باره بت پرستی زد «مِنْ أَنْفُسِکُمْ»، مثالی که نزدیکترین شباهت را به امور شما دارد «هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ» آیا بردگان و زر خریداران شما نیز در اموال و سایر مسائل مادی با شما شریکند و می توانند مانند خودتان در اموال شما تصرف نمایند، با آنکه آنها هم بشری مانند شمایند و آن اموال امانتی است در اختیار شما و می ترسید آنها مستقلاً در اموال شما تصرف نمایند، مانند ترسی که از اشخاص حر و آزاد دارید که در اموالتان مصرف کنند. «کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ» این چنین آیات را برای گروهی که عقل خود را به کار می برند توضیح می دهیم تا در این امثال اندیشه کنند.

«لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُون» - . روم / 34 - ،{بگذار تا به آنچه بدانها عطا کرده ایم کفران ورزند. [بگو:] برخوردار شوید، زودا که خواهید دانست.} لام در آیه برای عاقبت است. بعضی گفته اند لام امر است که برای تهدید آمده است (یعنی باید کفر ورزند) مانند آیه «فَتَمَتَّعُوا» جز اینکه در این مورد، برای مبالغه، التفات از غیبت به خطاب نموده. «فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ» به زودی خواهید دانست عاقبت این بهره وری شما به کجا منتهی می شود «أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً» یعنی آیا بر آنها دلیل نازل کردیم؟ گفته اند، یعنی ملکی که با او دلیل باشد «فَهُوَ یَتَکَلَّمُ» پس آن ملک سخن حق را بگوید مانند این سخن «کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ» - . الجاثیة / 29 - ،{ کتابِ ما که علیه شما به حق سخن می گوید.} کتاب ما واقعیتها را بر شما آشکار می کند «بِما کانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ» و به شرک و انحراف آنها گواهی می دهد یا آنها را به امری که به جهت آن راه شرک به خدا را در پیش گرفته اند مطلع می کند. - . تفسیر بیضاوی 3: 344 - 346 -

در باره آیه «وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا ریحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُون» - . روم / 51 - ، { و اگر بادی [آفت زا] بفرستیم و [کِشت خود را] زردشده ببینند، قطعاً پس از آن کفران می کنند.} می نویسد: «فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا»یعنی آن اثر یا کشتزار خود را زرد ببینند زیرا سابقه قبلی آیات همین است. بعضی گفته اند ابر را زرد می بینند زیرا وقتی ابر زرد باشد باران نمی بارد. «فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی» تو نمی توانی به گوش مردگان فرو کنی، کفار نیز مثل آنهایند زیرا دل از حق بر تافته اند «فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرینَ» - . روم / 52 - ،{و در حقیقت، تو مردگان را شنوا نمی گردانی، و این دعوت را به کران - آنگاه که به ادبار پشت می گردانند - نمی توانی بشنوانی.} اینکه قید نموده وقتی پشت به تو کرده اند، برای آن است که اگر شخص کر رو به طرف انسان داشته باشد، با حرکت لب و زبان می توان به او چیزی فهماند «وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ» چنین اشخاص را کور نامیده، چون نتیجه استفاده از چشم را نمی برند و یا به جهت کوردلی آنها «وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ» یعنی تو را ناراحت و مضطرب نکنند «الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ» کسانی که بواسطه تکذیبشان، یقین ندارند. - . تفسیر بیضاوی 3: 350 - 353 -

مرحوم طبرسی می نویسد: آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ» - . لقمان / 6 - {و برخی از مردم کسانی اند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را] بی[هیچ] دانشی از راه خدا گمراه کنند، و [راه خدا] را به ریشخند گیرند؛ برای آنان عذابی خوارکننده خواهد بود.} در باره نضر بن حارث نازل شده. او تاجری بود که به ایران سفر می کرد و داستانهای ایرانی را از آنها فرا می گرفت و بعد از برگشت از مسافرت برای قریش نقل می کرد و به آنها می گفت، محمد صلی الله علیه و آله داستان عاد و ثمود نقل می کند، من

ص: 135

داستان رستم و اسفندیار و داستانهای پادشاهان را. آنان از داستانهای او خوششان می آمد و گوش دادن به قرآن را رها می کردند.

کلبی می نویسد: گفته اند این آیه در باره مردی نازل شد که کنیزی را خرید که شبانه روز برای او غنا می خواند. از ابن عباس و بیشتر مفسرین نقل شده که منظور از «لهو الحدیث» غنا است و همین نظر ابن عباس و ابن مسعود است و از حضرت باقر و صادق علیهما السلام و حضرت رضا علیهم السلام نقل شده که فرموده اند: یک نوع از «لهو الحدیث» غنا است.

از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده که فرمود: «لهو الحدیث» طعنه زدن و مسخره کردن حق است، کارهایی که ابو جهل و یارانش می کردند. او می گفت: ای قریش! مایلید به شما از زقوم بچشانم، همان زقومی که رفیقتان شما را از آن می ترساند؟ سپس می فرستاد مقداری کره و خرما می آوردند و می گفت این همان زقوم است که شما را از آن می ترساند.

حضرت صادق فرمود: غنا نوعی لهو الحدیث است، بنا بر این هر چه ما را از راه خدا باز دارد و به خود مشغول کند لهو الحدیث است «وَ یَتَّخِذَها هُزُواً» یعنی آیات قرآن یا راه خدا را مسخره می کنند «کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً»، - . لقمان / 7 - {گویی در گوشهایش سنگینی است}که مانع از شنیدن آیات می شود.

در باره آیه «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریمٍ» - . لقمان / 10 - ، {آسمانها را بی هیچ ستونی که آن را ببینید خلق کرد و در زمین کوههای استوار بیفکند تا [مبادا زمین] شما را بجنباند، و در آن از هر گونه جنبنده ای پراکنده گردانید، و از آسمان آبی فروفرستادیم و از هر نوع [گیاه] نیکو در آن رویانیدیم.} می نویسد: اگر برای آسمانها ستونی بود، دیده می شد، زیرا باید ستونهای بسیار بزرگی باشد که بتواند آسمانها را نگه دارد. اگر چنین بود نیز احتیاج به ستونهای دیگری بود که آنها را نگه دارد. همین طور مسلسل وار ادامه می یافت و تسلسل هم باطل است. پس آسمان ستونی ندارد.

بعضی گفته اند، منظور این است که ستون قابل دیدنی ندارد و معنی آیه همین است. «وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ»{و در زمین کوههایی استوار افکند} «أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ» { تا شما را نجنباند}. - . مجمع البیان 4: 490 - 491 -

و در باره آیه «وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ إِلی عَذابِ السَّعیرِ» - . لقمان / 21 - ، { و چون به آنان گفته شود: «آنچه را که خدا نازل کرده پیروی کنید»، می گویند: «[نه!] بلکه آنچه که پدرانمان را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم»؛ آیا هر چند شیطان آنان را به سوی عذاب سوزان فرا خواند؟} جواب لو محذوف است، به این صورت که اگر شیطان آنها را دعوت به عذاب جهنم می کرد، آنها پیروی شیطان را می کردند «وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ» {و هر کس خود را تسلیم خدا کند} یعنی هر کس دین خود را برای خدا خالص کند و در کارها منظورش تقرب به خدا باشد «وَ هُوَ مُحْسِنٌ» و کارهای خود را مطابق شرع و دین انجام دهد «فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی» یعنی چنگ به دست آویزی ناگسستنی زده «وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ» یعنی بازگشت کارها به سوی خدا است به صورتی که برای هیچ کس اجازه تصرف در امر و نهی نمی باشد. - . مجمع البیان 4: 502 -

ص: 136

در باره آیه «وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ» - . لقمان / 32 - ،{و چون موجی کوه آسا آنان را فرا گیرد، خدا را بخوانند و اعتقاد [خود] را برای او خالص گردانند، و[لی] چون نجاتشان داد و به خشکی رساند برخی از آنان میانه رو هستند، و نشانه های ما را جز هر خائن ناسپاسگزاری انکار نمی کند.}می نویسد: موج را تشبیه کرده به ابرهایی که بر هم انباشته می شوند. بعضی گفته اند، منظور مانند کوهها است. «فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ» یعنی در وفای به عهد خود در زمین ، جانب عدالت را گرفته، چنانچه در دریا با خدا پیمان بسته بود که به یگانگی او را بشناسد. سدی از مصعب بن سعد از پدرش نقل کرد که روز فتح مکه (پیامبر) تمام مردم را امان داد مگر چهار نفر که در باره آنها فرمود: هر کجا ایشان را پیدا کردید بکشید گر چه به پرده کعبه چنگ زده باشند 1. عکرمه بن ابی جهل. 2. عبد الله بن اخطل. 3. قیس بن سبابه. 4.عبد الله بن ابی سرح.

اما عکرمه پسر ابو جهل سوار کشتی شد و در دریا با طوفانی مهیب روبرو گردید. مسافران کشتی گفتند دست از خدایان دروغی بردارید و اخلاص بورزید که آن خداها و بت ها نمی توانند اینجا موجب نجات شما بشوند. عکرمه گفت، اگر مرا از بلای دریا جز اخلاص چیزی نجات نبخشد، در بیابان نیز غیر آن چیز دیگری نجات نمی بخشد. گفت خدایا، من با تو پیمان می بندم که اگر از این گرفتاری نجاتم بخشی، خدمت حضرت محمد می روم و دست در دست او می گذارم و او را شخصی بخشنده و کریم می دانم. نجات یافت و خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و مسلمان شد. معنی ختر: بدترین نوع فریبکاری است. - . مجمع البیان 4: 506 - 507 -

در باره آیه «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ» - . سجده / 3 - ، {آیا می گویند: «آن را بربافته است»؟ [نه چنین است] بلکه آن حقّ و از جانب پروردگار توست، تا مردمی را که پیش از تو بیم دهنده ای برای آنان نیامده است هشدار دهی، امید که راه یابند.} یعنی قبل از تو پیامبری برای آنها نیامده بود. می نویسد: منظور قریش است زیرا برای آنها قبل از پیامبر ما صلی الله علیه و آله پیامبری نیامده بود گرچه برای سایر قبائل آمده بود، مانند خالد بن سنان عبسی. بعضی گفته اند منظور اهل فترت است که فاصله بین زمان عیسی و حضرت محمد صلی الله علیه و آله است. قبل از حضرت محمد صلی الله علیه و آله برای آنها پیامبری نیامده بود.

«فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ» یعنی در آن شش روزی که مقدر کرده بود «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ» {سپس بر عرش [جهانداری] استیلا یافت.}یعنی با قدرت و برتری بر عرش استیلا یافت. - . مجمع البیان 4: 509 - 510 -

در باره آیه «وَ الَّذینَ سَعَوْا فی آیاتِنا مُعاجِزینَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلیمٌ» - . سباء / 5 - ،{و کسانی که در [ابطال] آیات ما کوشش می ورزند که ما را درمانده کنند، برایشان عذابی از بلایی دردناک باشد.}می نویسد: یعنی عذاب بدی.

در مورد آیه «أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ» - . سباء / 9 - ،{آیا به آنچه - از آسمان و زمین - در دسترسشان و پشت سرشان است ننگریسته اند؟ اگر بخواهیم آنان را در زمین فرو می بریم، یا پاره سنگهایی از آسمان بر سرشان می افکنیم. قطعاً در این [تهدید] برای هر بنده توبه کاری عبرت است.}

می گویم: این مطلب چنین است که انسان جلویش را می­بیند و جنود آسمان و زمین را می بیند و همچنین عقب و راست و چپ را و قدرت خارج شدن از این آسمان و زمین را ندارد «کِسَفاً» یعنی یک قطعه از آسمان که آنها را زیر بگیرد و هلاک نماید. - . مجمع البیان 4: 591 - 593 -

طبری درباره آیه «وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ» می نویسد: {و برای وی از میان آنان هیچ پشتیبانی نیست.} یعنی خداوند را معاون و همکاری برای خلق آسمانها و زمین و هر چه آفریده نیست.

«إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» - . سباء / 24 - ، {و در حقیقت یا ما، یا شما بر هدایت یا گمراهی آشکاریم.} این سخن را از جهت انصاف در استدلال فرموده است نه اینکه واقعا مشکوک باشد؛ چنانچه شما به دوستت می گویی، یکی از ما دو نفر دروغ گفته ایم با اینکه می دانی کدام یک از شما دروغ گفته است. «ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنا» یعنی بعداً به حق بین ما حکومت خواهد کرد. - . مجمع البیان 4: 609 - 610 -

ص: 137

بیضاوی در تفسیر «قُلْ أَرُونِیَ الَّذینَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَکاءَ کَلاَّ بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزیزُ الْحَکیمُ» - . سباء / 27 - ،{بگو: «کسانی را که [به عنوان] شریک به او ملحق گردانیده اید، به من نشان دهید.» چنین نیست، بلکه اوست خدای عزیز حکیم.}می نویسد: یعنی به من نشان دهید، با چه امتیازی این بت ها را شریک عبادت با خدا قرار داده اید. این سؤال از شبهه آنهاست بعد از اینکه حجت بر ایشان تمام شده بود تا آنها را بیشتر ملزم نماید «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ» یعنی تو را به رسالت برای تمام مردم فرستاده ایم. از ماده «کف» است که وقتی همه را شامل شد مانع خواهد بود که حتی یک نفر از تحت این حکم خارج نشود. یا منظور این است که ابلاغ تو همه را فراگیر است؛ در این صورت حال است از کاف، که (تا) برای مبالغه به آن اضافه شده است. - . تفسیر بیضاوی 3: 407 -

«وَ ما آتَیْناهُمْ مِنْ کُتُبٍ یَدْرُسُونَها » - . سباء / 44 - ،{ و ما کتابهایی به آنان نداده بودیم که آن را بخوانند} که در آن دلیلی بر صحت شریک قرار دادن برای خداوند باشد «وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ» ما قبل از تو برای آنها پیامبری نفرستادیم که آنها را به قرار دادن شریک برای خدا بخواند و از ترک شریک آنان را انذار دهد! با اینکه قبلا توضیح داده شد که راهی به سوی چنین احتمالی وجود ندارد، پس از کجا این شبهه برای آنها واقع شده است؟

«قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ» {بگو: «من فقط به شما یک اندرز می دهم} به یک خصلت واحد که آن این است: «أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ» برای خدا از مجلس پیامبر صلی الله علیه و آله برخیزید؛ یا برای به پا داشتن حق، با اخلاص در راه خدا در حالی که خالی از تظاهر و ریا و تقلید باشد. «مَثْنی وَ فُرادی» جدا، دو تا دو تا یا یکی یکی زیرا ازدحام موجب تشویش خاطر و اظهار نظرهای مختلف می شود «ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا» بعد در مورد آنچه پیامبرتان آورده بیاندیشید «ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ» آن وقت خواهید فهمید که جنون او را وادار به این عمل نکرده است. ممکن است جمله به ما قبل مربوط نباشد و استیناف باشد به این صورت که آنها را متوجه کند به اینکه، شما که عقل و دانش پیامبر را ملاحظه می کنید، کافی است تا صدق و درستی او را باور کنید. زیرا این درایت او را مانع می شود از اینکه بدون دلیل قابل اعتماد، ادعای چیز بزرگی کند که موجب رسواییش در مقابل مردم خواهد شد و خود را به هلاکت می افکند. چگونه چنین بوده، با اینکه معجزات زیادی نیز به همراه دارد.

بعضی گفته اند (ما) استفهامی است، یعنی بعد فکر می کنند چه چیز در او هست که موجب جنون شده باشد «قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ» بگو هر چه از شما در مورد مزد نبوت خواسته ام، مال خودتان باشد؛ یعنی من مزدی نخواسته ام. بعضی گفته اند (ما) موصول است و منظور این است که درخواستی از شما نکرده ام مانند این آیه «ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا» - . الفرقان / 57 - ، و آیه دیگر «لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» - . الشوری / 23 - در پیش گرفتن راه خدا به نفع آنها است و خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله خویشاوند آنها است.

«قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِ» یعنی خداوند حق و واقعیت را بر کسانی که آنها از میان بندگان خود برگزیده است القاء می کند. یا باطل را کنار می زند و آن را از بین می برد و یا آن را به اطراف جهان پرت می کند که این خود وعده ای است برای پیروزی اسلام «وَ ما یُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما یُعِیدُ» یعنی باطل از میان می­رود که منظور شرک است به طوری که اثری از آن باقی نمی ماند. این سخن از هلاک قبیله گرفته شده که وقتی یک دودمان از بین رفت، دیگر نه ابتدایی دارد و نه بازگشتی.

بعضی گفته، باطل ابلیس یا بت است و معنی این است که دیگر دو مرتبه خلقی را نمی آفریند

ص: 138

و او را برنمی گرداند. یا منظور این است که باطل هرگز موجب خیر برای اهل آن نخواهد شد و بازگشت به خیر هم نمی کند. برخی گفته اند (ما) استفهامی است که به وسیله فعل بعد از خود منصوب شده. - . تفسیر بیضاوی 3: 411 - 413 -

بیضاوی در باره آیه «أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً» - . سباء / 7 - ،{ بگو: «کسانی را که [به عنوان] شریک به او ملحق گردانیده اید، به من نشان دهید.» چنین نیست، بلکه اوست خدای عزیز حکیم.} می نویسد: آیا کسی که عمل بد خود را خوب بداند، مانند کسی است که عمل خود را خوب نبیند بلکه چنان باشد که واقعیت را درک کند و اعمال خوب خود را خوب بداند و اعمال زشت را واقعا زشت بداند. این جواب حذف شده چون در جمله قرینه­ای به حذف آن وجود دارد «فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ» تقدیر آیه چنین بوده: آیا کسی که عمل خود را خوب بداند، تو بر کار او اندوهگین می شوی: جواب به خاطر قرینه حذف شده. «فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ» معنی آیه این است که با حسرت و اندوه بر گمراهی آنان که اصرار بر تکذیب تو دارند، خود را هلاک نکن. - . تفسیر بیضاوی 3: 418 -

«ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ» مالک قطمیر نیستند، یعنی مالک پوست روی دانه خرما.

«وَ لَوْ سَمِعُوا» اگر فرض کنیم آنها بشنوند «مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ» جواب شما را نمی دهند زیرا قدرت بر این کار ندارند، یا چون از شما به خاطر کاری که می کنید بیزارند. «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ» روز قیامت اقرار می کنند که شما مشرک بوده اید و به باطل می رفتید. یا می گویند «ما کُنْتُمْ إِیَّانا تَعْبُدُونَ» شما ما را نمی پرستید «وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ» هرگز کسی چون خداوند نمی تواند این جریان را به تو اطلاع دهد زیرا او واقعا مطلع است و دیگران چنین اطلاعی ندارند. «وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ» یعنی کافر و مؤمن مساوی نیستند. بعضی گفته اند، مثال برای بت و خدا است «وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ» نه باطل و حق «وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ» و نه ثواب و نه عقاب «وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ» مثال دیگری است برای مؤمنین و کافران، روشنتر از مثال اول، به همین جهت فعل (لا یستوی) را تکرار کرده. گفته اند مثالی برای علما و جاهلان است. «إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ» یعنی خداوند توفیق فهم آیات و استفاده از مواعظ را به او می دهد «وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ» با این آیه بیشتر ثابت می کند که اصرارورزان بر کفر، همچون اموات و مرده هایند و باید از آنها مایوس بود «بِالْبَیِّناتِ» یعنی با معجزاتی که شاهد بر نبوت آنها است «و بالزبر» مانند صحف ابراهیم «وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ» چون تورات و انجیل و منظور هر کدام جدا جداست و ممکن است مجموع هر دو منظور باشد و عطف به واسطه مغایرت دو صفتی که دارند، باشد.

«أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً» ینطق یا ما کتابی فرستاده ایم که در آن نوشته است ما برای خود شریک گرفته ایم «فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ» آنها دلیلی از این کتاب بر شرکت قرار دادن داشته باشند. ممکن است ضمیر (هم) مربوط به مشرکین باشد. «وَ لا یَحِیقُ» یعنی احاطه ندارد. «فَهَلْ یَنْظُرُونَ» آیا منتظرند. «إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ» روش خدا را در باره آنها که کافران و تکذیب کنندگان را عذاب می کند «فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ

ص: 139

تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا» یعنی روش خود را تغییر نمی دهد که عذاب نکردن را عذاب قرار دهد و نه این کار را نسبت به دیگران انجام می دهد که غیر مکذبان را عذاب نماید. - . تفسیر بیضاوی 3: 421، 427 - 428 -

بیضاوی در باره آیه «وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَیْنَ أَیْدیکُمْ وَ ما خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون» - . یس / 45 - ،{و چون به ایشان گفته شود: «از آنچه در پیش رو و پشت سر دارید بترسید، امید که مورد رحمت قرار گیرید» [نمی شنوند].}می نویسد: وقتی به آنها گفته می شود از آنچه مقابل شما است و آنچه پشت سرتان است بترسید: از قبیل وقایعی که گذشته و عذابی که در آخرت آماده شده، یا بلاهای آسمانی و یا زمینی؛ مانند این آیه: «أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» یا عذاب دنیا و عذاب آخرت و یا عکس آن، یا گناهان آینده و گناهان گذشته. «وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ» انفاق کنید بر مستمندان «قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا» آنها که کافر به خدا هستند منکرین خدا که ساکن مکه بودند «لِلَّذِینَ آمَنُوا» به مؤمنین که اقرار به خدا دارند و کارها را وابسته به مشیت او می دانند، از روی لجاجت می گویند: «أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ» ما به کسی خوراک بدهیم که اگر خدا بخواهد - بنا به اعتقاد شما- به او غذا می دهد. گفته اند این سخن مشرکان قریش است که فقراء مؤمنین از آنها تقاضای کمک کردند. آنها می خواهند بگویند، خدا با اینکه می تواند آنها را سیر کند ولی چیزی (به آنها) نمی دهد. پس ما شایسته تریم که چیزی به ایشان ندهیم؛ این از کمال نادانی آنها است، زیرا خداوند روزی را با اسباب مختلفی می دهد یکی از آن اسباب، وادار کردن ثروتمندان به کمک نسبت به تهیدستان و توفیق چنین کاری را دادن است. - . تفسیر بیضاوی 3: 439 - 440 -

بیضاوی درباره آیه «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبینٌ» - . یس / 69 - ،{و [ما] به او شعر نیاموختیم و در خور وی نیست؛ این [سخن] جز اندرز و قرآنی روشن نیست.} می نویسد: این آیه رد گفتار آنها است که می گفتند، محمد شاعر است. یعنی ما با قرآن به او شعر نیاموختیم زیرا قرآن دارای قافیه و وزن نیست. معنی آیه این است که تخیلات شاعرانه ندارد «وَ ما یَنْبَغِی لَهُ» برای او شعر گفتن صحیح نیست و از او ساخته نیست، چنانچه چهل سال قبل از بعثت او را آزمایش کردید و این دو شعر گونه، اتفاقی بوده، بدون آنکه تصمیم شعرگویی داشته باشد.

انا النبی لا کذب

انا ابن عبد المطلب

هل انت الا اصبع رمیت

و فی سبیل الله ما لقیت

من پیامبرم. دروغ نیست. من فرزند عبدالمطلبم.

آیا تو جز انگشتی، چیز دیگری انداختی؟ و در راه خدا است آنچه به تو می رسد.

گاهی اوقات اتفاق می افتد که، در ضمن صحبت عادی کلامی شعر گونه و موزون بر زبان انسان جاری می شود. در حالی که خلیل ابن احمد عروضی حتی (رجز) را شعر به حساب نمی آورد. و روایت شده که پیامبر موقع خواندن این دو جمله، باء کذب و عبد المطلب را متحرک خوانده (شعر معمولا یا باید ساکن باشد یا اشباع شود) و تاء جمله دوم را (رمیت) بدون اشباع تلفظ نموده.

بعضی گفته اند، ضمیر در «عَلَّمْناهُ» به قرآن بر می گردد یعنی صحیح نیست که قرآن شعر باشد «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ» قرآن پند و ارشادی است از جانب خدا «وَ قُرْآنٌ

ص: 140

مُبِینٌ» کتابی آسمانی است که در مساجد خوانده می شود و به خاطر معجزاتی که در لابه لای قرآن وجود دارد، معلوم است که سخن بشر نیست «لِیُنْذِرَ» تا بترساند قرآن یا پیامبرصلی الله علیه و آله «مَنْ کانَ حَیًّا» کسانی را که دارای عقل و فهم هستند - زیرا غافل چون مرده است - یا کسانی را که در علم خدا مؤمن هستند زیرا حیات جاوید با ایمان است و انذار و ترسانیدن به او اختصاص دارد که از ایمان مؤمن بهره می برد «وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ» عذاب لازم شد و «عَلَی الْکافِرِینَ» بر کافران، آنها که اصرار به کفر دارند «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً» خدایان دیگری را شریک در عبادت خدا کرده اند «لَعَلَّهُمْ یُنْصَرُونَ» تا شاید در گرفتاریهایشان به کمک آنها بشتابند و با اینکه کار به عکس است زیرا «لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ» - . یس / 75 - ،{[ولی بتان] نمی توانند آنان را یاری کنند و آنانند که برای [بتان] چون سپاهی احضار شده اند.} نیروی کمک به آنها را ندارند و خودشان مامور حفظ و نگهبانی بت ها هستند، یا خواهند دید که در آتش می سوزند. - . تفسیر بیضاوی 3: 439 - 446 -

بیضاوی در باره آیه «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طینٍ لازِب» - . صافات / 11 - ،{ پس، [از کافران] بپرس: آیا ایشان از نظر آفرینش سخت ترند یا کسانی که [در آسمانها] خلق کردیم؟ ما آنان را از گِلی چسبنده پدید آوردیم.}می نویسد: از آنها بپرس، یعنی از مشرکان مکه یا از بنی آدم، «أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یعنی ملائکه آسمان و زمین و آنچه بین این دو است، از مشرق ها و ستارگان و شهاب ها و ثواقب که آفریده های ما است، مهمتر است؟ یا خلقت آنها «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ» منظور این آیه، اثبات معاد است و رد محال دانستن بازگشت در معاد؛ به این صورت که ما انسان را از خاک و آب آفریدیم و ماده اصلی باقی است و می تواند دو باره به هم آمیخته شود. خودشان می دانند که انسان اولی از همین آفریده شده است (یا به دلیل اعتراف آنها به حدوث جهان و یا به این دلیل که گفتار پیامبر ما را صلی الله علیه و آله در مورد آدم تصدیق می کنند). و بسیاری از حیوانات را دیده اند که بدون تولید و تناسل از خاک تولید شده اند. باید به همین شکل، بازگشت در معاد را نیز قبول کنند. یا انکار آنها به این دلیل است که (می پندارند) خدا بر اعاده انسان قدرت ندارد. این نیز باطل است زیرا کسی که قدرت بر آفرینش اشیاء را داشته باشد، در مقابل خلقت این جهان بی کران، می تواند مسأله ساده ای را که بازگشت دوباره انسان است انجام دهد، مخصوصا که از همین خاک آنها را آفریده و قدرتش ذاتی و غیر قابل تغییر است «بَلْ عَجِبْتَ» از قدرت خدا در شگفتی و انکارند. آنها معاد را و این تعجب تو را (از حرف آنها) مسخره می کنند. - . تفسیر بیضاوی 3: 452 - 453 -

بیضاوی درباره آیه «وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ» - . صافات / 158 - ،{و میان خدا و جنّ ها پیوندی انگاشتند و حال آنکه جنّیان نیک دانسته اند که [برای حساب پس دادن،] خودشان احضار خواهند شد.}می نویسد: یعنی بین خدا و ملائکه خویشاوندی است.

ص: 141

بعضی گفته اند خداوند با جنیان مصاهرت و خویشاوندی برقرار کرده و ملائکه از آنها به وجود آمده­اند. بعضی نیز گفته اند، که (مشرکان) مدعی بودند که خدا و شیطان دو برادرند «لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ» ملائکه یا جنیان می دانند که کافران یا انسانها در عذاب خواهند بود «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ» منزه است خدا از نسبت داشتن فرزند و خویشاوند می دهند «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» بندگان مخلص را از معذبین و اهل جهنم استثناء نموده «فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ».

باز خطاب به مشرکین می­گوید «ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ» - . صافات / 162 - ،{بر ضدّ او گمراه گر نیستید،} شما نمی توانید در باره خدا افساد کنید و مردم را گمراه نمایید «إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِیمِ» - . صافات / 163 - ،{مگر کسی را که به دوزخ رفتنی است.}مگر کسانی که در علم خدا گذشته است که اهل جهنم هستند و انتم «وَ ما تَعْبُدُونَ» شما و خدایانی که می پرستید گرفتار عذاب جهنم خواهید شد.

«وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» - . صافات / 164 - ،{ و هیچ یک از ما [فرشتگان] نیست مگر [اینکه] برای او [مقام و] مرتبه ای معیّن است.}سخن ملائکه را بازگو می کند که اعتراف به بندگی می نمایند و مقام پرستش را رد می کنند. معنی این است که هر یک از ما دارای جایگاه معینی از عبادت و معرفت و فرمانبرداری در نظام آفرینش هستیم. ممکن است این جمله و ما قبل آن «سُبْحانَ اللَّهِ» از سخنان ملائکه باشد تا به این قسمت آیه «لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ» بپیوندد.

«وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ» - . صافات / 165 - ،{و در حقیقت، ماییم که [برای انجام فرمان خدا] صف بسته ایم.}.

«وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» - . صافات / 166 - ،{و ماییم که خود تسبیح گویانیم.} ما منزه هستیم از آنچه نسبت می دهند «وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ» گر چه مشرکان می گویند «لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ» اگر نزد ما کتابی از کتب آسمانی بود «لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ»به اخلاص خدا را عبادت می کردیم و مانند آنها به مخالفت نمی پرداختیم «فَکَفَرُوا بِهِ» وقتی کتاب آمد کفر ورزیدند، آن هم بهترین کتاب، «فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» در آینده نتیجه کفر خود را خواهند فهمید «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ» از آنها کناره بگیر تا موقع معین یعنی روز بدر؛ بعضی گفته اند تا روز فتح مکه «وَ أَبْصِرْهُمْ» آن وقت تماشا کن چه به آنها می رسد «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» آنها خواهند دید که ما چگونه تو را تائید می کنیم و نصرت می بخشیم و در آخرت ثواب می دهیم.

«أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ» آیا برای عذاب ما عجله دارند؟ گفته اند وقتی «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» نازل شد، گفتند چه وقت این کارها انجام می شود؟ بعد این آیه نازل شد «فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ» - . صافات / 177 - ،{پس هشدارداده شدگان را آنگاه که عذاب به خانه آنان فرود آید چه بد صبحگاهی است.}وقتی عذاب به در خانه آنها نازل شود، سحرگاه بدی خواهند داشت. - . تفسیر بیضاوی 3: 473 - 475 -

ص: 142

بیضاوی در باره آیه «بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا فی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ» - . ص / 2 - ،{ آری، آنان که کفر ورزیدند در سرکشی و ستیزه اند.} می نویسد: یعنی در خودخواهی و استکبار از حق «وَ شِقاقٍ» مخالفت با خدا و پیامبرش «فَنادَوْا» از روی تقاضا و التماس یا توبه و استغفار فریاد می زنند: «وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ» ولی هنگام چاره جویی گذشته است. - . تفسیر بیضاوی 4: 5 - 6 -

مرحوم طبرسی می نویسد: مفسران گفته اند سران قریش که بیست و پنج نفر بودند از آن جمله ولید بن مغیره که از همه بالاتر بود و ابو جهل و ابی و امیه دو پسر خلف، و عتبه و شیبه فرزندان ربیعه و نضر بن حارث پیش ابو طالب آمده گفتند: تو بزرگ و با شخصیت ترین افراد ما هستی، ما آمده ایم تا بین ما و پسر برادرت داوری کنی. او افکار و عقاید ما را خرافات می­داند و خدایان ما را به ناسزا می گیرد.

ابو طالب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را خواست و عرض کرد: پسر برادر، اینها فامیل تو هستند و تقاضایی دارند. پرسید چه می خواهند؟ عرض کرد، می گویند تو دست از ما و خدایان ما بردار تا ما دست از تو و خدایت برداریم.

به آنها فرمود: شما یک جمله را از من بپذیرید تا بر عرب و عجم حکومت کنید. ابو جهل گفت:

بسیار خوب ما ده برابر از تو می پذیریم فرمود: بگویید: «لا اله الا الله».

از جای حرکت کرده گفتند: «أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً» می خواهد این همه خدا را در یکی منحصر نماید. این آیات به همین جهت نازل شد.

و روایت شده که اشک از چشمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جاری شد و بعد فرمود: عمو، اگر خورشید را در دست راست و ماه را در دست چپم قرار دهند دست از ماموریت خود بر نمی دارم تا به انجام برسانم یا کشته شوم. حضرت ابو طالب گفت، دنبال کار خود باش، هرگز دست از پشتیبانی تو بر نمی دارم. - . مجمع البیان 4: 725 - 726 -

بیضاوی در مورد آیه «وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ» - . ص / 2 - ، {و بزرگانشان روان شدند [و گفتند:] «بروید و بر خدایان خود ایستادگی نمایید که این امر قطعاً هدف [ما]ست.} می نویسد: یعنی اشراف قریش، پس از آنکه پیامبر اکرم آنها را با دلیل ملزم نموده رفتند، گفتند: «أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ» بروید و دست از خدایان خود بر ندارید «إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ» این عملی است که روزگار به سر ما آورده و قابل دفع نیست یا منظور این است که آنچه پیشنهاد و پیش بینی می کند (توحید و ریاست و حکومت بر عرب و عجم) را همه کس آرزو دارند. یا منطق این است که او می خواهد دین شما را از دستتان بگیرد.

ص: 143

«ما سَمِعْنا بِهذا» چنین سخنی را نشنیده ایم «فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ» از مردمی که زمان پدرانمان بوده اند یا از مسیحیان که آخرین ملت مذهبی هستند؛ زیرا مسیحیان قائل به سه خدا هستند. یعنی ما از اهل کتاب و کاهنان که مردمان مترقی هستند، یکتاپرستی و توحید را نشنیده ایم.

«إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ» این دروغی بیش نیست «أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ» یعنی آیا گنجینه های رحمت خدا در اختیار آنها است تا هر که را خواستند برای نبوت برگزینند «أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّماواتِ» آنها در مورد این عالم جسمانی اختیاری ندارند در صورتی که این عالم جزئی کوچک از قدرت خدا است، پس چگونه می توانند اختیار داری کنند.

«فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبابِ» اگر چنین اختیاری دارند، با وسائلی که دارند بر فراز عرش برآیند و اختیار را در دست بگیرند و نظام عالم را اداره کنند و به هر کس می خواهند وحی کنند.

(سبب) وسیله رسیدن است. گفته اند مراد از اسباب، آسمانها است زیرا آسمانها سبب حوادث زمین هستند «جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ» اینها سپاهی گرد هم آمده از کفار هستند که به زودی شکست می خورند، چگونه می توانند جهان را تدبیر نمایند. یا یعنی، اعتنایی به گفتار آنها نکن. - . تفسیر بیضاوی 4: 7 - 9 -

«قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ» بگو، این خبر بزرگی است که به شما گوشزد کردم که بترسید از خدایی که یکتا است. بعضی گفته اند، منظور خبری است که بعد از حضرت آدم می دهد «ما کانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلی إِذْ یَخْتَصِمُونَ» زیرا اطلاعاتی که از ملائکه و جریانهای بین آنها به همان صورتی که در کتابهای قبل از قرآن آمده است می دهد را از کسی نشنیده و از مطالعه به دست نیاورده، و جز وحی به چیز دیگری فکر کرد. - . تفسیر بیضاوی 4: 22 - 23 -

«ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ» چنانچه سابقه مرا دارید، من هرگز مدعی چیزی که صلاحیت آن را ندارم نیستم (چه رسد) که به دروغ مدعی نبوت و آوردن قرآن شوم. «وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ» یعنی این مطالب را بعد از مرگ خواهید فهمید یا روز قیامت یا هنگام ظهور اسلام. - . تفسیر بیضاوی 4: 25 -

و در باره آیه «أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فی ما هُمْ فیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ » - . زمر / 3 - { آگاه باشید: آیینِ پاک از آنِ خداست، و کسانی که به جای او دوستانی برای خود گرفته اند [به این بهانه که:] ما آنها را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم، البتّه خدا میان آنان در باره آنچه که بر سر آن اختلاف دارند، داوری خواهد کرد. در حقیقت، خدا آن کسی را که دروغ پردازِ ناسپاس است هدایت نمی کند.}می نویسد: ممکن است دوست گیرندگان کفار باشند و دوستان آنها ملائکه و عیسی و بت ها باشد (بنا بر حذف ضمیر راجع و در نظر گرفتن مشرکین بدون قرینه ای که شاهد بر آن در کلام باشد). «وَ الَّذِینَ» مبتداء است خبر آن بنا بر توجیه اول «ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی» - . زمر / 3 - ،{ما آنها را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم} است به تقدیر قول. یا خبرش این جمله است «إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ» و بنا به توجیه دوم،

ص: 144

خبر آن همین جمله «إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ» است، بنا بر این قولی که در تقدیر گرفته می شود. حال یا بدل از صله و «زُلْفی» مصدر است و یا حال.

«لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لاَصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» - . زمر / 4 - ،{اگر خدا می خواست برای خود فرزندی بگیرد، قطعاً از [میان] آنچه خلق می کند، آنچه را می خواست برمی گزید. منزّه است او، اوست خدای یگانه قهار.} اگر خدا بخواهد فرزندی بگیرد و چنانچه گمان می کنند «لَاصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ» زیرا هیچ موجودی وجود ندارد مگر اینکه مخلوق اوست. چون محال است دو واجب وجود داشته باشد و باید غیر واجب الوجود به واجب مستند شود و این واضح است که مخلوق شباهت به خالق ندارد تا فرزند او شود. سپس این مطلب را با این آیه بیان می فرماید: «هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» زیرا الوهیت واقعی تابع وجوبی است که مستلزم ذاتی بودن آن است و این منافات با شباهت است، چه رسد به تولد. زیرا هر کدام از دو مماثل و مشابه، مرکب از یک حقیقت مشترک هستند و یک یقین مخصوص و قهار بودن مطلق، منافی با قبول زوالی است که محتاج به فرزند باشد.

«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ» - . زمر / 8 - ،{و چون به انسان آسیبی رسد، پروردگارش را - در حالی که به سوی او بازگشت کننده است - می خواند؛ سپس چون او را از جانب خود نعمتی عطا کند، آن [مصیبتی] را که در رفعِ آن پیشتر به درگاه او دعا می کرد، فراموش می نماید و برای خدا همتایانی قرار می دهد تا [خود و دیگران را] از راه او گمراه گرداند. بگو: «به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی.»}یعنی گرفتاری را که از خدا درخواست می کرد آن را بر طرف نماید فراموش کرده، یا منظور این است که خدایش را که تضرع به درگاه او می کرد فراموش کرده. - . تفسیر بیضاوی 4: 26 – 29 -

«أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبین» - . زمر / 22 - ،{پس آیا کسی که خدا سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشاده، و [در نتیجه] برخوردار از نوری از جانب پروردگارش می باشد [همانند فرد تاریکدل است]؟ پس وای بر آنان که از سخت دلی یاد خدا نمی کنند؛ اینانند که در گمراهی آشکارند.}«أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ» خبر این دو جمله محذوف است که این قسمت از آیه شاهد آن است «فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ» یعنی دلهایشان به واسطه اعراض از یاد او، سخت گردیده. - . تفسیر بیضاوی 4: 32 -

«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا» خدا برای مشرک و موحد مثال می زند «رَجُلًا فِیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ» مثل مشرک بنا بر آنچه مقتضای اعتقاد است که هر کدام از خدایانش مدعی عبودیت و بندگی او هستند، مثال برده ای است که چند نفر مالک او باشند و هر کدام او را به جانب خود می کشند و او سرگردان است. و موحد مثل کسی است که فقط متعلق به یک نفر باشد و دیگری بر او راهی نداشته باشد. - . تفسیر بیضاوی 4: 34 -

مرحوم طبرسی در آیه «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ» - . زمر / 36 - ،{ آیا خدا کفایت کننده بنده اش نیست؟ و [کافران] تو را از آنها که غیر اویند می ترسانند و هر که را خدا گمراه گرداند برایش راهبری نیست.} می نویسد: کفار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را از بت های خود می ترسانیدند و به ایشان می گفتند، نمی ترسی که خدایان ما تو را بکشند! گفته اند، وقتی خالد بن ولید به دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواست بت عزی را در هم شکند، آنها گفتند مواظب باش که عزی سخت گیر است، ولی خالد با تبر بر بینی او نواخت و او را تکه تکه کرده گفت:

کفرانک یا عزی لاسبحانک سبحان من اهانک

ص: 145

کافرم به تو ای عزّی منزّه نیستی، منزّه کسی است که به تو اهانت کرد

«أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیْئاً وَ لا یَعْقِلُونَ» - . زمر / 43 - ، {آیا غیر از خدا شفاعتگرانی برای خود گرفته اند؟ بگو: «آیا هر چند اختیار چیزی را نداشته باشند و نیندیشند؟»} جواب این استفهام محذوف است یعنی اگر چنین باشند که آنها مالک شفاعت نباشند و عقل هم نداشته باشند، آیا باز هم ایشان را می پرستید و امید شفاعت از آنها دارید «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً» یعنی احدی بدون اجازه خدا حق شفاعت ندارد «وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ» وقتی نام خدا را می برند متنفر می شوند. گفته اند دلهایشان می گیرد. - . مجمع البیان 4: 781 - 782 -

بیضاوی می نویسد: «وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُون» - . زمر / 55 - ،{و پیش از آنکه به طور ناگهانی و در حالی که حدس نمی زنید شما را عذاب دررسد، نیکوترین چیزی را که از جانب پروردگارتان به سوی شما نازل آمده است پیروی کنید.»}یعنی تابع قرآن باشید یا اوامرش را اطاعت کنید نه اینکه آنچه را نهی کرده انجام دهید. یا منظور این است که تابع واجبات باشید نه غیر واجب. یا تابع ناسخ باشید نه منسوخ. شاید منظور این است که تابع چیزی باشید که بیشتر موجب نجات و سلامتی شما می شود مانند توبه و انابه و مواظبت طاعت و بندگی. - . تفسیر بیضاوی 4: 41 -

«إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ» کسانی که در آیات خدا مجادله می کنند. این حکم عمومی است گرچه آیه در باره مشرکین مکه و یهودیان نازل شده، موقعی که گفتند: تو آن پیامبری که ما انتظارش را داریم نیستی. مسیح بن داود است که بر دریا و خشکیها حاکم است و نهرها با او در جریان است «إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ» جز تکبر نسبت به حق و خود را برتر دانستن از نظر اندیشه و دانش، چیزی در دل ندارند. یا منظور اراده ریاست است. یا اینکه نبوت و سلطنت مال آنها باشد «ما هُمْ بِبالِغِیهِ» آنها نمی توانند از آیات خدا جلوگیری کنند یا به آرزوی خود برسند «لَخَلْقُ

السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ» آفرینش آسمانها و زمین بزرگتر از آفرینش انسان است. کسی که قادر بر آفریدن جهان بدون ماده و مایه ای که قبلا وجود داشته باشد است، بر برگرداندن انسان وقتی که مایه و ماده ای هم وجود دارد، قادرتر است. - . تفسیر بیضاوی 4: 63 -

«فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ» وقتی فرمان خدا به عذاب در دنیا و آخرت آمد «قُضِیَ بِالْحَقِ» به حق قضاوت می کند که واقع بین نجات یابد و یاوه سرا عذاب شود «وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ» آن معاندین که پیوسته طلب معجزه می کنند، با اینکه به اندازه کافی آن را دیده اند. - . تفسیر بیضاوی 4: 67 -

در باره آیه «وَ قالُوا قُلُوبُنا فی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُون» - . فصلت / 5 - ، {و گفتند: «دلهای ما از آنچه ما را به سوی آن می خوانی سخت محجوب و مهجور است. و در گوشهای ما سنگینی و میان ما و تو پرده ای است؛ پس تو کار خود را بکن ما [هم] کار خود را می کنیم.»}می نویسد: دلهای ما زیر پرده هایی است. اینها مثالهایی است از کوردلی آنها در مورد پذیرفتن دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله و اعتقاد به دین او و کراهتی که از شنیدن گفتارش دارند و مخالفت و دوری که از او می نمایند «فَاعْمَلْ» به دین خود یا ابطال عقیده ما عمل کن «إِنَّنا عامِلُونَ» ما نیز عمل به دین خود یا ابطال دعوت تو می کنیم. - . تفسیر بیضاوی 4: 71 -

مرحوم طبرسی می نویسد: گفته اند ابا جهل جامه ای را بین خود و پیامبر صلی الله علیه و آله بلند نموده

ص: 146

گفت، یا محمد! تو از این طرف برو، ما از آن طرف. تو به دین خود عمل کن و ما به دین خودمان. «فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ» یعنی از راه او منحرف نشوید و از او اطاعت کنید. - . مجمع البیان 5: 4 - 5 -

در باره آیه «وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُون» - . فصلت / 26 - ،{ و کسانی که کافر شدند گفتند: «به این قرآن گوش مدهید و سخن لغو در آن اندازید، شاید شما پیروز شوید.»}یعنی با قرآن با سخنان بیهوده و لغو و باطل مبارزه کنید «لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ» شاید به وسیله این لغو و باطل پیروز شوید و یاران محمد صلی الله علیه و آله سخن او را نشنوند. بعضی گفته اند، معنی «وَ الْغَوْا فِیهِ» یعنی سر و صدا کنید، سوت بزنید و رقاصی کنید.

دیگری گفته است، یعنی صدایتان را با شعر و رجز در مقابل او بلند کنید (ابن عباس و سدی گویند): چون از معارضه با قرآن مایوس شدند، چاره ای اندیشیدند و سفارش به گوش ندادن (سخنان پیامبر) کردند و اینکه کارهای بیهوده­ انجام دهند تا با قرآن مبارزه کنند. - . مجمع البیان 5: 16 -

بیضاوی در باره آیه «وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظیمٍ» - . فصلت / 35 - ، {و این [خصلت] را جز کسانی که شکیبا بوده اند نمی یابند، و آن را جز صاحب بهره ای بزرگ، نخواهد یافت.}می نویسد: چنین صفتی، یعنی پاسخ بدی را به خوبی دادن را کسی نمی تواند انجام دهد «إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا» مگر شکیبایان که جلوی نفس را از انتقام گرفتن باز می دارند «وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ» و مگر کسانی که بهره فراوانی از نیکوییها و کمال نفس دارند. بعضی گفته اند «حَظٍّ عَظِیمٍ» بهشت است. - . تفسیر بیضاوی 4: 79 -

«وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا» این آیه جواب آنها است که می گفتند چرا قرآن به زبان غیر عرب نازل نشده «لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ» چرا به زبانی رسیده که ما نمی فهمیم «ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌ» زبان غیر عربی برای عرب آورده شده. «أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ» مثالی برای نپذیرفتن آنها است، مثل کسی که او را از راه دور صدا بزنند. - . تفسیر بیضاوی 4: 80 - 81 -

«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ» یعنی دین نوح را بر پیامبر ما صلی الله علیه و آله تشریع نموده و ادیان دیگری که در فاصله بین این دو قرار داشت، و آن همان اصل مشترک بین ادیان است «أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ» ایمان به آنچه لازم است و اطاعت از احکام خدا «وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» در این اصل اختلاف نورزید ولی فروع شرایع، مختلف است «وَ ما تَفَرَّقُوا» فیه، امم گذشته گفته اند، یعنی اهل کتاب «وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ» منظور اهل کتابی هستند که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله زندگی می کردند یا مشرکینی که بعد از اهل کتاب وارث قرآن شدند «فَلِذلِکَ» یعنی به جهت این تفرقه یا کتاب یا علمی که به تو داده شده است.

ص: 147

«فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصیر» - . شوری / 15 - ،{بنابراین به دعوت پرداز، و همان گونه که مأموری ایستادگی کن، و هوسهای آنان را پیروی مکن و بگو: «به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم؛ خدا پروردگار ما و پروردگار شماست؛ اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست؛ میان ما و شما خصومتی نیست؛ خدا میان ما را جمع می کند، و فرجام به سوی اوست.}یعنی استدلال و دعوایی بین ما و شما نیست چرا که حق آشکار شده است و دیگر جای بحث و گفتگو نیست «وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ» کسانی که در دین خدا به استدلال می پردازند «مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ» بعد از اینکه مردم دین خدا را پذیرفتند، یا بعد از آنکه خدا در روز بدر دعای پیامبرش را مستجاب کرد و او را یاری نمود، یا بعد از اینکه اهل کتاب دعوتش را پذیرفتند،«حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ» دلیل آنها باطل و زائق است. - . تفسیر بیضاوی 4: 87 - 88 -

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» - . شوری / 24 - ،{آیا می گویند: «بر خدا دروغی بسته است؟» پس اگر خدا بخواهد بر دلت مُهر می نَهد؛ و خدا باطل را محو و حقیقت را با کلمات خویش پا برجا می کند. اوست که به راز دلها داناست.} آیه، بعید می شمارد که پیامبر بر خدا دروغ ببندد زیرا کسی افترا می زند که بر دلش مهر زده شده باشد و جاهل به پروردگار باشد؛ مثل این که می گوید، اگر خدا بخواهد بر دلت مهر می زند تا جرات پیدا کنی دروغ بگویی. گفته اند «یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ» یعنی قرآن را نگه می دارد و به تو وحی نمی کند. یا به تو صبر می دهد تا از آزار آنها دل شکسته نشوی. - . تفسیر بیضاوی 4: 91 -

«وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدی إِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»، - . شوری / 52 - {وهمین گونه، روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم. تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است؟] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم، و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی.}یعنی بر تو چنین وحی کردیم و آنچه را وحی نموده، روح نامیده است زیرا دلها را زنده می کند. بعضی گفته اند منظور جبرئیل است و معنی این است که او را با وحی پیش تو فرستادیم «ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ» یعنی قبل از وحی، کتاب و ایمان را نمی دانستی. همین آیه دلیل است بر اینکه پیامبر قبل از نبوت متعبد به شریعتی نبوده. گفته، مراد ایمان است به چیزی که جز شنیدن راهی ندارد «وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً» ولی برای او راهی، نور یعنی روح یا کتاب یا ایمان را، قرار دادیم . - . تفسیر بیضاوی 4: 98 -

در باره آیه «وَ إِنَّهُ فی أُمِ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ » - . زخرف / 4 - ،{ و همانا که آن در کتاب اصلی [=لوح محفوظ] به نزد ما سخت والا و پرحکمت است.}می نویسد: ام الکتاب لوح محفوظ است که اصل کتب آسمانی است «لدینا» نزد ما محفوظ از تغییر، «لعلی» یعنی در میان کتب آسمانی بسیار بلند مرتبه است زیرا فقط قرآن از میان آنها معجزه است. «حکیم»، صاحب حکمت بالغه است یا منظور این است که محکم است و نسخ پذیر نیست، «أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً» آیا آن را از شما دور می کنیم که مجازا از این گفتار عرب است (ضرب الغرائب عن الحوض) بیگانه ها را از آب دور کردیم. (فاء) عاطفه است به فعل محذوف، یعنی آیا شما را رها می کنیم و ذکر را از شما دور می کنیم. «صفحا» مصدری است غیر مطابق با لفظ فعل، زیرا دور کردن ذکر، اعراض است. یا مفعول له است یا حال است به معنی صافح و اصل آن از این است که پشت گردن به آن بگردانی و گفته اند، به معنی جانب است که در این صورت ظرف خواهد بود.

«أَنْ کُنْتُمْ» یعنی (لئن کنتم) «فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً» یعنی از قوم اسرافگر.

ص: 148

زیرا خطاب را از آنها به پیامبر بر می گرداند و خبر از آنها می دهد. «وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ» و در قرآن داستان عجیب آنها گذشت. در این آیه وعده ای است برای پیامبر صلی الله علیه و آله و تهدیدی است برای آنها، شبیه جریانهایی که برای گذشتگان اتفاق افتاده «وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً» یعنی از بندگانش برای او فرزند قرار داده اند و گفته اند ملائکه فرزند خدایند. این که فرزند را جزء نامیده، چون فرزند پاره تن والد است. و این مطلب دلیلی است بر محال بودن نسبت فرزند به خدای یکتا دادن.«وَ هُوَ کَظِیمٌ» دلش پر از ناراحتی است «أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ» یعنی یا برای خدا قرار داده اند. «وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُون» - . زخرف / 19 - ،{و فرشتگانی را که خود، بندگان رحمانند، مادینه [و دختران او] پنداشتند. آیا در خلقت آنان حضور داشتند؟ گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [از آن] پرسیده خواهند شد.}این کفر دیگری است که (به خاطر آن) خداوند آنها را سرزنش می کند که بهترین و کاملترین بندگانش یعنی ملائکه را به صورت ناقص ترین و بی ارزش ترین آنها درآورند «أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ» در موقع آفرینش آنها حضور داشتند که خداوند ملائکه را زن آفریده؛ زیرا ادعای چنین چیزی با مشاهده صحیح است. - . تفسیر بیضاوی 4: 99 - 102 -

«کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ» یعنی کتابی قبل از قرآن «قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُون» - . زخرف / 24 - ،{گفت «هر چند هدایت کننده تر از آنچه پدران خود را بر آن یافته اید برای شما بیاورم؟» گفتند: «ما [نسبت] به آنچه بدان فرستاده شده اید کافریم.»}یعنی اگر من دینی برای شما بیاورم که بهتر از راه پدرانتان باشد، آیا باز پیرو پدران خود هستید. این آیه حکایت از یک جریانی در گذشته می کند که به پیامبر آنها چنین فرمود؛ یا خطاب به پیامبر ما است صلی الله علیه و آله.

دلیل وجه اول این است که ابن عامر و حفص آیه را چنین قرائت کرده اند: «قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ» یعنی اگر چه بهتر باشد، ما نمی پذیریم. تا پیامبر خود را از تفکر و اندیشه در این مورد مایوس کنند «بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ» ما معاصرین پیامبر خود را از قریش نا امید کردیم «وَ آباءَهُمْ» به عمرهای طولانی و نعمت مغرور شدند و غرق در شهوترانی شدند. - . تفسیر بیضاوی 4: 103 - 104 -

مرحوم طبرسی در آیه «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظیمٍ» - . زخرف / 31 - ، {و گفتند: «چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است؟»} می نویسد: منظورشان از دو قریه، مکه و طائف است و آن دو مرد، یکی ولید بن مغیره از مکه و عروه بن مسعود ثقفی از طائف است. بعضی گفته اند عتبه بن ربیعه از مکه و ابن عبد یا لیل از طائف. و از ابن عباس نقل شده، ولید بن مغیره از مکه و حبیب بن عمر و ثقفی از طائف، زیرا این دو مرد در بین مردم متشخص و بسیار ثروتمند بودند. آنها چنین گمان می کردند که هر کس دارای ثروت و شخصیت باشد، به نبوت شایسته تر است. خداوند در رد آنها می فرماید: «أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ

ص: 149

رَبِّکَ» آیا آنها نبوت را بین بندگان خدا تقسیم می کنند؟ سپس می فرماید: «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» یعنی ما روزی را در زندگی، طبق مصالحی که می دانیم بین بندگان تقسیم می کنیم. هیچ کس را نمی رسد که در این موارد دخالت کند و همان طوری که بعضی را در ثروت بر بعض دیگر برتری داده ایم، در مورد نبوت نیز به هر کس صلاح می دانیم می دهیم «وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ» یعنی بعضی را فقیر و بعضی را ثروتمند می­کنیم و این اختیار را به آنها نداده ایم، با اینکه چیز بی اهمیتی است، چگونه انتخاب پیامبر را با موقعیت و مقام ارجمندی که دارد به آنها واگذار می کنیم.

«لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا» - . زخرف / 32 - ،{ بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم تا بعضی از آنها بعضی [دیگر] را در خدمت گیرند} وجه تفاوت ثروت بین بندگان، علاوه بر مصالحی که گفتیم، یکی این است که طبق مصالح و احتیاج هایی که دارند، یکدیگر را به خدمت بگمارند و از کار هم استفاده نمایند و به این وسیله نظام جهان قوام یابد. بعضی گفته اند، تا برخی به وسیله مال خود مالک برخی دیگر شوند و آنها را به بندگی بگیرند «وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ» یعنی ثواب یا بهشت و یا نبوت بهتر است از آنچه آنها از ثروت بر هم انباشته می کنند. - . مجمع البیان 5: 71 - 76 -

«فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ» - . زخرف / 41 - ،{ پس اگر ما تو را [از دنیا] ببریم، قطعاً از آنان انتقام می کشیم.} یعنی یا پس از مرگ از امتت انتقام خواهیم گرفت «أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ» یا در زمان حیات تو آنچه به آنها از عذاب وعده داده ایم، دچار خواهیم کرد «فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ» یعنی ما قادر بر انتقام هستیم و می توانیم در زمان حیات تو و بعد از وفاتت آنها را کیفر نماییم. حسن و قتاده گفته اند: خداوند پیامبرش را گرامی داشت به اینکه چنین کیفری را در زمان حیاتش به امت نداد و جز آنچه موجب خشنودی او شود انجام نداد، ولی بعد از او نقمت و انتقام شدیدی پیش آمد.

روایت شده که به پیامبر نشان دادند که امتش بعد از او چگونه دچار می شوند. از آن روز پیوسته گرفته بود و دیگر او را خندان ندیدند تا از دنیا رفت.

جابر بن عبد الله انصاری می گوید: در «حجة الوداع» در منی، من نزدیکترین شخص به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودم. فرمود: مبادا شما را ببینم که پس از من کافر شدید و گردن یکدیگر می زنید. به خدا سوگند اگر چنین کنید، مرا میان سپاهی خواهید دید که شما را در پیکار پاسخ می دهند؛ بعد متوجه پشت سر خود شده، سه مرتبه فرمود: علی علی علی. دیدیم که جبرئیل به او اشاره نمود. پشت سر آن این آیه نازل شد: «فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ» وقتی تو را بردیم، به وسیله علی از آنها انتقام خواهیم گرفت.

گفته اند که. در جریان بدر، پس از اینکه آن جناب را از مکه بیرون کردند،

ص: 150

به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشان دادند که چگونه از آنها انتقام خواهند گرفت. «وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ» این قرآن موجب شخصیت و شرافت برای تو و قومت خواهد بود «وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ» در آینده از سپاس مقام و موقعیتی که به شما داده شده، بازخواست خواهید شد. گفته، از قرآن و وظیفه ای که نسبت به آن داشتید سؤال خواهند کرد.

«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا» - . زخرف / 45 - ،{و از رسولان ما که پیش از تو گسیل داشتیم جویا شو}یعنی از مؤمنان اهل کتاب بپرس. تقدیر چنین است. از امتهای پیشین بپرس. بعضی گفته اند معنای آیه این است: از انبیاء سؤال کن که در شب معراج خداوند آنها را برای پیامبر صلی الله علیه و آله جمع کرد و هفتاد نفر بودند از قبیل موسی و عیسی علیهم السلام. ولی از آنها سؤال نکرد چون او از جانب خدا، بیشتر از این انبیاء اطلاع داشت. - . مجمع البیان 5: 75 - 76 -

در باره این آیه «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّون» - . زخرف / 57 - ،{ و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد، بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند]}می نویسد: در مورد معنی آیه اختلاف نموده اند به چند صورت:

1. معنی آیه این است. چون طبق عقیده آنها، توجیه کردند که عیسی بن مریم هم در عذاب خواهد بود، و جریان از این قرار بود که وقتی آیه «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ» - . الأنبیاء / 98 - ،{در حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید. شما در آن وارد خواهید شد.} شما و خدایانتان در جهنم خواهید بود. مشرکان گفتند ما راضی هستیم، چون عیسی نیز با خدایان ما خواهد بود و این آیه اشاره به آن است «إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ» قوم تو به فریاد می آیند و با تو به مخاصمه می پردازند. این آیه مخاصمه آنها است: «وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ» یعنی خدایان ما از عیسی بهتر نیستند، وقتی عیسی در جهنم باشد - چون او را پرستیده اند - پس خدایان ما هم باشند. ابن عباس و مقاتل این مطلب را نقل کرده اند.

2. معنی آیه را چنین گفته اند: چون خداوند آدم را برای خلقت عیسی مثل زده، در این آیه «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ» - . آل عمران / 59 - ، { در واقع، مَثَلِ عیسی نزد خدا همچون مَثَلِ [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید؛ سپس بدو گفت: «باش»؛ پس وجود یافت.}گروهی از کفار به این مطلب بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اعتراض نمودند. این آیه از آن جهت نازل شد.

3. قتاده می گوید: چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عیسی و مادرش را ستود که او نیز مانند ادم است در ویژگی خلقتش، مشرکین گفتند که مقصود محمد این است که او را مانند عیسی که نصاری او را می پرستند، بپرستند.

4. نظری است که ائمه گرام از علی علیه السّلام نقل کرده اند که فرمود: روزی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفتم، گروهی از قریش اطرافش را گرفته بودند، به من نگاهی کرده فرمود: یا علی، مثل تو در این امت چون عیسی است که گروهی او را دوست داشتند و در دوستی افراط کردند و هلاک شدند و گروهی او را دشمن داشتند و در دشمنی افراط نمودند، آنها نیز هلاک شدند؛ اما گروهی میانه رو بودند و نجات یافتند. این سخن بر قریش گران آمد و شروع به خنده کردند

ص: 151

و گفتند، او را به انبیاء و رسل تشبیه می کند. بعد این آیه نازل شد: «وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ» یعنی مسیح. یا محمد صلی الله علیه و آله، یا علی علیه السلام «لَجَعَلْنا مِنْکُمْ» به جای شما بنی آدم، ملائکه را قرار می دهیم که جانشین شما باشند. - . مجمع البیان 5: 80 - 81 -

«أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ» - . زخرف / 79 - ،{یا در کاری ابرام ورزیده اند؟ ما [نیز] ابرام می ورزیم.} آنها در باره حضرت محمد صلی الله علیه و آله تصمیمی می گیرند، ما نیز در باره عذاب و کیفر آنها تصمیم می گیریم «أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ» - . زخرف / 80 - ،{آیا می پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی شنویم؟} سر، چیزی است که انسان در دل خود پنهان می کند به دیگری نمی گوید، ولی نجوی چیزی است که پنهانی به دیگری می گوید. - . مجمع البیان 5: 87 -

بیضاوی درباره آیه «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدینَ» - . زخرف / 81 - ،{ بگو: «اگر برای [خدایِ] رحمان فرزندی بود، خود من نخستین پرستندگان بودم.»}می نویسد: پیامبر صلی الله علیه و آله بهتر می دانست چه چیزی را می توان به خدا نسبت داد و چه چیزی را نمی توان. از کسانی که باید به آنها احترام کرد، او شایسته تر به احترام است. یکی از موارد احترام به پدر این است که احترام بچه اش را نگه دارند. از این آیه چنین استفاده نمی شود که صحیح است خدا بچه داشته باشد و بچه اش را عبادت کنند، زیرا امر محال موجب لازمه محالش نمی شود.

بعضی گفته اند، یعنی اگر بنا به ادعای شما، خدا را فرزندی باشد، من اولین عابد و پرستش کننده خدا و اعتراف کننده به یگانگی اویم. یا از مخالفین و معترضین به این عقیده هستم و از ماده (عبد یعبد) به معنی این که بیزار شد و ناراحت گردید است. یا معنی آیه این است که او را فرزند نیست و من اولین موحد مکه هستم «فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ» یعنی به کجا روی می آورید؟ از عبادت خدا به عبادت دیگری؟!

«وَ قِیلِهِ» یعنی قول پیامبر صلی الله علیه و آله و به واسطه اینکه عطف به «سِرَّهُمْ» گردید یا عطف به محل «السَّاعَةِ» منصوب شده. یا فعل قیل در تقدیر گرفته شده یعنی (قال قیله). عاصم و حمزه لفظ «قِیلِهِ» را مجرور کرده اند به جهت عطف به لفظ الساعه «فَاصْفَحْ عَنْهُمْ» یعنی از آنها اعراض کن و مایوس از ایمان آنها باش «وَ قُلْ سَلامٌ» آسوده شدم از شما و رها کردم شما را. - . تفسیر بیضاوی 4: 115 - 116 -

در باره آیه «تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِ حَدیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُون» - . جاثیه / 6 - {این[ها]ست آیات خدا که به راستی آن را بر تو می خوانیم. پس، بعد از خدا و نشانه های او به کدام سخن خواهند گروید؟} می نویسد: یعنی به چه حدیثی از آیات خدا؟

ص: 152

و اسم خدا را به خاطر تعظیم بر آیات مقدم داشته؛ چنانچه می گویی اعجبنی زید و کرمه. یا منظور بعد حدیث الله است که آن قرآن می باشد: اما آیات آن، دلائل زیادی است که در آن وجود دارد یا منظور از دلائل، قرآن است. و عطف به جهت مغایرت داشتن دو وصف است.

«قُلْ لِلَّذینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُون» ، - . جاثیه / 14 - {به کسانی که ایمان آورده اند بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزیِ] خدا امید ندارند درگذرند، تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می شده اند به مجازات رساند.}یعنی بگو به مؤمنین که ببخشند و چشم پوشی کنند «لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ» یعنی بگو به کسانی که زمان پیش آمدهایی را که نسبت به دشمنان خدا شده، انتظار ندارند و از این گفته عرب استفاده شد «ایام العرب» یعنی حوادث و وقایع آنها. آیا اوقاتی را که خداوند به مؤمنین برای ثواب و پاداش وعده داده، آرزو ندارند. گفته اند این آیه به وسیله آیه قتال «لِیَجْزِیَ قَوْماً» منسوخ شده.

«ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ» شریعت یعنی طریقه، «مِنَ الْأَمْرِ» یعنی امر دین، «هذا» یعنی قرآن یا پیروی از آن، «بَصائِرُ لِلنَّاسِ» دلائلی است که بینش آنها را می افزاید و راه صلاح و رستگاری را می آموزند. - . تفسیر البیضاوی 4: 127 - 129 -

«أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» - . جاسیه / 23 - ،{پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ آیا پس از خدا چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمی گیرید؟}یعنی پیروی هدایت را رها نموده و پیرو هوای نفس شده، گویا با این پیروی او را می پرستد. بعضی قرائت کرده اند «إِلهَهُ هَواهُ» او از سنگی خوشش می آید و آن را می پرستد، وقتی چیزی بهتر از او پیدا کند، آن را عبادت خواهد کرد. «وَ قالُوا ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا» - . جاسیه / 24 - ، {و گفتند: «غیر از زندگانی دنیای ما [چیز دیگری] نیست} «نَمُوتُ وَ نَحْیا» اموات و مرده بودیم و نطفه و پیش از نطفه و زنده شدیم بعد از آن یا می میریم و با به وجود آمدن فرزندان زنده می شویم. یا منظور این است که بعضی می میرند و بعضی زنده می شوند، یا مرگ و زندگی ما را فرا می گیرد و بعد از آن دیگر زندگی وجود ندارد. شاید منظور آنها تناسخ بوده است و تناسخ مذهب بیشتر بت پرستان است «وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ» گذشت زمان ما را از بین می برد «وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ» یعنی حوادث را به حرکات افلاک و آنچه مربوط به آن است مستقلاً نسبت می­دهند. یا اطلاعی از بعث ندارند یا هر دو. «إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ» زیرا دلیلی ندارند و این حرف را از روی تقلید و انکار گفته اند چون چنین چیزی را درک نکرده اند. - . تفسیر بیضاوی 4: 130 - 131 -

و در باره آیه «ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ» - . احقاف / 3 - ،{ [ما] آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است جز به حقّ و [تا] زمانی معیّن نیافریدیم، و کسانی که کافر شده اند، از آنچه هشدار داده شده اند روی گردانند.} به تقدیر اجلی که همه به آن منتهی می شوند که روز قیامت است؛ یا آخرین مدتی که برای هر کس مقدر شده «أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ» یا باقیمانده علمی که از پیشینیان به شما رسیده، آیا در آن علم چیزی هست که این بت ها را شایسته عبادت بداند یا امر به عبادت آنها کند؟.

«وَ مَنْ أَضَلُ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ» - . احقاف / 5 - ،{و کیست گمراه تر از آن کس که به جای خدا کسی را می خواند که تا روز قیامت او را پاسخ نمی دهد، و آنها از دعایشان بی خبرند؟}سرزنش و انکار است که آیا کسی گمراه تر از این مشرکین هست که عبادت خدای سمیع و مجیب و قادر و خبیر را رها کرده اند و روی به عبادت بتی آورده اند که اگر صدایشان را بشنود جواب آنها را نمی دهد، چه برسد که اسرار و راز دلهایشان را بفهمد و مراعات مصالح آنها را بنماید «إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ»

ص: 153

تا دنیا باشد. «وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ» آنها از دعای این مشرکین غافلند، زیرا بت ها یا جمادند و یا بندگانی هستند که به کار و گرفتاریهای خود مشغولند. «قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ» بگو اگر فرض شود که من به دروغ این قرآن را آورده ام «فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» یعنی اگر خداوند مرا دچار عقاب و کیفر نماید، شما قدرت جلوگیری عذاب از مرا ندارید، پس چگونه من جرأت دارم و خود را مستحق کیفر می کنم با اینکه از حرف شما نفعی و دفع ضرری نسبت به من متصور نیست.

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفیضُونَ فیهِ کَفی بِهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ»، - . احقاف / 8 - {یا می گویند: «این [کتاب] را بربافته است.» بگو: «اگر آن را بربافته باشم؛ در برابر خدا اختیار چیزی برای من ندارید. او آگاه تر است به آنچه [با طعنه] در آن فرومی روید. گواه بودن او میان من و شما بس است، و اوست آمرزنده مهربان.»} خدا بهتر می داند که شما چه ایرادتراشی هایی در مورد آیاتش می کنید.

«قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْری ما یُفْعَلُ بی وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ وَ ما أَنَا إِلاَّ نَذیرٌ مُبین» - . احقاف / 9 - ،{بگو: «من از [میان] پیامبران، نو درآمدی نبودم و نمی دانم با من و با شما چه معامله ای خواهد شد. جز آنچه را که به من وحی می شود، پیروی نمی کنم؛ و من جز هشداردهنده ای آشکار [بیش] نیستم.»}بگو، من در میان پیامبران چیز تازه ای نیاورده ام که شما را به آن دعوت کنم یا بر آنچه آنها قادر نبوده اند قدرت داشته باشم و هر چه شما مایلید انجام دهم «وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ» - . احقاف / 10 - {شاهدی از فرزندان اسرائیل به مشابهت آن [با تورات] گواهی داده} منظور عبد الله بن سلام است.

بعضی گفته اند، منظور موسی است علی نبینا و علیه الصلاة و السلام و گواهی او به آنچه در تورات از صفت پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است «علی مثله» مانند قرآن و مطالبی است که در تورات گواه واقعیت قرآن است. یا اینکه قرآن از جانب خدا است.

«إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» - . احقاف / 10 - ،{البتّه خدا قوم ستمگر را هدایت نمی کند.»} این استیناف گواه است بر این که کفر آنها از ظلم و ستمشان به وجود آمده و دلیل بر یک جواب محذوف است، مثل اینکه پرسیده است: آیا شما ظالم نیستید؟ «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً» کافران گفتند، اگر ایمان یا آنچه بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شده خوب بود، ما سَبَقُونا إِلَیْهِ آنها بر ما سبقت به ایمان نمی گرفتند زیرا همه آنها اشخاص بی ارزشی چون فقیر و غلام و بیچاره هستند؛ این حرف را قریش گفتند. گفته اند، بنو عامر و غطفان و اسد و اشجع، چون جهینه و مزنه و اسلم و غفار ایمان آوردند (این را گفتند). یا وقتی عبد الله بن سلام و یارانش ایمان آوردند یهودیان گفتند. «بلاغ» یعنی مطلبی که پند می دهد. یا این سوره کافی است. یا تبلیغ پیامبر. - . تفسیر بیضاوی 4: 134 - 137، 144 -

مرحوم طبرسی در مجمع البیان می نویسد: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ» - . محمد / 13 - ،{و بسا شهرها که نیرومندتر از آن شهری بود که تو را [از خود] بیرون راند، که ما هلاکشان کردیم و برای آنها یار [و یاوری] نبود.}یعنی اهل آن قریه­ای که تو را اخراج کردند. معنی این است که مردان آنها قوی تر از اهالی مکه بودند.

«أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» - . محمد / 14 - ، {آیا کسی که بر حجّتی از جانب پروردگار خویش است، چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده و هوسهای خود را پیروی کرده اند؟}یعنی دارای یقین در دین است و دلیل واضحی بر اعتقاد خود راجع به توحید و شرایع دارد «کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ» {چون کسی است که بدی کردارش برای او زیبا جلوه داده شده} آنها مشرکان هستند. و گفته اند از حضرت باقر روایت شده که منافقانند.

«وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ» {و از میان [منافقان] کسانی اند که [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش می دهند،}یعنی منافقان «قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» - . محمد / 16 - ، {به دانش یافتگان می گویند} یعنی کسانی که خداوند به آنها علم و فهم داده، از مؤمنین.

اصبغ بن نباته از علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل می کند که فرمود: وقتی وحی نازل می شد، ما با عده ای در خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بودیم. ایشان وحی را بر ما می خواند و من حفظ می کردم. وقتی بیرون می رفتیم، دیگران می گفتند،

ص: 154

«ما ذا قالَ آنِفاً» الآن چه چیزی گفت؟! و این سخن را از روی تمسخر می گفتند و یا می خواستند بگویند، ما توجهی به حفظ مطالب او نداریم.

بعضی گفته اند، این حرف را می زدند چون معنایش را نمی فهمیدند و نمی دانستند چه شنیده اند. گفته اند، از روی تحقیر می گفتند یعنی چیز با فایده ای

نگفت. ممکن است از روی ریا و نفاق بوده که سؤال می کردند. یعنی از گفتار او چیزی را از دست نداده ایم مگر همین مطلب را، چه گفت تا آن را حفظ کنیم؟!. - . مجمع البیان 5: 151 - 154 -

در باره آیه «لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصیلاً » - . فتح / 9 - ، { تا به خدا و فرستاده اش ایمان آورید و او را یاری کنید و ارجش نهید، و [خدا] را بامدادان و شامگاهان به پاکی بستایید.} یعنی او را با شمشیر و زبان یاری می کنید «إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ» منظور بیعت حدیبیه است که بیعت رضوان نام دارد. - . مجمع البیان 5: 171 -

در باره آیه «وَ اعْلَمُوا أَنَّ فیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطیعُکُمْ فی کَثیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإیمانَ وَ زَیَّنَهُ فی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ» - . حجرات / 7 - ،{ و بدانید که پیامبر خدا در میان شماست. اگر در بسیاری از کارها از [رأی و میل] شما پیروی کند، قطعاً دچار زحمت می شوید، لیکن خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دلهای شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت. آنان [که چنین اند] ره یافتگانند.}می نویسد: یعنی در گناه و هلاکت می افتید «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا» آنها گروهی از بنی اسد بودند که در سالی سخت و قحط خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده، اظهار اسلام کردند ولی در دل مؤمن نبودند و می خواستند از زکات چیزی بگیرند. خدا پیامبر را صلی الله علیه و آله از نیت آنها مطلع نمود و فرمود: به آنها اطلاع بده تا این، معجزه ای برای او باشد «قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا» بگو شما تصدیق واقعی نکرده اید.

«وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا» - . حجرات / 14 - ،{«ایمان نیاورده اید، لیکن بگویید: اسلام آوردیم.}بگو از ترس بردگی و کشته شدن تسلیم شده اید. «لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ» یعنی از ثواب اعمال شما چیزی کم نمی شود. می گویند وقتی این دو آیه نازل شد، آنها خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده گفتند، ما در ادعای ایمان صادق هستیم. خداوند این آیه را نازل فرمود: «قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ» شما می خواهید اعتقاد خود را به خدا بفهمانید، خدا مطلع است و احتیاجی به اخبار شما ندارد. آنها می گفتند ما بدون جنگ به تو ایمان آوردیم اما فلان قبیله پس از جنگ ایمان آوردند. خداوند فرمود: «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا» یعنی به اسلام خود بر تو منت می گذارند. - . مجمع البیان 5: 199 - 209 -

بیضاوی در مورد آیه «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحیصٍ» - . ق / 36 - ،{ و چه بسا نسلها که پیش از ایشان هلاک کردیم که [بس] نیرومندتر از اینان بودند و شهرها را درنوردیدند [امّا سرانجام] مگر گریزگاهی بود؟} یعنی چقدر اقوامی را قبل از قوم تو هلاک کردیم «مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً» آنها قدرتشان بیشتر بود مانند عاد و ثمود «فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ» دست تصرف در شهرها دراز کردند یا تمام نیروی خود را از ترس مرگ به کار بردند «هَلْ مِنْ مَحِیصٍ» آیا چاره ای از خدا یا مرگ هست؟. گفته اند ضمیر «نقبوا»

ص: 155

مربوط به اهل مکه است یعنی در سفرهای خود میان اقوام و ملل بگردند (ببینند) آیا آنها چاره ای اندیشیده اند تا آنها نیز برای خود همان را پیدا کنند؟ «لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ» کسی که قلب آگاهی دارد که حقایق را درک می کند «أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ» و یا گوش داده است تا بشنود «وَ هُوَ شَهِیدٌ» ذهن خود را آماده می کند تا معنی آن را بفهمد. یا او به راستی آن گواه است و از ظاهرش پند می گیرد و از دستوراتش سرپیچی می کند «وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ» یعنی تو بر آنها مسلط نیستی که آنها را به زور وادار به ایمان نمایی یا هر چه مایلی انجام دهی، تو(فقط) دعوت کننده هستی. - . تفسیر بیضاوی 4: 182 - 183 -

«أَ تَواصَوْا بِهِ» یعنی گویا پیشینیان و حاضرین همه نسبت به این حرف سفارش کرده اند تا اینکه همه گفتند «بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ» یعنی آنها در یک مطلب که طغیان گری باشد مشترکند «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ» از مجادله با آنها اعراض کن «فَما أَنْتَ

بِمَلُومٍ» بعد از اینکه وظیفه خود را در تبلیغ انجام دادی، تو را بر اعراض از آنها سرزنش نمی کنند. - . تفسیر بیضاوی 4: 192 - 193 -

«فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ» - . طور / 29 - ،{پس اندرز ده که تو به لطف پروردگارت نه کاهنی و نه دیوانه.} چنانچه می گویند «أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ» شاعری است که ما منتظریم دچار گرفتاریهای زمان شود. بعضی گفته اند (منون) مرگ است.

«قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِینَ» - . طور / 31 - ،{بگو: «منتظر باشید که من [نیز] با شما از منتظرانم.»} منتظر هلاک شما هستم، چنانچه شما منتظر مرگ من هستید «أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ» آیا عقل به آنها می گوید که معتقد به چنین تناقضی گردیده اند؟ زیرا کاهن صاحب دقت نظر و هوشیاری است و مجنون و دیوانه عقل ندارد. شاعر نیز دارای سخن موزون و تخیلی است که دیوانه نمی تواند چنان مسجع و با قافیه سخن بگوید «أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ» یا آنها از حد گذشته، (با تو) دشمنی دارند «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ» از خودش درآورده است «بَلْ لا یُؤْمِنُونَ» چون ایمان ندارند این نسبتها را می دهند «أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ» یا بی آنکه به وجود آورنده و مدبری وجود داشته باشد به وجود آنده اند. یا از جهت هیچ بودن عبادت و مجازات را قبول ندارند «أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ» مؤید معنی اول این است که، آیا خود را به وجود آورده اند؟ و به همین جهت پشت سر آن، آمده است «بَلْ لا یُوقِنُونَ» یعنی وقتی از آنها می پرسی چه کسی شما و آسمانها و زمین را آفریده؟ می گویند خدا. اگر به این حرف خود یقین داشته باشند، از عبادت او روی بر نمی گردانند.

«أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّکَ»، - . طور / 37 - { آیا ذخایر پروردگار تو پیش آنهاست؟} یعنی آیا خزائن رزق پروردگار نزد شما است تا نبوت را به هر کس که بخواهید بدهید؟ یا خزائن علم خدا در اختیار آنها است

ص: 156

تا هر که را بخواهند انتخاب نمایند «أَمْ هُمُ الْمُصَیْطِرُونَ»{یا ایشان تسلّط [تامّ] دارند؟}بر جهان و هر چه بخواهند می کنند. «أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ» یا وسیله رفتن بر فراز آسمانها را دارند؟ «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً» یا پاداش به رسالت از آنها خواسته ای؟ «فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ» آنها به واسطه تعهدی که کرده اند زیر بار گرانی رفته اند؟ به همین جهت از پیروی تو سرباز زده اند. «وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً» اگر بینند قطعه ای از آسمان «مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا» فرو ریزد، از طغیانگری و عنادشان می گویند، «سَحابٌ مَرْکُومٌ» ابری بر هم انباشته است. «فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا» تو زیر نظر ما هستی و ما تو را حفظ می کنیم. - . تفسیر بیضاوی 4: 199 - 201 -

مرحوم طبرسی در باره آیه «أَ فَرَأَیْتُمُ اللاَّتَ وَ الْعُزَّی *وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری » - . نجم / 19 - 20 - ،{به من خبر دهید از لات و عزّی، و منات آن سوّمینِ دیگر} می نویسد: یعنی به ما از این خدایانی که در مقابل خدا آنها را می پرستید و ملائکه را نیز با آنها پرستش می کنید و می گویید دختران خدایند، اطلاع دهید. بعضی گفته اند: دیدید ای جاهلان! که لات و عزی و منات دختران خدایند. گفته اند، آنها اعتقاد داشته اند که ملائکه دختران خدایند و بت ها را به صورت آنها تراشیده بودند و به همین جهت می پرستیدند و برای آنها اسمهایی از نامهای خدا گذاشته بودند. می گفتند لات از الله مشتق است و عزی از عزیز و گفته اند، لات بتی بود که قبیله ثقیف می پرستیدند و عزی نیز همینطور. بعضی گفته اند عزی درخت بزرگی بود در میان غطفان که او را می پرستیدند. پیامبر خالد بن ولید را فرستاد، آن را قطع کرد و این شعر را گفت:

ای «عزی» به تو کفر می ورزم. تو را پاک و منزه نمی دانم من خدای را دیدم که به تو اهانت کرده است.

از مجاهد و قتاده نقل شده که منات بتی بود مربوط به هذیل و بین مکه و مدینه بود. ضحاک و کلبی گفته اند در کعبه بود ولی متعلق به هذیل و خزاعه بود و اهل مکه او را می پرستیدند. گفته اند، لات و منات و عزی هر سه از سنگ بودند که در کعبه قرار داده بود و آنها را می پرستیدند.

معنی آیه این است که به من اطلاع دهید، آیا این بت ها سود یا زیان و یا عملی انجام می دهند که قابل پرستش باشند و در مقابل خدا قرار گیرند؟ سپس خدا در حالی اعتقاد قریش را که ملائکه و بت ها را دختران خدا می داند انکار می کند، می فرماید «أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی» آیا برای شما نر است و برای او ماده «تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی» این یک تقسیم غیر عادلانه است. - . مجمع البیان 5: 266 - 268 -

ص: 157

در باره آیه «أَ فَرَأَیْتَ الَّذی تَوَلَّی» - . نجم / 30 - {پس آیا آن کسی را که [از جهاد] روی برتافت دیدی؟}این هفت آیه در باره عثمان بن عفان نازل شده. او از اموال خود صدقه می داد و انفاق می کرد. عبد الله بن سعد بن ابی سرح برادر رضاعی او گفت چکار می کنی؟ ممکن است فقیر و مستمند شوی. گفت من گناهی انجام داده ام که با این کار می خواهم رضا و عفو خدا را به دست آورم. برادرش گفت همین شترت را با تمام لوازم و زین و برگش به من بده تا من همه گناهان تو را بر دوش خود بپذیرم.

او هم پذیرفت و شترش را داد و چند نفر را هم شاهد بر این عمل گرفت و دیگر صدقه نداد. این آیه نازل شد «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی» یعنی روز احد فرار کرد و جنگ را رها نمود و مختصری بخشید بعد قطع کرد، تا این آیه «سَوْفَ یُری» به زودی خواهید دید، عثمان باز به کار سابق خود برگشت. ناقل ابن عباس و گروهی از مفسران این را گفته­اند.

گفته اند در باره ولید بن مغیره نازل شده که پیرو دین پیامبر صلی الله علیه و آله شد. مشرکان او را سرزنش کردند و به او گفتند، دین آباء و اجداد خود را رها کرده و آنها را به گمراهی نسبت دادی و معتقدی آنها در آتش جهنم هستند. جواب داد، من از عذاب خدا ترسیدم. کسی که او را سرزنش می کرد ضمانت کرد که اگر مقداری از مالش را بدهد و از دین اسلام برگردد، او عذاب خدا را به جای مغیره تحمل نماید. او پذیرفت اما مقداری از پولی را که ضمانت کرده بود داد ولی از پرداخت بقیه خودداری نمود. این آیه نازل شد «أَ فَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّی» به ایمان پشت کرد «وَ أَعْطی» به دوستش داد «قَلِیلًا وَ أَکْدی» مقداری بخشید و بقیه را بخل ورزید. مجاهد و ابن زید گفته اند.

گفته شده که در باره عاص بن وائل سهمی نازل شده، زیرا او با پیامبر در بعضی از کارها موافقت می کرده است. سدی نقل کرده که گفته اند در باره مردی نازل شد که به خانواده خود گفت، بار و بنه خود مرا ببندید تا پیش این مرد بروم و منظورش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. وسائل خود را برداشت و راه افتاد، در بین راه مردی از کفار او را دید، گفت کجا می روی؟ گفت می خواهم پیش محمد صلی الله علیه و آله بروم شاید بهره مند شوم. آن مرد گفت، بار و بنه ات را به من بده تا گناهانت را به عهده بگیرم. عطاء بن یسار نقل کرده. بعضی نیز گفته اند در باره ابا جهل نازل شده، او می گفت به خدا قسم محمد به ما جز مکارم چیز دیگری نمی آموزد. این گفته اوست «وَ أَعْطی قَلِیلًا وَ أَکْدی» یعنی ایمان به او نیاورد. محمد بن کعب گفته است. - . مجمع البیان 5: 270 - 271 -

بیضاوی در باره آیه «وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» - . قمر / 2 - ،{و هرگاه نشانه ای ببینند روی بگردانند و گویند: «سحری دایم است.»} یعنی پشت سر هم. این آیه دلیل است بر اینکه آنها قبل از این هم آیات دیگری را مشاهده کرده اند و این حرف را زده اند. یا معنی «مُسْتَمِرٌّ» یعنی محکم است که از ماده مر است.

ص: 158

یا معنی این است که سحری است بد از ماده (استمر) یعنی خیلی تلخ. یا منظور گذشتنی است و دوام ندارد به معنی (مار) «وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ» منتهی به مقداری از خواری و ذلت می شود. یا نصرت دنیا، و شقاوت یا سعادت در آخرت. - . تفسیر بیضاوی 4: 212 -

«أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ» یعنی ما متحد هستیم و همگی یک حرف می زنیم «مُنْتَصِرٌ» شکست ناپذیریم، یا به ما کمک می شود و مغلوب نخواهیم شد. یا به یکدیگر کمک می کنیم. «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ» یعنی پشت می کنند و لفظ دبر را مفرد آورده چون جنس را تقدیر گرفته. یا معنی این است که هر کدام پشت می کنند، این جریان در جنگ بدر اتفاق افتاد. «وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ» یعنی شبیه شما را در کفر از پیشینیان، از بین برده ایم. - . تفسیر بیضاوی 4: 218 -

در باره آیه «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُون» - . واقعه / 58 - ، {آیا آنچه را [که به صورت نطفه] فرو می ریزید دیده اید؟}یعنی آیا آنچه در رحم مادران از نطفه قرار دادید را دیدید.

«أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ» آنچه تخمش را می کارید. «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ» شما آن را می رویانید «لَجَعَلْناهُ حُطاماً» آن را پژمرده و خزان زده قرار دادیم. «فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ» شما تعجب کردید. یا از فعالیتی که در این مورد کرده اید. یا در باره آنچه از معاصی انجام داده اید، با هم گفتگو می کنید. در این مورد، «تفکه» استفاده از انواع میوه ها است و اینجا مجازا در مورد گفتگو و صحبت به کار رفته است. «إِنَّا لَمُغْرَمُونَ» ما متعهد غرامت آنچه انفاق نموده ایم هستیم. یا ما به خاطر نابودی رزق مان هلاک می شویم، از (غرام)آمده. «بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ» از روزی خود محروم شدیم «أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ» مزن یعنی ابر و مفرد آن مزنه است. گفته اند (مزن) ابر سفید است و آبش گواراتر است. «لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً» اگر بخواهیم آن آب را شور قرار می دهیم؛ یا ممکن است از اجیج که لب را می سوزاند باشد. «فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ» چرا سپاس این نعمتها را نمی گذارید.

«أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ» آتشی را که می افروزید «أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ» - . واقعه / 72 - ،{آیا شما [چوبِ] درختِ آن را پدیدار کرده اید، یا ما پدیدآورنده ایم؟} «نَحْنُ جَعَلْناها» ما قرار دادیم آتش افروز را «تَذْکِرَةً» سبب توجه راجع به قیامت یا توجه به تاریکی. یا بیداری. و یا نمونه ای از آتش جهنم. «وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ» سبب بهره برداری کسانی که شکم هایشان خالی است؛ از لفظ «اقوت الدار» وقتی خالی از سکنه باشد «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ» تسبیح کن به نامش یا به یادش «فَلا أُقْسِمُ» یعنی قسم نمی خورم چون مطلب واضح تر از آن است که قسم بخورم. یا

معنی این است که قسم می خورم و (لا) برای تاکید آمده. یا این طور بوده، فلانا اقسم که (انا) مبتدا بوده و حذف شده و لام ابتداء باقی مانده.

دلیل بر این مطلب قرائتی است که خوانده «فَلا أُقْسِمُ» یا (فلا) در رد سخن مخالف،

ص: 159

جمله ایست که برای آن قسم خورده می شود «مثل اینکه می گویند نه نه قسم می خورم».

«بِمَواقِعِ النُّجُومِ» محل سقوط آنها. یا مدار و مسیر آنها. گفته، نجوم قرآن است و مواقع آن مواقع نزول آیات است «وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ» زیرا قسم خوردن به آن، شاهد عظمت قدرت و کمال حکمت و رحمت بی پایان خدا است «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ» کریم یعنی پر فایده «فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ» در کتابی محفوظ یعنی لوح محفوظ. «لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» یعنی اطلاع از لوح پیدا نخواهند کرد مگر پاکان از تیرگی های جسمانی و آنها ملائکه هستند. یا منظور این است که قرآن را مس نمی کنند مگر کسانی که پاک از حدث باشند، در این صورت نفی به معنی نهی است (نباید مس کنند). یا در جستجوی آن نیستند مگر پاکان از کفر «أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ» یعنی آیا راجع به این مطلب سستی می ورزید، مثل کسی که در کاری سستی می کند. «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» یعنی شکر روزی خود را «أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ» شما لطف کننده آن تکذیب می کنید زیرا آنها را یعنی نعمت ها را به حرکت ستاره ها نسبت می دهید ( آمدن باران و خشکسالی و یا سود و زیان را به حرکت ستاره نسبت می دادند). - . تفسیر بیضاوی 4: 236 - 239 -

«أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا» یعنی وقت آن نرسیده که دلهایشان از ذکر خدا خاشع شود «وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِ» یعنی قرآن. عطف به ذکر است که عطف یک وصف است به وصف دیگر؛ و ممکن است مراد از ذکر، یاد خدا باشد «فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ» یعنی زمان به اندازه مدت عمرشان به طول انجامید. یا آرزوهایشان. یا بین آنها و پیامبران. - . تفسیر بیضاوی 4: 245 -

مرحوم طبرسی می نویسد: گفته شده آیه «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُون» - . حدید / 16 - ، {آیا برای کسانی که ایمان آورده اند هنگام آن نرسیده که دلهایشان به یاد خدا و آن حقیقتی که نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند کسانی نباشند که از پیش بدانها کتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا کشید، و دلهایشان سخت گردید و بسیاری از آنها فاسق بودند؟} یک سال پس از هجرت در باره منافقین نازل شده است.

ص: 160

جریان چنین بود که روزی از سلمان خواستند که آنچه از عجائب در تورات است برایشان نقل کند. این آیه نازل شد «الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ» تا این آیه «لَمِنَ الْغافِلِینَ» - . یوسف / 1 - 3 - به آنها گفت قرآن بهترین قصه ها است و از همه کتابها سودش برای آنها بیشتر است. دیگر با سلمان صحبت نکردند. تا مدتی بعد، باز دوباره آمدند و مانند همان سؤال اول را کردند. این آیه نازل شد «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً». که دوباره از سؤال از سلمان خودداری کردند.

ابن مسعود گفت، فاصله بین اسلام ما و سرزنشی که به وسیله این آیه شدیم چهار سال بود.

مؤمنین یکدیگر را سرزنش می کردند. گفته اند خداوند دلهای مؤمنین را پس از 13 سال از نزول قرآن سنگین دید و آنها را با این آیه سرزنش کرد. ابن عباس گفته، نقل شده که اصحاب در مکه در قحطی و سختی گرفتار بودند، وقتی مهاجرت کردند، به نعمت و فراوانی رسیدند. تغییر روش دادند و دلهایشان سنگین شد، با اینکه باید با مصاحبت قرآن، افزایش ایمان و یقین و اخلاص پیدا می کردند. از محمد بن کعب نقل شده. - . مجمع البیان 5: 357 - 358 -

بیضاوی در باره آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ» - . حدید / 28 - ، {ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند و برای شما نوری قرار دهد که به [برکت] آن راه سپرید و بر شما ببخشاید، و خدا آمرزنده مهربان است.} یعنی ای کسانی که به پیامبران پیشین ایمان آورده اید، از خدا بپرهیزید و به پیامبرش محمد صلی الله علیه و آله ایمان بیاورید «یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ» شما را دو بهره می دهد «مِنْ رَحْمَتِهِ» از رحمت خود؛ برای ایمان به پیامبر اسلام و پیامبران قبل. بعید نیست که بر دین گذشته خود، به برکت اسلام پاداش بگیرند، گر چه دین آنها منسوخ شده بود.

گفته اند خطاب به نصارای زمان پیامبر است «وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» منظور از آن نور، نوری است که در این قسمت بیان می کند «یَسْعی نُورُهُمْ» یا هدایتی که به وسیله آن رهسپار بهشت می شوند «لِئَلَّا یَعْلَمَ» تا بدانند که. (لا) زائد است و دلیل آن این است که (لیعلم، قرائت شده) لکی یعلم و لان یعلم به ادغام نون در یا است.

«لِئَلاَّ یَعْلَم أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» - . حدید / 29 - ، {تا اهل کتاب بدانند که به هیچ وجه فزون بخشی خدا در [حیطه] قدرت آنان نیست} یعنی آنها به چیزی از فضل خدا نائل نمی شوند، زیرا آنها ایمان به پیامبرش نیاورده اند و بهره برداری از فضل خدا مشروط به ایمان به پیامبر صلی الله علیه و آله است، چه برسد که پیامبری را به هر کس که می خواهند اختصاص بدهند!. بعضی گفته اند (لا) زائد نیست

ص: 161

و معنی این است که تا اهل کتاب معتقد نشوند که پیامبر و مؤمنین قدرت بر چیزی از فضل خدا ندارند و به آن نائل نمی شوند «وَ أَنَّ الْفَضْلَ» عطف به «لِئَلَّا یَعْلَمَ» است. - . تفسیر بیضاوی 4: 250 -

و در باره آیه «إِنَ الَّذینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ » - . مجادله / 5 - {بی گمان، کسانی که با خدا و فرستاده او مخالفت می کنند ذلیل خواهند شد، همان گونه که آنان که پیش از ایشان بودند ذلیل شدند، و به راستی آیات روشن [خود] را فرستاده ایم، و کافران را عذابی خفّت آور خواهد بود.}آنها که با خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله دشمنی می ورزند «کُبِتُوا» یعنی خوار شده اند یا هلاک شده اند. - . تفسیر بیضاوی 4: 253 -

«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا» یعنی گروهی را که خدا بر آنها خشم گرفته دوست می دارند، منظور یهودیان است «ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ» زیرا آنها موافقند و بین مؤمنین و کفار در رفت و آمدند «وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ» ادعای اسلام می کنند و قسم می خورند، با اینکه خود می دانند دروغ می گویند. روایت شده که روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در یکی از خانه های خود بود. فرمود: هم اکنون مردی وارد می شود که دلش دل یک ستمکار است و با دیده شیطان می نگرد. در این موقع عبد الله بن نتیل منافق که چشمهای آبی داشت وارد شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او فرمود: چرا تو و یارانت مرا ناسزا می گویید؟ قسم خورد چنین نکرده ام. دوستان خود را آورد، آنها نیز قسم خوردند. این آیه نازل شد. «اتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ» قسم های خود را وسیله حفظ جان و مال خویش قرار می دهند «فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» چون خود را در پناه اسلام قرار داده بودند و از خویش آسوده بودند، سعی در انحراف مردم از اسلام داشتند «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ» شیطان بر آنها مسلط شده. - . تفسیر بیضاوی 4: 256 - 257 -

و در باره آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ » - . ممتحنه / 13 - ،{ای کسانی که ایمان آورده اید، مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده، به دوستی مگیرید. آنها واقعاً از آخرت سلب امید کرده اند، همان گونه که کافرانِ اهل گور قطع اُمید نموده اند.} (دوستی نکنید با

گروهی که خدا بر آنها خشم گرفته) می نویسد: یعنی تمام کفار یا یهود. چون روایت شده است که این آیه در باره عده ای از فقراء مسلمان نازل شده که با یهودیان ارتباط داشتند تا از آنها چیزی نصیبشان شود. «قَدْ یَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ» از آخرت مایوس هستند چون به آن کافر می باشند، یا چون می دانند در آخرت بهره ای ندارند؛ به خاطر اینکه با پیامبری که توسط تورات خودشان بشارت داده شده و مؤید به معجزات است، دشمنی ورزیدند.

«کَما یَئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ» چنانچه کافران از مرده ها مایوسند که محشور شوند یا ثوابی به آنها داده شود یا از آنها بهره ای بگیرند. - . تفسیر بیضاوی 4: 271 - 272 -

مرحوم طبرسی در باره آیه «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبین» - . جمعه / 2 - ، { اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و [آنان] قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.} می نویسد: یعنی در میان عرب که مردمی بی سواد بودند و پیامبری به سوی آنها فرستاده نشده بود. گفته اند منظور اهل مکه است زیرا به مکه

ص: 162

ام القری می گفتند «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» به آنها کتاب یعنی قرآن و حکمت و شرایع می آموزد. گفته اند، حکمت شامل کتاب و سنت و هر چه خدا اراده نموده می شود. «قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا» بگو ای یهودیان «إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ» اگر خیال می کنید شما دوست خدا هستید و خدا یاریتان می کند. «مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اگر شما فرزندان خدا و دوستان او هستید، آرزوی مرگ کنید زیرا مرگ شما را به او می رساند. روایت شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اگر آرزوی مرگ می کردند همه شان می مردند. - . مجمع البیان 5: 428 - 433 -

بیضاوی در باره آیه «أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدیداً فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً» - . طلاق / 10 - ،{خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است. پس ای خردمندانی که ایمان آورده اید، از خدا بترسید. راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است} می نویسد: یعنی جبرئیل، به واسطه اینکه زیاد ذکر او می شود، یا برای اینکه ذکر را می آورد که قرآن است. یا چون در سماوات مذکور است، یا صاحب ذکر است یعنی شرافت، یا منظور محمد صلی الله علیه و آله است به خاطر مواظبتی که از قرآن می کند و یا آن را تبلیغ می نماید - از ارسال به انزال تعبیر شده - یا به خاطر اینکه او واسطه انزال وحی است. و از او برای بیان کردن، به رسول بدل آورده، یا منظور قرآن است.

(رسولا) منصوب به فعل مقدر مانند (ارسل یا ذکر) است و رسول مفعول آن است یا بدل از آن، بنا بر اینکه به معنی رسالت باشد. - . تفسیر بیضاوی 4: 290 - 291 -

در باره آیه «هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ» - . ملک / 15 - ، { اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید، پس در فراخنای آن رهسپار شوید و از روزی [خدا] بخورید و رستاخیز به سویِ اوست.} یعنی زمین را نرم کرد تا برای شما استفاده از آن آسان باشد «فَامْشُوا فِی مَناکِبِها» راه بروید در اطراف آن یا کوههایش «فَإِذا هِیَ تَمُورُ» ناگهان مضطرب می شود «کَیْفَ نَذِیرِ» ترسانیدن من چگونه است «فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ» چگونه است انکار من بر آنها به انزال عذاب. «صافَّاتٍ» یعنی بالهای خود را در آسمان هنگام پرواز گشاده اند زیرا وقتی بال می گشایند، سینه های خود را صاف نگه می دارند «وَ یَقْبِضْنَ» و گه گاه وقتی بالها را به پهلوی خود می زنند، آنها را به هم می چسبانند تا قدرت بر حرکت پیدا کنند «ما یُمْسِکُهُنَ» آنها را در آسمان نگه نمی دارد (بر خلاف طبع که باید به زمین بیافتند) «إِلَّا الرَّحْمنُ» جز خدای رحمان که رحمتش همه چیز را فرا گرفته. که

آنها را با اندامهایی برای حرکت در آسمان آفریده است. «أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ» منظور بت ها است.

«إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ» یعنی باران نفرستد و سایر لوازمی که موجب روزی می شود «أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ» یعنی کسی که به واسطه ناهمواری راه پیوسته بر زمین می افتد - به همین جهت خلاف آن را نیز ذکر نموده - «أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا» یعنی یا کسی که سالم از لغزش

ص: 163

و راست راه می رود «عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» راهی که صاف و مرتب است. این مثالی است برای مشرک و موحد که در طریق زندگی و دین حرکت می کنند. گفته اند منظور از مکب کور است و از سویّ، بینا «یَمْشِی مُکِبًّا» کسی است که به صورت در آتش جهنم می افتد «أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا» کسی که با پاهای خود به جانب بهشت رهسپار می گردد.

«إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً» {اگر آب [آشامیدنی] شما [به زمین] فرو رود}در زمین فرو رود به طوری که نتوان آن را بیرون کشید «فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ»، { چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد؟}. - . تفسیر بیضاوی 4: 300 - 303 -

(ن) از اسمهای حروف تهجی است. گفته اند اسم ماهی است و مراد جنس ماهی است یا مراد یهموت است که زمین روی آن قرار دارد یا دوات است؛ زیرا از بعضی ماهی ها ماده سیاهی خارج می شود که با آن می نویسند «وَ الْقَلَمِ» که با آن می نویسند و یا با آن خط می کشند، به واسطه فایده زیاد به آن قسم خورده «وَ ما یَسْطُرُونَ» و آنچه می نویسند. «ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ» جمله جواب قسم است یعنی تو دیوانه نیستی. خدایت نعمت نبوت و کمال درایت را عنایت فرموده «وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً» به خاطر تحمل ناراحتیها یا تبلیغ «غَیْرَ مَمْنُونٍ» یعنی فنا ناپذیر. یا به وسیله آن اجر از جانب مردم بر تو منت نهاده شده «بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ» کدام یک به جنون فریفته شده. و با زائد است یا معنی این است که کدام یک دیوانه هستند.

ممکن است مفتون مصدر باشد مانند معقول و مجلود، یعنی کدام یک از دو گروه مجنون هستند مؤمنین یا کافران و در کدام گروه، کسی که این اسم بر او صادق است یافت می شود «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ» دوست دارند تو با آنها مماشات کنی، از شرک جلوگیری نکنی و موافق با خواسته آنها حرکت کنی؛ آنها نیز از طعن و بدگوئی دست بردارند «لا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ»

ص: 164

پیرو هر زیاد قسم خور پست نشو. «هَمَّازٍ» عیبجو «مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ» پیوسته سخن چینی از این آن می کند. «مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ» مردم را از کار نیک که ایمان آورد یا انفاق کند و عمل صالح انجام دهد باز می دارد. «مُعْتَدٍ أَثِیمٍ» زیاد ستم روا می دارد و فراوان گناه می کند «عُتُلٍّ» ستمکار زیاده خواه «بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» بعد از این همه عیوب، پست فطرت است.

گفته اند منظور ولید بن مغیره است که پس از 18 سال از تولدش، پدرش او را فرزند خود نامید. بعضی گفته اند اخنس بن شریق است که از قبیله ثقیف است ولی جزو قبیله زهره به شمار می رود «أَنْ کانَ ذا مالٍ و بنین» ، «إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» چون ثروتمند و دارای فرزندان زیاد است، از روی غرور می گوید، آیات ما داستانهای گذشته است. عامل در اذا معنی قال است نه خود او، زیرا ما بعد شرط، در ما قبل عمل نمی کند. ممکن است علت برای «لا تُطِعْ» باشد، یعنی اطاعت نکن زیرا چنین است.

«سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُومِ» بینی او را داغ می گذاریم. ولید بن مغیره در جنگ بدر جراحتی بر بینی برداشت که اثرش باقی ماند. بعضی گفته اند کنایه از این است که او را ذلیل و خوار می کنم یا صورتش را روز قیامت سیاه خواهیم کرد. - . تفسیر بیضاوی 4: 304 - 306 -

«إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَما تَخَیَّرُونَ» یعنی برای شما است آنچه انتخاب کنید و مایل باشید. «أَمْ لَکُمْ أَیْمانٌ عَلَیْنا» یا ما قسم خورده ایم و قرارداد بسته ایم «بالِغَةٌ» قرارداد خیلی محکم «إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ» یعنی به شما قول می دهیم که تا روز قیامت به آن قرارداد عمل کنیم و در آن روز، خدا بین ما و شما قضاوت کند.

«او ببالغه» یعنی قسمی و قراری که به آن برسد «إِنَّ لَکُمْ لَما تَحْکُمُونَ» جمله جواب قسم است «سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذلِکَ زَعِیمٌ» کدام یک ادعای این حکم را می کند «أَمْ لَهُمْ شُرَکاءُ» یا آنها در این حکم «فَلْیَأْتُوا بِشُرَکائِهِمْ إِنْ کانُوا صادِقِینَ» شرکاء خود را بیاورند، اگر راست می گویند؛ زیرا لا اقل تقلید کرده اند «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ» به زودی آنها را پس از مهلت دادن و صحت جسم و افزایش نعمت، درجه درجه به عذاب نزدیک می کنیم «إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ» کسی نمی تواند جلوی نقشه مرا بگیرد. نام انعام خدا کید گذاشته شده زیرا به صورت کید است «وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ»

ص: 165

یعنی آنها به واسطه شدت عداوت با تو، با گوشه چشم و با کمال خشم نگاه می کنند. می خواهند تو را به زمین بزنند و هدف تیر خود قرار دهند. - . تفسیر بیضاوی 4: 309 - 311 -

در باره آیه «فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ *وَ ما لا تُبْصِرُونَ» - . حاقه / 38 - 39 - ، {پس نه [چنان است که می پندارید]، سوگند یاد می کنم به آنچه می بینید، و آنچه نمی بینید.} یعنی آنچه دیده می شود و آنچه غیب و نادیدنی است، و این شامل خدا و تمام مخلوقات می شود «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ».

افتراء را تقول نامیده زیرا سخن ناصحیح است «لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ» جانب راستش را می گیریم «ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ» بعد رگهای دلش را با گردن زدن قطع می کنیم. و این مجسم نمودن هلاک دوست به صورتی است که پادشاهان با دشمنان خویش می کنند. جلاد با دست راست او را می گیرد و با شمشیر گردنش را می زند. بعضی گفته اند (یمین) به معنی نیرو است «فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ» هیچ کدام نمی توانند جلوی (قتل) یا مقتول را بگیرند.

«وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَی الْکافِرِینَ» زمانی که ثواب مؤمنین را ببیند، کافران حسرت می خورند «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ» یقینی است که شک بردار نیست. - . تفسیر بیضاوی 4: 318 - 319 -

در باره آیه «عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقین» - . معارج / 41 - ، {که به جای آنان بهتر از ایشان را بیاوریم؛ و بر ما پیشی نتوانند جُست.} یعنی آنها را هلاک کنیم و مردمی بهتر از آنها بیاوریم. یا به جای شما به محمد صلی الله علیه و آله (کسان) بهتری را بدهیم که انصارند. - . تفسیر بیضاوی 4: 325 -

«وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً» به جز خدا پناهی نمی یابم «إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ» استثناء از «لا أَمْلِکُ» است. یا معنی آن این است که نمی رسم رسیدنی، و جملات ما قبل دلیل جواب است و «رِسالاتِهِ» عطف به بلاغاً می باشد. - . تفسیر بیضاوی 4: 335 -

«وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا» یعنی با عبادت به جانب خدا برو و نفس خود را از ما سوی الله جدا کن «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا» از آنها دوری بگزین و نزدیکشان مشو و کار آنها را به خدا واگذار «أُولِی النَّعْمَةِ» یعنی ثروتمندان که منظور سران قریشند. - . تفسیر بیضاوی 4: 339 -

«ذَرْنی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحیداً» - . مدثر / 11 - ،{مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار.}این آیه در باره ولید بن مغیره نازل شده؛ یعنی مرا با آن کس که آفریده ام تنها واگذار، تو را کفایت می کنم «وَحِیداً» یا حال از (یای ذرنی) است و حال (ت) خلقت که یعنی او را تنها آفریده ام و کسی که در آفریدن او با من شریک نبوده است.

ص: 166

یا حال از ضمیر موصول محذوف است یعنی او را تنها و بدون مال و فرزند آفریدم. یا منظورش سرزنش اوست چون به همین لقب او را ملقب کرده بودند؛ معنی آن این است که او در شرارت بی نظیر و تنها است یا از پدرش که بی اصل و نسب است «وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً» و به او مال زیادی دادم که پیوسته به آن افزوده می شد. او دارای کشت و زرع و گاو و گوسفند و تجارت بود «وَ بَنِینَ شُهُوداً» فرزندانی در مکه داشت که از دیدار آنها بهره مند می شد و لازم نبود در طلب روزی رنج سفر بکشند. از مال پدر بهره مند بودند و آنها را به کار هم وانمی داشت چون خدمتکاران زیادی داشت و یا در مجالس به حضور فرزندان خود که زیبا بودند افتخار می کرد.

گفته اند ده فرزند داشت. همه آنها یا بیشترشان پسر بودند. سه نفر آنها مسلمان شدند: خالد، عماره، هشام. «وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً» ریاست و موقعیت را برایش آماده کردم به طوری که او را ریحانه قریش یا وحید لقب داده بودند، یعنی تنها او شایسته ریاست و بزرگواری است «ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ» باز هم طمع داشت که اضافه کنم. تعجب از طمع اوست یا به واسطه اینکه بیش از آن نمی شد و یا اینکه شخص کافر و مخالف شایسته نعمتی بیش از آن نبود؛ به همین جهت می فرماید «کَلَّا إِنَّهُ کانَ لِآیاتِنا عَنِیداً» که او را از طمع باز می دارد و دلیل بر این باز داشتن - بر سبیل استیناف - این که، آیات منعم (خداوند) را منکر است و معاند است. گفته اند پس از آمدن این آیات، پیوسته از ثروتش کاسته می شد تا هلاک گردید.

«سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً» به زودی او را وارد گردنه­ای بسی صعب العبور خواهیم کرد و این مثل است برای گرفتاریهایی که با آن روبرو است. از امام علیه السّلام نقل شده که صعود کوهی از آتش است که بالا رفتن بر آن هفتاد پاییز طول می کشد، سپس سرازیر شدن از آن هم به همین صورت است، تا ابد.

«إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ» دلیل این تهدید است، یا بیان دشمنی او است. او اندیشید که چه عیبی از قرآن بگیرد و فکر کرد چه می گوید «فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ» تعجب از اندیشه اوست که قرآن را مسخره می کند یا منظور این است که آخرین چیزی که می توانستند به قرآن نسبت دهند همین بود که استفاده از این بیان می شود: قتله الله ما اشجعه.

روایت شده که (روزی) او از کنار پیامبر صلی الله علیه و آله می گذشت. آن جناب مشغول خواندن سوره حم سجده بود. پیش یاران خود آمد و گفت، هم اکنون از محمد سخنی شنیدم که شباهتی به سخنان بشر و جنیان نداشت؛ بسیار دلپذیر و زیبا بود، پر فایده و با برکت و فنا ناپذیر و غیر قابل رد بود. قریش گفتند مغیره از دین برگشته. سپس برادرش ابو جهل گفت، من او را برمی گردانم. پیش مغیره رفت و با اندوه نشست و با سخنانی گفت که او را تحت تاثیر قرار داد.

مغیره از جای حرکت کرده

ص: 167

گفت، گمان می کنید محمد دیوانه است؟ آیا شما هیچ آثار دیوانگی را در او دیده اید؟ یا می گویید کاهن است، هیچ دیده اید کهانت کند؟ یا خیال می کنید شاعر است، تا کنون دیده اید شعری بگوید؟ همه گفتند نه. گفت او ساحر است. نمی بینید که سخنانش بین زن و شوهر و فرزند و غلامش جدایی می اندازد. قریش خوشحال شدند و با تعجب از او جدا گردیدند.

«ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ» برای مبالغه تکرار شده «ثُمَّ نَظَرَ» سپس در باره قرآن اندیشید «ثُمَّ عَبَسَ» صورتش در هم شد، چون نمی دانست چه بگوید و عیبی در آن نمی دید. یا به پیامبر صلی الله علیه و آله نگاه کرد و در هم شد «وَ بَسَرَ» ناراحت شد «ثُمَّ أَدْبَرَ» بعد از حق اعراض نمود، یا از پیامبر صلی الله علیه و آله. «وَ اسْتَکْبَرَ» و از پیروی او کبر ورزید «إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ» این سحری است که آموخته می شود «وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ» چیزی نیست مگر تذکری برای بشر «کَلَّا» تنفر از کسی است که قرآن را انکار می کند یا انکاری است تا متوجه شوند «إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ» یکی از بلایای بزرگ است.

«لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ» - . مدثر / 37 - ،{هر که از شما را که بخواهد پیشی جوید یا بازایستد.} تهدیدی است برای کسانی که امکان سبقت در خیر یا تخلف از آن را دارند «کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ *فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ» - . مدثر / 50 - 51 - ،{به خرانِ رمنده ای مانند: که از پیش شیری گریزان شده است.} آنها را در فرار از حق به الاغی تشبیه کرده که از ترس شیر فرار کند.

«بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً» - . مدثر / 52 - ، {بلکه هر مردی از ایشان خواهد که نامه هایی سرگشاده دریافت کند.} نامه هایی که باز کند و بخواند. روایت شده که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند، ما به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه برای هر کدام از ما نامه ای جداگانه از جانب خدا بیاوری که نوشته باشد. فلانی، از محمد صلی الله علیه و آله پیروی کن. - . تفسیر بیضاوی 4: 344 - 349 -

«لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ» یا محمد، زبانت را حرکت مده که قرآن را با عجله بگیری مبادا از دست تو برود «إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ» ما قرآن را در سینه تو جمع می کنیم و قرائتش را در زبانت ثابت می نماییم. این علت نهی «لا تُحَرِّکْ» است «فَإِذا قَرَأْناهُ» وقتی به زبان جبرئیل بر تو خواندیم «فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» پیرو قرائت او باش و قرائتش را تکرار کن تا در حافظه ات رسوخ کند «ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ» بر ما است بیان آنچه از معانی قرآن که بر تو مشکل باشد. گفته اند، خطاب به انسان است و معنی آن این است که نامه اش را به دست او می دهند، به خاطر سرعتی که در خواندن آن دارد، از ترس زبانش می گیرد. به او گفته می شود «لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ» تعجیل به بر ما است که طبق وعده ای که داده ایم، اعمال تو را جمع کنیم و بخوانیم «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» وقتی جبرئیل قرآن را بر تو خواند، تو از قرائتش پیروی کن و تکرار کن یا با اقرار و یا تفکر در آیات، سپس بر ماست بیان امر آن. - . تفسیر بیضاوی 4: 352 - 353 -

«وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ» یعنی ارتباط مفاصل او را با اعصاب محکم کردیم «وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا»

ص: 168

وقتی بخواهیم، آنها را هلاک می کنیم و به جای آنها گروه دیگری می آوریم که در خلقت و استحکام مفاصل شبیه آنها باشند. یعنی در نشئه دیگر. به همین جهت با «إِذا» آورده. یا منظور این است که دیگران (یعنی) اشخاص مطیع را به جای آنها می آوریم. (اذا) برای تحقق قدرت و قوت انگیزه است. - . تفسیر بیضاوی 4: 362 -

«أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ» مگر شما را از نطفه پلید و بی ارزش نیافریدیم «فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ» او را در رحم قرار دادیم «إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ» به مقدار معینی که خداوند برای ولادت مقدر نموده «فَقَدَرْنا» یعنی ما قدرت داریم آن را برگردانیم «فَنِعْمَ الْقادِرُونَ وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ».

وای بر کسانی که قدرت ما را بر آن(خلق) یا بر باز گرداندن آن تکذیب نمایند، «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً» مگر زمین را جمع کننده قرار ندادیم «أَحْیاءً وَ أَمْواتاً» مرده ها و زنده ها را «وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ» در زمین کوههای بلند را ثابت گردانیدیم «وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً» شما را با آفرینش نهرها و چشمه ها از آب گوارا سیراب کردیم. - . تفسیر بیضاوی 4: 365 - 366 -

«فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ» به ستاره های رواجع قسم نمی خورم و آن ستاره ها غیر از خورشید و ماه و بقیه ستارگان هستند، برای همین آنها را موصوف به «الْجَوارِ الْکُنَّسِ» یعنی ستارگان پنهان در نور خورشید کرده «وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ» قسم به شب، زمانی که با تاریکی خود روی آورد یا برود «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ» و قسم به صبح وقتی بردمد «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» قرآن سخن پیکی با شخصیت یعنی جبرئیل است «مَکِینٍ» دارای مقام «مُطاعٍ» ملائکه از او پیروی می کنند و «ثَمَّ أَمِینٍ» و امین بر وحی است. ممکن است «ثَمَّ» متصل به ما قبل یا ما بعد باشد. «لَقَدْ رَآهُ» یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جبرئیل را دید «بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ» مشرق اعلی و «ما هو» محمد صلی الله علیه و آله نیست «عَلَی الْغَیْبِ» بر غیب، آنچه توسط وحی مطلع می شود یا سایر غیوب . بظنین یعنی متهم. نافع و عاصم و حمزه و ابن عامر «بِضَنِینٍ» را با ضاد خوانده اند یعنی بخیل نیست؛ یعنی از تبلیغ و تعلیم خودداری نمی کند. «وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ» این سخنان شیطانها نیست که استراق سمع کرده باشند و این، گفتار آنها را که می گفتند کهانت و سحر است رد می کند. «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ» به کسانی که با امر پیامبر و قرآن مخالفت می کنند، نسبت گمراهی در راهی را که می پیمایند می دهد؛ مثل این که تو که به کسی که منحرف شده می گویی، کجا می روی؟. - . تفسیر بیضاوی 4: 388 - 390 -

«ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ» یعنی ای انسان، چه چیز تو را بر مخالفت با خدای کریمت جری کرده؟ «الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ» آن خدایی که تو را متناسب و به اندازه لازم خلق کرده و نیروهای لازم را در اختیارت گذاشته «فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ» یعنی تو را به هر صورتی که خواست ترکیب نمود. (ما) زائد است. - . تفسیر بیضاوی 4: 391 -392 -

ص: 169

«فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ» قرمزی است که در افق مغرب دیده می شود «وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ» و شب و آنچه جمع کرده آن را و پوشانده از چهارپایان و چیزهای دیگر. «وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ» قسم به ماه زمانی که تمام گردد و بدر شود «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» یعنی حالی بعد از حالی دیگر. یا به معنی شدت یا مراتب شدت، و گرفتاری بعد از گرفتاری، که منظور مرگ و بیم و ترسهای قیامت است یا اهوال قیامت و گرفتاریهای قبل از آن، بنا بر اینکه جمع طبقه باشد. «لا یَسْجُدُونَ» یعنی خاضع نمی شوند یا اینکه برای آیه سجده، به سجده نمی افتند.

«بِما یُوعُونَ» یعنی آنچه از کفر و دشمنی در دل پنهان می کنند «غَیْرُ مَمْنُونٍ» یعنی قطع نشدنی یا منت نهاده شده به آن نعمت، بر آنها. - . تفسیر بیضاوی 4: 398 - 399 -

در باره آیه «وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ» - . طارق / 11 - ، {سوگند به آسمانِ بارش انگیز} می نویسد: یعنی قسم به آسمان که در هر دوره ای به محلی که از آنجا حرکت کرده بر می گردد. بعضی گفته اند (رجع) باران است «وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ» قسم به زمینی که به وسیله نباتات و چشمه ها می شکافد «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ» قرآن کتابی است که فاصل بین حق و باطل است «أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً» یعنی آنها را کمی مهلت بده ، - . تفسیر بیضاوی 4: 405 - 406 - «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ» بر آنها مسلط نیستی. - . تفسیر بیضاوی 4: 412 -

مرحوم طبرسی در مورد آیه «یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالاً لُبَداً» - . بلد / 6 - ،{گوید: «مال فراوانی تباه کردم.»}یعنی مال بسیار زیادی را در عداوت و دشمنی با حضرت محمد صلی الله علیه و آله تلف کردم و به این سخن افتخار می کرد. گفته شده او حارث بن عامر بن نوفل بود که گناهی انجام داده بود و از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد آن گناه سؤال کرد. ایشان دستور دادند کفاره بدهد، گفت ثروتم در راه کفاره ها و مخارج عمومی از روزی که داخل دین محمد شده ام از دست رفت. «أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ» خیال می کند کسی او را ندیده که از کجا به دست آورده و در چه راهی صرف نموده. گفته اند او دروغ می گفت و انفاقی نکرده بود. - . مجمع البیان 5: 748 -

«إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی» انسان وقتی بیند از پروردگار خود بی نیاز شده، با نیرو و قدرت و فامیلی که دارد طغیان می کند. گفته، این قسمت تا آخر سوره در باره ابو جهل ابن هشام نازل شده

ص: 170

«إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی» بازگشت هر چیز به سوی خدا است «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی» روایت شده که ابا جهل گفت، آیا محمد در مقابل شما صورت بر خاک می گذارد؟ گفتند آری. گفت به آن کس که

می توان قسم خورد، سوگند یاد می کنم که اگر او را در سجده ببینم، سر و گردنش را لگدمال می کنم.

یک نفر گفت، هم اکنون آنجا مشغول نماز است. ابو جهل روانه شد تا پای بر روی گردن پیامبر صلی الله علیه و آله بگذارد. هنوز به او نزدیک نشده بود که در حالی که دستهای خود را از ترس بر چهره گرفته بود برگشت. گفتند چه شد؟ گفت بین من و او نهری از آتش بود و ترس عجیبی و پر و بالهای زیادی. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: سوگند به آن کس که جانم در کف اوست، اگر به من نزدیک شده بود ملائکه او را تکه تکه کرده بودند. خداوند این آیه را نازل کرد.

«أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی» تا آخر سوره «أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَی الْهُدی» یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله «أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوی» یا امر به اخلاص و توحید و ترس از خدا می کرد. اینجا یک جمله حذف شده و تقدیر آن چنین است: کیف یکون حال من ینهاه عن الصلاة، چگونه بود، حال کسی که او را از نماز باز می داشت «أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ» اگر دروغ بگوید (ابا جهل) «وَ تَوَلَّی» از ایمان روی برگرداند. - . مجمع البیان 5: 782 -

بیضاوی در باره آیه «لَمْ یَکُنِ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَة» - . بینه / 1 - {کافرانِ اهل کتاب و مشرکان، دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار بر ایشان آید} می نویسد: منظور یهود و نصاری هستند که در مورد صفات خدا کافر شدند «وَ الْمُشْرِکِینَ» و بت پرستان «مُنْفَکِّینَ» جدا شده اند از دین و آئینی که داشتند، یا وعده دادند که وقتی پیامبری برای آنها بیاید، از حق پیروی کنند «حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ» منظور از بینه رسول است یا قرآن، زیرا مبین و آشکارکننده حق است «رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ» این جمله بدل از بینه است یا به تقدیر مضاف یا مبتدا است «یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً» می خواند کتابهای پاک را یا اخبار پاک دارند «فِیها کُتُبٌ قَیِّمَةٌ» نوشته هایی مستقیم و بی انحراف در آنها است «ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ» اهل کتاب از آن وضعی که داشتند متفرق نشدند که بعضی ایمان بیاورند یا در دین خود تردید پیدا کنند یا طبق قراری که داشتند، دست از کفر بر ندارند. «إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ وَ ما أُمِرُوا» یعنی در کتابهایشان و به آنچه در کتابها است «إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» جز خدا را نپرستند و برای او شریک نگیرند. «حُنَفاءَ» از عقائد باطل برکنار باشند «وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ» نماز بخوانند و زکات بپردازند ولی آنها تحریف کردند و عصیان نمودند «وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ» این دین و آئین مردمان پایدار است. - . تفسیر بیضاوی 4: 439 - 440 -

«أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» آیا دیدی کسی را که روز جزا یا اسلام را تکذیب می کرد؟ «فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ» اوست که یتیم را به شدت می راند. در باره ابا جهل نازل شده که وصی یتیمی بود، با تن لخت پیش او آمد و تقاضا کرد از مال خودش چیزی بدهد که بدن خویش را بپوشاند، ولی ابوجهل او را راند.

ص: 171

یا راجع به ابو سفیان است که شتری را کشت، یتیمی از او درخواست کرد، با عصا بر پیکر او نواخت. یا (درباره) ولید بن مغیره و یا منافقی بخیل، آمده است. - . تفسیر بیضاوی 4: 454 -

مرحوم طبرسی درباره سوره «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ *لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ *وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ *وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ *وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ *لَکُمْ دینُکُمْ وَ لِیَ دینِ» - . کافرون / 1 - 6 - {بگو: «ای کافران، آنچه می پرستید، نمی پرستم. و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید. و نه آنچه پرستیدید من می پرستم. و نه آنچه می پرستم شما می پرستید.}می نویسد: سوره جحد در باره گروهی از قریش از قبیل حارث بن قیس سهمی و عاص بن وائل و ولید بن مغیره و اسود بن عبد یغوث و اسود بن المطلب بن اسد نازل شده که می گفتند: در تمام کارهای خود تو را شریک کنیم. تو یک سال خدای ما را بپرست و ما یک سال خدای تو را. اگر آنچه تو آورده ای خوب بود، ما با تو شریک شده ایم و بهره خویش را از آن برده ایم، اگر آنچه ما داریم بهتر بود، تو با ما شریک شده ای و بهره خود را برداشته ای. فرمود: به خدا پناه می برم که دیگری را شریک او قرار دهم.

گفتند، بعضی از خدایان ما را ببوس و به او احترام گذار تا پروردگار تو را بپرستیم و تو را تصدیق کنیم. فرمود: باشد ببینم خدایم در این باره چه می فرماید، بعد این سوره نازل شد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به طرف مسجد الحرام رفت و گروهی در آنجا جمع شده بودند. بالای سر آنها ایستاد و این سوره را تا آخر قرائت کرد. دیگر آنها مایوس شدند و شروع به آزار او و اصحابش نمودند، ابن عباس گفته، در همین مورد نازل شد. «أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ» - . الزمر / 64 - ای نادانان! مرا امر می کنید که جز خدا را بپرستم. «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ»، منظورش یک گروه معینی است «لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ» بگو خدایانی را که شما امروز می پرستید نمی پرستم. «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ» و نه شما بعد از این آنچه من می پرستم خواهید پرستید.

گفته شده، وجه تکرار جملات این است که قرآن به زبان عرب نازل شده و معمول است اعراب برای تفهیم و تاکید، جملات را مکرر می آورند. معنی آیه این است که من بت های شما را نمی پرستم و نه شما خدای مرا می پرستید وقتی برای او شریک می گیرید و بت ها و چیزهای دیگر را شریک او قرار می­دهید زیرا عبادت برای خدا باید خالص باشد «وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ» یعنی مانند شما عبادت نخواهم کرد. در این صورت (ما) مصدری است «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ» یعنی شما هم مرا عبادت نخواهید کرد. در اولی منظور معبود است و در دومی عبادت. «لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ» مرا پاداش دین خودم و شما را پاداش دین خودتان باشد.

مضاف (جزاء) حذف شده. یا برای شما همان کفر باشد

ص: 172

و برای من توحید و اخلاص که این جملات، یک نوع تهدید است مانند این جمله «اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ» - . فصلت / 40 - هر چه مایلید انجام دهید. یا منظور از دین، جزاء باشد.

می گویم: بیشتر آیات قرآن جنبه احتجاج و استدلال دارد. این آیات که ما انتخاب کردیم بیشتر ظهور در احتجاج داشت با اینکه ما آیات زیادی را در بخش توحید و عدل و معاد ذکر کردیم و به زودی بعضی از آن آیات با تفسیر مفصلی در بخش احوالات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواهد آمد. - . مجمع البیان 5: 840 - 842 -

**[ترجمه]

ما ورد عن المعصومین علیهم السلام فی تفسیر آیات الباب

روایات

«1»

م، تفسیر الإمام علیه السلام الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام کَذَّبَتْ قُرَیْشٌ وَ الْیَهُودُ بِالْقُرْآنِ وَ قَالُوا سِحْرٌ مُبِینٌ تَقَوَّلَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ الم ذلِکَ الْکِتابُ أَیْ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْکِتَابُ الَّذِی أَنْزَلْتُهُ عَلَیْکَ وَ هُوَ بِالْحُرُوفِ الْمُقَطَّعَةِ الَّتِی مِنْهَا أَلِفٌ وَ لَامٌ وَ مِیمٌ وَ هُوَ بِلُغَتِکُمْ وَ حُرُوفِ هِجَائِکُمْ فَأْتُوْا بِمِثْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَاسْتَعِینُوا عَلَی ذَلِکَ بِسَائِرِ شُهَدَائِکُمْ ثُمَّ بَیَّنَ أَنَّهُمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَیْهِ بِقَوْلِهِ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی الم هُوَ الْقُرْآنُ الَّذِی افْتُتِحَ بِالم هُوَ ذلِکَ الْکِتابُ الَّذِی أَخْبَرَ بِهِ مُوسَی وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ أَخْبَرُوا بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ کِتَاباً عَرَبِیّاً عَزِیزاً لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ لا رَیْبَ فِیهِ لَا شَکَّ فِیهِ لِظُهُورِهِ عِنْدَهُمْ کَمَا أَخْبَرَهُمْ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله یَنْزِلُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ (2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ» - . بقره / 1 - 2 - .{الف، لام، میم. این است کتابی که در [حقانیت] آن هیچ تردیدی نیست؛ [و] مایه هدایت تقواپیشگان است} فرمود: قریش و یهود قرآن را تکذیب نموده گفتند: سحر است که از خود ساخته است. خداوند می فرماید «الم ذلِکَ الْکِتابُ» ای محمد، صلی الله علیه و آله، این کتاب را که بر تو نازل کردیم، ترکیبی از تک تک حروف است از قبیل الف، لام، میم و به زبان مادری شما است. این همان حروف اصلی زبان شما است. اگر راست می گویید مانند آن را بیاورید. می توانید برای این کار از دیگر همفکران خود کمک بگیرید، بعد خداوند به وسیله این آیه اعلام می کند که قدرت برآوردن مانند قرآن را ندارند: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً» - . الاسراء / 88 - ،{بگو: «اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هر چند برخی از آنها پشتیبان برخی [دیگر] باشند.»}.

خداوند می فرماید: «الم» همان قرآنی که آن را با «الم ذلِکَ الْکِتابُ» افتتاح می کنم، همین کتابی است که موسی و پیامبران بعد از او بشارت آن را داده اند و به بنی اسرائیل گفته اند که من بر تو کتابی عربی و با ارزش نازل خواهم کرد که هرگز باطل با او آمیخته نمی شود - نه قبل و نه بعد - فرستاده خدای حکیم و حمید است «لا رَیْبَ فِیهِ» شکی در آن نیست، چون در نزد آنها شناخته شده است چنانچه پیامبرانشان از آن اطلاع داده اند که بر محمد صلی الله علیه و آله کتابی نازل می شود که او و امتش آن کتاب را می خوانند بر سایر احوال خود. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 62 -

**[ترجمه]

«2»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام لَمَّا ذَکَرَ اللَّهُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَدَحَهُمْ ذَکَرَ الْمُنَافِقِینَ الْمُخَالِفِینَ لَهُمْ فِی کُفْرِهِمْ فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِمَا آمَنَ بِهِ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ مِنْ تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ بِوَصِیِّةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَلِیِّ اللَّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِهِ وَ بِالْأَئِمَّةِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ خِیَارِ عِبَادِهِ الْمَیَامِینَ الْقَوَّامِینَ بِمَصَالِحِ خَلْقِ اللَّهِ سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ خَوَّفْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَمْ تُخَوِّفْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ أَخْبَرَ عَنْ عِلْمِهِ فِیهِمْ وَ هُمُ الَّذِینَ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ

ص: 173


1- مجمع البیان 10: 552.
2- تفسیر العسکریّ: 22.

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ علیهما السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ ظَهَرَتْ آثَارُ صِدْقِهِ وَ آیَاتُ حَقِّیَّتَهِ وَ بَیِّنَاتُ نُبُوَّتِهِ کَادَتِ الْیَهُودُ أَشَدَّ کَیْدٍ وَ قَصَدُوهُ أَقْبَحَ قَصْدٍ یَقْصِدُونَ أَنْوَارَهُ لِیَطْمِسُوهَا وَ حُجَّتَهُ لِیُبْطِلُوهَا فَکَانَ مِمَّنْ قَصَدَهُ لِلرَّدِّ عَلَیْهِ وَ تَکْذِیبِهِ مَالِکُ بْنُ الصَّیْفِ وَ کَعْبُ بْنُ الْأَشْرَفِ وَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ حدی (جُدَیُ) بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو یَاسِرِ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَبُو لُبَابَةَ بْنُ عَبْدِ الْمُنْذِرِ (1)فَقَالَ مَالِکٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ خَالِقُ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ أَنَّکَ رَسُولُهُ حَتَّی یُؤْمِنَ لَکَ هَذَا الْبِسَاطُ الَّذِی تَحْتِی إِلَی آخِرِ مَا سَیَأْتِی فِی أَبْوَابِ مُعْجِزَاتِهِ صلی الله علیه و آله خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ الْآیَةَ قَالَ علیه السلام أَیْ وَسَمَهَا بِسِمَةٍ یَعْرِفُهَا مَنْ یَشَاءُ مِنْ مَلَائِکَتِهِ إِذَا نَظَرَ إِلَیْهَا بِأَنَّهُمُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ لَمَّا أَعْرَضُوا عَنِ النَّظَرِ فِیمَا کُلِّفُوهُ وَ قَصَّرُوا فِیمَا أُرِیدَ مِنْهُمْ جَهِلُوا مَا لَزِمَهُمُ الْإِیمَانُ بِهِ فَصَارُوا کَمَنْ عَلَی عَیْنَیْهِ غِطَاءٌ لَا یُبْصِرُ مَا أَمَامَهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَتَعَالَی عَنِ الْعَبَثِ وَ الْفَسَادِ وَ عَنْ مُطَالَبَةِ الْعِبَادِ بِمَا قَدْ مَنَعَهُمْ بِالْقَهْرِ مِنْهُ فَلَا یَأْمُرُهُمْ بَمُغَالَبَتِهِ وَ لَا بِالْمَسِیرِ إِلَی مَا قَدْ صَدَّهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ یَعْنِی فِی الْآخِرَةِ الْعَذَابَ الْمُعَدَّ لِلْکَافِرِینَ وَ فِی الدُّنْیَا أَیْضاً لِمَنْ یُرِیدُ أَنْ یَسْتَصْلِحَهُ بِمَا یَنْزِلُ بِهِ مِنْ عَذَابِ الِاسْتِصْلَاحِ لِیُنَبِّهَهُ لِطَاعَتِهِ أَوْ مِنْ عَذَابِ الِاصْطِلَامِ لِیُصَیِّرَهُ إِلَی عَدْلِهِ وَ حِکْمَتِهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «إِنَ الَّذینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ » - . بقره / 6 - ،{در حقیقت کسانی که کفر ورزیدند - چه بیمشان دهی، چه بیمشان ندهی - برایشان یکسان است؛ [آنها] نخواهند گروید.} می فرماید: وقتی مردمان مؤمن را یاد می کند و آنها را می ستاید، از منافقین نیز سخن می گوید (نسخه دیگر، کافرین) که با کفر خود مخالف مؤمنین هستند و می فرماید «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا» کسانی که به خدا و به آنچه این مؤمنین می گویند، کافر شدند. و امیه بن خلف گفتند بیا محمد صلی الله علیه و آله دین ما را بپذیر و ما دین تو را بپذیریم و معتقدند دارند از قبیل: توحید و نبوت و وصایت حضرت علی ولی الله و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه طاهرین برگزیدگان از بندگان خدا شایسته مردمی که قیام به حفظ مصالح خلق نموده «سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ» فرقی نمی کند، چه آنها را بترسانی «أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ» چه نترسانی «لا یُؤْمِنُونَ» ایمان نمی آورند. خداوند از علم خود به پیامبرش اطلاع می دهد، اینها همان کسانی هستند که خداوند می داند ایمان نخواهند آورد.

ص: 173

امام باقر علیه السّلام فرمود: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد و آثار صدق و دلائل واقعیت و معجزات نبوتش آشکار گردید، بیشترین کارشکنی ها را یهود می کردند و سخت به مبارزه علیه او برخاستند و تصمیم داشتند نور درخشان او را خاموش کنند و دلائلش را باطل نمایند. از جمله آنان، مالک بن صیف و کعب بن اشرف و حیی بن اخطب و حدی بن اخطب و ابو یاسر بن اخطب و ابو لبابه بن المنذر بودند. مالک بن صیف به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت: تو مدعی پیامبری هستی؟! گفت: آری خدای جهان آفرین چنین فرمود. مالک گفت، ما

به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه فرشی که در زیر خود گسترده ام به تو ایمان بیاورد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 91 -

دنباله خبر در ابواب معجزات پیامبر خواهد آمد.

«خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ» امام علیه السّلام فرمود: یعنی وقتی کسانی را که ایمان نیاورده اند دیدی، بر آنها علامتی بگذار، علامتی که تمام ملائکه آنها را بشناسند «وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ». مطلب به این صورت است که وقتی آنها از توجه به آنچه موظف بودند اعراض کردند و در باره آنچه از آنها خواسته شده بود کوتاهی نمودند نسبت به چیزی که باید به آن ایمان آورند غافل و جاهل شدند. مثل کسی که بر روی چشمهایش پرده ای است و جلو خود را نمی بیند. خداوند بزرگتر از آن است که مردم را نسبت به چیزی که خودش مانع از اعتقاد به آن شده است مؤاخذه نماید و هرگز آنها را به چیزی که نمی گذرد که به آن دست یابند و یا جلوی آنها را می گیرد، مامور نمی کند «وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ» در آخرت گرفتار عذابی خواهند شد که برای کفار آماده شده، و در دنیا با عذابهای بیدارکننده برای کسانی که می خواهد آنها را اصلاح نماید تا متوجه بندگی خود نماید، یا عذابی که آنها را مستاصل کرده و به جانب عدل و حکمت خود برگرداند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 98 -

**[ترجمه]

«3»

فس، تفسیر القمی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ مُنَافِقِینَ أَظْهَرُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْإِسْلَامَ وَ کَانُوا إِذَا رَأَوُا الْکُفَّارَ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ وَ إِذَا لَقُوا الْمُؤْمِنِینَ قَالُوا نَحْنُ مُؤْمِنُونَ وَ کَانُوا یَقُولُونَ لِلْکُفَّارِ إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ

ص: 174


1- فی المصدر: و شیبة.
2- تفسیر العسکریّ: 33 و 36.

یَعْمَهُونَ وَ الِاسْتِهْزَاءُ مِنَ اللَّهِ هُوَ الْعَذَابُ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ أَیْ یَدَعُهُمْ أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی الضَّلَالَةُ هَاهُنَا الْحَیْرَةُ وَ الْهُدَی الْبَیَانُ وَ اخْتَارُوا الْحَیْرَةَ وَ الضَّلَالَةَ عَلَی الْبَیَانِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ یَعْنِی الَّذِینَ عَبَدُوهُمْ وَ أَطَاعُوهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ» - . بقره / 8 - ،{و برخی از مردم می گویند: «ما به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم»، ولی گروندگان [راستین] نیستند.}

علی بن ابراهیم می نویسد: این آیه در باره گروهی از منافقین نازل شده که خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اظهار اسلام نمودند. وقتی چشمشان به کفار می افتاد می گفتند «إِنَّا مَعَکُمْ» ما با شما هستیم. به مؤمنین می گفتند ما ایمان آورده ایم، به کفار می گفتند «إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ» ما هم کیش شما هستیم و آنها را مسخره می کنیم. خداوند تمسخر آنان را به خودشان برمی گرداند: «اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ»

ص: 174

خداوند آنها را مسخره می کند «استهزاء» خدا همان عذاب است.

«وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ» یعنی آنها را در سرکشی که دارند رها می کند «أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی» آنها کسانی هستند که گمراهی و حیرانی را بر هدایت ترجیح داده اند «وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ» کسانی را که در مقابل خدا می پرستید به کمک خویش بخوانید. - . تفسیر قمی 1: 47 -

**[ترجمه]

«4»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا الْآیَةَ قَالَ الْعَالِمُ علیه السلام فَلَمَّا ضَرَبَ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلْکَافِرِینَ الْمُجَاهِدِینَ الدَّافِعِینَ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ الْمُنَاصِبِینَ الْمُنَافِقِینَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الدَّافِعِینَ مَا قَالَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فِی أَخِیهِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الدَّافِعِینَ أَنْ یَکُونَ مَا قَالَهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِیَ آیَاتُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ مُعْجِزَاتُهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مُضَافَةً إِلَی آیَاتِهِ الَّتِی بَیَّنَهَا لِعَلِیٍّ علیه السلام بِمَکَّةَ وَ الْمَدِینَةِ وَ لَمْ یَزْدَادُوا إِلَّا عُتُوّاً وَ طُغْیَاناً قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمَرَدَةِ أَهْلِ مَکَّةَ وَ عُتَاةِ أَهْلِ الْمَدِینَةِ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا حَتَّی تَجْحَدُوا أَنْ یَکُونَ مُحَمَّدٌ رَسُولَ اللَّهِ وَ أَنْ یَکُونَ هَذَا الْمُنَزَّلُ عَلَیْهِ کَلَامِی مَعَ إِظْهَارِی عَلَیْهِ بِمَکَّةَ الْبَاهِرَاتِ مِنَ الْآیَاتِ کَالْغَمَامَةِ الَّتِی کَانَ یُظِلُّهُ بِهَا فِی أَسْفَارِهِ وَ الْجَمَادَاتِ الَّتِی کَانَتْ تُسَلِّمُ عَلَیْهِ مِنَ الْجِبَالِ وَ الصُّخُورِ وَ الْأَحْجَارِ وَ الْأَشْجَارِ وَ کَدِفَاعِهِ قَاصِدِیهِ بِالْقَتْلِ عَنْهُ وَ قَتْلِهِ إِیَّاهُمْ وَ کَالشَّجَرَتَیْنِ الْمُتَبَاعِدَتَیْنِ اللَّتَیْنِ تَلَاصَقَتَا فَقَعَدَ خَلْفَهُمَا لِحَاجَتِهِ ثُمَّ تَرَاجَعَتَا إِلَی أَمْکِنَتِهِمَا (2)کَمَا کَانَتَا وَ کَدُعَائِهِ لِلشَّجَرَةِ فَجَاءَتْهُ مُجِیبَةً خَاضِعَةً ذَلِیلَةً ثُمَّ أَمْرِهِ لَهَا بِالرُّجُوعِ فَرَجَعَتْ سَامِعَةً مُطِیعَةً قَالَ یَا مَعَاشِرَ قُرَیْشٍ وَ الْیَهُودِ وَ یَا مَعَاشِرَ النَّوَاصِبِ الْمُنْتَحِلِینَ لِلْإِسْلَامِ الَّذِینَ هُمْ مِنْهُ بُرَآءُ وَ یَا مَعْشَرَ الْعَرَبِ الْفُصَحَاءَ الْبُلَغَاءَ ذَوِی الْأَلْسُنِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مِنْ مِثْلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ مِثْلِ رَجُلٍ مِنْکُمْ لَا یَقْرَأُ وَ لَا یَکْتُبُ وَ لَمْ یَدْرُسْ کِتَاباً وَ لَا اخْتَلَفَ إِلَی عَالِمٍ وَ لَا تَعَلَّمَ مِنْ أَحَدٍ وَ أَنْتُمْ تَعْرِفُونَهُ فِی أَسْفَارِهِ وَ فِی حَضَرِهِ بَقِیَ کَذَلِکَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ثُمَّ أُوتِیَ جَوَامِعَ الْعِلْمِ حَتَّی عَلِمَ عِلْمَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ

ص: 175


1- تفسیر القمّیّ: 30.
2- فی المصدر: ثم تراجعتا إلی مکانهما.

فَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنْ هَذِهِ الْآیَاتِ فَأْتُوا مِنْ مِثْلِ هَذَا الرَّجُلِ بِمِثْلِ هَذَا الْکَلَامِ لِیُبَیَّنَ أَنَّهُ کَاذِبٌ (1)لِأَنَّ کُلَّ مَا کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ فَسَیُوجَدُ لَهُ نَظِیرٌ فِی سَائِرِ خَلْقِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُمْ مَعَاشِرَ قُرَّاءِ الْکُتُبِ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی فِی شَکٍّ مِمَّا جَاءَکُمْ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِنْ شَرَائِعِهِ وَ مِنْ نَصْبِهِ أَخَاهُ سَیِّدَّ الْوَصِیِّینَ وَصِیّاً بَعْدَ أَنْ أَظْهَرَ لَکُمْ مُعْجِزَاتِهِ الَّتِی مِنْهَا أَنْ کَلَّمَتْهُ ذِرَاعٌ مَسْمُومَةٌ وَ نَاطَقَهُ ذِئْبٌ وَ حَنَّ إِلَیْهِ الْعُودُ وَ هُوَ عَلَی الْمِنْبَرِ وَ دَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ السَّمَّ الَّذِی دَسَّتْهُ الْیَهُودُ (2)فِی طَعَامِهِمْ وَ قَلَبَ عَلَیْهِمُ الْبَلَاءَ (3)وَ أَهْلَکَهُمْ بِهِ وَ کَثَّرَ الْقَلِیلَ مِنَ الطَّعَامِ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ یَعْنِی مِثْلَ الْقُرْآنِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ الْکُتُبِ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ (4)فَإِنَّکُمْ لَا تَجِدُونَ فِی سَائِرِ کُتُبِ اللَّهِ سُورَةً کَسُورَةٍ مِنْ هَذَا الْقُرْآنِ وَ کَیْفَ یَکُونُ کَلَامُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الْمُتَقَوَّلُ أَفْضَلَ مِنْ سَائِرِ کَلَامِ اللَّهِ وَ کُتُبِهِ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی ثُمَّ قَالَ لِجَمَاعَتِهِمْ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ادْعُوا أَصْنَامَکُمُ الَّتِی تَعْبُدُونَهَا أَیُّهَا الْمُشْرِکُونَ وَ ادْعُوا شَیَاطِینَکُمْ یَا أَیُّهَا النَّصَارَی وَ الْیَهُودُ وَ ادْعُوا قُرَنَاءَکُمْ مِنَ الْمُلْحِدِینَ یَا مُنَافِقِی الْمُسْلِمِینَ مِنَ النُّصَّابِ لِآلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ علیهم السلام وَ سَائِرَ أَعْوَانِکُمْ عَلَی إِرَادَاتِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بِأَنَّ مُحَمَّداً تَقَوَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ لَمْ یُنَزِّلْهُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ أَنَّ مَا ذَکَرَهُ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ عَلَی جَمِیعِ أُمَّتِهِ وَ قَلَّدَهُ سِیَاسَتَهُمْ لَیْسَ بِأَمْرِ أَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا أَیْ لَمْ تَأْتُوا یَا أَیُّهَا الْمُقَرَّعُونَ بِحُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ لَنْ تَفْعَلُوا أَیْ وَ لَا یَکُونُ هَذَا مِنْکُمْ أَبَداً فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ أَیْ حَطَبُهَا وَ الْحِجارَةُ تُوقَدُ تَکُونُ عَذَاباً عَلَی أَهْلِهَا أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ الْمُکَذِّبِینَ بِکَلَامِهِ وَ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله النَّاصِبِینَ الْعَدَاوَةَ لِوَلِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ قَالَ فَاعْلَمُوا بِعَجْزِکُمْ عَنْ ذَلِکَ أَنَّهُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ وَ لَوْ کَانَ مِنْ قِبَلِ الْمَخْلُوقِینَ لَقَدَرْتُمْ عَلَی مُعَارَضَتِهِ فَلَمَّا عَجَزُوا بَعْدَ التَّقْرِیعِ وَ التَّحَدِّی قَالَ اللَّهُ قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ

ص: 176


1- فی المصدر: لتبین أنّه کاذب کما تزعمون.
2- فی المصدر: دسته الیهودیة فی طعامهم.
3- فی نسخة: و غلب علیهم البلاء.
4- فی المصدر: و الکتب المائة و الأربعة عشر.

وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً (1)

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین» - . بقره / 23 - ،{و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم شک دارید، پس - اگر راست می گویید - سوره ای مانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را - غیر خدا - فرا خوانید.} فرمود: خداوند این مثال را برای کافرانی زده که سعی در جلوگیری از گسترش دعوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله داشتند و دشمنان منافقی که جلو سخنان پیامبر راجع به برادر خود علی علیه السّلام را می گرفتند و کسانی که می گفتند، آنچه محمد صلی الله علیه و آله از معجزات و دلائل آورده، به اضافه مطالبی که در باره برادر خود علی علیه السّلام در مکه و مدینه گفته، از جانب خدا نیست و پیوسته سرکشی و طغیان آنها افزایش می یافت.

خداوند در باره کفار مکه و سرکشان مدینه فرمود: «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا» اگر در باره آنچه ما بر بنده خود نازل کردیم شک دارید و منکرید که او پیامبر ما است و آنچه آورده کلام من است، با آن معجزاتی که من در مکه برای او آشکار نمودم مانند ابری که بر سر او در سفرها سایه می افکند و سنگ و ریگها و کوهها و درختانی که به او سلام می کردند. و همچنین دفاع از او در مورد کسانی که تصمیم کشتنش را داشتند و آنها را کشت و آن دو درختی که از هم فاصله داشتند و به هم نزدیک شدند تا پشت آنها قضای حاجت نمود و دوباره به جای خود برگشتند و صدا زدن آن حضرت درخت را که بیاید و با کمال خضوع و خواری پیش آمد و دستور داد برگردد، به جای خود برگشت.

گفت: ای مردان قریش و یهودیان و ای گروه مخالفین اسلام که از دین مبین فاصله گرفته اید و ای عرب زبانان فصیح و بلیغ و زبان آوران «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» یک سوره مانند آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده بیاورید. مردی که نه درس خوانده و نه مکتب رفته و کتابی نیاموخته و نه با دانشمندان رفت و آمد داشته و از کسی فرا نگرفته است. شما او را در سفر و حضور در وطن به خوبی می شناسید.

چهل سال در میان شما زندگی کرد، آنگاه به او کتابی داده شد که جوامع علوم پیشینیان و دیگران در آن کتاب هست

ص: 175

«إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ» اگر نسبت به این آیات در شک هستید «فَأْتُوا» بیاورید یک نفر مثل او را تا شبیه قرآن و معجزات او را بیاورد، آنگاه معلوم شود او دروغ می گوید. زیرا هر چه از جانب خدا نباشد، نظیرش در میان مردم پیدا خواهد شد. «وَ إِنْ کُنْتُمْ» و اگر شما یهودیان و مسیحیان «فِی ریب» در شک هستید، نسبت به آنچه محمد صلی الله علیه و آله از شرایع آورده و تعیین برادر خود به عنوان سرور اوصیاء و با آن معجزاتی که به شما نشان داده از قبیل دست بزغاله مسموم که سخن گفت و گرگی که حرف زد و چوبی که وقتی بر منبر بود از فراق او ناله زد، و جلوگیری خداوند از غذای سمی که یهودی آورده بود و بلا را بر مخالفین برگرداند و آنها را به وسیله آن بلا کشت، و غذای کم را زیاد کرد «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» مانند قرآن از تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و نوشته های چهارده گانه بیاورید. ولی در سایر کتابها یک سوره مانند قرآن نخواهید یافت. چگونه ممکن است کلام محمد صلی الله علیه و آله که می گویید از خودش درآورده، بهتر از سایر کتابهای خدا باشد.

سپس به همه می فرماید: «وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ» بت های خود را دعوت کنید، مشرکان و شیطانهای خویش را نیز بخوانید. ای مسیحیان و یهودیان، همدستان خود را از کفار و مسلمانان منافق که دشمن آل محمد صلی الله علیه و آله هستند و سایر یاران خود را نیز دعوت کنید «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اگر راست می گویید که محمد صلی الله علیه و آله این قرآن را از خود ساخته و زمامداری پسر عمویش علی را بر تمام امت و سیاستمداری او از جانب پروردگار نبوده است.

سپس فرمود: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا» اگر نتوانستید انجام دهید «وَ لَنْ تَفْعَلُوا» و هرگز نخواهید توانست «فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ» بپرهیزید از آتشی که هیزم آن مردم «الْحِجارَةُ» و سنگ است و عذاب برای اهل آتش است «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» برای کافرانی که منکر کلام خدا و پیامبرند و دشمن وحی اویند آماده شده. و می فرماید: بدانید که از این کار عاجزید. اگر این قرآن از جانب انسانی بود، باید شما قدرت معارضه می داشتید. وقتی پس از این دعوت ها و اعلان قرآن به مبارزه عاجز شدند، خداوند فرمود: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ

ص: 176

وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً». - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 151 -

**[ترجمه]

«5»

م، تفسیر الإمام علیه السلام إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها الْآیَةَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ وَ ذَکَرَ الذُّبَابَ فِی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً الْآیَةَ وَ لَمَّا قَالَ مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ الْآیَةَ وَ ضَرَبَ مَثَلًا فِی هَذِهِ السُّورَةِ بِالَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً وَ بِالصَّیِّبِ مِنَ السَّمَاءِ قَالَتِ الْکُفَّارُ وَ النَّوَاصِبُ وَ مَا هَذَا مِنَ الْأَمْثَالِ فَیُضْرَبَ یُرِیدُونَ بِهِ الطَّعْنَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی لَا یَتْرُکُ حَیَاءً أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا لِلْحَقِّ یُوضِحُهُ بِهِ عِنْدَ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ ما بَعُوضَةً مَا هُوَ بَعُوضَةُ الْمَثَلِ فَما فَوْقَها فَوْقَ الْبَعُوضَةِ وَ هُوَ الذُّبَابُ یَضْرِبُ بِهِ الْمَثَلَ إِذَا عَلِمَ أَنَّ فِیهِ صَلَاحَ عِبَادِهِ وَ نَفْعَهُمْ فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بِوَلَایَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ وَ سَلَّمَ لِرَسُولِ اللَّهِ (2)ص وَ لِلْأَئِمَّةِ أَحْکَامَهُمْ وَ أَخْبَارَهُمْ وَ أَحْوَالَهُمْ وَ لَمْ یُقَابِلْهُمْ فِی أُمُورِهِمْ (3)وَ لَمْ یَتَعَاطَ الدُّخُولَ فِی أَسْرَارِهِمْ وَ لَمْ یُفْشِ شَیْئاً مِمَّا یَقِفُ عَلَیْهِ مِنْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِمْ فَیَعْلَمُونَ یَعْلَمُ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ أَنَّهُ الْمَثَلُ الْمَضْرُوبُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ أَرَادَ بِهِ الْحَقَّ وَ إِبَانَتَهُ وَ الْکَشْفَ عَنْهُ وَ إِیضَاحَهُ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا بِمُحَمَّدٍ بِمُعَارَضَتِهِمْ لَهُ فِی عَلِیٍّ بِلِمَ وَ کَیْفَ وَ تَرْکِهِمُ الِانْقِیَادَ لَهُ فِی سَائِرِ مَا أَمَرَ بِهِ فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً یَقُولُ (4)الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ بِهَذَا الْمَثَلِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً أَیْ فَلَا مَعْنَی لِلْمَثَلِ لِأَنَّهُ وَ إِنْ نَفَعَ بِهِ مَنْ یَهْدِیهِ فَهُوَ یُضِرُّ بِهِ مَنْ یُضِلُّهُ فَرَدَّ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ قِیلَهُمْ فَقَالَ وَ ما یُضِلُّ بِهِ أَیْ وَ مَا یُضِلُّ اللَّهُ بِالْمَثَلِ إِلَّا الْفاسِقِینَ الْجَانِینَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ بِتَرْکِ تَأَمُّلِهِ وَ بِوَضْعِهِ عَلَی خِلَافِ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِوَضْعِهِ عَلَیْهِ (5).

ص: 177


1- تفسیر العسکریّ: 59. التقریع: التعنیف. و التحدی: المباراة و المغالبة.
2- فی المصدر: و سلموا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
3- فی المصدر: و لم یقابلوهم.
4- فی المصدر: أی یقول.
5- تفسیر العسکریّ: 82.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: حضرت امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «إِنَ اللَّهَ لا یَسْتَحْیی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین» - . بقره / 26 - ،{خدای را از اینکه به پشه ای - یا فروتر [یا فراتر] از آن - مَثَل زند، شرم نکند. پس کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن [مَثَل] از جانب پروردگارشان بجاست؛ ولی کسانی که به کفر گراییده اند می گویند: «خدا از این مَثَل چه قصد داشته است؟» [خدا] بسیاری را با آن گمراه، و بسیاری را با آن راهنمایی می کند؛ و[لی] جز نافرمانان را با آن گمراه نمی کند.} فرمود: وقتی خداوند فرمود: «یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ» مردم، مثلی زده شده و نام مگس را در آیه دیگر برد. «إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً» - . حج / 73 - ،{کسانی را که جز خدا می خوانید هرگز [حتی] مگسی نمی آفرینند} و فرمود: «مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ

اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ» - . العنکبوت / 41 - ،{داستان کسانی که غیر از خدا دوستانی اختیار کرده اند، همچون داستان عنکبوت است}.

در این سوره به کسی که آتش افروخته و به باران از آسمان مثال زد، کفار و ناصبیان گفتند، این چه مثلهایی است! و منظورشان طعنه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. خداوند فرمود: «إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی» خداوند شرم نکند «أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا» مثلی برای مؤمنان «ما بَعُوضَةً» هر چه باشد، و لو به یک پشه و بالاتر از آن که مگس است، وقتی بداند به صلاح بندگان است، مثل می زند «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا» کسانی که به محمد صلی الله علیه و آله و علی و آل پاکش ایمان دارند و تسلیم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه و احکام و اخبار و احوال آنها هستند و به معارضه بر نمی خیزند و سعی در موشکافی اسرارشان ندارند و اگر بر اسرار آنها اطلاع یافتند افشا نمی کنند «فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ» آنها می دانند که این مثلها یک واقعیت است که خدا می خواهد توضیح و تفهیم حقیقت کند.

«وَ أَمَّا الَّذِینَ» اما آنها که به محمد صلی الله علیه و آله و به علی کافر هستند و در کارها پیرو او نیستند «فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً» کافران می گویند خدا به وسیله این مثلها گروهی را به کفر می کشاند و گروهی را هدایت می کند. چنین مثلی فایده­ای ندارد، چه آنکه اگر گروهی هدایت می یابند گروه دیگر گمراه می شوند.

خداوند در رد گفتار آنها فرمود: «وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ» به وسیله این مثل ها گمراه نمی کند، مگر تبه کاران را که فکر ندارند و بر خلاف منظور خدا عمل می کنند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 205 -

ص: 177

**[ترجمه]

بیان

قوله علیه السلام ما هو بعوضة ظاهره أنه علیه السلام قرأ بالرفع کما قرئ به فی الشواذ فکلمة ما إما موصولة حذف صدر صلتها أو موصوفة کذلک و محلها النصب بالبدلیة أو استفهامیة هی المبتدأ و الأظهر فی الخبر الوجهان الأولان.

**[ترجمه]قول امام علیه السلام که فرمود: «ما هو بَعُوضَةً» ظاهراً آن حضرت «بَعُوضَةٌ» را مرفوع خوانده است چنانچه بعضی در قرائت شاذ چنین قرائت کرده اند. ولی بسیار کم است، پس کلمه «ما» موصول است که صدر صله آن حذف شده یا موصوف است به همین صورت و محل آن به عنوان بدل منصوب است، یا استفهامیه است و مبتدا، قول اظهر در خبر، دو وجه اول است.

**[ترجمه]

«6»

م، تفسیر الإمام علیه السلام یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا بَنِی إِسْرائِیلَ وُلْدَ یَعْقُوبَ إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ لَمَّا بَعَثْتُ مُحَمَّداً وَ أَقْرَرْتُهُ بِمَدِینَتِکُمْ وَ لَمْ أُجَشِّمْکُمُ الْحَطَّ وَ التَّرْحَالَ إِلَیْهِ (1)وَ أَوْضَحْتُ عَلَامَاتِهِ وَ دَلَائِلَ صِدْقِهِ لِئَلَّا یَشْتَبِهَ عَلَیْکُمْ حَالُهُ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی الَّذِی أَخَذَتْهُ عَلَی أَسْلَافِکُمْ أَنْبِیَاؤُکُمْ وَ أَمَرُوهُمْ (2)أَنْ یُؤَدُّوهُ إِلَی أَخْلَافِهِمْ لَیُؤْمِنُنَّ بِمُحَمَّدٍ الْعَرَبِیِّ الْقُرَشِیِّ الْهَاشِمِیِّ الْمُتَأَتَّی بِالْآیَاتِ (3)الْمُؤَیَّدِ بِالْمُعْجِزَاتِ الَّتِی مِنْهَا أَنْ کَلَّمَتْهُ ذِرَاعٌ مَسْمُومَةٌ وَ نَاطَقَهُ ذِئْبٌ وَ حَنَّ إِلَیْهِ (4)عُودُ الْمِنْبَرِ وَ کَثَّرَ اللَّهُ الْقَلِیلَ مِنَ الطَّعَامِ وَ أَلَانَ لَهُ الصُّلْبَ مِنَ الْأَحْجَارِ وَ صَبَّتْ لَهُ الْمِیَاهُ السَّیَّالَةُ (5)وَ لَمْ یُؤَیِّدْ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ بِدَلَالَةٍ إِلَّا جَعَلَ لَهُ مِثْلَهَا أَوْ أَفْضَلَ مِنْهَا وَ الَّذِی جَعَلَ مِنْ آیَاتِهِ (6)عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام شَقِیقُهُ وَ رَفِیقُهُ عَقْلُهُ مِنْ عَقْلِهِ وَ عِلْمُهُ مِنْ عِلْمِهِ (7)وَ حِلْمُهُ مِنْ حِلْمِهِ مُؤَیِّدٌ دِینَهُ بِسَیْفِهِ الْبَاتِرِ (8)بَعْدَ أَنْ قَطَعَ مَعَاذِیرَ الْمُعَانِدِینَ بِدَلِیلِهِ الْقَاهِرِ وَ عِلْمِهِ الْفَاضِلِ وَ فَضْلِهِ الْکَامِلِ أُوفِ بِعَهْدِکُمْ الَّذِی أَوْجَبْتُ بِهِ لَکُمْ نَعِیْمَ الْأَبَدِ فِی دَارِ الْکَرَامَةِ وَ مُسْتَقَرِّ الرَّحْمَةِ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ فِی مُخَالَفَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنِّی الْقَادِرُ عَلَی صَرْفِ بَلَاءِ مَنْ یُعَادِیکُمْ عَلَی مُوَافَقَتِی وَ هُمْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی صَرْفِ انْتِقَامِی عَنْکُمْ إِذَا آثَرْتُمْ مُخَالَفَتِی

ص: 178


1- جشمه و أجشمه الامر: کلفه إیاه.
2- فی المصدر: علی أسلافکم انبیاؤهم و امراؤهم و أمروهم خ ل أن یؤدوه إلی أخلافهم لیؤمنوا اه.
3- فی المصدر و فی نسختین مخطوطتین من الکتاب و کذا فی هامش النسخة المقروءة علی المصنّف، المبان بالآیات.
4- حن الیه:اشتاق.
5- فی المصدر و نسخة من الکتاب و کذا فی هامش النسخة المقروءة علی المصنّف: و صلب له المیاه السیالة.
6- فی المصدر: و الذی جعل من أکبر آیاته.
7- فی المصدر: و حکمه من حکمه و حلمه من حلمه.
8- الباتر: القاطع.

وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْیَهُودِ وَ آمِنُوا أَیُّهَا الْیَهُودُ بِما أَنْزَلْتُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ ذِکْرِ نُبُوَّتِهِ وَ أَنْبَاءِ إِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیٍّ وَ عِتْرَتِهِ الطَّاهِرِینَ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ فَإِنَّ مَثَلَ هَذَا فِی کِتَابِکُمْ (1) أَنَّ مُحَمَّداً النَّبِیَّ سَیِّدُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ الْمُؤَیَّدُ بِسَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ خَلِیفَةِ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَارُوقِ الْأُمَّةِ وَ بَابِ مَدِینَةِ الْحِکْمَةِ وَ وَصِیِّ رَسُولِ الرَّحْمَةِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی الْمُنَزَّلَةِ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ عِتْرَتِهِ ثَمَناً قَلِیلًا بِأَنْ تَجْحَدُوا نُبُوَّةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ إِمَامَةَ الْإِمَامِ علیه السلام (2)تَعْتَاضُوا مِنْهَا عَرَضَ الدُّنْیَا فَإِنَّ ذَلِکَ وَ إِنْ کَثُرَ فَإِلَی نَفَادٍ أَوْ خَسَارٍ وَ بَوَارٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ فِی کِتْمَانِ أَمْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَمْرِ وَصِیِّهِ فَإِنَّکُمْ إِنْ تَتَّقُوا لَمْ تَقْدَحُوا فِی نُبُوَّةِ النَّبِیِّ وَ لَا فِی وَصِیَّةِ الْوَصِیِّ بَلْ حُجَجُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ قَائِمَةٌ وَ بَرَاهِینُهُ لِذَلِکَ وَاضِحَةٌ وَ قَدْ قَطَعَتْ مَعَاذِیرَکُمْ وَ أَبْطَلَتْ تَمْوِیهَکُمْ (3)وَ هَؤُلَاءِ یَهُودُ الْمَدِینَةِ جَحَدُوا نُبُوَّةَ مُحَمَّدٍ وَ خَانُوهُ وَ قَالُوا نَحْنُ نَعْلَمُ أَنَّ مُحَمَّداً نَبِیٌّ وَ أَنَّ عَلِیّاً وَصِیُّهُ وَ لَکِنْ لَسْتَ أَنْتَ ذَاکَ وَ لَا هَذَا یُشِیرُونَ إِلَی عَلِیٍّ فَأَنْطَقَ اللَّهُ ثِیَابَهُمُ الَّتِی عَلَیْهِمْ وَ خِفَافَهُمُ الَّتِی فِی أَرْجُلِهِمْ یَقُولُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا لِلَابِسِهِ کَذَبْتَ یَا عَدُوَّ اللَّهِ بَلِ النَّبِیُّ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله هَذَا وَ الْوَصِیُّ عَلِیٌّ هَذَا وَ لَوْ أُذِنَ لَنَا ضَغَطْنَاکُمْ وَ عَقَرْنَاکُمْ (4)وَ قَتَلْنَاکُمْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یُمْهِلُهُمْ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ أَصْلَابِهِمْ ذُرِّیَّاتٌ طَیِّبَاتٌ مُؤْمِنَاتٌ لَوْ تَزَیَّلُوا (5)لَعَذَّبَ هَؤُلَاءِ عَذَاباً أَلِیماً إِنَّمَا یَعْجَلُ مَنْ یَخَافُ الْفَوْتَ (6).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: حضرت امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ » - . بقره / 40 - ،{ای فرزندان اسرائیل، نعمتهایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آرید، و به پیمانم وفا کنید، تا به پیمانتان وفا کنم، و تنها از من بترسید.} فرمود: خداوند می فرماید: «یا بَنِی إِسْرائِیلَ» ای فرزندان یعقوب «اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ» به یاد نعمت من باشید که به شما ارزانی داشتم و محمد صلی الله علیه و آله را فرستادم و در شهر شما جای دادم و شما را به زحمت نینداختم که رنج سفر کشید و به سوی او بروید، و علائم و دلائل او را آشکارا بیان داشتم و اظهار کردم تا نبوت او بر شما مشتبه نشود.

«وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی» به پیمانی که پیامبران من از پدران شما گرفتند وفا کنید که به فرزندان خود برسانند که به محمد صلی الله علیه و آله عربی قرشی و هاشمی ایمان آورند که آیات زیادی می آورد و با معجزاتی از قبیل سخن گفتن دست بزغاله مسموم و سخن گرگ و ناله چوب منبر او را تائید کرده ام.

غذای کم برای او زیاد شد و سنگهای سخت برایش نرم شدند و آبهای روان برایش جاری شد. هر پیامبری را با دلیل و معجزه ای تائید کرده ام، او را نیز با مجموع آن دلائل و معجزات یا معجزه ای بهتر از آنها تأیید نموده ام. آن پیامبری که یکی از دلائل او علی بن ابی طالب، محبوب و دوست اوست که عقل او از عقل پیامبر و علمش از علم او و حلمش از حلم اوست. دین را با شمشیر بران خود تائید می کند بعد از آنکه بهانه دشمنان را قطع می نماید، و دارای علم زیاد و فضل کامل است.

«أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» به عهد شما وفا می کنم که بهشت برین را برایتان واجب نموده ام تا ابد در آنجا باشید. (آنجا) محل لطف و عنایت من و جایگاه رحمتم است.

«وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ» در مخالفت با محمد صلی الله علیه و آله از من بهراسید. وقتی شما راه مخالفت مرا در پیش بگیرید، من می توانم بلایی را که از دشمنان به جانب شما حواله می شود برگردانم ولی آنها نمی توانند جلوی انتقام مرا از شما بگیرند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 227 -

ص: 178

«وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ» امام علیه السّلام فرمود خداوند می فرماید «وَ آمِنُوا» یهودیان! ایمان بیاورید «بِما أَنْزَلْتُ» به آنچه نازل کرده ام بر محمد، از نبوت و تعیین برادرش به جانشینی و امامت عترت پاکش. «مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ» مثال آن در کتاب شما است که محمد صلی الله علیه و آله سرور جهانیان گذشته و آینده است که او را به وسیله وصیش سید الوصیین و خلیفه پیامبر خدای جهان آفرین تایید کرده ام «وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی» آیات مرا که راجع به محمد صلی الله علیه و آله نازل نموده ام و امامت وصی و جانشینی علی و فرزندان پاک و طاهرش را به بهای بی ارزش دنیا نفروشید که منکر نبوت او و امامت امام شوید، و آن را با دنیای بی ارزش گر چه زیاد باشد ولی فانی و نابودشدنی است مبادله نکنید.

و خداوند فرموده است: «وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ» در مورد کتمان امر محمد صلی الله علیه و آله و امر وصی او از من بترسید. اگر پرهیزگار باشید، در مورد نبوت او و امامت وصیش اشکال تراشی نمی کنید. حجت خدا بر شما تمام شده و دلائل واضحی در این مورد برای شما فرستاده است، به طوری که بهانه ای باقی نمانده. دیگر جای اشتباه کاری نیست.

یهودیان مدینه نبوت محمد صلی الله علیه و آله را انکار نموده به او خیانت کردند و گفتند، ما می دانیم محمد صلی الله علیه و آله پیامبر است و علی وصی اوست ولی تو آن محمد نیستی و علی نیز همین طور. خداوند لباسهای تنشان را به سخن درآورد و کفشهای پایشان را که به آنها می گفتند، دروغ می گوئید ای دشمنان خدا! آن محمد همین پیامبر و وصی او همین علی است. اگر به ما اجازه دهند شما را می فشاریم و مجروح می کنیم و می کشیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند آنها را مهلت داد چون می دانست از نهاد آنها فرزندانی پاک و مؤمن به وجود خواهد آمد «لو تزیلوا لعذب هؤلاء عذابا الیما» اگر این فرزندان مؤمن از آنها جدا شده بودند، آنان دچار عذاب دردناکی می شدند، کسی در کیفر عجله می کند که ترس از فرار آن به جایی داشته باشد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 228 -

**[ترجمه]

«7»

فس، تفسیر القمی أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ قَدْ کَانُوا

ص: 179


1- فی المصدر : فان مثل هذا الذکر فی کتابکم.
2- فی المصدر: بأن تجحدوا نبوة النبیّ و امامة علی و آلهما اه.
3- موه علیه الامر أو الخبر: زوره علیه و زخرفه و لبسه، أو بلغه خلاف ما هو.
4- ضغطه: عصره، و ضیق علیه. عقره: جرحه. نحره.
5- تزیلوا: تفرقوا، أی لو تمیزت ذریاتهم المؤمنات عن أصلابهم لعذب هؤلاء.
6- تفسیر الإمام العسکریّ: 92.

أَظْهَرُوا الْإِسْلَامِ وَ کَانُوا مُنَافِقِینَ وَ کَانُوا إِذَا رَأَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ وَ إِذَا لَقُوا الْیَهُودَ قَالُوا نَحْنُ مَعَکُمْ وَ کَانُوا یُخْبِرُونَ الْمُسْلِمِینَ بِمَا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمْ کُبَرَاؤُهُمْ وَ عُلَمَاؤُهُمْ أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ وَ مِنْهُمْ أَیْ مِنَ الْیَهُودِ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ وَ کَانَ قَوْمٌ مِنْهُمْ یُحَرِّفُونَ التَّوْرَاةَ وَ أَحْکَامَهُ ثُمَّ یَدَّعُونَ أَنَّهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ الْآیَةَ وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً قَالَ بَنُو إِسْرَائِیلَ لَنْ نُعَذَّبَ إِلَّا الْأَیَّامَ الْمَعْدُودَاتِ الَّتِی عَبَدْنَا فِیهَا الْعِجْلَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ یَا مُحَمَّدُ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً الْآیَةَ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ ثُمَّ نُسِخَتْ بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَریقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُون» - . بقره / 75 - ،{آیا طمع دارید که [اینان] به شما ایمان بیاورند؟ با آنکه گروهی از آنان سخنان خدا را می شنیدند، سپس آن را بعد از فهمیدنش تحریف می کردند، و خودشان هم می دانستند.} روایت کرده است: این آیه در باره یهودیانی نازل شد که

ص: 179

اظهار اسلام کرده بودند در حالی که منافق بودند. وقتی پیامبر را می دیدند می گفتند «إِنَّا مَعَکُمْ» وقتی یهودیان را مشاهده می کردند به آنها می گفتند ما با شما هستیم به مسلمانان صفات پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش را که در تورات بود اطلاع می دادند.

سران و دانشمندان آنها گفتند: «أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» به آنها مطالبی را می گوئید که علیه شما پیش پروردگارتان استدلال نمایند؟ آیا عقل ندارید.

خداوند در رد آنها می فرماید: «أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ» نمی دانند که خدا از پنهان و آشکار آنها اطلاع دارد. «وَ مِنْهُمْ» یعنی بعضی از یهود «أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ» تحریف می کردند تورات و احکام آن را و می گفتند از جانب خدا آمده است. خداوند این آیه را نازل کرد: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ» وای بر آنها که کتاب را می نویسند.

«وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً» بنی اسرائیل گفتند ما عذاب نخواهیم شد مگر همان چند روزی که گوساله پرست بودیم. خداوند (سخن) آنها را با این آیه رد کرد «قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً» بگو ای محمد، صلی الله علیه و آله از خدا پیمان گرفته اید؟ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً در باره یهودیان نازل شد که به آنها سخن نیکو بگویید. سپس به وسیله آیه «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ» مشرکان را هر جا یافتید بکشید ، نسخ گردید. - . تفسیر قمی 1: 60 -

**[ترجمه]

«8»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام أَیْ وَ اذْکُرُوا یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ حِینَ أَخَذَ مِیثَاقَکُمْ أَیْ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی أَسْلَافِکُمْ (2)وَ عَلَی کُلِّ مَنْ یَصِلُ إِلَیْهِ الْخَبَرُ بِذَلِکَ مِنْ أَخْلَافِهِمُ الَّذِینَ أَنْتُمْ مِنْهُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ لَا یَسْفِکْ بَعْضُکُمْ دِمَاءَ بَعْضٍ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَیْ لَا یُخْرِجْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً مِنْ دِیَارِهِمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ بِذَلِکَ الْمِیثَاقِ کَمَا أَقَرَّ بِهِ أَسْلَافُکُمْ وَ الْتَزَمْتُمُوهُ کَمَا الْتَزَمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ بِذَلِکَ الْمِیثَاقِ عَلَی أَسْلَافِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ثُمَّ أَنْتُمْ مَعَاشِرَ الْیَهُودِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ یَقْتُلُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ غَضَباً وَ قَهْراً تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ یُظَاهِرُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً عَلَی إِخْرَاجِ مَنْ تُخْرِجُونَهُ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ قَتْلِ مَنْ تَقْتُلُونَهُمْ بِغَیْرِ حَقٍّ (3)بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ بِالتَّعَدِّی تَتَعَاوَنُونَ وَ تَتَظَاهَرُونَ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ یَعْنِی

ص: 180


1- تفسیر القمّیّ: 42 و 43.
2- فی المصدر: و اذکروا یا بنی إسرائیل حین اخذنا میثاقکم علی أسلافکم.
3- فی المصدر: و قتل من تقتلونه منهم بغیر حق.

هَؤُلَاءِ الَّذِینَ تُخْرِجُونَهُمْ أَیْ تَرُومُونَ إِخْرَاجَهُمْ وَ قَتْلَهُمْ ظُلْماً إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساری قَدْ أَسَرَهُمْ أَعْدَاؤُکُمْ وَ أَعْدَاؤُهُمْ تُفادُوهُمْ مِنَ الْأَعْدَاءِ بِأَمْوَالِکُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ أَعَادَ قَوْلَهُ إِخْراجُهُمْ وَ لَمْ یَقْتَصِرْ عَلَی أَنْ یَقُولَ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ لِأَنَّهُ لَوْ قَالَ ذَلِکَ لَرُئِیَ أَنَّ الْمُحَرَّمَ إِنَّمَا هُوَ مُفَادَاتُهُمْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ هُوَ الَّذِی أَوْجَبَ عَلَیْهِمُ الْمُفَادَاتِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ وَ هُوَ الَّذِی حَرَّمَ قَتْلَهُمْ وَ إِخْرَاجَهُمْ فَقَالَ فَإِذَا کَانَ قَدْ حَرَّمَ الْکِتَابُ قَتْلَ النُّفُوسِ وَ الْإِخْرَاجَ مِنَ الدِّیَارِ کَمَا فَرَضَ فِدَاءَ الْأُسَرَاءِ فَمَا بَالُکُمْ تُطِیعُونَ فِی بَعْضٍ وَ تَعْصُونَ فِی بَعْضِ کَأَنَّکُمْ بِبَعْضٍ کَافِرُونَ وَ بِبَعْضٍ مُؤْمِنُونَ ثُمَّ قَالَ فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ یَا مَعْشَرَ الْیَهُودِ إِلَّا خِزْیٌ ذُلٌّ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا جِزْیَةٌ تُضْرَبُ عَلَیْهِ یُذَلُّ بِهَا وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ إِلَی جِنْسِ أَشَدِّ الْعَذَابِ یَتَفَاوَتُ ذَلِکَ عَلَی قَدْرِ تَفَاوُتِ مَعَاصِیهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ یَعْمَلُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ (1)ثُمَّ وَصَفَهُمْ فَقَالَ تَعَالَی أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ رَضُوا بِالدُّنْیَا وَ حُطَامِهَا بَدَلًا مِنْ نَعِیمِ الْجِنَانِ الْمُسْتَحَقِّ بِطَاعَاتِ اللَّهِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ لَا یَنْصُرُهُمْ أَحَدٌ یَدْفَعُ عَنْهُمُ الْعَذَابَ(2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُون» - . بقره / 84 - ، {و چون از شما پیمان محکم گرفتیم که: «خون همدیگر را مریزید، و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید»؛ سپس [به این پیمان] اقرار کردید، و خود گواهید.} فرمود: یعنی بنی اسرائیل، به یاد آورید وقتی را که از شما پیمان گرفتیم، یعنی از اجدادتان و کسانی که این خبر به آنها برسد «لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ» که خون یکدیگر را نریزید «وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ» و یکدیگر را از شهر اخراج نکنید.

«ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ» بعد به این پیمان اقرار نمودید و مانند اجدادتان ملتزم شدید «وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ» و گواهی دادید که از اجدادتان پیمانی گرفته شده «ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ» بعد به جان هم افتادید «وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ» و گروهی گروه دیگر را از شهر و دیار خود، با خشم و اجبار خارج کردند.

«تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ» در این آواره کردن و کشتن همدیگر به ناحق و از روی ستم و عدوان به یکدیگر کمک می کردید «وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ»

ص: 180

اگر همین اشخاصی که تصمیم بیرون کردن و کشتن آنها را دارید «أُساری» پیش شما بیایند در حالی که دشمنان شما و آنها ایشان را اسیر کرده باشند «تُفادُوهُمْ» با مال خود خونبهای ایشان را می دهید.

«وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ» با اینکه بر شما این خارج کردن از شهر و دیار حرام است. لفظ خراج را در آیه مکرر آورد چون اگر «اخراجکم» را نمی فرمود، خیال می کردند فدیه دادن بر آنها حرام است.

سپس خداوند می فرماید: «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ» ایمان به مقداری از کتاب که خونبها دادن است می آورید «وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ» ولی نسبت به خارج کردن که حرام است کافرید. در صورتی که کتاب شما قتل نفس و اخراج را حرام کرده همان طور که خونبها دادن را واجب نموده است. چرا به بعضی ایمان دارید و نسبت به بقیه کافرید. گویا شما مؤمن به بعض و کافر به بعض هستید.

سپس می فرماید: «فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ» کیفر شما یهودیان نیست مگر خواری و ذلت در زندگی که باید جزیه بپردازید «وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ» و در قیامت رهسپار شدیدترین عذاب می شوید که به مقدار معصیت، متفاوت است. «أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ» آنهایند که در مقابل زندگی جاوید آخرت، راضی به زندگی دنیا و زرق و برق آن شدند «فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ» هیچ کس آنها را در دفع عذاب از ایشان یاری نخواهد کرد و عذابشان تخفیف نخواهد یافت. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 367 -

**[ترجمه]

«9»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام ذَمَّ اللَّهُ تَعَالَی الْیَهُودَ فَقَالَ وَ لَمَّا جاءَهُمْ یَعْنِی هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ الَّذِینَ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ وَ إِخْوَانَهُمْ مِنَ الْیَهُودِ جَاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْقُرْآنُ مُصَدِّقٌ ذَلِکَ الْکِتَابُ لِما مَعَهُمْ التَّوْرَاةِ (3)الَّتِی بُیِّنَ فِیهَا أَنَّ مُحَمَّداً الْأَمِینَ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ الْمُؤَیَّدَ بِخَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ بَعْدَهُ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ کانُوا یَعْنِی هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ مِنْ قَبْلُ ظُهُورِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالرِّسَالَةِ یَسْتَفْتِحُونَ یَسْأَلُونَ الْفَتْحَ وَ الظَّفَرَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَعْدَائِهِمْ وَ الْمُنَاوِینَ لَهُمْ (4)وَ کَانَ اللَّهُ یَفْتَحُ لَهُمْ وَ یَنْصُرُهُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَلَمَّا جاءَهُمْ أَیْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ ما

ص: 181


1- فی المصدر: أی یعمل هؤلاء الیهود.
2- تفسیر الإمام: 136 و 137.
3- فی المصدر: لما معهم من التوراة.
4- المناوین: المعادین.

عَرَفُوا مِنْ نَعْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صِفَتِهِ کَفَرُوا بِهِ جَحَدُوا نُبُوَّتَهُ حَسَداً لَهُ وَ بَغْیاً عَلَیْهِ (1).

أقول: سیأتی تمامه فی کتاب أحوال النبی ص.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرینَ » - . بقره / 89 - ، {و هنگامی که از جانب خداوند کتابی که مؤید آنچه نزد آنان است برایشان آمد، و از دیرباز [در انتظارش] بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند؛ ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد، انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد.} فرمود: خداوند یهودیان را سرزنش می کند و می فرماید: «وَ لَمَّا جاءَهُمْ» وقتی این یهودیانی که ذکر شد و هم مسلکان آنها، کتابی از جانب خدا آید (قرآن) که تصدیق کتابشان (تورات) را می کند و در آن نوشته شده، محمد امین صلی الله علیه و آله از نژاد اسماعیل است که او را به بهترین افراد، علی بن ابی طالب ولی الله، مؤید نموده ایم «کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ» همین یهودیان، قبل از بعثت پیامبر سؤال می کردند، چه وقت فتح و پیروزی بر کافرانی که دشمن آنها بودند فرا می رسد.

خداوند می فرماید: «فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا» وقتی (پیامبر آمد) این یهودیان آنچه

ص: 181

را که از نشانه و صفات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می­دانستند، از روی حسد و ستمگری و ظلم بر او انکار نمودند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 393 -

مولف: تمام این خبر در احوال پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.

**[ترجمه]

«10»

م، تفسیر الإمام علیه السلام بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام ذَمَّ اللَّهُ تَعَالَی الْیَهُودَ وَ عَابَ فِعْلَهُمْ فِی کُفْرِهِمْ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَیْ اشْتَرَوْهَا بِالْهَدَایَا وَ الْفُضُولِ الَّتِی کَانَتْ تَصِلُ إِلَیْهِمْ وَ کَانَ اللَّهُ أَمَرَهُمْ بِشِرَائِهَا مِنَ اللَّهِ بِطَاعَتِهِمْ لَهُ لِیَجْعَلَ لَهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ الِانْتِفَاعَ بِهَا دَائِماً فِی نَعِیمِ الْآخِرَةِ فَلَمْ یَشْتَرُوهَا بَلِ اشْتَرَوْهَا بِمَا أَنْفَقُوهُ فِی عَدَاوَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِیَبْقَی لَهُمْ عِزُّهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ رِئَاسَتُهُمْ عَلَی الْجُهَّالِ وَ یَنَالُوا الْمُحَرَّمَاتِ وَ أَصَابُوا الْفُضُولَاتِ مِنَ السَّفَلَةِ وَ صَرَفُوهُمْ عَنْ سَبِیلِ الرَّشَادِ وَ وَقَفُوهُمْ عَلَی طُرُقِ الضَّلَالاتِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَیْ بِمَا أَنْزَلَ عَلَی مُوسَی مِنْ تَصْدِیقِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ قَالَ وَ إِنَّمَا کَانَ کُفْرُهُمْ لِبَغْیِهِمْ وَ حَسَدِهِمْ لَهُ لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَیْهِ وَ هُوَ الْقُرْآنُ الَّذِی أَبَانَ فِیهِ نُبُوَّتَهُ وَ أَظْهَرَ بِهِ آیَتَهُ وَ مُعْجِزَتَهُ ثُمَّ قَالَ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ یَعْنِی رَجَعُوا وَ عَلَیْهِمُ الْغَضَبُ مِنَ اللَّهِ عَلَی غَضَبٍ فِی أَثَرِ غَضَبٍ وَ الْغَضَبُ الْأَوَّلُ حِینَ کَذَّبُوا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ الْغَضَبُ الثَّانِی حِینَ کَذَّبُوا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَالَ وَ الْغَضَبُ الْأَوَّلُ أَنْ جَعَلَهُمْ قِرَدَةً خَاسِئِینَ وَ لَعَنَهُمْ عَلَی لِسَانِ عِیسَی علیه السلام وَ الْغَضَبُ الثَّانِی حِینَ سَلَّطَ عَلَیْهِمْ سُیُوفَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَصْحَابِهِ وَ أُمَّتِهِ حَتَّی ذَلَّلَهُمْ بِهَا فَإِمَّا دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ طَائِعِینَ وَ إِمَّا أَدَّوُا الْجِزْیَةَ صَاغِرِینَ دَاخِرِینَ(2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ» - . بقره / 90 - ،{وه که به چه بد بهایی خود را فروختند که آنچه را خدا نازل کرده بود، از سر رشک و حسد انکار کردند، که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد [آیاتی] فرو می فرستد. پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند. و برای کافران عذابی خفت آور است.} فرمود: خداوند یهودیان را سرزنش کرد و بر آنها ایمان نیاوردن به محمد صلی الله علیه و آله را عیبجویی نمود و فرمود «بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ» به وسیله هدایایی که به آنها می رسید، آن را خریدند. خداوند به آنها امر کرده بود با طاعت خود، آن را به خدا بفروشند تا از جان خود بهره ببرند و در نعمتهای آخرتی جاودان باشند ولی آنها معامله نکردند. و به بهای عداوت با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فروختند تا عزت و ریاست بر جهان برایشان باقی بماند و به خواسته های حرام و بهره های بی ارزش از طرف مردم نادان برسند و آنها را از راه رستگاری باز دارند و به همان گمراهی واگذارند.

سپس خداوند می فرماید: «أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً» اگر به آنچه خداوند بر موسی نازل نموده راجع به تصدیق حضرت محمد صلی الله علیه و آله از روی ستم کافر شوند «أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» فرمود: کفر آنها به واسطه ستم و حسادتشان بود بر آنچه از مقام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که خداوند به او عنایت نموده و آن قرآن است که نبوت پیامبر در آن بیان شده و دلیل نبوت و معجزه آن حضرت است.

سپس فرمود: «فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ» یعنی برگشتند در حالی که خشم از خدا پشت سر خشم قبل، آنها را فرا گرفته بود. غضب اول هنگامی بود که عیسی را تکذیب نمودند و خشم دوم هنگامی بود که محمد صلی الله علیه و آله را تکذیب نمودند. گفته است، غضب اول این بود که آنها را میمون کرد و به زبان عیسی ایشان را لعنت نمود و غضب دوم هنگامی بود که شمشیرهای حضرت محمد صلی الله علیه و آله و یارانش بر پیکر ایشان وارد شد و آنها را به خواری کشانید که یا به خواست خود اسلام پذیرفتند و یا با کمال خواری به پرداخت جزیه محکوم شدند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 401 -

**[ترجمه]

«11»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام وَ إِذَا قِیلَ لِهَؤُلَاءِ الْیَهُودِ الَّذِینَ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ مِنَ الْقُرْآنِ الْمُشْتَمِلِ عَلَی الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ الْفَرَائِضِ وَ الْأَحْکَامِ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا مِنَ التَّوْرَاةِ وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ یَعْنِی مَا سِوَاهُ لَا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُوَ الْحَقُّ وَ الَّذِی یَقُولُ

ص: 182


1- تفسیر الإمام العسکریّ: 158.
2- تفسیر الإمام العسکریّ: 162.

هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ إِنَّهُ وَرَاءَهُ هُوَ الْحَقُّ لِأَنَّهُ هُوَ النَّاسِخُ لِلْمَنْسُوخِ الَّذِی تَقَدَّمَهُ (1)قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ وَ لِمَ کَانَ یَقْتُلُ أَسْلَافُکُمْ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ بِالتَّوْرَاةِ أَیْ لَیْسَ فِی التَّوْرَاةِ الْأَمْرُ بِقَتْلِ الْأَنْبِیَاءِ (2)فَإِذَا کُنْتُمْ تَقْتُلُونَ الْأَنْبِیَاءَ فَمَا آمَنْتُمْ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْکُمْ مِنَ التَّوْرَاةِ لِأَنَّ فِیهَا تَحْرِیمَ قَتْلِ الْأَنْبِیَاءِ وَ کَذَلِکَ إِذَا لَمْ تُؤْمِنُوا بِمُحَمَّدٍ وَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ الْقُرْآنُ وَ فِیهِ الْأَمْرُ بِالْإِیمَانِ بِهِ فَأَنْتُمْ مَا آمَنْتُمْ بَعْدُ بِالتَّوْرَاةِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَنَّ مَنْ لَا یُؤْمِنُ بِالْقُرْآنِ فَمَا آمَنَ بِالتَّوْرَاةِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْإِیمَانَ بِهِمَا لَا یَقْبَلُ الْإِیمَانَ بِأَحَدِهِمَا إِلَّا مَعَ الْإِیمَانِ بِالْآخَرِ (3).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: « وَ إِذا قیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ» - . بقره / 91 - ، { و چون به آنان گفته شود: «به آنچه خدا نازل کرده ایمان آورید»، می گویند: «ما به آنچه بر [پیامبر] خودمان نازل شده ایمان می آوریم.» و غیر آن را - با آنکه [کاملا] حق و مؤید همان چیزی است که با آنان است - انکار می کنند. بگو: «اگر مؤمن بودید، پس چرا پیش از این، پیامبران خدا را می کشتید؟»} فرمود: وقتی به این یهودیان گفته شود به آنچه خداوند بر محمد صلی الله علیه و آله نازل نموده که عبارتست از قرآنی که حلال و حرام و فرائض و احکام در آن وجود دارد ایمان بیاورید، «قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا» ما به آنچه بر خودمان نازل شده یعنی تورات ایمان می آوریم «وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ» و به جز تورات به دیگر چیزها کافر هستیم. «وَ هُوَ الْحَقُ» آنچه این یهودیان می گویند

ص: 182

که قرآن غیر از آن است، یک واقعیت است زیرا قرآن ناسخ کتابهای پیشین است.

خداوند می فرماید: «قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ» بگو پس چرا پدرانتان پیامبران را می کشتند «إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» اگر ایمان به تورات داشتند؛ زیرا در تورات کشتن انبیاء حرام شده، همین طور که شما به پیامبر اسلام و آنچه بر او نازل شده ایمان

نیاورده اید. خداوند پیمان گرفته که به هر دو ایمان بیاورند. ایمان به یکی از این دو را بدون دیگری نمی پذیرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 403 - 404 -

**[ترجمه]

«12»

م، تفسیر الإمام علیه السلام أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی علیهما السلام أَمْ تُرِیدُونَ بَلْ تُرِیدُونَ (4) یَا کُفَّارَ قُرَیْشٍ وَ الْیَهُودِ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ مَا تَقْتَرِحُونَهُ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی لَا تَعْلَمُونَ هَلْ فِیهَا صَلَاحُکُمْ أَوْ فَسَادُکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ اقْتُرِحَ عَلَیْهِ لِمَا قِیلَ لَهُ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ بَعْدَ جَوَابِ الرَّسُولِ لَهُ أَنَّ مَا سَأَلَهُ لَا یَصْلُحُ اقْتِرَاحُهُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ (5) وَ بَعْدَ مَا یُظْهِرُ اللَّهُ لَهُ مَا اقْتَرَحَ إِنْ کَانَ صَوَاباً وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ بِأَنْ لَا یُؤْمِنَ عَنْ مُشَاهَدَةِ مَا اقْتَرَحَ مِنَ الْآیَاتِ أَوْ لَا یُؤْمِنَ إِذَا عَرَفَ أَنْ لَیْسَ لَهُ أَنْ یَقْتَرِحَ وَ أَنَّهُ یَجِبُ أَنْ یَکْتَفِیَ بِمَا قَدْ أَقَامَهُ اللَّهُ مِنَ الدَّلَالاتِ وَ أَوْضَحَ مِنَ الْبَیِّنَاتِ فَیَتَبَدَّلَ الْکُفْرَ بِالْإِیمَانِ بِأَنْ یُعَانِدَ وَ یَلْتَزِمَ الْحُجَّةَ الْقَائِمَةَ عَلَیْهِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ أَخْطَأَ قَصْدَ الطُّرُقِ الْمُؤَدِّیَةِ إِلَی الْجِنَانِ وَ أَخَذَ فِی الطُّرُقِ الْمُؤَدِّیَةِ إِلَی النِّیرَانِ (6).

ص: 183


1- فی المصدر و فی نسخة من الکتاب: الذی قدمه اللّه تعالی.
2- فی نسخة: أی لیست التوراة الامر بقتل الأنبیاء.
3- تفسیر الإمام: 163.
4- فی المصدر: أی بل تریدون.
5- فی المصدر: لا یصلح اقتراحه علی اللّه.
6- تفسیر الإمام العسکریّ: 203.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «أَمْ تُریدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیل» - . بقره / 108 - ،{ آیا می خواهید از پیامبر خود همان را بخواهید که قبلاً از موسی خواسته شد؟ و هر کس کفر را با ایمان عوض کند، مسلماً از راه درست گمراه شده است.} فرمود: حضرت امام علی النقی فرموده است: یعنی ای کفار قریش و یهودیان تصمیم دارید معجزه ای را درخواست کنید که نمی دانید به صلاح شما است یا به ضررتان «کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ» چنانچه از حضرت موسی درخواست کردید و گفتید ما به تو ایمان نمی آوریم مگر خدا را آشکارا ببینیم و صاعقه شما را فرا گرفت.

«وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ» یعنی پس از اینکه پیامبر به او گفت، آنچه درخواست داری به صلاح تو نیست و چنین چیزی را نباید از پیامبران خواست و بعد از اظهار معجزه ای که خواسته بود، کفر را با ایمان معاوضه کرد. اگر صحیح باشد.

«وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ» هر کس کفر را به جای ایمان بگیرد و با دیدن معجزاتی که به وقوع پیوسته ایمان نیاورد. و یا بعد از اینکه فهمید نباید چنین معجزاتی را درخواست کرد و لازم است به همان مقدار که خداوند برایش اقامه دلیل نموده و توضیح داده اکتفا کند، ایمان نیاورد و دشمنی و عناد می ورزد، حجت بر او تمام می گردد.

«فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ» راه راستی را که او را به سوی بهشت می رساند اشتباه کرده و از راهی که به جهنم می رود رفته است. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 496 -

ص: 183

**[ترجمه]

«13»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً بِمَا یُورِدُونَهُ عَلَیْکُمْ مِنَ الشُّبَهِ حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ لَکُمْ بِأَنْ أَکْرَمَکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ الْمُعْجِزَاتُ (1)الدَّالَّاتُ عَلَی صِدْقِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فَضْلِ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا عَنْ جَهْلِهِمْ وَ قَابِلُوهُمْ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ ادْفَعُوا بِهَا أَبَاطِیلَهُمْ حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ فِیهِمْ بِالْقَتْلِ یَوْمَ مَکَّةَ فَحِینَئِذٍ تُجْلُونَهُمْ مِنْ بَلَدِ مَکَّةَ وَ مِنْ جَزِیرَةِ الْعَرَبِ وَ لَا تُقِرُّونَ بِهَا کَافِراً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ لِقُدْرَتِهِ عَلَی الْأَشْیَاءِ قَدَرَ عَلَی مَا هُوَ أَصْلَحُ لَکُمْ فِی تَعَبُّدِهِ إِیَّاکُمْ مِنْ مُدَارَاتِهِمْ وَ مُقَابَلَتِهِمْ بِالْجِدَالِ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ (2)

أقول: و سیأتی تمامه فی أبواب أحوال أصحاب النبی صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ

مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ» - . بقره / 109 - ، {بسیاری از اهل کتاب -پس از اینکه حق برایشان آشکار شد- از روی حسدی که در وجودشان بود، آرزو می کردند که شما را، بعد از ایمانتان، کافر گردانند. پس عفو کنید و درگذرید، تا خدا فرمان خویش را بیاورد، که خدا بر هر کاری تواناست.} می فرماید: «وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً» بیشتر اهل کتاب مایلند که به وسیله شبهه هایی که بر شما عرضه می کنند، شما را از دین برگردانند.

«حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ» به خاطر حسادتی که با شما دارند که خدا شما را به واسطه حضرت محمد صلی الله علیه و آله گرامی داشته.

«مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُ» پس از اینکه معجزات را مشاهده کردند که گواه بر درستی گفتار حضرت محمد صلی الله علیه و آله و فضل علی علیه السّلام بود.

«فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا» از نادانی آنها چشم پوشی کنید و با دلائلی که خدا داده با آنها به مقابله بپردازید و یاوه سرائیهای آنها را باطل کنید.

«حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ» تا خداوند نظر خود را در باره آنها با کشتن آنها در روز فتح مکه و اخراجشان از شهر مکه و جزیرة العرب، اجرا کند. و در آنجا دیگر کافری را باقی نخواهد گذاشت.

«إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» چون بر هر چیز قدرت دارد. آنچه را به صلاح شما بوده انتخاب کرده که با آنها مدارا کنید و با جدال احسن و استدلال صحیح با آنها روبرو شوید. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 515 -

تمام این جریان در احوال حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.

**[ترجمه]

«14»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ مِنَ الدِّینِ بَلْ دِینُهُمْ بَاطِلٌ وَ کُفْرٌ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ التَّوْرَاةَ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ مِنَ الدِّینِ بَلْ دِینُهُمْ بَاطِلٌ وَ کُفْرٌ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ الْإِنْجِیلَ- (3) فَقَالَ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ مُقَلِّدُون بِلَا حُجَّةٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتَابَ فَلَا یَتَأَمَّلُونَهُ لِیَعْمَلُوا بِمَا یُوجِبُهُ فَیَتَخَلَّصُوا مِنَ الضَّلَالَةِ ثُمَّ قَالَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِیهِ مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ هُمْ مُخْتَلِفُونَ کَقَوْلِ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ هَؤُلَاءِ یُکَفِّرُ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ یُکَفِّرُ هَؤُلَاءِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ فِی الدُّنْیَا یُبَیِّنُ ضَلَالَهُمْ وَ فِسْقَهُمْ وَ یُجَازِی کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِقَدْرِ اسْتِحْقَاقِهِ وَ قَالَ الْإِمَامُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّمَا أُنْزِلَتِ الْآیَةُ لِأَنَّ قَوْماً

ص: 184


1- فی المصدر: من بعد ما تبین لهم الحق بالمعجزات.
2- تفسیر الإمام: 212.
3- راجع المصدر فانه خال عن جملة: و هم یتلون الکتاب الإنجیل.

مِنَ الْیَهُودِ وَ قَوْماً مِنَ النَّصَارَی جَاءُوا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ اقْضِ بَیْنَنَا فَقَالَ قُصُّوا عَلَیَّ قِصَّتَکُمْ فَقَالَتِ الْیَهُودُ نَحْنُ الْمُؤْمِنُونَ بِالْإِلَهِ الْوَاحِدِ الْحَکِیمِ وَ أَوْلِیَائِهِ وَ لَیْسَتِ النَّصَارَی عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الدِّینِ وَ الْحَقِّ وَ قَالَتِ النَّصَارَی بَلْ نَحْنُ الْمُؤْمِنُونَ بِالْإِلَهِ الْوَاحِدِ الْحَکِیمِ وَ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلَی شَیْ ءٍ مِنَ الدِّینِ وَ الْحَقِّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّکُمْ مُخْطِئُونَ مُبْطِلُونَ فَاسِقُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ أَمْرِهِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ فَکَیْفَ نَکُونُ کَافِرِینَ وَ فِینَا کِتَابُ اللَّهِ التَّوْرَاةُ نَقْرَؤُهُ فَقَالَتِ النَّصَارَی کَیْفَ نَکُونُ کَافِرِینَ وَ لَنَا کِتَابُ اللَّهِ الْإِنْجِیلُ نَقْرَؤُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّکُمْ خَالَفْتُمْ أَیُّهَا الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی کِتَابَ اللَّهِ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ فَلَوْ کُنْتُمْ عَامِلِینَ بِالْکِتَابَیْنِ لَمَا کَفَّرَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً بِغَیْرِ حُجَّةٍ لِأَنَّ کُتَبَ اللَّهِ أَنْزَلَهَا شِفَاءً مِنَ الْعَمَی(الغیّ خ ل) وَ بَیَاناً مِنَ الضَّلَالَةِ یَهْدِی الْعَامِلِینَ بِهَا إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ کِتَابُ اللَّهِ إِذَا لَمْ تَعْمَلُوا بِمَا کَانَ فِیهِ کَانَ وَبَالًا عَلَیْکُمْ (1)وَ حُجَّةُ اللَّهِ إِذَا لَمْ تَنْقَادُوا لَهَا کُنْتُمْ لِلَّهِ عَاصِینَ وَ لِسَخَطِهِ مُتَعَرِّضِینَ ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الْیَهُودِ وَ قَالَ احْذَرُوا أَنْ یَنَالَکُمْ بِخِلَافِ أَمْرِ اللَّهِ وَ خِلَافِ کِتَابِ اللَّهِ مَا أَصَابَ أَوَائِلَکُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ وَ أُمِرُوا بِأَنْ یَقُولُوهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ عَذَاباً مِنَ السَّمَاءِ طَاعُوناً نَزَلَ بِهِمْ فَمَاتَ مِنْهُمْ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً ثُمَّ أَخَذَهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ فَمَاتَ (2)مِنْهُمْ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفاً أَیْضاً وَ کَانَ خِلَافُهُمْ أَنَّهُمْ لَمَّا أَنْ بَلَغُوا الْبَابَ رَأَوْا بَاباً مُرْتَفِعاً فَقَالُوا مَا بَالُنَا نَحْتَاجُ أَنْ نَرْکَعَ عِنْدَ الدُّخُولِ هَاهُنَا ظَنَنَّا أَنَّهُ بَابٌ مُتَطَأْمِنٌ (3)لَا بُدَّ مِنَ الرُّکُوعِ فِیهِ وَ هَذَا بَابٌ مُرْتَفِعٌ إِلَی مَتَی یَسْخَرُ بِنَا هَؤُلَاءِ یَعْنُونَ مُوسَی وَ یُوشَعَ بْنَ نُونٍ وَ یُسْجِدُونَّا فِی الْأَبَاطِیلِ وَ جَعَلُوا إستاهم (أَسْتَاهَهُمْ) نَحْوَ الْبَابِ وَ قَالُوا بَدَلَ قَوْلِهِمْ حِطَّةٌ الَّذِی أُمِرُوا بِهِ همطا سمقانا (4)یَعْنُونَ حِنْطَةً حَمْرَاءَ فَذَلِکَ تَبْدِیلُهُمْ (5).

ص: 185


1- فی المصدر: و کتاب اللّه إذا لم تعملوا به کان وبالا علیکم.
2- فی المصدر: ثم أخذهم بعد قباع فمات إه. و حکی عنه کذلک أیضا فی البرهان.
3- فی النسخة: المقروءة علی المصنّف: انه باب منحط إه. و المتطامن: المنخفض.
4- فی النسخة المقروءة علی المصنّف: هطاسمقانا، و فی المصدر فی طبعیه: همطاشمقاثا. و حکاه فی البرهان هکذا: هطا سمقاثا.
5- تفسیر الإمام: 226 و 227.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» - . بقره / 113 - ، {و یهودیان گفتند: «ترسایان بر حق نیستند.» و ترسایان گفتند: «یهودیان بر حق نیستند» با آنکه آنان کتاب [آسمانی] را می خوانند. افراد نادان نیز [سخنی] همانند گفته ایشان گفتند. پس خداوند، روز رستاخیز در آنچه با هم اختلاف می کردند، میان آنان داوری خواهد کرد.}. فرمود: یهودیان گفتند نصاری چیزی ندارند و دین آنها باطل است. مسیحیان گفتند یهودیان چیزی ندارند و دین آنها باطل است و کافرند. «وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ» با آنکه ایشان انجیل را می خواندند. امام فرمود: هر دو اینها مقلد بودند و بدون دلیل انجیل می خواندند، ولی دقت نداشتند تا به مقتضای دستوراتش عمل کنند و از گمراهی برهند. سپس فرمود: «کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» کسانی که عارف به حق نبودند و به آنچه که خدا دستور داده توجه نمی کردند، این چنین گفتند. بعضی برای بعضی دیگر می گفتند و اختلاف داشتند مانند سخن مسیحیان و یهودیان این دسته، آن دسته را تکفیر می کردند.

«فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» در دنیا فسق و گمراهی آنها را آشکار می کند و در آخرت به مقدار استحقاق آنها را معذب می نماید.

حضرت امام حسن علیه السّلام فرمود: این آیه به آن جهت نازل شد که گروهی

ص: 184

از یهودیان و گروهی از مسیحیان خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند و گفتند یا محمد، بین ما قضاوت کن. فرمود: داستان خود را بیان کنید.

یهودیان گفتند، ما ایمان به خدای واحد حکیم و اولیاء او آورده ایم اما مسیحیان چیزی ندارند. مسیحیان گفتند ما مؤمن به خدای واحد حکیم هستیم یهودیان دین ندارند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر دویتان به خطا رفته اید و نسبت به دین خدا فاسق هستید.

یهودیان گفتند، چطور ما کافریم با اینکه دارای کتاب خداییم و آن را قرائت می کنیم.

مسیحیان نیز گفتند، ما چطور کافریم با اینکه انجیل را تلاوت می کنیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: شما هر دو دسته با کتاب خدا مخالفت می کنید و به آن عمل نمی نمایید. اگر شما به کتاب خدا عمل می کردید، بدون دلیل به یکدیگر نسبت به کفر نمی دادید، زیرا کتاب خدا مایه شفا از کوری و نجات از گمراهی است. عمل کنندگان را به راه راست هدایت می کند، ولی وقتی عمل نکردید، برای شما وبال و موجب افزایش گناه می شود. وقتی حجت خدا را نپذیرفتید مخالف خدا خواهید بود و مشمول خشم او.

آنگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روی به جانب یهودیان نموده فرمود: بترسید از اینکه در صورت مخالفت با دستور خدا گرفتار بلایی شوید که پیشینیان شما مبتلا شدند، که خداوند در باره آنها می فرماید «فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ» به آنها دستور داده بود که سخن معینی را بگویند ولی بر خلاف آن را گفتند. خداوند در این آیه می فرماید: فَأَنْزَلْنا «عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ» بر ستمکاران عذابی از آسمان فرستادیم. منظور طاعون است که به آن دچار شدند و یک صد و بیست هزار نفر آنها مردند. برای مرتبه دوم دچار طاعون شدند، یک صد و بیست هزار نفر دیگر هلاک گردیدند. خلاف (گناه) آنها این بود که وقتی به درب رسیدند و دیدند دربی بلند است، گفتند وقتی به این درب می رسیم، احتیاجی به رکوع کردن نداریم. ما خیال می کردیم درب کوتاهی است که به ناچار باید خم شد ولی این بلند است. تا کی موسی و یوشع ما را مسخره می کنند و برای چیزهای بیهوده به سجده وامی دارند و خود مقعدشان را به جانب درب می گذارند. به جای این که بگویند «حطه»، گفتند همطا سمقانا. و منظورشان گندم قرمز بود. همین حرف را تبدیل نمودند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 544 -

ص: 185

**[ترجمه]

«15»

فس، تفسیر القمی وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ أَیْ أَحَبُّوا الْعِجْلَ حَتَّی عَبَدُوهُ ثُمَّ قَالُوا نَحْنُ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنْ کُنْتُمْ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ کَمَا تَقُولُونَ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ لِأَنَّ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ أَنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ یَتَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ الَّذِینَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ لَنَا مِنَ الْمَلَائِکَةِ أَصْدِقَاءَ وَ أَعْدَاءً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ صَدِیقُکُمْ وَ مَنْ عَدُوُّکُمْ قَالُوا جَبْرَئِیلُ عَدُوُّنَا لِأَنَّهُ یَأْتِی بِالْعَذَابِ وَ لَوْ کَانَ الَّذِی نَزَلَ عَلَیْکَ مِیکَائِیلُ لَآمَنَّا بِکَ فَإِنَّ مِیکَائِیلَ صَدِیقُنَا وَ جَبْرَئِیلَ مَلَکُ الْفَظَاظَةِ وَ الْعَذَابِ وَ مِیکَائِیلُ مَلَکُ الرَّحْمَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ إِلَی قَوْلِهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ أُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنین» - . بقره / 93 - ،{ و آنگاه که از شما پیمان محکم گرفتیم، و [کوه] طور را بر فراز شما برافراشتیم، [و گفتیم:] «آنچه را به شما داده ایم به جد و جهد بگیرید، و [به دستورهای آن] گوش فرا دهید.» گفتند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم.» و بر اثر کفرشان، [مِهر] گوساله در دلشان سرشته شد.

بگو: «اگر مؤمنید [بدانید که] ایمانتان شما را به بد چیزی وامی دارد.»}روایت کرده است: آنان گوساله را دوست داشتند که به عبادتش پرداختند، سپس گفتند ما اولیاء خدا هستیم. خداوند فرمود اگر واقعا شما دوست خدا هستید «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید، زیرا در تورات نوشته است که دوستان خدا آرزوی مرگ می کنند.

«قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ» این آیه در باره یهودیانی نازل شد که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می گفتند، ما در میان ملائکه دوستان و دشمنانی داریم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید، کدام یک دوست و کدام دشمن شما هستند. پاسخ دادند، جبرئیل دشمن ما است. او بود که همیشه برای ما عذاب می آورد. اگر فرشته ای که برای تو وحی می آورد میکائیل بود، ما به تو ایمان می آوردیم زیرا او دوست ما است؛ ولی جبرئیل فرشته ای بد اخلاق و عذاب گر است، اما میکائیل فرشته رحمت است. خداوند این آیه را نازل نمود «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ» تا اینجا «فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ». - . تفسیر قمی 1: 64 -

**[ترجمه]

«16»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَمَّا آمَنَ الْمُؤْمِنُونَ وَ قَبِلَ وَلَایَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما السلام الْعَاقِلُونَ وَ صَدَّ عَنْهُمَا الْمُعَانِدُونَ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً أَعْدَاءً یَجْعَلُونَهُمْ لِلَّهِ أَمْثَالًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ یُحِبُّونَ تِلْکَ الْأَنْدَادَ مِنَ الْأَصْنَامِ کَحُبِّهِمْ لِلَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُتَّخِذِینَ الْأَنْدَادَ مَعَ اللَّهِ لِأَنَّ الْمُؤْمِنِینَ یَرَوْنَ الرُّبُوبِیَّةَ لِلَّهِ لَا یُشْرِکُونَ (2)ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا بِاتِّخَاذِ الْأَصْنَامِ أَنْدَاداً وَ اتِّخَاذِ الْکُفَّارِ وَ الْفُجَّارِ أَمْثَالًا لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ الْوَاقِعَ بِهِمْ لِکُفْرِهِمْ وَ عِنَادِهِمْ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ (3)لَعَلِمُوا أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُکْرِمُ مَنْ یَشَاءُ لَا قُوَّةَ لِلْکُفَّارِ یَمْتَنِعُونَ بِهَا عَنْ عَذَابِهِ وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ وَ لَعَلِمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ لِمَنِ اتَّخَذَ الْأَنْدَادَ مَعَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا الرُّؤَسَاءُ مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا الرَّعَایَا وَ الْأَتْبَاعِ (4)وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ فَنِیَتْ حِیَلُهُمْ وَ لَا

ص: 186


1- تفسیر القمّیّ: 46.
2- فی المصدر: یرون الربوبیة للّه وحده لا یشرکون به.
3- فی المصدر: أن القوّة للّه جمیعا.
4- فی المصدر: ثم قال: «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا» لو رأی هؤلاء الکفّار الذین اتخذوا الانداد حین یتبرأ الذین اتبعوا الرؤساء «مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا» الرعایا و الاتباع «وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ».

یَقْدِرُونَ عَلَی النَّجَاةِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ بِشَیْ ءٍ وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا الْأَتْبَاعُ لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً یَتَمَنَّوْنَ لَوْ کَانَ لَهُمْ رَجْعَةٌ إِلَی الدُّنْیَا فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ هُنَاکَ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا هُنَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَذلِکَ کَمَا تَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ عَمِلُوا فِی الدُّنْیَا لِغَیْرِ اللَّهِ فَیَرَوْنَ أَعْمَالَ غَیْرِهِمُ الَّتِی کَانَتْ لِلَّهِ قَدْ عَظَّمَ اللَّهُ ثَوَابَ أَهْلِهَا وَ رَأَوْا أَعْمَالَ أَنْفُسِهِمْ لَا ثَوَابَ لَهَا إِذْ کَانَتْ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ کَانَتْ عَلَی غَیْرِ الْوَجْهِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ عَذَابُهُمْ سَرْمَدٌ دَائِمٌ إِذْ کَانَتْ ذُنُوبُهُمْ کُفْراً لَا یَلْحَقُهُمْ شَفَاعَةُ نَبِیٍّ وَ لَا وَصِیٍّ وَ لَا خَیِّرٍ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِهِمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَی الَّذینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعَذابِ» - . بقره / 165 - {و برخی از مردم، در برابر خدا، همانندهایی [برای او] برمی گزینند، و آنها را چون دوستی خدا، دوست می دارند؛ ولی کسانی که ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشتری دارند. کسانی که [با برگزیدن بتها، به خود] ستم نموده اند اگر می دانستند هنگامی که عذاب را مشاهده کنند تمام نیرو[ها] از آنِ خداست، و خدا سخت کیفر است.}

فرمود: وقتی مؤمنان ایمان آوردند و خردمندان ولایت محمد و علی علیهما السلام را پذیرفتند، ولی دشمنان جلوگیری کردند.

خداوند فرمود: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً» بعضی از مردم به جز خدا چیزهای دیگری را دشمن خدا قرار می دهند و به آنها مرتبه خدایی می دهند «یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ» مانند خدا آنها را دوست می دارند «وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» ولی مؤمنین محبتشان به خدا بیشتر است از محبت کافران به بت؛ زیرا آنها مقام خدایی را فقط به خدای یکتا می دادند.

سپس فرمود: یا محمد صلی الله علیه و آله، «وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا» اگر ستمگران را ببینی که بت را به جای خدا گرفته و محمد و علی علیهما السلام به اشخاص فاسق و فاجر تشبیه کردند.

«إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ» زمانی که عذابی را ببینند که به واسطه کفر و دشمنی دچار آنها می شود «أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ» خواهند دانست که نیرو در اختیار خدا است؛ هر که را بخواهد عذاب می کند و هر که را بخواهد گرامی می دارد. کافران قدرتی که جلو عذاب خدا را بگیرند ندارند «وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ» خواهند دانست که خداوند کسانی را که برایش شریک بگیرند سخت کیفر می کند. سپس می فرماید. «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا» سران و بزرگان قبائل بیزاری می جویند «مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا» از رعایا و پیروان خود «وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» و چاره از دستشان برود

ص: 186

«وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا» رعایا می گویند «لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً» اگر بازگشتی به دنیا داشتیم «فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ» آنجا بیزاری می جستیم «کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا» چنانچه از ما بیزار شدند «کَذلِکَ» خداوند می فرماید: این چنین از یکدیگر تبری می جویند «یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ» بر کارهای خود حسرت می خورند زیرا می بینند که اعمال آنها هیچ پاداش و ثوابی ندارد، چون برای غیر خدا انجام داده اند و بر خلاف دستور خدا بوده.

«وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ» عذاب آنها دائم و تمام ناشدنی است، زیرا گناه آنها کفر است و از شفاعت پیامبر یا وصی و شخصیت موجه نزد پروردگار استفاده نمی کنند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 578 -

**[ترجمه]

«17»

فس، تفسیر القمی وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ الْآیَةَ فَإِنَّ الْبَهَائِمَ إِذَا زَجَرَهَا صَاحِبُهَا فَإِنَّهَا تَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا تَدْرِی مَا یُرِیدُ وَ کَذَلِکَ الْکُفَّارُ إِذَا قَرَأْتَ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ وَ عَرَضْتَ عَلَیْهِمُ الْإِیمَانَ لَا یَعْلَمُونَ مِثْلَ الْبَهَائِمِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُون» - . بقره / 171 - ،{و مَثَل [دعوت کننده] کافران چون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [مبهم، چیزی] نمی شنود بانگ می زند. [آری،] کرند، لالند، کورند. [و] درنمی یابند. }

روایت می کند: مثل کسانی که کفر ورزیدند مانند چهارپایان است وقتی صاحبشان فریاد می زند، صدایی می شنوند ولی نمی فهمند منظور چیست. زمانی که بر کفار نیز قرآن خوانده می شود و ایمان بر آنها عرضه می گردد، مانند چهارپایان(فقط صدایی می شنوند ولی آن را) نمی فهمند. - . تفسیر القمی 1: 73 -

**[ترجمه]

«18»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِبَادَتِهِمُ الْأَصْنَامَ وَ اتِّخَاذِهِمُ الْأَنْدَادَ مِنْ دُونِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ یَصُوتُ بِمَا لَا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً لَا یَفْهَمُ مَا یُرَادُ مِنْهُ فیتعب (فَیُغِیثَ) الْمُسْتَغِیثَ بِهِ وَ یُعِینَ مَنِ اسْتَغَاثَهُ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ مِنَ الْهُدَی فِی اتِّبَاعِهِمُ الْأَنْدَادَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْأَضْدَادَ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ الَّذِینَ سَمَّوْهُمْ بِأَسْمَاءِ خِیَارِ خُلَفَاءِ اللَّهِ وَ لَقَّبُوهُمْ بِأَلْقَابِ أَفَاضِلِ الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ نَصَبَهُمُ اللَّهُ لِإِقَامَةِ دِینِ اللَّهِ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام هَذَا فِی عُبَّادِ الْأَصْنَامِ وَ فِی النُّصَّابِ لِأَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیِّ اللَّهِ هُمْ أَتْبَاعُ إِبْلِیسَ وَ عُتَاةُ مَرَدَتِهِ سَوْفَ یُصَیِّرُونَهُمْ إِلَی الْهَاوِیَةِ (3).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ » - . بقره / 171 - ، {و مَثَل [دعوت کننده] کافران چون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [مبهم، چیزی] نمی شنود بانگ می زند. [آری،] کرند، لالند، کورند. [و] درنمی یابند.} فرمود: خداوند می فرماید: «وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا» مثل کافران در عبادت بت ها «کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ» مانند کسی است که فریاد زند به چیزی که شنیده نشود «إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً» فهمیده نمی شود که چه می گوید و به زحمت می افتد استغاثه کننده تا کسی که او را صدا می زند به دادش برسد «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ» کسانی که کژدل و کور از تشخیص هدایتند و پیرو بت ها شده اند و دشمنان اولیاء خدا را به نام برگزیدگان خداوند نامیده و لقب ائمه طاهرین را به روی آنها گذاشته اند «فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ» آنها عقل ندارند.

حضرت زین العابدین فرمود: این آیه در باره بت پرستان و دشمنان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است که پیرو شیطان و از مریدان بی ایمان او هستند. به زودی آنها را تحویل هاویه خواهند داد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 584 -

**[ترجمه]

«19»

م، تفسیر الإمام علیه السلام لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَنْ فَضَّلَ عَلِیّاً وَ أَخْبَرَ عَنْ جَلَالَتِهِ عِنْدَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَبَانَ عَنْ فَضَائِلِ شِیعَتِهِ وَ أَنْصَارِ دَعْوَتِهِ وَ وَبَّخَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی عَلَی کُفْرِهِمْ وَ

ص: 187


1- تفسیر الإمام: 241.
2- تفسیر القمّیّ: 55.
3- تفسیر القمّیّ: 243.

کِتْمَانِهِمْ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً عَلَیْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ فِی کُتُبِهِمْ (1)بِفَضَائِلِهِمْ وَ مَحَاسِنِهِمْ فَخَرَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی عَلَیْهِمْ فَقَالَ الْیَهُودُ قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَوَاتِ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ مُوسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَتِ النَّصَارَی قَدْ صَلَّیْنَا إِلَی قِبْلَتِنَا هَذِهِ الصَّلَوَاتِ الْکَثِیرَةَ وَ فِینَا مَنْ یُحْیِی اللَّیْلَ صَلَاةً إِلَیْهَا وَ هِیَ قِبْلَةُ عِیسَی الَّتِی أَمَرَنَا بِهَا وَ قَالَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنَ الْفَرِیقَیْنِ أَ تَرَی رَبَّنَا یُبْطِلُ أَعْمَالَنَا هَذِهِ الْکَثِیرَةَ وَ صَلَاتَنَا إِلَی قِبْلَتِنَا لِأَنَّا لَا نَتَّبِعُ مُحَمَّداً عَلَی هَوَاهُ فِی نَفْسِهِ وَ أَخِیهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ صلی الله علیه و آله قُلْ لَیْسَ الْبِرَّ الطَّاعَةَ الَّتِی تَنَالُونَ بِهَا الْجِنَانَ وَ تَسْتَحِقُّونَ بِهَا الْغُفْرَانَ وَ الرِّضْوَانَ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ بِصَلَاتِکُمْ أَیُّهَا النَّصَارَی وَ قِبَلَ الْمَغْرِبِ أَیُّهَا الْیَهُودُ وَ أَنْتُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ مُخَالِفُونَ وَ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ مُغْتَاظُونَ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ بِأَنَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الْفَرْدُ الصَّمَدُ یُعَظِّمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُکْرِمُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُهِینُ مَنْ یَشَاءُ وَ یُذِلُّهُ لَا رَادَّ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ آمَنَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الَّتِی أَفْضَلُ مَنْ یُوَافِیهَا مُحَمَّدٌ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ أَخُوهُ وَ صَفِیُّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ الَّتِی لَا یَحْضُرُهَا مِنْ شِیعَةِ مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا أَضَاءَتْ فِیهَا أَنْوَارُهُ فَصَارَ فِیهَا إِلَی جَنَّاتِ النَّعِیمِ هُوَ وَ إِخْوَانُهُ (2)وَ أَزْوَاجُهُ وَ ذُرِّیَّاتُهُ وَ الْمُحْسِنُونَ إِلَیْهِ وَ الدَّافِعُونَ فِی الدُّنْیَا عَنْهُ وَ لَا یَحْضُرُهَا مِنْ أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ أَحَدٌ إِلَّا غَشِیَتْهُ ظُلُمَاتُهَا فَیَسِیرُ (3)فِیهَا إِلَی الْعَذَابِ الْأَلِیمِ هُوَ وَ شُرَکَاؤُهُ فِی عَقْدِهِ وَ دِینِهِ وَ مَذْهَبِهِ وَ الْمُتَقَرِّبُونَ کَانُوا فِی الدُّنْیَا إِلَیْهِ مِنْ غَیْرِ تَقِیَّةٍ لَحِقَتْهُمْ مِنْهُ الْخَبَرَ (4).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السَّائِلینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» - . بقره / 177 - ، {نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و [یا] مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آوَرَد، و مال [خود] را با وجودِ دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در [راهِ آزاد کردن] بندگان بدهد، و نماز را برپای دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند؛ و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند؛ آنانند کسانی که راست گفته اند، و آنان همان پرهیزگارانند.}

فرمود: حضرت زین العابدین علیهما السلام نقل کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام امتیاز بخشید و مردم را از مقام او در نزد پروردگار مطلع کرد و شرح امتیازات شیعه و یاوران علی علیه السّلام را داد و یهودیان و مسیحیان را بر کفر

ص: 187

و کتمان نبوت پیامبر و وصایت علی علیهما السلام در کتب خود با فضائل و صفات شایسته ای که در آنها نقل شده توبیخ کرد.

یهودیان و مسیحیان بر مسلمانان افتخار می کردند. یهودیان می گفتند: ما سالها است رو به قبله خودمان نمازها خوانده ایم و در میان ما شب زنده دارانی هستند که به سوی همان قبله نمازها خوانده اند؛ این همان قبله ایست که موسی به ما دستور داده است.

مسیحیان نیز می گفتند: ما سالها رو به قبله خود نماز خوانده ایم و شب زنده دارانی داریم که به سوی آن قبله نمازها خوانده اند؛ این همان قبله ایست که عیسی به ما دستور داده است.

هر دو گروه می گفتند، شما خیال می کنید، چون ما پیرو محمد نشده ایم و خواسته او را در مورد برادرش نپذیرفته ایم، خداوند این همه اعمال و نمازهایمان را به سوی این قبله باطل می کند؟. این آیه به همین جهت نازل شد. «لَیْسَ الْبِرَّ» نیکی که همان اطاعتی است که به وسیله آن به بهشت می روند و مستوجب آمرزش و رضای خدا می شوند به این نیست که «أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ» ای مسیحیان با نماز خود رو به جانب مشرق نمایید و ای یهودیان به طرف رو مغرب کنید.در حالی که شما مخالف امر خدا و دشمن ولی او هستید.

«وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ» ولی نیکوکار کسی است که ایمان به خدای واحد یکتای بی نیاز بیاورد و آن خدا هر که را بخواهد عزیز و هر که را بخواهد گرامی و هر کس را بخواهد خوار و ذلیل می کند. کسی نمی تواند خواست خدا را رد کند و حکم او را تاخیر اندازد. «وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ» و به روز قیامت ایمان آورد، قیامتی که با شخصیت ترین افراد در آن حضرت محمد سید النبیین صلی الله علیه و آله است و بعد از او برادر و جانشین و سرور اوصیاء علی بن ابی طالب علیه السّلام است. آن قیامتی که هر یک از شیعیان محمد صلی الله علیه و آله در آن حضور یابند، نورشان محشر را روشن کند و خود و برادران و خانواده و بستگان و نیکوکاران به او و کسانی که در دنیا از او دفاع می کردند به جانب بهشت رهسپار می شود. و هر یک از دشمنان این خاندان در محشر حضور یابد، در گرداب تاریکی فرو رود و او و همدستان و هم عقیده هایش و کسانی که خود را بدون تقیه ای که ناچارشان کرده باشد به این کار به او نزدیک می کردند، به سوی عذاب دردناک رهسپار گردد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 589 -

**[ترجمه]

«20»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْآیَةِ الْمُتَقَدِّمَةِ بِالتَّقْوَی سِرّاً وَ عَلَانِیَةً أَخْبَرَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله أَنَّ فِی النَّاسِ مَنْ یُظْهِرُهَا وَ یُسِرُّ خِلَافَهَا وَ یَنْطَوِی عَلَی مَعَاصِی اللَّهِ فَقَالَ

ص: 188


1- فی المصدر: و کتمانهم لذکر محمّد و علی و آلهما فی کتبهم.
2- فی نسخة من الکتاب و المصدر: و أخواته.
3- فی المصدر: فیصیر.
4- تفسیر الإمام: 248.

یَا مُحَمَّدُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ بِإِظْهَارِهِ تِلْکَ الدِّینَ وَ الْإِسْلَامَ (1) وَ تَزَیُّنِهِ فِی حَضْرَتِکَ بِالْوَرَعِ وَ الْإِحْسَانِ وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ بِأَنْ یَحْلِفَ لَکَ بِأَنَّهُ مُؤْمِنٌ مُخْلِصٌ مُصَدِّقٌ لِقَوْلِهِ بِعَمَلِهِ وَ إِذا تَوَلَّی عَنْکَ أَدْبَرَ سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یَعْصِیَ بِالْکُفْرِ الْمُخَالِفِ لِمَا أَظْهَرَ لَکَ وَ الظُّلْمِ الْمُبَایِنِ لِمَا وَعَدَ مِنْ نَفْسِهِ بِحَضْرَتِکَ وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ بِأَنْ یُحْرِقَهُ أَوْ یُفْسِدَهُ وَ النَّسْلَ بِأَنْ یَقْتُلَ الْحَیَوَانَاتِ فَیَقْطَعَ نَسْلَهَا وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ لَا یَرْضَی بِهِ وَ لَا یَتْرُکُ أَنْ یُعَاقِبَ عَلَیْهِ وَ إِذا قِیلَ لَهُ لِهَذَا الَّذِی یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ اتَّقِ اللَّهَ وَ دَعْ سُوءَ صَنِیعِکَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ الَّذِی هُوَ مُحْتَقِبُهُ (2)فَیَزْدَادُ إِلَی شَرِّهِ شَرّاً وَ یُضِیفُ إِلَی ظُلْمِهِ ظُلْماً فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ جَزَاءً لَهُ عَلَی سُوءِ فِعْلِهِ وَ عَذَاباً وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ تَمْهِیدُهَا وَ یَکُونُ دَائِماً فِیهَا (3).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ» - . بقره / 204 - ، {و از میان مردم کسی است که در زندگی این دنیا سخنش تو را به تعجّب وامی دارد، و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می گیرد، و حال آنکه او سخت ترین دشمنان است.}

فرمود: وقتی خداوند در آیه قبل دستور داد که در پنهان و آشکارا تقوی و پرهیزگاری را در پیش بگیرید، به حضرت محمد صلی الله علیه و آله اطلاع داد، در میان مردم کسانی هستند که ظاهرا خود را متقی نشان می دهند و در باطن بر خلاف آن هستند و معصیت کارند. فرمود:

ص: 188

ای محمد صلی الله علیه و آله، سخن بعضی از مردم در دنیا که اظهار دین اسلام کرده و با آب و تاب اظهار ورع و اخلاص می نماید، موجب شگفتی تو می شود.

«وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ» او خدا را هم گواه بر دل خویش می گیرد که من مخلص و موحدم «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها» همین که به تو پشت می کند، بر خلاف آنچه به تو می گفت، رو به گناه و کفر می آورد و ستمگری می نماید.

«وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ» باعث نابودی کشتزار و از بین رفتن آنها می شود و حیوانات را می کشد و قطع نسل می نماید «وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ» خداوند راضی به فساد نیست و عامل آن را کیفر می دهد.

«وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ» وقتی به این شخص بگویی از خدا بپرهیز «أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ» بدش می آید و خود را بالاتر از آن می داند که گناه کند، با اینکه کانون فساد است و بیشتر شر و فساد کرده و ستم

می کند «فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ» بر کردار زشت و ناپسندش جهنم او را کافی است. بسیار جای ناراحت کننده ای برایش آماده شده. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 617 -

**[ترجمه]

«21»

فس، تفسیر القمی وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ قَالَ الْحَرْثُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ الدِّینُ وَ النَّسْلُ النَّاسُ وَ نَزَلَتْ فِی الثَّانِی وَ یُقَالُ فِی مُعَاوِیَةَ (4).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ» - . بقره / 205 - ،{ و چون برگردد [یا ریاستی یابد] کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکاری را دوست ندارد.} گفته است: حرث در این آیه دین است و نسل مردم و در باره دومی نازل شده، بعضی گفته اند در باره معاویه. - . تفسیر قمی 1: 79 -

**[ترجمه]

«22»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا قَالَ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ هُمُ الذُّرِّیَّةُ وَ الْحَرْثُ الزَّرْعُ (5).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حسین بن بشار گفت: از حضرت امام موسی کاظم علیه السلام تفسیر این آیه را پرسیدم «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» فرمود: فلانی و فلانی است. «وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ» حرث کشت و زرع و نسل ذریه است. - . تفسیر عیاشی 1: 119 -

**[ترجمه]

«23»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُمَا عَنْ قَوْلِهِ وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ إِلَی آخِرِ الْآیَةِ فَقَالَ النَّسْلُ الْوَلَدُ وَ الْحَرْثُ الْأَرْضُ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْحَرْثُ الذُّرِّیَّةُ (6).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: زراره گفت، از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام تفسیر این آیه را پرسیدم «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ» فرمودند: نسل ولد و حرث این زمین است. حضرت صادق فرمود: حرث ذریه است. - . تفسیر عیاشی 1: 119 - 120 -

**[ترجمه]

«24»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ (7) عَنْ عَلِیٍّ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِذا تَوَلَّی

ص: 189


1- فی المصدر: و باظهاره لک الدین و الإسلام و تزیینه بحضرتک.
2- احتقب الاثم: جمعه. و فی المصدر: هو مختفیه.
3- تفسیر الإمام: 260، و فیه: «وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ» مهدها.
4- تفسیر القمّیّ: 61.
5- مخطوط.
6- مخطوط.
7- السبیعی بفتح السین منسوب إلی سبیع و هو بطن من همدان، و الرجل هو أبو إسحاق عمرو بن عبد اللّه بن علی السبیعی الهمدانیّ الکوفیّ من أعیان التابعین رأی علیّا علیه السلام و کان کثیر الروایة، ولد سنة 29 فی خلافة عثمان، و مات سنة 127، و قیل فی 128 و 129 و 132 ترجمه الشیخ فی رجاله فی باب أصحاب أمیر المؤمنین و الحسن علیهما السلام.

سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ بِظُلْمِهِ وَ سُوءِ سِیرَتِهِ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ (1)

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت علی علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ إِذا تَوَلَّی سَعی

ص: 189

فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ» فرمود: یعنی با ظلم و طینت بدی که دارد «وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ» و خداوند فساد را دوست نمی دارد. - . تفسیر عیاشی 1: 120 -

**[ترجمه]

«25»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَعْدٍ الْإِسْکَافِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ قَالَ اللَّدُّ الْخُصُومَةُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ» فرمود: «الد» یعنی خصومت. - . تفسیر عیاشی 1: 120 -

**[ترجمه]

«26»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ جَحَدَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَقَرَّ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَنْکَرَ(3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «سَلْ بَنی إِسْرائیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب» - . بقره / 211 - ،{از فرزندان اسرائیل بپرس: چه بسیار نشانه های روشنی به آنان دادیم و هر کس نعمت خدا را - پس از آنکه برای او آمد - [به کفران] بدل کند، خدا سخت کیفر است.} فرمود: بعضی ایمان آوردند و بعضی انکار کردند و گروهی اقرار و گروهی انکار نمودند. - . تفسیر عیاشی 1: 122 -

**[ترجمه]

«27»

فس، تفسیر القمی ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ أَیْ أَنْتُمْ یَا هَؤُلَاءِ حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ یَعْنِی بِمَا فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ یَعْنِی بِمَا فِی صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَیْ تَعْلَمُونَ مَا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ تَکْتُمُونَهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ الْآیَةَ قَالَ نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ مِنَ الْیَهُودِ قَالُوا آمَنَّا بِالَّذِی جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله بِالْغَدَاةِ وَ کَفَرُوا بِهِ بِالْعَشِیِّ.

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ هُوَ یُصَلِّی نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَعْجَبَ ذَلِکَ الْیَهُودَ فَلَمَّا صَرَفَهُ اللَّهُ عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَجَدَتِ الْیَهُودُ مِنْ ذَلِکَ وَ کَانَ صَرْفُ الْقِبْلَةِ فِی صَلَاةِ الظُّهْرِ فَقَالُوا صَلَّی مُحَمَّدٌ الْغَدَاةَ وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَآمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَجْهَ النَّهَارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ یَعْنُونَ الْقِبْلَةَ حِینَ اسْتَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ إِلَی قِبْلَتِنَا (4).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه « ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون.» - . آل عمران / 66 - {هان، شما [اهل کتاب] همانان هستید که درباره آنچه نسبت به آن دانشی داشتید محاجه کردید؛ پس چرا در مورد چیزی که بدان دانشی ندارید محاجه می کنید؟ با آنکه خدا می داند و شما نمی دانید.}

گفته است: «ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ» یعنی شما «حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ» در مورد چیزی که اطلاع دارید یعنی تورات و انجیل بحث می کنید «فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ» چرا در مورد چیزی که اطلاع ندارید بحث می کنید، منظور صحف ابراهیم است «وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» حق را کتمان می کنید با اینکه می دانید. یعنی با اینکه می دانید صفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تورات ذکر شده، آن را پنهان می کنید «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ» این آیه در باره گروهی از یهودیان نازل شد که صبحگاه گفتند به آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده ایمان آورده ایم و شب کافر شدند.

حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» - . آل عمران / 72 - ،{و جماعتی از اهل کتاب گفتند: «در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد، ایمان بیاورید، و در پایان [روز] انکار کنید؛ شاید آنان [از اسلام] برگردند.»} فرمود: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه آمد و از جانب بیت المقدس به طرف کعبه روی برگرداند، (اهل کتاب) ناراحت شدند. این تغییر قبله در نماز ظهر بود. آنها گفتند، محمد نماز صبح را به سمت قبله ما خواند، پس در روز به آنچه بر او نازل شده ایمان بیاورید ولی شامگاه کافر شوید و منظورشان قبله بود(زیرا) بعد از ظهر به جانب کعبه روی برگردانده بود، شاید آنها باز به طرف قبله ما روی آورند. - . تفسیر قمی 1: 113 -

**[ترجمه]

«28»

فس، تفسیر القمی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ فَإِنَّ الْیَهُودَ قَالُوا یَحِلُّ لَنَا أَنْ نَأْخُذَ مَالَ الْأُمِّیِّینَ وَ الْأُمِّیُّونَ الَّذِینَ لَیْسَ مَعَهُمْ کِتَابٌ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ

ص: 190


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- مخطوط.
4- تفسیر القمّیّ: 94 و 95.

فَقَالَ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا قَالَ یَتَقَرَّبُونَ إِلَی النَّاسِ بِأَنَّهُمْ مُسْلِمُونَ فَیَأْخُذُونَ مِنْهُمْ وَ یَخُونُونَهُمْ وَ مَا هُمْ بِمُسْلِمِینَ عَلَی الْحَقِیقَةِ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ الْآیَةَ قَالَ کَانَ الْیَهُودُ یَقْرَءُونَ شَیْئاً لَیْسَ فِی التَّوْرَاةِ وَ یَقُولُونَ هُوَ فِی التَّوْرَاةِ فَکَذَّبَهُمُ اللَّهُ قَوْلُهُ ما کانَ لِبَشَرٍ الْآیَةَ أَیْ إِنَّ عِیسَی لَمْ یَقُلْ لِلنَّاسِ إِنِّی خَلَقْتُکُمْ فَکُونُوا عِبَاداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَکِنْ قَالَ لَهُمْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ أَیْ عُلَمَاءَ قَوْلُهُ وَ لا یَأْمُرَکُمْ الْآیَةَ قَالَ کَانَ قَوْمٌ یَعْبُدُونَ الْمَلَائِکَةَ وَ قَوْمٌ مِنَ النَّصَارَی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی رَبٌّ وَ الْیَهُودُ قَالُوا عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً (1)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلاَّ ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبیلٌ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» - . آل عمران / 75 - ،{و از اهل کتاب، کسی است که اگر او را بر مال فراوانی امین شمری، آن را به تو برگرداند؛ و از آنان کسی است که اگر او را بر دیناری امین شمری، آن را به تو نمی پردازد، مگر آنکه دایماً بر [سرِ] وی به پا ایستی. این بدان سبب است که آنان [به پندار خود] گفتند: «در مورد کسانی که کتاب آسمانی ندارند، بر زیان ما راهی نیست.» و بر خدا دروغ می بندند با اینکه خودشان [هم] می دانند.}

گفته است: یهود می گفتند برای ما حلال است که مال امیین، یعنی کسانی که دارای کتاب نیستند را بخوریم خداوند حرف آنها را با این آیه رد کرد

ص: 190

«وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» با اینکه می دانند، بر خدا دروغ می بندند.

«إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا» منظور کسانی هستند که خود را به مسلمانان نزدیک می کنند و از آنها استفاده می نمایند ولی به ایشان خیانت می کنند. آنها در حقیقت مسلمان نیستند.

این آیه «وَ إِنَ مِنْهُمْ لَفَریقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُون» - . آل عمران / 78 - ،{و از میان آنان گروهی هستند که زبان خود را به [خواندن] کتاب [تحریف شده ای] می پیچانند، تا آن [بربافته] را از [مطالب] کتاب [آسمانی] پندارید، با اینکه آن از کتاب [آسمانی] نیست؛ و می گویند: «آن از جانب خداست»، در صورتی که از جانب خدا نیست؛ و بر خدا دروغ می بندند، با اینکه خودشان [هم] می دانند.}می نویسد: یهودیان مطالبی را می خواندند و می گفتند در تورات است با اینکه در تورات نبود. خداوند آنها را تکذیب نمود.

«ما کانَ لِبَشَرٍ» یعنی عیسی به مردم نگفت من شما را آفریده ام و بندگان من باشید نه بنده خدا، ولی به آنها گفت «کُونُوا رَبَّانِیِّینَ» مردمانی دانشمند باشید «وَ لا یَأْمُرَکُمْ». گفت، گروهی ملائکه را می پرستیدند و بعضی از مسیحیان خیال می کردند عیسی خدا است و یهودیان مدعی بودند که عزیر پسر خدا است، خداوند فرمود «لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً» به شما نمی گوید ملائکه و پیامبران را خدا بگیرید. - . تفسیر قمی 1: 114 -

**[ترجمه]

«29»

فس، تفسیر القمی أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ قَالَ أَ غَیْرَ هَذَا الَّذِی قُلْتُ لَکُمْ أَنْ تُقِرُّوا بِمُحَمَّدٍ وَ وَصِیِّهِ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً أَیْ فَرَقاً مِنَ السَّیْفِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ فَغَیْرَ دینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُون» - . آل عمران / 83 - ، {آیا جز دین خدا را می جویند؟ با آنکه هر که در آسمانها و زمین است خواه و ناخواه سر به فرمان او نهاده است، و به سوی او بازگردانیده می شوند.} می­نویسد: یعنی آیا غیر آنچه برایتان گفتم که به محمد و وصی او اقرار کنید را می جوئید «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً» هر که در آسمان و زمین است، یا به دلخواه خود و یا از ترس شمشیر تسلیم او شده است. - . تفسیر قمی 1: 115 -

**[ترجمه]

«30»

فس، تفسیر القمی کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ الْآیَةَ قَالَ إِنَّ یَعْقُوبَ کَانَ یُصِیبُهُ عِرْقُ النَّسَا فَحَرَّمَ عَلَی نَفْسِهِ لَحْمَ الْجَمَلِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ إِنَّ لَحْمَ الْجَمَلِ مُحَرَّمٌ فِی التَّوْرَاةِ (3)فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ إِنَّمَا حَرَّمَ هَذَا إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُحَرِّمْهُ عَلَی النَّاسِ (4).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «کُلُ الطَّعامِ کانَ حِلاًّ لِبَنی إِسْرائیلَ إِلاَّ ما حَرَّمَ إِسْرائیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ» - . آل عمران / 93 - ،{همه خوراکیها بر فرزندان اسرائیل حلال بود، جز آنچه پیش از نزول تورات، اسرائیل [یعقوب] بر خویشتن حرام ساخته بود. بگو: «اگر [جز این است و] راست می گویید، تورات را بیاورید و آن را بخوانید.»} گفته است: یعقوب دچار بیماری عرق النساء بود، به همین جهت گوشت شتر را بر خود حرام کرد. یهودیان گفتند گوشت شتر در تورات حرام است. خداوند می فرماید: «فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اگر راست می گویید، تورات را بیاورید و بخوانید. شتر را اسرائیل یعنی یعقوب بر خود حرام کرده بود ولی برای مردم حرام نبود. - . تفسیر قمی 1: 115 -

**[ترجمه]

«31»

شی، تفسیر العیاشی ابْنُ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ قَالَ إِنَّ إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا أَکَلَ لُحُومَ الْإِبِلِ هَیَّجَ عَلَیْهِ وَجَعَ الْخَاصِرَةِ فَحَرَّمَ عَلَی نَفْسِهِ لَحْمَ الْإِبِلِ وَ ذَلِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ فَلَمَّا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ لَمْ یُحَرِّمْهُ (5)وَ لَمْ یَأْکُلْهُ(6).

ص: 191


1- تفسیر القمّیّ: 95 و 96.
2- تفسیر القمّیّ: 97. قوله: فرقا من السیف أی خوفا و فزعا منه.
3- فی المصدر: محرم علی بنی إسرائیل فی التوراة.
4- تفسیر القمّیّ: 97.
5- قوله: فلما أنزلت التوراة لم یحرمه إه لا یخلو بظاهره عن غرابة، لان الظاهر أن الضمیر یرجع الی إسرائیل أی یعقوب، و هو کان قبل موسی و نزول التوراة بکثیر، فلذا أرجع المصنّف الضمیر إلی موسی، راجع الحدیث تحت رقم 46.
6- مخطوط.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابن ابی یعفور گفت، از حضرت صادق علیه السّلام از تفسیر این آیه سؤال کردم «کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ» فرمود: اسرائیل وقتی گوشت شتر می خورد درد پهلو می گرفت، به همین جهت گوشت شتر را بر خود حرام نمود. این جریان قبل از نزول تورات بود، وقتی تورات نازل شد آن را حرام نکرد ولی یعقوب گوشت شتر نمی خورد. - . تفسیر عیاشی 1: 208 -

ص: 191

**[ترجمه]

«32»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ تَقْتُلُوا وَ لَکِنْ لَقَدْ کَانَ هَوَاهُمْ مَعَ الَّذِینَ قَتَلُوا فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ قَاتِلِینَ لِمُتَابَعَةِ هَوَاهُمْ وَ رِضَاهُمْ بِذَلِکَ الْفِعْلِ (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: سماعه گفت، از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم در تفسیر آیه «الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین» - . آل عمران / 183 - {همانان که گفتند: «خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانیی بیاورد که آتش [آسمانی] آن را [به نشانه قبول] بسوزاند.» بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟»}

فرمود: با اینکه خداوند می دانست، کسانی را که به آنها خطاب می کند آن پیامبران را نکشته اند، ولی هوادار همان پیامبر کشان بودند، بنابراین خداوند آنها را قاتل نامیده چون طرفدار آنها بودند و کار آنها را می پسندیدند. - . تفسیر عیاشی 1: 232 -

**[ترجمه]

«33»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَاشِمٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَاتُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَدْ عَلِمَ أَنْ قَالُوا وَ اللَّهِ مَا قَتَلْنَا وَ لَا شَهِدْنَا قَالَ وَ إِنَّمَا قِیلَ لَهُمُ ابْرَءُوا مِمَّنْ قَتَلَهُمْ فَأَبَوْا (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین» - . آل عمران / 183 - ، {همانان که گفتند: «خدا با ما پیمان بسته که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم تا برای ما قربانی­ای بیاورد که آتش [آسمانی] آن را [به نشانه قبول] بسوزاند.» بگو: «قطعاً پیش از من، پیامبرانی بودند که دلایل آشکار را با آنچه گفتید، برای شما آوردند. اگر راست می گویید، پس چرا آنان را کشتید؟»}

فرمود: وقتی این آیه نازل شد گفتند: خدا می داند ما آنها را نکشته ایم و آن وقت حضور نداشتیم. به آنها گفتند: پس از قاتلین آنها بیزار شوید، اما آنان امتناع کردند. - . تفسیر عیاشی، 1: 233 -

**[ترجمه]

«34»

فس، تفسیر القمی لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ قَالَ وَ اللَّهِ مَا رَأَوُا اللَّهَ فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ فَقِیرٌ وَ لَکِنَّهُمْ رَأَوْا أَوْلِیَاءَ اللَّهِ فُقَرَاءَ فَقَالُوا لَوْ کَانَ اللَّهُ غَنِیّاً لَأَغْنَی أَوْلِیَاءَهُ فَافْتَخَرُوا عَلَی اللَّهِ بِالْغِنَی وَ أَمَّا قَوْلُهُ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ فَکَانَ عِنْدَ بَنِی إِسْرَائِیلَ طَسْتٌ کَانُوا یُقَرِّبُونَ فِیهِ الْقُرْبَانَ (3)فَیَضَعُونَهُ فِی الطَّسْتِ فَتَجِی ءُ نَارٌ فَتَقَعُ فِیهِ فَتُحْرِقُهُ فَقَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَأْتِیَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ کَمَا کَانَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ الْآیَاتِ وَ الزُّبُرِ هُوَ کُتُبُ الْأَنْبِیَاءِ (4)وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ(5).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه « لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذینَ قالُوا إِنَ اللَّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَریق» - . آل عمران / 181 - ،{مسلماً خداوند، سخن کسانی را که گفتند: «خدا نیازمند است و ما توانگریم»، شنید. به زودی آنچه را گفتند، و بناحق کشتنِ آنان پیامبران را، خواهیم نوشت و خواهیم گفت: «بچشید عذابِ سوزان را.»}

فرمود: به خدا آنها خدا را ندیدند تا بفهمند فقیر است، ولی چون دوستان خدا را دیدند که فقیرند گفتند، اگر خدا ثروتمند بود اینها را بی نیاز می کرد. به همین جهت بر خدا افتخار کردند که ما ثروتمندیم.

و در تفسیر آیه مبارکه «الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ» می نویسد: بنی اسرائیل طشتی داشتند که وقتی قربانی می کردند آن را داخل طشت می گذاشتند. آتشی می آمد و قربانی را می سوزاند. به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند، ما به تو ایمان نمی آوریم تا برای ما یک قربانی بیاوری و آتش آن را بسوزاند، چنانچه بنی اسرائیل می کردند. خداوند فرمود: یا محمد - صلی الله علیه و آله - به آنها بگو «قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» پیامبران قبل از من همین دلائلی را که از من می خواهید آوردند، پس چرا آنها را کشتید، اگر راست می گویید.

حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ» فرمود: منظور از بینات آیات است «وَ الزُّبُرِ» کتب انبیاء است «وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ» حلال و حرام است. - . تفسیر القمی، ج 1، ص 134 - 135 -

**[ترجمه]

«35»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ أَخَذَ

ص: 192


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- فی المصدر: و کانوا یقربون القربان.
4- فی المصدر: هو کتب الأنبیاء بالنبوة.
5- تفسیر القمّیّ: 116.

مِیثَاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ فِی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ إِذَا خَرَجَ وَ لَا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ یَقُولُ نَبَذُوا عَهْدَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُون» - . آل عمران / 187 - ، { و [یاد کن] هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که حتماً باید آن را [به وضوح] برای مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید. پس، آن [عهد] را پشتِ سرِ خود انداختند و در برابر آن، بهایی ناچیز به دست آوردند، و چه بد معامله ای کردند.}

فرمود: جریان چنین بود که خداوند از کسانی که در کتاب آنها در مورد

ص: 192

حضرت محمد صلی الله علیه و آله (نشانه هایی) نازل کرده بود پیمان گرفت که آنها را برای مردم اظهار کنند و کتمان ننمایند «فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ» آنها پیمان خدا را پشت سر انداختند «وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ» بد معامله ای کردند. - . تفسیر قمی 1: 136 -

**[ترجمه]

«36»

شی، تفسیر العیاشی عَمْرُو بْنُ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هَکَذَا یَا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ فِی عَلِیٍّ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهَا عَلَی أَعْقَابِهَا الْآیَةَ فَأَمَّا قَوْلُهُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ یَعْنِی مُصَدِّقاً بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: این آیه بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله چنین نازل شد «یا أَیُّهَا الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً» - . نساء / 47 - {ای کسانی که به شما کتاب داده شده است، به آنچه فرو فرستادیم و تصدیق کننده همان چیزی است که با شماست ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره هایی را محو کنیم و در نتیجه آنها را به قهقرا بازگردانیم؛ یا همچنانکه «اصحاب سَبْت» را لعنت کردیم؛ آنان را [نیز] لعنت کنیم، و فرمان خدا همواره تحقق یافته است.}اما این قسمت آیه «مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ» یعنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را تصدیق می نمود. - . تفسیر عیاشی 1: 272 -

**[ترجمه]

«37»

فس، تفسیر القمی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ قَالَ هُمُ الَّذِینَ سَمَّوْا أَنْفُسَهُمْ بِالصِّدِّیقِ وَ الْفَارُوقِ وَ ذِی النُّورَیْنِ قَوْلُهُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا قَالَ الْقِشْرَةُ الَّتِی تَکُونُ عَلَی النَّوَاةِ ثُمَّ کَنَّی عَنْهُمْ فَقَالَ انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةُ وَ قَوْلُهُ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا قَالَ نَزَلَتْ فِی الْیَهُودِ حِینَ سَأَلَهُمْ مُشْرِکُو الْعَرَبِ فَقَالُوا أَ دِینُنُا أَفْضَلُ أَمْ دِینُ مُحَمَّدٍ قَالُوا بَلَی دِینُکُمْ أَفْضَلُ وَ قَدْ رُوِیَ فِیهِ أَیْضاً أَنَّهَا نَزَلَتْ فِی الَّذِینَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ وَ حَسَدُوا مَنْزِلَتَهُمْ فَقَالَ اللَّهُ أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً یَعْنِی النُّقْطَةَ الَّتِی فِی ظَهْرِ النَّوَاةِ ثُمَّ قَالَ أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ یَعْنِی بِالنَّاسِ هُنَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام عَلی ما

ص: 193


1- الحدیث من الآحاد التی وردت فی تحریف القرآن، و هو لا یوجب علما و لا عملا، علی ان الرجالیین ضعفوا عمرو بن شمر قال النجاشیّ: عمرو بن شمر أبو عبد اللّه الجعفی عربی، روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام ضعیف جدا، زید أحادیث فی کتب جابر الجعفی ینسب بعضها إلیه، و الامر ملتبس انتهی. و قال العلامة فی الخلاصة بعد ما سرد کلام النجاشیّ: فلا أعتمد علی شی ء مما یرویه. و قال النجاشیّ فی ترجمة جابر: جابر بن یزید أبو عبد اللّه و قیل أبو محمّد الجعفی عربی قدیم، لقی ابا جعفر و أبا عبد اللّه علیهما السلام، و مات فی أیّامه سنة ثمان و عشرین و مائة، روی عنه جماعة غمز فیهم و ضعفوا، منهم عمرو بن شمر و مفضل بن صالح و منخل بن جمیل و یوسف بن یعقوب، و کان فی نفسه مختلطا إه. و یمکن أن یحمل الحدیث علی أنّها وردت فی علیّ علیه السلام کما أن له نظائر فی غیره من الأحادیث.

آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً وَ هِیَ الْخِلَافَةُ بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام.

حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ حَنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ قَوْلُهُ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ قَالَ النُّبُوَّةَ قُلْتُ وَ الْحِکْمَةَ قَالَ الْفَهْمَ وَ الْقَضَاءَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً قَالَ الطَّاعَةَ الْمَفْرُوضَةَ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتیلاً» - . نساء / 49 - ،{آیا به کسانی که خویشتن را پاک می شمارند ننگریسته ای؟ [چنین نیست،] بلکه خداست که هر که را بخواهد پاک می گرداند، و به قدر نخِ روی هسته خرمایی ستم نمی بینند.} گفته است: آنها کسانی بودند که نام خود را صدیق و فاروق و ذو النورین گذاشته بودند «وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا» فرمود: پوستی است که روی دانه خرما است و سپس کنایه از آنها آورده و فرموده است «انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ» آنها همین سه نفر بودند.

و اما این آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا» در باره یهودیان نازل شده که از مشرکان عرب پرسیدند آیا دین ما بهتر است یا دین محمد - صلی الله علیه و آله -؟ آنها گفتند دین شما بهتر است. روایت شده که در باره کسانی نازل شده است که حق آل محمد صلی الله علیه و آله را غصب نمودند و به مقام آنها حسادت ورزیدند. خداوند فرمود: «أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً» منظور از نقیر همان نقطه ایست که در پشت دانه خرما است. سپس می فرماید «أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ» منظور از مردمی که در آیه می فرماید به آنها حسد می­شود، امیر المؤمنین و ائمه علیهم السلام هستند «عَلی ما

ص: 193

آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» که منظور خلفاء بعد از پیامبرند و آنها ائمه علیهم السلام هستند.

حنان از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که به ایشان گفتم، منظور از آیه «فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ» چیست؟ فرمود: نبوت «وَ الْحِکْمَةَ» فهم و قضاوت «وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً» اطاعت واجب که مردم باید از آنها اطاعت کنند. - . تفسیر قمی 1: 148 -

**[ترجمه]

«38»

فس، تفسیر القمی یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ نَزَلَتْ فِی الزُّبَیْرِ بْنِ الْعَوَّامِ فَإِنَّهُ نَازَعَ رَجُلًا مِنَ الْیَهُودِ فِی حَدِیقَةٍ فَقَالَ الزُّبَیْرُ تَرْضَی (2) بِابْنِ شَیْبَةَ الْیَهُودِیِّ وَ قَالَ الْیَهُودِیُّ نَرْضَی بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ إِلَی قَوْلِهِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً هُمْ أَعْدَاءُ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کُلُّهُمْ جَرَتْ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةُ (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَ یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعیداً» - . نساء / 60 - ، {آیا ندیده ای کسانی را که می پندارند به آنچه به سوی تو نازل شده و [به] آنچه پیش از تو نازل گردیده، ایمان آورده اند [با این همه] می خواهند داوریِ میان خود را به سوی طاغوت ببرند، با آنکه قطعاً فرمان یافته اند که بدان کفر ورزند، و[لی] شیطان می خواهد آنان را به گمراهیِ دوری دراندازد.} می نویسد: این آیه در باره زبیر بن عوام نازل شده. او با مردی از یهودیان در باره باغی اختلاف داشت، به او گفت راضی هستی که ابن شیبه یهودی در باره ما قضاوت کند؟ یهودی گفت ما به قضاوت محمد صلی الله علیه و آله راضی هستیم. این آیه نازل شد «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ» تا این قسمت «رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً» که دشمنان آل محمدند صلوات الله علیه. این در باره همه آنها جاری است. - . تفسیر قمی 1: 149 - 150 -

**[ترجمه]

«39»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالا الْمُصِیبَةُ هِیَ الْخَسْفُ وَ اللَّهِ بِالْفَاسِقِینَ عِنْدَ الْحَوْضِ قَوْلُ اللَّهِ فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ الْآیَةَ (4).

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت صادق و حضرت باقر علیهما السلام فرمودند: مصیبت عبارت از فرو رفتن در زمین است. به خدا قسم، تبهکاران در کنار حوض به زمین فرو می روند. این آیه «فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ ثُمَّ جاؤُکَ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ إِحْساناً وَ تَوْفیقاً» - . نساء / 62 - ، {پس چگونه، هنگامی که به [سزایِ] کار و کردار پیشینشان مصیبتی به آنان می رسد، نزد تو می آیند و به خدا سوگند می خورند که ما جز نیکویی و موافقت قصدی نداشتیم؟}. - . تفسیر قمی 1: 150 -

**[ترجمه]

«40»

فس، تفسیر القمی وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ قَالَ الْفَضْلُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الرَّحْمَةُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ(5).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلیلاً » - . نساء / 83 - {و چون خبری [حاکی] از ایمنی یا وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند؛ و اگر آن را به پیامبر و اولیای امر خود ارجاع کنند، قطعاً از میان آنان کسانی اند که [می توانند درست و نادرست] آن را دریابند، و اگر فضل خدا و رحمتِ او بر شما نبود، مسلّماً جز [شمارِ] اندکی، از شیطان پیروی می کردید.}می نویسد: فضل رسول خدا صلی الله علیه و آله و رحمت امیر المؤمنین علیه السلام است. - . تفسیر قمی 1: 153 -

**[ترجمه]

«41»

فس، تفسیر القمی لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ یَعْنِی لَیْسَ مَا تَتَمَنَّوْنَ أَنْتُمْ وَ لَا أَهْلُ الْکِتَابِ أَیْ أَنْ لَا تُعَذَّبُوا بِأَفْعَالِکُمْ قَوْلُهُ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً هِیَ النُّقْطَةُ الَّتِی فِی النَّوَاةِ (6).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصیراً » - . نساء / 123 - ،{ [پاداش و کیفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست؛ هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می بیند، و جز خدا برای خود یار و مددکاری نمی یابد.}می نویسد: یعنی آن طوری که آرزوی شما و اهل کتاب است نخواهد شد که در مقابل اعمالتان عذاب نشوید «وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً» نقیر همان نقطه ایست که پشت دانه خرما است. - . تفسیر قمی 1: 160 -

**[ترجمه]

«42»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنْ مِنْ

ص: 194


1- تفسیر القمّیّ: 128 و 129.
2- فی نسخة: نرضی.
3- تفسیر القمّیّ: 129 و 130.
4- تفسیر القمّیّ: 130.
5- تفسیر القمّیّ: 133.
6- تفسیر القمّیّ: 141، و کلمة أی غیر موجودة فیه.

أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً قَالَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ ص.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حارث بن مغیره از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرده در تفسیر آیه «وَ إِنْ مِنْ

ص: 194

أَهْلِ الْکِتابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهیداً» - . نساء / 159 - ، {و از اهلِ کتاب، کسی نیست مگر آنکه پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد، و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان شاهد خواهد بود.} فرمود: آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. - . تفسیر عیاشی 1: 309 -

**[ترجمه]

«43»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ الْآیَةَ فَقَالَ هَذِهِ فِینَا نَزَلَتْ خَاصَّةً إِنَّهُ لَیْسَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ علیها السلام یَمُوتُ وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یُقِرَّ لِلْإِمَامِ بِإِمَامَتِهِ کَمَا أَقَرَّ وُلْدُ یَعْقُوبَ لِیُوسُفَ حِینَ قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنا.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: مفضل گفت: از حضرت صادق علیه السّلام از تفسیر این آیه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ» پرسیدم، فرمود: این آیه فقط در باره ما نازل شده که احدی از فرزندان فاطمه علیها السلام نخواهد مرد و از دنیا خارج نمی شود مگر اینکه به امامت امام خود اقرار می کند چنانچه فرزندان یعقوب به مقام یوسف اقرار نمودند وقتی که گفتند: «تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنا». - . تفسیر عیاشی 1: 310 -

**[ترجمه]

«44»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ فِی عِیسَی وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ الْآیَةَ فَقَالَ إِنَّمَا إِیمَانُ أَهْلِ الْکِتَابِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ» فرمود: ایمان اهل کتاب به محمد صلی الله علیه و آله است. - . تفسیر عیاشی 1: 310 -

**[ترجمه]

«45»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ قَالَ: قَالَ لِیَ الْحَجَّاجُ یَا شَهْرُ آیَةٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ قَدْ أَعْیَتْنِی فَقُلْتُ أَیُّهَا الْأَمِیرُ أَیَّةُ آیَةٍ هِیَ فَقَالَ قَوْلُهُ وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَمُرُّ بِالْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ فَتُضْرَبُ عُنُقُهُ (1)ثُمَّ أَرْمَقُهُ (2)بِعَیْنِی فَمَا أَرَاهُ یُحَرِّکُ شَفَتَیْهِ حَتَّی یَخْمُدَ فَقُلْتُ أَصْلَحَ اللَّهُ الْأَمِیرَ لَیْسَ عَلَی مَا تَأَوَّلْتَ (3)قَالَ کَیْفَ هُوَ قُلْتُ إِنَّ عِیسَی یَنْزِلُ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِلَی الدُّنْیَا فَلَا یَبْقَی أَهْلُ مِلَّةِ یَهُودِیٍّ وَ لَا غَیْرِهِ إِلَّا آمَنَ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یُصَلِّی خَلْفَ الْمَهْدِیِّ قَالَ وَیْحَکَ أَنَّی لَکَ هَذَا وَ مِنْ أَیْنَ جِئْتَ بِهِ فَقُلْتُ حَدَّثَنِی بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ جِئْتَ وَ اللَّهِ بِهَا مِنْ عَیْنٍ صَافِیَةٍ (4).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می نویسد: شهر بن حوشب گفت، حجاج به من گفت یک آیه در قرآن مرا خسته کرده. گفتم امیر! بفرمایید کدام آیه است؟ گفت این آیه «وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ» هیچ یک از اهل کتاب نیستند مگر اینکه به او قبل از مرگش ایمان می آورند.

سپس گفت، من دستور می دهم گردن یک یهودی یا مسیحی را بزنند و بعد دقیق تماشا می کنم، هرگز لبهای خود را حرکتی نمی دهد تا موقعی که می میرد و چیزی نمی گوید که معلوم شود ایمان آورده. گفتم خدا امیر را خیر دهد، آن طور که تو تاویل کرده ای نیست، پرسید چگونه است؟

گفتم عیسی قبل از روز قیامت به دنیا فرود خواهد آمد. احدی از ملتها چه یهودی و چه دیگران نمی ماند مگر اینکه به او ایمان می آورد و او پشت سر حضرت مهدی نماز خواهد خواند.

گفت وای بر تو، از کجا این مطلب را کشف نموده ای و از چه کس استفاده کرده ای؟ گفتم این مطلب را محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب برایم نقل کرد. گفت به خدا قسم از سرچشمه پاکی استفاده کرده ای. - . تفسیر قمی 1: 165 -

**[ترجمه]

«46»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا الْآیَةَ: فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ مَنْ زَرَعَ حِنْطَةً فِی أَرْضٍ فَلَمْ تَزْکُ فِی أَرْضِهِ وَ زَرْعِهِ وَ خَرَجَ زَرْعُهُ کَثِیرَ الشَّعِیرِ فَبِظُلْمِ عَمَلِهِ فِی مِلْکِ

ص: 195


1- فی المصدر: فأضرب عنقه.
2- رمقه: لحظه لحظا خفیفا. أطال النظر إلیه.
3- فی المصدر: فلیس علی ما قلت.
4- تفسیر القمّیّ: 146.

رَقَبَةِ الْأَرْضِ أَوْ بِظُلْمٍ لِمُزَارِعِهِ وَ أَکَرَتِهِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً یَعْنِی لُحُومَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ هَکَذَا أَنْزَلَهَا اللَّهُ فَاقْرَءُوهَا هَکَذَا وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُحِلَّ شَیْئاً فِی کِتَابِهِ ثُمَّ یُحَرِّمَهُ بَعْدَ مَا أَحَلَّهُ وَ لَا یُحَرِّمَ شَیْئاً ثُمَّ یُحِلَّهُ بَعْدَ مَا حَرَّمَهُ قُلْتُ وَ کَذَلِکَ أَیْضاً وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَقَوْلُهُ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ قَالَ إِنَّ إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا أَکَلَ مِنْ لَحْمِ الْإِبِلِ یُهَیِّجُ عَلَیْهِ وَجَعَ الْخَاصِرَةِ فَحَرَّمَ عَلَی نَفْسِهِ لَحْمَ الْإِبِلِ وَ ذَلِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ فَلَمَّا نُزِّلَتِ التَّوْرَاةُ لَمْ یُحَرِّمْهُ وَ لَمْ یَأْکُلْهُ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه « فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ کَثیراً» - . نساء / 160 - ، {پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زَد و به سبب آنکه [مردم را] بسیار از راه خدا باز داشتند، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود حرام گردانیدیم}می نویسد: عبد الله بن ابی یعفور گفت، از حضرت صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: هر کس در زمین و کشتزار خود گندم بکارد ولی جو درآید به واسطه ستمی است که کرده، یا زمین

ص: 195

را تصاحب کرده و یا به زارعین و یا کارگران خود ستمی نموده است زیرا خداوند می فرماید: «فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً» یعنی گوشت شتر و گاو و گوسفند. آیه را خداوند چنین نازل نموده، همین طور بخوانید و خداوند چیزی را در کتاب خود حلال نمی کند که بعداً حرام نماید و حرام نمی کند چیزی را که بعد حلال نماید. گفتم آیه همین طور است و من الابل «وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما» فرمود: بلی همین طور است. عرض کردم این آیه چگونه است «إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ» فرمود: اسرائیل وقتی گوشت شتر می خورد مبتلا به درد پهلو می شد، بنابراین گوشت شتر را بر خود حرام نمود. این مطلب قبل از نزول تورات بود، وقتی تورات نازل شد آن را حرام نکرد ولی (یعقوب از آن) نخورد. - . تفسیر قمی 1: 165 - 166 -

**[ترجمه]

بیان

أقول:

رَوَاهُ الْعَیَّاشِیُّ عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ وَ سَاقَهُ إِلَی قَوْلِهِ یَعْنِی لُحُومَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ قَالَ إِنَّ إِسْرَائِیلَ کَانَ إِذَا أَکَلَ مِنْ لَحْمِ الْبَقَرِ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ.

و لعله إنما أسقط الزوائد لإعضالها و عدم استقامة معناها بلا تکلف و الذی سنح لی فی حله أنه علیه السلام قرأ حَرَمْنَا عَلَیْهِمْ بالتخفیف أی جعلناهم محرومین من تلک الطیبات و إنما عدی بعلی بتضمین معنی السخط و نحوه و الحاصل أنهم لما ظلموا أنفسهم بارتکاب المحرمات سلبنا عنهم اللطف و التوفیق حتی ابتدعوا و حرموا الطیبات علی أنفسهم.

ثم استدل علیه السلام علی أن هذه القراءة أولی و هذا المعنی أحری بأن ظلم الیهود کان بعد موسی علی نبینا و آله و علیه السلام و لم ینسخ التوراة کتاب بعده سوی الإنجیل و الیهود لم یعملوا بحکم الإنجیل فتعین أن یکون التحریم من قبل أنفسهم فقوله ثم یحرمه بعد ما أحله أی فی غیر هذا الکتاب و بعد ذهاب النبی الذی نزل علیه الکتاب فلا ینافی نسخ الکتاب بالکتاب و بالسنة ثم سأل السائل عن قوله حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُمَا فقال علیه السلام هنا أیضا کذلک بالتخفیف بهذا المعنی و أما قوله تعالی إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ فهو بالتشدید لأنه مصرح بأنه إنما حرم علی نفسه بفعله و لم یحرمه الله علیه و یحتمل علی بعد أن یکون المعنی أنه علیه السلام

ص: 196


1- تفسیر القمّیّ: 146- 147.

لما استشهد بالآیة علی أن الله تعالی قد یذهب ببعض النعم لمعاصی العباد عرف السائل بأن المراد بالتحریم هاهنا ما یناسب هذا المعنی و هو ابتلاؤهم ببلاء لم یمکنهم الانتفاع بها إما بآفة أو بأن یستولی الشیطان علیهم فیحرموها علی أنفسهم ثم أکد ذلک بقوله هکذا أنزلها الله أی بهذا المعنی و إن لم یختلف اللفظ فاقرءوها هکذا أی قاصدین هذا المعنی لا ما فهمه الناس و الأول أصوب و أما قوله و لم یأکله فالظاهر أن المراد به موسی علی نبینا و آله و علیه السلام أی لم یحرمه موسی علی نبینا و آله و علیه السلام أو الکتاب و لم یأکله موسی تنزها أو لاشتراک العلة بینه و بین إسرائیل و یحتمل أن یکون المعنی أنه نزل فی التوراة أن إسرائیل لم یحرمه و لم یأکله.

**[ترجمه]این روایت را نمی شناسی. تا اینجا یعنی لحوم الابل و البقر و الغنم از ابن ابی یعفور نقل کرده و گفته است، ان اسرائیل کان اذا اکل لحم البقر تا آخر خبر. - . تفسیر العیاشی 1: 310 - 311 -

شاید عیاشی زوائد خبر را به خاطر مشکل بودن معنی و اشکالی که در معنی آن وجود داشت که به سادگی نمی توان آن را معنی کرد، اسقاط نموده. اما آنچه به خاطر من رسیده این است که امام علیه السلام این طور قرائت نموده «حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ» بدون تشدید، یعنی آنها را از طیبات محروم کردیم و اینکه جمله به «علی» متعدی شده است از آن جهت است که معنی خشم و سخط را دارا است. حاصل معنی آن این است که آنها چون به انجام کارهای حرام بر خود ستم روا داشتند، ما لطف خود را از آنها برداشتیم طوری که آنها بدعت نهادند و بر خود طیبات را حرام کردند.

سپس امام علیه السّلام استدلال نموده است که این روایت بهتر است و این معنی شایسته تر است به اینکه ظلم یهود بعد از حضرت موسی علیه السّلام بوده و تورات را کتابی بعد از او جز انجیل منسوخ ننموده و یهودیان به حکم انجیل هم عمل نمی کنند، پس باید این تحریم از طرف خودشان باشد. پس اینکه می فرماید ثم یحرمه بعد ما احله، یعنی در غیر این کتاب و بعد از رفتن پیامبری که بر او نازل شده است. پس منافاتی در نسخ کتاب به وسیله کتاب دیگر و به وسیله سنت نیست. بعد سائل در مورد این آیه سؤال می کند «حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما» می فرماید: این هم همان طور به تخفیف خوانده می شود اما این آیه «إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ» با تشدید خوانده می شود زیرا صریح است در اینکه به واسطه کار خودش بر خود حرام نموده و خداوند بر او حرام نکرده است.

ممکن است چنین نیز توجیه کنیم. البته بعید است که امام علیه السلام وقتی

ص: 196

استشهاد به آیه می نماید بر اینکه خداوند بعضی از نعمتها را گاهی به خاطر معصیت مردم از بین می برد، سئوال کننده را متوجه نموده که منظور از تحریم این است که آنها را مبتلا به بلایی کرده که نتوانسته اند از این نعمتها استفاده کنند، یا شیطان بر آنها مسلط گردیده و خودشان بر خود تحریم نموده اند. سپس امام تاکید می فرماید که خدا این طور و به این معنی نازل نموده که گرچه ظاهر لفظ به صورت دیگری است، یعنی منظورتان آن معنی باشد نه آنچه مردم می فهمند. اما توجیه اول صحیح تر است. اما این قسمت فرمایش امام که فرمود: (لم یاکله) ظاهراً منظور حضرت موسی علی نبینا و علیه السلام است، یعنی موسی یا کتابش بر پیامبر ما صلی الله علیه و آله حرام نکرده و نخوردن موسی با خواست خودش و پرهیز شخصی بوده و یا به واسطه همان بیماری که یعقوب هم دچار آن بوده(از آن نمی خورده است) و محتمل است معنی این باشد که در تورات است: اسرائیل بر خود حرام نکرده و نخورده است.

**[ترجمه]

«47»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً قَالَ الْبُرْهَانُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ النُّورُ عَلِیٌّ علیه السلام قَالَ قُلْتُ قَوْلُهُ صِراطاً مُسْتَقِیماً قَالَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ عَلِیٌّ علیه السلام (1).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عبد الله بن سنان گفت، به حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم آیه «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبیناً» - . نساء / 174 - ، {ای مردم، در حقیقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است، و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستاده ایم.} تفسیرش چیست؟ فرمود: برهان محمد صلی الله علیه و آله و نور علی علیه السلام است. گفتم «صِراطاً مُسْتَقِیماً» چیست؟ فرمود: صراط مستقیم علی علیه السّلام است. - . تفسیر عیاشی 1: 311 -

**[ترجمه]

«48»

فس، تفسیر القمی وَ مِنَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری أَخَذْنا مِیثاقَهُمْ قَالَ عَنَی (2)أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ عَبْدٌ مَخْلُوقٌ فَجَعَلُوهُ رَبّاً فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ قَوْلُهُ یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ قَالَ یُبَیِّنُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله (3)مَا أَخْفَیْتُمُوهُ مِمَّا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ أَخْبَارِهِ وَ یَدَعُ کَثِیراً لَا یُبَیِّنُهُ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ یَعْنِی بِالنُّورِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام قَوْلُهُ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ مُخَاطَبَةٌ لِأَهْلِ الْکِتَابِ یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ قَالَ عَلَی انْقِطَاعٍ مِنَ الرُّسُلِ ثُمَّ احْتَجَّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَنْ تَقُولُوا أَیْ لِئَلَّا تَقُولُوا (4)

ص: 197


1- مخطوط.
2- هکذا فی نسخ الکتاب، و فی المصدر: قال: علی أن عیسی. و هو أصح.
3- فی المصدر: یبین لکم النبیّ صلّی اللّه علیه و آله.
4- تفسیر القمّیّ: 152.

قَوْلُهُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً یَعْنِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ لَهُمُ النُّبُوَّةَ وَ الْمُلْکَ فِی بَیْتٍ وَاحِدٍ ثُمَّ جَمَعَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مِنَ الَّذینَ قالُوا إِنَّا نَصاری أَخَذْنا میثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ سَوْفَ یُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ » - . مائده / 14 - ،{و از کسانی که گفتند: «ما مسیحی هستیم»، از ایشان [نیز] پیمان گرفتیم، و[لی] بخشی از آنچه را بدان اندرز داده شده بودند فراموش کردند، و ما [هم] تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکندیم، و به زودی خدا آنان را از آنچه می کرده اند [و می ساخته اند] خبر می دهد.} نوشته است: منظور این است که عیسی بن مریم بنده مخلوق است که نصاری او را خدا گرفته اند «وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ» این و آیه «یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ» فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنچه شما از تورات در ارتباط با اخبار مربوطه به پیامبر اسلام مخفی کرده اید را بیان می کند که و بسیاری از آنها را بیان نمی کند. «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ» منظور از نور، امیر المؤمنین و ائمه علیهم السلام است.

آیه «قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ» خطاب به اهل کتاب است «یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ» یعنی زمانی که فرستادن پیامبران قطع شده است. سپس بر آنها احتجاج نموده «أَنْ تَقُولُوا» یعنی تا نگویید.

ص: 197

آیه «اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً» یعنی در بنی اسرائیل، خداوند نبوت و فرمانروایی و سلطنت را به یک خانواده نداد ولی این دو مقام را برای پیامبر ما صلی الله علیه و آله جمع نمود. - . تفسیر قمی 1: 172 -

**[ترجمه]

«49»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ قَالَ فَقَالَ لِی کَذَا وَ قَالَ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی عُنُقِهِ وَ لَکِنَّهُ قَالَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَشْیَاءِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی یَعْنِی قَوْلَهُمْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ.

-وَ عَنْ حَمَّادٍ عَنْهُ علیه السلام قَالَ: یَعْنُونَ أَنَّهُ قَدْ فَرَغَ مِمَّا هُوَ کَائِنٌ لُعِنُوا بِما قالُوا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ (1)

**[ترجمه]عیاشی: یعقوب بن شعیب گفت، از حضرت صادق علیه السلام تفسیر این آیه را پرسیدم: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ وَ لَیَزیدَنَّ کَثیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدینَ» - . مائده / 64 - ،{ و یهود گفتند: «دست خدا بسته است.» دستهای خودشان بسته باد. و به [سزای ] آنچه گفتند، از رحمت خدا دور شوند. بلکه هر دو دست او گشاده است، هر گونه بخواهد می بخشد. و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو فرود آمده، بر طغیان و کفر بسیاری از ایشان خواهد افزود، و تا روز قیامت میانشان دشمنی و کینه افکندیم. هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت. و در زمین برای فساد می کوشند. و خدا مفسدان را دوست نمی دارد.} به من فرمود: این طور، و دست خود را به طرف گردن برد، ولی منظورشان این بود که کارها را تمام کرده. در روایت دیگری است که منظور آنها این است که خدا از کار فراغت یافته. - . تفسیر عیاشی 1: 358 -

امام صادق علیه السلام فرمود: آنها می گویند خدا کارها را تمام نموده «لُعِنُوا بِما قالُوا» خداوند می فرماید «بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ». - . تفسیر عیاشی 1: 359 -

**[ترجمه]

«50»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ کُلَّمَا أَرَادَ جَبَّارٌ مِنَ الْجَبَابِرَةِ هَلَکَةَ آلِ مُحَمَّدٍ قَصَمَهُ اللَّهُ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ» فرمود: هر زمان یکی از ستمگران روزگار بخواهد آل محمد صلی الله علیه و آله را هلاک نماید، خداوند او را به هلاکت می رساند. - . تفسیر عیاشی 1: 359 -

**[ترجمه]

«51»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتَابِ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ قَالَ الْوَلَایَةُ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُون» - . مائده / 66 - ،{و اگر آنان به تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است، عمل می کردند، قطعاً از بالای سرشان [برکات آسمانی] و از زیر پاهایشان [برکات زمینی] برخوردار می شدند. از میان آنان گروهی میانه رو هستند، و بسیاری از ایشان بد رفتار می کنند.}

فرمود: ولایت است. - . تفسیر عیاشی 1: 359 -

**[ترجمه]

«52»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی الصَّهْبَاءِ الْبَکْرِیِّ قَالَ: سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ دَعَا رَأْسَ الْجَالُوتِ وَ أُسْقُفَّ النَّصَارَی فَقَالَ إِنِّی سَائِلُکُمَا عَنْ أَمْرٍ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِهِ مِنْکُمَا فَلَا تَکْتُمَانِی ثُمَّ دَعَا أُسْقُفَّ النَّصَارَی فَقَالَ أَنْشُدُکَ بِاللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ الْإِنْجِیلَ عَلَی عِیسَی وَ جَعَلَ عَلَی رِجْلِهِ الْبَرَکَةَ وَ کَانَ یُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أَبْرَأَ أَکْمَهَ الْعَیْنِ وَ أَحْیَا الْمَیِّتَ وَ صَنَعَ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ طُیُوراً وَ أَنْبَأَکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فَقَالَ دُونَ هَذَا صدق (أَصْدُقُ) فَقَالَ عَلِیٌّ علیه السلام بِکَمِ افْتَرَقَتْ بَنُو إِسْرَائِیلَ بَعْدَ عِیسَی فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً فَقَالَ عَلِیٌّ کَذَبْتَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَقَدِ افْتَرَقَتْ عَلَی اثْنَتَیْنِ وَ سَبْعِینَ فِرْقَةً کُلُّهَا فِی النَّارِ إِلَّا فِرْقَةً وَاحِدَةً إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ فَهَذِهِ الَّتِی تَنْجُو (4).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: ابی الصهباء بکری نقل می کند که از علی بن ابی طالب علیه السّلام شنیدم، راس الجالوت و اسقف نصاری را خواست و فرمود: من از شما چیزی را می پرسم که خودم بهتر از شما می دانم، مبادا کتمان کنید. به اسقف نصاری فرمود: تو را قسم می دهم به خدایی که انجیل را بر عیسی نازل کرد و برکت را در پای او نهاد که عیسی علیه السلام کور و برص و نابینا و میت را زنده می کرد و برای شما از گل پرنده ها ساخت و به شما از آنچه می خورید و ذخیره نموده اید اطلاع داد. اسقف گفت بدون این حرفها راست می گویم. علی علیه السّلام فرمود: مسیحیان بعد از عیسی چند فرقه شدند؟ گفت به خدا قسم فقط یک فرقه. علی علیه السّلام فرمود: قسم به خدایی که جز او خدایی نیست دروغ گفتی؛ به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند، همه اهل آتشند مگر یک فرقه. خداوند می فرماید: «مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ» فقط همین یک فرقه نجات می یابند. - . تفسیر عیاشی 1: 359 -

**[ترجمه]

«53»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً قَالَ هُوَ وَلَایَةُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (5)

ص: 198


1- مخطوط.
2- مخطوط.
3- مخطوط.
4- مخطوط.
5- مخطوط.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزیدَنَ کَثیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرینَ» - . مائده / 68 - ، {بگو: «ای اهل کتاب، تا [هنگامی که] به تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان به سوی شما نازل شده است عمل نکرده اید بر هیچ [آیین بر حقّی] نیستید.» و قطعاً آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، بر طغیان و کفر بسیاری از آنان خواهد افزود. پس بر گروه کافران اندوه مخور.}

فرمود: این ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام است. - . تفسیر عیاشی 1: 363 -

ص: 198

**[ترجمه]

«54»

فس، تفسیر القمی وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ الْآیَةَ قَالَ قَالُوا قَدْ فَرَغَ اللَّهُ مِنَ الْأَمْرِ لَا یُحْدِثُ اللَّهُ غَیْرَ مَا قَدَّرَهُ فِی التَّقْدِیرِ الْأَوَّلِ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ أَیْ یُقَدِّمُ وَ یُؤَخِّرُ وَ یَزِیدُ وَ یَنْقُصُ وَ لَهُ الْبَدَاءُ وَ الْمَشِیَّةُ قَوْلُهُ وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ قَالَ مِنْ فَوْقِهِمُ الْمَطَرُ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ النَّبَاتُ قَوْلُهُ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ قَالَ قَوْمٌ مِنَ الْیَهُودِ دَخَلُوا فِی الْإِسْلَامِ فَسَمَّاهُمُ اللَّهُ مُقْتَصِدَةً (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» گفته است: یهودیان گفتند خداوند از کار فارغ شده و جز آنچه قبلا مقدر نموده نمی آفریند. خداوند اعتقاد آنها را رد کرده فرمود: «بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ» یعنی جلو می اندازد امری را یا تاخیر می اندازد، زیاد می کند یا کم می نماید. او اختیار و بدا دارد و دارای مشیت است.

این آیه «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ» یعنی یهود و نصاری «لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ» از بالای سر باران و از زیر پاهایشان نباتات. این آیه «مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ» گفت: گروهی از یهود بودند که داخل اسلام شدند، آنها را خداوند امت مقتصده نامید. - . تفسیر قمی 1: 178 - 179 -

**[ترجمه]

«55»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مَرْوَانَ (2)عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: ذَکَرَ النَّصَارَی وَ عَدَاوَتَهُمْ فَقُلْتُ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ قَالَ أُولَئِکَ کَانُوا قَوْماً بَیْنَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یَنْتَظِرُونَ مَجِی ءَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: از مروان از بعضی اصحاب نقل کرد که حضرت صادق علیه السّلام صحبت از نصاری و دشمنی آنها نمود. این آیه را خواندم: « لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَةً لِلَّذینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ قالُوا إِنَّا نَصاری ذلِکَ بِأَنَ مِنْهُمْ قِسِّیسینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ»، - . مائده / 82 - {مسلّماً یهودیان و کسانی را که شرک ورزیده اند، دشمن ترین مردم نسبت به مؤمنان خواهی یافت؛ و قطعاً کسانی را که گفتند: «ما مسیحی هستیم»، نزدیکترین مردم در دوستی با مؤمنان خواهی یافت، زیرا برخی از آنان دانشمندان و رهبانانی اند که تکبر نمی ورزند.} فرمود: آنها قومی بودند بین عیسی و محمد صلی الله علیه و آله که انتظار آمدن حضرت محمد صلی الله علیه و آله را داشتند. - . تفسیر عیاشی 1: 364 -

**[ترجمه]

«56»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِیلَةٍ وَ لا حامٍ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّةِ کَانُوا إِذَا وَلَدَتِ النَّاقَةُ وَلَدَیْنِ فِی بَطْنٍ قَالُوا وَصَلَتْ فَلَا یَسْتَحِلُّونَ ذَبْحَهَا وَ لَا أَکْلَهَا وَ إِذَا وَلَدَتْ عَشْراً جَعَلُوهَا سَائِبَةً فَلَا یَسْتَحِلُّونَ ظَهْرَهَا وَ لَا أَکْلَهَا وَ الْحَامُ فَحْلُ الْإِبِلِ لَمْ یَکُونُوا یَسْتَحِلُّونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَمْ یُحَرِّمْ شَیْئاً مِنْ هَذَا وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ الْبَحِیرَةُ إِذَا وَلَدَتْ وَ وَلَدَ وَلَدُهَا بُحِرَتْ (4).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» - . مائده / 103 - ، {خدا [چیزهای ممنوعی از قبیل:] بحیره و سائبه و وصیله و حام قرار نداده است. ولی کسانی که کفر ورزیدند، بر خدا دروغ می بندند و بیشترشان تعقّل نمی کنند.} فرمود: مردم جاهلیت وقتی شترشان در یک شکم دو قلو زائید می گفتند به هم وصل شد، نه کشتن آن را جایز می دانستند و نه خوردنش را. وقتی که ده فرزند می زائید او را سائبه می نامیدند، نه سواری آن و نه خوردن گوشتش را حلال می دانستند. «حام» شتر نر است که آن را نیز حلال نمی دانستند. خداوند این آیه را نازل نمود که خداوند هیچ یک از اینها را حرام نکرده است. - . تفسیر عیاشی 1: 375 -

امام صادق علیه السّلام فرمود: بحیره موقعی است که بچه بچه شتر بزاید. به آن بحیره می گویند. - . تفسیر عیاشی 1: 376 -

**[ترجمه]

«57»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ الْآیَةَ فَإِنَّ الْبَحِیرَةَ کَانَتْ إِذَا وَضَعَتِ الشَّاةُ خَمْسَةَ أَبْطُنٍ فَفِی السَّادِسَةِ قَالَتِ الْعَرَبُ قَدْ بُحِرَتْ فَجَعَلُوهَا لِلصَّنَمِ وَ لَا تُمْنَعُ مَاءً وَ لَا مَرْعًی وَ الْوَصِیلَةَ إِذَا وَضَعَتِ الشَّاةُ خَمْسَةَ أَبْطُنٍ ثُمَّ وَضَعَتْ فِی السَّادِسَةِ جَدْیاً وَ عَنَاقاً فِی بَطْنٍ وَاحِدٍ جَعَلُوا الْأُنْثَی لِلصَّنَمِ وَ قَالُوا وَصَلَتْ أَخَاهَا وَ حَرَّمُوا لَحْمَهَا عَلَی النِّسَاءِ وَ الْحَامَ کَانَ إِذَا کَانَ الْفَحْلُ مِنَ الْإِبِلِ جَدَّ الْجَدِّ قَالُوا حَمَی ظَهْرَهُ

ص: 199


1- تفسیر القمّیّ: ص 159.
2- فی النسخة المقروءة علی المصنّف: عن عمران.
3- مخطوط.
4- مخطوط.

فَسَمَّوْهُ حَاماً فَلَا یُرْکَبُ وَ لَا یُمْنَعُ مَاءً وَ لَا مَرْعًی وَ لَا یُحْمَلُ عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (1)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ» گفته است: بحیره موقعی بود که گوسفند پنج مرتبه بزاید و در مرتبه ششم می گفتند بحیره شده و آن بره را برای بت قرار می دادند و دیگر کسی مانع از چرا و آب خوردن او نمی شد. وصیله به گوسفندی می گفتند که پنج شکم بزاید و در مرتبه ششم یک بزغاله نر و یک ماده در یک شکم بزاید که بزغاله ماده را برای بت قرار می دادند و می گفتند به برادرش رسید و گوشت آن را برای زنان حرام می کردند. وقتی شتر نری پدر پدر پدر می شد، می گفتند پشت شتر

ص: 199

قرق شد و دیگر نمی توان از او سواری و باربری کشید و او را حام می نامیدند و از چرا و آب او جلوگیری نمی شد. خداوند این (عقاید آنها) را رد کرده، فرمود: «ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ» تا این قسمت «وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ». - . تفسیر قمی 1: 195 -

**[ترجمه]

«58»

فس، تفسیر القمی وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَلَفْظُ الْآیَةِ مَاضٍ وَ مَعْنَاهُ مُسْتَقْبِلٌ وَ لَمْ یَقُلْهُ بَعْدُ وَ سَیَقُولُهُ وَ ذَلِکَ أَنَّ النَّصَارَی زَعَمُوا أَنَّ عِیسَی قَالَ لَهُمْ إِنِّی وَ أُمِّی إِلَهَانِ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَجْمَعُ اللَّهُ بَیْنَ النَّصَارَی وَ بَیْنَ عِیسَی فَیَقُولُ لَهُ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ (2)فَیَقُولُ عِیسَی سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ إِلَی قَوْلِهِ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ عِیسَی لَمْ یَقُلْ لَهُمْ ذَلِکَ قَوْلُهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ (3)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونی وَ أُمِّیَ إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسی وَ لا أَعْلَمُ ما فی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ» - . مائده / 116 - ،{و [یاد کن] هنگامی را که خدا فرمود: «ای عیسی پسر مریم، آیا تو به مردم گفتی: من و مادرم را همچون دو خدا به جایِ خداوند بپرستید؟» گفت: «منزّهی تو، مرا نزیبد که [در باره خویشتن] چیزی را که حق من نیست بگویم. اگر آن را گفته بودم قطعاً آن را می دانستی. آنچه در نفسِ من است تو می دانی؛ و آنچه در ذات توست من نمی دانم، چرا که تو خود، دانای رازهای نهانی.} گفته است: لفظ آیه ماضی است ولی معنی آن مستقبل است، قبلا نگفته، بعد از این خواهد گفت. جریان این بود که مسیحیان گمان می کردند عیسی به آنها گفته است: من و مادرم دو خدا هستیم، روز قیامت خداوند بین مسیحیان و عیسی جمع می کند و به او می گوید: «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ» تو گفتی به مردم که من و مادرم را دو خدا بگیرید؟

می گوید خدایا تو منزهی، هرگز من چیزی را که شایسته آن نیستم نخواهم گفت. اگر گفته بودم تو خود می دانستی. تو آنچه را در دل من است می دانی، ولی من آنچه در ذات تو است را نمی دانم. تو دانای رازها هستی، تا این آیه «وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» و دلیل بر اینکه عیسی چنین چیزی را نگفته این آیه است «هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ». - . تفسیر قمی 1: 197 -

**[ترجمه]

«59»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِعِیسَی أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ لَمْ یَقُلْهُ وَ سَیَقُولُهُ إِنَّ اللَّهَ إِذَا عَلِمَ أَنَّ شَیْئاً کَائِنٌ أَخْبَرَ عَنْهُ خَبَرَ مَا کَانَ.

-وَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَمْراً أَنْ یَکُونَ قَصَّهُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ کَأَنْ قَدْ کَانَ (4).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام در باره سخن خدا به عیسی: «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی» فرمود: خداوند این سؤال را نکرده است، چون خداوند می داند یک جریان اتفاق افتادنی است از آینده به طور واقع شده خبر می دهد. - . تفسیر عیاشی 1: 379 -

و از سلیمان بن خالد از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده که از این آیه سؤال کردند، فرمود: خداوند وقتی اراده امری را کرد، قبل از وقوع، خبر اتفاق افتادن آن را می دهد. - . تفسیر عیاشی 1: 379 -

**[ترجمه]

«60»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ قَالَ إِنَّ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ ثَلَاثَةٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً فَاحْتَجَبَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مِنْهَا بِحَرْفٍ فَمِنْ ثَمَّ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ مَا فِی نَفْسِهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَی آدَمَ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً مِنَ الِاسْمِ تَوَارَثَتْهَا الْأَنْبِیَاءُ حَتَّی صَارَتْ إِلَی عِیسَی فَذَلِکَ قَوْلُ عِیسَی تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی یَعْنِی اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً مِنَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ یَقُولُ أَنْتَ عَلَّمْتَنِیهَا فَأَنْتَ تَعْلَمُهَا وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ یَقُولُ لِأَنَّکَ احْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِکَ بِذَلِکَ الْحَرْفِ فَلَا یَعْلَمُ أَحَدٌ مَا فِی نَفْسِکَ (5).

ص: 200


1- تفسیر القمّیّ: 175.
2- فی المصدر: أنت قلت لهم ما یدعون علیک؟ فیقول عیسی.
3- تفسیر القمّیّ: 177.
4- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
5- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام در مورد آیه «تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ» فرمود: اسم اعظم و اکبر هفتاد و سه حرف است، یک حرف آن را خداوند به خود اختصاص داده و هیچ کس را از آن مطلع نکرده، به همین جهت احدی نمی داند در نفس او چیست. این است معنی قول عیسی «تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی» یعنی هفتاد و دو حرف از اسم اکبر به من آموختی و خود می دانی «وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ» زیرا تو این یک حرف را به هیچ آفریده ای نیاموخته ای، پس احدی نمی داند در نفس تو چیست. - . تفسیر عیاشی 1: 379 -

ص: 200

**[ترجمه]

«61»

فس، تفسیر القمی قَالَ تَعَالَی حِکَایَةً عَنْ قُرَیْشٍ وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ یَعْنِی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ فَأَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ الْآیَةَ إِذَا جَاءَتْ وَ الْمَلَکُ إِذَا نَزَلَ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا هَلَکُوا فَاسْتَعْفَی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِنَ الْآیَاتِ رَأْفَةً مِنْهُ وَ رَحْمَةً عَلَی أُمَّتِهِ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ الشَّفَاعَةَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ أَیْ نَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ ثُمَّ قَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ أَیِ انْظُرُوا فِی الْقُرْآنِ وَ أَخْبَارِ الْأَنْبِیَاءِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (1)ثُمَّ قَالَ قُلْ لَهُمْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ رَدَّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ یَعْنِی أَوْجَبَ الرَّحْمَةَ عَلَی نَفْسِهِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم گفته است: این آیه حکایت کفار قریش است: «وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُون» - . انعام / 8 - ،{ و گفتند: «چرا فرشته ای بر او نازل نشده است؟» و اگر فرشته ای فرود می آوردیم، قطعاً کار تمام شده بود؛ سپس مهلت نمی یافتند.} گفتند: چرا بر او یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله فرشته نازل نمی شود «وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ» خداوند خبر می دهد که معجزه وقتی آمد و فرشته نازل شد و ایمان نیاوردند، هلاک می شوند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از روی رحمت و رأفت به امت خویش از آوردن معجزات خودداری می کند و خداوند به او شفاعت را عنایت نموده است.

سپس خداوند می فرماید «وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ» یعنی بر آنها عذاب نازل شد، سپس می فرماید «قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ» بگو ای محمد - صلی الله علیه و آله - بروید و گردش کنید و در قرآن و اخبار پیامبران نگاه کنید که عاقبت تکذیب کنندگان چه بوده است، بعد می فرماید «قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» بگو آسمانها و زمین مال کیست، سپس حرف آنها را رد می کند و می فرماید:

خدا است که رحمت را بر خود لازم نموده. - . تفسیر القمی: 202 -

**[ترجمه]

«62»

شی، تفسیر العیاشی عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَبَسُوا عَلَیْهِمْ لَبَسَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هر چه بر خود بپوشانند و مشتبه سازند، خداوند نیز بر آنها می پوشاند و مشتبه می سازد؛ در قرآن می فرماید «وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُون» - . انعام / 9 - ،{و اگر او را فرشته ای قرار می دادیم، حتماً وی را [به صورت] مردی در می آوردیم، و امر را همچنان بر آنان مشتبه می ساختیم.}. - . تفسیر عیاشی 1: 385 -

**[ترجمه]

«63»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ مَا وَجَدَ اللَّهُ رَسُولًا یُرْسِلُهُ غَیْرَکَ مَا نَرَی أَحَداً یُصَدِّقُکَ بِالَّذِی تَقُولُ وَ ذَلِکَ فِی أَوَّلِ مَا دَعَاهُمْ وَ هُوَ یَوْمَئِذٍ بِمَکَّةَ قَالُوا وَ لَقَدْ سَأَلْنَا عَنْکَ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی فَزَعَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ لَکَ ذِکْرٌ عِنْدَهُمْ فَأْتِنَا بِمَنْ یَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ الْآیَةَ قَالَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری یَقُولُ اللَّهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ قَالَ قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ (3)

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «قُلْ أَیُ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهیدٌ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنی بَری ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ » - . انعام / 19 - {بگو: «گواهی چه کسی از همه برتر است؟» بگو: «خدا میان من و شما گواه است. و این قرآن به من وحی شده تا به وسیله آن، شما و هر کس را [که این پیام به او] برسد، هشدار دهم. آیا واقعاً شما گواهی می دهید که در جنب خدا، خدایان دیگری است؟» بگو: «من گواهی نمی دهم.» بگو: «او تنها معبودی یگانه است، و بی تردید، من از آنچه شریک [او] قرار می دهید بیزارم.»}فرمود: مشرکان اهل مکه گفتند یا محمد - صلی الله علیه و آله - خدا کسی را جز تو پیدا نکرد که به رسالت مبعوث نماید؟ نمی بینیم یک نفر دعوت تو را بپذیرد - این سخنان در ابتدای دعوت در مکه بود - ما از یهودیان و مسیحیان پرسیدیم، گفتند در کتابهای ما چیزی راجع به تو وجود ندارد. یک نفر را شاهد بیاور که گواهی بدهد تو پیامبر خدایی. فرمود: خدا گواه بین من و شما است. (خداوند) فرموده است «إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْری» شما گواهی می دهید که با خدا خدایان دیگری است. خداوند به حضرت محمد می فرماید: فان تشهدوا فلا تشهد معهم، اگر چنین گواهی دادند، تو با آنها گواهی مده؛ قل لا اشهد «إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ» بگو گواهی نمی دهم. او خدای یکتا است و من از شرک شما بیزارم. - . تفسیر قمی 1: 202 -

**[ترجمه]

«64»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ

ص: 201


1- فی المصدر: «سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا» أی انظروا فی القرآن و أخبار الأنبیاء کیف کان عاقبة المکذبین.
2- تفسیر القمی : ١٨١.
3- تفسیر القمّیّ: 182.

وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ یَعْنِی الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وَ هُمْ یُنْذِرُونَ بِهِ النَّاسَ (1).

-وَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: مَنْ بَلَغَ أَنْ یَکُونَ إِمَاماً مِنْ ذُرِّیَّتِهِ الْأَوْصِیَاءُ فَهُوَ یُنْذِرُ بِالْقُرْآنِ کَمَا أَنْذَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر و امام صادق علیهما السلام در باره تفسیر

ص: 201

آیه «وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ» فرمودند: منظور از «مَنْ بَلَغَ» ائمه علیهم السلام هستند که بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را به وسیله قرآن هشدار می دهند. - . تفسیر عیاشی 1: 386 -

ابو خالد کابلی از حضرت باقر علیه السّلام نقل کرد که فرمود: هر که از بازماندگان پیامبر به مقام امامت برسد، همان اوصیا به وسیله قرآن هشدار می دهند چنانچه پیامبر هشدار می داد. - . تفسیر عیاشی 1: 386 -

**[ترجمه]

«65»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمَّارِ بْنِ مِیثَمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَرَأَ رَجُلٌ عِنْدَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَذَّبُوهُ أَشَدَّ الْمُکَذِّبِینَ (2)وَ لَکِنَّهَا مُخَفَّفَةٌ لَا یُکَذِّبُونَکَ لَا یَأْتُونَ بِبَاطِلٍ یُکَذِّبُونَ بِهِ حَقَّکَ.

-وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ قَالَ لَا یَسْتَطِیعُونَ إِبْطَالَ قَوْلِکَ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عمار بن میثم از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که مردی خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام این آیه را خواند، «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَ الظَّالِمینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ » - . انعام / 33 - ، {به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند.}آن جناب فرمود: بلی به خدا پیامبر صلی الله علیه و آله را به شدیدترین وجه ممکن تکذیب کردند، ولی (یکذبوک) بدون تشدید است یعنی نمی توانند باطلی را بیاورند که حق تو را پایمال کنند. - . تفسیر عیاشی 1: 389 -

حسین بن منذر از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه «فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ» نقل کرد که فرمود: آنها نمی توانند گفتار تو را باطل نمایند. - . تفسیر عیاشی 1: 389 -

**[ترجمه]

«66»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ الْآیَةَ فَإِنَّهَا قُرِئَتْ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقَالَ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَذَّبُوهُ أَشَدَّ التَّکْذِیبِ وَ إِنَّمَا نَزَلَتْ لَا یُکَذِّبُونَکَ أَیْ لَا یَأْتُونَ بِحَقٍّ یُبْطِلُونَ حَقَّکَ.

- حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِیلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ أَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا وَ قَالَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ فَصَبَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی قَابَلُوهُ بِالْعِظَامِ وَ رَمَوْهُ بِهَا فَضَاقَ صَدْرُهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ ثُمَّ کَذَّبُوهُ وَ رَمَوْهُ فَحَزِنَ لِذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ

ص: 202


1- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
2- فی نسخة: أشدّ التکذیب، و هو الظاهر، و یؤیده ما یأتی عن القمّیّ.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.

نَصْرُنا فَأَلْزَمَ نَفْسَهُ الصَّبْرَ فَقَعَدُوا (1)وَ ذَکَرُوا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ کَذَّبُوهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ صَبَرْتُ فِی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ عِرْضِی وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی ذِکْرِهِمْ إِلَهِی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ فَصَبَرَ صلی الله علیه و آله فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ ثُمَّ بُشِّرَ فِی الْأَئِمَّةِ مِنْ عِتْرَتِهِ وَ وُصِفُوا بِالصَّبْرِ فَقَالَ وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ صلی الله علیه و آله الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْبَدَنِ فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ فَقَالَ آیَةُ بُشْرَی وَ انْتِقَامٍ فَأَبَاحَ اللَّهُ قَتْلَ الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وُجِدُوا فَقَتَلَهُمْ عَلَی یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَحِبَّائِهِ وَ عَجَّلَ لَهُ ثَوَابَ صَبْرِهِ مَعَ مَا ادَّخَرَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ.

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ قَالَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُحِبُّ إِسْلَامَ الْحَارِثِ بْنِ عَامِرِ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ دَعَاهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَهَدَ بِهِ أَنْ یُسْلِمَ فَغَلَبَ عَلَیْهِ الشَّقَاءُ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ إِلَی قَوْلِهِ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ یَقُولُ سَرَباً وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ قَالَ إِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَحْفِرَ الْأَرْضَ أَوْ تَصَّعَّدَ السَّمَاءَ أَیْ لَا تَقْدِرُ عَلَی ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی أَیْ جَعَلَهُمْ کُلَّهُمْ مُؤْمِنِینَ وَ قَوْلُهُ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ مُخَاطَبَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ ثُمَّ قَالَ إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ یَعْنِی یَعْقِلُونَ وَ یُصَدِّقُونَ وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ أَیْ یُصَدِّقُونَ بِأَنَّ الْمَوْتَی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ أَیْ هَلَّا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ قَالَ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّ الْآیَةَ إِذَا جَاءَتْ وَ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهَا لَهَلَکُوا.

ص: 203


1- فی نسخة: فتعدوا.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ سَیُرِیکُمْ فِی آخِرِ الزَّمَانِ آیَاتٍ مِنْهَا دَابَّةُ الْأَرْضِ وَ الدَّجَّالُ وَ نُزُولُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ» گفته است: این آیه را بر حضرت صادق علیه السّلام خواندند فرمود: آری آنها به شدیدترین وجه تکذیب کردند ولی «لا یُکَذِّبُونَکَ» بدون تشدید نازل شده، یعنی نمی توانند چیزی بیاورند که حقیقت گفتار تو را باطل نمایند.

حفص بن غیاث از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که فرمود: یا حفص، هر که صبر کند کمی صبر کرده و هر که ناراحتی و جزع نماید کمی ناراحتی کرده؛ بعد فرمود: صبر را در تمام کارها از دست مده. خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را برانگیخت و به او امر به صبر و مدارا کرد و فرمود «وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا» - . المزمل / 10 - ، {و بر آنچه می گویند شکیبا باش و از آنان با دوری گزیدنی خوش فاصله بگیر.} و فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» - . فصلت / 34 - ،{[بدی را] به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آنگاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یکدل می گردد.}آنقدر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله صبر کرد تا ناراحتی های شدید برای او ایجاد کردند و ایشان را سخت در معرض هدف تیرهای کینه خود قرار دادند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دلتنگ شد، خدا این آیه را نازل نمود «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِما یَقُولُونَ» - . الحجر / 97 - ، {و قطعاً می دانیم که سینه تو از آنچه می گویند تنگ می شود.} ما می دانیم از گفتار آنها دلتنگ هستی. باز تکذیبش نمودند و ایشان را هدف گفتار ناهنجار خویش قرار دادند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله محزون گردید.

خداوند این آیه را نازل کرد «قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا» - . الأنعام / 33 - 34 - ،{ به یقین، می دانیم که آنچه می گویند تو را سخت غمگین می کند. در واقع آنان تو را تکذیب نمی کنند، ولی ستمکاران آیات خدا را انکار می کنند. و پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند، ولی بر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند شکیبایی کردند تا یاری ما به آنان رسید.}

ص: 202

دوباره پیامبر صبر کرد و آنها تکذیب کردند و به خدا اهانت کردند. پیامبر اکرم فرمود: در مورد خود و خانواده و آبرویم صبر کردم، اما نمی توانم در مورد نام خدایم صبر کنم که هر چه می خواهند بگویند.، خداوند این آیه را نازل نمود «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ» - . ق / 38 - 39 - {و در حقیقت، آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است را در شش هنگام آفریدیم و احساس ماندگی نکردیم. بر آنچه می گویند صبر کن.} پیامبر در تمام احوال صبر کرد سپس خداوند او را به جانشینان و ائمه بعد از او که به صبر آراسته شده اند بشارت داد و فرمود: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ» - . السجدة / 24 - ، { و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند.} در این موقع فرمود: «الصبر من الایمان کالرأس من البدن» پیامبر شکر نعمت را نمود. خداوند این آیه را بر او نازل کرد: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ» - . الاعراف / 137 - ،{ وعده نیکوی پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت، و آنچه را که فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند ویران کردیم.}

فرمود: آیه بشارت و انتقام است، خداوند کشتن مشرکین را اجازه داد که هر جا آنها را پیدا کردند بکشند و به دست پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش آنها را کشت و پاداش صبرش را در همین دنیا به اضافه آنچه در آخرت برایش ذخیره نموده داد.

در روایت ابی الجارود از حضرت باقر علیه السّلام در باره آیه «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلینَ» - . انعام / 35 - ،{و اگر اعراض کردن آنان [از قرآن] بر تو گران است، اگر می توانی نقبی در زمین یا نردبانی در آسمان بجویی تا معجزه ای [دیگر] برایشان بیاوری [پس چنین کن]، و اگر خدا می خواست قطعاً آنان را بر هدایت گِرد می آورد، پس زنهار از نادانان مباش.} نَفَقاً فِی الْأَرْضِ یعنی نقب و سوراخی در زمین.

علی بن ابراهیم در مورد آیه «نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ» می گوید: یعنی اگر قدرت داری زمین را حفر کنی یا به آسمان بالا روی، یعنی نمی توانی چنین کنی. بعد می فرماید: «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی» یعنی اگر خدا بخواهد می تواند همه را مؤمن نماید.

این آیه «فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله است ولی منظور مردم هستند. «إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ» دعوت تو را کسانی که عقل دارند و درک می کنند می پذیرند. «وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ» یعنی تصدیق می کنند که خداوند مرده ها را بر می انگیزاند. «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ» یعنی چرا بر او آیه و معجزه ای نازل نمی شود. «قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» بگو خداوند قادر است آیه نازل نماید ولی اکثر آنها نمی دانند اگر معجزه ای آمد و ایمان نیاوردند هلاک خواهند شد.

ص: 203

حضرت امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه: «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» - . انعام / 37 - ،{و گفتند: «چرا معجزه ای از جانب پروردگارش بر او نازل نشده است؟» بگو: «بی تردید، خدا قادر است که پدیده ای شگرف فرو فرستد، لیکن بیشتر آنان نمی دانند.»} فرمود: به زودی در آخر الزمان آیاتی را از قبیل دابة الارض، دجال، نزول عیسی بن مریم و طلوع خورشید از مغرب نشانتان می دهد. - . تفسیر قمی 1: 204 - 206 -

**[ترجمه]

«67»

فس، تفسیر القمی قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ثُمَّ رَدَّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ قَالَ تَدْعُونَ اللَّهَ إِذَا أَصَابَکُمْ ضُرٌّ ثُمَّ إِذَا کَشَفَ عَنْکُمْ ذَلِکَ تَنْسَوْنَ مَا تُشْرِکُونَ أَیْ تَتْرُکُونَ الْأَصْنَامَ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم گفته است: یا محمد - صلی الله علیه و آله - به آنها بگو «قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ» - . انعام / 40 - ،{بگو: «به نظر شما، اگر عذاب خدا شما را دررسد یا رستاخیز شما را دریابد ، اگر راستگویید، کسی غیر از خدا را می خوانید؟»} اگر عذاب خدا یا قیامت بیاید، آیا جز خدا را به فریاد خود می خوانید؟ اگر راست می گویید. بعد سخن آنها را با این آیه رد می کند: «بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ» - . انعام / 41 - ،{ [نه،] بلکه تنها او را می خوانید، و اگر او بخواهد، رنج و بلا را از شما دور می گرداند، و آنچه را شریک [او] می گردانید فراموش می کنید.}. فرمود: وقتی گرفتار یک ناراحتی می شوید خدا را می خوانید. وقتی خداوند آن ناراحتی را برطرف نمود فراموش می کنید و بت ها را شریک خدا قرار می دهید. - . تفسیر قمی 1: 207 -

**[ترجمه]

«68»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ لِقُرَیْشٍ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَرُدُّهَا عَلَیْکُمْ إِلَّا اللَّهُ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ أَیْ یَکْذِبُونَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ یَقُولُ أَخَذَ اللَّهُ مِنْکُمُ الْهُدَی ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ یَقُولُ یُعْرِضُونَ (3)قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْمَدِینَةِ وَ أَصَابَ أَصْحَابَهُ الْجَهْدُ وَ الْعِلَلُ وَ الْمَرَضُ فَشَکَوْا ذَلِکَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ أَیْ إِنَّهُ لَا یُصِیبُکُمْ إِلَّا الْجَهْدُ وَ الضُّرُّ فِی الدُّنْیَا فَأَمَّا الْعَذَابُ الْأَلِیمُ الَّذِی فِیهِ الْهَلَاکُ لَا یُصِیبُ إِلَّا الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (4).

ص: 204


1- تفسیر القمّیّ: 184- 186.
2- تفسیر القمّیّ: 187.
3- فی المصدر: یقول: أخذ اللّه منکم الهدی «مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ» یقول: یعرضون.
4- تفسیر القمّیّ: 188 و 189.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ» - . انعام / 46 - ، {بگو: «به نظر شما، اگر خدا شنوایی شما و دیدگانتان را بگیرد و بر دلهایتان مُهر نَهَد، آیا غیر از خدا کدام معبودی است که آن را به شما بازپس دهد؟» بنگر چگونه آیات [خود] را [گوناگون] بیان می کنیم، سپس آنان روی برمی تابند؟} گفته است: خداوند می فرماید به قریش بگو اگر خدا گوش و چشم شما را بگیرد و مهر بر دلهای شما بزند، یعنی هدایت را از شما بگیرد، جز خدا چه کس می تواند به شما برگرداند «ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ» باز هم آنها تکذیب می کنند.

در روایت ابی الجارود ذیل همین آیه می فرماید باز آنها اعراض می کنند.

آیه «قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ» - . انعام / 47 - {بگو: «به نظر شما، اگر عذاب خدا ناگهان یا آشکارا به شما برسد، آیا جز گروه ستمگران [کسی] هلاک خواهد شد؟»} در موقعی نازل شد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت کرده بود و اصحاب گرفتار تنگدستی و بیماری و ناراحتی شده بودند و به پیامبر صلی الله علیه و آله شکایت نمودند. خداوند این آیه را نازل نمود؛ یعنی به شما در این دنیا جز گرفتاری و تنگدستی چیز دیگری نمی رسد اما آیا عذاب دردناک خدا که موجب هلاکت می شود، جز برای ستمکاران است؟ - . تفسیر قمی 1: 208 - 209 -

ص: 204

**[ترجمه]

«69»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ قَالَ السُّلْطَانُ الْجَائِرُ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ قَالَ السَّفِلَةُ وَ مَنْ لَا خَیْرَ فِیهِ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً قَالَ الْعَصَبِیَّةُ وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ قَالَ سُوءُ الْجِوَارِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ قَالَ هُوَ الدَّجَّالُ وَ الصَّیْحَةُ (1)أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ وَ هُوَ الْخَسْفُ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ هُوَ اخْتِلَافٌ فِی الدِّینِ وَ طَعْنُ بَعْضِکُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ وَ هُوَ أَنْ یَقْتُلَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ کُلُّ هَذَا فِی أَهْلِ الْقِبْلَةِ یَقُولُ اللَّهُ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُمْ قُرَیْشٌ قَوْلُهُ لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ یَقُولُ لِکُلِّ نَبَإٍ حَقِیقَةٌ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ وَ قَوْلُهُ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ أَیْ کَیْ یفقهون (یَفْقَهُوا) قَوْلُهُ وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُّ یَعْنِی الْقُرْآنَ کَذَّبَتْ بِهِ قُرَیْشٌ قَوْلُهُ لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ لِکُلِّ خَبَرٍ وَقْتٌ قَوْلُهُ وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا یَعْنِی الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِالْقُرْآنِ وَ یَسْتَهْزِءُونَ بِهِ قَوْلُهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ أَیْ خَدَعَتْهُ قَوْلُهُ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا یَعْنِی ارْجِعْ إِلَیْنَا وَ هُوَ کِنَایَةٌ عَنْ إِبْلِیسَ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ» - . انعام / 65 - ،{بگو: «او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر] بچشاند.» بنگر، چگونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم باشد که آنان بفهمند.} گفته است: بگو او قادر است عذابی از بالای سرتان بر شما فرستد، یعنی سلطان ستمگر «أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» یعنی مردمان نادان و بی فایده «أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً» یا شما را دچار عصبیت نماید «وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ» و گرفتار همسایه بد نماید.

حضرت باقر علیه السلام در باره آیه «قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ» فرمود: آن عذاب دجال و صیحه آسمانی است «أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ» یعنی خسف و فرو رفتن در زمین «أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً» اختلاف در دین و طعنه زدن به یک دیگر است «وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ» یعنی یک دیگر را کشتن تمام این بلاها در میان اهل قبله است خداوند می فرماید «انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ» یعنی قریش تکذیب کردند «لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ» از برای هر جریانی حقیقتی است که بعد متوجه می شوند.

و آیه «لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ» یعنی تا بفهمند. و «وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُ» یعنی قریش قرآن را تکذیب کردند. «لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ» یعنی هر خبری وقتی دارد. «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا» یعنی وقتی آنهایی را می بینی که قرآن را تکذیب می کنند و مسخره می نمایند. «کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ» مانند کسی که او را شیطان فریب داده. «لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا» یارانی دارد که به او می گویند پیش ما برگرد، که کنایه از ابلیس است. - . تفسیر قمی 1: 211 - 212 -

**[ترجمه]

«70»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا قَالَ الْکَلَامُ فِی اللَّهِ وَ الْجِدَالُ فِی الْقُرْآنِ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ قَالَ مِنْهُ الْقَصَّاصُ(3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذینَ یَخُوضُونَ فی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فی حَدیثٍ غَیْرِهِ وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ» - . انعام / 68 - ،{و چون ببینی کسانی [به قصد تخطئه] در آیات ما فرو می روند از ایشان روی برتاب، تا در سخنی غیر از آن درآیند؛ و اگر شیطان تو را [در این باره] به فراموشی انداخت، پس از توجّه، [دیگر] با قوم ستمکار منشین.} فرمود: یعنی در باره خدا حرف می زنند و در قرآن جدال می کنند «فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ» از آنها کناره بگیر تا وارد حدیث دیگری شوند. فرمود: از آن جمله است داستان سرا و کسی که قصه گو است. - . تفسیر عیاشی 1: 392 -

**[ترجمه]

بیان

قوله منه القصاص أی ناقلو القصص و الأکاذیب و المراد علماء المخالفین و رواتهم.

**[ترجمه]منظور از ناقل قصه های دروغ و اکاذیب است و مراد، علمای مخالفین و روایت کننده های آنها است.

**[ترجمه]

«71»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ قَالَ لَمْ یَبْلُغُوا مِنْ عَظَمَةِ اللَّهِ أَنْ یَصِفُوهُ بِصِفَتِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ وَ هُمْ قُرَیْشٌ وَ الْیَهُودُ فَرَدَّ

ص: 205


1- هکذا فی المطبوع، و فی نسخة: هو الدجال، و الظاهر علی ما فی المصدر و نسخ من الکتاب هو مصحف الدخان، و هو هکذا: قال: هو الدخان و الصیحة.
2- تفسیر القمّیّ: 192 و 193.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.

اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ احْتَجَّ وَ قَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها یَعْنِی تُقِرُّونَ بِبَعْضِهَا وَ تُخْفُونَ کَثِیراً یَعْنِی مِنْ أَخْبَارِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ یَعْنِی فِیمَا خَاضُوا فِیهِ مِنَ التَّکْذِیبِ ثُمَّ قَالَ وَ هذا کِتابٌ یَعْنِی الْقُرْآنَ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ یَعْنِی التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ الزَّبُورَ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها یَعْنِی مَکَّةَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتْ أُمَّ الْقُرَی لِأَنَّهَا خُلِقَتْ أَوَّلَ بُقْعَةٍ (1)وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ أَیْ بِالنَّبِیِّ وَ الْقُرْآنِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» می نویسد: نمی توانند به عظمت خدا برسند و او را چنان که هست بستایند «إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ» گوینده این حرف قریش و یهود بودند، خداوند آنها را رد می کند

ص: 205

و با آنها احتجاج می نماید: «قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها» بگو ای محمد - صلی الله علیه و آله - منظور از «تُبْدُونَها» یعنی به مقداری از آن اقرار می کنید. «وَ تُخْفُونَ کَثِیراً» یعنی بسیاری از اخبار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را پنهان می کنید. «وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ» یعنی بگذار آنها را در همان تکذیبی که می کنند بمانند. بعد می فرماید «وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها» یعنی قرآن کتابی است که او را با برکت نازل کرده ایم و تورات و انجیل و زبور را تصدیق می کند، تا ساکنان مکه و اطرافش را بیم دهی. اینکه مکه را ام القری نامیده اند به آن جهت است که اولین بقعه و خانه ای که در زمین ساخته شد آنجا بود. «وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ» یعنی به پیامبر و قرآن ایمان می آورند. - . تفسیر قمی 1: 216 -

**[ترجمه]

«72»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها قَالَ کَانُوا یَکْتُمُونَ مَا شَاءُوا وَ یُبْدُونَ مَا شَاءُوا.

فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی عَنْهُ علیه السلام قَالَ: کَانُوا یَکْتُبُونَهُ فِی الْقَرَاطِیسِ ثُمَّ یُبْدُونَ مَا شَاءُوا وَ یُخْفُونَ مَا شَاءُوا وَ قَالَ کُلُّ کِتَابٍ أُنْزِلَ فَهُوَ عِنْدَ أَهْلِ الْعِلْمِ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عبد الله بن سنان گفت، از حضرت صادق علیه السّلام راجع به تفسیر این آیه پرسیدم «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثیراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ» - . انعام / 91 - ،{و آنگاه که [یهودیان] گفتند: «خدا چیزی بر بشری نازل نکرده»، بزرگی خدا را چنانکه باید نشناختند. بگو: «چه کسی آن کتابی را که موسی آورده است نازل کرده؟ [همان کتابی که] برای مردم روشنایی و رهنمود است، [و] آن را به صورت طومارها درمی آورید. [آنچه را] از آن [می خواهید] آشکار و بسیاری را پنهان می کنید، در صورتی که چیزی که نه شما می دانستید و نه پدرانتان، [به وسیله آن] به شما آموخته شد.» بگو: «خدا [همه را فرستاده]»؛ آنگاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند.}

آن حضرت فرمود: هر چه را مایل بودند آشکار می کردند و هر چه مایل بودند پنهان می نمودند.

در روایت دیگری از آن حضرت نقل می شود که در کاغذها می نوشتند، سپس هر چه را دلشان می خواست آشکار می نمودند و آنچه را مایل بودند پنهان می کردند.

و فرمود: هر کتابی نازل شده، نزد اهل علم است (منظور از اهل علم علمای آل محمد و ائمه علیهم السلام هستند). - . تفسیر عیاشی 1: 299 -

**[ترجمه]

«73»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها یَعْنِی عَلَی النَّفْسِ وَ ذَلِکَ لِاکْتِسَابِهَا الْمَعَاصِی قَوْلُهُ وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ قَالَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَقُولُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ الَّذِی تُخْبِرُنَا بِهِ مِنَ الْأَخْبَارِ تَتَعَلَّمُهُ مِنْ عُلَمَاءِ الْیَهُودِ وَ تَدْرُسُهُ قَوْلُهُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ مَنْسُوخَةٌ بِقَوْلِهِ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ قَوْلُهُ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ یَعْنِی قُرَیْشاً قَوْلُهُ وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ یَقُولُ وَ نُنَکِّسُ قُلُوبَهُمْ.

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ یَقُولُ وَ نُنَکِّسُ قُلُوبَهُمْ فَیَکُونُ أَسْفَلُ قُلُوبِهِمْ أَعْلَاهَا وَ نُعْمِی أَبْصَارَهُمْ فَلَا یُبْصِرُونَ الْهُدَی کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ یَعْنِی فِی الذَّرِّ وَ الْمِیثَاقِ وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ أَیْ یَضِلُّونَ ثُمَّ عَرَّفَ اللَّهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله مَا فِی ضَمَائِرِهِمْ وَ أَنَّهُمْ مُنَافِقُونَ فَقَالَ وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ إِلَی قَوْلِهِ قُبُلًا أَیْ عِیَاناً الْآیَةَ قَوْلُهُ وَ هُوَ الَّذِی

ص: 206


1- فی المصدر: لانها أول بقعة خلقت فی وجه الأرض.
2- تفسیر القمّیّ: 197 و 198.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط. و أراد بأهل العلم العلماء من آل محمّد علیهم السلام.

أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلًا یَعْنِی یَفْصِلُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ قَوْلُهُ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ قَالَ قَالَ الْأَکَابِرُ لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتَی مِثْلَ مَا أُوتِیَ الرُّسُلُ مِنَ الْوَحْیِ وَ التَّنْزِیلِ قَوْلُهُ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ أَیْ یَعْصُونَ اللَّهَ فِی السِّرِّ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها» می نویسد: یعنی هر که گمراه شود و گناه کند، به ضرر خود اوست. «وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ» جریان چنین است که قریش به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می گفتند، آنچه به ما می گویی از علمای یهود می آموزی و از آنها درس می گیری، آیه«وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ» این آیه منسوخ شد با آیه «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ». در آیه «أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ» - . نحل / 38 - ، { اگر [چه] بر هدایت آنان حرص ورزی، ولی خدا کسی را که فرو گذاشته است هدایت نمی کند، و برای ایشان یاری کنندگانی نیست. و با سخت ترین سوگندهایشان به خدا سوگند یاد کردند که خدا کسی را که می میرد بر نخواهد انگیخت.} منظور قریش است. «وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ» می فرماید: دلهای آنها را زیر و رو می کنیم به طوری که بالای آن پایین می آید. چشمهایشان را کور می کنیم که (راه) هدایت را نبینند. «کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ» چنانچه در بار اول یعنی عالم ذر و میثاق ایمان نیاوردند. «وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» یعنی گمراه می شوند، سپس خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله اعلام می کند که دلهای ایشان چگونه است و (آنها) منافق هستند. «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَةَ» تا این قسمت آیه «قُبُلًا» یعنی آشکار.

ص: 206

«وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلًا» یعنی بین حق و باطل تشخیص می دهد. «آیَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ» فرمود: بزرگان آنها گفتند ما به تو ایمان نمی آوریم مگر

اینکه برایمان مانند آنچه انبیاء دیگر از وحی و نزول کتاب آوردند بیاوری. «بِما کانُوا یَمْکُرُونَ» یعنی به واسطه معصیتی که در پنهان انجام می دادند. - . تفسیر قمی 1: 219 -

**[ترجمه]

«74»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی ساءَ ما یَحْکُمُونَ فَإِنَّ الْعَرَبَ کَانَتْ إِذَا زَرَعُوا زَرْعاً قَالُوا هَذَا لِلَّهِ وَ هَذَا لِآلِهَتِنَا وَ کَانُوا إِذَا سَقَوْهَا فَخَرَقَ الْمَاءُ مِنَ الَّذِی لِلَّهِ فِی الَّذِی لِلْأَصْنَامِ لَمْ یَسُدُّوهُ وَ قَالُوا اللَّهُ أَغْنَی وَ إِذَا خَرَقَ مِنَ الَّذِی لِلْأَصْنَامِ فِی الَّذِی لِلَّهِ سَدُّوهُ وَ قَالُوا اللَّهُ أَغْنَی وَ إِذَا وَقَعَ شَیْ ءٌ مِنَ الَّذِی لِلَّهِ فِی الَّذِی لِلْأَصْنَامِ لَمْ یَرُدُّوهُ وَ قَالُوا اللَّهُ أَغْنَی وَ إِذَا وَقَعَ شَیْ ءٌ مِنَ الَّذِی لِلْأَصْنَامِ فِی الَّذِی لِلَّهِ رَدُّوهُ وَ قَالُوا اللَّهُ أَغْنَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ عَلَی نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وَ حَکَی فِعْلَهُمْ وَ قَوْلَهُمْ فَقَالَ وَ جَعَلُوا لِلَّهِ الْآیَةَ قَوْلُهُ وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ قَالَ یَعْنِی أَسْلَافَهُمْ زَیَّنُوا لَهُمْ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ یَعْنِی یُغْرُوهُمْ وَ یَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ قَوْلُهُ وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ قَالَ الْحِجْرُ الْمُحَرَّمُ لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ قَالَ کَانُوا یُحَرِّمُونَهَا عَلَی قَوْمٍ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها یَعْنِی الْبَحِیرَةَ وَ السَّائِبَةَ وَ الْوَصِیلَةَ وَ الْحَامَ وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ قَالَ کَانُوا یُحَرِّمُونَ الْجَنِینَ الَّذِی یُخْرِجُونَهُ مِنْ بُطُونِ الْأَنْعَامِ عَلَی النِّسَاءِ فَإِذَا کَانَ مَیِّتاً تَأْکُلُهُ الرِّجَالُ وَ النِّسَاءُ ثُمَّ قَالَ قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ أَیْ بِغَیْرِ فَهْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ قَوْمٌ یَقْتُلُونَ أَوْلَادَهُمْ مِنَ الْبَنَاتِ لِلْغِیرَةِ وَ قَوْمٌ کَانُوا یَقْتُلُونَ أَوْلَادَهُمْ مِنَ الْجُوعِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ » - . انعام / 136 - ،{و [مشرکان،] برای خدا از آنچه از کِشت و دامها که آفریده است سهمی گذاشتند، و به پندار خودشان گفتند: «این ویژه خداست و این ویژه بتان ما.» پس آنچه خاص بتانشان بود به خدا نمی رسید، و[لی] آنچه خاص خدا بود به بتانشان می رسید. چه بد داوری می کنند.} تا این آیه «ساءَ ما یَحْکُمُونَ» گفته است: عربها وقتی زراعتی را می کاشتند می گفتند این مال خدا است و این مال الهه ما. در موقع آبیاری اگر آب از مسیر منحرف می شد و از قسمت خدا به قسمتی که مربوط به بتهایشان بود می رفت آن را نمی بستند و می گفتند خدا بی نیاز از این مقدار آب است. اگر مقداری از آنچه مربوط به خدا بود برای بت ها می رفت آن را بر نمی گرداندند و می گفتند خدا از آن بی نیاز است. خداوند بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این مورد آیه نازل نمود و کار و رفتار آنها را شرح داد و فرمود: «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ».

آیه «وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ» یعنی پیشینیان آنها از کشتن فرزندانشان خوششان می آمد. «وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ» یعنی فریب دهند آنها را و ایشان را در دین به اشتباه اندازند. آیه «وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ» این چهارپایان و کشت حرام است. «لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ» آنها را بر دسته ای حرام می دانستند. «وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها» که همان بحیره و سائبه و وصیله و حام است.

«وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ» آنها جنینی را که زنده از شکم چهارپایان بیرون می آمد بر زنان حرام می دانستند ولی اگر مرده بود، هم زنان می خوردند و هم مردان. سپس فرمود «قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ» یعنی به نافهمی. «وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ» آنها گروهی بودند که دختران خود را از روی غیرت می کشتند و گروهی هم بچه هایشان را از گرسنگی (فقر) می کشتند. - . تفسیر قمی 1: 223 - 224 -

**[ترجمه]

«75»

فس، تفسیر القمی وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ یَعْنِی الْیَهُودَ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لُحُومَ الطَّیْرِ وَ حَرَّمَ عَلَیْهِمُ الشُّحُومَ وَ کَانُوا یُحِبُّونَها إِلَّا مَا کَانَ عَلَی ظُهُورِ الْغَنَمِ

ص: 207


1- تفسیر القمّیّ: ص 200- 203.
2- تفسیر القمّیّ: ص 205 و 206.

أَوْ فِی جَانِبِهِ خَارِجاً مِنَ الْبَطْنِ وَ هُوَ قَوْلُهُ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا یَعْنِی فِی الْجَنْبَیْنِ أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ أَیْ کَانَ مُلُوکُ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَمْنَعُونَ فُقَرَاءَهُمْ مِنْ أَکْلِ لُحُومِ الطَّیْرِ وَ الشُّحُومِ فَحَرَّمَ اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ بِبَغْیِهِمْ عَلَی فُقَرَائِهِمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ عَلَی الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَ ذی ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلاَّ ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ» - . انعام / 146 - ،{ و بر یهودیان، هر [حیوان] چنگال داری را حرام کردیم، و از گاو و گوسفند، پیه آن دو را بر آنان حرام کردیم، به استثنای پیه هایی که بر پشت آن دو یا بر روده هاست یا آنچه با استخوان درآمیخته است. این [تحریم] را به سزای ستم کردنشان، به آنان کیفر دادیم، و ما البتّه راستگوییم.}

گفته است: منظور یهود است که خداوند بر آنها گوشت پرنده ها را حرام کرد و چربیها را نیز حرام کرد - در حالی که آنها را خیلی دوست داشتند - مگر آن مقدار چربی که بر پشت گوسفندان

ص: 207

یا در پهلویش و خارج از شکم باشد. و این معنی آیه است: «حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا» یعنی در جنین «أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ» یعنی فرمانروایان بنی اسرائیل مانع خوردن فقیران از خوردن گوشت پرنده و چربیها می شدند، خداوند آنها را به خاطر این ستمی که بر فقرا روا می داشتند، (همین ها را) بر آنها حرام کرد. - . تفسیر قمی 1: 226 -

**[ترجمه]

«76»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی وَ إِنْ کُنَّا لَمْ نَدْرُسْ کُتُبَهُمْ أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتابُ لَکُنَّا أَهْدی مِنْهُمْ یَعْنِی قُرَیْشاً قَالُوا لَوْ أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتَابُ لَکُنَّا أَهْدَی وَ أَطْوَعَ مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ یَعْنِی الْقُرْآنَ سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا أَیْ یَدْفَعُونَ وَ یَمْنَعُونَ عَنْهَا (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلینَ» - . انعام / 156 - ، { تا نگویید: «کتاب [آسمانی]، تنها بر دو طایفه پیش از ما نازل شده، و ما از آموختن آنان بی خبر بودیم.»} گفته است: یعنی یهود و نصاری، گرچه ما کتاب آنها را نخوانده ایم. یا می گویید، اگر بر ما کتاب نازل می شد از آنها بیشتر هدایت می یافتیم. که منظور قریش است که گفتند اگر کتاب بر ما نازل می شد بهتر اطاعت می کردیم و هدایت می شدیم. «فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ» یعنی هدایت و دلیل از جانب خدا برای

شما آمد که همان قرآن کریم است «سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا» به زودی کسانی را که جلو آیات مرا می گیرند و مانع پیشرفت آن می شوند کیفر می کنیم. - . تفسیر قمی 1: 227 -

**[ترجمه]

«77»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً قَالَ فَارَقُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ صَارُوا أَحْزَاباً.

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَی الْحَلَبِیِّ عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ (3) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ فَارَقُوا (4)دِینَهُمْ وَ کَانُوا شِیَعاً قَالَ فَارَقَ الْقَوْمُ وَ اللَّهِ دِینَهُمْ (5)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «إِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُون» - . انعام / 159 - ،{ کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و فرقه فرقه شدند، تو هیچ گونه مسؤول ایشان نیستی، کارشان فقط با خداست. آنگاه به آنچه انجام می دادند آگاهشان خواهد کرد.} گفته است: کسانی که از امیر المؤمنین علیه السلام جدا شدند و دسته ها تشکیل دادند. معلی بن خنیس از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در باره آیه «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً» فرمود: به خدا آنها از دین خود دست برداشتند. - . تفسیر قمی 1: 228 -

**[ترجمه]

«78»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ کُلَیْبٍ الصَّیْدَاوِیِّ (6)قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً قَالَ کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقْرَؤُهَا فَارَقُوا دِینَهُمْ قَالَ فَارَقَ وَ اللَّهِ الْقَوْمُ دِینَهُمْ.

ص: 208


1- تفسیر القمّیّ: 207. فی المصدر: و معنی قوله: «جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ» انه کان ملوک بنی إسرائیل اه.
2- تفسیر القمّیّ: 209.
3- بالتصغیر کزبیر.
4- هکذا فیما عندنا من نسخ الکتاب، و فی المصدر المطبوع فی طبعیه: إن الذین فرقوا.
5- تفسیر القمّیّ: 211.
6- کلیب کزبیر، و الصیداوی، منسوب الی صیدا، و اسمه عمرو بن قعین بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزیمة، و الرجل هو کلیب بن معاویة بن جبلة الصیداوی الأسدی أبو محمد، و قیل أبو الحسین، روی عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه علیهما السلام، و له ابن یسمی محمّد بن کلیب روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام، ترجمه الشیخ و النجاشیّ فی فهرستهما، و قد ذکر الکشّیّ فی رجاله روایات فی مدحه.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً» فرمود: علی علیه السّلام چنین قرائت می کرد «فارقوا دینهم» فرمود: به خدا از دین خود جدا شدند. - . تفسیر العیاشی 1: 414 -

ص: 208

**[ترجمه]

«79»

فس، تفسیر القمی المص کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ مُخَاطَبَةٌ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ أَیْ ضِیقٌ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ

حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ: إِنَّ حُیَیَّ بْنَ أَخْطَبَ وَ أَبَا یَاسِرِ بْنَ أَخْطَبَ وَ نَفَراً مِنَ الْیَهُودِ مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ أَ لَیْسَ فِیمَا تَذْکُرُ فِیمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ الم قَالَ بَلَی قَالُوا أَتَاکَ بِهَا جَبْرَئِیلُ علیه السلام مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالُوا لَقَدْ بُعِثَ أَنْبِیَاءُ قَبْلَکَ مَا نَعْلَمُ نَبِیّاً مِنْهُمْ أَخْبَرَنَا مُدَّةَ مُلْکِهِ وَ مَا أَکَلَ أُمَّتَهُ غَیْرَکَ قَالَ فَأَقْبَلَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ لَهُمُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ فَهَذِهِ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَةً فَعَجَبٌ مِمَّنْ یَدْخُلُ فِی دِینٍ مُدَّةُ مُلْکِهِ وَ أَکْلِ أُمَّتِهِ إِحْدَی وَ سَبْعُونَ سَنَةً قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ هَلْ مَعَ هَذَا غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِهِ قَالَ المص قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ الصَّادُ تِسْعُونَ فَهَذِهِ مِائَةٌ وَ إِحْدَی وَ سِتُّونَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ مَعَ هَذِهِ غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِ قَالَ الر قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الرَّاءُ مِائَتَانِ ثُمَّ قَالَ فَهَلْ مَعَ هَذَا غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ هَاتِ قَالَ المر قَالَ هَذَا أَثْقَلُ وَ أَطْوَلُ الْأَلِفُ وَاحِدٌ وَ اللَّامُ ثَلَاثُونَ وَ الْمِیمُ أَرْبَعُونَ وَ الرَّاءُ مِائَتَانِ ثُمَّ قَالَ هَلْ مَعَ هَذَا غَیْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالُوا لَقَدِ الْتَبَسَ عَلَیْنَا أَمْرُکَ فَمَا نَدْرِی مَا أُعْطِیْتَ ثُمَّ قَامُوا عَنْهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو یَاسِرٍ لِحُیَیٍّ أَخِیهِ وَ مَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ مُحَمَّداً قَدْ جُمِعَ لَهُ فِیهِمْ هَذَا کُلُّهُ وَ أَکْثَرُ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام إِنَّ هَذِهِ الْآیَاتِ أُنْزِلَتْ فِیهِمْ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ وَ هِیَ تَجْرِی فِی وُجُوهٍ أُخَرَ عَلَی غَیْرِ مَا تَأَوَّلَ حُیَیُّ بْنُ أَخْطَبَ وَ أَخُوهُ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ غَیْرَ مُحَمَّدٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (1)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «المص * کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنینَ» - . اعراف / 1 - 2 - ،{الف، لام، میم، صاد.کتابی است که به سوی تو فرو فرستاده شده است - پس نباید در سینه تو از ناحیه آن، تنگی باشد - تا به وسیله آن هشدار دهی و برای مؤمنان پندی باشد.} گفته است: خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است «فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ» دلتنگ نشوی از آن «لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْری لِلْمُؤْمِنِینَ».

محمد بن قیس از حضرت ابو جعفر علیه السّلام نقل کرد که حی بن اخطب و ابو یاسر بن اخطب و چند نفر از یهودیان نجران خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند و گفتند، مگر در کتابی که بر شما نازل شده نمی گویی «الم»؟ فرمود: چرا. گفتند، جبرئیل آن را برایت از جانب خدا آورده؟ فرمود بلی. گفتند در میان انبیاء گذشته سراغ نداریم کسی مدت حکومت و قدرت ملت و امت خود را بیان کرده باشد جز تو. در این موقع حی بن اخطب رو به جانب یاران خود نموده گفت. «الف» یک است و «لام» سی است و «میم» چهل و مجموع آنها هفتاد و یک می شود. تعجب می کنم از مردمی که این دین را برگزیدند با اینکه تمام مدت عمرش هفتاد و یک سال است. و سپس رو به جانب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نموده گفت، جز این است که من گفتم؟ فرمود بلی. گفت بگو چیست؟

فرمود: «المص». گفت، این سنگین تر و طولانی تر است، الف یک و لام سی و میم چهل و صاد نود و مجموع آن صد و شصت و یک می شود. باز گفت دیگر چیزی هست؟ فرمود آری. گفت بگو. فرمود «المر». گفت این سنگین تر و طولانی تر است، الف یک، لام سی، میم چهل، راء دویست. گفت آیا چیز دیگری هست؟ فرمود آری. گفتند ما دیگر از کار تو سر در نمی آوریم و نمی دانیم به تو چه داده اند! از جای حرکت کردند (و رفتند). ابو یاسر به برادر خود گفت، تو نمی دانی شاید برای محمد صلی الله علیه و آله تمام این ارقام و بیشتر از آنها جمع شده است.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: این آیات در باره آنها نازل شد: «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ» - . آل عمران / 7 - ، { پاره ای از آن، آیات محکم [=صریح و روشن] است. آنها اساس کتابند؛ و [پاره ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل پذیرند].} این آیات دارای وجوهی دیگر است، بر خلاف آنچه حی بن اخطب و برادر و یارانش تفسیر نمودند. سپس خداوند مردم را مخاطب قرار می دهد و می فرماید: «اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ» - . اعراف / 3 - ،{آنچه را از جانب پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است، پیروی کنید؛ و جز او از معبودان [دیگر] پیروی مکنید. چه اندک پند می گیرید!}یعنی دوستی غیر محمد صلی الله علیه و آله. «قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ». - . تفسیر قمی 1: 229 -

**[ترجمه]

«80»

فس، تفسیر القمی وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا أَیْ عَبَدَةُ الْأَصْنَامِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ

ص: 209


1- تفسیر القمّیّ: 210 و 211.

قَوْلُهُ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ قَالَ خَلَقَهُمْ حِینَ خَلَقَهُمْ مُؤْمِناً وَ کَافِراً وَ شَقِیّاً وَ سَعِیداً وَ کَذَلِکَ یَعُودُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُهْتَدٍ وَ ضَالٌّ (1)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون» - . اعراف / 28 - ،{ و چون کار زشتی کنند، می گویند: «پدران خود را بر آن یافتیم و خدا ما را بدان فرمان داده است.» بگو: «قطعاً خدا به کار زشت فرمان نمی دهد، آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟»}می نویسد: یعنی بت پرستان و در روایت ابی الجارود

ص: 209

در آیه «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» گفت، موقعی که آنها را آفرید، مؤمن و کافر و شقی و سعید آفرید و همچنین روز قیامت آنها را بر می گردند، هدایت یافته یا گمراه. - . تفسیر قمی 1: 232 -

**[ترجمه]

«81»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی لِما یُحْیِیکُمْ قَالَ الْحَیَاةُ الْجَنَّةُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ أَیْ یَحُولُ بَیْنَ مَا یُرِیدُ اللَّهُ وَ بَیْنَ مَا یُرِیدُهُ.

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ کَثِیرِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ یَقُولُ وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّ اتِّبَاعَکُمْ إِیَّاهُ وَ وَلَایَتَهُ أَجْمَعُ لِأَمْرِکُمْ وَ أَبْقَی لِلْعَدْلِ فِیکُمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ یَقُولُ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ الْمُؤْمِنِ وَ مَعْصِیَتِهِ أَنْ تَقُودَهُ إِلَی النَّارِ (2)وَ یَحُولُ بَیْنَ الْکَافِرِ وَ بَیْنَ طَاعَتِهِ أَنْ یَسْتَکْمِلَ بِهَا الْإِیمَانَ(3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «لِما یُحْیِیکُمْ» گفته است: گفت، حیات بهشت است. «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ» یعنی بین آنچه خدا خواسته و آنچه او خواسته است فاصله می شود.

ابو الجارود از حضرت باقر نقل کرد در باره آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» - . انفال / 24 - ،{ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید، و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می گردد، و هم در نزد او محشور خواهید شد.}یعنی ولایت علی بن ابی طالب را؛ زیرا پیروی از ولایتش موجب بقای عدالت و نظام اجتماع شما خواهد بود.

و اما «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ» یعنی بین مؤمن و معصیت فاصله می شود تا او را به جانب آتش نکشاند، و بین کافر و اطاعت او از خدا فاصله می شود تا نتواند ایمان خود را کامل کند. - . تفسیر قمی 1: 270 -

**[ترجمه]

«82»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ الْآیَةَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ لَمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِقُرَیْشٍ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَنِی أَنْ أَقْتُلَ جَمِیعَ مُلُوکِ الدُّنْیَا وَ أَجُرَّ الْمُلْکَ إِلَیْکُمْ فَأَجِیبُونِی إِلَی مَا أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ تَمْلِکُوا بِهَا الْعَرَبَ وَ تَدِینُ لَکُمْ بِهَا الْعَجَمُ وَ تَکُونُوا مُلُوکاً فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا الَّذِی یَقُولُ مُحَمَّدٌ هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ حَسَداً لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ کُنَّا وَ بَنِی هَاشِمٍ کَفَرَسَیْ رِهَانٍ نَحْمِلُ إِذَا حَمَلُوا وَ نَظْعَنُ إِذَا ظَعَنُوا (4)وَ نُوقِدُ إِذَا أَوْقَدُوا فَلَمَّا اسْتَوَی بِنَا وَ بِهِمُ الرَّکْبُ قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ مِنَّا نَبِیٌّ لَا نَرْضَی بِذَلِکَ أَنْ یَکُونَ فِی (مِنْ خ ل) بَنِی هَاشِمٍ وَ لَا یَکُونَ فِی (مِنْ خ ل) بَنِی مَخْزُومٍ ثُمَ

ص: 210


1- تفسیر القمّیّ: 214.
2- أی یحول بین المؤمن و معصیته بالتوفیق و التسدید علی الترک، و یحول بین الکافر و الطاعة بالخذلان و التخلیة بینه و بین نفسه الامارة، لا أنّه یجبرهما و یلجئهما إلی ذلک. و فی النسخة المقروءة علی المصنّف بعد ذلک: و اعلموا أن الاعمال بخواتیمها.
3- تفسیر القمّیّ: 248.
4- فی المصدر: و نطعن إذا طعنوا.

قَالَ غُفْرَانَکَ اللَّهُمَّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ حِینَ قَالَ غُفْرَانَکَ اللَّهُمَّ فَلَمَّا هَمُّوا بِقَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَخْرَجُوهُ مِنْ مَکَّةَ قَالَ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ یَعْنِی قُرَیْشاً مَا کَانُوا أَوْلِیَاءَ مَکَّةَ إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ یَا مُحَمَّدُ فَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالسَّیْفِ یَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلُوا (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلیمٍ» - . انفال / 32 - ، {و [یاد کن] هنگامی را که گفتند: «خدایا، اگر این [کتاب] همان حقِّ از جانب توست، پس بر ما از آسمان سنگهایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور.»} گفته است: این آیه موقعی نازل شد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به قریش فرمود: خداوند مرا مبعوث به رسالت نموده تا تمام پادشاهان دنیا را از میان بردارم و قدرت را در اختیار شما بگذارم. دعوت مرا بپذیرید تا بر عرب حکومت کنید و ملت غیر عرب نیز مطیع شما شوند و در بهشت نیز فرمانروا شوید.

ابو جهل گفت، «اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا» اگر آنچه محمد صلی الله علیه و آله می گوید واقعیت دارد بر سر ما سنگی از آسمان فرود آور یا دچار عذابی دردناکمان گردان. به خاطر حسادتی که با پیامبر صلی الله علیه و آله داشت.

بعد گفت، ما و بنی هاشم مانند دو اسب مسابقه بودیم. وقتی آنها حمله می کردند حمله می کردیم. وقتی آنها کوچ می کردند کوچ می کردیم. وقتی آنها می افروختند، می افروختیم. همین که ما و آنها به هدف رسیدیم، یکی از بنی هاشم گفت، در میان ما پیامبری است. ما به این که در بنی هاشم پیامبر باشد ولی در بنی مخزوم نباشد رضایت نمی دهیم. ص: 210

بعد گفت، خدایا از تو پوزش می خواهم. خداوند این آیه را نازل فرمود: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» - . انفال / 33 - ، {و[لی] تا تو در میان آنان هستی، خدا بر آن نیست که ایشان را عذاب کند، و تا آنان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کننده ایشان نخواهد بود.} این موقعی بود که او طلب مغفرت نمود، اما وقتی تصمیم به کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتند و از مکه او را بیرون کردند، خداوند فرمود: «وَ ما لَهُمْ أَلَّا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ» یعنی قریش صاحب اختیار مکه نبودند «إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ» یا محمد، صاحب اختیار مکه تو و اصحابت هستید. خداوند آنها را در جنگ بدر با شمشیر عذاب نمود و کشته شدند. - . تفسیر قمی 1: 275 - 276 -

**[ترجمه]

«83»

فس، تفسیر القمی لَمَّا اجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ أَنْ یَدْخُلُوا عَلَی النَّبِیِّ لَیْلًا فَیَقْتُلُوهُ وَ خَرَجُوا إِلَی الْمَسْجِدِ یُصَفِّرُونَ وَ یُصَفِّقُونَ وَ یَطُوفُونَ بِالْبَیْتِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَالْمُکَاءُ التَّصْفِیرُ وَ التَّصْدِیَةُ صَفْقُ الْیَدَیْنِ(2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه گفته است: وقتی قریش تصمیم گرفتند که شبانه بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله بریزند و ایشان را بکشند و سپس به جانب مسجد الحرام رفته سوت می زدند و کف می نواختند و دور خانه می گشتند، خداوند این آیه را نازل نمود: «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ» - . انفال / 35 - {و نمازشان در خانه [خدا] جز سوت کشیدن و کف زدن نبود. پس به سزای آنکه کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید!} مکاء سوت زدن و تصدیه دست زدن می باشد. - . تفسیر قمی 1: 274 -

**[ترجمه]

«84»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ أَمَّا الْمَسِیحُ فَعَصَوْهُ وَ عَظَّمُوهُ فِی أَنْفُسِهِمْ حِینَ زَعَمُوا أَنَّهُ إِلَهٌ وَ أَنَّهُ ابْنُ اللَّهِ وَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ قَالُوا ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ قَالُوا هُوَ اللَّهُ وَ أَمَّا أَحْبَارُهُمْ وَ رُهْبَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ أَطَاعُوا وَ أَخَذُوا بِقَوْلِهِمْ وَ اتَّبَعُوا مَا أَمَرُوهُمْ بِهِ وَ دَانُوا بِمَا دَعَوْهُمْ إِلَیْهِ فَاتَّخَذُوهُمْ أَرْبَاباً بِطَاعَتِهِمْ لَهُمْ وَ تَرْکِهِمْ أَمْرَ اللَّهِ وَ کُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ مَا أَمَرَهُمْ بِهِ الْأَحْبَارُ وَ الرُّهْبَانُ اتَّبَعُوهُمْ وَ أَطَاعُوهُمْ وَ عَصَوُا اللَّهَ وَ إِنَّمَا ذُکِرَ هَذَا فِی کِتَابِنَا لِکَیْ نَتَّعِظَ بِهِمْ (3)فَعَیَّرَ اللَّهُ بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمَا صَنَعُوا یَقُولُ اللَّهُ وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (4)

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُون» - . توبه / 31 - ،{اینان دانشمندان و راهبان خود و مسیح پسر مریم را به جای خدا به الوهیّت گرفتند، با آنکه مأمور نبودند جز اینکه خدایی یگانه را بپرستند که هیچ معبودی جز او نیست. منزّه است او از آنچه [با وی] شریک می گردانند.} فرمود: عیسی مسیح را معصیت کردند و او را به مقامی بیشتر از آنچه داشت رساندند زیرا گمان کردند او خدا است و پسر خدا است، گروهی از آنها گفتند سومین خدا است و بعضی گفتند خود او خدا است؛ اما احبار و رهبان را اطاعت نموده و فرمانشان را پذیرفتند و پیرو دستورات آنها شدند و آنچه ایشان می گفتند به عنوان دین می پذیرفتند و با این پیروی، آنها را ارباب خویش گرفتند و دستور خدا را در کتابها و پیامبرانش را پشت سر انداختند. آنها هر چه احبار و رهبان می گفتند قبول می کردند و خدا را عصیان می کردند. این جریان در قرآن ما ذکر شده تا از آنها پند بگیریم. خداوند بنی اسرائیل را بر این کار در این آیه سرزنش می کند «وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ». - . تفسیر قمی 1: 288 -

**[ترجمه]

«85»

فس، تفسیر القمی إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ الْآیَةَ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّ رَجُلًا مِنْ کِنَانَةَ (5)کَانَ یَقِفُ فِی الْمَوْسِمِ فَیَقُولُ قَدْ أَحْلَلْتُ دِمَاءَ الْمُحِلَّیْنِ طَیٍّ وَ خَثْعَمٍ فِی

ص: 211


1- تفسیر القمّیّ: 253.
2- تفسیر القمّیّ: 252. قلت: و الترتیب یقتضی إیراده قبل الآیة المتقدمة.
3- فی المصدر: لکی یتعظ بهم.
4- تفسیر القمّیّ: 264.
5- تقدم ذکر الخلاف فیه، نقل الطبرسیّ عن الفراء أنّه کان یسمی نعیم بن تغلبة، و عن ابن مسلم أنه رجل من کنانة یقال له القلمس، و أن الذی کان ینساها حین جاء الإسلام جنادة بن عوف بن امیة الکنانیّ، و أول من سن ذلک عمرو بن لحی.

شَهْرِ الْمُحَرَّمِ وَ أَنْسَأْتُهُ وَ حَرَّمْتُ بَدَلَهُ صَفَرَ فَإِذَا کَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ یَقُولُ قَدْ أَحْلَلْتُ صَفَرَ وَ أَنْسَأْتُهُ وَ حَرَّمْتُ بَدَلَهُ شَهْرَ الْمُحَرَّمِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ إِلَی قَوْلِهِ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ (1)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «إِنَّمَا النَّسی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین» - . توبه / 37 - ، {جز این نیست که جابجا کردنِ [ماههای حرام]، فزونی در کفر است که کافران به وسیله آن گمراه می شوند؛ آن را یکسال حلال می شمارند، و یکسال [دیگر]، آن را حرام می دانند، تا با شماره ماههایی که خدا حرام کرده است موافق سازند، و در نتیجه آنچه را خدا حرام کرده [بر خود] حلال گردانند. زشتیِ اعمالشان برایشان آراسته شده است، و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.}گفته است: سبب نزول آیه این بود که مردی از قبیله کنانه در موسم حج می ایستاد و می گفت، خون آنها را که محرم نیستند که عبارتند از قبیله طی و خثعم،

ص: 211

در ماه محرم حلال کردم و (ماه حرام را) فراموش می کنم و به جای آن صفر را قرار می دهم. سال بعد می گوید، من ماه صفر را حلال کردم و آن را فراموش کردم و به جای آن ماه محرم را حرام کردم. خداوند این آیه را نازل نمود: «إِنَّمَا النَّسِی ءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ» تا این قسمت آیه «زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ». - . تفسیر قمی 1: 289 -

**[ترجمه]

«86»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ یَزِیدَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّهُ لَنْ یَغْضَبَ اللَّهُ لِشَیْ ءٍ کَغَضَبِ الطَّلْحِ وَ السِّدْرِ إِنَّ الطَّلْحَ کَانَتْ کَالْأُتْرُجِّ وَ السِّدْرَ کَالْبِطِّیخِ فَلَمَّا قَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ نُقِصَتَا حَمْلَهُمَا فَصَغِرَ فَصَارَ لَهُ عَجَمٌ وَ اشْتَدَّ الْعَجَمُ فَلَمَّا أَنْ قَالَتِ النَّصَارَی الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ زَعِرَتَا فَخَرَجَ لَهُمَا هَذَا الشَّوْکُ وَ نُقِصَتَا حَمْلَهُمَا وَ صَارَ السِّدْرُ إِلَی هَذَا الْحَمْلِ وَ ذَهَبَ حَمْلُ الطَّلْحِ فَلَا یَحْمِلُ حَتَّی یَقُومَ قَائِمُنَا وَ قَالَ مَنْ سَقَی طَلْحَةً أَوْ سِدْرَةً فَکَأَنَّمَا سَقَی مُؤْمِناً مِنْ ظَمَإٍ (2).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: برای خدا چیزی مانند درخت طلح و سدر خشم نگرفته. طلح به اندازه ترنج بود و سدر مانند خربزه، وقتی یهودیان گفتند «یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» میوه آنها کوچک شد و دارای دانه شدند، دانه ای سخت. وقتی مسیحیان گفتند «الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ» این دو درخت کم برگ شدند و خاردار و میوه آنها کوچک شد، سدر به این کوچکی شد و میوه طلح از بین رفت و دیگر میوه نخواهد داد تا قیام حضرت مهدی صلوات الله علیه. و فرمود: هر کس درخت طلح و سدر را آب دهد، مثل این است که مؤمنی را از تشنگی سیراب نموده. - . تفسیر عیاشی 2: سوره توبه ح 44 -

**[ترجمه]

بیان

قیل الطلح شجر الموز و قیل أم غیلان و قیل کل شجر عظیم کثیر الشوک و الخبر ینفی الأول و یمکن أن یکون غضبهما مجازا عن ظهور الغضب فیهما و کفی ذلک فی شرفهما.

**[ترجمه]طلح درخت موز است. گفته اند ام غیلان است. و گفته اند هر درخت بزرگ پر خار را طلح می نامند. اما خبر، معنی اول را که درخت موز باشد نفی می کند (زیرا موز اکنون هم میوه می دهد) و ممکن است غضب آن دو مجازاً باشد و ظهور غضب در آنها باشد و همین در شرف این دو درخت کافی است.

**[ترجمه]

«87»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ قَالَ مَا دَعَوْهُمْ إِلَی عِبَادَةِ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ دَعَوْهُمْ مَا أَجَابُوهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَلَالًا وَ حَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَرَاماً فَأَخَذُوا بِهِ فَکَانُوا أَرْبَابَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ.

وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَی فَکَانُوا یَعْبُدُونَهُمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ (3).

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: حضرت صادق علیه السلام در تفسیر آیه «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ» فرمود: آنها را دعوت به عبادت خود نمی کردند. اگر می گفتند ما را بپرستید ایشان نمی پذیرفتند، ولی آنها حلالی را حرام و حرامی را حلال می نمودند، ایشان هم می پذیرفتند و در نتیجه آنها را رب خود قرار می دادند. - . تفسیر عیاشی 2: 92 -

در روایت دیگری است که آنها را طوری که متوجه نبودند می پرستیدند.

**[ترجمه]

«88»

فس، تفسیر القمی أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ أَیْ یَمْرَضُونَ قَوْلُهُ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ یَعْنِی الْمُنَافِقِینَ ثُمَّ انْصَرَفُوا أَیْ تَفَرَّقُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ عَنِ الْحَقِّ (4)إِلَی الْبَاطِلِ بِاخْتِیَارِهِمُ الْبَاطِلَ عَلَی الْحَقِّ.

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فی کُلِ عامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ» - . توبه / 126 - ،{آیا نمی بینند که آنان در هر سال، یک یا دو بار آزموده می شوند، باز هم توبه نمی کنند و عبرت نمی گیرند؟} گفته است: یعنی مریض می شوند. «نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ» یعنی منافقین. «ثُمَّ انْصَرَفُوا» متفرق می شوند. «صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» خدا دلهایشان را از حق بر می گرداند و باطل را بر حق ترجیح می دهند. - . تفسیر قمی 1: 308 -

**[ترجمه]

«89»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ هُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (5).

ص: 212


1- تفسیر القمّیّ: 265.
2- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ: مخطوط.
4- تفسیر القمّیّ: 283.
5- تفسیر القمّیّ: 284.

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «أَ کانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبینٌ» - . یونس / 2 - ، {آیا برای مردم شگفت آور است که به مردی از خودشان وحی کردیم که: مردم را بیم ده و به کسانی که ایمان آورده اند مژده ده که برای آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است؟ کافران گفتند: «این [مرد] قطعاً افسونگری آشکار است.»}فرمود: پیامبر اکرم است. - . تفسیر قمی 1: 309 -

ص: 212

**[ترجمه]

«90»

فس، تفسیر القمی قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا فَإِنَّ قُرَیْشاً قَالَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتِنَا بِقُرْآنٍ غَیْرِ هَذَا فَإِنَّ هَذَا شَیْ ءٌ تَعَلَّمْتَهُ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی قَوْلُهُ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَیْ قَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَبْلَ أَنْ یُوحَی إِلَیَّ لَمْ آتِکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنْهُ حَتَّی أُوحِیَ إِلَیَّ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَوْ بَدِّلْهُ

فَإِنَّهُ أَخْبَرَنِی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی السَّفَاتِجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ یَعْنِی فِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ کَانَتْ قُرَیْشٌ یَعْبُدُونَ الْأَصْنَامَ وَ یَقُولُونَ إِنَّمَا نَعْبُدُهُمْ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی فَإِنَّا لَا نَقْدِرُ عَلَی عِبَادَةِ اللَّهِ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ أَیْ لَیْسَ لَهُ شَرِیکٌ یُعْبَدُ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ»، - . یونس / 15 - {و چون آیات روشنِ ما بر آنان خوانده شود، آنانکه به دیدار ما امید ندارند می گویند: «قرآن دیگری جز این بیاور، یا آن را عوض کن.» بگو: «مرا نرسد که آن را از پیش خود عوض کنم. جز آنچه را که به من وحی می شود پیروی نمی کنم. اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از عذاب روزی بزرگ می ترسم.»} گفته است: قریش به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند، قرآنی غیر از این برای ما بیاور، این را که از یهود و نصاری آموخته ای. «فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ» یعنی قبل از اینکه به من وحی شود، من چهل سال میان شما زندگی کرده ام و چنین چیزی نیاوردم تا به من وحی شد. «او بدله» حضرت صادق علیه السلام در باره آیه «ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ» فرمود: منظور امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است. «قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَ».

در باره علی بن ابی طالب امیر المؤمنین علیه السلام است (که من نمی توانم او را از جانب خود تغییر دهم).

آیه «وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ» گفت: قریش بت ها را می پرستیدند و می گفتند ما اینها را می پرستیم تا ما را نزد خدا مقرب نمایند، ما قدرت بر عبادت خداوند نداریم. خداوند آنها را رد کرد و فرمود: «قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ» یعنی او را شریکی نیست که پرستیده شود. - . تفسیر قمی 1: 310 - 311 -

**[ترجمه]

«91»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ الْآیَةَ فَأَمَّا مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ فَهُوَ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَمَّا مَنْ لَا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدَی فَهُوَ مَنْ خَالَفَ مِنْ قُرَیْشٍ وَ غَیْرِهِمْ أَهْلَ بَیْتِهِ مِنْ بَعْدِهِ.

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْهُ علیه السلام قَوْلُهُ قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً یَعْنِی لَیْلًا أَوْ نَهاراً ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ فَهَذَا عَذَابٌ یَنْزِلُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ عَلَی فَسَقَةِ أَهْلِ الْقِبْلَةِ وَ هُمْ یَجْحَدُونَ نُزُولَ الْعَذَابِ عَلَیْهِمْ قَوْلُهُ وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ أَیْ لَسْتُ بِوَکِیلٍ عَلَیْکُمْ أَحْفَظُ أَعْمَالَکُمْ إِنَّمَا عَلَیَّ أَنْ أَدْعُوَکُمْ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ یَهْدی لِلْحَقِّ أَ فَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِ أَحَقُ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاَّ أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُون» - . یونس / 35 - {بگو: «آیا از شریکان شما کسی هست که به سوی حقّ رهبری کند؟» بگو: «خداست که به سوی حقّ رهبری می کند» پس، آیا کسی که به سوی حقّ رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟} می فرماید: اما آنها که هدایت یافته اند محمد و آل محمدند - صلی الله علیهم اجمعین - اما کسانی که هدایت نمی یابند مگر کسی آنها را رهبری کند، مخالفین ایشان از قریش هستند و دیگرانی که با اهل بیت پیامبر بعد از او از در مخالفت برخیزند.

امام علیه السلام در باره «أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً» فرمود: یعنی شب و روز. «ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ» فرمود: این عذابی است که در آخر الزمان بر فاسقان اهل قبله که منکر عذاب هستند نازل می شود. - . تفسیر قمی 1: 312 - 313 -

آیه «وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ» یعنی من وکیل شما نیستم که اعمال شما را حفظ کنم. بر من لازم است شما را دعوت نمایم. - . تفسیر قمی 1: 321 -

**[ترجمه]

«92»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ قَالَ هُوَ الْقُرْآنُ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ قَالَ مِنْ عِنْدِ حَکِیمٍ خَبِیرٍ وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ یَعْنِی الْمُؤْمِنِینَ قَوْلُهُ وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ فَهُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام

ص: 213


1- تفسیر القمّیّ: 285.
2- تفسیر القمّیّ: 487 و 488 و 496.

قَوْلُهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ یَعْنِی الدُّخَانَ وَ الصَّیْحَةَ قَوْلُهُ أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ یَقُولُ یَکْتُمُونَ مَا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ بُغْضِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ آیَةَ الْمُنَافِقِ بُغْضُ عَلِیٍّ علیه السلام فَکَانَ قَوْمٌ یُظْهِرُونَ الْمَوَدَّةَ لِعَلِیٍّ علیه السلام عِنْدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ یُسِرُّونَ بُغْضَهُ فَقَالَ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ فَإِنَّهُ کَانَ إِذَا حَدَّثَ بِشَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ عَلِیٍّ أَوْ تَلَا عَلَیْهِمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ نَفَضُوا ثِیَابَهُمْ ثُمَّ قَامُوا یَقُولُ اللَّهُ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ حِینَ قَامُوا إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ قَوْلُهُ وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ قَالَ إِنْ مَتَّعْنَاهُمْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا إِلَی خُرُوجِ الْقَائِمِ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ فَنَرُدُّهُمْ وَ نُعَذِّبُهُمْ لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ أَیْ یَقُولُونَ أَمَا لَا یَقُومُ الْقَائِمُ وَ لَا یَخْرُجُ عَلَی حَدِّ الِاسْتِهْزَاءِ فَقَالَ اللَّهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ قَوْلُهُ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ

-حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّمَا أُنْزِلَتْ أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (1)إِمَاماً وَ رَحْمَةً وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ فَقَدَّمُوا وَ أَخَّرُوا فِی التَّأْلِیفِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیرٍ»، - . هود / 1 - { الف، لام، راء. کتابی است که آیات آن استحکام یافته، سپس از جانب حکیمی آگاه، به روشنی بیان شده است} فرمود: آن قرآن است. «مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ» فرمود: از نزد حکیم خبیر. «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ» ای مؤمنین استغفار کنید. «یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ» او علی بن ابی طالب است

ص: 213

و «وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ» شما را می ترسانم از عذابی بزرگ؛ آن عذاب دود است و صیحه آسمانی.

و آیه «أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» - . هود / 5 - ،{ آگاه باشید که آنان دل می گردانند [و می کوشند] تا [راز خود را] از او نهفته دارند. آگاه باشید آنگاه که آنان جامه هایشان را بر سر می کشند [خدا] آنچه را نهفته و آنچه را آشکار می دارند، می داند، زیرا او به اسرار سینه ها داناست.}

فرمود: یعنی آنچه در دلهای خود از کینه علی علیه السّلام دارند را پنهان می کنند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: نشانه منافق بغض علی علیه السّلام است. گروهی بودند که خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله اظهار محبت با علی می کردند ولی در دل کینه او را داشتند. پس فرمود «أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ» هر وقت از فضائل علی علیه السّلام چیزی نقل می کرد یا آیاتی که در باره او نازل شده است تلاوت می نمود، لباسهای خود را تکان می دادند و از جای حرکت می کردند. خداوند می فرماید «یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ» هنگام حرکت شما، از پنهان و آشکار شما مطلع است. «إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» - . تفسیر قمی 1: 322 - او بر دلها آگاه است.

آیه «وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَة» یعنی اگر ما آنها را تا قیام حضرت مهدی عجل الله فرجه الشریف مهلت دهیم، آنها را بر می گردانیم و عذاب خواهیم کرد.

«لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ» یعنی از روی استهزاء می گویند چرا قائم قیام نمی کند. خداوند می فرماید «أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ» - . هود / 8 - - . تفسیر قمی 1: 323 - 324 - {آگاه باش، روزی که [عذاب] به آنان برسد از ایشان بازگشتنی نیست، و آنچه را که مسخره می کردند آنان را فرو خواهد گرفت.}، آیه «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ» امام باقر علیه السّلام فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است «وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ» یعنی امیر المؤمنین علیه السلام «إِماماً وَ رَحْمَةً وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» پس آیه را مقدم و مؤخر کردند؛ یعنی آیه «إِماماً وَ رَحْمَةً» قبل از «وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی» بوده که آنها جایش را عوض کرده اند. - . تفسیر قمی 1: 325 - 326 -

**[ترجمه]

بیان

تفسیر الاستغشاء بالنفض غریب لم أظفر به فی اللغة.

**[ترجمه]تفسیر استغشاء به نفض و تکان دادن لباس بعید به نظر می رسد زیرا در لغت به چنین معنی برنخوردم.

**[ترجمه]

«93»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَالَ الْکُسُوفُ وَ الزَّلْزَلَةُ وَ الصَّوَاعِقُ قَوْلُهُ وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ فَهَذَا شِرْکُ الطَّاعَةِ.

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ قَالَ شِرْکُ طَاعَةٍ لَیْسَ بِشِرْکِ عِبَادَةٍ وَ الْمَعَاصِی الَّتِی یَرْتَکِبُونَ فَهِیَ شِرْکُ طَاعَةٍ أَطَاعُوا فِیهَا الشَّیْطَانَ فَأَشْرَکُوا بِاللَّهِ فِی الطَّاعَةِ لِغَیْرِهِ وَ لَیْسَ بِإِشْرَاکِ عِبَادَةٍ أَنْ یَعْبُدُوا غَیْرَ اللَّهِ.

ص: 214


1- المصدر خال عن قوله: یعنی أمیر المؤمنین، و لعله سقط عن الطبع.
2- تفسیر القمّیّ: ص 297 و 298 و 300.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی یَعْنِی نَفْسَهُ وَ مَنِ اتَّبَعَهُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ» - . یوسف / 105 - ، {و چه بسیار نشانه ها در آسمانها و زمین است که بر آنها می گذرند در حالی که از آنها روی برمی گردانند.} گفته است: خورشید گرفتن و زلزله و صاعقه. آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»، - . یوسف / 106 - {و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز اینکه [با او چیزی را] شریک می گیرند.} این شرک در طاعت است.

حضرت امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ» فرمود: شرک طاعت است نه شرک عبادت. گناهانی که مرتکب می شوند شرک طاعت است زیرا مطیع شیطان شده اند در نتیجه در اطاعت نمودن از دیگری، به خدا مشرک شده اند ولی شرک عبادت نیست که غیر خدا را بپرستند.

ص: 214

و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر در آیه «قُلْ هذِهِ سَبیلی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکین» - . یوسف / 108 - ،{ بگو: «این است راه من، که من و هر کس (پیروی ام) کرد با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم، و منزّه است خدا، و من از مشرکان نیستم.»}منظور خود پیامبر صلی الله علیه و آله است «وَ مَنِ اتَّبَعَنِی» کسی که پیرو من است، منظور علی بن ابی طالب علیه السلام است و آل محمد صلی الله علیهم اجمعین. - . تفسیر قمی 1: 358 -

**[ترجمه]

«94»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً یَعْنِی یَخَافُهُ قَوْمٌ وَ یَطْمَعُ فِیهِ قَوْمٌ أَنْ یُمْطَرُوا وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ یَعْنِی یَرْفَعُهَا مِنَ الْأَرْضِ وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ أَیِ الْمَلَکُ الَّذِی یَسُوقُ السَّحَابَ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ أَیْ شَدِیدُ الْغَضَبِ.

-وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ فَهَذَا (2)مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِلَّذِینَ یَعْبُدُونَ الْأَصْنَامَ وَ الَّذِینَ یَعْبُدُونَ الْآلِهَةَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا یَسْتَجِیبُونَ (3)لَهُمْ بِشَیْ ءٍ وَ لَا یَنْفَعُهُمْ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَتَنَاوَلَهُ مِنْ بَعِیدٍ وَ لَا یَنَالُهُ (4).

وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ رَأَیْتُ أَمْراً عَظِیماً فَقَالَ وَ مَا رَأَیْتَ قَالَ کَانَ لِی مَرِیضٌ وَ نُعِتَ لَهُ مَاءٌ مِنْ بِئْرِ الْأَحْقَافِ یَسْتَشْفِی بِهِ فِی بَرَهُوتَ قَالَ فَتَهَیَّأْتُ (5)وَ مَعِی قِرْبَةٌ وَ قَدَحٌ لآِخُذَ مِنْ مَائِهَا وَ أَصُبَّ فِی الْقِرْبَةِ إِذَا شَیْ ءٌ قَدْ هَبَطَ مِنْ جَوِّ السَّمَاءِ کَهَیْئَةِ السِّلْسِلَةِ وَ هُوَ یَقُولُ یَا هَذَا اسْقِنِی السَّاعَةَ السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ رَأْسِی وَ رَفَعْتُ إِلَیْهِ الْقَدَحَ لِأَسْقِیَهُ فَإِذَا رَجُلٌ فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَةٌ فَلَمَّا ذَهَبْتُ أُنَاوِلُهُ الْقَدَحَ اجْتَذَبَ مِنِّی حَتَّی عَلِقَ بِالشَّمْسِ ثُمَّ أَقْبَلْتُ عَلَی الْمَاءِ أَغْتَرِفُ إِذَا أَقْبَلَ الثَّانِیَةَ وَ هُوَ یَقُولُ الْعَطَشَ الْعَطَشَ یَا هَذَا اسْقِنِی السَّاعَةَ أَمُوتُ فَرَفَعْتُ الْقَدَحَ لِأَسْقِیَهُ فَاجْتَذَبَ مِنِّی حَتَّی عَلِقَ بِالشَّمْسِ حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ الثَّالِثَةَ وَ شَدَدْتُ قِرْبَتِی وَ لَمْ أَسْقِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ذَاکَ قَابِیلُ بْنُ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 215


1- تفسیر القمّیّ: 334.
2- فی المصدر: «لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ» فهذا اه.
3- فی المصدر: و الذین یعبدون آلهة من دون اللّه فلا یستجیبون اه.
4- تفسیر القمّیّ: 337. و فیه: من بعد و لا یناله.
5- فی المصدر: فانتهیت.

وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ الْآیَةَ قَوْلُهُ وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ قَالَ بِالْعَشِیَّةِ قَالَ ظِلُّ الْمُؤْمِنِ یَسْجُدُ طَوْعاً وَ ظِلُّ الْکَافِرِ یَسْجُدُ کَرْهاً وَ هُوَ نُمُوُّهُمْ وَ حَرَکَتُهُمْ وَ زِیَادَتُهُمْ وَ نُقْصَانُهُمْ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْآیَةَ قَالَ أَمَّا مَنْ یَسْجُدُ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ طَوْعاً فَالْمَلَائِکَةُ یَسْجُدُونَ طَوْعاً وَ مَنْ یَسْجُدُ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَمَنْ وُلِدَ فِی الْإِسْلَامِ فَهُوَ یَسْجُدُ لَهُ طَوْعاً وَ أَمَّا مَنْ یَسْجُدُ لَهُ کَرْهاً فَمَنْ جُبِرَ عَلَی الْإِسْلَامِ وَ أَمَّا مَنْ لَمْ یَسْجُدْ فَظِلُّهُ یَسْجُدُ لَهُ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِیِّ وَ قَوْلُهُ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ یَعْنِی الْمُؤْمِنَ وَ الْکَافِرَ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمَّا الظُّلُمَاتُ فَالْکُفْرُ وَ أَمَّا النُّورُ فَهُوَ الْإِیمَانُ وَ قَوْلُهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها یَقُولُ الْکَبِیرُ عَلَی قَدْرِ کِبَرِهِ وَ الصَّغِیرُ عَلَی قَدْرِ صِغَرِهِ قَوْلُهُ اللَّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً یَقُولُ أَنْزَلَ الْحَقَّ مِنَ السَّمَاءِ فَاحْتَمَلَتْهُ الْقُلُوبُ بِأَهْوَائِهَا ذُو الْیَقِینِ عَلَی قَدْرِ یَقِینِهِ وَ ذُو الشَّکِّ عَلَی قَدْرِ شَکِّهِ فَاحْتَمَلَ الْهَوَی بَاطِلًا کَثِیراً وَ جَفَاءً فَالْمَاءُ هُوَ الْحَقُّ وَ الْأَوْدِیَةُ هِیَ الْقُلُوبُ وَ السَّیْلُ هُوَ الْهَوَی وَ الزَّبَدُ هُوَ الْبَاطِلُ وَ الْحِلْیَةُ وَ الْمَتَاعُ هُوَ الْحَقُّ قَالَ اللَّهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ فَالزَّبَدُ وَ خُبْثُ الْحِلْیَةِ هُوَ الْبَاطِلُ وَ الْمَتَاعُ وَ الْحِلْیَةُ هُوَ الْحَقُّ مَنْ أَصَابَ الزَّبَدَ وَ خُبْثَ الْحِلْیَةِ فِی الدُّنْیَا لَمْ یَنْتَفِعْ بِهِ وَ کَذَلِکَ صَاحِبُ الْبَاطِلِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا یَنْتَفِعُ بِهِ وَ أَمَّا الْحِلْیَةُ وَ الْمَتَاعُ فَهُوَ الْحَقُّ مَنْ أَصَابَ الْحِلْیَةَ وَ الْمَتَاعَ فِی الدُّنْیَا انْتَفَعَ بِهِ وَ کَذَلِکَ صَاحِبُ الْحَقِّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَنْفَعُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ قَوْلُهُ زَبَداً رابِیاً أَیْ مُرْتَفِعاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ یَعْنِی مَا یَخْرُجُ مِنَ الْمَاءِ مِنَ الْجَوَاهِرِ وَ هُوَ مَثَلٌ أَیْ یَثْبُتُ الْحَقُّ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ وَ فِی قُلُوبِ الْکُفَّارِ لَا یَثْبُتُ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً یَعْنِی یَبْطُلُ وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ وَ هَذَا مَثَلُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُشْرِکِینَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ

ص: 216

لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی إِلَی قَوْلِهِ وَ بِئْسَ الْمِهادُ فَالْمُؤْمِنُ إِذَا سَمِعَ الْحَدِیثَ ثَبَتَ فِی قَلْبِهِ رَجَاءَ رَبِّهِ وَ آمَنَ بِهِ (1)وَ هُوَ مِثْلُ الْمَاءِ الَّذِی یَبْقَی فِی الْأَرْضِ فَیَنْبُتُ النَّبَاتُ وَ الَّذِی لَا یُنْتَفَعُ بِهِ یَکُونُ مِثْلَ الزَّبَدِ الَّذِی تَضْرِبُهُ الرِّیَاحُ فَیَبْطُلُ قَوْلُهُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ قَالَ یَتَمَهَّدُونَ فِی النَّارِ قَوْلُهُ أُولُوا الْأَلْبابِ أَیْ أُولُو الْعُقُولِ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً» - . رعد / 12 - ،{اوست کسی که برق را برای بیم و امید به شما می نمایاند، و ابرهای گرانبار را پدیدار می کند.}گفته است: یعنی با دیدن برق بعضی می ترسند و بعضی نیز به طمع می افتند که باران ببارد «وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ» یعنی ابرهای سنگین را از زمین بلند می کند «وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ» یعنی فرشته ای که ابرها را سوق می دهد تسبیح می کند «وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ» او عذاب شدیدی دارد.

حضرت امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلاَّ کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرینَ إِلاَّ فی ضَلال» - . رعد / 14 - ،{دعوت حق برای اوست. و کسانی که [مشرکان] جز او می خوانند، هیچ جوابی به آنان نمی دهند، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید تا [آب] به دهانش برسد، در حالی که [آب] به [دهان] او نخواهد رسید، و دعای کافران جز بر هدر نباشد.}فرمود: این مثلی است که خداوند برای کسانی که بت پرست هستند و آنها که چند خدا می پرستند، زده است. یعنی خدایانشان جواب آنها را نمی دهند و برای آنها نفعی ندارند مثل کسی که از دور دست خود را به سوی آب دراز کند تا کفی بردارد و بیاشامد ولی هرگز دستش به آب نمی رسد.

حضرت باقر علیه السّلام فرمود: مردی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده عرض کرد، خواب عظیمی دیدم. فرمود چه چیزی؟. گفت مریضی داشتم، برای او آبی از چاه احقاف در برهوت تجویز نمودند تا بهبودی یابد. به آنجا رفتم و با خود مشک و کاسه ای برداشتم تا آب بردارم و در مشک بریزم. ناگهان دیدم از آسمان چیزی مانند زنجیر فرود آمد و می گفت مرا آب بده الآن، الآن می میرم! سر بلند کردم و کاسه را بلند نمودم تا به او بدهم. دیدم مردی است که در گردن او زنجیری است. همین که خواستم قدح را به او بدهم از من جدا شد و رفت تا به خورشید چسبید. من دوباره خواستم آب بردارم. برای مرتبه دوم آمد و فریاد زد. عطش، عطش، مرا آب بده که مردم! باز قدح را بلند کردم تا به او آب دهم، از من جدا شد تا به خورشید چسبید. این کار را سه مرتبه تکرار نمود، سر مشک را بستم و آبش ندادم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: او قابیل پسر آدم بود که برادر خود را کشت و این معنی آیه

ص: 215

«وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ» است.

در تفسیر آیه «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ» فرمود: شبها است .گفت ظل مؤمن به دلخواه خود سجده می کند ولی ظل کافر از روی اکراه سجده می نماید. و آن سجود، نمو و حرکت و زیادت و نقصان آن چیز است.

حضرت باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» فرمود: اما کسانی که از ساکنان آسمان به دلخواه خود سجده می کنند، ملائکه هستند و کسانی که در زمین بر تربیت اسلام متولد شده اند نیز به دلخواه خود سجده می کنند و کسانی که از روی اکراه سجده می کنند آنهایی هستند که به اجبار اسلام را پذیرفته اند. اما کسی که سجده نمی کند، ظل او در هر صبح و شام سجده می کند.

در تفسیر آیه «هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ» فرمود: یعنی آیا مؤمن و کافر مساوی هستند «أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ» ظلمات کفر است و نور ایمان است. آیه «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها» یعنی باران را از آسمان فرو فرستاد، هر نهری به اندازه گنجایش خود آبگیری کرد؛ بزرگ به اندازه خود و کوچک به قدر گنجایش خویش.

آیه «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً» منظور این است که خداوند حق را از آسمان نازل نمود اما دلها و قلبها آنها را به (اندازه) هوای نفس خویش گرفتند؛ صاحب یقین به مقدار یقین خود و مشکوک به اندازه شک خویش. هوای نفس، باطل بسیاری را برداشت و آب حق و حقیقت است و نهرها قلب ها است و سیل همان هوی است. کف همان باطل است و زیور و متاع، حق است.

خداوند می فرماید:«کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ» - . رعد / 17 - ، { خداوند، حق و باطل را چنین مَثَل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند.}کف و زیور بد، باطل است و متاع و حلیه، حق است. هر کس کف و زیور بد در دنیا به دست آورد سودی نخواهد برد. همچنین صاحب باطل روز

قیامت بهره ای نمی برد، اما حلیه و متاع که حق است، هر که آن را به دست آورد، در دنیا از آن بهره مند می شود و در روز قیامت از آن سود می برد «کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ».

آیه «زَبَداً رابِیاً» یعنی کف مرتفع «وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ» یعنی جواهری که آب به دست می آید و این مثل است؛ یعنی حق در دل مؤمنین ثابت می ماند ولی در دلهای کافران ثابت نمی ماند «فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً» اما کف از بین می رود «وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ».

این مثلی است برای مؤمنین و مشرکین. خداوند می فرماید «کَذلِکَ یَضْرِبُ

ص: 216

اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی» تا این آیه «وَ بِئْسَ الْمِهادُ». پس وقتی مؤمن حدیثی را شنید، به امید ثواب پروردگار در دلش ثابت می ماند و به آن ایمان می آورد مانند آبی که در زمین می ماند و از آن گیاه می روید. و آنچه استفاده نمی دهند مانند کفی است که باد آن را از بین می برد «وَ بِئْسَ الْمِهادُ» یعنی در آتش جای می گیرند. «أُولُوا الْأَلْبابِ» صاحبان عقل - . تفسیر قمی 1: 362 - 364 - .

**[ترجمه]

«95»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً الْآیَةَ قَالَ لَوْ کَانَ شَیْ ءٌ مِنَ الْقُرْآنِ کَذَلِکَ لَکَانَ هَذَا قَوْلُهُ قارِعَةٌ أَیْ عَذَابٌ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ وَ هِیَ النَّقِمَةُ أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ فَتَحُلُّ بِقَوْمٍ غَیْرِهِمْ فَیَرَوْنَ ذَلِکَ وَ یَسْمَعُونَ بِهِ وَ الَّذِینَ حَلَّتْ بِهِمْ عُصَاةٌ کُفَّارٌ مِثْلُهُمْ وَ لَا یَتَّعِظُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ لَنْ یَزَالُوا کَذَلِکَ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ الَّذِی وَعَدَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النَّصْرِ وَ یُخْزِی الْکَافِرِینَ وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ أَیْ طَوَّلْتُ لَهُمُ الْأَمَلَ ثُمَّ أَهْلَکْتُهُمْ (3).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمیعاً أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَهَدَی النَّاسَ جَمیعاً وَ لا یَزالُ الَّذینَ کَفَرُوا تُصیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَریباً مِنْ دارِهِمْ حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمیعادَ» - . رعد / 31 - ،{ و اگر قرآنی بود که کوهها بدان روان می شد، یا زمین بدان قطعه قطعه می گردید، یا مردگان بدان به سخن درمی آمدند [باز هم در آنان اثر نمی کرد.] نه چنین است، بلکه همه امور بستگی به خدا دارد. آیا کسانی که ایمان آورده اند، ندانسته اند که اگر خدا می خواست قطعاً تمام مردم را به راه می آورد؟ و کسانی که کافر شده اند پیوسته به [سزای] آنچه کرده اند مصیبت کوبنده ای به آنان می رسد یا نزدیک خانه هایشان فرود می آید، تا وعده خدا فرا رسد. آری، خدا وعده [خود را] خلاف نمی کند.} گفته است: «وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً» یعنی اگر مقداری از قرآن چنین باشد، هر آینه این طور خواهد بود که در آنان اثر نمی کند. «قارِعَةٌ» یعنی عذاب.

حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ» گفته است: یعنی کیفر «أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ» آن کیفر به گروهی در نزدیکی آنها می رسد. آنها عذاب را می بینند و می شنوند که بر گنهکاران و کفار آنها عذاب وارد شده ولی پند نمی گیرند و همان راه را ادامه می دهند «حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ» یعنی وعده ای که خداوند به مؤمنین داده که آنها را پیروز کند و کافران را خوار.

علی بن ابراهیم در مورد آیه «فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ» یعنی آنها را دچار آرزوهای دراز می کنم و سپس هلاک می نمایم. - . تفسیر قمی 1: 366 -

**[ترجمه]

«96»

فس، تفسیر القمی الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ یَعْنِی مِنَ الْکُفْرِ إِلَی الْإِیمَانِ إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ وَ الصِّرَاطُ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ وَ إِمَامَةُ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام قَوْلُهُ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا الْآیَةَ قَالَ مَنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَطَلَ عَمَلُهُ مِثْلُ الرَّمَادِ الَّذِی تَجِی ءُ الرِّیحُ فَتَحْمِلُهُ (4).

**[ترجمه]تفسیر قمی: «الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلی صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمیدِ» - . ابراهیم / 1 - ،{الف، لام، راء. کتابی است که آن را به سوی تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون آوری: به سوی راه آن شکست ناپذیر ستوده.} یعنی ای محمد، کتابی بر تو نازل نموده ایم تا مردم را از کفر به سمت ایمان خارج کنی «إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» راه آشکار و امامت ائمه علیهم السلام. «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا» یعنی کسی که اقرار به ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام ندارد، عملش باطل است مانند خاکستری که باد آن را از میان ببرد. - . تفسیر قمی 1: 369 - 370 -

**[ترجمه]

«97»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ مُسْتَنِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً الْآیَةَ قَالَ

ص: 217


1- فی المصدر المطبوع فی سنة 1315: فالمؤمن إذا سمع الحدیث ثبت فی قلبه و أجابه و آمن به. و فی طبعه الآخر «حاربه» بدل «أجابه» فهو لا یخلو عن تصحیف.
2- تفسیر القمّیّ: ص 338- 340.
3- تفسیر القمّیّ: 342.
4- تفسیر القمّیّ: 344 و 345.

الشَّجَرَةُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَسَبُهُ ثَابِتٌ فِی بَنِی هَاشِمٍ وَ فَرْعُ الشَّجَرَةِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ غُصْنُ الشَّجَرَةِ فَاطِمَةُ علیها السلام وَ ثَمَرَاتُهَا الْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ علیها السلام وَ شِیعَتُهُمْ وَرَقُهَا وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مِنْ شِیعَتِنَا لَیَمُوتُ فَتَسْقُطُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَرَقَةٌ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَیُولَدُ فَتُورِقُ الشَّجَرَةُ وَرَقَةً قُلْتُ أَ رَأَیْتَ قَوْلَهُ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها قَالَ یَعْنِی بِذَلِکَ مَا یُفْتِی الْأَئِمَّةُ شِیعَتَهُمْ فِی کُلِّ حَجٍّ وَ عُمْرَةٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ ثُمَّ ضَرَبَ اللَّهُ لِأَعْدَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ مَثَلًا فَقَالَ وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ.

فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ قَالَ: کَذَلِکَ الْکَافِرُونَ لَا تَصَّعَّدُ أَعْمَالُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَنُو أُمَیَّةَ لَا یَذْکُرُونَ اللَّهَ فِی مَجْلِسٍ وَ لَا فِی مَسْجِدٍ وَ لَا تَصَّعَّدُ أَعْمَالُهُمْ إِلَی السَّمَاءِ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: سلام بن مستنیر گفت: از حضرت باقر علیه السّلام راجع به این آیه «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماء» ، - . ابراهیم / 24 - { آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده: سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟} سؤال کردم، فرمود:

ص: 217

شجره و درخت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و نسب آن جناب در بنی هاشم ثابت است تنه درخت علی بن ابی طالب است و شاخه آن فاطمه زهرا علیها السلام و میوه هایش ائمه علیهم السلام از نژاد علی و فاطمه علیهما السلام و برگ درخت شیعیان آنهایند. وقتی یکی از مؤمنان شیعه از دنیا می رود، یک برگ از درخت فرو می افتد و فرزندی که برایش متولد می شود، یک برگ بر درخت می روید. گفتم نظر شما در باره این قسمت آیه چیست «تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» فرمود: یعنی آنچه ائمه علیهم السلام در مورد حلال و حرام در هر حج و عمره به آنها فتوی می دهند. سپس خداوند برای دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله مثل می زند «وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ».

در روایت ابی الجارود فرمود: همچنین اعمال کافران به آسمان بالا نمی رود، بنی امیه خدا را در هیچ مجلس و مسجدی یاد نمی کنند و اعمال آنها به جانب آسمان نمی رود مگر عده کمی از آنها. - . تفسیر قمی 1: 370 - 371 -

**[ترجمه]

«98»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً قَالَ نَزَلَتْ فِی الْأَفْجَرَیْنِ مِنْ قُرَیْشٍ بَنِی أُمَیَّةَ وَ بَنِی الْمُغِیرَةِ فَأَمَّا بَنُو الْمُغِیرَةِ فَقَطَعَ اللَّهُ دَابِرَهُمْ یَوْمَ بَدْرٍ وَ أَمَّا بَنُو أُمَیَّةَ فَمُتِّعُوا إِلَی حِینٍ ثُمَّ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَی عِبَادِهِ وَ بِنَا یَفُوزُ مَنْ فَازَ (2).

**[ترجمه]تفسیر قمی: عثمان بن عیسی از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که پرسیدم از تفسیر این آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ» - . ابراهیم / 28 - ،{آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند ننگریستی؟}فرمود: در باره دو نابکار قبیله قریش نازل شده، بنی امیه و بنی مغیره. اما بنی مغیره را خداوند در جنگ بدر دمار از روزگارشان برآورد ولی بنی امیه تا مدتی آزادند. سپس فرمود: «نحن و الله نعمة الله التی انعم الله بها علی عباده و بنا یفوز من فاز». به خدا قسم ما هستیم آن نعمتی که خداوند به مردم ارزانی داشته و به وسیله ما رستگار می شود هر کس که (بخواهد) رستگار گردد. - . تفسیر قمی 1: 373 -

**[ترجمه]

«99»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ (3)قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً قَالَ فَقَالَ مَا تَقُولُونَ فِی ذَلِکَ فَقَالَ نَقُولُ هُمَا الْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَیْشٍ بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْمُغِیرَةِ فَقَالَ بَلَی هِیَ قُرَیْشٌ قَاطِبَةً إِنَّ اللَّهَ خَاطَبَ نَبِیَّهُ فَقَالَ إِنِّی فَضَّلْتُ قُرَیْشاً عَلَی الْعَرَبِ وَ أَنْعَمْتُ عَلَیْهِمْ نِعْمَتِی وَ بَعَثْتُ إِلَیْهِمْ رَسُولًا فَبَدَّلُوا نِعْمَتِی وَ کَذَّبُوا رَسُولِی.

**[ترجمه]تفسیر عیاشی: عمرو بن سعید گفت، از حضرت صادق علیه السّلام سؤال کردم از تفسیر آیه «الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» فرمود: شما چه می گویید در مورد آن؟ گفتم آنها دو قبیله نابکار قریش بنی امیه و بنی مغیره اند. فرمود: آری تمام آنها قریشی هستند.

خداوند پیامبرش را مخاطب قرار داده فرمود: من قریش را بر عرب فضیلت دادم و نعمت خود را بر آنها ارزانی داشتم و پیامبرم را در میان آنها مبعوث کردم. نعمت مرا تبدیل نمودند و پیامبرم را تکذیب کردند. - . تفسیر عیاشی 2: 246 -

**[ترجمه]

«100»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُنَادِی مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلَّا

ص: 218


1- تفسیر القمّیّ: 347.
2- تفسیر القمّیّ: 347.
3- الظاهر أنّه عمرو بن سعید بن هلال الثقفی.

مُسْلِمٌ فَیَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمِینَ قَوْلُهُ وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ أَیْ یُشْغِلُهُمْ قَوْلُهُ کِتابٌ مَعْلُومٌ أَیْ أَجَلٌ مَکْتُوبٌ قَوْلُهُ لَوْ ما تَأْتِینا أَیْ هَلَّا تَأْتِینَا قَوْلُهُ وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ قَالُوا لَوْ أَنْزَلْنَا الْمَلَائِکَةَ لَمْ یُنْظَرُوا وَ هَلَکُوا قَوْلُهُ وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ یَعْنِی فَاتِحَةَ الْکِتَابِ قَوْلُهُ الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ قَالَ قَسَمُوا الْقُرْآنَ وَ لَمْ یُؤَلِّفُوهُ عَلَی مَا أَنْزَلَهُ اللَّهُ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: حضرت صادق علیه السّلام فرمود: روز قیامت یک منادی از جانب خدا فریاد می زند: داخل بهشت نمی شود

ص: 218

مگر مسلمان. در آن روز کفار آرزو می کنند کاش مسلمان بودند. آیه «ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» - . حجر / 3 - ،{بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو[ها] سرگرمشان کند، پس به زودی خواهند دانست.}یعنی دل بسته به آرزوها می شوند. «کِتابٌ مَعْلُومٌ» یعنی اجل معین. «لَوْ ما تَأْتِینا» یعنی چرا پیش ما نیامدی؟ «وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ» گفتند اگر ملائکه را نازل می کردیم، به آنها مهلت داده نمی شد و هلاک می شدند. - . تفسیر قمی 1: 375 -

آیه «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» - . حجر / 87 - ،{ و به راستی، به تو سبع المثانی [=سوره فاتحه] و قرآن بزرگ را عطا کردیم.} یعنی فاتحة الکتاب آیه «الَّذینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضینَ» { همانان که قرآن را جزء جزء کردند [به برخی از آن عمل کردند و بعضی را رها نمودند].} فرمود: کسانی که قرآن را تقسیم کردند و به صورتی که خداوند نازل کرده بود جمع ننمودند. - . تفسیر قمی 1: 380 -

**[ترجمه]

«101»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ حَمَّادٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ بِهِ ضَیْفُهُ فَاسْتَسْلَفَ مِنْ یَهُودِیٍّ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ وَ اللَّهِ یَا مُحَمَّدُ لَا ثَاغِیَةَ وَ لَا رَاغِیَةَ فَعَلَی مَا أَسْلِفُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنِّی لَأَمِینُ اللَّهِ فِی سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ لَوِ ائْتَمَنْتَنِی عَلَی شَیْ ءٍ لَأَدَّیْتُهُ إِلَیْکَ قَالَ فَبَعَثَ بِدَرَقَةٍ لَهُ فَرَهَنَهَا عِنْدَهُ فَنَزَلَتْ عَلَیْهِ وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (2)

lt;meta info=". تفسیر عیاشی: امام باقر یا صادق علیهما السلام در تفسیر آیه «لا تَمُدَّنَ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنین»، - . حجر / 88 - {و به آنچه ما دسته هایی از آنان [=کافران] را بدان برخوردار ساخته ایم چشم مدوز، و بر ایشان اندوه مخور، و بال خویش برای مؤمنان فرو گستر.} فرمود: برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مهمانی رسید، از مردی یهودی مقداری قرض خواست، یهودی گفت به خدا قسم یا محمد، - صلی الله علیه و آله - نه گوسفند و نه شتری قرض نمی دهم، به امید کدام درآمد باشم؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من امین خدا در آسمان و زمین اویم، اگر مرا امین بر چیزی قرار دهی به تو بر می گردانم. سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سپری را به گروگان برایش فرستاد. این آیه در این مورد نازل شد «وَ لا تَمُدَّنَ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی» - . طه / 131 - ،{و زنهار به سوی آنچه اصنافی از ایشان را از آن برخوردار کردیم [و فقط] زیور زندگی دنیاست تا ایشان را در آن بیازماییم، دیدگان خود مدوز، و [بدان که] روزیِ پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.}. - . تفسیر عیاشی 2: 271 -

**[ترجمه]

بیان

الثاغیة الغنم و الراغیة الناقة و الدرقة بالتحریک الترس إذا کان من جلود لیس فیه خشب.

**[ترجمه]الثاغیة الغنم و الراغیة الناقة و الدرقة بالتحریک الترس إذا کان من جلود لیس فیه خشب.

**[ترجمه]

«102»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ قَالَ هُمْ قُرَیْشٌ (3)

lt;meta info=". تفسیر عیاشی: حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام در تفسیر آیه «الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ» فرمودند: آنها قریشی هستند. - . تفسیر عیاشی، حجر / 91 -

**[ترجمه]

«103»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها قَالَ نَسَخَتْهَا فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ (4)

lt;meta info=". تفسیر عیاشی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبیلاً» - . الاسراء / 110 - ،{بگو: «خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید، هر کدام را بخوانید، برای او نامهای نیکوتر است.» و نمازت را به آواز بلند مخوان و بسیار آهسته اش مکن، و میان این [و آن] راهی [میانه] جوی.} فرمود: این آیه را آیه «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ» نسخ کرد. - . تفسیر عیاشی 2: 271 -

**[ترجمه]

«104»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ رَفَعَهُ قَالَ: کَانَ الْمُسْتَهْزِءُونَ خَمْسَةً مِنْ قُرَیْشٍ الْوَلِیدَ بْنَ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیَّ وَ الْعَاصَ بْنَ وَائِلٍ السَّهْمِیَّ وَ الْحَارِثَ بْنَ حَنْظَلَةَ وَ الْأَسْوَدَ بْنَ عَبْدِ یَغُوثَ بْنِ وَهْبٍ الزُّهْرِیَّ وَ الْأَسْوَدَ بْنَ الْمُطَّلِبِ بْنِ أَسَدٍ فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ عَلِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَدْ أَخْزَاهُمْ فَأَمَاتَهُمُ اللَّهُ بِشَرِّ مِیتَاتٍ (5)

ص: 219


1- تفسیر القمّیّ: 348 و 349 و 353.
2- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
3- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
4- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.
5- تفسیر العیّاشیّ مخطوط.

lt;meta info=". تفسیر عیاشی: ابان بن عثمان نقل می کند که فرمود: مسخره کنندگان پیامبر پنج نفر بودند: 1. ولید بن مغیره مخزومی. 2. عاص بن وائل سهمی. 3. حارث بن حنظله. 4. اسود بن عبد یغوث بن وهب زهری. 5. اسود بن مطلب بن اسد. وقتی خداوند این آیه را نازل نمود «إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ» من مسخره کنندگان تو را کفایت کردم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فهمید که آنها را خوار خواهد نمود و به بدترین وضع آنها را خواهد کشت. - . تفسیر عیاشی 2: 271 - 272 -

ص: 219

**[ترجمه]

«105»

فس، تفسیر القمی أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ قَالَ نَزَلَتْ لَمَّا سَأَلَتْ قُرَیْشٌ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ قَوْلُهُ یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ یَعْنِی بِالْقُوَّةِ الَّتِی جَعَلَهَا اللَّهُ فِیهِمْ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ یَقُولُ بِالْکِتَابِ وَ النُّبُوَّةِ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُون» - . نحل / 1 - ، { [هان] امر خدا دررسید، پس در آن شتاب مکنید. او منزّه و برتر است از آنچه [با وی] شریک می سازند.} گفت: این آیه وقتی نازل شد که قریش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درخواست عذاب نمودند.

آیه «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُونِ» - . نحل / 2 - {فرشتگان را با «روح»، به فرمان خود، بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند، که بیم دهید که معبودی جز من نیست. پس، از من پروا کنید.} یعنی ملائکه را نازل می کند به نیرویی که در آنها قرار داده است و در روایت ابی الجارود از حضرت باقر در مورد آیه «عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ» می گوید: به کتاب و نبوت.

**[ترجمه]

بیان

تأویل الروح بالقوة غریب (2)و سیأتی فی الأخبار أنه خلق أعظم من الملائکة و لعله من بطون الآیة و قوله یَقُولُ بِالْکِتَابِ إما تفسیر للروح أیضا کما ذکره المفسرون أو متعلق بالإنذار.

**[ترجمه]تاویل روح در آیه «یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ» به نیرو بسیار بعید به نظر می رسد و در اخبار خواهد آمد که روح موجودی است بزرگتر از ملائکه و شاید این تفسیر از بطون آیه باشد. و اما اینکه فرمود به کتاب و نبوت یا تفسیر برای روح است، یعنی ملائکه را با کتاب و نبوت نازل می کند، چنانچه مفسران گفته اند. یا متعلق به انذار و ترسانیدن است یعنی به کتاب و نبوت می ترسانند. - . تفسیر قمی 1: 384 -

**[ترجمه]

«106»

فس، تفسیر القمی قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ الْآیَةَ قَالَ یَعْنِی یَحْمِلُونَ آثَامَهُمْ یَعْنِی الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ آثَامَ کُلِّ مَنِ اقْتَدَی بِهِمْ (3)قَوْلُهُ فِی تَقَلُّبِهِمْ قَالَ إِذَا جَاءُوا وَ ذَهَبُوا فِی التِّجَارَاتِ وَ فِی أَعْمَالِهِمْ فَیَأْخُذُهُمْ فِی تِلْکَ الْحَالَةِ أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ قَالَ عَلَی تَیَقُّظٍ قَوْلُهُ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ قَالَ تَحْوِیلُ کُلِّ ظِلٍّ (4)خَلَقَهُ اللَّهُ هُوَ سُجُودُهُ لِلَّهِ لِأَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ إِلَّا لَهُ ظِلٌّ یَتَحَرَّکُ بِتَحْرِیکِهِ وَ تَحَرُّکُهُ سُجُودُهُ قَوْلُهُ وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً أَیْ وَاجِباً قَوْلُهُ تَجْئَرُونَ أَیْ تَفْزَعُونَ وَ تَرْجِعُونَ وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ هُوَ الَّذِی وَصَفْنَاهُ مِمَّا کَانَتِ الْعَرَبُ یَجْعَلُونَ لِلْأَصْنَامِ نَصِیباً فِی زَرْعِهِمْ

ص: 220


1- تفسیر القمّیّ: 356.
2- قد فسر الروح هنا بالوحی، و بالقرآن، و بالنبوة، و أمّا ما فسره علیّ بن إبراهیم فهو معنی حسن أقرب من معنی الروح، و لکن غریب، لان الظاهر من نظائرها کقوله تعالی: «وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» خلاف ذلک، و علیه فیحتمل أن یکون «من» فی قوله: «من أمره» بمعنی الباء، أی ینزل الملائکة بالقوة التی جعلها اللّه فیهم بأمره و وحیه علی من یشاء، و أمّا قوله: بالکتاب و النبوّة فهو تفسیر آخر من الإمام علیه السلام للروح، و یحتمل أن یکون تفسیرا لقوله: من أمره بمعنی الذی قلناه.
3- أضاف فی المصدر بعد ذلک: و هو قول الصادق علیه السلام: و اللّه ما اهریقت محجمة من دم و لا قرع عصا بعصا و لا غصب فرج حرام و لا اخذ مال من غیر حل الا وزر ذلک فی أعناقهم، من غیر أن ینقص من أوزار العاملین شی ء. راجع تفسیر القمّیّ ص 358.
4- فی طبعة من المصدر: تحریک کل ظل.

وَ إِبِلِهِمْ وَ غَنَمِهِمْ وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ قَالَ قَالَتْ قُرَیْشٌ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ هُمْ بَنَاتُ اللَّهِ فَنَسَبُوا مَا لَا یَشْتَهُونَ إِلَی اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ (1)یَعْنِی مِنَ الْبَنِینَ قَوْلُهُ أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَیْ یَسْتَهِینُ بِهِ قَوْلُهُ وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ أَیْ مُعَذَّبُونَ قَوْلُهُ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ قَالَ لَا یَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَخُصَّ نَفْسَهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْمَأْکُولِ دُونَ عِیَالِهِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا امْرَأَةٌ مِنْ بَنِی تَمِیمِ بْنِ مُرَّةَ وَ یُقَالُ لَهَا رَابِطَةُ بِنْتُ کَعْبِ بْنِ سَعْدِ بْنِ تَیْمِ بْنِ کَعْبِ بْنِ لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ (2)کَانَتْ حَمْقَاءَ تَغْزِلُ الشَّعْرَ فَإِذَا غَزَلَتْهُ نَقَضَتْهُ ثُمَّ عَادَتْ فَغَزَلَتْهُ فَقَالَ اللَّهُ کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی أَمَرَ بِالْوَفَاءِ وَ نَهَی عَنْ نَقْضِ الْعَهْدِ فَضَرَبَ لَهُمْ مَثَلًا قَوْلُهُ وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ قَالَ کَانَ إِذَا نُسِخَتْ آیَةٌ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْتَ مُفْتَرٍ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ رُوحُ الْقُدُسِ قَالَ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ الْقُدُسُ الطَّاهِرُ لِیُثَبِّتَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ قَالَ هُوَ لِسَانُ أَبِی فُکَیْهَةَ مَوْلَی ابْنِ الْخَضْرَمِیِّ (3)کَانَ أَعْجَمِیَّ اللِّسَانِ وَ کَانَ قَدِ اتَّبَعَ نَبِیَّ اللَّهِ وَ آمَنَ بِهِ وَ کَانَ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ فَقَالَتْ قُرَیْشٌ إِنَّهُ یُعَلِّمُ مُحَمَّداً عِلْمَهُ بِلِسَانِهِ (4)

ص: 221


1- فی المصدر: فقال اللّه عزّ و جلّ: وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ
2- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: ریطة و کذا فی مجمع البیان الا أنّه قال: ربطة بنت عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرة.
3- هکذا فی بعض النسخ و المصدر، و لکن فی نسخ اخری من الکتاب و کذا فی مجمع البیان: ابن الحضرمی.
4- تفسیر القمّیّ: 360- 362 و 364- 366.

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ» - . نحل / 25 - ، {تا روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند، و [نیز] بخشی از بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمراه می کنند. آگاه باشید، چه بد باری را می کشند.} گفته است: یعنی گناهان خود را حمل می کنند. منظور کسانی هستند که مقام امیر المؤمنین علیه السلام را غصب کردند و گناهان هر که را پیرو آنها شده است. آیه «فِی تَقَلُّبِهِمْ» گفت، وقتی در حال رفت و آمد و کار و تجارتند، در همان حال خداوند آنها را می گیرد. «أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ» - . تفسیر قمی 1: 385 - گفت، یا آنها را در حال بیداری می گیرد.

آیه «سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ» تغییر هر ظلی که خدا آفریده، سجده اوست. زیرا برای خدا هیچ چیزی وجود ندارد مگر اینکه دارای ظلی است که تحرک او حرکت می کند و همان تحرک، سجود اوست «وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً» واجب است. «تَجْئَرُونَ» پناه می برید و برمی گردید. «وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصِیباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ» این همان جریانی است که توضیح دادیم که اعراب برای بت های خود سهمی از کشت و زرع

ص: 220

و شتر و گوسفند قرار می دادند. «وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ» قریش می گفتند ملائکه دختران خدا هستند و آنچه را که خودشان دوست نداشتند به خدا نسبت می دادند. خداوند می فرماید «وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ» خودشان هر چه دوست داشتند را (برای خود) می گرفتند یعنی پسران را. «أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ» یا دختر را با کمال خواری نگه می داشت. «أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ» معذب هستند. «فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ» فرمود: جایز نیست مرد خوراکی را به خود اختصاص دهد و به زن و فرزند خویش ندهد. - . تفسیر قمی 1: 388 -

حضرت امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها» فرمود: کسی که رشته خود را پاره کرد زنی از بنی تمیم بن مره به نام رابطه دختر کعب بن سعد بن تیم بن کعب بن لوی بن غالب بود. زنی احمق که مویها را می رشت و وقتی تمام می کرد، رشته های خود را از هم باز می کرد. باز دو مرتبه شروع به رشتن می کرد. خداوند می فرماید «کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ» خداوند امر به وفای عهد می کند و از پیمان شکنی نهی می نماید. برای چنین اشخاصی مثل می زند.

آیه «وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ» - . نحل / 101 - ،{ و چون حکمی را به جای حکم دیگر بیاوریم - و خدا به آنچه به تدریج نازل می کند داناتر است - می گویند: «جز این نیست که تو دروغ بافی.» [نه،] بلکه بیشتر آنان نمی دانند.}وقتی یک آیه نسخ می شد به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می گفتند «أَنْتَ مُفْتَرٍ» تو دروغ می گویی. خداوند حرف آنها را رد می کند و می فرماید: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِ» بگو ای محمد - صلی الله علیه و آله - جبرئیل از جانب پروردگارت (آن را) می آورد. در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر در باره «رُوحُ الْقُدُسِ» فرمود: جبرئیل است. «الْقُدُسِ» طاهر است «لِیُثَبِّتَ الله الَّذِینَ آمَنُوا» آنها آل محمد صلی الله علیه و آله هستند. «لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌ» فرمود: این زبان ابو فکهیه غلام ابن الحضرمی بود که به زبانی غیر از عربی حرف می زد. او به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایمان آورده بود و از اهل کتاب به شمار می رفت. قریش می گفتند او زبان خود را به محمد صلی الله علیه و آله می آموزد. - . تفسیر قمی 1: 391 - 392 -

ص: 221

**[ترجمه]

«107»

شی، تفسیر العیاشی عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً قَالَ وَاجِباً (1)

lt;meta info=". تفسیر عیاشی: سماعه از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که از تفسیر این آیه پرسیدم « وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً» - . نحل / 53 - { و آیین پایدار از آنِ اوست}فرمود: واصب یعنی واجب. - . تفسیر عیاشی 2: 283 -

**[ترجمه]

«108»

فس، تفسیر القمی لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ مُخَاطَبَةٌ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُ الصَّادِقِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ نَبِیَّهُ بِإِیَّاکِ أَعْنِی وَ اسْمَعِی یَا جَارَةُ قَوْلُهُ إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبِیلًا قَالَ لَوْ کَانَتِ الْأَصْنَامُ آلِهَةً کَمَا یَزْعُمُونَ لَصَعَدُوا إِلَی الْعَرْشِ قَوْلُهُ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی أَیْ إِذْ هُمْ فِی سِرٍّ یَقُولُونَ هُوَ سَاحِرٌ قَوْلُهُ ظَهِیراً أَیْ مُعِیناً قَوْلُهُ وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ أَخِی أُمِّ سَلَمَةَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَ هَذَا لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَکَّةَ قَبْلَ الْهِجْرَةِ فَلَمَّا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ إِلَی فَتْحِ مَکَّةَ اسْتَقْبَلَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَبِی أُمَیَّةَ فَسَلَّمَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلَمْ یَرُدَّ السَّلَامَ عَلَیْهِ فَأَعْرَضَ عَنْهُ وَ لَمْ یُجِبْهُ بِشَیْ ءٍ وَ کَانَتْ أُخْتُهُ أَمُّ سَلَمَةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَدَخَلَ إِلَیْهَا وَ قَالَ یَا أُخْتِی إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ قَبِلَ إِسْلَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ وَ رَدَّ إِسْلَامِی فَلَیْسَ یَقْبَلُنِی کَمَا قَبِلَ غَیْرِی فَلَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ سَعِدَ بِکَ جَمِیعُ النَّاسِ إِلَّا أَخِی مِنْ بَیْنِ قُرَیْشٍ وَ الْعَرَبِ رَدَدْتَ إِسْلَامَهُ وَ قَبِلْتَ إِسْلَامَ النَّاسِ کُلِّهِمْ إِلَّا أَخِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أُمَّ سَلَمَةَ إِنَّ أَخَاکِ کَذَّبَنِی تَکْذِیباً لَمْ یُکَذِّبْنِی أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ هُوَ الَّذِی قَالَ لِی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً إِلَی قَوْلِهِ کِتاباً نَقْرَؤُهُ قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَمْ تَقُلْ إِنَّ الْإِسْلَامَ یَجُبُّ مَا کَانَ قَبْلَهُ (2)قَالَ نَعَمْ فَقَبِلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِسْلَامَهُ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ

ص: 222


1- مخطوط.
2- أی یمحو ما کان قبله من الکفر و المعاصی و الذنوب، من الجب و هو القطع.

یَنْبُوعاً أَیْ عَیْناً أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ أَیْ بُسْتَانٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً مِنْ تِلْکَ الْعُیُونِ أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ إِنَّهُ سَیَسْقُطُ مِنَ السَّمَاءِ کِسْفاً لِقَوْلِهِ وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ وَ قَوْلُهُ أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا وَ الْقَبِیلُ الْکَثِیرُ أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ الْمُزَخْرَفُ بِالذَّهَبِ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ یَقُولُ مِنَ اللَّهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ إِنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ وَ إِنِّی أَنَا بَعَثْتُهُ وَ یَجِی ءُ مَعَهُ أَرْبَعَةٌ مِنَ الْمَلَائِکَةِ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ کَتَبَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا قَوْلُهُ وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی قَالَ قَالَ الْکُفَّارُ لِمَ لَمْ یَبْعَثِ اللَّهُ إِلَیْنَا الْمَلَائِکَةَ فَقَالَ اللَّهُ لَوْ بَعَثْنَا إِلَیْهِمْ مَلَکاً لَمَا آمَنُوا وَ لَهَلَکُوا وَ لَوْ کَانَتِ الْمَلَائِکَةُ فِی الْأَرْضِ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا قَوْلُهُ قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ الْآیَةَ قَالَ لَوْ کَانَتِ الْأَمْوَالُ بِیَدِ النَّاسِ لَمَا أَعْطَوُا النَّاسَ شَیْئاً مَخَافَةَ الْفَنَاءِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً أَیْ بَخِیلًا قَوْلُهُ عَلی مُکْثٍ أَیْ عَلَی مَهْلٍ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ذلِکَ مِمَّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً» - . اسراء / 39 - ، {این [سفارشها] از حکمتهایی است که پروردگارت به تو وحی کرده است، و با خدای یگانه معبودی دیگر قرار مده، و گرنه حسرت زده و مطرود در جهنم افکنده خواهی شد.}

گفته است: خطاب به پیامبر است ولی منظور مردم هستند. این فرمایش امام صادق علیه السّلام است و فرمود: خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را مبعوث نمود «بإیاک اعنی و اسمعی یا جاره»، یعنی تو را یاد می کنم ولی می گویم همسایه بشنو.

«قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلی ذِی الْعَرْشِ سَبیلاً» - . اسراء / 42 - ،{بگو: «اگر - چنانکه می گویند - با او خدایانی [دیگر] بود، در آن صورت حتماً در صدد جستن راهی به سوی [خداوند،] صاحب عرش، برمی آمدند.»} یعنی اگر بت ها خدا می بودند، آن طوری که شما گمان می کنید، به جانب صاحب عرش صعود می کردند و بالا می رفتند. - . تفسیر قمی 1: 408 -

آیه «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی إِذْ یَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَسْحُوراً» - . اسراء / 47 - ، { هنگامی که به سوی تو گوش فرا می دارند ما بهتر می دانیم به چه [منظور] گوش می دهند، و [نیز] آنگاه که به نجوا می پردازند؛ وقتی که ستمگران گویند: «جز مردی افسون شده را پیروی نمی کنید.»} یعنی زمانی که آنها در پنهانی به یکدیگر می گویند او ساحر است.

در تفسیر آیه «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً» - . اسراء / 88 - {بگو: «اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هر چند برخی از آنها پشتیبان برخی [دیگر] باشند.»}می نویسد: «ظَهیراً» یعنی کمک کننده.

در تفسیر آیه «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً» - . اسراء / 90 - {و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.} می نویسد: این آیه در باره عبد الله بن ابی امیه برادر ام سلمه رحمة الله علیها بود. او

این حرف را قبل از هجرت به پیامبر صلی الله علیه و آله زده بود. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای فتح مکه خارج شد، عبد الله بن ابی امیه به استقبال پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و بر آن جناب سلام کرد.

اما ایشان جواب او را نداده و از او روی برگرداندند. خواهرش ام سلمه با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. عبد الله پیش خواهر خود آمد و گفت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اسلام همه مردم را پذیرفت ولی اسلام مرا نپذیرفت و به من مانند دیگران توجه نکرد.

وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش ام سلمه آمد، عرض کرد پدر و مادرم فدایت باد، به وسیله تو تمام مردم به سعادت رسیدند مگر برادر من. از میان قریش و عرب اسلام همه را پذیرفتی ولی از او نپذیرفتی.

فرمود ام سلمه، برادرت مرا چنان تکذیب کرد که هیچ کس آن طور تکذیب ننمود، اوست که این حرف را به من گفته بود: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً *أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجیراً *أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبیلاً *أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَراً رَسُولاً» - . اسراء / 90 - 93 - ،{و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد. یا [باید] برای تو باغی از درختان خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آنها جویبارها روان سازی،یا چنانکه ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری، یا برای تو خانه ای از طلا[کاری] باشد، یا به آسمان بالا روی، و به بالا رفتن تو [هم] اطمینان نخواهیم داشت، تا بر ما کتابی نازل کنی که آن را بخوانیم.»بگو: «پاک است پروردگار من، آیا [من] جز بشری فرستاده هستم؟»}

ام سلمه عرض کرد پدر و مادرم فدایت، مگر نفرمودی «ان الاسلام یجب ما کان قبله» اسلام سوابق قبل کفر و معصیت را محو می کند و از میان می برد؟ فرمود: آری، و سپس پیامبر اسلام او را پذیرفت. - . تفسیر قمی 1: 411 -

و در روایت ابی الجارود آمده است که امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعا» - . اسراء / 90 - ،{ و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.} فرمود:

ص: 222

« یَنْبُوعاً » یعنی چشمه «أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً» « أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ» یعنی بوستان «مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً» از خرما و انگور داشته باشی که میان درختان نهرها جاری باشد.

«أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً» جریان چنین بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: در آینده آسمان بر سر شما فرو می ریزد؛ با اشاره به این آیه: «وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ».

و در تفسیر آیه «أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا» فرمود: «قبیلا» یعنی کثیر. «أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ» یعنی خانه ای آراسته از طلا.

در تفسیر آیه «أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ» می نویسد: نامه ای از جانب خدا بیاوری که در آن نوشته باشد: نامه­ای از جانب خدا است برای عبد الله بن ابی امیه. محمد - صلی الله علیه و آله - راست می گوید، من او را مبعوث کرده ام و با او چهار ملائکه بیایند و شهادت دهند که این نامه از خداست. خداوند این آیه را در رد او نازل نمود: «قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» {بگو: «پاک است پروردگار من، آیا [من] جز بشری فرستاده هستم؟»}. - . تفسیر قمی 1: 417 -

و در تفسیر آیه «وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی إِلاَّ أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولاً» - . اسراء / 94 - ،{و [چیزی] مردم را از ایمان آوردن باز نداشت، آنگاه که هدایت برایشان آمد، جز اینکه گفتند: «آیا خدا بشری را به سِمَتِ رسول مبعوث کرده است؟»} می نویسد: کفار گفتند چرا خداوند برای ما ملائکه­ای را به عنوان پیامبر مبعوث نمی کند؟ خداوند می فرماید: اگر ملائکه را بر آنها نازل کنیم ایمان نمی آورند و هلاک می شوند. اگر در زمین ملائکه ساکن بودند پیامبری از ملائکه برای آنها می فرستادیم.

«یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا» {که با اطمینان راه می رفتند، البته بر آنان [نیز] فرشته ای را به عنوان پیامبر از آسمان نازل می کردیم.}. - . تفسیر قمی 1: 418 -

در تفسیر آیه «قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً» - . اسراء / 100 - {بگو: «اگر شما مالک گنجینه های رحمت پروردگارم بودید، باز هم از بیم خرج کردن قطعاً امساک می ورزیدید، و انسان همواره بخیل است.»}گفت: اگر اموال به دست مردم باشد، از ترس تمام شدن به مردم چیزی نمی دهند.

منظور از «وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً» انسان بخیل است.

و در تفسیر آیه «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزیلاً » {و قرآنی [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل کردیم تا آن را به آرامی بر مردم بخوانی، و آن را به تدریج نازل کردیم.} می نویسد: «عَلی مُکْثٍ» یعنی به تدریج و با فاصله. - . تفسیر قمی 1: 419 -

**[ترجمه]

«109»

فس، تفسیر القمی وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً قَالَ هَذَا مُقَدَّمٌ وَ مُؤَخَّرٌ لِأَنَّ مَعْنَاهُ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَی عَبْدِهِ الْکِتَابَ قَیِّماً وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً فَقَدْ قَدَّمَ حَرْفاً عَلَی حَرْفٍ لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ یَعْنِی یُخَوِّفُ وَ یُحَذِّرُهُمْ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ یَقُولُ قَاتِلٌ نَفْسَکَ عَلی آثارِهِمْ قَوْلُهُ أَسَفاً أَیْ حُزْناً (2)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً» گفته است: این کلمه ها مقدم و مؤخر شده است زیرا معنی آن چنین است: بر بنده خود کتاب استواری را نازل کرده و در آن کژی قرار نداده، یک کلمه را بر دیگری مقدم داشته اند «قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً » - . کهف / 2 - ، { [کتابی] راست و درست، تا [گناهکاران را] از جانب خود به عذابی سخت بیم دهد، و مؤمنانی را که کارهای شایسته می کنند نوید بخشد که برای آنان پاداشی نیکوست.}یعنی بترساند و آنها را از عذاب خدا بر حذر دارد.

و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر علیه السلام در مورد آیه «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ» یعنی خود را بکشی «عَلی آثارِهِمْ» و «أَسَفاً» از اندوه. - . تفسیر قمی 2: 5 -

**[ترجمه]

«110»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا أَیْ عَظِیماً قَوْلُهُ قَوْماً لُدًّا قَالَ أَصْحَابُ الْکَلَامِ وَ الْخُصُومَةِ (3)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه « لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا » - . مریم / 89 - { واقعاً چیز زشتی را [بر زبان] آوردید.}می نویسد: « إِدًّا » یعنی عظیم «قَوْماً لُدًّا» اهل بحث و خصومت. - . تفسیر قمی 2: 30 - 31 -

**[ترجمه]

«111»

فس، تفسیر القمی أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ أَیْ تَأْتُونَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ هُوَ سَاحِرٌ

ص: 223


1- تفسیر القمّیّ: 380 و 382 و 387 و 388- 391.
2- تفسیر القمّیّ: 391 و 392.
3- تفسیر القمّیّ: 415.

ثُمَّ قَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ یَعْنِی مَا یُقَالُ فِی السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ حَکَی اللَّهُ قَوْلَ قُرَیْشٍ فَقَالَ بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ أَیْ هَذَا الَّذِی یُخْبِرُنَا مُحَمَّدٌ یَرَاهُ فِی النَّوْمِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلِ افْتَراهُ أَیْ یَکْذِبُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ قَالَ کَیْفَ یُؤْمِنُونَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ بِالْآیَاتِ حَتَّی هَلَکُوا قَوْلُهُ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ قَالَ آلُ مُحَمَّدٍ (1)قَوْلُهُ وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ فَإِنَّهُ لَمَّا أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ بِمَا یُصِیبُ أَهْلَ بَیْتِهِ بَعْدَهُ وَ ادِّعَاءِ مَنِ ادَّعَی الْخِلَافَةَ دُونَهُمْ اغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً أَیْ نَخْتَبِرُهُمْ (2)قَوْلُهُ وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ قَالَ الْکُتُبُ کُلُّهَا ذِکْرٌ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ قَالَ الْقَائِمُ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ وَ أَصْحَابُهُ قَالَ وَ الزَّبُورُ فِیهِ مَلَاحِمُ وَ تَحْمِیدٌ وَ تَمْجِیدٌ وَ دُعَاءٌ قَوْلُهُ قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ قَالَ مَعْنَاهُ لَا تَدَعِ الْکُفَّارَ وَ الْحَقُّ الِانْتِقَامُ مِنَ الظَّالِمِینَ (3)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «لاهِیَةً قُلُوبُهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذینَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُون » - . انبیاء / 3 - ،{در حالی که دلهایشان مشغول است. و آنانکه ستم کردند پنهانی به نجوا برخاستند که: «آیا این [مرد] جز بشری مانند شماست؟ آیا دیده و دانسته به سوی سحر می روید؟»} می نویسد: یعنی شما پیش محمد صلی الله علیه و آله می آیید با اینکه می­گویید او ساحر است؛

ص: 223

بعد می فرماید: «قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیم» - . انبیاء / 4 - ، {[پیامبر] گفت: «پروردگارم [هر] گفتار[ی] را در آسمان و زمین می داند، و اوست شنوای دانا.»}

سپس خداوند سخن قریش را حکایت می کند «بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُون» - . [7] انبیاء / 5 - ،{بلکه گفتند: «خوابهای شوریده است، [نه] بلکه آن را بربافته، بلکه او شاعری است. پس همان گونه که برای پیشینیان هم عرضه شد، باید برای ما نشانه ای بیاورد.»}

یعنی آنچه محمد صلی الله علیه و آله به ما می گوید در خواب می بیند. بعضی گفتند بلکه دروغ می گوید «بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ» بعضی گفتند او شاعر است، اگر راست می گوید مانند پیامبران قبل معجزه ای بیاورد. خداوند بر رد رد آنها می گوید، «ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ» - . انبیاء / 6 - {قبل از آنان [نیز مردم] هیچ شهری - که آن را نابود کردیم - [به آیات ما] ایمان نیاوردند. پس آیا اینان [به معجزه] ایمان می آورند؟}

می فرماید: اینها چگونه ایمان خواهند آورد و حال اینکه پیشینیان با وجود معجزات ایمان نیاوردند تا هلاک شدند.

آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» اهل ذکر آل محمدند صلی الله علیه و آله. «ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ» چون خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاع داد که اهل بیت او از کسانی که ادعای خلافت را می نمایند چه خواهند دید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله غمگین شد. این آیه را در همین مورد نازل نمود «وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً» یعنی آزمایش می کنیم آنها را. - . تفسیر قمی 2: 42 -

آیه «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون » - . انبیاء / 105 - {و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.} فرمود: تمام کتابها ذکر است «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ»، گفت: منظور حضرت قائم عجل اللَّه فرجه و اصحاب او هستند. گفت: زبور کتابی است دارای جریانهای تاریخی، رنج و ناراحتی و حمد خدا و تمجید و دعا.

آیه « قالَ رَبِ احْکُمْ بِالْحَقِ وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ » - . انبیاء / 112 - ، {گفت: «پروردگارا، [خودت] به حق داوری کن، و به رغم آنچه وصف می کنید، پروردگار ما همان بخشایشگر دستگیر است.»} گفت: معنی آن این است که کفار را رها نکن و حق این است که از ستمگران انتقام بگیری. - . تفسیر قمی 2: 52 -

**[ترجمه]

«112»

فس، تفسیر القمی وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ قَالَ نَزَلَتْ فِی أَبِی جَهْلٍ ثانِیَ عِطْفِهِ قَالَ تَوَلَّی عَنِ الْحَقِّ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ عَنْ طَرِیقِ اللَّهِ وَ الْإِیمَانِ قَوْلُهُ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ قَالَ عَلَی شَکٍّ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ الْآیَةَ.

فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ ابْنِ طَیَّارٍ (4)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ

ص: 224


1- فی المصدر: قال: آل محمّد هم أهل الذکر. راجع التفسیر: 426.
2- تفسیر القمّیّ: 428.
3- تفسیر القمّیّ: 434.
4- الظاهر أنّه حمزة بن محمّد الطیار.

فِی قَوْمٍ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ دُونَ اللَّهِ وَ خَرَجُوا مِنَ الشِّرْکِ وَ لَمْ یَعْرِفُوا أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهُمْ یَعْبُدُونَ اللَّهَ عَلَی شَکٍّ فِی مُحَمَّدٍ وَ مَا جَاءَ بِهِ فَأَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا نَنْظُرُ فَإِنْ کَثُرَتْ أَمْوَالُنَا وَ عُوفِینَا فِی أَنْفُسِنَا وَ أَوْلَادِنَا عَلِمْنَا أَنَّهُ صَادِقٌ وَ أَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ کَانَ غَیْرُ ذَلِکَ نَظَرْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ انْقَلَبَ مُشْرِکاً یَدْعُو غَیْرَ اللَّهِ وَ یَعْبُدُ غَیْرَهُ فَمِنْهُمْ مَنْ یَعْرِفُ وَ یَدْخُلُ الْإِیمَانُ قَلْبَهُ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ یُصَدِّقُ وَ یَزُولُ عَنْ مَنْزِلَتِهِ مِنَ الشَّکِّ إِلَی الْإِیمَانِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْبَثُ عَلَی شَکِّهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْقَلِبُ إِلَی الشِّرْکِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَإِنَّ الظَّنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی وَجْهَیْنِ ظَنُّ یَقِینٍ وَ ظَنُّ شَکٍّ فَهَذَا ظَنُّ شَکٍّ قَالَ مَنْ شَکَّ أَنَّ اللَّهَ لَا یُثِیبُهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ أَیْ یَجْعَلُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ دَلِیلًا وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ السَّبَبَ هُوَ الدَّلِیلُ قَوْلُ اللَّهِ فِی سُورَةَ الْکَهْفِ وَ آتَیْناهُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ سَبَباً فَأَتْبَعَ سَبَباً أَیْ دَلِیلًا وَ قَالَ ثُمَّ لْیَقْطَعْ أَیْ یُمَیِّزُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْقَطْعَ هُوَ التَّمْیِیزُ قَوْلُهُ وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً أَیْ مَیَّزْنَاهُمْ فَقَوْلُهُ ثُمَّ لْیَقْطَعْ أَیْ یُمَیِّزُ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ أَیْ حِیلَتُهُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْکَیْدَ هُوَ الْحِیلَةُ قَوْلُهُ تَعَالَی کَذلِکَ کِدْنا لِیُوسُفَ أَیِ احْتَلْنَا لَهُ حَتَّی حَبَسَ أَخَاهُ وَ قَوْلُهُ یَحْکِی قَوْلَ فِرْعَوْنَ فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ أَیْ حِیلَتُکُمْ قَالَ فَإِذَا وَضَعَ لِنَفْسِهِ سَبَباً وَ مَیَّزَ دَلَّهُ عَلَی الْحَقِّ وَ أَمَّا الْعَامَّةُ فَإِنَّهُمْ رَوَوْا فِی ذَلِکَ أَنَّهُ مَنْ لَمْ یُصَدِّقْ بِمَا قَالَ اللَّهُ فَلْیُلْقِ حَبْلًا إِلَی سَقْفِ الْبَیْتِ ثُمَّ لْیَخْتَنِقْ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ» - . حج / 8 - ، {و از [میان] مردم کسی است که در باره خدا بدون هیچ دانش و بی هیچ رهنمود و کتاب روشنی به مجادله می پردازد}گفت: در باره ابو جهل نازل شد «ثانِیَ عِطْفِهِ» پشت کرد از حق «لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» تا از راه ایمان و خدا باز دارد «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ» خدا را از روی شک می پرستد. «فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ» ابن طیار از حضرت صادق علیه السّلام نقل می کند که این آیه

ص: 224

در باره گروهی نازل شد که خدا را به یکتایی می پرستیدند و جز او را نمی پرستیدند. آنها از شرک دست کشیده بودند ولی نمی دانستند که محمد صلی الله علیه و آله رسول خدا است. آنها خدا را پرستش می کردند اما در نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و آنچه آورده شک داشتند. خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند، ما صبر می کنیم، اگر اموالمان افزایش یافت و خودمان و فرزندانمان سلامتی داشتیم می فهمیم او راست می گوید و پیامبر است، اگر چنین نشد، باز در باره اش تحقیق می کنیم. خداوند این آیه را نازل کرد « یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعیدُ » - . حج / 12 - ،{ به جای خدا چیزی را می خواند که نه زیانی به او می رساند و نه سودش می دهد. این است همان گمراهی دور و دراز.}.

یعنی به شرک برگشته و غیر خدا را می خواند و غیر از او را می پرستد، بعضی از آنها مؤمن می شوند و ایمان وارد قلبشان می گردد و تصدیق می کند و آن شک و تردید از میان می رود، برخی هم به همان حالت شک باقی می مانند و بعضی نیز به شرک بر می گردند.

اما این آیه «مَنْ کانَ یَظُنُ أَنْ لَنْ یَنْصُرَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغیظُ» - . حج / 15 - ، { هر که می پندارد که خدا [پیامبرش] را در دنیا و آخرت هرگز یاری نخواهد کرد [بگو] تا طنابی به سوی سقف کشد [و خود را حلق آویز کند] سپس [آن را] بِبُرَد. آنگاه بنگرد که آیا نیرنگش چیزی را که مایه خشم او شده از میان خواهد برد؟} ظن در قرآن به دو صورت آمده است، ظن به معنی یقین و ظن به معنی شک، این ظن به معنی شک است یعنی هر کس گمان می کند که خدا در دنیا و آخرت به او ثواب می دهد «فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ» یعنی بین خود و خدا دلیلی قرار دهد. علت اینکه سبب را در این آیه دلیل معنی کردیم این است که خداوند در سوره کهف می فرماید: «وَ آتَیْناهُ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ سَبَباً فَأَتْبَعَ سَبَباً» یعنی دلیل «ثُمَّ لْیَقْطَعْ» یعنی بعد تمییز دهد؛ و دلیل بر اینکه لیقطع معنی تمیز می­دهد، این آیه است «وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً» یعنی تمییز دادیم آنها را، پس معنی این می شود که تشخیص دهد «فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ» یعنی حیله اش را. دلیل بر اینکه کید به معنی حیله است این آیه است «کَذلِکَ کِدْنا لِیُوسُفَ» به یوسف ­چنین حیله­ای را آموختیم تا بتواند برادرش را نگه دارد و این آیه که از قول فرعون نقل می کند «فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ» تمام حیله خود را به کار برید گفت، وقتی برای خود دلیلی قرار دهد و تشخیص دهد، او را به حق راهنمایی می کند. اما عامه روایت کرده اند که هر کس گفتار خدا را تصدیق نکند ریسمانی از سقف بیاویزد و خود را حلق آویز نماید. - . تفسیر قمی 2: 54 - 55 -

**[ترجمه]

«113»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ یَقُولُ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لَمْ یَسْبِقْهُ أَحَدٌ وَ قَوْلُهُ بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا یَعْنِی مِنَ الْقُرْآنِ وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ یَقُولُ مَا کُتِبَ عَلَیْهِمْ فِی اللَّوْحِ مَا هُمْ لَها عامِلُونَ قَبْلَ أَنْ یُخْلَقُوا هُمْ لِذَلِکَ الْأَعْمَالِ الْمَکْتُوبَةِ عَامِلُونَ

ص: 225


1- تفسیر القمّیّ: 436.

وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ أَیْ عَلَیْکُمْ ثُمَّ قَالَ بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا أَیْ فِی شَکٍّ مِمَّا یَقُولُونَ حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ أَیْ کُبَرَاءَهُمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ أَیْ یَضِجُّونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِلَی قَوْلِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ أَیْ جَعَلْتُمُوهُ سَمَراً وَ هَجَرْتُمُوهُ قَوْلُهُ أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ یَعْنِی بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ قَالَ الْحَقُّ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ یَعْنِی وَلَایَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام (1)وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْحَقَّ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوِ اتَّبَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قُرَیْشاً (2)لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ فَفَسَادُ السَّمَاءِ إِذَا لَمْ تَمْطُرْ وَ فَسَادُ الْأَرْضِ إِذَا لَمْ تَنْبُتْ وَ فَسَادُ النَّاسِ فِی ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ قَالَ إِلَی وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ قَالَ عَنِ الْإِمَامِ لَحَادُّونَ (3)ثُمَّ رَدَّ عَلَی الثَّنَوِیَّةِ الَّذِینَ قَالُوا بِإِلَهَیْنِ فَقَالَ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ (4)قَالَ لَوْ کَانَ إِلَهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَمَا زَعَمْتُمْ لَکَانَا یَخْتَلِفَانِ فَیَخْلُقُ هَذَا وَ لَا یَخْلُقُ هَذَا وَ یُرِیدُ هَذَا وَ لَا یُرِیدُ هَذَا وَ لَطَلَبَ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمُ الْغَلَبَةَ (5)وَ إِذَا أَرَادَ أَحَدُهُمَا خَلْقَ إِنْسَانٍ وَ أَرَادَ الْآخَرُ خَلْقَ بَهِیمَةٍ فَیَکُونُ إِنْسَاناً وَ بَهِیمَةً فِی حَالَةٍ

ص: 226


1- فی المصدر هنا زیادة و هی: و قوله: «وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ» أی یا محمّد أهل مکّة فی علی «أَ حَقٌّ هُوَ» إمام هو؟ «قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ» أی لامام.
2- الظاهر ان قوله: رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أمیر المؤمنین علیه السلام تفسیر للحق، و إلا فیستلزم التحریف الذی یخالفه معظم الإمامیّة بل جلهم، و علی ای فکلامه لا یخلو عن اشکال.
3- -هکذا فی النسخ، و الصحیح کما فی المصدر: لحائدون أی مائلون و عادلون عنه. و هنا فی المصدر زیادة و هی هکذا: ثم حکی اللّه قول الدهریة: «قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ» إلی قوله: «أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» یعنی أحادیث الاولین، فرد اللّه علیهم فقال: «بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»
4- ذکر الآیة فی المصدر إلی قوله: «عَلی بَعْضٍ».
5- فی المصدر: و یطلب کل واحد منهما الغلبة.

وَاحِدَةٍ وَ هُوَ مُحَالٌ (1)فَلَمَّا بَطَلَ هَذَا ثَبَتَ التَّدْبِیرُ وَ الصُّنْعُ لِوَاحِدٍ وَ دَلَّ أَیْضاً التَّدْبِیرُ وَ ثَبَاتُهُ وَ قِوَامُ بَعْضِهِ بِبَعْضٍ عَلَی أَنَّ الصَّانِعَ وَاحِدٌ جَلَّ جَلَالُهُ (2)ثُمَّ قَالَ آنِفاً سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ قَوْلُهُ وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ قَالَ مَا یَقَعُ فِی الْقَلْبِ مِنْ وَسْوَسَةِ الشَّیْطَانِ (3).

lt;meta info=". تفسیر قمی: حضرت باقر علیه السلام در تفسیر آیه «أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ» - . مومنون / 61 - ، {آنانند که در کارهای نیک شتاب می ورزند و آنانند که در انجام آنها سبقت می جویند} فرمود: آنها به کارهای نیک سریع اقدام می کنند و از سبقت گیرندگان هستند. می گوید علی بن ابی طالب علیه السلام است که احدی بر او سبقت نگرفته.

آیه «بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا» یعنی از قرآن «وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ» می گوید: آنچه قبل از اینکه آفریده شوند در لوح نوشته شده است که آنها انجام خواهند داد و عامل این اعمال خواهند بود.

ص: 225

و علی بن ابراهیم در مورد آیه «وَ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون» - . مومنون / 62 - ،{و هیچ کس را جز به قدر توانش تکلیف نمی کنیم، و نزد ما کتابی است که به حق سخن می گوید و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت.} یعنی کتاب ما برای شما واقعیتی را بازگو می کند. بعد می فرماید: «بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا» دلهای آنها در شک است «حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ» یعنی وقتی بزرگان آنها را به عذاب گرفتیم. «إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ» در این هنگام آنها ضجه و ناله می کنند. خداوند بر آنها رد کرده «لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ» تا این آیه «سامِراً تَهْجُرُونَ» یعنی آن را داستان حساب کردید و فاصله گرفتید!.

آیه «أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ» یا می گویند رسول خدا صلی الله علیه و آله دیوانه است «وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ» رسول خدا و امیر المؤمنین علیه السلام حق است. دلیل بر این مطلب تا آیه «قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ» بر ولایت امیر المؤمنین علیه السّلام و شبیه این، زیاد است.

و دلیل بر اینکه حق، رسول خدا و امیر المؤمنین است، این آیه است که می فرماید، اگر رسول خدا و امیر المؤمنین علیهما السلام تابع قریش شوند، آسمانها و زمین و هر چه در آنها است تباه می شود. تباه شدن آسمان به باران نباریدن است و فساد زمین به گیاه نروییدن و فساد مردم به این است: «وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» تو آنها را دعوت به صراط مستقیم می کنی یعنی به ولایت امیر المؤمنین علیه السلام «وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ» یعنی از امام رو برگردانند، سپس کسانی را که اعتقاد به ثنویت دارند و دو خدا را می پرستند رد می کند «مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ» یعنی اگر دو خدا وجود داشت با هم اختلاف می کردند، یکی می خواست خلق کند دیگری خلق نکند و یکی اراده می کرد دیگری اراده نمی کرد و هر کدام به دنبال پیروزی بر دیگری بودند. وقتی یکی از آنها اراده می کرد انسان بیافریند و دیگری چهارپا، آن مخلوق چیزی بین انسان و چهارپا می شد که این محال است.

ص: 226

وقتی این مطلب باطل گردید، ثابت می شود که مدبر جهان خدایی یکتا است. همین تدبیر و ثبات و استواری اشیاء به یکدیگر دلیل بر آن است که صانع یکتا است، جل جلاله. سپس گفت: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ».

آیه «قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ» همزات شیطان عبارت از وسوسه ای است از شیطان که در قلب قرار می گیرد. - . تفسیر قمی 2: 67 - 68 -

**[ترجمه]

«114»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا إِلَی قَوْلِهِ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عُثْمَانَ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ بَیْنَهُمَا مُنَازَعَةٌ فِی حَدِیقَةٍ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ تَرْضَی بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ لِعُثْمَانَ لَا تُحَاکِمْهُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنَّهُ یَحْکُمُ لَهُ عَلَیْکَ وَ لَکِنْ حَاکِمْهُ إِلَی ابْنِ شَیْبَةَ الْیَهُودِیِّ فَقَالَ عُثْمَانُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا أَرْضَی إِلَّا بِابْنِ شَیْبَةَ الْیَهُودِیِّ فَقَالَ ابْنُ شَیْبَةَ لِعُثْمَانَ تَأْتَمِنُونَ مُحَمَّداً عَلَی وَحْیِ السَّمَاءِ وَ تَتَّهِمُونَهُ فِی الْأَحْکَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ ثُمَّ ذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَقَالَ إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا إِلَی قَوْلِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ (4).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلَّی فَریقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنین» - . نور / 47 - { و می گویند: «به خدا و پیامبر [او] گرویدیم و اطاعت کردیم.» آنگاه دسته ای از ایشان پس از این [اقرار] روی برمی گردانند، و آنان مؤمن نیستند.} ابن سنان از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: این آیه در باره امیر المؤمنین علیه السلام و عثمان نازل شد. جریان این بود که بین آنها در مورد باغی اختلاف افتاد. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: راضی هستی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد اختلاف ما قضاوت کند؟. عبد الرحمن بن عوف (به عثمان) گفت، قضاوت را پیش پیامبر مبر زیرا به نفع او و به ضرر تو حکم خواهد کرد. برای قضاوت پیش ابن شیبه یهودی بروید.

عثمان گفت، جز ابن شیبه یهودی کسی را قبول ندارم. ابن شیبه به عثمان گفت، شما به حضرت محمد صلی الله علیه و آله در مورد وحی آسمان ایمان و اعتقاد دارید ولی در مورد حکومت و قضاوت اعتماد ندارید؟! خداوند این آیه را نازل کرد «أَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» - . نور / 50 - ، {آیا در دلهایشان بیماری است، یا شک دارند، یا از آن می ترسند که خدا و فرستاده اش بر آنان ستم ورزند؟ [نه،] بلکه خودشان ستمکارند}.

سپس امیر المؤمنین علیه السلام را ذکر کرده و فرموده: «إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» - . نور / 51 - ،{گفتار مؤمنان - وقتی به سوی خدا و پیامبرش خوانده شوند تا میانشان داوری کند - تنها این است که می گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم.» اینانند که رستگارند.}. - . تفسیر قمی 2: 83 -

**[ترجمه]

«115»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ قَالُوا إِنَّ هَذَا الَّذِی یَقْرَؤُهُ مُحَمَّدٌ وَ یُخْبِرُنَا بِهِ (5)إِنَّمَا یَتَعَلَّمُهُ مِنَ الْیَهُودِ وَ یَسْتَکْتُبُهُ مِنْ عُلَمَاءِ النَّصَارَی وَ یَکْتُبُ عَنْ

ص: 227


1- فی المصدر: «و هذا غیر موجود» بدل «و هو محال».
2- فی المصدر هنا زیادة و هی هکذا: و ذلک قوله: «مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ» إلی قوله: «بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ»
3- تفسیر القمّیّ: 447.
4- تفسیر القمّیّ: 460.
5- فی المصدر هنا زیادة و هی هکذا: و یخبرنا بانه من اللّه.

رَجُلٍ یُقَالُ لَهُ ابْنُ قبطَةَ یَنْقُلُهُ عَنْهُ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِیِّ (1).

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِفْکٌ افْتَراهُ قَالَ الْإِفْکُ الْکَذِبُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یَعْنِی أَبَا فُهَیْکَةَ (2)وَ حِبْراً وَ عَدَّاساً وَ عَابِساً مَوْلَی حُوَیْطِبٍ قَوْلُهُ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهُوَ قَوْلُ النَّضْرِ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَلْقَمَةَ بْنِ کَلَدَةَ قَالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها مُحَمَّدٌ فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا (3)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ» گفت: آنچه حضرت محمد صلی الله علیه و آله می خواند و به ما خبر می دهد از یهود یاد می گیرد و علمای نصاری برایش می نویسند

ص: 227

و مردی به نام ابن قبیطه هر صبح و شام برایش نقل می کند.

و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر است که در باره «إِفْکٌ افْتَراهُ» فرمود: افک دروغ است «وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ» یعنی ابا فهیکه و حبر و عداس و عابس غلام حویطب به او کمک می کنند.

آیه «وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها» این سخن نضر بن حارث بن علقمه کلده است که گفت داستانهای پیشینیان است که آنه نوشته­اند. «فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا». 3

**[ترجمه]

«116»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَیْ خَادِعٌ (4)قَوْلُهُ إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ

فَإِنَّهُ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: تُخْضِعُ رِقَابَهُمْ یَعْنِی بَنِی أُمَیَّةَ وَ هِیَ الصَّیْحَةُ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ صَاحِبِ الْأَمْرِ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ قَوْلُهُ وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ أَیِ الْقُرْآنُ.

وَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ حَسَّانَ (5)عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ إِلَی قَوْلِهِ مِنَ الْمُنْذِرِینَ قَالَ الْوَلَایَةُ الَّتِی نَزَلَتْ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَوْمَ الْغَدِیرِ.

قَوْلُهُ وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَوْ نُزِّلَ الْقُرْآنُ عَلَی الْعَجَمِ مَا آمَنَتْ بِهِ الْعَرَبُ وَ قَدْ نُزِّلَ عَلَی الْعَرَبِ فَآمَنَتْ بِهِ الْعَجَمُ فَهَذِهِ فَضِیلَةُ الْعَجَمِ.

ص: 228


1- فی المصدر هنا زیادة و هی: فحکی قولهم ورد علیهم فقال: «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ» إلی قوله: «بُکْرَةً وَ أَصِیلًا» فرد اللّه علیهم فقال: «قل» لهم یا محمّد «أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»
2- هکذا فی النسخ، و فی المصدر: أبا فکیهة، و هکذا تقدم قبل ذلک أیضا.
3- تفسیر القمّیّ: 463.
4- بخع نفسه: انهکها و کاد یهلکها من غضب أو غم، و أمّا المعنی الذی ذکره علی بن إبراهیم فغریب لم نجده فی اللغة، و قد فسره قبل ذلک بقوله: قاتل نفسک، و هو الصحیح راجع رقم 124.
5- فی نسخة: حیان و فی المصدر المطبوع فی 1313: حنان.

وَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ فِی النُّبُوَّةِ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ قَالَ فِی أَصْلَابِ النَّبِیِّینَ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ» گفت: یعنی شاید تو خود را به کشتن دهی. - . اگر چه در اینجا علی بن ابراهیم (باخِعٌ) را خادع معنی کرده و این معنی در لغت نیست مخصوصا در چند صفحه قبل همین آیه را قاتل معنی کرده همان طور که ترجمه کردیم. -

آیه «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِینَ» هشام از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که فرمود: گردنهایشان خاضع شود، یعنی بنی امیه. و آن آیه صیحه آسمانی است به اسم صاحب الامر عجل الله فرجه. - . تفسیر قمی 2: 94 -

آیه «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ» یعنی قرآن. حسان از حضرت صادق علیه السلام در آیه «وَ إِنَّهُ لَتَنْزیلُ رَبِّ الْعالَمینَ *نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمینُ *عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرین» - . شعراء / 192 - 194 - ،{ و راستی که این [قرآن] وحی پروردگار جهانیان است.«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله] هشداردهندگان باشی؛}نقل کرد که فرمود: ولایت امیر المؤمنین که روز غدیر نازل نمود.

آیه «وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ» حضرت صادق علیه السلام فرمود: اگر قرآن بر عجم نازل می شد عرب به آن ایمان نمی آورد ولی بر عرب نازل شد، عجم ایمان آورد. این فضیلتی است برای عجم. - . تفسیر قمی 2: 99 -

ص: 228

محمد بن فرات از حضرت ابی جعفر علیه السلام نقل کرد «الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ» در نبوت «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ» یعنی در اصلاب پیامبران. - . تفسیر قمی 2: 100 -

**[ترجمه]

«117»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ قَالَ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ حِینَ دَعَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْهِجْرَةِ قَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا (2)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ» - . قصص / 57 - {و گفتند: «اگر با تو از [نورِ] هدایت پیروی کنیم، از سرزمین خود ربوده خواهیم شد.» آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم که همه محصولات - که رزقی از جانب ماست - به سوی آن سرازیر می شود؟ ولی بیشترشان نمی دانند.}گفت، این آیه در باره قریش نازل شد. موقعی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنها را دعوت به اسلام و هجرت می کرد، گفتند اگر ما پیرو

هدایت شویم، از سرزمین و وطنمان ما را به همراه تو اخراج خواهند کرد - . تفسیر قمی 2: 119 - : «إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَک نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا»

**[ترجمه]

«118»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ قَالَ إِذَا آذَاهُ إِنْسَانٌ أَوْ أَصَابَهُ ضُرٌّ أَوْ فَاقَةٌ أَوْ خَوْفٌ مِنَ الظَّالِمِینَ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی دِینِهِمْ فَرَأَی أَنَّ مَا یَفْعَلُونَهُ هُوَ مِثْلُ عَذَابِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَنْقَطِعُ قَوْلُهُ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ (3)یَعْنِی الْقَائِمَ عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَهُ قَوْلُهُ وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ قَالَ کَانَ الْکُفَّارُ یَقُولُونَ لِلْمُؤْمِنِینَ کُونُوا مَعَنَا فَإِنَّ الَّذِی تَخَافُونَ أَنْتُمْ لَیْسَ بِشَیْ ءٍ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَنَحْمِلُ نَحْنُ ذُنُوبَکُمْ فَیُعَذِّبُهُمُ اللَّهُ مَرَّتَیْنِ مَرَّةً بِذُنُوبِهِمْ وَ مَرَّةً بِذُنُوبِ غَیْرِهِمْ ثُمَّ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا فِیمَنِ اتَّخَذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً فَقَالَ مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ هُوَ الَّذِی نَسَجَهُ الْعَنْکَبُوتُ عَلَی بَابِ الْغَارِ الَّذِی دَخَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ أَوْهَنُ الْبُیُوتِ فَکَذَلِکَ مَنِ اتَّخَذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ یَعْنِی آلَ مُحَمَّدٍ علیهم السلام قَوْلُهُ وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ قَالَ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ قَالَ بِالْقُرْآنِ قَوْلُهُ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ یَعْنِی آلَ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ یَعْنِی أَهْلَ الْإِیمَانِ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ قَوْلُهُ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام (4).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فی صُدُورِ الْعالَمینَ» - . عنکبوت / 10 - ،{و از میان مردم کسانی اند که می گویند: «به خدا ایمان آورده ایم» و چون در [راه] خدا آزار کشند، آزمایش مردم را مانند عذاب خدا قرار می دهند؛ و اگر از جانب پروردگارت یاری رسد حتماً خواهند گفت: «ما با شما بودیم.» آیا خدا به آنچه در دلهای جهانیان است داناتر نیست؟}گفت: وقتی کسی او را بیازارد، یا دچار گرفتاری یا فقر شود، یا ترس از ستمگران داشته باشد، داخل در دین آنها می شود و چنین گمان دارد که آنچه اینها می کنند، مانند عذاب پایان ناپذیر خدا است.

آیه «لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ» یعنی حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه «وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ» کفار به مؤمنین می گفتند با ما باشید، آنچه شما از آن می ترسید اهمیتی ندارد. اگر صحیح باشد ما گناهان شما را به گردن می گیریم. خداوند آنها را دو مرتبه عذاب می کند، یک بار به خاطر گناهان خودشان و یک بار به خاطر گناهان دیگران.

سپس خداوند در مورد کسانی که غیر خدا را به دوستی برگزیده اند مثل می زند «مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً» همان تارهایی است که عنکبوت بر در غاری که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شد تنید که سست ترین خانه ها است. همین طور است هر کسی که غیر خدا دیگری را به دوستی بگزیند.

«وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ» یعنی جز آل محمد کسی درک نمی کند «وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ» یعنی یهود و نصاری «إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» مگر به وسیله قرآن «فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ» یعنی آل محمد صلی الله علیه و آله «وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ» مؤمنین از اهل قبله «فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» آنها ائمه علیهم السلام هستند. - . تفسیر قمی 2: 126 - 127 -

**[ترجمه]

«119»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا

ص: 229


1- تفسیر القمّیّ: 469 و 474.
2- تفسیر القمّیّ: 490.
3- هکذا فی النسخ و الصحیح کما فی المصدر و المصحف الشریف: و لئن جاء نصر من ربک.
4- تفسیر القمّیّ: 495- 497.

أَنَّ قُرَیْشاً وَ الْعَرَبَ کَانُوا إِذَا حَجُّوا یُلَبُّونَ وَ کَانَتْ تَلْبِیَتُهُمْ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ هِیَ تَلْبِیَةُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام وَ الْأَنْبِیَاءِ علیهم السلام فَجَاءَهُمْ إِبْلِیسُ فِی صُورَةِ شَیْخٍ فَقَالَ لَیْسَتْ هَذِهِ تَلْبِیَةَ أَسْلَافِکُمْ قَالُوا وَ مَا کَانَتْ تَلْبِیَتُهُمْ قَالَ کَانُوا یَقُولُونَ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ إِلَّا شَرِیکٌ هُوَ لَکَ فَنَفَرَتْ قُرَیْشٌ مِنْ هَذَا الْقَوْلِ فَقَالَ لَهُمْ إِبْلِیسُ عَلَی رِسْلِکُمْ (1)حَتَّی آتِیَ عَلَی آخِرِ کَلَامِی فَقَالُوا مَا هُوَ فَقَالَ إِلَّا شَرِیکٌ هُوَ لَکَ تَمْلِکُهُ وَ مَا مَلَکَ (2)أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّهُ یَمْلِکُ الشَّرِیکَ وَ مَا مَلَکَ (3)فَرَضُوا بِذَلِکَ وَ کَانُوا یُلَبُّونَ بِهَذَا قُرَیْشٌ خَاصَّةً فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولَهُ أَنْکَرَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ قَالَ هَذَا شِرْکٌ فَأَنْزَلَ اللَّهُ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ الْآیَةَ أَیْ تَرْضَوْنَ أَنْتُمْ فِیمَا تَمْلِکُونَ أَنْ یَکُونَ لَکُمْ فِیهِ شَرِیکٌ وَ إِذَا لَمْ تَرْضَوْا أَنْتُمْ أَنْ یَکُونَ لَکُمْ فِیمَا تَمْلِکُونَهُ شَرِیکٌ فَکَیْفَ تَرْضَوْنَ أَنْ تَجْعَلُوا لِی شَرِیکاً فِیمَا أَمْلِکُ قَوْلُهُ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ أَیْ لَا یُغْضِبَنَّکَ(4).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فی ما رَزَقْناکُمْ فَأَنْتُمْ فیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» - . روم / 28 - ،{[خداوند] برای شما از خودتان مَثَلی زده است: آیا در آنچه به شما روزی داده ایم شریکانی از بردگانتان دارید که در آن [مال با هم] مساوی باشید و همان طور که شما از یکدیگر بیم دارید از آنها بیم داشته باشید؟ این گونه، آیات خود را برای مردمی که می اندیشند، به تفصیل بیان می کنیم.} می نویسد: سبب نزول این آیه بود

ص: 229

که قریش وقتی مراسم حج انجام می دادند، به این صورت تلبیه می گفتند: «لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک ان الحمد و النعمة لک و الملک لا شریک لک» که همین تلبیه حضرت ابراهیم و انبیاء علیهم السلام بود. ابلیس به صورت پیر مردی پیش آنها آمد و گفت این تلبیه اجداد شما نیست، پرسیدند تلبیه آنها به چه صورت بود؟ گفت این گونه بود: «لبیک اللهم لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک.»

قریش از این لبیک بدشان آمد. ابلیس گفت اجازه بدهید و عجله نکنید تا تمام حرف خود را بزنم، گفتند بگو. گفت،(الا شریک هو لک تملکه و ما ملک) با این جمله می گویید، مگر شریکی که تو مالک او و هر چه دارد هستی. قبول کردند و تنها قبیله قریش چنین لبیک می گفتند.

وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد این لبیک را رد کرد و فرمود: این شرک است. خداوند این آیه را نازل کرد «ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ» یعنی شما خودتان راضی هستید که در چیزهایی که مالک آنها هستید کسی شریک شما باشد؟ وقتی شما نمی خواهید کسی از مملوک های خودتان شریکتان باشد، چگونه برای من از چیزهایی که مالک هستم شریک قرار می دهید. - . تفسیر قمی 2: 131 - 132 -

آیه «وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ» یعنی تو را به خشم در نیاورد. - . تفسیر قمی 2: 137 -

**[ترجمه]

«120»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَهُوَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ بْنِ عَلْقَمَةَ بْنِ کَلَدَةَ مِنْ بَنِی عَبْدِ الدَّارِ بْنِ قُصَیٍّ وَ کَانَ النَّضْرُ رَاوِیَةً لِأَحَادِیثِ النَّاسِ وَ أَشْعَارِهِمْ قَوْلُهُ هذا خَلْقُ اللَّهِ أَیْ مَخْلُوقُهُ- (5)لِأَنَّ الْخَلْقَ هُوَ الْفِعْلُ وَ الْفِعْلُ لَا یُرَی (6)قَوْلُهُ وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَهُوَ النَّضْرُ بْنُ الْحَارِثِ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّبِعْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ قَالَ بَلْ أَتَّبِعُ مَا وَجَدْتُ عَلَیْهِ آبَائِی قَوْلُهُ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ أَیْ صَالِحٌ وَ الْخَتَّارُ الْخَدَّاعُ (7).

ص: 230


1- الرسل- بکسر الراء-: الرفق و التسهل، ای استقروا علی رفقکم.
2- فی المصدر: و ما یملک.
3- فی المصدر: و ما ملکه.
4- تفسیر القمّیّ: 500 و 504.
5- فی المصدر: أی مخلوق اللّه.
6- فی المصدر: هنا زیادة و هی: و انما أشار إلی المخلوق و إلی السماء و الأرض و الجبال و جمیع الحیوان، فأقام الفعل مقام المفعول.
7- تفسیر القمّیّ: 505 و 509 و 510.

lt;meta info=". تفسیر قمی: حضرت باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهین» - . لقمان / 6 - فرمود: و برخی از مردم کسانی اند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را] بی[هیچ] دانشی از راه خدا گمراه کنند، و [راه خدا] را به ریشخند گیرند؛ برای آنان عذابی خوارکننده خواهد بود.} فرمود: او نضر بن حارث بن علقمه بن کلده از قبیله بنی عبد الدار بن قصی بود که داستانها و اشعاری برای مردم نقل می کرد.

آیه «هذا خَلْقُ اللَّهِ» یعنی مخلوق خدا است زیرا خلق آفرینش است و آن فعل است و فعل دیده شدنی نیست. - . تفسیر قمی 2: 137 - 138 -

آیه «وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ» در مورد نضر بن حارث است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او فرمود: بیا از آنچه خدا نازل نموده پیروی کن. گفت من پیرو آباء و اجداد خویشم. «فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ» یعنی صالحند و الختار یعنی حیله گر. - . تفسیر قمی 2: 143 - 144 -

ص: 230

**[ترجمه]

«121»

فس، تفسیر القمی فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَأَلَ قَوْمَهُ أَنْ یَوَدُّوا أَقَارِبَهُ وَ لَا یُؤْذُونَهُمْ وَ أَمَّا قَوْلُهُ فَهُوَ لَکُمْ یَقُولُ ثَوَابُهُ لَکُمْ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه «قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهیدٌ» - . سباء / 47 - ،{بگو: «هر مزدی که از شما خواستم آن از خودتان! مزد من جز بر خدا نیست، و او بر هر چیزی گواه است.»} فرمود: پیغمبر صلی الله علیه و آله از قومش خواستار دوستی نزدیکانش و نیازردن ایشان شد «فَهُوَ لَکُمْ» می گوید: ثواب آن برای شما است. - . تفسیر قمی 2: 179 -

**[ترجمه]

«122»

فس، تفسیر القمی احْتَجَّ اللَّهُ عَلَی عَبَدَةِ الْأَصْنَامِ فَقَالَ إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ یَعْنِی یَجْحَدُونَ بِشِرْکِکُمْ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قَوْلُهُ وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللَّهُ لِلْمُؤْمِنِ وَ الْکَافِرِ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ قَالَ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ لَا یَسْمَعُونَ مِنْکَ کَمَا لَا یَسْمَعُ أَهْلُ الْقُبُورِ قَوْلُهُ وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ قَالَ لِکُلِّ زَمَانٍ إِمَامٌ ثُمَّ حَکَی عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلَ قُرَیْشٍ فَقَالَ وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ یَعْنِی الَّذِینَ هَلَکُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم می نویسد: خداوند بر بت پرستان با این آیه احتجاج می کند «إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبیر» - . فاطر / 14 - ، {اگر آنها را بخوانید، دعای شما را نمی شنوند، و اگر [فرضاً] بشنوند اجابتتان نمی کنند، و روز قیامت شرکِ شما را انکار می کنند؛ و [هیچ کس] چون [خدای] آگاه، تو را خبردار نمی کند.} یعنی روز قیامت شرک شما را انکار می نمایند. آیه «وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ» مثلی است که خدا برای مؤمن و کافر می زند «وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ» این کفار از تو نمی شنوند، چنانچه اهل قبرستان نمی شنوند. در آیه «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ» گفت: هر زمان امامی هست، سپس خداوند سخن قریش را حکایت می کند «وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدی مِنْ إِحْدَی الْأُمَمِ» کسانی که هلاک شدند «فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ» وقتی آنها را پیامبر یعنی رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد. - . تفسیر قمی 2: 183 - 184 -

**[ترجمه]

«123»

فس، تفسیر القمی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام یس اسْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3) عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ قَالَ عَلَی الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ قَالَ الْقُرْآنُ لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ یَعْنِی لِمَنْ نَزَلَ بِهِ الْعَذَابُ قَوْلُهُ وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ فَإِنَّهُ رَدٌّ عَلَی الزَّنَادِقَةِ الَّذِینَ یُبْطِلُونَ التَّوْحِیدَ وَ یَقُولُونَ إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا نَکَحَ الْمَرْأَةَ وَ صَارَتِ النُّطْفَةُ فِی الرَّحِمِ تَلَقَّتْهُ أَشْکَالٌ مِنَ الْغِذَاءِ وَ دَارَ عَلَیْهِ الْفَلَکُ وَ مَرَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ فَیُولَدُ الْإِنْسَانُ بِالطَّبَائِعِ مِنَ الْغِذَاءِ وَ مُرُورِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَنَقَضَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَوْلَهُمْ فِی حَرْفٍ وَاحِدٍ فَقَالَ وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ قَالَ لَوْ کَانَ هَذَا کَمَا یَقُولُونَ یَنْبَغِی أَنْ یَزِیدَ الْإِنْسَانُ أَبَداً مَا دَامَتِ الْأَشْکَالُ قَائِمَةً وَ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ قَائِمَانِ وَ الْفَلَکُ یَدُورُ فَکَیْفَ صَارَ یَرْجِعُ إِلَی النُّقْصَانِ کُلَّمَا ازْدَادَ فِی الْکِبَرِ إِلَی حَدِّ الطُّفُولِیَّةِ وَ نُقْصَانِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْقُوَّةِ وَ الْفِقْهِ وَ الْعِلْمِ وَ الْمَنْطِقِ حَتَّی یَنْقُصَ وَ یَنْتَکِسَ فِی الْخَلْقِ وَ لَکِنَّ ذَلِکَ مِنْ خَلْقِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ وَ تَقْدِیرِهِ

ص: 231


1- تفسیر القمّیّ: 541.
2- تفسیر القمّیّ: 545 و 546.
3- فی المصدر زیادة و هی: و الدلیل علی ذلک قوله: «إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ»

قَوْلُهُ وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ قَالَ کَانَتْ قُرَیْشٌ تَقُولُ إِنَّ هَذَا الَّذِی یَقُولُهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله شِعْرٌ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ لَمْ یَقُلْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شِعْراً قَطُّ قَوْلُهُ لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا یَعْنِی مُؤْمِناً حَیَّ الْقَلْبِ وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ یَعْنِی الْعَذَابَ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً إِلَی قَوْلِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ أَیْ لَا یَسْتَطِیعُ الْآلِهَةُ لَهُمْ نَصْراً وَ هُمْ لَهُمْ لِلْآلِهَةِ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: حضرت صادق علیه السلام فرمود: «یس» اسم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است «عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» فرمود: راه واضح «تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ» فرمود: قرآن «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ» منظور کسانی است که عذاب بر آنها نازل شد «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ» این آیه ردی است بر کفاری که توحید را قبول ندارند و مدعی هستند که مرد وقتی با زن ازدواج کرد و نطفه او در رحم زن قرار گرفت و غذاهای گوناگون به او رسید و طبیعت به گردش خود ادامه داد و شب و روز بر او گذشت، انسان از طبیعت: غذا، گوشت، شب و روز به وجود می آید. خداوند سخن آنها را با یک حرف رد می کند: «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ» می فرماید: اگر این جریان همان طوری است که آنها می گویند، باید تا وقتی غذاهای متنوع هست و شب و روز وجود دارد و گردش طبیعت هست انسان پیوسته رو به رشد برود، پس چرا هر چه بزرگتر می شود رو به کاهش می رود و گوش و چشم و نیرو و علم و دانش او و سخن گفتنش کم می شود و طوری به عقب بر می گردد که به مرز طفولیت می رسد. این تغییرات از آفرینش خداوند عزیز و علیم و تدبیر و برنامه ریزی او است. - . تفسیر قمی 2: 186 -

ص: 231

آیه «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ» قریش می گفتند، آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده است شعر است. خداوند آنها را رد می کند و می فرماید: «وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ» و پیامبر صلی الله علیه و آله هرگز شعری نگفته است. «لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا» تا مؤمنی را که دل زنده است بیم دهد «وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ» یعنی عذاب.

و در روایت ابی الجارود از حضرت امام باقر علیه السلام نقل شده که در تفسیر آیه «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً» تا این آیه «لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَهُمْ» فرمود: یعنی خدایان قدرت یاری آنها را ندارند «وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ». - . تفسیر قمی 2: 192 -

**[ترجمه]

«124»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ یَعْنِی یَلْزَقُ بِالْیَدِ (2)قَوْلُهُ فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ قَالَ قَالَتْ قُرَیْشٌ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ هُمْ بَنَاتُ اللَّهِ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَاسْتَفْتِهِمْ الْآیَةَ إِلَی قَوْلِهِ سُلْطانٌ مُبِینٌ أَیْ حُجَّةٌ قَوِیَّةٌ عَلَی مَا یَزْعُمُونَ قَوْلُهُ وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً یَعْنِی أَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّ الْجِنَّ بَنَاتُ اللَّهِ فَقَالَ وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ یَعْنِی أَنَّهُمْ فِی النَّارِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ فَهُمْ کُفَّارُ قُرَیْشٍ کَانُوا یَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ قَاتَلَ اللَّهُ الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی کَیْفَ کَذَّبُوا أَنْبِیَاءَهُمْ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ عِنْدَنَا ذِکْرٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ یَقُولُ اللَّهُ فَکَفَرُوا بِهِ حِینَ جَاءَهُمْ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله قَوْلُهُ فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ یَعْنِی الْعَذَابَ إِذَا نَزَلَ بِبَنِی أُمَیَّةَ وَ أَشْیَاعِهِمْ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْلُهُ وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ فَذَلِکَ إِذَا أَتَاهُمُ الْعَذَابُ أَبْصَرُوا حِینَ لَا یَنْفَعُهُمُ الْبَصَرُ فَهَذِهِ فِی أَهْلِ الشُّبُهَاتِ وَ الضَّلَالاتِ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ(3).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طینٍ لازِب» - . صافات / 11 - ، {پس، [از کافران] بپرس: آیا ایشان از نظر آفرینش سخت ترند یا کسانی که [در آسمانها] خلق کردیم؟ ما آنان را از گِلی چسبنده پدید آوردیم.} می نویسد: از گلی که به دست می چسبد. «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ» قریش گفتند ملائکه دختران خدایند. ولی خداوند با این آیه آنها را رد می کند «فَاسْتَفْتِهِمْ» تا «سُلْطانٌ مُبِینٌ» یعنی دلیلی قوی بر اعتقاد خود. «وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً» آنها گفتند جنیان دختران خدایند «وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ» آنها در آتشند. - . تفسیر قمی 2: 195 -

و در روایت ابی الجارود از حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» نقل می کند که فرمود: آنها کفار قریش بودند که می گفتند، اگر ما کتاب آسمانی داشتیم، از بندگان مخلص خدا می شدیم، خداوند یهود و نصاری را بکشد، چگونه پیامبران خود را تکذیب نمودند. خداوند می فرماید «فَکَفَرُوا بِهِ» هنگامی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله برای آنها آمد، کفر ورزیدند. - . تفسیر قمی 2: 200 -

**[ترجمه]

«125»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ یَعْنِی فِی کُفْرٍ قَوْلُهُ فَنادَوْا وَ لاتَ

ص: 232


1- تفسیر القمّیّ: 548 و 553.
2- فی طبعة من المصدر: یلصق بالید.
3- تفسیر القمّیّ: 555 و 560.

حِینَ مَناصٍ أَیْ لَیْسَ هُوَ وَقْتَ مَفَرٍّ قَوْلُهُ إِلَّا اخْتِلاقٌ أَیْ تَخْلِیطٌ قَوْلُهُ مِنَ الْأَحْزابِ یَعْنِی الَّذِینَ تَحَزَّبُوا عَلَیْکَ یَوْمَ الْخَنْدَقِ (1).

حَدَّثَنَا سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْغَنِیِّ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی قُلْ یَا مُحَمَّدُ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَیْ عَلَی مَا أَدْعُوکُمْ إِلَیْهِ مِنْ مَالٍ تُعْطُونِیهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ یُرِیدُ مَا أَتَکَلَّفُ هَذَا مِنْ عِنْدِی إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ یُرِیدُ مَوْعِظَةً لِلْعالَمِینَ یُرِیدُ الْخَلْقَ أَجْمَعِینَ وَ لَتَعْلَمُنَّ یَا مَعْشَرَ الْمُشْرِکِینَ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ یُرِیدُ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ بَعْدَ الْمَوْتِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (2).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «بَلِ الَّذینَ کَفَرُوا فی عِزَّةٍ وَ شِقاق» - . ص / 2 - ،{آری، آنان که کفر ورزیدند در سرکشی و ستیزه اند.} می نویسد: یعنی در کفر. «فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ»

ص: 232

آن وقت هنگام فرار نیست «إِلَّا اخْتِلاقٌ» به هم در آمیختن «مِنَ الْأَحْزابِ» آنها که همداستان شدند و گروه و احزابی علیه تو در جنگ خندق تشکیل دادند. - . تفسیر قمی 2: 202 -

ابن عباس در مورد آیه «قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ» گفت: بگو ای محمد صلی الله علیه و آله، من در مقابل دعوت به دین و آیین خدا که کرده ام از شما مالی نمی خواهم «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ» من این قرآن را از جانب خویش نیاورده ام «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ» تذکر است برای جهانیان «وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ» جریان آن را هنگام مرگ و بعد از مرگ در روز قیامت خواهید فهمید. - . تفسیر قمی 2: 215 -

**[ترجمه]

«126»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی وَ ذَلِکَ أَنَّ قُرَیْشاً قَالَتْ إِنَّمَا نَعْبُدُ الْأَصْنَامَ لِیُقَرِّبُونَا إِلَی اللَّهِ زُلْفَی فَإِنَّا لَا نَقْدِرُ أَنْ نَعْبُدَ اللَّهَ حَقَّ عِبَادَتِهِ فَحَکَی اللَّهُ قَوْلَهُمْ عَلَی لَفْظِ الْخَبَرِ وَ مَعْنَاهُ حِکَایَةٌ عَنْهُمْ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ یَعْنِی غَبَنُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ (3).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فی ما هُمْ فیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ » - . زمر / 3 - ، { آگاه باشید: آیینِ پاک از آنِ خداست، و کسانی که به جای او دوستانی برای خود گرفته اند [به این بهانه که:] ما آنها را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم، البتّه خدا میان آنان در باره آنچه که بر سر آن اختلاف دارند، داوری خواهد کرد. در حقیقت، خدا آن کسی را که دروغ پردازِ ناسپاس است هدایت نمی کند.} می­نویسد: جریان چنین است که قریش می گفتند ما این بت ها را می پرستیم تا ما را به خدا نزدیک کنند زیرا ما نمی توانیم خدا را چنانچه شایسته است عبادت کنیم. خداوند با جمله خبری سخن آنها را نقل می کند و آیه حکایت حال آنها است. - . تفسیر قمی 2: 216 -

و در خبری از ابی الجارود از حضرت ابی جعفر در تفسیر آیه « فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبین» - . زمر / 15 - {پس هر چه را غیر از او می خواهید، بپرستید «[ولی به آنان] بگو:» زیانکاران در حقیقت کسانی اند که به خود و کسانشان در روز قیامت زیان رسانده اند؛ آری، این همان خسران آشکار است.»}آمده، یعنی خود و خانواده خویش را دچار زیان کرده اند. - . تفسیر قمی 2: 219 -

**[ترجمه]

«127»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام قَوْلُهُ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ هُمْ أَصْحَابُ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ تَحَزَّبُوا وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ یَعْنِی یَقْتُلُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ أَیْ خَاصَمُوا لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ أَیْ یُبْطِلُوهُ وَ یَدْفَعُوهُ (4).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ما یُجادِلُ فی آیاتِ اللَّهِ إِلاَّ الَّذینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلاد» - . غافر / 4 - ، {جز آنهایی که کفر ورزیدند [کسی] در آیات خدا ستیزه نمی کند، پس رفت و آمدشان در شهرها تو را دستخوش فریب نگرداند.} آیات خدا ائمه علیهم السلام هستند «وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ» آنها اصحاب انبیاء هستند که تشکل یافته اند «وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ» تا او را بکشند «وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ» دشمنی ورزیدند «لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَ» تا حق او را از میان ببرند. - . تفسیر قمی 2: 226 -

**[ترجمه]

«128»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ فُصِّلَتْ آیاتُهُ أَیْ بُیِّنَ حَلَالُهَا وَ حَرَامُهَا وَ أَحْکَامُهَا وَ سُنَنُهَا بَشِیراً وَ نَذِیراً أَیْ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ یُنْذِرُ الظَّالِمِینَ فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ یَعْنِی عَنِ الْقُرْآنِ قَوْلُهُ فِی أَکِنَّةٍ (5)مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ أَیْ تَدْعُونَا إِلَی مَا لَا نَفْهَمُهُ وَ لَا نَعْقِلُهُ قَوْلُهُ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ أَیْ أَجِیبُوهُ قَوْلُهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ هُمُ الَّذِینَ أَقَرُّوا بِالْإِسْلَامِ وَ أَشْرَکُوا بِالْأَعْمَالِ.

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی

ص: 233


1- تفسیر القمّیّ: 561 و 562.
2- تفسیر القمّیّ: 574.
3- تفسیر القمّیّ: 574 و 577.
4- تفسیر القمّیّ: 582.
5- فی المصدر: «فِی أَکِنَّةٍ» قال: فی غشاوة.

جَمِیلَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا أَبَانُ أَ تَرَی أَنَّ اللَّهَ طَلَبَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ زَکَاةَ أَمْوَالِهِمْ وَ هُمْ یُشْرِکُونَ بِهِ حَیْثُ یَقُولُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ قُلْتُ لَهُ کَیْفَ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَسِّرْهُ لِی فَقَالَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا بِالْإِمَامِ الْأَوَّلِ وَ هُمْ بِالْأَئِمَّةِ الْآخِرِینَ کَافِرُونَ یَا أَبَانُ إِنَّمَا دَعَا اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَی الْإِیمَانِ بِهِ فَإِذَا آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ افْتَرَضَ عَلَیْهِمُ الْفَرَائِضَ قَوْلُهُ إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ یَعْنِی نُوحاً وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ النَّبِیِّینَ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَنْتَ قَوْلُهُ وَ الْغَوْا فِیهِ أَیْ صَیِّرُوهُ سُخْرِیَّةً وَ لَغْواً:.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ یَعْنِی الْقُرْآنَ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ قَالَ لَا یَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ التَّوْرَاةِ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ أَمَّا مِنْ خَلْفِهِ لَا یَأْتِیهِ مِنْ بَعْدِهِ کِتَابٌ یُبْطِلُهُ قَوْلُهُ لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قَالَ لَوْ کَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَعْجَمِیّاً لَقَالُوا کَیْفَ نَتَعَلَّمُهُ وَ لِسَانُنَا عَرَبِیٌّ وَ أَتَیْتَنَا بِقُرآنٍ أَعْجَمِیٍّ فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُنَزَّلَ بِلِسَانِهِمْ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» - . فصلت / 3 - ، {کتابی است که آیات آن، به روشنی بیان شده. قرآنی است به زبان عربی برای مردمی که می دانند.} می نویسد: یعنی حلال و حرام و احکام و سنن آنها توضیح داده شده «بَشِیراً وَ نَذِیراً» به مؤمنین بشارت می دهد و ستمکاران را می ترساند «فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ» بیشتر آنها از قرآن اعراض کردند. آیه «فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ» یعنی به چیزی دعوت می کنی که ما آنها را نمی فهمیم و درک نمی کنیم «فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ» یعنی اجابت کنید او را آیه «وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ» آنها کسانی هستند که اقرار به اسلام دارند ولی در عمل مشرکند.

ص: 233

ابان بن تغلب گفت، حضرت صادق علیه السلام فرمود: یا ابان، تو خیال می کنی خداوند از مشرکان زکات بخواهد با اینکه آنها مشرک به خدا هستند؟ در این آیه می فرماید «وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ» عرض کرد، چگونه است فدایت شوم؟ برایم تفسیر بفرمایید.

فرمود: وای بر مشرکین، کسانی که به امام اول مشرک شدند و به ائمه دیگر کافرند. ابان، خداوند مردم را دعوت به ایمان به خود می کند، وقتی ایمان به خدا و پیامبر آوردند، احکام و فرائض را بر او واجب می نماید. «إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ» یعنی نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و پیامبران «وَ مِنْ خَلْفِهِمْ» یعنی تو «وَ الْغَوْا فِیهِ» آن را مسخره و بیهوده جلوه بدهند. - . تفسیر قمی 2: 233 - 237 -

و در روایت ابی الجارود است که حضرت امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ» فرمود: ذکر یعنی قرآن «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ» یعنی از جانب تورات و انجیل و زبور، چیزی که موجب ابطال آن شود نیست «وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» یعنی کتابی بعد از او نخواهد آمد تا قرآن را باطل کند.

آیه «لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌ» یعنی اگر این قرآن به زبان غیر عرب بود می گفتند چگونه آن را بیاموزیم؟ زبان ما عربی است، تو برای ما قرآنی به زبان عجمی آورده ای، خداوند (آن را) به زبان خودشان فرستاد. - . تفسیر قمی 2: 238 -

**[ترجمه]

«129»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ أَیْ تَعَلَّمُوا الدِّینَ یَعْنِی التَّوْحِیدَ وَ إِقَامَ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ حِجَّ الْبَیْتِ وَ السُّنَنَ وَ الْأَحْکَامَ الَّتِی فِی الْکُتُبِ وَ الْإِقْرَارَ بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ أَیْ لَا تَخْتَلِفُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ مِنْ ذِکْرِ هَذِهِ الشَّرَائِعِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ أَیْ یَخْتَارُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِینَ اجْتَبَاهُمُ اللَّهُ وَ اخْتَارَهُمْ قَالَ وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ قَالَ لَمْ یَتَفَرَّقُوا بِجَهْلٍ وَ لَکِنَّهُمْ تَفَرَّقُوا لَمَّا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ وَ عَرَفُوهُ فَحَسَدَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ بَغَی بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ لَمَّا رَأَوْا مِنْ تَفَاضُلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَمْرِ اللَّهِ فَتَفَرَّقُوا فِی الْمَذَاهِبِ وَ أَخَذُوا بِالْآرَاءِ وَ الْأَهْوَاءِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ قَالَ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ قَدْ قَدَّرَ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ فِی التَّقْدِیرِ الْأَوَّلِ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ إِذَا اخْتَلَفُوا وَ أَهْلَکَهُمْ وَ لَمْ یُنْظِرْهُمْ

ص: 234


1- تفسیر القمّیّ: 589- 594.

وَ لَکِنْ أَخَّرَهُمْ إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی الْمَقْدُورِ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ کِنَایَةٌ عَنِ الَّذِینَ نَقَضُوا أَمْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قَالَ فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ یَعْنِی لِهَذِهِ الْأُمُورِ وَ الدِّینِ الَّذِی تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ وَ مُوَالاةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ أَیْ یَحْتَجُّونَ عَلَی اللَّهِ بَعْدَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمُ الرُّسُلَ فَبَعَثَ اللَّهُ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ وَ الْکُتُبَ فَغَیَّرُوا وَ بَدَّلُوا ثُمَّ یَحْتَجُّونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَ حُجَّتُهُمْ عَلَی اللَّهِ داحِضَةٌ أَیْ بَاطِلَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ ثُمَّ قَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً یَعْنِی عَلَی النُّبُوَّةِ إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی

قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی یَعْنِی فِی أَهْلِ بَیْتِهِ قَالَ جَاءَتِ الْأَنْصَارُ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا إِنَّا قَدْ آوَیْنَا وَ نَصَرْنَا فَخُذْ طَائِفَةً مِنْ أَمْوَالِنَا فَاسْتَعِنْ بِهَا عَلَی مَا نَابَکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً یَعْنِی عَلَی النُّبُوَّةِ إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی یَعْنِی فِی أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ قَالَ أَ لَا تَرَی أَنَّ الرَّجُلَ یَکُونُ لَهُ صَدِیقٌ وَ فِی نَفْسِ ذَلِکَ الرَّجُلِ شَیْ ءٌ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ فَلَا یَسْلَمُ صَدْرُهُ فَأَرَادَ اللَّهُ أَنْ لَا یَکُونَ فِی نَفْسِ رَسُولِ اللَّهِ شَیْ ءٌ عَلَی أُمَّتِهِ فَعَرَضَ عَلَیْهِمُ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی فَإِنْ أَخَذُوا أَخَذُوا مَفْرُوضاً وَ إِنْ تَرَکُوا تَرَکُوا مَفْرُوضاً قَالَ فَانْصَرَفُوا مِنْ عِنْدِهِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ عَرَضْنَا عَلَیْهِ أَمْوَالَنَا فَقَالَ قَاتِلُوا عَنْ أَهْلِ بَیْتِی مِنْ بَعْدِی وَ قَالَتْ طَائِفَةٌ مَا قَالَ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَحَدُوهُ وَ قَالُوا کَمَا حَکَی اللَّهُ أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ قَالَ لَوِ افْتَرَیْتَ وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ یَعْنِی یُبْطِلُهُ وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ یَعْنِی بِالْأَئِمَّةِ وَ الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسی وَ عیسی أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فیهِ کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی إِلَیْهِ مَنْ یُنیبُ» - . شوری / 13 - ،{ از [احکامِ] دین، آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که «دین را برپا دارید و در آن تفرقه اندازی مکنید.» آنچه که ایشان را به سوی آن فرا می خوانی، بر مشرکان گران می آید. خدا هر که را بخواهد، به سوی خود برمی گزیند، و هر که را که از در توبه درآید، به سوی خود راه می نماید.} می نویسد: یعنی توحید و نماز و زکاة و روزه ماه رمضان و حج و سنن و احکامی که در آداب شریعت هست و اقرار به ولایت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را فرا گیرید «وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» در باره آن اختلاف نکنید «کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ» دعوت به این شرایعی که می کنید بر مشرکین گران است. سپس می فرماید «اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ» خدا هر که را بخواهد انتخاب می کند «وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ» ایشان ائمه علیهم السلام هستند که خدا آنها را انتخاب و اختیار کرده است.

«وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ» آنها از روی نادانی تفرقه و اختلاف را از پیش نگرفته­اند بلکه با علم و اطلاع و از روی حسادت و ستمی که بر یکدیگر روا داشتند اختلاف انداختند. آنها وقتی دیدند امیر المؤمنین به دستور خدا بر همه برتری جست، مذاهب مختلفی به وجود آوردند و به آراء و خواسته های دل خویش گرایش پیدا کردند. بعد خداوند می فرماید: «وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ» اگر این نبود که خداوند در ازل این مطلب را مقدر نمود، هر آینه وقتی به اختلاف می گراییدند، بین آنها قضاوت می کرد و آنها را هلاک می نمود و به ایشان مهلت نمی داد

ص: 234

ولی آن را تا موقع معین تاخیر انداخته «وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ» کنایه از کسانی است که پیمان پیامبر صلی الله علیه و آله را شکستند، سپس می فرماید: «فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ» به خاطر این، به دین و دوستی امیر المؤمنین علیه السلام دعوت کن و پایدار باش، چنانچه به تو دستور داده شد. بعد می فرماید: «وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ» کسانی که با خدا بعد از اینکه پیامبرانی را فرستاد به احتجاج بپردازند «حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ» دلیل آنها نزد خدا باطل است. بعد می فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً» بگو ای محمد، در مقابل نبوت، از شما تقاضای پاداشی ندارم «إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» مگر دوستی با اهل بیتم. سپس می گوید، مگر چنین نیست که شخص دوستی دارد و می خواهد سفارشی (راجع به او) به خانواده خود کند ولی دلش اجازه نمی دهد. خداوند می دانست که در دل پیامبر چیزی در ارتباط با امت از سفارشات لازم، جز علاقه و دوستی به خانواده اش باقی نمانده، به همین جهت دوستی با خویشاوندان پیامبر را واجب نمود که اگر انجام دادند، واجبی را انجام داده اند و اگر ترک کنند واجبی را ترک کرده اند. آنها از اطراف پیامبر صلی الله علیه و آله متفرق شدند در حالی که به یکدیگر می گفتند، ما اموال خود را در اختیارش گذاشتیم، گفت پس از رفتنم از اهل بیت من دفاع کنید. عده­ای گفتند پیامبر چنین چیزی را نگفته و انکار نمودند، و چنانچه قرآن حکایت می کند گفتند، «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» به خدا دروغ بسته. خداوند می فرماید «فَإِنْ یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ» اگر دروغ بگویی «وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ» باطل را نابود می کند «وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ» حق را به وسیله ائمه علیهم السلام و قائم آل محمد صلی الله علیه و آله ثابت می کند. - . تفسیر قمی 2: 246 - 248 -

**[ترجمه]

«130»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَیْ نَدَعُکُمْ مُهْمَلِینَ لَا نَحْتَجُّ عَلَیْکُمْ بِرَسُولٍ أَوْ بِإِمَامٍ أَوْ بِحُجَجٍ قَوْلُهُ أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً یَعْنِی مِنْ قُرَیْشٍ قَوْلُهُ

ص: 235


1- تفسیر القمّیّ: 600- 602.

وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً قَالَ قَالَتْ قُرَیْشٌ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ هُمْ بَنَاتُ اللَّهِ قَوْلُهُ أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ أَیْ فِی الذَّهَبِ قَوْلُهُ عَلی أُمَّةٍ أَیْ عَلَی مَذْهَبٍ ثُمَّ حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلَ قُرَیْشٍ وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ أَیْ هَلَّا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ وَ هُوَ عُرْوَةُ بْنُ مَسْعُودٍ وَ الْقَرْیَتَیْنِ مَکَّةُ وَ الطَّائِفُ وَ کَانَ یَحْتَمِلُ الدِّیَاتِ وَ کَانَ عَمَّ الْمُغِیرَةِ بْنِ شُعْبَةَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ یَعْنِی النُّبُوَّةَ وَ الْقُرْآنَ حِینَ قَالُوا لِمَ لَمْ یُنَزَّلْ عَلَی عُرْوَةَ بْنِ مَسْعُودٍ (1).

أقول: سیأتی تفسیر قوله وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فی باب احتجاج الباقر ع.

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفینَ» - . زخرف / 5 - ، {آیا به [صِرفِ] اینکه شما قومی منحرفید [باید] قرآن را از شما بازداریم؟} می نویسد: یعنی شما را بیهوده رها خواهیم کرد و حجت خود را به وسیله پیامبر یا امام و دلائل تمام نخواهیم کرد؟ «أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً» از قریش

ص: 235

«وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً» قریش گفتند ملائکه دختران خدا هستند «أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ» یعنی در طلا. - . تفسیر قمی 2: 254 -

و آیه «عَلی أُمَّةٍ »یعنی بر مذهب. سپس خداوند گفتار قریش را حکایت می کند «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ» چرا این قرآن نازل نشد «عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ» و او عروة بن مسعود است و دو قریه مکه و طائف است عروة غرامت و جریمه ها را از مال خود پرداخت می کرد و عموی مغیرة بن شعبه بود. خداوند سخن آنها را رد کرد «أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ» مگر آنها نبوت و قرآن را به هر کس بخواهند می دهند؟ موقعی که گفتند چرا بر عروة بن مسعود ثقفی نازل نشد. - . تفسیر قمی 2: 256 -

مولف: به زودی تفسیر آیه «وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ» در باب احتجاج امام باقر علیه السلام خواهد آمد.

**[ترجمه]

«131»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا الْآیَةَ: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ وَکِیعٍ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ کُهَیْلٍ عَنْ أَبِی صَادِقٍ عَنْ أَبِی الْأَعَزِّ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: بَیْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله جَالِسٌ فِی أَصْحَابِهِ إِذْ قَالَ إِنَّهُ یَدْخُلُ عَلَیْکُمُ السَّاعَةَ شَبِیهُ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ فَخَرَجَ بَعْضُ مَنْ کَانَ جَالِساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ لِیَکُونَ هُوَ الدَّاخِلَ فَدَخَلَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَقَالَ الرَّجُلُ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ أَ مَا رَضِیَ مُحَمَّدٌ أَنْ فَضَّلَ عَلِیّاً عَلَیْنَا حَتَّی یُشَبِّهَهُ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ اللَّهِ لَآلِهَتُنَا الَّتِی کُنَّا نَعْبُدُهَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ أَفْضَلُ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ الْمَجْلِسِ وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُکَ مِنْهُ یَضِجُّونَ فَحَرَّفُوهَا یَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ (2)إِنْ عَلِیٌّ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَیْهِ وَ جَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَمَحَا اسْمَهُ عَنْ هَذَا الْمَوْضِعِ ثُمَّ ذَکَرَ اللَّهُ خَطَرَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ عِظَمَ شَأْنِهِ عِنْدَهُ تَعَالَی فَقَالَ وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَوْلُهُ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ یَعْنِی أَوَّلَ الْآنِفِینَ لَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ (3).

ص: 236


1- تفسیر القمّیّ: 606- 609.
2- فی نسخة هنا زیادة و هی: خصمون علیا.
3- تفسیر القمّیّ: 611 و 614.

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّون» - . زخرف / 57 - ، {و هنگامی که [در مورد] پسر مریم مثالی آورده شد، بناگاه قوم تو از آن [سخن] هلهله درانداختند [و اعراض کردند]} می نویسد: سلمان فارسی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرد که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله میان اصحاب نشسته بود، فرمود: هم اکنون شخصی بر شما وارد می شود که شبیه عیسی بن مریم است. بعضی از اطرافیان از جای حرکت کرده رفتند تا وارد شوند و آنها صاحب این امتیاز باشند. در این موقع علی بن ابی طالب علیه السّلام وارد شد. آن مرد به یکی از دوستان خود گفت، - محمد صلی الله علیه و آله - قانع به همین نشد که علی را بر همه ما برتری بخشد تا بالاخره او را شبیه عیسی بن مریم کرد. به خدا قسم، خدایانی که در جاهلیت می پرستیدیم بهتر از او بود. خداوند در همین مجلس این آیه را نازل فرمود: «وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ» یضجون که تغییرش دادند «یَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ» علی جز بنده ای که بر او نعمت بخشیدیم و او را مثل برای بنی اسرائیل قرار دادیم نیست. آنها اسمش را از این آیه محو نموده اند. سپس خداوند مقام و عظمت امیر المؤمنین علیه السلام را بیان می کند. - . تفسیر قمی 2: 259 -

«وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ» منظور امیر المؤمنین علیه السلام است «فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ» یعنی اولین مخالف این هستم که او را فرزندی باشد. - . تفسیر قمی 2: 263 -

ص: 236

**[ترجمه]

«132»

فس، تفسیر القمی إِنَّا أَنْزَلْناهُ یَعْنِی الْقُرْآنَ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ وَ هِیَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِیهَا إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ جُمْلَةً وَاحِدَةً ثُمَّ نُزِّلَ مِنَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی طُولِ عِشْرِینَ سَنَةً قَوْلُهُ فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ أَیِ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرینَ» - . دخان / 3 - ،{ [که] ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم، [زیرا] که ما هشداردهنده بودیم.}گفته است: یعنی قرآن؛ «فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ» شب قدر است. خداوند قرآن را یک مرتبه در این شب در بیت المعمور نازل کرد سپس از بیت المعمور در طول بیست سال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل نمود «فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ» یعنی منتظر باش آنها نیز منتظرند. - . تفسیر قمی 2: 264 -

**[ترجمه]

«133»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَیْ کَذَّابٍ قَوْلُهُ وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً یَعْنِی إِذَا رَأَی فَوَضَعَ الْعِلْمَ مَکَانَ الرُّؤْیَةِ قَوْلُهُ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ قَالَ الشِّدَّةُ وَ السُّوءُ.

حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبَّاسٍ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ رُشَیْدٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ قَالَ قُلْ لِلَّذِینَ مَنَنَّا عَلَیْهِمْ بِمَعْرِفَتِنَا أَنْ یُعَلِّمُوا الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ (2)فَإِذَا عَرَّفُوهُمْ فَقَدْ غَفَرُوا لَهُمْ قَوْلُهُ أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ قَالَ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ کُلَّمَا هَوَوْا شَیْئاً عَبَدُوهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ أَیْ عَذَّبَهُ عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ فِیمَا ارْتَکَبُوا مِنْ أَمْرِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ جَرَی ذَلِکَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِیمَا فَعَلُوهُ بَعْدَهُ بِأَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ وَ أَزَالُوا الْخِلَافَةَ وَ الْإِمَامَةَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَعْدَ أَخْذِهِ الْمِیثَاقَ عَلَیْهِمْ مَرَّتَیْنِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ نَزَلَتْ فِی قُرَیْشٍ وَ جَرَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ اتَّخَذُوا إِمَاماً بِأَهْوَائِهِمْ ثُمَّ عَطَفَ عَلَی الدَّهْرِیَّةِ الَّذِینَ قَالُوا لَا نَحْیَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ هَذَا مُقَدَّمٌ وَ مُؤَخَّرٌ لِأَنَّ الدَّهْرِیَّةَ لَمْ یُقِرُّوا بِالْبَعْثِ وَ النُّشُورِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ إِنَّمَا قَالُوا نَحْیَا وَ نَمُوتُ وَ مَا یُهْلِکُنَا إِلَّا الدَّهْرُ إِلَی قَوْلِهِ یَظُنُّونَ فَهَذَا ظَنُّ شَکٍّ (3).

ص: 237


1- تفسیر القمّیّ: 615 و 617. فیه: تهدید من اللّه و وعید، و انتظر إنهم منتظرون.
2- فی المصدر: أن یعرفوا الذین لا یعلمون.
3- تفسیر القمّیّ: 618 و 619.

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَیْلٌ لِکُلِ أَفَّاکٍ أَثیمٍ» - . جاثیه / 7 - ، { وای بر هر دروغزن گناه پیشه!} گفته است: یعنی کذاب. «وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً» یعنی وقتی بیند. خداوند به جای دیدن، کلمه علم را گذاشته است. «عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ» گفت، یعنی شدت و گرفتاری.

داود بن کثیر از حضرت صادق علیه السّلام نقل کرد که در مورد آیه «قُلْ لِلَّذینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» - . جاثیه / 14 - ، { به کسانی که ایمان آورده اند بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزیِ] خدا امید ندارند درگذرند، تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می شده اند به مجازات رساند.} فرمود: به کسانی که به آنها به شناخت خود منت نهاده ایم بگو که نادانان را بیاموزند، وقتی به آنها معرفت بیاموزند، آنها را می بخشیم.

در تفسیر آیه «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ» گفت: این آیه در باره قریش نازل شده که هر چه دوست داشتند را می پرستیدند «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ» یعنی او را با اطلاع از آنچه در باره امیر المؤمنین علیه السّلام انجام دادند عذاب می نماید. این جریان پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اتفاق افتاد و آنها به میل خود حرکت کردند و کارهایی انجام دادند که خلافت و امامت را از امیر المؤمنین علیه السّلام گرفت. آیه «اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ» در باره قریش نازل شده و بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد اصحابش که خلافت امیر المؤمنین علیه السّلام را غصب نمودند و امامی را به هوای نفس خود انتخاب کردند، جاری شده؛ سپس سخن را به دهری ها برمی گرداند که مدعی هستند بعد از مرگ زنده نمی شویم، «وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا» و در اینجا تقدیم و تاخیر شده، زیرا دهری­ها به حشر و نشر بعد از مرگ اعتقادی ندارند. آنها می گویند نحیا و نموت «وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ» ما خودمان زنده می شویم و می میریم و جز طبیعت چیز دیگری ما را نمی میراند تا این آیه «یَظُنُّونَ»، این گمان به معنی شک است. - . تفسیر قمی 2: 268 - 270 -

ص: 237

**[ترجمه]

«134»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ یَعْنِی قُرَیْشاً عَمَّا دَعَاهُمْ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ احْتَجَّ عَلَیْهِمْ فَقَالَ قُلْ لَهُمْ یَا مُحَمَّدُ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یَعْنِی الْأَصْنَامَ الَّتِی کَانُوا یَعْبُدُونَهَا ثُمَّ قَالَ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ (1)قَالَ مَنْ عَبَدَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ الْکَوَاکِبَ وَ الْبَهَائِمَ وَ الشَّجَرَ وَ الْحَجَرَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کَانَتْ هَذِهِ الْأَشْیَاءُ لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ ثُمَّ قَالَ أَمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ افْتَراهُ- یَعْنِی الْقُرْآنَ أَیْ وَضَعَهُ مِنْ عِنْدِهِ فَ قُلْ لَهُمْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَثَابَنِی أَوْ عَاقَبَنِی عَلَی ذَلِکَ هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ أَیْ تَکْذِبُونَ ثُمَّ قَالَ قُلْ لَهُمْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ أَیْ لَمْ أَکُنْ وَاحِداً مِنَ الرُّسُلِ فَقَدْ کَانَ قَبْلِی أَنْبِیَاءُ (2).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُون» - . احقاف / 3 - {[ما] آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است جز به حقّ و [تا] زمانی معیّن نیافریدیم، و کسانی که کافر شده اند، از آنچه هشدار داده شده اند روی گردانند.} گفته است: منظور قریش است که از آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را به آن دعوت می کرد روی برمی گرداندند. فرمود: یا محمد، به آنها بگو «أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» یعنی بت هایی را که می پرستیدند. سپس می فرماید: «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ» گفت: کسانی که خورشید و ماه و ستارگان و چهارپایان و درخت و سنگ را می پرستیدند، زمانی که در قیامت محشور شوند، همین معبودها و خدایان دشمن ایشان خواهند بود و نسبت به عبادت آنها بیزاری می جویند؛ سپس می فرماید «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ» یا می گویند این قرآن را از خود درآورده «إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» اگر من دروغ بسته باشم، در صورتی که خدا بخواهد مرا پاداش یا کیفر دهد، قدرت ندارند جلوی او را بگیرند «هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ» او دروغهایی که در این مورد می گویید بهتر می داند.

سپس می فرماید: «قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ» بگو من تنها یک پیامبر نیستم و قبل از من انبیایی آمده اند. - . تفسیر قمی 2: 271 -

**[ترجمه]

«135»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْمُنَافِقِینَ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مَنْ کَانَ إِذَا سَمِعَ شَیْئاً مِنْهُ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ وَ لَمْ یَعِهِ فَإِذَا خَرَجَ قَالَ لِلْمُؤْمِنِینَ مَا ذَا قَالَ مُحَمَّدٌ آنِفاً (3).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» - . محمد / 16 - ،{و از میان [منافقان] کسانی اند که [در ظاهر] به [سخنان] تو گوش می دهند، ولی چون از نزد تو بیرون می روند، به دانش یافتگان می گویند: «هم اکنون چه گفت؟» اینان همانانند که خدا بر دلهایشان مُهر نهاده است و از هوسهای خود پیروی کرده اند.} گفته است: این آیه در باره منافقین از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده و کسانی که وقتی قرآن را می شنیدند، نه به آن ایمان داشتند و نه آن را حفظ می کردند و وقتی خارج می شد به مؤمنین می گفتند، پیامبر چه گفت؟!. - . تفسیر قمی 2: 278 -

**[ترجمه]

«136»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا أَیِ اسْتَسْلَمْتُمْ بِالسَّیْفِ وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ قَوْلُهُ لا یَلِتْکُمْ أَیْ لَا یَنْقُصُکُمْ قَوْلُهُ یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا نَزَلَتْ فِی عُثْمَانَ یَوْمَ الْخَنْدَقِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ مَرَّ بِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ هُوَ یَحْفِرُ الْخَنْدَقَ وَ قَدِ ارْتَفَعَ الْغُبَارُ مِنَ الْحَفْرِ فَوَضَعَ عُثْمَانُ کُمَّهُ عَلَی أَنْفِهِ وَ مَرَّ فَقَالَ عَمَّارٌ

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَبْنِی الْمَسَاجِدَا یَظَلُّ فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً

کَمَنْ یَمُرُّ بِالْغُبَارِ حَائِداً یُعْرِضُ عَنْهُ جَاحِداً مُعَانِداً

فَالْتَفَتَ إِلَیْهِ عُثْمَانُ فَقَالَ یَا ابْنَ السَّوْدَاءِ إِیَّایَ تَعْنِی ثُمَّ أَتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ لَمْ نَدْخُلْ مَعَکَ فِی الْإِسْلَامِ لِتَسُبَّ أَعْرَاضَنَا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ أَقَلْتُکَ إِسْلَامَکَ فَاذْهَبْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا إِلَی قَوْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَیْ لَیْسَ هُمْ صَادِقِینَ (4).

ص: 238


1- فی المصدر: «لا یستجیب لهم یوم القیامة»- الی قوله-: «وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ» قال: اه.
2- تفسیر القمّیّ: 620.
3- تفسیر القمّیّ: 627.
4- تفسیر القمّیّ: 642. و فیه: أی لستم بصادقین.

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإیمانُ فی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ» - . حجرات / 14 - {[برخی از] بادیه نشینان گفتند: «ایمان آوردیم.» بگو: «ایمان نیاورده اید، لیکن بگویید: اسلام آوردیم.» و هنوز در دلهای شما ایمان داخل نشده است. و اگر خدا و پیامبرِ او را فرمان برید از [ارزشِ] کرده هایتان چیزی کم نمی کند. خدا آمرزنده مهربان است.»} گفته است: «وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا» یعنی شما با شمشیر تسلیم شدید «وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ لا یَلِتْکُمْ» یعنی از شما کاسته نمی شود.

آیه «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا» در باره عثمان در جنگ خندق نازل شد. او در حالی از کنار عمار بن یاسر گذشت که عمار خندق حفر می کرد و از کند و کاو او گرد و غبار بلند شده بود. عثمان بینی خود را گرفت و رد شد. عمار گفت:

لَا یَسْتَوِی مَنْ یَبْنِی الْمَسَاجِدَا

یَظَلُّ فِیهَا رَاکِعاً وَ سَاجِداً

کَمَنْ یَمُرُّ بِالْغُبَارِ حَائِداً

یُعْرِضُ عَنْهُ جَاحِداً مُعَانِدا

آن که مسجد می سازد و در آن رکوع و سجود می کند مانند کسی نیست که از کنار غبار در حالی که بینی خود را گرفته می گذرد و از آن با حالت انکار و عناد روی می گرداند.

عثمان عصبانی شده گفت، پسر سیاه زاده! منظورت من هستم؟ سپس شکایتش را پیش پیامبر صلی الله علیه و آله برد و گفت، ما دعوت تو را پذیرفتیم و اسلام آوردیم تا ما را به دشنام بگیرند و آبرویمان را ببرند؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: اگر اسلام برایت دشوار است برو.

خداوند این آیه را نازل نمود «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا» تا «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» یعنی راست نمی گویند. - . تفسیر قمی 2: 297 - 298 -

ص: 238

**[ترجمه]

«137»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ قَالَ هَمَّ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ بِهَلَاکِ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَنْزَلَ عَلَی رَسُولِهِ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ ثُمَّ بَدَا لَهُ فِی ذَلِکَ فَأَنْزَلَ عَلَیْهِ وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ (1)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «فَتَوَلَ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ» - . ذاریات / 54 - {پس، از آنان روی بگردان، که تو درخور نکوهش نیستی.}خداوند تصمیم داشت مردم روی زمین را هلاک نماید، به حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: تو از آنها فاصله بگیر سرزنش نخواهی شد. سپس در این مورد بدا حاصل شد و این آیه را نازل نمود «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ». - . تفسیر قمی 2: 306 -

**[ترجمه]

«138»

فس، تفسیر القمی أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا قَالَ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیَا أَحْلَمَ مِنْ قُرَیْشٍ ثُمَّ عَطَفَ عَلَی أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَمْ یَقُولُونَ یَا مُحَمَّدُ تَقَوَّلَهُ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بَلْ لا یُؤْمِنُونَ أَنَّهُ لَمْ یَتَقَوَّلْهُ وَ لَمْ یُقِمْهُ بِرَأْیِهِ ثُمَّ قَالَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ أَیْ رَجُلٍ مِثْلِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ ثُمَّ قَالَ أَمْ تَسْئَلُهُمْ یَا مُحَمَّدُ أَجْراً فِیمَا آتَیْتُهُمْ بِهِ فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ أَیْ أَمْ یَقَعُ عَلَیْهِمُ الْغُرْمُ الثَّقِیلُ قَوْلُهُ وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حَقَّهُمْ عَذاباً دُونَ ذلِکَ قَالَ عَذَابُ الرَّجْعَةِ بِالسَّیْفِ قَوْلُهُ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا أَیْ بِحِفْظِنَا وَ حِرْزِنَا وَ نِعْمَتِنَا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ قَالَ لِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ قَالَ صَلَاةُ اللَّیْلِ.

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: أَدْبارَ السُّجُودِ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ صَلَاةِ الصُّبْحِ (2)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُون» - . طور / 32 - {آیا پندارهایشان آنان را به این [موضعگیری] وا می دارد یا [نه،] آنها مردمی سرکشند؟} گفت: در دنیا پندار گرا تر از قریش نبود، بعد روی سخن را به اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله می نماید «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ» یا می گویند محمد از خودش ساخته و منظور امیر المؤمنین است «بَلْ لا یُؤْمِنُونَ» از خود نساخته و این رأی شخصی او نیست. سپس می فرماید «فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ» یعنی مردی مانند او را از جانب خدا بیاورند «إِنْ کانُوا صادِقِینَ» سپس می فرماید «أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ» مگر تو از آنها پاداشی خواستی که زیر بار سنگینی پرداخت آن بمانند؟.

آیه «وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا» کسانی که به آل محمد صلی الله علیه و آله در مورد حقشان ظلم کردند «عَذاباً دُونَ ذلِکَ» عذاب رجعت است به وسیله شمشیر «فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا» تو در پناه حفظ و نگهبانی و نعمت ما هستی «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ» وقتی برای نماز شب حرکت می کنی خدا را تسبیح کن. «فَسَبِّحْهُ» گفت، نماز شب است بزنطی گفت، حضرت رضا علیه السّلام فرمود: «أَدْبارَ السُّجُودِ» چهار رکعت است بعد از مغرب «وَ إِدْبارَ النُّجُومِ» دو رکعت است قبل از نماز صبح. - . تفسیر قمی 2: 309 - 310 -

**[ترجمه]

«139»

فس، تفسیر القمی وَ النَّجْمِ إِذا هَوی قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3)إِذا هَوی لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ هُوَ فِی الْهَوَاءِ (4)وَ هُوَ قَسَمٌ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فَضْلٌ لَهُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ جَوَابُ الْقَسَمِ ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی أَیْ لَا یَتَکَلَّمُ بِالْهَوَی إِنْ هُوَ یَعْنِی الْقُرْآنَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی (5)یَعْنِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 239


1- تفسیر القمّیّ: 648.
2- تفسیر القمّیّ: 650.
3- ذکر الطبرسیّ معان أخر للنجم راجع مجمع البیان: ج 9: 172.
4- فی المصدر هنا زیادة و هی: و هذا ردّ علی من انکر المعراج.
5- قال الطبرسیّ: یعنی به جبرئیل، ای القوی فی نفسه و خلقته «ذُو مِرَّةٍ» قال: أی ذو قوة و شدة فی خلقه؛ و قیل: ذو صحة و خلق حسن، و قیل: ذو مرور فی الهواء ذاهبا و جائیا و نازلا و صاعدا «فَاسْتَوی جبرائیل علی صورته التی خلق علیها بعد الخدارة إلی محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم «وَ هُوَ» کنایة عن جبرائیل «بِالْأُفُقِ الْأَعْلی یعنی افق المشرق، و المراد بالاعلی جانب المشرق و هو فوق جانب المغرب فی صعید الأرض لا فی الهواء، قالوا: إن جبرائیل کان یأتی النبیّ صلی الله علیه و آله فی صورة الآدمیین فسأله النبیّ صلی الله علیه و آله أن یریه نفسه علی صورته التی خلق علیها، فأراه نفسه مرتین: مرة فی الأرض و مرة فی السماء اما فی الأرض ففی الافق الأعلی، و ذلک ان محمّدا صلی الله علیه و آله کان بحراء فطلع له جبرائیل من المشرق فسد الافق إلی المغرب فخر النبیّ صلی الله علیه و آله مغشیا علیه فنزل جبرائیل فی صورة الآدمیین فضمه إلی نفسه و هو قوله: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی» و تقدیره: ثم تدلی أی قرب بعد بعده و علوه فی الافق الأعلی فدنا من محمّد صلی الله علیه و آله (إلی ان قال:) و قیل: معناه: استوی جبرائیل و محمّد صلی الله علیه و آله بالافق الأعلی یعنی السماء الدنیا لیلة المعراج «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ» أی کان ما بین جبرائیل و رسول اللّه صلی الله علیه و آله قاب قوسین، و القوس: ما یرمی به، و قیل: قدر ذراعین، «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی أی فاوحی اللّه علی لسان جبرائیل إلی عبد اللّه محمّد صلی الله علیه و آله ما أوحی اللّه تعالی إلیه. «إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی قیل: یغشاه الملائکة أمثال الغربان حین یقعن علی الشجر.

قَوْلُهُ وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ دَنا یَعْنِی الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَدَلَّی قَالَ إِنَّمَا نَزَلَتْ ثُمَّ دَنَا فَتَدَانَی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ قَالَ کَانَ مِنَ اللَّهِ کَمَا بَیْنَ مَقْبَضِ الْقَوْسِ إِلَی رَأْسِ السِّیَةِ (1)أَوْ أَدْنی قَالَ بَلْ أَدْنَی مِنْ ذَلِکَ فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی قَالَ وَحْیُ مُشَافَهَةٍ قَوْلُهُ إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی قَالَ لَمَّا رَفَعَ الْحِجَابَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رَسُولِ اللَّهِ غَشِیَ نُورُهُ السِّدْرَةَ قَوْلُهُ ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی أَیْ لَمْ یُنْکِرْ لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری قَالَ رَأَی جَبْرَئِیلَ عَلَی سَاقِهِ الدُّرُّ مِثْلَ الْقَطْرِ عَلَی الْبَقْلِ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ قَدْ مَلَأَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی قَالَ اللَّاتُ رَجُلٌ وَ الْعُزَّی امْرَأَةٌ قَوْلُهُ وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری قَالَ کَانَ صَنَمٌ بِالْمِسْکِ خَارِجٌ مِنَ الْحَرَمِ عَلَی سِتَّةِ أَمْیَالٍ یُسَمَّی الْمَنَاةَ (2)قَوْلُهُ تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی أَیْ نَاقِصَةٌ ثُمَّ قَالَ إِنْ هِیَ یَعْنِی اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ الْمَنَاةَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ

ص: 240


1- سیة القوس: ما عطف من طرفیها.
2- تقدم فی تفسیر الآیات معان أخر لها.

أَیْ مِنْ حُجَّةٍ قَوْلُهُ فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری أَیْ بِأَیِّ سُلْطَانٍ تُخَاصِمُ هذا نَذِیرٌ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنَ النُّذُرِ الْأُولی أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ یَعْنِی مَا قَدْ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُ مِنَ الْأَخْبَارِ وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ أَیْ لَاهُونَ(1).

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی» - . نجم / 1 - ،{ سوگند به اختر [= قرآن] چون فرود می آید.} گفته است: نجم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است «إِذا هَوی» وقتی شب در آسمانها سیر داده شد و آن وقت در هوا بود و این قسمی است که خداوند به پیامبر اکرم می خورد و یک فضیلتی است برای آن جناب نسبت به سایر پیامبران، و جواب قسم است «ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی» یعنی از روی هوای نفس نمی گوید، تمام این قرآن وحی است «إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی» منظور جبرئیل است که به او آموخته «ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی» یعنی پیامبر اکرم.

ص: 239

آیه «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله «ثُمَّ دَنا» یعنی رسول الله به پروردگارش نزدیک شد «فَتَدَلَّی» گفته است این طور نازل شده «ثُمَّ دَنا» پس به یکدیگر نزدیک شدند «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ» یعنی پیامبر چنان به خدا به اندازه فاصله سر کمان تا دو طرف آن «أَوْ أَدْنی» بلکه از این نزدیکتر «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی» رودر رو به او وحی نمود. - . تفسیر قمی 2: 311 -

آیه «إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی» گفت وقتی حجاب بین خدا و پیامبر برداشته شد، نور او سدره را پوشاند «ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی» انکار نکرده «لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری» گفت، جبرئیل را دید که بر ساقش درّی بود مانند کمربند قاطر دارای ششصد بال که بین آسمان و زمین را پر کرده بود.

«أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی» گفت، لات مرد است و عزی زن «وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری» گفت، بتی در مِسک خارج از مکه به فاصله شش میل بود که منات نام داشت. «تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی» قسمت ناقص، سپس می فرماید «إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ» سلطان،

ص: 240

یعنی دلیل و حجت. - . تفسیر قمی 2: 315 -

«فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری» یعنی با چه نیرویی می جنگی «هذا نَذِیرٌ» رسول الله صلی الله علیه و آله «مِنَ النُّذُرِ الْأُولی أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ» از آنچه از اخبار ذکر شد «وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ» شما به لهو و لعب مشغولید. - . تفسیر قمی 2: 317 -

**[ترجمه]

بیان

هوی یکون بمعنی هبط و بمعنی صعد.

lt;meta info="(هوی) به معنی فرود آمدن و بالا رفتن هر دو هست.

**[ترجمه]

«140»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ أَیْ کَانُوا یَعْمَلُونَ بِرَأْیِهِمْ وَ یُکَذِّبُونَ أَنْبِیَاءَهُمْ قَوْلُهُ ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ أَیْ مُتَّعَظٌ قَوْلُهُ وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ أَیْ أَتْبَاعَکُمْ فِی عِبَادَةِ الْأَصْنَامِ قَوْلُهُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ أَیْ مَکْتُوبٌ فِی الْکُتُبِ وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ یَعْنِی مِنْ ذَنْبٍ مُسْتَطَرٌ أَیْ مَکْتُوبٌ (2).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِر» - . قمر / 3 - {و به تکذیب دست زدند و هوسهای خویش را دنبال کردند، و[لی] هر کاری را [آخر] قراری است.} گفته است: رای و نظر خود را به کار می بستند و به دستور انبیای خویش عمل نمی کردند «ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ» پندگیرنده «وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ» پیروان شما را در عبادت بت ها هلاک کردیم «وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ» در کتب نوشته است «وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ» گناه کوچک و بزرگ «مُسْتَطَرٌ» مکتوب. - . تفسیر قمی 2: 319 - 320 -

**[ترجمه]

«141»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ یَعْنِی النُّطْفَةَ قَوْلُهُ مِنَ الْمُزْنِ قَالَ مِنَ السَّحَابِ قَوْلُهُ أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ أَیْ تُوقِدُونَهَا وَ تَنْتَفِعُونَ بِهَا قَوْلُهُ لِلْمُقْوِینَ أَیْ لِلْمُحْتَاجِینَ قَوْلُهُ فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ أَیْ فَأُقْسِمُ.

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ وَ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَزَّازِ جَمِیعاً عَنْ صَالِحِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ ثَابِتِ بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی الثَّعْلَبِیِّ وَ لَا أَرَانِی إِلَّا وَ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْ عَبْدِ الْأَعْلَی قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِیُّ (3)

أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام قَرَأَ بِهِمُ الْوَاقِعَةَ وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ إِنِّی عَرَفْتُ أَنَّهُ سَیَقُولُ قَائِلٌ لِمَ قَرَأَهَا هَکَذَا قَرَأْتُهَا إِنِّی سَمِعْتُ (4)رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْرَؤُهَا کَذَلِکَ وَ کَانُوا إِذَا مُطِرُوا قَالُوا مُطِرْنَا بِنَوْءِ کَذَا وَ کَذَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.

وَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ قَالَ

ص: 241


1- تفسیر القمّیّ: 650- 656.
2- تفسیر القمّیّ: 657- 658.
3- هو عبد اللّه بن حبیب بن ربیعة السلمی الکوفیّ المقری و لابیه صحبة مات بعد السبعین.
4- کذا فیما عندنا من النسخ؛ و فی المصدر: سیقول قائل من قرءها هکذا؟ قرأتها إنّی سمعت اه.

بَلْ هِیَ وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ» - . واقعه / 58 - ، {آیا آنچه را [که به صورت نطفه] فرو می ریزید دیده اید؟} یعنی نطفه «مِنَ الْمُزْنِ» گفت، از سحاب و ابر «أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ» می افروزید آن را و از آن بهره مند می شوید «لِلْمُقْوِینَ» برای محتاجان «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ» یعنی قسم می خورم. - . تفسیر قمی 2: 327 - 328 -

ابو عبد الرحمن سلمی گفت، علی علیه السّلام سوره واقعه را برای آنها این طور قرائت کرد «وَ تَجْعَلُونَ - شکرکم - أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ» وقتی به پایان رسانید فرمود: می دانستم که یکی خواهد گفت چرا این طور خواندی؟ من از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم همین طور می خواند.

وقتی باران می بارید می گفتند، فلان ستاره و فلان چیز باران را فرستاد «وَ تَجْعَلُونَ - شکرکم - أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ» به جای سپاس و شکر، تکذیب می کنید.

ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ» فرمود:

ص: 241

این آیه چنین است «وَ تَجْعَلُونَ - شکرکم - أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ». - . تفسیر قمی 2: 327 - 328 -

**[ترجمه]

بیان

قال الطبرسی رحمه الله قرأ علی علیه السلام و ابن عباس و روی عن النبی صلی الله علیه و آله وَ تَجْعَلُونَ شُکْرَکُمْ (2)

**[ترجمه]مرحوم طبرسی نوشته علی علیه السّلام و ابن عباس چنین خوانده اند و از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که و تجعلون شکرکم خوانده. - . مجمع البیان 5: 339 -

**[ترجمه]

«142»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ أَ لَمْ یَأْنِ یَعْنِی أَ لَمْ یَجِبْ أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ یَعْنِی الرَّهَبَ قَوْلُهُ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ قَالَ نَصِیبَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ أَحَدُهُمَا أَنْ لَا یُدْخِلَهُ النَّارَ وَ الثَّانِیَةُ أَنْ یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ قَوْلُهُ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ یَعْنِی الْإِیمَانَ.

أَخْبَرَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ قَالَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ قَالَ إِمَاماً تَأْتَمُّونَ بِهِ (3)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ » ، {آیا برای کسانی که ایمان آورده اند هنگام آن نرسیده که دلهایشان به یاد خدا و آن حقیقتی که نازل شده نرم [و فروتن] گردد؟} در معنای ألم یأن گفته است: یعنی آیا لازم نشده است؟ «أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ» که دلها بترسد. در آیه «یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ» گفت، یعنی دو بهره از رحمت خود: اول این که او را داخل آتش نکند. دوم اینکه وارد بهشتش نماید. آیه «وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» منظور نور ایمان است.

سماعة بن مهران از حضرت صادق علیه السّلام در باره آیه «یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ» نقل کرد، یعنی حسن و حسین علیه السّلام «وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» گفت، یعنی امامی که به او اقتداء کنید. - . مجمع البیان 2: 331 - 332 -

**[ترجمه]

«143»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَالَ نَزَلَتْ فِی الثَّانِی لِأَنَّهُ مَرَّ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ جَالِسٌ عِنْدَ رَجُلٍ مِنَ الْیَهُودِ یَکْتُبُ خَبَرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ فَجَاءَ الثَّانِی إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَیْتُکَ تَکْتُبُ عَنِ الْیَهُودِ وَ قَدْ نَهَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ کَتَبْتُ عَنْهُ مَا فِی التَّوْرَاةِ مِنْ صِفَتِکَ وَ أَقْبَلَ یَقْرَأُ ذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ غَضْبَانُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ وَیْلَکَ أَ مَا تَرَی غَضَبَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلَیْکَ فَقَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ غَضَبِ رَسُولِهِ إِنِّی إِنَّمَا کَتَبْتُ ذَلِکَ لِمَا وَجَدْتُ فِیهِ مِنْ خَبَرِکَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا فُلَانُ لَوْ أَنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ فِیهِمْ قَائِماً ثُمَّ أَتَیْتَهُ رَغْبَةً عَمَّا جِئْتُ بِهِ لَکُنْتَ کَافِراً بِمَا جِئْتُ بِهِ (4)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُون» - . مجادله / 14 - ، {آیا ندیده ای کسانی را که قومی را که مورد خشم خدایند به دوستی گرفته اند؟ آنها نه از شمایند و نه از ایشان، و به دروغ سوگند یاد می کنند و خودشان [هم] می دانند.} گفته است: این آیه در باره دومی نازل شد، زیرا موقعی که پیش مردی یهودی نشسته بود و مشغول نوشتن اخبار پیامبر صلی الله علیه و آله بود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر او گذشت، این آیات نازل شد: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ».

دومی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید، آن جناب به او فرمود: دیدم گفتار یهود را می نوشتی با اینکه خداوند چنین کاری را نهی نموده. گفت، آنچه در تورات راجع به شما نوشته بود را می نوشتم و شروع کرد به خواندن نوشته های خود، در حالی که پیامبر بر او خشمگین بود.

مردی از انصار به او گفت، وای بر تو، نمی بینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر تو خشمگین است.

دومی گفت، به خدا پناه می برم از خشم خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله. من اینها را چون راجع به شما بود نوشتم. پیامبر اکرم به او فرمود فلانی، اگر موسی بن عمران در میان آنها ایستاده باشد و تو با بی اعتنائی به آنچه من از نزد خدا آورده ام پیش او بروی نسبت به آنچه من آورده ام کافر خواهی بود. - . تفسیر قمی 2: 337 -

**[ترجمه]

«144»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ قَالَ الْأُمِّیُّونَ الَّذِینَ لَیْسَ مَعَهُمْ کِتَابٌ.

ص: 242


1- تفسیر القمّیّ: 663.
2- مجمع البیان 9: 224.
3- تفسیر القمی: 665 و 667.
4- تفسیر القمّیّ: 670

قَالَ فَحَدَّثَنِی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ قَالَ کَانُوا یَکْتُبُونَ وَ لَکِنْ لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ لَا بَعَثَ إِلَیْهِمْ رَسُولًا فَنَسَبَهُمْ إِلَی الْأُمِّیِّینَ قَوْلُهُ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قَالَ إِنَّ فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوباً أَوْلِیَاءُ اللَّهِ یَتَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبین» - . جمعه / 2 - ،{اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و [آنان] قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.} گفته است: امیون کسانی هستند که میان آنها کتابی وجود ندارد.

ص: 242

معاویة بن عمار از حضرت صادق علیه السّلام در باره «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ» نقل کرد که فرمود: سواد نوشتن داشتند ولی کتابی از جانب خداوند میان آنها نیامده بود و نه پیامبری میان آنها برانگیخته شده بود، به همین جهت آنها را امی می گفتند «فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» در تورات نوشته شده که اولیاء خدا آرزوی مرگ می کنند. - . تفسیر قمی 2: 348 -

**[ترجمه]

«145»

فس، تفسیر القمی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ أَبِی خَالِدٍ الْکَابُلِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِهِ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا قَالَ یَا أَبَا خَالِدٍ النُّورُ وَ اللَّهِ الْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ هُمْ وَ اللَّهِ نُورُ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ الْخَبَرَ قَوْلُهُ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا قَالَ الذِّکْرُ اسْمُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالُوا نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ قَوْلُهُ ذَلُولًا أَیْ فِرَاشاً فَامْشُوا فِی مَناکِبِها أَیْ فِی أَطْرَافِهَا (2).

lt;meta info=". تفسیر قمی: حضرت صادق علیه السّلام در تفسیر آیه «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیر» - . تغابن / 8 - ، {پس به خدا و پیامبر او و آن نوری که ما فروفرستادیم ایمان آورید، و خدا به آنچه می کنید آگاه است.} فرمود: یا ابا خالد، به خدا آن نور ائمه از آل محمد صلی الله علیه و آله هستند تا روز قیامت. به خدا قسم آنها نوری هستند که نازل نموده ... تا آخر خبر. - . تفسیر قمی 2: 354 -

آیه «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا» گفت، ذکر نام پیامبر صلی الله علیه و آله است و فرمود: ما اهل ذکریم «ذَلُولًا» یعنی رختخواب «فَامْشُوا فِی مَناکِبِها» در اطراف آن. - . تفسیر قمی 2: 364 -

**[ترجمه]

«146»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ أَیْ مَا یَکْتُبُونَ هُوَ قَسَمٌ وَ جَوَابُهُ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ قَوْلُهُ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ أَیْ لَا یَمُنُّ عَلَیْکَ فِیمَا یُعْطِیکَ مِنْ عَظِیمِ الثَّوَابِ (3) قَوْلُهُ وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ قَالَ انْتَقَمْنَا مِنْهُ بِقُوَّةٍ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ قَالَ عِرْقٌ فِی الظَّهْرِ یَکُونُ مِنْهُ الْوَلَدُ قَالَ فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ یَعْنِی لَا یَحْجُزُ اللَّهَ أَحَدٌ وَ لَا یَمْنَعُهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (4)قَوْلُهُ وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا قَالَ کَانَ قَوْمٌ مُؤْمِنُونَ قَبْلَ نُوحٍ عَلَی نَبِیِّنَا وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِ السَّلَامُ فَمَاتُوا فَحَزِنَ عَلَیْهِمُ النَّاسُ فَجَاءَ إِبْلِیسُ فَاتَّخَذَ لَهُمْ صُوَرَهُمْ لِیَأْنَسُوا بِهَا فَأَنِسُوا بِهَا فَلَمَّا جَاءَهُمُ الشِّتَاءُ أَدْخَلُوهُمُ الْبُیُوتَ فَمَضَی ذَلِکَ الْقَرْنُ

ص: 243


1- تفسیر القمّیّ: 677 و 678.
2- تفسیر القمّیّ: 683 و 686 و 689.
3- تفسیر القمّیّ: 690، و فیه: لا نمن علیک فیما نعطیک اه.
4- تفسیر القمّیّ: 695.

وَ جَاءَ الْقَرْنُ الْآخَرُ فَجَاءَهُمْ إِبْلِیسُ فَقَالَ لَهُمْ إِنَّ هَؤُلَاءِ آلِهَةٌ کَانُوا آبَاؤُکُمْ یَعْبُدُونَهَا فَعَبَدُوهُمْ وَ ضَلَّ مِنْهُمْ بَشَرٌ کَثِیرٌ فَدَعَا عَلَیْهِمْ نُوحٌ فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ قَوْلُهُ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً قَالَ کَانَتْ وَدٌّ صَنَماً لِکَلْبٍ وَ کَانَتْ سُواعٌ لِهُذَیْلٍ وَ یَغُوثُ لِمُرَادٍ وَ یَعُوقُ لِهَمْدَانَ وَ نَسْرٌ لِحُصَیْنٍ قَوْلُهُ قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ إِنْ کَتَمْتُ مَا أُمِرْتُ بِهِ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً یَعْنِی مَأْوًی إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ أُبَلِّغُکُمْ مَا أَمَرَنِی اللَّهُ بِهِ مِنْ وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ» - . قلم / 1 - { نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند} می نویسد: یعنی آنچه می نویسند. این قسم و جواب آن است «ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ * وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ» - . قلم / 3 - { [که] تو، به لطف پروردگارت، دیوانه نیستی. و بی گمان، تو را پاداشی بی منّت خواهد بود.}یعنی (به خاطر) آن پاداش بزرگی که به تو می دهد، منتی بر تو نخواهد گذاشت «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ» اگر پیامبر بر ما از طرف خود چیزی بسازد و بگوید «لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ» با تمام نیرو از او انتقام خواهیم گرفت «ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ» نسل او را قطع می کنیم. وتین رگی است که فرزند از او تولید می شود «فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ» هرگز کسی نمی تواند جلوی خدا را نسبت به پیامبرش بگیرد و از او دفاع کند. - . تفسیر قمی 2: 372 -

آیه «وَ قالُوا لا تَذَرُنَ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً» - . نوح / 23 - ،{و گفتند: زنهار، خدایان خود را رها مکنید، و نه «وَدّ» را واگذارید و نه «سُواع» و نه «یَغُوث» و نه «یَعُوق» و نه «نَسْر» را.} گفت، گروهی قبل از حضرت نوح علیه السّلام بودند که از دنیا رفتند، مردم از مردن ایشان غمگین شدند. شیطان پیش آنها آمد و مجسمه های آنها را ساخت تا به آنها انس بگیرند؛ وقتی زمستان شد آن مجسمه ها را میان خانه هایشان بردند. آن قرن گذشت.

ص: 243

در قرن بعد ابلیس پیش آنها آمد و گفت، اینها خدایانی بودند که آباء شما آنها را می پرستیدند. بت پرست شدند و گروه زیادی گمراه گردیدند. نوح آنها را نفرین کرد هلاک شدند «لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً» گفت، ود بتی بود متعلق به قبیله کلب و سواع مال هذیل بود و یغوث متعلق به مراد و یعوق مربوط به قبیله همدان و نسر مال حصین. - . تفسیر قمی 2: 376 - 377 -

آیه «قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ» کسی مرا از کیفر خدا پناه نمی دهد، اگر آنچه را که مامورم ابلاغ کنم، پنهان نمایم «وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً» یعنی جز او پناهگاهی ندارم «إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ» مگر اینکه آنچه را که راجع به ولایت علی بن ابی طالب علیه السّلام مأمورم، برسانم «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» هر که با خدا و پیامبر در مورد ولایت علی علیه السّلام مخالفت نماید «فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً». - . تفسیر قمی 2: 379 -

**[ترجمه]

«147»

فس، تفسیر القمی یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قَالَ تَدَثَّرَ الرَّسُولُ صلی الله علیه و آله فَالْمُدَّثِّرُ یَعْنِی الْمُتَدَثِّرَ بِثَوْبِهِ (2)قُمْ فَأَنْذِرْ قَالَ هُوَ قِیَامُهُ فِی الرَّجْعَةِ یُنْذِرُ فِیهَا قَوْلُهُ وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ قَالَ تَطْهِیرُهَا تَشْمِیرُهَا وَ یُقَالُ شِیعَتُنَا یُطَهِّرُونَ (3)وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ الرُّجْزُ الْخَبِیثُ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ لَا تُعْطِی الْعَطِیَّةَ تَلْتَمِسُ أَکْثَرَ مِنْهَا (4).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» - . مدثر / 1 - ،{ای کشیده ردایِ شب بر سر} گفته است: یعنی پیامبر که جامه به خود پیچیده بود. مدثر یعنی متدثر «قُمْ فَأَنْذِرْ» گفت، آن قیام پیامبر است در رجعت که می ترساند آیه «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ» - . مدثر / 4 - {و لباس خویشتن را پاک کن.} یعنی جامه ات را بالا بزن. گفته می شود شیعتنا یطهرون، یعنی جامه های خود را کوتاه می کنند «وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ» - . مدثر / 5 - ،{و از پلیدی دور شو.} از پلیدیها بپرهیز. و در روایت ابی الجارود است از حضرت باقر علیه السّلام در آیه «وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ» - . مدثر / 6 - {و منّت مگذار و فزونی مَطَلب.} فرمود: یعنی عطا را نبخش به امید اینکه بیشتر بگیری. - . تفسیر قمی 2: 384 -

**[ترجمه]

بیان

قوله و یقال شیعتنا یطهرون لعل المعنی أن الثیاب کنایة عن الشیعة فأمر صلی الله علیه و آله بتطهیرهم عن الذنوب و الأخلاق الذمیمة کما قالوا علیهم السلام لشیعتهم فی مواطن أنتم الشعار دون الدثار.

**[ترجمه]این مطلب که فرمود: «شیعتنا یطهرون» شاید منظور این است که لباس کنایه از شیعه است که پیامبر صلی الله علیه و آله امر به پاک شدن آنها از گناهان و اخلاق بد می کند، چنانچه در مورد شیعیان در چند جا فرموده اند: انتم الشعار دون الدثار. شما لباس تن ما هستید نه لباس رو (یعنی چسبیده به ما هستید).

**[ترجمه]

«148»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ وَ کَانَ شَیْخاً کَبِیراً مُجَرَّباً مِنْ دُهَاةِ الْعَرَبِ وَ کَانَ مِنَ الْمُسْتَهْزِءِینَ بِرَسُولِ اللَّهِ ص

ص: 244


1- تفسیر القمّیّ: 697 و 699.
2- فی طبعة من المصدر: یعنی المتزر بثوبه.
3- لعله کلام مستأنف أورده للتمثیل علی استعمال التطهیر بمعنی التشمیر أی و منه: شیعتنا یطهرون، أی یقصرون الثیاب و لا یسبلونها خیلاء. و قد وردت روایات کثیرة فی الامر بتطهیر الثیاب و فسر بالتقصیر و التشمیر و النهی عن اسبالها خیلاء.
4- تفسیر القمّیّ: 702.

وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقْعُدُ فِی الْحِجْرِ وَ یَقْرَأُ الْقُرْآنَ فَاجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ فَقَالُوا یَا أَبَا عَبْدِ شَمْسٍ مَا هَذَا الَّذِی یَقُولُ مُحَمَّدٌ شِعْرٌ أَمْ کِهَانَةٌ أَمْ خَطْبٌ فَقَالَ دَعُونِی أَسْمَعْ کَلَامَهُ فَدَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنْشِدْنِی مِنْ شِعْرِکَ قَالَ مَا هُوَ شِعْرٌ وَ لَکِنَّهُ کَلَامُ اللَّهِ الَّذِی ارْتَضَاهُ الْمَلَائِکَةُ وَ أَنْبِیَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ فَقَالَ اتْلُ عَلَیَّ مِنْهُ شَیْئاً فَقَرَأَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حم السَّجْدَةَ فَلَمَّا بَلَغَ قَوْلَهُ فَإِنْ أَعْرَضُوا یَا مُحَمَّدُ قُرَیْشٌ فَقُلْ لَهُمْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ قَالَ فَاقْشَعَرَّ الْوَلِیدُ وَ قَامَتْ کُلُّ شَعْرَةٍ فِی رَأْسِهِ وَ لِحْیَتِهِ وَ مَرَّ إِلَی بَیْتِهِ وَ لَمْ یَرْجِعْ إِلَی قُرَیْشٍ مِنْ ذَلِکَ فَمَشَوْا إِلَی أَبِی جَهْلٍ فَقَالُوا یَا أَبَا الْحَکَمِ إِنَّ أَبَا عَبْدِ شَمْسٍ صَبَأَ إِلَی دِینِ مُحَمَّدٍ (1)أَ مَا تَرَاهُ لَمْ یَرْجِعْ إِلَیْنَا فَعَدَا أَبُو جَهْلٍ إِلَی الْوَلِیدِ فَقَالَ لَهُ یَا عَمِّ نَکَّسْتَ رُءُوسَنَا وَ فَضَحْتَنَا وَ أَشْمَتَّ بِنَا عَدُوَّنَا وَ صَبَوْتَ إِلَی دِینِ مُحَمَّدٍ قَالَ مَا صَبَوْتُ إِلَی دِینِهِ وَ لَکِنِّی سَمِعْتُ کَلَاماً صَعْباً تَقْشَعِرُّ مِنْهُ الْجُلُودُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَهْلٍ أَ خَطْبٌ هِیَ قَالَ لَا إِنَّ الْخَطْبَ کَلَامٌ مُتَّصِلٌ وَ هَذَا کَلَامٌ مَنْثُورٌ وَ لَا یُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً قَالَ فَشِعْرٌ هُوَ قَالَ لَا أَمَا إِنِّی قَدْ سَمِعْتُ أَشْعَارَ الْعَرَبِ بَسِیطَهَا وَ مَدِیدَهَا وَ رَمَلَهَا وَ رَجَزَهَا وَ مَا هُوَ بِشِعْرٍ قَالُوا فَمَا هُوَ قَالَ دَعْنِی أُفَکِّرُ فِیهِ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ قَالُوا لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ شَمْسٍ مَا تَقُولُ فِیمَا قُلْنَاهُ قَالَ قُولُوا هُوَ سِحْرٌ فَإِنَّهُ أَخَذَ بِقُلُوبِ النَّاسِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ فِی ذَلِکَ ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً وَ إِنَّمَا سُمِّیَ وَحِیداً لِأَنَّهُ قَالَ لِقُرَیْشٍ أَنَا أَتَوَحَّدُ بِکِسْوَةِ الْبَیْتِ سَنَةً وَ عَلَیْکُمْ فِی جَمَاعَتِکُمْ سَنَةً وَ کَانَ لَهُ مَالٌ کَثِیرٌ وَ حَدَائِقُ وَ کَانَ لَهُ عَشْرُ بَنِینَ بِمَکَّةَ وَ کَانَ لَهُ عَشْرُ عَبِیدٍ عِنْدَ کُلِّ عَبْدٍ أَلْفُ دِینَارٍ یَتَّجِرُ بِهَا وَ تِلْکَ الْقِنْطَارُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ وَ یُقَالُ إِنَّ الْقِنْطَارَ جِلْدُ ثَوْرٍ مَمْلُوءٌ ذَهَباً فَأَنْزَلَ اللَّهُ ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً إِلَی قَوْلِهِ صَعُوداً قَالَ جَبَلٌ یُسَمَّی صَعُوداً إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ یَعْنِی قَدَّرَهُ کَیْفَ سَوَّاهُ وَ عَدَلَهُ ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ قَالَ عَبَسَ وَجْهَهُ وَ بَسَرَ قَالَ لَوَی شِدْقَهُ (2)ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ

ص: 245


1- أی خرج من دیننا إلی دین محمّد صلّی اللّه علیه و آله.
2- الشدق بالکسر و الفتح: زاویة الفم من باطن الخدین، یقال: لوی شدقه لمن توسع فی الکلام من غیر احتیاط و احتراز و لمن استهزأ بالناس.

هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ إِلَی قَوْلِهِ سَقَرَ وَادٍ فِی النَّارِ قَوْلُهُ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ یَعْنِی مِنَ الْأَسَدِ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً وَ ذَلِکَ أَنَّهُمْ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ قَدْ بَلَغَنَا أَنَّ الرَّجُلَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَانَ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُصْبِحُ وَ ذَنْبُهُ مَکْتُوبٌ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ کَفَّارَتُهُ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی نَبِیِّ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَسْأَلُکَ قَوْمُکَ سُنَّةَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی الذُّنُوبِ فَإِنْ شَاءُوا فَعَلْنَا ذَلِکَ بِهِمْ وَ أَخَذْنَاهُمْ بِمَا کُنَّا نَأْخُذُ بِهِ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَزَعَمُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَرِهَ ذَلِکَ لِقَوْمِهِ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً» - . مدثر / 11 - ،{مرا با آنکه [او را] تنها آفریدم واگذار.} گفته است: این آیه در باره ولید بن مغیره که یکی از پیرمردان سیاستمدار عرب بود و از جمله مستهزئین و مسخره کنندگان پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می رفت نازل شده است.

ص: 244

آن جناب در کنار حجر الاسود می نشست و قرآن می خواند؛ قریش پیش ولید بن مغیره آمدند و گفتند یا ابا عبد الشمس، آنچه محمد می گوید چیست؟ شعر است یا کهانت و یا خطبه است؟ گفت اجازه بدهید تا من سخنان او را بشنوم.

نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفت و گفت، از اشعارت برایم بخوان. فرمود: اینها شعر نیست کلام خداست که آن را ملائکه و انبیاء و رسل خوش می دارند. گفت، برایم مقداری بخوان. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سوره حم السجده را خواند، همین که به آیه «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ» - . فصلت / 13 - {پس اگر روی برتافتند بگو: «شما را از آذرخشی چون آذرخش عاد و ثمود برحذر داشتم.»}. رسید، موی بر تن ولید راست شد و تمام مویهای سر و ریشش راست شد. به خانه خود برگشت و دیگر به میان قریش نرفت. قریش پیش ابا جهل رفتند و گفتند: ای ابو الحکم، ولید متمایل به دین محمد صلی الله علیه و آله شده، دیدی که پیش ما بر نگشت؟.

ابو جهل با عجله پیش ولید رفت و به او گفت، عمو ما را بی آبرو کردی و رسوا شدیم و دشمن ما را سرزنش می کند که به دین محمد گرائیدی. گفت من به دین او نپیوسته ام، ولی سخنانی بس دشوار شنیدم، موی بر تنم راست شد. ابو جهل پرسید، خطبه است؟ گفت نه، خطبه سخنی پیوسته است و این کلام پراکنده و غیر مشابه. گفت شعر است؟ گفت نه. من اشعار عرب را، کوتاه و بلند و وزن رمل و رجز آنها را شنیده ام، اینها شعر نیست. گفت پس چیست؟ گفت اجازه بده در این مورد بیاندیشم. فردا صبح گفتند یا ابا عبد الشمس، بالاخره نظرت در مورد سؤال ما چه شد؟ گفت بگویید سحر است زیرا بر دل می نشیند. خداوند این آیات را در مورد او فرستاد.

«ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً» او را وحید می نامیدند چون به قریش گفته بود به من اجازه بدهید یک سال به تنهایی پرده داری کعبه را به عهده بگیرم و تمام شما یک سال دیگر را به عهده بگیرید. ثروت زیادی داشت و دارای باغهای زیادی بود و ده پسر و ده بنده داشت که هر کدام آنها هزار دینار برای تجارت در اختیار داشتند. به این مبلغ در آن زمان قنطار می گفتند. بعضی گفته اند قنطار یک پوست گاو پر از طلا است. آیه «ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً» تا «صَعُوداً» گفته است، کوهی است که نام آن صعود است.

«إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ * ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ» - . مدثر / 18 - 20 - ،{آری، [آن دشمن حقّ] اندیشید و سنجید. کُشته بادا، چگونه [او] سنجید؟[آری،] کشته بادا، چگونه [او] سنجید.} یعنی اندیشید که چگونه این کلام تهیه شده و مرتب گردیده «ثُمَّ نَظَرَ * ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ»{ آنگاه نظر انداخت.سپس رو ترش نمود و چهره در هم کشید.} گفت، از روی تمسخر نگاهی کرده «ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ

ص: 245

هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ» - . مدثر / 21 -22 - تا «سَقَرَ» که محلی است در جهنم «فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ» - . مدثر / 51 - ،{ که از پیش شیری گریزان شده است.}یعنی از شیر درنده. - . تفسیر قمی 2: 384 - 386 -

و در روایت ابی الجارود از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام نقل شده است که در تفسیر آیه «بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُحُفاً مُنَشَّرَةً» - . مدثر / 52 - ،{ بلکه هر مردی از ایشان خواهد که نامه هایی سرگشاده دریافت کند.} فرمود: جریان این بود که آنها گفتند، یا محمد! به ما رسیده که هر یک از بنی اسرائیل گناهی می کردند، فردا صبح گناه او و کفاره آن گناه بر سرش گذاشته می شد. جبرئیل بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده گفت، قوم تو خواسته اند سنت بنی اسرائیل در مورد گناه میان ایشان نیز جاری شود، اگر بخواهند، همین کار را در مورد آنها نیز می کنیم و مانند بنی اسرائیل آنها را کیفر خواهیم کرد. چنین گمان کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله خوش نداشت این کیفر در باره قومش اجرا شود. - . تفسیر قمی 2: 387 -

**[ترجمه]

«149»

فس، تفسیر القمی إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ قَالَ عَلَی آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله جَمْعُ الْقُرْآنِ وَ قِرَاءَتُهُ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ قَالَ یَعْنِی اتَّبِعُوا مَا ذَا قَرَءُوهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ أَیْ تَفْسِیرَهُ (2)قَوْلُهُ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ یَعْنِی خَلْقَهُمْ قَالَ الشَّاعِرُ

وَ ضَامِرَةٍ شَدَّ الْمَلِیکُ أَسْرَهَا أَسْفَلَهَا وَ ظَهْرَهَا وَ بَطْنَهَا

(3)قَالَ الضَّامِرَةُ یَعْنِی فَرَسَهُ شَدَّ الْمَلِیکُ أَسْرَهَا أَیْ خَلَقَهَا تَکَادُ مَادَّتُهَا قَالَ عُنُقُهَا تَکُونُ شَطْرَهَا أَیْ نِصْفَهَا.

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ»، - . قیامت / 17 - {در حقیقت گردآوردن و خواندن آن بر [عهده] ماست.} گفته است: بر آل محمد صلی الله علیه و آله است که قرآن را جمع کنند و آن را بخوانند «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» - . قیامت / 18 - ،{ پس چون آن را برخواندیم [همان گونه] خواندن آن را دنبال کن.} گفت، از آنچه می خواهند پیروی کنند «ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ» - . قیامت / 19 - ،{سپس توضیح آن [نیز] بر عهده ماست!} تفسیر آن بر ما است. - . تفسیر قمی 2: 388 -

«وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ» - . انسان / 28 - { و پیوند مفاصل آنها را استوار کرده ایم}یعنی آفرینش آنها را شاعر گفته است:

و ضامره شد الملیک اسرها

اسفلها و ظهرها و بطنها - . فی المصدر: وضامرة شد الملیک أسرها یکاد ماذنها اسفلها و ظهرها و بطنها -

گفت ضامره اسب اوست و \\"شد الملیک اسرها\\" یعنی آفرینش او را خدواوند محکم کرد، پایینش را و پشتش را و شکمش را. «تکاد مادتها» گفت گردنش را «تکون شطرها» یعنی نصف آن. - . تفسیر قمی 2: 391 -

**[ترجمه]

بیان

قوله تکاد مادتها تکون شطرها مصراع آخر لم یورده أولا فذکره عند التفسیر و فی بعض النسخ هذا المصراع مذکور بین المصراعین و المادة بمعنی العنق لم نجد فی اللغة و الظاهر أنه کان هادیها و الهادی العنق فیستقیم الوزن و المعنی.

**[ترجمه]این قسمت (تکاد مادتها تکون شطرها) مصرع دیگر شعر است که اول آن را ذکر نکرده و در موقع تفسیر ذکر می کند. در بعضی از نسخه ها این مصراع در بین آن دو مصراع ذکر شده \\"ماده\\" به معنی گردن در لغت نیافتیم ظاهرا باید هادیها باشد که هادی به معنی گردن است، در این صورت وزن و معنی هر دو درست می شود.

**[ترجمه]

«150»

فس، تفسیر القمی أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ قَالَ مُنْتِنٌ فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ قَالَ فِی الرَّحِمِ قَوْلُهُ أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً قَالَ الْکِفَاتُ

ص: 246


1- تفسیر القمّیّ: 702- 705.
2- تفسیر القمّیّ: 705.
3- فی المصدر المطبوع: و ضامرة شد الملیک أسرها تکاد ماذنها اسفلها و ظهرها و بطنها و فی طبعة: تکاد مادتها.

الْمَسَاکِنُ وَ قَالَ نَظَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فِی رُجُوعِهِ مِنْ صِفِّینَ إِلَی الْمَقَابِرِ فَقَالَ هَذِهِ کِفَاتُ الْأَمْوَاتِ أَیْ مَسَاکِنُهُمْ ثُمَّ نَظَرَ إِلَی بُیُوتِ الْکُوفَةِ فَقَالَ هَذِهِ کِفَاتُ الْأَحْیَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً قَوْلُهُ وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ قَالَ جِبِالًا مُرْتَفِعَةً وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً أَیْ عَذْباً وَ کُلُّ عَذْبٍ مِنَ الْمَاءِ هُوَ الْفُرَاتُ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ» - . مرسلات / 20 - {مگر شما را از آبی بی مقدار نیافریدیم؟} گفته است: یعنی آب بدبو «فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ» - . مرسلات / 21 - ،{ پس آن را در جایگاهی استوار نهادیم} قرار مکین رحم است «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً * أَحْیاءً وَ أَمْواتاً» - . مرسلات / 25 - 26 - ،{ مگر زمین را محلّ اجتماع نگردانیدیم؟ چه برای مردگان چه زندگان.} کفات

ص: 246

به معنی مساکن است. گفت، امیر المؤمنین علیه السّلام در بازگشت خود از صفین چشمش به قبرستانی افتاد. فرمود: اینجا کفات اموات است یعنی مساکن آنها است بعد چشم به منازل کوفه انداخته فرمود: هذه کفات الاحیاء؛ این هم مساکن زنده ها است. سپس این آیه را قرائت نمود «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ» کوههای مرتفع «وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً» یعنی آب گوارا، هر آب گوارایی را فرات گویند. - . تفسیر قمی 2: 392 -

**[ترجمه]

«151»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ تَعَالَی أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً قَالَ یَمْهَدُ فِیهَا الْإِنْسَانُ وَ یَهْدَأُ (2)وَ الْجِبالَ أَوْتاداً أَیْ أَوْتَادَ الْأَرْضِ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً قَالَ یَلْبَسُ عَلَی النَّهَارِ وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً قَالَ الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ قَالَ مِنَ السَّحَابِ ماءً ثَجَّاجاً قَالَ صَبّاً عَلَی صَبٍّ قَوْلُهُ وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً قَالَ بَسَاتِینُ مُلْتَفَّةُ الشَّجَرِ (3).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً» گفت، انسان آن را آماده می کند و در آن ساکن می شود «وَ الْجِبالَ أَوْتاداً» کوهها

میخهای زمین است «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً» شب لباس روز است «وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً» گفت، خورشید درخشان است «وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ» یعنی از ابرها «ماءً ثَجَّاجاً» آبی که پیوسته بر روی هم بریزد «وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً» باغهایی که درختها در هم فرو روند. - . تفسیر قمی 2: 394 -

**[ترجمه]

«152»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ أَغْطَشَ لَیْلَها أَیْ أَظْلَمَ وَ أَخْرَجَ ضُحاها أَیِ الشَّمْسَ وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أَیْ بَسَطَهَا وَ الْجِبالَ أَرْساها أَیْ أَثْبَتَهَا (4)قَوْلُهُ قَضْباً قَالَ الْقَضْبُ الْقَتُّ (5)وَ حَدائِقَ غُلْباً أَیْ بَسَاتِینَ مُلْتَفَّةً مُجْتَمِعَةً وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا قَالَ الْأَبُّ الْحَشِیشُ لِلْبَهَائِمِ.

حَدَّثَنَا سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْغَنِیِّ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنِ الضَّحَّاکِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ یُرِیدُ مَنَافِعَ لَکُمْ وَ لِأَنْعَامِکُمْ (6)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها» - . نازعات / 29 - {و شَبَش را تیره و روزش را آشکار گردانید،} گفته است: یعنی شبش را تاریک کرد «وَ أَخْرَجَ ضُحاها» یعنی خورشید را درآورد « وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها » - . نازعات / 30 - ،{و پس از آن، زمین را با غلتانیدن گسترد} یعنی گسترش داد «وَ الْجِبالَ أَرْساها» - . نازعات / 32 - { و کوهها را لنگر آن گردانید، }یعنی آن را ثابت کرد. - . تفسیر قمی 2: 397 -

آیه «وَ عِنَباً وَ قَضْباً» - . عبس / 28 - ،{و انگور و سبزی،} قضب یعنی قَتّ (خوراک حیوانات، علوفه خشک. به معنی دانه های نباتی است که مردم می خورند و شاید در اینجا منظور همان باشد).

«وَ حَدائِقَ غُلْباً» - . عبس / 30 - { و باغهای انبوه }یعنی باغهای پهلوی هم و پیچیده و پر درخت «وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا» - . عبس / 31 - {و میوه و چراگاه،}گفت، اب، به معنی علوفه خشک برای بهائم است. ضحاک از ابن عباس نقل کرد که در مورد آیه «مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ» - . عبس / 32 - {[تا وسیله] استفاده شما و دامهایتان باشد.} گفت، منظور این است که موجب استفاده شما و چهارپایانتان می باشد. - . تفسیر قمی 2: 399 -

**[ترجمه]

«153»

فس، تفسیر القمی فَلا أُقْسِمُ أَیْ أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ وَ هُوَ اسْمُ النُّجُومِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ

ص: 247


1- تفسیر القمّیّ: 708.
2- أی یسکن، و یهدأ بالمکان: یقیم بها.
3- تفسیر القمّیّ: 709.
4- تفسیر القمّیّ: 710.
5- القت: الفصفصة «نبات تعلقه الدوابّ» أو الیابسة منها. حب بری یأکله أهل البادیة بعد دقه و طبخه. و لعله المراد هنا.
6- تفسیر القمّیّ: 712.

قَالَ النُّجُومُ تَکْنِسُ (1)بِالنَّهَارِ فَلَا تَبِینُ وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ قَالَ إِذَا أَظْلَمَ وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ قَالَ إِذَا ارْتَفَعَ وَ هَذَا کُلُّهُ قَسَمٌ وَ جَوَابُهُ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ یَعْنِی ذَا مَنْزِلَةٍ عَظِیمَةٍ عِنْدَ اللَّهِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ فَهَذَا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله وَ لَمْ یُعْطِ أَحَداً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مِثْلَهُ.

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی عَنِ ابْنِ الْبَطَائِنِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِهِ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ قَالَ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ قُلْتُ قَوْلُهُ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ قَالَ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هُوَ الْمُطَاعُ عِنْدَ رَبِّهِ الْأَمِینُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ قَالَ یَعْنِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا هُوَ بِمَجْنُونٍ فِی نَصْبِهِ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام عَلَماً لِلنَّاسِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ قَالَ وَ مَا هُوَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی نَبِیِّهِ بِغَیْبِهِ بِضَنِینٍ عَلَیْهِ قُلْتُ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ قَالَ یَعْنِی الْکَهَنَةَ الَّذِینَ کَانُوا فِی قُرَیْشٍ فَنَسَبَ کَلَامَهُمْ إِلَی کَلَامِ الشَّیَاطِینِ الَّذِینَ کَانُوا مَعَهُمْ یَتَکَلَّمُونَ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ فَقَالَ وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ مِثْلَ أُولَئِکَ قُلْتُ قَوْلُهُ فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ قَالَ أَیْنَ تَذْهَبُونَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام یَعْنِی وَلَایَتَهُ أَیْنَ تَفِرُّونَ مِنْهَا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ لِمَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهُ عَلَی وَلَایَتِهِ قُلْتُ قَوْلُهُ لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ قَالَ أَنْ یَسْتَقِیمَ فِی طَاعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ قُلْتُ قَوْلُهُ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ قَالَ لِأَنَّ الْمَشِیَّةَ إِلَیْهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا إِلَی النَّاسِ (2)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ» - . تکویر / 15 - ،{ نه، نه! سوگند به اختران گردان،} گفته است: «فَلا أُقْسِمُ» یعنی قسم می خورم «بِالْخُنَّسِ» اسم ستاره ها است «الْجَوارِ الْکُنَّسِ»

ص: 247

ستارگان در روز پنهان می شوند و دیده نمی شوند «وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ» گفت، شب وقتی تاریک شود «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ» گفت، روز وقتی بلند شود. تمام اینها قسم است و جواب آن جمله « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَریمٍ * ذی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکینٍ » - . تکویر / 19-20 - ،{ که [قرآن] سخن فرشته بزرگواری است نیرومند [که] پیش خداوند عرش، بلندپایگاه است. }یعنی در نزد خدا دارای ارزش و استوار است «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ» این چیزی است که فقط از امتیازات پیامبر ماست - صلی الله علیه و آله - که به دیگری از پیامبران داده نشده.

ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام در مورد آیه «ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ»، فرمود: یعنی جبرئیل. پرسیدم این قسمت «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ»، فرمود: پیامبر در نزد پروردگار خود مطاع است و امین روز قیامت است. گفتم «وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ»ریال فرمود: یعنی پیامبر در نصب امیر المؤمنین علیه السّلام به امامت دیوانه نیست. گفتم «وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ»، فرمود: یعنی خداوند در اطلاع دادن پیامبر به ما از غیب بخیل نیست و مضایقه ندارد. گفتم «وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ» فرمود: یعنی کاهنانی که در قریش بودند. سخن آنها به شیطانهایی نسبت داده شده که به زبان آنها صحبت می کردند. گفت، سخن شیطان مطرود مثل آنها نیست.

گفتم، معنی این آیه «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ» فرمود: کجا می روید و از ولایت علی علیه السّلام به کجا فرار می کنید؟ «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ» برای کسانی که خدا از آنها به ولایت علی علیه السّلام پیمان گرفته است. گفتم «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ» فرمود: زیرا مشیت مال خدا است نه مردم. - . تفسیر قمی 2: 401 - 402 -

**[ترجمه]

«154»

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ أَیْ لَیْسَ فِیکَ اعْوِجَاجٌ فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ قَالَ لَوْ شَاءَ رَکَّبَکَ عَلَی غَیْرِ هَذِهِ الصُّورَةِ کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (3)وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ قَالَ الْمَلَکَانِ الْمُوَکَّلَانِ بِالْإِنْسَانِ کِراماً کاتِبِینَ یَکْتُبُونَ الْحَسَنَاتِ وَ السَّیِّئَاتِ

ص: 248


1- کنس الظبی: تغیب و استتر فی کناسه، أی النجوم یستتر بضوء الشمس فلا یشاهد.
2- تفسیر القمّیّ: 714.
3- فی المصدر: قال: برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. اه.

قَوْلُهُ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ أَیِ الْحُمْرَةِ بَعْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ یَقُولُ إِذْ سَاقَ کُلُّ شَیْ ءٍ مِنَ الْخَلْقِ إِلَی حَیْثُ یَهْلِکُونَ بِهَا وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ إِذَا اجْتَمَعَ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ یَقُولُ حَالًا بَعْدَ حَالٍ یَقُولُ لَتَرْکَبُنَّ سُنَّةَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ لَا تُخْطِئُونَ طَرِیقَهُمْ وَ لَا یُخْطَی شِبْرٌ بِشِبْرٍ وَ ذِرَاعٌ بِذِرَاعٍ وَ بَاعٌ بِبَاعٍ حَتَّی أَنْ لَوْ کَانَ مَنْ قَبْلَکُمْ دَخَلَ جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ قَالُوا الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی تَعْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَنْ أَعْنِی لَتَنْقُضُنَّ عُرَی الْإِسْلَامِ عُرْوَةً عُرْوَةً فَیَکُونُ أَوَّلَ مَا تَنْقُضُونَ مِنْ دِینِکُمُ الْأَمَانَةُ (1)وَ آخِرَهُ الصَّلَاةُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ بَلَی یَرْجِعُ بَعْدَ الْمَوْتِ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ قَسَمٌ (2)وَ جَوَابُهُ لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ أَیْ مَذْهَباً بَعْدَ مَذْهَبٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ أَیْ بِمَا یَعِی صُدُورُهُمْ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ أَیْ لَا یُمَنُّ عَلَیْهِمْ (3)

**[ترجمه]تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ» می نویسد: یعنی در او کجی و اعوجاج نیست «فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ» گفت، اگر بخواهد، به غیر این صورت در می آورد «کَلَّا بَلْ تُکَذِّبُونَ بِالدِّینِ» رسول خدا و امیر المؤمنین علیهما السلام «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ» دو ملکی که بر انسان موکلند «کِراماً کاتِبِینَ» کارهای نیک و زشت انسان را می نویسند. - . تفسیر قمی 2: 403 -

ص: 248

آیه «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ» یعنی قرمزی بعد از غروب آفتاب «وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ» می فرماید: زمانی که هر یک از مخلوقات را به خواب ببرد «وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ» زمانی که اجتماع یابد «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» می گوید: یعنی حالی بعد از حال. می گوید، به راهی که پیشینیان رفته اند می روید، و به اندازه یک وجب هم با آنها تفاوت نخواهید داشت. حتی پر تیری مانند پر تیر و گشادی دست به اندازه گشادی دست به طوری که اگر یکی از پیشینیان وارد سوراخ سوسماری شده باشد شما نیز داخل خواهید شد. گفتند یا رسول الله، منظورتان یهود و نصاری هستند ؟ فرمود: پس منظورم کیست؟ دست آویزهای اسلام را یکی پس از دیگری می شکنید. اولین چیزی که از دین خود در هم می شکنید امانت است (در نسخه دیگری امامت است) و آخر آن نماز است.

علی بن ابراهیم در مورد آیه «إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ» گفت: چرا، به بعد از مرگ بر می گردد «فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ» قسم است و جواب آن جمله «لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» یعنی مذهبی بعد از مذهب دیگر «وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ» به آنچه در سینه های آنها است «لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ» بر آنها منت نهاده نمی شود. - . تفسیر قمی 2: 407 - 408 -

**[ترجمه]

بیان

قوله یقول إذا ساق کل شی ء بیان لحاصل المعنی مع رعایة الاشتقاق الکبیر فی اللفظ أیضا و الهلاک مجاز عن النوم.

**[ترجمه]قوله یقول إذا ساق کل شی ء بیان لحاصل المعنی مع رعایة الاشتقاق الکبیر فی اللفظ أیضا و الهلاک مجاز عن النوم.

**[ترجمه]

«155»

فس، تفسیر القمی وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ قَالَ ذَاتُ الْمَطَرِ وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ أَیْ ذَاتِ النَّبَاتِ وَ هُوَ قَسَمٌ وَ جَوَابُهُ إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ یَعْنِی مَا مَضَی (4)أَیْ قَاطِعٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ أَیْ لَیْسَ بِالسُّخْرِیَّةِ إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً أَیْ یَحْتَالُونَ الْحِیَلَ وَ أَکِیدُ کَیْداً فَهُوَ مِنَ اللَّهِ الْعَذَابُ فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً قَالَ دَعْهُمْ قَلِیلًا (5)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ» گفت: یعنی قسم به آسمان باران زا «وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ» و زمین صاحب گیاه، این قسم است و جواب آن جمله «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ» گفتاری قاطع است «وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ» یعنی مسخره نیست «إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً» آنها حیله ها به کار می برند «وَ أَکِیدُ کَیْداً» و ما عذابی برای آنها آماده می کنیم «فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً» یعنی مختصری آنها را مهلت بده. - . تفسیر قمی 2: 411 -

**[ترجمه]

بیان

قوله یعنی ما مضی أی الضمیر راجع إلی ما مضی من الآیات.

**[ترجمه]قول «یعنی ما مذی» ضمیر راجع به آیات گذشته است.

**[ترجمه]

«156»

فس، تفسیر القمی سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی قَالَ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأَعْلَی الَّذِی

ص: 249


1- فی نسخة: الإمامة. قلت: القذة بالضم و التشدید: ریش السهم. الباع: قدر مد الیدین.
2- فی المصدر زیادة و هی: و هو الذی یظهر بعد مغیب الشمس، و هو قسم اه.
3- تفسیر القمّیّ: 715 و 718.
4- هکذا فی المطبوع و نسخ مخطوطة، و فی المصدر: ماض أی قاطع. و هو الصحیح فلا یحتاج إلی تکلف و بیان.
5- تفسیر القمّیّ: 720.

خَلَقَ فَسَوَّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی قَالَ قَدَّرَ الْأَشْیَاءَ فِی التَّقْدِیرِ الْأَوَّلِ (1)ثُمَّ هَدَی إِلَیْهَا مَنْ یَشَاءُ قَوْلُهُ وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعی قَالَ أَیِ النَّبَاتُ فَجَعَلَهُ بَعْدَ إِخْرَاجِهِ غُثاءً أَحْوی قَالَ یَصِیرُ هَشِیماً بَعْدَ بُلُوغِهِ وَ یَسْوَدُّ قَوْلُهُ سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی أَیْ نُعْلِمُکَ فَلَا تَنْسَی ثُمَّ اسْتَثْنَی فَقَالَ إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ لِأَنَّهُ لَا یُؤْمَنُ النِّسْیَانُ (2)لِأَنَّ الَّذِی لَا یَنْسَی هُوَ اللَّهُ وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْری فَذَکِّرْ یَا مُحَمَّدُ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی بِذِکْرِکَ إِیَّاهُ (3)ثُمَّ قَالَ وَ یَتَجَنَّبُهَا یَعْنِی مَا یَذْکُرُ بِهِ الْأَشْقَی الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری قَالَ نَارُ یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی یَعْنِی فِی النَّارِ فَیَکُونُ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ (4)قَوْلُهُ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی قَالَ زَکَاةُ الْفِطْرَةِ فَإِذَا أَخْرَجَهَا قُبِلَتْ صَلَاةُ الْعِیدِ وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی قَالَ صَلَاةُ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی إِنَّ هذا یَعْنِی مَا قَدْ تَلَوْتُهُ مِنَ الْقُرْآنِ لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی

حَدَّثَنَا سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْغَنِیِّ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ مُوسَی بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ جَرِیحٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی یُرِیدُ مَا یَکُونُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فِی قَلْبِکَ وَ نَفْسِکَ وَ نُیَسِّرُکَ یَا مُحَمَّدُ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ لِلْیُسْری

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ یُرِیدُ الْأَنْعَامَ إِلَی قَوْلِهِ وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ یَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْدِرُ أَحَدٌ أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَ الْإِبِلِ وَ یَرْفَعَ مِثْلَ السَّمَاءِ وَ یَنْصِبَ مِثْلَ الْجِبَالِ وَ یَسْطَحَ مِثْلَ الْأَرْضِ غَیْرِی وَ یَفْعَلَ (5)مِثْلَ هَذَا الْفِعْلِ أَحَدٌ سِوَایَ قَوْلُهُ فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ أَیْ

ص: 250


1- فی نسخة: من الکتاب و المصدر: بالتقدیر الأول.
2- فی هامش النسخة المقروءة علی المصنّف و کذا المصدر زیادة و هی: النسیان اللغوی هو الترک. و فی طبعة من المصدر: لا یؤمن النسیان و هو الترک.
3- فی طبعة من المصدر هکذا: قال: تذکرته إیّاه ما یتذکر به. و الظاهر أنّه مصحف: بذکرک إیّاه أو بتذکرتک ایاه.
4- إبراهیم: 17.
5- فی نسخة: أو یفعل.

فَعِظْ یَا مُحَمَّدُ إِنَّمَا أَنْتَ وَاعِظٌ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ قَالَ لَسْتَ بِحَافِظٍ وَ لَا کَاتِبٍ عَلَیْهِمْ.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ یَقُولُ مَنْ لَمْ یَتَّعِظْ وَ لَمْ یُصَدِّقْکَ وَ جَحَدَ رُبُوبِیَّتِی وَ کَفَرَ نِعْمَتِی فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ یُرِیدُ الْعَذَابَ الشَّدِیدَ الدَّائِمَ إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ یُرِیدُ مَصِیرَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ أَیْ جَزَاءَهُمْ (1).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی» - . اعلی / 1 - {نام پروردگار والایِ خود را به پاکی بستای} گفته است: یعنی بگو سبحان ربی الاعلی «الَّذِی

ص: 249

خَلَقَ فَسَوَّی *وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی» - . اعلی / 2 - 3 - ،{همان که آفرید و هماهنگی بخشید. و آنکه اندازه گیری کرد و راه نمود.}گفته است: اشیاء را در اول تقدیر کرد، بعد هر که را خواست هدایت نمود «وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعی» - . اعلی / 4 - ،{ و آنکه چمنزار را برآورد}کسی که گیاه را بیرون آورد «فَجَعَلَهُ بعد إخراجه غُثاءً أَحْوی» - . اعلی / 5 - ، { و پس [از چندی] آن را خاشاکی تیره گون گردانید.}بعد آن را خشک و سیاه کرد.

آیه «سَنُقْرِئُک فَلا تَنْسی» - . اعلی / 7 - ،{ما به زودی [آیات خود را به وسیله سروش غیبی] بر تو خواهیم خواند، تا فراموش نکنی} یعنی به تو می آموزیم، فراموش نکن بعد استثناء می کند «إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ» - . اعلی / 5 - ،{ جز آنچه خدا خواهد}، فراموش نکن مگر آن مقداری را که خدا می خواهد، زیرا پیامبر از نسیان در امان نیست و آن کس که فراموش نمی کند خداست «وَ نُیَسِّرُک لِلْیُسْری* فَذَکِّرْ - یا محمد - إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری* سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی» - . اعلی / 8 - 10 - ،{و برای تو آسانترین [راه] را فراهم می گردانیم. پس پند ده، اگر پند سود بخشد. آن کس که ترسد، به زودی عبرت گیرد.}، یعنی به واسطه تذکری که تو به او می دهی می ترسد. سپس می فرماید: «وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی الَّذِی یَصْلَی النَّارَ الْکُبْری»، کسی که دچار آتش دوزخ می شود، از تذکرات تو فاصله می گیرد

«ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی»، یعنی در آتش نه می میرد و نه زنده است چنانچه در این آیه می فرماید: «وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ» - . ابراهیم / 17 - ، { و مرگ از هر جانبی به سویش می آید ولی نمی میرد }. آیه «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی» - . اعلی / 14 - ، { رستگار آن کس که خود را پاک گردانید} هر کس زکات فطره داد رستگار شد. وقتی زکات فطره را خارج کرد نماز عیدش قبول می شود «وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی» - . اعلی / 15 - {و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.}، فرمود: نماز فطر و نماز عید قربان. «إِنَّ هذا» یعنی آنچه که از قرآن برایت تلاوت کردم «لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی* صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی» - . اعلی / 18 - 19 - ،{ قطعاً در صحیفه های گذشته این [معنی] هست، صحیفه های ابراهیم و موسی.}.

ابن عباس در قول خداوند متعال: «إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی» - . اعلی / 7 - ،{ او آشکار و آنچه را که نهان است می داند.} گوید: مراد از آن، چیزی است که تا روز قیامت در دل و ضمیر تو باشد «وَ نُیَسِّرُک» ای محمد، در تمام کارهایت «لِلْیُسْری» - . تفسیر قمی 2: 413 - 414 - .

ابن عباس در مورد آیه «أَفَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ» - . غاشیه / 17 - ، { آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟}گفت: منظور شتر تنها نیست، منظور چهارپایان است «وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ» - . غاشیه / 19 - ،{و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده؟}، خداوند می فرماید: جز من کسی قادر است مانند شتر را بیافریند و مانند آن بلند نماید و کوهها را برافرازد و زمین را مسطح نماید؟ و آیا کسی جز من می تواند چنین کارهایی را بکند؟ «فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ» - . غاشیه / 21 - ، {پس تذکّر ده که تو تنها تذکّردهنده ای.}

ص: 250

پند بده، تو واعظ و پند دهنده هستی «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ» - . غاشیه / 22 - ، {بر آنان تسلّطی نداری} تو نگهبان آنها و نویسنده اعمالشان نیستی.

و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفرعلیه السلام است، «إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ» - . غاشیه / 23 - ،{مگر کسی که روی بگرداند و کفر ورزد}یعنی کسی که پند نگرفت و تو را تصدیق نکرد و منکر ربوبیت من شد و کافر به نعمتم گردید «فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ» - . غاشیه / 24 - ، {که خدا او را به آن عذاب بزرگتر عذاب کند.} او را به عذاب شدید و دائمی کیفر می کند «إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ» - . غاشیه / 25 - ،{در حقیقت، بازگشت آنان به سوی ماست.} «ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» و جزای آنها بر ما است. - . تفسیر قمی 2: 416 -

**[ترجمه]

«157»

فس، تفسیر القمی لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ أَیْ مَکَّةَ وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ قَالَ کَانَتْ قُرَیْشٌ لَا یَسْتَحِلُّونَ أَنْ یَظْلِمُوا أَحَداً فِی هَذَا الْبَلَدِ وَ یَسْتَحِلُّونَ ظُلْمَکَ فِیهِ وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ قَالَ آدَمُ وَ مَا وَلَدَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ أَیْ مُنْتَصِباً وَ لَمْ یَخْلُقْ مِثْلَهُ شَیْ ءٌ یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً أَیْ مُجْتَمِعاً.

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً قَالَ هُوَ عَمْرُو بْنُ عَبْدِ وُدٍّ حِینَ عَرَضَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الْإِسْلَامَ یَوْمَ الْخَنْدَقِ وَ قَالَ فَأَیْنَ مَا أَنْفَقْتُ فِیکُمْ مَالًا لُبَداً وَ کَانَ قَدْ أَنْفَقَ مَالًا فِی الصَّدِّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَقَتَلَهُ عَلِیٌّ ع.

وَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی یَعْقُوبَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ یَعْنِی نَعْثَلَ فِی قَتْلِهِ ابْنَةَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً یَعْنِی الَّذِی جَهَّزَ بِهِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فِی جَیْشِ الْعُسْرَةِ أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ قَالَ فِی فَسَادٍ کَانَ فِی نَفْسِهِ أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِساناً یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ شَفَتَیْنِ یَعْنِی الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ إِلَی وَلَایَتِهِمَا فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ یَقُولُ مَا أَعْلَمَکَ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فِی الْقُرْآنِ مَا أَدْرَاکَ فَهُوَ مَا أَعْلَمَکَ یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ یَعْنِی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْمَقْرَبَةُ

ص: 251


1- تفسیر القمّیّ: 721 و 722 و 723.

قُرْبَاهُ أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَةٍ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مُتْرِبٌ بِالْعِلْمِ (1)

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ» - . بلد / 1 - ، {سوگند به این شهر}یعنی مکه «وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ» - . بلد / 2 - ،{و حال آنکه تو در این شهر جای داری.}گفت: قریش حلال نمی دانستند که به کسی در مکه بود ستم کنند، اما ستم به تو(ی پیامبر) را حلال شمردند «وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ» - . بلد / 3 - ،{ سوگند به پدری [چنان] و آن کسی را که به وجود آورد.} قسم به آدم و انبیاء و اوصیائی که از او متولد شدند «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ» - . بلد / 4 - ،{براستی که انسان را در رنج آفریده ایم.} انسان را متعادل و درست آفریدیم و چیزی را مانند او نیافریدیم «یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً» - . بلد / 6 - ،{گوید: «مال فراوانی تباه کردم.»} مال انبوهی را از بین بردم.

و در روایت ابی الجارود در تفسیر آیه «أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً» از حضرت ابی جعفر نقل می کند که فرمود: آن شخص عمرو بن عبد ودّ بود که حضرت علی علیه السّلام در روز جنگ خندق به او اسلام را عرضه داشت ولی او گفت، پس آن همه اموالی را که در راه شما خرج کردم چه می شود؟! (او ثروت زیادی را در راه جلوگیری از گسترش دین خرج کرده بود) پس علی علیه السّلام او را کشت.

حسین بن ابی یعقوب از یکی از اصحاب از امام ابی جعفر علیه السّلام در مورد آیه «أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ» ، - . بلد / 5 - {آیا پندارد که هیچ کس هرگز بر او دست نتواند یافت؟}نقل کرد که منظور نعثل است که دختر پیامبر را کشت. «یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً» منظور پولی است که برای تجهیز سپاه در جنگ عسرت داد «أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ» - . بلد / 7 - ، {آیا پندارد که هیچ کس او را ندیده است؟}خیال می کند کسی از فساد ضمیر و دلش خبر ندارد «أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ» - . بلد / 8 - ،{ آیا دو چشمش نداده ایم؟}یعنی رسول خدا، «وَ لِساناً» یعنی امیر المؤمنین، «وَ شَفَتَیْنِ» امام حسن و امام حسین علیهما السلام «وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ» - . بلد / 10 - ،{و هر دو راه [خیر و شرّ] را بدو نمودیم.} او را به ولایت آن دو هدایت کردیم «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ» و ما ادریک یعنی ما اعلمک. هر چه در قرآن به این لفظ (ما ادریک) هست، یعنی چه چیز تو را آگاه نموده «یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، او مقربه

ص: 251

خویشاوندان ایشان است «أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَةٍ» یعنی امیر المؤمنین علیه السّلام که بی نیاز از علم است. - . تفسیر قمی، 2: 420 -

**[ترجمه]

بیان

... قال الجوهری نعثل اسم رجل کان طویل اللحیة ... قوله مَا أَعْلَمَکَ لعله جعل ما للتعجب و یحتمل علی بعد أن یکون إشارة إلی ما قیل إن کل موضع فی القرآن فیه وَ ما أَدْراکَ فهو ما قد بینه الله و ما کان ما یُدْرِیکَ لم یبینه قوله مُتْرِبٌ بِالْعِلْمِ علی بناء الفاعل أی مستغن یقال أترب الرجل إذا استغنی کأنه صار له من المال بقدر التراب ذکره الجوهری.

**[ترجمه]نعثل لقب عثمان بن عفان بود جوهری می نویسد: نعثل اسم مردی بود که ریش بلندی داشت، وقتی عثمان را مورد سرزنش و عیبجویی قرار می دادند او را به خاطر ریش درازی که داشت تشبیه به همان مرد می کردند. - . الصحاح: 1832 -

توضیحی که داد و \\"ما ادریک\\" را به معنی \\"ما اعلمک\\" گرفت شاید \\"ما\\" را مای تعجب گرفته و به احتمال بعید ممکن است منظورش این مطلب باشد که گفته اند، هر چه در قرآن به لفظ \\"ما ادریک\\" است یعنی آنچه خدا بیان نموده و آنچه به لفظ \\"ما یدریک\\" است، یعنی آنچه خدا بیان نکرده است. - . الصحاح: 90 -

**[ترجمه]

«158»

فس، تفسیر القمی أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ یُوسُفَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ کَیْسَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ فَقَالَ وَ مَا أَقْرَأُ قَالَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ یَعْنِی خَلَقَ نُورَکَ الْأَقْدَمَ قَبْلَ الْأَشْیَاءِ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ یَعْنِی خَلَقَکَ مِنْ نُطْفَةٍ وَ شَقَّ مِنْکَ عَلِیّاً اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ یَعْنِی عَلَّمَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ یَعْنِی عَلَّمَ عَلِیّاً مِنَ الْکِتَابَةِ لَکَ مَا لَمْ یَعْلَمْ قَبْلَ ذَلِکَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ قَالَ اقْرَأْ بِاسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ الَّذِی خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ قَالَ مِنْ دَمٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ قَالَ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ الْکِتَابَةَ الَّتِی بِهَا یَتِمُّ أُمُورُ الدُّنْیَا فِی مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا ثُمَّ قَالَ کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی قَالَ إِنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اسْتَغْنَی یَکْفُرُ وَ یَطْغَی وَ یُنْکِرُ إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی قَوْلُهُ أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی قَالَ کَانَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ یَنْهَی النَّاسَ عَنِ الصَّلَاةِ وَ أَنْ یُطَاعَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی قَوْلُهُ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ أَیْ لَنَأْخُذُهُ بِالنَّاصِیَةِ فَنُلْقِیهِ فِی النَّارِ قَوْلُهُ فَلْیَدْعُ نادِیَهُ قَالَ لَمَّا مَاتَ أَبُو طَالِبٍ علیه السلام فَنَادَی أَبُو جَهْلٍ وَ الْوَلِیدُ عَلَیْهِمَا لَعَائِنُ اللَّهِ هَلُمَّ فَاقْتُلُوا مُحَمَّداً فَقَدْ مَاتَ الَّذِی کَانَ نَاصِرَهُ (2)فَقَالَ اللَّهُ فَلْیَدْعُ

ص: 252


1- تفسیر القمّیّ: 725 و 726.
2- فی المصدر: هلموا فاقتلوا محمّدا فقد مات الذی کان ینصره.

نادِیَهُ سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ قَالَ کَمَا دَعَا إِلَی قَتْلِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَحْنُ أَیْضاً نَدْعُ الزَّبَانِیَةَ ثُمَّ قَالَ کَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ أَیْ لَمْ یُطِیعُوهُ (1)لَمَّا دَعَاهُمْ إِلَیْهِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَجَارَهُ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ بْنِ نَوْفَلِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ وَ لَمْ یَجْسُرْ عَلَیْهِ أَحَدٌ (2)

lt;meta info=". تفسیر قمی: حضرت باقر علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد و گفت «اقراء» بخوان. گفت چه بخوانم؟ گفت «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» یعنی نور قدیم تو را قبل از اشیاء آفرید «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ» - . علق / 2 - ،{انسان را از عَلَق آفرید.} یعنی تو را از نطفه آفرید و از تو علی را جدا کرد «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» - .علق / 3-4 - ،{ بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت.}یعنی به علی بن ابی طالب علیه السّلام تعلیم نمود «عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»، - . علق / 5 - {آنچه را که انسان نمی دانست [به تدریج به او] آموخت.}یعنی علی را که قبلا نمی دانست، برای تو نوشتن آموخت. علی بن ابراهیم در مورد آیه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» ، - . علق / 1 - {بخوان به نام پروردگارت که آفرید.}گفت بخوان بسم الله الرحمن الرحیم را الذی «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ»، - . علق / 2 - {انسان را از عَلَق آفرید.}گفت، از خون «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ»، - . علق / 3-4 - { بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان] است. همان کس که به وسیله قلم آموخت.} گفت به انسان نوشتن را آموخت که به وسیله آن امور دنیا در شرق و غرب تکمیل می شود سپس فرمود: «کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی»، - . علق / 6-7 - {حقّاً که انسان سرکشی می کند، همین که خود را بی نیاز پندارد.}می فرماید انسان وقتی بی نیاز شد کفر می ورزد و طغیان می کند «إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی»، - . علق / 8 - {در حقیقت، بازگشت به سوی پروردگار توست.} آیه «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی»، - . علق / 9-10 - {آیا دیدی آن کس را که باز می داشت، بنده ای را آنگاه که نماز می گزارد؟} گفته است آن شخص ولید بن مغیره بود که مردم را از نماز خواندن باز می داشت که اطاعت خدا و پیامبر را ننمایند. آیه «لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ» - . علق / 15 - ،{موی پیشانی [او] را سخت بگیریم} یعنی سر او را می گیریم و در آتش می اندازیم.

آیه «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ»، - . علق / 17 - {[بگو] تا گروه خود را بخواند.}گفت، وقتی ابو طالب علیه السّلام از دنیا رفت، ابو جهل و ولید ملعون فریاد زدند، بیایید محمد صلی الله علیه و آله را بکشیم، دوست و یاورش از دنیا رفت. خداوند می فرماید: فریاد بزند

ص: 252

و هر کس را مایل است بخواند، چنانچه مردم را دعوت به کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله نمود ما نیز زبانیه جهنم را آماده می کنیم، سپس می فرماید «کَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» - . علق / 19 - { زنهار! فرمانش مَبَر، و سجده کن، و خود را [به خدا] نزدیک گردان.} هر چه دعوت کرد از او اطاعت نکردند چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مطعم بن عدی بن نوفل بن مناف پناه داده بود و کسی جرات جسارت به ایشان را نداشت. - . تفسیر قمی 2: 430 - 431 -

**[ترجمه]

بیان

أی لم یطیعوه علی هذا التأویل لعله خبر فی صورة النهی أی قلنا بالخطاب العام لا تُطِعْهُ وَ لَمْ نُوَفِّقْهُمْ لِذَلِکَ.

**[ترجمه]اینکه «لا تُطِعْهُ» را به معنی اطاعت نکردند معنی نموده، شاید منظور این باشد که گفتیم کلاً از آنها اطاعت نکنید و آنها را از پیروی باز داشتیم.

**[ترجمه]

«159»

فس، تفسیر القمی لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ یَعْنِی قُرَیْشاً وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ (3)قَالَ هُمْ فِی کُفْرِهِمْ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ

وَ فِی رِوَایَةِ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: الْبَیِّنَةُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی قَوْلِهِ وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ قَالَ لَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْقُرْآنِ خَالَفُوهُ وَ تَفَرَّقُوا بَعْدَهُ قَوْلُهُ حُنَفاءَ أَیْ طَاهِرینَ قَوْلُهُ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ أَیْ دِینٌ قَیِّمٌ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ قَالَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمُ الْقُرْآنَ فَارْتَدُّوا وَ کَفَرُوا وَ عَصَوْا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ قَالَ نَزَلَتْ فِی آلِ مُحَمَّدٍ ع(4).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «لَمْ یَکُنِ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ » - . بینه / 1 - ،{ کافرانِ اهل کتاب و مشرکان، دست بردار نبودند تا دلیلی آشکار بر ایشان آید.} گفته است: یعنی قریش در کفر

خود از کفار اهل کتاب جدا نیستند «حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ» در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر علیه السّلام است که بینه محمد صلی الله علیه و آله است.

علی بن ابراهیم گفت، «وَ ما تَفَرَّقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ» - . بینه / 4 - {و اهل کتاب دستخوشِ پراکندگی نشدند، مگر پس از آنکه برهان آشکار برای آنان آمد.} وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد با او به مخالفت برخاستند و پس از او متفرق شدند.

«حُنَفاءَ» یعنی پاکان «وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ» یعنی دینی پایدار. «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ»، - . بینه / 6 - { کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیده اند و [نیز] مشرکان در آتش دوزخند، [و] در آن همواره می مانند؛ اینانند که بدترین آفریدگانند.} خداوند قرآن را بر آنها نازل کرد مرتد شدند و کفر ورزیدند و با علی امیر المؤمنین علیه السلام به مخالفت برخاستند «أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ»، - . بینه / 6-7 - { اینانند که بدترین آفریدگانند. در حقیقت کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، آنانند که بهترین آفریدگانند.} در باره آل محمد صلی الله علیه و آله نازل شده. - . تفسیر قمی 2: 433 -

**[ترجمه]

«160»

فس، تفسیر القمی أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ قَالَ نَزَلَتْ فِی أَبِی جَهْلٍ وَ کُفَّارِ قُرَیْشٍ فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ أَیْ یَدْفَعُهُ یَعْنِی عَنْ حَقِّهِ وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ أَیْ لَا یَرْغَبُ فِی إِطْعَامِ الْمِسْکِینِ(5).

lt;meta info=". تفسیر قمی: علی بن ابراهیم در تفسیر آیه «أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ»، - . الماعون / 1 - {آیا کسی را که [روزِ] جزا را دروغ می خواند، دیدی؟} گفته است: در باره ابو جهل و کفار قریش نازل شده است «فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ» - . الماعون / 2 - ،{این همان کس است که یتیم را به سختی می راند،} یعنی مانع حقش می شود «وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ» ، - . الماعون / 3 - {و به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی کند.} علاقه ای به اطعام درویشان و تهیدستان ندارد. - . تفسیر قمی 2: 446 -

**[ترجمه]

«161»

فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ قَالَ: سَأَلَ أَبُو شَاکِرٍ أَبَا جَعْفَرٍ الْأَحْوَلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ وَ لا أَنا عابِدٌ

ص: 253


1- فی المصدر: لا یطیعون، و فی طبعة: لا تطیعوه.
2- تفسیر القمّیّ: 730 و 731.
3- فی المصدر المطبوع فی سنة 1315: «لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ» یعنی قریشا «منفکین» قال: هم فی کفرهم.
4- تفسیر القمّیّ: 732.
5- تفسیر القمّیّ: 740.

ما عَبَدْتُّمْ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ فَهَلْ یَتَکَلَّمُ الْحَکِیمُ بِمِثْلِ هَذَا الْقَوْلِ وَ یُکَرِّرُهُ مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ فِی ذَلِکَ جَوَابٌ فَدَخَلَ الْمَدِینَةَ فَسَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا وَ تَکْرَارِهَا أَنَّ قُرَیْشاً قَالَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَعْبُدُ إِلَهَنَا (1)سَنَةً وَ نَعْبُدُ إِلَهَکَ سَنَةً وَ تَعْبُدُ إِلَهَنَا سَنَةً وَ نَعْبُدُ إِلَهَکَ سَنَةً فَأَجَابَهُمُ اللَّهُ بِمِثْلِ مَا قَالُوا فَقَالَ فِیمَا قَالُوا تَعْبُدُ إِلَهَنَا سَنَةً قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ فِیمَا قَالُوا وَ نَعْبُدُ إِلَهَکَ سَنَةً وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ وَ فِیمَا قَالُوا تَعْبُدُ إِلَهَنَا سَنَةً وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ وَ فِیمَا قَالُوا وَ نَعْبُدُ إِلَهَکَ سَنَةً وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ قَالَ فَرَجَعَ أَبُو جَعْفَرٍ الْأَحْوَلُ إِلَی أَبِی شَاکِرٍ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ فَقَالَ أَبُو شَاکِرٍ هَذَا حَمَلَتْهُ الْإِبِلُ مِنَ الْحِجَازِ (2).

أقول: سیأتی کثیر من تفاسیر تلک الآیات فی الأبواب الآتیة.

ص: 254


1- فی المصدر: آلهتنا، و کذا فیما یأتی.
2- تفسیر القمّیّ: 741.

lt;meta info=". تفسیر قمی: ابو شاکر دیصانی از ابو جعفر احول راجع به این آیات پرسید: «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ. لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ. وَ لا أَنا عابِدٌ

ص: 253

ما عَبَدْتُّمْ. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ» ، - . کافرون / 1تا آخر - { بگو: ای کافران، آنچه می پرستید، نمی پرستم. و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید. و نه آنچه پرستیدید من می پرستم. و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید.}گفت: آیا حکیم این طور صحبت می کند و این همه مکررات را پشت سر هم می آورد؟

ابو جعفر احول نتوانست جواب او را بدهد. وارد مدینه شد و اشکال را از حضرت صادق علیه السلام پرسید.

امام فرمود: سبب نزول این آیات و تکرار آن این بود که قریش به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیشنهاد کردند، تو یک سال خدای ما را بپرست و ما یک سال خدای تو را می پرستیم، باز یک سال تو خدای ما را بپرست و یک سال هم ما خدای تو را بپرستیم. خداوند شبیه گفتار خود آنها، به آنها جواب داد. در مقابل اینکه گفتند یک سال خدای ما را بپرست فرمود: «قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ. لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ»{ بگو: ای کافران، آنچه می پرستید، نمی پرستم} و در جواب اینکه یک سال خدای تو را می پرستیم فرمود: «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ»{ و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید.} باز در جواب سخن آنها که یک سال تو خدایان ما را بپرست فرمود: «وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ» و در مقابل این سخن که ما خدای تو را یک سال می پرستیم فرمود: «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ. لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ»{و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید. دین شما برای خودتان، و دینِ من برای خودم.}.

ابو جعفر احول پیش ابو شاکر دیصانی برگشت و جواب را گفت. ابو شاکر گفت این پاسخ به وسیله شتر از حجاز رسیده است. - . تفسیر قمی 2: 448 -

مولف: بسیاری از تفاسیر این آیات در بخشهای آینده کتاب خواهد آمد، ان شاء الله.

ص: 254

**[ترجمه]

أبواب احتجاجات الرسول صلی الله علیه و آله

باب 1 ما احتج صلی الله علیه و آله به علی المشرکین و الزنادقة و سائر أهل الملل الباطلة

الأخبار

«1»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قالُوا یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی قَالَتِ الْیَهُودُ لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَیْ یَهُودِیّاً وَ قَوْلُهُ أَوْ نَصاری یَعْنِی وَ قَالَتِ النَّصَارَی لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کَانَ نَصْرَانِیّاً قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام وَ قَدْ قَالَ غَیْرُهُمْ قَالَتِ الدَّهْرِیَّةُ الْأَشْیَاءُ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَةٌ مَنْ خَالَفَنَا ضَالٌّ مُخْطِئٌ مُضِلٌّ وَ قَالَتِ الثَّنَوِیَّةُ النُّورُ وَ الظُّلْمَةُ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ مَنْ خَالَفَنَا فَقَدْ ضَلَّ وَ قَالَتْ مُشْرِکُو الْعَرَبِ إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةٌ مَنْ خَالَفَنَا فِی هَذَا ضَلَّ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ الَّتِی یَتَمَنَّوْنَهَا قُلْ لَهُمْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ عَلَی مَقَالَتِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ قَدْ ذُکِرَ عِنْدَهُ الْجِدَالُ فِی الدِّینِ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام قَدْ نَهَوْا عَنْهُ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَمْ یَنْهَ عَنْهُ مُطْلَقاً وَ لَکِنَّهُ نَهَی عَنِ الْجِدَالِ بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ أَ مَا تَسْمَعُونَ اللَّهَ یَقُولُ وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَالْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ قَدْ قَرَنَهُ الْعُلَمَاءُ بِالدِّینِ وَ الْجِدَالُ بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ مُحَرَّمٌ حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَی شِیعَتِنَا وَ کَیْفَ یُحَرِّمُ اللَّهُ الْجِدَالَ جُمْلَةً وَ هُوَ یَقُولُ

ص: 255

وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری قَالَ اللَّهُ تَعَالَی تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَجَعَلَ عِلْمَ الصِّدْقِ الْإِتْیَانَ بِالْبُرْهَانِ وَ هَلْ یُؤْتَی بِالْبُرْهَانِ إِلَّا فِی الْجِدَالِ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ قِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ وَ الَّتِی لَیْسَتْ بِأَحْسَنَ قَالَ أَمَّا الْجِدَالُ الَّذِی بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَأَنْ تُجَادِلَ مُبْطِلًا فَیُورِدَ عَلَیْکَ بَاطِلًا فَلَا تَرُدَّهُ بِحُجَّةٍ قَدْ نَصَبَهَا اللَّهُ وَ لَکِنْ تَجْحَدُ قَوْلَهُ أَوْ تَجْحَدُ حَقّاً یُرِیدُ ذَلِکَ الْمُبْطِلُ أَنْ یُعِینَ بِهِ بَاطِلَهُ فَتَجْحَدُ ذَلِکَ الْحَقَّ مَخَافَةَ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَلَیْکَ فِیهِ حُجَّةٌ لِأَنَّکَ لَا تَدْرِی کَیْفَ الْمَخْلَصُ مِنْهُ فَذَلِکَ حَرَامٌ عَلَی شِیعَتِنَا أَنْ یَصِیرُوا فِتْنَةً عَلَی ضُعَفَاءِ إِخْوَانِهِمْ وَ عَلَی الْمُبْطِلِینَ أَمَّا الْمُبْطِلُونَ فَیَجْعَلُونَ ضَعْفَ الضَّعِیفِ مِنْکُمْ إِذَا تَعَاطَی مُجَادَلَتَهُ وَ ضَعْفَ مَا (مَنْ خ ل) فِی یَدِهِ حُجَّةً لَهُ عَلَی بَاطِلِهِ وَ أَمَّا الضُّعَفَاءُ مِنْکُمْ فَتَعْمَی قُلُوبُهُمْ (1)لِمَا یَرَوْنَ مِنْ ضَعْفِ الْمُحِقِّ فِی یَدِ الْمُبْطِلِ وَ أَمَّا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَهُوَ مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ نَبِیَّهُ أَنْ یُجَادِلَ بِهِ مَنْ جَحَدَ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ إِحْیَاءِهِ لَهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی حَاکِیاً عَنْهُ وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی الرَّدِّ عَلَیْهِ قُلْ یَا مُحَمَّدُ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ فَأَرَادَ اللَّهُ مِنْ نَبِیِّهِ أَنْ یُجَادِلَ الْمُبْطِلَ الَّذِی قَالَ کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَبْعَثَ هَذِهِ الْعِظَامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ فَقَالَ اللَّهُ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ فَیَعْجِزُ مَنِ ابْتَدَأَ بِهِ لَا مِنْ شَیْ ءٍ أَنْ یُعِیدَهُ بَعْدَ أَنْ یَبْلَی بَلِ ابْتِدَاؤُهُ أَصْعَبُ عِنْدَکُمْ مِنْ إِعَادَتِهِ ثُمَّ قَالَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً أَیْ إِذَا کَانَ قَدْ کَمَّنَ النَّارَ (2)الْحَارَّةَ فِی الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ الرَّطْبِ ثُمَّ یَسْتَخْرِجُهَا فَعَرَّفَکُمْ أَنَّهُ عَلَی إِعَادَةِ مَنْ بَلِیَ أَقْدَرُ ثُمَّ قَالَ أَ وَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ أَیْ إِذَا کَانَ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَعْظَمَ وَ أَبْعَدَ فِی أَوْهَامِکُمْ

ص: 256


1- فی المصدر و کذا فی الاحتجاج: إذا تعاطی مجادلتهم و ضعف ما فی یده حجة له علی باطلهم و أمّا الضعفاء فتغم قلوبهم.
2- کمن الشی ء: أخفاه.

وَ قَدَرِکُمْ أَنْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ مِنْ إِعَادَةِ الْبَالِی فَکَیْفَ جَوَّزْتُمْ مِنَ اللَّهِ خَلْقَ الْأَعْجَبِ عِنْدَکُمْ وَ الْأَصْعَبِ لَدَیْکُمْ وَ لَمْ تُجَوِّزُوا مِنْهُ مَا هُوَ أَسْهَلُ عِنْدَکُمْ مِنْ إِعَادَةِ الْبَالِی قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَهَذَا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ لِأَنَّ فِیهَا قَطْعَ عُذْرِ الْکَافِرِینَ وَ إِزَالَةَ شُبَهِهِمْ وَ أَمَّا الْجِدَالُ بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَأَنْ تَجْحَدَ حَقّاً لَا یُمْکِنُکَ أَنْ تُفَرِّقَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَاطِلِ مَنْ تُجَادِلُهُ وَ إِنَّمَا تَدْفَعُهُ عَنْ بَاطِلِهِ بِأَنْ تَجْحَدَ الْحَقَّ فَهَذَا هُوَ الْمُحَرَّمُ لِأَنَّکَ مِثْلُهُ جَحَدَ هُوَ حَقّاً وَ جَحَدْتَ أَنْتَ حَقّاً آخَرَ وَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیُّ علیهما السلام فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ آخَرُ فَقَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ فَجَادَلَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ الصَّادِقُ علیه السلام مَهْمَا ظَنَنْتَ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مِنْ شَیْ ءٍ فَلَا تَظُنَّنَّ بِهِ مُخَالَفَةَ اللَّهِ أَ لَیْسَ اللَّهُ قَدْ قَالَ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ وَ قَالَ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ لِمَنْ ضَرَبَ لِلَّهِ مَثَلًا أَ فَتَظُنُّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله خَالَفَ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ بِهِ فَلَمْ یُجَادِلْ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ لَمْ یُخْبِرْ عَنِ اللَّهِ بِمَا أَمَرَهُ أَنْ یُخْبِرَ بِهِ.

وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی الْبَاقِرُ عَنْ جَدِّی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ زَیْنِ الْعَابِدِینَ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ سَیِّدِ الشُّهَدَاءِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ أَنَّهُ اجْتَمَعَ یَوْماً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَهْلُ خَمْسَةِ أَدْیَانٍ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ الدَّهْرِیَّةُ وَ الثَّنَوِیَّةُ وَ مُشْرِکُو الْعَرَبِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ نَحْنُ نَقُولُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قَدْ جِئْنَاکَ یَا مُحَمَّدُ لِنَنْظُرَ مَا تَقُولُ فَإِنِ اتَّبَعْتَنَا فَنَحْنُ أَسْبَقُ إِلَی الصَّوَابِ مِنْکَ وَ أَفْضَلُ وَ إِنْ خَالَفْتَنَا خَصَمْنَاکَ وَ قَالَتِ النَّصَارَی نَحْنُ نَقُولُ الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ اتَّحَدَ بِهِ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَنْظُرَ مَا تَقُولُ فَإِنِ اتَّبَعْتَنَا فَنَحْنُ أَسْبَقُ إِلَی الصَّوَابِ مِنْکَ وَ أَفْضَلُ وَ إِنْ خَالَفْتَنَا خَصَمْنَاکَ وَ قَالَتِ الدَّهْرِیَّةُ نَحْنُ نَقُولُ الْأَشْیَاءُ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَةٌ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَنْظُرَ مَا تَقُولُ فَإِنِ اتَّبَعْتَنَا فَنَحْنُ أَسْبَقُ إِلَی الصَّوَابِ مِنْکَ وَ أَفْضَلُ وَ إِنْ خَالَفْتَنَا خَصَمْنَاکَ وَ قَالَتِ الثَّنَوِیَّةُ نَحْنُ نَقُولُ إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَةَ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَنْظُرَ مَا تَقُولُ فَإِنِ اتَّبَعْتَنَا فَنَحْنُ أَسْبَقُ إِلَی الصَّوَابِ مِنْکَ وَ أَفْضَلُ وَ إِنْ خَالَفْتَنَا خَصَمْنَاکَ

ص: 257

وَ قَالَتْ مُشْرِکُو الْعَرَبِ نَحْنُ نَقُولُ إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةٌ وَ قَدْ جِئْنَاکَ لِنَنْظُرَ مَا تَقُولُ فَإِنِ اتَّبَعْتَنَا فَنَحْنُ أَسْبَقُ إِلَی الصَّوَابِ مِنْکَ وَ أَفْضَلُ وَ إِنْ خَالَفْتَنَا خَصَمْنَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله آمَنْتُ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ کَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ بِکُلِّ مَعْبُودٍ سِوَاهُ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ بَعَثَنِی کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً حُجَّةً عَلَی الْعَالَمِینَ وَ سَیَرُدُّ کَیْدَ مَنْ یَکِیدُ دِینَهُ فِی نَحْرِهِ ثُمَّ قَالَ لِلْیَهُودِ أَ جِئْتُمُونِی لِأَقْبَلَ قَوْلَکُمْ بِغَیْرِ حُجَّةٍ قَالُوا لَا قَالَ فَمَا الَّذِی دَعَاکُمْ إِلَی الْقَوْلِ بِأَنَّ عُزَیْراً ابْنُ اللَّهِ قَالُوا لِأَنَّهُ أَحْیَا لِبَنِی إِسْرَائِیلَ التَّوْرَاةَ بَعْدَ مَا ذَهَبَتْ وَ لَمْ یَفْعَلْ بِهَا هَذَا إِلَّا لِأَنَّهُ ابْنُهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَکَیْفَ صَارَ عُزَیْرٌ ابْنَ اللَّهِ دُونَ مُوسَی وَ هُوَ الَّذِی جَاءَهُمْ بِالتَّوْرَاةِ وَ رُئِیَ مِنْهُ مِنَ الْمُعْجِزَاتِ مَا قَدْ عَلِمْتُمْ فَإِنْ کَانَ عُزَیْرٌ ابْنَ اللَّهِ لِمَا أَظْهَرَ مِنَ الْکَرَامَةِ بِإِحْیَاءِ التَّوْرَاةِ فَلَقَدْ کَانَ مُوسَی بِالْبُنُوَّةِ أَحَقَّ وَ أَوْلَی وَ لَئِنْ کَانَ هَذَا الْمِقْدَارُ مِنْ إِکْرَامِهِ لِعُزَیْرٍ یُوجِبُ أَنَّهُ ابْنُهُ فَأَضْعَافُ هَذِهِ الْکَرَامَةِ لِمُوسَی تُوجِبُ لَهُ مَنْزِلَةً أَجَلَّ مِنَ الْبُنُوَّةِ وَ إِنْ کُنْتُمْ إِنَّمَا تُرِیدُونَ (1)بِالْبُنُوَّةِ الْوِلَادَةَ عَلَی سَبِیلِ مَا تُشَاهِدُونَهُ فِی دُنْیَاکُمْ هَذِهِ مِنْ وِلَادَةِ الْأُمَّهَاتِ الْأَوْلَادَ بِوَطْیِ آبَائِهِمْ لَهُنَّ فَقَدْ کَفَرْتُمْ بِاللَّهِ وَ شَبَّهْتُمُوهُ بِخَلْقِهِ وَ أَوْجَبْتُمْ فِیهِ صِفَاتِ الْمُحْدَثِینَ وَ وَجَبَ عِنْدَکُمْ أَنْ یَکُونَ مُحْدَثاً مَخْلُوقاً وَ أَنْ یَکُونَ لَهُ خَالِقٌ صَنَعَهُ وَ ابْتَدَعَهُ قَالُوا لَسْنَا نَعْنِی هَذَا فَإِنَّ هَذَا کُفْرٌ کَمَا ذَکَرْتَ وَ لَکِنَّا نَعْنِی أَنَّهُ ابْنُهُ عَلَی مَعْنَی الْکَرَامَةِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هُنَاکَ وِلَادَةٌ کَمَا یَقُولُ بَعْضُ عُلَمَائِنَا لِمَنْ یُرِیدُ إِکْرَامَهُ وَ إِبَانَتَهُ بِالْمَنْزِلَةِ (2)عَنْ غَیْرِهِ یَا بُنَیَّ وَ إِنَّهُ ابْنِی لَا عَلَی إِثْبَاتِ وِلَادَتِهِ مِنْهُ لِأَنَّهُ قَدْ یَقُولُ ذَلِکَ لِمَنْ هُوَ أَجْنَبِیٌّ لَا نَسَبَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ وَ کَذَلِکَ لَمَّا فَعَلَ اللَّهُ بِعُزَیْرٍ مَا فَعَلَ کَانَ قَدِ اتَّخَذَهُ ابْناً عَلَی الْکَرَامَةِ لَا عَلَی الْوِلَادَةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا مَا قُلْتُهُ لَکُمْ إِنَّهُ إِنْ وَجَبَ عَلَی هَذَا الْوَجْهِ أَنْ یَکُونَ عُزَیْرٌ ابْنَهُ فَإِنَّ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ لِمُوسَی أَوْلَی وَ إِنَّ اللَّهَ یَفْضَحُ کُلَّ مُبْطِلٍ بِإِقْرَارِهِ وَ یَقْلِبُ عَلَیْهِ حُجَّتَهُ

ص: 258


1- فی المصدر: لانکم إن کنتم انما تریدون اه.
2- فی نسخة: بمنزلته.

وَ أَمَّا مَا احْتَجَجْتُمْ بِهِ (1)یُؤَدِّیکُمْ إِلَی مَا هُوَ أَکْبَرُ مِمَّا ذَکَرْتُهُ لَکُمْ لِأَنَّکُمْ قُلْتُمْ إِنَّ عَظِیماً مِنْ عُظَمَائِکُمْ قَدْ یَقُولُ لِأَجْنَبِیٍّ لَا نَسَبَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ یَا بُنَیَّ وَ هَذَا ابْنِی لَا عَلَی طَرِیقِ الْوِلَادَةِ فَقَدْ تَجِدُونَ أَیْضاً هَذَا الْعَظِیمَ یَقُولُ لِأَجْنَبِیٍّ آخَرَ هَذَا أَخِی وَ لآِخَرَ هَذَا شَیْخِی وَ أَبِی (2)وَ لآِخَرَ هَذَا سَیِّدِی وَ یَا سَیِّدِی عَلَی سَبِیلِ الْإِکْرَامِ وَ إِنَّ مَنْ زَادَهُ فِی الْکَرَامَةِ زَادَهُ فِی مِثْلِ هَذَا الْقَوْلِ فَإِذاً یَجُوزُ عِنْدَکُمْ أَنْ یَکُونَ مُوسَی أَخاً لِلَّهِ أَوْ شَیْخاً لَهُ أَوْ أَباً أَوْ سَیِّداً لِأَنَّهُ قَدْ زَادَهُ فِی الْإِکْرَامِ مِمَّا لِعُزَیْرٍ کَمَا أَنَّ مَنْ زَادَ رَجُلًا فِی الْإِکْرَامِ قَالَ لَهُ یَا سَیِّدِی وَ یَا شَیْخِی وَ یَا عَمِّی وَ یَا رَئِیسِی عَلَی طَرِیقِ الْإِکْرَامِ وَ أَنَّ مَنْ زَادَهُ فِی الْکَرَامَةِ زَادَهُ فِی مِثْلِ هَذَا الْقَوْلِ أَ فَیَجُوزُ عِنْدَکُمْ أَنْ یَکُونَ مُوسَی أَخاً لِلَّهِ أَوْ شَیْخاً أَوْ عَمّاً أَوْ رَئِیساً أَوْ سَیِّداً أَوْ أَمِیراً لِأَنَّهُ قَدْ زَادَهُ فِی الْإِکْرَامِ عَلَی مَنْ قَالَ لَهُ یَا شَیْخِی أَوْ یَا سَیِّدِی أَوْ یَا عَمِّی أَوْ یَا أَمِیرِی أَوْ یَا رَئِیسِی قَالَ فَبُهِتَ الْقَوْمُ وَ تَحَیَّرُوا وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ أَجِّلْنَا (3)نَتَفَکَّرْ فِیمَا قُلْتَهُ لَنَا فَقَالَ انْظُرُوا فِیهِ بِقُلُوبٍ مُعْتَقِدَةٍ لِلْإِنْصَافِ یَهْدِکُمُ اللَّهُ ثُمَّ أَقْبَلَ صلی الله علیه و آله عَلَی النَّصَارَی فَقَالَ وَ أَنْتُمْ قُلْتُمْ إِنَّ الْقَدِیمَ عَزَّ وَ جَلَّ اتَّحَدَ بِالْمَسِیحِ ابْنِهِ فَمَا الَّذِی أَرَدْتُمُوهُ بِهَذَا الْقَوْلِ أَرَدْتُمْ أَنَّ الْقَدِیمَ صَارَ مُحْدَثاً لِوُجُودِ هَذَا الْمُحْدَثِ الَّذِی هُوَ عِیسَی أَوِ الْمُحْدَثَ الَّذِی هُوَ عِیسَی صَارَ قَدِیماً لِوُجُودِ الْقَدِیمِ الَّذِی هُوَ اللَّهُ أَوْ مَعْنَی قَوْلِکُمْ إِنَّهُ اتَّحَدَ بِهِ أَنَّهُ اخْتَصَّهُ بِکَرَامَةٍ لَمْ یُکْرِمْ بِهَا أَحَداً سِوَاهُ فَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنَّ الْقَدِیمَ تَعَالَی صَارَ مُحْدَثاً فَقَدْ أَبْطَلْتُمْ لِأَنَّ الْقَدِیمَ مُحَالٌ أَنْ یَنْقَلِبَ فَیَصِیرَ مُحْدَثاً وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنَّ الْمُحْدَثَ صَارَ قَدِیماً فَقَدْ أَحَلْتُمْ لِأَنَّ الْمُحْدَثَ أَیْضاً مُحَالٌ أَنْ یَصِیرَ قَدِیماً وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنَّهُ اتَّحَدَ بِهِ بِأَنِ اخْتَصَّهُ وَ اصْطَفَاهُ عَلَی سَائِرِ عِبَادِهِ فَقَدْ أَقْرَرْتُمْ بِحُدُوثِ عِیسَی وَ بِحُدُوثِ الْمَعْنَی الَّذِی اتَّحَدَ بِهِ مِنْ أَجْلِهِ لِأَنَّهُ إِذَا کَانَ عِیسَی مُحْدَثاً وَ کَانَ اللَّهُ اتَّحَدَ بِهِ بِأَنْ أَحْدَثَ بِهِ مَعْنًی صَارَ بِهِ أَکْرَمَ الْخَلْقِ عِنْدَهُ فَقَدْ صَارَ عِیسَی وَ ذَلِکَ الْمَعْنَی مُحْدَثَیْنِ وَ هَذَا

ص: 259


1- فی نسخة: و فی الاحتجاج: و ان ما احتججتم به.
2- فی المصدر: و لاخر هذا أبی.
3- فی النسخة المقروءة علی المصنّف: خلنا.

خِلَافُ مَا بَدَأْتُمْ تَقُولُونَهُ قَالَ فَقَالَتِ النَّصَارَی یَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا أَظْهَرَ عَلَی یَدِ عِیسَی مِنَ الْأَشْیَاءِ الْعَجِیبَةِ مَا أَظْهَرَ فَقَدِ اتَّخَذَهُ وَلَداً عَلَی جِهَةِ الْکَرَامَةِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ سَمِعْتُمْ مَا قُلْتُهُ لِلْیَهُودِ فِی هَذَا الْمَعْنَی الَّذِی ذَکَرْتُمُوهُ ثُمَّ أَعَادَ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ کُلَّهُ فَسَکَتُوا إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً مِنْهُمْ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ أَ وَ لَسْتُمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلُ اللَّهِ قَالَ قَدْ قُلْنَا ذَلِکَ فَقَالَ إِذَا قُلْتُمْ ذَلِکَ فَلِمَ مَنَعْتُمُونَا مِنْ أَنْ نَقُولَ إِنَّ عِیسَی ابْنُ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّهُمَا لَمْ یَشْتَبِهَا لِأَنَّ قَوْلَنَا إِنَّ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلُ اللَّهِ فَإِنَّمَا هُوَ مُشْتَقٌّ مِنَ الْخَلَّةِ أَوِ الْخُلَّةِ فَأَمَّا الْخَلَّةُ فَإِنَّمَا مَعْنَاهَا الْفَقْرُ وَ الْفَاقَةُ وَ قَدْ کَانَ خَلِیلًا إِلَی رَبِّهِ فَقِیراً وَ إِلَیْهِ مُنْقَطِعاً وَ عَنْ غَیْرِهِ مُتَعَفِّفاً مُعْرِضاً مُسْتَغْنِیاً وَ ذَلِکَ لَمَّا أُرِیدَ قَذْفُهُ فِی النَّارِ فَرُمِیَ بِهِ فِی الْمَنْجَنِیقِ فَبَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ علیه السلام وَ قَالَ لَهُ أَدْرِکْ عَبْدِی فَجَاءَهُ فَلَقِیَهُ فِی الْهَوَاءِ فَقَالَ کَلِّفْنِی مَا بَدَا لَکَ فَقَدْ بَعَثَنِی اللَّهُ لِنُصْرَتِکَ فَقَالَ بَلْ حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ إِنِّی لَا أَسْأَلُ غَیْرَهُ وَ لَا حَاجَةَ لِی إِلَّا إِلَیْهِ فَسَمَّاهُ خَلِیلَهُ أَیْ فَقِیرَهُ وَ مُحْتَاجَهُ وَ الْمُنْقَطِعَ إِلَیْهِ عَمَّنْ سِوَاهُ وَ إِذَا جُعِلَ مَعْنَی ذَلِکَ مِنَ الْخُلَّةِ وَ هُوَ أَنَّهُ قَدْ تَخَلَّلَ مَعَانِیَهُ (1)وَ وَقَفَ عَلَی أَسْرَارٍ لَمْ یَقِفْ عَلَیْهَا غَیْرُهُ کَانَ مَعْنَاهُ الْعَالِمَ بِهِ وَ بِأُمُورِهِ وَ لَا یُوجِبُ ذَلِکَ تَشْبِیهَ اللَّهِ بِخَلْقِهِ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّهُ إِذَا لَمْ یَنْقَطِعْ إِلَیْهِ لَمْ یَکُنْ خَلِیلَهُ وَ إِذَا لَمْ یَعْلَمْ بِأَسْرَارِهِ لَمْ یَکُنْ خَلِیلَهُ وَ إِنَّ مَنْ یَلِدُهُ الرَّجُلُ وَ إِنْ أَهَانَهُ وَ أَقْصَاهُ لَمْ یَخْرُجْ عَنْ أَنْ یَکُونَ وَلَدَهُ لِأَنَّ مَعْنَی الْوِلَادَةِ قَائِمٌ ثُمَّ إِنْ وَجَبَ لِأَنَّهُ قَالَ إِبْرَاهِیمُ خَلِیلِی أَنْ تَقِیسُوا (2)أَنْتُمْ فَتَقُولُوا إِنَّ عِیسَی ابْنُهُ وَجَبَ أَیْضاً أَنْ تَقُولُوا لَهُ وَ لِمُوسَی إِنَّهُ ابْنُهُ فَإِنَّ الَّذِی مَعَهُ مِنَ الْمُعْجِزَاتِ لَمْ یَکُنْ بِدُونِ مَا کَانَ مَعَ عِیسَی فَقُولُوا إِنَّ مُوسَی أَیْضاً ابْنُهُ وَ إِنَّهُ یَجُوزُ أَنْ تَقُولُوا عَلَی هَذَا الْمَعْنَی إِنَّهُ شَیْخُهُ وَ سَیِّدُهُ وَ عَمُّهُ وَ رَئِیسُهُ وَ أَمِیرُهُ کَمَا ذَکَرْتُهُ لِلْیَهُودِ فَقَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَ فِی الْکُتُبِ الْمُنَزَّلَةِ أَنَّ عِیسَی قَالَ أَذْهَبُ إِلَی أَبِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِنْ کُنْتُمْ بِذَلِکَ الْکِتَابِ تَعْمَلُونَ (3)فَإِنَّ فِیهِ أَذْهَبُ إِلَی أَبِی وَ أَبِیکُمْ فَقُولُوا إِنَّ جَمِیعَ الَّذِینَ خَاطَبَهُمْ عِیسَی کَانُوا أَبْنَاءَ اللَّهِ کَمَا

ص: 260


1- فی المصدر: و هو انه قد تخلل به معانیه.
2- فی نسخة: ثم ان من اوجب أن یقول علی قول إبراهیم خلیله أن تقیسوا اه.
3- فی نسخة: تعلمون.

کَانَ عِیسَی ابْنَهُ مِنَ الْوَجْهِ الَّذِی کَانَ عِیسَی ابْنَهُ ثُمَّ إِنَّ مَا فِی هَذَا الْکِتَابِ یُبْطِلُ عَلَیْکُمْ هَذَا الَّذِی زَعَمْتُمْ أَنَّ عِیسَی مِنْ جِهَةِ الِاخْتِصَاصِ کَانَ ابْناً لَهُ لِأَنَّکُمْ قُلْتُمْ إِنَّمَا قُلْنَا إِنَّهُ ابْنُهُ لِأَنَّهُ اخْتَصَّهُ بِمَا لَمْ یَخْتَصَّ بِهِ غَیْرُهُ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ الَّذِی خَصَّ بِهِ عِیسَی لَمْ یَخُصَّ بِهِ هَؤُلَاءَ الْقَوْمَ الَّذِینَ قَالَ لَهُمْ عِیسَی أَذْهَبُ إِلَی أَبِی وَ أَبِیکُمْ فَبَطَلَ أَنْ یَکُونَ الِاخْتِصَاصُ لِعِیسَی لِأَنَّهُ قَدْ ثَبَتَ عِنْدَکُمْ بِقَوْلِ عِیسَی لِمَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِثْلُ اخْتِصَاصِ عِیسَی وَ أَنْتُمْ إِنَّمَا حَکَیْتُمْ لَفْظَةَ عِیسَی وَ تَأَوَّلْتُمُوهَا عَلَی غَیْرِ وَجْهِهَا لِأَنَّهُ إِذَا قَالَ أَبِی وَ أَبِیکُمْ فَقَدْ أَرَادَ غَیْرَ مَا ذَهَبْتُمْ إِلَیْهِ وَ نَحَلْتُمُوهُ (1)وَ مَا یُدْرِیکُمْ لَعَلَّهُ عَنَی أَذْهَبُ إِلَی آدَمَ أَوْ إِلَی نُوحٍ إِنَّ اللَّهَ یَرْفَعُنِی إِلَیْهِمْ وَ یَجْمَعُنِی مَعَهُمْ وَ آدَمَ أَبِی وَ أَبِیکُمْ وَ کَذَلِکَ نُوحٌ بَلْ مَا أَرَادَ غَیْرَ هَذَا فَسَکَتَتِ النَّصَارَی وَ قَالُوا مَا رَأَیْنَا کَالْیَوْمِ مُجَادِلًا وَ لَا مُخَاصِماً وَ سَنَنْظُرُ فِی أُمُورِنَا ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الدَّهْرِیَّةِ فَقَالَ وَ أَنْتُمْ فَمَا الَّذِی دَعَاکُمْ إِلَی الْقَوْلِ بِأَنَّ الْأَشْیَاءَ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَةٌ لَمْ تَزَلْ وَ لَا تَزَالُ فَقَالُوا لِأَنَّا لَا نَحْکُمُ إِلَّا بِمَا نُشَاهِدُ وَ لَمْ نَجِدْ لِلْأَشْیَاءِ مُحْدِثاً (2)فَحَکَمْنَا بِأَنَّهَا لَمْ تَزَلْ وَ لَمْ نَجِدْ لَهَا انْقِضَاءً وَ فَنَاءً فَحَکَمْنَا بِأَنَّهَا لَا تَزَالُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ فَوَجَدْتُمْ لَهَا قِدَماً أَمْ وَجَدْتُمْ لَهَا بَقَاءً أَبَدَ الْأَبَدِ (3)فَإِنْ قُلْتُمْ إِنَّکُمْ وَجَدْتُمْ ذَلِکَ أَثْبَتُّمْ (4)لِأَنْفُسِکُمْ أَنَّکُمْ لَمْ تَزَالُوا عَلَی هَیْئَتِکُمْ (5)وَ عُقُولِکُمْ بِلَا نِهَایَةٍ وَ لَا تَزَالُونَ کَذَلِکَ وَ لَئِنْ قُلْتُمْ هَذَا دَفَعْتُمُ الْعِیَانَ وَ کَذَّبَکُمُ الْعَالِمُونَ الَّذِینَ یُشَاهِدُونَکُمْ قَالُوا بَلْ لَمْ نُشَاهِدْ لَهَا قِدَماً وَ لَا بَقَاءً أَبَدَ الْأَبَدِ (6)قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَلِمَ صِرْتُمْ بِأَنْ تَحْکُمُوا بِالْقِدَمِ وَ الْبَقَاءِ دَائِماً لِأَنَّکُمْ لَمْ تُشَاهِدُوا حُدُوثَهَا وَ انْقِضَاؤُهَا أَوْلَی مِنْ تَارِکِ التَّمَیُّزِ لَهَا مِثْلُکُمْ فَیَحْکُمُ لَهَا بِالْحُدُوثِ وَ الِانْقِضَاءِ وَ الِانْقِطَاعِ لِأَنَّهُ لَمْ یُشَاهِدْ لَهَا

ص: 261


1- فی هامش المصدر: تأولتموه خ ل.
2- فی نسخة: و فی الاحتجاج حدثا.
3- فی المصدر: أبد الآباد.
4- فی نسخة: و فی الاحتجاج: أنهضتم لانفسکم.
5- فی نسخة: لم تزالوا علی ذهنکم و عقولکم.
6- فی المصدر: ابد الآباد.

قِدَماً وَ لَا بَقَاءً أَبَدَ الْأَبَدِ (1)أَ وَ لَسْتُمْ تُشَاهِدُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَاحِدُهُمَا بَعْدَ الْآخَرِ فَقَالُوا نَعَمْ فَقَالَ أَ فَتَرَوْنَهُمَا لَمْ یَزَالا وَ لَا یَزَالانِ فَقَالُوا نَعَمْ قَالَ أَ فَیَجُوزُ عِنْدَکُمْ اجْتِمَاعُ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَقَالُوا لَا فَقَالَ علیه السلام فَإِذاً یَنْقَطِعَ أَحَدُهُمَا عَنِ الْآخَرِ فَیَسْبِقَ أَحَدُهُمَا وَ یَکُونَ الثَّانِی جَارِیاً بَعْدَهُ (2)فَقَالُوا کَذَلِکَ هُوَ فَقَالَ قَدْ حَکَمْتُمْ بِحُدُوثِ مَا تَقَدَّمَ مِنْ لَیْلٍ وَ نَهَارٍ وَ لَمْ تُشَاهِدُوهُمَا فَلَا تُنْکِرُوا لِلَّهِ قُدْرَةً ثُمَّ قَالَ علیه السلام أَ تَقُولُونَ مَا قِبَلَکُمْ (3)مِنَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مُتَنَاهٍ أَمْ غَیْرُ مُتَنَاهٍ فَإِنْ قُلْتُمْ غَیْرُ مُتَنَاهٍ فَقَدْ وَصَلَ إِلَیْکُمْ آخِرٌ بِلَا نِهَایَةَ لِأَوَّلِهِ وَ إِنْ قُلْتُمْ إِنَّهُ مُتَنَاهٍ فَقَدْ کَانَ وَ لَا شَیْ ءَ مِنْهُمَا (4)قَالُوا نَعَمْ قَالَ لَهُمْ أَ قُلْتُمْ إِنَّ الْعَالَمَ قَدِیمٌ غَیْرُ مُحْدَثٍ وَ أَنْتُمْ عَارِفُونَ بِمَعْنَی مَا أَقْرَرْتُمْ بِهِ وَ بِمَعْنَی مَا جَحَدْتُمُوهُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا الَّذِی نُشَاهِدُهُ مِنَ الْأَشْیَاءِ بَعْضُهَا إِلَی بَعْضٍ مُفْتَقِرٌ لِأَنَّهُ لَا قِوَامَ لِلْبَعْضِ إِلَّا بِمَا یَتَّصِلُ بِهِ کَمَا تَرَی الْبِنَاءَ مُحْتَاجاً بَعْضُ أَجْزَائِهِ إِلَی بَعْضٍ وَ إِلَّا لَمْ یَتَّسِقْ وَ لَمْ یَسْتَحْکِمْ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ مَا نَرَی (5)قَالَ فَإِذَا کَانَ هَذَا الْمُحْتَاجُ بَعْضُهُ إِلَی بَعْضٍ لِقُوَّتِهِ وَ تَمَامِهِ (6)هُوَ الْقَدِیمَ فَأَخْبِرُونِی أَنْ لَوْ کَانَ مُحْدَثاً کَیْفَ کَانَ یَکُونُ وَ مَا ذَا کَانَتْ تَکُونُ صِفَتُهُ قَالَ فَصَمَتُوا وَ عَلِمُوا (7)أَنَّهُمْ لَا یَجِدُونَ لِلْمُحْدَثِ صِفَةً یَصِفُونَهُ بِهَا إِلَّا وَ هِیَ مَوْجُودَةٌ فِی هَذَا الَّذِی زَعَمُوا أَنَّهُ قَدِیمٌ فَوَجَمُوا (8)وَ قَالُوا سَنَنْظُرُ فِی أَمْرِنَا ثُمَّ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَلَی الثَّنَوِیَّةِ الَّذِینَ قَالُوا النُّورُ وَ الظُّلْمَةُ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ

ص: 262


1- فی المصدر: أبد الآباد.
2- فی المصدر: و یکون الثانی حادثا بعده.
3- فی هامش المصدر: ما تقدم خ ل.
4- فی المصدر: فقد کان حادثا و لا شی ء منها بقدیم.
5- فی المصدر: و کذلک سائر ما ترون.
6- فی المصدر: لقوامه و تمامه.
7- فی نسخة و فی الاحتجاج: فبهتوا و علموا، و فی المصدر: فبهتوا و تحیروا خ ل و علموا.
8- وجم: سکت و عجز عن التکلم من شدة الغیظ أو الخوف. عبس وجهه و أطرق لشدة الحزن. وجم من الامر: أمسک عنه و هو کاره.

فَقَالَ وَ أَنْتُمْ فَمَا الَّذِی دَعَاکُمْ إِلَی مَا قُلْتُمُوهُ مِنْ هَذَا فَقَالُوا لِأَنَّا قَدْ وَجَدْنَا الْعَالَمَ صِنْفَیْنِ خَیْراً وَ شَرّاً وَ وَجَدْنَا الْخَیْرَ ضِدّاً لِلشَّرِّ فَأَنْکَرْنَا أَنْ یَکُونَ فَاعِلٌ وَاحِدٌ یَفْعَلُ الشَّیْ ءَ وَ ضِدَّهُ (1)بَلْ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فَاعِلٌ أَ لَا تَرَی أَنَّ الثَّلْجَ مُحَالٌ أَنْ یُسَخِّنَ کَمَا أَنَّ النَّارَ مُحَالٌ أَنْ تُبَرِّدَ فَأَثْبَتْنَا لِذَلِکَ صَانِعَیْنِ قَدِیمَیْنِ ظُلْمَةً وَ نُوراً فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ فَلَسْتُمْ قَدْ وَجَدْتُمْ سَوَاداً وَ بَیَاضاً وَ حُمْرَةً وَ صُفْرَةً وَ خُضْرَةً وَ زُرْقَةً وَ کُلُّ وَاحِدٍ ضِدٌّ لِسَائِرِهَا لِاسْتِحَالَةِ اجْتِمَاعِ اثْنَیْنِ مِنْهَا فِی مَحَلٍّ وَاحِدٍ کَمَا کَانَ الْحَرُّ وَ الْبَرْدُ ضِدَّیْنِ لِاسْتِحَالَةِ اجْتِمَاعِهِمَا فِی مَحَلٍّ وَاحِدٍ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَهَلَّا أَثْبَتُّمْ بِعَدَدِ کُلِّ لَوْنٍ صَانِعاً قَدِیماً لِیَکُونَ فَاعِلُ کُلِّ ضِدٍّ مِنْ هَذِهِ الْأَلْوَانِ غَیْرَ فَاعِلِ الضِّدِّ الْآخَرِ قَالَ فَسَکَتُوا ثُمَّ قَالَ وَ کَیْفَ اخْتَلَطَ هَذَا النُّورُ وَ الظُّلْمَةُ وَ هَذَا مِنْ طَبْعِهِ الصُّعُودُ وَ هَذَا مِنْ طَبْعِهِ النُّزُولُ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَخَذَ شَرْقاً یَمْشِی إِلَیْهِ وَ الْآخَرَ غَرْباً یَمْشِی إِلَیْهِ أَ کَانَ یَجُوزُ أَنْ یَلْتَقِیَا مَا دَامَا سَائِرَیْنِ عَلَی وُجُوهِهِمَا قَالُوا لَا فَقَالَ وَجَبَ أَنْ لَا یَخْتَلِطَ النُّورُ وَ الظُّلْمَةُ لِذَهَابِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی غَیْرِ جِهَةِ الْآخَرِ فَکَیْفَ حَدَثَ هَذَا الْعَالَمُ مِنِ امْتِزَاجِ مَا مُحَالٌ أَنْ یَمْتَزِجَ بَلْ هُمَا مُدَبَّرَانِ جَمِیعاً مَخْلُوقَانِ فَقَالُوا سَنَنْظُرُ فِی أُمُورِنَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ وَ قَالَ وَ أَنْتُمْ فَلِمَ عَبَدْتُمُ الْأَصْنَامَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَالُوا نَتَقَرَّبُ بِذَلِکَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ أَ وَ هِیَ سَامِعَةٌ مُطِیعَةٌ لِرَبِّهَا عَابِدَةٌ لَهُ حَتَّی تَتَقَرَّبُوا بِتَعْظِیمِهَا إِلَی اللَّهِ فَقَالُوا لَا قَالَ فَأَنْتُمُ الَّذِینَ نَحَتُّمُوهَا (2)بِأَیْدِیکُمْ فَلَأَنْ تَعْبُدَکُمْ هِیَ لَوْ کَانَ یَجُوزُ مِنْهَا الْعِبَادَةُ أَحْرَی مِنْ أَنْ تَعْبُدُوهَا إِذَا لَمْ یَکُنْ أَمَرَکُمْ بِتَعْظِیمِهَا مَنْ هُوَ الْعَارِفُ بِمَصَالِحِکُمْ وَ عَوَاقِبِکُمْ وَ الْحَکِیمُ فِیمَا یُکَلِّفُکُمْ قَالَ فَلَمَّا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا اخْتَلَفُوا فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَلَّ فِی هَیَاکِلِ رِجَالٍ کَانُوا عَلَی هَذِهِ الصُّوَرِ فَصَوَّرْنَا هَذِهِ الصُّوَرَ (3)نُعَظِّمُهَا لِتَعْظِیمِنَا تِلْکَ الصُّوَرَ الَّتِی حَلَّ فِیهَا رَبُّنَا

ص: 263


1- فی هامش المصدر: فانکرنا أن یکون فاعل الشی ء و ضده واحدا خ ل.
2- هکذا فی النسخ و فی المصدر: فانتم الذین تنحتونها.
3- فی المصدر: کانوا علی هذه الصور التی صورناها فصورنا هذه نعظمها.

وَ قَالَ آخَرُونَ مِنْهُمْ إِنَّ هَذِهِ صَوَرُ أَقْوَامٍ سَلَفُوا کَانُوا مُطِیعِینَ لِلَّهِ قَبْلَنَا فَمَثَّلْنَا صُوَرَهُمْ وَ عَبَدْنَاهَا تَعْظِیماً لِلَّهِ وَ قَالَ آخَرُونَ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَمَّا خَلَقَ آدَمَ وَ أَمَرَ الْمَلَائِکَةَ بِالسُّجُودِ لَهُ کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِالسُّجُودِ لِآدَمَ مِنَ الْمَلَائِکَةِ فَفَاتَنَا ذَلِکَ فَصَوَّرْنَا صُورَتَهُ فَسَجَدْنَا لَهُ تَقَرُّباً إِلَی اللَّهِ تَعَالَی کَمَا تَقَرَّبَتِ الْمَلَائِکَةُ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی وَ کَمَا أُمِرْتُمْ بِالسُّجُودِ بِزَعْمِکُمْ إِلَی جِهَةِ مَکَّةَ (کَعْبَةَ خ ل) فَفَعَلْتُمْ ثُمَّ نَصَبْتُمْ فِی ذَلِکَ الْبَلَدِ بِأَیْدِیکُمْ مَحَارِیبَ سَجَدْتُمْ إِلَیْهَا وَ قَصَدْتُمُ الْکَعْبَةَ لَا مَحَارِیبَکُمْ وَ قَصْدُکُمْ بِالْکَعْبَةِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا إِلَیْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَخْطَأْتُمُ الطَّرِیقَ وَ ضَلَلْتُمْ أَمَّا أَنْتُمْ وَ هُوَ یُخَاطِبُ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ یَحُلُّ فِی هَیَاکِلِ رِجَالٍ کَانُوا عَلَی هَذِهِ الصُّوَرِ الَّتِی صَوَّرْنَاهَا فَصَوَّرْنَا هَذِهِ نُعَظِّمُهَا لِتَعْظِیمِنَا لِتِلْکَ الصُّوَرِ الَّتِی حَلَّ فِیهَا رَبُّنَا فَقَدْ وَصَفْتُمْ رَبَّکُمْ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقَاتِ أَ وَ یَحُلُّ رَبُّکُمْ فِی شَیْ ءٍ حَتَّی یُحِیطَ بِهِ ذَلِکَ الشَّیْ ءُ فَأَیُّ فَرْقٍ بَیْنَهُ إِذاً وَ بَیْنَ سَائِرِ مَا یَحُلُّ فِیهِ مِنْ لَوْنِهِ وَ طَعْمِهِ وَ رَائِحَتِهِ وَ لِینِهِ وَ خُشُونَتِهِ وَ ثِقْلِهِ وَ خِفَّتِهِ وَ لِمَ صَارَ هَذَا الْمَحْلُولُ فِیهِ (1)مُحْدَثاً وَ ذَلِکَ قَدِیماً دُونَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ مُحْدَثاً وَ هَذَا قَدِیماً وَ کَیْفَ یَحْتَاجُ إِلَی الْمَحَالِّ مَنْ لَمْ یَزَلْ قَبْلَ الْمَحَالِّ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ کَمَا لَمْ یَزَلْ (2)وَ إِذَا وَصَفْتُمُوهُ بِصِفَةِ الْمُحْدَثَاتِ فِی الْحُلُولِ فَقَدْ لَزِمَکُمْ أَنْ تَصِفُوهُ بِالزَّوَالِ (3)أَمَّا مَا وَصَفْتُمُوهُ بِالزَّوَالِ وَ الْحُدُوثِ فَصِفُوهُ بِالْفَنَاءِ (4)لِأَنَّ ذَلِکَ أَجْمَعُ مِنْ صِفَاتِ الْحَالِّ وَ الْمَحْلُولِ فِیهِ وَ جَمِیعُ ذَلِکَ یُغَیِّرُ الذَّاتَ فَإِنْ کَانَ لَمْ یَتَغَیَّرْ (5)ذَاتُ الْبَارِی عَزَّ وَ جَلَّ بِحُلُولِهِ فِی شَیْ ءٍ جَازَ أَنْ لَا یَتَغَیَّرَ (6)بِأَنْ یَتَحَرَّکَ وَ یَسْکُنَ وَ یَسْوَدَّ وَ یَبْیَضَّ وَ یَحْمَرَّ وَ

ص: 264


1- فی هامش المصدر: هذا الحال فیه محدثا خ ل.
2- فی المصدر: و هو عزّ و جلّ لا یزال کما لم یزل.
3- فی المصدر: بالزوال و الحدوث.
4- فی نسخة: و ما وصفتموه بالزوال و الحدوث وصفتموه بالفناء. و فی الاحتجاج مثل ذلک إلّا أن فیه: فصفوه بالفناء.
5- فی المصدر: فان جاز أن یتغیر.
6- فی المصدر: جاز ان یتغیر.

یَصْفَرَّ وَ تَحِلَّهُ الصِّفَاتُ الَّتِی تَتَعَاقَبُ عَلَی الْمَوْصُوفِ بِهَا حَتَّی یَکُونَ فِیهِ جَمِیعُ صِفَاتِ الْمُحْدَثِینَ وَ یَکُونَ مُحْدَثاً عَزَّ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَإِذَا بَطَلَ مَا ظَنَنْتُمُوهُ مِنْ أَنَّ اللَّهَ یَحُلُّ فِی شَیْ ءٍ فَقَدْ فَسَدَ مَا بَنَیْتُمْ عَلَیْهِ قَوْلَکُمْ قَالَ فَسَکَتَ الْقَوْمُ وَ قَالُوا سَنَنْظُرُ فِی أُمُورِنَا ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی الْفَرِیقِ الثَّانِی فَقَالَ أَخْبِرُونَا عَنْکُمْ إِذَا عَبَدْتُمْ صُوَرَ مَنْ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ فَسَجَدْتُمْ لَهُ وَ صَلَّیْتُمْ فَوَضَعْتُمُ الْوُجُوهَ الْکَرِیمَةَ عَلَی التُّرَابِ بِالسُّجُودِ لَهَا فَمَا الَّذِی أَبْقَیْتُمْ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ یَلْزَمُ تَعْظِیمُهُ وَ عِبَادَتُهُ أَنْ لَا یُسَاوَی بِهِ عَبْدُهُ أَ رَأَیْتُمْ مَلِکاً أَوْ عَظِیماً إِذَا سَاوَیْتُمُوهُ بِعَبِیدِهِ فِی التَّعْظِیمِ وَ الْخُشُوعِ وَ الْخُضُوعِ أَ یَکُونُ فِی ذَلِکَ وَضْعٌ مِنَ الْکَبِیرِ کَمَا یَکُونُ زِیَادَةً فِی تَعْظِیمِ الصَّغِیرِ فَقَالُوا نَعَمْ قَالَ أَ فَلَا تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ مِنْ حَیْثُ تُعَظِّمُونَ اللَّهَ بِتَعْظِیمِ صُوَرِ عِبَادِهِ الْمُطِیعِینَ لَهُ تَزِرُونَ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ (1)قَالَ فَسَکَتَ الْقَوْمُ بَعْدَ أَنْ قَالُوا سَنَنْظُرُ فِی أُمُورِنَا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْفَرِیقِ الثَّالِثِ لَقَدْ ضَرَبْتُمْ لَنَا مَثَلًا وَ شَبَّهْتُمُونَا بِأَنْفُسِکُمْ وَ لَا سَوَاءَ وَ ذَلِکَ لِأَنَّا عِبَادُ اللَّهِ (2)مَخْلُوقُونَ مَرْبُوبُونَ نَأْتَمِرُ لَهُ فِیمَا أَمَرَنَا وَ نَنْزَجِرُ عَمَّا زَجَرَنَا وَ نَعْبُدُهُ مِنْ حَیْثُ یُرِیدُهُ مِنَّا فَإِذَا أَمَرَنَا بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ أَطَعْنَاهُ وَ لَمْ نَتَعَدَّ إِلَی غَیْرِهِ مِمَّا لَمْ یَأْمُرْنَا وَ لَمْ یَأْذَنْ لَنَا لِأَنَّا لَا نَدْرِی لَعَلَّهُ أَرَادَ مِنَّا الْأَوَّلَ وَ هُوَ یَکْرَهُ الثَّانِیَ وَ قَدْ نَهَانَا أَنْ نَتَقَدَّمَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَلَمَّا أَمَرَنَا أَنْ نَعْبُدَهُ بِالتَّوَجُّهِ إِلَی الْکَعْبَةِ أَطَعْنَا ثُمَّ أَمَرَنَا بِعِبَادَتِهِ بِالتَّوَجُّهِ نَحْوَهَا فِی سَائِرِ الْبُلْدَانِ الَّتِی نَکُونُ بِهَا فَأَطَعْنَا فَلَمْ نَخْرُجْ فِی شَیْ ءٍ مِنْ ذَلِکَ عَنِ اتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَیْثُ أَمَرَنَا بِالسُّجُودِ لآِدَمَ لَمْ یَأْمُرْ بِالسُّجُودِ لِصُورَتِهِ الَّتِی هِیَ غَیْرُهُ فَلَیْسَ لَکُمْ أَنْ تَقِیسُوا ذَلِکَ عَلَیْهِ لِأَنَّکُمْ لَا تَدْرُونَ لَعَلَّهُ یَکْرَهُ مَا تَفْعَلُونَ إِذْ لَمْ یَأْمُرْکُمْ بِهِ ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتُمْ لَوْ أَذِنَ لَکُمْ رَجُلٌ فِی دُخُولِ دَارِهِ یَوْماً بِعَیْنِهِ أَ لَکُمْ أَنْ تَدْخُلُوهَا بَعْدَ ذَلِکَ بِغَیْرِ أَمْرِهِ أَوْ لَکُمْ أَنْ تَدْخُلُوا دَاراً لَهُ أُخْرَی مِثْلَهَا بِغَیْرِ أَمْرِهِ أَوْ وَهَبَ لَکُمْ رَجُلٌ ثَوْباً مِنْ ثِیَابِهِ أَوْ عَبْداً مِنْ

ص: 265


1- أی تعیبون علیه و تضعون من حقه.
2- فی نسخة و کذا فی الاحتجاج: و ذلک أنا عباد اللّه.

عَبِیدِهِ أَوْ دَابَّةً مِنْ دَوَابِّهِ أَ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا ذَلِکَ فَإِنْ لَمْ تَأْخُذُوهُ (1)أَخَذْتُمْ آخَرَ مِثْلَهُ قَالُوا لَا لِأَنَّهُ لَمْ یَأْذَنْ لَنَا فِی الثَّانِی کَمَا أَذِنَ لَنَا فِی الْأَوَّلِ قَالَ فَأَخْبِرُونِی اللَّهُ أَوْلَی بِأَنْ لَا یُتَقَدَّمَ عَلَی مِلْکِهِ بِغَیْرِ أَمْرِهِ أَوْ بَعْضُ الْمَمْلُوکِینَ قَالُوا بَلِ اللَّهُ أَوْلَی بِأَنْ لَا یُتَصَرَّفَ فِی مِلْکِهِ بِغَیْرِ إِذْنِهِ قَالَ فَلِمَ فَعَلْتُمْ وَ مَتَی أَمَرَکُمْ أَنْ تَسْجُدُوا لِهَذِهِ الصُّوَرِ قَالَ فَقَالَ الْقَوْمُ سَنَنْظُرُ فِی أُمُورِنَا وَ سَکَتُوا وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام فَوَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا أَتَتْ عَلَی جَمَاعَتِهِمْ إِلَّا ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ حَتَّی أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَسْلَمُوا وَ کَانُوا خَمْسَةً وَ عِشْرِینَ رَجُلًا مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ خَمْسَةٌ وَ قَالُوا مَا رَأَیْنَا مِثْلَ حُجَّتِکَ یَا مُحَمَّدُ نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ فَکَانَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ رَدّاً عَلَی ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ مِنْهُمْ لَمَّا قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی الدَّهْرِیَّةِ الَّذِینَ قَالُوا الْأَشْیَاءُ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَةٌ ثُمَّ قَالَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی الثَّنَوِیَّةِ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَةَ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ ثُمَّ قَالَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ فَکَانَ رَدّاً عَلَی مُشْرِکِی الْعَرَبِ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةٌ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَی آخِرِهَا فَکَانَ رَدّاً عَلَی مَنِ ادَّعَی مِنْ دُونِ اللَّهِ ضِدّاً أَوْ نِدّاً قَالَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِأَصْحَابِهِ قُولُوا إِیَّاکَ نَعْبُدُ أَیْ نَعْبُدُ وَاحِداً لَا نَقُولُ کَمَا قَالَتِ الدَّهْرِیَّةُ إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَةٌ وَ لَا کَمَا قَالَتِ الثَّنَوِیَّةُ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَةَ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ وَ لَا کَمَا قَالَ مُشْرِکُو الْعَرَبِ إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَةٌ فَلَا نُشْرِکُ بِکَ شَیْئاً وَ لَا نَدَّعِی مِنْ دُونِکَ إِلَهاً (2)کَمَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ وَ لَا نَقُولُ کَمَا قَالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی إِنَّ لَکَ وَلَداً تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ قَالَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری وَ قَالَ غَیْرُهُمْ مِنْ هَؤُلَاءِ

ص: 266


1- فی الاحتجاج هنا زیادة و هی: قالوا نعم. قال: فان لم تأخذوه اه.
2- فی المصدر و الاحتجاج: و لا ندعو من دونک الها.

الْکُفَّارِ مَا قَالُوا قَالَ اللَّهُ یَا مُحَمَّدُ تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ الَّتِی یَتَمَنَّوْنَهَا بِلَا حُجَّةٍ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ وَ حُجَّتَکُمْ عَلَی دَعْوَاکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ کَمَا أَتَی مُحَمَّدٌ بِبَرَاهِینِهِ الَّتِی سَمِعْتُمُوهَا ثُمَّ قَالَ بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ یَعْنِی کَمَا فَعَلَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ آمَنُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا سَمِعُوا بَرَاهِینَهُ وَ حُجَجَهُ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فِی عَمَلِهِ لِلَّهِ فَلَهُ أَجْرُهُ ثَوَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ یَوْمَ فَصْلِ الْقَضَاءِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ حِینَ یَخَافُ الْکَافِرُونَ مَا یُشَاهِدُونَهُ مِنَ الْعَذَابِ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ عِنْدَ الْمَوْتِ لِأَنَّ الْبِشَارَةَ بِالْجِنَانِ تَأْتِیهِمْ عِنْدَ ذَلِکَ (1)

ج، الإحتجاج بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام قَالَ: ذُکِرَ عِنْدَ الصَّادِقِ علیه السلام الْجِدَالُ فِی الدِّینِ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْأَئِمَّةَ علیهم السلام قَدْ نَهَوْا عَنْهُ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ إِلَی قَوْلِهِ وَ قَالُوا مَا رَأَیْنَا مِثْلَ حُجَّتِکَ یَا مُحَمَّدُ نَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ (2)

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر این آیه «وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ. بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» - . بقره / 112 - ،{و گفتند: «هرگز کسی به بهشت درنیاید، مگر آنکه یهودی یا ترسا باشد.» این آرزوهای [واهیِ] ایشان است. بگو: «اگر راست می گویید، دلیل خود را بیاورید.» آری، هر کس که خود را با تمام وجود، به خدا تسلیم کند و نیکوکار باشد، پس مزد وی پیش پروردگار اوست، و بیمی بر آنان نیست، و غمگین نخواهند شد.} فرمود: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «وَ قالُوا» یعنی یهود و نصاری.

یهودیان گفتند، داخل بهشت نمی شود مگر کسی که یهودی باشد «أَوْ نَصاری» و مسیحیان گفتند هرگز داخل بهشت نخواهد شد مگر کسی که مسیحی باشد. امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: دیگران چیز دیگری گفتند، دهری ها گفتند اشیاء ابتدا ندارند و از قدیم بوده اند، هر که خلاف این اعتقاد را داشته باشد اشتباه کرده و گمراه است. مشرکان عرب گفتند: بتهای ما خدایند، مخالف عقیده ما گمراه است. خداوند می فرماید «تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ» این آرزویی است که آنها دارند، به آنها بگو دلیلی بر اعتقاد خود بیاورند - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 526 - اگر راست می گویند.

خدمت امام صادق علیه السّلام سخن از این شد که پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام از بحث و مناظره دینی نهی کرده اند. ایشان فرمود: به طور کلی نهی نکرده اند آنچه مورد نهی قرار گرفته، جدال و بحث و مناظره ایست که از طریق احسن نباشد. به این آیه توجه نمی کنید که می فرماید: «وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» - . عنکبوت / 46 - با اهل کتاب جدال نکنید مگر از طریق احسن. و این آیه دیگر «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»، - . نحل / 125 - {با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه ای] که نیکوتر است مجادله نمای.}. - . نحل / 125 -

پس دانشمندان جدال به طریق احسن را جزء دین قرار داده اند، ولی جدال غیر از این راه حرام است و خداوند آن را بر شیعیان ما حرام نموده، چگونه خداوند مطلق بحث و مناظره را حرام می کند با اینکه می فرماید

ص: 255

«وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»، - . بقره / 111 - {و گفتند: «هرگز کسی به بهشت درنیاید، مگر آنکه یهودی یا ترسا باشد.» این آرزوهای [واهیِ] ایشان است. بگو: «اگر راست می گویید، دلیل خود را بیاورید.»}.

خداوند در این آیه دلیل و برهان را نشانه صحت و درستی ادعا قرار داده، مگر می توان جز در بحث و مناظره از راه احسن دلیل آورد.

کسی گفت یا ابن رسول الله، جدال از راه صحیح و غیر صحیح کدام است؟

فرمود: اما جدالی صحیح نیست که با یاوه سرایی به بحث بپردازی و او دلیلی باطل اقامه نماید ولی تو با دلیلی که خداوند به حق در مقابل او قرار داده، باطلش را رد نکنی و فقط حرف او را انکار کنی یا منکر یک واقعیت و ادعای صحیحی بشوی که او برای اثبات ادعای باطل خود کمک گرفته، از ترس اینکه مبادا این واقعیت تو را در ادعایت مغلوب نماید، چون نمی دانی چگونه از چنگ او رهایی یابی. این چنین مناظره ای که موجب تشویش خاطر ضعفای برادران خود شود و یاوه سرایان فرصت یابند، بر شیعیان ما حرام است زیرا یاوه سرایان و مدعیان باطل ضعف او را دلیل بر صحت مدعای باطل خود می گیرند و ضعیفان از برادرانتان در چنین گیر و داری دلگیر می شوند، چون می بینند اعتقاد صحیح آنها در چنگ یک یاوه سرا تضعیف گردید.

اما مناظره احسن همان مناظره ای است که خداوند پیامبرش را مامور می کند تا با کسانی که منکر قیامت و حشر و نشرند بنماید. خداوند از قول آنها نقل می کند: «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ»، - . یس / 78 - { و برای ما مَثَلی آورد و آفرینش خود را فراموش کرد؛ گفت: «چه کسی این استخوانها را که چنین پوسیده است زندگی می بخشد؟»} برای ما مثلی زد ولی آفرینش خود را فراموش کرده بود. گفت چه کسی این استخوان پوسیده را زنده می کند؟ خداوند در رد او می فرماید: بگو یا محمد «یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ. الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ» ، - . یس / 80-79 - {بگو: «همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد و اوست که به هر [گونه] آفرینشی داناست.» همو که برایتان در درخت سبزفام اخگر نهاد که از آن [چون نیازتان افتد] آتش می افروزید.}خداوند از پیامبرش می خواهد که با یاوه سرا به مناظره پردازد، آن کسی که می گوید چگونه ممکن است این استخوان ها زنده شوند با اینکه پوسیده است؟ خداوند می فرماید، بگو، آیا آن کسی که ابتدا آنها را از هیچ آفریده، عاجز است که دو مرتبه استخوان پوسیده را زنده کند؟ به نظر شما، آفرینش اول که از هیچ بود از اعاده آن سخت تر است؟ سپس می فرماید «الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً» یعنی کسی که آتش گرم را در دل درخت سبز و تازه پنهان کند و بعد (از آن) خارج نماید، بر اعاده چیزی که کهنه است قادرتر است. سپس می فرماید «أَ وَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ» {آیا کسی که آسمانها و زمین را آفریده توانا نیست که [باز] مانند آنها را بیافریند؟ آری، اوست آفریننده دانا.}یعنی وقتی آفرینش آسمانها و زمین در نظر شما مشکلتر و بعیدتر از خلق دوباره پوسیده ها باشد،

ص: 256

چگونه آفرینش آنچه را به نظر مشکلتر است می پذیرند ولی آنچه ساده تر است که خلق دوباره موجودات پوسیده و کهنه باشد را نمی پذیرند.

امام صادق علیه السّلام فرمود این است جدال احسن، زیرا بهانه کفار را قطع و شبهه آنها را بر طرف می نماید. اما جدال غیر احسن به این است که حقی را انکار نمایی چون نمی توانی بین آن و باطلی را که ادعا می کند این جدال حرام است تمیز دهی؛ پس تو نیز مانند او هستی، او یک واقعیت را انکار نموده و تو واقعیت دیگری را.

حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام فرمود: روزی مردی در حضور حضرت صادق علیه السّلام عرض کرد، آیا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مناظره هم کرده اند؟ آن جناب فرمود: هر گمانی در باره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می بری، گمان مخالفت با دستور خدا را مبر، مگر نخوانده ای که خداوند در این آیه می فرماید: «وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ». با آنها به بهترین روش مناظره کن و در این آیه می فرماید: «قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ»{بگو: «همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد}.

در جواب کسی که مثالی برای پیامبر زده بود و می گفت این استخوان پوسیده چگونه زنده می شود. تو خیال می کنی پیامبر اکرم بر خلاف دستور خدا جوابی که او به او فرموده است نگفته؟ - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 527 - 530 -

پدرم حضرت باقر از جدم زین العابدین علیه السّلام و ایشان از سید الشهداء و آن جناب از امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل کرد که روزی معتقدین پنج مذهب و مسلک، یهودیان و مسیحیان و طبیعی مذهبان و مانویان و مشرکین عرب خدمت پیامبر اکرم اجتماع کردند.

یهودیان گفتند، ما معتقدیم که عزیر پسر خدا است، آمده ایم در این مورد با شما مناظره کنیم. اگر در این اعتقاد تابع ما شوی، به واسطه سبقت زمانی که داریم بر تو مقدم هستیم و اگر مخالفت نمایی، با تو به بحث و مناظره می پردازیم.

مسیحیان مدعی شدند که عیسی مسیح پسر خدا است و با او متحد است، و گفتند ما آمده ایم ببینیم شما در این مورد چه عقیده داری، اگر قبول کنی تابع ما خواهی بود و در صورت مخالفت با تو مناظره می کنیم. ثنویها (پیروان مانی) گفتند، نور و ظلمت تدبیر جهان را می کنند؛ اگر این را قبول نمایی تابع مایی و در صورت مخالفت با هم بحث می کنیم.

طبیعی مذهبان گفتند، اشیاء ازلی بوده اند و تا ابد خواهند بود. کسی آنها را به وجود نیاورده. ما برای مناظره با شما آمده ایم، در صورتی که عقیده ما را قبول کنی سبقت ما موجب فضیلت ما می شود و در صورت مخالفت، با هم مناظره خواهیم کرد.

ص: 257

مشرکین عرب گفتند، ما بتها را خدای خود می دانیم، آمده ایم با شما مناظره کنیم، اگر تابع ما شوی ما مقدم هستیم و اگر مخالفت کنی به بحث می پردازیم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من به خدای یکتایی ایمان دارم که او را شریکی نیست و به بتها و هر معبودی جز او کافرم، خداوند مرا برای مژده و تهدید تمام جهانیان فرستاده و برای همه حجت قرار داده است؛ به زودی اعتقاد هر یک از شما را رد می کنم و اعتقادات پوشالی را به گردنش می آویزم. در این موقع رو به جانب یهودیان نموده فرمود: می خواهید بدون دلیل عقیده شما را بپذیرم؟ گفتند نه. فرمود: پس به چه دلیل عزیر را پسر خدا می دانید.

گفتند، چون او تورات را برای بنی اسرائیل بعد از کهنه شدن زنده کرد. این کار را فقط به خاطر آن توانست انجام دهد که پسر خدا است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: چه شد که عزیر پسر خدا گردید و موسی که تورات را آورد، با آن معجزاتی که داشت، پسر خدا نشد؟ اگر عزیر به خاطر زنده کردن تورات پسر خدا باشد، موسی به این مقام شایسته تر است. و در صورتی که ارج نهادن خدا به عزیر به واسطه این کار موجب فرزندی شود، موقعیت و مقام موسی که از او بالاتر است، پس باید مقامی بالاتر از فرزندی برای او به وجود آورد.

اگر منظور شما از فرزندی همان گونه باشد که در فرزندان خود مشاهده می کنید به این صورت که در اثر با نزدیکی پدر و مادر، فرزندی از طریق زایمان از مادر متولد می شود، این عقیده کفر است و خدا را تشبیه به مخلوق نموده اید و صفات موجودات را به او داده اید، در این صورت باید او خود نیز آفریده شده باشد و او را خالق و صانعی باشد.

گفتند منظورمان این نیست زیرا چنین عقیده ای همان طور که تذکر دادی کفر است ولی ما معتقدیم پسر خدا است به این معنی که دارای چنین مقام و موقعیتی است، گرچه ولادتی در بین نباشد؛ همانطور که دانشمندان ما وقتی می خواهند کسی را بر دیگری امتیاز بخشند و او را احترام نمایند می گویند پسر من است بدون اینکه ولادتی در کار باشد و با هم نسبت و خویشاوندی ندارند، خداوند عزیر را به واسطه مقامش به فرزندی خود گرفت نه اینکه از او متولد شده باشد.

پیامبر اکرم فرمود: در این صورت چنانچه قبلا توضیح دادم، موسی به این مقام از او شایسته تر است. این اعتراف بیشتر موجب رسوایی و شکست شماست،

ص: 258

علاوه بر اینکه استدلال شما موجب می شود مقامی بالاتر از فرزندی را نیز برای او بپذیرید زیرا گفتید بزرگان شما یک نفر اجنبی را که با آنها خویشاوندی ندارند، از روی احترام می گویند فرزند من است. آنها به اجنبی دیگری هم می گویند این برادر من است و یا بزرگتر و پدر من است و یا آقا و سرور من است. تمام این انتسابها از جهت احترام و عظمت است و هر چه بخواهند به کسی بیشتر احترام بگذارند، به او مقامی بالاتری می دهند.

در این صورت باید موسی برادر یا بزرگتر یا پدر و سرور خدا باشد زیرا او را از عزیر بیشتر احترام می کنند و به این مقام مفتخرش می نمایند و می گویند سرورم یا آقای من، عمو جان یا فرمانروای من. شما تجویز می کنید موسی برادر یا بزرگتر یا عمو و رئیس یا سید و آقا و امیر خدا باشد؟.

یهودیان در جواب فروماندند و گفتند ما را مهلت ده تا در این مورد اندیشه کنیم و جوابی آماده کنیم. فرمود: شما مهلت دارید مشروط بر اینکه انصاف را از دست ندهید تا خدا هدایتتان نماید.

سپس روی به مسیحیان آورد و فرمود: شما معتقدید که خدای قدیم با عیسی مسیح متحد گشته که پسر او شده است؟ منظورتان از این عقیده چیست؟ می گویید ذات قدیم و ازلی خدا به واسطه اتحاد با عیسی که خودش مخلوق است مخلوق شده، یا عیسی که خود آفریده ای است و سابقه عدمی داشته، به واسطه اتصال به خدا قدیم و ازلی شده است؟ یا منظورتان از این اتحاد این است که خداوند او را مزیت و مرتبه ای داده که به هیچ کس این مقام را نداده.

اگر می گویید خدای قدیم مخلوق است که این ادعای باطلی است زیرا ذات قدیم و ازلی محال است که دگرگون شود و آفریده گردد. اگر بگویید عیسی قدیم و ازلی شده است که این هم محال است زیرا مخلوق نیز محال است قدیم و ازلی شود. اگر بگویید منظورتان از اتحاد این است که او را مزیتی بخشیده و از بین مردم ممتازش نموده، شما خود معترف شدید که عیسی آفریده شده است و این مقام و موقعیت نیز قبلاً نبوده و بعد پیدا شده است، زیرا وقتی عیسی آفریده شده باشد و مقامی که به او داده است نیز بعد به وجود آمده باشد، هر دو محدث و مخلوقند و این مخالف

ص: 259

ادعایی است که اول کردید.

مسیحیان گفتند، وقتی خداوند به دست عیسی آن معجزات را آشکار نموده، از جهت مقام و موقعیت او را فرزند خود خواند.

پیامبر اکرم فرمود: شنیدید که در جواب یهود چه گفتم؟ بعد همان فرمایش خود را تکرار کرد. همه سکوت کردند مگر یک نفر که گفت، مگر شما معتقد نیستید که ابراهیم خلیل الله است، آن جناب فرمود: آری. گفت، پس چه اشکالی دارد که ما بگوییم عیسی پسر خدا است.

پیامبر اکرم فرمود: این دو مثل هم نیستند، زیرا وقتی می گوییم ابراهیم خلیل الله است؛ یا لفظ خلیل از خله به معنی احتیاج و فقر گرفته شده، در این صورت می گوییم او محتاج و فقیر در خانه خدا است و از دیگران بی نیاز است. این معنی آشکار است، زیرا همان موقعی که خواستند او را در آتش اندازند و در منجنیق قرار دادند، خداوند به جبرئیل دستور داد که بنده ام ابراهیم را دریاب. او در وسط آسمان با ابراهیم ملاقات کرده، گفت، هر دستوری داری بگو که مرا برای یاری تو فرستاده اند. در جواب جبرئیل گفت، خدا کافی است و خوب نگهبانی است، من پناه به دیگری نمی برم و فقط به او عرض حاجت می کنم. پس خداوند او را خلیل خود نامید زیرا از دیگران بی نیاز و محتاج و فقیر درب خانه اوست. اگر خلیل را از خله بگیریم که معنیش این است که بر اموری از اسرار اطلاع دارد که دیگری مطلع نیست این مقام موجب تشبیه خدا به خلق نمی شود. چنانچه می بینید که در هر یک از این دو معنی، وقتی ابراهیم محتاج به او نباشد خلیلش نیست یا وقتی عالم به اسرارش نباشد باز خلیل او نخواهد بود. ولی کسی که فرزند شخصی باشد و از او به وجود آمده باشد، گرچه به او اهانت نماید و او را از خودش دور کند، باز هم فرزند اوست زیرا مقام فرزندی ثابت است. از این گذشته، در صورتی که شما خلیل بودن را با فرزند بودن مقایسه کنید و بگویید عیسی پسر خدا است، لازم است همین مقام را به موسی نیز بدهید زیرا معجزات موسی کمتر از عیسی نبوده، با وجود این معنی می توان گفت، سرور و عمو و فرمانروا و امیر خدا نیز هستند چنانچه به یهودیان گفتم.

در این موقع یکی از مسیحیان به دیگری گفت، در کتابهای آسمانی آمده که عیسی گفت، پیش پدرم می روم. فرمود: اگر شما به آن کتاب معتقد هستید، در آنجا گفته است، پیش پدر شما و خودم می روم، پس باید به همان دلیل که عیسی پسر خدا است، تمام کسانی که مخاطب عیسی در این سخن بوده اند پسر خدا باشند.

ص: 260

علاوه بر این، اگر دلیل شما نوشته آن کتاب باشد، دیگر استدلال قبل را که گفتید به واسطه امتیاز و مقام بود که خدا این سمت را به او داده، باطل می شود، زیرا گفتید این فرزندی از جهت احترام و موقعیت عیسی بوده و خودتان می دانید که موقعیت عیسی را آنهایی که عیسی به ایشان گفت پیش پدر خود و شما می روم نداشتند. پس مقام فرزندی اختصاص به عیسی پیدا نمی کند با اینکه شما گفتار عیسی را بر خلاف منظورش تفسیر کردید. شاید منظور او این بوده که پیش آدم که پدر من و شما است می روم یا پیش نوح پیامبر و منظور عیسی غیر از این هم نبوده است. مسیحیان

ساکت شدند و گفتند تاکنون با این استدلال و مناظره ای روبرو نشده بودیم، اجازه بده بیشتر در این باره فکر کنیم.

در این موقع پیامبر اکرم رو به طبیعی مذهبان نموده و فرمود: شما را چه واداشته است که معتقد شدید موجودات ازلی هستند و پیوسته خواهند بود؟ گفتند، ما هر چه را ببینیم قبول داریم، ما برای اشیاء آفریننده ای نمی بینیم و به همین جهت می گوییم از ازل بوده اند و چون پایان و فنایی برای آنها مشاهده نمی کنیم، معتقدیم که همیشه خواهند بود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: شما قدیم بودن اشیاء و بودن آنها را از ازل دیده اید؟

اگر بگویید آن را مشاهده کرده اید، ثابت کرده اید که خود شما نیز از قدیم به همین صورت و با همین عقل و درک بوده اید و همیشه نیز خواهید بود. در صورتی که چنین ادعایی کنید، ادعایی بر خلاف واقعیت کرده اید و تمام جهان شما را تکذیب می کنند.

گفتند، ما قدیم بودن اشیاء و باقی ماندن آنها را تا ابد مشاهده نکرده ایم. فرمود، پس چرا حکم به قدیم بودن و بقای ابدی می کنید در صورتی که شما شاهد حدوث و به وجود آمدن و فانی شدن آنها نبوده اید، و از کجا ادعای شما می تواند بهتر از ادعای کسانی باشد که مثل شما شاهد حدوث و فنای اشیاء نبوده اند و مدعی هستند که موجودات آفریده شده اند و فانی خواهند شد، به دلیل اینکه شاهد قدیم بودن و باقی بودن آنها نبوده اند.

ص: 261

و فرمود: مگر شما نمی بینید که شب و روز یکی پس از دیگری می آید؟ گفتند چرا.

پرسید، شما عقیده دارید که پیوسته همین طور بوده و خواهد بود؟ گفتند آری. فرمود: شما جایز می دانید که شب و روز با هم جمع شوند؟ گفتند نه. فرمود: در این صورت یکی از آن دو از دیگری جدا شده و جلوتر بوده و دومی پس از او آمده؟ گفتند همین طور است.

فرمود: پس شما اعتراف کردید که یکی از شب و روز که جلوتر بوده است پدیدار گشته و قبلا نبوده، با اینکه پیدایش آنها را مشاهده نکرده اید؛ پس چرا قدرت پروردگار را در آفرینش موجودات انکار می کنید؟.

آنگاه فرمود: این پرسش مرا پاسخ دهید: آیا شب و روز گذشته را ابتدا و انتهایی است یا متناهی نیستند؟ اگر مدعی شوید متناهی نیستند باید قبول کنید که یک غیر متناهی به شما رسیده و منتهی به زمان شما گردیده با اینکه اول ندارد، و اگر قبول کنید متناهی است پس اعتراف کرده اید خدا بوده است و شب و روز هیچ کدام وجود نداشته اند. گفتند همین طور است. فرمود: شما که مدعی بودید عالم قدیم است و پدیدار نگشته، با اینکه به معنی حادث بودن عالم که اقرار کردید توجه داشتید و معنی قدیم را نیز متوجه هستید.

فرمود: این اشیاء و موجودات که می بینیم به یکدیگر احتیاج دارند زیرا نمی توانند قوام و وجود داشته باشند مگر با اتصال به اشیاء دیگر، چنانچه در ساختمان مشاهده می کنید که قسمتی از آن به قسمت دیگر متصل است اگر این اتصال و پیوستگی نباشد ساختمان استحکام نخواهد داشت و درست نمی شود بقیه اشیاء نیز شبیه همین ساختمان است. وقتی این اشیایی که به یکدیگر نیازمند هستند تا بتوانند کامل و درست باشند قدیم باشد، شما توضیح دهید، اگر اینها مخلوق و آفریده باشند، باید به چه صورت درآیند که غیر این صورت فعلی باشد و چه مختصاتی غیر از این وضع فعلی خواهند داشت.

طبیعی مذهبان سکوت کرده و متوجه شدند نمی توانند صفتی برای مخلوق و آفریده شده بیابند جز همین صفاتی که اکنون در موجوداتی که به عقیده آنها قدیم است وجود دارد، پس مغلوب شدند و تقاضای اندیشه و تفکر بیشتر کردند.

پیامبر اکرم متوجه ثنویان (پیروان مانی) که معتقدند آفرینش جهان از نور و ظلمت است شده

ص: 262

فرمود: شما را چه چیز به این اعتقاد واداشته است؟ گفتند، چون ما می بینیم جهان از دو قسمت خیر و شر تشکیل شده و این دو با یکدیگر ضدند، نمی توانیم بپذیریم که یک آفریننده چیزی را بیافریند و ضد آن را نیز به وجود آورد و می گوییم، هر کدام از این دو، یک فاعل دارند. مگر نمی بینی که محال است یخ گرم باشد و محال است که آتش سرد باشد؟ برای این دو موجود، به دو صانع قدیم که ظلمت و نور است معتقد شده ایم.

پیامبر اکرم فرمود: شما مگر سیاهی و سفیدی و قرمزی و زردی و رنگ سبز و آبی را نمی بینید؟ هر کدام از این رنگها با دیگری ضد است چون نمی تواند دو رنگ در یک محل جمع شود، مانند سرما و گرما که نمی تواند در یک جا جمع شود. گفتند صحیح است. فرمود: پس چرا برای هر رنگی صانعی قدیم قائل نشده اید تا فاعل هر کدام از این رنگها غیر از فاعل دیگری باشد.

ثنویان ساکت ماندند.

آنگاه پیامبر اکرم فرمود: چگونه این نور و ظلمت با یکدیگر درآمیختند، با اینکه یکی طبیعتش صعود است و دیگری نزول. اگر دو نفر در حال حرکت باشند، یکی به جانب شرق و دیگری در جهت غرب، تا وقتی به سیر و حرکت خود در دو جهت مختلف ادامه دهند، ممکن است با یکدیگر ملاقات کنند؟ گفتند نه.

فرمود: پس نمی تواند نور و ظلمت با هم درآمیزد، چون هر کدام جهت مخالفی با دیگری دارد. پس چگونه این جهان از امتزاج دو چیزی که محال است با هم اختلاط و امتزاج یابند پدیدار گشته، چنین نیست. این دو (نور و ظلمت) نیز مخلوق و آفریده شده هستند. گفتند در این باره اندیشه خواهیم کرد.

در این موقع پیامبر اکرم رو به جانب مشرکین عرب نمود و فرمود: شما چرا در مقابل خدای یکتا بت ها را می پرستید؟ گفتند ما با پرستش آنها به خدا نزدیک می شویم. فرمود: آیا بتها شنوایند و مطیع پروردگار خود هستند و او را می پرستند تا با پرستش آنها مقرب درگاه خدا شوید؟ گفتند نه.

فرمود: پس شما با دست خود آنها را تراشیده اید و اگر می توانستند عبادت کنند، باید آنها شما را می پرستیدند نه شما آنها را بپرستید. در صورتی که خدای عارف به مصالح و عواقب امور و حکیم و دانا در امر و نهی به شما دستوری در مورد عبادت آنها نداده است. سخن پیامبر اکرم که به اینجا رسید، بین آنها اختلاف پیدا شد. بعضی گفتند خداوند در قیافه این مردان حلول کرده و ما مجسمه آنها را ساخته ایم و آنها را مقدس می شماریم چون خداوند در آنها حلول نموده.

ص: 263

گروه دیگر مدعی شدند که این مجسمه ها صورت اشخاصی است که قبلا زندگی می کرده اند و مطیع و فرمانبردار خدا بوده اند و ما مجسمه آنها را ساخته ایم و به همین جهت آنها را گرامی می داریم.

دسته دیگری گفتند، وقتی خداوند آدم را آفرید و به ملائکه دستور داد برای او سجده کنند، ما از ملائکه به سجده نمودن شایسته تریم و چون ما آن موقعیت را درک نکردیم مجسمه ای ساختیم و آن مجسمه را برای تقرب به خدا سجده می کنیم چنانچه ملائکه با همین سجده تقرب جستند؛ همان طوری که شما نیز به خیال خود به طرف مکه سجده می کنید و در این شهر با دست خود محراب می سازید و به جانب کعبه سجده می کنید، با اینکه قصد شما کعبه است نه آن محراب ها و منظورتان از کعبه خدا است نه خود کعبه.

فرمود :اشتباه کرده اید و گمراه گشته اید. اما شما که می گویید خداوند در پیکر مردانی حلول کرده و شما صورتها و مجسمه آنها را تراشیده اید و به خاطر حلول خدا آنها را می پرستید، صفت مخلوقات را به خدا داده اید. آیا جایز است خدا در چیزی حلول کند و آن چیز او را احاطه نماید؟ در این صورت چه فرقی است بین خدا و چیزهای دیگری که در آن شی ء حلول کرده از قبیل رنگ، طعم، بو، نرمی، درشتی و سنگینی و سبکی. به چه دلیل آن شی ء آفریده شده باشد و چیزی که در او حلول کرده قدیم باشد. چرا آن شی ء قدیم نشد و حلول کننده مخلوق، و چگونه کسی که پایدار بوده قبل از این اشیاء و پایدار خواهد بود احتیاج به حلول دارد؟ وقتی به او صفت حلول می دهید، لازم است - بنا به عقیده شما - صفت زوال نیز به او بدهید و چیزی را که با صفت زوال و پیدایش انگاشتید، باید صفت فنا و ناپایداری نیز به او بدهید زیرا تمام اینها مخصوص اشیایی است که در چیزی حلول نمایند و یا چیزی در آنها حلول کند و تمام این صفات موجب تغییر ذات می شود.

اگر مدعی شوید که ذات پروردگار با حلول در چیزی تغییر نمی کند، پس باید با حرکت و سکون و سیاهی و سفیدی و قرمزی و

ص: 264

زردی نیز تغییر نکند و صفاتی که بر چنین اشیایی وارد می شود بر او نیز عارض گردد؛ به طوری که تمام صفتهای مخلوقات در او وارد شود و خدا نیز آفریده شده باشد.

او منزه است از این اوهام. اگر اعتقاد شما در باره خدا که در چیزی حلول نموده صحیح باشد، دیگر احترام و پرستشی که می کنید صحیح نخواهد بود. آنها سکوت کرده، تقاضای اندیشه بیشتر نمودند.

سپس متوجه گروه دوم شده فرمود: در صورتی که شما مجسمه اشخاصی را که خدا را می پرستیده اند بپرستید و برای آنها سجده کنید و صورتهای خویش را برای آنها بر خاک گذارید، دیگر برای پرستش خدا چه باقی گذاشته اید؟ مگر خود شما قبول ندارید، خدایی را که باید پرستش و تعظیم نمود نباید با بنده اش مساوی باشد؟ اگر پادشاهی را در احترام و تعظیم با غلامش برابر کنید، با این کار مگر به شاه اهانت نکرده اید و غلامش را بیش از حد بزرگ نداشته اید؟ گفتند صحیح است.

مگر متوجه نیستید که با تعظیم و احترام مجسمه اشخاصی که خداپرست بوده اند، به خدای یکتا توهین کرده اید؟ آنها نیز سکوت کردند و تقاضای مهلت نمودند.

بعد متوجه دسته سوم شده فرمود: برای من مثالی زدید و ما را به خود تشبیه کردید، با اینکه با هم برابر نیستیم؛ زیرا ما بنده خدا و مخلوق و تحت فرمان او هستیم، هر چه او فرمان دهد اطاعت می کنیم و از هر چه نهی نماید می پرهیزیم و او را همان طور که دستور داده می پرستیم. وقتی ما را به یک صورت معینی (از عبادت) فرمان دهد، از دستور او تجاوز نمی کنیم و به صورت دیگری که دستور نداده آن را انجام نمی دهیم. چون ما نمی دانیم، شاید همان طوری را که فرموده دوست دارد و با وضع دیگری نپسندد، و ما را از اینکه در مقابلش بایستیم نهی نموده، چون دستور داده رو به جانب کعبه کنیم، اطاعت می کنیم و نیز امر کرده در شهرهای دیگر به همان سمت رو کنیم، باز مطیع او هستیم و از فرمان او ذره ای سرپیچی نمی کنیم. خداوندی که امر کرد برای آدم سجده کنند، دستور نداده مجسمه او را که غیر آدم است سجده کنیم. نباید شما این دو را با هم قیاس کنید؛ از کجا می دانید، شاید این کار را نپسندد چون در این مورد دستوری نداده است.

اگر شخصی به شما اجازه دهد در فلان روز معین وارد خانه اش بشوید، آیا جایز است بعد از آن روز هر وقت خواستید، بدون اجازه وارد خانه او شوید یا بدون اجازه داخل خانه دیگرش بشوید؟ یا اگر کسی یکی از جامه های خود یا غلامش را

ص: 265

یا یکی از مالهای سواریش به شما ببخشد، می توانید شما به جای آن، جامه معین یا غلام مشخص و یا مال سواری معین دیگری را انتخاب کنید؟ گفتند نه زیرا اجازه دیگری را به ما نداده است.

فرمود: حالا بگویید، آیا شایسته تر نیست که در ملک خداوند بدون اجازه اش تصرف نکنید؟ گفتند، خدا شایسته تر است که بدون اجازه در ملکش تصرف نکنیم. فرمود: پس چرا شما این کار را می کنید؟ چه وقت به شما دستور داده این مجسمه ها را بپرستید؟ آنها دیگر چیزی نگفتند و مهلت خواستند.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: قسم به پروردگاری که محمد مصطفی را به نبوت برانگیخت، پس از سه روز، تمام آنها که بیست و پنج نفر بودند (از هر مذهبی پنج نفر) خدمت پیامبر اکرم آمده اسلام آوردند و گفتند، استدلالی محکمتر از استدلال تو ندیدیم، گواهی می دهیم که تو پیامبر خدایی. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 530 -

امام صادق علیه السلام از قول حضرت امیرالمؤمنین فرمود: خداوند متعال فرستاد «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ» - . انعام / 1 - ،{ستایش خدایی را که آسمانها و زمین را آفرید، و تاریکیها و روشنایی را پدید آورد. با این همه کسانی که کفر ورزیده اند، [غیر او را] با پروردگار خود برابر می کنند.}

پس این آیه ردی بر سه گروه از کفار است: آنجا که فرموده «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» این قسمت آیه رد بر گروه دهریه است، کسانی که می گویند ابتدائی برای چیزها نیست و آنها همیشه بوده اند. و قسمت دوم آیه که می فرماید «وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ» رد بر ثنویه است، کسانی که می گویند: نور و ظلمت جهان را اداره می کنند. و قسم سوم آیه «ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ» رد بر مشرکین عرب است، کسانی که می گویند همان بت های ما خدایان ماست. سپس خدای متعال سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» - . توحید / 1 - { بگو: «او خدایی است یکتا،} را تا آخر فرو فرستاد و این هم رد بر کسانی است می گویند خدا شریک دارد.

امیرالمؤمنین فرمود: رسول خدا به اصحابش می فرمودند: بگویید «إِیَّاک نَعْبُدُ» یعنی خدای واحد را می پرستیم و آنچه را که دهریه می گویند نمی گوییم، آنها می گویند، قطعاً اشیاء ابتدائی ندارد و همیشگی هستند و همچنین آنچه را که ثنویه می گویند ما نمی گوییم. آنان می گویند نور و ظلمت اداره کننده جهان هستند و همچنین ما آنچه را که مشرکین عرب می گویند نمی گوییم. آنان می گویند: بت های ما خدایان ما است پس ما به تو شرک نمی ورزیم و خدایی غیر تو را نمی خوانیم، همان طور که این کفار می گویند؛ و آن چه را که یهود و نصاری می گویند نیز ما نمی گوییم. آن ها برای تو فرزندی قائل هستند، تو بلند مرتبه ای از آنچه آنها می گویند.

امیرالمؤمنین فرمود: به همین دلیل بود که خداوند فرمود: «وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری» - .بقره / 111 - ،{ و گفتند: «هرگز کسی به بهشت درنیاید، مگر آنکه یهودی یا ترسا باشد.»}یعنی هرگز جز یهود و نصاری داخل بهشت نمی شوند و غیر از آنان، سایر کفار نیز همان حرف های آنان را می گویند.

ص: 266

خدا فرمود: ای محمدصلی الله علیه وآله، «تِلْک أَمانِیُّهُمْ» این آرزوهای بدون دلیل آن ها است که طلب می نمایند.

«قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ» بگو دلیل و حجت خود را بر مدعای خودتان را بیاورید «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اگر راست می گویید. همان طوری که محمّد دلیل هایش را آورد و شما شنیدید.

پس فرمود: «بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ» بله، کسی که محض رضای خدا تسلیم خدا گشته، همان طوری که آن گروه وقتی دلائل و حجت های او را شنیدند به رسول خدا ایمان آوردند. «وَ هُوَ مُحْسِنٌ» در حالی که کار نیک کردند و کردارش را برای خدا انجام داده «فَلَهُ أَجْرُهُ» ثواب او برای او است «عِنْدَ رَبِّهِ» در نزد پروردگارش روز قیامت «وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ» وقتی که کافران عذاب خدا را مشاهده می کنند و می ترسند، خوفی بر آنان نیست «وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» و آنان هنگام مرگ محزون نیستند، چون بشارت به بهشت در آن هنگام برای آنان خواهد آمد. - . تفسیر امام حسن العسکری: 542 - 543 -

احتجاج: امام حسن عسکری علیه السلام فرمود: نزد امام صادق علیه السلام یاد آوری شد که در دین رسول خدا و ائمه معصومین از جدال نهی شده است تا آخر حدیث - . احتجاج: 21 - 28 - .

**[ترجمه]

بیان

قوله صلی الله علیه و آله من الخلة أو الخلة و الأولی بالفتح و هی بمعنی الفقر و الحاجة و الثانیة بالضم و هی بمعنی غایة الصداقة و المحبة اشتق من الخلال لأن المحبة تخللت قلبه فصارت خلاله أی فی باطنه و قد ذکر اللغویون أنه یحتمل کون الخلیل مشتقا من الخلة بالفتح أو الضم.

قوله صلی الله علیه و آله قَدْ حَکَمْتُمْ بِحُدُوثِ مَا تَقَدَّمَ مِنْ لَیْلٍ وَ نَهَارٍ تدرج علیه السلام فی الاحتجاج فنزلهم أولا عن مرتبة الإنکار إلی مدرجة الشک بهذا الکلام و حاصله أنکم کثیرا ما تحکمون بأشیاء لم تروها کحکمکم هذا بعدم اجتماع اللیل و النهار فیما سبق من الأزمان فلیس لکم أن تجعلوا عدم مشاهدتکم لشی ء حجة للجزم بإنکاره فلا تنکروا لله قدرة أی فلا تنکروا أن الأشیاء مقدورة لله تعالی و أن الله خالقها أو لا تنکروا قدرة الله علی إحداثها من کتم العدم و من غیر مادة ثم أخذ صلی الله علیه و آله فی إقامة البرهان علی حدوثها و هو یحتمل وجهین.

الأول أن یکون إلی آخر الکلام برهانا واحدا حاصله أنه لا یخلو من أن یکون اللیل و النهار أی الزمان غیر متناه من طرف الأزل منتهیا إلینا أو متناهیا من

ص: 267


1- تفسیر العسکری :218 _227
2- بل ذکره بتمامه، راجع الاحتجاج: 7- 13.

طرف الأزل أیضا فعلی الثانی فالأشیاء لحدوثها لا بد لها من صانع یتقدمها ضرورة فهذا معنی قوله فقد کان و لا شی ء منهما أی کان الصانع قبل وجود شی ء منهما ثم أخذ صلی الله علیه و آله فی إبطال الشق الأول بأنکم إنما حکمتم بقدمها لئلا تحتاج إلی صانع و العقل السلیم یحکم بأن القدیم الذی لا یحتاج إلی صانع لا بد أن یکون مباینا فی الصفات و الحالات للحادث الذی یحتاج إلی الصانع مع أن ما حکمتم بقدمه لم یتمیز عن الحادث فی شی ء من التغیرات و الصفات و الحالات أو المعنی أن ما یوجب الحکم فی الحادث بکونه محتاجا إلی الصانع من الترکب و اعتوار الصفات المتضادة علیه و کونها فی معرض الانحلال و الزوال کلها موجودة فیما حکمتم بقدمه و عدم احتیاجه إلی الصانع فیجب أن یکون هذا أیضا حادثا مصنوعا. الثانی أن یکون قوله أَ تَقُولُونَ إلی قوله قَالَ لَهُمْ أَ قُلْتُمْ برهانا واحدا بأن یکون قوله فَقَدْ وَصَلَ إِلَیْکُمْ آخِرٌ بِلَا نِهَایَةَ لِأَوَّلِهِ إبطالا للشق الأول بالإحالة علی الدلائل التی أقیمت علی إبطال الأمور الغیر المتناهیة المترتبة بناء علی عدم اشتراط وجودها معا فی إجرائها کما زعمه أکثر المتکلمین و یکون بعد ذلک دلیلا واحدا کما مر سیاقه و یمکن أن یقرر ما قبله أیضا برهانا ثالثا علی إثبات الصانع بأن یکون المراد بقوله صلی الله علیه و آله حَکَمْتُمْ بِحُدُوثِ مَا تَقَدَّمَ مِنْ لَیْلٍ وَ نَهَارٍ لبیان أن حکمهم بحدوث کل لیل و نهار یکفی لاحتیاجها إلی الصانع و لا ینفعکم قدم طبیعة الزمان فإن کل لیل و کل نهار لحدوثه بشخصه یکفی لإثبات ذلک.

قوله صلی الله علیه و آله وَ کَیْفَ اخْتَلَطَ هَذَا النُّورُ وَ الظُّلْمَةُ إشارة إلی ما ذکره المانویة من الثنویة و هو أن العالم مصنوع مرکب من أصلین قدیمین أحدهما نور و الآخر ظلمة و أنهما أبدیان لم یزلا و لا یزالان ثم اختلفوا فی المزاج و سببه فقال بعضهم کان ذلک بالخبط و الاتفاق و قال بعضهم وجوها رکیکة أخری و قالوا جمیع أجزاء النور أبدا فی الصعود و الارتفاع و أجزاء الظلمة أبدا فی النزول و التسفل فرد النبی صلی الله علیه و آله علیهم بأنکم إذا اعترفتم بأن النور یقتضی بطبعه الصعود و الظلمة تقتضی بطبعها النزول و لا تعترفون بصانع یقسرهما علی الاجتماع و الامتزاج فمن أین جاء امتزاجهما و اختلاطهما

ص: 268

لیحصل هذا العالم و کیف یتأتی الخبط و الاتفاق مع کون الطبیعتین قاسرتین لهما علی الافتراق و تفصیل القول و بسط الکلام فی أمثال ذلک یوجب الخروج عن موضوع الکتاب و إنما نکتفی بإشارات مقنعة لأولی الألباب فی کل باب.

**[ترجمه]«خَلة» به معنای فقر و نیازمندی است «خُلة» به معنای انتهای دوستی و محبت است که از ماده «خلال» مشتق شده، چون محبت در درون دل جای می گیرد، لذا «خُلة» به آن اطلاق می شود. لغویون گفته اند: احتمال دارد خلیل از خَلة یا خُلة مشتق شده باشد.

در آنجا که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «قد حکمتم بحدوث ما تقدم من لیل و نهار» آن حضرت در استدلال از قاعده تدرّج استفاده کرده:

اولاً: آنها را با این گفتار از مرتبه انکار تا پلّه شک پائین آورده است و نتیجه سخن آن حضرت این است که شما بسیاری اوقات به چیزهایی حکم می کنید که آن را نمی بینید. مثل همین حکم شما که قائل به عدم امکان اجتماع شب و روز در زمان های گذشته شده اید، پس نباید ندیدنتان را دلیل انکار چیزی قرار دهید و منکر قدرت خدا نشوید؛ یعنی اینکه تمام اشیاء را خداوند تقدیر کرده و خدا خالق آنهاست؛ یا قدرت خدا را به ایجاد اشیاء از کتم عدم و بدون ماده به عرصه وجود منکر نشوید. سپس حضرت شروع کرده است به اقامه برهان بر حدوث عالم و آن دو احتمال دارد:

اول: تا آخر کلام می تواند برهان واحدی باشد به این شرح که زمان از ازل تا رسیدن به ما، یا پایان ناپذیر است و یا پایان پذیر.

ص: 267

اگر پایان پذیر باشد حادث بوده و نیازمند آفریننده­ای قبل از خود می باشد «چون علت قبل از معلول است». اگر بگویید پایان ناپذیر است و از ازل نیاز به علت نداشته و قدیم است، این حرف باطل است چون قدیم بی نیاز از آفریدگار، باید در حالات و صفات با حادث نیازمند علت فرق داشته باشد، در حالی که فرقی ندارد. «شب و روز مانند مخلوقات دیگر متغیر است و هر متغیری حادث است» نه قدیم، به علاوه این که ترکیب، عارض شدن صفات ضد هم و زوال پذیری همه از صفات حادث است که در شب و روزی که شما قائل به قدیم بودن آنها هستید موجود است، پس باید حادث و مخلوق باشد نه ازلی.

دوم: قول پیامبرصلی الله علیه وآله: «اتقولون» تا «قال لهم اقلتم» یک برهان باشد به این که به شما آخری رسیده که اولش نهایت ندارد، این موضوع شق اول را به سبب حواله دادن بر دلائلی که برای ابطال امور غیر متناهیة مترتبه اقامه شده، باطل می کند، چون وجود امور با هم در تحقق آن شرط نشده است، چنان که اکثر متکلمین اعتقاد دارند، و مطلب بعد از این یک دلیل مستقل به حساب می آید چنان چه سیاق آن گذشت.

و ممکن است پیش از آن، برهان سوم بر اثبات خداوند به حساب آید. و قول آن حضرت «حکمتم بحدوث ماتقدم من لیل و نهار»، بیان حکم آنان به حدوث روز و شب باشد که برای نیاز آنها به خدا کافی است و قدیم بودن طبیعت زمان برای شما فایده ندارد، چون حادث بودن هر یک از روزها و از شب ها برای اثبات این مطلب کافی است.

قول او صلی الله علیه وآله: «کیف اختلط هذا النور و الظلمة»: اشاره به اعتقادات مانویه است که گفته اند، عالم مصنوعی مرکب از دو اصل قدیمی است که یکی از آن ها نور و یکی دیگر ظلمت است و هر دو آنها ابدی و دائمی بوده و همیشه خواهد بود.

مانوی ها در مزاج و سبب این امتزاج اختلاف کرده اند. بعضی آنان گفته اند: این کار اتفاقی بوده است و بعضی دلائل واهی دیگری را بیان کرده اند.

آنها گفته اند، تمام اجزاء نور همیشه رو بالا دارد و اجزاء تاریکی همیشه رو به پایین است. پیامبرصلی الله علیه وآله این کلام آنان را رد کرده با این استدلال که وقتی شما اعتراف دارید به این که طبیعت نور بالا رفتن و طبیعت تاریکی پایین رفتن است، و اعتراف به خدایی که آن دو را مجبور به اجتماع کرده ندارید، این امتزاج و اختلاط از کجا آمد

ص: 268

تا این عالم درست شود؟ و چگونه این اجتماع به وجود آمد در حالی که طبیعت هر یک خواهان جدایی و دوری است.

تفصیل و توضیح این مقاله باعث خارج شدن از موضوع کتاب می شود. ما فقط به اشارات قانع کننده عاقلان در هر باب بسنده می کنیم.

**[ترجمه]

«2»

م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام هَلْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُنَاظِرُ الْیَهُودَ وَ الْمُشْرِکِینَ إِذَا عَاتَبُوهُ وَ یُحَاجُّهُمْ قَالَ بَلَی مِرَاراً کَثِیرَةً مِنْهَا مَا حَکَی اللَّهُ تَعَالَی مِنْ قَوْلِهِمْ وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ إِلَی قَوْلِهِ رَجُلًا مَسْحُوراً وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً إِلَی قَوْلِهِ کِتاباً نَقْرَؤُهُ ثُمَّ قِیلَ لَهُ فِی آخِرِ ذَلِکَ لَوْ کُنْتَ نَبِیّاً کَمُوسَی لَنَزَّلْتَ عَلَیْنَا الصَّاعِقَةَ (1)فِی مَسْأَلَتِنَا إِلَیْکَ لِأَنَّ مَسْأَلَتَنَا أَشَدُّ مِنْ مَسَائِلِ قَوْمِ مُوسَی لِمُوسَی قَالَ وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ قَاعِداً ذَاتَ یَوْمٍ بِمَکَّةَ بِفِنَاءِ الْکَعْبَةِ إِذَا اجْتَمَعَ جَمَاعَةٌ مِنْ رُؤَسَاءِ قُرَیْشٍ مِنْهُمُ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ الْمَخْزُومِیُّ وَ أَبُو الْبَخْتَرِیِّ بْنُ هِشَامٍ وَ أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ وَ الْعَاصُ بْنُ وَائِلٍ السَّهْمِیُّ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُّ وَ کَانَ مَعَهُمْ جَمْعٌ مِمَّنْ یَلِیهِمْ کَثِیرٌ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ یَقْرَأُ عَلَیْهِمْ کِتَابَ اللَّهِ وَ یُؤَدِّی إِلَیْهِمْ عَنِ اللَّهِ أَمْرَهُ وَ نَهْیَهُ فَقَالَ الْمُشْرِکُونَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ لَقَدِ اسْتَفْحَلَ أَمْرُ مُحَمَّدٍ (2)وَ عَظُمَ خَطْبُهُ فَتَعَالَوْا نَبْدَأْ بِتَقْرِیعِهِ وَ تَبْکِیتِهِ (3)وَ تَوْبِیخِهِ وَ الِاحْتِجَاجِ عَلَیْهِ وَ إِبْطَالِ مَا جَاءَ بِهِ لِیَهُونَ خَطْبُهُ عَلَی أَصْحَابِهِ وَ یَصْغَرَ قَدْرُهُ عِنْدَهُمْ فَلَعَلَّهُ أَنْ یَنْزِعَهُ عَمَّا هُوَ فِیهِ (4)مِنْ غَیِّهِ وَ بَاطِلِهِ وَ تَمَرُّدِهِ وَ طُغْیَانِهِ فَإِنِ انْتَهَی وَ إِلَّا عَامَلْنَاهُ بِالسَّیْفِ الْبَاتِرِ قَالَ أَبُو جَهْلٍ فَمَنِ الَّذِی یَلِی کَلَامَهُ وَ مُجَادَلَتَهُ (5)قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُ

ص: 269


1- فی الاحتجاج: لو کنت نبیّا کموسی أنزلت علینا کسفا من السماء و نزلت علینا الصاعقة.
2- استفحل الامر: تفاقم أی عظم و لم یجر علی استواء.
3- التقریع و التبکیت: التعنیف.
4- فی الاحتجاج: فلعله ینزع عما هو فیه.
5- فی التفسیر: فمن الذی یلی مکالمته و مجادلته.

أَنَا إِلَی ذَلِکَ أَ فَمَا تَرْضَانِی لَهُ قِرْناً حَسِیباً وَ مُجَادِلًا کَفِیّاً قَالَ أَبُو جَهْلٍ بَلَی فَأَتَوْهُ بِأَجْمَعِهِمْ فَابْتَدَأَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیُّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ لَقَدِ ادَّعَیْتَ دَعْوَی عَظِیمَةً وَ قُلْتَ مَقَالًا هَائِلًا زَعَمْتَ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ مَا یَنْبَغِی لِرَبِّ الْعَالَمِینَ وَ خَالِقِ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ أَنْ یَکُونَ مِثْلُکَ رَسُولَهُ بشرا (بَشَرٌ) مِثْلُنَا تَأْکُلُ کَمَا نَأْکُلُ (1)وَ تَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ کَمَا نَمْشِی فَهَذَا مَلِکُ الرُّومِ وَ هَذَا مَلِکُ الْفُرْسِ لَا یَبْعَثَانِ رَسُولًا إِلَّا کَثِیرَ مَالٍ عَظِیمَ حَالٍ (2)لَهُ قُصُورٌ وَ دُورٌ وَ فَسَاطِیطُ (3)وَ خِیَامٌ وَ عَبِیدٌ وَ خُدَّامٌ وَ رَبُّ الْعَالَمِینَ فَوْقَ هَؤُلَاءِ کُلِّهِمْ وَ هُمْ عَبِیدُهُ وَ لَوْ کُنْتَ نَبِیّاً لَکَانَ مَعَکَ مَلَکٌ یُصَدِّقُکَ وَ نُشَاهِدُهُ بَلْ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْنَا نَبِیّاً لَکَانَ إِنَّمَا یَبْعَثُ إِلَیْنَا مَلَکاً لَا بَشَراً مِثْلَنَا مَا أَنْتَ یَا مُحَمَّدُ إِلَّا مَسْحُوراً وَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ بَقِیَ مِنْ کَلَامِکَ شَیْ ءٌ قَالَ بَلَی لَوْ أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْنَا رَسُولًا لَبَعَثَ أَجَلَّ مَنْ فِیمَا بَیْنَنَا مَالًا وَ أَحْسَنَهُ حَالًا فَهَلَّا نَزَلَ هَذَا الْقُرْآنُ الَّذِی تَزْعَمُ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ عَلَیْکَ وَ انْبَعَثَکَ بِهِ رَسُولًا عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ إِمَّا الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ بِمَکَّةَ وَ إِمَّا عُرْوَةُ بْنُ مَسْعُودٍ الثَّقَفِیُّ بِالطَّائِفِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَلْ بَقِیَ مِنْ کَلَامِکَ شَیْ ءٌ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ بَلَی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً بِمَکَّةَ هَذِهِ فَإِنَّهَا ذَاتُ أَحْجَارٍ وَعِرَةٍ وَ جِبَالٍ تَکْسَحُ أَرْضَهَا وَ تَحْفِرُهَا وَ تُجْرِی فِیهَا الْعُیُونَ فَإِنَّنَا إِلَی ذَلِکَ مُحْتَاجُونَ أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتَأْکُلُ مِنْهَا وَ تُطْعِمُنَا فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها خِلَالَ تِلْکَ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنَابِ تَفْجِیراً أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً فَإِنَّکَ قُلْتَ لَنَا وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ فَلَعَلَّنَا نَقُولُ ذَلِکَ ثُمَّ قَالَ أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا تَأْتِی بِهِ وَ بِهِمْ وَ هُمْ لَنَا مُقَابِلُونَ أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ تُعْطِینَا مِنْهُ وَ تُغْنِینَا بِهِ فَلَعَلَّنَا نَطْغَی فَإِنَّکَ قُلْتَ لَنَا کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی ثُمَّ قَالَ أَوْ تَرْقی

ص: 270


1- زاد فی الاحتجاج: و تشرب کما نشرب.
2- فی المصدرین: کثیر المال عظیم الحال.
3- فی التفسیر: و دور و بساتین و فساطیط.

فِی السَّماءِ أَیْ تَصْعَدَ فِی السَّمَاءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ أَیْ لِصُعُودِکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ الْمَخْزُومِیِّ وَ مَنْ مَعَهُ بِأَنْ آمِنُوا بِمُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَإِنَّهُ رَسُولِی فَصَدِّقُوهُ فِی مَقَالِهِ فَإِنَّهُ مِنْ عِنْدِی ثُمَّ لَا أَدْرِی یَا مُحَمَّدُ إِذَا فَعَلْتَ هَذَا کُلَّهُ أُؤْمِنُ بِکَ أَوْ لَا أُؤْمِنُ بِکَ بَلْ لَوْ رَفَعْتَنَا إِلَی السَّمَاءِ وَ فَتَحْتَ أَبْوَابَهَا وَ أَدْخَلْتَنَاهَا لَقُلْنَا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا أَوْ سَحَرْتَنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ بَقِیَ شَیْ ءٌ مِنْ کَلَامِکَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَ وَ لَیْسَ فِیمَا أَوْرَدْتُهُ عَلَیْکَ کِفَایَةٌ وَ بَلَاغٌ مَا بَقِیَ شَیْ ءٌ فَقُلْ مَا بَدَا لَکَ وَ أَفْصِحْ عَنْ نَفْسِکَ إِنْ کَانَتْ لَکَ حُجَّةٌ وَ أْتِنَا بِمَا سَأَلْنَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّامِعُ لِکُلِّ صَوْتٍ وَ الْعَالِمُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ تَعْلَمُ مَا قَالَهُ عِبَادُکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ إِلَی قَوْلِهِ رَجُلًا مَسْحُوراً ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ الْآیَةَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ إِلَی قَوْلِهِ وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ أَنِّی آکُلُ الطَّعَامَ کَمَا تَأْکُلُونَ وَ زَعَمْتَ أَنَّهُ لَا یَجُوزُ لِأَجْلِ هَذِهِ أَنْ أَکُونَ لِلَّهِ رَسُولًا فَإِنَّمَا الْأَمْرُ لِلَّهِ یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ وَ هُوَ مَحْمُودٌ وَ لَیْسَ لَکَ وَ لَا لِأَحَدٍ الِاعْتِرَاضُ عَلَیْهِ بِلِمَ وَ کَیْفَ أَ لَا تَرَی أَنَّ اللَّهَ کَیْفَ أَفْقَرَ بَعْضاً وَ أَغْنَی بَعْضاً وَ أَعَزَّ بَعْضاً وَ أَذَلَّ بَعْضاً وَ أَصَحَّ بَعْضاً وَ أَسْقَمَ بَعْضاً وَ شَرَّفَ بَعْضاً وَ وَضَعَ بَعْضاً وَ کُلُّهُمْ مِمَّنْ یَأْکُلُ الطَّعَامَ ثُمَّ لَیْسَ لِلْفُقَرَاءِ أَنْ یَقُولُوا لِمَ أَفْقَرْتَنَا وَ أَغْنَیْتَهُمْ وَ لَا لِلْوُضَعَاءِ أَنْ یَقُولُوا لِمَ وَضَعْتَنَا وَ شَرَّفْتَهُمْ (وَ) لَا لِلزَّمْنَی وَ الضُّعَفَاءِ أَنْ یَقُولُوا لِمَ أَزْمَنْتَنَا وَ أَضْعَفْتَنَا وَ صَحَّحْتَهُمْ وَ لَا لِلْأَذِلَّاءِ أَنْ یَقُولُوا لِمَ أَذْلَلْتَنَا وَ أَعْزَزْتَهُمْ وَ لَا لِقِبَاحِ الصُّوَرِ أَنْ یَقُولُوا لِمَ أَقْبَحْتَنَا وَ جَمَّلْتَهُمْ بَلْ إِنْ قَالُوا ذَلِکَ کَانُوا عَلَی رَبِّهِمْ رَادِّینَ وَ لَهُ فِی أَحْکَامِهِ مُنَازِعِینَ وَ بِهِ کَافِرِینَ وَ لَکَانَ جَوَابُهُ لَهُمْ أَنَا

ص: 271

الْمَلِکُ الْخَافِضُ الرَّافِعُ الْمُغْنِی الْمُفْقِرُ الْمُعِزُّ الْمُذِلُّ الْمُصَحِّحُ الْمُسْقِمُ وَ أَنْتُمُ الْعَبِیدُ لَیْسَ لَکُمْ إِلَّا التَّسْلِیمُ لِی وَ الِانْقِیَادُ لِحُکْمِی فَإِنْ سَلَّمْتُمْ کُنْتُمْ عِبَاداً مُؤْمِنِینَ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ کُنْتُمْ بِی کَافِرِینَ وَ بِعُقُوبَاتِی مِنَ الْهَالِکِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَا مُحَمَّدُ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَعْنِی آکُلُ الطَّعَامَ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ یَعْنِی قُلْ لَهُمْ أَنَا فِی الْبَشَرِیَّةِ مِثْلُکُمْ وَ لَکِنْ رَبِّی خَصَّنِی بِالنُّبُوَّةِ دُونَکُمْ کَمَا یَخُصُّ بَعْضَ الْبَشَرِ بِالْغِنَی وَ الصِّحَّةِ وَ الْجَمَالِ دُونَ بَعْضٍ مِنَ الْبَشَرِ فَلَا تُنْکِرُوا أَنْ یَخُصَّنِی أَیْضاً بِالنُّبُوَّةِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَوْلُکَ هَذَا مَلِکُ الرُّومِ وَ مَلِکُ الْفُرْسِ لَا یَبْعَثَانِ رَسُولًا إِلَّا کَثِیرَ الْمَالِ عَظِیمَ الْحَالِ لَهُ قُصُورٌ وَ دُورٌ وَ فَسَاطِیطُ وَ خِیَامٌ وَ عَبِیدٌ وَ خُدَّامٌ وَ رَبُّ الْعَالَمِینَ فَوْقَ هَؤُلَاءِ کُلِّهِمْ فَإِنَّهُمْ عَبِیدُهُ فَإِنَّ اللَّهَ لَهُ التَّدْبِیرُ وَ الْحُکْمُ لَا یَفْعَلُ عَلَی ظَنِّکَ وَ حُسْبَانِکَ وَ لَا بِاقْتِرَاحِکَ بَلْ یَفْعَلُ ما یَشاءُ وَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ وَ هُوَ مَحْمُودٌ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّمَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ لِیُعَلِّمَ النَّاسَ دِینَهُمْ وَ یَدْعُوَهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ وَ یَکِدَّ نَفْسَهُ فِی ذَلِکَ آنَاءَ لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ فَلَوْ کَانَ صَاحِبَ قُصُورٍ یَحْتَجِبُ فِیهَا وَ عَبِیدٍ وَ خَدَمٍ یَسْتُرُونَهُ عَنِ النَّاسِ أَ لَیْسَ کَانَتِ الرِّسَالَةُ تَضِیعُ وَ الْأُمُورُ تَتَبَاطَأُ أَ وَ مَا تَرَی الْمُلُوکَ إِذَا احْتَجَبُوا کَیْفَ یَجْرِی الْفَسَادُ وَ الْقَبَائِحُ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ بِهِ وَ لَا یَشْعُرُونَ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّمَا بَعَثَنِی اللَّهُ وَ لَا مَالَ لِی لِیُعَرِّفَکُمْ قُدْرَتَهُ وَ قُوَّتَهُ وَ أَنَّهُ هُوَ النَّاصِرُ لِرَسُولِهِ لَا تَقْدِرُونَ عَلَی قَتْلِهِ وَ لَا مَنْعِهِ مِنْ رِسَالَتِهِ فَهَذَا أَبْیَنُ فِی قُدْرَتِهِ وَ فِی عَجْزِکُمْ وَ سَوْفَ یُظْفِرُنِی اللَّهُ بِکُمْ فَأُوَسِّعُکُمْ قَتْلًا وَ أَسْراً ثُمَّ یُظْفِرُنِی اللَّهُ بِبِلَادِکُمْ وَ یَسْتَوْلِی عَلَیْهَا الْمُؤْمِنُونَ مِنْ دُونِکُمْ وَ دُونَ مَنْ یُوَافِقُکُمْ عَلَی دِینِکُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَوْلُکَ وَ لَوْ کُنْتَ نَبِیّاً لَکَانَ مَعَکَ مَلَکٌ یُصَدِّقُکَ وَ نُشَاهِدُهُ بَلْ لَوْ أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ إِلَیْنَا نَبِیّاً لَکَانَ إِنَّمَا یَبْعَثُ لَنَا مَلَکاً لَا بَشَراً مِثْلَنَا فَالْمَلَکُ لَا تُشَاهِدُهُ حَواسُّکُمْ لِأَنَّهُ مِنْ جِنْسِ هَذَا الْهَوَاءِ لَا عِیَانَ مِنْهُ وَ لَوْ شَاهَدْتُمُوهُ بِأَنْ یُزَادَ فِی قُوَی أَبْصَارِکُمْ لَقُلْتُمْ لَیْسَ هَذَا مَلَکاً بَلْ هَذَا بَشَرٌ لِأَنَّهُ إِنَّمَا کَانَ یَظْهَرُ لَکُمْ بِصُورَةِ الْبَشَرِ الَّذِی قَدْ أَلِفْتُمُوهُ لِتَفْهَمُوا عَنْهُ مَقَالَتَهُ وَ تَعْرِفُوا خِطَابَهُ وَ مُرَادَهُ فَکَیْفَ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ صِدْقَ الْمَلَکِ وَ أَنَّ مَا یَقُولُهُ حَقٌّ بَلْ إِنَّمَا بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً وَ أَظْهَرَ عَلَی

ص: 272

یَدِهِ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی لَیْسَتْ فِی طَبَائِعِ الْبَشَرِ الَّذِینَ قَدْ عَلِمْتُمْ ضَمَائِرَ قُلُوبِهِمْ فَتَعْلَمُونَ بِعَجْزِکُمْ عَمَّا جَاءَ بِهِ أَنَّهُ مُعْجِزَةٌ وَ أَنَّ ذَلِکَ شَهَادَةٌ مِنَ اللَّهِ بِالصِّدْقِ لَهُ وَ لَوْ ظَهَرَ لَکُمْ مَلَکٌ وَ ظَهَرَ عَلَی یَدِهِ مَا یَعْجِزُ عَنْهُ الْبَشَرُ لَمْ یَکُنْ فِی ذَلِکَ مَا یَدُلُّکُمْ أَنَّ ذَلِکَ لَیْسَ فِی طَبَائِعِ سَائِرِ أَجْنَاسِهِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَتَّی یَصِیرَ ذَلِکَ مُعْجِزاً أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ الطُّیُورَ الَّتِی تَطِیرُ لَیْسَ ذَلِکَ مِنْهَا بِمُعْجِزٍ لِأَنَّ لَهَا أَجْنَاساً یَقَعُ مِنْهَا مِثْلُ طَیَرَانِهَا وَ لَوْ أَنَّ آدَمِیّاً طَارَ کَطَیَرَانِهَا کَانَ ذَلِکَ مُعْجِزاً فَاللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سَهَّلَ عَلَیْکُمُ الْأَمْرَ وَ جَعَلَهُ بِحَیْثُ یَقُومُ عَلَیْکُمْ حُجَّتُهُ وَ أَنْتُمْ تَقْتَرِحُونَ عِلْمَ الصَّعْبِ (1)الَّذِی لَا حُجَّةَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَوْلُکَ مَا أَنْتَ إِلَّا رَجُلٌ مَسْحُورٌ فَکَیْفَ أَکُونُ کَذَلِکَ وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی فِی صِحَّةِ التَّمْیِیزِ وَ الْعَقْلِ فَوْقَکُمْ فَهَلْ جَرَّبْتُمْ عَلَیَّ مُنْذُ نَشَأْتُ إِلَی أَنِ اسْتَکْمَلْتُ أَرْبَعِینَ سَنَةً خِزْیَةً أَوْ ذِلَّةً أَوْ کَذِبَةً أَوْ جِنَایَةً (خَنَاءً) أَوْ خَطأً مِنَ الْقَوْلِ أَوْ سَفَهاً مِنَ الرَّأْیِ أَ تَظُنُّونَ أَنَّ رَجُلًا یَعْتَصِمُ طُولَ هَذِهِ الْمُدَّةِ بِحَوْلِ نَفْسِهِ وَ قُوَّتِهَا أَوْ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ وَ ذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا إِلَی أَنْ یُثْبِتُوا عَلَیْکَ عَمًی بِحُجَّةٍ أَکْثَرَ مِنْ دَعَاوِیهِمُ الْبَاطِلَةِ الَّتِی یُبَیِّنُ عَلَیْکَ التَّحْصِیلُ بُطْلَانَهَا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَوْلُکَ لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ الْوَلِیدِ بْنِ الْمُغِیرَةِ بِمَکَّةَ أَوْ عُرْوَةَ بِالطَّائِفِ فَإِنَّ اللَّهَ لَیْسَ یَسْتَعْظِمُ مَالَ الدُّنْیَا کَمَا تَسْتَعْظِمُهُ أَنْتَ وَ لَا خَطَرَ لَهُ عِنْدَهُ کَمَا لَهُ عِنْدَکَ بَلْ لَوْ کَانَتِ الدُّنْیَا عِنْدَهُ تَعْدِلُ جَنَاحَ بَعُوضَةٍ لَمَا سَقَی کَافِراً بِهِ مُخَالِفاً لَهُ شَرْبَةَ مَاءٍ وَ لَیْسَ قِسْمَةُ رَحْمَةِ اللَّهِ إِلَیْکَ بَلِ اللَّهُ هُوَ الْقَاسِمُ لِلرَّحْمَاتِ وَ الْفَاعِلُ لِمَا یَشَاءُ فِی عَبِیدِهِ وَ إِمَائِهِ وَ لَیْسَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ مِمَّنْ یَخَافُ أَحَداً کَمَا تَخَافُهُ أَنْتَ لِمَالِهِ وَ حَالِهِ فَعَرَفْتَهُ (فَتَعْرِفَهُ خ ل) بِالنُّبُوَّةِ لِذَلِکَ وَ لَا مِمَّنْ یَطْمَعُ فِی أَحَدٍ فِی مَالِهِ أَوْ حَالِهِ کَمَا تَطْمَعُ فَتَخُصَّهُ بِالنُّبُوَّةِ لِذَلِکَ وَ لَا مِمَّنْ یُحِبُّ أَحَداً مَحَبَّةَ الْهَوَی کَمَا تُحِبُّ فَیُقَدِّمَ مَنْ لَا یَسْتَحِقُّ التَّقْدِیمَ وَ إِنَّمَا مُعَامَلَتُهُ بِالْعَدْلِ فَلَا یُؤْثِرُ لِأَفْضَلِ مَرَاتِبِ الدِّینِ وَ خِلَالِهِ (2)إِلَّا الْأَفْضَلَ فِی طَاعَتِهِ وَ الْأَجَدَّ فِی خِدْمَتِهِ وَ کَذَا لَا یُؤَخِّرُ فِی مَرَاتِبِ

ص: 273


1- فی نسخة: عمل الصعب.
2- فی الاحتجاج: فلا یؤثر الا بالعدل لا فضل مراتب الدین و جلاله.

الدِّینِ وَ خِلَالِهِ (1)إِلَّا أَشَدَّهُمْ تَبَاطُؤاً عَنْ طَاعَتِهِ وَ إِذَا کَانَ هَذَا صِفَتُهُ لَمْ یَنْظُرْ إِلَی مَالٍ وَ لَا إِلَی حَالٍ بَلْ هَذَا الْمَالُ وَ الْحَالُ مِنْ تَفَضُّلِهِ وَ لَیْسَ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ عَلَیْهِ ضَرِیبَةٌ لَازِمَةٌ (2)فَلَا یُقَالُ لَهُ إِذَا تَفَضَّلْتَ بِالْمَالِ عَلَی عَبْدٍ فَلَا بُدَّ أَنْ تَتَفَضَّلَ عَلَیْهِ بِالنُّبُوَّةِ أَیْضاً لِأَنَّهُ لَیْسَ لِأَحَدٍ إِکْرَاهُهُ عَلَی خِلَافِ مُرَادِهِ وَ لَا إِلْزَامُهُ تَفَضُّلًا لِأَنَّهُ تَفَضَّلَ قَبْلَهُ بِنِعْمَةٍ أَ لَا تَرَی یَا عَبْدَ اللَّهِ کَیْفَ أَغْنَی وَاحِداً وَ قَبَّحَ صُورَتَهُ وَ کَیْفَ حَسَّنَ صُورَةَ وَاحِدٍ وَ أَفْقَرَهُ وَ کَیْفَ شَرَّفَ وَاحِداً وَ أَفْقَرَهُ وَ کَیْفَ أَغْنَی وَاحِداً وَ وَضَعَهُ ثُمَّ لَیْسَ لِهَذَا الْغَنِیِّ أَنْ یَقُولَ هَلَّا أُضِیفَ إِلَی یَسَارِی جَمَالُ فُلَانٍ وَ لَا لِلْجَمِیلِ أَنْ یَقُولَ هَلَّا أُضِیفَ إِلَی جِمَالِی مَالُ فُلَانٍ وَ لَا لِلشَّرِیفِ أَنْ یَقُولَ هَلَّا أُضِیفَ إِلَی شَرَفِی مَالُ فُلَانٍ وَ لَا لِلْوَضِیعِ أَنْ یَقُولَ هَلَّا أُضِیفَ إِلَی ضِعَتِی شَرَفُ فُلَانٍ وَ لَکِنَّ الْحُکْمَ لِلَّهِ یَقْسِمُ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یَفْعَلُ کَمَا یَشَاءُ وَ هُوَ حَکِیمٌ فِی أَفْعَالِهِ مَحْمُودٌ فِی أَعْمَالِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ یَا مُحَمَّدُ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا فَأَحْوَجَنَا بَعْضاً إِلَی بَعْضٍ أَحْوَجَ هَذَا إِلَی مَالِ ذَلِکَ وَ أَحْوَجَ ذَلِکَ إِلَی سِلْعَةِ هَذَا وَ إِلَی خِدْمَتِهِ (3)فَتَرَی أَجَلَّ الْمُلُوکِ وَ أَغْنَی الْأَغْنِیَاءِ مُحْتَاجاً إِلَی أَفْقَرِ الْفُقَرَاءِ فِی ضَرْبٍ مِنَ الضُّرُوبِ إِمَّا سِلْعَةٌ مَعَهُ لَیْسَتْ مَعَهُ وَ إِمَّا خِدْمَةٌ یَصْلُحُ لَهَا لَا یَتَهَیَّأُ لِذَلِکَ الْمَلِکِ أَنْ یَسْتَغْنِیَ إِلَّا بِهِ وَ إِمَّا بَابٌ مِنَ الْعُلُومِ وَ الْحِکَمِ هُوَ فَقِیرٌ إِلَی أَنْ یَسْتَفِیدَهَا مِنْ هَذَا الْفَقِیرِ الَّذِی یَحْتَاجُ (4)إِلَی مَالِ ذَلِکَ الْمَلِکِ الْغَنِیِّ وَ ذَلِکَ الْمَلِکُ یَحْتَاجُ إِلَی عِلْمِ هَذَا الْفَقِیرِ أَوْ رَأْیِهِ أَوْ مَعْرِفَتِهِ ثُمَّ لَیْسَ لِلْمَلِکِ أَنْ یَقُولَ هَلَّا اجْتَمَعَ إِلَی مَالِی عِلْمُ هَذَا الْفَقِیرِ وَ لَا لِلْفَقِیرِ أَنْ یَقُولَ هَلَّا اجْتَمَعَ إِلَی رَأْیِی وَ عِلْمِی وَ مَا أَتَصَرَّفُ فِیهِ مِنْ فُنُونِ الْحِکَمِ مَالُ هَذَا الْمَلِکِ الْغَنِیِ

ص: 274


1- فی المصدر: «جلاله» و کذا فیما تقدم.
2- فی الاحتجاج و نسخة من التفسیر: ضریبة لازب. قلت: الضریبة: الجزیة. اللازب: الثابت.
3- فی التفسیر: و هذا إلی خدمته.
4- فی المصدر هکذا: هو فقیر إلی أن یستفیدها من هذا الفقیر، فهذا الفقیر یحتاج اه.

ثُمَّ قَالَ وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ قُلْ لَهُمْ وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ أَیْ مَا یَجْمَعُهُ هَؤُلَاءِ مِنْ أَمْوَالِ الدُّنْیَا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَمَّا قَوْلُکَ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً إِلَی آخِرِ مَا قُلْتَهُ فَإِنَّکَ اقْتَرَحْتَ عَلَی مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ أَشْیَاءَ مِنْهَا مَا لَوْ جَاءَکَ بِهِ لَمْ یَکُنْ بُرْهَاناً لِنُبُوَّتِهِ وَ رَسُولُ اللَّهِ یَرْتَفِعُ (1)أَنْ یَغْتَنِمَ جَهْلَ الْجَاهِلِینَ وَ یَحْتَجَّ عَلَیْهِمْ بِمَا لَا حُجَّةَ فِیهِ وَ مِنْهَا مَا لَوْ جَاءَکَ بِهِ کَانَ مَعَهُ هَلَاکُکَ وَ إِنَّمَا یُؤْتَی بِالْحُجَجِ وَ الْبَرَاهِینِ لِیُلْزِمَ عِبَادَ اللَّهِ الْإِیمَانَ بِهَا لَا لِیَهْلِکُوا بِهَا فَإِنَّمَا اقْتَرَحْتَ هَلَاکَکَ وَ رَبُّ الْعَالَمِینَ أَرْحَمُ بِعِبَادِهِ وَ أَعْلَمُ بِمَصَالِحِهِمْ مِنْ أَنْ یُهْلِکَهُمْ بِمَا یَقْتَرِحُونَ وَ مِنْهَا الْمُحَالُ الَّذِی لَا یَصِحُّ وَ لَا یَجُوزُ کَوْنُهُ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ یُعَرِّفُکَ ذَلِکَ وَ یَقْطَعُ مَعَاذِیرَکَ وَ یَضِیقُ عَلَیْکَ سَبِیلُ مُخَالَفَتِهِ وَ یُلْجِئُکَ بِحُجَجِ اللَّهِ إِلَی تَصْدِیقِهِ حَتَّی لَا یَکُونَ لَکَ عِنْدَ ذَلِکَ مَحِیدٌ وَ لَا مَحِیصٌ (2)وَ مِنْهَا مَا قَدِ اعْتَرَفْتَ عَلَی نَفْسِکَ أَنَّکَ فِیهِ مُعَانِدٌ مُتَمَرِّدٌ لَا تَقْبَلُ حُجَّةً وَ لَا تُصْغِی إِلَی بُرْهَانٍ وَ مَنْ کَانَ کَذَلِکَ فَدَوَاؤُهُ عَذَابُ اللَّهِ (3)النَّازِلُ مِنْ سَمَائِهِ أَوْ فِی جَحِیمِهِ أَوْ بِسُیُوفِ أَوْلِیَائِهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً بِمَکَّةَ هَذِهِ فَإِنَّهَا ذَاتُ حِجَارَةٍ وَ صُخُورٍ وَ جِبَالٍ تَکْسَحُ أَرْضَهَا وَ تَحْفِرُهَا وَ تُجْرِی فِیهَا الْعُیُونَ فَإِنَّنَا إِلَی ذَلِکَ مُحْتَاجُونَ فَإِنَّکَ سَأَلْتَ هَذَا وَ أَنْتَ جَاهِلٌ بِدَلَائِلِ اللَّهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ لَوْ فَعَلْتَ هَذَا کُنْتَ مِنْ أَجْلِ هَذَا نَبِیّاً قَالَ لَا قَالَ أَ رَأَیْتَ الطَّائِفَ الَّتِی لَکَ فِیهَا بَسَاتِینُ أَ مَا کَانَ هُنَاکَ مَوَاضِعُ فَاسِدَةٌ صَعْبَةٌ أَصْلَحْتَهَا وَ ذَلَّلْتَهَا وَ کَسَحْتَهَا وَ أَجْرَیْتَ فِیهَا عُیُوناً اسْتَنْبَطْتَهَا قَالَ بَلَی قَالَ وَ هَلْ لَکَ فِیهَا فِی هَذَا نُظَرَاءُ قَالَ بَلَی قَالَ أَ فَصِرْتَ بِذَلِکَ أَنْتَ وَ هُمْ أَنْبِیَاءُ قَالَ لَا قَالَ فَکَذَلِکَ لَا یَصِیرُ هَذَا حُجَّةً لِمُحَمَّدٍ

ص: 275


1- فی التفسیر: و رسول اللّه یرتفع شأنه عن أن یغتنم اه.
2- فی المصدر: حتی لا یکون عنه محید و لا محیص.
3- فی نسخة: فجزاؤه عذاب اللّه.

لَوْ فَعَلَهُ عَلَی نُبُوَّتِهِ فَمَا هُوَ إِلَّا کَقَوْلِکَ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَقُومَ وَ تَمْشِیَ عَلَی الْأَرْضِ أَوْ حَتَّی تَأْکُلَ الطَّعَامَ کَمَا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ أَمَّا قَوْلُکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتَأْکُلَ مِنْهَا وَ تُطْعِمَنَا وَ تُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً أَ وَ لَیْسَ لِأَصْحَابِکَ وَ لَکَ جَنَّاتٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ بِالطَّائِفِ تَأْکُلُونَ وَ تُطْعِمُونَ مِنْهَا وَ تُفَجِّرُونَ الْأَنْهَارَ خِلَالَهَا تَفْجِیراً أَ فَصِرْتُمْ أَنْبِیَاءَ بِهَذَا قَالَ لَا قَالَ فَمَا بَالُ اقْتِرَاحِکُمْ (1)عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَشْیَاءَ لَوْ کَانَتْ کَمَا تَقْتَرِحُونَ لَمَا دَلَّتْ عَلَی صِدْقِهِ بَلْ لَوْ تَعَاطَاهَا لَدَلَّ تَعَاطِیهَا عَلَی کَذِبِهِ لِأَنَّهُ حِینَئِذٍ یَحْتَجُّ بِمَا لَا حُجَّةَ فِیهِ وَ یَخْتَدِعُ الضُّعَفَاءَ عَنْ عُقُولِهِمْ وَ أَدْیَانِهِمْ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ یَجِلُّ وَ یَرْتَفِعُ عَنْ هَذَا ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً فَإِنَّکَ قُلْتَ وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ فَإِنَّ فِی سُقُوطِ السَّمَاءِ عَلَیْکُمْ هَلَاکَکُمْ وَ مَوْتَکُمْ فَإِنَّمَا تُرِیدُ بِهَذَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُهْلِکَکَ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَرْحَمُ بِکَ مِنْ ذَلِکَ لَا یُهْلِکُکَ وَ لَکِنَّهُ یُقِیمُ عَلَیْکَ حُجَجَ اللَّهِ وَ لَیْسَ حُجَجُ اللَّهِ لِنَبِیِّهِ عَلَی حَسَبِ اقْتِرَاحِ عِبَادِهِ لِأَنَّ الْعِبَادَ جُهَّالٌ بِمَا یَجُوزُ مِنَ الصَّلَاحِ وَ بِمَا لَا یَجُوزُ مِنَ (مِنْهُ خ ل) الْفَسَادِ وَ قَدْ یَخْتَلِفُ اقْتِرَاحُهُمْ وَ یَتَضَادُّ حَتَّی یَسْتَحِیلَ وُقُوعُهُ وَ اللَّهُ لَا یُجْرِی تَدْبِیرَهُ عَلَی مَا یَلْزَمُ بِهِ الْمُحَالُ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هَلْ رَأَیْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ طَبِیباً کَانَ دَوَاؤُهُ لِلْمَرْضَی عَلَی حَسَبِ اقْتِرَاحَاتِهِمْ وَ إِنَّمَا یَفْعَلُ بِهِ مَا یَعْلَمُ صَلَاحَهُ فِیهِ أَحَبَّهُ الْعَلِیلُ أَوْ کَرِهَهُ فَأَنْتُمُ الْمَرْضَی وَ اللَّهُ طَبِیبُکُمْ فَإِنْ أَنْفَذْتُمْ لِدَوَائِهِ شَفَاکُمْ وَ إِنْ تَمَرَّدْتُمْ عَلَیْهِ أَسْقَمَکُمْ (2)وَ بَعْدُ فَمَتَی رَأَیْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ مُدَّعِی حَقٍّ مِنْ قِبَلِ رَجُلٍ أَوْجَبَ عَلَیْهِ حَاکِمٌ مِنْ حُکَّامِهِمْ فِیمَا مَضَی بَیِّنَةً عَلَی دَعْوَاهُ عَلَی حَسَبِ اقْتِرَاحِ الْمُدَّعَی عَلَیْهِ إِذاً مَا کَانَ یَثْبُتُ لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ دَعْوَی وَ لَا حَقٌّ وَ لَا کَانَ بَیْنَ ظَالِمٍ وَ مَظْلُومٍ وَ لَا بَیْنَ صَادِقٍ وَ کَاذِبٍ فَرْقٌ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا یُقَابِلُونَنَا وَ نُعَایِنُهُمْ

ص: 276


1- اقترح علیه کذا أو بکذا: تحکم و سأله إیّاه بالعنف و من غیر رویة.
2- فی التفسیر و نسخة من الکتاب: و ان تمردتم اشقاکم.

فَإِنَّ هَذَا مِنْ الْمُحَالِ الَّذِی لَا خَفَاءَ بِهِ لِأَنَّ رَبَّنَا عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ کَالْمَخْلُوقِینَ یَجِی ءُ وَ یَذْهَبُ وَ یَتَحَرَّکُ وَ یُقَابِلُ شَیْئاً حَتَّی یُؤْتَی بِهِ فَقَدْ سَأَلْتُمُوهُ بِهَذَا الْمُحَالِ وَ إِنَّمَا هَذَا الَّذِی دَعَوْتَ إِلَیْهِ صِفَةُ أَصْنَامِکُمْ الضَّعِیفَةِ الْمَنْقُوصَةِ الَّتِی لَا تَسْمَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَعْلَمُ وَ لَا تُغْنِی عَنْکُمْ شَیْئاً وَ لَا عَنْ أَحَدٍ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ وَ لَیْسَ لَکَ ضِیَاعٌ وَ جَنَّاتٌ بِالطَّائِفِ وَ عِقَارٌ بِمَکَّةَ وَ قُوَّامٌ عَلَیْهَا قَالَ بَلَی قَالَ أَ فَتُشَاهِدُ جَمِیعَ أَحْوَالِهَا بِنَفْسِکَ أَوْ بِسُفَرَاءَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ مُعَامِلِیکَ قَالَ بِسُفَرَاءَ قَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ قَالَ مُعَامِلُوکَ وَ أَکَرَتُکَ وَ خَدَمُکَ لِسُفَرَائِکَ لَا نُصَدِّقُکُمْ فِی هَذِهِ السِّفَارَةِ إِلَّا أَنْ تَأْتُونَا بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی أُمَیَّةَ لِنُشَاهِدَهُ فَنَسْمَعَ مَا تَقُولُونَ عَنْهُ شِفَاهاً کُنْتَ تُسَوِّغُهُمْ هَذَا أَ وَ کَانَ یَجُوزُ لَهُمْ عِنْدَکَ ذَلِکَ قَالَ لَا قَالَ فَمَا الَّذِی یَجِبُ عَلَی سُفَرَائِکَ أَ لَیْسَ أَنْ یَأْتُوهُمْ عَنْکَ بِعَلَامَةٍ صَحِیحَةٍ تَدُلُّهُمْ عَلَی صِدْقِهِمْ یَجِبُ عَلَیْهِمْ أَنْ یُصَدِّقُوهُمْ قَالَ بَلَی قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَ رَأَیْتَ سَفِیرَکَ لَوْ أَنَّهُ لَمَّا سَمِعَ مِنْهُمْ هَذَا عَادَ إِلَیْکَ وَ قَالَ قُمْ مَعِی فَإِنَّهُمْ قَدِ اقْتَرَحُوا عَلَیَّ مَجِیئَکَ مَعِی أَ لَیْسَ یَکُونُ لَکَ مُخَالِفاً وَ تَقُولُ لَهُ إِنَّمَا أَنْتَ رَسُولٌ لَا مُشِیرٌ وَ آمِرٌ قَالَ بَلَی قَالَ فَکَیْفَ صِرْتَ تَقْتَرِحُ عَلَی رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ مَا لَا تُسَوِّغُ عَلَی أَکَرَتِکَ وَ مُعَامِلِیکَ أَنْ یَقْتَرِحُوهُ عَلَی رَسُولِکَ إِلَیْهِمْ وَ کَیْفَ أَرَدْتَ مِنْ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَنْ یَسْتَذِمَّ عَلَی رَبِّهِ (1)بِأَنْ یَأْمُرَ عَلَیْهِ وَ یَنْهَی وَ أَنْتَ لَا تُسَوِّغُ مِثْلَ هَذَا عَلَی رَسُولِکَ إِلَی أَکَرَتِکَ وَ قُوَّامِکَ هَذِهِ حُجَّةٌ قَاطِعَةٌ لِإِبْطَالِ جَمِیعِ مَا ذَکَرْتَهُ فِی کُلِّ مَا اقْتَرَحْتَهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ وَ هُوَ الذَّهَبُ أَ مَا بَلَغَکَ أَنَّ لِعَظِیمِ مِصْرَ (2)بُیُوتاً مِنْ زُخْرُفٍ قَالَ بَلَی قَالَ أَ فَصَارَ بِذَلِکَ نَبِیّاً قَالَ لَا قَالَ فَکَذَلِکَ لَا تُوجِبُ لِمُحَمَّدٍ لَوْ کَانَتْ لَهُ نُبُوَّةٌ (3)وَ مُحَمَّدٌ لَا یَغْتَنِمُ جَهْلَکَ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ أَمَّا قَوْلُکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ ثُمَّ قُلْتَ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ یَا عَبْدَ اللَّهِ الصُّعُودُ إِلَی السَّمَاءِ أَصْعَبُ مِنَ النُّزُولِ عَنْهَا وَ إِذَا

ص: 277


1- فی التفسیر: أن یستقدم یتقدم خ ل إلی ربّه.
2- فی التفسیر: لعزیز لعظیم خ ل مصر.
3- فی الاحتجاج: فکذلک لا یوجب لمحمّد نبوة لو کان له بیوت.

اعْتَرَفْتَ عَلَی نَفْسِکَ أَنَّکَ لَا تُؤْمِنُ إِذَا صَعِدْتَ فَکَذَلِکَ حُکْمُ النُّزُولِ ثُمَّ قُلْتَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ ثُمَّ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ لَا أَدْرِی أُومِنُ بِکَ أَوْ لَا أُومِنُ بِکَ فَأَنْتَ یَا عَبْدَ اللَّهِ مُقِرٌّ بِأَنَّکَ تُعَانِدُ حُجَّةَ اللَّهِ عَلَیْکَ فَلَا دَوَاءَ لَکَ إِلَّا تَأْدِیبُهُ عَلَی یَدِ أَوْلِیَائِهِ الْبَشَرِ (1)أَوْ مَلَائِکَتِهِ الزَّبَانِیَةِ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیَّ حِکْمَةً جَامِعَةً (2)لِبُطْلَانِ کُلِّ مَا اقْتَرَحْتَهُ فَقَالَ تَعَالَی قُلْ یَا مُحَمَّدُ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا مَا أَبْعَدَ رَبِّی عَنْ أَنْ یَفْعَلَ الْأَشْیَاءَ عَلَی مَا تَقْتَرِحُهُ الْجُهَّالُ بِمَا یَجُوزُ وَ بِمَا لَا یَجُوزُ وَ هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا لَا یَلْزَمُنِی إِلَّا إِقَامَةُ حُجَّةِ اللَّهِ الَّتِی أَعْطَانِی وَ لَیْسَ لِی أَنْ آمُرَ عَلَی رَبِّی وَ لَا أَنْهَی وَ لَا أُشِیرَ فَأَکُونَ کَالرَّسُولِ الَّذِی بَعَثَهُ مَلِکٌ إِلَی قَوْمٍ مِنْ مُخَالِفِیهِ فَرَجَعَ إِلَیْهِ یَأْمُرُهُ أَنْ یَفْعَلَ بِهِمْ مَا اقْتَرَحُوهُ عَلَیْهِ فَقَالَ أَبُو جَهْلٍ یَا مُحَمَّدُ هَاهُنَا وَاحِدَةٌ أَ لَسْتَ زَعَمْتَ أَنَّ قَوْمَ مُوسَی احْتَرَقُوا بِالصَّاعِقَةِ لَمَّا سَأَلُوهُ أَنْ یُرِیَهُمُ اللَّهُ جَهْرَةً قَالَ بَلَی قَالَ فَلَوْ کُنْتَ نَبِیّاً لَاحْتَرَقْنَا نَحْنُ أَیْضاً فَقَدْ سَأَلْنَا أَشَدَّ مِمَّا سَأَلَ قَوْمُ مُوسَی لِأَنَّهُمْ زَعَمْتَ أَنَّهُمْ قَالُوا (3)أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً وَ نَحْنُ نَقُولُ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا نُعَایِنُهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا جَهْلٍ أَ مَا عَلِمْتَ قِصَّةَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ علیه السلام لَمَّا رُفِعَ فِی الْمَلَکُوتِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ رَبِّی وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ قَوَّی اللَّهُ بَصَرَهُ لَمَّا رَفَعَهُ دُونَ السَّمَاءِ حَتَّی أَبْصَرَ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا ظَاهِرِینَ وَ مُسْتَتِرِینَ فَرَأَی رَجُلًا وَ امْرَأَةً عَلَی فَاحِشَةٍ فَدَعَا عَلَیْهِمَا بِالْهَلَاکِ فَهَلَکَا ثُمَّ رَأَی آخَرَیْنِ فَدَعَا عَلَیْهِمَا بِالْهَلَاکِ فَهَلَکَا (4)ثُمَّ رَأَی آخَرَیْنِ فَهَمَّ بِالدُّعَاءِ عَلَیْهِمَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ اکْفُفْ دَعْوَتَکَ عَنْ عِبَادِی وَ إِمَائِی فَإِنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ الْجَبَّارُ (5)الْحَلِیمُ لَا تَضُرُّنِی ذُنُوبُ عِبَادِی وَ إِمَائِی کَمَا لَا تَنْفَعُنِی طَاعَتُهُمْ وَ لَسْتُ

ص: 278


1- فی التفسیر: اولیاءه من البشر.
2- فی التفسیر: حکمة کلمة خ ل جامعة و فی الاحتجاج: حکمة بالغة جامعة.
3- کذا فی النسخ.
4- فی المصدر أضاف ایضا: ثم رأی آخرین فدعا علیهما بالهلاک فهلکا.
5- فی التفسیر: «الحنان» بدل «جبار».

أَسُوسُهُمْ بِشِفَاءِ الْغَیْظِ (1)کَسِیَاسَتِکَ فَاکْفُفْ دَعْوَتَکَ عَنْ عِبَادِی (2)فَإِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ نَذِیرٌ لَا شَرِیکٌ فِی الْمَمْلَکَةِ وَ لَا مُهَیْمِنٌ عَلَیَّ (3)وَ عِبَادِی مَعِی بَیْنَ خِلَالٍ (4)ثَلَاثٍ إِمَّا تَابُوا إِلَیَّ فَتُبْتُ عَلَیْهِمْ وَ غَفَرْتُ ذُنُوبَهُمْ وَ سَتَرْتُ عُیُوبَهُمْ وَ إِمَّا کَفَفْتُ عَنْهُمْ عَذَابِی لِعِلْمِی بِأَنَّهُ سَیَخْرُجُ مِنْ أَصْلَابِهِمْ ذُرِّیَّاتٌ مُؤْمِنُونَ فَأَرْفُقُ بِالْآبَاءِ الْکَافِرِینَ وَ أَتَأَنَّی بِالْأُمَّهَاتِ الْکَافِرَاتِ وَ أَرْفَعُ عَنْهُمْ عَذَابِی لِیَخْرُجَ ذَلِکَ الْمُؤْمِنُ مِنْ أَصْلَابِهِمْ فَإِذَا تَزَایَلُوا حَقَّ بِهِمْ (5)عَذَابِی وَ حَاقَ بِهِمْ بَلَائِی وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هَذَا وَ لَا هَذَا فَإِنَّ الَّذِی أَعْدَدْتُهُ لَهُمْ مِنْ عَذَابِی أَعْظَمُ مِمَّا تُرِیدُهُ بِهِمْ فَإِنَّ عَذَابِی لِعِبَادِی عَلَی حَسَبِ جَلَالِی وَ کِبْرِیَائِی یَا إِبْرَاهِیمُ فَخَلِّ بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی فَإِنِّی أَرْحَمُ بِهِمْ مِنْکَ وَ خَلِّ بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی فَإِنِّی أَنَا الْجَبَّارُ الْحَلِیمُ الْعَلَّامُ الْحَکِیمُ أُدَبِّرُهُمْ بِعِلْمِی وَ أُنَفِّذُ فِیهِمْ قَضَائِی وَ قَدَرِی ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ یَا أَبَا جَهْلٍ إِنَّمَا دَفَعَ عَنْکَ الْعَذَابَ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهُ سَیُخْرِجُ مِنْ صُلْبِکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً عِکْرِمَةَ ابْنَکَ وَ سَیَلِی مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِینَ مَا إِنْ أَطَاعَ اللَّهَ فِیهِ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ جَلِیلًا وَ إِلَّا فَالْعَذَابُ نَازِلٌ عَلَیْکَ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ قُرَیْشٍ السَّائِلِینَ لَمَّا سَأَلُوا مِنْ هَذَا إِنَّمَا أُمْهِلُوا لِأَنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ بَعْضَهُمْ سَیُؤْمِنُ بِمُحَمَّدٍ وَ یَنَالُ بِهِ السَّعَادَةَ فَهُوَ لَا یَقْتَطِعُهُ عَنْ تِلْکَ السَّعَادَةِ وَ لَا یَبْخَلُ بِهَا عَلَیْهِ أَوْ مَنْ یُولَدُ مِنْهُ مُؤْمِنٌ فَهُوَ یُنْظِرُ أَبَاهُ (6)لِإِیصَالِ ابْنِهِ إِلَی السَّعَادَةِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَنَزَلَ الْعَذَابُ بِکَافَّتِکُمْ فَانْظُرْ نَحْوَ السَّمَاءِ فَنَظَرَ إِلَی أَکْنَافِهَا وَ إِذَا أَبْوَابُهَا مُفَتَّحَةٌ وَ إِذَا النِّیرَانُ نَازِلَةٌ مِنْهَا مُسَامِتَةٌ (7)لِرُءُوسِ الْقَوْمِ تَدْنُو مِنْهُمْ حَتَّی وَجَدُوا حَرَّهَا بَیْنَ أَکْتَافِهِمْ فَارْتَعَدَتْ فَرَائِصُ أَبِی جَهْلٍ وَ الْجَمَاعَةِ

ص: 279


1- أی ادبرهم و اتولی امرهم بما یشفی غیظی.
2- فی المصدر: عن عبادی و إمائی.
3- أی و لا الرقیب علی و علی عبادی و لا القائم علی عبادی بأعمالهم و ارزاقهم و آجالهم.
4- الخلال: الخصال.
5- فی المصدر: حل بهم عذابی. قلت: تزایلوا أی تفرقوا و خرجوا من أصلابهم. حاق بهم. أحاط بهم.
6- أی یمهله.
7- أی مقابلة و موازاة لرءوسهم.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا تَرُوعَنَّکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُهْلِکُکُمْ بِهَا وَ إِنَّمَا أَظْهَرَهَا عِبْرَةً لَکُمْ ثُمَّ نَظَرُوا وَ إِذَا قَدْ خَرَجَ مِنْ ظُهُورِ الْجَمَاعَةِ أَنْوَارٌ قَابَلَتْهَا وَ رَفَعَتْهَا وَ دَفَعَتْهَا حَتَّی أَعَادَتْهَا فِی السَّمَاءِ کَمَا جَاءَتْ مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْضُ هَذِهِ الْأَنْوَارِ أَنْوَارُ مَنْ قَدْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّهُ سَیُسْعِدُهُ بِالْإِیمَانِ بِی مِنْکُمْ مِنْ بَعْدُ وَ بَعْضُهَا أَنْوَارُ ذُرِّیَّةٍ طَیِّبَةٍ سَتَخْرُجُ عَنْ بَعْضِکُمْ مِمَّنْ لَا یُؤْمِنُ وَ هُمْ یُؤْمِنُونَ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السّلام نقل می کند که به پدرم حضرت امام علی النقی علیه السلام عرض کردم، آیا وقتی یهودیان و مخالفین بر پیامبر اکرم اعتراض و مخالفت می کردند مناظره هم کرده؟ فرمود: آری چندین مرتبه. از آن جمله این آیه است که خداوند از قول آنها نقل می کند:

«وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ» {و گفتند: «این چه پیامبری است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟ چرا فرشته ای به سوی او نازل نشده تا همراه وی هشداردهنده باشد؟} تا «رَجُلًا مَسْحُوراً» ، - . فرقان / 7- 8 - { مردی افسون شده}و این آیه دیگر: «لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ» ، - . زخرف / 31 - { و گفتند: «چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است؟»} و آیه دیگر: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً» {و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد.} تا «کِتاباً نَقْرَؤُهُ» - . اسراء / 90- 93 - { کتابی که آن را بخوانیم}.

بالاخره در آخر این قسمت گفتند، اگر تو پیامبری، مانند موسی آسمان را بر سر ما فرود آور. یا در صورتی که پیامبر باشی، باید صاعقه ای از آسمان ما را فرا گیرد چون درخواست ما از تقاضای قوم موسی بزرگتر و شدیدتر است (آنها می گفتند ما می خواهیم با چشم خدا را ببینیم).

پدرم فرمود: این جریانها موقعی اتفاق افتاد که روزی پیامبر اکرم با اصحاب خود کنار خانه کعبه نشسته بود و برای آنها آیات قرآن و دستورات پروردگار را می خواند. در این موقع گروهی از سران قریش از قبیل: ولید بن مغیره مخزومی و ابو

البختری پسر هشام و ابو جهل و عاص بن وائل سهمی و عبد الله بن ابی امیه مخزومی و گروهی از پیروان آنها اجتماع نمودند و با هم به گفتگو پرداختند. آنها می گفتند، کار محمد بالا گرفته و موقعیتی پیدا کرده، باید او را سرکوب نمود و ساکت کرد و با او به بحث و مناظره پرداخت و سرزنشش کرد تا ادعایش باطل شود و موقعیت و مقامش پیش پیروان و هوادارانش پایین بیاید، شاید بدین وسیله دست از گمراهی بردارند و این سرکشی و طغیان را فرو گذارند. اگر دست برداشتند چه بهتر و گر نه با شمشیر بران با آنها مقابله خواهیم کرد.

ابو جهل گفت: چه کسی حاضر به بحث و مناظره با اوست؟ عبد الله بن ابی امیه

ص: 269

مخزومی جواب داد من. مگر مرا همطراز و همدوش با او نمی دانید؟

ابو جهل پاسخ داد چرا.

تمام آنها پیش پیامبر آمدند. ابتدا عبد الله بن ابی امیه مخزومی شروع به سخن کرده گفت: یا محمد! ادعای بزرگی کرده ای و سخن دشواری می گویی. خود را پیامبر خدا می دانی با اینکه شایسته نیست خداوند و آفریننده جهان مانند تو را سفیر و پیامبر خود قرار دهد. یک انسان که مانند ما می خورد و می آشامد و در کوچه و بازار راه می رود. یک مطالعه در باره فرمانروایان روم و پادشاهان ایران بکن. اگر بخواهند پیکی بفرستند، قطعا شخصی را انتخاب می کنند که موقعیتی داشته باشد و دارای ثروت باشد. قصرهای بلند و باغهای زیبا و غلام و کنیز فراوان. خداوند از تمام این فرمانروایان بزرگتر و با قدرت تر است، اینها همه بنده اویند.

از آن گذشته، اگر تو پیامبر بودی، به همراهت فرشته ای می فرستاد تا تو را تصدیق نماید و ما او را می دیدیم. اگر خداوند تصمیم داشت برای ما پیامبری بفرستد حتما فرشته و ملکی را می فرستاد نه آدمی مثل خودمان را. تو مردی هستی که جن زده ای و عقل خویش را از دست داده ای، نه پیامبر و سفیر خدا.

پیامبر اکرم فرمود: دیگر اعتراضی نداری؟ گفت چرا. اگر خداوند می خواست پیامبری بفرستد، باید شخصی را می فرستاد که از نظر مالی و شخصیت از همه ما برتر باشد، چرا این قرآنی که مدعی هستی خدا بر تو نازل کرده، بر یکی از دو

شخصیت برجسته عرب در مکه، ولید بن مغیره و در طائف، عروة بن مسعود ثقفی نازل نکرد.

دوباره پیامبر اکرم فرمود: دیگر حرفی نداری؟ گفت چرا. هرگز ایمان به تو نخواهیم آورد، مگر از زمین مکه چشمه ساری برآوری. چون اینجا سرزمین سخت و خشک و کوهستانی است، زمین آن را پر خاک و قابل شخم و کشت کنی و نهرها و جویبارها در آن به وجود آوری، ما احتیاج به چنین چیزهایی داریم. یا لا اقل خودت باغی داشته باشی پر از انگور و خرما که خود بخوری و به ما نیز بدهی. از میان باغ و بین درختان خرما و انگور، نهرها و جویبارها جاری باشد. یا چنانچه مدعی هستی، آسمان را بر سر ما فرود آری زیرا خود در قرآن می گویی: «وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ» - . سوره طور / 44 - .

اگر پاره ای از آسمان را ببینند که بر سر آنها فرو می بارد، می گویند چیزی نیست اینها ابرهای بر هم انباشته است. تو این کار را بکن شاید ما هم همین حرف را بزنیم.

یا خدا و ملائکه را پیش ما بیاوری، طوری که در مقابل و روبروی ما باشند. و یا انباری از جواهر و طلا و نقره داشته باشی و به ما بدهی تا بی نیاز و ثروتمند شویم. شاید چنانچه خود می گویی سر به طغیان و سرکشی برداریم زیرا در قرآن خود می گویی «کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی» - . علق / 6- 7 - ،{حقّاً که انسان سرکشی می کند، همین که خود را بی نیاز پندارد}. نه چنین است. انسان وقتی خود را بی نیاز ببیند سرکشی آغاز می کند.

باز دنباله سخن خود را چنین ادامه داد: یا به آسمان برآیی.

ص: 270

تازه ما برای این بالا رفتن به آسمان به تو ایمان نخواهیم آورد، مگر نامه ای از جانب خداوند بیاوری که مضمونش این باشد: ای عبد الله بن امیه مخزومی، با همراهان خود به محمد بن عبد الله بن عبد المطلب ایمان بیاورید. او پیامبر من است، گفتارش را بپذیرید که من او را فرستاده ام. تازه بعد از تمام این کارها که انجام دهی، اطمینان ندارم که به تو ایمان خواهم آورد یا خیر.

اگر ما را به آسمان بالا ببری و تمام درب های آسمان ها را به روی ما بگشایی و ما را وارد آنها بنمایی، ما می گوییم چشم بندی کرده ای و این یک نوع سحر است.

پیامبر اکرم فرمود: آیا حرف دیگری هم داری؟ گفت: یا محمد! آنچه بر تو اعتراض نمودم کافی نبود؟ دیگر چیزی باقی نمانده، حالا تو هر جوابی داری واضح و آشکار بیان کن. اگر واقعاً می توانی تقاضاهای ما را برآور و در صورتی که دلیلی داری، برای ما استدلال نما؟

پیامبر اکرم فرمود: خدایا، تو هر صدایی را می شنوی و از هر چیز اطلاع داری، سخن این بندگان خود را شنیدی. خداوند این آیه بر پیامبر نازل نمود:

«وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ»، - . الفرقان / 7 - {و گفتند: این چه پیامبری است که غذا می خورد} تا «رَجُلًا مَسْحُوراً» سپس می فرماید:

«انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا» - . اسراء / 48 - ببین چگونه برایت مثال می زنند؟ اینان گمراهند و هرگز به راه نخواهند آمد.

سپس می فرماید: «تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً» - . فرقان / 10 - ،{ بزرگ [و خجسته] است کسی که اگر بخواهد، بهتر از این را برای تو قرار می دهد: باغهایی که جویبارها از زیر [درختان] آن روان خواهد بود، و برای تو کاخها پدید می آورد.}.

و این آیه دیگر را نیز در همین مورد نازل فرمود: «فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ وَ ضائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جاءَ مَعَهُ، مَلَکٌ، إِنَّما أَنْتَ نَذِیرٌ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ» - . هود / 14 - ،{ و مبادا تو برخی از آنچه را که به سویت وحی می شود ترک گویی و سینه ات بدان تنگ گردد که می گویند: «چرا گنجی بر او فرو فرستاده نشده یا فرشته ای با او نیامده است؟» تو فقط هشداردهنده ای، و خدا بر هر چیزی نگهبان است.}.

شاید برخی از آنچه را به تو وحی می شود ترک می کنی و دلگیر می گردی از اینکه می گویند چرا برایش گنجی نفرستاده اند یا فرشته ای با او نیامده. تو یک پیامبر و نذیر هستی، خداوند عهده دار تمام چیزها است. این آیه دیگر را نیز نازل نمود: «وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الْأَمْرُ»، - . الانعام / 8 - {و گفتند: «چرا فرشته ای بر او نازل نشده است؟» و اگر فرشته ای فرود می آوردیم، قطعاً کار تمام شده بود} تا «وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ»، - . الانعام / 9 - {و امر را همچنان بر آنان مشتبه می ساختیم.}.

پیامبر فرمود: اینک توجه کن ای بنده خدا، آنچه اعتراض کردی که چرا من هم مثل شما غذا می خورم و مدعی شدی که به همین دلیل شایسته پیامبری نیستم. این کار مربوط به خدا است. هر کار بخواهد انجام می دهد و هر تصمیمی بخواهد می گیرد. به کارهای او نمی توان خرده گرفت. به تو و به هیچ کس نمی رسد که چون و چرا کنند.

مگر نمی بینی خدا گروهی را فقیر و برخی را غنی و بعضی را عزیز و برخی را ذلیل و عده ای را سالم و صحیح و برخی را مریض و بعضی را شریف و برخی را پست کرده، همه آنها غذا می خورند. فقرا نمی توانند بگویند چرا ما ضعیف و ناتوان شده ایم و آنها سالم و توانایند و ذلیلان بگویند، چرا ما ذلیل و آنها عزیز شده اند، و نه زشت صورتان بگویند، چرا ما زشت و آنها را زیبا کرده ای.

اگر چنین حرفی بزنند بر خدا اعتراض نموده و در مقابل او ایستادگی کرده اند و به او کافر خواهند بود. خداوند در جواب آنها خواهد گفت، من

ص: 271

فرمانروایی هستم که پستی و بلندی و ثروت و فقر و عزت ذلت و صحت و بیماری در اختیار من است. شما بنده منید و جز تسلیم در مقابل من و اطاعت فرمانم کاری ندارید. اگر تسلیم شدید بندگانی مؤمنید و اگر امتناع ورزیدید به من کافر هستید و گرفتار عقاب و کیفر من خواهید شد.

بعد خداوند این آیه را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل کرد: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ» ، - .الکهف / 110 - {بگو: «من هم مثل شما بشری هستم و[لی] به من وحی می شود که خدای شما خدایی یگانه است}. بگو من هم انسانی مثل شما هستم، غذا می خورم و در بشریت همانند شمایم جز اینکه خداوند مرا به پیامبری برگزیده است، چنانچه بعضی را ثروتمند و برخی را تندرست و یکی را جمال می دهد و به بعض دیگر نمی دهد. همینطور نباید انکار نبوت مرا بکنید. چون به شما این امتیاز را نبخشیده.

اما آنچه گفتی که پادشاه روم و فرمانروای ایران پیک و فرستاده خود را از ثروتمندانی که دارای قصرها و خانه ها و باغ ها و غلام و کنیزها هستند، انتخاب می کنند و خدا از همه آنها برتر است چون اینها بنده اویند.

باید بدانی که اختیار در دست خدا است، به دستور و عقیده و نظر تو عمل نمی کند و نه به آنچه تو صلاح بدانی، بلکه هر چه او خود صلاح بداند و تصمیم بگیرد انجام می دهد و در کارهایش جای هیچ اعتراضی نیست.

خداوند پیامبرانش را فرستاد تا مردم را به دین متمایل کنند و متوجه خدا نمایند و شبانه روز وقت خود را در راه پرورش افکار، با زحمت و مشقت از هیچ خدمتی فروگذاری ننمایند.

اگر دارای قصرها باشد که درون آنها جای بگیرد و خدمتکاران، مردم را از رسیدن به خدمت او باز دارند، مگر نه این است که رسالت از بین می رود و کارها به کندی می گذرد. مگر تو خود نمی بینی، وقتی پادشاهان در پشت پرده های قصرها جای می گیرند، چگونه فساد و کارهای زشت دور از دید آنها شیوع پیدا می کند و اطلاعی هم از آن حاصل نمی کنند.

فرمود: ای بنده خدا، خداوند مرا بدون ثروت برانگیخت تا به شما قدرت و نیروی خویش را بشناساند و بدانید که او یاور من است و شما قدرت کشتن مرا ندارید و نمی توانید جلوی گسترش دین او را بگیرید، این خود مطلبی است آشکار از نیروی خدا و ضعف و ناتوانی شما.

به زودی مرا بر شما پیروز خواهد کرد. شما را می کشم و اسیر می نمایم. مرا بر شهر و دیار شما مسلط خواهد کرد و مؤمنین فرمانروای این دیار می شوند و شما و دوستانتان را قدرت مقابله نیست.

اما آنچه گفتی که اگر پیامبر می بودم با من فرشته ای بود که شما او را مشاهده می کردید و او مرا تصدیق می نمود، و گفتی اگر خدا بخواهد برای ما پیامبری بفرستد از ملائکه می فرستد نه بشری مانند ما، باید بدانی که ملک و فرشته را شما نمی توانید با حواس خود درک کنید چون او از جنس این هوا است و متمثل و آشکار نیست. اگر قدرت دید شما را بیافزایند او را مشاهده نمایید، خواهید گفت این فرشته نیست، او هم بشری است. چون در صورت ظهور و آشکار شدن، به شکل انسان خواهد بود که شما به آن مانوس هستید تا سخنش را بفهمید و منظورش را درک کنید. از کجا می توانید درستی ادعای فرشته را درک کنید.

خداوند پیامبران را از میان انسانها برانگیخت و در اختیارشان معجزاتی را گذاشت

ص: 272

که بشر در یابد کسی نمی تواند مانند آن را بیاورد. همین عاجز بودن مردم از آوردن مانند آن معجزات، گواهی است از جانب خدا بر صدق ادعای انبیاء.

اگر آنها را به صورت فرشته و ملک بفرستد و این معجزات را نیز در اختیار آنها قرار بدهد که سایر فرشتگان نتوانند چنین کارهایی را بکنند تا کار او برای شما معجزه باشد. مگر با چشم خود نمی بینید که پریدن پرنده برایش اعجازی نیست، زیرا بسیاری از این جنس هستند که می پرند. اگر یک آدم مثل پرنده ها پرید، این کار معجزه است. خداوند کار را بر شما آسان نموده و به آسانی بر شما حجت تمام می شود اما خودتان راه دشواری را می پذیرید که حجت و دلیلی هم در آن نیست.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اما این که گفتی من جن زده و دیوانه ام، چگونه چنین چیزی ممکن است، با اینکه کاملا تشخیص می دهید که من دارای تمیز و تشخیص هستم و عقلی بالاتر از شما دارم. آیا از کودکی تا چهل سالگی، شما سابقه ای از من دارید که شاهد عیب و عاری باشد؟ یا گمراهی و یا دروغ و خیانتی کرده باشم، و خطایی و در گفتار و کردار و عقیده من سر زده باشد. ممکن است یک نفر خود را در طول چنین زمانی به نیروی خویش نگه دارد یا به نیرو و قدرت پروردگار است؟ خداوند در این آیه به همین مطلب اشاره می کند: «انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا» - . الاسراء / 48 - ،{ ببین چگونه برای تو مثلها زدند و گمراه شدند، در نتیجه راه به جایی نمی توانند ببرند.}.

نمی توانند با دلیل، سابقه ای برای تو اثبات کنند جز ادعاهای باطلی که برای تو ابطال آن ادعاها بسیار ساده است. سپس فرمود: اما سخن تو که چرا این قرآن بر یکی از دو شخصیت مکه و طائف، ولید بن مغیرة و عروة بن مسعود ثقفی نازل نشد، باید بدانی که خداوند مثل شما برای ثروت دنیا ارزشی قائل نیست و برایش ثروت دنیا ارزش آفرین نیست، چنانچه در نزد شما هست.

اگر دنیا در نزد خداوند به اندازه پر مگسی ارزش داشت، به کافر و مخالف خود شربت آبی نمی داد.

تقسیم کننده رحمت خدا تو نیستی. اوست که رحمت خود را به هر کس از بندگانش بخواهد می بخشد. هرگز خداوند از کسی به خاطر موقعیت و ثروتی که دارد نمی ترسد، آن طور که تو می ترسی، تا به او مقام نبوت را به واسطه این ترس ببخشد. و نه طمع در مال و موقعیت شخصی دارد، چنانچه تو داری، که به واسطه این طمع او را به نبوت برانگیزد، و نه کسی را از روی هوی و هوس دوست می دارد مانند تو، تا موجب شود کسی را که شایسته نیست مزیت و برتری بخشد. او از روی عدالت رفتار می کند. هرگز عالی ترین مزیت دینی را نمی بخشد مگر به کسی که در طاعت و بندگی و فرمانبرداری از همه برتر و شایسته تر باشد و نه کسی را در مراتب

ص: 273

دینی مؤخر می دارد مگر اینکه نافرمانتر باشد.

وقتی چنین بود، دیگر توجهی به مال و موقعیت ندارد. تازه این مال و موقعیت از فضل و لطف خود اوست و هیچ یک از بندگان از او طلبی ندارند تا گفته شود حالا که به او مال و موقعیت بخشیدی باید نبوت هم بدهی. چون هیچ کس نمی تواند خداوند را مجبور به خواست خود نماید و نه اینکه او را به بخشیدن چیزی ملزم نماید که چون قبلاً چیزی را بخشیده، حالا نیز باید ببخشد. مگر نمی­بینی چگونه شخصی را غنی می کند اما به او صورتی زشت می دهد. یا یکی را فقیر کرده ولی صورتی زیبا می­دهد و یا شخصی را با وجود فقر شرافت می دهد و به دیگری ثروت می دهد اما با پستی و خست. این ثروتمند نمی تواند بگوید خدایا چرا به توانگری و ثروتم جمال و زیبایی فلانی را نیفزودی و نه شخص پست می تواند بگوید چرا شرافت و شخصیت فلانی را به من ندادی؟! فرمان از خدا است، به هر کس هر طور بخواهد می دهد. کارهایش از روی صلاح اندیشی است و تمام این کارها صحیح و درست است.این آیه از قرآن همین مطلب را گوشزد می کند:

«وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ» - . الزخرف / 31 - ،{ و گفتند: «چرا این قرآن بر مردی بزرگ از [آن] دو شهر فرود نیامده است؟».}

خداوند می فرماید: «أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ» ، - . الزخرف / 32 - {آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند؟}آنها رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند. «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»، - . زخرف / 32 - { ما [وسایل] معاشِ آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم}.

ما متاع زندگی را بین آنها تقسیم کرده ایم، بعضی را محتاج و نیازمند بعضی دیگر، یکی احتیاج به مال دیگری دارد و دیگری احتیاج به متاع و یا کار او. بزرگترین پادشاهان و ثروتمندترین ثروتمندان را می بینی که به نوعی به فقیرترین اشخاص احتیاج دارند؛ یا متاعی دارد که او ندارد و یا از او کاری بر می آید که پادشاه را قدرت انجام آن کار نیست مگر به وسیله همان شخص. و یا دارای اطلاعاتی است که او احتیاج دارد این مطلب را از همان فقیر استفاده کند، آن فقیر نیز نیازمند ثروت و مال آن پادشاه و ثروتمند است و پادشاه نیز محتاج علم یا نظر و شناخت آن فقیر است.

پادشاه نمی تواند بگوید چرا به قدرت و امکان مالی من علم این فقیر را نیفزودی و فقیر نیز نمی گوید چرا به این علم و درایت من مال فلان ثروتمند را نیفزودی؟

ص: 274

سپس خداوند می فرماید:

«وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا» - . زخرف / 32 - ،{ و برخی از آنان را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم تا بعضی از آنها بعضی [دیگر] را در خدمت گیرند}.

بعد خداوند می فرماید ای محمد، «وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ»، {و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند بهتر است.}رحمت پروردگارت بهتر است از آنچه اینها بر هم انباشته می کنند.

آنگاه فرمود: اما سخن تو که گفتی ایمان نمی آورم مگر اینکه از زمین چشمه ساری خارج کنی تا آخر حرفهایت، تو با این سخنان خود مطالبی را از محمد رسول خدا - صلی الله علیه و آله - خواسته ای که بعضی از آنها در صورت انجام، دلیلی بر نبوت نیست و مقام پیامبر بالاتر از آن است که تحت تاثیر نادانی نادانان قرار گیرد و احتیاج و به چیزی که دلیل نیست استدلال نماید.

بعضی دیگر در صورت انجام، موجب هلاک تو می شود با اینکه احتیاج و استدلال به دلیل و برهان، برای راهنمایی مردم و ایمان آنها است نه برای کشتن و نابود کردن ایشان.

تو نابودی خود را می خواهی. خداوند مهربانتر است به بندگان خود و مصالح ایشان را بهتر می داند که طبق خواسته تو آنها را از بین ببرد (یا نه).

بعضی از خواسته های تو محال است و امکان ندارد. پیامبر خدا تو را آگاه می کند و بهانه هایت را از بین می برد و راه را بر مخالفت تو می بندد و با استدلال، تو را مجبور به تصدیق نبوتش می نماید تا چاره ای از قبول آن نداشته باشی.

بعضی دیگر از خواسته هایت دلیل بر این است که دشمنی می ورزی و عناد و تمرد داری و دلیل و برهان نمی پذیری، کسی که چنین باشد، معالجه او به وسیله عذاب خدا است که او را در جهنم یا با شمشیر دوستان خود معذب نماید.

اینکه گفتی ایمان نمی آورم، مگر چشمه ساری در مکه جاری کنی چون سرزمین سنگلاخ و کوهستانی است و این سرزمین را به جای سنگ انباشته از خاک کنی و نهرها در آن جاری سازی چون ما نیازمند به چنین چیزها هستیم.

تو چنین درخواستی می کنی با اینکه نسبت به دلائل خدا جاهلی، بگو ببینم، اگر چنین کاری انجام دهم، با همین کار، من پیامبر می شوم؟ گفت نه. فرمود: مگر طائف که خود در آنجا چندین باغ داری، زمینهای سنگلاخ نداشته که تو خود آنها را آباد کرده ای و زیر کشت آورده ای و جوی در آن جاری کرده ای؟ جواب داد چرا. فرمود: آیا غیر تو، دیگران نیز چنین کارهایی نکرده اند؟ جواب داد چرا.

فرمود: تو و آنها با چنین کاری پیامبر شده اید؟ جواب داد نه. فرمود: اگر این کار را من هم انجام بدهم،

ص: 275

دلیل بر نبوتم نمی شود. آن سخن تو مثل این است که بگویی: من به تو ایمان نمی آورم مگر از جای حرکت کنی و مثل مردم روی زمین راه بروی یا بگویی، مگر مانند مردم غذا بخوری.

اما این سخن تو که گفتی، یا دارای باغی باشی از خرما و انگور که خود بخوری و به ما نیز بدهی و دارای جویها و نهرهای جاری باشد. مگر تو و دوستانت باغهای خرما و انگور در طائف ندارید که از آنها می خورید و به دوستان نیز می دهید و جویها در میان درختان جاری است، با داشتن چنین چیزی پیامبر می شوید؟ گفت نه.

فرمود: پس چرا چیزهایی از پیامبر درخواست می کنید که در صورت انجام دلیل بر صدق گفتارش نمی شود. اگر خواسته شما را بپذیرد، تازه دلیل بر کذب اوست چون استدلال به چیزی نموده که دلیل نیست و مردم را در راه اندیشه و دین فریفته است. پیامبر مقامش بالاتر و بزرگتر از چنین کارهایی است.

بعد فرمود: اما سخن تو که گفتی آسمان بر سر ما سنگ ببارد، چون در این آیه تصریح شده است:

«وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ» - . طور / 44 - ،{ و اگر پاره سنگی را در حال سقوط از آسمان ببینند می گویند: «ابری متراکم است.»} با فرو ریختن آسمان نابود می شوید و می میرید، تو با این تقاضا می خواهی که پیامبر سبب هلاک و نابودیت شود؟ او مهربانتر از این حرفها است. تو را نمی کشد ولی برایت دلیل و برهان می آورد، تا حجت بر تو تمام شود. استدلال خدا برای اثبات نبوت پیامبر، بستگی به درخواست مردم ندارد چون آنها نادانند و چیزی را می خواهند که صلاحشان نیست و انجام آن موجب تباهی است. گاهی نیز درخواستهای متضاد دارند که انجام همه آنها محال است. خداوند طبیب و راهنمای شما است، هرگز برنامه ای که مستلزم محال باشد به اجرا نمی گذارد.

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ دیده ای طبیبی به دلخواه مریض دوا بدهد؟ بلکه آنچه برای مریض صلاح باشد انجام می دهد. چه او بخواهد یا نخواهد. شما مریض هستید و خداوند طبیب شما است، اگر دوایش را پذیرفتید شما را شفا می دهد و اگر سرپیچی کردید، بیمارتان می کند.

از اینها گذشته، تو هیچ دیده ای کسی بر دیگری ادعای حقی نماید و حاکم و قاضی از او دلیلی به دلخواه و نظر مدعی علیه بخواهد (یعنی کسی که مثلا بدهکار است بگوید، اگر فلان دلیل را آورد من حقش را قبول می کنم).

اگر چنین کاری صحیح باشد، ادعا و حق هیچ کس ثابت نخواهد شد و بین مظلوم و ظالم و راستگو و دروغگو فرقی نخواهد بود.

سپس فرمود: این سخن تو که گفتی، یا خدا را با ملائکه جلوی ما حاضر کنی طوری که آنها را مشاهده کنیم،

ص: 276

این درخواست تو محال است و جای هیچ شک و شبهه ای نیست. خداوند کریم مانند آفریده ها نیست که بیاید و برود و حرکت کند و روبروی چیزی بایستد یا او را بیاورند، این محال است. چنین چیزی از صفات بت های ضعیف و ناقص است که نمی شنوند و نمی بینند و درک ندارند و برای شما و دیگری ذره ای سود ندارند.

مگر تو خودت در طائف باغ و بستان نداری، و در مکه نیز دارای زمین نیستی که نمایندگان و مامورینت کارهای آنها را انجام می دهند؟ پاسخ داد چرا.

فرمود: تمام کارهای کشاورزی و باغداری خود را به چشم می بینی یا نمایندگانت واسطه بین تو و کارگران هستند.

گفت: نمایندگان واسطه هستند. فرمود: آیا صحیح است کارگران و خریداران به نمایندگان تو بگویند، ما شما را در این وساطت و ماموریت قبول نداریم، مگر این که عبد الله بن امیه مخزومی را بیاورید و آنچه را شما ادعا می کنید، خودمان از او بشنویم. تو اجازه می دهی چنین چیزی را بخواهند و آیا از نظر تو این کار جایز است؟.

گفت: نه. فرمود: به نظر تو، مامورین و نمایندگان تو چه باید انجام دهند؟ مگر نه این است که باید علامت و نشانه صحیحی از جانب تو بیاورند که شاهد ادعای ایشان باشد تا آنها تصدیق نمایند؟

گفت: چرا؟ فرمود: حالا بگو ببینم، اگر نماینده تو پس از شنیدن چنین درخواستی پیش تو بیاید و بگوید، حرکت کن برویم پیش این معامله گران و کارگران، آنها گفته اند باید خودت پیش آنها بیایی، چنین کاری مخالف نظر تو نیست و به آن نماینده نمی گویی، تو نماینده هستی نه صلاح اندیش و دستور دهنده؟

گفت: همین طور است؟

فرمود: پس چرا آنچه در مورد نمایندگان خویش تجویز نمی کنی، از پیامبر خدا درخواست می نمایی و او را پیش خدا شرمنده می کنی که به او امر کند و نهی نماید؟ چنین کاری را نسبت به نمایندگان خود و حتی راجع به کارگران و خریداران تجویز نمی کنی، پس این دلیلی قاطع برای ابطال تمام این خواسته های تو است.

اما این گفته ات که یا خانه ای از طلا داشته باشی، مگر نشنیده ای که عزیز مصر خزینه هائی از طلا داشت، آیا با داشتن این خزینه های طلا پیامبر می شد؟

جواب داد: نه.

فرمود: پس اگر محمد نیز خانه های پر از طلا می داشت، موجب نبوتش نمی شد. هرگز محمد از نادانی تو برای آوردن دلیل استفاده نمی کند.

اما این سخن تو که به آسمان بالا روی. و اضافه کردی که این بالا رفتن به آسمان سبب ایمان آوردن به تو نمی شود مگر اینکه فرود آیی و نامه ای از جانب خدا بیاوری که آن نامه را بخوانیم.

ص: 277

وقتی خود اعتراف می کنی که در صورت بالا رفتن به آسمان ایمان نمی آوری، پس پایین آمدن از آسمان نیز همین حکم را خواهد داشت.

بعد گفتی، مگر اینکه فرود آیی و نامه ای بیاوری تا آن را بخوانیم، و باز هم نمی دانم ایمان خواهم آورد یا نه. تو خود اعتراف می کنی که در مورد حجت خدا عناد و دشمنی داری. بیماری تو را دوایی نیست مگر اینکه به وسیله دوستان خدا ادب گردی و یا به شراره های جهنم سپرده شوی. خداوند بر من علم و اطلاعی جامع عنایت کرده که تمام خواسته های تو را باطل می نمایم.

خداوند فرموده: بگو ای محمد، «سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» ، - . اسراء / 93 - { پاک است پروردگار من، آیا [من] جز بشری فرستاده هستم؟}مگر من جز انسانی پیامبر هستم.

هرگز خداوند کارها را طبق خواسته و نظر نادانان انجام نخواهد داد. چه جایز باشد و چه غیر جایز، مگر من جز انسانی پیامبرم و مرا ، غیر آن دلائلی که خدا در اختیارم گذاشته الزامی نیست. هرگز مرا نمی رسد که به خدا امر و نهی کنم و نه برایش صلاحدید نمایم، در این صورت مانند آن پیکی هستم که پادشاهی او را پیش دشمنان خود بفرستد و پیک به پادشاه بگوید، باید آنچه دشمنان مایلند انجام دهی.

ابو جهل گفت، یک چیز باقی ماند. مگر تو خود نمی گویی که قوم موسی با صاعقه آسمانی سوختند ،چون تقاضای دیدن خدا را کردند؟

فرمود: صحیح است.

ابو جهل گفت: اگر تو نیز پیامبرش باشی، باید همه ما بسوزیم، زیرا ما درخواستمان دشوارتر از درخواست قوم موسی است. آنها بنا به ادعای شما می گفتند خدا را به ما آشکارا نشان بده. ما می گوییم به تو ایمان نمی آوریم مگر خداوند و ملائکه را برای ما حاضر کنی که با چشم خود ایشان را ببینیم.

پیامبر اکرم فرمود: ابا جهل، مگر داستان ابراهیم خلیل را نشنیده ای؟ وقتی خداوند او را به ملکوت آسمانها برد، که این آیه شاهد آن است:

«وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ». - . انعام / 75 - و این گونه ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد.} دید چشم او قوی شد به طوری که زمین و آنچه بر روی زمین بود، چه پنهان و چه آشکارا می دید. در همین موقع مشاهده کرد زن و مردی مشغول عمل منافی عفتند. با دیدن چنین جریانی آنها را نفرین کرد که هلاک شوند. هر دو مردند. سپس دو نفر دیگر را مشاهده کرد، بر آن دو نیز نفرین نمود، آن دو هم مردند. برای مرتبه سوم، دو نفر دیگر را به این کار مشغول دید، تا خواست نفرین کند، خداوند به او وحی نمود: ابراهیم، از نفرین نسبت به زن و مرد بنده من خودداری کن، من بخشنده و مهربان و جبار و حلیم هستم. مرا گناه بندگانم زیانی نمی رساند همان طور که اطاعت و بندگی آنها نیز سودی نمی بخشد.

ص: 278

هرگز با آنها مثل تو معامله قهرآمیز نمی کنم، از نفرین نسبت به بندگانم خودداری کن. تو بنده ای هستی که باید بندگانم را بترسانی. مرا در ملک شریکی نیست و نه مراقب و فرمانروایی دارم.

بندگان من نسبت به من در یکی از سه حالت هستند:

1. یا توبه می کنند و من توبه آنها را می پذیرم و گناهشان را می بخشم و کار زشت آنها را می پوشانم.

2. یا آنها را عذاب نمی کنم. چون می دانم از نژاد ایشان فرزندانی مؤمن به وجود خواهد آمد، نسبت به پدر و مادر کافر آنها مدارا می کنم و عذابشان نمی کنم تا آن فرزند مؤمن متولد شود، وقتی متولد شد، گرفتار عذاب و بلای من می شوند.

3. اگر نه جزء دسته اول و نه دسته دوم باشند، آن کیفری که برای آنها آماده کرده ام شدیدتر از نفرینی است که تو می کنی، زیرا عذاب و کیفر من برای بندگان مناسب کبریا و جلال من است.

اینک ابراهیم، مرا با بندگانم واگذار، من به آنها از تو مهربانترم، مرا با آنها واگذار چون من جبار و حلیم و حکیم هستم و با علم خود تدبیر امور آنها را می نمایم و قضا و قدر خویش را در میان ایشان اجرا می کنم.

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ابا جهل، خداوند عذاب را از تو رفع نموده، برای اینکه می داند به زودی از نژاد تو فرزندی پاک به وجود خواهد آمد. همان فرزندت عکرمه، او فرمانروای مسلمانان و نزد خدا - تا وقتی که مطیع خدا باشد - از شخصیتهای برجسته خواهد بود. اگر این جریان نبود، به واسطه این درخواستی که کردید، عذاب بر تو و سایر قریش نازل می شد ولی خداوند می داند، گروهی از ایشان به پیامبرش ایمان می آورند و سعادتمند می شوند. خداوند جلو این سعادت را از آنها نمی گیرد و از ایشان دریغ نمی دارد؛ یا می داند از او مؤمنی متولد می شود و پدرش را مهلت می دهند تا فرزندش به سعادت برسد. اگر این گونه نبود، عذاب بر همه آنها نازل می شد. به آسمان نگاه کن.

اباجهل چشم گشود و دید، دربهای آسمان باز است و آتشی فرود می آید تا جایی که بالای سر آنها قرار می­گیرد، آن قدر نزدیک که حرارت آتش را احساس کردند. پیکر ابا جهل و گروه حاضر به لرزه افتاد،

ص: 279

پیامبر اکرم فرمود: نترسید، خداوند شما را از میان نمی برد با این آتش عذابی نازل کرد تا شما پند بگیرید. سپس از پشت آن گروه نورهایی خارج شد و به آسمان بالا رفت و در مقابل آنها قرار گرفت و به آسمان برگشت، چنانچه از آسمان آمده بود.

پیامبر اکرم فرمود: بعضی از این نورها همان نورهایی است که خداوند می داند با ایمان به من سعادتمند می شوند و بعض دیگر نورهایی است از فرزندانی پاک که به برخی از شما مربوط است. پدرانشان به من ایمان نمی آورند ولی آن فرزندان ایمان خواهند آورد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 500 - 514 -

**[ترجمه]

توضیح

استفحل الأمر تفاقم و عظم قوله تکسح أرضها أی تکنسها عن تلک الأحجار قوله فلعلنا نقول ذلک لعل الأظهر فلعلنا لا نقول ذلک (2)و یحتمل أن یکون المعنی افعل ذلک لعلنا نقول ذلک فیکون مصدقا لقولک و حجة لک علینا و کذا الکلام فی قوله فلعلنا نطغی و الضریبة ما یؤدی العبد إلی سیده من الخراج المقدر علیه و یقال استذم الرجل إلی الناس أی أتی بما یذم علیه.

**[ترجمه]استفحل الأمر تفاقم و عظم قوله تکسح أرضها أی تکنسها عن تلک الأحجار قوله فلعلنا نقول ذلک لعل الأظهر فلعلنا لا نقول ذلک - بل الأظهر الأول لانه طلب بذلک العذاب. - و یحتمل أن یکون المعنی افعل ذلک لعلنا نقول ذلک فیکون مصدقا لقولک و حجة لک علینا و کذا الکلام فی قوله فلعلنا نطغی و الضریبة ما یؤدی العبد إلی سیده من الخراج المقدر علیه و یقال استذم الرجل إلی الناس أی أتی بما یذم علیه.

**[ترجمه]

«3»

ما، الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِی شَیْخٍ إِجَازَةً قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ أَحْمَدَ الْحَکِیمِیُّ قَالَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ أَبُو سَعِیدٍ الْبَصْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا وَهْبُ بْنُ جَرِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ بَشَّارٍ الْمَدَنِیُّ (3)قَالَ حَدَّثَنِی سَعِیدُ بْنُ مِینَا عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ أَنَّ نَفَراً مِنْ قُرَیْشٍ اعْتَرَضُوا الرَّسُولَ صلی الله علیه و آله مِنْهُمْ عُتْبَةُ بْنُ رَبِیعَةَ وَ أُمَیَّةُ بْنُ خَلَفٍ وَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَةِ وَ الْعَاصُ بْنُ سَعِیدٍ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ هَلُمَّ فَلْنَعْبُدْ مَا تَعْبُدُ وَ تَعْبُدُ مَا نَعْبُدُ (4)فَنَشْتَرِکُ نَحْنُ وَ أَنْتَ فِی الْأَمْرِ فَإِنْ یَکُنِ الَّذِی نَحْنُ عَلَیْهِ الْحَقَّ فَقَدْ أَخَذْتَ بِحَظِّکَ مِنْهُ وَ إِنْ یَکُنِ الَّذِی أَنْتَ عَلَیْهِ الْحَقَّ فَقَدْ أَخَذْنَا بِحَظِّنَا مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ

ص: 280


1- تفسیر العسکریّ: 203- 212. الاحتجاج: 13- 18.
2- بل الأظهر الأول لانه طلب بذلک العذاب.
3- هکذا فی النسخ و الصحیح کما فی المصدر و أمالی المفید: محمّد بن إسحاق بن یسار المدنیّ و هو أبو بکر المدنیّ امام المغازی نزیل العراق المترجم فی رجال الشیخ و رجال العامّة، المتوفی سنة 150 و یقال بعدها. و الحدیث یوجد أیضا فی أمالی المفید: 145.
4- فی المصدر: هلم فلتعبد ما نعبد فنعبد ما تعبد. و فی أمالی المفید مثل ما فی المتن.

ثُمَّ مَشَی أُبَیُّ بْنُ خَلَفٍ بِعَظْمٍ رَمِیمٍ فَفَتَّهُ (1)فِی یَدِهِ ثُمَّ نَفَخَهُ وَ قَالَ أَ تَزْعَمُ أَنَّ رَبَّکَ یُحْیِی هَذَا بَعْدَ مَا تَرَی فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ إِلَی آخِرِ السُّورَةِ (2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: گروهی از قریش از جمله عتبة بن ربیعة و امیة بن خلف، ولید بن مغیرة و عاص بن سعید با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روبرو شدند و گفتند: یا محمد! بیا تا ما خدای تو را عبادت کنیم و تو نیز خدای ما را عبادت کن، ما و تو هر دو در این کار شریک باشیم. اگر اعتقاد ما بر حق باشد تو هم از آن بهره مند شده ای و اگر معتقدات تو بر حق باشد، ما نیز بهره خود را برده ایم. خداوند این سوره را نازل نمود:

«قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ. لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ ...» { بگو: «ای کافران، آنچه می پرستید، نمی پرستم. و آنچه می پرستم، شما نمی پرستید...}

ص: 280

سپس ابی بن خلف استخوان پوسیده ای را با دست خود نرم کرده، آن را به باد داد و گفت، آیا خیال می کنی پروردگارت این استخوانها را باز زنده خواهد کرد خداوند این آیه را نازل نمود «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ» تا آخر سوره ... - . امالی الطوسی 18 - 19 -

**[ترجمه]

«4»

یج، الخرائج و الجرائح رُوِیَ أَنَّ أَعْرَابِیّاً أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ أَشْیَاءَ فَلَا تَغْضَبْ قَالَ سَلْ عَمَّا بَدَا لَکَ فَإِنْ کَانَ عِنْدِی أَجَبْتُکَ وَ إِلَّا سَأَلْتُ جَبْرَئِیلَ فَقَالَ أَخْبِرْنَا عَنِ الصُّلَیْعَاءِ وَ عَنِ الْقُرَیْعَاءِ وَ عَنْ أَوَّلِ دَمٍ وَقَعَ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَ عَنْ خَیْرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ عَنْ شَرِّهَا فَقَالَ یَا أَعْرَابِیُّ هَذَا مَا سَمِعْتُ بِهِ وَ لَکِنْ یَأْتِینِی جَبْرَئِیلُ فَأَسْأَلُهُ فَهَبَطَ فَقَالَ هَذِهِ أَسْمَاءٌ مَا سَمِعْتُ بِهَا قَطُّ فَعَرَجَ إِلَی السَّمَاءِ ثُمَّ هَبَطَ فَقَالَ أَخْبِرِ الْأَعْرَابِیَّ أَنَّ الصُّلَیْعَاءَ هِیَ الْمِسْبَاخُ الَّتِی یَزْرَعُهَا أَهْلُهَا فَلَا تُنْبِتُ شَیْئاً وَ أَمَّا الْقُرَیْعَاءُ فَالْأَرْضُ الَّتِی یَزْرَعُهَا أَهْلُهَا فَتُنْبِتُ هَاهُنَا طَاقَةً وَ هَاهُنَا طَاقَةً فَلَا یَرْجِعُ إِلَی أَهْلِهَا نَفَقَاتُهُمْ وَ خَیْرُ بِقَاعِ الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ وَ شَرُّهَا الْأَسْوَاقُ وَ هِیَ مَیَادِینُ إِبْلِیسَ إِلَیْهَا یَغْدُو وَ إِنَّ أَوَّلَ دَمٍ وَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ مَشِیمَةُ حَوَّاءَ حِینَ وَلَدَتْ قَابِیلَ بْنَ آدَمَ.

**[ترجمه]خرایج: مردی عرب خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده گفت، من می خواهم چند سؤال از شما بکنم، خشمگین نمی­شوی؟ فرمود: هر چه می خواهی سؤال کن، اگر خودم می دانستم برای تو خواهم گفت و گر نه از جبرئیل سؤال خواهم کرد.

گفت برایم توضیح بدهید، صلیعاء، قریعاء چیست و اولین خونی که بر زمین ریخت چه بود و بهترین بقعه های روی زمین و بدترین جایگاه در زمین کجاست؟ فرمود: ای مرد عرب، این چیزها را نشنیده ام اما جبرئیل که آمد از او می پرسم. جبرئیل نازل شد، او نیز گفت این نامهایی است که تا حالا نشنیده ام. به آسمان عروج نمود و بعد پایین آمده گفت، به مرد عرب بگو صلیعاء سرزمینی است که مردم می کارند ولی چیزی به عمل نمی آید. اما قریعاء سرزمینی است که مردم می کارند بعضی جاها می روید ولی بعضی از قسمتهای آن نمی روید و به اندازه مخارج مردم محصول نمی دهد. بهترین بقعه های زمین مساجد است و بدترین بقعه ها بازارها است که میدان جنب و جوش شیطان است و هر صبح رو به آنجا می آورد. اولین خونی که بر زمین ریخت خون جفت حواء بود، وقتی قابیل از او متولد شد.

**[ترجمه]

بیان

قال الجزری فی حدیث علی علیه السلام إِنَّ أَعْرَابِیّاً سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَنِ الصُّلَیْعَاءِ وَ الْقُرَیْعَاءِ.

الصلیعاء تصغیر الصلعاء الأرض التی لا تنبت و القریعاء أرض لعنها الله إذا أنبتت أو زرع فیها نبت فی حافیتها (حافتیها) و لم ینبت فی متنها شی ء.

**[ترجمه]جزری گفته است، در حدیث علی علیه السّلام (که مرد عربی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید صلیعاء و قریعاء چیست) آمده، صلیعاء مصغر صلعاء است و آن زمینی است که چیزی در آن نمی روید و قریعاء زمینی است که خدا آن را لعنت کرد، وقتی چیزی در آن کاشته شود، حاشیه دو طرف زمین می روید ولی وسط آن چیزی نمی روید. - . النهایة فی غریب الحدیث والاثر 4: 45 -

**[ترجمه]

«5»

م، تفسیر الإمام علیه السلام هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ قَالَ الْإِمَامُ لَمَّا بَهَرَهُمْ (3)رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِآیَاتِهِ وَ قَدْ رَدَّ مَعَاذِیرَهُمْ بِمُعْجِزَاتِهِ (4)أَبَی بَعْضُهُمُ الْإِیمَانَ وَ اقْتَرَحَ عَلَیْهِ الِاقْتِرَاحَاتِ الْبَاطِلَةَ وَ هِیَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً أَوْ تَکُونَ

ص: 281


1- فت الشی: کسره بالاصابع کسرا صغیرا.
2- أمالی ابن الشیخ: 12.
3- أی غلبهم.
4- فی المصدر: و قطع معاذیرهم بمعجزاته.

لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ ِ قَبِیلًا أَوْ سَائِرُ مَا ذُکِرَ فِی الْآیَةِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ هَلْ یَنْظُرُونَ أَیْ هَلْ یَنْظُرُ هَؤُلَاءِ الْمُکَذِّبُونَ بَعْدَ إِیضَاحِنَا لَهُمُ الْآیَاتِ وَ قَطْعِنَا مَعَاذِیرَهُمْ بِالْمُعْجِزَاتِ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ یَأْتِیَهُمُ الْمَلَائِکَةُ کَمَا کَانُوا اقْتَرَحُوا (1)عَلَیْکَ اقْتِرَاحَهُمُ الْمُحَالَ فِی الدُّنْیَا فِی إِتْیَانِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَجُوزُ عَلَیْهِ وَ إِتْیَانِ الْمَلَائِکَةِ (2)الَّذِینَ لَا یَأْتُونَ إِلَّا مَعَ زَوَالِ هَذَا التَّعَبُّدِ وَ حِینَ وُقُوعِ هَلَاکِ الظَّالِمِینَ بِظُلْمِهِمْ وَ هَذَا وَقْتُ التَّعَبُّدِ (3)لَا وَقْتُ مَجِی ءِ الْأَمْلَاکِ بِالْهَلَاکِ فَهُمْ فِی اقْتِرَاحِهِمْ لِمَجِی ءِ الْأَمْلَاکِ جَاهِلُونَ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ أَیْ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا مَجِی ءَ الْمَلَائِکَةِ فَإِذَا جَاءُوا وَ کَانَ ذَلِکَ قُضِیَ الْأَمْرُ بِهَلَاکِهِمْ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ فَهُوَ یَتَوَلَّی الْحُکْمَ فِیمَا یَحْکُمُ بِالْعِقَابِ عَلَی مَنْ عَصَاهُ وَ یُوجِبُ کَرِیمَ الْمَآبِ لِمَنْ أَرْضَاهُ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام طَلَبَ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ الْآیَاتِ وَ لَمْ یَقْنَعُوا بِمَا أَتَاهُمْ بِهِ مِنْهَا بِمَا فِیهِ الْکِفَایَةُ وَ الْبَلَاغُ حَتَّی قِیلَ لَهُمْ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ أَیْ إِذَا لَمْ یَقْنَعُوا بِالْحُجَّةِ الْوَاضِحَةِ الدَّافِعَةِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ وَ ذَلِکَ مُحَالٌ لِأَنَّ الْإِتْیَانَ عَلَی اللَّهِ لَا یَجُوزُ (4).

(5)

**[ترجمه]5. تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ» - . بقره / 210 - ،{مگر انتظار آنان غیر از این است که خدا و فرشتگان، در [زیر] سایبانهایی از ابر سپید به سوی آنان بیایند و کار [داوری] یکسره شود؟ و کارها به سوی خدا بازگردانده می شود.}فرمود: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر کفار و مشرکین با دلائل خود غلبه یافت و عذر و بهانه آنها را با معجزات خویش رد کرد، بعضی از آنها از آوردن ایمان امتناع کردند و تقاضای انجام کارهای باطلی را نمودند که در این آیه می فرماید «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً أَوْ تَکُونَ

ص: 281

لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً، أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا»، - . اسراء / 90 - 91 - { و گفتند: «تا از زمین چشمه ای برای ما نجوشانی، هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد. یا [باید] برای تو باغی از درختان خرما و انگور باشد و آشکارا از میان آنها جویبارها روان سازی،یا چنانکه ادعا می کنی، آسمان را پاره پاره بر [سر] ما فرو اندازی، یا خدا و فرشتگان را در برابر [ما حاضر] آوری،}و بقیه چیزهایی که در آیه ذکر شده است. خداوند می فرماید یا محمد، آیا بعد از این همه دلائلی که آوردیم و بهانه های آنها را با معجزات قطع نمودیم، منتظرند «إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ»، - . بقره / 210 - {مگر انتظار آنان غیر از این است که خدا و فرشتگان، در [زیر] سایبانهایی از ابر سپید به سوی آنان بیایند و کار [داوری] یکسره شود؟}تا خداوند با گروهی از ملائکه در سایه هایی از ابر بیاید، چنانچه از تو می خواستند که خداوند در این جهان برای آنها آشکار شود که درخواستی محال است و می گفتند ملائکه پیش ایشان بیاید که ملائکه نیز نخواهند آمد مگر زمانی که دیگر پرستشی نباشد و ستمکاران به واسطه ظلم خود نابود شوند؛ اما فعلا هنگام تکلیف و تعبد است نه وقتی که ملائکه برای هلاک کردن بیایند، این درخواست را از روی نادانی می کنند «وَ قُضِیَ الْأَمْرُ» آنها منتظر آمدن ملائکه هستند، وقتی ملائکه بیایند، دیگر محکوم به فنا و هلاک هستند. «وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ»، - . بقره / 210 - {و کارها به سوی خدا بازگردانده می شود} بازگشت به سوی خدا است که او بر تبهکاران به عقاب و برای مردم متقی و پرهیزگار به جایگاه عالی حکم خواهد کرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 629 - 630 -

امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: این کفار به آن همه آیات و دلائل کافی که برای آنها آمد قانع نشدند تا آنجا که به آنها گفته شد، «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ» یعنی وقتی با دلیل واضح و آشکار قانع نشدند، آیا جز این انتظار دارند که خدا پیش آنها بیاید که این محال است، زیرا چنین توهمی بر خدا جایز نیست. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 630 -

**[ترجمه]

«6»

کنز الکراجکی، جَاءَ فِی الْحَدِیثِ أَنَّ قَوْماً أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا لَهُ أَ لَسْتَ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لَهُمْ بَلَی قَالُوا لَهُ وَ هَذَا الْقُرْآنُ الَّذِی أَتَیْتَ بِهِ کَلَامُ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قَالُوا فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ إِذَا کَانَ مَعْبُودُهُمْ مَعَهُمْ فِی النَّارِ فَقَدْ عَبَدُوا الْمَسِیحَ أَ فَتَقُولُ إِنَّهُ فِی النَّارِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَیَّ بِکَلَامِ الْعَرَبِ وَ الْمُتَعَارَفُ فِی لُغَتِهَا أَنَّ مَا لِمَا لَا یَعْقِلُ وَ مَنْ لِمَنْ یَعْقِلُ وَ الَّذِی یَصْلُحُ لَهُمَا

ص: 282


1- فی المصدر: فیما کانوا اقترحوا علیک.
2- فی المصدر: لا یجوز علیه الإتیان و الباطل فی اتیان الملائکة اه.
3- فی المصدر: و وقتک هذا وقت التعبد.
4- تفسیر العسکریّ: 265.
5- هذا الروایة غیر موجودة فی بعض النسخ.

جَمِیعاً فَإِنْ کُنْتُمْ مِنَ الْعَرَبِ فَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ هَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ یُرِیدُ الْأَصْنَامَ الَّتِی عَبَدُوهَا وَ هِیَ لَا تَعْقِلُ وَ الْمَسِیحُ علیه السلام لَا یَدْخُلُ فِی جُمْلَتِهَا فَإِنَّهُ یَعْقِلُ وَ لَوْ کَانَ قَالَ إِنَّکُمْ وَ مَنْ تَعْبُدُونَ لَدَخَلَ الْمَسِیحُ فِی الْجُمْلَةِ فَقَالَ الْقَوْمُ صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]6. کنز کراجکی: در حدیث آمده که گروهی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده گفتند، مگر تو پیامبر نیستی؟ فرمود: چرا. گفتند، مگر این قرآن کلام خدا نیست؟ فرمود: چرا. گفتند، اینک این آیه را توضیح بده «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ» - . انبیاء / 98 - ، {در حقیقت، شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، هیزم دوزخید. شما در آن وارد خواهید شد.}وقتی آنها با خدایانشان داخل جهنم شوند، (پس) گروهی حضرت مسیح را می پرستند، تو می گویی عیسی مسیح هم در جهنم خواهد بود؟!

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند قرآن را بر من به زبان عرب و حالت متعارف بین آنها در زبانشان در مورد بی شعوران و باشعوران نازل نموده،

ص: 282

اگر شما عرب باشید خود متوجه می شوید. در این آیه می فرماید «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ» شما و آنچه می پرستید که منظور بت ها است و عیسی مسیح داخل آنها نیست (چون «ما» در مورد غیر ذوی العقول به کار برده می شود) و عیسی از ذوی العقول است. اگر گفته بود انکم و من تعبدون حضرت مسیح را نیز در بر می گرفت. پس آنها به درستی فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اعتراف نمودند. - . کنز الفوائد 2: 186 - 187 -

**[ترجمه]

باب 2 احتجاج النبی صلی الله علیه و آله علی الیهود فی مسائل شتی

الأخبار

«1»

م، تفسیر الإمام علیه السلام ج، الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ إِلَی أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ علیه السلام قَالَ قَالَ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَبْدُ اللَّهِ بْنُ صُورِیَا غُلَامٌ أَعْوَرُ یَهُودِیٌّ تَزْعُمُ الْیَهُودُ أَنَّهُ أَعْلَمُ یَهُودِیٍّ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ عُلُومِ أَنْبِیَائِهِ عَنْ مَسَائِلَ کَثِیرَةٍ (2)یُعَنِّتُهُ فِیهَا فَأَجَابَهُ عَنْهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِمَا لَمْ یَجِدْ إِلَی إِنْکَارِ شَیْ ءٍ مِنْهُ سَبِیلًا فَقَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ مَنْ یَأْتِیکَ بِهَذِهِ الْأَخْبَارِ عَنِ اللَّهِ تَعَالَی قَالَ جَبْرَئِیلُ قَالَ لَوْ کَانَ غَیْرُهُ یَأْتِیکَ بِهَا لَآمَنْتُ بِکَ وَ لَکِنْ جَبْرَئِیلُ عَدُوُّنَا مِنْ بَیْنِ الْمَلَائِکَةِ وَ لَوْ کَانَ مِیکَائِیلُ أَوْ غَیْرُهُ سِوَی جَبْرَئِیلَ یَأْتِیکَ بِهَا لَآمَنْتُ بِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ اتَّخَذْتُمْ جَبْرَئِیلَ عَدُوّاً قَالَ لِأَنَّهُ نَزَلَ بِالْبَلَاءِ وَ الشِّدَّةِ عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ دَفَعَ دَانِیَالَ عَنْ قَتْلِ بُخْتَ نَصَّرَ (3)حَتَّی قَوِیَ أَمْرُهُ وَ أَهْلَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ کَذَلِکَ کُلُّ بَأْسٍ وَ شِدَّةٍ لَا یُنْزِلُهَا إِلَّا جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ یَأْتِینَا بِالرَّحْمَةِ

ص: 283


1- کنز الکراجکیّ: ص 285.
2- تجد بعض مسائله فی الخبر الآتی.
3- قال الفیروزآبادی أصل بخت بوخت و معناه: ابن؛ و نصر کبقم: صم، و کان وجد عند الصنم و لم یعرف له اب فنسب إلیه. انتهی. قلت: هو بخت نصر او بنوکد نصر ملک الکلدانیین تولی سنة 607 قبل المسیح و مات سنة 551 أغار بحملاته علی مصر و فتح اورشلیم و نهبها و أحرق أمتعتها فی 588 و أجلی أهل یهوذا إلی بابل، و یأتی الایعاز إلی وقائعه اجمالا فی محله.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَیْحَکَ أَ جَهِلْتَ أَمْرَ اللَّهِ وَ مَا ذَنْبُ جَبْرَئِیلَ إِنْ أَطَاعَ اللَّهَ فِیمَا یُرِیدُهُ بِکُمْ أَ رَأَیْتُمْ مَلَکَ الْمَوْتِ أَ هُوَ عَدُوُّکُمْ وَ قَدْ وَکَّلَهُ اللَّهُ بِقَبْضِ أَرْوَاحِ الْخَلْقِ الَّذِی أَنْتُمْ مِنْهُ أَ رَأَیْتُمُ الْآبَاءَ وَ الْأُمَّهَاتِ إِذَا أَوْجَرُوا الْأَوْلَادَ الْأَدْوِیَةَ (1)الْکَرِیهَةَ لِمَصَالِحِهِمْ أَ یَجِبُ أَنْ یَتَّخِذَهُمْ أَوْلَادُهُمْ أَعْدَاءً مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ لَا وَ لَکِنَّکُمْ بِاللَّهِ جَاهِلُونَ وَ عَنْ حِکْمَتِهِ غَافِلُونَ أَشْهَدُ أَنَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ بِأَمْرِ اللَّهِ عَامِلَانِ وَ لَهُ مُطِیعَانِ وَ أَنَّهُ لَا یُعَادِی أَحَدَهُمَا إِلَّا مَنْ عَادَی الْآخَرَ وَ أَنَّهُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّ أَحَدَهُمَا وَ یُبْغِضُ الْآخَرَ فَقَدْ کَذَبَ وَ کَذَلِکَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ أَخَوَانِ کَمَا أَنَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ أَخَوَانِ فَمَنْ أَحَبَّهُمَا فَهُوَ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مَنْ أَبْغَضَهُمَا فَهُوَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ مَنْ أَبْغَضَ أَحَدَهُمَا وَ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّ الْآخَرَ فَقَدْ کَذَبَ وَ هُمَا مِنْهُ بَرِیئَانِ وَ کَذَلِکَ مَنْ أَبْغَضَ وَاحِداً مِنِّی وَ مِنْ عَلِیٍّ ثُمَّ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّ الْآخَرَ فَقَدْ کَذَبَ وَ کِلَانَا مِنْهُ بَرِیئَانِ وَ اللَّهُ تَعَالَی وَ مَلَائِکَتُهُ وَ خِیَارُ خَلْقِهِ مِنْهُ بُرَآءُ (2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام و احتجاج طبرسی: از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام نقل می کند که فرمود: جابر ابن عبد الله انصاری گفت، عبد الله بن صوریا که غلامی یهودی و یک چشمش کور بود و یهودیان مدعی بودند او داناترین افراد به مکتب خدا و علوم انبیاء است، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤالهایی در مورد مسائل مختلف نمود تا ایشان را در جواب به آنها درمانده کند، اما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جوابهایی به او دادند که چاره ای از نپذیرفتن آنها نداشت.

گفت، این اخبار را کدام فرشته برایت می آورد؟ فرمود: جبرئیل. گفت، اگر فرشته دیگری می آورد به تو ایمان می آوردم ولی جبرئیل در بین فرشتگان دشمن ما است جز او اگر میکائیل یا ملائکه­ای به جز جبرئیل می آورد به تو ایمان می آوردم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا جبرئیل را دشمن خود می دانید؟ گفت چون او گرفتاری و شدت را برای بنی اسرائیل می آورد و نگذاشت بخت النصر - . فیروزآبادی می نویسد: بخت یعنی پسر و نصر بتی است؛ چون او را پیش بتی یافتند و نفهمیدند پدرش کیست، او را بخت نصر پسر آن بت نامیدند، در حملات خود مصر را غارت کرد و بر اورشلیم تسلط یافت. شهر را آتش زد و تمام متاع آن را به غارت برد و یهودیان را به بابل متواری کرد.

- به دست دانیال کشته شود تا مسلط بر مردم گردید و بنی اسرائیل را به کشتن داد. هر نوع گرفتاری و ناراحتی را فقط جبرئیل می آورد ولی میکائیل حامل رحمت خدا بود.

ص: 283

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: وای بر تو که اطلاعی از کار خدا نداری. جبرئیل چه گناهی دارد؟ او که اطاعت امر خدا را در باره شما نموده است. آیا شما ملک الموت را دشمن خود می دانید که مامور قبض روح تمام مردم است؟ آیا پدر و مادری که به فرزندان خود برای بهبودی و مصلحت آنها دواهای تلخ و شور می دهند، تو خیال می کنی دشمن آنها هستند و باید بچه ها پدر و مادر خود را برای این کار دشمن خود بدانند؟ شما نادان هستید و از حکمت خدا غافلید.

من گواهی می دهم که جبرئیل و میکائیل هر دو به دستور خدا عمل می کنند و مطیع او هستند و هر کس دشمن یکی از آن دو باشد، دشمن دیگری نیز هست و کسی که بگوید یکی را دوست می دارم، اگر با دیگری دشمن باشد دروغ گفته است. همچنین محمد و علی علیهما السلام هر دو برادر هستند مانند جبرئیل و میکائیل. هر که آن دو را دوست بدارد از اولیاء خداست و هر که دشمن آنها باشد از دشمنان خداست. کسی که یکی را دوست بدارد و مدعی شود دیگری را دشمن می دارد دروغ گفته و هر دو از چنین کسی بیزارند. همین طور هر کس یکی از ما دو نفر (محمد و علی) را دشمن بدارد و مدعی شود که دیگری را دوست می دارم، ادعای دروغی کرده و ما هر دو از او بیزاریم. خداوند و ملائکه و مردمان پاک سرشت نیز از او بیزارند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 406 - 407 -

**[ترجمه]

«2»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ الْحُسَیْنُ (3)بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذَمَّ الْیَهُودَ فِی بُغْضِهِمْ لِ جَبْرَئِیلَ الَّذِی کَانَ یُنَفِّذُ قَضَاءَ اللَّهِ فِیهِمْ بِمَا یَکْرَهُونَ وَ ذَمَّهُمْ أَیْضاً وَ ذَمَّ النَّوَاصِبَ فِی بُغْضِهِمْ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ علیهما السلام وَ مَلَائِکَةِ اللَّهِ النَّازِلِینَ لِتَأْیِیدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام عَلَی الْکَافِرِینَ حَتَّی أَذَلَّهُمْ بِسَیْفِهِ الصَّارِمِ فَقَالَ قُلْ یَا مُحَمَّدُ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ مِنَ الْیَهُودِ لِرَفْعِهِ مِنْ بُخْتَ نَصَّرَ أَنْ یَقْتُلَهُ دَانِیَالُ مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ کَانَ جَنَاهُ بُخْتَ نَصَّرُ حَتَّی بَلَغَ کِتَابُ اللَّهِ فِی الْیَهُودِ أَجَلَهُ وَ حَلَّ بِهِمْ مَا جَرَی فِی سَابِقِ عِلْمِهِ وَ مَنْ کَانَ أَیْضاً عَدُوّاً لِجَبْرَئِیلَ مِنْ سَائِرِ الْکَافِرِینَ وَ مِنْ أَعْدَاءِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ النَّاصِبِینَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَ جَبْرَئِیلَ لِعَلِیٍّ علیه السلام مُؤَیِّداً

ص: 284


1- أی جعلوا الدواء فی فیه.
2- تفسیر العسکریّ: ص 164، الاحتجاج: ص 23.
3- فی المصدر: الحسن بن علیّ.

وَ لَهُ عَلَی أَعْدَائِهِ نَاصِراً وَ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِجَبْرَئِیلَ لِمُظَاهَرَتِهِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً عَلَیْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ مُعَاوَنَتِهِ لَهُمَا وَ إِنْفَاذِهِ لِقَضَاءِ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی إِهْلَاکِ أَعْدَائِهِ عَلَی یَدِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَإِنَّهُ یَعْنِی جَبْرَئِیلَ نَزَّلَهُ یَعْنِی نَزَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ عَلی قَلْبِکَ یَا مُحَمَّدُ بِإِذْنِ اللَّهِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ هُوَ کَقَوْلِهِ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ نَزَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ جَبْرَئِیلُ عَلَی قَلْبِکَ یَا مُحَمَّدُ مُصَدِّقاً مُوَافِقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ کُتُبِ شَیْثٍ وَ غَیْرِهِمْ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (1)ثُمَّ قَالَ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ لِإِنْعَامِهِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ بَلَغَ مِنْ جَهْلِهِمْ أَنْ قَالُوا نَحْنُ نُبْغِضُ اللَّهَ الَّذِی أَکْرَمَ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً بِمَا یَدَّعِیَانِ وَ جَبْرَئِیلَ وَ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِیلَ لِأَنَّهُ جَعَلَهُ ظَهِیراً لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ عَلَیْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَی أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ ظَهِیراً لِسَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ کَذَلِکَ وَ مَلائِکَتِهِ یَعْنِی وَ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِمَلَائِکَةِ اللَّهِ الْمَبْعُوثِینَ لِنُصْرَةِ دِینِ اللَّهِ وَ تَأْیِیدِ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ بَعْضِ النُّصَّابِ وَ الْمُعَانِدِینَ بَرِئْتُ مِنْ جَبْرَئِیلَ النَّاصِرِ لِعَلِیٍّ علیه السلام وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ رُسُلِهِ وَ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِرُسُلِ اللَّهِ مُوسَی وَ عِیسَی وَ سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ دَعَوْا إِلَی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السلام (2)ثُمَّ قَالَ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ وَ مَنْ کَانَ (3)عَدُوّاً لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ ذَلِکَ کَقَوْلِ مَنْ قَالَ مِنَ النَّوَاصِبِ لَمَّا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فِی عَلِیٍّ علیه السلام جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ إِسْرَافِیلُ مِنْ خَلْفِهِ وَ مَلَکُ الْمَوْتِ أَمَامَهُ وَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ نَاظِرٌ بِالرِّضْوَانِ إِلَیْهِ نَاصِرُهُ قَالَ بَعْضُ النَّوَاصِبِ فَأَنَا أَبْرَأُ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ الْمَلَائِکَةِ الَّذِینَ حَالُهُمْ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام مَا قَالَهُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله فَقَالَ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِهَؤُلَاءِ تَعَصُّباً عَلَی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ فَاعِلٌ بِهِمْ مَا یَفْعَلُ الْعَدُوُّ بِالْعَدُوِّ مِنْ إِحْلَالِ النَّقِمَاتِ وَ تَشْدِیدِ الْعُقُوبَاتِ

ص: 285


1- قطع من هنا قطعة طویلة فی فضیلة القرآن و لعله یخرجها فی کتاب القرآن.
2- فی المصدر هنا زیادة و هی: و ذلک قول النواصب: برئنا من هؤلاء الرسل الذین دعوا إلی إمامة علی.
3- فی المصدر: أی من کان اه.

وَ کَانَ سَبَبُ نُزُولِ هَاتَیْنِ الْآیَتَیْنِ مَا کَانَ مِنَ الْیَهُودِ أَعْدَاءِ اللَّهِ مِنْ قَوْلٍ سَیِّئٍ فِی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ (1)وَ مَا کَانَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ النُّصَّابِ مِنْ قَوْلٍ أَسْوَأَ مِنْهُ فِی اللَّهِ وَ فِی جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ سَائِرِ مَلَائِکَةِ اللَّهِ وَ أَمَّا مَا کَانَ مِنَ النُّصَّابِ فَهُوَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا کَانَ لَا یَزَالُ یَقُولُ فِی عَلِیٍّ علیه السلام الْفَضَائِلَ الَّتِی خَصَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَ الشَّرَفَ الَّذِی أَهَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَی لَهُ وَ کَانَ فِی کُلِّ ذَلِکَ یَقُولُ أَخْبَرَنِی بِهِ جَبْرَئِیلُ عَنِ اللَّهِ وَ یَقُولُ فِی بَعْضِ ذَلِکَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ وَ یَفْتَخِرُ جَبْرَئِیلُ عَلَی مِیکَائِیلَ فِی أَنَّهُ عَنْ یَمِینِ عَلِیٍّ علیه السلام الَّذِی هُوَ أَفْضَلُ مِنَ الْیَسَارِ کَمَا یَفْتَخِرُ نَدِیمُ مَلِکٍ عَظِیمٍ فِی الدُّنْیَا یُجْلِسُهُ الْمَلِکُ عَنْ یَمِینِهِ عَلَی النَّدِیمِ الْآخَرِ الَّذِی یُجْلِسُهُ عَلَی یَسَارِهِ وَ یَفْتَخِرَانِ عَلَی إِسْرَافِیلَ الَّذِی خَلْفَهُ فِی الْخِدْمَةِ (2)وَ مَلَکِ الْمَوْتِ الَّذِی أَمَامَهُ بِالْخِدْمَةِ وَ أَنَّ الْیَمِینَ وَ الشِّمَالَ أَشْرَفُ مِنْ ذَلِکَ کَافْتِخَارِ حَاشِیَةِ (3)الْمَلِکِ عَلَی زِیَادَةِ قُرْبِ مَحَلِّهِمْ مِنْ مَلِکِهِمْ وَ کَانَ یَقُولُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ أَحَادِیثِهِ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ أَشْرَفُهَا عِنْدَ اللَّهِ أَشَدُّهَا لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حُبّاً وَ إِنَّ قَسَمَ الْمَلَائِکَةِ فِیمَا بَیْنَهَا وَ الَّذِی شَرَّفَ عَلِیّاً عَلَی جَمِیعِ الْوَرَی بَعْدَ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی وَ یَقُولُ مَرَّةً إِنَّ مَلَائِکَةَ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ لَیَشْتَاقُونَ إِلَی رُؤْیَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ کَمَا تَشْتَاقُ الْوَالِدَةُ الشَّفِیقَةُ إِلَی وَلَدِهَا الْبَارِّ الشَّفِیقِ آخِرِ مَنْ بَقِیَ عَلَیْهَا بَعْدَ عَشَرَةٍ دَفَنَتْهُمْ فَکَانَ هَؤُلَاءِ النُّصَّابُ یَقُولُونَ إِلَی مَتَی یَقُولُ مُحَمَّدٌ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ الْمَلَائِکَةُ کُلُّ ذَلِکَ تَفْخِیمٌ لِعَلِیٍّ وَ تَعْظِیمٌ لِشَأْنِهِ وَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی خَاصٌّ لِعَلِیٍّ دُونَ سَائِرِ الْخَلْقِ بَرِئْنَا مِنْ رَبٍّ وَ مِنْ مَلَائِکَةٍ وَ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ هُمْ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مُفَضِّلُونَ وَ بَرِئْنَا مِنْ رُسُلِ اللَّهِ الَّذِینَ هُمْ لِعَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مُفَضِّلُونَ وَ أَمَّا مَا قَالَهُ الْیَهُودُ فَهُوَ أَنَّ الْیَهُودَ أَعْدَاءُ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَمَّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ أَتَوْهُ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ صُورِیَا فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ کَیْفَ نَوْمُکَ فَإِنَّا قَدْ أُخْبِرْنَا عَنْ نَوْمِ النَّبِیِّ الَّذِی یَأْتِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله تَنَامُ عَیْنِی وَ قَلْبِی یَقْظَانُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ

ص: 286


1- فی المصدر: و سائر ملائکة اللّه.
2- فی المصدر: بالخدمة.
3- فی هامش المصدر: خاصّة خ ل.

أَخْبِرْنِی یَا مُحَمَّدُ الْوَلَدُ یَکُونُ مِنَ الرَّجُلِ أَوْ مِنَ الْمَرْأَةِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا الْعِظَامُ وَ الْعَصَبُ وَ الْعُرُوقُ فَمِنَ الرَّجُلِ وَ أَمَّا اللَّحْمُ وَ الدَّمُ وَ الشَّعْرُ فَمِنَ الْمَرْأَةِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا بَالُ الْوَلَدِ یُشْبِهُ أَعْمَامَهُ لَیْسَ فِیهِ مِنْ شِبْهِ أَخْوَالِهِ شَیْ ءٌ وَ یُشْبِهُ أَخْوَالَهُ لَیْسَ فِیهِ مِنْ شِبْهِ أَعْمَامِهِ شَیْ ءٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَیُّهُمَا عَلَا مَاؤُهُ مَاءَ صَاحِبِهِ کَانَ الشِّبْهُ لَهُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَمَّنْ لَا یُولَدُ لَهُ وَ مَنْ یُولَدُ لَهُ فَقَالَ إِذَا مَغَرَتِ النُّطْفَةُ (1)لَمْ یُولَدْ لَهُ إِذَا احْمَرَّتْ وَ کَدِرَتْ وَ إِذَا کَانَتْ صَافِیَةً وُلِدَ لَهُ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ رَبِّکَ مَا هُوَ فَنَزَلَتْ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إِلَی آخِرِهَا فَقَالَ ابْنُ صُورِیَا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ بَقِیَتْ خَصْلَةٌ إِنْ قُلْتَهَا آمَنْتُ بِکَ وَ اتَّبَعْتُکَ أَیُّ مَلَکٍ یَأْتِیکَ بِمَا تَقُولُهُ عَنِ اللَّهِ قَالَ جَبْرَئِیلُ قَالَ ابْنُ صُورِیَا کَانَ ذَلِکَ عَدُوَّنَا مِنْ بَیْنِ الْمَلَائِکَةِ یَنْزِلُ بِالْقَتْلِ وَ الشِّدَّةِ وَ الْحَرْبِ وَ رَسُولُنَا مِیکَائِیلُ یَأْتِی بِالسُّرُورِ وَ الرَّخَاءِ فَلَوْ کَانَ مِیکَائِیلُ هُوَ الَّذِی یَأْتِیکَ آمَنَّا بِکَ لِأَنَّ مِیکَائِیلَ کَانَ یَشُدُّ مُلْکَنَا وَ جَبْرَئِیلُ کَانَ یُهْلِکُ مُلْکَنَا فَهُوَ عَدُوُّنَا لِذَلِکَ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ الْفَارِسِیُّ فَمَا بَدْءُ عَدَاوَتِهِ لَکَ (2)قَالَ نَعَمْ یَا سَلْمَانُ عَادَانَا مِرَاراً کَثِیرَةً وَ کَانَ مِنْ أَشَدِّ ذَلِکَ عَلَیْنَا أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ عَلَی أَنْبِیَائِهِ أَنَّ بَیْتَ الْمَقْدِسِ یُخَرَّبُ عَلَی یَدِ رَجُلٍ یُقَالُ لَهُ بُخْتَ نَصَّرُ وَ فِی زَمَانِهِ وَ أَخْبَرَنَا بِالْحِینِ الَّذِی یُخَرَّبُ فِیهِ (3)وَ اللَّهُ یُحْدِثُ الْأَمْرَ بَعْدَ الْأَمْرِ فَیَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ فَلَمَّا بَلَغْنَا ذَلِکَ الْحِینَ (4)الَّذِی یَکُونُ فِیهِ هَلَاکُ بَیْتِ الْمَقْدِسِ بَعَثَ أَوَائِلُنَا رَجُلًا مِنْ أَقْوِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَفَاضِلِهِمْ نَبِیّاً کَانَ یُعَدُّ مِنْ أَنْبِیَائِهِمْ یُقَالُ لَهُ دَانِیَالُ فِی طَلَبِ بُخْتَ نَصَّرَ لِیَقْتُلَهُ فَحَمَلَ مَعَهُ وِقْرَ (5)مَالٍ لِیُنْفِقَهُ فِی ذَلِکَ فَلَمَّا انْطَلَقَ فِی طَلَبِهِ لَقِیَهُ بِبَابِلَ غُلَاماً ضَعِیفاً مِسْکِیناً لَیْسَ لَهُ قُوَّةٌ وَ لَا مَنَعَةٌ (6)فَأَخَذَهُ

ص: 287


1- مغر الثوب: صبغه بالمغرة، و هی لون الحمرة لیس بناصع.
2- فی المصدر: فما بدؤ عداوته لکم.
3- فی المصدر: و فی نسخة: أخبرنا بالخبر الذی یخرب به.
4- فی المصدر: و فی نسخة: فلما بلغنا ذلک الخبر.
5- الوقر بالکسر: الحمل الثقیل.
6- المنعة: القوّة التی تمنع من یرید أحدا بسوء.

صَاحِبُنَا لِیَقْتُلَهُ فَدَفَعَ عَنْهُ جَبْرَئِیلُ وَ قَالَ لِصَاحِبِنَا إِنْ کَانَ رَبُّکُمْ هُوَ الَّذِی أَمَرَ بِهَلَاکِکُمْ فَإِنَّهُ لَا یُسَلِّطُکَ عَلَیْهِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ هَذَا فَعَلَی أَیِّ شَیْ ءٍ تَقْتُلُهُ فَصَدَّقَهُ صَاحِبُنَا وَ تَرَکَهُ وَ رَجَعَ إِلَیْنَا وَ أَخْبَرَنَا بِذَلِکَ وَ قَوِیَ بُخْتَ نَصَّرُ وَ مَلَکَ وَ غَزَانَا وَ خَرَّبَ بَیْتَ الْمَقْدِسِ فَلِهَذَا نَتَّخِذُهُ عَدُوّاً وَ مِیکَائِیلُ عَدُوٌّ لِجَبْرَئِیلَ فَقَالَ سَلْمَانُ یَا ابْنَ صُورِیَا بِهَذَا الْعَقْلِ الْمَسْلُوکِ بِهِ غَیْرُ سَبِیلِهِ ضَلَلْتُمْ أَ رَأَیْتُمْ أَوَائِلَکُمْ کَیْفَ بَعَثُوا مَنْ یَقْتُلُ بُخْتَ نَصَّرَ وَ قَدْ أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَی فِی کُتُبِهِ وَ عَلَی أَلْسِنَةِ رُسُلِهِ أَنَّهُ یَمْلِکُ وَ یُخَرِّبُ بَیْتَ الْمَقْدِسِ أَرَادُوا تَکْذِیبَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَخْبَارِهِمْ وَ اتَّهَمُوهُمْ فِی أَخْبَارِهِمْ أَوْ صَدَّقُوهُمْ فِی الْخَبَرِ عَنِ اللَّهِ وَ مَعَ ذَلِکَ أَرَادُوا مُغَالَبَةَ اللَّهِ هَلْ کَانَ هَؤُلَاءِ وَ مَنْ وَجَّهُوهُ إِلَّا کُفَّاراً بِاللَّهِ وَ أَیُّ عَدَاوَةٍ تَجُوزُ أَنْ یُعْتَقَدَ لِجَبْرَئِیلَ وَ هُوَ یَصُدُّ عَنْ مُغَالَبَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَنْهَی عَنْ تَکْذِیبِ خَبَرِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ ابْنُ صُورِیَا قَدْ کَانَ اللَّهُ تَعَالَی أَخْبَرَ بِذَلِکَ عَلَی أَلْسُنِ أَنْبِیَائِهِ لَکِنَّهُ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ قَالَ سَلْمَانُ فَإِذاً لَا تَثِقُوا بِشَیْ ءٍ مِمَّا فِی التَّوْرَاةِ مِنَ الْأَخْبَارِ عَمَّا مَضَی وَ مَا یَسْتَأْنِفُ فَإِنَّ اللَّهَ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ إِذاً لَعَلَّ اللَّهَ قَدْ کَانَ عَزَلَ مُوسَی وَ هَارُونَ عَنِ النُّبُوَّةِ وَ أَبْطَلَا فِی دَعْوَتِهِمَا لِأَنَّ اللَّهَ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ لَعَلَّ کُلَّ مَا أَخْبَرَاکُمْ أَنَّهُ یَکُونُ لَا یَکُونُ وَ مَا أَخْبَرَاکُمْ أَنَّهُ لَا یَکُونُ یَکُونُ وَ کَذَلِکَ مَا أَخْبَرَاکُمْ عَمَّا کَانَ لَعَلَّهُ لَمْ یَکُنْ وَ مَا أَخْبَرَاکُمْ أَنَّهُ لَمْ یَکُنْ لَعَلَّهُ کَانَ وَ لَعَلَّ مَا وَعَدَهُ مِنَ الثَّوَابِ یَمْحُوهُ وَ لَعَلَّ مَا تَوَعَّدَ بِهِ مِنَ الْعِقَابِ یَمْحُوهُ فَإِنَّهُ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ أَنَّکُمْ جَهِلْتُمْ مَعْنَی یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ فَلِذَلِکُمْ أَنْتُمْ بِاللَّهِ کَافِرُونَ وَ لِإِخْبَارِهِ عَنِ الْغُیُوبِ مُکَذِّبُونَ وَ عَنْ دِینِ اللَّهِ مُنْسَلِخُونَ ثُمَّ قَالَ سَلْمَانُ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنَّ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِجَبْرَئِیلَ فَإِنَّهُ عَدُوٌّ لِمِیکَائِیلَ وَ أَنَّهُمَا جَمِیعاً عَدُوَّانِ لِمَنْ عَادَاهُمَا سِلْمَانِ لِمَنْ سَالَمَهُمَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عِنْدَ ذَلِکَ مُوَافِقاً لِقَوْلِ سَلْمَانَ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فِی مُظَاهَرَتِهِ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ عَلَی أَعْدَائِهِ وَ نُزُولِهِ بِفَضَائِلِ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَّلَ هَذَا الْقُرْآنَ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أَمْرِهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنْ سَائِرِ کُتُبِ اللَّهِ وَ هُدیً مِنَ الضَّلَالَةِ وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَلَایَةِ عَلِیٍّ وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ بِأَنَّهُمْ

ص: 288

أَوْلِیَاءُ اللَّهِ حَقّاً إِذَا مَاتُوا عَلَی مُوَالاتِهِمْ لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا سَلْمَانُ إِنَّ اللَّهَ صَدَّقَ قِیلَکَ وَ وَفَّقَ رَأْیَکَ (1)فَإِنَّ جَبْرَئِیلَ عَنِ اللَّهِ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ أَخَوَانِ مُتَصَافِیَانِ (2)فِی وِدَادِکَ وَ وِدَادِ عَلِیٍّ أَخِیکَ وَ وَصِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ وَ هُمَا فِی أَصْحَابِکَ کَجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فِی الْمَلَائِکَةِ (3)عَدُوَّانِ لِمَنْ أَبْغَضَ أَحَدَهُمَا وَلِیَّانِ لِمَنْ وَالاهُمَا وَ وَالَی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً عَدُوَّانِ لِمَنْ عَادَی مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ أَوْلِیَاءَهُمَا وَ لَوْ أَحَبَّ أَهْلُ الْأَرْضِ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ کَمَا تُحِبُّهُمَا مَلَائِکَةُ السَّمَاوَاتِ وَ الْحُجُبِ وَ الْکُرْسِیِّ وَ الْعَرْشِ لِمَحْضِ وِدَادِهِمَا لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ مُوَالاتِهِمَا لِأَوْلِیَائِهِمَا وَ مُعَادَاتِهِمَا لِأَعْدَائِهِمَا لَمَا عَذَّبَ اللَّهُ تَعَالَی أَحَداً مِنْهُمْ بِعَذَابٍ الْبَتَّةَ (4).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری در تفسیر آیه «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ. مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ» - . بقره / 98 - {بگو: «کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است، در حالی که مؤید [کتابهای آسمانی] پیش از آن، و هدایت و بشارتی برای مؤمنان است.» هر که دشمن خدا، و فرشتگان و فرستادگان او، و جبرئیل و میکائیل است [بداند که] خدا یقیناً دشمن کافران است.} فرمود: امام حسین علیه السّلام از علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل کرد که فرمود: خداوند یهود را به دلیل دشمنی که با جبرئیل دارند سرزنش می کند، چون او به دستور خدا مامور اجرای مسائلی بوده که یهود آن پیش آمدها را نمی پسندیدند. خداوند آنها و نواصب را به واسطه کینه ای که با جبرئیل و میکائیل داشتند سرزنش می کند چون این دو فرشته و فرشتگان خدا برای تائید علی بن ابی طالب علیه السّلام نزول می کردند تا او را بر کافران و دشمنان خدا پیروز نمایند تا شمشیر آبدارش دمار از روزگار آنها بر کند.

فرمود: بگو ای محمد صلی الله علیه و آله، «مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ» هر کس از یهودیان دشمن جبرئیل است که بخت النصر را بلند کرد تا بدون گناه به دست دانیال کشته نشود و امضای خدا در مورد یهود به وقوع پیوندد و آنچه خداوند می داند برای ایشان اتفاق افتد. و کافران دیگری از دشمنان خدا که با جبرئیل دشمنی دارند، آل محمد و علی و ناصبی ها هستند، چون خداوند جبرئیل را یاور و ناصر علی قرار داده،

ص: 284

نسبت به او کینه دارند، زیرا از محمد و علی علیهما السلام پشتیبانی نموده و دستور پروردگار را در مورد هلاک دشمنان ایشان انجام داده، «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ» همان جبرئیل قرآن را برای تو به اجازه خدا آورده است. این آیه نیز مشابه آیه دیگری است که می فرماید: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ» - . شعراء / 193 - 195 - ،{«روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد، تا از [جمله] هشداردهندگان باشی؛ به زبان عربی روشن، در حالی که مؤید [کتابهای آسمانی] پیش از آن}جبرئیل این قرآن را به قلب تو، موافق با آنچه در انجیل و زبور و صحف ابراهیم و کتاب شیث و سایر انبیاء علیهم السلام است نازل نموده. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 448 - 449 -

سپس می فرماید، «مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ» هر که به خاطر نعمتهایی که بر محمد و علی و خانواده آنها ارزانی داشته دشمن خدا باشد. آنها آنقدر نادانند که می گویند ما نسبت به خدا و جبرئیل کینه داریم زیرا محمد و علی را گرامی می دارد. هر که دشمن جبرئیل باشد به این دلیل که خدا او را در پیکار با دشمنان خدا پشتیبان محمد و علی علیهما السلام قرار داده، و به دلیل آنکه پشتیبان سایر انبیاء و مرسلین بوده و همین طور هر کس دشمن ملائکه خداست که برای نصرت دین و تائید اولیائش فرستاده (این آیه در رابطه با گفتار ناصبیان بود که می گفتند ما از جبرئیلی که یاور علی باشد بیزاریم و همچنین از پیامبرانی از قبیل موسی و عیسی و سایر انبیاء که دعوت به نبوت محمد و امامت حضرت علی نموده اند بیزاریم) و سپس می فرماید «وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ» یعنی هر کس دشمن جبرئیل و میکائیل باشد.

(وقتی پیامبر اکرم در باره علی علیه السّلام فرمود جبرئیل طرف راست و میکائیل طرف چپ و اسرافیل پشت سر و ملک الموت جلو علی است بعضی از نواصب گفتند، ما از خدا و جبرئیل و میکائیل و ملائکه ای که با علی چنین کنند بیزاریم.)

فرمود: هر کس به واسطه شدت کینه ای که با علی بن ابی طالب علیه السّلام دارد دشمن اینها باشد، «فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ» خداوند دشمن کفار است و با آنها چنان رفتار می کند که دشمن، دشمن خویش را کیفر داده و عقوبت و شکنجه می کند.

ص: 285

سبب نزول این دو آیه، گفتار زشت یهودیان در باره دشمنی با جبرئیل و میکائیل بود و گفتار بدتری که ناصبیان در باره خدا و جبرئیل و میکائیل و سایر ملائکه خدا گفتند. اما ناصبیان چون از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیوسته در باره فضائل علی علیه السّلام و امتیازاتی که خدا به او ارزانی داشته سخنانی می شنیدند و در تمام این موارد پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: جبرئیل برایم از جانب خدا چنین پیام آورده و گاهی می فرمود: جبرئیل طرف راست و میکائیل طرف چپ علی است و جبرئیل بر میکائیل افتخار می کند چون طرف راست او است چنانچه وزیر دست راست پادشاه بر وزیر دست چپ افتخار می کند، و همین طور بر بر اسرافیل که در پشت سر علی است و عزرائیل که در جلو به ماموریت گماشته شده افتخار می کند، زیرا راست و چپ از جلو بهتر است، چنانچه اطرافیان پادشاه به نسبت قرب و منزلتی که دارند بر یکدیگر افتخار می کنند.

و باز می فرمود: ممتازترین ملائکه آن ملکی است که بیشتر از دیگران علی را دوست داشته باشد و سوگند ملائکه بین خودشان این جمله است، قسم به آن کسی که علی علیه السلام را بر تمام مردم بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امتیاز بخشیده.

و گاهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: ملائکه حجب مشتاق دیدار علی ابن ابی طالب هستند همان طور که مادر مهربانی مشتاق دیدار فرزند دلبند و نیکوکار خویش است، فرزندی که پس از مرگ ده فرزندش برایش باقی مانده.

ناصبیان می گفتند، تا کی محمد صلی الله علیه و آله مرتب می گوید جبرئیل و میکائیل و ملائکه چنین هستند و همین طور مقام علی را بالا می برد و می گوید خداوند اختصاص به علی دارد نه سایر مردم. ما از خدا و ملائکه و جبرئیل و میکائیلی که علی را بعد از محمد صلی الله علیه و آله برتری می بخشد بیزاریم و از پیامبرانی که علی را بعد از پیامبر از سایر مردم برتر می دانند نیز بیزاریم.

اما گفتار دشمنان خدا، یهودیان، موقعی بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد. عبد الله ابن صوریا را آوردند. او گفت، یا محمد - صلی الله علیه و آله - چگونه می خوابی؟ زیرا به ما کیفیت خواب پیامبری را که در آخر الزمان می آید اطلاع داده اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جواب او فرمود، چشمم خواب است ولی دلم بیدار است. گفت راست گفتی.

ص: 286

باز پرسید، بگو ببینم، بچه از مرد است یا از زن؟ فرمود، استخوانها و رگ و پی ها از مرد است ولی گوشت و خون و موی از زن است. گفت صحیح است. گفت، چرا بچه گاهی چنان شبیه عموی خود می شود و هیچ شباهتی به دایی های خود ندارد؟ فرمود، هر کدام آبش بر دیگری بچربد، شباهت به آن طرف می شود. گفت صحیح است. گفت، بگو ببینم، چگونه می شود که بعضی فرزند ندارند و بچه دار نمی شوند و بعضی دارای بچه اند.

فرمود، وقتی نطفه قرمز شود و کدر گردد منشأ فرزند نمی شود ولی اگر صاف باشد بچه خواهد شد. گفت، بگو ببینم، خدا چگونه است؟ که این سوره در رابطه با همین سؤال نازل شد «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» تا آخر سوره. گفت صحیح است.

گفت، یک سؤال دیگر باقی مانده، اگر بگویی به تو ایمان می آورم و از تو پیروی می کنم. بگو، کدام فرشته برایت از جانب خدا وحی می آورد؟ فرمود، جبرئیل. ابن صوریا گفت، در بین ملائکه، جبرئیل دشمن ما است. او پیوسته کشتار و

گرفتاری و جنگ را برای ما آورده اما پیک و پیام آور ما میکائیل است که حامل شادی و فراوانی است. اگر فرشته وحی تو میکائیل بود به تو ایمان می آوردم چون او باعث تقویت قدرت ما می شد ولی جبرئیل پادشاه ما را از میان می برد، به همین جهت دشمن ما است.

سلمان فارسی از او پرسید، دشمنی او با شما از کجا شروع شد؟ جواب داد، بسیار زیاد اتفاق افتاده که با ما دشمنی ورزیده ولی شدیدترین دشمنی او آنجا بود که خداوند به پیامبران خود خبر داد که بیت المقدس به دست مردی به نام بخت النصر و در زمان حکومت او خراب می­شود. او آن را به ما گفته بود، با اینکه خداوند هر چه را بخواهد تغییر می دهد و هر چه را مایل باشد باقی می گذارد و آنچه را بخواهد از میان می برد.

در همان تاریخ، اجداد ما یکی از زورمندان بنی اسرائیل را که پیامبر نیز بود و دانیال نام داشت برای دفع و قتل بخت النصر مامور کردند و مال زیادی در اختیارش گذاشتند تا در این راه خرج کند. همان طور که در بین راه به جستجوی او بود، در بابل پسرک ضعیف و ناتوانی را یافت که نیرو و قدرتی نداشت،

ص: 287

خواست او را بکشد اما جبرئیل مانع او شد و به دانیال گفت، اگر خدا او را امر به کشتن شما اسرائیلیان نموده که تو نخواهی توانست او را بکشی، ولی اگر این پسر، آن مرد نباشد، به چه جهت او را می کشی؟ دانیال او را تصدیق کرد و از کشتنش منصرف شد و بازگشت و جریان را نقل کرد. کم کم بخت النصر (همان پسر) قوی شد و به سلطنت رسید و با ما به جنگ پرداخت و بیت المقدس را خراب کرد. به همین جهت است که ما او را (جبرئیل) دشمن خود می گیریم و میکائیل هم دشمن جبرئیل است.

سلمان گفت: ابن صوریا، با همین اندیشه فاسد از راه حقیقت گمراه شده اید. دیدید که اجداد شما چگونه دانیال را برای کشتن بخت النصر مامور کردند، با اینکه خداوند به وسیله انبیاء و پیامبرانش اطلاع داده بود که کسی بر بیت المقدس دست می یابد و آنجا را خراب می کند. آنها تصمیم داشتند پیامبران را تکذیب کنند و آنها را در خبری که داده اند متهم نمایند یا می خواسته اند - با اینکه خبر پیامبران را تصدیق می کنند - بر آنچه خدا مقدر نموده پیروز شوند.

آیا چنین افرادی ممکن است کافر نباشند؟ این چه دشمنی با جبرئیلی است که جلوی طرح شکست تقدیر خدا را گرفته و مردم را از تکذیب خبر انبیاء باز داشته است!.

ابن صوریا گفت، صحیح است که خدا توسط انبیاء چنین خبری داده است ولی او هر چه را بخواهد محو می کند و هر چه را بخواهد ثابت می دارد.

سلمان گفت، پس در این صورت نمی توان به آنچه در تورات، نسبت به گذشته و آینده است نیز اطمینان داشت، زیرا خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می نماید. شاید خداوند موسی و هارون را از نبوت عزل کرده و دعوت آنها را باطل نموده است، چون هر چه را بخواهد اثبات می کند و هر چه آنها اطلاع داده اند که در آینده به وقوع می پیوندد، شاید انجام نشود؛ و آنچه را که گفته اند انجام نمی شود، شاید انجام شد؛ و هر چه گفته اند اتفاق افتاده، شاید اتفاق نیافتاده؛ و آنچه اطلاع داده اند اتفاق نیافتاده، شاید اتفاق افتاده؛ و ممکن است ثوابی را که می گویند در مقابل اعمال داده می شود، خداوند محو کرده باشد و هر عقاب و عذابی که به وسیله آنها تهدید کرده، شاید انجام نشود؛ زیرا خداوند محو و اثبات می نماید. شما معنی محو و اثبات را نمی دانید به همین جهت کافر به خدا هستید و تکذیب خبر غیبی خدا را نموده اید و از دین خارج هستید.

بعد سلمان گفت، من گواهی می دهم، هر کس دشمن جبرئیل باشد او دشمن میکائیل است و آن دو دشمن کسی هستند که با ایشان دشمنی ورزد و رفیق کسی که با آنها مهربان باشد. خداوند این آیه را موافق قول سلمان رحمة الله علیه نازل کرد «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ» هر که دشمن جبرئیل است، چون پشتیبان اولیاء خدا است و فضائل علی علیه السّلام را از جانب خداوند آورده و این قرآن را به اجازه خدا بر قلب تو نازل کرده، تصدیق سایر کتب آسمانی را می کند و هدایتی است برای مؤمنین و بشارتی برای آنها است به نبوت حضرت محمد و ولایت حضرت علی و سایر ائمه علیهم السلام پس از او.

ص: 288

او (جبرئیل) آنها را بشارت می دهد که اگر بر موالات این خاندان بمیرند اولیای واقعی خدا هستند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سلمان فرمود: خداوند سخن تو را تصدیق نموده و گفتارت را پذیرفت. اینک جبرئیل از جانب خدا پیام آورده است که سلمان و مقداد دو برادر پاک باز در محبت تو و علی برادر و وصی و برگزیده تو هستند و آنها میان اصحابت همچون جبرئیل و میکائیل در میان ملائکه اند. آنها دشمن کسی هستند که یکی از آن دو نفر را دشمن بدارد و دوست دوستدار خود هستند و دوست دوستدار محمد و علی هستند و دشمن کینه توز آنها. اگر مردم روی زمین سلمان و مقداد را به اندازه ای دوست بدارند که ملائکه آسمانها و حجب و کرسی و عرش آنها را دوست دارند، خداوند به واسطه دوستی با دوستان آنها و دشمنی با دشمنان ایشان، یک نفر را عذاب نخواهد کرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 451 - 457 -

**[ترجمه]

بیان

قوله إنکم جهلتم معنی یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ لعل مراده رضوان الله علیه أن البداء إنما یکون فیما لم یخبر به الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام علی سبیل الجزم و الحتم و إلا یلزم تکذیبهم و هذا مما کانوا أخبروا به علی الحتم و أیضا الأمر الذی یکون فیه البداء لا یمکن رفعه بالمغالبة و المعارضة بل بما یتوسل به إلی جنابه تعالی من الدعاء و الصدقة و التوبة و أمثالها کما مر تحقیقه فی باب البداء و الله یعلم.

**[ترجمه]قوله إنکم جهلتم معنی یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ لعل مراده رضوان الله علیه أن البداء إنما یکون فیما لم یخبر به الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام علی سبیل الجزم و الحتم و إلا یلزم تکذیبهم و هذا مما کانوا أخبروا به علی الحتم و أیضا الأمر الذی یکون فیه البداء لا یمکن رفعه بالمغالبة و المعارضة بل بما یتوسل به إلی جنابه تعالی من الدعاء و الصدقة و التوبة و أمثالها کما مر تحقیقه فی باب البداء و الله یعلم.

**[ترجمه]

«3»

ج، الإحتجاج عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَةِ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْیَهُودِ قَالُوا انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی هَذَا الْکَاهِنِ الْکَذَّابِ حَتَّی نُوَبِّخَهُ فِی وَجْهِهِ وَ نُکَذِّبَهُ فَإِنَّهُ یَقُولُ أَنَا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَکَیْفَ یَکُونُ رَسُولًا وَ آدَمُ خَیْرٌ مِنْهُ وَ نُوحٌ خَیْرٌ مِنْهُ وَ ذَکَرُوا الْأَنْبِیَاءَ علیهم السلام فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ التَّوْرَاةُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فَرَضِیَتِ الْیَهُودُ بِالتَّوْرَاةِ فَقَالَتِ الْیَهُودُ آدَمُ خَیْرٌ مِنْکَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَهُ بِیَدِهِ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله آدَمُ النَّبِیُّ أَبِی وَ قَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ آدَمَ فَقَالَتِ الْیَهُودُ مَا ذَلِکَ قَالَ إِنَّ الْمُنَادِی یُنَادِی کُلَّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ

ص: 289


1- فی المصدر: و وثق رأیک.
2- تصافی القوم: أخلص الود بعضهم لبعض.
3- فی نسخة: و هما فی اصحابکما کجبرئیل و میکائیل، و الملائکة عدوان لمن ابغض احدهما.
4- تفسیر العسکریّ: 182- 186، و للحدیث ذیل لم یورده فی الباب.

أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ لَمْ یَقُلْ آدَمُ رَسُولُ اللَّهِ وَ لِوَاءُ الْحَمْدِ بِیَدِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَیْسَ بِیَدِ آدَمَ فَقَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ قَالَ هَذِهِ وَاحِدَةٌ قَالَتِ الْیَهُودُ مُوسَی خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ ذَلِکَ قَالُوا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ کَلَّمَهُ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ کَلِمَةٍ وَ لَمْ یُکَلِّمْکَ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ فَقَالُوا وَ مَا ذَاکَ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ وَ حُمِلْتُ عَلَی جَنَاحِ جَبْرَئِیلَ حَتَّی انْتَهَیْتُ إِلَی السَّمَاءِ السَّابِعَةِ فَجَاوَزْتُ سِدْرَةَ الْمُنْتَهَی عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی حَتَّی تَعَلَّقْتُ بِسَاقِ الْعَرْشِ فَنُودِیتُ مِنْ سَاقِ الْعَرْشِ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ فَرَأَیْتُهُ بِقَلْبِی وَ مَا رَأَیْتُهُ بِعَیْنِی فَهَذَا أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذَا اثْنَانِ قَالُوا نُوحٌ خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ لِمَ ذَلِکَ قَالُوا لِأَنَّهُ رَکِبَ السَّفِینَةَ فَجَرَتْ عَلَی الْجُودِیِّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا وَ مَا ذَلِکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْطَانِی نَهَراً فِی السَّمَاءِ مَجْرَاهُ تَحْتَ الْعَرْشِ عَلَیْهِ أَلْفُ أَلْفِ قَصْرٍ لَبِنَةٌ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَةٌ مِنْ فِضَّةٍ حَشِیشُهَا الزَّعْفَرَانُ وَ رُضْرَاضُهَا (1)الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ أَرْضُهَا الْمِسْکُ الْأَبْیَضُ فَذَلِکَ خَیْرٌ لِی وَ لِأُمَّتِی وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ ثَلَاثَةٌ قَالُوا إِبْرَاهِیمُ خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ ذَلِکَ قَالُوا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی اتَّخَذَهُ خَلِیلًا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام خَلِیلَهُ فَأَنَا حَبِیبُهُ مُحَمَّدٌ قَالُوا وَ لِمَ سُمِّیتَ مُحَمَّداً قَالَ سَمَّانِیَ اللَّهُ مُحَمَّداً وَ شَقَّ اسْمِی مِنِ اسْمِهِ هُوَ الْمَحْمُودُ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ وَ أُمَّتِی الْحَامِدُونَ (2)

ص: 290


1- الرضراض: ما صغر و دق من الحصی.
2- فی المصدر: و امتی الحامدون علی کل حال.

قَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ أَرْبَعَةٌ قَالَتِ الْیَهُودُ عِیسَی خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالُوا لِأَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ بِعَقَبَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ فَجَاءَتْهُ الشَّیَاطِینُ لِیَحْمِلُوهُ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنِ اضْرِبْ بِجَنَاحِکَ الْأَیْمَنِ وُجُوهَ الشَّیَاطِینِ وَ أَلْقِهِمْ فِی النَّارِ فَضَرَبَ بِأَجْنِحَتِهِ وُجُوهَهُمْ وَ أَلْقَاهُمْ فِی النَّارِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا وَ مَا هُوَ قَالَ أَقْبَلْتُ یَوْمَ بَدْرٍ مِنْ قِتَالِ الْمُشْرِکِینَ وَ أَنَا جَائِعٌ شَدِیدَ الْجَوْعِ فَلَمَّا وَرَدْتُ الْمَدِینَةَ اسْتَقْبَلَتْنِی امْرَأَةٌ یَهُودِیَّةٌ وَ عَلَی رَأْسِهَا جَفْنَةٌ وَ فِی الْجَفْنَةِ جَدْیٌ مَشْوِیٌّ وَ فِی کُمِّهَا شَیْ ءٌ مِنْ سُکَّرٍ فَقَالَتِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَحَکَ السَّلَامَةَ وَ أَعْطَاکَ النَّصْرَ وَ الظَّفَرَ عَلَی الْأَعْدَاءِ وَ إِنِّی قَدْ کُنْتُ نَذَرْتُ لِلَّهِ نَذْراً إِنْ أَقْبَلْتَ سَالِماً غَانِماً مِنْ غَزَاةِ بَدْرٍ لَأَذْبَحَنَّ هَذَا الْجَدْیَ وَ لَأَشْوِیَنَّهُ وَ لَأَحْمِلَنَّهُ إِلَیْکَ لِتَأْکُلَهُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَنَزَلْتُ عَنْ بَغْلَتِیَ الشَّهْبَاءِ وَ ضَرَبْتُ بِیَدِی إِلَی الْجَدْیِ لآِکُلَهُ فَاسْتَنْطَقَ اللَّهُ تَعَالَی الْجَدْیَ فَاسْتَوَی عَلَی أَرْبَعِ قَوَائِمَ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لَا تَأْکُلْنِی فَإِنِّی مَسْمُومٌ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَلِکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هَذِهِ خَمْسَةٌ قَالُوا بَقِیَتْ وَاحِدَةٌ ثُمَّ نَقُومُ مِنْ عِنْدِکَ قَالَ هَاتُوهُ قَالُوا سُلَیْمَانُ خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ وَ لِمَ ذَاکَ قَالُوا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ سَخَّرَ لَهُ الشَّیَاطِینَ وَ الْإِنْسَ وَ الْجِنَّ وَ الرِّیَاحَ وَ السِّبَاعَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَدْ سَخَّرَ اللَّهُ لِیَ الْبُرَاقَ وَ هُوَ خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا وَ هِیَ دَابَّةٌ مِنْ دَوَابِّ الْجَنَّةِ وَجْهُهَا مِثْلُ وَجْهِ آدَمِیٍّ وَ حَوَافِرُهَا مِثْلُ حَوَافِرِ الْخَیْلِ وَ ذَنَبُهَا مِثْلُ ذَنَبِ الْبَقَرِ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ سَرْجُهُ مِنْ یَاقُوتَةٍ حَمْرَاءَ وَ رِکَابُهُ مِنْ دُرَّةٍ بَیْضَاءَ مَزْمُومَةً بِسَبْعِینَ أَلْفَ زِمَامٍ مِنْ ذَهَبٍ عَلَیْهِ جَنَاحَانِ مُکَلَّلَانِ بِالدُّرِّ وَ الْجَوْهَرِ وَ الْیَاقُوتِ وَ الزَّبَرْجَدِ مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتِ الْیَهُودُ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ یَا مُحَمَّدُ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَقَدْ أَقَامَ نُوحٌ فِی قَوْمِهِ وَ دَعَاهُمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عَاماً ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَلَّلَهُمْ فَقَالَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ وَ لَقَدْ تَبِعَنِی فِی

ص: 291

سِنِّیَ الْقَلِیلِ وَ عُمُرِیَ الْیَسِیرِ مَا لَمْ یَتْبَعْ نُوحاً فِی طُولِ عُمُرِهِ وَ کِبَرِ سِنِّهِ وَ إِنَّ فِی الْجَنَّةِ عِشْرِینَ وَ مِائَةَ صَفٍّ أُمَّتِی مِنْهَا ثَمَانُونَ صَفّاً وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ کِتَابِیَ الْمُهَیْمِنَ عَلَی کُتُبِهِمُ النَّاسِخَ لَهَا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ مَا حَرَّمُوا وَ تَحْرِیمِ بَعْضِ مَا أَحَلُّوا مِنْ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی جَاءَ بِتَحْرِیمِ صَیْدِ الْحِیتَانِ یَوْمَ السَّبْتِ حَتَّی إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لِمَنِ اعْتَدَی مِنْهُمْ (1)کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ فَکَانُوا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ صَیْدِهَا حَتَّی صَارَ صَیْدُهَا حَلَالًا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ وَ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ الشُّحُومِ کُلِّهَا وَ کُنْتُمْ لَا تَأْکُلُونَهَا ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ صَلَّی عَلَیَّ فِی کِتَابِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً ثُمَّ وَصَفَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ ذَکَرَ فِی کِتَابِهِ لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَلَّا یُکَلِّمُونِی حَتَّی یَتَصَدَّقُوا بِصَدَقَةٍ وَ مَا کَانَ ذَلِکَ لِنَبِیٍّ قَطُّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ثُمَّ وَضَعَهَا عَنْهُمْ بَعْدَ أَنِ افْتَرَضَهَا عَلَیْهِمْ بِرَحْمَتِهِ (2).

**[ترجمه]3. احتجاج طبرسی: ابن عباس گوید: چهل نفر از یهودیان مدینه گفتند، برویم پیش این جادوگر دروغگو و او را سرزنش نماییم و تکذیبش کنیم. او مدعی است من پیامبر خدای جهانم، چگونه می تواند پیامبر باشد با اینکه آدم بهتر از اوست و نوح از او بهتر است و یکایک انبیاء را نام بردند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عبد الله بن سلام فرمود: بین من و تو تورات حاکم باشد. یهودیان راضی شدند. آنها گفتند آدم از تو بهتر است زیرا خداوند او را به دست خویش آفریده و از روح خود در او دمیده. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آدم پدر من است ولی به من بهتر از آنچه به آدم داده اند، داده شده. پرسیدند چه چیز؟ فرمود: منادی در هر روز پنج مرتبه فریاد می زند:

ص: 289

«اشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله» ولی نمی گوید آدم رسول خدا است. لواء حمد در روز قیامت در اختیار من است نه در دست آدم. گفتند صحیح است، در تورات نوشته است. فرمود، این یکی.

یهودیان گفتند، موسی بهتر از تو است. فرمود، به چه دلیل؟ گفتند زیرا خداوند عزیز با چهار هزار کلمه با او صحبت کرد ولی با تو یک کلمه هم صحبت نکرده. فرمود: به من بهتر از او داده اند. پرسیدند چه چیز؟ فرمود: «سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ» من بر بال جبرئیل نشستم تا به آسمان هفتم رسیدم و از سدره المنتهی گذشتم، آنجا که جنة الماوی

است، تا بالاخره به ساق عرش چسبیدم از ساق عرش صدایی برآمد: «انی انا الله لا اله الا انا السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر الرؤف الرحیم»

با دل او را دیدم نه با چشم و این بهتر است از آنچه به موسی داده اند. یهودیان اعتراف نموده گفتند، اینها در تورات مکتوب است. فرمود، این دومی.

گفتند، نوح بهتر از تو است. فرمود: به چه دلیل؟ گفتند، چون او سوار کشتی شد و بر جودی گذشت. فرمود: به من از نوح بهتر داده اند. گفتند، چه چیز؟ فرمود: خداوند به من نهری در آسمان عنایت کرده که مجرای آن زیر عرش است بر آن یک میلیون قصر است با یک خشت از طلا و یک خشت از نقره. خار و خاشاک آن زعفران است و سنگریزه آن در و یاقوت است و زمینش از مشک سفید. این برای من و امتم بهتر است و اشاره به همین است آیه شریفه «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» - . کوثر / 1 - { ما تو را [چشمه] کوثر دادیم،} گفتند، صحیح است این مطلب در تورات نوشته شده و این نهر بهتر از آن است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: این سومی.

گفتند، ابراهیم بهتر از تو است. فرمود: به چه دلیل؟ گفتند، زیرا خداوند او را خلیل خود قرار داده. فرمود: اگر ابراهیم خلیل خداست من حبیب خدایم. پرسیدند چرا تو را محمد نامیده اند؟ فرمود: مرا خداوند محمد نامیده و اسم مرا از اسم خود جدا نموده، او محمود است و من محمد و امت من حامدند.

ص: 290

یهودیان گفتند، صحیح است این بهتر از آن است. فرمود: این چهارمی.

گفتند: عیسی بهتر از تو است. فرمود: برای چه؟ گفتند، زیرا عیسی بن مریم روزی در گردنه های بیت المقدس بود، شیاطین آمدند تا او را ببرند، خداوند جبرئیل را مامور کرد تا بال خود بر چهره شیاطین بزند و آنها را در آتش اندازد. با بال خود زد و آنها را در آتش افکند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: به من بهتر از او عنایت کرده اند. گفتند، چه چیز؟ فرمود: روز جنگ بدر از پیکار با مشرکین برگشتم، بسیار گرسنه بودم، وارد مدینه که شدم زنی یهودی به استقبال من آمد و بالای سر خود تغاری داشت و در آن بزغاله ای را بریان کرده بود و مقداری نیز شکر به همراه خود آورده بود. گفت خدا را سپاس که به سلامت برگشتی و بر دشمن پیروز گردیدی، من نذر کرده بودم اگر از این جنگ به سلامت و با غنیمت برگشتی، این بزغاله را بکشم و آن را بریان کنم و برایت بیاورم. من از استرم به نام شهباء پایین آمدم. همین که دست بردم از آن گوشت بریان بخورم، خداوند او را به سخن درآورد و روی چهارپا ایستاد و گفت، یا محمد! مرا نخوری که مسموم هستم. گفتند راست می گویی، این بهتر از آن است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: این پنجم.

گفتند، یکی دیگر مانده، بعد می رویم. فرمود: بگویید. گفتند، سلیمان بهتر از تو است. پرسید به چه دلیل؟ گفتند، چون خداوند برای او شیاطین انس و جن و باد و حیوانات را مسخر گردانیده بود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند براق را مسخر من گردانید که بهتر از تمام دنیا است و یکی از چهارپایان بهشت است. صورتش مانند صورت انسان و پاهایش مانند چهارپایان و دم او شبیه دم گاو است. از الاغ بزرگتر و از استر کوچکتر است. زینی از یاقوت قرمز دارد و رکاب آن از در سفید و هفتاد هزار افسار از طلا دارد. دارای دو بال مکلل به در و گوهر و یاقوت و زبرجد است و در پیشانی او نوشته است: «لا اله الا الله وحده لا شریک له محمد رسول الله»

گفتند، صحیح است این مطلب در تورات نوشته شده و از آن بهتر است. ما گواهی به یکتایی خدا و رسالت شما می دهیم.

پیامبر اکرم فرمود: نوح در میان قوم خود نهصد و پنجاه سال درنگ کرد و آنها را دعوت به دین خدا نمود، ولی خداوند تعداد مؤمنین به او را اندک شمرده و فرمود: «وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ» - . هود / 40 - ، { و با او جز [عدّه] اندکی ایمان نیاورده بودند.}ولی در

ص: 291

سن کم و عمر کوتاهم آنقدر پیرو من شدند که در طول عمر نوح پیرو او نشدند. در بهشت صد و بیست صف هستند که هشتاد صف آن از امت من می باشند. خداوند عزیز کتاب مرا حاکم و ناسخ بر کتب آنها قرار داده، من چیزهایی را که حرام کرده اند حلال نموده ام و بعضی از چیزهایی را که حلال دانسته اند حرام نموده ام.

یکی از آنها این است که موسی علیه السّلام ماهی گرفتن را در روز شنبه حرام کرده است و خداوند به متجاوزین از این دستور می فرماید «کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ» - . بقره / 65 - ،{بوزینگانی رانده شده باشید.} یعنی میمون پست باشید و آنچنان شدند. اما من صید ماهی را حلال نمودم، خداوند می فرماید «أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ» - . مائده / 96 - ،{صید دریا و مأکولات آن برای شما حلال شده است تا برای شما و مسافران بهره ای باشد.}من چربیها را حلال نموده ام با اینکه شما آن را نمی خورید. خداوند در کتاب خود بر من درود و صلوات می فرستد و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» - . احزاب / 56 - ،{ خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش به خوبی گردن نهید.}خداوند مرا به رافت و رحمت می ستاید و در قرآن می فرماید: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» - . توبه / 128 - ،{ قطعاً، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.}و خداوند در قرآن نازل نموده که با من به نجوی نپردازند مگر اینکه صدقه ای بدهند و هیچ پیامبری این امتیاز را ندارد؛ خداوند در قرآن می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً» - . مجادله / 12 - ، {ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگاه با پیامبر [خدا] گفتگوی محرمانه می کنید، پیش از گفتگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید.}بعداً خداوند از آنها این حکم را برداشت. - . احتجاج : 48 - 50 -

**[ترجمه]

بیان

لعل ذکرهم لعیسی علی نبینا و آله و علیه السلام کان من جانب النصاری و بزعمهم و إقباله صلی الله علیه و آله علی أکل الجدی کان قبل نزول حرمة ذبائح أهل الکتاب أو کان لظهور المعجزة لا لقصد الأکل أو کان أخبر أنه ذبحه مسلم (3).

**[ترجمه]شاید اینکه یهودیان نام عیسی بن مریم را می برند، از طرف نصاری صحبت می کنند و نظر آنها را بیان می نمایند. اینکه پیامبر اکرم اراده خوردن بزغاله را می کند، قبل از نزول حرمت ذبیحه اهل کتاب بوده یا منظور اظهار معجزه بوده نه خوردن و یا به ایشان اطلاع داده بودند که مسلمانی آن را کشته است.

**[ترجمه]

«4»

ج، الإحتجاج عَنْ ثَوْبَانَ (4)قَالَ: إِنَّ یَهُودِیّاً جَاءَ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ

ص: 292


1- فی المصدر: لمن اعتدی منهم فی صیدها یوم السبت. و لعل «صیدها» مصحف «صیدهم».
2- الاحتجاج: ص 28.
3- أو کانت تظهر بکلماتها هذه و هدیتها الإسلام.
4- الظاهر أنّه ثوبان مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و هو ثوبان بن بجدد؛ و قیل: ابن حجدر یکنی أبا عبد اللّه؛ و قیل: ابو عبد الرحمن. و هو من حمر من الیمن؛ و قیل: هو من السراة موضع بین مکّة و الیمن؛ و قیل: هو من سعد العشیرة من مذحج، أصابه سباء فاشتراه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم فأعتقه، و قال له: إن شئت ان تلحق بمن أنت منهم، و ان شئت أن تکون منا أهل البیت، فثبت علی ولاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و لم یزل معه سفرا و حضرا إلی ان توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، فخرج إلی الشام فنزل إلی الرملة و ابتنی بها دارا، و ابتنی بمصر دارا، و بحمص دارا، و توفی بها سنة أربع و خمسین، و شهد فتح مصر، روی عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم أحادیث ذوات عدد. ترجمه بذلک ابن الأثیر فی أسد الغابة ج 1 ص 249، و له ترجمة فی غیره من کتب التراجم، و ترجمه الشیخ فی رجاله فی أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

أَسْأَلُکَ فَتُخْبِرُنِی فَرَکَضَهُ ثَوْبَانُ بِرِجْلِهِ وَ قَالَ قُلْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَا أَدْعُوهُ إِلَّا بِمَا سَمَّاهُ أَهْلُهُ فَقَالَ أَ رَأَیْتَ قَوْلَهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ أَیْنَ النَّاسُ یَوْمَئِذٍ فَقَالَ فِی الظُّلْمَةِ دُونَ الْمَحْشَرِ قَالَ فَمَا أَوَّلُ مَا یَأْکُلُ أَهْلُ الْجَنَّةِ إِذَا دَخَلُوهَا قَالَ کَبِدُ الْحُوتِ قَالَ فَمَا طَعَامُهُمْ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ قَالَ کَبِدُ الثَّوْرِ قَالَ فَمَا شَرَابُهُمْ عَلَی أَثَرِ ذَلِکَ قَالَ السَّلْسَبِیلُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ أَسْأَلُکَ عَنْ شَیْ ءٍ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا نَبِیٌّ (1)قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ عَنْ شَبَهِ الْوَلَدِ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ قَالَ مَاءُ الرَّجُلِ أَبْیَضُ غَلِیظٌ وَ مَاءُ الْمَرْأَةِ أَصْفَرُ رَقِیقٌ فَإِذَا عَلَا مَاءُ الرَّجُلِ مَاءَ الْمَرْأَةِ کَانَ الْوَلَدُ ذَکَراً بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ قِبَلِ ذَلِکَ یَکُونُ الشَّبَهُ (2)وَ إِذَا عَلَا مَاءُ الْمَرْأَةِ مَاءَ الرَّجُلِ خَرَجَ الْوَلَدُ أُنْثَی بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ قِبَلِ ذَلِکَ یَکُونُ الشَّبَهُ (3)ثُمَّ قَالَ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا کَانَ عِنْدِی شَیْ ءٌ مِمَّا سَأَلْتَنِی عَنْهُ حَتَّی أَنْبَأَنِیهِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَجْلِسِی هَذَا (4).

-ع، علل الشرائع الدَّقَّاقُ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَزَّازِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُوسَی الْفَرَّاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ ثَوْرٍ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی کَثِیرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُرَّةَ عَنْ ثَوْبَانَ أَنَّ یَهُودِیّاً جَاءَ الْخَبَرَ إِلَّا أَنَّ فِیهِ کَبِدُ الْحُوتِ قَالَ فَمَا شَرَابُهُمْ (5).

ص: 293


1- فی المصدر: أ فلا أسألک عن شی ء لا یعلمه إلّا نبی؟.
2- فی المصدر: و من تشبه أباه قبل ذلک یکون الشبه.
3- فی المصدر: و من تشبه أمه قبل ذلک یکون الشبه.
4- الاحتجاج: 29 و فیه: حتی أنبأنیه اللّه عزّ و جلّ فی مجلسیّ هذا علی لسان اخی جبرئیل.
5- علل الشرائع: 43.

**[ترجمه]احتجاج طبرسی: از ثوبان نقل می کند که مردی یهودی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید و گفت، یا محمد! ص: 292

سؤال می کنم به من جواب بده. ثوبان با پای خود او را زد و گفت بگو یا رسول الله! یهودی گفت، من فقط نامی را می برم که خانواده اش او را به آن نام نامیده اند. فرمود: به این آیه توجه کرده­ای؟ «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» - . ابراهیم / 48 و زمر / 67 - ،{ روزی که زمین به غیر این زمین، و آسمانها درپیچیده به دست اوست}روزی که زمین به غیر آن تبدیل شود و آسمانها در دست او پیچیده شده است.

یهودی گفت، مردم در آن وقت کجا هستند؟ فرمود: در ظلمت هستند، نه محشر. گفت، اولین چیزی که بهشتیان وقتی وارد بهشت می شوند می خورند چیست؟ فرمود: کبد ماهی. پرسید، غذای آنها بعد از این چیست؟ فرمود: کبد گاو. پرسید، پشت سر این غذا چه آشامیدنی می خورند؟ فرمود سلسبیل. گفت، صحیح است یا محمد. اینک از تو سؤالی می کنم که جز پیامبر، کس دیگری جواب آن را نمی داند. فرمود: چه سؤالی؟ گفت، چگونه است که بچه شبیه پدر و مادرش می شود؟ فرمود: آب مرد سفید و غلیظ است و آب زن زرد و رقیق، وقتی آب مرد بر زن فزونی یافت، بچه به اجازه خدا پسر می شود ، از همین جهت شباهت نیز پیدا می شود؛ ولی موقعی که آب زن بر مرد فزون شد، بچه به اجازه خدا دختر می شود و شباهت هم از همین جهت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آنچه از من پرسیدی، سوگند می خورم به آن کس که جانم در دست اوست، هیچ اطلاعی از آن نداشتم جز اینکه خداوند همین الان مرا مطلع نمود. - . احتجاج: 50 -

علل الشرائع: همین خبر را نقل می کند تا این قسمت که کبد حوت می گوید و بعد سؤال می کند، چه آشامیدنی می خورند؟ - . علل الشرائع: 96 -

ص: 293

**[ترجمه]

«5»

لی، الأمالی للصدوق مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ الَّذِی تَزْعُمُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّکَ الَّذِی یُوحَی إِلَیْکَ کَمَا أُوحِیَ إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ فَسَکَتَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَاعَةً ثُمَّ قَالَ نَعَمْ أَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالُوا إِلَی مَنْ إِلَی الْعَرَبِ أَمْ إِلَی الْعَجَمِ أَمْ إِلَیْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی هَذِهِ الْآیَةَ قُلْ یَا مُحَمَّدُ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً قَالَ الْیَهُودِیُّ الَّذِی کَانَ أَعْلَمَهُمْ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ عَشْرِ کَلِمَاتٍ أَعْطَی اللَّهُ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکَةِ حَیْثُ نَاجَاهُ لَا یَعْلَمُهَا إِلَّا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَلْنِی قَالَ أَخْبِرْنِی یَا مُحَمَّدُ عَنِ الْکَلِمَاتِ الَّتِی اخْتَارَهُنَّ اللَّهُ لِإِبْرَاهِیمَ علیه السلام حَیْثُ بَنَی الْبَیْتَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله نَعَمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ قَالَ الْیَهُودِیُّ فَبِأَیِّ شَیْ ءٍ بَنَی هَذِهِ الْکَعْبَةَ مُرَبَّعَةً قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْکَلِمَاتِ الْأَرْبَعِ قَالَ لِأَیِّ شَیْ ءٍ سُمِّیَتِ الْکَعْبَةُ قَالَ النَّبِیُّ لِأَنَّهَا وَسَطُ الدُّنْیَا قَالَ الْیَهُودِیُّ أَخْبِرْنِی عَنْ تَفْسِیرِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّ بَنِی آدَمَ یَکْذِبُونَ عَلَی اللَّهِ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ تَبَرِّیاً مِمَّا یَقُولُونَ (1)وَ أَمَّا قَوْلُهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَإِنَّهُ عَلِمَ أَنَّ الْعِبَادَ لَا یُؤَدُّونَ شُکْرَ نِعْمَتِهِ فَحَمِدَ نَفْسَهُ قَبْلَ أَنْ یَحْمَدُوهُ (2)وَ هُوَ أَوَّلُ الْکَلَامِ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی أَحَدٍ بِنِعْمَتِهِ فَقَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ یَعْنِی وَحْدَانِیَّتَهُ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ الْأَعْمَالَ إِلَّا بِهَا وَ هِیَ کَلِمَةُ التَّقْوَی یُثَقِّلُ اللَّهُ بِهَا الْمَوَازِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَمَّا قَوْلُهُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَهِیَ کَلِمَةٌ أَعْلَی الْکَلِمَاتِ وَ أَحَبُّهَا إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَعْنِی أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَکْبَرَ مِنِّی لَا تُفْتَتَحُ الصَّلَاةُ إِلَّا بِهَا (3)لِکَرَامَتِهَا عَلَی اللَّهِ وَ هُوَ الِاسْمُ الْأَعَزُّ الْأَکْرَمُ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ قَائِلِهَا قَالَ

ص: 294


1- فی العلل: براءة ممّا یقولون.
2- فی هامش النسخة المقروءة علی المصنّف: أن یحمده العباد.
3- فی العلل: و لا تصح الصلاة إلّا بها.

إِذَا قَالَ الْعَبْدُ سُبْحَانَ اللَّهِ سَبَّحَ مَعَهُ مَا دُونَ الْعَرْشِ فَیُعْطَی قَائِلُهَا عَشْرَ أَمْثَالِهَا وَ إِذَا قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِنَعِیمِ الدُّنْیَا مَوْصُولًا بِنَعِیمِ الْآخِرَةِ (1)وَ هِیَ الْکَلِمَةُ الَّتِی یَقُولُهَا أَهْلُ الْجَنَّةِ إِذَا دَخَلُوهَا وَ یَنْقَطِعُ الْکَلَامُ الَّذِی یَقُولُونَ فِی الدُّنْیَا مَا خَلَا الْحَمْدَ لِلَّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَالْجَنَّةُ جَزَاؤُهُ (2)وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ یَقُولُ هَلْ جَزَاءُ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَّا الْجَنَّةُ (3)فَقَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَدْ أَخْبَرْتَ وَاحِدَةً فَتَأْذَنُ لِی أَنْ أَسْأَلَکَ الثَّانِیَةَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله سَلْنِی عَمَّا شِئْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ یُلَقِّنَانِهِ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ لِأَیِّ شَیْ ءٍ سُمِّیتَ مُحَمَّداً وَ أَحْمَدَ وَ أَبَا الْقَاسِمِ وَ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ دَاعِیاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَمَّا مُحَمَّدٌ فَإِنِّی مَحْمُودٌ فِی الْأَرْضِ وَ أَمَّا أَحْمَدُ فَإِنِّی مَحْمُودٌ فِی السَّمَاءِ وَ أَمَّا أَبُو الْقَاسِمِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْسِمُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ قِسْمَةَ النَّارِ فَمَنْ کَفَرَ بِی مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ فَفِی النَّارِ وَ یَقْسِمُ قِسْمَةَ الْجَنَّةِ فَمَنْ آمَنَ بِی وَ أَقَرَّ بِنُبُوَّتِی فَفِی الْجَنَّةِ وَ أَمَّا الدَّاعِی فَإِنِّی أَدْعُو النَّاسَ إِلَی دِینِ رَبِّی وَ أَمَّا النَّذِیرُ فَإِنِّی أُنْذِرُ بِالنَّارِ مَنْ عَصَانِی وَ أَمَّا الْبَشِیرُ فَإِنِّی أُبَشِّرُ بِالْجَنَّةِ مَنْ أَطَاعَنِی قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ وَقَّتَ هَذِهِ الْخَمْسَ صَلَوَاتٍ فِی خَمْسِ مَوَاقِیتَ عَلَی أُمَّتِکَ فِی سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الشَّمْسَ عِنْدَ الزَّوَالِ لَهَا حَلْقَةٌ تَدْخُلُ فِیهَا فَإِذَا دَخَلَتْ فِیهَا زَالَتِ الشَّمْسُ فَیُسَبِّحُ کُلُّ شَیْ ءٍ دُونَ الْعَرْشِ لِوَجْهِ رَبِّی (4)وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی یُصَلِّی عَلَیَّ فِیهَا رَبِّی فَفَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 295


1- فی العلل بنعم الآخرة. و فی ما قبله: بنعم الدنیا.
2- فی العلل: فثمنها الجنة.
3- ذکر فی هامش نسخة هنا زیادة عن الاختصاص و هی هذا: و أمّا قوله: اللّه أکبر فهی أکبر درجات فی الجنة و أعلاها منزلة عند اللّه.
4- فی العلل: بحمد ربی.

عَلَیَّ وَ عَلَی أُمَّتِی فِیهَا الصَّلَاةَ وَ قَالَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی یُؤْتَی فِیهَا بِجَهَنَّمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ یُوَفَّقُ تِلْکَ السَّاعَةَ أَنْ یَکُونَ سَاجِداً أَوْ رَاکِعاً أَوْ قَائِماً إِلَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَسَدَهُ عَلَی النَّارِ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْعَصْرِ فَهِیَ السَّاعَةُ الَّتِی أَکَلَ فِیهَا آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ فَأَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الْجَنَّةِ فَأَمَرَ اللَّهُ ذُرِّیَّتَهُ بِهَذِهِ الصَّلَاةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ اخْتَارَهَا لِأُمَّتِی فَهِیَ مِنْ أَحَبِّ الصَّلَوَاتِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَوْصَانِی أَنْ أَحْفَظَهَا مِنْ بَیْنِ الصَّلَوَاتِ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْمَغْرِبِ فَهِیَ السَّاعَةُ الَّتِی تَابَ اللَّهُ فِیهَا عَلَی آدَمَ علیه السلام وَ کَانَ بَیْنَ مَا أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ بَیْنَ مَا تَابَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهَا عَلَیْهِ ثَلَاثُمِائَةِ سَنَةٍ مِنْ أَیَّامِ الدُّنْیَا وَ فِی أَیَّامِ الْآخِرَةِ یَوْمٌ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِنْ وَقْتِ صَلَاةِ الْعَصْرِ إِلَی الْعِشَاءِ (1)فَصَلَّی آدَمُ ثَلَاثَ رَکَعَاتٍ رَکْعَةً لِخَطِیئَتِهِ وَ رَکْعَةً لِخَطِیئَةِ حَوَّاءَ وَ رَکْعَةً لِتَوْبَتِهِ فَافْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذِهِ الثَّلَاثَ الرَّکَعَاتِ عَلَی أُمَّتِی وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی یُسْتَجَابُ فِیهَا الدُّعَاءُ فَوَعَدَنِی رَبِّی أَنْ یَسْتَجِیبَ لِمَنْ دَعَاهُ فِیهَا وَ هَذِهِ الصَّلَوَاتُ الَّتِی أَمَرَنِی بِهَا رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ (2)فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ وَ أَمَّا صَلَاةُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ فَإِنَّ لِلْقَبْرِ ظُلْمَةً وَ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ ظُلْمَةً أَمَرَنِیَ اللَّهُ وَ أُمَّتِی بِهَذِهِ الصَّلَاةِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ لِتُنَوِّرَ لَهُمُ الْقُبُورَ وَ لِیُعْطَوُا النُّورَ (3)عَلَی الصِّرَاطِ وَ مَا مِنْ قَدَمٍ مَشَتْ إِلَی صَلَاةِ الْعَتَمَةِ إِلَّا حَرَّمَ اللَّهُ تَعَالَی جَسَدَهَا عَلَی النَّارِ وَ هِیَ الصَّلَاةُ الَّتِی اخْتَارَهَا اللَّهُ لِلْمُرْسَلِینَ قَبْلِی وَ أَمَّا صَلَاةُ الْفَجْرِ فَإِنَّ الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَطْلُعُ عَلَی قَرْنَیِ الشَّیْطَانِ (4)فَأَمَرَنِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُصَلِّیَ صَلَاةَ الْفَجْرِ (5)قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ أَنْ یَسْجُدَ لَهَا الْکَافِرُ فَتَسْجُدُ أُمَّتِی لِلَّهِ وَ سُرْعَتُهَا أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ وَ هِیَ الصَّلَاةُ الَّتِی تَشْهَدُهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ

ص: 296


1- فی العلل: ما بین العصر و العشاء.
2- فی العلل: فی قوله: سبحان اللّه.
3- فی العلل: و لیعطینی و امتی النور اه.
4- فی العلل: علی قرنی شیطان.
5- فی العلل: صلاة الغداة.

قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ تُوَضَّأُ (1)هَذِهِ الْجَوَارِحُ الْأَرْبَعُ وَ هِیَ أَنْظَفُ الْمَوَاضِعِ فِی الْجَسَدِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لَمَّا أَنْ وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَی آدَمَ وَ دَنَا آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ وَ نَظَرَ إِلَیْهَا ذَهَبَ مَاءُ وَجْهِهِ ثُمَّ قَامَ وَ هُوَ أَوَّلُ قَدَمٍ (2)مَشَتْ إِلَی الْخَطِیئَةِ ثُمَّ تَنَاوَلَ بِیَدِهِ ثُمَّ مَسَّهَا فَأَکَلَ مِنْهَا (3)فَطَارَ الْحُلِیُّ وَ الْحُلَلُ عَنْ جَسَدِهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی أُمِّ رَأْسِهِ وَ بَکَی فَلَمَّا تَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ الْوُضُوءَ عَلَی هَذِهِ الْجَوَارِحِ الْأَرْبَعِ (4)وَ أَمَرَهُ أَنْ یَغْسِلَ الْوَجْهَ لِمَا نَظَرَ إِلَی الشَّجَرَةِ وَ أَمَرَهُ بِغَسْلِ السَّاعِدَیْنِ إِلَی الْمِرْفَقَیْنِ (5)لِمَا تَنَاوَلَ مِنْهَا وَ أَمَرَهُ بِمَسْحِ الرَّأْسِ لِمَا وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ (6)وَ أَمَرَهُ بِمَسْحِ الْقَدَمَیْنِ لِمَا مَشَی إِلَی الْخَطِیئَةِ (7)ثُمَّ سَنَّ عَلَی أُمَّتِی الْمَضْمَضَةَ لِتُنَقِّیَ الْقَلْبَ مِنَ الْحَرَامِ وَ الِاسْتِنْشَاقَ لِتَحْرُمَ عَلَیْهِمْ رَائِحَةُ النَّارِ وَ نَتْنُهَا قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ عَامِلِهَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا یَمَسُّ الْمَاءَ یَتَبَاعَدُ عَنْهُ الشَّیْطَانُ وَ إِذَا تَمَضْمَضَ نَوَّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ لِسَانَهُ بِالْحِکْمَةِ فَإِذَا اسْتَنْشَقَ أَمِنَهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَ رَزَقَهُ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ فَإِذَا غَسَلَ وَجْهَهُ بَیَّضَ اللَّهُ وَجْهَهُ یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ فِیهِ وُجُوهٌ وَ إِذَا غَسَلَ سَاعِدَیْهِ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ أَغْلَالَ النَّارِ وَ إِذَا مَسَحَ رَأْسَهُ مَسَحَ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِ وَ إِذَا مَسَحَ قَدَمَیْهِ أَجَازَهُ اللَّهُ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْخَامِسَةِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ أَمَرَ اللَّهُ بِالاغْتِسَالِ مِنَ الْجَنَابَةِ (8)وَ لَمْ یَأْمُرْ مِنَ الْبَوْلِ وَ الْغَائِطِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَکَلَ مِنَ

ص: 297


1- ذکره الصدوق أیضا فی علل الشرائع: ص 103.
2- فی العلل: ثم قام و مشی إلیها و هی أول قدم اه.
3- فی العلل: ثم تناول بیده منها ممّا علیها فأکل فطار الحلی اه.
4- فی العلل: غسل هذه الجوارح الاربع.
5- فی العلل: بغسل الیدین إلی المرفقین.
6- فی العلل: علی أم رأسه.
7- فی العلل: لما مشی بها إلی الخطیئة.
8- أورده الصدوق أیضا فی علل الشرائع: ص 104 إلی قوله: منهما الوضوء.

الشَّجَرَةِ دَبَّ ذَلِکَ فِی عُرُوقِهِ وَ شَعْرِهِ وَ بَشَرِهِ فَإِذَا جَامَعَ الرَّجُلُ أَهْلَهُ خَرَجَ الْمَاءُ مِنْ کُلِّ عِرْقٍ وَ شَعْرَةٍ فَأَوْجَبَ اللَّهُ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ الِاغْتِسَالَ مِنَ الْجَنَابَةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ الْبَوْلُ یَخْرُجُ مِنْ فَضْلَةِ الشَّرَابِ الَّذِی یَشْرَبُهُ الْإِنْسَانُ وَ الْغَائِطُ یَخْرُجُ مِنْ فَضْلَةِ الطَّعَامِ الَّذِی یَأْکُلُهُ فَعَلَیْهِمْ مِنْهُمَا الْوُضُوءُ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا جَزَاءُ مَنِ اغْتَسَلَ مِنَ الْحَلَالِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا جَامَعَ أَهْلَهُ بَسَطَ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ جَنَاحَهُ وَ تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ فَإِذَا اغْتَسَلَ بَنَی اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ قَطْرَةٍ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ هُوَ سِرٌّ فِیمَا بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ یَعْنِی الِاغْتِسَالَ مِنَ الْجَنَابَةِ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ السَّادِسِ عَنْ خَمْسَةِ أَشْیَاءَ مَکْتُوبَاتٍ فِی التَّوْرَاةِ أَمَرَ اللَّهُ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنْ یَقْتَدُوا بِمُوسَی فِیهَا مِنْ بَعْدِهِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَأَنْشَدْتُکَ بِاللَّهِ إِنْ أَنَا أَخْبَرْتُکَ تُقِرُّ لِی قَالَ الْیَهُودِیُّ نَعَمْ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَوَّلُ مَا فِی التَّوْرَاةِ مَکْتُوبٌ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هِیَ بِالْعِبْرَانِیَّةِ طاب ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ فِی السَّطْرِ الثَّانِی اسْمُ وَصِیِّی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ الثَّالِثِ وَ الرَّابِعِ سِبْطَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فِی السَّطْرِ الْخَامِسِ أُمِّهِمَا فَاطِمَةَ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهَا وَ فِی التَّوْرَاةِ اسْمُ وَصِیِّی إِلْیَا وَ اسْمُ السِّبْطَیْنِ شَبَّرَ وَ شَبِیرٍ وَ هُمَا نُورَا فَاطِمَةَ علیها السلام قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ فَضْلِکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله لِی فَضْلٌ عَلَی النَّبِیِّینَ فَمَا مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا دَعَا عَلَی قَوْمِهِ بِدَعْوَةٍ وَ أَنَا أَخَّرْتُ دَعْوَتِی لِأُمَّتِی لِأَشْفَعَ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَمَّا فَضْلُ أَهْلِ بَیْتِی وَ ذُرِّیَّتِی عَلَی غَیْرِهِمْ کَفَضْلِ الْمَاءِ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ بِهِ حَیَاةُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ حُبُّ أَهْلِ بَیْتِی وَ ذُرِّیَّتِی اسْتِکْمَالُ الدِّینِ وَ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً إِلَی آخِرِ الْآیَةِ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی بِالسَّابِعِ مَا فَضْلُ الرِّجَالَ عَلَی النِّسَاءِ

ص: 298

قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله کَفَضْلِ السَّمَاءِ عَلَی الْأَرْضِ وَ کَفَضْلِ الْمَاءِ عَلَی الْأَرْضِ فَبِالْمَاءِ یَحْیَا الْأَرْضَ وَ بِالرِّجَالِ تَحْیَا النِّسَاءُ لَوْ لَا الرِّجَالُ مَا خُلِقَ النِّسَاءُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ (1)قَالَ الْیَهُودِیُّ لِأَیِّ شَیْ ءٍ کَانَ هَکَذَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ مِنْ طِینٍ وَ مِنْ فَضْلَتِهِ وَ بَقِیَّتِهِ خُلِقَتْ حَوَّاءُ وَ أَوَّلُ مَنْ أَطَاعَ النِّسَاءَ آدَمُ فَأَنْزَلَهُ اللَّهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ قَدْ بَیَّنَ فَضْلَ الرِّجَالِ عَلَی النِّسَاءِ فِی الدُّنْیَا أَ لَا تَرَی إِلَی النِّسَاءِ کَیْفَ یَحِضْنَ وَ لَا یُمْکِنُهُنَّ الْعِبَادَةُ مِنَ الْقَذَارَةِ وَ الرِّجَالُ لَا یُصِیبُهُمْ شَیْ ءٌ مِنَ الطَّمْثِ (2)قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی لِأَیِّ شَیْ ءٍ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمَ عَلَی أُمَّتِکَ بِالنَّهَارِ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ فَرَضَ عَلَی الْأُمَمِ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ آدَمَ لَمَّا أَکَلَ مِنَ الشَّجَرَةِ بَقِیَ فِی بَطْنِهِ ثَلَاثِینَ یَوْماً وَ فَرَضَ (فَفَرَضَ) اللَّهُ عَلَی ذُرِّیَّتِهِ ثَلَاثِینَ یَوْماً الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ وَ الَّذِی یَأْکُلُونَهُ بِاللَّیْلِ تَفَضُّلٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ وَ کَذَلِکَ کَانَ عَلَی آدَمَ فَفَرَضَ اللَّهُ عَلَی أُمَّتِی ذَلِکَ ثُمَّ تَلَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَذِهِ الْآیَةَ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ مَنْ صَامَهَا فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَصُومُ شَهْرَ رَمَضَانَ احْتِسَاباً إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ سَبْعَ خِصَالٍ أَوَّلُهَا یَذُوبُ الْحَرَامَ فِی جَسَدِهِ وَ الثَّانِیَةُ یَقْرُبُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ الثَّالِثَةُ یَکُونُ قَدْ کَفَّرَ خَطِیئَةَ أَبِیهِ آدَمَ وَ الرَّابِعَةُ یُهَوِّنُ اللَّهُ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْخَامِسَةُ أَمَانٌ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ السَّادِسَةُ یُعْطِیهِ اللَّهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ السَّابِعَةُ یُطْعِمُهُ اللَّهُ مِنْ ثَمَرَاتِ الْجَنَّةِ (3)قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ التَّاسِعَةِ لِأَیِّ شَیْ ءٍ أَمَرَ اللَّهُ بِالْوُقُوفِ بِعَرَفَاتٍ بَعْدَ الْعَصْرِ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّ الْعَصْرَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی عَصَی فِیهَا آدَمُ رَبَّهُ وَ فَرَضَ

ص: 299


1- زاد فی علل الشرائع: «وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ»
2- رواه الصدوق فی العلل: ص 174 من قوله: ما فضل الرجال علی النساء.
3- رواه الصدوق فی العلل: ص 132 الا أنّه قال: یذوب الحرام من جسده. و قال: و یطعمه من طیبات الجنة.

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أُمَّتِیَ الْوُقُوفَ وَ التَّضَرُّعَ وَ الدُّعَاءَ فِی أَحَبِّ الْمَوَاضِعِ إِلَیْهِ وَ تَکَفَّلَ لَهُمْ بِالْجَنَّةِ وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَنْصَرِفُ فِیهَا النَّاسُ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی تَلَقَّی فِیهَا آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً إِنَّ لِلَّهِ بَاباً فِی السَّمَاءِ الدُّنْیَا یُقَالُ لَهُ بَابُ الرَّحْمَةِ وَ بَابُ التَّوْبَةِ وَ بَابُ الْحَاجَاتِ وَ بَابَ التَّفَضُّلِ وَ بَابُ الْإِحْسَانِ وَ بَابُ الْجُودِ وَ بَابُ الْکَرَمِ وَ بَابُ الْعَفْوِ وَ لَا یَجْتَمِعُ بِعَرَفَاتٍ أَحَدٌ إِلَّا اسْتَأْهَلَ مِنَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ هَذِهِ الْخِصَالَ وَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِائَةَ أَلْفِ مَلَکٍ مَعَ کُلِّ مَلَکٍ مِائَةٌ وَ عِشْرُونَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ لِلَّهِ رَحْمَةٌ عَلَی أَهْلِ عَرَفَاتٍ یُنْزِلُهَا عَلَی أَهْلِ عَرَفَاتٍ فَإِذَا انْصَرَفُوا أَشْهَدَ اللَّهُ (1)مَلَائِکَتَهُ بِعِتْقِ أَهْلِ عَرَفَاتٍ مِنَ النَّارِ وَ أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ وَ نَادَی مُنَادٍ انْصَرِفُوا مَغْفُورِینَ فَقَدْ أَرْضَیْتُمُونِی وَ رَضِیتُ عَنْکُمْ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْعَاشِرَةِ عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ (2)أَعْطَاکَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَعْطَانِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ الْأَذَانَ (3)وَ الْجَمَاعَةَ فِی الْمَسْجِدِ وَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الْإِجْهَارَ فِی ثَلَاثِ صَلَوَاتٍ وَ الرُّخْصَ لِأُمَّتِی (4)عِنْدَ الْأَمْرَاضِ وَ السَّفَرِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی الْجَنَائِزِ وَ الشَّفَاعَةَ لِأَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مِنْ أُمَّتِی قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا جَزَاءُ مَنْ قَرَأَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ قَرَأَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِعَدَدِ کُلِّ آیَةٍ أُنْزِلَتْ مِنَ السَّمَاءِ فَیَجْزِی بِهَا ثَوَابَهَا (5)وَ أَمَّا الْأَذَانُ فَإِنَّهُ یُحْشَرُ الْمُؤَذِّنُونَ مِنْ أُمَّتِی مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ

ص: 300


1- فی هامش نسخة: و للّه مائة رحمة ینزلها علی أهل عرفات، فإذا انصرفوا أشهد اللّه تلک الملائکة، ختص.
2- فی هامش نسخة: عن تسع خصال. ختص.
3- فی هامش نسخة: زاد: و الإقامة. قلت: فعلی نسخة الاختصاص یعد یوم الجمعة خامسا.
4- فی الخصال: و الرخصة لامتی.
5- فی الخصال: بعدد کل آیة نزلت من السماء ثواب تلاوتها.

وَ أَمَّا الْجَمَاعَةُ فَإِنَّ صُفُوفَ أُمَّتِی فِی الْأَرْضِ کَصُفُوفِ الْمَلَائِکَةِ فِی السَّمَاءِ (1)وَ الرَّکْعَةُ فِی الْجَمَاعَةِ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ رَکْعَةً کُلُّ رَکْعَةٍ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ أَمَّا یَوْمُ الْجُمُعَةِ فَیَجْمَعُ اللَّهُ فِیهِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لِلْحِسَابِ فَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ مَشَی إِلَی الْجَمَاعَةِ إِلَّا خَفَّفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِ أَهْوَالَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ یَأْمُرُ بِهِ إِلَی الْجَنَّةِ (2)وَ أَمَّا الْإِجْهَارُ فَإِنَّهُ یَتَبَاعَدُ مِنْهُ لَهَبُ النَّارِ بِقَدْرِ مَا یَبْلُغُ صَوْتَهُ وَ یَجُوزُ عَلَی الصِّرَاطِ وَ یُعْطَی السُّرُورَ حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَ أَمَّا السَّادِسُ (3)فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُخَفِّفُ أَهْوَالَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ لِأُمَّتِی کَمَا ذَکَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یُصَلِّی عَلَی الْجَنَائِزِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مُنَافِقاً أَوْ عَاقّاً وَ أَمَّا شَفَاعَتِی فَهِیَ لِأَصْحَابِ الْکَبَائِرِ مَا خَلَا أَهْلَ الشِّرْکِ وَ الظُّلْمِ (4)قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ وَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَلَمَّا أَسْلَمَ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ أَخْرَجَ رَقّاً أَبْیَضَ فِیهِ جَمِیعُ مَا قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً مَا اسْتَنْسَخْتُهَا إِلَّا مِنَ الْأَلْوَاحِ الَّتِی کَتَبَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ وَ لَقَدْ قَرَأْتُ فِی التَّوْرَاةِ فَضْلَکَ حَتَّی شَکَکْتُ فِیهَا یَا مُحَمَّدُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَمْحُو اسْمَکَ مُنْذُ أَرْبَعِینَ سَنَةً مِنَ التَّوْرَاةِ کُلَّمَا مَحَوْتُهُ وَجَدْتُهُ مُثْبَتاً فِیهَا وَ لَقَدْ قَرَأْتُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّ هَذِهِ الْمَسَائِلَ لَا یُخْرِجُهَا غَیْرُکَ وَ أَنَّ فِی السَّاعَةِ الَّتِی تُرَدُّ عَلَیْکَ فِیهَا هَذِهِ الْمَسَائِلُ یَکُونُ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِکَ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِکَ وَ وَصِیُّکَ بَیْنَ یَدَیْکَ

ص: 301


1- فی هامش نسخة: فی السماء الرابعة. ختص.
2- فی الخصال: ثم یجازیه الجنة.
3- فی هامش نسخة: و أمّا الرخصة فان اللّه یخفف أهوال القیامة علی من رخص من امتی، کما رخص اللّه فی القرآن؛ و أمّا الصلاة علی الجنائز فما من مؤمن یصلی علی جنازة إلّا أن یکون شافعا مشفعا. ختص.
4- فی هامش نسخة: و اما شفاعتی ففی أصحاب الکبائر ما خلا أهل الشرک و المظالم. ختص.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله صَدَقْتَ هَذَا جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِی وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِی وَ وَصِیِّی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام بَیْنَ یَدَیَّ فَآمَنَ الْیَهُودِیُّ وَ حَسُنَ إِسْلَامُهُ (1)

ل، الخصال بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنَا عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ إِلَی آخِرِ الْخَبَرِ (2)

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ إِلَی الْحَسَنِ علیه السلام قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ تَفْسِیرِ سُبْحَانَ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ قَالَ هَلْ جَزَاءُ مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِلَّا الْجَنَّةَ فَقَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ(3)

ع، علل الشرائع بِالْإِسْنَادِ الْمَذْکُورِ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَیِّ شَیْ ءٍ فَرَضَ هَذِهِ الْخَمْسَ صَلَوَاتٍ إِلَی قَوْلِهِ تَشْهَدُهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَارِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ (4)

ختص، الإختصاص عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ (الْحُسَیْنِ) بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام مِثْلَهُ (5).

أقول: سیأتی شرح أجزاء الخبر فی الأبواب المناسبة لها.

**[ترجمه]امالی صدوق: حسن بن علی علیهما السلام نقل می کند که یک نفر یهودی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده گفت، تو مدعی هستی پیامبرم و به من مانند موسی بن عمران وحی می شود؟ پیامبر اکرم ساعتی سکوت نمود بعد فرمود: آری من بهترین فرزند آدم هستم، فخری نیست، من خاتم النبیین و پیشوای متقین و پیامبر پروردگار جهانیانم. گفت، به جانب کدام گروه مبعوث شده ای، عربها یا عجمها یا ما؟ خداوند این آیه را نازل نمود: «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً». - . اعراف / 158 - ،{ بگو: «ای مردم، من پیامبر خدا به سوی همه شما هستم}

آن یهودی که از همه داناتر بود گفت، من از ده کلمه ای که خداوند با موسی بن عمران در بقعه مبارکه مناجات نمود که جز پیامبر مرسل یا ملک مقرب کسی نمی داند می پرسم، فرمود: بپرس. گفت به من بگو، کلماتی را که خداوند برای ابراهیم موقعی که خانه خدا را می ساخت انتخاب کرد چه بود؟ فرمود: آن کلمات این است: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر».

یهودی گفت، به چه چیز کعبه را مربع قرار داد؟ فرمود: به کلمات چهارگانه. پرسید، چرا کعبه نام گرفت؟ فرمود: چون وسط دنیا است. یهودی گفت، تفسیر «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله» را برایم بگو. فرمود: خداوند می دانست که فرزندان آدم به خدا دروغ می بندند پس فرمود: «سبحان الله»، یعنی منزه است خدا از آنچه آنها می گویند. اما «الحمدلله»؛ خداوند می داند که بندگان شکر نعمت او را نمی توانند ادا نمایند، پس خود را قبل از ستایش آنها می ستاید و همین اول کلام است، اگر این نبود خداوند احدی را به نعمت خود متنعم نمی کرد. اما «لا اله الا الله»

این کلمه تقوی است که موجب سنگینی ترازوی عمل در روز قیامت می شود. اما «الله اکبر» بالاترین و محبوبترین کلمات است در نزد خدا؛ یعنی چیزی از من بزرگتر نیست. به واسطه اهمیت این کلمه در نزد خدا، نماز با این کلمه شروع می شود و همین اسم با ارزش و گرامی خدا است.

یهودی گفت، صحیح است اما پاداش گوینده این کلام چیست؟ فرمود:

ص: 294

وقتی بنده بگوید «سبحان الله»، با او تمام جهان غیر از عرش تسبیح می کنند و به گوینده

این کلام ده برابر پاداش می دهد. وقتی بگوید«الحمد لله»، خداوند به او نعمتهای دنیا را متصل به نعمتهای آخرت ارزانی می دارد و این سخن اهل بهشت است. وقتی وارد بهشت می شوند، همه سخنان دنیا تمام می شود و قطع می گردد مگر همین کلمه.

اما «الحمد لله»؛ خداوند در این آیه می فرماید: «دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» - . یونس / 10 - ، { نیایش آنان در آنجا سبحانک اللّهم [=خدایا! تو پاک و منزّهی] و درودشان در آنجا سلام است، و پایان نیایش آنان این است که: الحمد لله رب العالمین [=ستایش ویژه پروردگار جهانیان است].}

اما «لا اله الا الله»؛ که جزای آن بهشت است و این آیه اشاره به همان است «هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ» - . رحمن / 60 - و آیا پاداش کسی که می گوید «لا اله الا الله»، جز بهشت است؟.

یهودی گفت، راست می گویی یا محمد، اولی را جواب دادی، اینک اجازه بده دومی را بپرسم. فرمود: هر چه مایلی بپرس. جبرئیل از طرف راست پیامبر و میکائیل از طرف چپ به او تلقین می نمودند.

یهودی گفت، چرا تو را محمد و احمد و ابو القاسم و بشیر و نذیر و داعی نامیده اند؟ فرمود: اما محمد، زیرا من محمودم در زمین؛ اما احمد، چون در آسمان محمودم؛ اما ابو القاسم، زیرا خداوند در روز قیامت سهم آتش را تقسیم می کند، هر کس از اولین و آخرین کافر به من باشد، در جهنم است؛ و اهل بهشت را تقسیم می کند، هر که به من ایمان آورد و اقرار بر نبوت من کند در بهشت است. اما داعی، زیرا من دعوت کننده مردمم به دین پروردگارم؛ اما نذیر، من هر کس را که مخالفت با من کند، به آتش جهنم می ترسانم؛ اما بشیر، من هر که را اطاعت من کند، مژده به بهشت می دهم.

گفت، راست می گویی یا محمد، بگو ببینم چرا خداوند نماز پنجگانه را بر امت تو در این اوقات شبانه روز واجب کرد؟ فرمود: خورشید هنگام ظهر حلقه ای دارد که وارد آن می شود، وقتی داخل آن حلقه شد، تمام جهان به جز عرش تسبیح خدا می کنند و این همان ساعتی است که خدا بر من درود می فرستد؛ به همین جهت خدا

ص: 295

در این ساعت نماز را بر من و امتم واجب نموده و فرموده است «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ» - . اسراء / 78 - ،{نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار}و این همان ساعتی است که جهنم را در روز قیامت می آورند، هر مؤمنی که در این ساعت توفیق یابد ساجد یا راکع و یا قائم باشد، خداوند بدنش را بر جهنم حرام می نماید. اما نماز عصر، در همان ساعتی است که آدم در آن ساعت از درخت منهی خورد و او را از بهشت خارج کرد. خداوند فرزندان او را تا روز قیامت مامور به این نماز کرد. خداوند برای امت من نیز لازم گردانید و این از محبوبترین نمازها در نزد خدا است و به من سفارش شده که در بین نمازها، به این نماز اهمیت خاصی بدهم. اما نماز مغرب در همان ساعتی است که خداوند توبه آدم را پذیرفت و فاصله بین موقعی که از درخت منهی خورد تا وقتی که توبه اش را قبول کرد، سیصد سال از سالهای دنیا بود و در آخرت، یک روز مانند هزار سال است. از وقت نماز عصر تا عشاء، آدم سه رکعت نماز خواند، یک رکعت برای خطایش و یک رکعت برای خطای حوا و یک رکعت برای توبه خود. خداوند این سه رکعت را بر امت من واجب نموده و این ساعت استجابت دعا است. خداوند به من وعده داده که دعای کسی را که در این ساعت او را می خواند مستجاب نماید. این بود نمازهایی که خداوند مرا به آن مامور نموده و فرموده است «فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ». - . روم / 17 - ،{پس خدا را تسبیح گویید آنگاه که به عصر درمی آیید و آنگاه که به بامداد درمی شوید.} اما نماز عشای آخر، چون قبر تاریک است و قیامت نیز تاریک است، خداوند من و امتم را به این نماز مامور نموده تا قبور آنها نورانی شود و به آنها بر صراط نیز نور عنایت شود. (بنده) هر قدمی که برای نماز عشا بردارد، خداوند جسدش را بر آتش حرام می کند و این نمازی است که خداوند برای پیامبران قبل از من انتخاب نموده است. اما نماز صبح، زیرا خورشید وقتی بر دو شاخ شیطان طلوع می کند، خداوند مرا مامور کرده که نماز صبح را قبل از طلوع آفتاب و پیش از آنکه کافر برای خورشید سجده نماید به جا آورم و امت من برای خدا سجده نمایند و سرعت در این نماز محبوب تر است نزد خدا و این نمازی است که ملائکه شب و ملائکه روز هر دو شاهد آن هستند.

ص: 296

گفت، راست می گویی یا محمد، اینک بگو چرا این چهار عضو که نظیف ترین اعضای جسد هستند اختصاص به وضو دارند. فرمود: وقتی شیطان آدم را وسوسه کرد و او نزدیک درخت رفت و به آن نگاه کرد، آب صورتش رفت. سپس از جای حرکت کرد و این اولین قدمی بود که به سوی خطیئه برداشت. بعد با دست آن را گرفت و مالید و از آن خورد، تمام زیور و لباسهایش از تنش ریخت. وقتی خداوند از او درگذشت، دست خود را روی سر گذاشت و گریست. خداوند بر او و فرزندانش وضو را بر این چهار عضو واجب نموده و دستور به شستن صورتی که به درخت نگاه کرد داد. و دستور داد دو دست را تا آرنج بشوید چون از درخت برداشت. و دستور مسح سر را داد، چون دست خود را روی سر گذاشت. و امر کرد دو پایش را مسح نماید چون به سوی خطا گام برداشت. بر امت من مضمضه لازم شد تا دل از حرام بشوید و استنشاق نیز لازم گردید تا بر آنها بوی آتش و گند جهنم را حرام نماید.

یهودی گفت، راست می گویی یا محمد، پاداش عمل کننده به آن چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اولین لحظه ای که به آب دست می زند، شیطان از او دور می شود. وقتی مضمضه می کند، خداوند قلب و زبانش را به حکمت نورانی می کند. وقتی استنشاق می کند، خدا او را از آتش ایمن می کند و بوی بهشت را روزی او می گرداند. وقتی صورتش را بشوید، خداوند رویش را در روزی که صورتهای سفید سیاه می شوند، سفید می کند. وقتی دو دستش را بشوید، خداوند غلهای آتش را بر او حرام می کند. وقتی سر را مسح می کند خداوند گناهان او را می زداید و وقتی دو پایش را مسح می کند، خداوند در روزی که قدمها در آنجا می لغزد، او را از صراط عبور می دهد.

گفت راست گفتی یا محمد، مرا از پنجمی اطلاع بده، چرا خداوند غسل جنابت را لازم نمود ولی برای ادرار و دفع غایط غسل را لازم نکرد؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: وقتی آدم از درخت خورد،

ص: 297

آن غذا در تمام رگها و موی و پوست او جریان یافت. وقتی مردی با همسر خود همبستر شود، آبی که از او خارج می شود، از هر رگ و موی اوست. به همین جهت خداوند بر ذریه او شستشوی از جنابت را تا روز قیامت واجب نمود. ولی ادرار از زیادی آشامیدنی است که می آشامد و غایط مواد زائد غذایی است که می خورد، به همین جهت برای آنها وضو لازم شده است.

یهودی گفت، صحیح می گویی یا محمد، اینک بفرمایید، پاداش کسی که غسل جنابت از حلال نماید چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمن وقتی با زن خود همبستر شود، هفتاد نفر از فرشته بال و پر خود را می گشایند و رحمت نازل می شود و هر وقت غسل نماید، با هر قطره ای، خداوند خانه ای در بهشت برایش می سازد و این سرّی است بین خدا و خلق او (منظور غسل جنابت است).

یهودی گفت، صحیح می فرمایید، مرا از ششمی مطلع کنید. پنج چیز در تورات است که خداوند به بنی اسرائیل دستور داد بعد از موسی به او اقتدا کنند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود تو را به خدا سوگند، اگر از آنها اطلاع دهم می پذیری و اقرار می کنی؟ گفت آری.

فرمود: اولین کلمه­ای که در تورات نوشته شده «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» است که به زبان عبرانی طاب است، سپس این آیه را خواند «یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ» - . اعراف / 157 - ، «وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ» - . صف / 6 - ، {همانان که از این فرستاده، پیامبر درس نخوانده - که [نام] او را نزد خود، در تورات و انجیل نوشته می یابند - پیروی می کنند؛ [همان پیامبری که] آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد، و از کار ناپسند باز می دارد}،{ و به فرستاده ای که پس از من می آید و نام او «احمد» است بشارتگرم}و در جمله دوم، نام وصی من علی بن ابی طالب است و سوم و چهارم دو نواده من حسن و حسین و در سطر پنجم مادر آنها فاطمه سرور زنان جهان صلوات الله علیهم است و در تورات نام وصی من ایلیا و اسم دو نواده ام شبر و شبیر و آن دو، نور چشم فاطمه علیهما السلام هستند.

یهودی گفت، صحیح است. اکنون بفرمایید، فضیلت اهل بیت چیست؟ فرمود: مرا بر پیامبران فضیلتی است. هیچ پیامبری نیست مگر اینکه قوم خود را نفرین نموده ولی من دعا بر امت خود را نگه داشته ام تا روز قیامت شفاعت کنم از آنها اما برتری بازماندگان و خاندانم بر دیگران، مانند برتری آب است بر تمام اشیاء. همان طور که آب وسیله حیات همه چیز است، حب و دوستی خانواده من باعث کمال دین می شود و این آیه را قرائت نمود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» - . مائده / 3 - ،{ امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم}تا آخر آیه.

یهودی گفت، صحیح است یا محمد، راجع به هفتمی بفرمایید. فضیلت مردان بر زنان چیست؟

ص: 298

پیامبر اکرم فرمود: مانند فضل آسمان است بر زمین و مانند برتری آب است بر زمین. به وسیله آب زمین زنده می شود و با مردان زنان زنده می شوند. اگر مردان نبودند خداوند زنان را نمی آفرید، و این آیه را تلاوت کرد: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ». - . نساء / 34 - ،{ مردان، سرپرست زنانند، به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی برتری داده.}

یهودی گفت چرا چنین است؟ پیامبر اکرم فرمود: خداوند عزیز آدم را از گل آفرید و از زیادی گل آدم حوّا را آفرید. اولین کسی که از زن اطاعت کرد آدم بود و همین موجب اخراج آدم از بهشت شد. خداوند فضیلت مردان بر زنان در دنیا را بیان کرده است. نمی بینی که زنان حیض می شوند و به همین جهت نمی توانند عبادت کنند ولی مردان دچار چنین ناپاکی نمی شوند؟ یهودی گفت، صحیح است. بفرمایید چرا خداوند بر امت شما سی روز روزه واجب نموده ولی بر سایر امت ها بیشتر از این واجب کرده؟ فرمود: وقتی آدم از درخت منهی خورد، سی روز در دل او باقی ماند. خداوند بر فرزندانش واجب کرد که سی روز تشنگی و گرسنگی بکشند و آن خوراکی که در شب می خورند، تفضل و لطفی است از خدا به آنها، همین طور که بر آدم تفضل نمود، خداوند بر امت من آن را واجب نموده بعد پیامبر این آیه را تلاوت کرد: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ. أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» - . بقره / 183 - 184 - ،{ ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید. روزهای معدودی.}

یهودی گفت، صحیح است. پاداش کسی که روزه بدارد چیست؟ فرمود: هر مؤمنی که ماه رمضان برای امر خدا و به امید ثواب روزه بدارد، برایش هفت امتیاز دارد:

1. پیکرش از حرام زدوده می شود.

2. به رحمت خدا نزدیک می گردد.

3. کفاره خطای آدم را پرداخته است.

4. ناراحتیهای مرگ بر او آسان می شود.

5. ایمنی از گرسنگی و تشنگی در روز قیامت است.

6. خداوند به او براتی از آزادی آتش جهنم می دهد.

7. از میوه های بهشت به او می خوراند. گفت صحیح است، نهمی را بفرمایید، چرا خداوند وقوف در عرفات را بعد از عصر واجب کرده؟ فرمود: عصر همان ساعتی است که آدم در آن ساعت خلاف نمود.

ص: 299

خداوند بر امت من وقوف و تضرع و دعا را در بهترین مواضع و محبوب ترین جاها نزد خود لازم نموده و ضمانت بهشت را برای آنها نموده و ساعتی که مردم از عرفات کوچ می کنند همان ساعتی است که آدم کلمات را از خداوند پذیرفت و بر او توبه نمود. خداوند توبه پذیر و مهربان است.

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: سوگند به آن کس که مرا به عنوان بشیر و نذیر به رسالت مبعوث نمود، برای خداوند دری است در آسمان دنیا به نام باب الرحمة و باب التوبة و باب الحاجات و باب التفضل و باب الاحسان و باب الجود و باب الکرم و باب العفو و احدی در عرفات اجتماع نمی کند مگر اینکه شایسته این امتیازات می شود. خداوند را صد هزار فرشته است که با هر کدام صد و بیست هزار فرشته می باشد و خدا را رحمتی بر اهل عرفات است که بر آنها نازل می فرماید. وقتی از عرفات کوچ کنند، خداوند ملائکه را بر آزاد نمودن اهل عرفات از آتش شاهد می گیرد و بهشت را برای آنها واجب می کند و منادی فریاد می زند، بروید شما آمرزیده هستید، مرا از خود خشنود کردید و از شما راضی شدم.

یهودی گفت صحیح می فرمایید، اینک دهمی را بفرمایید و آن هفت امتیازی است که خداوند از پیامبران به شما و از تمام امت ها به امت شما عنایت کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند به من فاتحة الکتاب را عنایت نموده و اذان و جماعت در مسجد و روز جمعه و بلند خواندن در سه نماز و آزادی که به امت من عنایت شده در هنگام بیماری ها و سفر و نماز میت و شفاعت برای اهل کبائر از امتم. یهودی گفت راست می فرمایی،

سپس پرسید: ثواب کسی که فاتحه را بخواند چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس فاتحة الکتاب را بخواند، خداوند معادل هر آیه ای که از آسمان نازل شده، ثواب تلاوت آن آیات را به او پاداش می دهد.

اما اذان، پاداشش این است که اذان گویان امت من با پیامبران و صدیقین و شهداء و صالحین محشور می شوند.

ص: 300

اما جماعت صفوف امت من در زمین، مانند صفهای ملائکه است در آسمان و یک رکعت در جماعت معادل بیست و چهار رکعت است که هر رکعتی در نزد خدا محبوبتر از عبادت چهل سال است. اما روز جمعه، خداوند اولین و آخرین را برای حساب جمع می کند. مؤمنی که در روز جمعه به سوی جماعت برود، خداوند بر او اهوال و ترسهای روز قیامت را سبک می گرداند و او را روانه بهشت می کند.

اما بلند خواندن نماز موجب دور شدن شراره آتش به اندازه صدایش می گردد و از صراط عبور می کند و خوشحال می شود تا وارد بهشت گردد.

اما ششم، خداوند اهوال قیامت را برای امت من تخفیف می دهد چنانچه در قرآن کریم ذکر نموده، هر مؤمنی که نماز میت بخواند خداوند بهشت را بر او واجب می نماید مگر منافق یا نافرمان پدر و مادر باشد. اما شفاعت من در باره مرتکبین گناه کبیره است به جز مشرکین و ستمگران. گفت درست است یا محمد، صلی الله علیه و آله، من گواهی می دهم به لا اله الا الله و اینکه تو بنده و پیامبر او و خاتم پیامبران و پیشوای متقین و رسول رب العالمینی. پس از اسلام آوردن نوشته ای سفید خارج کرد که در آن تمام گفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نوشته بود و گفت یا رسول الله، قسم به آن کسی که تو را به حق مبعوث نموده، این مطالب را نسخه برداری نکرده ام مگر از الواحی که خدا برای موسی بن عمران نوشته بود. در تورات فضیلت تو را خواندم، ولی به شک افتادم. چهل سال است که نام تو را از تورات محو می کنم و پیوسته می بینم باز نوشته است. در تورات خواندم که این مسائل را جز تو جواب نمی دهد و در آن ساعتی که این مسائل به تو عرضه می شود، جبرئیل طرف راست و میکائیل طرف چپ و وصیت در مقابل تو است.

ص: 301

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: راست می گویی، این جبرییل است که طرف راست من و میکائیل طرف چپ و وصیم علی بن ابی طالب است که در مقابل من است. یهودی ایمان آورد و نیکو ایمانی پیدا کرد.

این خبر در امالی و علل الشرائع و اختصاص نیز نقل شده است. - . امالی صدوق: 157 - 163 -

الخصال: در کتاب خصال از جد بزرگوارش حسن بن علی علیه السلام در حدیث طولانی مثل آن را روایت کرده است. - . الخصال: 355 -

علل الشرائع: امام حسن علیه السلام فرمود: تعدادی از یهودیان پیش رسول خدا آمدند و داناترین آنان از رسول خدا در مورد تفسیر سبحان اللّه پرسید، تا آخر حدیث. - . علل الشرائع: 251 -

علل الشرائع: گروهی یهودی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد که داناترین آنان از رسول خدا مسائلی سؤال کرد که از آن جمله بود، مرا خبر بده از خدای متعال، برای چه نماز پنجگانه را فرض کرد، تا آخر حدیث. - . علل الشرائع: 337 -

الإختصاص: حسن بن عبداللّه از پدرش از جدش از امام حسین علیه السلام مثل این حدیث را نقل کرده است. - . اختصاص: 33 - 35 -

مولف: شرح این خبر در ابواب مناسب آن خواهد آمد.

**[ترجمه]

«6»

ع، علل الشرائع وَهْبٌ الْیَمَانِیُّ (6)قَالَ: إِنَّ یَهُودِیّاً سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ

ص: 302


1- الأمالی: ص 112- 118.
2- الخصال 2: 9.
3- علل الشرائع: ص 94.
4- علل الشرائع: ص 120.
5- الاختصاص: مخطوط: و نسخته غیر موجودة عندنا.
6- هو وهب بن منبه بن کامل الیمانیّ الابناوی المتوفی فی 114. و الابناوی نسبة إلی الابناء، کل من ولد بالیمن من أبناء الفرس الذین وجههم کسری مع سیف بن ذی یزن فلیس من العرب و یسمونهم الابناء، و ینسب إلیها همام أخو وهب أیضا و طاوس بن کیسان و غیرهم.

أَ کُنْتَ فِی أُمِّ الْکِتَابِ نَبِیّاً قَبْلَ أَنْ تُخْلَقَ قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ هَؤُلَاءِ أَصْحَابُکَ الْمُؤْمِنُونَ الْمُثْبِتُونَ مَعَکَ قَبْلَ أَنْ یُخْلَقُوا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَمَا شَأْنُکَ لَمْ تَتَکَلَّمْ بِالْحِکْمَةِ حِینَ خَرَجْتَ مِنْ بَطْنِ أُمِّکَ کَمَا تَکَلَّمَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ عَلَی زَعْمِکَ وَ قَدْ کُنْتَ قَبْلَ ذَلِکَ نَبِیّاً فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّهُ لَیْسَ أَمْرِی کَأَمْرِ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ خَلَقَهُ اللَّهُ مِنْ أُمٍّ لَیْسَ لَهُ أَبٌ کَمَا خَلَقَ آدَمَ علیه السلام مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ لَا أُمٍّ وَ لَوْ أَنَّ عِیسَی حِینَ خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ لَمْ یَنْطِقْ بِالْحِکْمَةِ لَمْ یَکُنْ لِأُمِّهِ عُذْرٌ عِنْدَ النَّاسِ وَ قَدْ أَتَتْ بِهِ مِنْ غَیْرِ أَبٍ وَ کَانُوا یَأْخُذُونَهَا کَمَا یَأْخُذُونَ بِهِ مِثْلَهَا مِنَ الْمُحْصَنَاتِ فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْطِقَهُ عُذْراً لِأُمِّهِ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: وهب یمانی گفت، مردی یهودی پیش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده گفت،

ص: 302

آیا تو در ام الکتاب، قبل از به وجود آمدنت پیامبر بوده ای؟ فرمود: آری. گفت نام این اصحاب مؤمن تو، قبل از به وجود آمدنشان با نام تو ثبت شده است؟ فرمود: آری. گفت چه شد که شما موقع تولد زبان به حکمت نگشودی چنانچه عیسی زبان گشود، با اینکه تو قبل از آن پیامبر بودی.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: وضع من مانند عیسی نیست. او را خداوند از مادر بدون پدر آفرید چنانچه آدم را بدون پدر و مادر آفرید. اگر عیسی هنگام ولادت زبان به حکمت نمی گشود، مادرش در مقابل مردم عذری نداشت که او را بدون پدر زائیده بود و او را مورد مؤاخذه قرار می دادند، چنانچه سایر زنان پاکدامن را بازخواست می کردند. سخن او باعث عذر مادرش گردید. - . علل الشرائع: 79 -

**[ترجمه]

بیان

لعل غرض الیهودی من الکلام بحیث یسمع عامة الناس فلذا لم یذکر صلی الله علیه و آله کلامه الذی خص بسماعه أهله الأدنون أو لم یتعرض له لعدم إمکان إثباته علی السائل مع إنکاره.

**[ترجمه]شاید منظور یهودی، سخن گفتن پیامبر در مقابل مردم بود. به همین جهت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سخن گفتن خود را برای خویشاوندان نزدیک خویش ذکر نکرد و یا اظهار نکردن برای آن بوده که اثباتش برای سائل با انکاری که داشت ممکن نبوده.

**[ترجمه]

«7»

ع، علل الشرائع الطَّالَقَانِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یُوسُفَ الْحَلَّالِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْخَلِیلِ الْمحرمِیِّ (2)عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَکْرٍ الْمِسْمَعِیِّ (3)عَنْ حُمَیْدٍ الطَّوِیلِ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ: سَمِعَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ بِقُدُومِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ فِی أَرْضٍ یَحْتَرِثُ فَأَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ ثَلَاثٍ لَا یَعْلَمُهُنَّ إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ مَا أَوَّلُ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ وَ مَا أَوَّلُ طَعَامِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَا یَنْزِعُ الْوَلَدَ إِلَی أَبِیهِ أَوْ إِلَی أُمِّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله أَخْبَرَنِی بِهِنَّ جَبْرَئِیلُ علیه السلام آنِفاً قَالَ هَلْ أَخْبَرَکَ جَبْرَئِیلُ قَالَ نَعَمْ قَالَ ذَلِکَ عَدُوُّ الْیَهُودِ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَةَ قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا

ص: 303


1- علل الشرائع: 38.
2- هکذا فی النسخ، و فی نسخة من العلل: المخزومی، و الصحیح: المخرمی بالخاء المعجمة و الراء المکسورة المشددة منسوب الی المخرم و هی محلة ببغداد، نزلها بعض ولد یزید بن المخرم فسمیت به، و الرجل هو محمّد بن الخلیل المخرمی البغدادیّ أبو جعفر الفلاس المتوفی فی سنة المائتین و بضع و ستین، ترجمه ابن حجر فی التقریب ص 444.
3- فی العلل المطبوع: التمیمی المسمعی خ ل.

لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ أَمَّا أَوَّلُ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ فَنَارٌ تَحْشُرُ النَّاسَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ وَ أَمَّا أَوَّلُ طَعَامٍ یَأْکُلُهُ أَهْلُ الْجَنَّةِ فَزِیَادَةُ کَبِدِ الْحُوتِ وَ إِذَا سَبَقَ مَاءُ الرَّجُلِ مَاءَ الْمَرْأَةِ نَزَعَ الْوَلَدُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ إِنَّ الْیَهُودَ قَوْمٌ بُهْتٌ وَ إِنَّهُمْ إِنْ عَلِمُوا بِإِسْلَامِی قَبْلَ أَنْ تَسْأَلَهُمْ عَنِّی بَهَتُونِی فَجَاءَتِ الْیَهُودُ فَقَالَ أَیُّ رَجُلٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ قَالُوا خَیْرُنَا وَ ابْنُ خَیْرِنَا وَ سَیِّدُنَا وَ ابْنُ سَیِّدِنَا قَالَ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَسْلَمَ عَبْدُ اللَّهِ قَالُوا أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ فَخَرَجَ عَبْدُ اللَّهِ وَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالُوا شَرُّنَا وَ ابْنُ شَرِّنَا وَ انْفَضُّوا قَالَ فَقَالَ هَذَا الَّذِی کُنْتُ أَخَافُ مِنْهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: انس بن مالک گفت، عبد الله بن سلام شنید که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سرزمین یحترث آمده است، او نیز در آنجا بود، خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید و گفت، من سه سؤال از شما می کنم که جز پیامبر یا وصی او کسی نمی داند. اولین نشانه قیامت چیست و اولین خوراک بهشتیان چه خواهد بود و چه چیز موجب کشش فرزند به پدر و مادرش می شود؟.

فرمود: جبرئیل لحظه ای پیش به من خبر داد. عبد الله بن سلام گفت جبرئیل به تو خبر داده؟ فرمود: آری. گفت او در بین ملائکه، دشمن یهودیان است. پیامبر این آیه را قرائت نمود: «قُلْ مَنْ کانَ

ص: 303

عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ» - . بقره / 97 - ،{ بگو: کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است،} اما اولین نشانه قیامت آتشی است که مردم مشرق و مغرب را زنده می کند. اما اول غذایی که اهل بهشت می خورند کبد ماهی است. و وقتی آب مرد بر زن غلبه کند، فرزند شبیه پدر می شود. عبد الله بن سلام گفت: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد انک رسول الله و گفت، یهودیان مردمانی حیرانند اگر بدانند من مسلمان شده ام به من نسبت نادانی می دهند. یهودیان خدمت پیامبر اکرم آمدند. فرمود: عبد الله بن سلام چگونه شخصی است؟ گفتند بهترین ما است و سرور و سید ما است. فرمود؟ اگر مسلمان شده باشد؟ گفتند به خدا پناه می بریم از این کار.

عبد الله بن سلام پیش آنها آمد در حالی که می گفت اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله. گفتند او بدترین ما است و خانواده او بدند و از او جدا شدند. به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد، این بود همان مطلبی که من از آن می ترسیدم. - . علل الشرایع: 94 -

**[ترجمه]

توضیح

زیادة الکبد هی القطعة المنفردة المتعلقة بالکبد و هی أهنؤها و أطیبها ذکره الکرمانی فی شرح البخاری و قال نزع الولد إلی أبیه و نحوه أشبهه و قال الجزری فی حدیث ابن سلام إنهم قوم بهت جمع بهوت من بناء المبالغة کصبور و صبر ثم یسکن تخفیفا.

**[ترجمه]«زیاده الکبد» تکه ای جدا از کبد است که به آن چسپیده و گوارا ترین و پاکیزه ترین آنها است. این مطلب را کرمانی در شرح صحیح بخاری نوشته است. کرمانی گوید: «نزع الولد الی ابیه» به معنای شبیه ترین انسان به پدرش است. جزری در حدیث ابن سلام گوید: بهت، جمع بهوت می باشد. و بهوت صیغه مبالغه بهت است مثل صبور و صبر. سپس به خاطر کثرت استعمال ساکن شده است. - . النهایه فی غریب الحدیث والاثر1: 165 -

**[ترجمه]

«8»

ع، علل الشرائع الْحَسَنُ بْنُ یَحْیَی بْنِ ضُرَیْسٍ الْبَجَلِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَنْ یَزِیدَ بْنِ سَلَّامٍ (2)

أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لِمَ سُمِّیَ الْفُرْقَانُ فُرْقَاناً قَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أُنْزِلَتْ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرُهُ مِنَ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا جُمْلَةً فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْوَرَقِ قَالَ فَمَا بَالُ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ لَا یَسْتَوِیَانِ فِی الضَّوْءِ وَ النُّورِ قَالَ لَمَّا خَلَقَهُمَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَطَاعَا وَ لَمْ یَعْصِیَا شَیْئاً فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَبْرَئِیلَ علیه السلام أَنْ یَمْحُوَ ضَوْءَ الْقَمَرِ فَمَحَاهُ فَأَثَّرَ الْمَحْوُ فِی الْقَمَرِ خُطُوطاً سَوْدَاءَ وَ لَوْ أَنَّ الْقَمَرَ تُرِکَ عَلَی حَالِهِ بِمَنْزِلَةِ الشَّمْسِ لَمْ یُمْحَ

ص: 304


1- علل الشرائع: 42.
2- الاسناد فی المصدر هکذا: الحسین الحسن خ بن یحیی بن ضریس البجلیّ قال: حدّثنا أبی، قال حدّثنا أبو جعفر عمارة السکونی السریانی، قال: حدّثنا إبراهیم بن عاصم بقزوین، قال: حدّثنا عبد اللّه بن هارون الکرخی، قال: حدّثنا أبو جعفر أحمد بن عبد اللّه بن یزید بن سلام بن عبد اللّه مولی رسول اللّه ص، قال: حدّثنی أبی عبد اللّه بن یزید، قال: حدّثنی یزید بن سلام.

لَمَا عُرِفَ اللَّیْلُ مِنَ النَّهَارِ وَ لَا النَّهَارُ مِنَ اللَّیْلِ وَ لَا عَلِمَ الصَّائِمُ کَمْ یَصُومُ وَ لَا عَرَفَ النَّاسُ عَدَدَ السِّنِینَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی لِمَ سُمِّیَ اللَّیْلُ لَیْلًا قَالَ لِأَنَّهُ یُلَایِلُ الرِّجَالَ مِنَ النِّسَاءِ جَعَلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أُلْفَةً وَ لِبَاساً وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَمَا بَالُ النُّجُومِ تَسْتَبِینَ صِغَاراً وَ کِبَاراً وَ مِقْدَارُهَا سَوَاءٌ قَالَ لِأَنَّ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ السَّمَاءِ الدُّنْیَا بِحَاراً یَضْرِبُ الرِّیحُ أَمْوَاجَهَا فَلِذَلِکَ تَسْتَبِینَ صِغَاراً وَ کِبَاراً وَ مِقْدَارُ النُّجُومِ کُلُّهَا سَوَاءٌ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الدُّنْیَا لِمَ سُمِّیَتِ الدُّنْیَا قَالَ لِأَنَّ الدُّنْیَا دَنِیئَةٌ خُلِقَتْ مِنْ دُونِ الْآخِرَةِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مَعَ الْآخِرَةِ لَمْ یَفْنَ أَهْلُهَا کَمَا لَا یَفْنَی أَهْلُ الْآخِرَةِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْقِیَامَةِ لِمَ سُمِّیَتِ الْقِیَامَةَ قَالَ لِأَنَّ فِیهَا قِیَامَ الْخَلْقِ لِلْحِسَابِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی لِمَ سُمِّیَتِ الْآخِرَةُ آخِرَةً قَالَ لِأَنَّهَا مُتَأَخِّرَةٌ تَجِی ءُ مِنْ بَعْدِ الدُّنْیَا لَا تُوصَفُ سِنِینُهَا وَ لَا تُحْصَی أَیَّامُهَا وَ لَا یَمُوتُ سُکَّانُهَا قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ یَوْمٍ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَوْمَ الْأَحَدِ قَالَ وَ لِمَ سُمِّیَ یَوْمَ الْأَحَدِ قَالَ لِأَنَّهُ وَاحِدٌ مَحْدُودٌ قَالَ فَالْإِثْنَیْنِ قَالَ هُوَ الْیَوْمُ الثَّانِی مِنَ الدُّنْیَا قَالَ فَالثَّلَاثَاءَ قَالَ الثَّالِثُ مِنَ الدُّنْیَا قَالَ فَالْأَرْبِعَاءَ قَالَ الْیَوْمُ الرَّابِعُ مِنَ الدُّنْیَا قَالَ فَالْخَمِیسَ قَالَ هُوَ یَوْمٌ خَامِسٌ مِنَ الدُّنْیَا وَ هُوَ یَوْمٌ أَنِیسٌ لُعِنَ فِیهِ إِبْلِیسُ وَ رُفِعَ فِیهِ إِدْرِیسُ علیه السلام قَالَ فَالْجُمُعَةَ قَالَ هُوَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ وَ هُوَ یَوْمُ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ قَالَ فَالسَّبْتَ قَالَ یَوْمٌ مَسْبُوتٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْقُرْآنِ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ فَمِنَ الْأَحَدِ إِلَی الْجُمُعَةِ سِتَّةُ أَیَّامٍ وَ السَّبْتُ مُعَطَّلٌ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ لِمَ سُمِّیَ آدَمَ قَالَ لِأَنَّهُ خُلِقَ مِنْ طِینِ الْأَرْضِ وَ أَدِیمِهَا قَالَ فَآدَمُ خُلِقَ مِنَ الطِّینِ کُلِّهِ أَوْ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ قَالَ بَلْ مِنَ الطِّینِ

ص: 305

کُلِّهِ وَ لَوْ خُلِقَ مِنْ طِینٍ وَاحِدٍ لَمَا عَرَفَ النَّاسُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ کَانُوا عَلَی صُورَةٍ وَاحِدَةٍ قَالَ فَلَهُمْ فِی الدُّنْیَا مَثَلٌ قَالَ التُّرَابُ فِیهِ أَبْیَضُ وَ فِیهِ أَخْضَرُ وَ فِیهِ أَصْفَرُ وَ فِیهِ أَغْبَرُ وَ فِیهِ أَحْمَرُ وَ فِیهِ أَزْرَقُ وَ فِیهِ عَذْبٌ وَ فِیهِ مِلْحٌ وَ فِیهِ خَشِنٌ وَ فِیهِ لَیِّنٌ وَ فِیهِ أَصْهَبُ فَلِذَلِکَ صَارَ النَّاسُ فِیهِمْ لَیِّنٌ وَ فِیهِمْ خَشِنٌ وَ فِیهِمْ أَبْیَضُ وَ فِیهِمْ أَصْفَرُ وَ أَحْمَرُ وَ أَصْهَبُ وَ أَسْوَدُ عَلَی أَلْوَانِ التُّرَابِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ أَوْ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ قَالَ بَلْ حَوَّاءُ خُلِقَتْ مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ لَوْ کَانَ آدَمُ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ لَکَانَ الطَّلَاقُ بِیَدِ النِّسَاءِ وَ لَمْ یَکُنْ بِیَدِ الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ کُلِّهِ خُلِقَتْ أَمْ مِنْ بَعْضِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَعْضِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ کُلِّهِ لَجَازَ الْقِصَاصُ فِی النِّسَاءِ کَمَا یَجُوزُ فِی الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ ظَاهِرِهِ أَوْ بَاطِنِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَاطِنِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ ظَاهِرِهِ لَانْکَشَفْنَ النِّسَاءُ کَمَا یَنْکَشِفُ الرِّجَالُ فَلِذَلِکَ صَارَتِ النِّسَاءُ مُسْتَتِرَاتٌ قَالَ فَمِنْ یَمِینِهِ أَوْ مِنْ شِمَالِهِ قَالَ بَلْ مِنْ شِمَالِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ یَمِینِهِ لَکَانَ لِلْأُنْثَی حَظٌّ کَحَظِّ الذَّکَرِ مِنَ الْمِیرَاثِ فَلِذَلِکَ صَارَ لِلْأُنْثَی سَهْمٌ وَ لِلذَّکَرِ سَهْمَانِ وَ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ مِثْلَ شَهَادَةِ رَجُلٍ وَاحِدٍ قَالَ فَمِنْ أَیْنَ خُلِقَتْ قَالَ مِنَ الطِّینَةِ الَّتِی فَضَلَتْ مِنْ ضِلْعِهِ الْأَیْسَرِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْوَادِی الْمُقَدَّسِ لِمَ سُمِّیَ الْمُقَدَّسَ قَالَ لِأَنَّهُ قُدِّسَتْ فِیهِ الْأَرْوَاحُ وَ اصْطُفِیَتْ فِیهِ الْمَلَائِکَةُ وَ کَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی تَکْلِیماً قَالَ فَلِمَ سُمِّیَتِ الْجَنَّةُ جَنَّةً قَالَ لِأَنَّهَا جَنِینَةٌ خِیَرَةٌ نَقِیَّةٌ وَ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ مَرْضِیَّةٌ (1).

**[ترجمه]علل الشرائع: یزید بن سلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال کرد، چرا قرآن را فرقان نامیده اند؟ فرمود: زیرا آیات و سوره های آن متفرق است و به صورت الواح نازل نشده، ولی سایر کتب از قبیل صحف و تورات و انجیل و زبور یکباره در الواح و اوراق نازل شده است. گفت چرا خورشید و ماه در نور با هم مساوی نیستند؟ فرمود وقتی خداوند آن دو را آفرید اطاعت نمودند و هیچ مخالفتی ننمودند.

خداوند به جبرئیل دستور داد نور ماه را از بین ببرد. جبرئیل نور ماه را محو کرد. در روی قمر خطهای سیاهی بر اثر همین محو نور باقیمانده، اگر ماه به همان صورت خود مانند خورشید به جای می ماند

ص: 304

و نورش محو نمی گردید، شب از روز و روز از شب تمییز داده نمی شد و نه روزه دار می دانست چقدر روزه گرفته و تاریخ ماه و سال نیز معلوم نمی شد و این آیه در همین مورد است: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ». - . اسراء / 12 - ،{و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را تیره گون و نشانه روز را روشنی بخش گردانیدیم تا [در آن] فضلی از پروردگارتان بجویید، و تا شماره سالها و حساب [عمرها و رویدادها] را بدانید و هر چیزی را به روشنی باز نمودیم.}

گفت صحیح است. بفرمایید چرا شب را لیل گفته اند. فرمود زیرا مردان در پناه و کنار زنان قرار می گیرند و خداوند شب را موقع الفت و پوشش قرار داده و این آیه همان مطلب را می فرماید: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً»، - . نبأ / 10 - 11 - { و شب را [برای شما] پوششی قرار دادیم. و روز را [برای] معاش [شما] نهادیم.}

گفت صحیح است. بفرمایید چرا ستاره ها کوچک و بزرگ دیده می شوند و حال اینکه اندازه آنها مساوی است؟ فرمود: زیرا بین ستاره ها و آسمان دنیا دریاهایی است که باد امواج آن را به حرکت در می آورد و به همین جهت کوچک و بزرگ دیده می شود و اندازه ستارگان مساوی هستند. گفت بفرمایید چرا دنیا را دنیا نامیده اند؟ فرمود: زیرا دنیا پست آفریده شده و بی ارزش تر از آخرت است. اگر با آخرت خلق می شد اهل آن فانی نمی شد.

گفت بفرمایید چرا به قیامت قیامت می گویند؟ فرمود: زیرا در قیامت مردم برای حساب قیام می کنند. گفت چرا آخرت را آخرت نامیده اند؟ فرمود: چون آخرت بعد از دنیا در آخر می آید سالهایش وصف ناشدنی است و روزهایش ناشمردنی و اهل آن نخواهند مرد.

گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم اولین روزی را که خدا آفرید کدام روز بود؟ فرمود: روز یک شنبه. گفت چرا یک شنبه نامیده شد؟ فرمود: چون یکی است و محدود است. گفت دوشنبه چرا؟ فرمود: چون روز دوم دنیا بود. گفت سه شنبه چرا؟ جواب داد: او روز سوم بود. پرسید چهارشنبه؟ فرمود: روز چهارم بود. گفت پنج شنبه؟ فرمود: پنجمین روز دنیا بود و همان روز انیس است که ابلیس در آن روز مورد لعنت قرار گرفت و ادریس را بالا برد. گفت جمعه چرا به این نام اختصاص یافت؟ فرمود: آن روزی است که مردم در آن جمع می شوند «وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ» روز شاهد و مشهود است. گفت شنبه را بفرمایید چرا شنبه نام گرفت؟ فرمود: روز آسوده شدن و تمام گردیدن است و این آیه در قرآن شاهد آن است «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ» - . قاف / 38 - { و در حقیقت، آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفریدیم و احساس ماندگی نکردیم.} روز یک شنبه خلقت آسمان و زمین شروع شد و روز جمعه اتمام یافت و شنبه روز فراغت و تمام شدن کار است.

گفت راست می فرمایید. بفرمایید چرا آدم را آدم نامیده اند؟ فرمود: زیرا از گل زمین و خاک ظاهر آن آفریده شده. گفت آدم از همه نوع گل آفریده شده یا از یک نوع؟ فرمود: از همه نوع،

ص: 305

اگر از یک نوع آفریده شده بود، مردم همدیگر را نمی شناختند و به یک شکل بودند. گفت آیا شبیهی در دنیا دارند؟ فرمود: در خاک رنگ سفید و سبز و زرد و تیره و قرمز و آبی وجود دارد و در آن طعم شیرین و شور و درشت و نرم و رنگ نزدیک به زرد هست، به همین جهت در میان مردم نرم خو و درشت خو و سفید و زرد و قرمز پوست و زرد پوست و سیاه وجود دارد، مطابق رنگهای خاک.

گفت بفرمایید آدم از حوا آفریده شد یا حوا از آدم؟ فرمود: نه، حوا از آدم؛ اگر آدم از حوا آفریده می شد طلاق به دست زنان بود و نه مردان. گفت از همه آدم خلق شد یا از یک قسمت او؟ فرمود: از یک قسمت بدنش، اگر از همه او آفریده شده بود قصاص نیز در زنان مانند مردان جایز بود. گفت از ظاهر آدم آفریده شد یا از باطنش؟ فرمود: از باطن او، اگر از ظاهر آدم آفریده شده بود، زنان نیز مانند مردان می توانستند آشکارا و ظاهر باشند به همین جهت آنها پوشیده اند. گفت از طرف راست یا چپ او بود؟ فرمود: از طرف چپ، اگر از طرف راست می بود، مقدار سهم ارث زن هم برابر مرد می شد. به همین جهت مرد دو برابر زن ارث می برد و شهادت دو زن مساوی با شهادت یک مرد است. گفت پس از کجا خلق شد؟ فرمود: از گلی که از پهلوی چپ آدم اضافه مانده بود.

گفت راست می فرمایید. بگویید چرا نام بیت المقدس را روی آن سرزمین گذاشته اند؟

فرمود: چون در آن سرزمین روحها مقدس شده اند و ملائکه برگزیده گردیده و خداوند با موسی در آنجا صحبت کرد. پرسید چرا بهشت جنت نام دارد؟ فرمود: زیرا بهشت مستور و پوشیده از مردم است و خوب و پاک است و در نزد خدا یادآوری بهشت، پسندیده است. - . علل الشرائع: 470 - 472 -

**[ترجمه]

بیان

قوله لأنه یلایل الرجال یظهر منه أن الملایلة کان فی الأصل بمعنی الملابسة أو نحوها و لیس هذا المعنی فیما عندنا من کتب اللغة قال الفیروزآبادی لایلته استجرته للیلة و عاملته ملایلة کمیاومة قوله صلی الله علیه و آله من دون الآخرة أی فی الرتبة أو بعدها زمانا قوله صلی الله علیه و آله یوم مسبوت قال الجزری قیل سمی یوم السبت لأن الله تعالی خلق العالم فی ستة أیام آخرها الجمعة و انقطع العمل فسمی الیوم السابع یوم السبت.

ص: 306


1- علل الشرائع: 160.

و قال الفیروزآبادی السبت الراحة و القطع و قال الأشقر من الدواب الأحمر فی مغرة حمرة یحمر منها العرف و الذنب و من الناس من تعلو بیاضه حمرة و قال الصهب محرکة حمرة أو شقرة فی الشعر و الأصهب بعیر لیس بشدید البیاض قوله صلی الله علیه و آله لأنها جنینة أی مستورة عن الخلق و لا یستر إلا ما کان خیرة.

**[ترجمه]قول آن حضرت که فرمود: «لانه یلایل الرجال» ملایله در اصل به معنای ملابست و مانند آن است گرچه این معنا از کتابهای لغوی موجود به دست نمی آید.

فیروزآبادی گوید: «لا یلته» به معنای اجاره کردن و عامل گرفتن شخصی برای کار یک شب است.

قول پیامبر که فرمود: «من دون الاخره» مراد در رتبه یا بُعد زمانی می باشد.

قول پیامبر که فرمود: «یوم مسبوت» جزری گوید: روز شنبه را یوم السبت نامید زیرا خداوند متعال عالم را در شش روز آفرید که آخر آن جمعه بود. و خداوند در آن روز کار را تمام کرد پس روز هفتم را یوم السبت یا روز آرامش نامگذاری نمود.

ص: 306

فیروزآبادی گوید: سبت به معنای راحتی و بریدن است. وی گوید: «الأشقر من الدواب» به معنای سرخ موترین آنها است که موهای سفید بر سرخی آن بچربد. وی گوید: «صَهَب» سرخی یا بوری در مو است و «اصهب» به معنای شتری است که موهایش سفیدی تند ندارد.

قول آن حضرت «لانها جنینه» یعنی از مردم پوشیده است. و جز شی نفیس را نمی پوشانند. - . النهایه فی غریب الحدیث والاثر2: 331 -

**[ترجمه]

«9»

ص، قصص الأنبیاء علیهم السلام الصَّدُوقُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَامِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْکَرِیمِ عَنْ وَهْبِ بْنِ جَرِیرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ شَهْرِ بْنِ حَوْشَبٍ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَةَ أَتَاهُ رَهْطٌ مِنَ الْیَهُودِ فَقَالُوا إِنَّا سَائِلُوکَ عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ فَإِنْ أَخْبَرْتَنَا عَنْهُ صَدَّقْنَاکَ وَ آمَنَّا بِکَ فَقَالَ عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ عَهْدَ اللَّهِ وَ مِیثَاقَهُ قَالُوا نَعَمْ قَالَ سَلُوا عَمَّا بَدَا لَکُمْ قَالُوا عَنِ الشَّبَهِ کَیْفَ یَکُونُ مِنَ الْمَرْأَةِ وَ إِنَّمَا النُّطْفَةُ لِلرَّجُلِ فَقَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ نُطْفَةَ الرَّجُلِ بَیْضَاءُ غَلِیظَةٌ وَ أَنَّ نُطْفَةَ الْمَرْأَةِ حَمْرَاءُ رَقِیقَةٌ فَأَیَّتُهُمَا غَلَبَتْ صَاحِبَتَهَا کَانَتْ لَهَا الشَّبَهُ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالُوا فَأَخْبِرْنَا عَمَّا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَنْزِلَ التَّوْرَاةُ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ أَحَبَّ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ إِلَیْهِ لُحُومُ الْإِبِلِ وَ أَلْبَانُهَا فَاشْتَکَی شَکْوَی فَلَمَّا عَافَاهُ اللَّهُ مِنْهَا حَرَّمَهَا عَلَی نَفْسِهِ لِیَشْکُرَ اللَّهَ بِهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ فَقَالُوا أَخْبِرْنَا عَنْ نَوْمِکَ کَیْفَ هُوَ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ مِنْ صِفَةِ هَذَا الرَّجُلِ الَّذِی تَزْعُمُونَ أَنِّی لَسْتُ بِهِ تَنَامُ عَیْنُهُ وَ قَلْبُهُ یَقْظَانُ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ قَالَ وَ کَذَا نَوْمِی قَالُوا فَأَخْبِرْنَا عَنِ الرُّوحِ قَالَ أَنْشُدُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ وَ هُوَ الَّذِی یَأْتِیکَ وَ هُوَ لَنَا عَدُوٌّ وَ هُوَ مَلَکٌ إِنَّمَا یَأْتِی بِالْغِلْظَةِ وَ شِدَّةِ الْأَمْرِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَاتَّبَعْنَاکَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ إِلَی قَوْلِهِ أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ (1).

**[ترجمه]قصص الانبیاء: صدوق از شهر بن حوشب نقل کرده است: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد، گروهی از یهود خدمت ایشان رسیدند و گفتند ما می خواهیم از چهار چیز سؤال کنیم، اگر جواب ما را دادی تو را تصدیق خواهیم کرد و به تو ایمان می آوریم. فرمود: در این مورد با خدا عهد و پیمان ببندید. گفتند بسیار خوب. فرمود: هر چه مایلید بپرسید.

گفتند، چرا فرزند به مادر شبیه می شود با اینکه نطفه از مرد است؟ فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، شما قبول ندارید که نطفه مرد سفید و غلیظ است و نطفه زن قرمز و رقیق است؟ هر کدام غلبه داشت شباهت به آن طرف می شود. گفتند درست است.

پرسیدند، بگو ببینیم قبل از نازل شدن تورات، اسرائیل چه چیز را بر خود حرام نمود؟ فرمود: شما را به خدا قسم، مگر محبوب ترین غذاها در نزد یعقوب گوشت شتر و شیر آن نبود تا اینکه گرفتار یک نوع ناراحتی شد، همین که خداوند او را شفا بخشید، به شکرانه این شفا آن گوشت را بر خود حرام نمود. گفتند بسیار خوب، بگو ببینیم چطور می خوابی؟ فرمود: شما را به خدا قسم می دهم، آیا از امتیازات آن شخصی که شما خیال می کنید من آن شخص نیستم این نیست که چشمش در خواب است ولی دلش بیدار؟ گفتند چرا. فرمود: خواب من همین طور است. گفتند به ما از روح اطلاع بده. فرمود: شما را به خدا سوگند، آیا نمی دانید آن جبرئیل است؟ گفتند چرا و او همان فرشته­ای است که حامل وحی است برای تو و دشمن ما است و او فرشته ایست تندخو و سخت گیر، اگر جز این بود، ما از تو پیروی

می کردیم. خداوند این آیه را به همین جهت نازل کرد: «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ» تا این قسمت «أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ». - . قصص الانبیاء: 296 -

**[ترجمه]

«10»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ

ص: 307


1- قصص الأنبیاء، مخطوط.

تَعْلَمُونَ وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام خَاطَبَ اللَّهُ بِهَا قَوْماً یَهُوداً لَبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ بِأَنْ زَعَمُوا أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَبِیٌّ وَ أَنَّ عَلِیّاً وَصِیٌّ وَ لَکِنَّهُمَا یَأْتِیَانِ بَعْدَ وَقْتِنَا هَذَا بِخَمْسِمِائَةِ سَنَةٍ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ تَرْضَوْنَ التَّوْرَاةَ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ حَکَماً قَالُوا بَلَی فَجَاءُوا بِهَا وَ جَعَلُوا یَقْرَءُونَ مِنْهَا خِلَافَ مَا فِیهَا فَقَلَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الطُّومَارَ الَّذِی مِنْهُ کَانُوا یَقْرَءُونَ وَ هُوَ فِی یَدِ قَارِءَیْنِ مِنْهُمْ مَعَ أَحَدِهِمَا أَوَّلُهُ وَ مَعَ الْآخَرِ آخِرُهُ فَانْقَلَبَ ثُعْبَاناً لَهَا رَأْسَانِ وَ تَنَاوَلَ کُلُّ رَأْسٍ مِنْهُمَا یَمِینَ مَنْ هُوَ فِی یَدِهِ وَ جَعَلَتْ (جَعَلَ) تُرَضِّضُهُ وَ تُهَشِّمُهُ (1)وَ یَصِیحُ الرَّجُلَانِ وَ یَصْرُخَانِ وَ کَانَتْ هُنَاکَ طَوَامِیرُ أُخَرُ فَنَطَقَتْ وَ قَالَتْ لَا تَزَالانِ فِی هَذَا الْعَذَابِ حَتَّی تَقْرَءَا مَا فِیهَا مِنْ صِفَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ نُبُوَّتِهِ وَ صِفَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِمَامَتِهِ عَلَی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ فَقَرَءَا صَحِیحاً وَ آمَنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ اعْتَقَدَا إِمَامَةَ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ بِأَنْ تُقِرُّوا بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ مِنْ وَجْهٍ وَ تَجْحَدُوا مِنْ وَجْهٍ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ مِنْ نُبُوَّةِ هَذَا وَ إِمَامَةِ هَذَا وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ تَکْتُمُونَهُ وَ تُکَابِرُونَ عُلُومَکُمْ (حُلُومَکُمْ) وَ عُقُولَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ إِذَا کَانَ قَدْ جَعَلَ أَخْبَارَکُمْ حُجَّةً ثُمَّ جَحَدْتُمْ لَمْ یُضَیِّعْ هُوَ حُجَّتَهُ بَلْ یُقِیمُهَا مِنْ غَیْرِ حُجَّتِکُمْ فَلَا تُقَدِّرُوا أَنَّکُمْ تُغَالِبُونَ رَبَّکُمْ وَ تُقَاهِرُونَهُ (2)ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِقَوْمٍ مِنْ مَرَدَةِ الْیَهُودِ وَ مُنَافِقِیهِمْ الْمُحْتَجِنِینَ لِأَمْوَالِ الْفُقَرَاءِ الْمُسْتَأْکِلِینَ

ص: 308


1- رضضه: بالغ فی رضه، أی دقه و جرشه. هشم الشی: بالغ فی هشمه أی کسره.
2- فی المصدر هنا قطعة طویلة فی فضل الصلاة و غیرها ترک ذکرها.

لِلْأَغْنِیَاءِ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْخَیْرِ وَ یَتْرُکُونَهُ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الشَّرِّ وَ یَرْتَکِبُونَهُ فَقَالَ یَا مَعَاشِرَ الْیَهُودِ أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ بِالصَّدَقَاتِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَاتِ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ فَلَا تَفْعَلُونَ مَا بِهِ تَأْمُرُونَ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ التَّوْرَاةَ الْآمِرَةَ بِالْخَیْرَاتِ النَّاهِیَةَ عَنِ الْمُنْکَرَاتِ المُخْبِرَةَ عَنْ عِقَابِ الْمُتَمَرِّدِینَ وَ عَنْ عَظِیمِ الشَّرَفِ الَّذِی یَتَطَوَّلُ اللَّهُ بِهِ عَلَی الطَّائِعِینَ الْمُجْتَهِدِینَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ مَا عَلَیْکُمْ مِنْ عِقَابِ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَمْرِکُمْ بِمَا بِهِ لَا تَأْخُذُونَ وَ فِی نَهْیِکُمْ عَمَّا أَنْتُمْ فِیهِ مُنْهَمِکُونَ وَ کَانَ هَؤُلَاءِ قوم (قَوْماً) مِنْ رُؤَسَاءِ الْیَهُودِ وَ عُلَمَائِهِمْ احْتَجَنُوا أَمْوَالَ الصَّدَقَاتِ وَ الْمَبَرَّاتِ فَأَکَلُوهَا وَ اقْتَطَعُوهَا ثُمَّ حَضَرُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ حَرَّشُوا (1)عَلَیْهِ عَوَامَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّداً قَدْ تَعَدَّی طَوْرَهُ وَ ادَّعَی مَا لَیْسَ لَهُ فَجَاءُوا بِأَجْمَعِهِمْ إِلَی حَضْرَتِهِ وَ قَدِ اعْتَقَدَ عَامَّتُهُمْ أَنْ یَقَعُوا بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَیَقْتُلُوهُ وَ لَوْ أَنَّهُ فِی جَمَاهِیرَ مِنْ أَصْحَابِهِ لَا یُبَالُونَ بِمَا أَتَاهُمْ بِهِ الدَّهْرُ فَلَمَّا حَضَرُوهُ وَ کَانُوا بَیْنَ یَدَیْهِ قَالَ لَهُ رُؤَسَاؤُهُمْ وَ قَدْ وَاطَئُوا عَوَامَّهُمْ عَلَی أَنَّهُمْ إِذَا أَفْحَمُوا مُحَمَّداً وَضَعُوا عَلَیْهِ سُیُوفَهُمْ فَقَالَ رُؤَسَاؤُهُمْ جِئْتَ یَا مُحَمَّدُ تَزْعُمُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ نَظِیرُ مُوسَی وَ (سَائِرِ) الْأَنْبِیَاءِ الْمُتَقَدِّمِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَّا قَوْلِی إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ فَنَعَمْ وَ أَمَّا أَنْ أَقُولَ إِنِّی نَظِیرُ مُوسَی وَ الْأَنْبِیَاءِ فَمَا أَقُولُ هَذَا وَ مَا کُنْتُ لِأُصَغِّرَ مَا قَدْ عَظَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ قَدْرِی بَلْ قَالَ رَبِّی یَا مُحَمَّدُ إِنَّ فَضْلَکَ عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُقَرَّبِینَ کَفَضْلِی وَ أَنَا رَبُّ الْعِزَّةِ عَلَی سَائِرِ الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ وَ کَذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِمُوسَی علیه السلام لَمَّا ظَنَّ أَنَّهُ قَدْ فُضِّلَ عَلَی جَمِیعِ الْعَالَمِینَ فَغَلُظَ ذَلِکَ عَلَی الْیَهُودِ وَ هَمُّوا أَنْ یَقْتُلُوهُ فَذَهَبُوا یَسُلُّونَ سُیُوفَهُمْ فَمَا مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا وَجَدَ یَدَیْهِ إِلَی خَلْفِهِ کَالْمَکْتُوفِ یَابِساً لَا یَقْدِرُ أَنْ یُحَرِّکَهُمَا وَ تَحَیَّرُوا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ رَأَی مَا بِهِمْ مِنَ الْحَیْرَةِ لَا تَجْزَعُوا فَخَیْرٌ (2)أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی بِکُمْ مَنَعَکُمْ مِنَ الْوُثُوبِ عَلَی وَلِیِّهِ وَ حَبَسَکُمْ عَلَی اسْتِمَاعِ حُجَّتِهِ فِی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَ وَصِیَّةِ أَخِیهِ عَلِیٍ

ص: 309


1- حرش بین القوم: أغری بعضهم ببعض. و فی المصدر: و قد حشروا علیه عوامهم.
2- فی نسخة: فخیرا اراده اللّه تعالی بکم.

ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَعَاشِرَ الْیَهُودِ هَؤُلَاءِ رُؤَسَاؤُکُمْ کَافِرُونَ وَ لِأَمْوَالِکُمْ مُحْتَجِنُونَ وَ لِحُقُوقِکُمَ بَاخِسُونَ وَ لَکُمْ فِی قِسْمَةٍ مِنْ بَعْدِ مَا اقْتَطَعُوهُ ظَالِمُونَ (1)یَخْفِضُونَ وَ یَرْفَعُونَ فَقَالَتْ رُؤَسَاءُ الْیَهُودِ حَدَثَ عَنْ مَوَاضِعِ الْحُجَّةِ حُجَّةُ نُبُوَّتِکَ وَ وَصِیَّةِ عَلِیٍّ أَخِیکَ هَذَا دَعْوَاکَ الْأَبَاطِیلَ وَ إِغْرَاؤُکَ قَوْمَنَا بِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَکِنَّ اللَّهَ (2)عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ أَذِنَ لِنَبِیِّهِ أَنْ یَدْعُوَ بِالْأَمْوَالِ الَّتِی خُنْتُمُوهَا هَؤُلَاءِ الضُّعَفَاءُ وَ مَنْ یَلِیهِمْ فَیُحْضِرَهَا هَاهُنَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ کَذَلِکَ یَدْعُوَ حُسْبَانَاتِکُمْ فَیُحْضِرَهَا لَدَیْهِ وَ یَدْعُوَ مَنْ وَاطَأْتُمُوهُ عَلَی اقْتِطَاعِ أَمْوَالِ الضُّعَفَاءِ فَتَنْطِقُ بِاقْتِطَاعِهِمْ جَوَارِحُهُمْ وَ کَذَلِکَ تَنْطِقُ بِاقْتِطَاعِکُمْ جَوَارِحُکُمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی (3)أَحْضِرُونِی أَصْنَافَ الْأَمْوَالِ الَّتِی اقْتَطَعَهَا هَؤُلَاءِ الظَّالِمُونَ لِعَوَامِّهِمْ فَإِذَا الدَّرَاهِمُ فِی الْأَکْیَاسِ وَ الدَّنَانِیرُ وَ إِذَا الثِّیَابُ وَ الْحَیَوَانَاتُ وَ أَصْنَافُ الْأَمْوَالِ مُنْحَدِرَةٌ عَلَیْهِمْ مِنْ حَالِقٍ حَتَّی اسْتَقَرَّتْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتُونِی بِحُسْبَانَاتِ هَؤُلَاءِ الظَّالِمِینَ الَّذِینَ غَالَطُوا بِهَا هَؤُلَاءِ الضُّعَفَاءُ (4)فَإِذَا الْأَدْرَاجُ تَنْزِلُ عَلَیْهِمْ فَلَمَّا اسْتَقَرَّتْ عَلَی الْأَرْضِ قَالَ خُذُوهَا فَأَخَذُوهَا وَ قَرَءُوا فِیهَا نَصِیبَ کُلِّ قَوْمٍ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی اکْتُبُوا تَحْتَ اسْمِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْ هَؤُلَاءِ مَا سَرَقُوهُ مِنْهُ وَ بَیَّنُوهُ فَظَهَرَتْ کِتَابَةٌ بَیِّنَةٌ لَا بَلْ نَصِیبُ کُلِّ قَوْمٍ کَذَا وَ کَذَا فَإِذَا أَنَّهُمْ قَدْ خَانُوهُمْ عَشْرَةَ أَضْعَافِ مَا دَفَعُوا إِلَیْهِمْ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا مَلَائِکَةَ رَبِّی مَیِّزُوا بَیْنَ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الْحَاضِرَةِ کُلَّ مَا فَضَلَ عَمَّا بَیَّنَهُ هَؤُلَاءِ الظَّالِمُونَ لِنُؤَدِّیَ إِلَی مُسْتَحِقِّهِ فَاضْطَرَبَتْ تِلْکَ الْأَمْوَالُ وَ جَعَلَتْ یَنْفَصِلُ بَعْضٌ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی تَمَیَّزَتْ أَجْزَاءٌ کَمَا ظَهَرَتْ فِی الْکِتَابِ الْمَکْتُوبِ وَ بَیَّنَ أَنَّهُمْ سَرَقُوهُ وَ اقْتَطَعُوهُ فَدَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی مَنْ حَضَرَ مِنْ عَوَامِّهِمْ نَصِیبَهُ وَ بَعَثَ إِلَی مَنْ غَابَ مِنْهُمْ فَأَعْطَاهُ وَ أَعْطَی وَرَثَةَ مَنْ قَدْ مَاتَ وَ فَضَحَ اللَّهُ الْیَهُودَ الرُّؤَسَاءَ وَ غَلَبَ الشَّقَاءُ عَلَی بَعْضِهِمْ وَ بَعْضِ الْعَوَامِّ وَ وَفَّقَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ

ص: 310


1- فی نسخة: و لکم فی قسمة ما اقتطعوه ظالمون.
2- فی المصدر: لا و لکن اللّه.
3- فی نسخة: یا ملائکة اللّه.
4- فی نسخة و فی المصدر: هؤلاء الفقراء.

فَقَالَ لَهُ الرُّؤَسَاءُ الَّذِینَ هَمُّوا بِالْإِسْلَامِ نَشْهَدُ یَا مُحَمَّدُ أَنَّکَ النَّبِیُّ الْأَفْضَلُ وَ أَنَّ أَخَاکَ هَذَا وَصِیُّکَ هُوَ الْوَصِیُّ الْأَجَلُّ الْأَکْمَلُ فَقَدْ فَضَحَنَا اللَّهُ بِذُنُوبِنَا أَ رَأَیْتَ إِنْ تُبْنَا مِمَّا اقْتَطَعْنَا مَا ذَا یَکُونُ حَالُنَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِذَا أَنْتُمْ فِی الْجِنَانِ رُفَقَاؤُنَا وَ فِی الدُّنْیَا وَ فِی دِینِ اللَّهِ إِخْوَانُنَا وَ یُوَسِّعُ اللَّهُ أَرْزَاقَکُمْ وَ تَجِدُونَ فِی مَوَاضِعِ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِی أُخِذَتْ مِنْکُمْ أَضْعَافَهَا وَ یَنْسَی هَؤُلَاءِ الْخَلْقُ فَضِیحَتَکُمْ حَتَّی لَا یَذْکُرَهَا أَحَدٌ مِنْهُمْ فَقَالُوا فَإِنَّا نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّکَ یَا مُحَمَّدُ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَفِیُّهُ وَ خَلِیلُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً أَخُوکَ وَ وَزِیرُکَ وَ الْقَیِّمُ بِدِینِکَ وَ النَّائِبُ عَنْکَ وَ الْمُنَاضِلُ دُونَکَ وَ هُوَ مِنْکَ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدَکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنْتُمُ الْمُفْلِحُونَ (1)ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ أَنْ بَعَثْتُ مُوسَی وَ هَارُونَ إِلَی أَسْلَافِکُمْ بِالنُّبُوَّةِ فَهَدَیْنَاهُمْ إِلَی نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ وَصِیَّةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِمَامَةِ عِتْرَتِهِ الطَّیِّبِینَ وَ أَخَذْنَا عَلَیْکُمْ بِذَلِکَ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِیقَ الَّتِی إِنْ وَفَیْتُمْ بِهَا کُنْتُمْ مُلُوکاً فِی جِنَانِهِ مُسْتَحِقِّینَ لِکَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِهِ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ هُنَاکَ أَیْ فَعَلْتُهُ بِأَسْلَافِکُمْ فَضَّلْتُهُمْ دِیناً وَ دُنْیَا أَمَّا تَفْضِیلُهُمْ فِی الدِّینِ فَلِقَبُولِهِمْ وَلَایَةَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ وَ أَمَّا فِی الدُّنْیَا فَبِأَنْ ظَلَّلْتُ عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْتُ عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی وَ سَقَیْتُهُمْ مِنْ حَجَرٍ مَاءً عَذْباً وَ فَلَقْتُ لَهُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْتُهُمْ وَ أَغْرَقْتُ أَعْدَاءَهُمْ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ وَ فَضَّلْتُهُمْ بِذَلِکَ عَلَی عَالَمِی زَمَانِهِمُ الَّذِینَ خَالَفُوا طَرَائِقَهُمْ وَ حَادُوا عَنْ سَبِیلِهِمْ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ فَإِذَا کُنْتُ قَدْ فَعَلْتُ هَذَا بِأَسْلَافِکُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ لِقَبُولِهِمْ وَلَایَةَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَبِالْأَحْرَی (2)أَنْ أَزِیدَکُمْ فَضْلًا فِی هَذَا الزَّمَانِ إِذَا أَنْتُمْ وَفَیْتُمْ بِمَا أَخَذَ مِنَ الْعَهْدِ وَ الْمِیثَاقِ عَلَیْکُمْ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی

ص: 311


1- فی المصدر هنا قطعة طویلة لم یذکرها المصنّف.
2- فی نسخة: فبالحری.

نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً لَا تَدْفَعُ عَنْهُ عَذَاباً قَدِ اسْتَحَقَّهُ عِنْدَ النَّزْعِ وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لَا تَشْفَعُ لَهَا بِتَأْخِیرِ الْمَوْتِ عَنْهَا وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ لَا یُقْبَلُ فِدَاءٌ مَکَانَهُ یُمَاتُ وَ یُتْرَکُ هُوَ- قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ هَذَا یَوْمُ الْمَوْتِ فَإِنَّ الشَّفَاعَةَ وَ الْفِدَاءَ لَا یُغْنِی عَنْهُ وَ أَمَّا فِی الْقِیَامَةِ فَإِنَّا وَ أَهْلَنَا نَجْزِی عَنْ شِیعَتِنَا کُلَّ جَزَاءٍ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ.

ص: 307

وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ. أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ. وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ. الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ. وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ». - . بقره / 42 - 49 - {و حق را به باطل درنیامیزید، و حقیقت را - با آنکه خود می دانید - کتمان نکنید. و نماز را بر پا دارید، و زکات را بدهید، و با رکوع کنندگان رکوع کنید. آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را می خوانید؟ آیا [هیچ] نمی اندیشید؟ از شکیبایی و نماز یاری جویید. و به راستی این [کار] گران است، مگر بر فروتنان: همان کسانی که می دانند با پروردگار خود دیدار خواهند کرد؛ و به سوی او باز خواهند گشت. ای فرزندان اسرائیل، از نعمتهایم که بر شما ارزانی داشتم، و [از] اینکه من شما را بر جهانیان برتری دادم، یاد کنید و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از کسی دفع نمی کند؛ و نه از او شفاعتی پذیرفته، و نه به جای وی بدلی گرفته می شود؛ و نه یاری خواهند شد. و [به یاد آرید] آنگاه که شما را از [چنگ] فرعونیان رهانیدیم؛ [آنان] شما را سخت شکنجه می کردند؛ پسران شما را سر می بریدند؛ و زنهایتان را زنده می گذاشتند، و در آن [امر، بلا و] آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود.}

فرمود: خداوند با این آیات یهود را مخاطب قرار داده که حق را با باطل می آمیختند. آنها معتقدند که محمد پیامبر است و علی نیز وصی اوست اما پانصد سال دیگر خواهد آمد. سپس فرمود: شما قبول دارید که تورات حاکم بین ما و شما باشد؟ گفتند آری.

تورات را آوردند و بر خلاف مطالبی که در آن وجود داشت شروع به خواندن آن کردند. خداوند طوماری که در دست خواننده بود برگرداند و زیر و رو کرد مقداری در دست یکی و بقیه در دست دیگری قرار گرفت و به صورت اژدهایی درآمد که دو سر داشت و هر سر آن اژدها، دست راست یکی از آنها را گرفت و شروع کرد به تکه تکه کردن دست او. آن دو مرد فریاد و ناله می کردند. طومارهای دیگری نیز وجود داشت که به زبان آمده گفتند، باید این عذاب را بکشید تا وقتی که آنچه در باره امتیازات محمد و وصی او علی بن ابی طالب در تورات وجود دارد را درست بخوانید.

در این موقع شروع به خواندن تورات به صورت صحیح کردند و به پیامبر ایمان آوردند و به امامت علی بن ابی طالب علیه السّلام معتقد شدند. خداوند فرمود: «لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ» به این صورت که از یک سو به محمد و علی علیهما السلام اقرار کنید و از جهت دیگر آن را کتمان کنید «وَ تَکْتُمُوا الْحَقَ» اما نبوت و امامت این محمد و علی علیه السّلام را منکرید و شما خود می دانید که کتمان می کنید و مخالف علوم و عقول خود هستید. خداوند اخبار شما را حجت قرار داده اما شما منکر می شوید. او هرگز حجت خویش را از بین نمی برد و با دلائل دیگری آنها را در میان خلق به پا می دارد و شما نمی توانید بر خداوند پیروز و غالب شوید. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 230 -

سپس خداوند به گروهی از یهودیان منافق که زالووار اموال فقراء را غصب می کنند و مال اغنیاء را می خورند،

ص: 308

آنهایی که امر به معروف می کنند ولی خود انجام نمی دهند و از کار بد باز می دارند ولی خود مرتکب آن می شوند، فرموده است «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ» مردم را امر به صدقه دادن و رد امانت می کنید «وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ» و آنچه می گویید انجام نمی دهید «وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ» منظور خواندن تورات است که امر به کار نیک می کند و از زشتیها باز می دارد و کیفر متمردین را بیان می نماید و شرافت و شخصیت اطاعت کنندگان را بازگو می کند «أَ فَلا تَعْقِلُونَ» شما اندیشه و عقل ندارید که چه عذابی در انتظار کسانی است که امر کنند و خود انجام ندهند و باز دارند از کاری که خود انجام می دهند؟ اینان گروهی از رؤسای یهود بودند که اموال بیت المال و صدقات را به خود اختصاص می دادند و به نفع خویش ضبط می کردند، سپس خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند در حالی که مردم نادان مردم را علیه پیامبر صلی الله علیه و آله به جسارت واداشته بودند و می گفتند محمد از حد خود تجاوز نموده و ادعای بیجا می نماید. همه خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند و عوام آنها تصمیم داشتند به پیامبر صلی الله علیه و آله حمله نمایند و او را بکشند - گر چه آن جناب میان اصحاب و یاران خود باشند - و باکی از آینده (و عاقبت کار خود) نداشته باشند. وقتی حضور یافتند، رؤسای یهود شروع به صحبت کردند و قرار گذاشتند، موقعی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله را مغلوب کردند، به روی او شمشیر بکشند.

گفتند، تو مدعی هستی که مانند موسی و سایر انبیای پیشین پیامبری؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ادعای پیامبری درست است اما اینکه بگویم من نظیر موسی و انبیاء هستم، این را نمی گویم. مقام و موقعیتی که خداوند به من ارزانی داشته را کوچک نمی کنم. خداوند عزیز می فرماید: ای محمد، برتری تو بر سایر پیامبران و مرسلین و ملائکه و مقربین، مانند برتری من است که من پروردگار جهانیانم بر تمام جهانیان. همین سخن را خداوند به موسی فرمود، وقتی او گمان می کرد بر تمام جهانیان برتری دارد.

یهودیان از این جملات به خشم آمدند و تصمیم گرفتند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بکشند و خواستند شمشیرهای خود را از نیام بکشند ولی متوجه شدند که دستهایشان مثل اینکه از پشت بسته شده باشد، خشک است و قدرت حرکت دادن آن را ندارند، متحیر ماندند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ناراحت نباشید! خداوند تصمیم خوبی در باره شما دارد و نگذاشت که به دوست او حمله کنید و شما را مجبور کرد، استدلال او را در باره نبوت حضرت محمد و وصی او علی بن ابی طالب علیه السّلام گوش دهید.

ص: 309

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رو به یهودیان نموده فرمود: ای مردم یهود، این رؤسای شما کافرند و اموال شما را می بلعند و حقوق شما را نمی دهند و به شما ستم روا داشته اند و اموالی را به خود اختصاص داده اند و آن را کم و زیاد می کنند.

رؤسای یهودیان گفتند، اینک استدلال خود را بر ادعایت در مورد نبوت خویش و وصایت برادرت علی بیاور؛ این ادعاهای واهی است که هم کیشان ما را علیه ما می شورانی.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اما خداوند عزیز اجازه داده که من آن اموالی را که شما به این مردم ضعیف خیانت کرده اید و همچنین صورت حسابهایی که ترتیب داده اید و در آن صورت حسابها حق اینها را را به نفع خویش ضبط نموده اید حاضر کنم و اعضای آنها به این عمل گواهی دهد و اعضای شما هم این ظلم را افشاء کند.

در این موقع پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای ملائکه خدای عزیز، کلیه اموالی را که اینها به نفع خویش ضبط نموده و به مردم عوام ستم روا داشته اند حاضر کنید. کیسه های زر و سیم و لباسها و حیوانات و اموال مختلف از از بالا سرازیر شدند و در مقابل ایشان صف کشیدند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: صورت حسابهایی را که اینها در آن صورت حساب ها مغالطه نموده و حق این بیچارگان را به خویش اختصاص داده اند بیاورید. در این موقع طومارهایی پایین آمد و روی زمین قرار گرفت. فرمود: این طومارها را بردارید. وقتی برداشتند، روی آنها نوشته شده بود، نصیب و حق فلان کس فلان مبلغ است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای فرشتگان خدا، زیر اسم هر کس، مقداری که از او به سرقت برده و به او ستم روا داشته اند بنویسید. مشاهده کردند به خط آشکار نوشته شد، نصیب و حق فلان کس فلان مبلغ است. آنها متوجه شدند که به آنها ده برابر خیانت شده است و حقشان را نداده اند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای ملائکه خدا، اموالی را که حق این مردم است جدا کنید تا به هر کس حق خود او داده شود. اموال از هم جدا شد و به همان مقداری که در صورت حسابها نوشته شده بود، در کنار هم قرار گرفت و معلوم شد این مبلغ را به سرقت برده و به خود اختصاص داده اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به هر کدام از عوامی که حضور داشتند حق آنها را پرداخت و آنهایی را که نبودند برایشان فرستاد و کسانی که فوت شده بودند، به ورثه آنها پرداخت. خداوند رؤسای یهود را بین مردم رسوا نمود ولی بر بعضی از آن رؤسا و مردم شقاوت مستولی گردید و عده ای را هم خداوند توفیق هدایت بخشید.

ص: 310

آنهایی که تصمیم به اسلام آوردن گرفتند، به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردند، ما گواهی می دهیم که شما برترین پیامبران و وصی تو علی بن ابی طالب علیهما السلام برترین اوصیاء است؛ اینک خداوند ما را به گناهانمان رسوا نمود، اگر توبه کنیم و دست از هر چه ستم به مردم نموده ایم برداریم، آینده ما چگونه خواهد بود؟

فرمود: شما با ما در بهشت رفیق خواهید شد و برادر ما در دین و آیین خدا هستید. این مردم نیز رسوایی شما را فراموش خواهند کرد طوری که حتی به یاد یکی از آنها نخواهد آمد.

گفتند، ما به یکتایی خدا که شریکی ندارد گواهی می دهیم و به رسالت و برگزیدگی و عظمت شما و اینکه علی برادر شما، وزیر و نگهبان دین و نائب و جانشین شما است و او نسبت به شما همچون هارون است نسبت به موسی، جز مرتبه پیامبری که بعد از شما پیامبری نخواهد بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اینک رستگار شدید. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 233 - 237 -

بعد خداوند در این آیه می فرماید: «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ» - . بقره / 40 - ،{ای فرزندان اسرائیل، نعمتهایم را که بر شما ارزانی داشتم به یاد آرید.}که موسی و هارون را برای اجداد شما به نبوت فرستادم تا بشارت به ظهور حضرت محمد صلی الله علیه و آله و نبوت او و وصایت علی علیه السّلام و امامان از عترت پاکش بدهند و پیمان ها و عهدهایی در این مورد از شما گرفتم که اگر به آنها وفا کنید در بهشت برین فرمانفرما خواهید بود و استحقاق لطف و محبت خدا را خواهید داشت «وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ» و شما را بر جهانیان برتری بخشیدم، یعنی اجداد شما را هم از نظر دین و هم از نظر دنیا برتری بخشیدم.

اما برتری دینی آنها به واسطه آن بود که آنها ولایت حضرت محمد و علی علیهما السلام و آل او را پذیرفتند و اما در دنیا، به اینکه ابر بر سر آنها سایه افکند و خداوند برای آنها مرغ بریان و ترنجبین را از آسمان نازل نمود و از یک سنگ، آب خوشگوار می نوشیدند و دریا را برای آنها شکافت و آنها نجات یافتند و دشمنانشان غرق گردیدند؛ آنها را بدین وسیله بر اهل زمانشان برتری بخشید، آن کسانی که مخالف عقیده ایشان بودند و منحرف بودند.

سپس خداوند به آنها فرمود: وقتی به خاطر پذیرفتن ولایت محمد صلی الله علیه و آله چنین کاری را نسبت به اجداد شما انجام داده باشم، پس شایسته است شما را فضیلت بیشتری دهم که به عهد و پیمان خود وفا کرده اید. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 240 -

بعد می فرماید: «وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی

ص: 311

نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً» بپرهیزید از روزی که هیچ کس نمی تواند جلوی عذابی را که هنگام مرگ به دیگری خواهد رسید، بگیرد «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ» و نه شفاعت او در تاخیر مرگ پذیرفته می شود «وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ» و نه از او پذیرفته می شود که دیگری را برای مرگ به جای او معرفی نماید.

امام صادق علیه السّلام فرمود: این جریان به هنگام مرگ است که شفاعت و فدا قبول نمی شود، اما در قیامت، ما و خانواده مان تمام گرفتاریهای شیعیانمان را برطرف می کنیم. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 241 -

**[ترجمه]

بیان

قوله احتجنوا بالنون قال الجوهری حجنت الشی ء و احتجنه إذا جذبته بالمحجن إلی نفسک و منه قول قیس بن عاصم علیکم بالمال و احتجانه هو ضمکه إلی نفسک و إمساکک إیاه.

و قال الجزری فیه ما أقطعک العقیق لتحتجنه أی تملکه دون الناس و الاحتجان جمع الشی ء و ضمه إلیک و منه و احتجناه دون غیرنا انتهی. و فی بعض النسخ بالباء أی احتجبوا بالأموال و الأول أظهر و یقال اقتطع من ماله قطعة أخذه و الحالق الجبل المرتفع و یقال جاء من حالق أی من مکان مشرف.

قوله علیه السلام ما سرقوه منه و بینوه أی و ما بینوه و أظهروه و أعطوه مستحقه أو هو بصیغة الأمر خطابا للملائکة و هو أظهر و المناضلة المراماة و المراد هنا مطلق الجهاد قوله و حادوا أی مالوا.

**[ترجمه]در باره قول آن حضرت «احتجنوا»، جوهری گوید: این لغت به معنای جذب و نگهداری چیزی آمده است.

جزری گوید: به معنای تملک کردن هم آمده است، «احتجان» جمع آوری و یک جا کردن چیزی است.

و در بعضی نسخه ها «احتجبوا» آمده است. یعنی با اموال خود را پوشاندند. اما معنای اول اظهر است. «اقتطاع» به معنای گرفتن آمده است. «حالق» کوه بلند را گویند. در زبان عرب «جاء من حالق» را زمانی می گویند که کسی از جای بلندی آمده باشد.

قول امام علیه السلام «ما سرقوه منه و بینوه» به معنای «مابینوه» است یعنی آن را ظاهر نکردم. یا صیغه امر و خطاب به فرشتگان است که تیر و پیکان را آشکار سازید یعنی جهاد نمایید. و «حادوا» به معنای میل کردن آمده است. - . الصحاح: 2097 -

**[ترجمه]

«11»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ عَسَتْ (2)وَ جَفَّتْ وَ یَبِسَتْ مِنَ الْخَیْرِ وَ الرَّحْمَةِ قُلُوبُکُمْ مَعَاشِرَ الْیَهُودِ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنْتُ مِنَ الْآیَاتِ الْبَاهِرَاتِ فِی زَمَانِ مُوسَی وَ مِنَ الْآیَاتِ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی شَاهَدْتُمُوهَا مِنْ مُحَمَّدٍ ص

ص: 312


1- تفسیر العسکریّ علیه السلام: 92- 96. و للحدیث ذیل لم یورده المصنّف هنا.
2- فی المصدر: عمت.

فَهِیَ کَالْحِجارَةِ الْیَابِسَةِ لَا تَرْشَحُ بِرُطُوبَةٍ وَ لَا یَنْتَفِضُ مِنْهَا مَا یُنْتَفَعُ بِهِ أَیْ إِنَّکُمْ لَا حَقَّ اللَّهِ تُؤَدُّونَ وَ لَا مِنْ أَمْوَالِکُمْ وَ لَا مِنْ حَوَاشِیهَا تَتَصَدَّقُونَ وَ لَا بِالْمَعْرُوفِ تَتَکَرَّمُونَ وَ بِهِ تَجُودُونَ وَ لَا الضَّیْفَ تَقْرُونَ وَ لَا مَکْرُوباً تُغِیثُونَ وَ لَا بِشَیْ ءٍ مِنَ الْإِنْسَانِیَّةِ تُعَاشِرُونَ وَ تُعَامِلُونَ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً إِنَّمَا هِیَ فِی قَسَاوَةِ الْأَحْجَارِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً أَبْهَمَ عَلَی السَّامِعِینَ وَ لَمْ یُبَیِّنْ لَهُمْ کَمَا یَقُولُ الْقَائِلُ أَکَلْتُ خُبْزاً أَوْ لَحْماً وَ هُوَ لَا یُرِیدُ بِهِ أَنِّی لَا أَدْرِی مَا أَکَلْتُ بَلْ یُرِیدُ أَنْ یُبْهِمَ عَلَی السَّامِعِ حَتَّی لَا یَعْلَمَ مَا ذَا أَکَلَ وَ إِنْ کَانَ یَعْلَمُ أَنَّهُ مَا قَدْ أَکَلَ وَ لَیْسَ مَعْنَاهُ بَلْ أَشَدُّ قَسْوَةً لِأَنَّ هَذَا اسْتِدْرَاکٌ غَلَطٌ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ یَرْتَفِعُ أَنْ یَغْلَطَ فِی خَبَرٍ ثُمَّ یَسْتَدْرِکَ عَلَی نَفْسِهِ الْغَلَطَ لِأَنَّهُ الْعَالِمُ بِمَا کَانَ وَ بِمَا یَکُونُ وَ مَا لَا یَکُونُ أَنْ لَوْ کَانَ کَیْفَ کَانَ یَکُونُ وَ إِنَّمَا یَسْتَدْرِکُ الْغَلَطَ عَلَی نَفْسِهِ الْمَخْلُوقُ الْمَنْقُوصُ وَ لَا یُرِیدُ بِهِ أَیْضاً فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً أَیْ وَ أَشَدُّ قَسْوَةً لِأَنَّ هَذَا تَکْذِیبُ الْأَوَّلِ بِالثَّانِی لِأَنَّهُ قَالَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ فِی الشِّدَّةِ لَا أَشَدَّ مِنْهَا وَ لَا أَلْیَنَ فَإِذَا قَالَ بَعْدَ ذَلِکَ أَوْ أَشَدُّ فَقَدْ رَجَعَ عَنْ قَوْلِهِ الْأَوَّلِ لِأَنَّهُ لَیْسَ بِأَشَدَّ وَ هَذَا مَثَلٌ لِمَنْ یَقُولُ لَا یَجِی ءُ مِنْ قُلُوبِکُمْ خَیْرٌ لَا قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ (1)فَأَبْهَمَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَوَّلِ حَیْثُ قَالَ أَوْ أَشَدُّ وَ بَیَّنَ فِی الثَّانِی أَنَّ قُلُوبَهُمْ أَشَدُّ قَسْوَةً مِنَ الْحِجَارَةِ لَا بِقَوْلِهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً بَلْ بِقَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ أَیْ فَهِیَ فِی الْقَسَاوَةِ بِحَیْثُ لَا یَجِی ءُ مِنْهَا الْخَیْرُ وَ فِی الْحِجَارَةِ مَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ فَیَجِی ءُ بِالْخَیْرِ وَ الْغِیَاثِ لِبَنِی آدَمَ وَ إِنَّ مِنْها مِنَ الْحِجَارَةِ لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ هُوَ مَا یَقْطُرُ مِنْهَا الْمَاءُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنْهَا دُونَ الْأَنْهَارِ الَّتِی یَتَفَجَّرُ مِنْ بَعْضِهَا وَ قُلُوبُهُمْ لَا یَتَفَجَّرُ مِنْهَا الْخَیْرَاتُ وَ لَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهَا قَلِیلٌ مِنَ الْخَیْرَاتِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ مِنْها یَعْنِی مِنَ الْحِجَارَةِ لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ إِذَا أَقْسَمَ عَلَیْهَا بِاسْمِ اللَّهِ وَ بِأَسْمَاءِ أَوْلِیَائِهِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ

ص: 313


1- فی المصدر هکذا: و لا یرید به أیضا فهی کالحجارة فی الشدة لا أشدّ منها و لا ألین، فإذا قال بعد ذلک: أو أشدّ فقد رجع عن قوله الأول: انها لیست بأشد، هذا مثل أن یقول: لا یجی ء من قبلک خیر لا قلیل و لا کثیر. و فی المصدر المطبوع بهامش تفسیر علیّ بن إبراهیم مثل ما فی المتن.

آلِهِمْ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَیْسَ فِی قُلُوبِکُمْ شَیْ ءٌ مِنْ هَذِهِ الْخَیْرَاتِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ بَلْ عَالِمٌ بِهِ یُجَازِیکُمْ عَنْهُ بِمَا هُوَ بِهِ عَادِلٌ عَلَیْکُمْ وَ لَیْسَ بِظَالِمٍ لَکُمْ یُشَدِّدُ حِسَابَکُمْ وَ یُؤْلِمُ عِقَابَکُمْ وَ هَذَا الَّذِی وَصَفَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ قُلُوبَهُمْ هَاهُنَا نَحْوُ مَا قَالَ فِی سُورَةِ النِّسَاءِ أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً وَ مَا وَصَفَ بِهِ الْأَحْجَارَ هَاهُنَا نَحْوُ مَا وَصَفَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ هَذَا التَّقْرِیعُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی لِلْیَهُودِ وَ النَّاصِبِ وَ الْیَهُودُ جَمَعُوا الْأَمْرَیْنِ وَ اقْتَرَفُوا الْخَطِیئَتَیْنِ فَغَلَّظَ عَلَی الْیَهُودِ مَا وَبَّخَهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ جَمَاعَةٌ مِنْ رُؤَسَائِهِمْ وَ ذَوِی الْأَلْسُنِ وَ الْبَیَانِ مِنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ تَهْجُونَا وَ تَدَّعِی عَلَی قُلُوبِنَا مَا اللَّهُ یَعْلَمُ مِنْهَا خِلَافَهُ إِنَّ فِیهَا خَیْراً کَثِیراً نَصُومُ وَ نَتَصَدَّقُ وَ نُوَاسِی الْفُقَرَاءَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا الْخَیْرُ مَا أُرِیدَ بِهِ وَجْهُ اللَّهِ تَعَالَی وَ عُمِلَ عَلَی مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ أَمَّا مَا أُرِیدَ بِهِ الرِّیَاءُ وَ السُّمْعَةُ وَ مُعَانَدَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِظْهَارُ الْعِنَادِ لَهُ وَ التَّمَالُکِ وَ الشَّرَفِ عَلَیْهِ فَلَیْسَ بِخَیْرٍ بَلْ هُوَ الشَّرُّ الْخَالِصُ وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهِ یُعَذِّبُهُ اللَّهُ بِهِ أَشَدَّ الْعَذَابِ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ أَنْتَ تَقُولُ هَذَا وَ نَحْنُ نَقُولُ بَلْ مَا نُنْفِقُهُ إِلَّا لِإِبْطَالِ أَمْرِکَ وَ دَفْعِ رِئَاسَتِکَ وَ لِتَفْرِیقِ أَصْحَابِکَ عَنْکَ وَ هُوَ الْجِهَادُ الْأَعْظَمُ نُؤَمِّلُ بِهِ مِنَ اللَّهِ الثَّوَابَ الْأَجَلَّ الْأَجْسَمَ وَ أَقَلُّ أَحْوَالِنَا أَنَّا تَسَاوَیْنَا فِی الدَّعْوَی مَعَکَ فَأَیُّ فَضْلٍ لَکَ عَلَیْنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا إِخْوَةَ الْیَهُودِ إِنَّ الدَّعَاوِیَ یَتَسَاوَی فِیهَا الْمُحِقُّونَ وَ الْمُبْطِلُونَ وَ لَکِنْ حُجَجُ اللَّهِ وَ دَلَائِلُهُ تُفَرِّقُ بَیْنَهُمْ فَتَکْشِفُ عَنْ تَمْوِیهِ الْمُبْطِلِینَ وَ تُبَیِّنُ عَنْ حَقَائِقِ الْمُحِقِّینَ وَ رَسُولُ اللَّهِ مُحَمَّدٌ لَا یَغْتَنِمُ جَهْلَکُمْ وَ لَا یُکَلِّفُکُمُ التَّسْلِیمَ لَهُ بِغَیْرِ حُجَّةٍ وَ لَکِنْ یُقِیمُ عَلَیْکُمْ حُجَّةَ اللَّهِ الَّتِی لَا یُمْکِنُکُمْ دِفَاعُهَا وَ لَا تُطِیقُونَ الِامْتِنَاعَ مِنْ مُوجِبِهَا وَ لَوْ ذَهَبَ مُحَمَّدٌ یُرِیکُمْ آیَةً مِنْ عِنْدِهِ لَشَکَکْتُمْ وَ قُلْتُمْ إِنَّهُ مُتَکَلِّفٌ مَصْنُوعٌ مُحْتَالٌ فِیهِ مَعْمُولٌ أَوْ مُتَوَاطَأٌ عَلَیْهِ وَ إِذَا اقْتَرَحْتُمْ أَنْتُمْ فَأَرَاکُمْ مَا تَقْتَرِحُونَ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ أَنْ تَقُولُوا مَعْمُولٌ أَوْ مُتَوَاطَأٌ عَلَیْهِ أَوْ مُتَأَتًّی بِحِیلَةٍ وَ مُقَدِّمَاتٍ فَمَا الَّذِی تَقْتَرِحُونَ فَهَذَا رَبُ

ص: 314

الْعَالَمِینَ قَدْ وَعَدَنِی أَنْ یُظْهِرَ لَکُمْ مَا تَقْتَرِحُونَ لِیَقْطَعَ مَعَاذِیرَ الْکَافِرِینَ مِنْکُمْ وَ یَزِیدَ فِی بَصَائِرِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْکُمْ قَالُوا قَدْ أَنْصَفْتَنَا یَا مُحَمَّدُ فَإِنْ وَفَیْتَ بِمَا وَعَدْتَ مِنْ نَفْسِکَ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ إِلَّا فَأَنْتَ أَوَّلُ رَاجِعٍ مِنْ دَعْوَاکَ النُّبُوَّةَ وَ دَاخِلٌ فِی غُمَارِ الْأُمَّةِ وَ مُسَلِّمٌ لِحُکْمِ التَّوْرَاةِ لِعَجْزِکَ عَمَّا نَقْتَرِحُهُ عَلَیْکَ وَ ظُهُورِ بَاطِلِ دَعْوَاکَ (1)فِیمَا تَرُومُهُ مِنْ جِهَتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الصِّدْقُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ لَا الْوَعِیدُ (2)اقْتَرِحُوا مَا أَنْتُمْ مُقْتَرِحُونَ (3)لِیُقْطَعَ مَعَاذِیرُکُمْ فِیمَا تَسْأَلُونَ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ زَعَمْتَ أَنَّهُ مَا فِی قُلُوبِنَا شَیْ ءٌ مِنْ مُوَاسَاةِ الْفُقَرَاءِ وَ مُعَاوَنَةِ الضُّعَفَاءِ وَ النَّفَقَةِ فِی إِبْطَالِ الْبَاطِلِ وَ إِحْقَاقِ المحق (الْحَقِ) وَ أَنَّ الْأَحْجَارَ أَلْیَنُ مِنْ قُلُوبِنَا وَ أَطْوَعُ لِلَّهِ مِنَّا وَ هَذِهِ الْجِبَالُ بِحَضْرَتِنَا فَهَلُمَّ بِنَا إِلَی بَعْضِهَا فَاسْتَشْهِدْهُ عَلَی تَصْدِیقِکَ وَ تَکْذِیبِنَا فَإِنْ نَطَقَ بِتَصْدِیقِکَ فَأَنْتَ الْمُحِقُّ یَلْزَمُنَا اتِّبَاعُکَ وَ إِنْ نَطَقَ بِتَکْذِیبِکَ أَوْ صَمَتَ فَلَمْ یَرُدَّ جَوَابَکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ الْمُبْطِلُ فِی دَعْوَاکَ الْمُعَانِدُ لِهَوَاکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله نَعَمْ هَلُمُّوا بِنَا إِلَی أَیِّهَا شِئْتُمْ فَأَسْتَشْهِدَهُ لِیَشْهَدَ لِی عَلَیْکُمْ فَخَرَجُوا إِلَی أَوْعَرِ جَبَلٍ رَأَوْهُ فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْجَبَلَ فَاسْتَشْهِدْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْجَبَلِ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِجَاهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ خَفَّفَ اللَّهُ الْعَرْشَ عَلَی کَوَاهِلِ (4)ثَمَانِیَةٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ بَعْدَ أَنْ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَی تَحْرِیکِهِ وَ هُمْ خَلْقٌ کَثِیرٌ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ غَیْرُ اللَّهِ (5)عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ تَابَ اللَّهُ عَلَی آدَمَ وَ غَفَرَ خَطِیئَتَهُ وَ أَعَادَهُ إِلَی مَرْتَبَتِهِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الَّذِینَ بِذِکْرِ أَسْمَائِهِمْ وَ سُؤَالِ اللَّهِ بِهِمْ رَفَعَ إِدْرِیسَ فِی الْجَنَّةِ مَکَاناً عَلِیّاً لَمَّا شَهِدْتَ لِمُحَمَّدٍ بِمَا أَوْدَعَکَ اللَّهُ بِتَصْدِیقِهِ عَلَی هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ فِی ذِکْرِ قَسَاوَةِ قُلُوبِهِمْ وَ تَکْذِیبِهِمْ فِی جَحْدِهِمْ لِقَوْلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 315


1- فی المصدر: و ظهور الباطل فی دعواک.
2- فی المصدر: و فی نسخة: الصدق ینبئ عنکم لا الوعید.
3- فی المصدر: اقترحوا بما أنتم مقترحون.
4- جمع الکاهل: أعلی الظهر ممّا یلی العنق.
5- فی نسخة: الا اللّه.

فَتَحَرَّکَ الْجَبَلُ وَ تَزَلْزَلَ وَ فَاضَ عَنْهُ الْمَاءُ وَ نَادَی یَا مُحَمَّدُ أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ سَیِّدُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ قُلُوبَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ کَمَا وَصَفْتَ أَقْسَی مِنَ الْحِجَارَةِ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ کَمَا قَدْ یَخْرُجُ مِنَ الْحِجَارَةِ الْمَاءُ سَیْلًا أَوْ تَفَجُّراً (1)وَ أَشْهَدُ أَنَّ هَؤُلَاءِ کَاذِبُونَ عَلَیْکَ فِیمَا بِهِ یَقْذِفُونَکَ مِنَ الْفِرْیَةِ عَلَی رَبِّ الْعَالَمِینَ(2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» - . بقره / 74 - ، {سپس دلهای شما بعد از این [واقعه] سخت گردید، همانند سنگ، یا سخت تر از آن، چرا که از برخی سنگها، جویهایی بیرون می زند، و پاره ای از آنها می شکافد و آب از آن خارج می شود، و برخی از آنها از بیم خدا فرو می ریزد، و خدا از آنچه می کنید غافل نیست.} «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ» فرمود: ای یهودیان، دلهایتان کور و خشک و دور از خیر و رحمت شد. «مِنْ بَعْدِ ذلِکَ» یعنی بعد از اظهار آیات و معجزات عالی که در زمان حضرت موسی مشاهده کردید و آیات و معجزاتی که از حضرت محمد صلی الله علیه و آله دیدید

ص: 312

«فَهِیَ کَالْحِجارَةِ» مانند سنگ ترشح و رطوبتی نداشت که موجب سود و نفعی باشد. یعنی نه حق خدا را پرداختید و نه از اموال و قدرتهای مالی خود انفاق نمودید و نه گرسنه ای را سیر کردید و نه مهمان نوازی نمودید و نه به داد کسی رسیدید و هیچ عمل به آداب انسانیت نکردید «أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً» یعنی دلهای شما مانند سنگهای سخت یا سخت تر از سنگ شد. در اینجا به صورت ابهام بیان می کند و توضیح نمی دهد؛ مانند کسی که به دیگری می گوید، تو نان یا گوشت خورده ای و منظورش این نیست که من نمی دانم کدام را خورده ای و می خواهد بر شنونده مبهم باشد تا نفهمد که چه خورده، گرچه می داند او چه خورده است. معنی آیه این نیست که بلکه سخت تر از سنگ است، زیرا استدراک (که مطلبی را اول به صورتی بگویند و بعد آن را تصحیح کنند، در جایی است که جمله اول غلط است و جمله بعد آن را تصحیح می کند) و این محال است که به خدا نسبت دهیم که مطلبی را به غلط بگوید و بعد آن را تصحیح نماید زیرا او عالم به گذشته و حال و آینده است و می داند که چیزی که در آینده به وجود آید، چگونه خواهد بود. این استدراک مخصوص مخلوق ناقص است و منظورش این هم نیست که دلهای شما چون سنگ و سخت تر از سنگ است یعنی نه سخت تر و نه ملایم تر. وقتی بعداً بفرماید سخت تر است، گفتار قبلی خود را باطل می کند زیرا قبلاً فرمود: مانند سنگ است و این مثل است برای کسی که منظورش این است که بفهماند، دلهای شما نه کم و نه زیاد، منبع و منشأ خیری نیست. در جمله اول مبهم آورده چون می فرماید «أَوْ أَشَدُّ» ولی در جمله دوم توضیح داده که از سنگ سخت تر است این توضیح نه به وسیله لفظ «أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً» است بلکه به وسیله این آیه است «وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ» یعنی در قساوت طوری است که از آن خیری بر نمی خیزد. از بعضی سنگها آب تراوش می کند و به درد مردم می خورند «وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ» بعضی از سنگها می شکافد و از آنها آب می تراود که منبع خیری است، به جز نهرهایی که از دل کوه ها جاری است، اما دلهای آنها هیچ خیری از آن نمی تراود و تکان نمی خورد تا موجب خیرات مختصری گردد. سپس می فرماید: «وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ» بعضی از این سنگها وقتی آنها را به خدا و به اسماء اولیاء خدا محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و اولاد پاکش علیهم السلام قسم بدهند،

ص: 313

از خشیت خدا فرود می آید ولی در دلهای شما چنین اثری وجود ندارد «وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» خداوند کاملا مطلع از وضع شما است و طبق استحقاق شما به شما جزا و کیفر می دهد. او هرگز به شما ظلم نخواهد کرد. او حسابی سخت می گیرد و عقابی سخت می نماید. آنچه در این آیه خداوند در باره دلهای آنها می فرماید، شبیه مطلبی است که در سوره نساء آمده است:

«أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً» - . نساء / 53 - ،{آیا آنان نصیبی از حکومت دارند؟ [اگر هم داشتند،] به قدر نقطه پشت هسته خرمایی [چیزی] به مردم نمی دادند.} اگر قدرت در دست آنها بود، به مردم به اندازه ذره ای هم نمی دادند و توضیحی که در مورد سنگ ها داده، شبیه توصیفی است که در این آیه می فرماید: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ» - . حشر / 21 - ،{ اگر این قرآن را بر کوهی فرومی فرستادیم، یقیناً آن [کوه] را از بیم خدا فروتن [و] از هم پاشیده می دیدی. و این مَثَلها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند.} این سرزنش در ارتباط با یهودیان و ناصبی ها است. یهودیان جامع هر دو کار و فاعل هر دو خطا بودند به همین جهت بر آنها سخت گرفته شد تا جایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایشان را مورد سرزنش قرار داد. زیرا گروهی از رؤسای ایشان و زبان آورانشان گفتند: یا محمد، تو ما را ملامت می کنی و از دلهای ما خبر می دهی، درحالی که خدا می داند آن طور نیست. دلهای ما موجب خیر کثیری است؛ ما روزه می گیریم، صدقه می دهیم و با فقرا مواسات داریم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خیر و خوبی در صورتی درست است که در راه خدا باشد و به دستور او انجام شود، اما وقتی منظور، ریا و دشمنی با پیامبر خدا و خودنمایی به وسیله ثروت علیه سفیر خدا باشد، چنین کاری خیر نیست بلکه شر خالص است و آن چنان گردنگیر فاعل می شود که به عذاب شدید مبتلا خواهد شد.

گفتند یا محمد، تو چنین ادعایی می کنی، ولی ما می گوییم آنچه انفاق می کنیم در راه سرکوب نمودن تو و پراکنده کردن یاران تو است و این کار برای ما جهاد بزرگی است و از خداوند آرزوی ثواب عظیمی در مقابل این اعمال داریم. و کمترین چیز این است که ما با شما در ادعا برابریم. دیگر چه فضیلتی برای تو نسبت به ما می ماند؟

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برادران یهود! ادعای تساوی نسبت به کسی که به حق این ادعا را می کند و کسی که به باطل مدعی است درست نیست. حجت ها و براهین خداداد بین این دو فرق می گذارد و پرده از ادعای باطل بر می دارد و حق را آشکار می کند. محمد رسول خدا نادانی شما را مغتنم نمی شمرد که بدون دلیل سخن او را بپذیرید، ولی چنان برای شما استدلال می کند که امکان نپذیرفتن آن را نداشته باشید و نتوانید فرار کنید. اگر محمد یک معجزه به انتخاب خود بیاورد، خواهید گفت که این ساختگی و حیله بازی است یا قبلا آموخته است، اما اگر خودتان تقاضا کنید و انتخاب نمایید، دیگر نمی توانید چنین ادعایی کنید. اینک چه معجزه ای می خواهید؟

ص: 314

خداوند به من خبر داده که هر چه شما انتخاب کنید انجام خواهد داد تا بهانه کفار را قطع نماید و موجب افزایش بصیرت مؤمنین شما گردد.

گفتند با ما به انصاف رفتار کردی، اگر همین وعده ای که دادی در مورد خود به انجام رسانیدی، درست، و گر نه باید از ادعای خود در مورد نبوت دست برداری و مانند مردم عادی باشی و تابع حکم تورات گردی، زیرا نتوانسته ای آنچه را ما خواسته ایم انجام دهی و ادعایت باطل می­گردد. پیامبر اکرم فرمود: باید تعهد به واقعیت و حقیقت کنید نه تهدید. حالا هر چه مایلید انتخاب کنید تا بهانه شما از میان برود.

گفتند یا محمد، اینک از این کوه گواهی (به رسالت) خود بخواه. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای کوه، از تو می خواهم به حق محمد و آل پاکش، آنها که به نام ایشان خداوند عرش را بر شانه هشت فرشته سبک نموده با اینکه نمی توانستند آن را تکان بدهند، آنها که با نام ایشان خدا توبه آدم را پذیرفت و از خطایش درگذشت و به او مقام اولش را برگرداند، و به حق محمد و آل پاکش، آنها که با نام آنها و درخواست از خدا، خداوند ادریس را در بهشت به مقام ارجمندی رساند، اینک برای این یهودیان گواهی بده، به آن شهادتی که خداوند در تو در مورد قساوت دلهای ایشان و تکذیب آنها گفتار محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله را به امانت گذارده.

ص: 315

کوه حرکتی کرد و آب از آن جاری شد و فریاد زد یا محمد!

گواهی می دهم تو رسول پروردگار جهان و بهترین مردم هستی و گواهی می دهم که دل این یهودیان چنانچه توصیف نموده ای از سنگ سخت تر است و چیزی از آن بر نمی آید، چنانچه از دل سنگ آب سیل آسا می تراود یا بیرون می آید و گواهی می دهم که آنها در مورد نسبت کذبی که به تو در رابطه با خدای جهان می دهند، دروغ می گویند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 283 - 387 -

**[ترجمه]

توضیح

أقول تمامه فی أبواب معجزات النبی صلی الله علیه و آله و یقال عسا الشی ء إذا یبس و صلب قوله الصدق بینی و بینکم أی یجب أن نصدق فیما نقول و نأتی به و لا نکتفی بالوعد و الوعید و فی بعض النسخ ینبئ عنکم و هو أظهر.

**[ترجمه]بقیه این خبر در ابواب معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواهد آمد.

**[ترجمه]

«12»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ تَعَالَی أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام فَلَمَّا بَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ بِمُعْجِزَتِهِ وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَهُمْ بِوَاضِحِ دَلَالَتِهِ لَمْ یُمْکِنْهُمْ مُرَاجَعَتُهُ فِی حُجَّتِهِ وَ لَا إِدْخَالُ التَّلْبِیسِ عَلَیْهِ فِی مُعْجِزَاتِهِ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ قَدْ آمَنَّا بِأَنَّکَ الرَّسُولُ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ وَ أَنَّ عَلِیّاً أخوک (أَخَاکَ) هُوَ الْوَصِیُّ وَ الْوَلِیُّ وَ کَانُوا إِذَا خَلَوْا بِالْیَهُودِ الْآخَرِینَ یَقُولُونَ لَهُمْ إِنَّ إِظْهَارَنَا لَهُ الْإِیمَانَ بِهِ أَمْکَنُ لَنَا مِنْ مَکْرُوهِهِ وَ أَعْوَنُ لَنَا عَلَی اصْطِلَامِهِ وَ اصْطِلَامِ أَصْحَابِهِ لِأَنَّهُمْ عِنْدَ اعْتِقَادِهِمْ أَنَّنَا مَعَهُمْ یَقِفُونَنَا عَلَی أَسْرَارِهِمْ وَ لَا یَکْتُمُونَنَا شَیْئاً فَنُطْلِعُ عَلَیْهِمْ أَعْدَاءَهُمْ فَیَقْصِدُونَ أَذَاهُمْ بِمُعَاوَنَتِنَا وَ مُظَاهَرَتِنَا فِی أَوْقَاتِ اشْتِغَالِهِمْ وَ اضْطِرَابِهِمْ وَ أَحْوَالِ تَعَذُّرِ الْمُدَافَعَةِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنَ الْأَعْدَاءِ عَلَیْهِمْ وَ کَانُوا مَعَ ذَلِکَ یُنْکِرُونَ عَلَی سَائِرِ الْیَهُودِ الْإِخْبَارَ لِلنَّاسِ عَمَّا کَانُوا یُشَاهِدْونَهُ مِنْ آیَاتِهِ وَ یُعَایِنُونَهُ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ فَأَظْهَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً رَسُولَهُ عَلَی قُبْحِ اعْتِقَادِهِمْ وَ سُوءِ دَخِیلَاتِهِمْ (3)وَ عَلَی إِنْکَارِهِمْ عَلَی مَنِ اعْتَرَفَ بِمُشَاهَدِهِ مِنْ آیَاتِ مُحَمَّدٍ وَ وَاضِحِ بَیِّنَاتِهِ وَ بَاهِرِ مُعْجِزَاتِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْتَ وَ أَصْحَابُکَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ الَّذِینَ هُمْ بِحُجَجِ اللَّهِ قَدْ بَهَرْتُمُوهُمْ وَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِهِ الْوَاضِحَةِ قَدْ قَهَرْتُمُوهُمْ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ یُصَدِّقُوکُمْ

ص: 316


1- فی المصدر أو تفجیرا.
2- تفسیر العسکریّ: 113- 115.
3- فی المصدر: علی سوء اعتقادهم و قبح اخلاقهم. و فی طبعه الآخر أضاف: و دخالتهم.

بِقُلُوبِهِمْ وَ یُبْدُوا فِی الْخَلَوَاتِ لِشَیَاطِینِهِمْ شَرِیفَ أَحْوَالِکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَعْنِی مِنْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ فِی أَصْلِ جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ وَ أَوَامِرِهِ وَ نَوَاهِیهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ عَمَّا سَمِعُوهُ إِذَا أَدَّوْهُ إِلَی مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ سَائِرِ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ عَلِمُوا أَنَّهُمْ فِیمَا یَقُولُونَهُ کَاذِبُونَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ فِی قِیلِهِمْ کَاذِبُونَ (1)ثُمَّ أَظْهَرَ اللَّهُ عَلَی نِفَاقِهِمُ الْآخَرِ- فَقَالَ وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا کَانُوا إِذَا لَقُوا سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادَ وَ أَبَا ذَرٍّ وَ عَمَّاراً قالُوا آمَنَّا کَإِیمَانِکُمْ إِیمَاناً بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مَقْرُوناً بِالْإِیمَانِ بِإِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام وَ بِأَنَّهُ أَخُوهُ الْهَادِی وَ وَزِیرُهُ الْمُؤَاتِی (2)وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی أُمَّتِهِ وَ مُنْجِزُ عِدَتِهِ وَ الْوَافِی بِذِمَّتِهِ (3)وَ النَّاهِضُ بِأَعْبَاءِ سِیَاسَتِهِ وَ قَیِّمُ الْخَلْقِ الذَّابُّ لَهُمْ عَنْ سَخَطِ الرَّحْمَنِ الْمُوجَبِ لَهُمْ إِنْ أَطَاعُوهُ رَضِیَ الرَّحْمَنُ وَ أَنَّ خَلَفَاءَهُ مِنْ بَعْدِهِ هُمُ النُّجُومُ الزَّاهِرَةُ (4)وَ الْأَقْمَارُ النَّیِّرَةُ وَ الشَّمْسُ الْمُضِیئَةُ الْبَاهِرَةُ وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ وَ أَنَّ أَعْدَاءَهُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ یَقُولُ بَعْضُهُمْ نَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صَاحِبُ الْمُعْجِزَاتِ وَ مُقِیمُ الدَّلَالاتِ الْوَاضِحَاتِ وَ سَاقَ الْحَدِیثَ کَمَا سَیَأْتِی فِی أَبْوَابِ مُعْجِزَاتِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله وَ بَابِ غَزْوَةِ بَدْرٍ إِلَی قَوْلِهِ فَلَمَّا أَفْضَی بَعْضُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ إِلَی بَعْضٍ قَالُوا أَیَّ شَیْ ءٍ صَنَعْتُمْ أَخْبَرْتُمُوهُمْ (5)بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ

ص: 317


1- فی المصدر هنا زیادة و هی هکذا: و ذلک أنهم لما صاروا مع موسی إلی الجبل فسمعوا کلام اللّه و وقفوا علی أوامره و نواهیه، و رجعوا فأدوه إلی من بعدهم فشق علیهم، فاما المؤمنون منهم فثبتوا علی ایمانهم و صدقوا فی نیاتهم، و أمّا أسلاف هؤلاء الیهود الذین نافقوا رسول اللّه فی هذا القصة فانهم قالوا لبنی إسرائیل: إن اللّه تعالی قال لنا هذا و أمرنا بما ذکرناه لکم و نهانا، و اتبع ذلک بأنکم إن صعب علیکم ما أمرتکم به فلا علیکم أن لا تفعلوه و إن صعب علیکم بما عنه نهیتکم فلا علیکم ان ترتکبوه و تواقعوه، و هم یعلمون أنهم یقولون بقولهم خ ل هذا کاذبون، ثمّ أظهر اللّه علی نفاقهم الآخر مع جهلهم فقال: اه اه.
2- فی المصدر: و وزیره الموالی. الموافی خ ل. قلت: المؤاتی: الموافق.
3- فی هامش المصدر: بدینه خ ل.
4- فی المصدر: هم النجوم الظاهرة.
5- فی المصدر: أی شی ء صنعتم «أ تحدثونهم» أخبرتموهم اه.

مِنَ الدَّلَالاتِ عَلَی صِدْقِ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ إِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ بِأَنَّکُمْ کُنْتُمْ قَدْ عَلِمْتُمْ هَذَا وَ شَاهَدْتُمُوهُمْ فَلَمْ تُؤْمِنُوا بِهِ وَ لَمْ تُطِیعُوهُ وَ قَدَرُوا بِجَهْلِهِمْ أَنَّهُمْ إِنْ لَمْ یُخْبِرُوهُمْ بِتِلْکَ الْآیَاتِ لَمْ یَکُنْ لَهُ عَلَیْهِمْ حُجَّةٌ فِی غَیْرِهَا ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ فَلا تَعْقِلُونَ أَنَّ هَذَا الَّذِی یُخْبِرُونَهُمْ بِهِ مِمَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ مِنْ دَلَائِلِ نُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله حُجَّةٌ عَلَیْکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی أَ وَ لا یَعْلَمُونَ یَعْنِی أَ وَ لَا یَعْلَمُ هَؤُلَاءِ الْقَائِلُونَ لِإِخْوَانِهِمْ أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ مِنْ عَدَاوَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ یُضْمِرُونَهُ مِنْ أَنَّ إِظْهَارَهُمُ الْإِیمَانَ بِهِ أَمْکَنُ لَهُمْ مِنِ اصْطِلَامِهِ وَ إِبَادَةِ أَصْحَابِهِ (1)وَ ما یُعْلِنُونَ مِنَ الْإِیمَانِ ظَاهِراً لِیُؤْنِسُوهُمْ وَ یَقِفُوا بِهِ عَلَی أَسْرَارِهِمْ فَیُذِیعُونَهَا بِحَضْرَةِ مَنْ یَضُرُّهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَمَّا عَلِمَ ذَلِکَ دَبَّرَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله تَمَامَ أَمْرِهِ بِبُلُوغِ غَایَةِ مَا أَرَادَهُ اللَّهُ بِبَعْثِهِ وَ أَنَّهُ یُتِمُّ أَمْرَهُ وَ أَنَّ نِفَاقَهُمْ وَ کَیْدَهُمْ لَا یَضُرُّهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ وَ مِنْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ أُمِّیُّونَ لَا یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ وَ لَا یَکْتُبُونَ کَالْأُمِّیِّ مَنْسُوبٌ إِلَی الْأُمِّ أَیْ هُوَ کَمَا خَرَجَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ لَا یَقْرَأُ وَ لَا یَکْتُبُ لَا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ الْمُنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ لَا الْمُتَکَذَّبَ بِهِ (2)وَ لَا یُمَیِّزُونَ بَیْنَهُمَا إِلَّا أَمانِیَّ أَیْ إِلَّا أَنْ یُقْرَأَ عَلَیْهِمْ وَ یُقَالَ لَهُمْ إِنَّ هَذَا کِتَابُ اللَّهِ وَ کَلَامُهُ وَ لَا یَعْرِفُونَ إِنْ قُرِئَ مِنَ الْکِتَابِ خِلَافُ مَا فِیهِ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ أَیْ مَا یَقُولُ لَهُمْ (3)رُؤَسَاؤُهُمْ مِنْ تَکْذِیبِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فِی نُبُوَّتِهِ وَ إِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السلام سَیِّدِ عِتْرَتِهِ یُقَلِّدُونَهُمْ (4)مَعَ أَنَّهُ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِمْ تَقْلِیدُهُمْ (5)ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ الْآیَةَ قَالَ

ص: 318


1- الإبادة: الاهلاک.
2- فی المصدر: و لا المکذوب به.
3- فی نسخة: إن ما یقول لهم.
4- فی المصدر: إلّا ما یقول لهم رؤساؤهم من تکذیب محمّد فی نبوّته و إمامة علی سید عترته و هم یقلدونهم.
5- قطع من هنا قطعة طویلة.

الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِقَوْمٍ مِنْ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ کَتَبُوا صِفَةً زَعَمُوا أَنَّهَا صِفَةُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ خِلَافُ صِفَتِهِ وَ قَالُوا لِلْمُسْتَضْعَفِینَ هَذِهِ صِفَةُ النَّبِیِّ الْمَبْعُوثِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ أَنَّهُ طَوِیلٌ عَظِیمُ الْبَدَنِ وَ الْبَطْنِ أَصْهَبُ الشَّعْرِ وَ مُحَمَّدٌ بِخِلَافِهِ وَ هُوَ یَجِی ءُ بَعْدَ هَذَا الزَّمَانِ بِخَمْسِمِائَةِ سَنَةٍ وَ إِنَّمَا أَرَادُوا بِذَلِکَ لِتَبْقَی لَهُمْ عَلَی ضُعَفَائِهِمْ رِئَاسَتُهُمْ وَ تَدُومَ لَهُمْ مِنْهُمْ إِصَابَاتُهُمْ وَ یَکُفُّوا أَنْفُسَهُمْ مَئُونَةَ خِدْمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خِدْمَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ أَهْلِ خَاصَّتِهِ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ مِنْ هَذِهِ الصِّفَاتِ الْمُحَرَّفَاتِ الْمُخَالِفَاتِ لِصِفَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام الشِّدَّةُ لَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ فِی أَسْوَإِ بِقَاعِ جَهَنَّمَ وَ وَیْلٌ لَهُمْ الشِّدَّةُ مِنَ الْعَذَابِ ثَانِیَةً لَهُمْ مُضَافَةً إِلَی الْأُولَی مِمَّا یَکْسِبُونَهُ مِنَ الْأَمْوَالِ الَّتِی یَأْخُذُونَهَا إِذَا أَثْبَتُوا عَوَامَّهُمْ عَلَی الْکُفْرِ- بِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ الْجَحْدِ لِوَصِیَّةِ أَخِیهِ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ علیه السلام وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالُوا یَعْنِی الْیَهُودَ الْمُظْهِرِینَ لِلْإِیمَانِ الْمُسِرِّینَ لِلنِّفَاقِ الْمُدْبِرِینَ (1)عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله (2)وَ ذَوِیهِ بِمَا یَظُنُّونَ أَنَّ فِیهِ عَطَبَهُمْ (3)لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً وَ ذَلِکَ أَنَّهُ کَانَ لَهُمْ أَصْهَارٌ وَ إِخْوَةُ رَضَاعٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یُسِرُّونَ کُفْرَهُمْ عَنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ صَحْبِهِ وَ إِنْ کَانُوا بِهِ عَارِفِینَ صِیَانَةً لَهُمْ لِأَرْحَامِهِمْ وَ أَصْهَارِهِمْ قَالَ لَهُمْ هَؤُلَاءِ وَ لِمَ تَفْعَلُونَ هَذَا النِّفَاقَ الَّذِی تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ بِهِ عِنْدَ اللَّهِ مَسْخُوطٌ عَلَیْکُمْ مُعَذَّبُونَ أَجَابَهُمْ ذَلِکَ الْیَهُودُ بِأَنَّ مُدَّةَ ذَلِکَ الْعَذَابِ نُعَذَّبُ بِهِ لِهَذِهِ الذُّنُوبِ أَیَّاماً مَعْدُودَةً تَنْقَضِی ثُمَّ نُصِیرُ بَعْدُ فِی النِّعْمَةِ فِی الْجِنَانِ فَلَا نَتَعَجَّلُ الْمَکْرُوهَ فِی الدُّنْیَا لِلْعَذَابِ الَّذِی هُوَ بِقَدْرِ أَیَّامِ ذُنُوبِنَا فَإِنَّهَا تَفْنَی وَ تَنْقَضِی وَ نَکُونُ قَدْ حَصَّلْنَا لِذَاتِ الْحُرِّیَّةِ مِنَ الْخِدْمَةِ وَ لِذَاتِ نِعْمَةِ الدُّنْیَا ثُمَّ لَا نُبَالِی بِمَا یُصِیبُنَا بَعْدُ فَإِنَّهُ إِذَا لَمْ یَکُنْ دَائِماً فَکَأَنَّهُ قَدْ فَنِیَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ یَا مُحَمَّدُ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً أَنَّ عَذَابَکُمْ عَلَی کُفْرِکُمْ

ص: 319


1- فی نسخة: یعنی الیهود المظهرون للایمان، المسرون للنفاق، المدبّرون اه.
2- فی المصدر: الیهود المصرون المظهرون للایمان المسرون للنفاق المدبرون علی رسول اللّه.
3- أی یظنون أن فیه هلاکهم.

بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ دِفْعِکُمْ لِآیَاتِهِ فِی نَفْسِهِ وَ فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَ سَائِرِ خُلَفَائِهِ وَ أَوْلِیَائِهِ مُنْقَطِعٌ غَیْرُ دَائِمٍ بَلْ مَا هُوَ إِلَّا عَذَابٌ دَائِمٌ لَا نَفَادَ لَهُ فَلَا تَجْتَرُوا عَلَی الْآثَامِ وَ الْقَبَائِحِ مِنَ الْکُفْرِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِوَلِیِّهِ الْمَنْصُوبِ بَعْدَهُ عَلَی أُمَّتِهِ لِیَسُوسَهُمْ وَ یَرْعَاهُمْ سِیَاسَةَ الْوَالِدِ الشَّفِیقِ الرَّحِیمِ الْکَرِیمِ لِوَلَدِهِ وَ رِعَایَةِ الْحَدَبِ الْمُشْفِقِ عَلَی خَاصَّتِهِ فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَعْدَهُ فَلِذَلِکَ أَنْتُمْ (1)بِمَا تَدَّعُونَ مِنْ فَنَاءِ عَذَابِ ذُنُوبِکُمْ هَذِهِ فِی حِرْزٍ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ بَلَی أَنْتُمْ فِی أَیِّهِمَا ادَّعَیْتُمْ کَاذِبُونَ(2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ» می فرماید: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با معجزات خود یهودیان را مغلوب نمود و بهانه آنها را قطع کرد، به طوری که امکان مقابله نداشتند و نتوانستند با معجزات آن جناب مبارزه نمایند، گفتند یا محمد، ما به رسالت شما و به اینکه شما هادی و مهدی هستی و علی علیه السّلام برادرت وصی و ولی خدا است ایمان آورده ایم. اما وقتی با سایر یهودیان به خلوت می نشستند، به آنها می گفتند، این ایمانی که ما به ظاهر آوردیم، ما را از ناراحتیهایی که از جانب ایشان می رسد مصون نگه می دارد و در نابودی او و اصحابش ما را کمک می کند، زیرا وقتی آنها خیال می کنند از ایشان هستیم به ما اعتماد نموده اسرار خود را در اختیار ما می گذارند و چیزی را از ما پنهان نمی کنند و ما بدین وسیله اطلاعات خود را در اختیار دشمنان آنها می گذاریم و آنها به کمک ما می توانند در هنگام اشتغال و گرفتاری آنها و زمانی که امکان دفاع ندارند، به ایشان حمله نمایند. ولی در عین حال، مشاهدات و معجزاتی که دیده بودند را نیز به آنها می گفتند. خداوند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بر این اعتقاد زشت آنها آگاه نمود و مداخلات بی جای آنها و اینکه منکر مشاهدات خود در مورد معجزات و دلائل واضح آن جناب هستند و فرمود «أَ فَتَطْمَعُونَ» آیا طمع دارید شما و اصحابت از قبیل علی علیه السّلام و آل پاکش «أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ» که ایمان به شما بیاورند، این یهودیانی که به وسیله دلائل و معجزات آنها را مغلوب کرده اید و با دلائل واضح آنها را مقهور نمودید «أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ» شما را تصدیق کنند

ص: 316

و برای شیطان صفتان خود، مقام عالی و احوال شریف شما را بیان کنند. «وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ» بعضی از این یهودیان بنی اسرائیل «یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ» کلام خدا را در کنار کوه طور سیناء و دستورات و نواهی خدا را می شنیدند «ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ» بعد وقتی به دیگران تحویل می دادند، تغییر می دادند «مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ» و کاملا متوجه بودند که آنچه می گویند دروغ است «وَ هُمْ یَعْلَمُونَ».

بعد خداوند نفاق دیگری از آنها را بیان می کند «وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا» این یهودیان وقتی با سلمان و مقداد و اباذر و عمار روبرو می شدند، می گفتند ما ایمان آوردیم «آمَنَّا» ایمان به نبوت محمد صلی الله علیه و آله به همراه ایمان به امامت برادرش علی بن ابی طالب که او برادر او و راهنما و وزیر دوستدارش و جانشین او در میان امت و وفا کننده به عهد او و پرداخت کننده تعهدات او است و بپا دارنده سیاست و کفیل مردم و بازدارنده مردم است و اطاعت او موجب خشنودی خدا و جانشینان بعد از او ستارگان درخشان و ماه تابان و خورشید نور افشانند و دوستان آنها دوستان خدایند و دشمنانشان دشمنان خدا.

و بعضی می گویند، گواهی می دهیم که محمد صاحب معجزات و بپا دارنده دلائل واضح... و دنباله مطلب را به بخش معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و باب جنگ بدر کشانده و تا آنجا که می گوید: گروهی از این یهودیان وقتی به دیگران می رسند، می گویند چه کرده اید؟ به آنها گفتید که خداوند چگونه شما را

ص: 317

از صدق نبوت محمد صلی الله علیه و آله و امامت برادرش علی بن ابی طالب علیه السّلام مطلع نموده «لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ» تا در نزد خدا با شما به استدلال پردازند، و گفتید که شما این معجزات و شواهد را مشاهده کردید ولی ایمان نیاوردید و اطاعت از او ننمودید؟ آنها خیال می کردند، اگر این شواهد و دلائل را برای دیگران نگویند، از آنها بازخواستی نخواهد شد «أَ فَلا تَعْقِلُونَ» مگر شما اندیشه نمی کنید که آنچه از دلائل و شواهد نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله به شما برسد، حجتی بر شما خواهد بود «أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ» خدا می داند که شما در دل خود دشمنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله را پنهان کرده اید و این ایمان ظاهری آنها را در تصمیم خود مبنی بر کشتن پیامبر و از بین بردن اصحابش بیشتر کمک می کند «وَ ما یُعْلِنُونَ» و آنچه آشکار می کنند، از قبیل اظهار ایمان که آنها را با مسلمانان مانوس نماید و اسرار آنها را کشف نمایند و به آنها که می توانند بر ضرر مسلمانان اقدام کنند برسانند. ولی خداوند پیامبر خود محمد صلی الله علیه و آله را در پناه خود نگه می دارد تا بتواند هدف خود را از بعثت آن جناب به انجام برساند و نفاق و دشمنی آنها نمی تواند زیانی به پیامبر صلی الله علیه و آله برساند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 291 – 293 و 297 -

خداوند می فرماید، «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ» تا آخر آیه. امام علیه السّلام فرمود: بعد خداوند می فرماید ای محمد، بعضی از این یهودیان بیسوادند که نمی توانند کتاب بخوانند و سواد نوشتن نیز ندارند (امی منسوب به لفظ «ام» است، یعنی او مانند وقتی که از مادر متولد شده، نمی تواند بنویسد و بخواند) و اطلاعی از کتاب آسمانی و کتاب غیر آسمانی که به دروغ آسمانی معرفی کرده اند ندارد و فرقی بین آن دو نمی گذارد.

«إِلَّا أَمانِیَ» یعنی مگر برای آنها بخوانند و یا بگویند این کتاب خدا است و سخن پروردگار است، و اگر کتاب خدا را بر خلاف آنچه نزول یافته بخوانند، آنها تشخیص نمی دهند «وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ» هر چه دانشمندان ایشان به آنها در مورد تکذیب حضرت محمد صلی الله علیه و آله و وصایت و امامت حضرت علی علیه السّلام تلقین کنند، فقط از آنها تقلید می کنند، با اینکه تقلید بر آنها حرام است. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 229 -

سپس خداوند می فرماید: «فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ» - . بقره / 79 - ،{پس وای بر کسانی که کتاب [تحریف شده ای] با دستهای خود می نویسند.}

ص: 318

امام علیه السّلام در تفسیر این آیه فرمود: این سخن را خداوند در مورد گروهی از یهودیان می فرماید که صفاتی را در مورد پیامبر آخر الزمان می نویسند و آن صفات بر خلاف صفات موجود در حضرت محمد صلی الله علیه و آله است، به این صورت که بلند قامت و تنومند است و شکمی بزرگ دارد و مویهایی نزدیک به قرمز رنگ دارد، در حالی که حضرت رسول صلی الله علیه و آله دارای این صفات نبود و مدعی می شدند که آن پیامبر پانصد سال بعد از این خواهد آمد. این سخنان را می گفتند تا ریاست و حکومتشان بر آن مردم از دست نرود و استفاده هایی که از آنها می برند از میان نرود؛ و در ضمن از رنج خدمتگزاری نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین و یاران خاصش آسوده باشند. خداوند می فرماید «فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ» وای بر آنها از این صفات غیر واقعی که در باره محمد صلی الله علیه و آله و علی علیه السّلام به دست خود می نویسند و عذابی بس شدید در بدترین جاهای جهنم «وَ وَیْلٌ لَهُمْ» برای مرتبه دوم شدیدترین عذاب بر آنها «مِمَّا یَکْسِبُونَ» از اموالی که به دست می آورند که عوام مردم را از ایمان به حضرت محمد صلی الله علیه و آله باز می دارند و منکر ولایت و امامت حضرت علی علیه السّلام می شوند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 302 - 303 -

و گفتند «لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً» امام علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه می فرماید: این یهودیانی که اظهار ایمان می کنند ولی نفاق خود را پنهان می نمایند و پیوسته نقشه قتل و هلاک او را می کشند، مدعی هستند که چند روزی بیش دچار آتش جهنم نخواهیم شد. جریان چنین بود که آنها خویشاوندان و برادرانی رضاعی در میان مسلمانان داشتند که آنها را مورد سؤال قرار می دادند که چرا نفاق خود را پنهان می کنید؟ شما خود می دانید که مورد خشم خداوند قرار خواهید گرفت. اما آنها جواب می دادند که مدت این عذاب اندک است و چند روزی بیش نیست و سپس به نعمت بهشت جاوید خواهیم رسید. بنابراین به خاطر آن عذاب مختصری که در آخرت مبتلا خواهیم شد که به زودی از ما برداشته می شود به استقبال این ناراحتی و رنج دنیا نمی رویم، ولی حالا آزاد هستیم و گردن به دین او نمی نهیم و از نعمت دنیا برخورداریم. اشکالی ندارد، ناراحتی وقتی زودگذر باشد اهمیتی ندارد.

خداوند می فرماید: «قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً» بگو ای محمد، آیا پیمان گرفته اید از خدا بر اینکه عذاب شما در باره کفر

ص: 319

به محمد و وصی او و جانشینانش کم و معدود است؟ نه، بلکه بر این انکار نبوت محمد و ولایت حضرت علی که چون مادری مهربان به امر رهبری امت بعد از او قیام می کند، عذابی دائم و جاوید خواهد

بود «فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ» تا خدا خلاف پیمان و قرارداد خود نکند؛ شما در هر دو ادعای خود کاذب و دروغگو هستید. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 303 - 304 -

**[ترجمه]

«13»

م، تفسیر الإمام علیه السلام وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ الْآیَةَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ یُخَاطِبُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ الَّذِینَ أَظْهَرَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الْمُعْجِزَاتِ لَهُمْ عِنْدَ تِلْکَ الْجِبَالِ وَ یُوَبِّخُهُمْ وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ التَّوْرَاةَ الْمُشْتَمِلَ عَلَی أَحْکَامِنَا وَ عَلَی ذِکْرِ فَضْلِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ إِمَامَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ خُلَفَائِهِ بَعْدَهُ وَ شَرَفِ أَحْوَالِ الْمُسْلِمِینَ لَهُ وَ سُوءِ أَحْوَالِ الْمُخَالِفِینَ عَلَیْهِ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ جَعَلْنَا رَسُولًا فِی أَثَرِ رَسُولٍ وَ آتَیْنا أَعْطَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ الْآیَاتِ الْوَاضِحَاتِ إِحْیَاءَ الْمَوْتَی وَ إِبْرَاءَ الْأَکْمَهِ وَ الْأَبْرَصِ وَ الْإِنْبَاءَ بِمَا یَأْکُلُونَ وَ مَا یَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِهِمْ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ هُوَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام وَ ذَلِکَ حِینَ رَفَعَهُ مِنْ رَوْزَنَةِ بَیْتِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَلْقَی شِبْهَهُ عَلَی مَنْ رَامَ قَتْلَهُ فَقُتِلَ بَدَلًا مِنْهُ وَ قِیلَ هُوَ الْمَسِیحُ (3).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ» - . بقره / 87 - ،{و همانا به موسی کتاب [تورات] را دادیم، و پس از او پیامبرانی را پشت سر هم فرستادیم.} فرمود: خداوند در این آیه به همان یهودیانی خطاب می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله معجزه کوه را برای آنها آورد و آنها را به این صورت سرزنش می کند که ما به حضرت موسی کتاب تورات را دادیم که احکام دین و فضیلت محمد و آل او و امامت علی بن ابی طالب و جانشینان بعد از او و مقام و ارزش مؤمنین به او و بدبختی کسانی که نسبت به او کفر ورزیدند، در آن بود «وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ» و پیوسته پیامبرانی یکی پس از دیگری فرستادیم «وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ» و به عیسی بن مریم معجزاتی آشکارا دادیم از قبیل زنده نمودن مرده و شفا بخشیدن به کور و پیس و اطلاع دادن از آنچه در خانه خود پنهان می کنند «وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» و او را با جبرئیل مدد و یاری کردیم در آن موقعی که او را از پنجره خانه اش به آسمان برد و کسانی که تصمیم به کشتن او داشتند را به اشتباه انداختیم و خیال کردند آن شخص عیسی مسیح است. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 371 -

**[ترجمه]

«14»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا یَعْنِی الْیَهُودَ الَّذِینَ أَرَاهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْمُعْجِزَاتِ الْمَذْکُورَاتِ عِنْدَ قَوْلِهِ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ الْآیَةَ قُلُوبُنَا غُلُفٌ أَوْعِیَةٌ لِلْخَیْرِ وَ الْعُلُومُ قَدْ أَحَاطَتْ بِهَا وَ اشْتَمَلَتْ عَلَیْهَا ثُمَّ هِیَ مَعَ ذَلِکَ لَا نَعْرِفُ لَکَ یَا مُحَمَّدُ فَضْلًا مَذْکُوراً فِی شَیْ ءٍ مِنْ کُتُبِ اللَّهِ وَ لَا عَلَی لِسَانِ أَحَدٍ مِنْ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی رَدّاً عَلَیْهِمْ بَلْ لَیْسَ کَمَا یَقُولُونَ أَوْعِیَةً لِلْعُلُومِ وَ لَکِنْ قَدْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ أَبْعَدَهُمُ

ص: 320


1- فی المصدر: فکذلک أنتم.
2- تفسیر العسکریّ: 316- 23.
3- تفسیر العسکریّ: 148، و للحدیث ذیل.

اللَّهُ مِنَ الْخَیْرِ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ قَلِیلٌ إِیمَانُهُمْ یُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ یَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَإِذَا کَذَّبُوا مُحَمَّداً فِی سَائِرِ مَا یَقُولُ فَقَدْ صَارَ مَا کَذَّبُوا بِهِ أَکْثَرَ وَ مَا صَدَّقُوا بِهِ أَقَلَّ وَ إِذَا قُرِئَ غُلْفٌ فَإِنَّهُمْ قَالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ فِی غِطَاءٍ فَلَا نَفْهَمُ کَلَامَکَ وَ حَدِیثَکَ نَحْوَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ وَ کِلَا الْقِرَاءَتَیْنِ حَقٌّ وَ قَدْ قَالُوا بِهَذَا وَ بِهَذَا جَمِیعاً ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَعَاشِرَ الْیَهُودِ أَ تُعَانِدُونَ رَسُولَ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ تَأْبَوْنَ الِاعْتِرَافَ بِأَنَّکُمْ کُنْتُمْ بِذُنُوبِکُمْ مِنَ الْجَاهِلِینَ إِنَّ اللَّهَ لَا یُعَذِّبُ بِهَا أَحَداً وَ لَا یُزِیلُ عَنْ فَاعِلِ هَذَا عَذَابَهُ أَبَداً إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمْ یَقْتَرِحْ عَلَی رَبِّهِ الْمَغْفِرَةَ لِذَنْبِهِ إِلَّا بِالتَّوْبَةِ فَکَیْفَ تَقْتَرِحُونَهَا أَنْتُمْ مَعَ عِنَادِکُمْ (1).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السّلام در تفسیر آیه «وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ»، - . بقره / 88 - {و گفتند: «دلهای ما در غلاف است.» [نه، چنین نیست] بلکه خدا به سزای کفرشان، لعنتشان کرده است. پس آنان که ایمان می آورند چه اندک شماره اند.} فرمود :یعنی همان یهودیانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای آنها اظهار معجزه نمود و گفتند دلهای ما منبع خیرات و علومی است که خود داریم و در آن هیچ فضیلت و شخصیتی برای توی محمد نمی بینیم که در کتابهای خدا ذکر شده باشد و نه به زبان یکی از پیامبران آمده باشد.

خداوند در رد آنها می فرماید «بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ» بلکه خدا آنها را لعنت نموده و از خیر و نیکی دورشان کرده

ص: 320

«فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ» - . بقره / 88 - ایمان مختصری دارند. ایمان به بعضی از آنچه خدا فرستاده دارند و برخی دیگر را کافرند. وقتی حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در مورد سایر گفتارش تکذیب نمایند، تکذیب ایشان از تصدیقشان بیشتر می شود اما اگر قرائت شود «غُلْفٌ» منظورشان این است که دلهای ما در پس پرده ایست و گفتار تو را نمی فهمیم و شبیه این آیه است که خداوند می فرماید: «وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ»، - . فصلت / 5 - { و گفتند: «دلهای ما از آنچه ما را به سوی آن می خوانی سخت محجوب و مهجور است. و در گوشهای ما سنگینی و میان ما و تو پرده ای است} و هر دو قرائت درست است. آنها مدعی هر دو جهت شده اند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 390 - 391 -

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای گروه یهودیان، آیا با فرستاده پروردگار عالمیان دشمنی می کنید و از اعتراف به این که شما به خاطر گناهانتان از جاهلان هستید سر باز می زنید؟ قطعاً خداوند با چنین اعترافی احدی را عذاب نمی کند و از کسی که دشمنی ورزد و اعتراف نکند، عذاب دائمی خداوند برطرف نخواهد شد زیرا حضرت آدم بخشش گناهان خود را جز با توبه پیشنهاد نداد، چگونه شما آن را پیشنهاد می دهید، در حالی که چنین عناد و دشمنی­ای دارید.

**[ترجمه]

توضیح

قال الطبرسی رحمه الله القراءات المشهورة غلف بسکون اللام و روی فی الشواذ غلف بضم اللام عن أبی عمرو فمن قرأ بتسکین اللام فهو جمع الأغلف یقال للسیف إذا کان فی غلاف أغلف و من قرأ بضم اللام فهو جمع غلاف فمعناه أن قلوبنا أوعیة العلم فما بالها لا تفهم.

**[ترجمه]مرحوم طبرسی می نویسد، قرائت های مشهور «غُلْفٌ» به سکون لام است ولی قرائت به ضم لام کمتر شده است. اگر به سکون لام باشد جمع اغلف است که شمشیر را وقتی در غلاف باشد اغلف می گویند و آنها که به ضم لام خوانده اند، جمع غلاف است و معنی آن این است: با اینکه قلوب ما ظرف منبع علم است، نمی دانیم چرا نمی فهمد که تو پیامبری. - . مجمع البیان 1: 308 -

**[ترجمه]

«15»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً إِلَی قَوْلِهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَمَّا وَبَّخَ هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ عَلَی لِسَانِ رَسُولِ اللَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ قَطَعَ مَعَاذِیرَهُمْ وَ أَقَامَ عَلَیْهِمُ الْحُجَجَ الْوَاضِحَةَ بِأَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ خَیْرُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِینَ وَ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ (2)وَ خَیْرُ مَنْ یَخْلُفُهُ بَعْدَهُ فِی الْمُسْلِمِینَ وَ أَنَّ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِ هُمُ الْقُوَّامُ بِدِینِ اللَّهِ وَ الْأَئِمَّةُ لِعِبَادِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ انْقَطَعَتْ مَعَاذِیرُهُمْ وَ هُمْ لَا یُمْکِنُهُمْ إِیرَادُ حُجَّةٍ وَ لَا شُبْهَةٍ فَجَاءُوا إِلَی أَنْ کَابَرُوا (3)فَقَالُوا لَا نَدْرِی مَا تَقُولُ وَ لَکِنَّا نَقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ خَالِصَةٌ لَنَا مِنْ دُونِکَ یَا مُحَمَّدُ وَ دُونِ عَلِیٍّ وَ دُونِ أَهْلِ دِینِکَ وَ أُمَّتِکَ

ص: 321


1- تفسیر العسکریّ: 156 و للحدیث ذیل.
2- فی نسخة: و أن علیا أمیر المؤمنین.
3- فی نسخة: الی ان تکابروا.

وَ أَنَّا بِکُمْ مُبْتَلَوْنَ وَ مُمْتَحَنُونَ وَ نَحْنُ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الْمُخْلَصُونَ وَ عِبَادُهُ الْخَیِّرُونَ وَ مُسْتَجَابٌ دُعَاؤُنَا غَیْرُ مَرْدُودٍ عَلَیْنَا بِشَیْ ءٍ مِنْ سُؤَالِنَا رَبَّنَا فَلَمَّا قَالُوا ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ قُلْ یَا مُحَمَّدُ لِهَؤُلَاءِ الْیَهُودِ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ الْجَنَّةُ وَ نَعِیمُهَا خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ سَائِرِ الْأَصْحَابِ وَ مُؤْمِنِی الْأُمَّةِ وَ إِنَّکُمْ بِمُحَمَّدٍ وَ ذُرِّیَّتِهِ مُمْتَحَنُونَ وَ إِنَّ دُعَاءَکُمْ مُسْتَجَابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِینَ مِنْکُمْ (1)وَ مِنْ مُخَالِفِیکُمْ فَإِنَّ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ ذُرِّیَّتَهُمَا (2)یَقُولُونَ إِنَّهُمْ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ دُونِ النَّاسِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَهُمْ فِی دِینِهِمْ وَ هُمُ الْمُجَابُ دُعَاؤُهُمْ فَإِنْ کُنْتُمْ مَعَاشِرَ الْیَهُودِ کَمَا تَدَّعُونَ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِینَ مِنْکُمْ (3)وَ مِنْ مُخَالِفِیکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بِأَنَّکُمْ أَنْتُمُ الْمُحِقُّونَ الْمُجَابُ دُعَاؤُکُمْ عَلَی مُخَالِفِیکُمْ فَقُولُوا اللَّهُمَّ أَمِتِ الْکَاذِبَ مِنَّا وَ مِنْ مُخَالِفِینَا لِیَسْتَرِیحَ مِنْهُ الصَّادِقُونَ وَ لِتَزْدَادَ حُجَّتُکَ (4)وُضُوحاً بَعْدَ أَنْ قَدْ صَحَّتْ وَ وَجَبَتْ (5)ثُمَّ قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْدَ مَا عَرَضَ هَذَا عَلَیْهِمْ لَا یَقُولُهَا أَحَدٌ مِنْکُمْ إِلَّا قَدْ غَصَّ بِرِیقِهِ فَمَاتَ مَکَانَهُ وَ کَانَتِ الْیَهُودُ عُلَمَاءَ بِأَنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله وَ عَلِیّاً علیه السلام وَ مُصَدِّقِیهِمَا هُمُ الصَّادِقُونَ فَلَمْ یَجْسُرُوا أَنْ یَدْعُوا بِذَلِکَ لِعِلْمِهِمْ بِأَنَّهُمْ إِنْ دَعَوْا فَهُمُ الْمَیِّتُونَ فَقَالَ تَعَالَی وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ یَعْنِی الْیَهُودَ لَنْ یَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ مِنَ الْکُفْرِ بِاللَّهِ وَ بِمُحَمَّدٍ رَسُولِهِ وَ نَبِیِّهِ وَ صَفِیِّهِ وَ بِعَلِیٍّ أَخِی نَبِیِّهِ وَ وَصِیِّهِ وَ بِالطَّاهِرِینَ مِنَ الْأَئِمَّةِ الْمُنْتَجَبِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ الْیَهُودِ إِنَّهُمْ لَا یَجْسُرُونَ أَنْ یَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ لِلْکَاذِبِ لِعِلْمِهِمْ أَنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ وَ لِذَلِکَ أَمَرَکَ أَنْ تَبْهَرَهُمْ بِحُجَّتِکَ وَ تَأْمُرَهُمْ أَنْ یَدْعُوا عَلَی الْکَاذِبِ لِیَمْتَنِعُوا مِنَ الدُّعَاءِ وَ یَتَبَیَّنَ لِلضُّعَفَاءِ أَنَّهُمْ هُمُ الْکَاذِبُونَ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ وَ لَتَجِدَنَّهُمْ یَعْنِی تَجِدُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ ذَلِکَ لِإِیَاسِهِمْ مِنْ نَعِیمِ

ص: 322


1- فی نسخة: للکذاب منکم.
2- فی نسخة: فان محمّدا و علیا و ذویهما.
3- فی نسخة: للکذاب منکم.
4- فی المصدر: و لتزداد حجتکم وضوحا.
5- فی النسخة المقروءة علی المصنّف. و وجهت.

الْآخِرَةِ لِانْهِمَاکِهِمْ فِی کُفْرِهِمُ الَّذِینَ (1)یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ لَا حَظَّ لَهُمْ مَعَهُ فِی شَیْ ءٍ مِنْ خَیْرَاتِ الْجَنَّةِ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا قَالَ تَعَالَی هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ أَحْرَصُ النَّاسِ عَلَی حَیَاةٍ وَ أَحْرَصُ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا عَلَی حَیَاةٍ یَعْنِی الْمَجُوسَ لِأَنَّهُمْ لَا یَرَوْنَ النَّعِیمَ إِلَّا فِی الدُّنْیَا وَ لَا یُؤَمِّلُونَ خَیْراً فِی الْآخِرَةِ فَلِذَلِکَ هُمْ أَشَدُّ النَّاسِ حِرْصاً عَلَی حَیَاةٍ ثُمَّ وَصَفَ الْیَهُودَ فَقَالَ یَوَدُّ أَحَدُهُمْ یَتَمَنَّی أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ أَیِ التَّعْمِیرُ أَلْفَ سَنَةٍ بِمُزَحْزِحِهِ بِمُبَاعِدِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ تَعْمِیرُهُ وَ إِنَّمَا قَالَ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ لَمْ یَقُلْ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ فَقَطْ لِأَنَّهُ لَوْ قَالَ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ لَکَانَ یَحْتَمِلُ أَنْ یَکُونَ وَ مَا هُوَ یَعْنِی وُدَّهُ وَ تَمَنِّیَهُ بِمُزَحْزِحِهِ فَلَمَّا أَرَادَ وَ مَا تَعْمِیرُهُ قَالَ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ أَنْ یُعَمَّرَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ فَعَلَی حَسَبِهِ یُجَازِیهِمْ وَ یَعْدِلُ عَلَیْهِمْ وَ لَا یَظْلِمُهُمْ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام لَمَّا کَاعَتِ الْیَهُودُ عَنْ هَذَا التَّمَنِّی وَ قَطَعَ اللَّهُ مَعَاذِیرَهُمْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ بِحَضْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَدْ کَاعُوا وَ عَجَزُوا یَا مُحَمَّدُ فَأَنْتَ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْمُخْلَصُونَ لَکَ مُجَابٌ دُعَاؤُکُمْ وَ عَلِیٌّ أَخُوکَ وَ وَصِیُّکَ أَفْضَلُهُمْ وَ سَیِّدُهُمْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَلَی قَالُوا یَا مُحَمَّدُ فَإِنْ کَانَ هَذَا کَمَا زَعَمْتَ فَقُلْ لِعَلِیٍّ یَدْعُو اللَّهَ لِابْنِ رَئِیسِنَا هَذَا فَقَدْ کَانَ مِنَ الشَّبَابِ جَمِیلًا نَبِیلًا وَسِیماً قَسِیماً لَحِقَهُ بَرَصٌ وَ جُذَامٌ وَ قَدْ صَارَ حِمًی لَا یُقْرَبُ وَ مَهْجُوراً لَا یُعَاشَرُ یُنَاوِلُ الْخُبْزَ عَلَی أَسِنَّةِ الرِّمَاحِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ائْتُونِی بِهِ فَأُتِیَ بِهِ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ أَصْحَابُهُ مِنْهُ إِلَی مَنْظَرٍ فَظِیعٍ سَمِجٍ قَبِیحٍ کَرِیهٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا حَسَنٍ ادْعُ اللَّهَ لَهُ بِالْعَافِیَةِ فَإِنَّ اللَّهَ یُجِیبُکَ فِیهِ فَدَعَا لَهُ فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنْ دُعَائِهِ إِذَا الْفَتَی قَدْ زَالَ عَنْهُ کُلُّ مَکْرُوهٍ وَ عَادَ إِلَی أَفْضَلِ مَا کَانَ عَلَیْهِ مِنَ النُّبْلِ وَ الْجَمَالِ وَ الْوَسَامَةِ وَ الْحُسْنِ فِی الْمَنْظَرِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِلْفَتَی یَا فَتَی آمِنْ بِالَّذِی أَغَاثَکَ مِنْ بَلَائِکَ قَالَ الْفَتَی قَدْ آمَنْتُ وَ حَسُنَ إِیمَانُهُ فَقَالَ أَبُوهُ یَا مُحَمَّدُ ظَلَمْتَنِی وَ ذَهَبْتَ مِنِّی بِابْنِی یَا لَیْتَهُ کَانَ أَجْذَمَ

ص: 323


1- فی نسخة: لانهما کهم فی کفرهم الذی.

أَبْرَصَ کَمَا کَانَ وَ لَمْ یَدْخُلْ فِی دِینِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ کَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ خَلَّصَهُ مِنْ هَذِهِ الْآفَةِ وَ أَوْجَبَ لَهُ نَعِیمَ الْجَنَّةِ قَالَ أَبُوهُ یَا مُحَمَّدُ مَا کَانَ هَذَا لَکَ وَ لَا لِصَاحِبِکَ (1)إِنَّمَا جَاءَ وَقْتُ عَافِیَتِهِ فَعُوفِیَ فَإِنْ کَانَ صَاحِبُکَ هَذَا یَعْنِی عَلِیّاً مُجَاباً فِی الْخَیْرِ فَهُوَ أَیْضاً مُجَابٌ فِی الشَّرِّ فَقُلْ لَهُ یَدْعُو عَلَیَّ بِالْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ فَإِنِّی أَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یُصِیبُنِی لِیَتَبَیَّنَ لِهَؤُلَاءِ الضُّعَفَاءِ الَّذِینَ قَدْ اغْتَرُّوا بِکَ أَنَّ زَوَالَهُ عَنِ ابْنِی لَمْ یَکُنْ بِدُعَائِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا یَهُودِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ تَهَنَّأْ بِعَافِیَةِ اللَّهِ إِیَّاکَ وَ لَا تَتَعَرَّضْ لِلْبَلَاءِ وَ لِمَا لَا تُطِیقُهُ وَ قَابِلِ النِّعْمَةَ بِالشُّکْرِ فَإِنَّ مَنْ کَفَرَهَا سُلِبَهَا وَ مَنْ شَکَرَهَا امْتَرَی مَزِیدَهَا فَقَالَ الْیَهُودِیُّ مِنْ شُکْرِ نِعَمِ اللَّهِ تَکْذِیبُ عَدُوِّ اللَّهِ الْمُفْتَرِی عَلَیْهِ وَ إِنَّمَا أُرِیدُ بِهَذَا أَنْ أُعَرِّفَ وَلَدِی أَنَّهُ لَیْسَ مِمَّا قُلْتَ لَهُ وَ ادَّعَیْتَهُ قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ وَ أَنَّ الَّذِی أَصَابَهُ مِنْ خَیْرٍ لَمْ یَکُنْ بِدُعَاءِ عَلِیٍّ صَاحِبِکَ فَتَبَسَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ قَالَ یَا یَهُودِیُّ هَبْکَ قُلْتَ إِنَّ عَافِیَةَ ابْنِکَ لَمْ یَکُنْ بِدُعَاءِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِنَّمَا صَادَفَ دُعَاؤُهُ وَقْتَ مَجِی ءِ عَافِیَتِهِ أَ رَأَیْتَ لَوْ دَعَا عَلِیٌّ علیه السلام عَلَیْکَ بِهَذَا الْبَلَاءِ الَّذِی اقْتَرَحْتَهُ فَأَصَابَکَ أَ تَقُولُ إِنَّ مَا أَصَابَنِی لَمْ یَکُنْ بِدُعَائِهِ وَ لَکِنَّهُ صَادَفَ دُعَاؤُهُ وَقْتَ بَلَائِی قَالَ لَا أَقُولُ هَذَا لِأَنَّ هَذَا احْتِجَاجٌ مِنِّی عَلَی عَدُوِّ اللَّهِ فِی دِینِ اللَّهِ وَ احْتِجَاجٌ مِنْهُ عَلَیَّ وَ اللَّهُ أَحْکَمُ مِنْ أَنْ یُجِیبَ إِلَی مِثْلِ هَذَا فَیَکُونَ قَدْ فَتَنَ عِبَادَهُ وَ دَعَاهُمْ إِلَی تَصْدِیقِ الْکَاذِبِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَهَذَا فِی دُعَاءِ عَلِیٍّ علیه السلام لِابْنِکَ کَهُوَ فِی دُعَائِهِ عَلَیْکَ لَا یَفْعَلُ اللَّهُ تَعَالَی مَا یَلْبِسُ بِهِ عَلَی عِبَادِهِ دِینَهُ وَ یُصَدِّقُ بِهِ الْکَاذِبَ عَلَیْهِ فَتَحَیَّرَ الْیَهُودِیُّ لَمَّا بَطَلَتْ عَلَیْهِ شُبْهَتُهُ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ لِیَفْعَلَ عَلِیٌّ هَذَا بِی إِنْ کُنْتَ صَادِقاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام یَا أَبَا حَسَنٍ قَدْ أَبَی الْکَافِرُ إِلَّا عُتُوّاً وَ تَمَرُّداً وَ طُغْیَاناً فَادْعُ عَلَیْهِ بِمَا اقْتَرَحَ وَ قُلِ اللَّهُمَّ ابْتِلِهِ بِبَلَاءِ ابْنِهِ مِنْ قَبْلُ فَقَالَهَا فَأَصَابَ الْیَهُودِیَّ دَاءُ ذَلِکَ الْغُلَامِ مِثْلَ مَا کَانَ فِیهِ الْغُلَامُ مِنَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ اسْتَوْلَی عَلَیْهِ الْأَلَمُ

ص: 324


1- فی نسخة: و لا لاصحابک.

وَ الْبَلَاءُ وَ جَعَلَ یَصْرَخُ وَ یَسْتَغِیثُ وَ یَقُولُ یَا مُحَمَّدُ قَدْ عَرَفْتُ صِدْقَکَ فَأَقِلْنِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ عَلِمَ اللَّهِ صِدْقَکَ لَنَجَاکَ وَ لَکِنَّهُ عَالِمٌ بِأَنَّکَ لَا تَخْرُجُ عَنْ هَذَا الْحَالِ إِلَّا ازْدَدْتَ کُفْراً وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّهُ إِنْ نَجَاکَ آمَنْتَ بِهِ لَجَادَ عَلَیْکَ بِالنَّجَاةِ فَإِنَّهُ الْجَوَادُ الْکَرِیمُ ثُمَّ قَالَ علیه السلام فَبَقِیَ الْیَهُودِیُّ فِی ذَلِکَ الدَّاءِ وَ الْبَرَصِ أَرْبَعِینَ سَنَةً آیَةً لِلنَّاظِرِینَ وَ عِبْرَةً لِلْمُعْتَبِرِینَ وَ عَلَامَةً وَ حُجَّةً بَیِّنَةً لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَاقِیَةً لِلْغَابِرِینَ وَ عِبْرَةً لِلْمُتَکَبِّرِینَ وَ بَقِیَ ابْنُهُ کَذَلِکَ مُعَافًی صَحِیحَ الْأَعْضَاءِ وَ الْجَوَارِحِ ثَمَانِینَ سَنَةً عِبْرَةً لِلْمُعْتَبِرِینَ وَ تَرْغِیباً لِلْکَافِرِینَ فِی الْإِیمَانِ وَ تَزْهِیداً لَهُمْ فِی الْکُفْرِ وَ الْعِصْیَانِ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ حَلَّ الْبَلَاءُ بِالْیَهُودِیِّ بَعْدَ زَوَالِ الْبَلَاءِ عَنِ ابْنِهِ عِبَادَ اللَّهِ وَ إِیَّاکُمْ وَ الْکُفْرَ لِنِعَمِ اللَّهِ (1)فَإِنَّهُ مَشُومٌ عَلَی صَاحِبِهِ أَلَا وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللَّهِ بِالطَّاعَاتِ یُجْزِلْ لَکُمُ الْمَثُوبَاتِ وَ قَصِّرُوا أَعْمَارَکُمْ فِی الدُّنْیَا بِالتَّعَرُّضِ لِأَعْدَاءِ اللَّهِ فِی الْجِهَادِ لِتَنَالُوا طُولَ أَعْمَارِ الْآخِرَةِ (2)فِی النَّعِیمِ الدَّائِمِ الْخَالِدِ وَ ابْذُلُوا أَمْوَالَکُمْ فِی الْحُقُوقِ اللَّازِمَةِ لِیَطُولَ غِنَاؤُکُم فِی الْجَنَّةِ فَقَامَ نَاسٌ فَقَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ نَحْنُ ضُعَفَاءُ الْأَبْدَانِ قَلِیلُو الْأَعْمَارِ وَ الْأَمْوَالِ لَا نَفِی بِمُجَاهَدَةِ الْأَعْدَاءِ وَ لَا تَفْضُلُ أَمْوَالُنَا عَنْ نَفَقَاتِ الْعِیَالاتِ فَمَا ذَا نَصْنَعُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَلَا فَلْیَکُنْ صَدَقَاتُکُمْ مِنْ قُلُوبِکُمْ وَ أَلْسِنَتِکُمْ قَالُوا کَیْفَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ صلی الله علیه و آله أَمَّا الْقُلُوبُ فَتَقْطَعُونَهَا عَلَی حُبِّ اللَّهِ وَ حُبِّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ حُبِّ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ حُبِّ الْمُنْتَجَبِینَ لِلْقِیَامِ بِدِینِ اللَّهِ وَ حُبِّ شِیعَتِهِمْ وَ مُحِبِّیهِمْ وَ حُبِّ إِخْوَانِکُمُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکَفِّ عَنِ اعْتِقَادَاتِ الْعَدَاوَاتِ وَ الشَّحْنَاءِ وَ الْبَغْضَاءِ وَ أَمَّا الْأَلْسِنَةُ فَتُطْلِقُونَهَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَی بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ الصَّلَاةِ عَلَی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بِذَلِکَ یَبْلُغُکُمْ أَفْضَلَ الدَّرَجَاتِ وَ یُنِیلُکُمْ بِهِ الْمَرَاتِبَ الْعَالِیَاتِ (3).

ص: 325


1- فی نسخة: بنعم اللّه.
2- فی نسخة: طول الاعمار فی الآخرة.
3- تفسیر العسکریّ: 179- 182.

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السّلام در تفسیر آیه « قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ *وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِالظَّالِمینَ *وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما یَعْمَلُونَ » - . بقره / 94 - 96 - ،{ بگو: «اگر در نزد خدا، سرای بازپسین یکسر به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید.» ولی به سبب کارهایی که از پیش کرده اند، هرگز آن را آرزو نخواهند کرد. و خدا به [حال] ستمگران داناست.} فرمود: حضرت مجتبی علیه السّلام فرموده است: وقتی خداوند این یهودیان را به زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سرزنش نمود و عذر و بهانه ایشان را قطع کرد و در مورد نبوت حضرت ختمی مرتبت و بهترین خلایق، دلائل واضحی برای آنها اقامه نمود و اثبات کرد که علی علیه السّلام سید اوصیاء و بهترین فرد بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله است و عترت پاکش بپا دارنده دین خدا و رهبر و راهنمای بندگان خدایند و بهانه آنها قطع شد، بطوری که دیگر دلیل و برهانی نمی توانستند اقامه نمایند، شروع به مکابره و لجبازی کردند و گفتند، ما نمی فهمیم تو چه می گویی ولی مدعی هستیم که بهشت فقط به ما اختصاص دارد نه شما و علی و هواداران و امتت. ما گرفتار شما شده ایم و خداوند ما را به این گرفتاری آزمایش می کند. ما اولیاء خاص خدا و بندگان نیکوکار او هستیم که دعایمان را مستجاب می نماید و هرگز درخواست ما را رد نمی کند. پس از این سخنان، خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: به آنها بگو، اگر بهشت به شما اختصاص دارد نه دیگران که عبارتند از محمد صلی الله علیه و آله و علی و ائمه علیهم السلام و سایر اصحاب و مؤمنین امت تو،

ص: 321

و شما گرفتار به محنت محمد و آل شده اید و دعایتان مستجاب است، پس برای دروغگویان خود و مخالفین خویش آرزوی مرگ کنید.

زیرا محمد و علی علیهما السلام می گویند، ما اولیای خاص خدا هستیم نه دیگرانی که با ما در عقیده مخالفند، و دعای ما مستجاب است؛ اگر آنچه مدعی هستید واقعیت دارد، پس برای هر کدام از این دو گروه که دروغگو است، آرزوی مرگ کنید «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» اگر واقعا راست می گویید و دعایتان مستجاب است و اینگونه دعا کنید: خدایا هر یک از ما را دروغگو هستیم بکش تا راست گویان آسوده شوند. تا روشن شود که استدلال شما صحیح و درست بوده است یانه؟.

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بعد از آوردن آن معجزات برای ایشان به آنها فرمود: اینک هر کدام از شما که این حرف را بزنید، چنان آب دهانتان گلوگیرتان می شود که در دم خواهید مرد.

یهودیان می دانستند که در ادعای خود دروغ می گویند و محمد و علی علیهما السلام در ادعای خویش صادقند و هر که آنها را تصدیق نماید صادق است. جرات نکردند چنین دعایی بکنند زیرا می دانستند همان دم خواهند مرد. خداوند می فرماید: «وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ»، یعنی یهودیان به خاطر کفری که قبلا به خدا و محمد و علی برادر و وصی او و ائمه طاهرین ورزیده اند، برای کاذب و دروغگو آرزوی مرگ نخواهند کرد.

می فرماید «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ» خداوند می داند آنها جرات آرزوی مرگ برای کاذب را ندارند چون می دانند خودشان دروغگو هستند، به همین جهت به تو ای پیامبر! دستور داده که با حجت خود ایشان را مغلوب نمایی و به آنها بگویی دروغگو را نفرین کنند تا از این عمل خودداری کند و برای ضعفاء روشن شود که آنها خود دروغگو هستند؛ سپس می فرماید «لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاةٍ» ای محمد! آنها را حریص ترین مردم به زندگی دنیا خواهی یافت، چون از نعمتهای آخرت مایوس هستند

ص: 322

و در کفر خویش چنان غوطه ورند که می دانند با چنین کفری امید بهشت امکان ندارد «وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا» خداوند می فرماید، این یهودیان بیشتر از مشرکین (که منظور مجوسیان است)، به دنیا حرص دارند زیرا آنها جز دنیا به چیز دیگری اعتقاد ندارند و امید خیری در آخرت ندارند و به همین دلیل حرص شدیدی به زندگی دنیا دارند.

بعد سخن از یهودیان می گوید «یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ» - . بقره / 96 - ،{با آنکه اگر چنین عمری هم به او داده شود، وی را از عذاب دور نتواند داشت. و خدا بر آنچه می کنند بیناست.} آرزو دارند هر یک از آنها هزار سال عمر کند و این درازی عمر، آنها را از عذاب دور نخواهد کرد. در این آیه خداوند فقط نفرموده «وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ» که اگر چنین می فرمود، معنی آن این می شد که این آرزو او را از عذاب دور نمی کند، اما چون منظورش عمر دراز بود، فرمود «وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ» بعد می فرماید «وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ» خداوند می داند که آنها چه می کنند و مطابق علم و اطلاعی که دارد به آنها کیفر می دهد و به عدالت رفتار می نماید و ظلم روا نمی دارد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 442 - 444 -

امام حسن بن علی علیهما السلام فرمود: وقتی یهودیان از این آرزو و تمنا خودداری کردند و خداوند بهانه آنها را قطع کرد، گروهی از آنها که در حضور پیامبر امتناع ورزیده بودند، گفتند یا محمد، آیا دعای تو و مؤمنان مخلص و علی برادر و وصیت که برترین آنها است، مستجاب می شود؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: آری.

گفتند اگر واقعا چنین است، به علی بگو برای پسر رئیس ما دعا کند. او جوانی برومند و زیبا و تنومند بود اما مبتلا به برص و جذام شده و چنان گوشه گیر شده که در میان مردم رفت و آمدی ندارد و حتی نان را با سرنیزه و از فاصله دور بر می دارد و کسی به او نزدیک نمی شود.

فرمود: او را بیاورید. وقتی آوردند پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب دیدند قیافه بسیار کریه و زشتی دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: برایش دعا کن خداوند دعایت را مستجاب می نماید. علی علیه السّلام

شروع به دعا کرد و بعد از پایان دعا، تمام ناراحتیهای جوان بر طرف شد و همان جمال و زیبایی و کمال اول به او برگشت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: جوان، اینک به آن کس که از این گرفتاری نجاتت بخشید ایمان بیاور. گفت ایمان آوردم و ایمان نیکویی پیدا کرد. اما پدرش رو به پیامبر اکرم نموده گفت یا محمد، به من ستم روا داشتی. کاش پسرم همان طور جذام

ص: 323

و برص داشت و دین تو را نمی پذیرفت، من همان حال را بهتر دوست می داشتم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ولی خداوند او را از این درد نجات بخشید و بهشت برین را به او ارزانی داشت. پدرش گفت چنین موقعیتی را به تو و دوستت نداده اند، هنگام شفایش رسیده بود خدا به او شفا داد. اگر دعای دوست تو یعنی علی در امور خیر به اجابت می رسد، باید در امور شر نیز به اجابت برسد، بگو دعا کند خدا مرا مبتلا به برص و جذام نماید من می دانم طوری نخواهد شد؛ تا برای آنها معلوم شود که فریب تو را خورده اند و پسر من به دعای او شفا پیدا نکرده.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ای یهودی از خدا بپرهیز و قدر عافیت و سلامتی را بدان، مبادا خود را دچار بلا کنی و به استقبال بلا و گرفتاری بروی. این نعمت را با شکر و سپاسگزاری پاسخ بده. هر که کفران نعمت کند، آن نعمت از او گرفته می شود و هر کس سپاسگزار باشد به او افزایش می دهند.

یهودی گفت، یکی از شکرهای نعمت خدا، تکذیب دشمن دروغگوی خدا است. من می خواهم با این کار به پسرم بفهمانم که شفای او به شما هیچ ربطی ندارد و خوب شدنش به واسطه دعای علی دوست شما نبوده.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تبسمی نموده فرمود: بسیار خوب، تو می گویی شفای فرزندت به دعای علی نبوده بلکه هنگام شفای او مصادف با دعای علی گردیده، اکنون اگر علی بر تو نفرین کند و مبتلا به بلا بشوی، خواهی گفت بلای من مصادف با نفرین او شده است؟

یهودی گفت نه این حرف را نمی زنم زیرا من بدین وسیله بر دشمن خدا استدلال می کنم و همین نیز دلیلی از طرف او برای من است. خداوند هرگز در چنین موردی دعای دشمن خود را مستجاب نخواهد کرد که در این صورت، بندگان خود را فریفته که دعای مدعی دروغی را اجابت نموده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: در این صورت نباید دعای علی را نیز در مورد شفای فرزندت می پذیرفت، چنانچه ادعا می کنی در باره تو نمی پذیرد و کاری نمی کند که موجب اشتباه بندگان خدا شود و دروغگو را تصدیق نماید. مرد یهودی متحیر شد زیرا شبهه او باطل گردید، ولی باز گفت، اگر راست می گویی، علی این کار را نسبت به من انجام دهد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود یا ابو الحسن این کافر جز سرپیچی و تمرد راه دیگری را نمی پذیرد اینک از خدا آنچه را او پیشنهاد می کند بخواه و بگو خدایا، او را مبتلا به بیماری فرزندش بفرما. امیر المؤمنین علیه السّلام همین نفرین را نمود و مرد یهودی به درد فرزند خود مبتلا گردید و دچار جذام و برص شد. شروع کرد به ناله

ص: 324

و فریاد زدن و می گفت یا محمد، فهمیدم راست می گویی مرا ببخش.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اگر خدا بداند تو راست می گویی نجاتت می بخشد ولی او می داند تو از این حال خارج نخواهی شد و پیوسته بر کفرت افزوده می شود. اگر بداند در صورت نجات ایمان می آوری تو را می بخشد زیرا خداوند جواد و کریم است.

امام علیه السّلام فرمود: درد یهودی چهل سال به همین صورت باقی بود تا نشانه ای برای مردم باشد و موجب عبرت گردد و علامت و حجتی برای حضرت محمد صلی الله علیه و آله و آیندگان باشد و فرزندش صحیح و سالم هشتاد سال زندگی کرد تا موجب عبرت شود و مردم به ایمان تشویق شوند و از کفر و طغیان کناره گیری کنند.

وقتی مرد یهودی مبتلا به بیماری شد و پسرش شفا یافت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بندگان خدا! از کفر نسبت به نعمت خدا بپرهیزید زیرا موجب بازگشت بلا برای ناسپاس و کافر خواهد شد و با بندگی و اطاعت به خدا نزدیک شوید تا پاداش شما را زیاد کند. و عمرهای خود را در دنیا با پیکار و جنگ با دشمنان خدا کوتاه کنید تا به شما در آخرت در بهشت جاوید طول عمر عنایت کنند و اموال خود را در مصارف لازم به کار بندید تا ثروت و غنای شما در بهشت افزون شود.

گروهی گفتند یا رسول الله، ما بدنی ضعیف و عمری کوتاه و اموال کمی داریم که برای پیکار با دشمنان کافی نیست و اموال ما از خرج خانواده مان زیادتر نمی باشد، می فرمایید چکار کنیم؟ فرمود: با دل و زبان همراهی کنید.

عرض کردند به چه صورت؟ فرمود: دلهای خود را وقف محبت «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» و علی ولی الله و وصی رسول الله و حب و دوستی برگزیدگان دین خدا و حب شیعه و دوستداران آنها و حب برادران مؤمن خودتان و خودداری از دشمنی و کینه توزی کنید اما زبانها را به ذکر خدا و ستایش او و صلوات بر پیامبر و آل پاکش بگشایید که خداوند با این اعمال شما را به شایسته ترین درجات می رساند و به مقام های عالی خواهید رسید. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 444 - 448 -

ص: 325

**[ترجمه]

بیان

کاع عنه أی هاب و جبن و الوسیم الحسن الوجه و کذا القسیم بمعناه و یقال هذا شی ء حِمًی علی فِعَلٍ أی محظور لا یقرب و یقال امتری الریح السحاب أی استدره.

**[ترجمه]«کاع» به معنای فرار و ترسیدن می­آید «وسیم» مانند «قسیم» و به خوشروی گویند. گفته می شود این چیز مورد حمایت است یعنی کسی حق نزدیک شدن به او را ندارد «امتری الریح السحاب» گفته می شود یعنی باد ابر را بفشرد.

**[ترجمه]

«16»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ آیاتٍ بَیِّناتٍ دَالَّاتٍ عَلَی صِدْقِکَ فِی نُبُوَّتِکَ مُبَیِّنَاتٍ عَنْ إِمَامَةِ عَلِیٍّ علیه السلام أَخِیکَ وَ وَصِیِّکَ وَ صَفِیِّکَ مُوضِحَاتٍ عَنْ کُفْرِ مَنْ شَکَّ فِیکَ أَوْ فِی أَخِیکَ أَوْ قَابَلَ أَمْرَ وَاحِدٍ مِنْکُمَا بِخِلَافِ الْقَبُولِ وَ التَّسْلِیمِ ثُمَّ قَالَ وَ ما یَکْفُرُ بِها بِهَذِهِ الْآیَاتِ الدَّالَّاتِ عَلَی تَفْضِیلِکَ وَ تَفْضِیلِ عَلِیٍّ علیه السلام بَعْدَکَ عَلَی جَمِیعِ الْوَرَی إِلَّا الْفاسِقُونَ الْخَارِجُونَ عَنْ دِینِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ مِنَ الْیَهُودِ الْکَاذِبِینَ وَ النَّوَاصِبِ الْمُتَسَمِّینَ بِالْمُسْلِمِینَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا آمَنَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ بَعْدَ مَسَائِلِهِ الَّتِی سَأَلَهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ جَوَابِهِ إِیَّاهُ عَنْهَا قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ بَقِیَتْ وَاحِدَةٌ وَ هِیَ الْمَسْأَلَةُ الْکُبْرَی وَ الْغَرَضُ الْأَقْصَی مَنِ الَّذِی یَخْلُفُکَ بَعْدَکَ وَ یَقْضِی دُیُونَکَ وَ یُنْجِزُ عِدَاتِکَ وَ یُؤَدِّی أَمَانَاتِکَ وَ یُوضِحُ عَنْ آیَاتِکَ وَ بَیِّنَاتِکَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أُولَئِکَ أَصْحَابِی قُعُودٌ فَامْضِ إِلَیْهِمْ فَسَیَدُلُّکَ النُّورُ السَّاطِعُ فِی دَائِرَةِ غُرَّةِ وَلِیِّ عَهْدِی وَ صَفْحَةِ خَدَّیْهِ وَ سَیَنْطِقُ طُومَارُکَ بِأَنَّهُ هُوَ الْوَصِیُّ وَ سَتَشْهَدُ جَوَارِحُکَ بِذَلِکَ فَصَارَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ إِلَی الْقَوْمِ فَرَأَی عَلِیّاً علیه السلام یَسْطَعُ مِنْ وَجْهِهِ نُورٌ یُبْهِرُ نُورَ الشَّمْسِ وَ نَطَقَ طُومَارُهُ وَ أَعْضَاءُ بَدَنِهِ کُلٌّ یَقُولُ یَا ابْنَ سَلَامٍ هَذَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الْمَالِئُ جِنَانَ اللَّهِ بِمُحِبِّیهِ وَ نِیرَانَهُ بِشَانِئِیهِ الْبَاثُّ دَیْنَ اللَّهِ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ آفَاقِهَا وَ النَّافِی الْکُفْرَ عَنْ نَوَاحِیهَا وَ أَرْجَائِهَا فَتُمْسِکُ بِوَلَایَتِهِ تَکُنْ سَعِیداً وَ اثْبُتْ عَلَی التَّسْلِیمِ لَهُ تَکُنْ رَشِیداً فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الْمُصْطَفَی وَ أَمِینُهُ الْمُرْتَضَی وَ أَمِیرُهُ عَلَی جَمِیعِ الْوَرَی

ص: 326

وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام أَخُوهُ وَ صَفِیُّهُ وَ وَصِیُّهُ الْقَائِمُ بِأَمْرِهِ الْمُنْجِزُ لِعِدَاتِهِ الْمُؤَدِّی لِأَمَانَاتِهِ الْمُوضِحُ لِآیَاتِهِ وَ بَیِّنَاتِهِ الدَّافِعُ لِلْأَبَاطِیلِ بِدَلَائِلِهِ وَ مُعْجِزَاتِهِ وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمَا اللَّذَانِ بَشَّرَ بِکُمَا مُوسَی وَ مَنْ قَبْلَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ دَلَّ عَلَیْکُمَا الْمُخْتَارُونَ مِنَ الْأَصْفِیَاءِ ثُمَّ قَالَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَدْ تَمَّتِ الْحُجَجُ وَ انْزَاحَتِ الْعِلَلُ وَ انْقَطَعَتِ الْمَعَاذِیرُ فَلَا عُذْرَ لِی إِنْ تَأَخَّرْتُ عَنْکَ وَ لَا خَیْرَ فِیَّ إِنْ تَرَکْتُ التَّعَصُّبَ لَکَ ثُمَّ قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الْیَهُودَ قَوْمٌ بُهْتٌ وَ إِنَّهُمْ إِنْ سَمِعُوا بِإِسْلَامِی وَقَعُوا فِیَّ فَاخْبَأْنِی عِنْدَکَ (1)وَ إِذَا جَاءُوکَ فَسَلْهُمْ عَنِّی لِتَسْمَعَ قَوْلَهُمْ فِیَّ قَبْلَ أَنْ یَعْلَمُوا بِإِسْلَامِی وَ بَعْدَهُ لِتَعْلَمَ أَحْوَالَهُمْ فَخَبَأَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَیْتِهِ ثُمَّ دَعَا قَوْماً مِنَ الْیَهُودِ فَحَضَرُوهُ وَ عَرَضَ عَلَیْهِمْ أَمْرَهُ فَأَبَوْا فَقَالَ بِمَنْ تَرْضَوْنَ حَکَماً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ قَالُوا بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ قَالَ وَ أَیُّ رَجُلٍ هُوَ قَالُوا رَئِیسُنَا وَ ابْنُ رَئِیسِنَا وَ سَیِّدُنَا وَ ابْنُ سَیِّدِنَا وَ عَالِمُنَا وَ ابْنُ عَالِمِنَا وَ وَرِعُنَا وَ ابْنُ وَرِعِنَا وَ زَاهِدُنَا وَ ابْنُ زَاهِدِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتُمْ إِنْ آمَنَ بِی أَ تُؤْمِنُونَ قَالُوا قَدْ أَعَاذَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ ثُمَّ أَعَادَهَا وَ أَعَادُوهَا فَقَالَ اخْرُجْ عَلَیْهِمْ یَا عَبْدَ اللَّهِ وَ أَظْهِرْ مَا قَدْ أَظْهَرَهُ اللَّهُ لَکَ مِنْ أَمْرِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَخَرَجَ عَلَیْهِمْ وَ هُوَ یَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الْمَذْکُورُ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ سَائِرِ کُتُبِ اللَّهِ الْمَدْلُولُ فِیهَا عَلَیْهِ وَ عَلَی أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام فَلَمَّا سَمِعُوهُ یَقُولُ ذَلِکَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ سَفِیهُنَا وَ ابْنُ سَفِیهِنَا وَ شَرُّنَا وَ ابْنُ شَرِّنَا وَ فَاسِقُنَا وَ ابْنُ فَاسِقِنَا وَ جَاهِلُنَا وَ ابْنُ جَاهِلِنَا کَانَ غَائِباً عَنَّا فَکَرِهْنَا أَنْ نَغْتَابَهُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ هَذَا الَّذِی کُنْتُ أَخَافُهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ ثُمَّ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ حَسُنَ إِسْلَامُهُ وَ لَحِقَهُ الْقَصْدُ الشَّدِیدُ مِنْ جِیرَانِهِ مِنَ الْیَهُودِ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی حَمَارَّةِ الْقَیْظِ فِی مَسْجِدِهِ یَوْماً إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ وَ قَدْ کَانَ بِلَالٌ أَذَّنَ لِلصَّلَاةِ وَ النَّاسُ بَیْنَ قَائِمٍ

ص: 327


1- فی نسخة: و اغتابونی عندک، و الموجود فی المصدر هکذا: و انهم ان سمعوا باسلامی لانکروا بمرتبتی فی علم التوراة و تعظیمهم بی و سندیة قولی عندهم، فاخبأنی عندک فاطلبهم فإذا جاءوک فاسألهم عن حالی و رتبتی بینهم لتسمع اه.

وَ قَاعِدٍ وَ رَاکِعٍ وَ سَاجِدٍ فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی وَجْهِ عَبْدِ اللَّهِ فَرَآهُ مُتَغَیِّراً وَ إِلَی عَیْنَیْهِ دَامِعَتَیْنِ فَقَالَ مَا لَکَ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَصَدَتْنِی الْیَهُودُ وَ أَسَاءَتْ جِوَارِی وَ کُلُّ مَاعُونٍ لِی اسْتَعَارُوهُ مِنِّی وَ کَسَرُوهُ وَ أَتْلَفُوهُ وَ مَا اسْتَعَرْتُ مِنْهُمْ مَنَعُونِیهِ ثُمَّ زَادَ أَمْرُهُمْ بَعْدَ هَذَا فَقَدِ اجْتَمَعُوا وَ تَوَاطَئُوا وَ تَحَالَفُوا عَلَی أَنْ لَا یُجَالِسَنِی مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ لَا یُبَایِعَنِی وَ لَا یُشَارِیَنِی (1)وَ لَا یُکَلِّمَنِی وَ لَا یُخَالِطَنِی (2)وَ قَدْ تَقَدَّمُوا بِذَلِکَ إِلَی مَنْ فِی مَنْزِلِی فَلَیْسَ یُکَلِّمُنِی أَهْلِی وَ کُلُّ جِیرَانِنَا یَهُودُ وَ قَدِ اسْتَوْحَشْتُ مِنْهُمْ فَلَیْسَ لِی أُنْسٌ بِهِمْ وَ الْمَسَافَةُ مَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَسْجِدِکَ هَذَا وَ مَنْزِلِکَ بَعِیدَةٌ فَلَیْسَ یُمْکِنُنِی فِی کُلِّ وَقْتٍ یَلْحَقُنِی ضِیقُ صَدْرٍ مِنْهُمْ أَنْ أَقْصِدَ مَسْجِدَکَ أَوْ مَنْزِلَکَ فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله غَشِیَهُ مَا کَانَ یَغْشَاهُ عِنْدَ نُزُولِ الْوَحْیِ عَلَیْهِ مِنْ تَعْظِیمِ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ سُرِّیَ عَنْهُ (3)وَ قَدْ أُنْزِلَ عَلَیْهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَامٍ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ نَاصِرُکُمُ اللَّهُ عَلَی الْیَهُودِ الْقَاصِدِینَ بِالسُّوءِ لَکَ وَ رَسُولُهُ (4)إِنَّمَا وَلِیُّکَ وَ نَاصِرُکَ (5)وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ صِفَتُهُمْ أَنَّهُمْ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ أَیْ وَ هُمْ فِی رُکُوعِهِمْ ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلَامٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ تَوَلَّاهُمْ وَ وَالَی أَوْلِیَاءَهُمْ وَ عَادَی أَعْدَاءَهُمْ وَ لَجَأَ عِنْدَ الْمُهِمَّاتِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْهِمْ فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ جُنْدَهُ هُمُ الْغالِبُونَ لِلْیَهُودِ وَ سَائِرِ الْکَافِرِینَ أَیْ فَلَا یَهُمَّنَّکَ یَا ابْنَ سَلَامٍ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی وَ هَؤُلَاءِ أَنْصَارُکَ وَ هُوَ کَافِیکَ شُرُورَ أَعْدَائِکَ وَ ذَائِدٌ عَنْکَ مَکَایِدَهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ

ص: 328


1- فی المصدر: و لا یشاورنی.
2- فی نسخة: و لا یخاطبنی.
3- سری عنه أی زال عنه ما کان یجده.
4- فی المصدر: انما ولیکم اللّه و ناصرکم علی الیهود القاصدین بالسوء لک اللّه و رسوله، انما ولیکم و ناصرکم و الذین آمنوا.
5- فی نسخة: أی انما ولیک و ناصرک.

سَلَامٍ أَبْشِرْ فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ لَکَ أَوْلِیَاءَ خَیْراً مِنْهُمْ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ مَنْ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ آمَنُوا فَنَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی سَائِلٍ فَقَالَ هَلْ أَعْطَاکَ أَحَدٌ شَیْئاً الْآنَ قَالَ نَعَمْ ذَلِکَ الْمُصَلِّی أَشَارَ إِلَیَّ بِإِصْبَعِهِ أَنْ خُذِ الْخَاتَمَ فَأَخَذْتُهُ فَنَظَرَ إِلَیْهِ وَ إِلَی الْخَاتَمِ فَإِذَا هُوَ خَاتَمُ عَلِیٍّ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اللَّهُ أَکْبَرُ هَذَا وَلِیُّکُمْ بَعْدِی وَ أَوْلَی النَّاسِ بَعْدِی (1)عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ ثُمَّ لَمْ یَلْبَثْ عَبْدُ اللَّهِ إِلَّا یَسِیراً حَتَّی مَرِضَ بَعْضُ جِیرَانِهِ وَ افْتَقَرَ وَ بَاعَ دَارَهُ فَلَمْ یَجِدْ لَهَا مُشْتَرِیاً غَیْرَ عَبْدِ اللَّهِ وَ أُسِرَ آخَرُ مِنْ جِیرَانِهِ فَأُلْجِئَ إِلَی بَیْعِ دَارِهِ فَلَمْ یَجِدْ لَهَا مُشْتَرِیاً غَیْرَ عَبْدِ اللَّهِ ثُمَّ لَمْ یَبْقَ مِنْ جِیرَانِهِ مِنَ الْیَهُودِ أَحَدٌ إِلَّا دَهَتْهُ دَاهِیَةٌ (2)وَ احْتَاجَ مِنْ أَجْلِهَا إِلَی بَیْعِ دَارِهِ فَمَلَکَ عَبْدُ اللَّهِ تِلْکَ الْمَحَلَّةَ وَ قَلَعَ اللَّهُ تَعَالَی شَأْفَةَ الْیَهُودِ (3)وَ حَوَّلَ عَبْدُ اللَّهِ إِلَی تِلْکَ الدُّورِ قَوْماً مِنْ خِیَارِ الْمُهَاجِرِینَ وَ کَانُوا لَهُ أُنَّاساً وَ جُلَّاساً وَ رَدَّ اللَّهُ کَیْدَ الْیَهُودِ فِی نُحُورِهِمْ وَ طَیَّبَ اللَّهُ عَیْشَ عَبْدِ اللَّهِ بِإِیمَانِهِ بِرَسُولِهِ وَ مُوَالاتِهِ لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ هُوَ یُوَبِّخُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودَ الَّذِینَ تَقَدَّمَ ذِکْرُهُمْ وَ عِنَادُهُمْ وَ هَؤُلَاءِ النُّصَّابُ الَّذِینَ نَکَثُوا مَا أُخِذَ مِنَ الْعَهْدِ عَلَیْهِمْ فَقَالَ أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً وَ وَاثَقُوا وَ عَاقَدُوا لَیَکُونَنَّ لِمُحَمَّدٍ طَائِعِینَ وَ لِعَلِیٍّ بَعْدَهُ مُؤْتَمِرِینَ وَ إِلَی أَمْرِهِ صَابِرِینَ نَبَذَهُ نَبَذَ الْعَهْدَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ خَالَفَهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی بَلْ أَکْثَرُهُمْ أَکْثَرُ هَؤُلَاءِ الْیَهُودِ وَ النَّوَاصِبِ لا یُؤْمِنُونَ فِی مُسْتَقْبَلِ أَعْمَارِهِمْ لَا یَرْعَوْنَ وَ لَا یَتُوبُونَ مَعَ مُشَاهَدَتِهِمْ لِلْآیَاتِ وَ مُعَایَنَتِهِمْ لِلدَّلَالاتِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ اثْبُتُوا عَلَی مَا أَمَرَکُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 329


1- فی نسخة: و أولی الناس بالناس بعدی.
2- أی أصابته داهیة.
3- الشأفة: الأصل. العداوة. یقال: استأصل شأفته أی أزاله من أصله. و استأصل اللّه شأفتهم أی عداوتهم.

مِنْ تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ مِنَ الْإِیمَانِ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله رَسُولِ اللَّهِ وَ مِنَ الِاعْتِقَادِ بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ علیه السلام وَلِیِّ اللَّهِ وَ لَا یَغُرَّنَّکُمْ صَلَاتُکُمْ وَ صِیَامُکُمْ وَ عِبَادَتُکُمُ السَّالِفَةُ إِنَّمَا تَنْفَعُکُمْ إِنْ وَافَیْتُمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثَاقَ (1)فَمَنْ وَفَی وُفِیَ لَهُ وَ تَفْضُلُ بِالْإِفْضَالِ عَلَیْهِ وَ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الِانْتِقَامِ مِنْهُ وَ إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِخَوَاتِیمِهَا هَذِهِ وَصِیَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِکُلِّ أَصْحَابِهِ وَ بِهَا أَوْصَی حِینَ صَارَ إِلَی الْغَارِ (2).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه: «وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ» - . بقره / 99 - ،{و همانا بر تو آیاتی روشن فرو فرستادیم، و جز فاسقان [کسی] آنها را انکار نمی کند.}فرمود: خداوند می فرماید ای محمد - صلی الله علیه و آله - بر تو آیات و نشانه های آشکاری نازل کردیم که شاهد صدق ادعای نبوت تو است و امامت برادرت علی و وصی و صفی تو را آشکار می کند و این دلائل کفر کسانی است که در باره تو و برادرت شک دارند و یا گفتار یکی از شما را رد می کنند و نمی پذیرند. سپس می فرماید «وَ ما یَکْفُرُ بِها» به این آیات که شاهد برتری تو و علی بعد از تو بر تمام جهانیان است کافر نمی شود مگر فاسق و شخصی که خارج از دین خداست، از یهودیان دروغگو و دشمنان سرسختی که به ظاهر خود را مسلمان می نامند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 459 -

امام فرمود: حضرت علی بن الحسین علیه السّلام فرمود: جریان چنین بود که وقتی عبد الله بن سلام پس از سؤالهایی که نمود و جوابهایی که دریافت کرد به پیامبر ایمان آورد و گفت، یا محمد صلی الله علیه و آله، یک چیز دیگر باقی مانده و آن بزرگترین سؤال و عالی ترین هدف است. چه کسی جانشین تو خواهد بود و تعهدات تو را می پردازد و امانات تو را رد می کند و آیات و نشانه های تو را توضیح می دهد؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اینک اصحاب من حضور دارند، پیش آنها برو. نور درخشانی که در پیشانی جانشین من و چهره تابناکش وجود دارد تو را راهنمایی خواهد کرد و به زودی طومار دست تو می گوید او وصی من است و اعضاء و جوارحت نیز بر آن گواهی خواهند داد.

عبد الله بن سلام پیش آنها رفت، چشمش به علی علیه السّلام که در بین آنها بود افتاد. چهره اش چنان می درخشید که نور آفتاب را خیره می کرد. طوماری که در دست داشت، با اعضای بدنش گفتند ای پسر سلام، این علی بن ابی طالب است که دوستانش بهشت را پر کرده اند و دشمنانش جهنم را و گسترش دهنده دین خدا در اطراف جهان است و کفر و بت پرستی را از روی زمین بر می دارد. به دامن ولایت او چنگ بزن تا سعادتمند شوی و در راه او پایدار باش تا رشد و کمال یابی.

عبد الله بن سلام گفت، «اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و اشهد ان محمد صلی الله علیه و آله عبده و رسوله المصطفی و امینه المرتضی و امیره علی جمیع الوری

ص: 326

و اشهد ان علیا اخوه و صفیه و وصیه القائم بامره». کسی که تعهدات و دیون و امانتهای او را رد می کند و آیات و بینات او را توضیح می دهد و با دلائل و معجزات خود اباطیل و یاوه سرائیها را رد می نماید. من گواهی می دهم که شما دو تا همان کسانی هستید که موسی و پیامبران پیش از او ما را راهنمایی به شناختتان نموده اند و برگزیده همه اصفیاء هستند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: حجت تمام گردید و شک و شبهه و بهانه برطرف شد. اگر تو را رها کنم دیگر برای من بهانه ای نماند و اگر از تو پشتیبانی نکنم برای من سودی نخواهد داشت.

بعد گفت یا رسول الله، یهودیان مردمانی یاوه سرا و متعصبند، اگر بدانند من مسلمان شده ام مرا به باد ناسزا می گیرند؛ مرا پیش خود پنهان کن. وقتی پیش تو آمدند سؤال کن نظرشان در باره من چیست؟ تا بشنوی قبل از اطلاع نسبت به ایمان من، چه عقیده ای در باره ام دارند و بعد از اطلاع چه خواهند کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عبد الله بن سلام را در خانه خود پنهان کرد و گروهی از یهودیان را احضار نمود و اسلام را بر آنها عرضه داشت ولی ایشان انکار نمودند. فرمود: چه کسی را قبول دارید تا بین من و شما حکومت کند؟ گفتند عبد الله بن سلام را. فرمود: او نزد شما چگونه شخصی است؟ گفتند او رئیس ما است و پسر رئیسمان و سرور و فرزند سرور ما و عالم و پسر دانشمند ما است. مردی پارساست و پدری پارسا داشت و بسیار زاهد و متدین است.

فرمود: اگر او به من ایمان آورد آیا شما ایمان خواهید آورد؟ گفتند خدا او را از این شر نگهدارد. باز سؤال کرد و آنها همین جواب را دادند. پیامبر اکرم در این موقع صدا زد خارج شو عبد الله و برای آنها آنچه خدا برایت از نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله آشکار نموده اظهار نما.

عبد الله بن سلام خارج شد در حالی که می گفت «اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و اشهد ان محمد عبده و رسوله» همان کسی که در تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم و سایر کتب آسمانی نامش برده شده و نام او و برادرش علی بن ابی طالب یاد شده است. وقتی یهودیان این سخن را از او شنیدند گفتند، این مرد نادانترین ماست و فرزند مردی نادان و بدترین ماست و فرزند بدترین و فاسق پسر فاسق و نادان و فرزند نادانی است. چون اینجا نبود ما نخواستیم از او به بدی یاد کنیم و غیبت او را نماییم.

عبد الله رو به پیامبر اکرم نموده عرض کرد، من از همین مطلب می ترسیدم. او ایمان خوبی داشت و یهودیان همسایه اش همواره در پی آزار عبد الله بودند. روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شدت گرما در مسجد بود که عبد الله بن سلام وارد شد. بلال اذان نماز را گفته بود و مردم نیز بعضی در رکوع و

ص: 327

برخی در قیام و گروهی در سجده بودند. تا چشم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او افتاد دید رنگش تغییر کرده و از دو چشمش اشک می بارد. فرمود: چه شده عبد الله؟

گفت یا رسول الله، یهودیان به من حمله کردند و هر چه در منزل داشتم از من به امانت گرفته و شکستند و هر چه از آنها به امانت خواستم ندادند بعد با هم قرار گذاشتند که با من مجالست و معامله و مشورت نکنند و حتی سخن نگویند و هرگز رفت و آمدی نکنند. آنها با خانواده من نیز چنین قراردادی کردند و دیگر اهل منزلم نیز با من صحبت نمی کنند و تمام همسایگان یهودم همین طورند. از آنها بیزار شده ام و دیگر با آنها انس و الفتی ندارم؛ اما فاصله بین من و مسجد و خانه شما زیاد است و امکان ندارد هر وقت ناراحت شدم در مسجد یا منزلتان خدمت شما برسم. پس از شنیدن سخنان عبد الله، پیامبر اکرم را حالتی مانند حالت وحی دست داد و بعد از لحظه ای آن حالت مرتفع شد و این آیه نازل گردید «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ» - . مائده / 55 - 56 - {ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند: همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. و هر کس خدا و پیامبر او و کسانی را که ایمان آورده اند ولیّ خود بداند [پیروز است، چرا که] حزب خدا همان پیروزمندانند.}

فرمود یا عبد الله بن سلام، ولی شما خدا است و یاور شما بر یهودیانی که علیه شما توطئه می کنند اوست و رسول خدا نیز یاور شما و کسانی است که نماز بپا می­دارند و در حال رکوع زکات می­دهند. سپس فرمود: یا عبد الله هر که خدا و پیامبر و مؤمنین را دوست داشته باشد و دوستان آنها را دوست بدارد و با دشمنان آنها دشمن باشد و در گرفتاریها به خدا و آنها پناه ببرد، همانا حزب خدا بر یهودیان و سایر کافران پیروزند. مبادا ناراحت باشی، خدا و این گروه یاور تواند و او مدافع تو از شر دشمنانت است و جلوی مکر و حیله آنها را می­گیرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: یا عبد الله بن سلام،

ص: 328

به تو مژده می­دهم که خداوند دوستانی بهتر از آنها به تو عنایت کرده که آن دوستان عبارتند از خدا و پیامبرش و کسانی که ایمان دارند و نماز می خوانند و در حال رکوع زکات می دهند.

عبد الله گفت آن شخصی که این امتیاز را دارد کیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رو به جانب سائلی نموده فرمود: هم اکنون کسی به تو چیزی داد؟ گفت آری، آن نمازگزار دست خود را به جانب من دراز کرد و اشاره نمود که این انگشتر را از او بگیرم، من از دست او گرفتم. پیامبر صلی الله علیه و آله نگاهی به انگشتر و آن سمت نمود و دید انگشتر علی است. آنگاه فرمود: الله اکبر، این شخص ولی شما بعد از من و برترین مردم پس از من است.

پس از مدتی کوتاه، همسایه عبد الله مریض شد و فقیر گردید و مجبور به فروش خانه خود شد اما جز عبد الله مشتری­ای نداشت. پس از آن نیز هر کدام از همسایگانش به یک گرفتاری مبتلا شدند و به همان جهت مجبور به فروش منزل خود شدند. عبد الله مالک آن محله شد، خداوند ریشه یهودیان را کند و عبد الله به جای آنها گروهی از بهترین افراد مهاجر را جایگزین نمود که با او کمال انس و مجالست را پیدا کردند. حیله آنها به خودشان برگشت. خداوند به واسطه ایمانی که عبدالله به پیامبر داشت و دوستی با امیر المؤمنین علی ولی الله علیهما السلام، زندگی بسیار خوشی به او عنایت کرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 460 - 464 -

آیه «أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» - . بقره / 100 - ،{ و مگر نه این بود که [یهود] هر گاه پیمانی بستند، گروهی از ایشان آن را دور افکندند؟ بلکه [حقیقت این است که] بیشترشان ایمان نمی آورند.} امام عسکری علیه السّلام فرمود: حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خداوند در این آیه یهودیانی را که جریان آنها را ذکر کردیم و ناصبی هایی که پیمان شکنی کردند را توبیخ و سرزنش می کند و می فرماید: «أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً» هر زمان پیمانی بستند و تاکید نمودند که مطیع محمد و علی و فرمانبردار و شکیبا در این راه باشند، گروهی از آنها پیمان شکنی

کردند. خداوند می فرماید، بلکه اکثر آنها ایمان ندارند و در آینده با مشاهده آیات و دیدن معجزات توبه نخواهند کرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 464 - 465 -

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: مردم، از خدا بپرهیزید و در راه فرمان پیامبر او

ص: 329

در توحید و ایمان به نبوت محمد رسول و اعتقاد به ولایت علی ولی الله پایدار باشید. مبادا شما را نماز و روزه و عبادت های گذشته بفریبد و آنچه به شما سود می بخشد، وفا نمودن به عهد و پیمان است. اگر وفا کردید نسبت به شما وفا خواهد شد و مورد محبت قرار می گیرید و هر که پیمان شکنی کند به ضرر خود او است و خداوند انتقام گیرنده از او است و نتیجه اعمال شما در آخر معلوم خواهد شد. این وصیت پیامبر است برای همه اصحابش و همین سفارش را هنگامی که روانه غار شد، کرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 465 -

**[ترجمه]

بیان

حمارة القیظ بتشدید الراء شدة حره و فی المثل استأصل الله شأفته أی أذهبه الله.

**[ترجمه]«حماره القیظ» با تشدید «ر» به معنای گرم شدن آن است و در مثال «استاصل الله شافته» یعنی خدا او را از بین برد.

**[ترجمه]

«17»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِلَی قَوْلِهِ لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام وَ لَمَّا جاءَهُمْ جَاءَ الْیَهُودَ وَ مَنْ یَلِیهِمْ مِنَ النَّوَاصِبِ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ الْقُرْآنُ مُشْتَمِلًا عَلَی فَضْلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ علیهما و آلهما السلام (3)وَ إِیجَابِ وَلَایَتِهِمَا وَ وَلَایَةِ أَوْلِیَائِهِمَا وَ عَدَاوَةِ أَعْدَائِهِمَا نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ الْیَهُودُ التَّوْرَاةَ وَ کُتُبَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ عَلَیْهِمُ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ تَرَکُوا الْعَمَلَ بِمَا فِیهَا وَ حَسَدُوا مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَلَی نُبُوَّتِهِ وَ عَلِیّاً عَلَی وَصِیَّتِهِ وَ جَحَدُوا مَا وَقَفُوا عَلَیْهِ مِنْ فَضَائِلِهِمَا کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ وَ فَعَلُوا فِعْلَ مَنْ جَحَدَ ذَلِکَ وَ الرَّدَّ لَهُ فِعْلَ مَنْ لَا یَعْلَمُ مَعَ عِلْمِهِمْ بِأَنَّهُ حَقٌّ وَ اتَّبَعُوا هَؤُلَاءِ الْیَهُودُ وَ النَّوَاصِبُ ما تَتْلُوا مَا تَقْرَأُ الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ زَعَمُوا أَنَّ سُلَیْمَانَ بِذَلِکَ السِّحْرِ وَ التَّدْبِیرِ وَ النَّیْرَنْجَاتِ نَالَ مَا نَالَهُ مِنَ الْمُلْکِ الْعَظِیمِ فَصَدُّوهُمْ بِهِ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْیَهُودَ الْمُلْحِدِینَ وَ النَّوَاصِبَ الْمُشْرِکِینَ لَهُمْ فِی إِلْحَادِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَضَائِلَ عَلِیٍّ وَ شَاهَدُوا مِنْهُ وَ مِنْ عَلِیٍّ علیه السلام الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی أَظْهَرَهَا اللَّهُ تَعَالَی لَهُمْ عَلَی أَیْدِیهِمَا أَفْضَی بَعْضُ الْیَهُودِ وَ النُّصَّابِ إِلَی بَعْضٍ وَ قَالُوا مَا مُحَمَّدٌ إِلَّا طَالِبَ الدُّنْیَا بِحِیَلٍ وَ مَخَارِیقَ وَ سِحْرٍ وَ نَیْرَنْجَاتٍ تَعَلَّمَهَا وَ عَلَّمَ عَلِیّاً بَعْضَهَا فَهُوَ

ص: 330


1- فی المصدر: إنها لا تنفعکم ان خالفتم العهد و المیثاق.
2- تفسیر العسکریّ: 187- 189. و للحدیث ذیل لعله یخرجه فی حدیث الغار.
3- و فی نسخة: کتاب من عند اللّه. و فی المصدر: کتاب من عند اللّه القرآن مشتملا علی فضل محمّد اه.

یُرِیدُ أَنْ یَتَمَلَّکَ عَلَیْنَا حَیَاتَهُ (1)وَ یَعْقِدَ الْمُلْکَ لِعَلِیٍّ بَعْدَهُ وَ لَیْسَ مَا یَقُولُهُ عَنِ اللَّهِ بِشَیْ ءٍ إِنَّمَا هُوَ تَقُولُهُ (2)فَیَعْقِدُ عَلَیْنَا وَ عَلَی ضُعَفَاءِ عِبَادِ اللَّهِ بِالسِّحْرِ وَ النَّیْرَنْجَاتِ الَّتِی تَعَلَّمَهَا (3)وَ أَوْفَرُ النَّاسِ حَظّاً مِنْ هَذَا السِّحْرِ- سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ الَّذِی مَلَکَ بِسِحْرِهِ الدُّنْیَا کُلَّهَا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الشَّیَاطِینِ وَ نَحْنُ إِذَا تَعَلَّمْنَا بَعْضَ مَا کَانَ تَعَلَّمَهُ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ تَمَکَّنَّا مِنْ إِظْهَارِ مِثْلِ مَا أَظْهَرَهُ مُحَمَّدٌ وَ عَلِیٌّ وَ ادَّعَیْنَا لِأَنْفُسِنَا مَا یَجْعَلُهُ مُحَمَّدٌ لِعَلِیٍّ وَ قَدِ اسْتَغْنَیْنَا عَنِ الِانْقِیَادِ لِعَلِیٍّ فَحِینَئِذٍ ذَمَّ اللَّهُ الْجَمِیعَ مِنَ الْیَهُودِ وَ النَّوَاصِبِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ نَبَذُوا کِتَابَ اللَّهِ الْآمِرَ بِوَلَایَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیهما السلام وَراءَ ظُهُورِهِمْ فَلَمْ یَعْمَلُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا کَفَرَةُ الشَّیَاطِینِ مِنَ السِّحْرِ وَ النَّیْرَنْجَاتِ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّ سُلَیْمَانَ مَلَکَ بِهِ وَ نَحْنُ أَیْضاً بِهِ نَظْهَرُ الْعَجَائِبَ حَتَّی تَنْقَادَ لَنَا النَّاسُ وَ نَسْتَغْنِیَ عَنِ الِانْقِیَادِ لِعَلِیٍّ قَالُوا وَ کَانَ سُلَیْمَانُ کَافِراً وَ سَاحِراً مَاهِراً بِسِحْرِهِ مَلَکَ مَا مَلَکَ وَ قَدَرَ عَلَی مَا قَدَرَ فَرَدَّ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ وَ قَالَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لَا اسْتَعْمَلَ السِّحْرَ کَمَا قَالَهُ هَؤُلَاءِ الْکَافِرُونَ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ أَیْ بِتَعْلِیمِهِمُ النَّاسَ السِّحْرَ الَّذِی نَسَبُوهُ إِلَی سُلَیْمَانَ کَفَرُوا (4).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» - . بقره / 101 - ،{و آنگاه که فرستاده ای از جانب خداوند برایشان آمد}تا این آیه «لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» - . بقره / 103 - ،{ قطعاً پاداشی [که] از جانب خدا [می یافتند] بهتر بود، اگر می دانستند} می فرماید: امام صادق علیه السّلام فرمود: وقتی پیامبری از جانب خدا می آید و آنچه نزد یهودیان و ناصبی ها از فضیلت محمد و علی و لزوم ولایت آن دو ولایت دوستان آنها و دشمنی با دشمنانشان است را تصدیق می کند، گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر می اندازند و عمل به آن را ترک می کنند و نسبت به نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و ولایت و امامت علی علیه السّلام حسد می ورزند و فضائل آنها را انکار می کنند و طوری برخورد می کنند که انگار اطلاعی ندارند با اینکه کاملا مطلع هستند که راه و ادعای آنها بر حق است. این یهودیان و ناصبی ها آنچه را شیاطین بر ملک سلیمان می­خوانند خوانده و گمان می کنند که سلیمان با سحر و جادو و نیرنگ بازی ها به آن قدرت عظیم رسیده و می خواهند به این وسیله آنها را از راه خدا باز دارند.

جریان چنین بود که یهودیان ملحد و ناصبی های مشرک که همکار آنها در الحادشان بودند، وقتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فضائل علی را شنیدند و از او و علی علیه السّلام معجزاتی را که خداوند به دست آنها ابراز نمود دیدند، با یکدیگر به گفتگو پرداختند و بالاخره چنین نتیجه گیری کردند که محمد صلی الله علیه و آله با نیرنگ و جادوگری و سحری که خود آموخته و به علی نیز یاد داده، جز قدرت طلبی هدفی ندارد.

ص: 330

او تصمیم دارد بر ما حکومت کند و فرمانرویی را بعد از خود برای علی تحکیم نماید و آنچه از جانب خداوند می گوید ناصحیح است و بر خدا بسته است. او با سحر و نیرنگ خود می خواهد ما و ضعفای ما را به زانو درآورد. از همه مردم نیرومندتر در سحر، سلیمان بن داود بود که با سحر خود مالک تمام دنیا شد و جن و انس و شیاطین را مسخر نمود. اگر ما هم مقداری از جادوگری سلیمان را بیاموزیم می توانیم آنچه را محمد و علی علیهما السلام می گویند بگوییم و می توانیم مقامی را که محمد به علی علیه السّلام اختصاص می دهد برای خود ادعا کنیم و از اطاعت علی بی نیاز خواهیم بود.

در این هنگام خداوند آنها را سرزنش می کند و می فرماید «نَبَذَ ... کِتابَ اللَّهِ» کتاب خدا که آنها را امر به ولایت محمد و علی علیهما السلام می نماید پشت سر می اندازند و به آن عمل نمی کنند «وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا» و از نیرنگ و سحر شیاطین کافر در ملک سلیمان پیروی می کنند و مدعی هستند که سلیمان با همین سحر و جادو قدرت یافته است. خداوند آنها را با این آیه رد می کند «وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ» چنانچه این کافران ادعا می کنند، سلیمان کفر نورزیده و سحر به کار نبرده «وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ» - . بقره / 102 - ،{ لیکن آن شیطان[صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر می آموختند.} ولی شیاطینی که به مردم سحر آموختند و آنها را به سلیمان نسبت دادند، کافر شدند. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 471 - 472 -

**[ترجمه]

«18»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا قَدِمَ الْمَدِینَةَ وَ کَثُرَ حَوْلَهُ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ کَثُرَتْ عَلَیْهِ الْمَسَائِلُ وَ کَانُوا یُخَاطِبُونَهُ بِالْخِطَابِ الشَّرِیفِ الْعَظِیمِ الَّذِی یَلِیقُ بِهِ صلی الله علیه و آله وَ ذَلِکَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی کَانَ قَالَ لَهُمْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِهِمْ رَحِیماً وَ عَلَیْهِمْ عَطُوفاً وَ فِی إِزَالَةِ الْآثَامِ عَنْهُمْ مُجْتَهِداً حَتَّی إِنَّهُ کَانَ یَنْظُرُ إِلَی کُلِّ مَنْ کَانَ یُخَاطِبُهُ فَیَعْمَلُ عَلَی أَنْ یَکُونَ صَوْتُهُ مُرْتَفِعاً (5)عَلَی صَوْتِهِ لِیَزِیلَ عَنْهُ مَا تَوَعَّدَهُ اللَّهُ بِهِ

ص: 331


1- فی المصدر: فهو یرید أن یتملک علینا فی حیاته.
2- فی المصدر و فی نسخة: إنّما هو قوله. و فی المصدر: لیعقد.
3- فی المصدر: یستعملها.
4- تفسیر العسکریّ: 191 و 192.
5- فی نسخة: فیعمد أن یکون صوته مرتفعا.

مِنْ إِحْبَاطِ أَعْمَالِهِ حَتَّی إِنَّ رَجُلًا أَعْرَابِیّاً نَادَاهُ یَوْماً وَ هُوَ خَلْفَ حَائِطٍ بِصَوْتٍ لَهُ جَهْوَرِیٍّ یَا مُحَمَّدُ فَأَجَابَهُ صلی الله علیه و آله بِأَرْفَعَ مِنْ صَوْتِهِ یُرِیدُ أَنْ لَا یَأْثَمَ الْأَعْرَابِیُّ بِارْتِفَاعِ صَوْتِهِ فَقَالَ لَهُ الْأَعْرَابِیُّ أَخْبِرْنِی عَنِ التَّوْبَةِ إِلَی مَتَی تُقْبَلُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَخَا الْعَرَبِ إِنَّ بَابَهَا مَفْتُوحٌ لِابْنِ آدَمَ لَا یَنْسَدُّ حَتَّی تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ وَ هُوَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً وَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام فَکَانَتْ هَذِهِ اللَّفْظَةُ رَاعِنَا مِنْ أَلْفَاظِ الْمُسْلِمِینَ الَّذِینَ یُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُونَ رَاعِنَا أَیِ ارْعَ أَحْوَالَنَا وَ اسْمَعْ مِنَّا نَسْمَعْ مِنْکَ وَ کَانَ فِی لُغَةِ الْیَهُودِ اسْمَعْ لَا سَمِعْتَ فَلَمَّا سَمِعَ الْیَهُودُ الْمُسْلِمِینَ یُخَاطِبُونَ بِهَا رَسُولَ اللَّهِ یَقُولُونَ رَاعِنَا وَ یُخَاطِبُونَ بِهَا قَالُوا کُنَّا نَشْتِمُ (1)مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إِلَی الْآنَ سِرّاً فَتَعَالَوُا الْآنَ نَشْتِمُهُ جَهْراً وَ کَانُوا یُخَاطِبُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ یَقُولُونَ رَاعِنَا یُرِیدُونَ شَتْمَهُ فَتَفَطَّنَ لَهُمْ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا أَعْدَاءَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ لَعْنَةُ اللَّهِ أَرَاکُمْ تُرِیدُونَ سَبَّ رَسُولِ اللَّهِ تُوَهِّمُونَا أَنَّکُمْ تَجْرُونَ فِی مُخَاطَبَتِهِ مَجْرَانَا وَ اللَّهِ لَا سَمِعْتُهَا مِنْ أَحَدٍ مِنْکُمْ إِلَّا ضَرَبْتُ عُنُقَهُ وَ لَوْ لَا أَنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَقْدِمَ عَلَیْکُمْ قَبْلَ التَّقَدُّمِ وَ الِاسْتِئْذَانِ لَهُ وَ لِأَخِیهِ وَ وَصِیِّهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام الْقَیِّمِ بِأُمُورِ الْأُمَّةِ (2)نَائِباً عَنْهُ لَضَرَبْتُ عُنُقَ مَنْ قَدْ سَمِعْتُهُ مِنْکُمْ یَقُولُ هَذَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یَا مُحَمَّدُ مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا وَ أَنْزَلَ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ لا تَقُولُوا راعِنا فَإِنَّهَا لَفْظَةٌ یَتَوَصَّلُ بِهَا أَعْدَاؤُکُمْ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی سَبِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله

ص: 332


1- فی المصدر: إنا کنا نشتم.
2- فی نسخة: القیم بأمور امته.

وَ سَبِّکُمْ وَ شَتْمِکُمْ وَ قُولُوا انْظُرْنا أَیْ قُولُوا بِهَذِهِ اللَّفْظَةِ لَا بِلَفْظَةِ رَاعِنَا فَإِنَّهُ لَیْسَ فِیهَا مَا فِی قَوْلِکُمْ رَاعِنَا وَ لَا یُمْکِنُهُمْ أَنْ یَتَوَصَّلُوا بِهَا إِلَی الشَّتْمِ کَمَا یُمْکِنُهُمْ بِقَوْلِکُمْ رَاعِنَا وَ اسْمَعُوا إِذَا قَالَ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَوْلًا وَ أَطِیعُوا وَ لِلْکافِرِینَ یَعْنِی الْیَهُودَ الشَّاتِمِینَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله عَذابٌ أَلِیمٌ وَجِیعٌ فِی الدُّنْیَا إِنْ عَادُوا لِشَتْمِهِمْ وَ فِی الْآخِرَةِ بِالْخُلُودِ فِی النَّارِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا عِبَادَ اللَّهِ هَذَا سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ مِنْ خِیَارِ عِبَادِ اللَّهِ آثَرَ رِضَا اللَّهِ عَلَی سَخَطِ قَرَابَاتِهِ وَ أَصْهَارِهِ مِنَ الْیَهُودِ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ غَضِبَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله رَسُولِ اللَّهِ وَ لِعَلِیٍّ وَلِیِّ اللَّهِ وَ وَصِیِّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَنْ یُخَاطَبَا بِمَا لَا یَلِیقُ بِجَلَالَتِهِمَا فَشَکَرَ اللَّهُ لَهُ لِتَعَصُّبِهِ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ وَ بَوَّأَهُ فِی الْجَنَّةِ مَنَازِلَ کَرِیمَةً وَ هَیَّأَ لَهُ فِیهَا خَیْرَاتٍ وَاسِعَةً لَا تَأْتِی الْأَلْسُنُ عَلَی وَصْفِهَا وَ لَا الْقُلُوبُ عَلَی تَوَهُّمِهَا (1)وَ الْفِکْرِ فِیهَا وَ لَسَلْکَةٌ مِنْ مَنَادِیلِ مَوَائِدِهِ فِی الْجَنَّةِ (2)خَیْرٌ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا وَ زِینَتِهَا وَ لُجَیْنِهَا وَ جَوَاهِرِهَا وَ سَائِرِ أَمْوَالِهَا وَ نَعِیمِهَا فَمَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ فِیهَا رَفِیقَهُ وَ خَلِیطَهُ فَلْیَتَحَمَّلْ غَضَبَ الْأَصْدِقَاءِ وَ الْقَرَابَاتِ وَ لْیُؤْثِرْ لَهُمْ رِضَا اللَّهِ فِی الْغَضَبِ لِمُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لْیَغْضَبْ إِذَا رَأَی الْحَقَّ مَتْرُوکاً وَ رَأَی الْبَاطِلَ مَعْمُولًا بِهِ وَ إِیَّاکُمْ وَ الْهُوَیْنَا فِیهِ (3)مَعَ التَّمَکُّنِ وَ الْقُدْرَةِ وَ زَوَالِ التَّقِیَّةِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَقْبَلُ لَکُمْ عُذْراً عِنْدَ ذَلِکَ(4).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ»، - . بقره / 104 - {ای کسانی که ایمان آورده اید، نگویید: «راعنا»، و بگویید: «انظرنا»، و [این توصیه را] بشنوید؛ و [گر نه] کافران را عذابی دردناک است.} فرمود: که موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد و اطراف او را مهاجر و انصار گرفتند، پیوسته نیازمندی مردم به ایشان افزایش می یافت و او را با لقبهای شایسته مورد خطاب قرار می دادند، القابی که زیبنده آن جناب بود و خداوند به آنها دستور داده بود که «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ»، - . حجرات / 2 - { ای کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید، و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی آنکه بدانید کرده هایتان تباه شود.} پیامبر اکرم نسبت به آنها مهربان و با محبت بود و در رفع گرفتاری آنها پیوسته می کوشید و سعی می کرد با هر کدام از مؤمنین صحبت می کرد، صدایش از او بلندتر باشد مبادا آن مؤمن، اگر صدایش بلند شود، مشمول تهدید خداوند شود

ص: 331

و اعمالش از میان برود. روزی مردی اعرابی از پشت دیوار با صدای بلند ایشان را صدا زده گفت، یا محمد! پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با صدای بلندتری - می خواست مرد عرب با بلند نمودن صدایش به گناه دچار نشود - او را پاسخ داد.

مرد عرب پرسید، به من بگو، توبه تا چه وقت پذیرفته می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برادر عرب! باب توبه بسته نمی شود تا وقتی که خورشید از طرف مغرب طلوع کند و این آیه اشاره به همان است «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ» - . انعام / 158 - ،{ آیا جز این انتظار دارند که فرشتگان به سویشان بیایند، یا پروردگارت بیاید، یا پاره ای از نشانه های پروردگارت بیاید؟ [اما] روزی که پاره ای از نشانه های پروردگارت [پدید] آید.} و این آمدن بعض آیات پروردگار، همان طلوع خورشید است از مغرب «لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً» - . انعام / 158 - ،{ کسی که قبلاً ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمی بخشد.}.

موسی بن جعفر علیه السّلام فرمود: این لفظ «راعِنا» از سخنان مسلمین بود که به پیامبر خطاب می نمودند و می گفتند «راعِنا»، یعنی مراعات حال ما را بفرما و سخن ما را گوش کن تا سخنان شما را بشنویم. ولی در لغت یهود به معنی «اسمع» به معنی نشنیدی بود. وقتی یهودیان این نوع خطاب مسلمانان را به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدند که می گویند «راعِنا»، گفتند ما قبلا او را پنهانی ناسزا می گفتیم حالا بیایید آشکارا او را دشنام دهیم. از آن پس هر وقت با پیامبر صلی الله علیه و آله برخورد می کردند می گفتند «راعِنا» و منظورشان ناسزا بود. سعد بن معاذ متوجه این نیرنگ یهودیان شد.

به آنها گفت، دشمنان خدا! خدا شما را لعنت کند. من فهمیدم که شما با این برخورد خود، پیامبر را دشنام می دهید ولی در ظاهر ایشان را شبیه ما خطاب می کنید. به خدا سوگند، اگر از یک نفر شما چنین خطابی را بشنوم گردنتان را می زنم. اگر بیم این را نداشتم که قبل از اجازه از پیامبر و برادرش و وصی او علی بن ابی طالب که نگهبان امت اسلامی است و نایب او است پیش دستی نمایم، گردن هر کس از شما که این سخن را می گفت می زدم. خداوند این آیه را نازل نمود:

«مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا»، - . نساء / 46 - {برخی از آنان که یهودی اند، کلمات را از جاهای خود برمی گردانند، و با پیچانیدن زبان خود و به قصد طعنه زدن در دین [اسلام، با درآمیختن عبری به عربی] می گویند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم؛ و بشنو [که کاش] ناشنوا گردی.» و [نیز از روی استهزا می گویند:] «راعنا» [که در عربی یعنی: به ما التفات کن، ولی در عبری یعنی: خبیث ما،] و اگر آنان می گفتند: «شنیدیم و فرمان بردیم، و بشنو و به ما بنگر»، قطعاً برای آنان بهتر و درست تر بود، ولی خدا آنان را به علّت کفرشان لعنت کرد، در نتیجه جز [گروهی] اندک ایمان نمی آورند.}

و این آیه دیگر را «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ»، - . بقره / 104 - { ای کسانی که ایمان آورده اید، نگویید: «راعنا»، و بگویید: «انظرنا»، و [این توصیه را] بشنوید؛ و [گر نه] کافران را عذابی دردناک است.}. یعنی نگوئید «راعِنا» این لفظی است که با آن دشمنان شما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را دشنام می دهند

ص: 332

و به شما نیز دشنام می دهند. به جای آن بگویید «انْظُرْنا» زیرا در این لفظ سوء استفاده نمی شود و نمی توانند لفظ «انْظُرْنا» را وسیله دشنام قرار دهند «وَ اسْمَعُوا» وقتی پیامبر اکرم سخنی می گوید بشنوید و اطاعت کنید «وَ لِلْکافِرِینَ» برای یهودیانی که پیامبر را مورد ناسزا قرار می دهند «عَذابٌ أَلِیمٌ» عذاب دردناکی در دنیا است و اگر دوباره دشنام دهند، در آخرت نیز در آتش مخلد خواهند بود. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 477 - 479 -

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بندگان خدا این سعد بن معاذ از بهترین بندگان است که خشنودی خدا را بر خشنودی خویشاوندان و بستگان خود از یهودیان مقدم داشت و امر به معروف و نهی از منکر کرد و به خاطر برخورد ناشایست با محمد رسول خدا و علی ولی الله و وصی رسول الله خشمگین شد. خداوند پاس تعصب و حمایت او را نسبت به محمد و علی داشت و او را در بهترین منازل بهشت جای داد و برای او عالیترین نعمت ها را در بهشت فراهم نمود که نمی توان آنها را توصیف نمود و نه دلها می توانند تصور کنند و یک نخ از پارچه های بهشتی او از تمام دنیا و زینت آلات و جواهر و سایر اموال و نعمتهای دنیا بهتر است. هر که بخواهد در بهشت رفیق او باشد، باید خشم دوستان و خویشاوندان را در حمایت از محمد صلی الله علیه و آله تحمل کند و خشنودی ایشان را بر خشنودی خویشاوندان مقدم بدارد و اگر دید حق را ترک کرده اند و باطل میان مردم معمول است خشمگین شود. از ضعف و سستی در این باره با تمکن و قدرت و زوال تقیه بپرهیزید. در چنین مواقعی خداوند بهانه را نمی پذیرد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 479 -

**[ترجمه]

«19»

م، تفسیر الإمام علیه السلام قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ قَالَ الْإِمَامُ علیه السلام قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام إِنَّ اللَّهَ ذَمَّ الْیَهُودَ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ

ص: 333


1- فی هامش المصدر: علی توسمها خ ل.
2- فی نسخة: و لسلکة من فرائده فی الجنة. و فی المصدر: من منادیل موائد نعمتها فی الجنة.
3- فی المصدر: و إیّاکم و التهون و الهوینا خ ل فیه.
4- تفسیر العسکریّ: ص 194- 196، و للحدیث ذیل فی عقاب تارک الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و غیره.

النَّوَاصِبَ (1)فَقَالَ ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ لَا الْمُشْرِکِینَ وَ لَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ هُمْ نَوَاصِبُ یَغْتَاظُونَ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ وَ فَضَائِلِ عَلِیٍّ علیه السلام وَ إِبَانَتِهِ عَنْ شَرِیفِ فَضْلِهِ وَ مَحَلِّهِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ مِنَ الْآیَاتِ الزَّائِدَاتِ فِی شَرَفِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ وَ سَلَامُهُ وَ لَا یَوَدُّونَ أَنْ یَنْزِلَ دَلِیلٌ مُعْجِزٌ مِنَ السَّمَاءِ یُبَیِّنُ عَنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ عَلِیٍّ علیه السلام- (2)فَهُمْ لِأَجْلِ ذَلِکَ یَمْنَعُونَ أَهْلَ دِینِهِمْ مِنْ أَنْ یُحَاجُّوکَ مَخَافَةَ أَنْ تُبْهِرَهُمْ حُجَّتُکَ (3)وَ تُفْحِمَهُمْ مُعْجِزَاتُکَ فَیُؤْمِنَ بِکَ عَوَامُّهُمْ أَوْ یَضْطَرِبُونَ عَلَی رُؤَسَائِهِمْ فَلِذَلِکَ یَصُدُّونَ مَنْ یُرِیدُ لِقَاءَکَ یَا مُحَمَّدُ لِیَعْرِفَ أَمْرَکَ (4)بِأَنَّهُ لَطِیفٌ خَلَّاقٌ سَاحِرُ اللِّسَانِ لَا تراک (تَرَاهُ) وَ لَا یَرَاکَ خَیْرٌ لَکَ وَ أَسْلَمُ لِدِینِکَ وَ دُنْیَاکَ فَهُمْ بِمِثْلِ هَذَا یَصُدُّونَ الْعَوَامَّ عَنْکَ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (5)عَلَی مَنْ یُوَفِّقُهُ لِدِینِهِ وَ یَهْدِیهِ إِلَی مُوَالاتِکَ وَ مُوَالاةِ أَخِیکَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیهما السلام قَالَ فَلَمَّا قَرَعَهُمْ بِهَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حَضَرَهُ مِنْهُمْ جَمَاعَةٌ فَعَانَدُوهُ وَ قَالُوا یَا مُحَمَّدُ إِنَّکَ تَدَّعِی عَلَی قُلُوبِنَا خِلَافَ مَا فِیهَا مَا نَکْرَهُ أَنْ یَنْزِلَ عَلَیْکَ حُجَّةٌ تَلْزَمُ الِانْقِیَادَ لَهَا فَنَنْقَادَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَمَا إِنْ عَانَدْتُمْ مُحَمَّداً هَاهُنَا فَسَتُعَانِدُونَ رَبَّ الْعَالَمِینَ إِذَا أَنْطَقَ صَحَائِفُکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ وَ تَقُولُونَ ظَلَمَتْنَا الْحَفَظَةُ وَ کَتَبُوا عَلَیْنَا مَا لَمْ نَجْتَرِمْهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُسْتَشْهَدُ جَوَارِحُکُمْ فَتَشْهَدُ عَلَیْکُمْ فَقَالُوا لَا تُبَعِّدْ شَاهِدَکَ فَإِنَّهُ فِعْلُ الْکَذَّابِینَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ الْقِیَامَةِ بُعْدٌ أَرِنَا فِی أَنْفُسِنَا مَا تَدَّعِی لِنَعْلَمَ صِدْقَکَ وَ لَنْ تَفْعَلَهُ لِأَنَّکَ مِنَ الْکَذَّابِینَ

ص: 334


1- فی المصدر: ان اللّه تعالی ذمّ الیهود و النصاری و المشرکین و النواصب.
2- أضاف فی المصدر: و آلهما.
3- فی نسخة: أن تقهرهم بحجتک.
4- فی نسخة: لیعرفوهم أمرک. و فی نسخة لیغروهم بک.
5- الموجود فی المصدر هکذا: «وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ» و توفیقه لدین الإسلام و موالاة محمّد و علی «مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» علی من یوفقه لدینه.

فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام اسْتَشْهِدْ جَوَارِحَهُمْ فَاسْتَشْهَدَهَا عَلِیٌّ علیه السلام فَشَهِدَتْ کُلُّهَا عَلَیْهِمْ أَنَّهُمْ لَا یَوَدُّونَ أَنْ یَنْزِلَ عَلَی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَلَی لِسَانِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خَیْرٌ مِنْ عِنْدِ رَبِّکُمْ آیَةٌ بَیِّنَةٌ وَ حُجَّةٌ مُعْجِزَةٌ لِنُبُوَّتِهِ وَ إِمَامَةِ أَخِیهِ عَلِیٍّ علیه السلام مَخَافَةَ أَنْ تُبْهِرَهُمْ حُجَّتُهُ وَ یُؤْمِنَ بِهِ عَوَامُّهُمْ وَ یَضْطَرِبَ عَلَیْهِ کَثِیرٌ مِنْهُمْ (1)فَقَالُوا یَا مُحَمَّدُ لَسْنَا نَسْمَعُ هَذِهِ الشَّهَادَةَ الَّتِی تَدَّعِی أَنَّهَا تَشْهَدُ بِهَا جَوَارِحُنَا فَقَالَ صلی الله علیه و آله یَا عَلِیُّ هَؤُلَاءِ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ ادْعُ عَلَیْهِمْ بِالْهَلَاکِ فَدَعَا عَلَیْهِمْ عَلِیٌّ علیه السلام بِالْهَلَاکِ فَکُلُّ جَارِحَةٍ نَطَقَتْ بِالشَّهَادَةِ عَلَی صَاحِبِهَا انفْتَقَتْ حَتَّی مَاتَ مَکَانَهُ فَقَالَ قَوْمٌ آخَرُونَ حَضَرُوا مِنَ الْیَهُودِ مَا أَقْسَاکَ یَا مُحَمَّدُ قَتَلْتَهُمْ أَجْمَعِینَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا کُنْتُ أَلِینُ عَلَی مَنِ اشْتَدَّ عَلَیْهِ غَضَبُ اللَّهِ أَمَا إِنَّهُمْ لَوْ سَأَلُوا اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ أَنْ یُمْهِلَهُمْ وَ یُقِیلَهُمْ لَفَعَلَ بِهِمْ کَمَا کَانَ فَعَلَ بِمَنْ کَانَ قَبْلُ مِنْ عَبَدَةِ الْعِجْلِ لَمَّا سَأَلُوا اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ وَ قَالَ لَهُمْ (2)عَلَی لِسَانِ مُوسَی لَوْ کَانَ دَعَا بِذَلِکَ عَلَی مَنْ قُتِلَ لَأَعْفَاهُ اللَّهُ مِنَ الْقَتْلِ کَرَامَةً لِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ آلِهِمَا الطَّیِّبِینَ علیهم السلام (3).

**[ترجمه]تفسیر امام علیه السّلام: امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه «ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» - . بقره / 105 - ،{نه کسانی که از اهل کتاب کافر شده اند، و نه مشرکان [هیچ کدام] دوست نمی دارند خیری از جانب پروردگارتان بر شما فرود آید، با آنکه خدا هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص دهد، و خدا دارای فزون بخشی عظیم است.} فرمود: حضرت رضا علیه السّلام فرمود: خداوند یهود و مشرکان

ص: 333

و ناصبی ها را سرزنش نمود و در این آیه فرمود: «ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ» - . بقره / 105 - ،{نه کسانی که از اهل کتاب کافر شده اند} کافران اهل کتاب و مشرکین ناصبی دوست ندارند و از نام خدا و اسم محمد و فضائل علی علیه السّلام خشمگین می شوند و اظهار فضل و شرف آنها خشم ایشان را می افزاید. آنها دوست ندارند خیری از جانب خدا به شما برسد که موجب افزایش عظمت و شخصیت شما گردد و دوست ندارند دلیل معجزه آسایی از آسمان فرود آید که موجب آشکار شدن مقام محمد و علی علیه السّلام شود. به همین جهت مانع هم کیشان خود می شوند که با تو مناظره کنند، مبادا بر آنها پیروز شوی و معجزات تو آنها را مجاب و مغلوب نماید و باعث ایمان آوردن عوام آنها بشود و یا در مورد رؤسای خود تردید پیدا کنند، به همین جهت جلوی هر کس که مایل به ملاقات تو است می گیرند تا تو را به عنوان یک ساحر زبان باز معرفی کنند و می گویند، اگر او را نبینی و او تو را نبیند برای تو بهتر است و موجب سلامتی دین و دنیای تو می شود و با چنین حیله ای جلوی عوام خود را می گرفتند.

سپس خداوند می فرماید: «وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» - . بقره / 105 - ،{با آنکه خدا هر که را خواهد به رحمت خود اختصاص دهد، و خدا دارای فزون بخشی عظیم است.}

خداوند هر که را بخواهد به رحمت خویش ممتاز می سازد؛ آنهایی که توفیق هدایت به دین تو و ولایت تو و ولایت برادرت علی بن ابی طالب یافته اند. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنها را مورد سرزنش قرار داد، گروهی از یهودیان خدمت ایشان آمدند و شروع به دشمنی کردند. گفتند یا محمد، تو ادعای چیزی را در دلهای ما می کنی که ما فکر می کنیم صحیح نیست، ما بی میل نیستیم دلیلی بر تو نازل شود که موجب اطاعت ما از شما بشود. فرمود: اگر شما حالا با من دشمنی کنید، در آینده نیز با خدا دشمنی خواهید کرد. وقتی نامه عمل شما گویا شود، می گویید خدایا، ملائکه نویسنده به ما ستم روا داشته اند و چیزهایی را به ما نسبت داده اند که انجام نداده ایم. در چنین موقعی جوارح و اعضایتان علیه شما گواهی می دهند.

گفتند، چه دلیل بعیدی آوردی، این کار دروغگویان است. بین ما و قیامت فاصله زیادی است. در بدن ما چیزی به ما نشان بده که بفهمیم راست می گویی و هرگز نمی توانی انجام دهی چون دروغگو هستی.

ص: 334

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: جوارح آنها را به شهادت بخواه و امیر المؤمنین علیه السّلام اعضاء و جوارح ایشان را به شهادت خواست. تمام جوارح آنها گواهی دادند که اینها دوست ندارند به زبان آن جناب خیری از جانب خدا بر امت محمد نازل شود- آیه ای روشنگر و حجت و معجزه ای برای نبوت آن جناب و امامت برادرش علی - مبادا مغلوب شوند و عوام آنها ایمان آورند و گروهی از آنها از این دانشمندان سرپیچی کنند.

گفتند یا محمد، ما شهادت جوارح خود را نمی پذیریم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: اینها از کسانی هستند که خداوند در باره ایشان می گوید: «إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ» - . یونس: 96 - 97 - ،{ در حقیقت، کسانی که سخن پروردگارت بر آنان تحقق یافته ایمان نمی آورند، هر چند هر گونه آیتی برایشان بیاید.} اینک آنها را نفرین کن تا هلاک شوند. امیر المؤمنین علیه السّلام آنها را نفرین نمود، هر عضوی که علیه آنها گواهی داده بود از هم پاشید و آنها در جا مردند.

گروهی از یهودیان که حضور داشتند گفتند، چقدر تو قساوت داری یا محمد، همه اینها را کشتی. فرمود: شما چقدر نسبت به کسی که مورد خشم خدا قرار گرفته مهربان هستی. اگر آنها از خدا درخواست می کردند و او را به محمد و علی و آل آن دو قسم می دادند، آنها را سالم نگه می داشت. همان کاری که نسبت به گوساله پرستان انجام داد و به آنها به زبان موسی پیام داد که اگر او را به محمد و علی و آل پاکش قسم دهند، خداوند به جهت عظمت مقام محمد و علی و آل پاک آنها علیهم السلام، آنها را سالم نگه می دارد. - . تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام: 488 - 490 -

**[ترجمه]

«20»

ختص، الإختصاص عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: لَمَّا بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أَنْ یَدْعُوَ الْخَلْقَ إِلَی شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فَأَسْرَعَ النَّاسُ إِلَی الْإِجَابَةِ وَ أَنْذَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْخَلْقَ فَأَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَنْ یَکْتُبَ إِلَی أَهْلِ الْکِتَابِ یَعْنِی الْیَهُودَ وَ النَّصَارَی وَ یَکْتُبَ کِتَاباً وَ أَمْلَی جَبْرَئِیلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله کِتَابَهُ وَ کَانَ کَاتِبُهُ یَوْمَئِذٍ سَعْدَ بْنَ أَبِی وَقَّاصٍ فَکَتَبَ إِلَی یَهُودِ خَیْبَرَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأُمِّیِّ رَسُولِ اللَّهِ إِلَی یَهُودِ خَیْبَرَ أَمَّا بَعْدُ فَ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِ

ص: 335


1- فی نسخة: و یضطرب علی کثیر منهم. و فی المصدر: و یضطرب علیهم کثیر منهم.
2- فی المصدر: و قال اللّه لهم.
3- تفسیر العسکریّ: ص 200.

الْعَظِیمِ ثُمَّ وَجَّهَ الْکِتَابَ إِلَی یَهُودِ خَیْبَرَ فَلَمَّا وَصَلَ الْکِتَابُ إِلَیْهِمْ حَمَلُوهُ وَ أَتَوْا بِهِ رَئِیساً لَهُمْ یُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ إِنَّ هَذَا کِتَابُ مُحَمَّدٍ إِلَیْنَا فَاقْرَأْهُ عَلَیْنَا فَقَرَأَهُ فَقَالَ لَهُمْ مَا تَرَوْنَ فِی هَذَا الْکِتَابِ قَالُوا نَرَی عَلَامَةً وَجَدْنَاهَا فِی التَّوْرَاةِ فَإِنْ کَانَ هَذَا محمد (مُحَمَّداً) الَّذِی بَشَّرَ بِهِ مُوسَی وَ دَاوُدُ وَ عِیسَی علیه السلام سَیُعَطِّلُ التَّوْرَاةَ وَ یُحِلُّ لَنَا مَا حُرِّمَ عَلَیْنَا مِنْ قَبْلُ فَلَوْ کُنَّا عَلَی دِینِنَا کَانَ أَحَبَّ إِلَیْنَا فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ یَا قَوْمِ اخْتَرْتُمُ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَةِ وَ الْعَذَابَ عَلَی الرَّحْمَةِ قَالُوا لَا قَالَ وَ کَیْفَ لَا تَتَّبِعُونَ دَاعِیَ اللَّهِ قَالُوا یَا ابْنَ سَلَامٍ وَ مَا عَلِمْنَا أَنَّ مُحَمَّداً صَادِقٌ فِیمَا یَقُولُ قَالَ فَإِذاً نَسْأَلَهُ عَنِ الْکَائِنِ وَ الْمُکَوِّنِ وَ النَّاسِخِ وَ الْمَنْسُوخِ فَإِنْ کَانَ نَبِیّاً کَمَا یَزْعُمُ فَإِنَّهُ سَیُبَیِّنُ کَمَا بَیَّنَ الْأَنْبِیَاءُ مِنْ قَبْلُ قَالُوا یَا ابْنَ سَلَامٍ سِرْ إِلَی مُحَمَّدٍ حَتَّی تَنْقُضَ کَلَامَهُ وَ تَنْظُرَ کَیْفَ یَرُدُّ عَلَیْکَ الْجَوَابَ فَقَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ لَوْ کَانَ هَذَا محمد (مُحَمَّداً) الَّذِی بَشَّرَ بِهِ مُوسَی وَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَ کَانَ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ فَلَوْ اجْتَمَعَ الثَّقَلَانِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَی أَنْ یَرُدُّوا عَلَی مُحَمَّدٍ حَرْفاً وَاحِداً أَوْ آیَةً مَا اسْتَطَاعُوا بِإِذْنِ اللَّهِ قَالُوا صَدَقْتَ یَا ابْنَ سَلَامٍ فَمَا الْحِیلَةُ قَالَ عَلَیَّ بِالتَّوْرَاةِ فَحُمِلَتِ التَّوْرَاةُ إِلَیْهِ فَاسْتَنْسَخَ مِنْهَا أَلْفَ مَسْأَلَةٍ وَ أَرْبَعَ مَسَائِلَ ثُمَّ جَاءَ بِهَا إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتَّی دَخَلَ عَلَیْهِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَ عَلَی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ مَنْ أَنْتَ فَقَالَ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَلَامٍ مِنْ رُؤَسَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ مِمَّنْ قَرَأَ التَّوْرَاةَ وَ أَنَا رَسُولُ الْیَهُودِ إِلَیْکَ مَعَ آیَاتٍ مِنَ التَّوْرَاةِ تُبَیِّنُ لَنَا مَا فِیهَا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی نَعْمَائِهِ یَا ابْنَ سَلَامٍ جِئْتَنِی سَائِلًا أَوْ مُتَعَنِّتاً قَالَ بَلْ سَائِلًا یَا مُحَمَّدُ قَالَ عَلَی الضَّلَالَةِ أَمْ عَلَی الْهُدَی قَالَ بَلْ عَلَی الْهُدَی یَا مُحَمَّدُ

ص: 336

فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَسَلْ عَمَّا تَشَاء قَالَ أَنْصَفْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْکَ أَ نَبِیٌّ أَنْتَ أَمْ رَسُولٌ قَالَ أَنَا نَبِیٌّ وَ رَسُولٌ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی الْقُرْآنِ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی کَلَّمَکَ اللَّهُ قَبْلًا قَالَ مَا لِعَبْدٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی تَدْعُو بِدِینِکَ أَمْ بِدِینِ اللَّهِ قَالَ بَلْ أَدْعُو بِدِینِ اللَّهِ وَ مَا لِی دِینٌ إِلَّا مَا دَیَّنَنَا اللَّهُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی إِلَی مَا تَدْعُو قَالَ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ قَالَ وَ مَا الْإِسْلَامُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی کَمْ دِینٌ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ دِینٌ وَاحِدٌ وَ اللَّهُ تَعَالَی وَاحِدٌ لَا شَرِیکَ لَهُ قَالَ وَ مَا دِینُ اللَّهِ قَالَ الْإِسْلَامُ قَالَ وَ بِهِ دَانَ النَّبِیُّونَ مِنْ قَبْلِکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَالشَّرَائِعُ قَالَ کَانَتْ مُخْتَلِفَةً وَ قَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ یَدْخُلُونَ فِیهَا بِالْإِسْلَامِ أَوْ بِالْإِیمَانِ أَوْ بِالْعَمَلِ قَالَ مِنْهُمْ مَنْ یَدْخُلُ بِالثَّلَاثَةِ یَکُونُ مُسْلِماً مُؤْمِناً عَامِلًا فَیَدْخُلُ الْجَنَّةَ بِثَلَاثَةِ أَعْمَالٍ أَوْ یَکُونُ نَصْرَانِیّاً أَوْ یَهُودِیّاً أَوْ مَجُوسِیّاً فَیُسْلِمُ بَیْنَ الصَّلَاتَیْنِ وَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یَخْلَعُ الْکُفْرَ مِنْ قَلْبِهِ فَیَمُوتُ عَلَی مَکَانِهِ وَ لَمْ یُخَلِّفْ مِنَ الْأَعْمَالِ شَیْئاً فَیَکُونُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَذَلِکَ إِیمَانٌ بِلَا عَمَلٍ وَ یَکُونُ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً یَتَصَدَّقُ وَ یُنْفِقُ فِی غَیْرِ ذَاتِ اللَّهِ فَهُوَ عَلَی الْکُفْرِ وَ الضَّلَالَةِ یَعْبُدُ الْمَخْلُوقَ دُونَ الْخَالِقِ فَإِذَا مَاتَ عَلَی دِینِهِ کَانَ فَوْقَ عَمَلِهِ فِی النَّارِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِأَنَّ اللَّهَ لَا یَتَقَبَّلُ إِلَّا مِنَ الْمُتَّقِینَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَأَخْبِرْنِی هَلْ أَنْزَلَ عَلَیْکَ کِتَاباً قَالَ نَعَمْ قَالَ وَ أَیُّ کِتَابٍ هُوَ قَالَ الْفُرْقَانُ قَالَ وَ لِمَ سَمَّاهُ فُرْقَاناً قَالَ لِأَنَّهُ مُتَفَرِّقُ الْآیَاتِ وَ السُّوَرِ أَنْزَلَ فِی غَیْرِ الْأَلْوَاحِ وَ غَیْرِ الصُّحُفِ وَ التَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ أُنْزِلَتْ کُلُّهَا جُمَلًا فِی الْأَلْوَاحِ وَ الْأَوْرَاقِ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی أَیُّ شَیْ ءٍ مُبْتَدَأُ الْقُرْآنِ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ مُؤَخَّرُهُ

ص: 337

قَالَ مُبْتَدَؤُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ مُؤَخَّرُهُ أَبْجَدْ قَالَ مَا تَفْسِیرُ أَبْجَدْ قَالَ الْأَلِفُ آلَاءُ اللَّهِ وَ الْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَ الْجِیمُ جَمَالُ اللَّهِ وَ الدَّالُّ دِینُ اللَّهِ وَ إِدْلَالُهُ عَلَی الْخَیْرِ هَوَّزْ الْهَاوِیَةُ حُطِّی حُطُوطُ الْخَطَایَا وَ الذُّنُوبِ سَعْفَصْ صَاعاً بِصَاعٍ حَقّاً بِحَقٍّ فَصّاً بِفَصٍّ یَعْنِی جَوْراً بِجَوْرٍ قَرَشَتْ سَهْمُ اللَّهِ الْمُنْزَلُ فِی کِتَابِهِ الْمُحْکَمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سُنَّةُ اللَّهِ سَبَقَتْ رَحْمَةُ اللَّهِ غَضَبَهُ قَالَ لَمَّا عَطَسَ آدَمُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَأَجَابَهُ رَبُّهُ یَرْحَمُکَ رَبُّکَ یَا آدَمُ فَسَبَقَتْ لَهُ ذَلِکَ الْحُسْنَی مِنْ رَبِّهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَعْصِیَ اللَّهَ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ خَلَقَهُنَّ اللَّهُ تَعَالَی بِیَدِهِ قَالَ خَلَقَ اللَّهُ جَنَّاتِ عَدْنٍ بِیَدِهِ وَ نَصَبَ شَجَرَةَ طُوبَی فِی الْجَنَّةِ بِیَدِهِ وَ خَلَقَ آدَمَ علیه السلام بِیَدِهِ وَ کَتَبَ التَّوْرَاةَ بِیَدِهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَمَنْ أَخْبَرَکَ بِهَذَا قَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَالَ جَبْرَئِیلُ عَمَّنْ قَالَ عَنْ مِیکَائِیلَ قَالَ مِیکَائِیلُ عَمَّنْ قَالَ عَنْ إِسْرَافِیلَ قَالَ إِسْرَافِیلُ عَمَّنْ قَالَ عَنِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ قَالَ اللَّوْحُ عَمَّنْ قَالَ عَنِ الْقَلَمِ قَالَ الْقَلَمُ عَمَّنْ قَالَ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ جَبْرَئِیلَ فِی زِیِّ الْإِنَاثِ أَمْ فِی زِیِّ الذُّکُورِ قَالَ فِی زِیِّ الذُّکُورِ لَیْسَ فِی زِیِّ الْإِنَاثِ قَالَ فَأَخْبِرْنِی مَا طَعَامُهُ قَالَ طَعَامُهُ التَّسْبِیحُ وَ شَرَابُهُ التَّهْلِیلُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا طُولُ جَبْرَئِیلُ قَالَ إِنَّهُ عَلَی قَدْرِ بَیْنِ الْمَلَائِکَةِ لَیْسَ بِالطَّوِیلِ الْعَالِی وَ لَا بِالْقَصِیرِ الْمُتَدَانِی لَهُ ثَمَانُونَ ذُؤَابَةً وَ قُصَّتُهُ جَعْدَةٌ وَ هِلَالٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ أَغَرُّ أَدْعَجُ مِحْجَلٌ (1)ضَوْؤُهُ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ کَضَوْءِ النَّهَارِ عِنْدَ ظُلْمَةِ اللَّیْلِ

ص: 338


1- الذؤابة: شعر فی مقدم الرأس. القصة: شعر الناصیة: کل خصلة من الشعر. الاغر: الحسن. الابیض من کل شی ء. دعجت العین: صارت شدیدة السواد مع سعتها، فصاحبها أدعج. و فی الحدیث: امتی الغر المحجلون أی بیض مواضع الوضوء من الأیدی و الاقدام. و الخیل المحجل الذی یرتفع البیاض فی قوائمه إلی موضع القید و یجاوز الارساغ و لا یجاوز الرکبتین. قاله الجزریّ فی النهایة.

لَهُ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَ جَنَاحاً خَضِراً مُشَبَّکَةً بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ مُخَتَّمَةً بِاللُّؤْلُؤِ وَ عَلَیْهِ وِشَاحٌ (1)بِطَانَتُهُ الرَّحْمَةُ إِزَارُهُ الْکَرَامَةُ ظِهَارَتُهُ الْوَقَارُ رِیشُهُ الزَّعْفَرَانُ وَاضِحُ الْجَبِینِ أَقْنَی الْأَنْفِ (2)سَائِلُ الْخَدَّیْنِ (3)مُدَوَّرُ اللَّحْیَیْنِ حَسَنُ الْقَامَةِ لَا یَأْکُلُ وَ لَا یَشْرَبُ وَ لَا یَمَلُّ وَ لَا یَسْهُو قَائِمٌ بِوَحْیِ اللَّهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا الْوَاحِدُ وَ مَا الِاثْنَانِ وَ مَا الثَّلَاثَةُ وَ مَا الْأَرْبَعَةُ وَ مَا الْخَمْسَةُ وَ مَا السِّتَّةُ وَ مَا السَّبْعَةُ وَ مَا الثَّمَانِیَةُ وَ مَا التِّسْعَةُ وَ مَا الْعَشَرَةُ وَ مَا الْأَحَدَ عَشَرَ وَ مَا الِاثْنَا عَشَرَ وَ مَا الثَّلَاثَةَ عَشَرَ وَ مَا الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ مَا الْخَمْسَةَ عَشَرَ وَ مَا السِّتَّةَ عَشَرَ وَ مَا السَّبْعَةَ عَشَرَ وَ مَا الثَّمَانِیَةَ عَشَرَ وَ مَا التِّسْعَةَ عَشَرَ وَ مَا الْعِشْرُونَ وَ مَا الْأَحَدُ وَ عِشْرُونَ وَ مَا الِاثْنَانِ وَ عِشْرُونَ وَ ثَلَاثَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ أَرْبَعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ سِتَّةٌ وَ عِشْرُونَ وَ سَبْعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ ثَمَانِیَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ وَ مَا الثَّلَاثُونَ وَ مَا الْأَرْبَعُونَ وَ مَا الْخَمْسُونَ وَ مَا السِّتُّونَ وَ مَا السَّبْعُونَ وَ مَا الثَّمَانُونَ وَ مَا التِّسْعَةُ وَ التِّسْعُونَ وَ مَا الْمِائَةُ قَالَ نَعَمْ یَا ابْنَ سَلَامٍ أَمَّا الْوَاحِدُ فَ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ لَا صَاحِبَةَ لَهُ وَ لَا وَلَدَ لَهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ أَمَّا الِاثْنَانِ فَآدَمُ وَ حَوَّاءُ کَانَا زَوْجَیْنِ فِی الْجَنَّةِ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَا مِنْهَا وَ أَمَّا الثَّلَاثَةُ فَجَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ هُمْ رُؤَسَاءُ الْمَلَائِکَةِ وَ هُمْ عَلَی وَحْیِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ فَالتَّوْرَاةُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الزَّبُورُ وَ الْفُرْقَانُ وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ أُنْزِلَ عَلَیَّ وَ عَلَی أُمَّتِی خَمْسُ صَلَوَاتٍ لَمْ تُنْزَلْ عَلَی مَنْ قَبْلِی وَ لَا تُفْتَرَضُ عَلَی أُمَّةٍ بَعْدِی لِأَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ أَمَّا السِّتَّةُ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ

ص: 339


1- الوشاح: شبه قلادة من نسیج عریض یرصع بالجوهر تشده المرأة بین عاتقها و کشحیها.
2- قنی الانف: ارتفع وسط قصبته و ضاق منخراه فهو أقنی.
3- فی النهایة: فی صفته صلّی اللّه علیه و آله و سلم: سائل الاطراف أی ممتدها.

وَ أَمَّا السَّبْعَةُ فَسَبْعُ سَمَاوَاتٍ شِدَادٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً وَ أَمَّا الثَّمَانِیَةُ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ وَ أَمَّا التِّسْعَةُ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ أَمَّا الْعَشَرَةُ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ وَ أَمَّا الْأَحَدَ عَشَرَ قَوْلُ یُوسُفَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ أَمَّا الِاثْنَا عَشَرَ فَالسَّنَةُ تَأْتِی کُلَّ عَامٍ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً جَدِیداً وَ أَمَّا الثَّلَاثَةَ عَشَرَ کَوْکَباً فَهُمْ إِخْوَةُ یُوسُفَ وَ أَمَّا الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ فَالْأُمُّ وَ الْأَبُ (1)وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ فَهُوَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ قِنْدِیلًا مِنْ نُورٍ مُعَلَّقاً بَیْنَ الْعَرْشِ وَ الْکُرْسِیِّ طُولُ کُلِّ قِنْدِیلٍ مَسِیرَةُ مِائَةِ سَنَةٍ وَ أَمَّا الْخَمْسَةَ عَشَرَ فَإِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی آیَاتٍ مُفَصَّلَاتٍ فِی خَمْسَةَ عَشَرَ یَوْماً خَلَا مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ وَ أَمَّا السِّتَّةَ عَشَرَ فَسِتَّةَ عَشَرَ صَفّاً مِنَ الْمَلَائِکَةِ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ وَ أَمَّا السَّبْعَةَ عَشَرَ فَسَبْعَةَ عَشَرَ اسْماً مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ تَعَالَی مَکْتُوباً بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَزَفَرَتْ جَهَنَّمُ زَفْراً فَتُحْرِقُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ أَمَّا الثَّمَانِیَةَ عَشَرَ فَثَمَانِیَةَ عَشَرَ حِجَاباً مِنْ نُورٍ مُعَلَّقٍ بَیْنَ الْکُرْسِیِّ وَ الْحُجُبِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَذَابَتْ صُمُّ الْجِبَالِ الشَّوَامِخِ فَاحْتَرَقَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ مِنْ نُورِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ

ص: 340


1- تفسیر لقول یوسف: «یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ» فالمجموع ثلاثة عشر منه احدی عشر کوکبا و هم اخوة یوسف و الاثنان منه و هو الشمس و القمر أبوه و أمه. و فی نسخة: و اما الثلاثة عشر کوکبا فهم اخوة یوسف و ابواه ظ.

قَالَ وَ أَمَّا التِّسْعَةَ عَشَرَ فَهِیَ سَقَرُ لا تُبْقِی وَ لا تَذَرُ لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ وَ أَمَّا الْعِشْرُونَ أَنْزَلَ الزَّبُورَ عَلَی دَاوُدَ فِی عِشْرِینَ یَوْماً خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی الْقُرْآنِ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً وَ أَمَّا أَحَدٌ وَ عِشْرُونَ فَتَلَا سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ سَبَّحَتْ مَعَهُ الْجِبَالُ وَ أَمَّا الِاثْنَانِ وَ الْعِشْرُونَ تَابَ اللَّهُ عَلَی دَاوُدَ وَ غَفَرَ لَهُ ذَنْبَهُ وَ لَیَّنَ الْحَدِیدَ یَتَّخِذُ مِنْهُ السَّابِغَاتِ وَ هِیَ الدُّرُوعُ وَ أَمَّا الثَّلَاثَةُ وَ الْعِشْرُونَ أَنْزَلَ الْمَائِدَةَ فِیهِ مِنْ شَهْرِ الصِّیَامِ عَلَی عِیسَی علیه السلام وَ أَمَّا الْأَرْبَعَةُ وَ الْعِشْرُونَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً وَ أَمَّا الْخَمْسَةُ وَ الْعِشْرُونَ فَلَقَ الْبَحْرَ لِمُوسَی وَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ وَ أَمَّا السِّتَّةُ وَ الْعِشْرُونَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُوسَی التَّوْرَاةَ وَ أَمَّا السَّبْعَةُ وَ الْعِشْرُونَ أَلْقَتِ الْحُوتُ یُونُسَ بْنَ مَتَّی مِنْ بَطْنِهَا وَ أَمَّا الثَّمَانِیَةُ وَ الْعِشْرُونَ رَدَّ اللَّهُ بَصَرَ یَعْقُوبَ عَلَیْهِ وَ أَمَّا التِّسْعَةُ وَ الْعِشْرُونَ رَفَعَ اللَّهُ إِدْرِیسَ مَکاناً عَلِیًّا وَ أَمَّا الثَّلَاثُونَ وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ أَمَّا الْخَمْسُونَ یَوْماً کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ وَ أَمَّا السِّتُّونَ فَالْأَرْضُ لَهَا سِتُّونَ عِرْقاً وَ النَّاسُ خُلِقُوا عَلَی سِتِّینَ یَوْماً (نَوْعاً) وَ أَمَّا السَّبْعُونَ وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا وَ أَمَّا الثَّمَانُونَ فَشَارِبُ الْخَمْرِ یُجْلَدُ بَعْدَ تَحْرِیمِهِ ثَمَانِینَ سَوْطاً وَ أَمَّا التِّسْعَةُ وَ التِّسْعُونَ لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ أَمَّا الْمِائَةُ فَ الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ علیه السلام کَیْفَ خُلِقَ وَ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ خُلِقَ

ص: 341

قَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ بِحَمْدِهِ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُهُ خَلَقَ آدَمَ مِنَ الطِّینِ وَ الطِّینَ مِنَ الزَّبَدِ وَ الزَّبَدَ مِنَ الْمَوْجِ وَ الْمَوْجَ مِنَ الْبَحْرِ وَ الْبَحْرَ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ الظُّلْمَةَ مِنَ النُّورِ وَ النُّورَ مِنَ الْحَرْفِ وَ الْحَرْفَ مِنَ الْآیَةِ وَ الْآیَةَ مِنَ السُّورَةِ وَ السُّورَةَ مِنَ الْیَاقُوتَةِ وَ الْیَاقُوتَةَ مِنْ کُنْ وَ کُنْ مِنْ لَا شَیْ ءَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی کَمْ لِعَبْدٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ لِکُلِّ عَبْدٍ مَلَکَانِ مَلَکٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ مَلَکٌ عَنْ شِمَالِهِ الَّذِی عَنْ یَمِینِهِ یَکْتُبُ الْحَسَنَاتِ وَ الَّذِی عَنْ شِمَالِهِ یَکْتُبُ السَّیِّئَاتِ قَالَ فَأَیْنَ یَقْعُدُ الْمَلَکَانِ وَ مَا قَلَمُهُمَا وَ مَا دَوَاتُهُمَا وَ مَا لَوْحُهُمَا قَالَ مَقْعَدُهُما کَتِفَاهُ وَ قَلَمُهُمَا لِسَانُهُ وَ دَوَاتُهُمَا حَلْقُهُ وَ مِدَادُهُمَا رِیقُهُ وَ لَوْحُهُمَا فُؤَادُهُ یَکْتُبُونَ أَعْمَالَهُ إِلَی مَمَاتِهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا خَلَقَ اللَّهُ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ ن وَ الْقَلَمِ قَالَ وَ مَا تَفْسِیرُ ن وَ الْقَلَمِ قَالَ النُّونُ اللَّوْحُ الْمَحْفُوظُ وَ الْقَلَمُ نُورٌ سَاطِعٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی مَا طُولُهُ وَ مَا عَرْضُهُ وَ مَا مِدَادُهُ وَ أَیْنَ مَجْرَاهُ قَالَ طُولُ الْقَلَمِ خَمْسُمِائَةِ سَنَةٍ وَ عَرْضُهُ مَسِیرَةُ ثَمَانِینَ سَنَةً یَخْرُجُ الْمِدَادُ مِنْ بَیْنِ أَسْنَانِهِ یَجْرِی فِی اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ بِأَمْرِ اللَّهِ وَ سُلْطَانِهِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مِمَّا هُوَ قَالَ مِنْ زُمُرُّدَةٍ خَضْرَاءَ أَجْوَافُهُ اللُّؤْلُؤُ بِطَانَتُهُ الرَّحْمَةُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی کَمْ لَحْظَةً لِرَبِّ الْعَالَمِینَ فِی اللَّوْحِ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَةٍ قَالَ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ سِتُّونَ لَحْظَةً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی أَیْنَ هَبَطَ آدَمُ علیه السلام قَالَ بِالْهِنْدِ قَالَ حَوَّاءُ قَالَ بِجُدَّةَ قَالَ إِبْلِیسُ قَالَ بِأَصْفَهَانَ قَالَ فَمَا کَانَ لِبَاسُ آدَمَ حَیْثُ أُنْزِلَ مِنَ الْجَنَّةِ قَالَ وَرَقَاتٌ مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ کَانَ مُتَّزِراً بِوَاحِدَةٍ مُرْتَدِیاً بِالْأُخْرَی وَ مُعْتَمّاً بِالثَّالِثِ قَالَ فَمَا کَانَ لِبَاسُ حَوَّاءَ قَالَ شَعْرُهَا کَانَ یَبْلُغُ الْأَرْضَ قَالَ فَأَیْنَ اجْتَمَعَا قَالَ بِعَرَفَاتٍ

ص: 342

قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ رُکْنٍ وَضَعَ اللَّهُ تَعَالَی فِی الْأَرْضِ قَالَ الرُّکْنَ الَّذِی بِمَکَّةَ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی فِی الْقُرْآنِ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ قَالَ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ أَوْ حَوَّاءُ خُلِقَتْ مِنْ آدَمَ قَالَ بَلْ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ آدَمَ وَ لَوْ أَنَّ آدَمَ خُلِقَ مِنْ حَوَّاءَ لَکَانَ الطَّلَاقُ بِیَدِ النِّسَاءِ وَ لَمْ یَکُنْ بِیَدِ الرِّجَالِ قَالَ مِنْ کُلِّهِ أَوْ بَعْضِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَعْضِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ حَوَّاءُ مِنْ کُلِّهِ لَجَازَ الْقِصَاصُ فِی النِّسَاءِ کَمَا یَجُوزُ فِی الرِّجَالِ قَالَ فَمِنْ ظَاهِرِهِ أَوْ مِنْ بَاطِنِهِ قَالَ بَلْ مِنْ بَاطِنِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ ظَاهِرِهِ لَکُشِفَتِ النِّسَاءُ کَمَا یَنْکَشِفُ الرِّجَالُ فَلِذَلِکَ النِّسَاءُ مُسْتَتِرَاتٌ قَالَ مِنْ یَمِینِهِ أَوْ مِنْ شِمَالِهِ قَالَ بَلْ مِنْ شِمَالِهِ وَ لَوْ خُلِقَتْ مِنْ یَمِینِهِ لَکَانَ حَظُّ الذَّکَرِ وَ الْأُنْثَی وَاحِداً فَلِذَلِکَ لِلذَّکَرِ سَهْمَانِ وَ لِلْأُنْثَی سَهْمٌ وَ شَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ بِرَجُلٍ وَاحِدٍ قَالَ فَمِنْ أَیِّ مَوْضِعٍ خُلِقَتْ مِنْ آدَمَ قَالَ صلی الله علیه و آله مِنْ ضِلْعِهِ الْأَیْسَرِ قَالَ مَنْ سَکَنَ الْأَرْضَ قَبْلَ آدَمَ قَالَ الْجِنُّ قَالَ وَ بَعْدَ الْجِنِّ قَالَ الْمَلَائِکَةُ قَالَ وَ بَعْدَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ آدَمُ قَالَ فَکَمْ کَانَ بَیْنَ الْجِنِّ وَ بَیْنَ الْمَلَائِکَةِ قَالَ سَبْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ قَالَ فَبَیْنَ الْمَلَائِکَةِ وَ بَیْنَ آدَمَ قَالَ أَلْفَیْ أَلْفِ سَنَةٍ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ آدَمَ حَجَّ الْبَیْتَ قَالَ نَعَمْ قَالَ مَنْ حَلَقَ رَأْسَ آدَمَ قَالَ جَبْرَئِیلُ قَالَ مَنْ خَتَنَ آدَمَ قَالَ اخْتَتَنَ بِنَفْسِهِ قَالَ وَ مَنِ اخْتَتَنَ بَعْدَ آدَمَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ خَلِیلُ الرَّحْمَنِ علیه السلام قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ رَسُولٍ لَا مِنَ الْإِنْسِ وَ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْوَحْشِ قَالَ فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ بُقْعَةٍ أَضَاءَتْهُ الشَّمْسُ مَرَّةً وَ لَا تَعُودُ أُخْرَی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ قَالَ لَمَّا ضَرَبَ مُوسَی الْبَحْرَ بِعَصَاهُ انْفَلَقَ الْبَحْرُ بِاثْنَتَیْ عَشْرَةَ قِطْعَةً وَ أَضَاءَتِ الشَّمْسُ عَلَی أَرْضِهِ فَلَمَّا غَرَّقَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ جُنُودَهُ أَطْبَقَ الْبَحْرُ وَ لَا تُضِی ءُ الشَّمْسُ إِلَی تِلْکَ الْبُقْعَةِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ

ص: 343

قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ فَأَخْبِرْنِی عَنْ بَیْتٍ لَهُ اثْنَا عَشَرَ بَاباً أُخْرِجَ مِنْهُ اثْنَا عَشَرَ رِزْقاً لِاثْنَیْ عَشَرَ وَلَداً قَالَ لَمَّا دَخَلَ مُوسَی الْبَحْرَ مَرَّ بِصَخْرَةٍ بَیْضَاءَ مُرَبَّعَةً کَالْبَیْتِ فَشَکَا بَنُو إِسْرَائِیلَ الْعَطَشَ إِلَی مُوسَی فَضَرَبَهَا بِعَصَاهُ فَانْفَجَرَتْ مِنْهَا اثْنَا عَشَرَ عَیْناً مِنِ اثْنَیْ عَشَرَ بَاباً (1).

أقول: إلی هنا انتهی ما وجدنا من الخبر و قد کان سقط منه أشیاء فی المنقول منه و کان فیه بعض التصحیف فنقلنا کما وجدنا.

**[ترجمه]اختصاص: ابن عباس نقل می کند که وقتی خداوند پیامبر اکرم را برانگیخت تا مردم را دعوت به شهادت «لا اله الا الله وحده لا شریک له» نماید، مردم به سرعت او را اجابت نمودند و پیامبر مردم را بر حذر داشت، جبرئیل به پیامبر گفت، برای اهل کتاب یعنی یهود و نصاری نامه ای بنویسد و موضوع نامه را جبرئیل بر پیامبر دیکته کرد. نویسنده پیامبر صلی الله علیه و آله در آن روز سعد بن ابی وقاص بود او نامه ای به یهودیان خیبر نوشت:

بسم الله الرحمن الرحیم. نامه ایست از جانب محمد بن عبد الله پیامبر امی به سوی یهود خیبر. اما بعد، زمین متعلق به خدا است که به هر کس از بندگان خود که بخواهد می سپارد و عاقبت نیکو اختصاص به پرهیزکاران دارد «و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم».

ص: 335

نامه را برای اهالی خیبر فرستاد. نامه را پیش رئیس خود که نامش عبد الله بن سلام بود آوردند و گفتند، این نامه محمد است، برای ما بخوان. نامه را خواند و از آنها پرسید، در این نامه چه می بینید؟.

گفتند علامتی را که در تورات داریم در این نامه می بینیم. اگر این شخص همان محمدی است که موسی و داود و عیسی علیهم السلام مژده او را داده اند، در آینده تورات تعطیل خواهد شد و آنچه قبلاً بر ما حرام شده حلال می نماید. اگر ما دین خود را داشته باشیم برایمان بهتر است.

عبد الله بن سلام گفت، شما دنیا را بر آخرت برگزیدید و عذاب را به جای رحمت انتخاب کردید. گفتند نه. گفت چرا از منادی خدا پیروی نمی کنید؟ گفتند ما نمی دانیم آنچه می گوید راست است یا نه.

گفت از او راجع به کائن و مکون و ناسخ و منسوخ می پرسیم، اگر پیامبر باشد چنانچه مدعی است، مانند انبیای گذشته توضیح خواهد داد. گفتند اینک راه بیافتیم و پیش محمد برویم تا گفتار او را در هم شکنی و ببینیم در جواب تو چه خواهد گفت.

گفت شما مردمان نادانی هستید. اگر این همان محمدی باشد که موسی و عیسی بن مریم مژده داده اند و خاتم پیغمبران باشد، اگر جن و انس جمع شوند که یک حرف او را رد کنند یا یک آیه بیاورند، جز با اجازه خدا نمی توانند.

گفتند راست می گویی پس چه چاره ای بیاندیشیم؟ گفت تورات را بیاورید. تورات را آوردند. هزار و چهار مسأله از آن انتخاب کرد و روز دوشنبه بعد از نماز صبح آنها را خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آورد. گفت «السلام علیک یا محمد».

آن جناب در جواب فرمود:«و علی من اتبع الهدی و رحمة الله و برکاته» تو کیستی؟ گفت من عبد الله بن سلام از رؤسای بنی اسرائیل و از کسانی هستم که تورات را خوانده است و من نماینده یهودیان هستم با آیاتی که از تورات آورده ام، اگر برای ما توضیح دهید، ما شما را از نیکوکاران می شماریم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «الحمد لله علی نعمائه». پسر سلام، بگو ببینم، آمده ای برای فهمیدن سؤال کنی یا لجبازی کنی. گفت نه، می خواهم بفهمم. فرمود: برای هدایت یا گمراهی؟ گفت برای هدایت.

ص: 336

پیامبر اکرم فرمود: اینک هر چه مایلی بپرس. گفت انصاف دادی ای محمد. گفت بفرمایید شما نبی هستید یا رسول؟ فرمود: من نبی و رسولم و این آیه قرآن نشان آن است «مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ» - . ممکن است آیه نقل به معنی شده باشد چون در قرآن چنین است رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ یعنی همه اینها رسول و نبی هستند مثل من. - . - . غافر / 78 - { برخی از آنان را [ماجرایشان را] بر تو حکایت کرده ایم و برخی از ایشان را بر تو حکایت نکرده ایم.}

گفت راست می گویی، بفرما آیا خداوند با تو رو در رو صحبت می کند؟ فرمود: خداوند با هیچ بنده ای صحبت نمی کند مگر به صورت وحی یا از پشت پرده. گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینیم دعوت به دین خود می کنید یا به دین خدا؟ گفت به دین خدا. مرا دینی نیست جز آنچه خداوند به ما عنایت نموده.

گفت صحیح است یا محمد، بگو ببینم به چه چیز دعوت می کنی؟ گفت به اسلام و ایمان به خدا. پرسید اسلام چیست؟ فرمود: دعوت به شهادت «لا اله الا الله وحده لا شریک له و ان محمدا عبده و رسوله» و اینکه قیامت خواهد آمد و شکی در آن نیست و خداوند هر که را در قبرها است بر می انگیزاند.

گفت صحیح است، بگو ببینم خدا چند دین دارد؟ فرمود: یک دین. خدا یکتا است و شریکی ندارد. پرسید دین خدا چیست؟ گفت اسلام. پرسید آیا پیامبران پیشین و قبل از تو هم همین دین را داشتند.

فرمود: آری. گفت شرایع چگونه است؟ فرمود: شرایع مختلف است و راه و روش پیشینیان گذشته است.

گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم بهشتیان به واسطه اسلام داخل بهشت می شوند یا به واسطه ایمان یا عمل؟ فرمود: بعضی با هر سه داخل بهشت می شوند. آنان که مسلمان مؤمن عامل هستند با سه عمل داخل بهشت می شوند. یا کسی مسیحی و یا یهودی و یا مجوس است ولی بین دو نماز مسلمان می شود و کفر را از دل می زداید و پس از مسلمان شدن از دنیا می رود، او با اینکه عملی انجام نداده، از اهل بهشت خواهد بود، این ایمان بدون عمل است. و یا یهودی و یا مسیحی است که صدقه می دهد و انفاق می کند ولی نه در راه خدا. او در کفر و گمراهی خویش است، مردم پرست است نه خدا پرست، اگر بمیرد در جهنم خواهد بود، چون خداوند غیر از متقین و پرهیزگاران عملی را نمی پذیرد.

عرض کرد درست است یا محمد، بفرمایید آیا کتابی بر شما نازل شده است؟

فرمود: آری. گفت چه کتابی است؟ فرمود: فرقان. پرسید چرا فرقان نام گرفته؟ فرمود چون آیات و سوره های متفرق دارد و به صورت الواح و صحیفه و تورات و انجیل و زبور نازل نشده است.

گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم ابتدای قرآن و انتهای آن چیست؟

ص: 337

فرمود: ابتدای آن«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» - . فاتحه / 1 - ،{ به نام خداوند رحمتگر مهربان}است و آخر آن (ابجد) است. گفت تفسیر ابجد چیست؟

فرمود: الف آلاء و نعمتهای خدا است و باء بها الله و جیم جمال الله و دال دین الله و راهنمایی خدا به خیر است. و نیکی \\"هوز\\" هاویه است. \\"حطی\\" از بین رفتن گناهان و خطاها است. \\"سعفص\\" یک من به یک من و یک پیمانه به یک پیمانه و یک نگین به یک نگین یعنی هر طور باشد معادل همان. \\"قرشت\\" سهم خدا است که در کتاب محکم او تعیین شده.

بسم الله الرحمن الرحیم سنت خدا است که رحمتش بر غضب او سبقت گرفته و فرمود: وقتی آدم عطسه زد گفت «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» - . فاتحه / 2 - ،{ستایش خدا را که پروردگار جهانیان است.}

خداوند او را جواب داد: یرحمک ربک یا آدم. این لطف و مرحمت از خدا در بهشت، قبل از اینکه معصیت خدا را بکند، به آدم رسید.

گفت راست می گویی یا محمد، بگو آن چهار چیزی که خدا به دست خود آفریده چیست؟ فرمود: بهشت عدن را به دست خود آفریده و شجره طوبی را در بهشت به دست خود نصب کرده و آدم را به دست خود آفریده و تورات را به دست خود نوشته.

گفت راست می گویی یا محمد، چه کسی این خبر را به تو داده؟ فرمود: جبرئیل. گفت جبرئیل از چه کس خبر می آورد؟ فرمود: از میکائیل. پرسید میکائیل از که؟ فرمود: از اسرافیل. پرسید اسرافیل از که؟ فرمود: از لوح محفوظ. گفت لوح از که؟ فرمود: از قلم. پرسید قلم از که؟ فرمود: قلم از رب العالمین.

گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم جبرئیل به صورت زنان است یا مردان؟ فرمود: به صورت مردها نه به صورت زنان. پرسید غذایش چیست؟ فرمود: غذایش تسبیح و آب او تهلیل. گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم طول جبرئیل چقدر است؟ فرمود: در بین ملائکه نه بسیار بلند قد است و نه کوتاه قد. دارای هشتاد زلف است و جلوی سرش مجعد است. یک ابرو بین دو چشم دارد نیکو و سفید چشم زیبا و بزرگی دارد و آن نشانه ای که پرهیزکاران امت من دارند «محجل» است که او نیز دارد و نشانه زیبایی است. نور جبرئیل بین ملائکه مانند نور روز روشن است هنگام تاریکی شب تار.

ص: 338

دارای بیست و چهار بال سبز است که آراسته به در و یاقوت شده و به مروارید ختم گردیده. گردن آویزی دارد که باطن آن رحمت است. جامه او کرامت است و پیراهنش وقار و پرهایش زعفران. پیشانی گشاده دارد. بینی باریک و برآمده دارد. چهره ای گشاده و ریشی گرد و خوش قامت دارد. نه می خورد و نه می آشامد و نه ملول می شود و نه سهو می کند. مامور وحی خدا است تا روز قیامت. گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم واحد چیست و دو تا و سه تا و چهار تا و پنج تا و شش تا و هفت تا و هشت تا و نه تا و ده تا و یازده تا و دوازده تا و سیزده تا و چهارده تا و پانزده تا و شانزده تا و هفده تا و هجده تا و نوزده تا و بیست تا و بیست و یک و بیست و دو و بیست و سه و بیست و چهار و بیست و پنج و بیست و شش و بیست و هفت و بیست و هشت و بیست و نه و سی و چهل و پنجاه و شصت و هفتاد و هشتاد و نود و نه و صد چیست؟ فرمود: آری پسر سلام! اما واحد خدای یکتای قهار است که شریک و رفیق و فرزند ندارد، زنده می کند و می میراند، بیده الخیر و هو علی کل شی ء قدیر.

اما دوتا: آدم و حوا یک زن و شوهر بودند در بهشت قبل از اینکه از آنجا خارج شوند.

اما سه تا: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل که رؤسای ملائکه هستند؛ آنها مامور وحی پروردگار جهانیانند.

اما چهارتا: تورات و انجیل و زبور و فرقان.

اما پنج تا: بر من و امتم پنج نماز واجب شد که بر سایر امتهای قبل و امت های بعد واجب نخواهد شد، زیرا پیامبری بعد از من نیست.

اما شش تا: خداوند آسمانها و زمین را در شش روز آفرید.

ص: 339

اما هفت تا: پس هفت آسمان محکم است و این آیه اشاره به همان است «وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً» - . نبأ / 12 - ،{ و بر فرازِ شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم.}

اما هشت تا: «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَةٌ - . حاقّه / 17 - {و عرش پروردگارت را آن روز، هشت [فرشته] بر سر خود بر می دارند.}

اما نه تا: این آیه «آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیاتٍ بَیِّناتٍ» - . اسراء / 31 - ،{ ما به موسی نُه نشانه آشکار دادیم.} به موسی نه معجزه آشکار دادیم.

اما ده تا: «تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ» - . بقره / 196 - ،{ این ده [روزِ] تمام است.}این است ده تا.

اما یازده: سخن یوسف که به پدرش گفت: «یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً » - . یوسف / 4 - ،{«ای پدر، من [در خواب] یازده ستاره را دیدم}.

و اما دوازده: هر سال دوازده ماه جدید می آورد.

اما سیزده: ستاره است که برادران یوسف بودند و شمس و قمر، مادر و پدرش.

و اما چهارده تا: آن چهارده قندیل از نور است که بین عرش و کرسی آویخته است که فاصله بین هر قندیل صد سال راه است.

اما پانزده: قرآن است که آیات مفصل آن در پانزده روز از ماه رمضان گذشته بر من نازل شده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقان» - . بقره / 185 - {ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی ] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.}

و اما شانزده تا: شانزده صف از ملائکه است که اطراف عرش صف کشیده اند و این آیه اشاره به همان است «حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُون» - . زمر / 75 - ،{ پیرامون عرش به ستایش پروردگارِ خود تسبیح می گویند}.

اما هفده: عبارت از هفده اسم از اسماء خدای تعالی است که بین بهشت و جهنم نوشته شده که اگر آن اسماء نباشد، جهنم چنان شعله می کشد که هر که در آسمانها و زمین است آتش می گیرد و می سوزد.

اما هجده: عبارت از هجده حجاب از نور است که بین کرسی و حجب معلق است. اگر آنها نبودند کوههای بسیار سخت و بلند ذوب می شد و جن و انس از نور خدا می سوختند.

گفت راست گفتی یا محمد.

ص: 340

فرمود: اما نوزده: عبارت از (نگهبان) جهنم است که باقی نمی گذارد و فروگذاری نمی کند. این آیه اشاره به همان است «لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ * عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ» - . مدثر / 29 - 30 - ،{پوستها را سیاه می گرداند.[و] بر آن [دوزخ]، نوزده [نگهبان] است.}.

اما بیست: زبور در بیست روز گذشته از ماه رمضان بر داود نازل شد و این آیه اشاره به آن است «وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً» - . نساء / 163 - ،{ و به داوود زبور بخشیدیم.}

اما بیست و یک: سلیمان بن داود تسبیح نمود و کوهها با او شروع به تسبیح کردند.

اما بیست و دو: خداوند توبه داود را پذیرفت و او را بخشید و آهن را برایش نرم کرد و او از آن زره می ساخت.

بیست و سه: مائده آسمانی در روز بیست سوم بر عیسی نازل شد.

بیست و چهار: خداوند با موسی سخن گفت.

بیست و پنج: خداوند دریا را برای موسی و بنی اسرائیل شکافت.

بیست و شش: خداوند تورات را بر موسی نازل نمود.

و اما بیست و هفت: ماهی یونس متی را از شکم خود بیرون افکند.

بیست و هشت: خداوند بینایی چشم یعقوب را به او برگرداند.

اما بیست و نه: خداوند ادریس را به مکانی بلند بالا برد.

اما سی: خداوند موسی را سی شب دعوت کرد و ده شب دیگر را به آن اضافه کرد.

اما چهل: قرار پروردگار به چهل شب کامل شد.

اما پنجاه: روزی که مقدار آن پنجاه هزار سال است.

اما شصت: زمین دارای شصت رگه است و مردم به شصت نوع آفریده شده اند.

اما هفتاد: موسی از میان قوم خود، هفتاد نفر را برای قرارگاه پروردگار انتخاب کرد.

اما هشتاد: شراب خوار را هشتاد تازیانه می زنند.

اما نود و نه: در این آیه دارای نود و نه گوسفند است «لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً» - . ص / 23 - {او را نود و نه میش، و مرا یک میش است.}

اما صد: زن زنا کار و مرد زنا کار را صد تازیانه به هر کدام بزنید.

گفت راست می گویی یا محمد، بگو ببینم آدم چگونه و از چه چیز آفریده شد.

ص: 341

فرمود: آری، خداوند سبحان که او را می ستایم و اسمایش را ارج می نهم و جز او خدایی نیست، آدم را از گل آفرید و گل از کف و کف از موج و موج از دریا و دریا از ظلمت و ظلمت از نور و نور از حرف و حرف از آیه و آیه از سوره و سوره از یاقوت و یاقوت از (کن) و (کن) از هیچ آفریده شد.

گفت راست می گویی یا محمد، بفرمایید هر بنده ای چند ملک دارد؟ فرمود هر بنده ای دارای دو ملک است، یکی طرف راست و دیگری طرف چپ. ملک طرف راست حسنات و کارهای نیک را می نویسد و فرشته طرف چپ خطاها را یادداشت می کند. گفت فرشته ها کجا می نشینند و قلم آنها چیست و دوات چیست و لوح چیست؟ فرمود: محل آنها روی دو شانه است. قلم آنها زبان اوست و دوات حلق او و مرکب آب دهانش و لوح آن دو دل او است که اعمال او را تا روز وفاتش می نویسند.

گفت صحیح می فرمایید یا محمد، بفرمایید خداوند بعد از آن چه آفرید؟ فرمود: «ن وَ الْقَلَمِ». پرسید تفسیر «ن وَ الْقَلَمِ» چیست؟ فرمود: نون لوح محفوظ و قلم نور درخشان است و این آیه همان است «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ» - . قلم / 1 - ،{ نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند}گفت راست گفتی، بفرمایید طول آن چقدر است و عرض آن چقدر و مرکبش چیست و مجرای آن کدام؟

فرمود: طول قلم پانصد سال است و عرض آن به مقدار هشتاد سال. مرکب از بین دندانهایش خارج می شود و به امر خدا و قدرت او در لوح محفوظ جاری می گردد. گفت راست می گویی. بفرمایید لوح محفوظ از چیست.

فرمود: از زمرد سبز که درون آن مروارید است و داخل آن رحمت است.

گفت راست می گویی. بفرمایید آدم علیه السّلام کجا فرود آمد؟ فرمود: در هند. گفت حواء کجا؟ فرمود: در جده. گفت شیطان کجا؟ فرمود: در اصفهان. گفت آدم وقتی پایین آدم چه لباسی داشت؟ فرمود برگهایی از برگ بهشت که یکی را به کمر بسته بود و دیگری را به شانه انداخته و عمامه ای با برگ سوم بسته بود. پرسید لباس حواء چه بود؟ فرمود مویهای او به زمین می رسید. پرسید در کجا به هم رسیدند؟ فرمود: در عرفات.

ص: 342

گفت راست می گویی یا محمد. بفرمایید اولین رکنی که خدا در زمین قرار داد چه بود؟

فرمود: رکنی که در مکه است و این آیه اشاره به آن است «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً» - . آل عمران / 96 - ،{در حقیقت، نخستین خانه ای که برای [عبادت] مردم، نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک}

گفت راست می گویی یا محمد، بفرمایید آدم از حواء خلق شد یا حواء از آدم؟

فرمود: نه. حواء از آدم. اگر آدم از حواء آفریده می شد طلاق به دست زنان بود نه به دست مردان. پرسید از تمام بدن او یا قسمتی از بدنش؟ گفت از مقداری از بدنش. اگر حواء از تمام بدن او آفریده شده بود قصاص در زنان جایز بود چنانچه در مردان جایز است. گفت از ظاهر او خلق شد یا از باطنش؟ فرمود: از باطنش. اگر از ظاهر او آفریده می شد باید زنان نیز مانند مردان در پوشش آزاد بودند به همین جهت زنان را در پرده قرار دارند. پرسید از طرف راست یا چپ او آفریده شد؟ فرمود: از طرف چپ. اگر از طرف راست آفریده شده بود، نصیب مرد و زن یکسان بود به همین جهت برای مرد دو سهم است و برای زن یک سهم و گواهی دو زن برای یک مرد است. گفت پس آدم از چه موضعی آفریده شد؟ فرمود: از پهلوی چپش.

گفت چه کسی قبل از آدم ساکن زمین بود؟ فرمود: جنیان. گفت بعد از جن؟ فرمود: ملائکه. گفت بعد از ملائکه؟ فرمود: آدم. پرسید چقدر فاصله بین جن و ملائکه بود؟ فرمود: هفت هزار سال. پرسید بین ملائکه و آدم چقدر فاصله شد؟ فرمود: دو ملیون سال.

گفت راست می گویی یا محمد، بفرمایید آیا آدم حج خانه خدا را بجا آورد؟ فرمود: آری. پرسید چه کسی سر او را تراشید؟ فرمود: جبرئیل. گفت چه کسی آدم را ختنه نمود؟ فرمود: او ختنه شده بود. گفت پس از آدم چه کسی ختنه شد؟ فرمود: ابراهیم خلیل.

گفت بفرمایید کدام رسول بود که نه انسان و نه جن و نه از وحوش بود؟ فرمود: «بعث اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ» - . مائده / 31 - ،{ پس، خدا زاغی را برانگیخت که زمین را می کاوید.} گفت راست می گویی. بفرمایید کدام سرزمین است که در تمام طول جهان یک مرتبه بر او آفتاب تابیده و دیگر نخواهد تابید؟.

فرمود: وقتی موسی با عصای خود به دریا زد، دریا به دوازده شعبه شکافته شد و خورشید بر آن زمین تابید. وقتی خدا فرعون و سپاهش را غرق نمود، دریا به هم پیوست و دیگر تا روز قیامت بر آن نخواهد تابید.

ص: 343

گفت راست می گویی یا محمد، بفرمایید کدام خانه بود که دوازده درب داشت و از آن دوازده رزق برای دوازده فرزند خارج شد؟ فرمود: وقتی موسی داخل دریا شد، گذارش به سنگ سفید مربع شکلی چون یک خانه افتاد. بنی اسرائیل از تشنگی شکایت کردند، با عصای خود بر آن زد، از آن سنگ دوازده چشمه از دوازده درب جوشید. - . اختصاص: 42 - 51 -

مولف: تا اینجا آنچه از خبر به دست ما آمده پایان می یابد. مقداری از این خبر افتاده است. این خبر دارای مقداری تصحیف و اشتباهات و پس و پیش هایی بود که ما آن را همان طور که دیدیم نقل کردیم.

**[ترجمه]

بیان

قوله صلی الله علیه و آله مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا کأنها نقلت بالمعنی و فی القرآن هکذا وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ أی کل من هؤلاء رسول نبی مثلی.

قوله صلی الله علیه و آله و مؤخره أبجد لعل المراد بالتأخر التأخر بحسب الرتبة أو أنه یلزم تعلم معانیه بعد تعلم القرآن و أکثر ما فی الخبر مبنی علی ما کان مشهورا بین أهل الکتاب و من خصائصهم لا یعلمها إلا الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام و من أخذ عنهم.

**[ترجمه]اینکه در خبر فرموده: «مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا» گویا نقل به معنا نموده، اما در قرآن آیه چنین است «وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْک مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْک» - . نساء / 164 - ،{و پیامبرانی [را فرستادیم] که در حقیقت [ماجرای] آنان را قبلاً بر تو حکایت نمودیم؛ و پیامبرانی [را نیز برانگیخته ایم] که [سرگذشتِ] ایشان را بر تو بازگو نکرده ایم.}یعنی آن رسولان هم مثل من پیامبرند.

اینکه در خبر فرموده: «مؤخره ابجد» این تاخر تاخر به حسب رتبه است یا منظور این است که لازم است آنها را بعد از آموزش قرآن یاد بگیرند. بیشتر مسائلی که در خبر است، موافق آن چیزی است بین اهل کتاب مشهور است وارد شده و از امتیازات آنها این است که از واقعیت چنین مسائلی، جز انبیاء و شاگردان آنها اطلاع ندارند.

ص: 344

**[ترجمه]

باب 3 نادر

الأخبار

«1»

ب، قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: مَرَّ بَعْضُ الصَّحَابَةِ بِرَاهِبٍ فَکَلَّمَهُ بِشَیْ ءٍ فَقَالَ لَهُ الرَّاهِبُ یَا عَبْدَ اللَّهِ إِنَّ دِینَکَ جَدِیدٌ وَ دِینِی خَلَقٌ فَلَوْ قَدْ خَلُقَ دِینُکَ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیْکَ مِنْ مِثْلِهَا (2)

ص: 344


1- الاختصاص: مخطوط و نسخته غیر موجودة عندنا.
2- قرب الإسناد: ص 40.

**[ترجمه]قرب الاسناد: هارون از ابن زیاد از جعفر از پدرش علیه السّلام نقل کرد که یکی از صحابه به مرد راهبی گذر کرد. با او چند کلمه ای صحبت کرد. راهب به او گفت بنده خدا، دین تو تازه است ولی دین من کهنه، اگر دین تو نیز کهنه شود، چیزی محبوب تر از آن نزد تو نخواهد بود. - . قرب الاسناد: 40 -

ناشر دیجیتالی : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

**[ترجمه]

فهرست ما فی هذا الجزء

الموضوع/ الصفحه

خطبة الکتاب 1

باب 1 احتجاج اللّه تعالی علی أرباب الملل المختلقة فی القرآن الکریم:

ذکر آیات الباب 2- 63

تفسیر الآیات 64- 173

ما ورد عن المعصومین علیهم السلام فی تفسیر آیات الباب؛ و فیه 161 حدیثاً. 173- 254

أبواب احتجاجات الرسول صلّی اللّه علیه و آله

باب 1 احتجاجه صلّی اللّه علیه و آله علی المشرککین و الزنادقة و سائر أهل الملل الباطلة و فیه ستّة أحادیث. 255- 283

باب 2 احتجاجه صلّی اللّه علیه و آله علی الیهود فی مسائل شتّی؛ و فیه 20 حدیثاً. 283- 344

باب نادر و فیه حدیث واحد 344

ص: 345

إلی هنا تمّ الجزء التّاسع من کتاب بحار الأنوار من هذه الطبعة المزدانة بتعالیق نفیسة قیّمة و فوائد جمّة ثمینة؛ و یحوی هذا الجزء 188 حدیثاً فی أربعة أبواب و یتلوه الجزء العاشر و سیصدر قریباً بعون اللّه تعالی.

و قد قوبل هذا الجزء من هذا الکتاب القیّم بعدّة نسخ مخطوطة و مطبوعة، منها نسخة ثمینة نفیسة مقروءة علی المصنّف- قدّس سرّه الشریف،- و قد أتحفنا إیّاها الأستاذ المعظّم السیّد محمّد مشکوة- أطال الله بقاه- فمن الواجب أن نقدّم إلیه ثناءنا العاطر و شکرنا الجزیل؛ وفّقه اللّه تعالی و إیّانا لجمیع مرضاته. إنّه ولیّ التوفیق.

یحیی عابدی

ص: 346

**[ترجمه]ص: 345

ص: 346

**[ترجمه]

تذکار (من المصحّح رحمه اللّه تعالی)

اعتمدنا فی تصحیح کتاب الاحتجاجات- هذا الجزء و الذی یلیه- و تخرج احادیثه علی هذه الکتب:

«1» الاحتجاج للطبرسیّ طبعة: النجف سنة: 1350

«2» الإرشاد للشیخ المفید طبعة: إیران سنة: 1308

«3» إرشاد القلوب للدیلمیّ طبعة: النجف دون تاریخ

«4» الاستیعاب لابن عبد البرّ طبعة: مصر سنة: 1358

«5» الأمالی للشیخ الصدوق طبعة: إیران سنة: 1374

«6» الأمالی للشیخ الطوسیّ طبعة: إیران سنة: 1313

«7» الأمالی للسیّد المرتضی طبعة: مصر سنة: 1325

«8» بصائر الدرجات للصفّار طبعة إیران سنة: 1285

«9» تفسیر الإمام العسکریّ علیه السلام طبعة: إیران سنة: 1315

و کثیراً ما راجعت طبعه الآخر فی هامش تفسیر علیّ بن إبراهیم طبعة: إیران سنة: 1315

«10» تحف العقول لابن شعبة طبعة: طهران سنة: 1376

«11» تفسیر البیضاویّ طبعة إسلامبول سنة: 1303

«12» تفسیر علیّ بن إبراهیم القمیّ طبعة: إیران سنة: 1313

و کثیراً ما راجعت طبعه الآخر بسنة 1315

«13» التوحید للصدوق طبعة: هند سنة: 1321

«14» الخرائج و الجرائح للراوندیّ طبعة: إیران سنة: 1305

«15» الخصال للصدوق طبعة: إیران سنة: 1302

«16» الرجال للکشیّ طبعة: بمبئی سنة: 1317

«17» الروضة فی الفضائل طبع مع علل الشرائع و المعانی بإیران سنة: 1321

«18» شرح نهج البلاغة لابن میثم طبعة: إیران سنة: 1276

«19» صحیفة الرضا علیه السلام طبعة: إیران سنة: 1376

ص: 347

«20» علل الشرائع و معانی الأخبار للصدوق طبعة: إیران سنة: 1311

«21» عیون الأخبار للصدوق طبعة: إیران سنة: 1318 22- الغیبة للنعمانیّ طبعة: إیران سنة: 1317

«23» الفصول المختارة للسیّد المرتضی طبعة النجف دون تاریخ

«24» الفضائل لابن شاذان طبعة: إیران سنة: 1294

«25» القامس المحیط للفیروز آبادیّ طبعة الهند دون تاریخ

«26» قرب الإسناد للحمیریّ طبعة: إیران سنة: 1370

«27» الکافی للکلینیّ: الاصول طبعة: إیران سنة: 1375

الروضة طبعة: إیران سنة: 1377

«28» الکشّاف للزمخشریّ طبعة: مصر سنة: 1373

«29» کمال الدین للصدوق طبعة: إیران سنة: 1301

«30» کنز الفوائد للکراجکیّ طبعة: إیران سنة: 1322

«31» مجمع البیان للطبرسیّ طبعة: إیران سنة: 1373

«32» النهایة لابن الأثیر طبعة: إیران سنة: 1299

«33» نهج البلاغة للسیّد الرضی طبعة: مصر دون تاریخ

قم المشرفة خادم العلم و الدین عبد الرحیم الربانی الشیرازی

ص: 348

**[ترجمه]ص: 348

**[ترجمه]

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(التوبه : 41)
منذ عدة سنوات حتى الآن ، يقوم مركز القائمية لأبحاث الكمبيوتر بإنتاج برامج الهاتف المحمول والمكتبات الرقمية وتقديمها مجانًا. يحظى هذا المركز بشعبية كبيرة ويدعمه الهدايا والنذور والأوقاف وتخصيص النصيب المبارك للإمام علیه السلام. لمزيد من الخدمة ، يمكنك أيضًا الانضمام إلى الأشخاص الخيريين في المركز أينما كنت.
هل تعلم أن ليس كل مال يستحق أن ينفق على طريق أهل البيت عليهم السلام؟
ولن ينال كل شخص هذا النجاح؟
تهانينا لكم.
رقم البطاقة :
6104-3388-0008-7732
رقم حساب بنك ميلات:
9586839652
رقم حساب شيبا:
IR390120020000009586839652
المسمى: (معهد الغيمية لبحوث الحاسوب).
قم بإيداع مبالغ الهدية الخاصة بك.

عنوان المکتب المرکزي :
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.